Bilim Ve Teknik Mayıs 2015 Dergisi

Bilim
ve
Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi
Yl 48 Say 570
Mays 2015
Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Bu aralar ska fark ettiimiz hatta fark etmek zorunda brakldmz gibi tarih sadece gemite kalm bir olaylar silsilesi deil. Bugnmz ve
yarnmz yakndan ilgilendiriyor. Bu yzden tarihi ve zellikle kendi tarihimizi detaylaryla ok iyi renmek zorundayz. Umuyoruz ki zaferin 100. yl
dolaysyla anakkale Savalar hakknda yaymladmz ve yaymlamay planladmz yazlar hem milli bir paydamz olan bu konuya ve genel olarak
tarihe olan ilgiyi ve farkndal artrr hem de bu ilginin sadece belli zamanlara zel olmaktan kmasna yardmc olur. Yrd. Do. Lokman Erdemirin
anakkale cephesinde kara savalarnn ilk gnndeki karmalara verilen karl ve cephede kilit rol oynayan komutanlar anlatt
25 Nisan 1915: anakkalenin En Uzun Sabah yazsn zevkle okuyacanza eminiz. Ayrca bu ay hazrladmz anakkale Cephesi posterimize
katk ve desteinden tr Lokman Erdemire teekkr ediyoruz.
Tarih demiken yakn gemite dnya apnda baarya ulam bilim insanlarmz unutmak olmaz. Nisan ay iinde bilim dnyasna ok nemli
katklar sunmu Oktay Sinanolu hocamz kaybettik. Onu ve almalarn anmak iin ksa bir yaz hazrladk. 1950-1999 dnemi iin Yzyln Adam
seilen ve almalarna artk Trkiyede devam eden Prof. Dr. Gazi Yaargil ise kymetini bilmeye altmz deerlerimizden. zlem Ak kincinin
kendisi ile yapt syleiyi de sayfalarmzda bulabilirsiniz. Geen aylarda bir elbisenin rengi konusunda medyay megul eden tartma,
Pnar Dndara ilham kayna oldu. Renkleri nasl alglyoruz?, Optik yanlsamalar nasl oluuyor? gibi pek ok ilgin soruya cevap arad yazy
kapamza tamaya karar verdik. Bu ilgin yazy sizin de bizim kadar keyifle okuyacanz umuyoruz.
Bir yla yakn bir sre nce deneme yayn ile aramza katlm olan, Bilim ve Teknik dergisinin en gen kardei Bilim Gen resmi aln yapyor.
1 Mays 2015ten itibaren http://bilimgenc.tubitak.gov.tr/ adresinden cretsiz ve sadece evrimii olarak yaymlanacak olan Bilim Gen dergisinin al,
yayn kurulu yesi Serdar Kl tarafndan hazrlanan ve anakkale savanda yaananlar konu alan O Gn isimli deneysel tarih tarzndaki belgesel
filminin 30 Nisandaki gsterimi ile kutlanm olacak.
Bilim ve Teknik dergisi olarak hem Trkiyedeki hem de bal bulunduumuz kurumumuz TBTAK bnyesindeki bilimsel aratrmalara ve
gelimelere ayrca nem veriyoruz. Sizlere bu tip haberleri vermek bizi hem mutlu ediyor hem de gururlandryor. Zaman zaman yer verdiimiz
TEYDEB projelerindeki baar hikyeleri ve bu saydaki Gktrk-2 uydusu ve THOR projesi ile ilgili yazlar bunlardan sadece birka...
Dergimizi keyifle okumanz dileiyle
Sayglarmzla,
Murat Yldrm
Sahibi
TBTAK Adna Bakan
Prof. Dr. Ycel Altunbaak
Yaz ve Aratrma
Dr. Zeynep Bilgici
Genel Yayn Ynetmeni

Sorumlu Yaz leri Mdr
Duran Akca
(ilay.celik@tubitak.gov.tr)
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni
Dr. Murat Yldrm
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Danma Kurulu

Prof. Dr. Erol Arcaklolu
Prof. Dr. Zafer Evis
Prof. Dr. Gkhan zyiit
Yrd. Do. Dr. Emre Sermutlu
Prof. Dr. Sinan Sertz
Dr. Ahmet Uluda
Prof. Dr. Hamza Ylmaz
(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr)
lay elik
Pnar Dndar
(pinar.dundar@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Ak kinci
Grafik Tasarm - Uygulama

dl Evren Tngr
Web
Burak Fevzi Sabah
Sayfa Dzeni
Sadi Atlgan
Mali Ynetmen
Kemal Tan
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(kemal.tan@tubitak.gov.tr)
izer
Erhan Balk
dari Hizmetler
Yeim Doru
(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
(erhan.balikci@tubitak.gov.tr)
(burak.sabah@tubitak.gov.tr)
(yesim.dogru@tubitak.gov.tr)
(ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Mehmet Koak
(mehmet.kocak@tubitak.gov.tr)
Dr. Mahir E. Ocak
(mahir.ocak@tubitak.gov.tr)
Dr. Tuba Sargl
(tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
Yusuf Yldz
(yusuf.yildiz@tubitak.gov.tr)
Redaksiyon
Sevil Kvan
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Mehmet Src
(mehmet.sigirci@tubitak.gov.tr)
Yazma Adresi
Bilim ve Teknik Dergisi
Akay Caddesi No:6 06420
Bakanlklar - Ankara
Abone likileri
(312) 222 83 99
Faks: (312) 221 18 60
abone@tubitak.gov.tr
Tel
(312) 298 95 61
(312) 468 53 00
nternet
www.bilimteknik.tubitak.gov.tr
Faks
(312) 427 66 77
Fiyat 5 TL
Yurtd Fiyat 5 Euro
Datm: TDP
http://www.tdp.com.tr
e-posta
bteknik@tubitak.gov.tr
Bask: PROMAT
Basm Yayn San. ve Tic. A..
http://www.promat.com.tr/
Tel (212) 622 63 63
ISSN 977-1300-3380
Bask Tarihi: 28.04.2015
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]
tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79
Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
34
16 Kozmik Tepeler / Tuba Sargl

22 25 Nisan 1915: anakkalenin En Uzun Sabah / Lokman Erdemir
Seddlbahir sahillerine yaplacak karmalar Arburnundan

iki saat sonra balar. anakkale denizden kuatlmtr ve bin yl
nce Truva savalarnda olduu gibi Bat yeniden Douyu istilaya
gelmitir. Ayn saatlerde Bolayr ve Kumkale aklarnda da
karma emareleri vardr.
34 Bilime Ufuk izen Bir Dnr
56
Prof. Dr. Oktay Sinanolu / Enis Yazc

Gen akademisyen Sinanolu, 1961de tek isimle yaymlad
bir dizi makalede, ok elektronlu sistemleri helyum atomu
kolaylyla anlatan nicel bir ema nermekle kalmam, bunun yan
sra ok elektronlu sistemlerdeki elektronlarn hareketini,
kimyasal davranlarla ilintileyen bir tablo ortaya karmt.
36 Yzyln Beyin Cerrah Gazi Yaargil:
68
Beyne ok Hrmetli Olmak Gerek / zlem Ak kinci

1950-1999 dnemi iin Yzyln Adam
seilen Prof. Dr. Gazi Yaargil kesin bir rakam veremiyor,
ancak 10 binden fazla beyin ameliyat yaptn tahmin ediyor.
Orijinali ngilizce olan sekiz ciltlik mikronroirrji kitaplar,
inceye tercme edilen Yaargilin 330 bilimsel makalesi var.
70 yl sonra dnd lkesinde Yeditepe niversitesi
Beyin ve Sinir Cerrahisi Anabilim Dalnda almaya ve
ameliyatlara girmeye devam ediyor ve diyor ki:
Beyne ok hrmetli olmak gerek..
54 GKTRK-2nin Gznden Samsun / Tuba Sargl

56 THOR Gelecein Uzay Mekiklerine Uzanan
Bir Proje /
Pnar Dndar
58 Yabanars Larvasndan Hijyen Dersi / Salih eref Dursun
Amerikan hamambcei ve yabanars larvas zerine yaplan

almalarn sonular baz canllarda deiik bir damak zevkinin
varln gsterirken, hijyen konusunda da r aacak
ilgin bilgiler ieriyor.
62 Renkleri Nasl Alglyoruz? / Pnar Dndar
nsanlarn evrelerindeki her eyi ayn renkte grp grmedii

oumuzun aklna taklm bir sorudur.
Ancak bilim dnyasnda uzun yllar insanlarn grdkleri
renklerin birbiriyle benzer olduu, renk alglarnda
byk farkllklar olmad gr yaygn olmu.
66 inin nternet Devleri / Brtein Ege

68 Mikroorganizmalarn Varln Belirleyen
Nanosensr / Mahir E. Ocak

Marsa gnderilen son uzay arac Curiosity, zerindeki analiz
cihazlarn kullanarak Mars topraklarn ve atmosferini inceliyor ve
yaam izleri bulmaya alyor. Ancak sadece kimyasal analiz
yaparak net sonular elde etmek mmkn deil.
72 Atomalt Dnyann Douu-3 / Enis Yazc
Kuantum elektrodinamii ad verilen bu kuram ile doadaki

inanlmaz eitlilii, kimyasal tepkimelerdeki zenginlii, cisimlerin
ekillerini, renkleri, , maddenin fiziksel hallerini tam olarak
anlamak mmkn olacakt.
78 Yeralt Karbondioksit in
Yeterince Gvenli Bir Snak m? /
Tuba Sargl
80 Boeing 747 Jumbo Jet / Brtein Ege
Sivil havaclkla ilgilenip de kendine has bir grn

olan Boeing 747yi tanmayan hemen hemen hi kimse yoktur.
1970te ilk ticari uuunu yapan Jumbo Jetler gnmze
kadar 1500n zerinde sipari ald. Peki, rekabetin her alanda
artt gnmzde, gelecek Jumbolar iin ne getirecek?
4
Haberler
12
Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran
18
Tekno Yaam /Elif Zehra Arslan
42
Ayrntlar /zlem Ak kinci
44
Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak
50
Trkiye Doas /Blent Gzceliolu
88
Gkyz /Alp Akolu
90
Nasl alr? /Murat Yldrm
92
ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu
94
84 Uzayda Tarm / H. Tua ener atr
Zek Oyunlar /Emrehan Halc
Ek
POSTER anakkale Cephesi /
Hazrlayanlar: Dr. Lokman Erdemir
OM, FES, Tarih Blm - Ahmet Yurttakal OM, Sosyal Bilimler Enstits
96
Yayn Dnyas /lay elik
Haberler
la
Sektrnden
Ar-Ge ars
zlem Kl Ekici
zel ila firmas Sanofi, Trkiye

ila sektrndeki almalara
ivme kazandrmak amacyla bir
ArGe ars balatyor.
Ar-Ge ars Platformu ile
Trkiyedeki tm bilim insanlarna
ve akademisyenlere yeni molekl
gelitirme ars yapan Sanofi,
bu platformla Trkiyedeki
ila aratrma ve gelitirme
faaliyetlerinin oaltlmasn ve
derinletirilmesini amalyor.
Trkiyedeki ilgili tm bilim
insanlarna ak olan Ar-Ge ars
Platformuna katlm iin son
bavuru tarihi 30 Haziran 2015.
Diyabet
Aratrmalarnda
Kk Hcre
Kullanm
zlem Kl Ekici
AstraZeneca ve Harvard Kk
Hcre Enstits (HSCI), diyabete
ilikin yeni tedavi araynda kk
hcrelerinden pankreas beta
hcreleri oluturan bir teknik
uyarlamak amacyla be yllk
ibirlii anlamas imzalad. Bu
ibirlii ile diyabet sebebiyle
beta hcrelerinin ilevinin nasl
azaldnn daha iyi anlalmas
amalanyor.
ip 1 diyabetlilerde beta hcreleri

otoimmn cevap nedeniyle yok
olur ve hastalar normal kan glkoz
4
dzeylerini korumak iin kendilerine

inslin enjekte etmek zorunda kalr.
Tip 2 diyabette, pankreas beta hcreleri
uygun ekilde almaz veya saylar
azalr. Normalde insan beta hcreleri
eriilebilirlik ve say asndan son
derece snrl durumdadr. Ancak
aratrma kapsamnda, salkl
bireylerde bulunan hcrelerle tm
alardan benzer, dorudan yetikin
hcrelerinden oluturulan insan
kaynakl pluripotent kk hcrelerden
snrsz miktarda beta hcresi
retilmesine izin veren bir teknik
gelitirilmesi amalanyor.
birlii kapsamnda AstraZeneca
ve HSCI, diyabette insan beta
hcresinin ilev ve ktle kaybnn
arkasndaki biyolojiyi anlamak ve
diyabet hastalarnda pankreas beta
hcre aktivitesini onarabilecek
potansiyel ilalar aratrmak amacyla
retilen hcrelerdeki bileenleri taramak
zere birlikte alacak.
Ar-Ge ars bata niversitelerin

tp, eczaclk ve fen faklteleri,
molekler biyoloji ve genetik
blmlerindeki aratrmaclar
olmak zere tm bilim
insanlarnn katlmna ak bir
platform. Fikirlerinin yaamlar
deitirebilecek bululara
dnebileceine inanan bilim
insanlarnn Ar-Ge arsna
katlabilmesi iin, www.sanofi.
com.tr veya www.akademika.org/
Arge-Cagri-Projesi adresi zerinden
bavuru formunu doldurmas
yeterli.
Sanofi bu platformla, Trkiyeden
yeni molekllerin gelitirilmesine
ynelik Ar-Ge projelerinin
kmasnn ve Trk bilim insanlarnn
Sanofi Global ile ibirlii ve lisans
anlamalar yapmasnn yolunu
amay amalyor.
Bilim ve Teknik Mays 2015
Gulf Stream
Aknts
Zayflyor
Mahir E. Ocak
Potsdamdaki klim Aratrmalar

Enstitsnde alan bir grup
aratrmacnn yapt almalar
Gulf Stream akntsnn
getiimiz yzylda zayfladn
gsteriyor. Zayflamann
gelecekte de devam etmesi
halinde evre ve iklim asndan
ok nemli sonular olaca
belirtiliyor.
zak gemite okyanus akntlar

ile ilgili lmler yaplmad
iin aratrmaclar Gulf Stream
akntsnda zaman iinde meydana
gelen deiiklikleri belirlemek iin
Kuzey Atlantik civarndaki scaklk
deiimlerini incelemi. Buzullarn,
aalardaki ya halkalarnn, okyanus
ve gl tortularnn incelenmesiyle elde
edilen verileri kullanarak Kuzey Atlantik
blgesindeki scaklk deiimlerinin
ana kayna olan Gulf Stream
akntsnda meydana gelen deiiklikler
hakknda karmlar yaplm.
Sonular yakn zamanlarda akntnn
zayflamaya baladn gsteriyor.
Dr. S. Rahmstorf ve arkadalarnn
yapt aratrmann sonular Nature
Climate Changede yaymland.
Gulf Stream akntsnda gzlenen
zayflama, kresel snma sonucunda
eriyen buzullardan okyanus sularna
karan tatl sulara balanyor. nk
Atlantik Okyanusundaki su dngs,

okyanus sularndaki younluk
farklarndan kaynaklanyor. Gneyden
gelen, scak ve dolaysyla dk
younluklu su st katmanlarda kuzeye
doru akarken kuzeyden gelen, souk
ve dolaysyla yksek younluklu su
ise alt katmanlarda gneye doru
akyor. Ancak kresel snma nedeniyle
okyanus sularna karan tatl sular,
kuzeydeki tuzlu okyanus sularnn
younluunun azalmasna neden
oluyor. Bylece kuzeydeki ve gneydeki
sular arasndaki younluk fark da
azalyor ve Gulf Stream aknts
zayflyor.
Satrnn Uydusunda Hidrotermal Etkinlik

Mahir E. Ocak
Gemite yaplan aratrmalar, Satrnn uydusu Enceladusun yzeyinin 30 ila 40 kilometre kalnlnda
bir buz katmanyla kapl olduunu ve bu katmann altnda yaklak 10 kilometre derinliinde bir okyanus
olduunu gstermiti. NASAya ait Cassini uzay aracnn yapt son almalar ise Enceladusta Dnyadakine
benzer hidrotermal etkinlikler de olduunu gsteriyor. Bu sonular Satrnn uydusunun canllarn
yaamasna elverili koullara sahip olma ihtimalini artryor.
nceladusun yzeyinden yaylan

ve Cassini tarafndan tespit
edilen mikroskobik kaya paralarnn
zellikleri, bu taneciklerin uydunun i
katmanlarndan yzeye doru yol alan
ve ierisinde mineraller barndran
scak sularn souk sularla temas etmesi
sonucunda olutuuna iaret ediyor.
Boyutlarnn ok kk olmas, kaya
paracklarnn grece yksek hzlarla
yzeye tandn gsteriyor. Aksi
takdirde paracklarn boyutlarnn ok
daha byk olmas gerekirdi. Dr. H.-W.
ve arkadalarnn yapt aratrmann
sonular Natureda yaymland.
5
Haberler
Samanyolu Gkadasnn
Yeni Komular
IMAGINARY
Ak Matematik A
http://www.ast.cam.ac.uk/~vasily/des_pr/magclouds_telescopes_des_sats_notext.jpg
V. Belokurov, S. Koposov (IoA, Cambridge) -Fotoraf: Y. Beletsky (Carnegie Observatories)
Tuba Sargl
zlem Kl Ekici
Matematii sevenler ve matematii daha iyi

anlamaya alanlar iin etkileimli bir internet
platformu hizmet vermeye balad.
Cambridge niversitesinden bilim insanlar

Samanyolu Gkadasnn etrafnda hareket eden
dokuz yeni cce gkada kefetti.
ce gkadalar, evrende
en yaygn bulunan gkada
tr olmalarna ramen,
ktlelerinin ve parlaklklarnn
dk olmas nedeniyle tespit
edilmeleri hayli zordur. Ancak
boyutlar Samanyolu Gkadas
ile kyaslanabilir olan gkadalar
arasnda Samanyoluna en
yakn gkada olan Andromeda,
gkadamzdan yaklak
2,5 milyon k yl uzaktayken,
en yakn cce gkadann
gkadamzn merkezine olan
uzakl yaklak 42 bin k
yldr.
Sonular The Astrophysical
Journal dergisinde yaymlanan
aratrmada bilim insanlar
yeni kefedilen dokuz
gkadadan nn cce gkada
zelliklerine sahip olduunu,
altsnn ise hem cce
gkada hem de kresel yldz
kmesi zellikleri gsterdiini
belirledi. Yeni kefedilen
cce gkadalarn Samanyolu
6
Gkadasna olan uzaklklar

95 bin k yl ile 1 milyon
k yl arasnda deiiyor.
Parlaklklar ise Samanyolu
Gkadasnnkinin yaklak
milyarda biri kadar.
Aratrmada yeni kefedilen
cce gkadalarn, yakn
zamana kadar Samanyoluna
en yakn cce gkadalar
olarak bilinen Macellan
Bulutlarnn evresinde
younlat belirlendi.
Bilim insanlar yeni kefedilen
cce gkadalarn gemite
Byk ve Kk Macellan
bulutlarnn evresinde
hareket ediyor olabileceini
dnyor.
Gkadamzn evresinde
kuramsal olarak binlerce cce
gkada olduu tahmin edilse
de, bu aratrma 2006 ylndan
sonra gerekleen ilk cce
gkada kmesi kefi olma
zellii tayor.
IMAGINARY ak matematik, Oberwolfach Matematik

Aratrma Enstits tarafndan oluturulmu ve dnyann
her yerinden ibirlikleriyle gnden gne gelien, genileyen
etkileimli ve dinamik bir internet platformu. Sadece matematikiler deil, tasarmclar, sanatlar, mimarlar ve yaratc ilerle uraan herkes iin fikir, yazlm, grseller, film ve
metinlerle dopdolu olan www.imaginary.org/tr, 21. yzyl
interaktif renme teknolojilerini kullanarak oklu zeky
ve yeni ilikilendirme biimlerini harekete geiren ilgin bir
deneyim.
Dnyada 30u akn lkede etkinlikler ve 125ten fazla
cretsiz sergi ile 1 milyonun zerinde ziyaretiye ulaan ve
17den fazla dilde ierik,15 GB zerinde ak kaynak etkileimli matematik ieren IMAGINARY ak matematik ana
artk Trkede de ulalabiliyor.
2014 Alman-Trk Bilim Yl kapsamnda balayan
ibirlii ile Trk Matematik Dernei (www.tmd.org.tr) ve
stanbul Matematiksel Bilimler Merkezi (www.imbm.org.
tr) giriimiyle Trkiyeye gelen IMAGINARY ak matematik,
sadece bir internet a deil, ayn zamanda IMAGINARYmatematiin gznden adl gezici sergiyi de ieriyor
(www.imaginary.org/tr/exhibition/matematigin-gozunden-imaginary).
Renk Deitirebilen Esnek Malzeme

Zeynep Bilgici
Doadan ilham alan bilim insanlar eilip bkldnde renk deitirebilen yeni bir
malzeme retti.
alifornia niversitesinde (Berkeley) yaplan bu

almada silikon bir film yzeyinde sa telinin
binde birinden daha ince girintiler oluturuldu. Bu
mikro lekli girintiler kalnlklarna ve aralarndaki
mesafeye bal olarak zerine gelen farkl renklerde yanstyor. Silikon malzemenin bklmesiyle
girintili kntl yzeyde meydana gelen deiimle
malzemenin rengi de deiiyor. Malzeme belirli
alarda bklerek istenilen renk elde edilebiliyor.
Bylece bu malzemenin renk ve desen deiiklii
kontrol edilebiliyor.
Boya ile renklendirmek yerine sadece yzeyde yapsal deiiklik oluturarak renk elde edilmesini
salayan bu alma sayesinde kk bir kuvvet
uygulanarak istenilen renge brnecek malzemeler
elde edilebilecek. Optica dergisinin Mart saysnda
yaymlanan bu almayla ilk kez esnek bir malzemenin bu kadar geni bir renk aralna sahip olmas
salanyor. Bukalemun gibi renk deitirebilen bu
malzemeler imdilik kk llerde retilse de
byk boyutlarda retilmelerine ynelik almalar
hzla devam ediyor. Bu baarldnda gvenlik, iz-
leme ve hatta elence gibi pek ok farkl alanda yer

bulaca ngrlen bu malzemeler sayesinde farkl
ortamlarda kamufle olabilen otomobillerden renk
deitirebilen giysilere, hatta yepyeni ekran teknolojilerine kadar hayal gcmz zorlayan pek ok
rn hayatmza girecek gibi grnyor.
2C Yeterli mi?
Kresel Isnmayla Mcadele Hedefi Sorgulanyor
lay elik
nsanln kresel snmay yavalatmaya ynelik ortak hedefi, snmann 2C ile snrl kalmasn salamak.
Ancak bugnlerde bu hedefin hem bilimsel olarak ne kadar anlaml hem de politik olarak
ne kadar gereki olduu bilim evrelerince youn biimde sorgulanyor.
z konusu hedef 2009da

yaplan ve yaygn adyla
Kopenhag Zirvesi olarak bilinen
bir Birlemi Milletler (BM)
konferansnda belirlenmiti.
Mevcut hedefin deerlendirildii
bir BM almasnda grev
alan ABDli akademisyen Petra
Tschakert 2C yerine 1,5Clik
bir hedef nerdi. Tschakert,
Climate Changes Responsesta
yaymlanan makalesinde, eer
istediimiz deniz seviyesinde bir
metreden daha az bir ykselme,
mercan resiflerinin korunmas
ve kutuplarda yazlar bir miktar
buzun bulunmasn salamaksa,
bu daha dk snrn gerekli
olduunu belirtiyor.
Getiimiz Aralkta Perunun

Lima kentinde dzenlenen,
yine BMnin 2C hedefini
deerlendirme almas
kapsamndaki konferanstan
Tschakertin nerisine byk
destek geldi. Konferansta bir
rapor sunan aratrmac
Hans-Otto Prtner baz canl
trlerinin 2Clik scaklk
deiimin hzna ayak
uydurabileceini ancak ou
canlnn 1,5 Clik bir deiimde
farkl bir yere g etmek
zorunda kalacan belirtiyor.
te yandan pek ok kii,
zaten 0,85 Clik bir snma
gereklemiken 1,5 Clik
hedefin imknsz olduunu
dnyor.
7
Haberler
Doal Gda Koruyucusu

retildi
kizleri Genetik Olarak Ayrt

Etmenin Artk Kolay Var
zlem Kl Ekici
Tnn inovatif ve ticari faaliyete

dntrlebilir fikirlerin geliimine olanak
tanyan kuluka merkezi T ekirdekin
giriimcilerinden biri olan Elif Gngr, yumurta
kabuklarndan doal anti bakteriyel retti.
ormalde evre kirlilii

yaratan yumurta
kabuklarn tamamen doal
ve yan etkisiz dezenfektana
dntren Gngrn bu
buluu, dnyada bir ilk olma
zellii tayor.
T ARI Teknokentin
giriimcilerin yetimesine
nayak olduu T
ekirdek projesinin 2014
yl final yarmas Big
Bangde derece alan Elif
Gngr, ayrca TBTAKn
teknoloji alanndaki
KOBleri destekledii
Eureka Projesine seilen
14 giriimciden de
biri. Bu srele birlikte
ulusal ve uluslararas
yatrmclarla bulutuunu
belirten Gngr, projesi
ve hedefleri hakknda
u deerlendirmelerde
bulunuyor: Trkiye gda
kimyasallarnda da
baml. Bu konuda 11
milyon dolarlk ithalatmz
var. Ayrca ithal edilen

bu rnlerin tamam
insan saln tehdit eden
zararl kimyasallara sahip.
rnein bu rnler, Seluk
niversitesinin son yllarda
yapt bir aratrmaya
gre genlerde mutasyona
neden olarak kansere yol
ayor, ayrca hiperaktiviteyi
tetikliyor, bulant, kusma ve
ishale neden oluyor.
Yumurta kabuklarndan
dezenfektan retme
projesine, Japonyada
kullanlan ve istiridyeden
yaplan anti bakteriyel
maddeden ald ilhamla
baladn belirten Gngr
Ancak rettiim forml,
Japonlarn kullandna
gre ok daha az ar
metal ieriyor. Dnyada
ilk olma zellii tayan
bu rn tamamen doal
ve hibir yan etkisi yok.
Sadece koruma zellii var.
ine katld rn 2 yl
koruyabiliyor. St rnleri,
sala, reel grubu, ekerleme
grubu, unlu mamller,
et rnleri, bulyon gibi
rnlerde kullanlabilir.
Ayrca bu kimyasal
forml dnyaca tannan
Jeefa, EFSA, CODEX
Alimentarius ve FDA
onayl diye konutu.
lay elik
Standart DNA analizleri sulularn nokta atyla

tespit edilmesine olanak salayabiliyor. Ancak pheli
kiinin tek yumurta ikizi varsa gerek sulunun
bulunmasnda standart DNA analizi yetersiz kalyor.
imdiye kadar dnyann

eitli yerlerinde
polisin suluyu bu nedenle
belirleyemedii olaylar oldu.
Standart DNA analizlerinde,
DNAnn zellikle yksek
eitlilik gsterdii baz
blgelerindeki baz dizilimleri
karlatrlyor. Ancak tek
yumurta ikizlerinde bu
strateji ie yaramyor. nk
tek yumurta ikizlerinin
DNA dizilimleri birbirinin
neredeyse tamamen ayns
oluyor. Bu durumlarda
ikizlerin tm genom
dizilimleri belirlenip mutasyon
sonucu oluabilecek kk
farkllklara baklyor, ancak
bu pahal ve zaman alan bir
yntem.
ngilteredeki Huddersfield
niversitesinden Graham
Williams ve ekibi, ikizlerin
farkl yaam tarzlarnn
sonucu olarak DNAlar
zerinde oluan deiiklikleri
tespit edebildikleri yeni bir
yntem gelitirdi.
Bu tr deiikliklerden
biri metil grubu denen bir
kimyasal grubunun DNA
zerinde bir gene balanarak o
genin anlatmn, yani o genin
kodlad proteinin retimini
deitirmesi. Bu deiiklik
evresel etmenlere, yaam
tarzna ve hastalklara bal

olarak oluabiliyor.
Williamsn ekibi ikizlerin
az iinden epitel doku
rnekleri alarak DNAlarn
ayrtrd. Daha sonra DNA
rneklerini, DNA zerinde
metil grubunun bal olmad
blgelerdeki hidrojen ba
saysn deitiren bir kimyasal
maddeye tabi tuttu. DNAnn
karlkl iki zinciri arasndaki
hidrojen ba saysnn
deimesinin, DNAnn eridii
yani iki zincirinin birbirinden
ayrld scakl deitirmesi
bekleniyor.
Aratrmaclar DNA
rneklerini sttnda ikiz
kardelerin DNAlarnn
farkl scaklklarda eridiini
gzlemledi. Bylece ikizlerin
bu yolla genetik adan ayrt
edilebildii anlalm oldu.
Williams bu testin tm genom
dizi analizinden ok daha
abuk, sadece birka saat
iinde yaplabildiini sylyor.
Bir Fotorafla Biyolojik Yanz renin!

Pnar Drdar
En ok duymak isteyeceiniz iltifat ne olurdu diye sorsalar Ne kadar da gen

gsteriyorsun! sz herhalde ilk sralarda gelirdi.
amanla yzmzde oluan her

yeni krklk bize yalanyor
olduumuzu hatrlatsa da nasl
grndmz daha nemli olmaya
balar. Bu yzden de olduumuz
yatan daha gen ya da yal gsterip
gstermediimizi merak ederiz. Yeni bir
aratrmaya gre nasl grndmzle
ilgili merak ettiimiz cevab, yani
biyolojik yamz kolayca renmemiz
mmkn olabilecek. stelik hibir
fiziksel mdahale olmadan, yalnzca
basit bir yz taramas sayesinde.
Mart aynda Cell Researchde yaymlanan
aratrma kapsamnda zel bir kamera
kullanlarak yalar 17 ve 77 arasnda
deien 322 inlinin yz taramas
yapld. Ayn zamanda katlmclardan
kan rnei alnd. Elde edilen verilere
gre bir insan yalandka aznn

yanlara doru uzad, burnunun
geniledii, alnnn darald ve az ile
burnu arasndaki uzakln artt, gz
kenarlarnn da yerekiminin etkisiyle
zamanla sarkt gzlendi.
insanlara tedavi uygulanrken biyolojik

yalarna daha uygun yntemlerin
seilebileceini ne sryor. rnein
daha yal kanser hastalar genlere gre
genellikle daha dk dozda kemoterapi
tedavisi gryor.
Dier yandan, kandan elde edilen

yalanmayla ilikili baz verilerin de
yzdeki yalanma belirtileriyle bir
balants olduu ortaya kt. rnein
olduundan yal grnen kadnlarda
kt kolesteroln yksek kma olasl
daha fazla. Yal grnen erkeklerde ise
kan plazmasndaki proteinlerden biri
olan albmin oran genellikle daha az.
Bu alanda alan baz uzmanlar

aratrmann hzl ve basit bir yntem
ortaya koyduunu kabul ediyor.
Ancak yine de aratrmada yer alan
katlmclarn gelecekteki salk
durumlarnn, yzlerinde ortaya kacak
yalanma belirtileriyle karlatrlmas,
bunun iin de uzun vadeli bir alma
yaplmas gerektiini vurguluyorlar.
Ayrca hlihazrda yalnzca inliler
zerinde uygulanan bu aratrmann
sonularnn baka rklarda daha farkl
kabileceini de ne sryorlar.
Uzmanlar bu aratrma sayesinde,

fizyolojik olarak farkl hzda yalanan
insanlarn belirlenmesinin yan sra bu
Dnyann Gelecei in Yeil Ofis Uygulamas

zlem Kl Ekici
Doal kaynaklarmz hzla tkeniyor, insanln doa zerindeki basks artarken,

iklim deiiklii her geen gn daha da ciddi bir tehdit haline geliyor.
nerji verimlilii ve evre

duyarll konusunda fark yaratan
uygulamalar olan VKO, WWF-Trkiye
tarafndan verilen Yeil Ofis diplomasn
almaya hak kazand. Yeil Ofis program
kapsamnda, elektrik ve su tasarrufu, atk
ynetimi ve sarf malzemelerinin etkin
kullanmna ynelik uygulamalar hayata
geirildi. Yeil Ofis Program, irket
alanlarnn katksyla ofisteki mevcut
kaynak kullanmn tespit ederek, ofisler
iin uygulanabilir kaynak ynetimi
oluturmay ve bu erevede evreye
verilen zarar azaltmay hedefliyor.
Yeil Ofis, ofislerde uygulan

bir tasarruf ve iyiletirme program.
WWF-Trkiyenin Ekolojik Ayak zini,
azaltmak iin oluturduu stratejik
yaklamn bir paras olan program,
karbon emisyonu bata olmak
zere enerji tasarrufu, yenilenebilir
kaynaklar, doal kaynaklarn
bilinli kullanm ve yaam tarznn
deitirilmesi konusunda
ofis alanlarnda farkndalk
yaratmay hedefliyor.
Bu programdan hem kurum
hem de doa krl kar.
Yeil Ofis Program, ofis alanlarn

evre dostu tercihler yapmalar
konusunda yreklendirip
daha fazla tasarruf yaplmas konusunda
ynlendiriyor. Program, ofisler iin
bir tasarruf mekanizmas oluturup
doal kaynaklarn srdrlebilir
kullanmna bireysel katkda
bulunulmasn salyor.
Haberler
Depresyonun DNAya Yapt

zlem Ak kinci
Uluslararas aratrmaclardan oluan bir ekibin yapt ve Current

Biology dergisinde yaymlanan almaya gre depresyondaki
kiiler, depresyonda olmayan kiilere gre daha ok mitokondriyal
DNAya ve daha ksa telomerlere sahip. Aratrmaclara gre hcre
iin enerji salayan bir organel olan mitokondri stres altnda ilevini
yeterince etkin yapamyor. Hcre iin gerekli enerjiyi salamak iin
daha ok mitokondriye ihtiya duyuluyor.
elomerler kromozomlarn
ularnda bulunan DNA
dizileridir. Ksa telomerler yaam
sresinin ksalmasyla ilikilidir.
Aratrmaclar DNAda meydana gelen
deiikliklerin depresyonla ilikili
metabolik deiikliklerin bir yansmas
olabileceini sylyor. Farelerle yaplan
deneyler bu DNA deiikliklerinin
stresten ya da stres hormonlarndan
kaynaklandn gsterdi. Drt
hafta sonra bilim insanlar fareler
zerine uygulanan stresi durdurdu ve
mitokondriyal DNAnn ve telomerlerin
normale dndn tespit etti.
Bu sonular da molekler deiimlerin
geri dnebilir olduunu
gsteriyordu.
Aratrmaclar ayn zamanda gemite
yaanan stresin depresyondaki kiilerde
grlen molekler deiikliklere benzer
deiikliklere neden olup olmadnn
renmek iin 11.000den fazla kiinin
DNAsn inceledi. Depresyon molekler
10
deiikliklere neden olurken stresli

bir yaamn bu deiikliklere neden
olmadn gzlemlediler. rnein
ocukluunda cinsel istismara uram
ancak depresyona girmemi bir kiinin
DNAs, cinsel istismara uramam bir
kiinin DNAs ile karlatrldnda
nemli bir deiiklik olmad tespit
edilmi. Bulgulara gre stres DNAda
deiikliklere neden olabiliyor, ancak
pek ok kiide bu deiikliklerin
geri dnebilir ya da baka bir deyile
iyileebilir olmas sz konusu.
Depresyondaki kiilerin DNAsndaki
deiimlerin geri dnebilir olmas ise
daha zor grnyor.
Aratrmaclar molekler deiikliklerin
depresyon ncesinde, depresyon
srasnda ve depresyon sonrasndaki
durumunu incelemek iin daha
ok aratrma yapmak gerektiini
dnyor. Bu aratrmalarn
sonucunun daha yararl klinik bilgiler
sunacan umuyorlar.
Bilim Tohumlar Ekibi

Trkiye Turuna kt
zlem Kl Ekici
Bayerin Toplum Gnllleri Vakf

ile birlikte yrtt Bayer Gen
Bilim Elileri Projesinin gezici
birimi Bilim Tohumlar Ekibi, 2015
yl yolculuuna balad.
Krsal alanlarda yaayan ocuklarn bilim

okuryazar olmasn salamak ve bilimi
sevdirmek zere alan Bilim Tohumlar
Ekibinin ilk dura Sinop olacak. Ekip NisanEyll 2015 dnemi boyunca Sinopun ardndan
srasyla orum, Gmhane, Hakkri, Ar,
Mu, Bingl, Batman, Gaziantep, Sivas, Yozgat,
Isparta, Antalya, Mula, Aydn, Uak, Bilecik,
Sakarya ve Yalovada ocuklarla buluacak. Bilim
Tohumlar Ekibi Eyll 2015in sonuna kadar 20 il
ve 40 noktada 2500 ocua ulamay hedefliyor.
Proje iin zel olarak tasarlanan aralar ve
ekipmanyla belirlenen rotada pek ok noktada
ocuklarla bir araya gelen ekip, zellikle 9-12
ya grubu ocuklarla basit fen deneyleri
yapyor. ocuklarn bata doa olaylar olmak
zere etraflarnda olup bitenleri sorgulamas
ve aratrmas hedeflenen etkinliklerde,
Bayer Gen Bilim Elileri Projesinin niversite
rencisi elileri grev alyor.
Ziyaret edilen kylerde byk ilgiyle karlanan
Bilim Tohumlar Ekibi, ilk yolculuuna
2014 ylnda km ve Trkiyenin drt bir
kesindeki 60dan fazla yerleimi ziyaret
ederek 6000den fazla ocuk ile
bulumutu.
Hubblen 25. Ya Kutlamalarnda

Kozmik Havai Fiek Gsterisi
Tuba Sargl
NASA
24 Nisan 1990da frlatlarak Discovery uzay mekii ile yrngesine tanan Hubble Uzay Teleskobu
25. yan kutluyor. Hubble, 25 yl boyunca bilim insanlarna evreni anlamalarna yardmc olan ok nemli
bilgiler salad. Bugne kadar Hubble Uzay Teleskobundan elde edilen veriler kullanlarak yaklak
13 bin bilimsel makale yaymland ve bu aratrmalar 500 binden fazla atf ald.
Yani Hubblen gelmi gemi en retken bilimsel cihaz olduu sylenebilir.
zltesinden mortesine geni

bir dalga boyu aralnda gzlem
yapabilen Hubble Uzay Teleskobu,
Dnyann atmosferinin bozucu ve
engelleyici etkilerinden uzakta, evrenin
en uzak noktalarna ait ayrntl
grntleri bizlere ulatryor. Hubble
Uzay Teleskobunun, evrenin yann
belirlenmesinden karanlk enerjinin
kefine ok nemli birok bilimsel
gzlemin yaplmasna katks oldu.
NASA, Hubble Uzay Teleskobunun

25. ya kutlamalar iin ldayan
yldzlardan ve gaz bulutlarndan oluan
bir grnt yaynlad. Bir havai fiek
gsterisini anmsatan bu grntnn
merkezinde yaklak 3000 yldzdan
oluan Westerlund 2 yldz kmesi yer
alyor. Carina takmyldznda
bulunan bu yldz kmesi Dnyadan
yaklak 20 bin k yl uzakta.
Gkadamzn en byk ktleli ve
en parlak yldzlarndan bazlar

Westerlund 2 yldz kmesinde
bulunuyor.
ABD Ulusal Havaclk ve Uzay
Dairesinin (NASA) ve Avrupa Uzay
Ajansnn (ESA) ortak yrtt bir
proje olan Hubble Uzay Teleskobunun
yerini almas beklenen James Webb
Uzay Teleskobu greve balayncaya
kadar hizmet vermesi bekleniyor.
11
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Kaliteli Bir Oyun Yapmak Neye Benzer?

Bilgisayar oyunu tutkunlarnn ounun
hayalinde bir yerinden bu sektre adm atmak ve etkileyici oyunlarn yapmnda pay
sahibi olmak vardr. Dier yandan sektrn
iindekiler de bu iin aslnda o kadar keyifli olmadn, birok fedakrlk gerektiren ve ou zaman dnldnn aksine elenceden uzak bir aba olduunu syleyip durur.
te bu konuyu akla kavuturmak
adna bu alanda uzun yllar alan Matthew Burns The Writer Will Do Something
adl etkileimli bir oyun tasarlam. Oyunda milyon dolarlk bir oyun projesinin metin yazar olarak kendinizi bir krizin ortasnda buluyorsunuz. Ardndan oyunun programcsyla, tasarmcsyla, proje yneticisiyle, yapmcsyla mevcut sorunlar tartarak yapacanz seimler eliinde en
iyi sonuca ulamaya alyorsunuz. Bunu yaparken de aslnda bir oyun tasarlar-
Metin bazl seeneklere dayanan bu oyunu
ken ve hayata geirirken nelerle uramanz gerektiini gayet gzel gryorsunuz.
mrwasteland.itch.io/twwds adresini ziyaret

ederek oynayabilirsiniz.
The Writer Will Do Something,

bir oyun yapmcsnn gerekte ne gibi skntlarla
uramak zorunda olduunu grmeniz iin hazrlanm,
ilgin bir oyun.
Windows Gncellemesi Basketbol Takmna Kme Drd

Baz zamanlar aceleyle i yapmak iin
Windows ykl bilgisayarnz atnzda,
otomatik olarak balayan gncelleme sreci yznden mecburen beklemek zorunda kaldnz illaki olmutur. Peki bu durum
profesyonel bir basketbol takmnn kme
dmesine neden olabilir mi? Almanyada
olmu. 13 Martta Chemnitz Niners ve Paderborn Baskets arasnda yaplacak basketbol ma ncesinde, ev sahibi Paderborn skor tablosunu altracak bilgisayar bulunduu dolaptan kararak 1,5 saat
ncesinde sisteme balam. Ancak man
balamasna 10 dakika kala bilgisayar almay durdurmu ve yeniden balatldnda da otomatik olarak gncelleme yapmaya balam. Gncellemenin yarm saat-
12
Otomatik Windows gncellemesinin Alman profesyonel basketbol takmna kme drmesi gerekten ilgin bir gelime olmu.
ten uzun srmesi ise, basketbol kurallarna

gre normalde en fazla 15 dakika ge ba-
balamasna neden olmu. Sonuta Paderborn rakibini 69-62 skorla yenmesine ra-
m ve kme dm. Gerekten ilgin bir

hikye. Detaylar bit.ly/updatedelay adre-
lamasna izin verilen man 25 dakika ge
men ma ge balatt iin ceza puan al-
sinden okuyabilirsiniz.
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Boyutlu Yazclar inde lkokullara Geliyor
in, yeni nesli boyutlu gelecee

hazrlamak amacyla 400 bin ilkretim
okulunu boyutlu yazclarla
tantrmaya hazrlanyor.
boyutlu yazclarn yakn zamanda yaygnlamasy-
in de bu gelecek vizyonundan hareketle 2016 ylna
la yalnzca hayal eden ve tasarlayan deil, reten ve geree dntren bir nesil ortaya kacak. Tpk yakn za-
kadar 400 bin adet ilkretim okulunu boyutlu yazclarla donatmaya karar vermi. Bylece boyutlu yazclarn bugne kadar kendini en iyi kantlad alanlardan bi-
man nce doanlarn bilgisayar doal bir ara olarak grmesi gibi, oluturduu tasarmlar dakikalar iinde hayata geirmeyi doal bir sre olarak kabul eden bir nesille karlaacaz.
ri olan eitimde yaygn olarak kullanlmas hedefleniyor.

Hazr bu iin bandayken aslnda biz de yapsak ne gzel olur. Detaylar 3dprint.com/56699/china-3d-printersschools adresinde okuyabilirsiniz.
Fotoraf Filtresi Seimini Uygulamaya Brakn

Instagram ve benzer uygulamalarn sunduu fotoraf filtreleme zellii byk bir lgnl da beraberinde getirdi. Dier yandan sunulan filtre eitlerinin zenginlii doal olarak insanda seim annda bir
kafa karklna neden oluyor. Priime isimli iPhone
uygulamas ise buna gzel bir zm getirmi. Priime ektiiniz fotorafa filtre uygulamak iin size birok alternatif sunmak yerine, ektiiniz fotorafn
renk dengesi, k, parlaklk gibi zelliklerine bakarak
bu fotoraf iin en uygun olabilecek filtreleri neriyor. Bylece saniyeler iinde ektiiniz fotorafa dakikalarca filtre beenme zahmetinden biraz olsun sizi kurtaryor. Detayl bilgiyi priime.com adresinde bulabilirsiniz.
ektiiniz fotorafa filtre beenmekte zorlanyorsanz

Priime uygulamasndan yardm alabilirsiniz.
13
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Oyun Konsolu Bekliyor, Elektrik Faturas Katlanyor

Xbox One, PlayStation 4 ve
Wii U gibi yeni nesil oyun konsollarnn yetenekleri arttka,
altrdklar oyunlar ve bunlara ait gncellemeler iin ihtiya
duyulan veri hacmi de artmaya
balad. rnein dijital maazadan satn aldnz ou oyun artk
ortalama 25 GB yer kaplyor. Oyunlarn sk sk kan gncellemeleri
GB byklndeki dosyalarla ifade ediliyor.
Durum byle olunca reticiler bu konsollara bekleme zelii di-
Peki ne yapmak lazm? Konsollarn ayarlarna gireceksiniz ve gle ilgili ayarlardan hzl balatma gibi zellikleri kapatacaksnz. Bylece neredeyse 24 saat yanan bir gece lambasyla kyaslanacak kadar enerji harcayan bu cihazlara biraz nefes aldrabilirsiniz. Tabii bunun sadece konsollarla snrl olmad, bekleme modunda braklm televizyondan mzik setine her cihazn biraz da olsa enerji tkettii aklnzda bulunsun.
ye bir zellik getirdi. Genellikle konsolu alp kurduunuzda aktif gelen bu zellik, konsolun kapattnzda aslnda tam olarak kapanmayp bir gz ak uyumasn salayarak gncellemeleri dzenli olarak kontrol etmesini ve varsa yeni dosyalar indirip siz yeniden konsolunuzun bana geene kadar her eyi hazr hale getirmesini salyor. Aslnda zaman kazandran ok gzel bir zellik. Ama bu konsollarn dnya genelindeki sat onlarca milyona dayannca, bekleme modundaki konsollarn toplam enerji harcamas da gze batmaya balad. Geen ay ABDde yaymlanan ve konuya dikkat eken bir
rapor, sadece ABDde bulunan konsollarn bekleme srasnda tkettii enerjinin yllk bedelinin 250 milyon dolar getiine iaret ediyor (bit.ly/consoleenergy).
Yeni nesil oyun konsollar yaygnlatka, bekleme modunda harcadklar enerji

elektrik faturalarndaki etkisini hissettirmeye balad.
Scakln Kontrol Ederek Bilgisayardan Veri alabilir misiniz?

Getiimiz aylarda bilgisayardan veri almak iin sabit diskin kontrol nitesine program yerletirildiini grmtk.
Bu ay daha ilgin bir yntemle karlatk.
Buna gre son derece kritik bilgiler ierdii iin hibir ekilde internetle veya dier bilgisayarlarla balants olmayan sistemlerden, s
alglayclar yardmyla veri armak mmknm.
sraildeki Ben Gurion niversitesi aratrmaclarnn mmkn olduunu deneyerek gsterdii sistem yle alyor: ncelikle bir
ekilde her iki sisteme de ayn zararl yazlm bulatryorsunuz (iin
en zor ksm da bu olsa gerek). Ardndan kullanacanz sistemi dier bilgisayara 40 santimetre kadar yaklatryorsunuz. Zararl yazlm devreye alndnda, yksek performans gerektiren baz programlar altrarak bilgisayarn yayd sy deitirmeye balyor ve
dier bilgisayarn donanmnda yer alan s alglayclar bunu hisse-
Bilgisayarn yayd s yardmyla aralarnda hibir balant olmayan sistemlerden kablosuz veri
transferi yaplabilecei aklnza gelir miydi?.
derek altrlabilir komutlara dntryor. Bu ekilde 1 saat iinde 8 bitlik veriyi aktarmann mmkn olduu syleniyor. Bu da hedef bilgisayara kk komutlar gnderip altrmak iin yeterli. u
Detaylar wired.com/2015/03/stealing-data-computers-usingheat adresinde bulabilirsiniz. Sitede sistemin nasl altn gste-
haliyle pratikte kullanlacak gibi deil, ama byle bir eyin mmkn
ren gzel bir video da var.
olduunu bilmek bile artc.
14
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Bilgisayar Arayznde 40 Yllk Deiim Sergisi Ald

Bilgisayarlarn ve kiisel cihazlarn geliim srecinde, kullancyla etkileimi salamak zere pek ok farkl yntem ortaya koyuldu. zellikle de getiiniz 40 yl
iinde sadece ayrcalkl laboratuvarlarda ve kurumlarda yer alan dev kabinlerden, hemen her eyi yapabilen dokunmatik ekranl cep telefonlarna kadar uzanan hzl bir geliime ahit olduk. Bu deiimi gstermek iin New Yorktaki Bard Graduate Center Galleryde
bu 40 yllk geliime imza atan cihazlarn ve arayzlerin yer ald bir sergi amlar. Atari 2600den orijinal
Gameboya, Commodore 64ten Kinecte kadar 40 yllk
geliimin kilometre talarn simgeleyen hemen hemen
her cihaz da bu sergiye yerletirmiler. Serginin interface-experience.org adresinde faydal bilgilerle dolu hayli gzel bir web sitesi de var. Arada neler kardnz
grmek istiyorsanz ziyaret edebilirsiniz.
Bilgisayar sistemlerinin arayzleri arasnda 40 yllk
bir yolculua kmaya ne dersiniz?
akann Sonu Kt Bitti
Googlen 1 Nisan akas neredeyse bana i ayordu.
Her 1 Nisanda olduu gibi, bu yl da teknoloji dnya-
olduu srece bir gvenlik an da beraberinde getir-
s 1 Nisan birbirinden farkl akalar ve artc haberlerle

karlad. Googlen bu ylki akalarndan biri de siteyi ters
mi. Bu gvenlik a nedeniyle, baka sitelerin kullanc-
evirmekti. Google zerinden arama yapmak istedii-
cere zerinden grntlemesinin ve daha dk gvenlik seviyesiyle deitirmesinin yolu alyormu. Normal-
nizde sitenin altmz ekilde saa bakan deil de, sola dnm ayna grntsyle karlayordunuz. Gel gelelim, gvenlik irketi Netcraftn tespitlerine gre bu akay yapmak iin sitede deitirilen kodlar, aka yaynda
lara ait gvenlik seeneklerini kendi sitelerindeki bir pen-
de bunun yaplamamas gerekiyor. Konuya dair blog yazsn bit.ly/1DKPEHW adresinde bulabilirsiniz.
15
Dr. Tuba Sargl
Kozmik Tepeler
Bir da srasna benzeyen bu grntde Kuzey Amerika
Bulutsusunun yldz oluumunun en youn olduu
blgelerinden biri grlyor. Kuu Duvar olarak isimlendirilen
bu blge Kuzey Amerika Bulutsusunun gneyinde yer
alyor. Yaklak 1500 k yl uzaktaki bulutsunun bu ekilde
isimlendirilmesinin nedeni grntsnn Kuzey Amerika
Ktasna benzemesi.
16
Grntdeki krmz tonlardaki renklerin sebebi ise

iyonlam haldeki hidrojen atomlarndan yaylan nlar.
Kuu Takmyldznda yer alan Kuzey Amerika
Bulutsusu byk oranda hidrojen gazndan oluuyor.
Byk ktleli scak yldzlardan yaylan mortesi dalga boyundaki
nlar hidrojen atomlarndan elektron kopararak atomlarn
iyonlamasna neden oluyor. Elektronlar tekrar iyonlam haldeki
hidrojen atomlarna balandnda belirli bir dalga boyunda
k yaylyor. Bu dalga boyu grnr blgenin krmz
blmne denk geliyor.
Yakn zamana kadar bulutsunun Kuu Duvar olarak isimlendirilen

bu blmndeki mann nedeni anlalamamt.
2004 ylnda kefedilen kaln toz bulutunun ardna gizlenmi
bir yldzn, hidrojen atomlarnn iyonlamasn
salayacak younlukta mortesi dalga boyunda k
yayd belirlendi.
17
Tekno - Yaam
Elif Zehra Arslan
Karbon Fiber
Kapl Drone:
Carbon Flyer
ABD merkezli Trident Design,
LLC firmas tarafndan gelitirilen
ve tasarmnda model olarak
kttan uak kullanlan Carbon
Flyer, arpma ve dmelere kar
dayankl olmas iin d cephesi
tamamen karbon fiber ile kaplanan
bir drone. iOS ve Android iletim
sistemine sahip akll telefonunuza
ykleyeceiniz uygulamas
zerinden telefonunuzu
saa ve sola dndrerek kontrol
edebileceiniz Carbon Flyer,
telefonla balantsn Bluetooth
teknolojisi ile kuruyor. Telefonla
eleen cihaz 73 metrelik bir
alana kadar kontrol edilebiliyor.
Grnty yapsnda bulunan
SD karta kaydederken e zamanl
olarak kullancsna da aktarma
zelliine sahip olan cihazn
dolu arj ile 3 dakika havada
kalabildii belirtilirken,
ncesinde taklacak ekstra
batarya ile bu srenin
6 dakikaya karlabildii
belirtiliyor.
http://carbonflyer.myshopify.com/
Aktivite
Takipiniz
imdi Ayak
Bileinizde
Giyilebilir teknolojiler arasnda

hayli yaygnlaan akll bilekliklere,
ayak bileine taklarak kullanlmak
zere tasarlanan yeni bir aktivite
takip cihaz eklendi: FlyFit.
Piyasadaki rakipleri arasnda
kendisini farkl klan tasarmndan
da anlayacamz gibi FlyFit
daha ok bacak hareketlerini
takip eden bir bileklik.
Bilekliin zerindeki LED
panelinde her biri farkl bir
takip fonksiyonunu temsil
eden drt sembol var.
Bunlardan birincisi yrme,

koma, merdiven kma,
bisiklet srme gibi aktivitelerinizi
takip etmenizi salayan
gnlk aktivite sembol,
ikincisi gnde ka saat
uyuduunuzu ve uyku
kalitenizi len uyku sembol,
ncs yzme esnasnda
bacak hareketlerinizi
takip edebileceiniz yzme
sembol ve arj seviyesini
gsteren bir sembol.
FlyFit aktivite takip bileklii
be ayr renkte retilmi.
https://www.shopstarter.com/
p/522669502/flyfit-unique-ankletracker-for-fitness-cycling-an/
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Akll Bant
Hiji Band
Athos
ile Kaslarnz
Kontrolde
Bir sporcunun karlaabilecei

sakatlklardan biri olan
ve uzun sreli bilin kaybna
hatta sporcunun lmne
sebebiyet veren beyin travmasn
tespit edebilen Hiji Band, iinde
darbe alglayc sensrler bulunan
bir akll bant. Hiji Bandin kullancs
kafasna ciddi bir darbe ald
zaman sensrler ncelikle
sesli bir uyar ile kullancy uyaryor
ve darbenin hzn ve meydana
geldii yeri mobil
uygulamasna gerek zamanl
veri olarak gnderiyor.
Sporcularn daha salkl spor

yapmalarn salamak ve
performanslarn artrmak iin
almalar yapan teknoloji firmas
Athos, akll spor giysisi Athosu
gelitirdi. Bir tirt, bir ort ve
Core isimli kk bir modlden
meydana gelen Athos, kullancsna
spor yaparken kaslarn doru
kullanp kullanmad konusunda
gerek zamanl bilgi veriyor.
Core, kaslarn almas esnasnda
bu bilgiyi Bluetooth zerinden
akll telefondaki uygulamasna
gnderiyor ve kullanc,
uygulamadaki temsili vcut

zerindeki renklendirmeler ile hangi
kasn ne kadar altn takip
edebiliyor. Athosun uygulamas
gnlk performansnz
kayt altna alyor ve gnden
gne performans deiikliini
takip ederek kas almalarnz
artrmanz ya da azaltmanz
konusunda sizi ynlendiriyor.
Cihaz ayn zamanda sporcunun
kalp at hzn, oksijen
seviyesini, vcut scakln ve
ter seviyesini de lyor.
https://www.vanhawks.com/
Bylece sporcunun kafasnda

meydana gelen sakatlk tespit
ediliyor ve gerekli nlemler
alnyor. Siyah, mavi ve gri olmak
zere renkte retilen Hiji
Band, sensrnn karlmas
artyla ykanarak temizleniyor.
http://www.hijiband.com
19
Tekno - Yaam
Elif Zehra Arslan
Kayp m Oldu?
Kolayca Bulun
Eer siz de deer verdiiniz
eyalarnz kaybetmekten ve
bulamamaktan yaknyorsanz,
TrackR Bravo imdadnza
yetiiyor. TrackR Bravo, kaybolan
eyalarnz kolayca bulmanz
salayan kk bir takip cihaz.
iOS ve Android iletim sistemi
ile alan akll telefonunuza
yklediiniz uygulamasndaki
yaknlk gstergesi ile kaybolan
eyanzn izini srebileceiniz
gibi, uygulamas zerinde
bulunan arama tuuna basarak
TrackR Bravonun sesli sinyal
vermesini salayabilir ve bylece
eyanza sesi takip ederek
ulaabilirsiniz. Akll telefonunuzu
kaybettiiniz zamanlarda ise
cihazn zerindeki tua basarak
uygulamasnn sesli sinyal
vermesini salayarak kolaylkla
telefonunuzu bulabilirsiniz.
Bir bozuk para byklnde

olan ve drt farkl renk seenei
ile piyasadaki yerini alan
TrackR Bravo, kaybolan eyalarnz
bulmann en kolay yolu.
https://www.thetrackr.com/bravo
20
Dnyann
lk Akll
Bluetooth
Kulakl
Spor yaparken hem mzik
dinlemek hem de egzersiz takibi
yapmak isteyenler iin
akll telefondan bamsz alan
kablosuz kulaklk The Dash,
ABD merkezli teknoloji firmas
Bragi tarafndan gelitirildi.
The Dashin akll telefonunuzla

balantsn kurarak
telefonunuzdaki mzikleri
dinleyebileceiniz gibi,
telefonunuzdan bamsz olarak
cihazn kendisinde gml
4 GB hafzal mzik alardan da
istediiniz mzii dinleyebilirsiniz.
Tm bunlarn yannda
The Dash, tpk bir aktivite
takip cihaz gibi kullancsnn
att adm saysn, hzn,
kat ettii mesafeyi, kalp at ve
solunum hzn lerek
e zamanl olarak kulakla
aktaryor. Cihaz akll
telefonunuza baladnzda
telefon konumalarnz
iin de kullanmanz mmkn.
Sesinizi kulak kemiinizden
alglayan zel mikrofonu
sayesinde sesinizin
net bir ekilde kar tarafa
ulamasn salyor. The Dashin
tam olarak arj olmas iin
gereken sre ise bir saat.
http://www.bragi.com/
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Akll Bileklik
k Tasarm ile
Buluuyor
Akll bileklik piyasasnn baarl
isimlerinden Misfitin ve k
tasarml kristal tak modelleri
ile kadnlarn ilgisini ekmeyi
baaran Swarovskinin
ortak olarak gelitirdii
Swarovski Shine, gnlk aktivite
takibi yapan ve uyku kalitenizi
len bir akll bileklik.
iOs ve Android iletim sistemli
akll telefonunuza ykleyeceiniz
uygulamas zerinden
Bluetooth teknolojisi ile balant
kurabileceiniz Swarovski
Shine yrme, koma
ve yzme gibi gnlk aktivite
hedeflerinizi uygulamasnda
belirledikten sonra hedeflerinize
ulap ulamadnz
takip ediyor.
Aktivite sonras verilere ulamak
iin hareket ve uyku takip
sensrlerine sahip Swarovski
Shine aktivite takip kristalini akll
telefonunuzun ekranna koyup
ksa bir sre beklemeniz gerekiyor.
Koleksiyon iki farkl model ve
yedi farkl aksesuardan oluuyor.
http://store.misfit.com/products/sw-slake-set
Akll
Bileklikten
arj Aleti
Olur mu
Demeyin!
Akll bileklik teknolojisinin
hzla gelitii bu gnlerde
Q Design tarafndan gelitirilen
akll bileklik QBracelet, yepyeni
bir fonksiyon ve k modelleri
ile merakllarna sunuluyor.
QBracelet alp kapanabilen,
kelepeli bir tasarma ve
siyah, beyaz, gri ve altn rengi
seeneklerine sahip bir arj cihaz.
iPhone 5 ve zeri modellerin

yan sra birok akll
telefon ile uyumlu olan QBraceletin
kelepesi aldnda bir arj aleti
ile karlayorsunuz.
iPhone 5ste %60a kadar
dolum yapabilen cihazn dolum
performans dier akll telefonlarda
model ve kullana gre deiiklik
gsteriyor. Dolu bir arj ile
bir saat boyunca arj edebilme
kapasitesine sahip cihazn
arj seviyesini zerinde
bulunan LED klarndan
anlayabilirsiniz.
https://www.qdesigns.co/
21
Lokman Erdemir
Yrd. Do. Dr.,
anakkale Onsekiz Mart niversitesi
Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm
25
Nisan
1915
anakkalenin En Uzun Sabah
13 Ocak 1915 Harp Konseyinin kararndan:
Hedefi stanbul olmak zere, Gelibolu Yarmadasn topa tutmak ve almak iin,
ubatta bir sefer iin hazrlklara balanmas
Winston Churchillden Amiral Cardene:
Boaz sadece gemilerle zorlamak sizce uygulanabilir bir operasyon mudur?
Sonucun nemi [verilecek] ar kayplar mazur gsterecektir.
18
Mart 1915te ngiliz ve Fransz gemilerinden oluan donanmann16 byk zrhlsnn ve onlarca refakat gemisinin anakkale Boazn geme teebbs malubiyetle sonulanr. Donanma komutan Amiral J. D. Robeck akam
geri ekilme emrini verirken donanmann 3 zrh-
22
ls (Bouvet, Irrezistible ve Ocean) Boazn sularna

batm, Queen Elizabeth gibi nemli gemiler de ar
hasar almt. 22 Mart 1915te amiral gemisi Queen
Elizabethte tm deniz ve kara komutanlarnn katld toplantda anakkale Boazn ama harektna
her ne pahasna olursa olsun devam etme karar alnr.
Esat (Blkat) Paa
Cevat (obanl) Paa
Cephede Bir Karde: Vehip (Kai)
Sava srasnda anakkaledeki

Trk komutanlarnn
en st rtbelisi olan Esat Paa,
bata Mustafa Kemal olmak
zere cephede grev yapan
birok subayn Harp Okulundan
hocasdr. Esat Paa nce
3. Kolordu Komutan olarak
1914 yl banda Tekirdada greve
balar. anakkale Cephesinde
Kuzey Grubu komutanl grevini
stlenir. Esat Paa kara savalarnda
byk bir baar salayarak
Anafartalarn ve Conkbayrnn da
yer ald Kuzey Grubu blgesini
dman kuvvetlerine kar savunur.
Emrindeki subaylar ok iyi
organize ederek ve ordu komutan
Sandersle iyi ilikiler kurarak
zaferin kazanlmasnda byk bir
paya sahip olur. Mustafa Kemali
Anafartalar Grubu Komutanl
grevine teklif eden kii de
kendisidir.
Esat Paa Dman donanmasna

anakkale Boazna yaklamak ve
Boaz zorlayp stanbula gelmek
frsatn vermeyenlerin birincisi
Cevat Paa, ikincisi ben, kesin
sonucu salayan da Anafartalar
kumandan Mustafa Kemal
Paadr demitir. Cevat Paa,
anakkalede Mstahkem Mevki
komutan olarak greve balar ve
Boazda ald tedbirlerle deniz
muharebelerinin kazanlmasnda
nemli bir rol oynar. Boaz
savunmak iin top ve bataryalarn
hazrlanmasn ve maynlarn
ustaca yerletirilmesini salar.
Cevat Paa Boaz savunmak
amacyla bir plan yaparak
drt savunma blgesi oluturur,
her blgeye ayr grevler verir,
dman donanmasnn manevra
yapaca ve demirleyecei Erenky
Koyuna 7-8 Martta Nusrete
maynlar o detir. Bu koya
batarya takviyesi yaptrr. 18 Mart
gn gerekleen deniz saldrs
srasnda Maydosta
Esat Paann yannda olan Cevat
Paa harektn nemini fark ederek
grev yerine gelir ve komutay
devralr ve mttefik donanmas
geri ekilirken Gittiler
Geemediler Geemeyecekler
szn syler. Cevat Paa,
Vehip Paann cepheden
ayrlmasndan sonra Gney Grubu
komutanl grevini
stlenecektir.
Esat Paann kardei olan Vehip

Paa Temmuz aynda cepheye
Gney Grubu komutan olarak
gelir ve Ekim ayna kadar aabeyi
ile birlikte grev yapar. Vehip Paa
cepheye yeni gelen kuvvetleri
mkemmel bir ekilde organize
eder. Vehip Paa Geri Hizmetler
Komutanln kurarak askerin
yiyecek ihtiyacnn karlanmasn,
cephane kollarnn ve posta
hizmetlerinin dzenli almasn,
ara gerelerin, hasta ve yarallarn
naklinin sistemli bir ekilde
yaplmasn salar. Austos ay
muharebelerinde grev yapt
Seddlbahir blgesindeki dman
taarruzunun gsteri harekt
olduunu anlar. Bunun zerine
aabeyi Esat Paann komutan
olduu Kuzey Grubu cephesine
takviye kuvvetler gndererek
cephenin savunulmasnda etkili
olur. Ayrca Enver Paay ikna
ederek her yeni kuvvet geldiinde
taarruz edilmesi taktiinin
deimesini ve bir krek toprak
bir damla kan kazandrr szyle
siperlerin derinletirilmesini
isteyerek kayplarn azaltlmasn
salar. Vehip Paa cephane
sknts yznden gereksiz
mermi harcanmasna da
msaade etmez. Liman von
Sanders anlarnda iki kardein
aralarndaki yardmlamasndan
ve komutanlndan
ok memnun olduunu yazar.
23
>>>
25 Nisan 1915: anakkalenin En Uzun Sabah

anakkale Muharebelerinde Grev Alan Yksek Rtbeli Komutanlarn Listesi
5. Ordu Komutan
Mareal Liman von Sanders
5. Ordu Kurmay Bakan
Yarbay Kazm (nan)
anakkale Mstahkem Mevkii Komutan
Cevat Paa (Org. obanl)
Kuzey Grubu ve 3. Kolordu Komutan
Esat Paa (Korg. Blkat)
Gney Grubu Komutan
Mehmet Vehip Paa (Korg. Ka)
Saros Grubu Komutan
Ahmet Faik (Tmg. olak)
Anafartalar Grubu Komutan
Albay Mustafa Kemal (Mareal Atatrk)
Asya Grubu 1. Kolordu Komutan
Tug. Mehmet Ali Paa
2. Kolordu Komutan
Tug. Ahmet Faik
5. Kolordu Komutan
Mustafa Fevzi (Mareal akmak)
6. Kolordu Komutan
Alb. Mustafa Hilmi
14. Kolordu Komutan
Mirliva Trammar Paa
15. Kolordu Komutan
General Weber (Alman)
16. Kolordu Komutan
Ahmet Feyzi (Feyzullah)(Alb. Tmay)
Osmanl Erkn- harbiyesi 24 Mart

1915te Gelibolu Yarmadasn savunmak
zere 5. Orduyu kurarak ordu komutanlna Alman Liman von Sandersi atar. 26
Martta Geliboluya gelen Liman Paa hemen savunma hazrlklarna balar. Gelibolu Yarmadas Esat (Blkat) Paa komutasndaki 3. Kolordu (9, 19, 5 ve 7. tmenler), Anadolu taraf ise Alman komutan
General Weber Paa komutasndaki 15.
Kolordu (3. ve 11. tmenler) tarafndan
savunulacaktr.
Ayn gnlerde Londrada, yaplacak kara harektnn planlar hazrlanmaya balanr. ngiliz ve Fransz birliklerinden oluan Ian Hamilton komutasndaki Akdeniz Seferi Kuvvetleri 25 Nisan 1915 sabah esas karma harektn Gelibolu
Yarmadasnn Seddlbahir ve Arburnu
sahillerine yapacaktr.
Kolordu komutan Esat Paa, Yarbay Mustafa Kemal ve subaylar
Liman Paann savunma plan ise sahillere zayf gzetleme birlikleri yerletirilerek asl kuvvetlerin ieri blgelerde toplu olarak tutulmas, karma annda birliklerin hzlca bu blgelere nakledilmesi
eklindeydi. Seddlbahir ve Arburnu kesimini savunmakla grevli 9. Tmen komutan Albay Halil Sami ve ordu ihtiyat 19. Tmen komutan Yarbay Mustafa
Kemal Beylerin bu plana itiraz bir netice vermeyecektir.
lk olarak Arburnunda Avustralya ve Yeni Zelenda birlikleri (Australian
and New Zealender Army Corps-Anzac)
Gelibolu Yarmadasna karma yapar.
Seddlbahir sahillerine yaplacak karmalar ise Arburnundan iki saat sonra
balar. anakkale denizden kuatlmtr ve bin yl nce Truva savalarnda olduu gibi Bat yeniden Douyu istilaya gelmitir. Ayn saatlerde Bolayr ve
Kumkale aklarnda da karma emareleri vardr.
Arburnu karmas
Arburnunda Anzaklarn karmasnn hedefi 5. Ordunun kuzey ve gney
birlikleri arasndaki irtibat kesmektir.
Bylelikle esas karma noktas olan Seddlbahirdeki birliklerin ilerlemesinde bir
sknt olmayacaktr. Sahile kan Anzaklarn ilk hedefi Kocaimentepesini ele geirdikten sonra ikinci gn Boaz koruyan tabyalara hkim Kilitbahir Platosunu
ele geirmek zere Maydosa (Eceabat)
doru yrmektir.
24
25 Nisan sabah karma derin bir sessizlik iinde balar. afak skmeden saatler nce, 1. Avustralya Tmeni daha sonra (1984) Anzak Koyu ad verilecek olan
Arburnu sahiline doru ayn batt saat
3.00te filikalarla hareket etmeye balar. i
askerlerle dolu filikalar saat 4.30da sahile
yanar: karma balamtr.
karma Kabatepe sahiline planlansa
da, filikalarn aknt nedeni ile bir mil kadar kuzeye srklenmesi -ya da karma
plannn deitirilmesi- zerine yaklak
4.000 Anzak gn aarmadan dalga halinde yanllkla- Arburnu sahiline kar.
lk karmalar 25 Nisan 1915

1 karma yapacak Anzak kuvvetleri
2 Zndere Koyu karmas (Y)
3 kiz Koyu karmas (X)
4 Tekke Koyu karmas (W)
5 Erturul Koyu karmas (V)
6 Morto Koyu karmas (S)
7 Franszlarn Kumkale karmas
8 Anzak karma blgesinde savunma
ve gzetleme amal 27. Alayn bl
9 Anzak karma blgesinde savunma
ve gzetleme amal 26. Alayn iki bl
10 X sahilini koruyan 26. Alaydan 12 Trk Askeri
11 V ve W sahilini koruyan 26. Alayn iki bl
12 S sahilini koruyan 26. Alayn iki takm
13 26. Alay merkezi (2 tabur)
14 htiyatta bulunan 2 taburlu 25. alay
15 htiyatta bulunan 19. Tmen
16 Kumkalede bulunan 3. Tmen
17 Anzaklarn kmas gereken Kabatepe sahili (Z)
karmadan saatler nce 27. Alayn ky gzetleme vazifesindeki 2. Tabur, 8. Blk komutan Yzba Faik Efendi gece saat
02.00 sralarnda Kabatepeye yaklamakta
olan nakliye gemilerini Kabatepedeki 2. Tabur komutan Binba smet Beye bildirir.
Sahile yanaan filikalara ilk ate ise saat

04.45te, Haintepeden 8. Blk erlerinden
Astemen Muharremin 2. Takm tarafndan alr. lerleyen srete dier takviyeler ve 7. Blk askerleri -toplam 400 kiikendilerinden on kat fazla olan Anzaklara
kar alay komutanlar Yarbay efik (Aker)
Bey taburlar ile yetiene kadar dayanr.
27. Alay Harekt

Yarbay efik (Aker) Bey
Halil Sami Bey
anakkale Savalarnn seyrine

dorudan etki eden
komutanlardan biri de 27. Alayn
komutan Mehmet efik
Beydir. Ekim 1914te 27. Alay
komutanlna tayin edilen
Mehmet efik o srada yarbay
rtbesinde bulunmaktayd.
Bu grevi 8 Austos 1915e kadar
devam eder. 27. Alay Geliboluda
9. Tmene bal olarak grev yapar.
Alaya verilen grev Azmakdereden
Arburnu ve amtepe srtlarna
kadar olan kynn gzetlenmesidir.
Alay eitli karma ihtimallerini
dikkate alarak kylarda birok
tatbikat yaparak savaa hazrlanr.
Bir gn nce tatbikat yapldndan,
25 Nisan sabah balayan
karmay efik Beyin birlikleri
karlayacaktr.
anakkale Savalarnda
grev yapan komutanlardan
birisi de Albay Halil Sami Beydir.
Miralay Halil Sami Bey, 1866
ylnda stanbulda doar. Halil
Sami Bey Mstahkem Mevki
Komutanl emrindeki
9. Tmen komutanlna
1914 ylnn Eyll aynda tayin
edilir ve 25 Nisan 1915te
balayan kara savalarnda
Anafartalarda ve Seddlbahirde
grev yapar. Halil Sami Bey,
Arburnu muharebelerinin sevk
ve idaresinde Yarbay Mustafa
Kemal Beyle birlikte byk bir
zveri ile grev yapar. 25 Nisan
1915te karaya karma yapan
dman kuvvetlerine kar
Halil Sami Beyin emrindeki
9. Tmen hem Seddlbahirde
hem de Arburnunda mcadele
eder. Mehmet efik Beyin
komutasndaki 27. Alay
dman denize dkmek zere
Arburnuna sevk eden tmen
komutan Halil Sami Beydir.
Haziran 1915te rahatszlndan
dolay stanbula gnderilir.
9. Tmen, anakkale Cephesinde
karaya kan dman
ilk igal ettii hatta uzun sre
durdurmay baarr.
efik Bey komutasndaki 27. Alay

dman durdurmay baarr
ve 57. Alayla birlikte dman
geri atmak iin irtibat kurulur.
Birliklerin yapt taarruzlarla
dman bu blgeden uzaklatrlr.
Dman ilk hedefi olan Kabatepe,
Kocaimentepe ve Conkbayrn ele
geirmeyi baaramaz. efik Beyin
idaresindeki 27. Alay bundan sonra
da ok iddetli muharebeler yapar.
Mustafa Kemalin Anafartalar
Grubu komutanlna atanmas
zerine yerine Mehmet efik
tayin edilir ve cephenin tahliyesine
kadar bu grevi devam eder.
27. Alayn 1 ve 3. taburlar 24/25 Nisan 1915 gecesi saat 02.00de Kabatepedeki tatbikattan Maydosta zeytinlikteki adrlarna dnm, istirahate ekilmilerdir. 25 Nisan sabah Arburnundan gelen allmn dnda top sesleri 27. Alay
komutan Yarbay efik (Aker) Beyin de
dikkatini ekmitir. efik Bey Kabatepe
telefon merkezini araynca karmann
Kabatepeye olmadn Arburnuna asker ktn renir. Bu srada istirahatteki taburlar uyandrtan efik Bey, itima
yerlerinde muharebe arlklarn ykleterek askere silah ba yaptrr, askerin ekmeklerini dattrr. Tmenden bekledii hareket emri gecikince dayanamaz, tmen kararghn yeniden arar: Arkadalarmz orada ate iinde yanyor, biz daha bekleyecek miyiz? diye izin isteyen efik Beye hareket izni ise saat 05.45te gelir.
zin gelir gelmez be dakika sonra alayn dier iki taburunu -1. ve 3. taburlar- iki
ayr yoldan cepheye sevk etmeye balayan
efik Beyin tek amac vardr: Bir an nce
II. Tabur efradnn yardmna yetimek. Bu
durum alayn harp ceridesinde her iki tabura ayr ayr yol takip ettirmekten maksat,
dman uzakta olmadndan alayn yry derinliini yar yarya azaltmak (sureti ile), her iki taburun ayn zamanda hedefe ulamalarn salamak olarak belirtilir.
Hareket eden taburlarda tatbikattan
gelmi olmalar nedeni ile hazrlklarn yapamayan askerlerin birou yolda
hazrlklarn yapmak durumunda kalacak, amarlarn deitirerek fundalklarn diplerine brakacaklardr. Artk askerler, muharebeye kuvve-i maneviyesi
tam bir ekilde yrmektedir. Alayn taburlar yry halinde iken efik Bey taarruz iin msait bir mekn arayndadr.
25
>>>
27. Alay birlikleri ile irtibat salanacaktr.

Anzaklar kuzeyden gneye bir hilal eklinde kuatlr.
19. Tmenin 72. Alaynn da leden
sonra muharebelere katlmas Anzaklarn ilerleme ihtimalini de ortadan kaldracaktr. Akam saat 18.00e gelindiinde
Anzaklar durdurulmu, Dztepeden atlmtr. Kanlsrtta dmann eline geen
top da geri alnm, srtn dousu Trk askerlerinin kontrolne girmitir.
Seddlbahir karmalar
Kanlsrtta dikilen bir gazi alay sanca
Bugn Kemalyeri olarak bilinen 165 rakml tepeye varp taarruz vaziyeti aldnda saat 7.40tr. Yarbay efik Bey taarruz ncesi saat 07.55te 19. Tmenin
Kocaimentepesini tutmasn ister.
Taarruz fiilen saat 8.30da gelimeye balamtr. Alayn I. Tabur Komutan
Malatyal Yzba brahim byk gayretlerle Kanlsrt platosuna kadar ilerleyerek
sabah Avustralyallarn ald topu ele
geirmeyi baarr. 3. Taburun taarruz blgesi Krmzsrta taarruza balamtr.
57. Alay Harekt

Arburnundaki top ve tfek seslerini
duyan bir dier komutan ise Bigal kynde ordu ihtiyat 19. Tmen komutan Yarbay Mustafa Kemal Beydir. Arburnuna
yaplan karmann dier sol cenah
Conkbayrna ve Kocaimentepesine
taarruzlar ise Yarbay Mustafa Kemal
Beyin komutasnda 19. Tmen birlikleri
karlayacaktr.
teden beri bu blgede bir karma
bekleyen Yarbay Mustafa Kemal Bey, 19.
Tmeni harekete hazr bulundurmaktadr. 9. Tmen Komutan Albay Halil Sami Bey kendisinden bir tabur istediinde bunun yetmeyeceini beyan eder ve
en yakn yerde hazr bekleyen Hseyin
26
Avni Bey komutasndaki 57. Alay, bir

da bataryas ve bir shhiye mfrezesi ile
Kocaimentepesine doru yola kar. Hareketinden nce de saat 7.50de telefonla
3. Kolordu Komutanlna durumu ve teebbsn bildirir.
Mustafa Kemal Bey cephe hattna
-Conkbayrna- vardnda saat 9.40tr.
Saat 10.00da 57. Alayn ifahi taarruz emrini verir. Alayn cephe hattna yaylmas
ve fiili taarruza balamas ise saat 11.00den
sonra olur. Dztepeye kadar ilerleyen
Conkbayr ve Kocaimentepesine doru ilerlemekte olan Anzak birlikleri 57.
Alay taburlarnn taarruzu ile durdurulacak, leden sonra alayn sol kanadnn
25 Nisan karma harektnn esas

amac Seddlbahir blgesini ele geirmektir. Arburnu karmalar buraya nispeten ikinci derecede neme sahiptir.
Akdeniz Seferi Kuvvetler komutan Hamilton asl kuvvetlerini Seddlbahirdeki
be noktaya karr. ngilizlerin Y, X, W,
V ve S harfleriyle kodlad Pnarii Koyu, kiz Koyu, Tekke Koyu, Erturul Koyu, Morto Koyu sahillerine yaplacak bir
karma harekt ile karmann ilk gn Gelibolu Yarmadasnn gney ucunda en yksek ve blgeye hkim tepesi Altepe ele geirilecek, ertesi gn ise Kilitbahir platosuna ulalarak Osmanl birliklerine kesin darbe vurulacaktr. Bylece Boaz koruyan Kilitbahir-anakkale
arasndaki tabyalar susturulacak, akabinde maynlar temizlenerek stanbul yolu
alm olacaktr. Bu harekt iin 29. Tmen, Plymouth Deniz Hafif Piyade Taburu ve Kumkaleden geri ekilecek Fransz birlikleri kullanlacaktr.
Hseyin Avni Bey
Anafartalar Kumandan Mareal Mustafa Kemal Bey ve maiyeti
Yarbay Mustafa Kemal Bey (Atatrk)

anakkale Muharebelerinin
en nemli Trk komutanlarndan
birisi olan Mustafa Kemal Bey
anakkale Savalar ncesinde
20 Ocak 1915te 19. Tmen
komutanlna tayin edilir ve
henz kt zerinde var olan
birliklerinin kurulu almalarn
ksa zamanda tamamlar.
2 ubat 1915te greve balayan
Mustafa Kemal Bey
24 ubat 1915te tmeni ile
Eceabata intikal eder.
Mustafa Kemal Balkan Savalar
srasnda Gelibolu Yarmadasnda
on bir ay grev yaptndan
blgeyi yakndan tanma olana
bulmu ve bu grevi srasnda
yarmadann savunmas iin
harekt planlarnn hazrlanmasnda
grev almt. 25 Nisan 1915
tarihinde dman kuvvetleri kara
harektn balattnda
Mustafa Kemal Bigal Kyndeki
kararghta bulunmaktayd.
lk taarruzlarda birliklerini ok
iyi dzenleyerek dmann
ilerlemesini durdurmay baarr ve
dmann iki tmenini

yok eder. Mustafa Kemal bu srada
yarbay rtbesindedir. 25 Nisan
sabah gsterdii gayret kendisine
1 Haziranda albay rtbesini
kazandracaktr.
Mustafa Kemalin anakkale
Zaferinde etkin olduu dier bir
tarih ise Austos 1915tir.
9- 10 Austos Muharebeleri
ngilizler iin sonun
balangc olduu gibi dnya tarihine
de Mustafa Kemali armaan eder.
Mustafa Kemalin 289 gn
sren anakkale cephesindeki
grevi 10 Aralk 1915te
son bulur.
anakkale Muharebelerinde
kahramanl ile ne kan
kuvvetlerden biri de 57. Alaydr.
Hseyin Avni Bey 1 ubat 1915te
anakkale cephesinde nlenen
57. Alaya Komutan olarak
tayin edilir. 57. Alay anakkalede
kara muharebelerinin ilk gn
olan 25 Nisan 1915 tarihinde,
19. Tmen Komutan Mustafa
Kemalin emrinde ihtiyat kuvveti
olarak grevlendirilir. 25 Nisan
gn Arburnunda taarruza geen
Anzak birliklerine kar Hseyin
Avni Beyin komutasndaki 57.
Alay muharebeye girerek iki blk
dnda birinci hatta mcadele
edecek ve zaferin kazanlmasnda
nemli bir katks olacaktr.
Hseyin Avni Bey 1 Haziran
1915ten geerli olarak yarbayla
terfi eder. Bu kahraman subay,
Austos ayndaki Arburnu
Muharebeleri srasnda
kararghna bir obs mermisinin
isabet etmesi sonucu Ramazan
Bayramnn ikinci gn
13 Austos 1915te ehit olur.
57. Alay sancana, 25 Nisan
sabah gsterdii kahramanlktan
dolay 30 Kasm 1915te
padiah iradesiyle altn ve gm
imtiyaz ve harp madalyas
taklmtr.
27
Kt zerinde, yaplan bu plan kusursuzdur, plann icrasna engel bir durum da

beklenmemektedir. Zira 25 Nisan sabah
Altepenin gneyinde bulunan Trk kuvvetleri, sadece iki tabur (yaklak 2000 kii)
ve bir istihkm blnden ibarettir. Pnarii Koyunda (Y Sahili) ise hi Trk askeri yoktur. Tekke ve Erturul koylarnda da
(W ve V Sahilleri) 26. Alay 10. ve 12. Blkleri bulunmaktadr. Morto Koyunda (S
Sahili) ise bir takm, kiz Koyunda (X Sahili) ise on iki kiilik bir posta vardr. Tm
sahiller Liman Paann plan gerei kk
birlikler tarafndan tutulmutur.
Seddlbahirde, Arburnundan farkl
bir karma planlanmtr: Ar bombardman sonras ii asker dolu gemiler ve filikalar karma sahillerine gne doarken hareket edecektir.
Erturul Koyu
Seddlbahir blgesinin asl karma
noktas Erturul Koyudur. Dier drt sahilden kan kuvvetlerin birleme noktas da buras olacaktr. Erturul Koyu ilerinde Yahya avuun olduu bir blk
kahraman askerin tarihe geecek destans mcadelesine ahit olurken mttefiklerin o sabahki karma harekt en kanl harekt olacaktr.
30 Nisanda Seddlbahir
28
25 Nisan sabah Seddlbahir Kalesinin

hemen altndaki Erturul Koyuna ar
bir bombardmandan sonra 29. ngiliz
Tmeninden 2.800 asker kar. Savunmada ise 9. Tmen 26. Alay 3. Taburuna
bal Hasan Efendi komutasnda 10. Blk vardr.
Filikalar, 300 metre uzunluundaki bu
sahile yanarken tarih, gemiteki bir hadisenin baarsz bir tekrarna da ahit
olur: karma srasnda filikalarla birlikte
iinde alabildiine asker olan River Clyde
kmr gemisi, saat 06.20de Truva at gibi
karaya oturtulur. karma birlikleri karaya
ayak bastnda saat 6.30dur. Karaya kan
askerler kendilerini bekleyen Trk askerlerinin atei ile karlar. Sahile kmaya alan birlikler youn ate altnda kalr, sahilin hemen bandaki alak bir set sayesinde
hayatta kalrlar. Ancak saat 09.00dan sonra
bu setten ilerlemeye balayabileceklerdir.
Paralanan filikalarn, artk l ve lmekte olanlarla dolu bir halde, kumsaldan uzaklara babo srklenmesi Mahmut Sabri Beyin hatratnda yle yer alr:
Erler, isabetli atlaryla dman denize yuvarlyordu. Erturul Koyu sahili bir
an iinde balk istifi gibi dman cesetleriyle dolmutu. Askerin bir fiei bile boa gitmiyordu. Birka defa bir fiekle birka dmann vurulduu vaki oluyordu.
Erturul Koyu ve River Clayde gemisi
Bu durumu Hamilton nsanlar bir

kbusun penesine yakalanmlard ve biz
aresiz, perian bir durumda bekliyorduk.
eyrek saat geti ve Seddlbahirdeki durum dzelmedi. ifadeleri ile anlatr. karma istenen ekilde gelimemektedir.
Seddlbahir Kynde bulunan iki takm, ky sokaklarnda RiverClydedan kan askerle sonuna kadar mcadele eder.
Harapkaleden gelen takviye kuvvetlerle
birlikte Seddlbahir kynn sokaklarnda akama kadar mcadele ederler. Bu askerlerin mcadelesini ngiliz Harp tarihi
yle anlatr:
Binba Beckwithin komutasnda bulunan Hampshire Taburu, saat 10.00dan
nce 13.00e kadar, olanca gayreti ile ilerlemeye alt. Ky iinde ilerleyi, zorunlu olarak ar oluyordu. Byk bir yiitlikle
arpan Trkler, topraklarn santim santim savunuyorlard.
>>>
karma gn dier isimsiz kahramanlarn yannda tarihe mal olan bir kii vardr: Ezineli Yahya avu. 10. Blk
iinde kahramanca mcadele eden 1. Takm erlerinden Yahya avu, ngilizlere
ar kayplar verdirir, Dmann, Tekke
Koyundan 14.00e doru Aytepeyi bat
ve gneyden kuatmas, dman sahilde
tutup ilerlemesine mani olan Yahya avu ve blk askerlerinin durumunu iyice nazik bir hale sokar.
leden sonra 17.40ta Aytepenin
dmesi ve ngilizlerin Erturul Koyuna
doru kiz Koyu ve Tekke Koyundan
ilerlemekte olan birlikleri tarafndan arkadan kuatlma tehlikesinin ba gstermesiyle baka aresi kalmaz ve Harapkaledeki blk komutanna katlr. Pnarii Koyundaki karma hari, dier
karmalarn hepsi baarl olur. Tekke
Koyundan ngiliz birliklerinin ilerlemesi buradaki mdafaann geri ekilmesini
zorunlu klacaktr. Aslnda 3. Tabur komutan Mahmut Sabri Beye ekilme emri gndz verilmitir, askerde menfi tesir yaratmamak ve dman cesaretlendirmemek iin ekilme akama kadar ertelenecektir. Akam vakti ngiliz birliklerinde de takip iin kuvvet ve cesaret kalmamtr.
Ezineli Yahya avuun vefatn gsterir nfus kayt defteri
Tekke Koyu
Seddlbahirdeki ana karma sahillerinden bir dieri Tekke Koyudur. Sabah saat 06.00da ngiliz Lancashire Tmeninin ncleri 40 filika ile sahile kar. Harektn hedefi, sahil temizlendikten sonra Aytepenin ele geirilmesi ve
sonrasnda 114 rakml (Karacaolan ) tepede kiz Koyuna kacak birliklerle birlemektir.
kiz Koyundaki karmaya kyasla ngiliz askerleri burada etin bir duvara arpar. Karlarnda 26. Alay, 3. Tabur, 12.
Blk askerleri vardr. Hamiltona gre
son derece kanl ve acmasz ama baarl bir karma gerekleir. Binba Sabri
Beyin Senelerden beri rengini muhafaza
eden denizin rengi millet fedailerinin kurunlar ile dman cesetlerinden boalan
kanla deimi. diye ifade ettii bu sahili
Trk birlikleri salam bir ekilde savunur.
12. Blk askerlerine takviyenin gelmemesi durumu zorlatrmtr. Saat 07.00ye gelindiinde blk siperlerini terke mecbur kalacaktr. ngiliz birlikleri ancak saat 07.15te kendilerine ateten korunakl bir yer bulabilecektir. kiz
Koyunda karmann baarl olmas buradaki birliklerin de geri ekilmesini zorunlu klacaktr.
Mahmut Sabri Bey

anakkale Muharebelerinin
az bilinen kahramanlarndan biri de
Binba Mahmut Sabri Beydir.
25 Nisan karmas srasnda,
Altepeyi ve Kilitbahiri
ele geirerek oradaki tabyalar
etkisiz hale getirmeyi amalayan
ngilizlerin Seddlbahirdeki
karmalarna kar byk bir
direni gsteren 26. Alayn
3. Taburunun komutandr.
Mahmut Sabri Beyin
komutasndaki Trk kuvvetleri
ngilizlerin en sekin birliklerinden
olan 29. Tmeni otuz alt saat
burada tutmay baarr.
Pnarii ve kiz Koylar

25 Nisan sabah Tekke ve Erturul
koylarna yaplan karmay desteklemek
amac ile kiz ve Pnarii koylarna da karma yaplr. Implacable muharebe gemisinin ate desteiyle bir tabur asker kiz
Koyuna kar. Karlarnda sadece 9 gzetleme eri vardr. Daha sonra 6. Blk
gzetleme erleri de takviyeye gelir. Saat
08.00den nce hareket eden Yzba Leslie, devaml bir surette ilerleyerek sahilden
730 metre ieride iddetli bir mukavemete maruz kalm, daha ileri gidememitir.
Sa tarafta bulunan Yarbay Newenhamn mfrezesi ilerleyerek saat 11.00den
nce hedeflenen ilk tepeyi ele geirmitir. lerleyen birlikler Tekke Koyundan
kan ngiliz askerleri ile birleerek Erturul Koyuna doru ilerlemeye balar.
29
>>>
Bir orduda en kk birim

takmlardan balar.
Bir takmda yaklak 80 kii olur,
blkler 200 kii kadardr.
Bir s birlik ise blklerden
oluan taburdur.
Taburlar 3-4 blkten oluur
toplamda 1000 kadar kiidir.
Bir sonraki birlik ise alaydr.
Alaylar ise genelde
3 taburdan oluup mevcudu
3000 kadar kiidir.
Genelde tmenler 3 alaydan
oluur. Tmenlerden ise
kolordular ve ordular oluur.
25 Nisan 1915ten
9 Ocak 1916ya kadar
anakkale Cephesine toplam
22 tmen sevk edilmitir.
Bu tmenlerin cepheye intikali
belli dnemlerde olmutur.
Yazda tmenlere ait
alay ve taburlarn sadece
bir ksm verilebilmitir.
19. Tmenin taarruzu (25 Nisan 1915) (leksizdir)
Ayn sralarda Zndere aznn kuzeyine, Sartepe altndaki Pnarii Koyuna da

2000 kiilik bir askeri birlik karma yapar.
30
(Hazrlayan Ahmet Akyol)
Balangta karlarnda bir Trk birlii olmamasna ramen ilerlemezler.

Bu karmada hedef ayn zamanda kiz
Koyuna karlan ktalar ile irtibata geerek akama doru Altepeye doru ileri harekta katlmakt. Trk askerlerinin
saat 16.00da balayan taarruzlar zerine ngiliz askerleri ertesi sabah erkenden
tahliye edilir. Sadece bu kuvvetin 25 Nisan gn Trk savunma hattnda bulunan tm askerlere eit olmas, mttefikler asndan nasl bir frsatn karldn gsterir.
Pnarii Koyuna yaplan baarl karmadan balangta yararlanlamamasnn tilaf devletlerine faturas ar olur.
karma harektnn btn gz nne
alndnda karmann en sol kolu, Trk
savunma hattnn arkasna geme frsatn karmtr.
Tmen ve Alay Komutanlar

1. TMEN
70. Alay
3. Tabur
71. Alay
124. Alay
2. TMEN
1. Alay
5. Alay
6. Alay
3. TMEN
31. Alay
32. Alay
39. Alay
4. TMEN
10. Alay
11. Alay
12. Alay
4. Topu Alay
5. TMEN
13. Alay
14. Alay
15. Alay
5. Sahra Topu Alay
6. TMEN
16. Alay
17. Alay
18. Alay
7. TMEN
19. Alay
20. Alay
21. Alay
7. Sahra Topu Alay
8. TMEN
22. Alay
Yb. Cafer Tayyar (Eilmez)

Yb. Vasf
Bnb. Reat (iiltepe)
Bnb. Ahmet emsettin
Yb. Ali Muzaffer, Yb. Ahmet kr
Alb. Hasan Askeri (Ycekk)
Yb. Mustafa Talat
Bnb. Mehmet Ali
Bnb. Rfat
Alb. Nicolai
Yb. smail Hakk
Yb. Hasan Basri
Yb. H. Nurettin
Yb. Cemil (Conk)
Yb. Mehmet Kemalettin
Yb. Ali Rza
Yb. Servet
Bnb. Mehmet Rza
Alb. Hasan Basri
Yb. Ali Rza
Bnb. smail Hakk
Bnb. brahim kr
Yb. Azmi, Alb. Mustafa Asm
Alb. Sleyman akir
Bnb. Mehmet Emin
Bnb. Mustafa Hilmi
Yb. Abdlkadir
Alb. Halil
Yb. Sabri
Yb. Mehmet Halit
Yb. Yusuf Ziya
Alb. Salih Ulvi
Alb. Ali Rza (Sedes)
Bnb. brahim Hakk
23. Alay
24. Alay
9. TMEN
25. Alay
26. Alay
3. Tabur
27. Alay
1. Tabur
2. Tabur
3. Tabur
9. Sahra Topu Alay
10. TMEN
28. Alay
29. Alay
30. Alay
11. TMEN
33. Alay
126. Alay
127. Alay
64. Alay
12. TMEN
34. Alay
35. Alay
36. Alay
13. TMEN
4. Alay
46. Alay
60. Alay
14. TMEN
41. Alay
42. Alay
55. Alay
15. TMEN
38. Alay
Yb. Mustafa Recai

Bnb. Mehmet Nuri (Conker)
Alb. Halil Sami
Yb. rfan
Yb. Hafz Kadri
Bnb. Mahmut Sabri
Yb. Mehmet efik
Yzb. brahim
Bnb. smet
Yzb. Halis (Ataksor)
Yb. Mehmet Ali
Yb. Mustafa Selahattin
Bnb. Hunker
Bnb. Mehmet Raif
Yb. Ahmet Rza
Alb. Refet (Asya Grubundan alnd)
Yb. Ahmet evki
Yb. Mustafa evki
Yb. Hasan Ltf
Bnb. Servet
Yb. Mehmet Selahattin (Adil)
Yb. Mehmet Ymn
Yb. Ali Abbas
Yb. Mustafa Munip
Alb. Hovic
Yb. Kazm (Sevktekin)
Yb. Talat
Bnb. Zekeriya
Yb. Musa Kazm (Karabekir)
Yb. Fuat
Bnb. Ahmet Nuri
Yb. Mehmet Tevfik
Yb. Mehmet kr
Bnb. Kazm
45. Alay
56. Alay
16. TMEN
47. Alay
48. Alay
125. Alay
16. Topu Alay
19. TMEN
72. Alay
1. Tabur
2. Tabur
2. Tabur
77. Alay
1. Tabur
2. Tabur
2. Tabur
57. Alay
1. Tabur
2. Tabur
2. Tabur
20. TMEN
61. Alay
63. Alay
24. TMEN
2. Alay
25. TMEN
73. Alay
74. Alay
75. Alay
26. TMEN
59. Alay
78. Alay
42. TMEN
41. Alay
Yb. smail Hakk

Yb. Mahmut Nedim
Alb. Mehmet Rt (Sakarya)
Bnb. Ahmet Tevfik
Bnb. Ahmet
Alb. Abdrrezzak
Yb. zzet, Alb. Halit Hakk
Yb. Mustafa Kemal
Bnb. Mehmet Mnir
Yzb. Arif
Yzb. Hseyin Rza
Bnb. Mahmut
Bnb. Saip
Bnb. Arif Hac Emin
Bnb. Rfat
Yzb. Mehmet Fehmi
Yb. Hseyin Avni
Yzb. A. Zeki (Soydemir)
Yzb. Ata (Erkan)
Yzb. Hayri (Arburun)
Yb. Yasin Hilmi
Alb. Baha
Bnb. Ahmet Muhtar
Alb. Ali Remzi
Yb. Abdullah lmi
Yb. Ali Fuat (Cebesoy)
Mehmet Reit
Bnb. Mustafa zzet
Bnb. Arif
Yb. Esat
Yb. Ali Muzaffer
Bnb. mer Ltf
Yb. Mustafa Asm
Bnb. Saffet
Morto Koyu
ngiliz 2. Gney Galya Hudut Taburunun bl, saat 07.30da Morto Koyuna karma yapar. Burann savunmas iin ok az hazrlk yaplmtr: Koyda sadece bir takm asker vardr.
Mttefiklerin amac asl karma noktalar olan Erturul ve Tekke koylarna yaplan karmann sa tarafn gvence altna almaktr. ngilizler karma srasnda bir zorluk ekmez, ksa srede Eskihisarlk Tepesi ele geirilir. ngiliz ilerlemesi, gece 25. Alay 2. Taburdan gelen
takviye 2 blk asker tarafndan durdurulur. ki gn sonra ise Kumkaleden tahliye edilen Fransz askerleri bu sahile karlr.
Erturul ve Tekke koylarndaki iddetli direni karsnda 29. Tmen Komutan General Hunter Weston, kendine
koyduu hedeflerden vazgemek zorunda kalr. lk gn hedefi olan Altepeye
ulamak bir yana, 25 Nisan sabah henz
sahillerde tam anlam ile bir hkimiyet
salayamamtr. Seddlbahir karmas Trk tarafnda da ar zayiata sebep
olur. Seddlbahirdeki karmay karlayan 26. Alayn 3. Taburun zayiat 6s
subay toplam 636 kiidir. Taburun yarsndan fazlas savaamayacak durumdadr. Karaya kan Mttefiklerin zayiat ise
2600-3000 kiidir.
31
<<<
Baz Svari ve Topu Birlik Komutanlar

anakkale Seyyar Jandarma Alay Komutan Bnb. Ali Rza
Bursa Jandarma Tabur Komutan Bnb. Tahsin
Gelibolu Jandarma Tabur Komutan Yzb. Kadri
Bamsz Svari Tugay Ali Sami Sabit
1. Svari Tugay Yb. Ahmet Hamdi
4. Svari Alay Yb. Ahmet Hamdi
7. Svari Alay Bnb. Avni
11. Svari Alay Alb. Esat
13. Svari Alay Alb. Ali Sami Sabit
1. Ar Topu Tugay Mahmut Macit
2. Ar Topu Tugay Alb. Mustafa Talat
Kabatepe Mntkas Mehmet rfan
Anafartalar Mntkas Yb. Ahmet Hamdi
Anafartalar Mntkas Yb. Mehmet rfan
Tayfur Mntkas Yb. Ahmet Hamdi
Kayaltepe Mntkas Alb. Abdrrezzak
Kayaltepe Mntkas Alb. kr Naili (Gkberk)
Erenky ve ntepe Mntkas Alb. Mehmet Zekeriya (Akgn)
Kuzey Grubu Merkez Topu Grubu Kom.l Yb. Mehmet kr
Gney Grubu Topu Komutanl Alb. Mustafa Asm
Gney Grubu Ar Topu Komutanl Alb. Mehmet Zekeriya
Gney Grubu Sol Kanat Topu Komutanl Alb. Salih Ulvi
2. Kolordu Sahra Topu Alay Alb. Mehmet Fuat
2. Kolordu Ar Topu Komutanl Alb. Mehmet Zekeriya
3. Kolordu Topu Komutanl Alb. Hasan
5. Kolordu Topu Komutanl Alb. Mehmet Emin
14. Kolordu Topu Komutanl Alb. Mehmet Sabri
14. Kolordu Topu Alay Alb. Mustafa Asm
15. Kolordu Topu Komutanl Yb. Azmi
16. Kolordu Sahra Topu Komutanl Alb. Ahmet Nuri
7. Tmen Topu Komutanl Alb. Mehmet Naim
11. Tmen Topu Alay Bnb. Mehmet Tevfik
1. Blge Topu Komutanl Bnb. Mehmet Necip
1. Grup Komutanl Yb. Mehmet Cevat
Kerevizdere ve Domuzdere Bataryalar Grubu
Bnb. Mehmet Necip
2. Sahra Topu Alay Yb. Mehmet Emin
3. Ar Topu Alay Yb. Rfat
3. Topu Alay Yb. Mehmet Sabri
3. Sahra Topu Alay Yb. mer Zeki
4. Ar Topu Alay Yb. Ahmet Kemal
5. Ar Topu Alay Yb. Mahmut Macit
6. Ar Topu Alay Alb. Hasan kr
8. Ar Topu Komutan Yb. Mehmet Zekeriya (Akgn)
10. Sahra Topu Alay Yb. Ahmet Necati
10. Topu Alay Alb. Recep Vehbi
11. Ar Topu Alay Alb. Hasan kr
11. Ar Topu Alay Yb. erafettin
12. Ar Topu Alay Alb. Halit Hakk
12. Sahra Topu Alay Alb. Emin Zihni
13. Topu Alay Bnb. Mehmet Necip
13. Sahra Topu Alay Alb. Mehmet Naim
13. Sahra Topu Alay Yb. Mehmet Cevat
13. Sahra Topu Alay Alb. Mehmet Emin
18. Ar Topu Alay Alb. Neet
25. Topu Alay Alb. Ziya Vehbi
39. Topu Alay Halit Galip
32
artma karmalar
Geliboludaki karma harektnda ngiliz kuvvetlerinin iini kolaylatrmak ve
Anadoludaki Trk birliklerinin takviye
olarak Gelibolu Yarmadasna geirilmesine engel olmak amacyla Mttefikler Anadolu tarafnda ve Gelibolu Yarmadasnn
Bolayr kesimlerinde gsteri karmalar
yapm ya da denemesinde bulunmutur.
Bunlardan en nemlisi Anadolu tarafnda
Kumkaleye Franszlarn yapt karmadr.
Anadolu tarafnn savunmasn Alman
General Weber Paa komutasnda 15. Kolordu birlikleri yapmaktadr. Buradaki savunma plan da Gelibolu Yarmadasndaki
gibidir. 3. ve 11. tmenler toplu olarak geride bulunmaktadr. Kylarda gzetleme birlikleri vardr.
Kumkale sahiline Fransz muharebe gemilerinden iinde Senegallilerin de olduu
birlikler kar. 3 muharebe gemisi, 3 kruvazr, 9 muhrip, 6 torpidobot, 10 nakliye gemisinden oluturulan Fransz filosu, 24 Nisan saat 22.00da Mondrostan hareketle gece Anadolu kylarna yanar, 25 Nisan gne domadan Kumkale ve Beigeler karsnda yerlerini alr. karma iddetli olur,
Fransz birlikleri iki gn boyunca karma harektna devam eder. 27 Nisanda ise
Seddlbahirde yaplacak genel taarruz ve
yeni birliklere ihtiya duyulmas nedeni ile
Franszlar Morto Koyunda Eskihisarlk sahillerine nakledilir.
Ordu komutan Liman von Sandersin
25 Nisan sabah Bolayrda bir karma
bekleyerek akama kadar da buradaki birliklerin (5 ve 7. tmenler) nakline msaade etmemesi ngiliz karma plannn ksmen bir baarsdr. 3. Kolordu komutan
Esat Paa da Liman Paadan gerekli emirleri almak iin Bolayra giderken karmay 9. Tmen ve 19. Tmenin komutanlar Albay Halil Sami Bey ve Yarbay Mustafa Kemal Beyler idare edecektir.
Ulalamayan Hedefler
25 Nisan 1915te Gelibolu Yarmadasna
karma yapan ngilterenin planna gre stanbula ulamak birka haftalk sre alacaktr. 9 Ocak 1916da tm birlikler
Yarmaday boaltana kadar geen dokuz

aya ramen kayda deer bir baar elde edilemeyecektir. 25 Nisan sabah sahilleri gzetleyen birka yz kiilik Trk birliklerinin
karsna binlerce Mttefik askeri kmtr.
nsan saysna ve teknolojik imknlara, denizden devasa mermiler atan donanma gemilerinin ateine ramen ilk gnn ilk hedeflerine ulaamayacak, ktklar sahilleri dahi ancak bir gn iinde kontrol edebileceklerdir. Trk birlikleri 25 Nisan sabah ilk karma okunu hzl bir ekilde atlatacak, gerek Anadolu tarafndan gerekse 8
saatlik deniz yolu mesafesinde stanbuldan
takviye kuvvetler getirmeye balayacaktr.
anakkale Zaferini sklkla yapld gibi sadece 18 Marttan veya Anafartalardan
ibaret saymak byk bir yanl olacaktr. 25
Nisan sabah lme koarak giden erleri,
anakkale Cephesine gnderilen 22 tmen
ve komutanlar ile tarihin dnm noktalarndan birinde orada bulunan Yarbay Mustafa Kemali istikbalimizin teminat genlerimize anlatmak boynumuzun borcudur.
Yrd. Do. Dr. Yksel Nizamoluna katklar iin
ok teekkr ederim.
Kaynaklar
anakkale Muharebelerinin daresi Komutanlar ve Stratejiler,
(Editr: Lokman Erdemir, Krat Solak),
anakkale Valilii Yaynlar, anakkale, 2015.
Erdemir, Lokman, anakkale Sava: Siyasi Askeri ve Sosyal Ynleri,
Gkkubbe Yaynlar, stanbul 2009.
Mustafa Kemal, Arburnu Muharebeleri Raporu,
Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, Ankara, 2011.
Nizamolu, Yksel, Vehip Paa, Yitik Hazine Yaynlar,
stanbul, 2013.
Oglander, C. F. Aspinall, Byk Harbin Tarihi anakkale
Gelibolu Askeri Harekt: Seferin Balangcndan
1915 Maysna Kadar; I, haz. Metin Mart, Arma Yaynlar,
stanbul 2005.
Sanders, Liman Von, Trkiyede Be Sene,
(Yay. Haz. Muzaffer Albayrak), Yeditepe Yaynlar, stanbul,
2007.
Toker, Hlya; Aslan, Nurcan; Birinci Dnya Savana Katlan
Alay ve Daha st Kademedeki Komutanlarn Biyografileri,
Genelkurmay ATASE Bakanl Yaynlar, 3 cilt, Ankara,
2009.
Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi: Osmanl Devri:
Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi: anakkale Cephesi Harekt,
c. V, I, II ve III. Kitaplar, Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik
Ett Bakanl, Ankara 2014.
Yurttakal, Ahmet, Cevat obanl Paa, Malatya Kitapl,
stanbul, 2014.
Enis Yazc
Kocaeli niversitesi Doktora rencisi
Bilime Ufuk izen Bir Dnr
Prof. Dr. Oktay Sinanolu
ktay Sinanolu, 1935 ylnda babasnn

Trkiye Bakonsolosluundaki grevi gerei bulunduu talyann Bari ehrinde
dodu. II. Dnya Sava balaynca aile Ankaraya
dnd. Liseyi okul birinciliiyle bitirdikten sonra niversite eitimi iin California niversitesi Berkeleye burslu olarak gitti. Sinanolunun eitim sreci ve akademik ilerleyii ba dndrcdr.
senede Kimya Mhendislii Blmn bitirdikten sonra, sadece birka ay denebilecek bir srede
MITde yksek lisansn tamamlad. Eitimi mhendislik zerine olmasna ramen o kariyerine temel
bilimlerde devam etmeyi tercih etti. ki yldan biraz
fazla bir srede Berkeley niversitesinde kuramsal kimya zerine doktorasn tamamlad.1960ta
Yalede yardmc profesr olarak greve baladnda henz 25 yandayd. Ayn yl iinde kuantum fiziine yapt kuramsal katk onun iin bir dnm
noktas oldu. almasnn ad atom ve molekllerde oklu elektron kuram idi.
34
1920lerden sonra gelien kuantum fizii bir

elektronun ekirdek etrafnda nasl davranacan gayet iyi aklamt. Hidrojen atomu gibi tek
elektronlu ve helyum gibi ift elektronlu atomlar
ve iyonlar kesin bir nicel zme kavumutu. Ancak daha byk atomlardaki ya da molekllerdeki
elektron says arttka, elektronlar aras etkileim
giderek karmak bir hal alyor ve byle ok elektronlu sistemlerin fiziksel zelliklerini ngrmek
zorlayordu. 1960lara gelindiinde birtakm yaklak zmler ve nitel modeller elde edilmi olsa
da, ok elektronlu bir sistem tam bir matematiksel
kesinlikte zme kavuturulamamt.
Oysa bir molekln veya atomun tm kimyasal
zellikleri, sahip olduklar elektronlarn nasl konumlandyla ve birbirleriyle nasl etkiletiiyle ilgilidir. Dolaysyla o gnlerde kuramsal kimyann
gelecei btnyle ok elektronlu sistemlerin aklanmasna balyd. Gen akademisyen Sinanolu, 1961de tek isimle yaymlad bir dizi makalede, ok elektronlu sistemleri helyum atomu kolaylyla anlatan nicel bir ema nermekle kalmam,
bunun yan sra ok elektronlu sistemlerdeki elektronlarn hareketini, kimyasal davranlarla ilintileyen bir tablo ortaya karmt.
Bu almasndan sonra n hzla yayld. Devrimsel almalarna ara vermeden devam etti ve
1963te uzun zamandr aklanamayan kuantum
mekaniiyle ilgili bir problemi zme kavuturmasyla profesrlk unvan kazand. Aralarnda ngilizlerin Newtondan sonra en byk fiziki olarak grd Paul Dirac gibi dhilerin de bulunduu bilim insanlarnn ba edemedii problemleri zmesi, Sinanolunun ne denli saygn bir konuma geldiini anlamak asndan nemlidir. Yale
niversitesinin asrlk tarihinde, ya henz 30
olmadan profesr seilen isimden biri olmutu.
Henz 28 yandayd.
><
Oktay Sinanolu, tarihin ender grd bir matematik dehasyd. Ancak matematiin soyut dnyasyla yetinmiyor, kuramlaryla matematii yaamn iine ekiyordu. Kimyann kuramsal temeline
yapt matematiksel katklarn yan sra molekler biyolojiyi douran nc bilim insanlarndan biri oldu. 1964te solvofobik kuram, 1974te kimyasal tepkime mekanizmalaryla ilgili network kuram, 1981de mikrotermodinamik ve 1983te deerlik kabuu etkileim forml kuram gibi almalaryla adndan sz ettirmeye devam etti. 1974te
bilim dnyasndaki en prestijli dllerden biri olan
Alexander von Humboldt Aratrma dlne layk grld. 1988de birtakm basit ekiller ve periyodik tabloyu kullanarak kimyann karmak problemlerine zm bulunabileceini ne sren bir
kuramsal yap oluturdu. Kendi deyimiyle, 12 yandaki bir ocuun bile rahatlkla anlayaca bu
sistem sayesinde, resimler ile oluturulan basit kurallar, kimyay elenceli bir oyuna dntrmt.
Aktif akademik yaamnda ABD, Almanya, Japonya, Trkiye, hatta Meksikada pek ok saygn bilim
dlne layk grld.
1997de Trkiyeye dnerek Yldz Teknik niversitesi Kimya Blmnde grev ald. Bu okulu tercih
etmesinde niversitenin Trke eitim veriyor olmas etkiliydi. 2002ye kadar burada grev yapt. Oktay
Sinanolu tam bir Trke ayd. Trkenin bilim
retmeye ok yatkn olduunu dnyordu. Ona
gre Trke szckler retmek, tamlamalar oluturmak ve cmleler kurmak, adeta matematiksel bir
denklem sadeliinde ve aklndayd. Trkenin
bu matematiksel yaps onu derinden etkilemiti.
Sinanolu gibi bir matematik dehasnn sadece milliyeti reflekslerle Trkeye sarldn iddia etmek, onun dnya apnda kabul gren bilim adamln ve nesnelliini kmsemek olur. Belli ki
Sinanolunun dehas Trkede bir farkllk sezmi
ve bunu, bilmeden anadilini yozlatrmakta olan
genlie duyurmak iin abalamt. Yazd pek
ok eserde, katld saysz konferansta, TV programnda ve syleide Trkenin deerini anlatmak
iin rpnan bir bilim adam grnr.
Sinanolu en u dnceleri bile rahata dile getirmekten ekinmeyen, fikri hr bir idealistti. Geride brakt eserler ile dnce dnyamza ok
nemli katklarda bulundu. zlemle arad ve yetitirmeye alt bilinli genliimize den, Oktay Sinanolunun yitip giden bir deer olmasna
izin vermemektir. Ardnda brakt mirasn bilinciyle, boluu asla doldurulamayacak bu dnce
mimarn saygyla anyoruz.
Kaynaklar
Yale Bulletin and Calendar, Cit26, Say2, 1997. http://www.yale.edu/opa/arc-ybc/ybc/v26.n2.news.07.html
Sinanolu, O., Many-electron theory of atoms and Molecules,
Proceedings of theNational Academy of Sciences of the United States of America, Cilt 47, Say8, s. 1217-1226, 1961.
Oktay Sinanoluna ait akademik makalelerin listesi:
http://www.quantum-chemistry-history.com/Sina_Dat/Public/PubList.htm
Hakan, A., Oktay Sinanolu, Bir Trk Dehas, stanbul, 2002.
35
Dr. zlem Ak kinci

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Sylei
Yzyln Beyin Cerrah
Gazi Yaargil:
Beyne ok Hrmetli Olmak Gerek

20. yzyln ikinci yars iin yzyln bilim adamlna aday gsterildi.
Gelitirdii mikroteknikle beyin cerrahisine byk katklarda bulundu.
American Neurosurgery Dergisinin Yayn Kurulundan ve
Uluslararas Balant ve Danma Panelinden adaylar istendi;
1900-1949 dnemi iin Harvey Cushing,
1950-1999 dnemi iin de M. Gazi Yaargil her iki kurulun
yeleri tarafndan tartmasz
bir biimde Yzyln Adam seildi.
Kesin bir rakam veremiyor, ancak 10 binden fazla beyin ameliyat yaptn tahmin diyor.
Orjinali ngilizce olan sekiz ciltlik mikronroirrji kitaplar, inceye tercme edildi.
330 bilimsel makalesi var.
Bu zellikler sadece bir kiiye, 90 yandaki Gazi Yaargile ait.
70 yl sonra dnd lkesinde Yeditepe niversitesi Beyin ve Sinir Cerrahisi
Anabilim Dalnda almaya ve ameliyatlara girmeye devam ediyor.
Yzyln beyin cerrah 1200-1500 gr arlndaki insan beyninin milyarlarca hcresi
ve hcre gruplar devaml faaliyette. Gnde sadece 125 gr ekerle besleniyor,
kanmzdaki oksijenin %20sini kullanyor, gnde 120 volt elektrik retip kullanyorlar
diyor ve ekliyor: Beyne ok hrmetli olmak gerek.
Yaklak iki saat sren sohbetin ardndan, alak gnlll karsnda
dtm aknlkla ve insanla yapt katklara, alkanlna duyduum
hayranlkla ayrlyorum Prof. Dr. Gazi Yaargilin odasndan.
te o esiz sohbetten geriye kalanlar...
36
>>>
Babasnn kaymakamlk grevi

nedeniyle bulunduklar Diyarbakrn
Lice ilesinde 6 Temmuz 1925te
doar Gazi Yaargil.
Adn stiklal Madalyas sahibi
babas koyar.
enz 3 aylkken Ankaraya tanrlar. Yaargil Cebecide byd mahalleyi Cebeci tarlasnn etrafnda musiki muallim
mektebi, mlkiye ve hukuk faklteleri, astsubay okulu, Glhane Hastanesi ve Harita Umum Mdrl
vard diye tarif ediyor. Okul ve oyun arkadalarnn,
o dnemde Trkiyeye gelen yabanc bilim insanlarnn, sanatlarn, doktorlarn ve hukukularn ocuklar olduunu syleyen Gazi Yaargil Batda tp tahsili yapmak ve bilimsel aratrmalara katlmak isteimde etrafmdaki o bat havasnn etkisi olmu olabilir diyor. Yakn aile dostlar olan nroloji profesr Yusuf kr Sarban, hem kendisinin hem de
kardeleri Baselde genel cerrahi profesr olan Erdem Yaargilin ve Zrihte nrofizyoloji profesr
olan Gnay Yaargilin tp eitimi almasnda en byk etken olduunu belirtiyor. Memur olan babasnn biyolojiye, tarihe, sanata, felsefeye ve lisana ok
hayran olduunu ve tm maddi skntlara ramen
be ocuunu da okuttuunu vurguluyor. hekim
kardein yan sra dier iki kz kardeten Selma ngilizce retmeni, Tomris kimya mhendisi oluyor.
Eitimden nce Meslee Balad

Yaargil 1943 ylnn Mays aynda olgunluk snavndan geip liseyi bitiriyor. Dokuz kiilik snfn be
rencisinin hayalleri eitimlerine Avrupada devam
etmek. kinci Dnya Savann ortasnda Gazi Yaargil
ne olursa olsun gideceim diyor ve hayalinden vazgemiyor. Hatta niversite eitimi iin Avrupaya gittiinde gerekli olacan dnerek lisedeyken Latince
de reniyor. Ekim 1943te herhangi bir burs almadan
ailesinin imknlaryla Viyanaya gidiyor. Gittii gnn
haftasnda niversitede anatomi derslerini dinliyor ve
Latince bilgisini de gelitirmeye alyor. Aralk aynda yeni yl kutlamas iin belediye binasnn restorannda bir araya gelen Trk arkadalarndan mhendislik rencisi Ahmet Koun nerisiyle Almanyann
Naumburg ehrinde yaayan emekli bir retmenin

ve ailesinin yanna giderek eitimine orada balamaya karar veriyor. Bylece Almancasn da gelitirebileceini dnyor. Yaargile yeni bir neri de bu aileden geliyor ve Yaargil tp eitimi almak iin yakndaki Jena Thringen Friedrich Schiller niversitesi Tp
Fakltesine bavuruyor. Gazi Yaargil bir artla niversiteye kabul ediliyor: lk 6 ay hastanede almas gerekiyor. Hastanede 6 ay hastabakclk yapan Yaargilin
orada grdkleri ve yaadklar hayat boyunca mesleinde etkili oluyor. Oda temizliyor, yatak temizliyor,
hastalara bakyor, nasl ine yaplr, idrar sondas taklr, diki atlr orada reniyor. Tp eitimine balamadan evvel ameliyathanede yardmclk grevi yapyor.
1945 ylnn banda konsolosluktan gelen telgrafta Trkiyenin Almanyaya sava ilan edecei yazyor
ve Jenadan ayrlmas tavsiye ediliyor. Yaargil bu haber zerine Mart aynda Zrihe geiyor. Burada niversite sekreterinden Latince de dhil olmak zere her eye batan balamas gerektiini renince
Baselde tp fakltesine yazlyor. Bir hafta sonra girdii fizik, kimya, botanik ve zooloji snavlarndan geiyor ve eitimine Jenada kald yerden devam etme ansna sahip oluyor. Lisede disiplinli ve alkan olduunu syleyen Yaargil bu iki zelliini niversite eitiminde de srdryor. lk iki dnemini
Almanyada yapt tp eitiminin geri kalan 10 dnemini Baselde tamamlyor. Tp fakltesini bitirdiinde
beyin cerrahisinde uzmanlk yapmak istiyor. Ancak
zamann kurallarna gre bunun n koulu olarak
nce 3 sene beyin anatomisi, genel cerrahi, dhiliye,
nroloji ve psikiyatri gibi baka dallarda almak gerekiyor. Bu sreten sonra Ocak 1953te Zrihte nroirrjiye balyor. Yaargil o gnlerden sz ederken
Hibir gn durup dinlenmedim, etraf gezecek, seyahat edecek, sosyal faaliyet, spor yapacak vakit de
yoktu, para da yoktu. Bir servene gitmedim, gen
Trkiyenin evlad olarak disiplinli alp mesleime
bir katk salamak arzusundaydm diyor.
37
Yzyln Beyin Cerrah Gazi Yaargil: Beyne ok Hrmetli Olmak Gerek
Bulular Hayat Kurtaryor
Laboratuvarda
cerrahi beyin anotomisi
aklanyor.
38
Yaargil 1953te, Zrihte niversite hastanesinde

Prof. Hugo Krayenbhln yannda beyin cerrahisi renmeye balyor. 1953-1964 yllar arasnda almalarn beyin damarlar ve anjiyografisi zerinde younlatryor. 1965 ylnda yardmc profesr
olan Yaargil, 1965 ve 1966 yllarnda, Vermonttaki (ABD) Burlington niversitesinin Nroirrji
Blmnde Profesr Peardon Donaghynin laboratuvarnda, mikrovaskler cerrahi alannda almalarn srdryor ve ilk defa beyin damar ameliyatlarnn yaplabileceini gsteriyor. Buradaki almalarn tamamlayan Yaargil Ocak 1967de Zrih niversitesi Nroirrji Kliniine dnyor ve gelitirdii mikrocerrahi tekniklerini hastalarnda uygulamaya balyor. 1973 ylnda ordinaryus profesr unvan
verilen Yaargil 1992 yl sonuna kadar 75 yatakl ve
180 personelli Zrich niversitesi Hastanesi nroirrji kliniinin efi olarak grev yapyor.
Cerrahide kullanlan ekipmanlarn yeterli olmadn tespit eden Yaargil mikrocerrahide kullanlabilecek, kolay hareket ettirilebilen ameliyat mikroskobu,
mikroaletler, ince diki malzemesi, damar klipleri, iskemle ve kol destei gelitiriyor. Ekim 1967de beyin
atar damarlarndan kapanm bir hastann beynine yeni atar damar taklmas (by-pass) yntemiyle hastay salna kavuturuyor. lala iyilemeyen
temporal (akak) epilepsi hastalarnda hastala sebep
olan 2,5x1,5 cm apndaki merkezin (hipokamps)
mikroteknikle alnabileceini ve bylece nbetlerin
geebileceini gsteriyor. Ayrca beyin damarlarndaki baloncuklarn ve damar yumaklarnn tedavisi
iin yaplan ameliyatlardaki var olan sorunlar zlyor ve bylece sakat kalma ve lm oran yzde birin
altna iniyor. Yaargil beyin tmrlerinin hl nemli
problemlerden biri olduunu vurguluyor. Merkezi sinir sistemi tmrleri beynin ve omuriliin ierisinde,
zarlarnda, kafa ve omurga kemiklerinin belli blmlerinde oluup geliiyor, yava yava veya abuk byyorlar. Yaargil bu tmrlerin etraflarndaki blmlere geemediklerini sylyor ve ekliyor: Filogenetik,
ontogenetik, histogenetik, anjiyojenik, immnojen
olarak belirlenmi snrlarn almas olaslkl deil.
yi huylu denilen tmrler ameliyatta tmyle alnabilirse hastalar salklarna kavuuyorlar. Drt farkl tr
beyin kanseri grlyor. Birinci ve ikinci derece beyin
kanserlerinde tmr alndnda hasta salna kavuuyor. nc derece beyin kanserinde tmr alndnda hastann salna kavuma olasl %40. Drdnc derecede ise bu oran sadece %5. Nrobilimciler
yksek dereceli tmrlere kiisel bir ila veya a bulabilmek iin kresel apta youn alma ierisinde.
Akll telefon ve tablet kullanlmasnn ocuklarda beyin tmrleri ile ilikisi olup olmad ok soruluyor. Prof. Yaargil bu konuda almalarn devam
ettiini, henz kantlanm bir etkiden sz edilmediini belirtiyor. Ancak 3 yan altndaki ocuklarda akak kemiinin henz ince olduunu, bu nedenle elektromanyetik dalgalarn beyne etkisi olabileceini de hatrlatyor.
>>>
nsan Beyni Doadaki

En Muhteem Yap
Yaargil hocamza beynin dehas olarak siz bize
beyni nasl anlatrsnz? diye sorduumuzda szlerine ben deha deilim diyerek balyor ve byk bir
alak gnlllkle anlatyor beyni bize: Merkezi sinir sistemi omurilii, beyin sapn, kk ve byk
beyinleri, omurilik ve beyin sinirlerini ieriyor. Merkezi sinir sistemi 500 milyon ylda geliti ve gelecekte de gelimelere ak. Biricik organ olarak sz ettii insan beyninin yapsnda, birbirleriyle uyum iinde alan, heterojen, heteromorf, ok boyutlu ve ok
deiik ilevli sistemler olduunu belirtiyor ve bu sistemleri sralyor: Sinir dokular, atardamarlar, toplardamarlar, zel beyin ve omurilik svs (BOS), vcuttaki tm organlar iin gerekli olan hormonlar
reten merkezler, duyu ve hareket (senso-motorik)
merkezleri, ruhi, hafza ve zihni faaliyetlerin kontrol edildii ahlak ve vicdan sorunlarnda karar verecek merkezler. Yaargil beyni bir apartmana benzetiyor, beynin sinir dokularnn 500 milyon ylda kat
kat, blm blm, oda oda birbirlerine bal olarak
gelitiini ve her blmde her katta, her odada deiik yapda ve ilevde hcreler ve hcre birimlerinin
saysz devreleri olduunu sylyor.
Nron hcreleri arasnda saylar trilyonu (milyon kere milyar) geen biyolojik balar bulunuyor.
Beyin dokusunun bir milimetre kpnde 500 milyon sinaps olduu hesaplanm. Bu balar sayesinde nronlar kimyasal, elektriksel ve elektromanyetik
olarak hem kendi aralarnda hem de bedendeki 100
milyar nronla ve tm organlarla uyum iinde alyor. Glia hcreleri nronlar koruyor, besliyor, kimyasal olaylar idare ederek nronlar etkiliyor, atklarn temizliyor. 5 gramlk ift tarafl hipotalamus
isimli merkezde yemek yemeyi, su imeyi, zevkleri,
keyifleri, sakinlii, hiddeti, saldrganl, ayk olmay,
uyumay ve cinsel faaliyetleri dzenleyen 10-15 hcre grubu bulunuyor ve bu merkezler eitli hormonlar reterek hipofiz bezindeki hormon hcreleriyle
ibirlii iinde dier hormon bezlerinin almalarn
da dzenliyor. Ayn zamanda kan ak kontrol, beyin ve omurilik svs retimi arasndaki uyum hipotalamustaki merkezler tarafndan dzenleniyor. Beynin atardamarlar ve toplardamarlar dakikada 700800 mililitre kann akn salyor. Hipotalamus, talamus, lentiform ekirdek ve ok daha byk ve yaygn yapl limbik ve neopallial blmlerindeki hcre
gruplar ile devaml iletiim ierisinde; kimyasal yollardan, elektriksel ve elektromanyatik sinyallerle grp bilgi al verii yapyorlar.
Bilinmeyenler,
Bilinenlerden ok Daha Fazla
Yaargil beynin her blmnn baka bir yapda
ve farkl grevlere sahip olduunu sylyor. Her blm otonom yani zerk olmakla beraber ayn zamanda birbirleriyle byk bir ibirlii iinde beraber alyor. Gazi hocamzn deyimiyle beyin 1,2 trilyon
hcresiyle muazzam demokratik bir devlet. Eer kii salksz yaamay tercih edip baz isteklerine esir
olursa bu muazzam demokratik devletine ve topluma zararl olabiliyor.
Gazi Yaargil en ok, beynin hafzadan ve zekdan,

yeteneklerden, ahlaktan sorumlu blgelerinin nerelerde olduu merak edildiini ve bunlarn en zor
sorular olduunu sylyor. Beyinle ilgili olarak bilinenleri yolun ba olarak ifade ediyor. Beynin biyolojik yapsnn renilmesinin yan sra sosyal yannn da nemli olduunu belirtiyor ve ekliyor: nsan beyni gelenekleri, grenekleri, sporlar, lisanlar,
teknolojileri, matematii, sanatlar, bilimleri, felsefeleri ve dini duygular ve dnceleri, yaad a ve
mekn ierisindeki toplumlarn uygarlk dinamizmlerinde alglyor, reniyor ve kendi yeteneklerine
gre katklarda bulunabiliyor. Biyolojik dinamizmlerden oluan genler ve sosyal uygarln dinamizmlerinden gelien memler (taklitler) birbirlerini karlkl etkiliyorlar ve son bulgulara gre yalnz sinapslar deil, nronlar bile yenileniyorlar. Yaargil, hareket merkeziyle ya da hissiyat merkeziyle ilgili olarak
pek ok ey bilindiini ama neden baz kiilerde lisan kabiliyetinin daha fazla olduunun ya da baz kiilerin matematikte veya sanat alannda ok iyi olduunun henz aklanamadn sylyor ve zetliyor:
39
Yzyln Beyin Cerrah Gazi Yaargil: Beyne ok Hrmetli Olmak Gerek
Kolay hareketli
ameliyat mikroskopunun
kullanl
Biyolojiyle ve nrobilimlerle ilgili bilinmeyenler bilinenlerden ok daha fazla. Yaargil beyni daha iyi anlamann sadece bireyler iin deil toplumsal yaam iin
de byk nem tadna inanyor. Altm be yl evvel psikiyatri servisinde de altn syleyen Yaargil farkl karakterdeki kiilerin rnein drst, ahlakl olanlarla bu zelliklere sahip olmayanlarn beyinlerinin u anki bilgilere gre farkl olmadn vurguluyor. Aslnda bu adan da beyinle ilgili kefedilecek
daha pek ok ey olduunu hatrlatyor. Bu noktada
da bilimsel ve teknolojik gelimelerin nemine dikkat
ekiyor. Beyni iinde 100 bin kii bulunan bir stadyu-
Nromonitrleme (solda)
Ameliyatlar iki ve boyutlu
ekranlarda izleniyor (sada).
40
ma benzeten Yaargil orada ne olup bittiini aratrmak istiyorsunuz, ama ieriye girmenin imkn yok,
beyin de aynen byle diyor. 2014 ylnda Nobel Kimya dln alan Eric Betzig, Stefan W. Hell ve William E. Moernerin gelitirdii nanoskop (elik, .,
2014 Kimya Nobelinin yks: Ik Mikroskopu
Nasl Nanoskop Oldu?, Bilim ve Teknik, ubat 2014)
ile beyindeki hcreler arasnda tm olup bitenin filminin ekilebileceini oysa daha nce sadece hcrelerin grntlenebildiini, fotorafnn ekilebildiini sylyor ve bir gn beyin tmrlerinin tedavisi
iin de kiiye zel ilalarn retileceini mit ediyor.
<<<
Nroanestezi ekibi
Artk Trkiyede
1990 ylndan itibaren eiyle beraber her yl birka defa Trkiyeye gelen Prof. Yaargil, yine eiyle beraber dersler ve kurslar verdi, 70 hastada beyin
ve omurilik ameliyat, yirmi iki devlet hastanesinde ve bir zel hastanede mikronroirrji merkezi
kurma almalar yapt. 2013te stanbul Yeditepe
niversitesi Hastanesinde rencisi Prof. Dr. Uur
Tre ile birlikte almaya balayan Prof. Yaargil,
lkeye dnmelerinin nemli bir nedenini de yle
aklyor: Arkansas niversitesi, Little Rock, Nroirrji Kliniinde eimle 19 yl altk ve Prof. Ossama Al-Meftiyle birlikte ok ilevli bir mikronroirrji merkezi oluturduk. Dianne ve Gazi Yaargil
isminde bir mikronroirrji laboratuvar yapld.
niversitede bir de Yaargil mzesi ve ktphanesi yaplmas karar alnd ve planlar hazrlatld.
Byle bir eitim merkezinin Trkiyede de bulunmas ve mikronroirrjide yeni aamalara erien
Prof. Dr. Uur Tre ve Anestezi Uzman Do. Dr.
Hatice Trenin bu birikimi gelecek nesillere aktarmalar isteiyle stanbula yerletik. Prof. Dr. Gazi
Yaargil Yeditepe niversitesi Hastanesinde derslere giriyor, kongrelere, kurslara katlyor, bilimsel
projeler zerinde alyor, hekimlie devam ediyor. Hayat boyunca disiplinli olmay, lkesine, insanla katkda bulunmak iin ok almay kendine ilke edinen Yaargil En muazzam ey tabiatn srrn bulmak. nsan beyninin BOS yollarn
ve beyin damarlarnn yaplarn ve deiikliklerini cerrahi adan aratrdm ve bulgularn bildirdim. Merkezi sinir sistemindeki damar, tmr hastalklar ve akak beyni nbetlerinde mikronroirrjiyle daha iyi sonular alnabileceini ispatladm, meslektalarma rettim diyerek kiinin
kendini yetitirmesi konusunda abann, merak
duygusunun, sabrn, sevginin ve efkatinin nemini vurguluyor. Yaargile gre nroirrjide baarl olmak iin ok akll ve kabiliyetli olmak yetmiyor, dzgn yaam, ylmadan almak ve mesleki
kararlarmz vicdanmza danmamz gerekiyor.
41
Ayrntlar
zlem Ak kinci
Kan
ok nemli grevleriyle yaam iin
temel oluturan kan,
vcudumuzdaki sv olan tek doku.
Bu ayki kemizde vcut arlnn
%8-13n oluturan
kan hakkndaki ayrntlara
yer verdik.
Kan grubu krmz kan

hcrelerinin yzeyindeki farkl
molekllere gre belirlenir. Kan
naklinden sonra vericinin ve
alcnn krmz kan hcrelerinin
yzeyindeki bu molekller
arasndaki uyumsuzluk lmcl
baklk tepkimesini
tetikleyebilir.
Karl Landsteiner
! Karl Landsteiner 1901

ylnda kan gruplarn A, B ve 0
olarak snflandrd. 1930 ylnda
fizyoloji ve tp alannda Nobel
dlne layk grld.
! Tek kan grubu sistemi
ABO sistemi deil. Uluslararas
Kan Nakli Dernei tarafndan
tanmlanan ve Lutheran,
Duffy, Bombay ve OK gibi adlarla
anlan 33 kan grubu sistemi
daha var.
42
! 2012 ylnda Vermont

niversitesindeki aratrmaclar
Langereis ve Junior denilen iki
yeni kan grubu kefetti. Bu iki
kan grubunun antijenleri
bebeiyle kan uyumazl olan
hamile bir kadnda yllar nce
tanmlanmt, ancak bu
antijenlerin genetik temeli bu
kefe kadar bilinmiyordu.
! Kan gruplar insana zel
deil. Kpeklerde de bir
dzineden fazla kan grubu var.
! Kan gruplarnn kefinden
nce doktorlarn yapt
deneyler arasnda insanlar ve
hayvanlar arasnda kan nakli de
vard. 1667 ylnn Aralk aynda
Doktor Jean-Baptiste Denis akl

hastas bir kiiye -tedavi etmek
amacyla- dana kan nakli yapt.
lk nakil denemesinde herhangi
bir sorun yaanmad, ancak
hastann vcudu ikinci
denemeye tepki gsterdi, kusma
ve bbrek ars ikyetiyle
beraber idrar renginin
siyahlat gzlemlendi. nc
ve son nakilden sonra hasta
ld. Denis cinayetten
yargland. Fakat hastann lm
nedeninin kan nakli deil,
arsenik zehirlenmesi olduu
anlaldnda akland.
19. yzylda
New Englanddaki vampir
panii tberkloz salgn ile
ayn zamana denk dt.
len kiilerin aile bireylerinin
de genellikle bir sre sonra
hastalanmas ve lmesi blge
halkna doast bir durum
olduunu dndrd.
! 1892 ylnda Exeterde

(Rhode Island) 19 yanda
tberkloz nedeniyle hayatn
kaybeden Mercy Brownun
annesi ve iki kz kardei de
tberklozdan lmt.
ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
Erkek kardei de bu hastala

yakalannca, len aile
bireylerinden birinin vampir
olduu ve erkek kardein bu
nedenle hastaland sylentisi
yayld. Baba George Brown
karsnn ve kzlarnn cesedini
mezarlarndan karmaya
karar verdi.
2009da aratrmaclar
kraliyet hastalna aslnda hayli
nadir rastlandn aklad.
Kraliyet ailesinde grlen
hemofili B, ABDde de 250.000
erkekten birinde grlyor.
Hemofili Ann grlme oran ise
hemofili Bnin grlme orannn
be kat. Trkiyede ise hemofili
hastas says yaklak 5500.
Yavru tahtakurusu
Mercy Brown
Ancak Mercynin cesedi

dndaki dier aile bireylerinin
cesetleri rmt,
Mercyninkinde ise hibir
deiiklik yoktu. Vampir
olduuna inanlan Mercynin
kalbi karld, yakld, klleri
su ile kartrlarak hasta
erkek kardee iirildi. Herkesin
iyileeceine inand erkek
karde 2 ay sonra ld.
! Yaklak 14.000 bcek

kan ile besleniyor.
Bunun en iyi bilinen rnei de
tahtakurusu. effaf grnml
yavru tahtakurularnn
rengi ilk beslenmelerinin
ardndan krmzya dnyor.
! Hemofili kanda
phtlama faktrlerinin
eksiklii nedeniyle
ortaya kan kaltsal bir hastalk.
ngiltere Kraliesi Victoria
hastaln taycs
olmas nedeniyle hemofili
kraliyet hastal olarak da
anlm.
Gnmzde hemofili
hastalar dzenli phtlama
faktrnn enjekte edilmesiyle
tedavi ediliyor.
Hemofili hastalarnn kanlarnda
phtlama faktrleri ya
dk seviyede bulunuyor
ya da hi bulunmuyor.
Bu nedenle hastalara -kanama
olmasn nlemek amacyladzenli olarak darndan
phtlama faktr enjekte edilir.
Aratrmaclar ilevsel phtlama

faktr genini hastalarn
kendi hcrelerine eklemenin
yollarn aryor. 2011 ylnda
6 hemofili B hastasnda gen
terapisi sayesinde bu enjeksiyon
ileminin skl hayli azald,
hatta baz hastalar iin gerek
kalmad.
! Ancak gen terapisi

kanla ilgili her hastaln tedavisi
iin nerilemiyor. rnein
ok souk bir ey itikten veya
dondurmay hzl yedikten sonra
ortaya kan dondurma
ba ars da bu hastalklardan
biri. Azdaki ani scaklk
deiiminin beynin anterior
(n) serebral atardamarnn
genilemesine neden olmas
sonucu ortaya ktna inanlan
bu ar ile yaamay
renmeniz gerekiyor
maalesef.
Kaynak
http://discovermagazine.com/2014/
oct/27-20-things-you-didnt-know-aboutblood
43
Merak Ettikleriniz
Neden Gndz Pencere Camlarna Dardan Bakldnda
erisi Zor Grlrken
eriden Bakldnda Dars Net Grlr?
Tuba Sargl
k effaf bir cisme, rnein

cama arptnda bir ksm
krlarak dier tarafa geer, bir
ksm ise cismin yzeyinden
geri yansr. Pencere
camlarnda kullanlan normal
camlar n yaklak %5ini
yanstr ve n byk ksm
camn dier tarafna geer.
Pencere camna arpan
gne byk oranda
ieriye girdii iin, gn
iinde bulunduumuz kapal
ortamlar genellikle
dardan gelen gne
sayesinde aydnlanr.
Bir cismi grebilmemiz iin o
cisimden gelen ya da yansyan
n gzmze ulamas
gerekir. Dolaysyla dardan
bakldnda ierideki bir
cismin grlebilmesi iin
de o cisimden yansyan k
gzmze ulaabilmelidir.
Gne ok gl bir k
kaynadr. Bu nedenle
44
gndz dardaki
k younluu camn
i ksmndaki k
younluundan ok daha
yksektir. Dolaysyla camn
yzeyinden yansyan
gne nlarnn miktar,
camn i ksmndaki
cisimlerden yansyan k
miktarndan fazladr. Bu
durum ierideki cisimlerin
gndzleri pencere camlarnn
dndan grlmesini
zorlatrr.
Dardaki bir cisme arpan
gne nlarnn byk
blm camdan geerek
ieriye ularken ok kk
bir ksm camn yzeyinden
geri yansr. Gn iinde
dardaki k younluu
fazla olduundan, dardaki
bir cisimden yansyan k
miktar da fazladr.
Bu da dardaki cisimlerin
camn i ksmndan
grlmesini kolaylatrr.
aya Limon Suyu Katldnda

Rengi Neden Deiir?
Tuba Sargl
ay yapsnda
farkl kimyasal
bileikler olan bir bitkidir.
Fenol grubu ieren
molekller olan polifenol
bileikleri, ay
yapraklarnda bulunan
temel bileenlerdendir.
ay yapraklarnn kuru
arlnn yaklak te biri,
aya buruk tadn veren bu
bileiklerden kaynaklanr.
Toplandktan sonraki
ilenme srecinde
ay yapraklarnn yapsnda
aya rengini ve aromasn
veren kimyasal deiimler
meydana gelir. Oksitlenme
sreci olarak isimlendirilen
bu srete polifenol bileikleri
enzimlerin etkisiyle
ykseltgenir. lkemizde
en ok tketilen tr olan
siyah ayda polifenol
merak.ettikleriniz@tubitak.gov.tr
Ancak yksek bir yerde

bulunan insanlarn
ounda grlen dme
korkusundan farkldr
ve sebep olduu rahatszlklar
ok daha iddetlidir.
Ykseklik korkusu toplumda
her yirmi kiiden birini
etkileyen yaygn bir durumdur.
Baz nsanlar
Neden Yksekten
Korkar?
Tuba Sargl
bileiklerin neredeyse tamam

ykseltgenerek siyah aya
tadn ve krmz-siyah
rengini veren theaflavin ve
thearubigin bileikleri oluur.
Bu bileiklerden thearubigin
zayf bir asittir, yani suda
dk oranda iyonlar ve
zeltinin asitlik derecesinin
artmasna neden olur.
Thearubiginin suda
iyonlamas sonucu oluan
eksi ykl iyonlar siyah
aya kendine zg rengini
veren bileenlerdendir.
kseklik korkusu yerden

yksekte bulunma
nedeniyle hissedilen ve ba
dnmesi, kalp ritminde
hzlanma, terleme, dizlerde
ve bacaklarda halsizlik gibi
belirtileri olan psikolojik
bir rahatszlktr.
Yakn zamana kadar ykseklik

korkusunun derek zarar
grme tehlikesi nedeniyle
ortaya kan, igdsel bir
korku olduu dnlyordu.
Ancak bebeklerle yaplan
bir aratrmada, henz
emekleyemeyen ve
yryemeyen bebeklerde
ykseklik algsnn olumad
belirlendi. Kalp ritmindeki
deiiklikler takip edilerek
gerekletirilen aratrmada
bebekler bydke ykseklik
korkusunun ortaya kt
anlald. Bu durumun,
bebeklerin kendi kendilerine
hareket etmeye baladka,
hareketlerini ve evrelerini
grsel olarak alglama
yeteneklerinin gelimesiyle
ilikili olduu dnlyor.
Dme korkusunun
tesinde yksekliin neden
olduu ar korkunun
insanlarn derinlik algsndaki
farkllkla ilikili olduu
dnlyor. Aratrmalar
ykseklik korkusu olan
insanlarn dikey mesafeleri
yanl algladn gsteriyor.
rnein sonular
Proceedings of the Royal Society
B dergisinde yaymlanan
aratrmada ykseklik
korkusu olan katlmclarn
14 metre yksekliindeki
bir binann st ksmnda,
normal insanlarn
50 metre yksekliindeki
bir binann st ksmnda
verdikleri tepkiyi verdii
anlald. Ayrca yerden yukar
doru bakan insanlarn
dikey mesafeleri yukardan
aaya bakanlardan daha
doru tahmin ettii belirlendi.
Bilim insanlar dme
korkusu nedeniyle aslnda
btn insanlarn yksekten
korktuunu, sadece
tepki verdikleri mesafenin
farkl olduunu
dnyor.
Asitlii yksek olan limon suyu

aya eklendiinde ortamdaki
hidronyum iyonlarnn
miktarnn artmasna
neden olarak thearubiginin
iyonlamasn engeller.
Dolaysyla aya krmz-siyah
rengini veren eksi ykl
iyonlarn miktarnn
azalmasna ve ayn renginin
almasna yol aar.
aya renk veren bileiklerden
olan theaflavinin ise asitlik
derecesinin deimesi
nedeniyle ayn renginin
deimesinde bir etkisi yoktur.
45
Merak Ettikleriniz
Satrnn Etrafnda Neden
Halkalar Var?
Tuba Sargl
atrn, etrafndaki halkalar nedeniyle

belki de Gne Sisteminin
en ilgi ekici gezegeni. Aslnda Jpiter,
Neptn ve Uransn de halkalar
var ancak bu halkalar Satrnn
halkalar kadar belirgin deil. Satrnn
etrafnda ok sayda halka var ve bu
halkalar arasnda boluklar bulunuyor.
Farkl uzay aralar tarafndan
ekilen detayl grntlerden
Satrnn binlerce kk halkadan
oluan yedi ana halkas olduu anlald.
Binlerce kilometre geniliinde
olan bu halkalarn kalnl birka
metre ile birka kilometre
arasnda deiiyor.
Satrnn ilk olarak yaklak 400 yl
nce Galileo tarafndan gzlemlenen
halkalar buz ve kaya paracklarndan
oluuyor. Bu paracklarn bir ksm
kum tanesi byklndeyken,
bazlar bir otobs byklnde.

Ancak Satrnn halkalarnn
ne zaman ve nasl olutuu kesin olarak
bilinmiyor. Bilim insanlar halkalarn
oluumunun Satrnn uydularyla
ilikili olabileceini dnyor.
Satrnn bilinen en az 60 uydusu
var. Yakn bir uydusunun, bir
asteroidin ya da bir kuyruklu yldzn
Satrnn gl ktleekim etkisiyle
paralanarak halkalar oluturmu
olabileceini tahmin ediliyor.
Baz bilim insanlar ise halkalarn

Satrnn iinde olutuu
toz ve gaz bulutundan artakalan
maddelerden meydana
geldiini dnyor.
Aratrmalar Satrnn halkalarnn
%90-95 orannda buzdan olutuunu
gsteriyor. Ancak halkalarn
oluumuyla ilgili bu zamana kadar
nerilen kuramlar halkalarn
bileimindeki buz orannn bu kadar
yksek olmasn aklayamyor.
Elektrik Kvlcm Neden

Mavidir?
Tuba Sargl
lektrik akm bir gazn iinden

getiinde gazn iyonlamasna
neden olur. Havada oluan elektrik
kvlcmlarnn mavi olmasnn sebebi
de havay oluturan molekllerin
iyonlamasdr. Aslnda hava elektrii
iyi iletmez. Ancak oluan elektrik
alan yeterince glyse havay
oluturan atomlarn ve molekllerin
iyonlamasna neden olur, bylece
elektrik iletilebilir. yonlama sonucu
oluan art ykl iyonlar ve elektronlar
elektrik alan etkisiyle hzlanr ve
dier yksz atomlara ve molekllere
arparak iyonlamalarna neden olur.
46
Hava byk oranda azot (%78),

oksijen (%21) ve dier gazlardan
oluur. Elektrik alan etkisiyle
oluan iyonlar tekrar elektronlarla
birletiinde farkl dalga boylarnda
k yaylr. yonlam haldeki
azot molekllerinin elektronlarla
bir araya gelmesi sonucu mavi

renge denk gelen dalga boyunda
k yaylr. Havadaki azot oran
yksek olduundan (%78)
havann iyonlamas sonucu
oluan elektrik kvlcmlar
mavimsi renklerdedir.
En Uzun Mesafe G Eden

Hayvan Hangisidir?
Tuba Sargl
denildiinde aklmza
genellikle kularn
belli mevsimlerde iklim koullarnn
uygun olduu blgelere toplu olarak
hareketleri gelir. Aslnda birok
hayvan tr (rnein baz
balklar, srngenler, bcekler,
memeliler) g eder.
Ky amurulluu bilimsel ismiyle
Limosa lapponica g srasnda
durmakszn en uzun sre uan ku tr.
Bu kular Alaskadan Yeni Zelandaya
gleri srasnda yaklak 12 bin
kilometre mesafeyi dokuz gn boyunca
durmakszn uarak kat edebiliyor.
Aslnda tek bir kral kelebeinin

mr bu yolculuu tamamlamaya
yetmez. Ancak g srasnda dii kral
kelebeklerinin brakt yumurtalardan
kan bireyler yolculuu tamamlar.
En uzun mesafe g eden memeli
tr ise gri balinalar. Biology Letters
dergisinde yaymlanan aratrmada
bilim insanlar Byk Okyanusun
kuzeyinde yaayan gri balinalarn,
balca beslenme alanlar olan Rusyann
Sakhalin adas ile Meksika kylar
arasndaki yolculuklar srasnda yaklak
22.500 kilometre kat ettiini belirledi.
Bu, bilinen en uzun memeli g.

Dnyann en uzun mesafe g eden
hayvan tr ise kuzey sumrusu (Sterna
paradisaea). Bu kk kular her yl
Grnland ile Antarktika arasndaki
uzun bir rotay takip ederek g ediyor.
ok kk ve hafif izleme cihazlar
kullanlarak yaplan aratrmalar
baz kuzey sumrusu trlerinin ylda
80 bin kilometreden uzun mesafe
utuklarn gsteriyor. Bu, ortalama 30
yl yaayan bu ku trlerinin mrleri
boyunca Dnya ile Ay arasndaki
uzakln yaklak 6 kat yani 2,4 milyon
kilometre g ettii anlamna geliyor.
Kral kelebei (Danaus plexippus) ise en

uzun mesafe g eden bcek tr olarak
kabul ediliyor. Her yaz mevsiminin
sonunda 100 milyondan fazla kral
kelebei Kuzey Amerikadan Meksikaya
yaklak 4750 kilometre g eder.
Btn Uydular
Ayn Yrngede mi
Hareket Eder?
apay uydularn hareket edecei
yrnge uydunun kullanm
amacna uygun olarak seilir.
Ancak dk irtifalarda hareket eden

uzay aralarnn yrngede kalabilmek
iin yksek hzlarda (yaklak 30.000
kilometre/saat) hareket etmesi
gerekir. Bu nedenle Dnya etrafndaki
dnlerini tamamlama sreleri yani
yrnge periyotlar ksadr. rnein
Uluslararas Uzay stasyonu bir gnde
Dnya etrafnda yaklak 16 kez dner.
rnein haritalama ve
grntleme yapan uydularn
hareket ettikleri yrngenin irtifas
genellikle yeryzne yakndr.
Bylece daha net grntleme ve
daha doru lm yapabilirler.
Hubble Uzay Teleskobu ve
Uluslararas Uzay stasyonu da
benzer ekilde Dnyaya yakn
yrngede hareket eder.
Ancak Dnya zerindeki belirli

bir blgeyi grntlemesi gereken
uydular, rnein baz meteoroloji
uydular ve iletiim uydular
daha yksek irtifalarda ve daha
dk hzlarda hareket eder ve Dnya
etrafndaki dnlerini yaklak
24 saatte tamamlar. Uzay aracnn
Dnyaya gre sabit konumda
hareket etmesine imkn veren bu
Tuba Sargl
yrngenin ykseklii yaklak

35.000 kilometredir. Yer sabit yrnge
olarak da adlandrlan bu yrngede
hareket eden uydular ekvator evresinde
ve Dnya ile ayn dorultuda dner.
Dnya zerindeki farkl blgeleri
ve daha geni alanlar grntlemesi
amalanan uydular ise genellikle
kutup noktalar arasnda kuzeygney dorultusunda hareket eder.
rnein kutuplarn evresinde
hareket eden uydudan alnan
grntler birletirilerek alt saatte
Dnya zerindeki her noktann
grntsnn alnmas mmkndr.
47
Merak Ettikleriniz
Samanyolu Ka Yanda?
Mahir E. Ocak
ne Sistemimizi de iine alan

gkada Samanyolu olarak
adlandrlyor. 1900lerin balarna
kadar tm evrenin sadece bir gkada
halinde olduu dnlyordu.
Ancak Edwin Hubble tarafndan
yaplan gzlemler, aralarnda
ok byk mesafeler olan ok sayda
gkada olduunu gsterdi. Bugn
evrende milyarlarca gkada olduu
biliniyor. Samanyolu, Yerel Grup
olarak adlandrlan bir gkada
kmesinin iinde yer alyor. Yerel
Grup, Virgo Sperkmesinin iinde
yer alyor. Virgo Sperkmesi ise
Lanieakea Sperkmesinin bir
paras (bkz. http://bilimgenc.
tubitak.gov.tr/makale/dunyaninyeni-adresi-laniakea). Gkadalar,
zellikleri zaman iinde byk
deiiklikler gsteren dinamik yaplar
olduklar iin tam olarak ne zaman
olutuklar sylenemez. Ancak
gkadalarn evrimi srasnda meydana
gelen nemli olaylarn ne zaman
48
gerekletii, gzlemler ve kuramsal

hesaplar yoluyla tahmin edilebilir.
Samanyolunda yz milyarlarca yldz
ve gezegen olduu ve gkadann
toplam ktlesinin Gneinkinin
yaklak bir trilyon kat olduu tahmin
ediliyor ve gkadamzdaki en yal
yldzlarn neredeyse evrenin kendisi
kadar yal olduu hesaplanyor.
Dolaysyla Byk Patlamadan
ksa bir sre sonra Samanyolunun
olumaya balad sylenebilir. Ancak
birou bugn oktan lm olan
ilk yldzlar oluurken gkadamzn
yaps bugnk gibi deildi.
Gkadamzn yapsnn en belirgin
zellii, iindeki gkcisimlerinin
kaplad hacmin ekli. Bu hacim,
merkezdeki bir ikinlikten ve
bu merkezi evreleyen sarmal bir
diskten oluuyor. Bu sarmal disk,
iki ksma blnebilir. teki ince
disk, gkada dzleminin yukarsna
ve aasna doru yaklak 1000
k yl (bir k yl, n bir ylda
katettii mesafe, yani yaklak olarak
9,5 trilyon kilometredir) mesafeye

yaylyor. Bu ince diski evreleyen
kaln disk ise gkada dzleminin
yukarsna ve aasna doru 3500
k yl mesafeye yaylyor. Galaksi
dzleminin iki ucu arasndaki mesafe
ise yaklak 120.000 k yl. Gne
Sistemimiz Samanyolunun merkezine
yaklak 27.000 k yl mesafede
yer alyor ve merkezin etrafnda bir
kez dnmesi yaklak 240 milyon yl
sryor. Gzlemler, gkadamzn
merkezinde ok byk ktleli bir
karadelik (karadelikler ile ilgili
aklayc bir yazya http://bilimgenc.
tubitak.gov.tr/makale/karadeliknedir adresinden ulaabilirsiniz)
olduuna iaret ediyor. Samanyolunun
ana yapsn oluturan sarmal disk,
esasen kre biimli bir hale ile
evrelenir. Bu hale ounlukla kla
etkilemedii iin grlemeyen
karanlk maddeden olusa da az sayda
yldz da ierir. Byk patlamadan
ksa sre sonra Samanyolunun kre
biimli olduu, bugnk sarmal
disk halini almasnn ise birka
milyar yl srd tahmin ediliyor.
Radyokarbon
Tarihlendirme
Nasl Yaplr?
Mahir E. Ocak
adyokarbon tarihlendirme
ya da karbon-14 tarihlendirme,
organik madde ieren nesnelerin
yan belirlemek iin kullanlan bir
yntemdir. zellikle arkeolojide
yaygn olarak kullanlan bu yntemi
gelitiren Williard Libby,
1960 ylnda Nobel dl
ile onurlandrld.
Karbon atomlarnn ekirdeklerinde
alt proton bulunur. Bu atomlarn
ekirdeklerindeki ntron says ise alt,
yedi ya da sekiz olabilir.
Alt ntron ieren karbon-12
atomlar ve yedi ntron ieren
karbon-13 atomlar kararldr.
Ancak sekiz ntron ieren
karbon-14 atomlar radyoaktiftir
ve kararl hale gelmek
iin ma yaparlar. Doada bulunan
karbon izotoplar (ayn elementin
ntron says farkl atomlar)
arasnda sadece karbon-14 atomlar
radyoaktif olduu iin bu izotopa
radyokarbon da denir. Doadaki
karbon atomlarnn yaklak %99u
karbon-12, yaklak %1i karbon-13tr.
Doadaki karbon-14 atomlarnn
says ise karbon-12 atomlarnnkinin
trilyonda biri kadardr.
bir yazya http://bilimgenc.tubitak.

gov.tr/makale/kozmik-isinlarnedir-kozmik-isinlardan-nelerogreniyoruz adresinden ulaabilirsiniz)
atmosferin st katmanlarnda
yeni karbon-14 atomlar retir:
Bu denklemde n ntronu,
p ise protonu simgeler.
Atmosferin st katmanlarnda oluan
karbon-14 atomlar, yeryzne yaylr.
Canllar srekli evreleri ile etkileim
halinde oluklar iin canllarn
vcutlarndaki ve atmosferdeki
karbon-14 atomlar saysnn toplam
karbon atomlar saysna oran hemen
hemen ayndr. Ancak canllar ldkten
sonra vcuda yeni madde girii
olmad iin dokulardaki karbon-14
miktar azalmaya balar. Bu durum
bir nesnedeki (karbon-14/
toplam karbon) orann lerek
o nesnenin evresiyle karbon
alverii yapmay brakt zamann
hesaplanmasna imkn verir.
Yntemin tam olarak nasl altn
u ekilde aklayabiliriz.
Karbon-14n yar mr 5730 yldr.
Yani belirli bir maddedeki karbon-14

miktar her 5730 ylda bir yarya der.
rnein bugn elinizde 1 kilogram
karbon-14 varsa, bu maddenin
iindeki karbon-14 miktar 5730 yl
sonra yarm kiloya, 11.460 yl
sonra eyrek kiloya der.
Dolaysyla 5730 yl nce lm
bir organizmadan arta kalan
organik maddelerdeki
(karbon-14/toplam karbon)
orannn bugnk deeri, bu orann
5730 yl nce atmosferdeki deerinin
yars kadardr. Benzer biimde,
11.460 yl nce lm
bir organizmadan arta kalan
organik maddelerdeki
(karbon-14/toplam karbon)
orannn bugnk deeri, bu
orann 11.460 yl nce atmosferdeki
deerinin drtte biri kadardr.
Atmosferdeki karbon-14
miktar zaman iinde
az da olsa deiir. Ancak
atmosferdeki (karbon-14/toplam
karbon) oranlarnn gemiteki
deerleri eitli yntemlerle
belirlenebiliyor. Karbon-14 yntemiyle
gvenilir bir biimde belirlenebilecek
en eski tarih, yaklak 50.000 yl
ncesidir.
Karbon-14n bozunma
tepkimesi udur:
Bu denklemde C karbon atomlarn,

N azot atomlarn, e elektronu,
ise antintrinoyu simgeler.
Bozunma tepkimesi sonucunda
karbon-14 miktar azalsa da kozmik
nlar (kozmik nlarla ilgili aklayc
49
Trkiye Doas
Fauna
Dr. Blent Gzceliolu
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Soyu Tehlike Altndaki Kuumuz
Toy
nsan faaliyetleri gnmzde kular, zellikle yaama ve reme alanlarnda, rahatsz ediyor.
Doada yamur, kar, frtna, rzgr gibi ok zorlu artlara kar mcadele veren kular insanlarn
tarmda kulland zehirli kimyasallardan, av merakllarndan ve yaam alanlarnn
insanlar tarafndan daraltlmasndan da ok byk oranda zarar grr. nsan faaliyetlerinden
en fazla etkilenen bir ku trmz de toy kuu. Toy kular uabilen en ar ku trmz olarak da bilinir.
Toylarn kanat akl 190-260 cm, boyu 80-100 cm kadar olur. Arlklar gen bireylerde 12 kg,
yal bireylerdeyse 18 kg kadar olabilir. Erkek bireyler diilerin iki kat kadar olur. Erkek bireyler diilere gre
daha gsterili d grnme sahiptir. Boyunlarn her zaman dik tutarlar, bazen kuyruklarn da dikerler.
reme dnemlerinde erkeklerin beyaz byklar oluur. Uarken kanatlarn bir kartal gibi rparlar.
50
Toylarn soyunun tehlike altnda

olmas ve korunmas gereklilii yeni
bir ey deil. Prof. Dr. Savni Huun
stanbul niversitesi Orman Fakltesi
Dergisinin 1978 yln yaymlanan
ilk saysnda, toy kuunun soyunun
tehlike altnda olduu, korunmas ve
retilmesi gerektii ile ilgili bir yayn

var. O yllarda yaban hayattaki durumu
fark edilen, koruma altna alnan ve
avlanmas yasak olan toy kuunun
soyu, gnmzde kaak avclk,
bozkr ve dzlklerin tarma almas
gibi nedenlerle hl tehdit altnda.
Fotoraf: Prof. Dr. Mustafa Szen

Nide 2011
Kaynak
http://www.trakus.org
51
Trkiye Doas
Flora
Zarif alba
Son yllarda doal rnlerin, zellikle de tbbi ve aromatik bitkilerin kullanmnda
byk art var. Adaay (Salvia), kekik (Thymus), nane (Mentha) gibi bitkiler besin olarak,
koku ve tat verici olarak kullanlyor. Bu bitkilerden adaaylar lkemizde yaygn
olarak bulunur. Adaaylar Ballbabagiller (Lamiaceae) ailesinin en nemli
yelerindendir. Hemen hemen her yerde kolayca bulunan, genel olarak ay olarak
tketilen, ekonomik ve tbbi deeri olan bir bitkidir. Bilimsel ad Salvia da
Latince de tedavi edici ya da kurtarc anlamna gelen
Salveo kelimesinden kaynaklanr.
Salvia viridis: Zarif alba, yeil adaay

52
Adaaylar tek ya da ok yllk otsu ya da alms

zellikte olan bitkilerdir. Bilinen zellikleri
arasnda kokulu olmalar ve ok sayda uucu
ya iermeleri saylabilir. Uucu ya, yaprak
zerindeki salg tylerinde bulunur.
Adaaylarnn dnyada 900den fazla tr var.
lkemizde, zellikle Akdeniz blgesinde
yaygn olarak bulunur. lkemizde yars
endemik olmak zere 90dan fazla tr yaar.
Bunlardan zarif alba (Salvia viridis) tr
tek yllk bir bitkidir ve iekleri lkemizde
tedavi amal kullanlmaktadr.
Ayrca iyi kalitede bal retimi kaynadr.
Fotoraf: Dr. Blent Gzceliolu

Kaynak
Harmandar, M., ve ark., Gneybat Anadoluda Endemik Olarak Yayl Gsteren
Salvia Trlerinin Antioksidan Aktiviteli Bileiklerinin Aratrlmas,
TBTAK Proje No: 106T095., 2009.
53
Dr. Tuba Sargl

GKTRK-2nin Gznden
Samsun
TBTAK ve Milli Savunma Bakanlnn destei ile

gerekletirilen GKTRK-2 projesinde tasarm, retim ve test
aamalarndaki mhendislik srelerinin tamam
TBTAK Uzay Teknolojileri Aratrma Enstits ve Trk Havaclk ve
Uzay Sanayi A.. mhendisleri tarafndan gerekletirildi.
18 Aralk 2012de uzaya frlatlarak greve balayan GKTRK-2 uydusu
yerden yaklak 685 kilometre yksekte hareket ediyor ve
Dnya evresindeki yrngesini yaklak 98 dakikada tamamlyor.
Yani her gn Dnyann etrafnda yaklak 15 tur atyor.
lkemizin savunma, evre ve ehircilik gibi farkl alanlardaki uydu
grntleme ihtiyalarn karlamak iin gelitirilen GKTRK-2 uydusu
kutup noktalar arasnda kuzeyden gneye doru hareket ediyor.
Kuzey ve gney kutuplar arasndaki yrngede hareket eden uydular
yeryznn tamamn grntleyebiliyor.
GKTRK-2 ayn zamanda Gnele e zamanl olarak hareket ediyor.
Uydunun Gnee gre srekli ayn konumda kalmasna
imkn veren bu yrngede hareket eden GKTRK-2nin grntledii
blgeler bu sayede her zaman aydnlk oluyor.
54
Milli Mcadelenin simge ehirlerinden Samsunun

bu grnts yerli tasarm, ilk yksek
znrlkl yer gzlem uydumuz olan GKTRK-2
tarafndan geen Temmuz aynda ekildi.
55
Pnar Dndar
THOR
Gelecein Uzay Aralarna Uzanan Bir Proje
Alman Havaclk ve Uzay Merkezi (DLR)
Uzay, insanlar iin usuz bucaksz, gizemli bir dnya. Bu nedenle uzay alanndaki aratrmalar her zaman ilgi ekmi,
birok bilim kurgu filmine ilham kayna olmu. Hatta bu gizem kimi zaman bu konudaki almalarn farkl biimde
yorumlanmasna yol am. Bu ay sizlere tantacamz proje de baz haber kaynaklarnda Trkiyenin yerli uzay mekii
olarak yanstlan THOR. ncelikle unu belirtelim ki THOR bir uzay mekii retim projesi deil, bir teknoloji gelitirme projesi.
Atmosfere giri test arac
nsansz uzay aralar uzaya gnderildikten

sonra grevlerine balar. ounlukla bu grevleri yine uzayda son bulur ve uzay p adn alrlar. Uydular dnecek olursak, grevini tamamlayan ve uzay pne dnen bu uzay
aralar Dnyaya yakn bir yrngede ise srtnmeden dolay enerjisini kaybederek atmosfere girer ve atmosferik srtnmeden dolay yanar. Ancak insanl uzay aralarnn durumu biraz farkl. Bu tr uzay aralarnn atmosfere giri
srasnda bir sorun yaanmadan, baarl bir e-
kilde yere indirilmesi gerekiyor. Trkiyenin uzay

alannda yapt aratrmalar ise frlatma, uydu
tasarm, retimi ve iletilmesi arlkl. Bu tr
almalarda Trkiyede nc olan kurum, uydu projeleri ile adn ska duyduumuz TBTAK Uzay Teknolojileri Aratrma Enstits, dier adyla TBTAK UZAY. Baka bir ok lke
gibi Trkiye de frlatma alannda tecrbe kazanyor olsa da insanl uzay aracnn atmosfere girii
konusunda baarl olmu lkeler yalnzca ABD,
Rusya ve in.
Sava uaklarnn pek ou spersonik hza kabiliyor. 5 Machtan daha yksek deerlere sahip hzlar tanmlamak iin ise hipersonik terimi kullanlyor.
Bir uzay mekii atmosfere hipersonik hzla girerken youn havann direnciyle karlar. Bu direncin
yaratt srtnme sonucunda da aerotermal snma ad verilen olay gerekleir. yle ki uzay mekiinin d blm 1800-2000 C derece scakla kadar ulaabilir. Bu blm seramik malzemeden yaplan bir s kalkanyla kapldr. Bu projenin amac da
daha fazla sya dayanabilen, yeniden kullanlabilir
s kalkan gelitirmek. Bylece uzay aralarnn atmosfer iinde daha yksek performansta umas,
hatta tpk bir uak gibi havaalanlarna ini yapmas
salanacak. Projenin u aamasnda seramik tabanl kompozit malzeme (CMC) ad verilen zel malzemeler laboratuvar ortamnda denenerek tekrar kullanlabilir olup olmadklar test ediliyor. Bu kapsamda ncelikle denemesi yaplacak olan malzeme tasarlanp retiliyor. Sonrasnda bu malzeme bir test modeli ile btnletiriliyor. Ardndan test modeli hipersonik rzgr tneline sokulup laboratuvar ortamnda birbirinden farkl atmosfere giri koullar oluturularak testler yaplyor. Buna gre test modelinin
zerindeki scaklklar llyor ve neresinde snma
olaca grlyor. Dier bir deyile s kalkan olarak kullanlacak malzemenin, kritik scakln altnda gvenli olup olmayaca tespit ediliyor. stenilen
sonular alnrsa tekrar kullanlabilir s kalkanlarnn retilmesine bir adm daha yaklalm olacak.
2013 ylnn Ocak aynda balayan proje 2015 ylnn Aralk aynda bitecek. Tabii projenin bitmesi bu
konudaki aratrmalarn durmas anlamna gelmiyor. Bu alma baka projelerin yolunu aabilir, lkeler elde ettikleri verilerle ileride yeni aratrma ve
uygulama projeleri gerekletirebilir.
Gelecein hipersonik tama arac
Almanyada laboratuvar ortamnda

atmosfere giri denemesi yaplan
test modelinin saniyeler iinde ne kadar
sndn gsteren kzltesi grntler
(K: Kelvin) (altta)
1750 K
1500
1000
10 s
30 s
50 s
70 s
500 K
Yazya katklarndan dolay proje koordinatr

Dr. Burkard Essere, TBTAK UZAYda bauzman aratrmac
olarak grev yapan Suat Ontaa ve proje yneticisi
Altu Okana teekkr ederiz.
Kaynaklar
Esser, B., THOR contribution to FP7 brochure Beyond the Sky, 2014.
http://thor-space.eu/index.php
http://uzay.tubitak.gov.tr/tr/uydu-uzay/thor
http://www.grc.nasa.gov/WWW/k-12/airplane/mach.html
57
500
Proje, uzay aralarnn atmosfere girileri srasnda

yaanan sorunlar azaltacak bir zm bulunmasn,
bylelikle uzay aralarnn etkin bir ekilde kullanlmasn amalyor. nsanl uzay aralar bir gezegenin
atmosferine girdiklerinde hayli yksek sl yklere
maruz kaldndan bu aralar korumak iin bir sl
koruma sistemine gereksinim duyuluyor. Bu gereksinim, uzay arac iin uygun bir tasarm ve giri yrngesi seilerek sl yklerin kontrol altna alnmasyla
karlanmaya allyor. Uzay mekiklerine genellikle kaba bir grnm verilmesinin altnda da bu yatyor. Yksek sl yklere maruz kalan ara paralar,
rnein burun ve kanat kenarlar yuvarlak hatlarda
tasarlanyor. nk ince ve keskin hatlar ieren bir
tasarm ar sl yk karsnda aracn erime riskini
artryor. Dier yandan aerodinamik olarak yuvarlak
hatlar aracn uu performansn olumsuz ynde etkiliyor. Tm bunlar gz nnde bulundurulduunda ksmen etkin bir sl koruma salanabiliyor olsa
da uak yaplarna benzer nitelikte olan ve atmosfer
geii yapabilecek uzay aralar iin yeniden kullanlabilir bir sl koruma sistemi yok.
Gelecein sl kontrol kavramlarnn var olan zorluklar aacak ekilde tanmlanmas gerekliliinden
yola klarak THOR projesi balatlm. THOR, Avrupa Komisyonu 7. ereve Program kapsamnda
gerekletirilen bir proje. Projede toplam 8 lke yer
alyor: Almanya, talya, spanya, Trkiye, ngiltere,
svire, Avusturya ve Japonya. Projenin toplam btesi 2 milyon avro. Bunun yaklak 100 bin avrosu
TBTAK UZAYa ayrlm.
THOR projesi kapsamnda her lkenin ayr bir
grevi var. Test modelinin tasarlanmas, malzemelerinin retilmesi, laboratuvar ortamnda test edilmesi
ve sl analizlerinin yaplmas gibi grevler farkl lkeler tarafndan yrtlyor. TBTAK UZAYn
grevi laboratuvar ortamnda test edilecek modellerin bilgisayar ortamnda sl analizini yapmak ve Almanyadaki laboratuvarda gerekletirilen deneylerde elde edilen sonularla karlatrmak. Bu sayede
gelecein hipersonik tama aralarnn atmosferik
girileri iin sl ynetim fikirleri tasarlanacak, test
edilecek ve dorulanacak.
Hipersonik, belirli bir uu hzn ifade etmek
iin kullanlan bir terim. Uu hz Mach says (ksaca M) zerinden tanmlanyor. Mach says, hareket halindeki bir nesnenin hznn ortam artlarndakises hznaoran olarak ifade ediliyor. Uan bir
aracn hz ses hzna yaklatka M deeri de 1e yaklayor. Buna gre 1 Machn zerindeki deer, ara
hznn ses hznn zerinde olduu anlamna geliyor ve aracn hz spersonik olarak ifade ediliyor.
><
Salih eref Duran

Eitimci
Yabanars Larvasndan
Hijyen Dersi
58
Yemek Listesinde Hamambcei Var!

Amerikan hamambcei (Periplaneta americana)
ve yabanars (Ampulex compressa) larvas
zerine yaplan almalarn sonular
baz canllarda deiik bir damak zevkinin varln
gsterirken, hijyen konusunda da r aacak
ilgin bilgiler ieriyor.
Aratrmann ana unsurlar olan yabanars ve
hamambcei, bceklerin dnyasnda
ska karlalan, parazitlerin konaklarna
yani kurbanlarna oynad ilgin oyunlardan
birini gzler nne seriyor.
Besin zinciri iinde hamambcekleriyle beslenen hayvanlar ciddi bir risk altndadr; zira bu bcekler yaama artlar nedeniyle dokularnda veya vcutlarnn dnda ok
eitli mikroplar tayabilir. Hayret
uyandran damak zevkinden dolay
risk grubundaki hayvan trlerinden
biri de yabanarsdr. Aslnda hayret
edilmesi gereken yabanarsnn kendisinin deil larvasnn, yani yavrusunun damak zevkidir. Nasl m?
Yabanarsnn erkei de diisi de
aslnda ekolojik denge iinde kendi
halinde yaayan ve ait olduklar familyann dier trlerine benzer zellikler gsteren bceklerdir. Ne var ki
dii yabanarsnn yumurtlama dnemi geldiinde akllara durgunluk
veren zincirleme bir ileyi balar.
Genetik kodlarna ilendii ekliyle dii yabanars yavrusuna besin kayna olabilecek, deyim yerindeyse kurbanlk bir hamambcei seer. Ardndan hamambceini
adeta zombiye eviren bir dizi cerrahi operasyon balatarak ilgin bir
zihin kontrol mekanizmasn devreye sokar. >>>
59
Cerrahi Operasyon Balyor

Yabanars kurbanna ilk hamleyi yaparak salg sisteminde retilmi zel karml zehrini inesi yoluyla hamam bceinin karn-boyun blgesinden ieri verir. lk ineyle hamam bcei geici olarak
ksmi fel olur ve bunun sonucunda sadece n ayaklar tam gerektii lde bklr. Ksmi fel bcein kamasn, zellikle ba blgesini hareket ettirmesini engeller. Hamambcei daha olan biteni anlayamadan, beynin subzofajiyal gangliyon (SEG) ad verilen zel bir blgesinden
ikinci ineye maruz kalr.
Aslna baklrsa beynin zel blgesine
verilen salg bcein motor yeteneklerini btnyle ortadan kaldrmaz. Normal
artlarda tehlikede olduunda veya ac
hissettiinde hzla kap kendini koruyabilecek olan hamambcei, zehre maruz
kaldktan sonra artc bir ekilde adeta
tehlikeye meydan okur gibi grnr. Peki, bcek bu cesareti nereden buluyor dersiniz? Bilim insanlarnn tespitlerine gre
zehir octopamine ad verilen bir tr nrotransmiterin etkisinin ortadan kalkma60
sna sebep oluyor. Anlalaca gibi cesaretle alakas yok. Zehre maruz kalan bcek aslnda kendi bana karmak hareket
etme kabiliyetini kaybetse de ynlendirildiinde istenilen yne hareket edebiliyor.
Bu noktada u soru akla gelebilir: Yabanars zehrini, yani vcudunda salglanan zel kimyasal karm yanl blgeye
aktarsa da ayn etki oluur mu? Bu konuda yaplan aratrmalar yabanars inesinin bcein kitin kabuundan geip doruca beynin hedef blgesine saplandn
gsteriyor. Bir cerrahn laparaskopi yntemiyle ameliyat yapmas gibi, inenin yanlarndaki tys alglayclar sayesinde beyindeki hedef blge bulunur. Beynin hedef blgesine ulaana kadar yabanars inesini saa sola hareket ettirir.
Yabanars zehrinin etkisi altna giren
hamambcei, yrme ve kama gibi beyin-sinir organizasyonu gerektiren hareketleri kendi kararyla yapamaz duruma
gelir. Bununla birlikte adeta ynlendirmeye ak bir zombiye dnr, yani dardan ynlendirildiinde istenilen yere hareket eder, ynlendirme yoksa yerinde kalakalr. Yabanars hayranlk uyand-
rc bir ekilde, yularndan tutup da at istedii yne sevk eden seyis gibi, hamambceini anteninden tutarak kendi yuvasna doru srkleyerek gtrr. Yavrusuna adeta hem beik hem de mama olacak hamambceini yuvasna yerletirir.
Peki, ciddi bir planlama, st seviye
strateji gerektiren btn bu karmak basamaklar sradan bir yabanars neden ve
nasl yapar? Dii yabanars btn bu karmak mekanizmann son basamanda
adeta esrarengiz bir filmin son sahnesini
oynar.
Larva iin Canl Yem!

Yabanars, yabanc bir yuvada ylece
bekleyen hamambceinin abdomenine,
yani karn blgesine yumurtasn titizlikle yerletirir. Bu aamadan sonra yabanarsnn yuvadaki ii biter. Yumurtadan kacak larvann ihtiyalarna cevap verecek yeni bir yuva, ergin bir yabanars olana kadar yetecek besin ayarlanmtr. Yumurtasn brakan dii yabanars, her ihtimale kar yuvann giriini akllarla kapatmay da ihmal etmez.
<<<
Yabanars Larvasndan Hijyen Dersi
Menye zel Sos!

Her basama hayret ve merak uyandran yabanars ve hamambcei arasndaki ileyite, dnyaya henz gelmi yabanars larvas, bir taraftan rmeye balam ve tamamen yabanc bir bedende,
hastalk yapc (patojen) birok mikropla epeevre kuatlmken nasl hayatta kalabiliyor?
Almanyadaki Regensburg niversitesinden
Gudrun Herzner ve aratrma ekibi bir taraftan
normal bir hamambcei dokusundaki mikroorganizmalar incelemeye dier taraftan da parazitlenmi hamambcei iindeki larvann her ann
takip etmeye balam.
ncelikle yumurtadan kan yabanars larvasnn geliimi esnasnda onu tehdit edebilecek mikroorganizmalar tespit etmeyi planlamlar. Hamambceklerinin d ve i yzeyinden doku rnei alarak mikrobiyolojik adan incelemiler. Kltr ortamnda bekletilen doku rneklerinde tehlikeli bir bakteri tr olan Serratia marcescens tespit edilmi.
Aratrma ekibi larvann antimikrobiyal stratejisini aydnlatmak iin yabanars tarafndan parazitlenmi hamambceinin iindeki 8 gnlk larvay zel bir dzenekle izlemi. Larvann canl mensn tatmadan nce az boluundan bir tr
sv salglad grlm. Larvann salgy etrafndaki dokuya effaf damlacklar halinde aktt, ardndan bu damlacklar konann dokularna yzeyi svarcasna datt gzlemlenmi. Peki, yabanars larvas mensne zel sos retmediyse mellein ve micromolide ieren damlacklar neden salglam olabilir? Aratrma ekibi larvann rettii
ve konak hamambceinin dokularna uygulad
salgnn mikroplara kar korunmada grevli olduu hipotezine karlk gelen bu soruya cevap bulmak iin, iinde mikroplarn rahatlkla geliip oalabilecei sv bir besiyeri hazrlam. Ardndan
besiyeri ortamnda oaltlan mikroplara kar salglar test edilmi. Ortama bu ekilde ilave edilen
mellein ve micromolide maddelerinin antimikrobiyal etkisinin bulunduu tespit edilmi.
http://galleryhip.com/jewel-wasp.html
Yumurtadan kacak larva neyle ve nasl beslenir? Yumurta brakldktan yaklak 3 gn sonra,
hamambceinin maruz kald ve onu ksmen
fel eden ancak tam bir zombiye eviren kimyasal karmn etkisi yava yava gemeye balar.
Bu esnada larva yumurtadan kar ve konann
i organlarna girerek adeta kendisi iin hazrlanm, hayli zengin besin ierikli canl meny yemeye balar. Canl men diyoruz, zira hamam bcei henz canldr. Yabanars larvas kendisine
armaan edilen meny bir hafta boyunca yava
yava, sindirerek yemeye devam eder. Hamambceinin i organlarnn tamamn tketen larva konann korunakl bedeni iinde kozasn
rer. Bir mddet sonra kozadan ergin bir yabanars olarak kar.
Bu almada, yabanars larvasnn konak olduu hamambceinin doku ortamndaki ldrc

tehdit ieren birok mikropla baa kabilmek iin
antibakteriyal bir karm kulland aka ortaya
koyuluyor. Uzmanlar larva tarafndan retilen salgnn birok bakteri, virus ve mantar trne kar
koruyucu zellikte bir antimikrobiyal karm olduunu ifade ediyor. Bu aratrma gda hijyeni asndan ne gibi ilhamlar verebilir bilemiyoruz, ancak bceklerin hijyen hususunda hayli yol aldn
aka ortaya koyuyor. lerde hijyen alannda doaya ve insan salna zarar vermeyen, yapay koruyucular iermeyen organik maddelerin kefedilmesini umut ediyoruz.
Kaynaklar
http://www.pnas.org/content/110/4/1369.short
http://www.bgu.ac.il/life/Faculty/Libersat/pdf/JNB.2003b.pdf
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3557021/
61
Pnar Dndar
Size Gre Krmz Bakasna Gre Maviyse...
Renkleri
Nasl
Alglyoruz?
>>>
nsanlarn evrelerindeki her eyi ayn renkte grp grmedii oumuzun aklna taklm bir sorudur.
Hatta aranzda renkli gzl insanlarn dnyay daha farkl grdn dnenler dahi olabilir.
Ancak bilim dnyasnda uzun yllar insanlarn grdkleri renklerin birbiriyle benzer olduu, renk alglarnda
byk farkllklar olmad gr yaygn olmu.
Peki sizce renkleri alglama sreci hepimizde ayn ekilde mi iliyor?
Hepimiz ayn renkleri mi gryoruz?
Ya da grdmz renkleri ayn ekilde mi tanmlyoruz?
sterseniz ncelikle grmenin ilk koulu olan

kla balayalm. Gneten yaylan ve bilinen
farkl dalga boylarndaki tm malar elektromanyetik nm olarak adlandrlr. Elektromanyetik nm ok kk dalga boyuna sahip gama
nlarndan ok daha uzun dalga boyundaki radyo
dalgalarna kadar geni bir aralktaki nlar ierir.
Ancak insan gz bunun yalnzca kk bir blmn alglayabilir. Elektromanyetik nmn insan
gz tarafndan grlebilen bu blm k olarak
bilinir ve yaklak 400 nm ile 700 nm dalga boyu
aralndaki nlara karlk gelir (1 nm = 10-9 m).
Grdmz tm renkler ite bu aralkta oluur.
Renk ise n yansmas sonucunda ortaya kan bir olgudur. Ik dalgalar ortamdaki bir nesneye arptnda n bir ksm yansma sonucu
geri dner. Geri dnen bu n dalga boyuna bal olarak biz o nesneyi belirli bir renkte grrz.
Dier bir deyile, bir nesnenin rengi o nesneden

yansyan n dalga boyuna baldr. Yksek dalga
boyunda k yansdnda nesne krmzms renkte grnrken daha dk dalga boyunda k yansdnda nesne morumsu renkte grnr. Bunlar
arasndaki dalga boylar ise turuncu, yeil, sar gibi renkleri oluturur. rnein muz, yaklak 570580 nanometre dalga boyundaki yanstr. Bu
da sar n dalga boyu aralna denk gelir. Bylece muzu sar olarak grrz.
Peki bu srada beynimizde neler olur? ncelikle grnt, gz kremizin arka blmnde yer alan
zar yapsndaki retinaya ular. Retinada ubuk ve
koni hcreler olarak bilinen iki tr hcre bulunur.
ubuk hcreler tek tiptir ve renklere kar duyarl deildir. Yalnzca dk kl ortamlarda, renkleri grinin tonlar olarak grmemizi salarlar. Koni hcreler ise parlak a ve renklere duyarldr.
zerlerine k dtnde bu hcreler n dalga
boyuna ait bilgiyi elektrik sinyallerine evirir. Ardndan elektrik sinyalleri sinirler yoluyla beyne iletilir. Beyne ulaan bu bilgi yorumlanr ve nesneye
ait renk alglanm olur. nsanlarn ounda 3 tip
koni hcre bulunur. Bunlar krmz, yeil ve mavi renklere kar duyarldr. Gzmz hem bu ana
renkleri hem de bu renklerden oluan ara renkleri
koni hcreler sayesinde alglayabilir.
Renkleri Nasl Alglyoruz?
Buraya kadar anlattmz her

ey olayn fiziksel ve biyolojik ksmyd. Sonuta sahip olduumuz
donanm pek oumuzda ayn.
Koni hcrelerin 3 tip olmas ve
renklerin bu hcreler sayesinde
alglanmas oumuzda gerekleen mekanik bir sre. Ama iler
bu kadar basit deil. Bir ok bilim
insan son yllarda yaplan aratrmalara gre rengi bu kadar mekanik alglamadmz ne sryor. Kimilerine gre renk algsnn
olumasnda yalnzca o nesneden
yansyan n dalga boyu deil
baka pek ok etken rol oynuyor.
Bu etkenlerden ilki fiziksel farkllklarmz. Evet, bir oumuzda 3
tip koni hcre var ancak her birimizde koni hcrelerin toplam says deikenlik gsteriyor. stelik bu hcreler eit sayda dalm
deil. Bu da bazlarmzda krm-
64
z rengi alglayan hcre says fazlayken bazlarmzda ise mavi rengi alglayan hcrelerin daha fazla
olduu anlamna geliyor.
Bunun yan sra kimi insanlarda koni hcrelerin bir ya da birka tipi eksik olabiliyor ya da salkl almyor. Renk krl olarak bilinen bu durum, bu insanlarn belirli renkleri alglayamamasna neden oluyor. Dier yandan ok
sayda farkl renk tonunu alglayabilen insanlar da var. Bu insanlara
drt renk anlamna gelen tetrakromat ad veriliyor. Tetrakromatlar 3
yerine 4 tip koni hcreye sahip ve
grnrde bizim ayrt edemediimiz, birbirinden farkl tonlar ayrt
edebiliyorlar. Sizin yeil deyip getiiniz bir renk tetrakromata gre
pembe olabiliyor. Yani bir tetrakromatn yannda kendinizi renk
kr gibi hissedebilirsiniz.
12
11
10
5
7
Renklerle ne kadar ok i ie olursanz farkl renk

tonlarn ayrt etme konusunda o kadar baarl oluyorsunuz. rnein bir ressamn ya da tasarmcnn
aadaki soruya doru cevap vermesi daha olas.
Aadaki karelerden hangisi farkl tonda?
Renkleri nasl algladmz sorusunun cevab
yalnzca fiziksel farkllklarmzda ya da mesleimizde mi sakl dersiniz? Kimi uzmanlara gre renk krl ve tetrakromaside olduu gibi genetik farkllklar bir yana, deiken sayda koni hcreye sahip olmamz renk algmz zerinde o kadar da belirgin bir
etkiye sahip deil. nsanolunun renk algs nesnenin kla etkileiminin yan sra beynimizin bu etkileime nasl tepki verdiiyle de ilikili. Ortamda ne
kadar younlukta k var? Bu k hangi adan geliyor? Nasl bir yzey zerine dyor? Tm bunlar
neyi, ne renkte greceimizde etkili oluyor.
<<<
rnein soldaki sayfann altndaki ekilde kareler resmin iki yannda da ayn tondalar, ama zemin renginden dolay farkl tonlarda grnyorlar.
nk beynimiz sol blmde, yani ak sar renkli
zeminde yer alan karelerin aslnda parlak kta aydnlatlm koyu renkli kareler olduunu dnyor. Sa blmde, yani koyu mavi zeminde yer alan
kareleri ise lo kta aydnlatlm daha ak renkli kareler olarak dnyor. Bu da krmz ve mavi
karelerin farkl tondaym gibi grnmelerine neden oluyor.
Bir anlamda nesnenin zerine den n miktar ve nesnenin bu n ne kadarn yansttna ilikin tahmin yrtyoruz. Bu tahminden yola karak retinamz zerine ne kadar k dtn yorumluyor ve vardmz sonuca gre nesnenin
rengini sylyoruz. Tabii bu srada baz yanlsamalardan da paymz alyoruz.
Yukarda grdnz Adelson satran tahtas da bu yanlsamalarn balca rneklerinden. Bu
kez beynimizin varmaya alt sonu, grd karelerin ak ya da koyu tonda olup olmad.
lk bakta bir ounuz B harfiyle gsterilen karenin A harfiyle gsterilen kareden daha ak olduunu syleyecektir. Ancak aslnda ikisi de ayn tonda.
Bizi farkl tonlarda olduklarn dnmeye iten birka neden var. ncelikle B harfiyle gsterilen kare, evresini saran karelere gre daha ak grnyor. Beynimiz bu karlatrmaya gre Byi ak tonda olarak kodluyor. lerinde Ann da yer ald,
tahtann kenarlarndaki koyu kareleri ise daha ak
olanlarla yan yana olduklar iin koyu renkli olarak
kodluyor. Satran tahtasnn kesinde bir de stun
bulunuyor. Stunun arka taraf aydnlk, tahtaya
bakan yz ise koyu. Stunun arka tarafndan bir
n geldiini ve stunun glgesinin satran tahtasnn bir blm zerine dtn gryoruz.
Tm bunlardan yola karak B karesi iin u sonuca varyoruz: Glgede kalmasna ramen daha ak
tonda grndne gre B karesi Aya gre kesinlikle daha ak tonda olmal.
Aranzda birka ay nce sosyal medyada bir elbise fotorafyla karlaanlar ve bu elbisenin rengi
konusunda evresindekilerle fikir ayrl yaam
olanlar vardr. Baz uzmanlara gre elbisenin rengi konusunda dtnz ayrlk da Adelson satran tahtasndakine benzer bir durumdan kaynaklanyor. nsanlarn bir ksm ekranda grd elbisenin kt kta aydnlatlm, ak renkli (pek ounuz iin beyaz-sar), bir ksm ise daha aydnlkta duran koyu renkli (mavi-siyah) bir elbise olduunu dnyor.
Kaynak: http://web.mit.edu/persci/people/adelson/
checkershadow_downloads.html
A ve B karelerinin
ayn tonda olduuna ikna olmadysanz
https://www.youtube.com/
watch?v=z9Sen1HTu5o
internet sitesindeki videoyu
izleyebilirsiniz.
Sinirbilimcilere gre o anki ruh haliniz, duygularnz, anlarnz, nyarglarnz, dolaysyla sizi siz
yapan kiisel farkllklarnz da renkleri nasl algladnz etkiliyor. yle ki pek ok bilim insan ayn nesneye bakan, her ikisinin de gzne ayn dalga
boyunda k vuran iki insann iki farkl renk grebileceini belirtiyor.
Ne dersiniz? Kirazn, elma ekerinin ya da kann
krmzs hepimiz iin ayn m? Sizin koyu krmznz bir bakas iin canl bir mavi olabilir mi? Grnen o ki kimin, neyi, nasl grdn tam olarak
bilemeyeceiz. En azndan gnmzdeki teknolojiyle. Bu arada unutmadan syleyelim, yukardaki sorunun cevab 11 numaral yeil kare olacak. Tabii size gre yeilse...
izim: Ersan Yaz

Kaynaklar
Ayhan ., Grsel Beynin Blm Stratejileri, Bilim ve Teknik, s. 46-50, Aralk 2013.
zcan, E. S., Gzmze mi nanalm Bilime Mi?, Bilim ve Teknik, s. 72-77, Haziran 2014.
Yldz, S., Renk Sistemlerine Genel Bir Bak: Renk ve Alg, Bilim ve Teknik, s. 72-75, Ekim 2006.
http://ed.ted.com/lessons/how-we-see-color-colm-kelleher
http://m.livescience.com/32559-why-do-we-see-in-color.html
http://testtube.com/dnews/dnews-151-do-i-see-colors-the-same-way-you-do?utm_source=
FB&utm_medium=DNews&utm_campaign=Evergreen
http://global.britannica.com/EBchecked/topic/340440/light
http://web.mit.edu/persci/people/adelson/checkershadow_description.html
http://wonderopolis.org/wonder/do-you-see-what-i-see/#sthash.X4rpioo7.dpuf
http://www.bbc.com/future/story/20120209-do-we-all-see-the-same-colours
http://www.bbc.com/future/story/20140905-the-women-with-super-human-vision
http://www.bio.brandeis.edu/faculty/oprian.html
http://www.buzzfeed.com/virginiahughes/why-are-people-seeing-different-colors-in-that-damn-dress
http://www.lrc.rpi.edu/programs/nlpip/lightinganswers/lightsources/seeColor.asp
http://www.mgm.gov.tr/FILES/arastirma/ozonuv/gunesspectrumu.pdf
http://www.personal.psu.edu/afr3/blogs/SIOW/2010/12/do-people-see-colors-differently.html
http://scienceline.ucsb.edu/getkey.php?key=719
http://www.wired.com/2015/02/science-one-agrees-color-dress/
65
Brtein Ege
inin nternet Devleri

Yeryz yaklak 7 milyar insana ve 206 devlete ev sahiplii yapyor. Gnmzn gittike klen dnyasnda
farkl corafyalarda bulunan bu devletler her geen gn
ister istemez birbirleriyle daha yaknlayor. Bunlarn iinde in, Bat dnyas dnda kalan devletlerin hem nfus
hem de ekonomik adan en by ve hatta belki de en
nemlisi. Greceli olarak teknolojik stnle sahip. AB ve
ABDnin nfusu toplam 1 milyar bile bulmazken, sadece
inin tek bana nfusu neredeyse 1,5 milyar, hatta yakn
evresindeki Tayvan, Tayland ve Singapur gibi kltrel etkisi altnda bulunan dier devletlerle beraber neredeyse 2
milyar. Sonu olarak, in hi tartmasz tek bana bile bir
dev ve dnyann hatr saylr bir blmn temsil ediyor.
Peki, internette gezinirken ve bazen tm sanal dnyann
sadece Google, Facebook ve Amazondan olutuunu dnrken inin sadece bir tk uzaktaki internet devlerinin
ne kadar farkndayz? Gelin imdi bu devlerden en nemlilerine ksa bir ziyaret yapalm.
Alibaba (alibaba.com)
1999da eski bir ngilizce retmeni olan Jack Ma tarafndan kurulan
Alibaba Grubu inin en byk irketler aras pazarlama platformu (Business to Business, ksaca B2B). irketin merkezi inin en nemli sana-
zerinden gerekletiriliyor. Alipay, inin en sk ziyaret edilen 21. web

platformu. Grubun nemli bir dier platformu da AliExpress. 2010da
hizmete giren aliexpress.com daha ok hizmet ve rnlerini uluslarara-
yii kenti anghayn yaklak 190 km gneybatsndaki Hangzhou kentinde. 2007de 4400 alan olan irketin, 2013 itibaryla personel says
22.072. Alibaba Grubunun nemli ortaklarndan biri de Yahoo. 2005te
s piyasalara sunmay amalayan inli kk ve orta byklkteki iletmelerin kulland bir platform. AliExpress ayn zamanda Rusyann da
en ok ziyaret edilen e-ticaret sitelerinden biri. Alibaba Grubu, Alibaba
Alibabann %40n 1 milyar dolara satn alan Yahoo, 2012de elindeki hisselerin yarsn yaklak 7 milyar dolara Alibabaya tekrar geri satt. Yahoo o zamandan bu yana irketin %20sini elinde bulunduruyor.
Ayn Baidu gibi Alibaba Grubu da hizmete sunduu birbirinden
Pictures Group ve Alibaba Cloud Computing ile medya ve bulut biliim

alannda, Alibaba Group Research & Development Institute ile de ARGE alannda baaryla faaliyet gsteriyor. Bu yln Haziran aynda 11 Ma-
farkl elektronik servislerle inin internet pastasndan nemli bir pay

alyor. zellikle de PayPal benzeri internet zerinden deme servisi Ali-
bu yaknda Hindistan pazarna da girmeyi hedefliyor.
pay ve eBay benzeri mteriden mteriye (Consumer to Consumer,

C2C) alveri sitesi Taobao ile in pazarnn nemli bir blmn elinde tutuyor. Mterilerine yaklak 1 milyar adet rn seenei sunan
taoboa.com, Nisan 2015 itibaryla dnyann en sk ziyaret edilen 9.,
inin en ok ziyaret edilen 2. internet sitesi. inde internet zerinden
yaplan demelerin yaklak yars yine Alibaba Grubuna ait alipay.com
66
in (11main.com) adl e-ticaret sitesiyle ABD pazarna giren Alibaba Gru-
Baidu (baidu.com)
Baidu, alexa.com verilerine gre inin en ok ziyaret edilen internet
sitesi. Google, Facebook ve Youtubedan sonra dnyann en ok ziyaret
edilen 4. Sitesi. Baidu, 2000 ylnda Robin Li ve Eric Xu tarafndan inin
te Baidunun en nemli hizmetlerinden baz rnekler:

Baidu arama motoru (Google benzeri arama motoru)
Baidu Map (Baidunun ine zel Google Haritalar benzeri servisi)
bakenti Pekinde kuruldu. Baidu, Google ile ayn i modeline sahip, ya-
Baidu Browser (Google Chrome benzeri internet tarayc)
ni kendini reklamlarla finanse ediyor. in pazarnn yaklak %63ne sahip olan baidu.com, en nemli arama motoru olmas dolaysyla bir ne-
Baidu News (Google Haberler benzeri haber servisi)
vi inin Google. Baidunun bir zellii de MP3 ses dosyalarnn da aranmasna olanak vermesi. Baidu arama motorunun indeksleme sistemi
yaklak 740 milyon web sayfasndan, 80 milyon grselden ve 10 milyon
adet oklu ortam dosyasndan oluuyor. Baidu, yakn zamanda Japonya,
Brezilya, Msr ve Taylandda da arama motoru hizmeti sunmaya balad.
Baidunun genel olarak sunduu servislere bir gz atldnda dikkati e-
Baidu Yi (Android benzeri mobil cihazlar iin iletim sistemi)

Baidu Baike (Wikipedia benzeri ince internet ansiklopedisi)
Baidu Tushu (Google Kitaplar benzeri bir nevi ktphane servisi)
Baidu Cloud (Baidu bulut biliim servisi)
Qunar (Baidu seyahat rezervasyon sistemi)
Baidu Dictionary (Google eviri benzeri ince-ngilizce
ve ngilizce-ince szlk ve eviri servisi)
ken ilk zellik, Baidunun neredeyse Googlen bir kopyas olmas.
Tencent (tencent.com)
1998de inde Hong Kongun yaknlarndaki Shenzhen kentinde
Ma Huateng ve Zhang Zhidong tarafndan kuruldu. Tencent, inin ok
farkl alanlarda faaliyet gsteren en byk ve en ok kr eden internet
irketlerinden biri. Tencent personelinin yarsndan fazlas AR-GE bnyesinde alyor. inin en sk ziyaret edilen 3. web sitesi qq.com da
Tencent bnyesindeki kurululardan. Tencentin bnyesindeki kurulularla inde faaliyet gsterdii balca alanlar unlar: Sosyal alar, annda mesajlama, oklu ortam, evrimii oyunlar, internet zerinden reklamclk ve e-ticaret.
Tencent tarafndan gelitirilip piyasaya srlen rn Messenger
OICQ. Bu rnn ad daha sonra isim benzerliinden dolay Tencent
QQ olarak deitirildi. Gnmzde her ay ortalama 848 milyon kii tarafndan kullanlan Tencent QQnun kullanclardan grd youn ilgi Tencentin zellikle ilk yllardaki geliiminde ve sonraki finansal baarsnda nemli bir rol oynad. Tencentin yaklak %35i Gney Afrika-
Tencent QQ (Asyann en ok kullanlan anlk mesajlama servisi)

QQ.com (inin en sk ziyaret edilen 3. internet sitesi)
QQ Games (inin en nemli internet
zerinden oyun sitelerinden biri)
Qzone (inin en nemli sosyal alarndan)
QQ Player (oklu ortam oynatc)
3G QQ (mobil cihazlar iin sosyal a)
SoSo (arama motoru)
PaiPai (inin en byk internet alveri sitelerinden biri)
TenPay (internet zerinden deme hizmeti)
Tencent Traveler (inde en yaygn kullanlan internet tarayc)
WeChat (inin en popler sesli ve yazl
mesajlama servislerinden biri.
100 milyonu in dnda olmak zere toplam
400 milyon aktif kullancs var)
l medya irketi Nasperse ait. Tencent son zamanlarda IBM, Apple ve

Twitter ile beraber zellikle bulut biliim alannda projeler gelitirmeye balad.
Sonu: Grld gibi in yani Uyuyan Dev uykusundan oktan uyand ve biliim
alannda da birbiri ardna harikalar yaratmaya balad. Son zamanlarda artk
kabna samayan ve birbiri ardna ABD, Rusya ve Hindistan gibi lkelere almaya
balayan inli irketler bunun en nemli kant. Bugne kadar tekstilden otomobile
birok alanda rekabet gcn hissettiimiz inli irketlerin, Bat corafyasnda bu
defa biliim alannda ciddi bir rakip olarak boy gstermesi artk an meselesi.
Kaynaklar
A Chinese Internet Giant Starts to Dream, MIT Technology Review, s. 23-29, Eyll/Ekim 2014.
Alexa, Top Sites in China, http://www.alexa.com/, 7 Nisan 2015.
Alexa, The Top 500 Sites on the Web, http://www.alexa.com/, 7 Nisan 2015.
67
Dr. Mahir E. Ocak

Mikroorganizmalarn
Varln Belirleyen
Nanosensr
Gnmzde Dnya dnda da canllarn yaayp yaamadn

belirlemek amacyla pek ok aratrma yaplyor.
Bu aratrmalarn bazlar ok uzak gkcisimlerinden
bize ulaan n incelenmesine bazlar ise robot aralarla
yerinde lm yaplmasna dayanyor.
68
u aratrmalarda kullanlan yntemlerin ortak zellii, zerine aratrma yaplan gkcisminde canllarn yaadna iaret eden
kimyasal maddeler belirlemeye almak. rnein
Marsa gnderilen son uzay arac Curiosity, zerindeki analiz cihazlarn kullanarak Mars topraklarn ve atmosferini inceliyor ve yaam izleri bulmaya
alyor. Ancak sadece kimyasal analiz yaparak net
sonular elde etmek mmkn deil. rnein canllarn varlna iaret edebilecek ok sayda maddeden biri
de metan. Yeryzndeki pek
ok canl atmosfere metan sald iin, bir gezegende metana rastlanmas, o gezegende canllarn yaadna dair bir iaret
olabilir. Ancak metann varl belirlense bile, bu, o gezegende kesinlikle canllarn yaad anlamna
gelmiyor. nk metan
sadece canllar tarafndan
retilen ve atmosfere salnan
bir gaz deil, hibir canlnn yaamad ortamlarda meydana gelen kimyasal tepkimeler sonucunda da metan ortaya kabiliyor. Canllarn varlna iaret ettii dnlen dier pek ok molekl iin de ayn durum geerli. Dolaysyla kimyasal maddelerin varln belirlemeye dayal yntemlerin, Dnya dndaki canllarn muhtemel varlnn kefedilmeye alld aratrmalar iin tek bana yeterli olduu sylenemez. sviredeki ve Belikadaki eitli niversitelerde alan bir grup aratrmacnn gelitirdi-
>>>
i yeni bir yntem ise mikroorganizmalarn varln byk bir kesinlikle belirlemeye imkn veriyor.
Dr. S. Kasas ve arkadalarnn gelitirdii yeni yntem, bir sensr yardmyla mikroorganizmalarn sebep olduu titreimlerin llmesine dayanyor. Canllarn hem ortam iindeki hareketleri hem de metabolik faaliyetler sebebiyle meydana
gelen deiiklikler, nanometre (metrenin milyarda biri) leinde titreimlere neden oluyor
ve bu titreimler nanomekanik sensrlerle llebiliyor. ok hassas bir biimde lm yapabilen bu cihazlar, sistemde zaman iinde meydana gelen deiikliklerin takip edilmesine de imkn veriyor. Bu cihazlarn dier nemli zellikleri ise hafif olmalar ve
ok az enerji ile almalar. Gelitirilen yeni fiziksel lm yntemi ve gnmzde kullanlan kimyasal lm yntemleri yardmyla, Dnya dndaki canllarn varl ile ilgili daha kesin sonulara ulamak mmkn olabilir.
Gelitirilen yntemin alma ilkesi u ekilde
zetlenebilir: Mikro boyutlardaki bir kaldra, ierisinde analiz yaplacak gzeye yerletiriliyor ve lm yaplacak rnekler bu kaldracn yzeyine konuyor. rnein iindeki canllarn hareketleri, kaldracn titremesine neden oluyor ve bu titreimler llerek kaydediliyor. Bu yntemin zaman znrlnn ve duyarllnn mikroorganizmalar ile ilgili aratrmalar iin ideal olduu belirtiliyor.
10
5
0
-5
-10
69
Mikroorganizmalarn Varln Belirleyen Nanosensr
Gelitirilen cihaz, hava ya da sv iinde alabiliyor. Ancak lmler svlar iinde yapldnda ok
daha fazla bilgi edinilebiliyor. nk bu durumda
zerinde lm yaplan svnn iine eitli kimyasal maddeler ekleyerek sistemde meydana gelen deiiklikleri incelemek de mmkn oluyor. Bu yntemin geleneksel kimyasal lm yntemlerine gre
en nemli avantaj, herhangi bir yaam biimini belirleyebilmesi. nk kimyasal lm yntemlerinde canllarn rettii kimyasal maddelere odaklanlyor. Dolaysyla bu yntemlerle olumlu sonu elde
edebilmek iin kefedilmeye allan canllarn me-
70
tabolik faaliyetler sonucunda hangi maddeleri rettiiyle ilgili nceden bir fikir sahibi olmak gerekiyor.
Eer baka gezegenlerdeki canllar Dnyadakilerden
farkl metabolizmalara sahipse, rettikleri maddeler
de yeryzndeki canllarn rettiklerinden ok farkl
olabilir ki, bu durumda bu canllarn varln belirlemek imknszlar. Gelitirilen yeni yntem ise sadece canllarn sebep olduu hareketlerin belirlenmesine dayanyor. Hareket etmek tm canllarn ortak zellii olduu iin, bu yntemi kullanarak daha
nce hi bilinmeyen yaam biimlerinin varln bile belirlemek mmkn olabilir.
<<<
Aratrmaclar, gelitirdikleri yntemi kullanarak eitli mikroorganizmalar incelemi. Bu organizmalar arasnda Escherichia coli ve Staphylococcus
aureus bakterileri, Candida albicans maya hcreleri ile farelere, insanlara ve bitkilere ait eitli hcreler de var. ncelenen durumlarn tamamnda, canl hcreleri ieren sistemler kaldracn zerine yerletirildikten sonra titreimlerin artt grlyor
ve deneysel veriler bu artn hcrelerdeki metabolik faaliyetlerden kaynaklandn gsteriyor. Svlarn iine besin eklendii zaman hcrelerdeki metabolik faaliyetler ve dolaysyla da kaldracn titreimi artyor. Svlarn iine hcrelerin metabolizmasn yavalatan kimyasal maddeler eklendiindeyse
titreimler azalyor.
Yaplan lmler sadece canllarn varl ile ilgili deil, ayn zamanda bu canllarda hangi srelerin aktif olduu ile ilgili de bilgi veriyor. rnein aratrmaclar, E. coli bakterileri ile yaptklar
deneylerde bakterilerin hareket etmesini salayan
kamlarn sebep olduu titreimleri incelemi. Bu
bakterileri ieren svlara glikoz eklendii zaman
titreimler nce artyor, daha sonra azalyor. Titreimlerdeki art glikoz molekllerinin paralanmas srasnda yaanan kimyasal srelerden kaynaklanyor. Titreimlerin daha sonra azalmas ise glikoz zeltisinin bakterilerin kamlarnn hareketlerini engellemesine balanyor. nsan ve fare hcreleriyle de eitli metabolik faaliyetlerin sebep olduu titreimler zerine deneyler yaplm. Ancak
bu yntem ile elde edilen verileri kullanarak hcrelerde meydana gelen ok sayda faaliyetin tamamn doru bir biimde belirleyebilmek iin hl almalar yaplmas gerekiyor.
Aratrmaclar gelitirdikleri yntemi, iinde

hangi canllarn olduu bilinmeyen eitli toprak ve
su rnekleri zerinde de test etmi ve yntemin her
durumda baarl olduu grlm. Bu durum, yeni yntemin, haklarnda hibir ey bilinmeyen canllarn varln belirlemek iin bile kullanlabileceini doruluyor ve yeni yntemi zellikle Dnya dndaki canllarn varl ile ilgili aratrmalar
iin ideal yapyor. Gelecekte Gne Sistemindeki
dier gkcisimlerinde, canllarn varl ile ilgili yaplacak aratrmalarda kullanlacak robot aralara,
kimyasal analiz cihazlarnn yan sra nanomekanik
hareket lm cihazlar da eklenebilir. Bylece elde edilen verilerden daha anlaml sonular karmak mmkn olur.
Kaynak
Kasas, S., ve ark., Detecting nanoscale vibrations as signature of life, Proceedings of the National Academy of
Sciences, Cilt 112, s. 378-381, 2014, http://dx.doi.org/10.1073/pnas.1415348112
71
Enis Yazc
Kocaeli niversitesi Doktora rencisi
72
>>>
1930lu yllarn banda Los Angelesta Carl Anderson,

atmosferimizi aarak d uzaydan gelen kozmik paracklar inceliyordu.
Yksek enerjili bu paracklar incelemek iin buharla doldurulmu
odacklar kullanyordu. Buhar tabakasndan geen kozmik nlar getikleri
yol boyunca iz brakr. Odacklarn etrafna gl mknatslar koyarak
manyetik alan oluturunca da elektrik yk olan paracklar kavisli izler brakr.
Kavisin eimine bakarak ykl paracklarn ktleleri hakknda
fikir sahibi olunabilir.
Anderson bir gn ok artc bir ey fark etti.
Baz paracklar elektronun brakt izin aynsn brakyordu, tek farkla:
Onlarn kavisleri zt ynlyd. Bu da pozitif ykl bir elektron
anlamna geliyordu.
izikiler bunu yorumlamakta gecikmedi. Kimilerinin deli muamelesi yapt Dirac haklyd. Gerekten de antimadde diye bir ey vard ve Andersonun gzlemledii ey de anti-elektrondu. Saf matematikten yola karak gelitirdii yntem, yllar
sonra Dirac hakl karmt. Ardndan pe
pee anti-paracklarn kefi geldi. Kuantum
mekanii kald yerden yoluna devam etmeliydi ve gzler bayra Diractan devralacak
yeni fizikiler aryordu.
Diracn denklemi elektrik ykl paracklarn nasl davranaca hakknda olaanst baarl ngrlerde bulunmutu. Ancak
ykl paracklarn birbirleriyle karlatklarnda doann onlar ne yapmaya zorladn anlatmyordu. Paracklarn birbirleriyle etkileimini aklayan daha gelimi bir kurama
ihtiya vard.
Yeni kahraman yine Californiadan kacakt. Richard Feynman isimli son derece sosyal,
gsterili ve elenmeyi seven bu gen adam, tay Diracn tesine tamaya kararlyd. Elektronlarn, fotonlarn ve dier tm paracklarn
elektromanyetik kuvvetle ilikisini zmeye
odaklanmt. Bu hedef o zamanki ktleekimi
dnda bilinen tm fizii tek at altnda toplamak demekti. adalarnn kuantum elektrodinamii (KED) adn verdii bu kuram ile do-
adaki inanlmaz eitlilii, kimyasal tepkimelerdeki zenginlii, cisimlerin ekillerini, renkleri, , maddenin fiziksel hallerini tam olarak anlamak mmkn olacakt ve bu elektrik
yk, foton ve elektromanyetik etkileim sabiti
gibi says bir elin parmaklarnn saysn gemeyen kavramla yaplabilecekti.
KED, elektromanyetik alan ile maddenin nasl etkiletiini aklayan bir kuramdr.
Elektromanyetik alan olarak bildiimiz ey aslnda fotonlarn tanmasna araclk ettii fiziksel etkileimdir. rnein iki elektron, aralarnda foton alverii yaparak etkileime girer. Bizim bu kuvvet tayc fotonlar gzlemleme imknmz yok, ancak kuram bunun zerine kurulu. Kuramn ngrleriyle deneysel
veriler yle rtr ki, aradaki uyumsuzluk on
milyarda birdir. Bu tpk Dnyann apn sadece bir milimetre hatayla lmek gibidir.
Peki KED ne sylyordu? Ona gemeden nce bizzat Feynmann kulland u cmleye kulak kabartmak gerek: rencilerim bu kuram
anlamyor. nk ben de anlamyorum. Kimse
anlamyor. Bu szlerle aslnda Feynman, kuantum fiziinin bizim alglarmza ters gelen doasna iaret ediyordu. Sonuta bizim anlaymz, duyu organlarmzn ekillendirdii makroskopik dnyada geerli kurallar ierir. Ancak
yine de anlamaya almak elenceli olacaktr.
73
Atomalt Dnyann Douu 3
ncelikle, uzay boluunun gerekten bo olduu dncesini unutmak zorundayz. rnein ii bo, kapal bir kutunun iindeki tm hava
molekllerini karrsak, kutunun iinde kalan eye mutlak boluk ya da vakum deriz. KED, ite bu
vakumun boluktan ibaret olmadn, srekli var
olup yok olan paracklarn doldurduu ok dinamik bir ey olduunu syler. Daha ak bir ifadeyle, KED o vakumun ortalama olarak bo olduunu syler. Czdannzda 10 TL olduunu dnn.
Ayn zamanda 10 TL de borcunuz olduunu. Sonuta bir miktar paraya sahipmisiniz gibi grnse
de, demeniz gereken bir de bor var. Ortalamada
aslnda hi paranz yoktur.
Benzer bir durum boluk iin de sz konusudur.
Boluk ok ksa bir sre iin, tam anlamyla gelecekten enerji dn alr, yine ok abuk bir ekilde geri
demek kaydyla. Bu enerji, birbirlerini yok edecek
bir parack ve anti-parack iftinin yaratlmasnda kullanlr. Sonuta ok ok ksa bir sre zarfnda
hi yoktan bir parack ifti yaratlr ve bu ift kendini yok ederek tekrar enerjiye dnr. zetle, boluk dediimiz ey srekli paracklarn yaratlp yok
olduu, fokur fokur kaynayan bir kazana benzer. Bu
olay yle ksa srelerde gerekleir ki, biz hibir eyin
farkna varamayz. Ancak zaman ar yavalatmann imkn olsayd, evreni inanlmaz aktif bir parack orbas eklinde grrdk. Gremediimiz tm
bu olaylarn aktr olan paracklara sanal paracklar diyoruz. Ama aslnda onlar evrenin gerekliinin
ta kendisi. Dahas, bizim algladmz her ey, o gereklikten arda kalan bir tr kalnt.
Evet, boluk hibir eyin olmad, hibir olayn
gereklemedii bir yer deildir. Tam aksine, boluk
olaylar ve paracklarla, fizikilerin deyimiyle kuantum kpyle doludur.
Modern fizikte, doadaki btn etkileimleri Feynman

diyagramlar ile gstermek mmkn.
Bu izimler, paracklarn birbirleriyle ve vakumla
hangi kuvvet tayc paracklar araclyla
ve nasl etkileime girdiini grsel olarak
anlamamza yardmc olur.
74
>>>
1940l yllarda Feynman almalarna baladnda kuantum elektrodinamii projesi tam bir
kemekee dnmt. Matematiksel zmlemeler bir sonuca ulamaz olmu, anlamsz sonsuzluklarla dolu garip denklemler her yeri sarmt.
Tam bu noktada Feynman ok muzipe bir ey yapt. Seleflerinin atomalt dnyay anlamak iin olanca hrslaryla smsk sarld matematiksel tasvirlere srtn dnd. Onun yerine ok temel bir takm ekiller kullanmay tercih etti. Tm atomalt
etkileim srelerini komik denecek kadar basit diyagramlarla anlatmay baarmt. Yeni yntemini
aklamak iin sabrszlanyordu. ABDde dzenlenen nemli bir bilimsel konferans gzne kestirdi. Katlmclar arasnda Niels Bohr ve Paul Dirac
da vard. Konferans balarda fizikilerin, kuantum
elektrodinamiinin kendilerini srkledii dehet
verici matematiksel kaostan dert yanmasyla geti.
izimlerde her bir dm noktas ve

her bir izgi, matematiksel bir ifadeye edeerdir.
Bylece btn etkileimler matematiksel
denklemlerle kolayca tasvir edilir.
Denklemlerin zmleri ile paracklarn
ktleleri, bozunma sabitleri, etkileim sabitleri
gibi btn temel fiziksel zelliklerini
ngrmek mmkndr.
Sra Feynmana geldi ve Feynman basit ekilleriyle

fiziksel srelerin nasl tasvir edilebildiini aklad. Ksa bir aknlktan sonra kopan gmbrt ise
bu gen adam hi etkilemie benzemiyordu. Fizikileri kzdran ey, Feynmann kuramlarnn acayiplii deildi, zira fizikiler bu yllarda tuhaflklara
erbetliydi. Onlar kzdran, Feynmann sanal paracklar ve rol oynadklar sreleri basit resimlerle grselletirmeye kalkmasyd. Bunca yln ardndan saf matematiin onca baarsn dpedz alaya
almakt bu. zellikle Bohrun ne byk hayal krklna ve fkeye kapldn tahmin etmek zor deildi. nk hayatn, paracklara ait hibir eyin grselletirilemeyeceini anlatmakla geirmiti.
Sert tepkiler zerine Feynman, ekillerinin sadece
denklemleri sembolize ettiini, bunlar atomalt sreleri daha anlalr klmak iin kullandn aklamaya alt. Lkin muhataplar onu kuantum mekaniinin ruhunu anlamam olan heyecanl bir gen
olarak kmsemeyi tercih etti. Ancak Feynman Julian Schwinger isimli baka bir gencin bir hayli dikkatini ekmeyi baarmt. Feynmann diyagramlar
ve Scwingerin matematik cambazl sayesinde yepyeni bir cephe alm oldu.
Sonraki yllarda Feynmann ekillerinin ne byk rahatlk salad daha da netleti. Matematiksel denklemlerde kan sonsuz ifadeleri halnn altna sprmenin bir yolu bulunmutu. Fizikiler
renormalizasyon denilen yntemle denklemlerdeki fiziksel karl olmayan sonsuzluklardan kurtulabildi. Kuramsal fizikte artk her ey ok gzeldi. Tm atomalt sreler anlalm, tm paracklar tanmlanm, etkileimlerin srlar zlmt!
Richard Feynman
75
Atomalt Dnyann Douu 3
Ancak laboratuvarlardan kt haberlerin gelmesi

ok srmedi. Bir sredir, nereden geldii anlalmayan bir sr yeni parack tremeye balamt. Hemen hemen her gn bir laboratuvarda yeni bir paracn kefedildii duyulur oldu. Ntrinolar, pionlar, kaonlar, lamdalar, deltalar Hibir kurama uymayan bu paracklardan biri olan muon ilk kefedildiinde Nobel dll fiziki Rabinin yle can sklmt ki kim smarlad imdi bunu diye isyan etmiti. ler artk altndan kalklmaz bir hal almaya balamt. Atomalt dnyann esrar her aydnlanr gibi olduunda yepyeni bilinmezlikler ortaya kveriyordu.
1960lara gelindiinde yeni bir devrime ihtiya
vard. Aranan isim Feynmann Caltechteki odasna komu bir odada alyordu: Murray Gell-Mann.
Gell-Mann kontrolden kan paracklar dnyasna
bir dzen getirebilmek iin yeni bir matematik arayna girdi. Arad yntemi, matematiin tozlu raflarnda buldu. Fizikilerin matematiksel bir ara olarak o
gne kadar kullanmad grup teorisini temel ald. Bir
takm saylar temsil eden rntler eklinde gruplar
oluturdu. Bilinen btn paracklar ieren organize
bir sistem kurmaya alt. Baard da. Sekiz katmanl yol dedii bir sistem oluturdu. Her kefedilen parack spinleri, elektrik ykleri gibi fiziksel zellikleriyle bu sistem iinde bir snflandrmada yer bulabildi. Paracklardan oluan bu sirk ok kalabalkt, yine
de zapt edilmi olmalar onca kemeketen sonra yeterince mutluluk vericiydi. Ama Gell-Mann, nedense
birden btn bu paracklarn aslnda daha derinde
bulunan baka bir gerekliin yansmas olabileceini
dnd. Evet, proton, ntron ve elektronlar atomlar oluturuyordu; yeni kefedilen paracklar da bu
parack listesini epeyce kalabalklatrmt. Peki ya
bunlar da oluturan daha temel paracklar varsa?
76
Gell-Mann proton, ntron ve dier paracklarn kuark adn verdii daha temel paracklardan
olutuunu dnd. Farkl enilerdeki kuarklar bir araya gelerek farkl onlarca paracn aa kmasn salyordu. Gell-Mann kuark kuramn 1964te oluturduunda, ok k bir matematiksel altyapyla birlikte her ey eskisi gibi az ve z grnyordu. kuarkn bir araya gelmesiyle proton,
ntron gibi baryonlar, bir kuark ve anti-kuark iftinin bir araya gelmesiyle de piyon, kaon gibi mezonlar oluuyordu. Gell-Mann bu ngrsn paylamakta acele etmedi. nsanlarn tepkisini kestirememiti. Ta ki 1968de Stanford Lineer Hzlandrcsndaki (SLAC) inanlmaz kefi duyana kadar.
Hzlandrclarda elektrik ykl paracklar k
hzna ok yakn deerlere kadar hzlandrlr ve bir
hedefe doru ynlendirilir. Hedefle arpma salandnda atomalt dnyann srlar ortaya salverir. SLACta elektronlar hzlandrlarak hidrojen
tankna ynlendirilmiti. Hidrojen atomunun ekirdei tek bir protondan ibarettir. Protonla arptktan sonra salan yksek enerjili elektronlar incelenerek arpma esnasnda gerekleen fiziksel
olaylar ve arpan paracklarn zellikleri hakknda bilgi elde edildi. Sonular ok ilginti, nk verilere gre, proton bilinenin aksine temel bir
parack deildi. Daha temel paracklardan olumu, kompozit yapl bir parackt. Onca yl atomun en son yapta olduu dnlen protonlar ve
ntronlarn, aslnda kefedilmeyi bekleyen karmak yaplar vard. Gell-Mann kuarkn kifi olarak
tarihe geti. Evrenin yaptalar dediimiz snf tekrar byk bir sadelie kavutu. Maddeyi oluturan
atomlar kuark ve elektron denilen iki temel paracktan oluuyordu.
<<<
Murray Gell-Mann
Gnmzde hl geerli olan snflandrmaya

gre proton ve ntron, u ve d kuarklarndan oluur. Yksek enerji laboratuvarlarnda nispeten ar
olan s, c, b ve t kuarklar ok ksa sreliine yaratlr
ve ksa srede bozunur. Bylece doada toplam alt kuark enisi bulunur. Tpk elektron, proton gibi paracklarn elektrik yk tamas gibi, her kuark da bir renk yk tar. Elektrik ykl paracklarn birbirlerine kuvvet uygulamasna benzer ekilde, renk yk tayan kuarklar birbirlerine gl etkileim ile balanr. Yine elektromanyetik kuvveti tayan fotonlar gibi, gluon adl tayc paracklar da gl etkileimin iletilmesinde grev alr.
Gl etkileimin erimi atom ekirdei ile snrldr. Ancak etkili olduu o minicik mesafede inanlmaz bir iddetle paracklar birbirine yaptrr.
yle ki, ne doada ne de laboratuvar ortamnda tek
bana bir kuark gzlemlemek mmkn olmutur.
Btn kuarklar ya l gruplar halinde baryon ya
da iftler halinde mezon oluturacak ekilde birbirlerine baldr.
Kuarklar kimilerine gre gerekten temel parack, kimilerine gre onlarn bile anlalmay bekleyen daha derin yaplar olabilir. Ancak bunun tesinde deneysel keiflere teknolojimiz imdilik yeterli deil. Daha kk yaplara ulaabilmek iin
daha yksek enerjili, dolaysyla daha byk ve daha pahal laboratuvarlara gereksinim var.
Atom ve tesini anlama gayretleri tm hzyla devam ediyor. 1900l yllarda balayan yolculuun henz balarnda olduumuzu bile iddia edebiliriz. Bu
srete sorular yant bulduka, daha byk sorular dodu. Paracklarn etrefilli dnyasn yorumlamaya ynelik standart bir dnya gr zerinde bile hemfikir olunamad. Farkl yorumlar, bambaka iddialar, bilim kurgu yklerini aratmayacak
gariplikte yeni kuramlar revata. Atomalt dnya ile
bizim gndelik deneyimlerimiz arasndaki rktc uyumsuzluktan bunalan kimi bilim insanlar, felsefi konumalar bir kenara brakp matematiin bize anlattklarn kabul etmekle yetinmeyi tercih ediyor. Diraca veya Feynmana atfedilen, fizikiler arasnda mehur sus ve hesaplamaya devam et! mottosu, bunun da vurumu olsa gerek.
izim: Ersan Yaz

Kaynaklar
Yazc, E., Satran ve Kuantum Fizii, Bilim ve Teknik, ubat 2015.
Anderson, C. D., The Positive Electron, Physical Review, Cilt 43, Say 6, s. 491, 1933.
Al-Khalili, J., The Illusion of Reality, http://www.bbc.co.uk/programmes/b007vz5n
Yazc, E., Atomalt Dnyann Douu 1, Bilim ve Teknik, Mart 2015.
Brown, L. M., Rigden, J. S., Memories of Richard Feynman, Simon and Schuster, 1993.
Yazc, E., Atomalt Dnyann Douu 2, Bilim ve Teknik, Nisan 2015.
http://tuvalu.santafe.edu/~mgm/Site/Front_Page.html
Fritzsch, H., Gell-Mann, M., Current algebra-quarks and what else?, 1993.
http://books.google.com.tr/books?id=0_FAAQAAIAAJ&redir_esc=y
77
Dr. Tuba Sargl
Yeralt
Karbondioksit in
Yeterince
Gvenli Bir Snak m?
resel iklim deiiklii gnmzdeki en nemli evre sorunlarndan biri ve balca sebebinin atmosferdeki
karbondioksitin ve dier sera gazlarnn miktarlarndaki art olduu dnlyor. Son yllarda atmosferdeki karbondioksit miktarn azaltmak iin kullanlan yntemler arasnda en
umut vaat edeni ise karbondioksit yakalama ve depolama yntemleri.
Karbondioksit yakalama ve depolama yntemlerinde, karbondioksit salmna sebep olan sreler sonucu aa kan karbondioksit yeraltndaki jeolojik oluumlarda depolanyor. Bu
amala ounlukla gzenekli yapdaki kayalardan oluan jeolojik oluumlar tercih ediliyor. Ancak depolanan karbondioksitin
tekrar yerin yzeyine doru hareket etmemesi iin bu oluumlarn zerindeki kaya tabakasnn geirimsiz olmas gerekiyor. Yeraltndaki derin tuzlu su katmanlar, tkenmi petrol ve doalgaz
kaynaklar, yeraltndan karlmas teknik olarak mmkn olmayan kmr yataklar balca karbondioksit depolama alanlar olarak kullanlyor.
78
Karbondioksitin yeraltnda depolanma srecinin ksa ve uzun

dnemli etkilerinin anlalmas, yntemin uygulanabilirliinin
deerlendirilmesi asndan hayli nemli. rnein karbondioksitin yeraltndaki depolama alannda en az 1000 yl saklanabilmesi iin, tutulduu kaya katmanndan szma hznn yllk binde
birden az olmas gerekiyor. Depolanma srecinin verimi ise karbondioksitin yeraltnda nasl tutulduuyla yakndan ilikili.
Karbondioksit, depolanaca kayacn yapsndaki boluklara
daha kolay nfuz edebilmesi iin, yeraltna ounlukla younluu ve akkanl yksek olan sper kritik halde gnderilir. Belirli bir scaklk ve basn deerinin stndeki koullarda, sv halde mi gaz halde mi olduu ayrt edilemeyen sper kritik haldeki akkanlarn younluu svlarnki gibi yksektir, ancak gazlara benzer ekilde kolay yaylrlar.
Yeraltna gnderilen sper kritik akkan haldeki karbondioksitin younluu genellikle jeolojik oluumlarn yapsndaki tuzlu
suyun younluundan dktr. Bu nedenle karbondioksit yeraltnda geirgenlii yksek kaya tabakasnn st ksmlarna
doru hareket eder. Eer bu katmann stndeki kaya tabakas geirimsizse karbondioksit burada hapsolur.
Baz durumlarda ise karbondioksit yeraltna gnderildiinde jeolojik oluumlarn iindeki boluklarda bulunan tuzlu suyun yerini alr.
Ancak ilem durdurulduunda younluk fark nedeniyle tuzlu su tekrar kayalarn iindeki
boluklara girmeye balar. Bu srete karbondioksitin bir ksm boluklardaki suyun iinde hareketsiz bir ekilde hapsolabilir.
Karbondioksitin bir ksm ise yeraltndaki tuzlu suda znr. znen karbondioksitin miktar scakla, basnca ve tuzlu suyun younluuna bal olarak deiir. Tuzlu su, iinde
znen karbondioksit miktar arttka -younluu artt iin- karbondioksitin depolanaca
kaya katmannn alt ksmlarna ker. Bu, karbondioksitin yeraltnda uzun sre gvenli bir
ekilde tutulmasn salayan bir sretir.
Karbondioksitin yeraltnda en kararl ekilde depolanmasn salayan mekanizma ise yeraltndaki tuzlu suda znen karbondioksitin
kayalarn yapsndaki minerallerle tepkimeye girmesi sonucu kat karbonat bileiklerinin
olumasdr. Ancak karbondioksitin karbonat
bileiklerine dnmesini salayan tepkime genellikle yava gerekleir. Hz scakla, basnca, kayalarn yapsndaki minerallerin trne,
asitlik derecesine, yeralt suyunun bileimine
bal olarak deien bu sre, karbondioksitin
yeraltnda binlerce yl tutulmasn salayabilir.
Yeraltna gnderilen karbondioksitin jeolojik oluumlarn iindeki suyla tepkimeye girmesi sonucu karbonik asit oluur. Zayf bir asit
olan karbonik asit ortamn asitlik derecesinin
artmasna yani pHsnn dmesine neden olur.
Bu srada ortamda karbondioksitin ve karbonik
asidin yan sra bikarbonat ve karbonat iyonlar
da bulunur. Karbonat iyonunun ortamdaki art
ykl iyonlarla (rnein kalsiyum, magnezyum
ve demir iyonlaryla) tepkimeye girmesi sonucu farkl karbonat bileikleri oluabilir. Ortamn
asitlik derecesi bu srete gerekleen tepkimelerin hzn belirgin ekilde etkiler.
Massachusetts Teknoloji Enstitsnden
aratrmaclar ise Ocak aynda Proceedings of
the Royal Society A dergisinde yaymlanan aratrmalarnda daha nce tahmin edilenden daha az miktarda karbondioksitin yeraltnda kat haldeki karbonat bileiklerine dntn
belirledi.
Karbondioksit yeraltna gnderildiinde byk oranda kayalarn iindeki tuzlu suyun yerini alr. Bu srete kayalarn yapsnda karbondioksit ve tuzlu su oranlarnn yksek olduu blgeler oluabilir. Karbondioksit tuzlu suyun iinde hzlca znd iin oluan karbonik asit ortamn asitlik derecesinin artmasna neden olur. Tuzlu su miktarnn fazla olduu
blgelerin asitlik derecesi ise dktr.
Aratrmaclar karbondioksitin kat karbonat bileiklerine dnme srecini ayrntl olarak incelediklerinde, srecin beklenenden yava gereklemesine neden olan bir mekanizma kefetti. Tek bir karbondioksit baloncuuna odaklanan aratrmaclar, karbondioksitin kat halde bileikler oluturmasn salayan tepkimenin sadece baloncuklarn yzeyinde gerekletiini belirledi. Bu durumun, baloncuun evresinde karbonat bileiklerinden
meydana gelen kat bir kabuk olumasna neden olarak, karbondioksitin tamamnn tuzlu
suyla etkilemesini engelledii dnlyor.
Dolaysyla yeraltna gnderilen karbondioksitin ancak kk bir ksm kat karbonat bileiklerine dnebiliyor.
u an yapm aamasndaki projelerin tamam hizmete girdiinde, her yl atmosfere salnan karbondioksitin %0,1inin karbondioksit
yakalama ve depolama yntemleri ile atmosferden uzaklatrlabilecei dnlyor. Bu orann gelecek 40 yl iinde %20ye kadar kabilecei tahmin ediliyor. Ancak yntemin endstriyel lekte verimli bir ekilde kullanlabilmesi iin karbondioksitin yerin altnda uzun sre
kararl bir ekilde saklanabilmesi gerekiyor. Bu
nedenle karbondioksitin yeraltnda depoland jeolojik oluumlarla nasl etkiletiinin anlalmas hayli nemli.
Kaynaklar
Zhang, D., Song, J., Mechanisms for Geological
Carbon Sequestration, Procedia IUTAM, Cilt 10, s. 319-327, 2014.
Cohen, Y., Rothman, D. H., Mechanisms for mechanical
trapping of geologically sequestered carbon dioxide,
Proceedings of the Royal Society A, Cilt 471, Say 2175, s. 1-10, 2015.
http://newsoffice.mit.edu/2015/
carbon-dioxide-sequestration-doubts-0120
http://www.co2crc.com.au/aboutccs/stor_trapping.html
http://www.co2captureproject.org/co2_trapping.html
http://www.carbonbrief.org/blog/2014/10/
around-the-world-in-22-carbon-capture-projects/
79
Brtein Ege
Boeing 747 - Jumbo Jet

Boeing 747, neredeyse yarm asrdan bu yana gkyznn ve havalimanlarnn bir numaral yldz. Sivil havaclkla
ilgilenip de kendine has bir grn olan bu dev ua tanmayan hemen hemen hi kimse yoktur. 1970te ilk
ticari uuunu Pan American World Airwaysde (Pan Am) gerekletiren B-747 Jumbo Jetler gnmze kadar
1500n zerinde sipari ald. Jumbolarn bir zellii de 1970ten rakip modeli Airbus A380nin ilk hizmete giri
tarihi olan 2007ye kadar dnyann en byk sivil yolcu ua olarak kalmas.
80
er ey 60l yllarda Pan Amn Boeingden

bir B-707nin iki kat yolcu kapasitesine sahip yolcu ua istemesiyle balad. Pan Amn isteine olumlu cevap veren Boeing,
1966da konuyla ilgili Ar-Ge almalarna balad.
Projenin bandaki isim ise Joe Sutterdi. Sutter ileride B-747nin babas olarak da tarihe geecekti. 1967de ilk nc tip olan B-747-100n (City of
Everett) retimine baland. 9 ubat 1969da ilk test
uularn gerekletirmeye balayan City of Everett, 22 Ocak 1970te Pan Ama teslim edildi ve ilk
ticari uuunu yapt. B-747 Jumbo Jet, yllar bo-
yunca sivil havaclk dnyasnn prestij sembol olacak ve tm dnyada baardan baarya uacakt. Biraz da piyasalardaki bu mthi baarsnda dolay gnmze kadar Jumbo Jetin B-747100den B-747-800e kadar birok farkl alt modeli retildi. Bu modellerden en baarl olan yani en
fazla satan ise B-747-400 oldu. Mart 2015 itibaryla gnmze kadar retilen toplam 1505 adet
B-747den 694 B-747-400 srmyd. 1989da
retimine balanan ve 2009da retimine son verilen B-747-400lerin yerini gnmzde bunun bir
ileri modeli olan B-747-800 ald.
81
Boeing B-747-8
lk uu: 20 Mart 2011
Hizmete giri: 1 Haziran 2012 (Lufthansa)
Fiyat: 367,8 milyon dolar
Rakip modeller: A-380, B-777
Uzunluk: 76,3 m
Ykseklik: 19,4 m
Kanat akl: 68,5 m
Kanat alan: 554 m2
Yolcu kapasitesi: 467-605 yolcu

Maksimum seyir srati: 0,855 Mach (920 km/h)
Uu menzili: 14.815 km
Uu tavan: 13.100 m
Her 15 ylda bir dnya sivil havaclnn iki kat bymesine ve bundan dolay daha yksek yolcu kapasitesine sahip ok
daha byk uaklara ihtiya duyulmasna ramen gnmzde
B-747 Jumbo Jetin gelecei biraz belirsiz grnyor.
82
Motorlar: 4 x GEnx-2B-67
Motor iti gc: 296 kN
Kabin genilii: 6,13 m

Maksimum uu arl: 448 ton
Bir yandan Airbus A380in dnya sivil havaclk alanndaki baars (bkz. Ege, B.,Airbus A380, Bilim ve Teknik, s. 6871, Aralk 2014) dier yandan yine Boeing tarafndan retilen B-777-300ER gibi sadece iki motorlu ve hayli ekonomik yeni nesil uak modelleri, Jumbo Jet ailesinin iini gittike zorlatryor. Sadece bir rnek vermek gerekirse, All Nippon Havayollar (ANA) tarafndan bildirildiine gre ABDnin Seattle kentinden Japonyann bakenti Tokyoya uan bir Boeing
777-300ERnin harcad kerosen miktar 100.000 kilogram
iken, bir B-747-400n harcad miktar 136.000 kilogram.
Piyasalardaki bu kran krana rekabetten dolay geen yllardan beri zaten d gsteren Jumbo siparilerinin son zamanlarda daha da dt ve Eyll 2015 itibariyle Boeingin ayda
1,5 Jumbo Jet yerine sadece 1,3 adet retmeyi planlad bildiriliyor. Yakn bir zamanda ABD Bakan iin sipari edilen 3 adet
Boeing 747-8 modelinin de siparilerdeki d eilimini durdurup durdurmayaca henz bilinmiyor.
Kaynaklar
Zahl des Monats - 63500, Flug Revue-Das Luft- und Raumfahrt-Magazin, s. 3, ubat 2014.
Steinke, S., Das Ringen um die Riesen, Flug Revue Das Luft- und Raumfahrt-Magazin, s. 22-27, Nisan 2015..
83
H. Tua ener atr

Armagh Gzlemevi
Uzayda Tarm
http://mediad.publicbroadcasting.net/p/nhpr/files/201404/nasa_gov_0.jpg
Nfusla birlikte gezegenimizin zerinde kapladmz alan da srekli artyor. Ne var ki Dnya yzeyi sonsuz deil.
Dnyadan baka bir yerde yaamak zorunda kalacamz gnler, insan mr ile kyaslandnda
uzak grnse de astronomi leinde ok da uzak saylmaz. Bu nedenle, Dnya dnda yaam bilim insanlarnn
ncelikli konular arasnda. Yaanacak yer bulunmasnn yan sra uzayda hayatta kalabilmemiz iin
gereken kaynaklarn, ncelikli olarak da besinlerin salanmas nemli.
nya ile srekli bir iletiim iinde kalmadan

ve Dnyadaki kaynaklardan bamsz olarak uzaydaki varlmz srdrebilmemizde uzay tarm nemli bir rol oynuyor. lk bata basit bir sre gibi grnse de iin srr detaylarda sakl.
Uluslararas Uzay stasyonunda (UU) srdrlen birok deney arasnda uzay tarlalar da yer alyor.
stasyondaki ilk sera, astronotlarn ilk defa 2000 ylnda konaklamak zere gitmesinden 2 yl sonra kuruldu. Gvertedeki bu seraya ek bir dier dzenek
84
olan Avrupa Modler Tohumlama Sisteminde de

eitli deneyler yrtlyor ve bitkiler zerinde aratrmalar yaplyor.
Makedonyann Ohrid kentindeki Bilgi Bilim ve
Teknoloji niversitesinden Bratislav Stankovic nsanl grevlerin sresi uzadka bitkilere olan ihtiya
da artyor; hem gda bakmndan hem de psikolojik
adan. diyor. UUndaki deneysel mini tarlalardan
birine sahip olan Stankovicin ekibi, ilk bitkileri yetitirmeyi baarm.
http://www.nss.org/settlement/nasa/70sArt/Torus_Interior_AC75-2621_5718.jpg
>>>
Uzayda bitki yetitirmekle ilgili sorunlar genel olarak birka balk altnda toplayabiliriz:
Dk Ktleekim: Bitkiler, kklerinin ve gvdelerinin yneliminden yola karak bymelerine ilikin bilgiyi ktleekimi sayesinde elde eder. Bu nedenle Ay
ve Mars gibi ktleekimi az olan yerlerde
bulunmalar skntl bir durum. Bilim insanlarnn ncelikli aratrmas da bitkilerin daha az ktleekimi olan ortamlarda
da dzgn byyebilmesi zerine olmu.
1980ler ve 1990lar boyunca frlatlan hemen hemen her uzay mekiinde deneysel bitkiler vard, ancak insan vcudunun
dzgn almak iin ktleekimine ihtiyac olduu gibi bitkilerin de ktleekimine ihtiyac olduu dnlyor. Mikroekim, hcre biyokimyasn etkiliyor gibi grnyor. diyor Stankovic. Uzaydaki
bitkiler garip genetik mutasyonlar geirmi, ngrlmeyen ve istenmeyen ekillerde bym ve kimileri ya hi yeermemi ya da byyememi. Ayrca srdrlebilir uzay tarmnda nemli bir rol oynayacak olan ikinci nesil dllenebilir tohum
retilmesi de sorun olmu.
Farkl Toprak Yaps: Ktleekiminin
azalmas bitkilerin toprakla iletiimini de
etkileyen bir faktr, hele ki Dnyadakinden farkl bir toprak yaps sz konusu ise.
Dnyadakinden daha sk bir toprak yaps dk ktleekimi altnda hava akn engellerken, ar gevek yap da topraktaki su ve nemin bitki kklerine ulamasnda sorun oluturabiliyor. Bu nedenle, uzay aracndaki bitkiler iin toprak da
gtrlmesi ve insan atnn gbre olarak kullanlmas gerekiyor. Dnya dnda kolonileme bal bana bir konu, an-
cak eer bu koloniler bitki yetitirmek ister ve ellerindeki her atn her bir atomunu geri dntrmeyi beceremezlerse, ek
besinlere ihtiya duyulaca dnlyor.
Stankovicin ekibine benzer ekilde Gainesvilledeki Florida niversitesinden Robert Ferl ve arkadalar UUnda Arabidopsis thaliana adnda, yenilebilir ve genellikle bu tr deneylerde model olarak
kullanlan bir bitki yetitirmi. Bitkiler
Ayda veya Mars topranda zaten bulunan mineraller arasndan ihtiya duyduklarn almakta sorun yaamayaca iin bu
ieriin gtrlmesi gerekmeyecek. O nedenle o topraklarn bileimini iyi bilmek,
ihtiya duyulan ve eksik olan mineralleri
tespit edebilmek nemli. diyor Ferl. Her
ne kadar Apollo grevleri srasnda, temelde bazalt ve dier volkanik malzemelerden oluan Ay regolitinde eitli deneyler
85
http://www.nss.org/settlement/nasa/70sArt/Cylinder_Exterior_AC75-1085_5728.jpg
Uzayda Tarm
86
da hayli verimli ve etkin yntemler kullanlmas gerekiyor. Bu nedenle de verimsiz, ok enerji harcayan ve fazladan s reten ampller uzayda tercih edilmiyor. Zaten bunlara yer de yok. LED ad verilen
kk ve srekli k kaynaklar bu nokta-
http://futurefood2050.com/wp-content/uploads/shigeharu-shimamura-hero1.jpg
yaplm olsa da, bu topran tarma uygun olup olmadn sylemeye yetecek
sayda deney gerekletirilmemi diye de
ekliyor. Baka aratrma gruplar ise Dnyadaki volkanik topraa benzer yapdaki
Ay ve Mars topraklarna benzer topraklar
tasarlam ve bitkileri bunlarda yetitirmeyi denemi. Wieger Wamelik ve Hollandadaki Wageningen niversitesine bal Altera Aratrma Enstitsndeki arkadalar, 2014 ylnda 50 gn boyunca hibir besin takviyesi olmakszn buday, domates, tere ve hardal ieren gerek bir salata ierii yetitirdiklerini aklad. stelik bu yapay toprakta yetien bitkiler, Dnyadaki tarma elverisiz topraktaki kontrol
bitkilerinden de iyi gelime gstermi.
Yapay Iklandrma: Dnyadaki bitkilerin Gne na erime sknts yok,
ancak sz konusu uzay olduu zaman bilim insanlar bitkileri kandrmak zorunda.
Byme kapsllerinde kullanlacak olan
n tr ve dier zellikleri birok bakmdan nemli, ancak zellikle kaynaklarn kstl olduu gz nne alndn-
da byk yarar salyor. Hatta Japonyada

eski bir fabrikann iinde yaplandrlm sanayi leinde bir tarlada kullanlmaya balanan LED k kaynaklaryla gece ve gndz simlasyonu yaplarak, normal bir tarlann iki buuk kat hzda, gn-
de 10.000 marul retiliyor. Fotosentez srecinin de

dikkatle kontrol altnda tutulduu ve her birinde 18
saks bulunan toplam 16 katl bu tarlada 17.500 LED
k kayna kullanlyor. Bu ve benzeri yapay kl
i mekn tarlalar, uzay tarmnda baarl olabileceimizin olumlu iaretlerinden.
Kstl Alan: daha da ileri gtrlerek, ne younlukta bir insan nfusunun uzayda kendi kendine
yetebilecei bile dnlm. te bu noktada asteroidler girmi devreye, zellikle de organik bileiklerle dolu olduu bilinen karbon yapl C-tr asteroidler. Yeni Zelanda, Lincoln niversitesinden Michael Mautner, bu asteroidlerin bitkiler iin hayli besleyici zellikte olduunu ne sryor. Kendisi,C-tr
asteroidlerden Dnyaya den meteoroidler zerinde yenilebilir bitkiler yetitirmi. Bu meteoroidlerin besin ieriini de analiz eden Mautner, asteroidin tamamnda ne kadar besin olacan saptam ve
200 km eninde bir uzay kayacnn 10.000 kiilik bir
nfusu bir milyar yl idame ettirebilecek kadar gbre barndracan hesaplam. Hava basncn kontrol etmeniz ve su salamanz gerekecektir, ancak gerekli besinler asteroidde mevcut. diyor. Gne Sistemindeki tm karbon yapdaki asteroidleri toplasak bir milyarlk nfusa bir milyar yl yeter diye tahmin ediyor.
Hem Stankovic hem de Ferl, Mautnerin bu almasn, uzay tarmyla elde edilecek besinlerin uzun
vadede eriilebilirliinin anlalmas asndan ok
yararl buluyor. Uzayda, Gne Sistemindeki bu youn insan nfusuna yetecek bollukta kaynak var. Hele ki galaksideki kaynaklar, milyarlarca yl boyunca,
milyarlarca Gne Sistemine yeter. diyor Mautner.
Ancak henz yetimemi uzay marullarmza gvenerek yola kamayz diye de uyaryor. Tabii btn
bu ngrler, gezegenimizin selametine bal. ncelikle insan rknn Dnyada sa kalacan garanti altna almalyz ki sonraki adm uzaya almak olsun.
Bunlar bir yana, imdilerde Stankovic ve Madisondaki Wisconsin niversitesinden meslektalar,
UUnda iki nesil boyunca tohumlanmay mmkn
klan bir kapsl gelitirdi. Kapsl topran nemini,
, havann scakln, rutubeti, karbon dioksiti
ve bitkilerin olgunlanca havaya sald bir hormon
olan etileni kontrol altnda tutuyor. Bitkilerin kklerini yayabilecei gbreli akll-kumdan oluan taban, tel bir rg tarafndan tutuluyor. Astronotlar
sistemi bir kez kurduktan sonra, gerisi Wisconsin
niversitesinden, uzaktan kumanda ile ayarlanyor
ve dzenli olarak kontrol ediliyor. Ferl ve arkadalar gibi bu ekip de deneylerini A. thaliana zerinde
yapm. Bitki uzayda tohum retmekle kalmam,
http://www.nss.org/settlement/nasa/70sArt/Cylinder_Interior_AC75-1086_5732.jpg
<<<
ayn zamanda bu tohumlarn %92si baaryla imlenmi. Bir ksm UUnda, bir ksm da Dnyada
yetitirilen iki grup bitki arasnda ufak bir fark tespit
edilmi: Uzaydaki tohumlarn protein depolamas Dnyadakilerden biraz farkl ve bitkilerin dallar da biraz daha deiik ynlerde bym. Ancak
bunlar kk detaylar diyor Stankovic, nceki baarsz giriimler byk ihtimalle uygunsuz yetitirme koullarndan kaynaklanyordu. Mikroekimin
bu srete etkin bir rol olmadna kanaat getirebiliriz. diye ekliyor.
Ferl ve arkadalar ise bitkilerin ekimsiz ortamla baa kmak iin, kk hcre duvarlarn yeniden modellemek veya yapraklarndaki k algsyla ilgili genlerin proteine dnm miktarn arttrmak gibi eitli uyum stratejileri gelitirdiini bulmu. Bitkilerin bu uyum stratejilerini anlayabilirsek, uzaydaki geliimlerinin Dnyadakinden daha
iyi olmasn bile salayabiliriz diyor Ferl. te yandan buna gerek kalmayabilir de, zira bitkiler kendi balarnn aresine bakyor gibi grnyor. Stankovic ise nmzdeki be yl iinde Ayda yetimi bitkilerden tohum elde edeceimize dair iyimser bir inancm var diyor.
Kaynaklar
http://www.newscientist.com/article/mg22430004.900-asteroid-soil-could-fertilise-farms-in-space.html#.
VLUK5oqsX_Y
http://www.dailymail.co.uk/sciencetech/article-2687674/Now-THATS-power-plant-Indoor-farm-grows-10-000heads-lettuce-DAY-using-lights-mimic-day-night.html
http://science.howstuffworks.com/space-farming.htm
Link, B. M., Busse, J. S., Stankovic, B., Seed-to-seed-to-seed Growth and Development of Arabidopsis in Microgravity,
Astrobiology, Cilt 14, Say 10, 15 Ekim 2014.
Ferl, R. J., Paul, A. L., Lunar Plant Biology - A Review of the Apollo Era, Astrobiology, Cilt 10, Say 3, 6 Mays 2010.
Warmelink, G. W., Frissel, J. Y., Krijnen, W. H. J., Verwoert, M. R., Goedhart, P. W., Can Plants Grow on
Mars and the Moon: A Growth Experiment on Mars and Moon Soil Simulants, PLOS One, 27 Austos 2014
Mautner, M. N., In situ biological resources: Soluble nutrients and electrolytes in carbnaceous asteroids/meteorites.
Implications for astroecology and human space populations, Planetary and Space Science, Cilt 104,
Blm B, s. 234-243, Aralk 2014.
87
Gkyz
Gkyz ve
Gzler
kyz gzlemleri yaparken kullandmz en deerli gzlem aralar hangisidir? Elbette gzlerimiz. oumuz sahip olduumuz drbn ve teleskop gibi gzlem aralarn kullanmay iyi bildiimiz halde gzlerimizi gkyz gzlemlerinde nasl daha verimli kullanacamz pek bilmiyoruz.
Gzmzn nasl altn anlamak, hem
gzlem verimini artrmak hem de grdklerimizi yorumlayabilmek iin nemlidir. Birok
gkyz merakls gzlem aralarna ok fazla para harcyor. Ne var ki gzlerini iyi kullanmay bilmedikleri iin bu aralar beklentilerini karlamyor.
Gzlerimiz duyarl bir yzeye odaklayan, burada kaydedilen sinyalleri beyne gnderen bir kamera gibidir. Gn boyunca beynimiz gzlerden gelen o kadar ok veri iler ki
bunu sradan bir kamerann ve kayt cihaznn
yapmas mmkn deil.
Yerimiz kstl olduudan gzn nasl altna ancak gkyz gzlemciliiyle ilgisi lsnde deineceiz.
Gzn a duyarll, ok snk cisimleri grmeye altmz iin biz amatr gkbilimcileri fazlasyla ilgilendirir. Rengi insandan insana deien iris, n ieri girmesini
salayan gzbebeini tpk fotoraf makinesinin diyafram gibi bytp kltmeye yarayan kas lifleri ierir. Eer ortam ok aydnlksa gzbebeinin ap 0,5 mmye kadar klebilir. ok karanlktaysa 7 mmyi bulabilir.
risin en kapal ve en ak olduu durumlarda ieri giren k miktarlar arasnda 200 kat
fark vardr.
risin kontrol edebilecei parlaklk fark
200 kat olmasna karn, gz baka bir mekanizmay da kullanarak bu fark 10.000 kata karr. Bu, a duyarl hcrelerdeki kimyasal
olaylara baldr. Parlak kta bozulan kimyasallar gzn a duyarlln azaltr.
ris a hzla tepki vererek alr ya da kapanr, ne var ki a duyarll belirleyen kimyasallarn tepki sresi ok daha uzundur. yle
ki, gzn karanlkta k duyarlln tam olarak kazanmas bir saati geer.
Gzmzn a duyarl katman atabaka ya da retina olarak adlandrlr. Atabaka88
Alp Akolu
da a duyarl iki eit hcre bulunur. Koni
hcreler atabakann merkezinde younlamtr ve renklere duyarldr. ubuk hcrelerse merkezde az, kenarlarda daha youndur
ve renkleri alglayamaz.
Koni hcreler a grece daha az duyarl
olsalar da renkli ve ok ayrntl gr salarlar. Bu nedenle incelemek istediimiz bir eye
dorudan bakarz. ubuk hcrelerse ayrntl gr salamaz. Renkleri alglamasa da dk a ve harekete duyarldr. Bylece beynimize ar bir veri akna yol amadan, zellikle kenardan yaklaan tehlikelere kar tetikte olmamz salarlar. Renklere duyarl olmadklar iin karanlkta renkleri alglamakta zorlanrz. Snk gkcisimlerini de bu nedenle
renksiz grrz.
Bu temel bilgilere sahip olduktan sonra
gkyz gzlemciliinde gzlerimizden olabildiince yksek verim almak iin baz ipular yararl olacaktr.
ncelikle gzn a duyarlln en yksek dzeyde tutmak iin gzlem ncesinde
ve srasnda parlak ktan uzak durmak gerekir. Gzn karanla almas iin gzlem
ncesinde gzlem yerine erkenden giderek buna olanak yaratlmas iyi olur. Bu ii iyice ileri gtrerek gnn ikinci yarsn koyu
caml gne gzlkleriyle geiren amatrler
var. Gzlem srasnda haritaya bakmak gibi iler iin k gerekirse, krmz rekli k veren ve
baktmz yeri zar zor grebileceimiz kadar

aydnlatan bir k kayna kullanmak gerekir.
Eer parlak a kar nceden nlem alma
ansnz yoksa, gzlem ncesi en azndan karanlkta 15-20 dakika bekleyin. Bu, gze gece
grme yeteneini byk lde kazandrr.
Ia daha duyarl olan ubuk hcrelerin
atabakann merkezinde az, evresinde daha
fazla bulunduundan sz etmitik. Eer aradnz cismi olmas gereken yerde gremiyorsanz bak dorultunuzu biraz kenara
kaydrn. Ia ve harekete daha duyarl olan
ubuk hcreler sayesinde bu cismi yakalayabilirsiniz. Eer cismi grmekte yine zorlanyorsanz bak dorultunuzu srekli olarak
hzlca deitirin. Baktnz gkcismi ok snkse, beyninizi orada grlecek bir cisim olduuna ikna etmek daha zor olacaktr. Bu ekilde cisim birden bire grnr hale gelebilir.
Gkyzne ne kadar bakarsanz o kadar
ok ey grrsnz. nk gkyz gzlemciliinde beyin-gz koordinasyonunun gelimesi iin deneyim gerekir. Bunun iin sk sk
gzleme kn ve olabildiince farkl trde
gkcismine bakn.
Elbette gz salnza (genel olarak salnza da) dikkat etmeniz nemli. Olananz
varsa gzleme kmadan nce karanlk bir ortamda biraz uyuyun. Bu, gzlerinizle birlikte
tm vcudunuzu dinlendirerek daha verimli
bir gzlem yapmanza yardmc olacaktr.
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
1 Mays 23:00
05 Mays
Satrn ve Ay ok
yakn grnmde
07 Mays
Merkr en byk
Gezegenler
uzanmda (21)
17 Mays
Ay Dnyaya en
Jpiter: Gzlem sresi ksalmaya bayakn konumunda
layan gezegen gnbatmnda gkyznn
(366.026 km)
bat blgesine gelmi oluyor ve gzlem
19 Mays
iin uygun konumda
bulunuyor. Jpiter,
ve Ay batdaksa bir
Ay sonuna doruMerkr
geceyarsndan
yakn
grnmde
sre sonra batm olacak. Hl ok parlak
olan gezegen ayn2124nde
Mays Ayla yakn grnmde olacak.Vens ve Ay batda
Satrn: Yava yakn
yavagrnmde
gecenin hkim gezegeni olmaya balayan gezegen ayn ilk
24 Mays
haftasnn ardndan Gne battktan sonra
Jpiter ve Ay yakn
doudan ykselmeye balyor ve tm gece
grnmde
gkyznde yer alyor.
Satrn, ay sonunda
26evresindeki
Mays
neredeyse dolunay
Ayla yakn
Ay Dnyaya en
grnmde olacak.
uzak konumunda
(404.245 km)
15 Mays 22:00
31 Mays 21:00
Mays 2015
Satrn
Vens uzakMerkr: Gkyznde Gneten

lamaya balayan gezegen bu ayn ortalarna kadar gzlem iin uygun konumda olacak ve akamlar gnbatmndan sonra bat
ufku zerinde gzlenebilecek. Ayn ikinci
yars gkyznde yine Gnele yaknlamaya balayacandan
gzlenemeyecek.
Jpiter
Vens: Gzlem iin bu ay da uygun
konumda olan gezegen gnler ilerledike
Boa Takmyldzndan kizler Takmyldzna geecek ve gnbatmndan 2,5 saat
sonrasna kadar batda parlak bir ekilde
gzlenebilecek.
Mars: Bu ay sresince gkyznde giderek Gnee yaklaacak ve bu ay boyunca
gzlenemeyecek.
1 Mays 23:00
15 Mays 22:00
31 Mays 21:00
Maysta Gezegenler ve Ay
Merkr ayn ilk yars akam gkyznde.
Gezegen zellikle ayn ilk gnleri gnbatmndan sonra bat ufkunun hemen zerinde grlebilir. lerleyen gnlerde ufkun
zerinde alalacandan grlmesi giderek
zorlaacak.
Vens, akam saatlerinde bat ufku zerinProkyon
de. Gezegen bu yln en iyi konumunda. Geceyarsndan bir saat ncesine kadar gkyznde kalyor.
Mars, ay boyunca gnbatmnda bat ufku
zerinde. Ancak ufka ok yakn olduundan
grlmesi ok zor.
Jpiter, hava karardnda gkyzndeki
en yksek konumunda oluyor. Gezegen ge21 Mays akam bat-gneybat ufku
ceyars civar batyor.
Ay 5 Maysta dolunay 11 Maysta sondr- 21 Mays akam gnbatmndan sonra bat ufku
dn, 18 Maysta yeniay, 25 Maysta ilkdrdn evrelerinde olacak.
Polluks
Kastor
Vens
Ay
Kapella
12
89
Nasl alr?
eviri: Murat Yldrm
Renkler
Nepal Cochineal
Bu bcekten yiyecek
endstrisinde
kullanlan krmz bir
renklendirici elde
edilir.
Renk n bir zelliidir.

nsan gz cisimlerin zerine dtnde
yansyan ve renklerine ayran
alglar.
IIIN REKLERNE AYRILMASI

Beyaz k tm renkleri ierir. Bu olay n bir prizmada
krlmasn salayarak rahata gzlemlenebilir.
Beyaz k prizmann
iinden geer.
DALGALAR VE IIK
Ik bir elektromanyetik
dalgadr. Her renge
karlk gelen bir dalga
boyu vardr.
GKKUAI NASIL OLUUR?

Yamur damlalar prizma gibi davranarak
beyaz gn n renklerine ayrr
Ik gkkua
renklerine ayrlr.
Krlma: Ik saydam bir ortamdan baka

bir saydam ortama geerken yzeye
dik olmayan bir ayla geldiinde n
yn deiir.
Krlma indisi: In boluktaki hznn
saydam ortam iindeki hzna orandr.
Dalga boyuna bal olabilir.
Gn
SICAK RENKLER:
Uzun dalga
boylarna karlk
gelen renkler
Yamur
damlas
CSMLERDEN YANSIMA
1 Tm renkleri
ieren beyaz
k yzeye
der.
3 Emilmeyen
renkler yzeyden
yansyarak tm
ynlere dalr.
2 Baz renkler
cisim tarafndan
emilerek sya
dnr.
4 ekildeki
cisimde yansyan
mavi k gze
ulaarak cismi
mavi grmemizi
salar.
Hidrojen kutu valfi
RENKLER VE ISI
Siyah renkli cisimler tm renkleri emer.
Bu yzden koyu renkli giysiler ak renklilere gre
daha ok snr.
GZDE NE OLUYOR?
ANA RENKLER
nsan gz renkleri
farkl kanala
ayrr: Krmz, yeil,
mavi
KIRMIZI
YEL
Gerek
grnt
MAV
Ana renklere
rnein
krmzya
baktmzda,
sadece krmz
kanal kullanlr.
Dier kanallar
bir ey
alglamad
iin siyah
grr.
DER RENKLER
KIRMIZI
YEL
Gerek
grnt
MAV
kincil renklere
rnein sarya
baktmzda iki kanal
ayn anda kullanlr.
Dier kanal siyah grr.
Beyin bu kanallardan
gelen sinyalleri
birletirerek renkleri
tekrar oluturur.
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
Dalga boyu ardk iki tepe

arasndaki uzunluktur.
UZUN DALGALAR
KIZILTES
KISA DALGALAR
GRLEBLR IIK
nsan gz alglayamaz.
MORTES
Tayfn sadece bu blgesindeki

k gzle grlebilir.
nsan gz alglayamaz.
RENK ARKI
Renk ark grlebilir blgedeki k renklerinin bir arka
yaylmas ile elde edilir. Gkkuanda olmayan macenta
blgesi ark tamamlamak iin eklenmitir.
SYAH VE BEYAZ:
Siyah ve beyaz
eklenerek tm renkler
elde edilebilir.
YEL:
Ana renk.
kincil karmsal renk.
SARI:
Asl karmsal renk.
kincil toplamsal renk.
CAM GBE:
Asl karmsal renk.
TAMAMLAYICI RENKLER
Kartrldnda beyaz rengi veren bu renkler arkta
birbirinin karsndadr.
SOUK RENKLER:
Ksa dalga boylarna karlk
gelen renkler
MOR LMT
Bu renkler gkkuanda bulunmad halde
ark tamamlamak iin eklenmitir.
KIRMIZI:
Ana renk.
MAV:
Ana renk.
MACENTA:
Asl karmsal renk.
IKARIMSAL KARIIM
Boya ve mrekkeplerin
kartrlmasnda
kullanlan tekniktir.
Her pigment beyaz ktan
bir rengin karlmas ile
oluur.
Yeil
Krmz
Mavi
Sonu renkli
bir grnt olur.
Cam
gbei
Sar
Sadece mavi ve
krmz k yaylr.
Renk macenta
olarak grlr.
Beyaz k
Renkli bask sistemleri

bu teknii kullanr.
Macenta
mrekkep
Macenta
Macenta mrekkep
beyaz ktaki yeili
emer.
Sol 90 Images
TOPLAMSAL KARIIM
Renk arkndaki tm renkler krmz,
yeil ve mavi k kartrlarak
elde edilebilir. Bu karm,
ana renklerin hepsi kartrldnda
beyaz rengi verdii iin
toplamsal olarak adlandrlr.
Televizyonlarda
ve ekranlarda
bu karm
kullanlr.
ne Deliinden Gelecek
3. Gz
Emre Sermutlu
nsann yz kimliidir. En azndan insanlk tarihinin kk
gruplar halinde yaanan, herkesin herkesi tand
dnemlerinde byleydi. nsan beyni, dier insanlar yznden
tanma konusunda o kadar iyidir ki, bulutlardan glgelere
her trl ekilden bir karakter, bir ehre tretir.
Devletler eski alardan beri vergi, tapu, askerlik, borlar, sular
ve benzeri sebeplerden kimin gerekten kim olduunu belirlemeye
abalam, ayn ad veya lakaplara sahip kiilerle uramaktan da
bunalmt. Kimlik dorulama ihtiyacnn daha da byk olduu
evrimii alveri siteleri, bankalar, milyonlarca katlmcl oyunlar,
eitimini de snavlarn da sanal olarak yapan niversiteler de
iin iine girince, problem, says belirsiz kullanc adndan,
ifreden, karttan, yongadan, anahtar ve kilitten
oluan dev bir bilmeceye dnt.
Ama sistemlerin veri aln doyurmak iin bu kadar yeterli deildi:

Onlar her an nerede olduunuzu bilmek istiyorlard.
Bu zel yongalarn reticisi olan dev konsorsiyum sahtecilie kar
her trl garantiyi veriyordu. Atomik dzeyde belirlenmi
3 boyutlu labirent yaplarn tamamn okumak da, aynsn yapmak da
imknsz diyorlard. Ana bilgisayar her seferinde farkl bir ayrnty
soruyordu, dolaysyla okuyucu cihazlar da yongann
kk bir ksmn anlayabiliyordu.
Gerek ifrenin yani tam geometrik eklin ne olduunu
kullanc da, onun getii kaplar veya gittii bankalar da bilmiyordu.
Deneyenlerin ok az sistemi bakas olduuna inandrmay
baard, onlar da baka sebeplerden, mesela
gerek kullanc bir baka yerde gzknce yakalandlar.
Ayrca bakasnn yerine gemek isteyen sululara
sisteme her an nerede olduklarn bildirmek pek cazip gelmiyordu.
Oysa cihazlar ve nesneleri tanmak bilgisayarlar iin

ok daha kolayd: nk onlarn srekli deien yz ifadeleri
deil ok sevdikleri numaralar vard. Sistemin nasl daha verimli
hale getirilecei, teknik ynden akt: Doan her bebee,
tm dnyada geerli ve tek bir numara vermek ve bu numaray
vcuduna, geri dn imknsz biimde ilemek.
Ama dehet filmlerini andran sansasyonel bir ka olay

bu konuda insanlarn fikrini deitirdi. Yongay taklit etmeyi
baaramayanlar, bu sefer zenginleri karp ldrmeye,
onlarn orijinal yongalarn karp kullanarak
para transferi yapmaya balamt.
Teknolojik adan mmkn olsa da, bu fikir ylesine byk

bir toplumsal tepkiyle karland ki, uzun bir sreliine rafta durmak
zorunda kald. nsanlar nesneletirilmek ve barkodlanmak
istemiyordu. Ta ki her iini elektronik ortamda yapan, sanal kimliini
gerek olanndan artk ayrt edemeyen ve bin bir trl cihaz ve
sistemle etkileimini kolaylatrmak iin her eye raz olan
nesiller yetiene kadar.
Beyin hcrelerinin fark edemeyecei kadar dk younluklu

enerji yayan, fakat yine de bin kilometre tepedeki uyduyla iletiim
kuran sinyaller vard artk. Bylece aktif yonga sistemine geildi.
Her an nerede olduunuzu bildiriyordu bu yongalar.
Eskisi gibi doa yryne gidip bir sre gzden kaybolmak
istemiyordu kimse. En nemli devrim ise, artk
sistemin opsiyonel olmamas idi.
nceleri insanlarn koluna minik bir yonga enjekte edildi ve

o kol evinizin, arabanzn kapsn amaktan havaalanlarnda snrlardan
gemeye, maazalarda fatura demekten tapuda arsa satn
almaya kadar her ii sihirli hareketiyle halletmeye balad.
Sonradan, kaza ve sahtecilik ihtimallerini daha da azaltmak iin,
yonga kafatasnn iine yerletirilmeye baland.
Doal olarak, buna ilk raz olanlar, kk fakat heyecanl bir grup
yenilik meraklsyd. Ama sistem kullanma girince o kadar
byk bir rahatlk getirdi ki, en titiz anneler bile daha doum annda
bu ilemin yaplmasn normal, hatta gerekli grmeye balad.
Tm teknolojik gelimeler gibi, insan barkodlanmas da,

yazl olmayan bir yzde doksan kabul etmise
herkes kabul etmi saylr kural erevesinde kabullenilmiti.
Bunu insanlk ve doa kart grenler, zamanla (kelimenin
tam anlamyla) tm kaplarn yzlerine kapand bir dnyayla kar
karya kalmt. zel hayatn gizlilii ise oktan unutulmutu.
Hatta bu yeni sistemin her taraf kaplayan kameralara alternatif
olaca iin daha fazla zel hayat anlamna geleceini
syleyenler de vard.
Dnyann herhangi bir yerindeki otelin kaps sizi tanyp alsn,

musluk suyu evinizde tercih ettiiniz basn ve scaklkta versin, k,
scaklk ve mzik tam sizin istediiniz gibi ayarlansn istemez
miydiniz? Hem de kart okutmadan, ifre girmeden,
anahtar aramadan, koltua, duvara ya da perdeye dert anlatmadan.
Sizi grr grmez tansalar iyi olmaz myd?
ifremi ele geirirlerse, kartm kaybedersem, anahtar evde
unutursam, kimliimin aynsndan yaparlarsa gibi
endielerden kurtulmutu artk insanlar.
Ama dnya kamuoyunun sistemi kabullenmesindeki

ana etmen gvenlikle ilgiliydi. Artk bir cinayeti kimin nerede
ne zaman iledii ve o kiinin u anda nerede olduu
o kadar akt ki, masum bir insan mahkm etmemek iin
tasarlanm arama, sorgulama, delil elde etme,
yarglamayla ilgili karmak hukuki sreler tamamen ortadan kalkt.
Cinayetler ve dier iddet olaylar ok ok azald,
ama ilk bata beklenenin aksine, tamamen ortadan kalkmad.
nk yeni bir uzmanlk tremiti:
Uzaktan, ok uzaktan ldren siber kiralk katiller!
lk balarda kullanlan yongalar pasifti, yani sadece

dardaki okuyucu cihazlardan sinyal geldii zaman cevap
veriyorlard. Alveri yapmadnz veya uaa, trene binmediiniz
srece hi bir ey yapmadan ylece bekliyorlard.
izim : Ersan Yaz
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
16
16
16
Altm Drt
3, 5, 7, 11, 13 saylarn ve toplama, karma, 16

arpma, blme iaretlerinin her birini
(5 say, 4 ilem) tam olarak bir kez kullanarak
64 saysn elde ediniz. Dilediiniz kadar
16
parantez kullanabilirsiniz.
16
Soru areti
Aadaki ekildeki bo kareye
hangi seenek gelecek?
8
8
Gz Aldanmas
Yukardaki ekilde sar renkli karenin kenarlar
dz deilmi gibi gzkyor. Oysa dz.
Gzmz bizi yanltyor.
Karton Kareler
Kenar uzunluu 64 cm olan kare biimindeki
bir kartonu keserek kare levhalar
oluturacaksnz.
Asal arpm
- Levhalar en fazla iki farkl boyutta olabilir.

- Levha boyutlar tamsay (cm) olmak zorunda.
- Levhalar yan yana koyduunuzda toplam
800 cmlik bir uzunluk elde edeceksiniz.
Bu ilemi en az ka kare keserek
halledebilirsiniz?
Aritmetik dizi oluturan

tam saynn arpmlar bir asal saydr.
Bu sayy bulunuz.
Not: Kendisinden ve 1 saysndan baka
bleni olmayan, 1den byk pozitif
tam saylara asal saylar denir
(2, 3, 5, 7, 11, 13, ...).
Dokuz Say
567 saysnn ilgin bir zellii var.
Bu saynn karesi alndnda
321.489 elde ediliyor. Saynn kendisinde ve
karesinde 1den 9a kadar olan btn rakamlar
tam olarak 1 kez kullanlyor.
Ayn zellie sahip bir say daha var.
Bu sayy bulunuz.
B
A
Bitiik Daireler
Merkezleri ayn doru zerinde olan
ve her birinin alan 12 birim kare olan
daire birbirlerine teettir.
Yeil dairenin merkezinden geen ve
mavi daireye teet olan doru, sar daireyi
A ve B noktalarnda kesmektedir.
AB doru parasnn uzunluunu bulunuz.
rnek: Eer ekilde grld gibi

37 kareye blseydiniz,
uzunluk 9x16 + 28x8 = 368 cm olacakt.
ereve
S Harfi
Be paray birletirerek S harfi elde ediniz.
Paralar dndrlebilir ama
ters evrilemez.
Krmz, mavi ve yeil renkli

ereve ayn boyutlara sahiptir.
Mavi ereve, krmz erevenin
iine aadaki ekildeki gibi
girebilmektedir.
Yeil ereveyi de bu ekle yle ekleyiniz ki:
- Mavi erevenin iinde yeil ereve
- Yeil erevenin iinde krmz ereve
- Krmz erevenin iinde mavi ereve olsun.
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
Elips
Yukardaki be paradan drd bir araya getirilerek
bir elips elde edilebilir.
Kullanlmayan para hangisidir?
Geen Saynn zmleri

Gz Aldanmas
Bu soruya verilen cevaplar arasnda
en az sylenenlerden biri krmz olandr.
Oysa doru cevap krmzdr, ama
gzmz bizi yanltyor.
Renkli Kartlar
37 kart.
En kt olaslkla tm sesliler (3x8=24)
ve deiik renklerde er sessiz (3x4=12)
ekilmi olsun. Bu 36 karttan sonra ekilecek
37. kart ne olursa olsun ayn renkten
5 sessiz harf elde edilmi olacaktr.
Say Bilmecesi
9
/
1 = 4
+
4 = -8
+
6 = 10
11
19
11
Soru areti
50 gelecek.
(Yazllarnda 4 harf bulunan saylar.)
Alanlar
25 alan yaratlabilir.
16
15
24
14
13
23
12
11
1
17
22
10
21
9
Sonraki Sayfa
243
423
423
423
Koparlan Yaprak
4
94
49
40
Yaprak saysnn tek olduu tek seenek

49dur.
Not: Standart bir kitap yaprann
n yzndeki numara tek say,
arka yzndeki numara ise ift saydr.
Kare Karala
Kareler yandaki gibi
numaralandrlm
olsun.
1 2 3
4 5 6
7 8 9
Karalama ilemi:
1. kare ve 1in karesi olan kareyi karala,
2. kareyi ve 2nin karesi olan drdnc
kareyi karala, 3. kareyi ve 3n karesi olan
dokuzuncu kareyi karala, 4. kareyi ve
4n karesi olan on altnc kareyi karala, ...,
9. kareyi ve 9un karesi
olan seksen birinci kareyi karala.
Karalanacak karenin says
9dan byk olduunda sayma ilemi
dokuzuncu kareden sonra birinci
kare gelecek biimde tekrarlanyor.
Soru areti
10 gelecek.
B
X
X = (A + D) x (B + C)
R Harfi
4
19
20
8
nceki Sayfa
234
234
324
342
Ekenar genler
En az 8 para alarak gerekletirilebilir.
18
25
Kitap Sayfalar
49 yaprak koparlmtr.
Koparlan blmden nceki ve sonraki sayfa
numaralar iin aadaki seenekler vardr:
6
7
95
Yayn Dnyas
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
Uygun politikalar uygulayp istenmeyen sonularn nne gemek iin gl ve cesur bir
kresel liderlik art. Bu kitap bu sorunlar anlayp onlarla mcadeleye balamak iin temel
bir giri niteliinde. evre bilimleri, corafya,
jeoloji, iklimbilim, su kaynaklarnn ynetimi,
tarm ve evre politikalaryla ilgilenenler ve bu
alanlarda eitim alanlar iin gzel bir balang kitab.
Catherine Gautier Petrol, Su ve klimi rencileri iin yazm olabilir; ancak gezegenimizin
iinde bulunduu durum herkesi onun rencisi yapyor. O da gerekten mkemmel bir
retmen.
James Hansen
NASA Goddard Enstits Uzay Bilimleri
Direktr
Petrol, Su ve klim
Catherine Gautier
eviri: Sevgi Gen
TBTAK Popler Bilim Yaynlar, 2014
em kresel hem ulusal lekte enerji, su

ve iklim gvenliiyle ilgili endieler giderek artyor. Petrol ve gaz fiyatlar rekor dzeye ularken kresel lekte enerji gereksinimindeki art sryor. Suya eriim yeralt kaynaklarnn ar tketilmesi ve kirlilik nedeniyle azalyor. Artan dnya nfusunun gereksinimlerini karlayabilmek iin su kullanmnn daha iyi ynetilmesi gerekiyor. klim deiiklikleri ise gezegenimizin kaynaklarnn ar tketimini artryor. Bu kitap enerji, su, iklim
ve nfus konularn birletiren gl balar ele alyor ve sorunlar zebilecek olas seenekleri aratryor. Acil eylem gereksinimini ortaya koyuyor. Birbirine bal bu karmak
sorunlar en ksa srede ele almazsak medeniyetimizin yakn geleceini tehlikeye atm
oluruz. Dnya apnda enerji, su ve iklim gvenliinin salanabilmesi iin kaynaklarn ynetimi ile ilgili politikalarda zor kararlar alnmas, byk reformlar yaplmas gerekiyor.
Catherine Gautier: Doktorasn 1984te Paris niversitesinde fizik ve meteoroloji alanlarnda ald.
1990 ylndan beri Santa Barbaradaki Kaliforniya niversitesinde corafya profesr olarak grev yapyor. Hesaplamal Yerkre Sistem Bilimleri Enstitsnn (Insttute of Computational Earth
System Science) eski bakan, Kaliforniya niversitesindeki Dnya uzay Aratrma Grubunun (Earth
Space Research Group) u anki bakan.
96
Profesr Gautier toplumun iklim deiikliini nasl azaltacana, buna uyum salamay
nasl rendiine ve gelecekteki tehlikelerle
nasl yzleeceine dair ok nemli, inandrc ve iyimser bir kitap yazm. Son derece yksek bir bilgi birikimi ile eyleme gemek iin
vatandalarn ve politika retenlerin bilmesi
gereken temel bilgi ve analizleri sunuyor.
D. James Baker
UNESCO Hkmetleraras Oinografi
Komisyonu Danman
Etkinlik Kartlar ocuklarla

Yolculukta Yaplabilecek
100 Etkinlik
Non Figg
eviri: Asl Zlal
u kart kutusu ocuklarn ok sevecei ve

yolculuklarda elenceli vakit geirmelerini salayacak resimli bulmacalarla dolu. Silinebilir tahta kalemiyle kartlarn zerine yantlar
yazabilir, sizden istenen resimleri izebilirsiniz.
Etkinlik Kartlar Say Bulmacalar

Sarah Khan, Simon Tudhope
eviri: Kemal Ulusoy
u kart kutusu matematik yeteneinizi

kullanabileceiniz bulmaca ve oyunlarla
dolu. Silinebilir tahta kalemiyle kartlarn zerine yantlarnz yazabilirsiniz.

Bilim Ve Teknik Mayıs 2015 Dergisi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik Mayıs 2015 Dergisi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Genel Yayn Ynetmeni

Yayn Danma Kurulu

Dr. zlem Kl Ekici

Dr. Blent Gzceliolu

Dr. zlem Ak kinci

Grafik Tasarm - Uygulama

Dr. Mahir E. Ocak

Dr. Tuba Sargl

Bask Tarihi: 28.04.2015

16 Kozmik Tepeler / Tuba Sargl

Seddlbahir sahillerine yaplacak karmalar Arburnundan

34 Bilime Ufuk izen Bir Dnr

Prof. Dr. Oktay Sinanolu / Enis Yazc

36 Yzyln Beyin Cerrah Gazi Yaargil:

Beyne ok Hrmetli Olmak Gerek / zlem Ak kinci

54 GKTRK-2nin Gznden Samsun / Tuba Sargl

58 Yabanars Larvasndan Hijyen Dersi / Salih eref Dursun

Amerikan hamambcei ve yabanars larvas zerine yaplan

62 Renkleri Nasl Alglyoruz? / Pnar Dndar

nsanlarn evrelerindeki her eyi ayn renkte grp grmedii

66 inin nternet Devleri / Brtein Ege

Nanosensr / Mahir E. Ocak

72 Atomalt Dnyann Douu-3 / Enis Yazc

Kuantum elektrodinamii ad verilen bu kuram ile doadaki

Yeterince Gvenli Bir Snak m? /

80 Boeing 747 Jumbo Jet / Brtein Ege

Sivil havaclkla ilgilenip de kendine has bir grn

84 Uzayda Tarm / H. Tua ener atr

Zek Oyunlar /Emrehan Halc

POSTER anakkale Cephesi /

Hazrlayanlar: Dr. Lokman Erdemir

zel ila firmas Sanofi, Trkiye

ip 1 diyabetlilerde beta hcreleri

dzeylerini korumak iin kendilerine

Ar-Ge ars bata niversitelerin

Bilim ve Teknik Mays 2015

Potsdamdaki klim Aratrmalar

zak gemite okyanus akntlar

Atlantik Okyanusundaki su dngs,

Satrnn Uydusunda Hidrotermal Etkinlik

nceladusun yzeyinden yaylan

Matematii sevenler ve matematii daha iyi

Cambridge niversitesinden bilim insanlar

Gkadasna olan uzaklklar

IMAGINARY ak matematik, Oberwolfach Matematik

Bilim ve Teknik Mays 2015

Renk Deitirebilen Esnek Malzeme

alifornia niversitesinde (Berkeley) yaplan bu

leme ve hatta elence gibi pek ok farkl alanda yer

z konusu hedef 2009da

Getiimiz Aralkta Perunun

Doal Gda Koruyucusu

kizleri Genetik Olarak Ayrt

Tnn inovatif ve ticari faaliyete

ormalde evre kirlilii

var. Ayrca ithal edilen

Standart DNA analizleri sulularn nokta atyla

imdiye kadar dnyann

tarzna ve hastalklara bal

Bilim ve Teknik Mays 2015

Bir Fotorafla Biyolojik Yanz renin!

En ok duymak isteyeceiniz iltifat ne olurdu diye sorsalar Ne kadar da gen