Genel Uygarlık Tarihi (TAR116U)

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2964

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1919
GENEL UYGARLIK TARH
Yazarlar
Do.Dr. Hakan SVAS (nite 1, 2)
Yrd.Do.Dr. R. Eser KORTANOLU (nite 3)
Yrd.Do.Dr. Nilgn ELAM (nite 4)
Yrd.Do.Dr. Hayrettin PINAR (nite 5)
Yrd.Do.Dr. Sema ALTUNAN (nite 6)
Yrd.Do.Dr. Sedat BNGL (nite 7)
Do.Dr. Zafer KOYLU (nite 8)
Editr
Prof.Dr. Taciser SVAS
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
Do.Dr. T. Volkan Yzer
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Genel Uygarlk Tarihi
ISBN
978-975-06-1621-1
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 70.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
xi
Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve

Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar.............................................
DNYANIN OLUfiUMU VE LK NSAN TRLER .......................................

ESK MEZOPOTAMYA TARH ...................................................................
Mezopotamyann Corafi Yaps .................................................................
Genel Hatlar ile Eski Mezopotamya Tarihi.................................................
Smerler, (Erken Hanedanlar Dnemi: M. 2900-2350)............................
Akkadlar (M. 2350-2150)............................................................................
Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi: M. 2112-2000) ..............................
Assurlular ve Babilliler ..................................................................................
Yeni Babil Devleti (M. 612-539)................................................................
ESK MEZOPOTAMYA UYGARLII.............................................................
Devlet Ynetimi ............................................................................................
Hukuk ............................................................................................................
Din .................................................................................................................
Sanat ve Kltr ..............................................................................................
Yaznn Geliflimi ......................................................................................
Edebiyat ...................................................................................................
Bilim ve Sanat .........................................................................................
ESK MISIR TARH ......................................................................................
Msrn Corafi Yaps...................................................................................
Genel Hatlar ile Msr Tarihi..................................................................
Erken Dnem (1-2. Slaleler: M. 3000-2650) ...........................................
Eski Krallk Dnemi (3-8. Slaleler: M. 2650-2134 )................................
Orta Krallk Dnemi (11-14. Slaleler: M. 2040-1640).............................
Yeni Krallk Dnemi (18-20. Slaleler: M. 1550-1070) ............................
Ge Dnem (25-31. Slaleler: M. 712-332) ..............................................
ESK MISIR UYGARLII ...............................................................................
Devlet Ynetimi ............................................................................................
Bilim ..............................................................................................................
Yaz ................................................................................................................
Mimari ............................................................................................................
Din ve l Gmme Gelenekleri..................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
5
5
6
7
8
8
8
9
10
10
10
11
12
12
13
13
15
15
16
17
17
18
18
20
20
20
21
22
23
26
29
32
33
33
34
35
1. NTE
iv
indekiler
2. NTE
Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlklar....................................... 36

ANADOLUNUN TARH NCES (PREHSTORK) DNEMLER ...............
Paleolitik a (Eski Tafl a, Yontma Tafl Devri)
(G. 1.000.000-12.000/11.000) .....................................................................
Mezolitik a (Epipaleolitik a, Orta Tafl Devri)
(G. 12.000-11.000) ......................................................................................
Neolitik a (Cilal Tafl a, Yeni Tafl a) (M. 10.000- 5.500) ...........
Kalkolitik a (Bakr Tafl a) M. 5500-3200/3000 ...............................
ANADOLUNUN TUN ALARI ................................................................
lk Tun a (M. 3200/3000-2000) ..........................................................
Orta Tun a (M.. 2000/1900 -1500/1450) ............................................
Eski Hitit Devleti ...........................................................................................
Son Tun a (M.1500/1450-1200) ..........................................................
Hitit Uygarl ................................................................................................
Devlet Ynetimi ve Toplum Yaps ......................................................
Din ve l Gmme Gelenekleri ..........................................................
Mimari ve Sanat.............................................................................................
Mimari ......................................................................................................
Sanat.........................................................................................................
Yaz ve Edebiyat............................................................................................
ANADOLUNUN DEMR AI UYGARLIKLARI (M. 1200-547/546) .......
Ge Hitit Kent Devletleri ..............................................................................
Urartu Krall ................................................................................................
Frig Krall ....................................................................................................
Lidya Krall..................................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
3. NTE
37
37
38
38
41
41
41
43
44
45
45
45
46
47
47
48
49
49
50
51
53
57
60
62
63
63
64
65
Eski Yunan ve Roma Uygarlklar........................................... 66

TUN AI VE EGE.....................................................................................
Minos Uygarl .............................................................................................
Kiklad (Kyklad) Uygarl .............................................................................
Miken (Myken) Uygarl ve Kta Yunanistan .............................................
ESK YUNAN UYGARLII ............................................................................
ESK YUNAN MMARLII.............................................................................
Tapnaklar ......................................................................................................
Olympia Zeus Kutsal Alan ve Zeus Tapna ......................................
Olympia Zeus Tapna ..........................................................................
Atina ve Akropolis ..................................................................................
Athena Parthenon Tapna....................................................................
Propylaion ...............................................................................................
67
68
69
70
71
73
73
74
75
75
75
76
indekiler
Athena Nike Tapna .............................................................................

Erekhtheion .............................................................................................
nemli Kamusal Yaplar...............................................................................
Agora........................................................................................................
Bouleuterion ............................................................................................
Prytaneion................................................................................................
Tiyatro......................................................................................................
ESK YUNAN HEYKELTRAfiLII ..................................................................
ROMA UYGARLII .......................................................................................
Roma Kenti ...................................................................................................
Roma Toplumunda Din ................................................................................
ROMA MMARLII ........................................................................................
ROMA HEYKELTRAfiLII VE PORTRE SANATI..........................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
76
76
76
76
76
76
77
77
79
79
80
80
82
84
86
87
87
88
89
Ortaa Avrupa-Dou Roma (Bizans) Tarihi ve

Uygarl (MS. 4-15. Yzyl) .................................................... 90
ORTAA KAVRAMI VE ERKEN ORTAADA AVRUPA
(5-11. YZYIL) ..............................................................................................
Ortaa Kavram............................................................................................
Kavimler G ve Sonular.........................................................................
Frank Devleti ................................................................................................
Erken Ortaada dari Yap: Feodal Sistem ..............................................
Ekonomik Yap: Malikane Sistemi ...............................................................
ASIL ORTAA (11-14. YZYIL).................................................................
Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Glenmesi: I. Otto ve Bat Roma
mparatorluu ................................................................................................
Kilise-Devlet liflkileri ve Cluny Reformu ....................................................
ngiltere ve Norman Egemenlii (1066-1214)..............................................
Halk Ayaklanmas ve Magna Carta ..............................................................
Fransada Capet Hanedan Dnemi .............................................................
Almanyada Hohenstaufen mparatorluu (1152-1272) .............................
Kentler: Yeniden Doufl ve Tacirler ...........................................................
GE ORTAA (14-15. YZYIL) ...............................................................
Fransa ve ngilteredeki Politik Geliflmeler..................................................
Dinsel Geliflmeler ..........................................................................................
ORTAA AVRUPASINDA KLTR, SANAT VE MMAR........................
Eitim ve retim .........................................................................................
Dil ve Edebiyat..............................................................................................
Sanat ve Mimari.............................................................................................
DOU ROMA (BZANS) KAVRAMI VE SYASAL DfiNCES..................
91
91
92
92
93
94
94
94
94
95
96
97
97
98
99
99
100
100
100
101
101
104
4. NTE
vi
indekiler
Bizans Kavram..............................................................................................
Bizans Siyasal Dflncesi ..............................................................................
CONSTANTNUS DNEM (ERKEN BZANS DNEM) ............................
Dinsel Sapknlk ve Donatism .....................................................................
Teslis (leme) kmaz ve Arianism ..........................................................
4. Yzylda Politik Durum: Haleflik (Ardllk) Sorunu................................
Kristolojik (san z ile lgili) atflmalar..................................................
5.- 6. Yzyllarda Politik Durum: Halefler (Ardllar)...................................
Justinianus Dnemi (527-565) ve Bat Avrupann Yeniden Fethi .............
HERACLEIUS DNEM ................................................................................
III. LEON DNEM VE KONOKLASM (TASVR KIRICILIK) .....................
MAKEDONYA HANEDANI DNEM (ORTA BZANS DNEM)..............
DUKAS HANEDANI DNEM (1059-1081) .................................................
KOMNENOS HANEDANI DNEM (1081-1185).........................................
4. Hal Seferi ve Latin Hkimiyet Devri (1204-1261) ................................
PALAIOLOGOS HANEDANI DNEM (GE BZANS DNEM) ..............
DOU ROMA (BZANS)DA KLTR, SANAT VE MMAR ......................
Devlet Ynetimi ............................................................................................
Edebiyat .........................................................................................................
Eitim ve retim .........................................................................................
Sanat...............................................................................................................
Mimar ...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
5. NTE
104
104
104
105
105
106
106
107
107
107
108
109
110
110
111
112
113
113
113
114
115
116
118
121
122
123
123
124
slm Tarihi ve Uygarl......................................................... 126

SLMYETTEN NCE ARABSTAN............................................................
Yaflam fiartlar ve Din ...................................................................................
SLMYETN DOUfiU...............................................................................
Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi Yaflam .......................................
Hz. Muhammedin Peygamberlii ................................................................
Hicret (622)....................................................................................................
HZ. MUHAMMED DNEMNDE YAPILAN SAVAfiLAR .............................
Bedir Savafl (624) .........................................................................................
Uhud Savafl (625) .........................................................................................
Hendek Savafl (627) .....................................................................................
Hudeybiye Anlaflmas (628)..........................................................................
SLMYETN YEN GELfiME DNEM ....................................................
DRT HALFE DNEM (632-661) ..............................................................
Hz. Ebbekirin Halifelii (632-634).............................................................
Hz. mer Dnemi (634-644)........................................................................
Hz. Osman Dnemi (644-656) .....................................................................
127
127
128
128
128
129
129
129
129
130
130
130
131
131
131
132
vii
indekiler
Hz. Ali Dnemi (656-661).............................................................................

EMEVLER DNEM (661-750) .....................................................................
ENDLS EMEV DEVLET (756-1031) .......................................................
ABBAS DEVLET (750-1258) .......................................................................
SLM KLTR VE UYGARLII ..................................................................
Dil ve Edebiyat ............................................................................................
Bilim ve Felsefe.............................................................................................
Sanat...............................................................................................................
Mimari ............................................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
132
133
136
137
139
140
140
142
142
146
149
150
150
150
151
Deiflim ve Etkileflim: Yeniada Avrupa ve

Osmanl (15-18.Yzyl)............................................................ 152
YENADA BATI AVRUPADA YAfiANAN EKONOMK VE
SOSYAL DEfiM ........................................................................................
Deiflime Direnifl: Ama Dzenin Devamll ............................................
retimin Deiflimi ve Burjuvazinin Ykselifli..............................................
Deiflen Aristokrasi .......................................................................................
Dokuma ve Maden Sanayinin Geliflimi: fli Snfnn Ortaya kfl ..........
Kapitalizm ......................................................................................................
Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri .........................................................
Avrupann Yenia .....................................................................................
YENADA BATI AVRUPANIN DfiNCE YAPISINDA YAfiANAN
DEfiM .......................................................................................................
Yeni Dflnce Yapsnn Geliflme Koflullar ................................................
Deiflen Siyasal Yap.....................................................................................
HMANZM ...................................................................................................
Gerekle dealin eliflkisi .............................................................................
Hmanizmin Ortaya kfl............................................................................
RNESANS VE REFORM...............................................................................
Rnesans ........................................................................................................
Reform............................................................................................................
Reformcu Dflnrler....................................................................................
Martin Luther (1483-1546) ......................................................................
John Calvin (1509-1564) .........................................................................
Thomas Mnzer ve Kyller Savafl (1524-1525) .................................
Reformun Sonular.......................................................................................
AYDINLANMA AININ TEMEL ZELLKLER VE AYDINLANMA
FELSEFES ......................................................................................................
AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI DfiNRLER .......................
J. Locke (1632-1704) ....................................................................................
153
153
153
154
154
154
155
156
157
157
157
158
158
159
160
160
161
161
161
162
162
162
163
164
164
6. NTE
viii
indekiler
Montesquieu (1699-1755) ......................................................................

J.J. Rousseau (1712-1778) ......................................................................
Voltaire (1699-1778) ..............................................................................
Aydnlanma Felsefesinin lkeleri ..................................................................
DOA YASASI VE EKONOMK LBERALZM ...........................................
AYDINLANMA AINDA EDEBYAT, SANAT VE MZK ......................
Edebiyat .........................................................................................................
Sanat .............................................................................................................
Mzik ............................................................................................................
OSMANLI VE AVRUPA EL: LETfiM VE ETKLEfiM.....................
Osmanl Devletinin adafl Avrupann Douflundaki Rol ve Etkisi ......
Osmanl Siyasetinin Avrupadaki zleri .......................................................
Dou-Bat Arasnda Bir Kpr Olarak Osmanl ........................................
Osmanlda Bilim ve Avrupa Bilimi ile lk Temas .....................................
Avrupa Biliminin Osmanl zerindeki zleri ..............................................
Kltrel Etkileflim .........................................................................................
Avrupa Kltrnde Osmanl Etkisi ..............................................................
Avrupaya Bir Model Olarak Osmanl Siyasal Rejimi ................................
Dini Hoflgr Konusunda Osmanl ve Avrupa ..........................................
Sanatta Osmanl-Avrupa Etkileflimi .............................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
7. NTE
165
165
166
167
168
169
169
169
169
170
170
171
172
173
174
176
177
178
179
182
185
188
189
189
190
192
Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi............................ 194

SANAY DEVRM..........................................................................................
Dnyada lk Kez Sanayi Devriminin ngilterede Grlmesi ve
Nedenleri ......................................................................................................
ngiliz Sanayi Devriminin Ortaya kfl .....................................................
Ekonomik, Toplumsal ve Uluslararas liflkiler Bakmndan Sanayi
Devriminin Sonular ..................................................................................
DEMOKRAS TARH BAKIMINDAN AMERKAN DEVRM.......................
Amerikada ngiliz Kolonilerinin Oluflumu ve Amerikan Bamszlk
Savafl ............................................................................................................
Amerikan Bamszlk Dflncesinin Oluflumu ve Amerikan
Bamszlk Bildirisinin Demokrasi Asndan Deeri ..............................
FRANSIZ DEVRM ........................................................................................
Fransz Devrimini Douran Toplumsal, Dflnsel ve Ekonomik
Etkenler .........................................................................................................
Toplumsal Etkenler .......................................................................................
Dflnsel Etkenler ........................................................................................
Ekonomik Etkenler ......................................................................................
Fransz Devrimi, Ortaya kfl ve Geliflim Sreci ......................................
195
195
196
198
199
199
202
203
203
203
204
205
206
ix
indekiler
nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi (26 Austos 1789) .................................

lk Fransz Anayasas (1791) ........................................................................
Avrupa Devletleri ve Yeni Fransaya Karfl Tepkiler .................................
Konvansiyon Meclisi .....................................................................................
Direktuvar Dnemi .......................................................................................
Napolyon Dnemi 1799-1815.......................................................................
Fransz Devriminin Avrupadaki Yansmalar ............................................
1830 DEVRMLER ........................................................................................
Kutsal ttifak (26 Eyll 1815) ........................................................................
Drtl ttifak (20 Kasm 1815)......................................................................
Fransada Devrim (1830) ve Sonular .......................................................
1848 DEVRMLER ........................................................................................
1848 Devrimi ve Avrupa...............................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
207
208
208
209
209
209
210
210
211
211
211
212
213
215
217
218
218
219
219
20.Yzyldan 21.Yzyla: Savafllar, Barfl ve

Kreselleflme Dnemi ............................................................. 220
I.DNYA SAVAfiI VE SONULARI (1914-1918)..........................................
Devletleraras Bloklaflma...............................................................................
l Balaflma/ttifakn Oluflmas (Almanya, Avusturya-Macaristan,
talya 1872-1882) .....................................................................................
l Anlaflma/tilaf/Ententenin Oluflmas (Fransa, ngiltere, Rusya
1891-1907) ...............................................................................................
Savafln Bafllamas ve Geliflmeler..................................................................
Bloklara Yeni Katlmalar...............................................................................
Osmanl Devletinin Savafla Girifli ................................................................
Avrupa Cephelerinde Durum .......................................................................
Genel Deerlendirme....................................................................................
Trk Kurtulufl Savafl .....................................................................................
flgallere Karfl Tepkiler ve Mustafa Kemal (Atatrk) Faktr..............
Yerel Kongre ktidarlar Dneminden Ulusal Meclise ...............................
Trkiye Cumhuriyetinin Bamszlk Senedi: Lozan Barfl Antlaflmas......
I. DNYA SAVAfiI SONRASI GELfiMELER..................................................
ABD Baflkan Wilson ve 14 lkesi ................................................................
ki Savafl Aras Dnem..................................................................................
Geici Barfl Dnemi (1919-1929) ................................................................
Rusyada Bolflevik Devrimi/arlktan Sovyet Rusyaya...............................
talyada Faflizm 1928-1939 ...........................................................................
Almanyada Nasyonal Sosyalizm (Nazizm)..................................................
Japonya ..........................................................................................................
1929 Dnya Ekonomik Bunalm .................................................................
221
222
222
222
223
223
223
224
225
226
226
227
228
228
229
231
231
232
232
233
234
234
8. NTE
indekiler
KNC DNYA SAVAfiI ................................................................................

Savafln Nedenleri..........................................................................................
Savafln Bafllamas..........................................................................................
Uzak Dou ve Japonya.................................................................................
Savafln Sonucu..............................................................................................
II. Dnya Savafl Sras ve Sonrasnda Yaplan Toplantlar.........................
Atlantik Demeci/ Bildirisi (14 Austos 1941) ..............................................
Kazablanka (Casablanca) Konferans (14-24 Ocak 1943)...........................
Washington Konferans (12-16 Mays 1943)................................................
Quebec Konferans (11-12 Austos 1943) ...................................................
Moskova Konferans (19 Ekim-1 Kasm 1943) ............................................
Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943) ........................................................
Tahran Konferans (28 Kasm-1 Aralk 1943) ..............................................
Dumbarton Oaks Konferans (21 Austos-7 Ekim 1944) ...........................
Yalta Konferans (4-11 fiubat 1945) .............................................................
Potsdam Konferans (17 Temmuz-12 Austos 1945) ..................................
II. DNYA SAVAfiI SONRASI GENEL DURUM ...........................................
Avrupa............................................................................................................
Japonya ve in ..............................................................................................
Orta Dou......................................................................................................
21. YZYIL VE KRESELLEfiME ..................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
235
235
236
236
236
236
237
237
237
237
237
237
238
238
238
239
239
239
239
239
240
243
244
245
246
246
247
nsz
nsz
Uygarlk, en genel anlamyla tarihi sre iinde insanlarn nesilden nesile aktardklar dflnce, sanat, bilim ve teknoloji rnlerinin tamamn ifade eder. Anadolu niversitesi uzaktan retim koflullarna gre hazrlanan Genel Uygarlk Tarihi kitab da bafllangtan bugne uygarlk srecini oluflturan temel olay ve olgular ana hatlaryla sizlere aktarmay amalamfltr. nsan topluluklarnn yeryzndeki genifl dalm dikkate alndnda normal bir uygarlk tarihi kitabna girmesi
beklenen pek ok konunun kitap kapsam dflnda brakldn greceksiniz. Bu
kitapta Bat Uygarl olarak tanmlanan kkl uygarln siyasal ve kltrel panoramas, kronolojik bir dzen iinde ana izgileriyle sunulmaktadr.
Kitabn ilk nitesi Bat Uygarlnn temellerinin atld, arlkl olarak Akdeniz evresindeki Eskia kltrlerini incelemektedir. Drdnc nite, Ortaa
Avrupas ile Dou Roma (Bizans) mparatorluundaki siyasi, dini, ekonomik ve
kltrel geliflmeleri incelemektedir. Beflinci nite fetihlerle ran, Kuzey Afrika ve
Anadoluya doru geniflleyen slam devletlerinin siyasi ve kltrel yapsn ana
hatlar ile deerlendirmektedir. Altnc nite Yenia Avrupasna damgasn vuran
Rnesans ve Reform hareketlerini, Avrupa ile Osmanl arasndaki etkileflimi ve
Aydnlanma an ele almaktadr. Yedinci nite modern Avrupay hazrlayan
Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimini, sekizinci nite ise 20. yzyln en
nemli olaylar I. ve II. Dnya Savafl ile 21. yzyln gncel kavram olan kreselleflme konularn iermektedir.
Sekiz niteden oluflan Genel Uygarlk Tarihi ders kitabmzda, konularn genifllii dikkate alnarak, ayrntl bilgiler yerine temel olabilecek bilgilere yer verilmifltir. Her nitenin nnde verilen amalarmz, ancak niteyi ilgiyle ve dikkatle
okuduunuzda daha iyi kavrayacaksnz. Metin ierisinde sra sizde bafll altnda, ifllenen konuyla dorudan ilgili sorularla konun pekifltirilmesi amalanmfltr.
nitelerimizde birok kavram ve terim gemektedir. Bu szckler, alarna gre
anlam kazanmaktadr. Her nitede renilmesi istenen kavram ve terimlerin aklamas ilgili sayfada yana knt olarak verilmifltir. Her niteyi okuduktan sonra
nite sonunda verilen kendimizi snayalm sorularn zmelisiniz. zm iin gerekli abay harcadnzda baflar sizinle olacaktr.
Elinizdeki bu kitap, kalabalk bir ekibin uzun soluklu alflmalar sonucunda
ortaya kmfltr. Bu ekibin oluflturulmas ve alflmasnda her trl olana salayan Anadolu niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Davut AYDINa ve Genel Koordinatr Do. Dr. Mjgan BOZKAYAnn flahsnda kitabn hazrlanmasnda emei
geen tm alflanlara, editr ve yazarlar olarak en iten teflekkrlerimizi sunarz.
Editr
Prof.Dr. Taciser SVAS
xi
GENEL UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Dnya ve canllarn oluflumunu, ilk insan trlerini aklayabilecek,
Mezopotamyann corafi yapsn ve Eski Mezopotamya tarihini genel hatlaryla kavrayabilecek,
Eski Mezopotamyann devlet ynetimini, hukukunu ve dinini aklayabilecek,
Eski Mezopotamya kltr ve sanatn tartflabilecek,
Msrn corafi yapsn ve Eski Msr tarihini genel hatlaryla deerlendirebilecek,
Eski Msr kltrn ve mimarisini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dnya
Msr
nsan Trleri
Firavun
Mezopotamya
Hiyeroglif Yaz
lk fiehir Devletleri
Antsal Tapnaklar
Yaznn cad
Takvim
lk Kanunlar
Piramitler
lk Edeb Metinler
Mumyalama
indekiler
Genel Uygarlk
Tarihi
Dnyann Oluflumu,
Eski Mezopotamya ve
Eski Msr Tarihi ve
Uygarlklar
DNYANIN OLUfiUMU VE LK
NSAN TRLER
ESK MEZOPOTAMYA TARH
ESK MEZOPOTAMYA UYGARLII
ESK MISIR TARH
ESK MISIR UYGARLII
Dnyann Oluflumu, Eski

Mezopotamya ve Eski Msr
Tarihi ve Uygarlklar
DNYANIN OLUfiUMU VE LK NSAN TRLER
Evrenin yaflnn 15 milyar yl olduu tahmin edilmektedir. 12 milyar yl nce galaksiler, 5 milyar yl nce ise Gnefl sistemimiz Samanyolu galaksisinde oluflmufltur.
Dnya, gnefl sistemimizin oluflmasndan 500 milyon yl sonra, 4.5 milyar yl nce
gaz ve toz bulutlarndan meydana gelmifltir.
Dnya zerinde tek hcreli canllar yaklaflk 3.6 milyar yl nce, ok hcreli
canllar ise 1.7 milyar yl nce ortaya kmfltr. Gnmzden yaklaflk 570 milyon
yl nce Birinci Zaman (Paleozoyik)da bitkiler ve hayvanlar grlrler. kinci Zamanda (Mezozoyik), gnmzden 230 milyon yl nce dinozorlar, 220 milyon yl
nce de memeliler grlmeye bafllar. Bu dnemin sonlarnda yaklaflk 65 milyon
yl nce dinozorlarn soyu tkenmifltir. Drdnc Zaman Pleistosen ve Holosen olmak zere iki evrelidir. Gnmzden 2 milyon yl kadar nce bafllayan Pleistosen
dnem 10 bin yl ncesine kadar devam eder ve Paleolitik (Eski Tafl) a bu dnemde yaflanmfltr. Holosen dnem ise gnmzden 10 bin yl nce bafllar ve gnmzde hala devam etmektedir.
nsanlarn tafl aletler yapmalaryla gnmzden 2.5 milyon yl nce Paleolitik
a bafllar. Paleolitik ada insanlar avclk ve toplayclk yapmfllar, av hayvanlarnn peflinde gebe bir yaflam srmfller, maaralar ve kaya alt snaklar gibi yerleflmelerde geici srelerle barnmfllardr. Dnemin sonlarna doru, maara duvarlarna yaplan resimler ve kk heykelcikler grlmeye bafllar. Btn
insan trleri Paleolitik ada grlmfltr. Paleolitik a Alt, Orta ve st olmak
zere evrelidir. Alt Paleolitik ada (G.. 2.500.000-200.000) homo habilis,
homo rudolfensis, homo erectus, homo ergaster ve homo heidelbergensis; Orta
Paleolitik ada (G.. 200.000-40.000) homo neanderthalensis ve homo sapiens; st Paleolitik ada (G.. 40.000-12.000) da homo sapiens tr insanlar
grlmfllerdir.
Homo habilis, gnmzden 2.5 milyon yl-1.5 milyon yl nce Gney ve Dou
Afrikada yaflamfl insan trdr. Ortalama 1.3 m. boyundadrlar ve beyin hacimleri 590-650 cm3 civarndadr. Homo habilisin kelime anlam becerikli insandr. 2.5
milyon yl nce ilk tafl aleti yaptklar iin ilk insan tr olarak kabul edilir. akl
yafllarnn yontulmasyla oluflturulmufl olan ilk tafl aletler (Oldowan Teknolojisi) Afrikada Tanzanya, Etiyopya ve Malawide bulunmufltur. Homo habilislere benzeyen ancak daha byk beyine ve difllere sahip olan homo rudolfensisler, 2.5 milyon yl - 1.8 milyon yl nce grlen bir baflka insan trdr.
Resim 1.1
Acheulean-Afllyen
teknolojisinde el
baltas
Homo erectuslar gnmzden 1.9 milyon yl - 100 bin yl ncesine kadar yaflayan bir insan trdr. Boylar ortalama 1.60-1.70 m., beyin hacimleri 950-1100 cm3
civarndadr. Bu tr, fosilleri Afrika dflnda bulunan ilk insan trdr. Afrikada evrimlefltikten sonra Asya ve Avrupaya yayldklar kabul edilir. 1.9 milyon yl-1.6
milyon yl ncesine tarihlenen homo erectus fosilleri baz arafltrmaclar tarafndan
ayr bir tr olarak kabul edilmekte ve homo ergaster olarak adlandrlmaktadr. Homo erectuslar iki ucu ifllenmifl damla biimindeki el baltalar (Acheulean-Afllyen
Teknolojisi) yapmfllar, grup halinde rgtl bir biimde avlanmfllar ve atefli ilk defa 1.5 milyon yl nce Afrikada bilinli olarak kullanmfllardr. Konuflabilen ilk insann da homo erectuslar olduklar dflnlmektedir.
Homo heidelbergensisler gnmzden 500
bin -200 bin yl nce Avrupa, Asya ve Afrikada
yaflamfl bir insan trdr. Avrupada yaflayanlarn daha sonra ortaya kacak olan homo neandertalensislerin atalar olduklar kabul edilmektedir. Homo neandertalensis (neanderthal
insan) gnmzden 200.000-30.000 yl ncesinde Avrupa, Yakn Dou ve Orta Asyada yaflamfltr. Souk iklime dayankl bir vcut yapsna sahiptir ve boyu ortalama 1.55-1.60 mdir.
Beyin hacimleri modern insannki (1350 cm3)
kadar byktr. Bu dnemde yonga tafl aletler
(Mousterian-Musteriyen Teknolojisi) kullanlmfltr. l gmme ilk defa Neanderthal nsan
ile bafllar. Neanderthaller llerini anne karnndaki cenin pozisyonunda (hoker pozisyonu)
gmmfller, lnn yanna bugn flifal bitkiler
olarak bilinen iekli bitkiler koymufllardr. Neandertallerin soyu gnmzden 30.000 yl nce
tkenmifltir.
Homo sapiens tr insan, gnmz insan yani modern insandr. Bu insan tr
gnmzden 130.000 yl nce Afrikada, 90.000 yl nce Ortadouda, 40.000 yl
nce de Avrupada yaflamaya bafllamfltr. 50.000-60.000 yl nce Avustralya ve
15.000- 20.000 yl nce Amerika ktalarna kadar yaylmfltr. Homo sapienslerin
boylar uzun vcut yaplar scak iklimde yaflamaya uygun flekilde narindir. Beyin
hacimleri ortalama 1350 cm3tr. Gnmzden 35.000 yl nce Avrupada, Afrikada ve Avustralyada bu insan tr tarafndan yaplmfl ilk sanatsal rnler ortaya kmfltr. Maara duvarlarna yaplan resimler ile tafl, kil, fildiflinden yaplmfl
kadn heykelcikleri (Vens heykelcikleri) ilk sanat rnleridir.
1. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar
Resim 1.2
Altamira
Maarasndan
duvar resmi
(Santillana del
Mar-spanya)
Resim 1.3
Willendorf Vens
(Doa Tarihi
Mzesi, ViyanaAvusturya)
ESK MEZOPOTAMYA TARH

Mezopotamyann Corafi Yaps
Mezopotamya, Yunanca mesos=ara/orta ve potamos=rmak kelimelerinden tretilmifl iki rmak aras anlamnda bir corafi terimdir. Bu ad kuzeyde Toros Dalarndan gneyde Basra Krfezine, douda Zagros Dalarndan batda Suriye lne kadar uzanan alan iin kullanlmaktadr.
fiekil 1.1
Mezopotamya ve
yakn evresi
Dicle (diglat) ve Frat (Purattu) nehirleri Dou Anadoludan doar Mezopotamyaya hayat verir. Her iki nehir Basra Krfezine 145 km kala birleflir ve fiattlarap Nehri adyla Basra Krfezine dklr. Eskiada Dicle ve Frat, bugn denize dkldkleri noktadan 200 km daha ieride birbirlerinden ayr olarak Basra
Krfezine dklmekteydiler. Nehirlerin getirdii alvyon nedeniyle deniz dolmufl,
nehirler yatak deifltirip birleflerek fiattlarap Nehrini oluflturmufllardr.
Genel Hatlar ile Eski Mezopotamya Tarihi

Kuzey Mezopotamyada Toroslar ve Zagroslarn etekleri bol yafl alr. yi yafl almas nedeniyle Zagros etekleri Paleolitik adan itibaren insanlarn yaflad bir
blge olmufltur. Gney Mezopotamya ise ldr. Buraya Dicle ve Frat nehirleri bereket getirir. Sulama kanallar alarak tarm arazileri sulanabilmifltir. Musul yaknlarnda Paleolitik an bafllarna tarihlenen tafl aletler saptanmfltr. Kk gruplar
halinde yaflayan bu ilk insanlar yaflamlarn kk, brtlen tr bitkiler, yaprak toplayarak ve bazen de bunlara ek olarak byk hayvanlar avlayarak salard. Kuzey
Irakta Kk Zap Blgesinde yer alan ve gnmzden yaklaflk 80.000 yl ncesine tarihlenen Barda-Balka kamp alan ve Byk Zap Nehri Vadisinde bulunan fianidar Maaras Paleolitik a insanlarnn nemli yaflam alanlardr.
Gnmzden 12.000-11.000 yl nce buzul iklimi sona ermifl ve gnmzdekine benzer lman bir iklim Mezopotamyaya hakim olmufltur. Bitki ve hayvan
trleri oalmfl, insanlar hayvanlar beslemeye ve yavafl yavafl onlar evcillefltirmeye bafllamfltr. Artk maaralarda deil hayvanlarn ve tarma alnacak bitkilerin, bir baflka deyiflle besin kaynaklarnn yannda geici basit barnaklarda yaflam
devam etmifltir. Bu aa Mezolitik ya da Epipaleolitik a ad verilir. Paleolitik
a ve Neolitik a arasnda yer alan Ara/Orta Tafl a anlamndadr. Bu an
zelliklerini gsteren kltrler Dou Akdeniz kysnda saptanan Kebara ve Natufyen kltrleridir.
M. 10.000 yllarnda Neolitik a (Yeni Tafl a ya da Cilal Tafl a)a girilir. Bu ada kalc ilk ky yerleflmeleri kurulmaya bafllar. Bunu retim izler. Buday, arpa, bezelye ve mercimek tarm yaplr, koyun, kei, sr, kpek ve domuz
gibi hayvanlar evcillefltirilir. Mezopotamyada bulunmayan obsidyen Dou Anadoludan ticaretle getirilir. Ticaretle ilgili olarak ilk mhrler ortaya kar. M.
7000lerde kile elle flekil verilerek ilk kez anak mlek yaplmaya ve kullanlmaya bafllanr. Bu an nemli yerleflmeleri, Kuzey Mezopotamya snrnda Diyarbakrda ayn, fianl Urfada Nevali ori, Gbeklitepe ve Kuzey Iraktaki Cermo
(Jarmo) dur.
M. 7. binyln sonlarndan M. 6. binyln ilk yarsna kadar yeni anak mlek tarzlar ve boyama teknikleri geliflti Kuzey Mezopotamyadaki yerleflme yerlerinden isimlerini alan boyal anak mlek kltrleri Hassuna Kltr ve Samarra Kltr Mezopotamyann neolitik kltrlerini temsil eder. M. 5600 de Kuzey
Mezopotamyada Hassuna Kltrnn yerini Halaf Kltr (M. 5600-5000) ald.
Halaf Dneminde insanlar tholos ad verilen ev tiplerini kullanmfllardr. Halaf
Kltrnn bir baflka zellii zarif boya bezemeli anak mlekleridir. Geometrik
bezemeler yannda, insan ve hayvan motifleri de kullanlmfltr. Bu kltr Zagros
Dalar ile Akdeniz arasnda kalan tm Kuzey Irak, Kuzey Suriye ve Gneydou
Anadoluya yaylmfltr.
Kuzey Mezopotamyada Halaf Kltr ile efl zamanl olarak Gney Mezopotamyada ilk buluntu yerinden dolay Ubeyd olarak adlandrlan bir baflka kltr
geliflmekteydi. Bu kltr M. 6. binyln sonlarna doru Kuzey Mezopotamyaya
kadar yaylmfl, tholos tipi evler son bulmufl ve Halaf boyal anak mleinin yerini Ubeyd boyal anak mlei almfltr. Ubeyd Kltrnn (M. 5500-4000) kuzeydeki yaylm snr Elaz-Malatya yresine kadar uzanmaktayd. Ubeyd Dneminin en nemli mimari zellii Gney Mezopotamyada Ur, Uruk, Ubeyd ve Eridu gibi kentlerin merkezinde bir tapnak infla edilmesi ve kentlerin bu merkez etrafnda geliflmesiydi. Bu yerleflim modeli daha sonraki Smer flehirlerinde grlenlerin ncs niteliindedir.
Blgenin bir sonraki evresi Uruk Dnemi (M. 4000- 3100)dir. Bu dnemde
gneydeki kentler byk oranda geliflmifltir. Nfuslar artmfl, sulu tarm ile daha
fazla rn elde edilmeye bafllanmfl; maden, tafl ve kereste gibi ihtiyalar uzak blgelerden ticaretle getirtilmifltir. Belli bir ifl kolunda uzmanlaflmfl zanaatkrlar ortaya kmfltr. mleki atlyelerinin seri retime getikleri ve retilen mallarn
uzak lkelere pazarland grlr. Neolitik adan beri kullanlan bask mhr
gelenei yerini silindir mhr tipine brakmfltr. Rahipler tapnaklarnda gl idiler. Ekonomik kaytlarn tutulmas gereksinimi sonucunda M. 3200lerde yaz gelifltirilmifltir. Ge Uruk Dnemini Gney Mezopotamyada M. 3100lerde Cemdet
Nasr Dnemi izler.
Mezopotamyann nemli Paleolitik a merkezleri hangileridir? SIRA SZDE
Tholos: ap 3 ile 7 m
arasnda deiflen yuvarlak
planl, kubbeli bir oda ile bu
odaya eklenmifl dikdrtgen
planl bir baflka odadan
olufluyordu. Balk, kerpi ya
da tafltan yaplyorlard.
fi N E L M
Smerler, (Erken Hanedanlar Dnemi: M.D 2900-2350)
Smerler, M. 4. binyln sonlarna doru Mezopotamyada grlmfllerdir. KS O R U

kenleri tam olarak bilinememektedir ancak ndus kltrnde aranmaktadr.
Mezopotamyann yerli halk olabilecekleri de ileri srlmektedir. Smerler, Erken Hanedanlar Dneminde (M. 2900-2350) Gney Mezopotamyada her biri bir kraln
DKKAT
ynetimindeki kent devletlerinde yafladlar. Bunlarn hepsi merkez bir tapnak etrafnda kurulmufltu ve etraflar bir sur ile evrili idi. evresinde ise kyler bulunSIRA
SZDE arasnda
maktayd. Eridu, Uruk, Ur, Lagafl, Kifl, Nippur, Umma gibi flehir
devletleri
Uruk lider durumdayd. Bazen kentler birbirleri ile toprak ve su anlaflmazlklar yAMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
znden atflyorlard. iviyazl belgelere gre M. 3. binyln ortalarnda Kifl Kral Mesilim, Lagafl yneticisi Ur-Nanfle, Ur-Nanflenin torunu Eannatum, M. 2360lardaki ilk yazl reformlar ile tannan Urukagina nemli krallar olarak hkm srmfllerdir. Erken Slaleler Dneminin son yllarnda Umma flehrinin baflndaki Lugalzaggezi Akkadl Sargona M. 2334te yenilince Mezopotamyada stnlk Akkadlara gemifltir.
Akkadlar (M. 2350-2150)

Akkadlar, Sami kkenli bir topluluktur. Smerler Dneminde Mezopotamyaya
gen bu topluluk Smer kltrn benimsemifltir. Akkadlar, kral I. Sargon (M.
2334-2279) ve torunu Naram-Sin (M. 2254-2218) zamannda Akdenize kadar btn Mezopotamyaya hkim olmufllar ve lkeyi merkez sistem ile ynetmifllerdir.
Ancak M. 2150lerde Zagros Dalarndan inen Gutiler Akkadlar ykmfltr.
Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi: M. 2112-2000)

Gney Mezopotamyada Akkadlarn Smer kentleri zerindeki basks ortadan
kalknca birok Smer kentinde ynetici slaleleri egemenliklerini ilan etmifllerdir. III. Ur Slalesi ile Ur, Lagafl ve Uruk bu kentlerin bafllcalardr. III. Ur Slalesi bu dnemde Akkad gibi bir merkez krallk kurmak ve tm blgeyi denetlemek
istemifltir. Douda Elam, kuzeyde Assur lkesi zerinde merkez ynetim kontrol salamfltr. Yaklaflk 100 yl kadar sren (M. 2100-2000) bu dnmede Ur kenti Mezopotamyann en byk siyasi gc olmufltur. III. Ur Slalesinin ynetiminin sonu ayn zamanda Smerlerin Mezopotamyadaki ynetimlerinin sonu demektir. Daha sonra Mezopotamyaya Smer kkenli olmayan kavim ve slaleler
egemen olmufllardr.
Assurlular ve Babilliler
III. Ur Slalesinin kflnden sonra kuzeyde byk bir siyasi g olarak Assur,
gneyde ise din ve kltr merkezi olarak Babil ne kmfltr. Anadoluda M.
1950-1750 yllar arasnda yaflanan Assur Ticaret Kolonileri anda Assurlu tccarlar Anadoluya ticaret yapmaya gelmifllerdir. Anadoludaki ana ticaret merkezi
(bugn Kayseri il snrlar iindeki Kltepe ren yerinde bulunan) Kanifl/Nefla kenti idi. Tccarlar genellikle tun yapmnda kullanlan kalay ve eflitli kumafllar satyorlar, karfllnda da altn ve gmfl alyorlard. Anadolunun yaz ile tanflmas ve
tarih alara girmesi de yine Assurlu tccarlar sayesinde olmufltur.
M. 2000 yllarnda Arap Yarmadasndan kan Bat Samileri ya da Amurrular,
Mezopotamyaya szarak Smer-Akkad kltrnn etkisi altnda kalp bu kltr
benimsemifllerdir. nceleri eflitli yeni devletlerin olufltuu grlr. Gney Mezopotamyada ilk olarak ssin Slalesi (M. 1969-1732), daha sonra da Larsa Slalesi (M. 1961-1700) egemen olmufltur. M. 18. yzylda ise Babil Slalesi (M.
1830-1595) egemenlik kurmufltur. Babil Slalesinin en nemli kral Hammurabidir. Hammurabi, lkesinin snrlarn batda Akdenize, douda rana, kuzeyde
de Toroslara kadar geniflletmifltir. Bu sralarda Anadoluda Eski Hitit Devleti fetihlere bafllamfl ve sonunda Hitit Kral I. Murflili M. 1595 ylnda Babili alarak Eski
Babil Devletine son vermifltir. Daha sonraki dnemlerde Babilde Kassitler etkin
olmufltur.
Kuzey Mezopotamyada M.13. yzylda Assur kral I. Salmanasar, Hurri-Mitanni Devletini ykarak Assur egemenliini kesin olarak bafllatmfltr. M. 10. yzyldan yaklaflk M. 7. yzyln sonlarna kadar sren Assur ynetimine Yeni Assur
Krall denmifltir. Bu dnemde youn bir yaylma politikas benimsenmifltir. Ancak Gney Mezopotamyada Babil, egemenliini korumufltur. Babil dflnda Dou
Anadoluda Van Gl ve evresi merkez olmak zere gl bir krallk kuran Urartular ve randaki Medler de bamsz birer g durumundaydlar. Assur birok
krall egemenlii altna ald gibi Msra yaplan byk seferlerle Msr da yamalamfltr. Yeni Assur Krallnn en genifl snrlara ulaflt dnemde Medler ve
Babilliler, skitler ile birleflerek Assura savafl amfl ve sonunda Yeni Assur Devletinin yklmasna (M.612) neden olmufltur.
Yeni Babil Devleti (M. 612-539)

Yeni Assur Krallnn ortadan kalkmasyla liderlik bir kez daha Babillilerin eline
gemifl ve Yeni Babil Devleti (Kalde Devleti) (M. 612-539) olarak anlan bir dnem bafllamfltr. Babil esas nn bu dnemde kazanmfltr. Gnmze kadar ulaflan antsal yaplarn ou bu dnemde kral Nabopolassar ve Nabukadnezar tarafndan yaptrlmfltr. Ayrca Babil, Assurun tm topraklarna egemen olmufltur. Nabukadnezzar, Babili grkemli bir kent hline getirmifltir. Yeni yl flenliklerinde kullanlan tren yoluna alan nl fltar Kaps, Babil Kulesi ve dnyann yedi harikasndan biri olan Asma Baheleri bu dnemde son fleklini almfltr.
M. 6. yzyln bafllarnda Medler ve skitler Dou Anadoluda Urartu Devletine son vermifllerdir. randaki iktidar deifliklii ile ortaya kan Persler M. 539
ylnda Babili ele geirmifltir. Mezopotamya, M. 539-331 tarihleri arasnda Pers
Devletinin bir paras olmufltur. Daha sonra bir sre skender mparatorluunun,
Byk skenderin M. 323 ylnda lmnden sonra Selevkoslarn eline gemifltir. Romallar Mezopotamyann kuzeybat blmn ksa bir sre (MS. 115-117)
egemenlikleri altna almfllardr. MS. 226-640 tarihleri arasnda Sasaniler, son olarak
da MS. 640larda Araplar Mezopotamyaya hkim olmufllardr.
Resim 1.4
Babil fltar Kaps
(Berlin Pergamon
Mzesi)
Assurlularn Anadolu ile ticareti hakknda bilgi veriniz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
10
ESK MEZOPOTAMYA UYGARLII

Devlet Ynetimi
Erken Slaleler Dneminde Smerde kent devletlerinde ynetimin ve brokrasinin nasl iflledii tam olarak bilinmemektedir. Ynetimle ilgili En (Bey), Ensi (Vali) ve Lugal (Kral) gibi unvanlar karflmza kmaktadr. Ensi unvan bafllangta bamsz yneticileri tanmlamak iin kullanlmaktayd. Ensiler en yksek ynetici,
en yksek rahip, en yksek yarg ve en yksek komutand.
Akkad egemenliinde merkez krallk ynetimi grlr. Sargon ve Naram-Sin
gibi gl krallar baflkentten uzak blgelere (Kuzey Suriye ve Anadolu gibi) yama seferleri yaparak topladklar ganimetlerle baflkentin ham madde ihtiyacn karfllamfllardr. Daha sonralar ayn ynetim tarz ve yama seferleri yapma gelenei
Yeni Assur Devleti krallarnda da grlmfltr. Naram-Sin, Agadenin Kral, Drt
Bir Yann Hkmdar ve Evrenin Kral gibi unvanlar kullanmfltr. Adnn baflna
tanrlar belirtmek iin konulan iflareti ekletmifl, kendisini Mezopotamyada sadece
tanrlara zg olan ift boynuzlu bir bafllkla betimletmifltir. Naram-Sin ile TanrKral dflncesi ortaya kmfltr. Daha sonraki Yeni Assur Devleti ve Pers Dnemi
krallar da lkelerini mutlak monarfli sistemiyle ynetmifller, lkelerinin topraklarn eyaletlere blerek bafllarna valiler atamfllardr. Yeni Smer Dneminde de
Tanr-Kral anlayfl korunmufltur. Hammurabi ise Adaletin Kral dflncesini vurgulamfltr. Assurda ise kral, Tanr Assurun yeryzndeki vekilidir.
Mezopotamyada toplum, soylular, sradan vatandafllar, yanaflmalar ve klelerden oluflmaktayd. Halkn ounluu tarm ve hayvanclkla uraflan iftilerdi. Ayrca yazclar, gemiciler, balklar, mimarlar, duvarclar, marangozlar, mlekiler
de zanaatkrlar oluflturuyordu. Her kentte zengin tccarlar da vard. Halk deiflik
trde toplu ifllerde alfltrlyor ve zorunlu askerlik yapyordu. Kleler ise evlerde
ve tapnaklarda kullanlyorlard.
Hukuk
Hukuk, toplum dzenini salayan ve devlet gc ile glendirilmifl kurallarn btndr. Hukukun bu tanm bize, insanlarn ancak toplum hlinde yaflamaya baflladklarndan ve en ilkel anlam ile bir devlet kurduktan sonra ortaya ktn gsterir. Tarih alardan nceki toplumlar, her trl hukuki ifllerini gelenek hline
gelmifl kurallara gre yrtyor olmalydlar.
Smerlerde gelenek hukukundan yazl hukuka ilk defa hangi kentte ve ne zaman geildii bilinmemektedir. Smerler her eflit almsatm ifllerini, deifltokufl,
kira, dn verme ve faiz gibi ekonomik hayatn ifllemlerini kil tabletler zerine ivi yazs ile yazdklar gibi, sosyal hayatn evlenme, boflanma, miras, evlatlk alma
gibi olaylarn da belgelemifllerdir. Adaletin koruyucusu olarak Gnefl Tanrs
(UTU) n kutlamaktaydlar. nk Gnefl, nasl karanlklar aydnlatrsa, tanrnn
faili mehul gizli iflleri de yle aydnlatacana inanyorlard. Adaletin yeryzndeki temsilcisi hkimlerdi. En byk hkim, baflyarg ise krald. Fakat onun mahkemede bulunamad hllerde, kraln vekilleri olarak Sukkaller davalara bakarlard.
Mahkemeler tapnan veya flehrin kapsnda yaplrd.
Mezopotamyann eflitli kentlerinde bulunan binlerce tablet arasnda kanunlarn yazl olduu tabletler veya Hammurabi Kanunlarnda olduu gibi zerine kanun maddeleri yazl steller bulunmufltur. Gney Mezopotamya flehirlerinde Smerler egemen olduklar srece bu kanunlar Smerce yazlmfltr. Fakat Amurru istilasndan sonra, Sam dilde yani Akkadca yazlmfllardr. Smerlerde Urukagina ilk
11
yazl reformlar ile tannan bir kraldr. Mezopotamyada bugne kadar bulunan
kanunlar yazlfl srasna gre flunlardr:
I. Smerce Yazl Kanunlar:
a) Urukagina Kanunu
b) Ur-Nammu Kanunu
c) Ana ttiflu Kanunu
d) Lipit-star Kanunu
II. Akkadca Yazl Kanunlar:
a) Eflnunna Kanunu
b) Hammurabi Kanunlar
c) Orta Assur Kanunlar
Btn bu kanunlar standart bir kalp iinde yazlmfltr. Her kanunun; 1) n sz (prolog) 2) Maddeler 3) Netice (epilog) olarak
blmden oluflmas gerekiyordu. Smer kanunlarnda cezalar daha ok maddi, para cezas olduu hlde, Sami kavimlerin kanunlarnda ar cezalar vard. Talion denilen Ksasa ksas cezas Smerler tarafndan bilinmez,
Hammurabi Kanunlarnda ise bu prensibe
genifl lde yer verilir.
Smerlerle bafllayan bu kanun forml,
daha sonralar M. 2. binylda Hititler ve hatta M. 1. binylda braniler tarafndan da kullanlmfltr. Eskiada kanun koyucular ktlk yapan, vicdansz kiflilerle savaflmaya alflmfllardr. Bunun iin Eski Dou kanunlarnda fyat tarifeleri grlr. Serbest meslek sahipleri olan hekim, mimar vb.
kiflilerin cretleri saptanr, kiralar dondurulurdu.
Din
Eski Mezopotamya dini, kaytlar bilinen en eski dindir. Mezopotamyada ok tanrl bir din anlayfl hakimdi. Smerlerde her flehrin bir tanrs vard: Urukta nanna, Urda Nanna, Lagaflta Ningirsu, Nippurda Enlil, Babilde Marduk ve Assurda
Assur gibi. O flehirde yaflayan insanlar da tanrnn hizmetkrlar durumundaydlar.
Devlet alanlar geniflledike baflkentlerin tanrlar, devletin bafltanrs oluyordu.
Tanrlarn saysn tam olarak saptamak mmkn deildir. 600 yeralt ve 600 gk
tanrs olduuna inanlmaktayd. Bunlardan bazlar: An (Akkadca: Anu) Gk tanrs, Enki (Akkadca: Ea) Su ve yeralt tanrs; Utu (Akkadca: fiamafl) Gnefl Tanrs;
nanna (Akkadca: fltar) Aflk ve bereket tanras; Nanna (Akkadca: Sin) Ay tanrs
ve Sami kkenli frtna tanrs Adad. Babilin tanrs Marduk yldzlar, burlar ve
yl saptayan tanrdr; Dumuzi (Akkadca: Tammuz) Doa tanrsdr.
Tanrlarn bazlar kken olarak hayvan biimli olsalar bile tarihsel dnemde insan fleklinde gsterilmifllerdir. Tanrlarn da insanlar gibi eflleri ve ocuklarndan
oluflan aileleri vard. Tapnak-ev anlamna gelen zigguratlarn altnda yafladklarna
inanlrd. Zigguratlar, Smerlerin mimariye kazandrd bir yap tipidir. Smerlerden itibaren belli bir geliflim gstermifltir ve Mezopotamyann en nemli yap tiplerinden biridir. Birok kentte, bir dizi platform ve zerindeki tapnaktan oluflan
ziggurat bulunmaktayd. Zigguratlar tanrlarn evi olmas yannda yazc okulu, ktphane ve arfliv ifllevlerini de grmekteydi.
Resim 1.5
Hammurabi
Kanunlarnn
yazl olduu stel
(Louvre MzesiParis)
12
Resim 1.6
Ur ziggurat
rekonstrksiyonu
Zigguratlarn planlar benzerdir. Taban dikdrtgendir ve yksek tapnaa dik

ada birleflen merdivenle klmaktadr. Ana tapnak odasnda tanr tasvirleri
bulunmaktayd. Baflrahibe ayinlerde 30 farkl rtbede rahip ve rahibe yardmc olmaktayd. Kurban kesme ve dua etme zel tapnm elemanlarn oluflturuyordu. nsanlar tapacaklar tanry semekte zgrd.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRAdefa
SZDE
Zigguratlar ilk
hangi toplum tarafndan infla edilmifltir?
Sanat ve Kltr
D fi N E L M
Yaznn Geliflimi
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R Usonlarna doru M. 3200 yllarnda Uruk IV tabakasnda en erUruk Dneminin

ken yazl belgeler ortaya kar. Bunlar resim fleklindeki (piktografik) iflaretlerden
oluflmaktadr.
Yazc avu iine sabilecek bir kil tabletin zerine kareler izer ve
DKKAT
anlatmak istedii fleyi resimlerle anlatmaya alflrd. Bu yzden de erken kil tabletlerde ok fazla iflaret bulunmaktayd. rnein Uruk IV tabakasndan bir tablet
SIRA SZDE
zerinde 1500den
fazla iflaret bulunmaktayd. Yaz yaygnlafltka giderek klmfl ve resim zelliini kaybetmifl ve iflaret kmeleri hline gelmifltir. Bu iflaretler
de iviye benzetildii
AMALARIMIZ iin bu yazya ivi yazs denilmifltir. ivi iflaretlerinin her biri bir szce deil, bir heceye karfllk geliyor, hecelerin yan yana yazlmas ile de
szckler oluflturuluyordu. ivi yazs, geliflimini M. 3. binyln ortalarna doru
tamamlad.Klk
belgeler de Smerce yazlmfltr. Mezopotamyada yaznn
Tyazlan
A P
yaygnlaflmas sonucunda yazc okullar almfltr. Okullar bafllangta tapnaklarda bulunmaktayd. Bu okullara Tablet Evi ad verilmekteydi. Okuma yazma renmek isteyen
okula gelirler ve kil paralar zerine ayn heceleri tekrar
T E L renciler
EVZYON
tekrar yazarak yaz yazmay renmeye alflrlard.
ivi yazsn ilk kez bir Alman dilbilim adam olan filolog G. Friedrich Grotefend (1775-1853) ksmen zmfltr (1802). Mezopotamya ivi yazsn, birlikte aTERNET
lflt bilim Nadamlarnn
da katksyla zmeyi baflaran ise ngiliz subay Sir Henry
N N
C. Rawlinson (1810-1895) oldu. Rawlinson, 1833te Hemedandan Babile giden

kervan yolu zerindeki Behistunda Pers Kral I. Dariusa ait yazt ve kabartmalar
zerinde alflt. Yaztlar, ivi yazsyla Pers, Babil ve Elam dillerinde yazlmfllard.
Rawlinson, Perse metni 1846 ylnda, Babil dilinde yazlmfl metni de, teki dilbilim uzmanlaryla iflbirlii yaparak 1857de zd. Elam dilindeki yazt ise Danimarkal Niels Westergaart 1854te zmflt. zellikle yukardaki bilim insannn youn ve yorucu alflmalar sayesinde, Mezopotamya ivi yazs okunmufltur.
ivi yazs Hellenistik Selevkoslar Dnemine kadar (M. 312-64), astronomiyle ilgili metinlerde ise MS. 70 ylna kadar kullanlmfltr.
Edebiyat
Smerler yazya kavufltuktan sonra, hatralarndaki btn hikyeleri, masallar, gelenekleri, yazya geirmeye bafllamfllard. Smerleri, Babilliler ve Assurlular izlemifl ve yazl belge brakma konusunda Smerlerden afla kalmamfllardr. Smerler birok mitoslar, destanlar, ilahiler ve kasideleri manzum olarak yazmfllard.
A.Parrot, Yaznn mucidi olan Smerler, edebiyatn da yaratcs olmufllardr.
demifltir. Smer edebiyat gnmz edebiyatlarndaki sembolizm ve teflbih gibi sanatlar binlerce sene evvel kullanmfltr.
Smerler konuflan hayvan masallar, ifti almana gibi daha pek ok fantezi
eserler yaratmfllardr. Ancak insanln bu uzak gemiflinde her fley din iin yaplyordu. Sanat da edebiyat da dinin emrinde alflyordu.
Smer edeb belgeleri grupta incelenmektedir:
I. Liturjik Eserler: Mitoslar (Adapa Mitosu, Etana Mitosu), kaside ve atlar.
Tanrlarn insanlarla olan maceralarn anlatan edeb eserlere mitos denir.
Tanrlara veya tanrlaflmfl krallara ll ve kafiyeli olarak yazlmfl vgler
(kaside) arasnda Gnefl ve Adalet Tanrs fiamafla ve sin Slalesinden flme-Dagana yazlmfl kasideler rnektir.
II. Epik (Destani) Eserler: Smerler edebiyatn her dalnda lmez eserler yaratmfllardr. Destani (epik) fliirin mucidi de Smerlerdir. Smer destanlar Kahramanlk a (Tufan ncesi) krallarnn icraatlarn anlatrlar. Bugne kadar
bu trden Smerce 7 destan bulunmufltur: l) Yaradlfl Destan 2) Glgamfl
Destan 3) Lugalbanda Destan 4) Enmerkar ve Aratta Beyi Destan, 5) Ninurta Destan 6) Kazma Destan
III. Didaktik Eserler: Nesir halinde yazlmfl ilmi eserler. Almanak, szlk vs.
Bilim ve Sanat
Eski Mezopotamyallar, M. 2. binyldan itibaren arpm cetvelleri, kare, karekk,
kp, 2 ve 16 tabanlarnda logaritma cetvelleri ile birinci ve ikinci dereceden denklemlerin zmleri, eflitli geometrik flekillerin alan ve hacim hesaplarn yapmfllardr. En erken metinlerde kullanlan say sistemleri ise altmfl tabanl sistemi ierirdi. 60n bleni ok olduu iin sistem, birok hesaplamay basitlefltirmifltir. Bugn de zaman ve a lmlerinde ayn sistem kullanlmaktadr. Babil matematikileri, pi saysn 3 olarak hesaplamalarna karfln bunun tam deerini 3 1/8 (=3.125)
olarak gerek deere (3.142) ok yakn hesaplamfllardr.
Smerler, ayn bir hilalden teki hilale kadar geen tm evrelerini kapsayan sre ile tanmlanan ay takvimi kullanmfllardr. Bu sre bazen 29, bazen de 30 gnefl
gn oluyordu. Yl 12 aya blmfllerdi. On iki ayn befl ayn 29 gn, yedi ayn
30 gn, dolaysyla bir yl 355 gn sayyorlard. Gnefl ylna gre 10 gnlk fark
13
14
nedeniyle, ylda bir ay yln 13 ay yapyorlard. Osmanllar, Trkiye Cumhuriyeti kuruluncaya kadar ay takvimini kullanmfllardr. Araplar hl ay takvimini kullanmaya devam etmektedir.
Smerler, zaman altmfl dakikalk saatlerde len ilk insanlard ve 1 hafta yedi
gnd. Ayn yedisi, ondrd, yirmi biri ve yirmi sekizi hafta sonu kabul edilmiflti.
Dolaysyla ilk hafta sonu tatilini bafllatan Smerler olmufltur. Gn kavramn da ilk
kez Smerler gelifltirmifltir. Smerler ve Babilliler, gn gndz ve gece olmak
zere ikiye ayryor ve 12 ift saate blyorlard. Gn gneflin batmasyla bafllyordu. Ancak M. 300den sonra mneccim Kidannunun nerisiyle gnn gece yars bafllamas kabul edildi. Smerler ve Babilliler, gndz iin gnefl saatleri yapmfllard. Ayrca yine gecenin ve gndzn blmlerinin belirlenmesinde su saatleri de kullanlmaktayd.
Bugnk takvimimizde kullandmz baz ay adlar Eski Mezopotamya ay adlarndan kalmadr. fiubat ve Eyll Akkad dilinde fiubatu ve Elulu; Nisan ve Temmuz Smer dilinde Nisanu ve Dumuzi/Tammuzdur. Haziran Aramiceden gelmedir. Mart, Mays ve Austos aylarnn isimleri de Latincedir.
M. 2. binyldan itibaren gksel olaylar gzlemlenir ve gelecekle ilgili kehanetlerde bulunulurdu. M. 700lerde buna dayanarak burlar belirlenmiflti. Babilli astronomlar M. 500 lerde gn dnm ve tutulmalarn zamann hesaplayabiliyorlard. Gk cisimlerinin doduu zamanki konumuna gre insann geleceini tahmin eden yldz fal da ilk kez Babilde bulunmufltur. Ayrca gnefl, ay, yldz ve gezegenlerin durumlar nceden tahmin edilerek yllklar yazlmfltr. Astronominin
geliflimi din ve mitoloji ile i iedir nk insanlar astronominin bir amac olduuna inanyorlar ve ona baz din veya mistik unsurlar yklyorlard. rnein tutulmalar ktye iflaretti.
Eski Mezopotamyada hakknda en ok bilgi sahibi olunan bir baflka bilim dal da tptr. Eski Mezopotamyallara gre hastalklara kt ruhlar ve kt cinler
neden olmaktayd. Kt ruhlar vcuttan kovacak olan ise sihir ve iyilefltirici byyd.Baz hekimler ise hastalklar sihrin yannda iksirler, lapalar, merhemler ve
cerrahi mdahaleler ile iyilefltirmeye alflmfllardr. Bitki kkleri, saplar, filizleri,
yapraklar, iekleri, insan ve hayvan kemikleri, eflitli hayvan paralar, dflklar, organlar ile arsenik, demir oksit, gherile, bakr tozu, cva, kkrt, kire, doal su ile hazrlanan ilalar ve masaj da hastalklarn tedavisinde kullanlmaktayd. Doast glere inanld iin tp bilimi geliflememifltir. Asu/a-zu ad verilen hekimler, eflitli hastalklar iin tedaviler nerirlerdi. Aflipu denilen kifliler ise
by ile hastalklar iyilefltirmeye alflrd. Hekimlik sadece rahiplere mahsus
kutsal bir meslekti. Cerrahlk ise bir zanaatt. Cerrahlar, yaralar, kk ve krk gibi hastalklar iyilefltirmekle grevliydi. Hekimler gibi sihirle hastalklar iyilefltirmeye alflmazlard.
Ulaflm, madenlerin ifllenmesi, mimarlk, mlekilik, dokumaclk, camclk,
dericilik, iftilik, sulama, kanal yapm, suyun depolanmas, kanalizasyon sistemi
gibi bugnk uygar yaflamn temelini oluflturan teknikler Mezopotamyada gelifltirilmifltir. Ulaflmda genellikle nehirler ve kanallar kullanlmfltr. Gemilerle Basra
Krfezi ve Akdenize seferler yaplyordu. Karadan ulaflmda genellikle katr ve
eflek kervanlar kullanlrd. M. 2000lerde at, M. 1. binylda ise develer de kullanlmfltr. Mezopotamyada tekerlekli aralar M. 3500lerden itibaren kullanlmaktayd. Smerlerin drt tekerlekli ve eflek koflulan savafl arabalar vard. Ayrca
ksa yolculuklar iin de yekpare tekerlekli arabalar kullanlmfltr.
15
Teknolojik geliflmeyi gsteren mleki ark,

araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonoz, Mezopotamyal toplumlarn uygarla
yaptklar katklardr. Heykeltrafllk Mezopotamyallar iin nemliydi. En eski insan tasvirleri kire
taflndan yaplmflt. Mezopotamya heykeltrafll
Yeni Smer Dnemi Gudea heykelleri ve Hammurabi bafl ile stn bir noktaya ulaflmfltr. Kabartma sanat rneklerine de erken dnemden itibaren rastlanmaktadr. Eannatumun Akbabalar
Steli, Naram-Sin Kabartmas, Hammurabi Kanunlar Steli ve Yeni Assur Dnemi savafl ve av kabartmalar, kabartma sanatnn en gzel rnekleridir.
Mezopotamyada Smerlerle bafllayp Yeni Babil Dnemine kadar grlen zigguratlarn yannda saray yaplar da mimari adan gzel eserlerdir. Saraylar M. 3. binyln ortalarndan itibaren
grlmeye bafllar. Kifl Saray, avlular, holler, taht
salonlar, oturma birimleri ve depolar gibi pek ok blmden oluflur. Bunun yannda Eflnunna Saray (M. 2000), Marili Zimrilimin Saray (M. 1700), Dur-Karigalzu (M. 1380), Assur, Ninive ve Babil saraylar dikkat ekicidir.
Eski Mezopotamyada heykel ve kabartma sanat hakknda bilgi veriniz.
SIRA SZDE
ESK MISIR TARH
Resim 1.7
Yeni Smer
Dnemine ait
tafltan oturan
Gudea heykeli
(British Museumngiltere)
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Msrn Corafi Yaps

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
fiekil 1.2
Eski Msr haritas

DKKAT
(E. Hornung,
(2004). Msr
Tarihi, stanbul, s.
SIRA SZDE
11)
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
16
Eski Msr kltr, Nil Vadisinde geliflmifltir. Dar ve birka kilometre genifllikte
olan vadi kuzeyde Delta Blgesinden gneyde Assuandaki Birinci alayana kadar uzanyordu. Msr, kuzeydeki Afla Msr (Nil Deltas) ve gneyde vadi boyunca uzanan Yukar Msr olmak zere iki ayr blmden oluflur. Bat ve douda llerle, douda kyya paralel uzanan sradalarla, gneyi alayanlarla kuflatlmfltr.
Bu blgede bulunan kayalklar geifli zorlafltrmaktadr. alayanlarn gneyinde
ise Nubya yer almaktayd. lkenin saldrya en ak blgesini kuzeyi oluflturmaktadr. klim hemen hemen yaflsz olduu iin, topran verimlilii, tmyle Nil
Nehrinin taflknlarna balyd. Dnyann en uzun nehri olan Nil (6695 km), Viktorya Gl civarnda ortaya kar Akdenize dklr. Ekvatoral yafllar sonucu Nil
Nehri Mays aynda ykselmeye bafllard ve Temmuz ayndan Ekim ayna kadar vadi zerinden akard. Bu mevsime eski Msrllarca Taflkn (akhet) denirdi. Kasmn
baflnda sular ekilmeye bafllar, nehir yavafl yavafl yatana gerilerdi. Nehrin getirdii miller, nehir yatann iki yanna birikir ve Msrn en verimli tarm topraklarn olufltururdu. Topran yeniden ortaya kt bu mevsime Ekim (peret) denirdi
ve ekim faaliyetleri yaplabilirdi. Bu topraktan normal yamurla beslenmifl topraa
gre drt kat fazla rn alnabilmifltir. Mart ayndan Haziran ayna kadarki dnem ise Hasat (shemu) mevsimiydi. Herodotos, Msr Nilin bir armaandr. diyerek bu nehrin Msr iin tafld hayati nemi vurgulamfltr.
Genel Hatlar ile Msr Tarihi

Msrda Paleolitik (Eski Tafl a) adan beri insanlar yaflamaktayd. Paleolitik
kltrlerin izleri gnmzden 500.000 yl nceye kadar gitmektedir. Bugn vadinin yarsndan fazlasn kaplayan Nil Nehri, o dnemde tm vadiyi kaplyor ve daha sonralar le dnflecek olan yerlerde insanlarn yaflayabilecei yerleflim alanlarn evresinde topluyordu. Gnmzden 12000 yl nce Sahrann kuraklaflmas
ve lleflmesi sonucunda bu blgede avclk ve toplayclkla geinen halklar Delta Blgesine ve Nil Vadisine g ettiler. Neolitik ada ve Slaleler ncesi Dnemde Afla Msrda Merimde (M. 5. binyl) ve El-Meadi (M. 4. binyl), Yukar Msrda ise Badari Kltr (M. 4400-3800) ve Nagada (I, II, III) Kltr (M.
4000-3000) nemli kltrlerdir.
Kylerin birleflmesiyle kabile niteliindeki ynetim birimleri olan nomeler
oluflmufltur. Her nomenin bir yerel tanr ya da tanras vard. M. 3400den sonraki yllarda nomeler aralarnda birleflerek Afla Msr Krall ve Yukar Msr
Krall olmak zere iki krallk oluflturdular.
Yeni Krallk Dneminin baflnda yerleflmifl bir gelenee gre M. 3000 yllarnda Menes (=Aha) adl efsanevi bir kral, o zamana kadar ayr krallklar olduu dflnlen Afla ve Yukar Msr birlefltirmeyi baflarmfltr. Menesin gerekten yafladna iliflkin izler kesinlik kazanmamfltr. lkenin birleflmesinden nceki dneme
ait belgeler vardr. O dnemde Gney Msrllarn baflkenti olduu sanlan Hierakonpoliste Kuzey Msrllarla savaflrken betimlenmifl Akrep adl bir kral gsteren antlar bulunmufltur. lkenin gerek birlefltiricisinin de onun halefi Narmer olduu sanlmaktadr. Hierokonpoliste bulunmufl olan, tapnaa adak olarak sunulmufl Narmer Levhas ad verilen levhadaki kabartmalarda, Yukar Msrn tacn giyen Kral Narmer Delta Blgesini ele geirip, bir reisi esir alrken betimlenmifltir.
Kral, levhann dier tarafnda da Afla Msrn tacn giymifl flekilde resmedilmifltir.
17
Erken Dnem (1-2. Slaleler: M. 3000-2650)

lk iki slalenin ynetime geldii bu devirde Msrn snrlar gneyde Birinci alayana kadar uzanmflt. Bu dnemde Msr merkez devlet ynetimi oluflturulmufl
ve yzyllarca kullanlacak olan krallk modeli gelifltirilmifltir. Daha nemli bir geliflme, hiyeroglif yaznn gelifltirilmifl olmasdr. Ayrca Msr sanat da klasik biimlerine kavuflmufltur.
Erken Devirde Eski Msrdaki nemli geliflmeleri maddeler hlindeSIRA
naslSZDE
yazabiliriz?
Eski Krallk Dnemi (3-8. Slaleler: M. 2650-2134 )
D fiKuzeyde
N E L M Sina YaEski Krallk Dneminde Msr topraklar gneyde Afla Nubya,
rmadasna kadar uzanyordu. 3. Slalenin ikinci kral Coser (M. 2630-2611)in
veziri mhotep tarafndan Sakkarada Coser iin yaplan basamakl
firavun
S O Rpiramit
U
mezarlarnn ilk grkemli rneidir.
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
Resim 1.8
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Cosere ait
basamakl piramit.
SIRA SZDE
Sakkara-Msr
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
4. Slale byk piramitlerin dnemidir. Eski Krallk Dneminde infla edilen

N Tolmufltur.
ERNET
nl piramitler o aa Piramitler a adnn verilmesine neden
4. Slale firavunlar Keops (M. 2551-2528), Kefren (M. 2520-2494) ve Mikerinos (M.
2490-2472)un Gizede yaptrdklar piramitler, Msrn en grkemli antlar olarak
karflmza karlar. 4. slale zamannda heykeltrafllk, kabartma, yazt ve mezar hediyelerinde de parlak, stn bir sanat anlayfl grlr. 4. ve 5. Slale tarihinin en
nemli geliflmelerinden birini, Gnefl Dininin ortaya kmas oluflturur. Msr firavunlar, Rann Olu (Gnefl Tanrsnn Olu=Horus), unvann kullanmaya
bafllamfllardr. 5. Slale zamannda piramitlerin boyutlar klmfltr. Bu slaleden Userkaf (M. 2465-2458) Sakkaradaki basamakl piramidinin karflsnda Gnefl Tanrs Ra iin antsal bir tapnak yaptrmfl ve ondan sonra gelen befl kral da
bu tr tapnaklar piramit mezarlarnn yanna yaptrmaya devam etmifllerdir. Bu
hanedann son krallar zamannda Gnefl Dininin neminde bir azalma olmufl ve
Gnefl tapnaklarnn yapm sona ermifltir.
6. Slalenin son firavunu II. Pepi Dneminde (M. 2246-2152) bir gerileme
dnemi yaflanmfl 7 ve 8. Slaleler zamannda (M. 2150-2134) bafla geen firavunlar genelde otoriteyi kaybetmifllerdir. Nubya zerindeki kontrol zayflamfltr.
M. 2134-2040 yllar arasnda 9, 10 ve 11. Slaleler zamannda Birinci Ara Dnem yaflanmfltr. Bu dnemdeki slaleleri kendilerini kral ilan eden valiler kurmufllar ve bunlar komflularna da krallklarn kabul ettirmifllerdir.
NTERNET
18
SIRA SZDE
D fi N E L M
DKKAT
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Orta Krallk Dnemi (11-14. Slaleler: M. 2040-1640)
D fi son
N E L iki
M kral ve 12. Slale zamannda lkede yeniden birlik olufltu11. Slalenin
rulmufl ve Teb kenti Msrn merkezi hline gelmifltir. M. 1985 civarnda I. Amenemhet (M.
tahta el koymas ile 12. Slale bafllar. Amenemhet, OrR U
S O1991-1962)in
ta Msrdaki Liflt kentinde yeni bir baflkent kurmufltur. Teb kenti de Yukar Msrn
ynetim merkezi olarak kalmfltr. Amenemhet, firavunun lmnden yani kendi
DKKAT
lmnden sonra tahtn el deifltirmesini kolaylafltrmak iin, olunu tahta ortak
ederek yeni bir gelenek bafllatmfltr. Msr tarihinin en baflarl firavunlar arasnda
SIRAslale
SZDE zamannda merkez devletin gc daha da artmfl ve yresel
gsterilen bu
beyler tamamen etkisiz hle getirilmifltir. Firavun III. Senusret (M. 1878-1841)
Dneminde Msr o zamana kadarki en genifl snrlarna ulaflmfl, bugnk SuAMALARIMIZ
dann kuzeyindeki Nubya ele geirilmifl, Libyallarla yaplan savafl kazanlmfltr.
Ayrca Girit ve Suriye ile ticaret iliflkileri iine girilmifltir.
13. Slale
bafla geen 70 kadar kral ksa srelerle tahtta kalabilmiflK dneminde
T A P
lerdir. Bu firavunlar Msrn snrlarndaki hkimiyetlerini yavafl yavafl kaybetmeye
baflladlar. M. 1700lerden sonra Suriye zerinden Msra giren ve Msrllar tarafndan yabanc
diyarlarn flefleri anlamna gelen Hiksoslar olarak adlandrlan baz
TELEVZYON
gebe kavimler Dou Delta Blgesini iflgal ettiler. Hurri kkenli Hiksoslar 15. Slaleyi kurmufllardr. Dou Deltasnda Avariste kendi baflkentlerini kurmufllardr.
15 ve 17. Slaleler aras (M. 1640-1550) kinci Ara Dnem olarak adlandrlr.
N T E R Nkltrn
ET
Hiksoslar, Msr
hemen benimsediler. Msr tanrs Sethi de tapndklar
dier tanrlarn arasna kattlar. Bunun yannda Msra gelirken beraberlerinde koflumlu atlar ve yeni zrh eflitleri getirdiler ve bunlar sayesinde Msrllar kolayca
malup ettiler. Ayrca lir ve lavtay da Msrllara onlar tantmfllardr. Hiksoslar Dneminde Msr bir kltrel zenginlik yaflamasna ramen izole bir blgede yaflayan
Msrllar, dflardan gelen bu istilaya alflamamfl ve Hiksoslar hi benimseyememifllerdi. M. 1550lerde I. Ahmose (M. 1550-1525), Hiksoslara karfl, onlardan
rendikleri atl savafl arabalarn kullanarak savaflt ve sonunda onlar yenerek Filistine srd. Nubya zerinde de Msr egemenliini tekrar kurdu.
S O R U
SIRA SZDE
Eski KrallkSIRA
Dneminde
SZDE Msrda yaplan antsal yap tipleri nelerdir?
Firavun Amenemhet
krallk sisteminde ne gibi bir yenilik yapmfltr? Orta Krallk DneSIRA SZDE
minin yklmasna hangi kavim neden olmufltur?
D fi N E LDnemi
M
Yeni Krallk
(18-20. Slaleler: M. 1550-1070)
Yeni Krallk Dnemi, 18. Slaleden I. Ahmosenin Hiksoslar yenip Msrda siyasal birlii tekrar
bafllar. Hiksos istilas ile sarslan Msrn, Yeni Krallk
S O R kurmasyla
U
Dnemi firavunlar savaflydlar, pek ok lkeyi fethederek byk bir imparatorluk kurdular. I. Tutmosis (M. 1504-1492), M. 1500lerde kuzeye doru sefer yaDKKAT
pp Filistin flehirlerini ele geirdi, Suriyedeki Mitanni Devletini malup ederek lkesinin snrlarn kuzeyde Frat Nehrine, gneyde ise Drdnc fielaleye kadar
SZDE
geniflletti. I.SIRA
Tutmosisin
kz Hatflepsut M. 1473te I. Tutmosisin gerek vrisi olduunu iddia ederek taht ele geirdi.
Hatflepsutun vey olu olan gl firavun III. Tutmosis (M. 1458-1425) tahta
AMALARIMIZ
getiinde, Filistin ve Suriye zerine en az 17 sefer dzenledi. Frata kadar Suriye
ve Filistini ele geirdi. Nubya zerinde de egemenliini kabul ettirdi.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
19
III.Amenofisin olu IV. Amenofis (M. 1352-1335), M. 1350lerde Msrn geleneksel tanrlar yerine Gnefl (Aton) monoteizmini (tektanrclk) yerlefltirerek
dinde reform yapmak istemifltir. Bu Gnefle tapma kltyd. IV. Amenofis olan ismini Atonun hizmetkr anlamna gelen Eknaton olarak deifltirmifltir. Aton iin
Teb kentinde ilk tapnak yapld. Baflkent Orta Msrda yeni kurulan Akhetaton
(bugnk Tell el-Amarna) kentine taflnd. Burada bir Aton Tapna yapld. Eknaton ile ilgili resimler ve kabartmalarda firavun genellikle dorudan doruya flnlarn saan gneflin altnda gsterilmifltir.
Resim 1.9
Firavun Eknaton
(IV. Amenofis)
(solda), kars
kralie Nefertiti ve
ocuklar (Tafl
sunak zerine
ifllenmifltir. Neues
Museum-Berlin)
IV. Amenofisin Gnefli tek tanr olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tepkisini ekmifl, bu nedenle lke karflkla srklenmifltir. Birok tapnak kapatlmfl, topraklarn btn kullanm haklar dorudan firavuna devredilmifl, ekonomik
yap bozulmufltur. Ksacas yeni din benimsenmemifltir.
M. 1335te Eknatonun lmyle bafla geen Tutankamon dneminde Akhetaton flehri tamamen terkedildi ve baflkent Teb flehrine taflnd. Tutankamon, eski
Msr dini olan Amon dinini ve politeizmi (ok tanrcl) geri getirmifltir. Firavun,
daha 19 yaflnda iken hastalanarak lmfltr. Krallar Vadisindeki mezar 1922 ylnda bulunana kadar bozulmadan kalmfltr ve ok zengin mezar armaanlar
iermektedir.
I. Ramses (M. 1307-1306) 19. Slalenin kurucusudur. Onun ardllarndan 19.
Slale firavunlarnn en gls olan II. Ramses (M. 1290-1224), Msr lkesinin
kuzey snr kabul edilen Suriye egemenlii iin Hititlerle mcadele etmifltir. M.
1285 ylnda Suriyede Kadefl flehrinde Hitit Kral Muvatalli ile savaflmfltr. Tarihe
Kadefl Savafl olarak geen bu savafl sonucunda II. Ramses byk bir zafer kazandn iddia etmesine ramen, Hitit kaynaklarna gre yenilgiden flans eseri kurtulmufl ve savaflta baflar salayamamfltr. M. 1270 ylnda II. Ramses ve Hitit Kral
III. Hattuflili arasnda yaplan Kadefl Barfl Antlaflmas, tarihte iki devlet arasnda
yaplan ilk yazl antlaflmadr. Antlaflmaya gre Kuzey Suriye Hititlerde kalmfltr. II.
Ramses ayn zamanda III. Hattuflilinin iki kzyla evlenmifl, akrabalk iliflkileri kurulmufltur. II. Ramses ayrca saltanat srasnda yapt bayndrlk faaliyetleri ile de
hatrlanr. Delta Blgesinde Per Ramessuda grkemli bir baflkent kurmufltur. Bafl-
20
kentte saray ile bafllca tanrlar olan Amon, Ra ve Set tapnaklar vard. Ayrca Teb
kentinde Nil Nehrinin bat kysnda etkileyici bir tapnak mezar olan Ramasseumu, Yukar Msrda nl Abu Simbel Tapnan da yaptrmfltr.
II. Ramsesten sonra lke giderek zayflamfltr. Filistin, Suriye ve Nubya egemenlii kaybedildi. Libyallarn Msra saldrlar artt. 20. Slalenin son krallarnn
hepsi Ramses adn almfllar ve lkenin kt gidiflini durdurmaya alflmfllarsa da
baflarl olamamfllardr. M. 1070de XI. Ramsesin lmnden sonra Teb rahipleri merkez otorite karflsnda glerini artrmfllar ve ayrlk hareketlere giriflmifllerdir. M. 1070-712 yllar arasnda nc Ara Dnem yaflanmfl ve Msr kk
ynetim alanlarna paralanmfltr.
Ge Dnem (25-31. Slaleler: M. 712-332)

Msrda firavunlarn egemenliinin son bulmas sonucunda, M. 8. yzyln ortalarnda Gney Msr, Nubya kkenli Kufliler Hanedan tarafndan kontrol edilmeye baflland. Bu hanedann krallar kendilerini firavunlarn halefi olarak grmfllerdir. M. 727 ylnda krallar Piankhi, kuzeye doru ilerledi, Delta Blgesini eline
geirerek, 25. Msr Slalesini kurarak egemenliini ilan etti.
Msr, M. 671de Assur Kral Esarhaddon tarafndan ele geirildi. Kufliler gneye ekilmek zorunda kaldlar. Assurlularn ana vatanlar uzaktayd. Bu nedenle Msrn konrtroln yerel bir ynetici ile salamak istemifllerdi. Kendilerine Sais kentine bal kk bir Delta krallndan Psammetikos adl bir ynetici setiler. Psammetikos diplomasi ve g kullanarak tm Msrda hkimiyetini kabul ettirerek 26.
Slaleyi kurdu. Psammetikos (M. 664-610) Msrn birliini tekrar salamfltr.
Soylular, grkemli mezarlara gmlmfller, byk boyutlu tapnaklar infla edilmifl
ve ilk kez byk bir donanma oluflturulmufltur. Ayrca Psammetikos, Yunanl kolonistlerin M. 620 ylnda Sais flehri yaknlarnda Naukratis ticaret kolonisini kurmalarna izin vermifltir.
Firavun Amasis (M. 570-526) zamannda ise Msr son parlak dnemini yaflamfltr. Amasisin lmnden hemen sonra Persler, M. 525te Kral III. Psammetikos komutasndaki Msr ordusunu yenmifl ve Msr bir Pers eyaleti (satraplk) olarak kendilerine balamfltr. Persler 27 ve 31. Slaleleri kurmufllardr. M. 332 ylnda Byk skenderin Msr ele geirmesiyle Pers egemenlii son bulmufltur.
lke M. 332-323 tarihleri arasnda Byk skender mparatorluuna, skenderin
lmnden sonra komutanlarndan I. Ptolemaios tarafndan kurulan Ptolemaioslar
Devletine balanmfl, M. 30 ylnda Ptolemaioslar Devletinin Roma tarafndan
ortadan kaldrlmasndan sonra bir Roma eyaleti hline (Aegyptus) gelmifltir. Bizans Dneminden sonra, MS. 640larda Araplarn eline gemifltir.
ESK MISIR UYGARLII

Devlet Ynetimi
Msr, dier n Asya krallklar gibi mutlak bir krallkt. Firavun szc byk ev
anlamndadr. Bu szcn kral anlamnda kullanlmas Yeni Krallk Dneminden
itibaren kabul grmfltr. Firavun, tanrlarn yannda gsterilir ancak tanr deildir.
Tanrnn yeryzndeki temsilcisidir. Horusu temsil eder, Gnefl Tanrs Rann oludur. Orta Krallk Dneminde firavunlarn firavunluunun tanrlar tarafndan
onaylanmas gerekir. Yeni Krallk Dnemide yaflayan firavunlar ise tanrsallafltrlmfltr. Firavun, tanrnn temsilcisi olarak topraklarn, mallarn ve insanlarn sahibidir. Firavun, uyruklarn beslemek, onlarn her trl ihtiyalarn karfllamak, ada-
leti salamak ve yasalar yapmak ile grevlidir. Ayn zamanda ordunun baflkomutandr. Tanrlarn tapnaklarn infla etmek, ayn zamanda da kltlerine nezaret etmek zorundadr. Firavunun tanrlardan ald meflruiyeti genellikle babadan oula
ya da kardeflten kardefle geer. Erkek vris olmamas durumunda kraliyet ailesinden bir kzla evlenen erkek kralla sahip olabilirdi.
Firavundan sonra en nemli kifli, firavunun yardmcs olan vezirdi. Merkezden
atanan eyalet valileri, kral adna lkeyi yneten vezire karfl sorumluydular. Vezir,
ayn zamanda bafl yarglk grevini yrtyordu, ekonomiden, hazineden ve btn inflaat faaliyetlerinin denetiminden sorumluydu. 18. Slale krallarndan II.
Amenofis (.. 1427-1401) Dneminden bafllayarak, ynetim sorumluluunu lkenin kuzeyinde ve gneyinde iki vezir paylaflmfltr.
Memurlar okuma yazma bilenler arasndan seiliyordu. Tarla snr lme, vergi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili ifllere bakarlard. Msr, gl dnemlerde eyaletlere blnerek idare edilmekteydi. Her eyaletin baflnda firavun tarafndan tayin
edilmifl bir vali bulunurdu. Bir baflka snf olan rahipler din gcn ellerinde bulunduruyorlard. Memurlar ve rahipler devletin gcn kaybettii zamanlarda nfuz mcadelelerine giriflmifllerdir.
Memurlar ve rahiplerin altnda ok genifl bir ifti tabakas vard. Mlk ve toprak daha Eski Krallk Dneminden itibaren devlet mal saylyordu. ifti tabakas
ounlukla baml durumdayd. Bunlardan baflka zanaatkrlar da baflka bir snf
oluflturmaktayd. M. 2. binyldan itibaren kleler de grlmeye bafllar. Ancak Msrda kleliin ekonomik bakmdan zel bir nemi olmamfltr.
Bilim
Eski Msrda matematik, taynlarn paylafltrlmas gibi idari grevler nedeniyle gelifltirilmifltir. Farkl grevler yapan kiflilerin, paylar da farklyd. Msrllar pay birden byk olan kesirleri hesaplarken zorluk ekiyorlard. 7/8i ifade etmek istediklerinde 1/2+1/4+1/8 fleklinde gsterirlerdi. Aritmetik bilgileri de basit dzeyde idi.
Ancak geometri konusunda ileri dzeyde bilgiliydiler. Msr geometrisi baz problemlerin zmleriyle alan ve hacim ls fleklinde karflmza kmaktadr. zellikle taflknlardan sonra Nil kenarndaki tarla snrlarnn saptanmasnda geometri
ok nemliydi. Msrllar kenar uzunluklarnn oran 3, 4, 5 olan genin hipotensnn karflsndaki ann dik a olduunu biliyorlard. Baz bilim adamlar Msrllarn Pisagor teoremini bildiklerini dflnmektedirler. Pi saysn gerek deere
(3.1416) ok yakn olarak 3,16 olarak hesaplamfllard. Bir genin alann da hesaplayabiliyorlard.
Eski Msrda yaflayan insanlar tp konusunda da baz bilgilere sahiptiler. Yaflam
sresi azd. ocuklarn anne stnden kesildikleri yafl olan 3 yaflnda ocuk lmlerinin yzdesi ok yksekti. Genellikle ortalama mr 29 yld. Parazit hastalklar, verem, difl eti iltihab yaygn grlen rahatszlklard. Msrl doktorlarn krklar ve ak yaralar iyilefltirebildikleri saptanmfltr. Ancak insan vcudunun nasl alfltna iliflkin bilgileri geliflmemifltir. Kalbin vcudun merkezi olduu, kan yannda salya, idrar ve sperm gibi svlarn da kalpten kt dflnlmekteydi.
Msrllarn M. 3000lerde gelifltirdikleri Msr takvimi, Dnya Kltr Tarihi asndan ok nemlidir. Nil Nehrinin periyodik taflknlarna dayanan bir takvimdir.
Bu takvime gre bir ylda drder aylk 3 mevsim (Taflkn, Ekin, Hasat) vard. Buna dayanarak bir yl 30 gnlk 12 aya blmfller, buna 5 gn ekleyerek 365 gnlk bir Gnefl Yl gelifltirmifllerdir. Ancak 365 gne ilaveten altflar saatten 4 ylda
bir oluflan artk gn olmad iin Msrllarn Gnefl Yl her drt ylda bir 1 gn
21
22
geri kalyordu. Daha sonra Julius Caesar bu takvime her drt ylda bir fazla gn ekleyerek, Msr takviminin bir yldaki 6 saatlik hatasn dzeltecektir. MS. 1582de
Papa XIII. Gregor tarafndan yaplan dzeltme sonucunda, bugn hl kullandmz Gregoryen takvimi ortaya kmfltr.
Msrllar basit gnefl saatleri de yapmfllardr. zerlerinde saati gsteren izgiler vardr ve gneflin glge uzunluuna gre saat tespit edilebiliyordu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Yaz
D fi N E L M
Eski Msrda
M. 3000 yl civarnda yaz ortaya kmfltr. Yaz Msrda da Smerlerde olduu gibi eflyann fleklini izmekle bafllamfltr. Ancak Smer yazsndan
O R Uhiyeroglifi temelde resim biimindedir. Hiyeroglif yaz (Eski Yufarkl olarak SMsr
nanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos) zellikle kutsal metinlerin
tafla kaznmasnda
kullanlan resm bir yazyd. Msr yazl belgelerinin byk bir
DKKAT
ksmn oluflturan ynetim ve hukuk metinlerinin yazmnda gn getike en yaygn hiyeroglif iflaretleri ksaltlarak kullanlmaya baflland. Zamanla bu ksaltmalar
SIRA SZDE
oalnca hiyerogliften
tmyle farkl bir yaz olan hiyeratik yaz ortaya kt. Hiyeroglif yazya gre ok daha ksa srede yazlabiliyordu. Bu yaz M. 200e kadar kullanlmfltr.
M. 700den sonra hiyeratik yaznn basitlefltirilmifl hli olan deAMALARIMIZ
motik (Eski Yunanca: demotikos: halkla ilgili) denilen halk yazs ortaya kmfltr.
Bu yaz halkla ilgili hukuki metinlerde kullanlmfltr. MS. 3. yzyldan itibaren demotik yaznn
K yerine
T A P kopt yazs denilen bir yaz tr kullanlmfltr.
Msr hiyeroglifleri 1822 ylnda Eski Msr Uzman ve Dilbilimci Jean-Franois
Champollion tarafndan zlmfltr. Msr yazsnn belirgin zellii, onun her zaman aslnaT Ebal
olmas ve basit iflaretlerden oluflmufl olsa bile Fenike, EsL E V Zkalmfl
YON
ki Yunanca ve gnmzn modern dillerinin yazlar gibi alfabetik olmasdr.
Eski Msrda saray, ordu ve tapnaklarda yazc okullar vard. nk eflitli
devlet kurumlarnda alflacak memurlarn okuma yazma bilmesi gerekmekteydi.
N T Eounlukla
RNET
retmenler,
rahiplerdi. Kk kylerde ise yazclar ailelerine ve akrabalarna okuma yazma retirlerdi. rencilere ncelikle hiyeratik yaz, daha
sonra daha karmaflk olan hiyeroglif yaz retilirdi. renme sreci 12 yla kadar
kyordu. Okuma yazma renen renciler corafya, matematik, edebiyat, tarih,
ticaret, din ve anatomi dersleri de gryorlard.
Msrllar yaz yazmak iin papirsleri kullanyorlard. Papirs, Nil Nehrinde yetiflen saz tr bir bitkidir. Bitkiyi kt hline getirmek iin, gvdesinden ince fleritler kesilir, dz bir zemine nce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklaflk 48x43 cm boyutlarndaki her tabaka u uca eklenerek
40 m uzunlua kadar ulaflan papirs rulolar yaplabilirdi. Yaz, yatay fleritlerin olduu yze, siyah mrekkep kullanlarak, kolonlar hlinde yazlr, nemli szcklerin alt krmz afl boyasyla izilirdi. Papirsler yazldktan sonra rulo hlinde
saklanrlard. Pahal ve nadir bulunan bir malzemeydi. zerine yaz yazmak da beceri isteyen bir iflti. Bu nedenle okullarda renciler kopya etmeleri iin verilen
metinleri, devlerini anak mlek paralar ya da kire tafl paralar zerine yazyorlard. Yeni Krallk zamannda tahta tabletler de kullanlmfltr.
N N
Hiyeratik Yaz: Kutsal yaz.

Hiyerogliflerin el yazs hali
olarak dflnlmelidir. Msr
AMALARIMIZ
rahipleri ve katipler
tarafndan kayt tutmak iin
kullanlmfltr.
K T A P
Kopt Yazs: Hristiyan

Msrllarn (kpti) Yunan
alfabesine yaptklar 6
harflik ilave ile oluflan yaz.
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Eski Msr takviminin

SIRA SZDEDnya Kltr Tarihi asndan nemi nedir?
Eski MsrdaSIRA
kullanlan
SZDE yaz tipleri nelerdir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
23
Mimari
Eski Msr mimarisi, antsal rnekleri olan mezarlar ve tapnak yaplarnda younlaflmfltr. Saray yaplar ise gnmze kadar korunamamfltr.
Mezarlar: Msr krallar M. 3000lerde kerpiten yaplmfl mastaba ad verilen mezarlara gmlmfllerdir. Bu tip mezarlarda dik bir kuyu iinde, zemin seviyesinin altnda bir mezar odas bulunur. Mezar odasnn tam zerinde zemin
seviyesinde dikdrtgen planl, kerpi ya da tafltan bir yap yer alr. Yapnn dou yzne lnn ruhunun (Ka) geebileceine inanlan sahte kap yaplrd.
Buras aslnda kk bir odayd. Kapnn zerinde lnn unvan ve ad yazlrd. 3. Slale zamannda oda geniflletilmifl, 4. Slale zamannda ise oda iine bir
sunak eklenmifltir.
Resim 1.10
Bir mastabann
kesit izimi
Sunak zerine yiyecek maddelerini sembolize eden maddeler ya da gerek

yiyecekler braklrd. Ayrca odaya lnn heykel ve heykelcikleri konulurdu.
Eer lnn mumyas bozulursa, ruhun bu heykellerden birinin iine gireceine
inanlrd. Oda duvarlar ise gnlk hayattan alnan resimlerle sslenirdi. Halk tabakas da mastabalara gmlmfltr. Halka ait mastabalarda, oda duvarlarnda
ekim, hasat, ba bozumu, hayvanclk, balklk, avclk, dokumaclk gibi ifller
bafltan sona kadar bir film fleridi gibi her aflamas (ekme, bime, balyalama) ile
resmedilmifltir. Bunlarn yannda oyunlar, danslar, yelkenliler gibi sahneler de
vardr. Bu sahnelerde mezarda yatan kifli, faaliyetleri bizzat ynetir flekilde gsterilmifltir. Daha sonra 6. Slale zamannda mezar odalarnda duvar resimleri yannda lnn biyografisi de yer almfltr. Mastabalar piramitlerin yaknna infla
edilmifllerdir.
3. Slaleden itibaren krallar iin byk mastabalar yaplmfltr. Firavun Coserin nl basamakl piramidi kral mezarlarnn ilk antsal rneidir. Mimar mhotep, tafltan bir mastabann zerine bir dierini yerlefltirerek basamakl piramidi
infla etmifltir. Bu piramitte gm odas, toprak hizasnn altndadr. Msr firavunlar M. 2630 ile M. 1640 yllar arasnda kendilerine piramit biiminde mezarlar yaptrmfllardr. Bu tipte byk mezar antlar, firavunlarn lmlerinden ok
nce yaplmaya bafllanmaktayd. Piramitlerin iki ana tr vard: Basamakl pira-
24
mitler ve Gerek piramitler. Gerek piramitler 4. Slaleden itibaren yaplmaya

bafllanmfltr. Bunlar basamakl piramitlerin geliflmesi sonucu ortaya kmfllardr.
Basamakl piramitten, gerek piramit mezar antlarna geifl, 4. Slalenin ilk firavunu Snefrunun Memfisin 50 km kuzeyindeki Meidumda ve Dahflurda yaptrd piramit mezarlarda grlebilmektedir. Ancak mimarlar henz tam bir piramit
yapmay baflaramyorlard. Meidumdaki piramidin st ksm eimi artrlarak bitirilebildiinden bu piramit eik olmufl ve Eri Piramit olarak adlandrlmfltr. Snefrunun olu olan Keops, Gize platosunda tam bir piramit yaptrmay baflarmfltr.
Bugne kadar yaplmfl en byk piramit olan bu piramidin yannda yer alan olu Kefren ve Mikerinosa ait piramitler daha kk boyutlardadr. Bu piramit mezarlar tafltan infla edilmifllerdir. Antik dnyann 7 harikasndan biri olan Keops Piramidinin kenar uzunluu 230 m, ykseklii 146 mdir. Her piramit de Eskiada soyulmufltur.
Piramitler tek bafllarna durmazlar, bir cenaze kompleksinin parasdrlar. rnein Kefrenin piramit mezarnn dou kenarnda cenaze treninin yapld bir
tapnak ve tapnaa ulaflan zeri kapal bir koridor bulunmaktadr. Keopsun piramidinin dousunda ve batsnda mastaba mezarlar yer alr. Kral ailesinden gelenler dou kesimindeki mezarlara, yksek grevliler ise bat kesimdeki mezarlara
gmlmfllerdir.
5. Slale firavunlar piramitleri daha kk lekte yaptrmfllardr. Piramit yapm Orta Krallk Dnemine kadar devam etmifltir. Piramitlerin her trl abaya
ramen kolaylkla soyulmas, piramidin altna ya da iine infla edilen mezar odalarndaki hediyelerin, mezar soyguncular tarafndan talan edilmesi zerine, Orta
ve Yeni Krallk zamanlarnda kaya mezarlarna arlk verilmifltir. Orta Krallk zamannda Deir el-Bahride yaplan Mentuhotepin kaya mezar ve Yeni Krallk zamannda Hatflepsutun Deir el-Bahrideki kaya tapnak mezar bunlarn antsal rnekleridir.
Resim 1.11
Hatflepsutun Deir
el-Bahrideki kaya
tapnak mezarMsr
Yeni Krallk Dneminde mezar soyguncular nedeniyle kaya mezarlar ok

gizli yerlere yaplmfllardr. Krallar Vadisinde bulunan gizli kaya mezarlar koridorlar, gizli geitler, sahte mezar odalar ve gerek mezar odasndan oluflacak flekilde karmaflk yapda yaplmaya bafllamfllardr. Ge dnemde ise antsal mezar-
25
lar yerine byk lahitler kullanlmfltr. Halk tabakas da krallar gibi Yeni Krallk
Dneminde kayalklar iine oyulan mezar odalarna, ge dnemde de lahitlere
gmlmfllerdir.
Tapnaklar: Eski Krallk Dneminde yaplmfl tapnaklarn en gzel rnekleri Gnefl Tanrs Ra iin yaplanlardr. Abu Gurabda yaptrlan Gnefl Tapna
en gzel rneklerden biridir. Tapnan en belirgin zellii iinde bir sunan
bulunduu ak avlu ve Gnefl Tanrsnn simgesi olan kaln bir dikili tafltr. Tapnak alann snrlayan duvarlarn dflnda piflmifl topraktan bir kayk vardr. Eski Msrllar, Gnefl Tanrs Rann gece bu kaya binerek gece yolculuuna ktna inanyorlard.
Resim 1.12
Abu Gurab Gnefl
Tanrs Tapna
5. Slalenin btn firavunlar bu tr Gnefl tapnaklarn piramitlerinin yan baflna yaptrmfllardr.

Deir el- Bahride bulunan Mentuhotep Tapna, Orta Krallk zamanndan gnmze kadar bozulmadan gelebilen tapnaklardan biridir. Kayalk bir dan yamacna yaplan tapnak, len insanlar iin yaplan ayinlerde kullanlan bir tapnaktr. Bir baflka deyiflle tapnak, l klt ile ilgilidir.
Yeni Krallk zamannda tapnaklar, byk tanrlara adananlar ve l klt ile ilgili mezar tapnaklar olmak zere iki tiptir. Firavun Hatflepsutun Deir el-Bahride
Krallar Vadisinde bulunan terasl tapna ve II. Ramsesin Ramseseumu l klt ile ilgili tapnaklardr.
Yeni Krallk Dneminde lke dflna sefere kan Msr krallar yaptklar savafllarda baflar kazandklar zaman tanrlara flkranlarn sunmak iin yeni tapnaklar
yaptrmfllar ya da eskilerini gelifltirmifllerdir. Karnak ve Luksor tapnaklar bu trde tapnaklarn en gzel rnekleridir.II. Ramses tarafndan byk tanrlar iin kaya tapnaklar da yaptrlmfltr. Bunlarn en gzel rnei Abu Simbelde bulunan
kaya tapnadr.
26
Resim 1.13
Luksor tapnaMsr
Saray yaplarnn hemen hemen hepsi kerpiten yapldklar iin gnmze kadar gelememifllerdir. zellikle Yeni Krallk Dneminde Teb flehri saray yaplar
nemliydi.
Din ve l Gmme Gelenekleri

Din: Slalelerden nceki dnemde hayvan biimli tanrlar vard. Bunlar totem din
inanflndan kaynaklanmaktayd. Totemler zamanla nomelerin tanrlar dzeyine
ykselmifllerdir. Daha sonra tanrlar insan biiminde dflnlnce hayvan totemlerinin baz uzuvlar insan vcuduna eklenmifltir. Bylece hayvan bafll insan vcutlu tanr betimlemeleri ortaya kmfltr.
Belli bafll Msr tanrlar flyleydi: Gk Tanras Nut; Yer Tanrs Geb; Hava
Tanrs fiu; Gkyz Tanrs fiahin Bafll Horus, Gnefl tanrlar fiahin ya da fiahin
Bafll Ra, Amon ve Aton; Ay Tanrs Hons; Timsah ya da Timsah Bafll Sularn Tanrs Sobek; Apis Boas; Balkl Kuflu Bafll Yazma ve Sayma Tanrs Thoth; Yaban
Eflei Bafll, Dzensizliin, llerin, Frtnalarn ve savafln tanrs Set; Mumyalama
ile ilgili Nekropolis Tanrs akal Bafll Anubis; lm ve br Dnya Tanrs Osiris; Osirisin Kars Koruyucu Tanra sis; Aslan ya da Kedi Bafll Savafl Tanras
Bastet; Mumya Biimli nsan fieklinde Bereket Tanrs Min; Aile Tanrs ve Gen
Kzlarn Koruyucusu Bes; Su Aygr ve Hamile Kadn Vcudu Karflm Olan Hamile Kadnlarn Koruyucusu Taveret, Doruluk ve Adalet Tanras Maat.
IV. Amenofis (Eknaton) Gnefl Tanrs Aton dinini nermifl ancak gnefli tek
tanr olarak kabul ettirmeye dayal bu dini yaymakta baflarl olamamfltr. Onun
lmnden sonra eskiden olduu gibi Amon dinine geri dnlmfltr.
Din tapnmlar rahipler tarafndan yrtlyordu. nemli klt merkezleri arasnda Heliopolis, Memfis, Abidos ve Teb flehirleri yer almaktayd.
l Gmme Gelenekleri: Msrda yaflam sresi ksa olduu iin yirmili yafllarna ulaflacak kadar uzun yaflayanlar mezarlarn planlamaya bafllarlard. len kiflinin lmden sonraki yaflamna karar verilen bir duruflma, tanrlar katnda yaplrd. Duruflmaya Osiris baflkanlk ederdi. Duruflmada ayrca lnn nnde yalvarmak zorunda olduu krk iki yarg bulunurdu. Anubis lmller lkesinde gereklefltirilen kalbi teraziye koyma seremonisine de efllik ederdi. lnn kalbini te-
27
razinin bir gzne koyard. Terazinin dier tarafna da drstl ifade eden bir
ty konulurdu. Kalp tyden daha hafif gelirse kiflinin iyi bir hayat geirdii kabul
edilirdi ve yeni hayatna geifline izin verilirdi. Kalp tyden ar gelirse, gnahkr
lnn kalbi korkun bir canavar tarafndan yutulurdu. Bu srada btn olup biteni tanrlarn ktibi tanr Thoth yazarak not alrd.
Resim 1.14
Osiris
baflkanlndaki
ller mahkemesini
gsteren Tebde
bulunmufl olan
papirs
Slaleler ncesi dnemde ller l kenarna alan ukurlara gmlyor ve scak kum cesedin nemini alarak, kurumasna neden oluyordu. Bunu tesadfen gren Msrllarda ldkten sonra ruhun bedene tekrar girip br dnyada yaflamaya
devam edebilmesi iin, bedenin korunmas gerektii inanc geliflti. Bu nedenle cesetlerin mumyalanmas gerekiyordu. Slalelerin bafllangcndan hemen nce cesetler sandukalara konulmaya baflland ve kum ile temas kesildi. Bu nedenle de cesedi korumak iin mumyalama teknii gelifltirildi. Mumyalama iflleminin gereklefltirildii mekn taflnabilir, lnn evi yaknna kurulan bir adr veya tapnaklarla
balants olan zel bir mumyalama yeriydi.
ncelikle vcut ykanyordu. Daha sonra zel bir masaya yatrlyordu. Burun
deliinden engele benzeyen bir alet yardmyla beyin, karnn sol alt ksmnda kk bir yark alarak mide, karacier, akcier ve barsaklar karlyordu Kalp vcut iinde braklyordu. Beyin dflndaki i organlar natron ile kurutulduktan sonra kanopik ad verilen 4 adet vazo iine konulurdu. Bu vazolar Osiris ve sisin olu olan Horusun 4 olunun bafln temsil eden figrler fleklindeydi. akal bafll Duamutef mideyi, flahin bafll Kebehsenuf barsaklar, maymun bafll Hapy akcieri,
insan bafll olan mset karacieri korurdu.
Natron: Karbonat,
bikarbonat, klorid ve sodyum
slfat karflm. Nil Nehrinin
kenarnda doal olarak
bulunuyordu.
Resim 1.15
Kanopik vazolar
28
Boflalan yerler hurma flarab ile ykanyordu. Bir eflit tuz olan natron vcut iine ve dflna konularak 40 gn bekletiliyor ve vcudun nemi alnyordu. Vcut bu
ifllemlerle kurutulduktan sonra, yalanr, erimifl reine srlr ve keten bezlerle sarlrd. Sarglar arasna muska ve taklar konulurdu. Hazrlanan mumya ahflap bir
tabuta, ancak len kralsa biri altndan dier ikisi ahflaptan 3 tabut iine konurdu
ve bu tabutlarn hepsi son kez tafl bir lahitin iine yerlefltirilirdi. Kanopik vazolar
da yanna koyulurdu. Mumyalama ifllemi toplam 70 gn srerdi. Mumyalama sadece insanlara deil kutsal saylan kedi, boa, timsah gibi hayvanlara da yaplrd.
Mumyalama ayinlerine katlan kifli says, o kiflinin toplum iindeki statsn
gsterirdi. Bu ayinler dizisinin en nemli ksm zel bir aletle yaplan, mumyann
azn ama trenidir. Bylelikle mumya ikinci hayatnda yiyip, duyup, grebilecekti. Bu ifllemden sonra mezar hazrlanr, kiflinin zel eflyalar, gnlk kyafetleri,
yemekler, sabti, flavati veya usepti ad verilen heykelcikler ve papirse yazlmfl
ller Kitab konulurdu. Useptiler, l br dnyada angarya bir ifl yapmaya arldnda onun vekili olarak grev yapacak olan iflilerdi. Bylelikle l br
dnyadaki yaflamna uurlanrd.
29
zet
N
A M A
N
A M A
Dnya ve canllarn oluflumunu, ilk insan trlerini aklamak.

Dnya 4.5 milyar yl nce gaz ve toz bulutlarndan meydana gelmifltir. Dnya zerinde tek hcreli canllar yaklaflk 3.6 milyar yl nce, ok hcreli canllar ise 1.7 milyar yl nce ortaya kmfltr. Gnmzden yaklaflk 570 milyon yl nce
Birinci Zaman (Paleozoyik)da bitkiler ve hayvanlar dnyada grlrler. kinci Zamanda (Mezozoyik), gnmzden 230 milyon yl nce dinazorlar, 220 milyon yl nce de memeliler grlmeye bafllar. Bu dnemin sonlarnda yaklaflk
65 milyon yl nce dinazorlarn soyu tkenmifltir.
Drdnc zaman Pleistosen ve Holosen olmak
zere iki evrelidir. Gnmzden 2 milyon yl kadar nce bafllayan Pleistosen dnem 10 bin yl
ncesine kadar devam eder ve Paleolitik (Eski
Tafl) a bu dnemde yaflanmfltr. Holosen dnem ise gnmzden 10 bin yl nce bafllar ve
gnmzde de devam etmektedir.
Btn insan trleri Paleolitik ada grlmfltr. Alt Paleolitik ada (G.. 2.500.000-200.000)
homo habilis, homo rudolfensis, homo erectus,
homo ergaster ve homo heidelbergensis; Orta
Paleolitik ada (G.. 200.000-40.000) homo
neanderthalensis ve homo sapiens; st Paleolitik
ada (G.. 40.000-12.000) da homo sapiens
tr insanlar grlmfllerdir.
Mezopotamyann corafi yapsn ve Eski Mezopotamya tarihini genel hatlaryla kavramak.
Dicle (diglat) ve Frat (Purattu) nehirleri Mezopotamyaya hayat verir. Eskiada Dicle ve Frat, bugn denize dkldkleri noktadan 200 km daha
ieride birbirlerinden ayr olarak Basra Krfezine
dklmekteydiler. Nehirlerin getirdii alvyon nedeniyle deniz dolmufl, nehirler yatak deifltirip
birleflerek fiattlarap Nehrini oluflturmufllardr.
Zagros etekleri Paleolitik adan itibaren insanlarn yaflad bir blge olmufltur. Barda-Balka
kamp alan ve fianidar Maaras Paleolitik a
insanlarnn nemli yaflam alanlardr. Mezolitik
ya da Epipaleolitik an zelliklerini gsteren
kltrler Dou Akdeniz kysnda saptanan Kebara ve Natufyen kltrleridir. Hassuna, Samarra, Halaf ve Ubeyd Mezopotamyann Neolitik ve
Kalkolitik alarndaki nemli kltrlerdir.
Blgenin bir sonraki evresi Uruk Dnemi (M.

4000-3100) dir. M. 3200de rahipler, ekonomik
kaytlarn tutulmas srasnda yazy gelifltirmifllerdir.
Mezopotamyann tarihi dnemleri Smerler ile
bafllar ve srasyla, Erken Hanedanlar Dnemi
(M. 2900-2350), Akkadlar (M. 2350-2150), Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi) (M. 21122000), Assurlular ve Babilliler, Kassitler, Assur ve
Urartu Krallklar, Yeni Babil Devleti (M. 612539) birbirini takip eder. Mezopotamya, M. 539331 tarihleri arasnda Pers Devletinin bir paras
olmufltur. Daha sonra bir sre skender mparatorluunun, Byk skenderin M. 323 ylnda
lmnden sonra Selevkoslarn eline gemifltir.
Romallar, Mezopotamyann kuzeybat blmn ksa bir sre (MS. 115-117) egemenlikleri altna almfllardr. MS. 226-640 tarihleri arasnda Sasaniler, son olarak da MS. 640larda Araplar Mezopotamyaya hkim olmufllardr.
N
AM A
Eski Mezopotamyann devlet ynetimini, hukukunu ve dinini aklamak.

Devlet Ynetimi: Smerlerde ynetimle ilgili
En (Bey), Ensi (Vali) ve Lugal (Kral) gibi unvanlar karflmza kmaktadr. Akkad egemenliinde
merkez krallk ynetimi grlr. Akkadlar devletlerini merkez sistemle yneterek btn dnyay ynetme dflncesini gelifltirmifllerdir. Daha
sonraki Yeni Assur Devleti ve Pers Dnemi krallar da lkelerini mutlak monarfli sistemiyle ynetmifller, lkelerinin topraklarn eyaletlere blerek bafllarna valiler atamfllardr.
Hukuk: Smerlerde adaletin koruyucusu olarak
Gnefl tanrsn (UTU) kutlamaktaydlar. Adaletin
yeryzndeki temsilcisi hkimlerdi. En byk
hkim, baflyarg ise krald. Fakat onun mahkemede bulunamad hllerde, kraln vekilleri olarak Sukkaller davalara bakarlard. Mahkemeler
tapnan veya flehrin kapsnda yaplrd.
Mezopotamyada bugne kadar bulunan kanunlar yazlfl srasna gre flunlardr:
I. Smerce Yazl Kanunlar:
a) Urukagina Kanunu
b) Ur-Nammu Kanunu
c) Ana ttiflu Kanunu
d) Lipit-fltar Kanunu
30
ve 16 tabanlarnda logaritma cetvelleri ile birinci

ve ikinci dereceden denklemlerin zmleri, eflitli geometrik flekillerin alan ve hacim hesaplarn yapmfllardr. Babil matematikileri, pi saysn 3 olarak hesaplamalarna karfln bunun tam
deerini 3 1/8 (=3.125) olarak gerek deere
(3.142) ok yakn hesaplamfllardr.
Smerler, ay takvimi kullanmfllar, yl 12 aya blmfllerdir. Zaman altmfl dakikalk saatlerde len ilk insanlar yine Smerlerdi. Gn kavramn
da ilk kez Smerler gelifltirmifltir. Smerler ve Babilliler , gn gndz ve gece olmak zere ikiye
ayryor ve 12 ift saate blyorlard. Smerler ve
Babilliler, gndz saatlerinde saati belirlemek
iin gnefl saatleri yapmfllar, yine gecenin ve
gndzn blmlerinin belirlenmesinde su saatleri de kullanlmfllardr.
Sanat: Mezopotamyada anak mlek M. 7000
yllarndan itibaren retilmeye bafllar. Bafllangta
elle flekillendirilen kaplar M. 4500 lerden itibaren
arkta yaplmaya bafllamfltr. Neolitik Dnemde
biimlendirilen en erken heykeller, kabartmalar,
mcevher ve kk el sanatlar ile teknolojik geliflmeyi gsteren mleki ark, araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonoz, Mezopotamyal toplumlarn uygarla yaptklar katklardr. Mezopotamyada Smerlerle bafllayp Yeni
Babil Dnemine kadar grlen zigguratlar yannda saray yaplar da mimari adan gzel sanat eserlerdir. Saraylar M. 3. binyln ortalarndan itibaren grlmeye bafllar. Kifl Saray, avlular, holler,
taht salonlar, oturma birimleri ve depolar gibi pek
ok blmden oluflur. Bunun yannda Eflnunna
Saray, (M.. 2000), Marili Zimrilimin Saray (M..
1700), Dur-Karigalzu (M.. 1380), Assur, Ninive
ve Babil saraylar dikkat ekicidir.
II. Akkadca Yazl Kanunlar:

a) Eflnunna Kanunu
b) Hammurabi Kanunu
c) Orta Assur Kanunlar
Din: Mezopotamyada ok tanrl bir din anlayfl
hkimdi. Smerlerde her flehrin bir tanrs vard.
Urukta nanna, Urda Nanna, Lagaflta Ningirsu,
Nippurda Enlil, Babilde Marduk ve Assurda Assur gibi. Tanrlarn tapnak-ev anlamna gelen
zigguratlarn altnda yafladna inanlrd. Zigguratlar tanrlarn evi olmas yannda yazc okulu,
ktphane ve arfliv ifllevlerini de grmekteydi.
N
A M A
Eski Mezopotamya kltr ve sanatn tartflmak.

Yaz ve Edebiyat: Uruk Dneminin sonlarna
doru M. 3200 yllarnda Uruk IV tabakasnda
en erken yazl belgeler ortaya kar. Bunlar resim fleklindeki (piktografik) iflaretlerden oluflmaktadr. Yaz yaygnlafltka giderek klmfl
ve resim zelliini kaybetmifl ve iflaret kmeleri
hline gelmifltir. Bu iflaretler de iviye benzetildii iin bu yazya ivi yazs denilmifltir.
Smerler yazya kavufltuktan sonra, hatralarndaki btn hikyeleri, masallar, gelenekleri, yazya geirmeye bafllamfllard. Smerleri, Babilliler ve Assurlular izlemifltir.
Smer edeb belgeleri grupta incelenmektedir:
I. Liturjik Eserler: Mitoslar (Adapa Mitosu, Etana
Mitosu), kaside ve atlar.
Tanrlarn insanlarla olan maceralarn anlatan
edeb eserlere mitos denir.
Tanrlara veya tanrlaflmfl krallara ll ve kafiyeli olarak yazlmfl vgler (kaside) arasnda Gnefl ve Adalet Tanrs fiamafla ve sin Slalesinden
flme-Dagana yazlmfl kasideler rnektir.
II. Epik (Destani) Eserler: Smerler edebiyatn
her dalnda lmez eserler yaratmfllardr. Destani
(epik) fliirin mucidi de Smerlerdir. Smer destanlar Kahramanlk a (Tufan ncesi) krallarnn icraatlarn anlatrlar. Bugne kadar bu trden Smerce 7 destan bulunmufltur: l) Yaradlfl
Destan 2) Glgamfl Destan 3) Lugalbanda Destan 4) Enmerkar ve Aratta Beyi Destan, 5) Ninurta Destan 6) Kazma Destan
III. Didaktik Eserler: Nesir halinde yazlmfl ilmi
eserler. Almanak, szlk vs.
Bilim: Eski Mezopotamyallar, M. 2. binyldan
itibaren arpm cetvelleri, kare, karekk, kp, 2
N
A M A
Msrn corafi yapsn ve Eski Msr tarihini genel hatlaryla deerlendirmek.

Eski Msr kltr Nil Vadisinde geliflmifltir. Dar
ve birka kilometre genifllikte olan vadi kuzeyde
Delta Blgesinden gneyde Assuandaki Birinci
alayana kadar uzanyordu. Msr, kuzeydeki
Afla Msr (Nil Deltas) ve gneyde vadi boyunca uzanan Yukar Msr olmak zere iki ayr blmden oluflur. Bat ve douda llerle, douda
kyya paralel uzanan sradalarla, gneyi alayanlarla kuflatlmfltr. Bu blgede bulunan kayalklar geifli zorlafltrmaktadr. alayanlarn g-
neyinde ise Nubya yer almaktayd. lkenin saldrya en ak blgesini kuzeyi oluflturmaktadr.
klim hemen hemen yaflsz olduu iin, topran verimlilii, tmyle Nil Nehrinin taflknlarna
balyd.Msrda Paleolitik adan itibaren (M.
500.000) insan topluluklar yaflamaktayd.
Yeni mparatorluk Dneminin baflnda yerleflmifl bir gelenee gre M. 3000 yllarnda Menes
adl efsanevi bir kral, o zamana kadar ayr krallklar olduu dflnlen Afla ve Yukar Msr
birlefltirmeyi baflarmfltr. Msr Devletinin bu flekilde kuruluflundan Byk skenderin M. 332
ylnda Msra gelifline kadar geen sredeki Msr tarihi, Manetho tarafndan 31 slaleye ayrlmfltr. Msr tarihi, Erken Devir (M. 3000-2650),
Eski Krallk (M. 2650-2134), Orta Krallk (M.
2040-1640), Yeni Krallk (M. 1550-1070) ve Ge
Dnem (M. 712-332) olmak zere dnemlere
ayrlr. Firavunlarn glerini kaybettii zamanlarda Msr tarihinde 3 ara devir yaflanmfltr.
N
AM A
Eski Msr kltrn ve mimarisini tanmlamak.

Devlet ynetimi: Eski Msr mutlak bir krallkt.
Devletin baflnda kral-firavun bulunur. Krallk genellikle babadan oula ya da kardeflten kardefle
geerdi.
Firavundan sonra en nemli kifli, firavunun yardmcs olan vezirdi. Vezir kral adna lkeyi ynetirdi. 18. Slale krallarndan II. Amenofis (M.
1427-1401) Dneminden bafllayarak ynetim sorumluluunu lkenin kuzeyinde ve gneyinde
iki vezir paylaflmfltr.
Her eyaletin baflnda firavun tarafndan tayin edilmifl bir vali bulunurdu. Bir baflka snf olan rahipler din gcn ellerinde bulunduruyorlard.
Memurlar ve rahiplerin altnda ok genifl bir ifti tabakas vard. Bunlardan baflka zanaatkrlar
ve M. 2. binyldan itibaren kleler de bulunmaktayd.
Bilim: Msrllar geometri konusunda ileri dzeyde bilgiliydiler. Msr geometrisi baz problemlerin zmleriyle alan ve hacim ls fleklinde karflmza kmaktadr.
Eski Msrda yaflayan insanlar tp konusunda da
baz bilgilere sahiptiler. Parazit hastalklar, verem, difl eti iltihab yaygn grlen rahatszlklard. Msrl doktorlarn krklar ve ak yaralar iyilefltirebildikleri saptanmfltr.
31
Msrllarn M. 3000lerde gelifltirdikleri Msr

takvimi Dnya Kltr Tarihi asndan nemlidir.
Nil Nehrinin periyodik taflknlarna dayanan bir
takvimdir. Daha sonra nce Julius Caesar, MS.
1582de de Papa XIII. Gregor tarafndan yaplan
dzeltme sonucunda, bugn hl kullandmz
Gregoryen takvimi ortaya kmfltr. Msrllar basit gnefl saatleri de yapmfl ve kullanmfllardr.
Yaz: M. 3000 yl civarnda ortaya kmfltr. Bu
yaz hiyeroglif yazyd. Zamanla hiyeroglif iflaretlerin ksaltlmasyla hiyeratik yaz (Kutsal Yaz) ve
demotik yaz denilen yazlar kullanlmfltr.
Din ve l Gmme: Slalelerden nceki dnemde hayvan biimli tanrlar vard. Bunlar totem din inanflndan kaynaklanmaktayd. Totemler zamanla nomelerin tanrlar dzeyine ykselmifllerdir. Daha sonra tanrlar insan biiminde
dflnlnce hayvan totemlerinin baz uzuvlar
insan vcuduna eklenmifltir. Bylece hayvan bafll insan vcutlu tanr betimlemeleri ortaya kmfltr. IV. Amenofis (Eknaton) Gnefl Tanrs
Aton dinini nermifl ancak gnefli tek tanr olarak kabul ettirmeye dayal bu dini yaymakta baflarl olamamfltr. Onun lmnden sonra eskiden olduu gibi Amon dinine geri dnlmfltr.
Din tapnmlar rahipler tarafndan yrtlyordu. nemli klt merkezleri arasnda Heliopolis,
Memfis, Abidos ve Teb flehirleri yer almaktadr.
Msrllar daha hayattayken mezarlarn planlamaya bafllarlard. nsanlar ldkten sonra, tanrlar katnda len kiflinin lmden sonraki yaflamna karar verilen bir duruflma yaplrd. Duruflmaya Osiris baflkanlk ederdi. l gmlmeden nce mumyalanr ve cesedin bozulmamas salanrd. Tarih boyunca en iyi mumyalar Msrllar
yapmfllardr.
Mimari: Eski Msr mimarisi, antsal lekli mezarlar ve tapnak yaplarnda younlaflmfltr. Saray yaplar ise gnmze kadar korunamamfltr. Mezarlar; mastabalar, basamakl piramitler,
gerek piramitler, kaya mezarlar ve lahitler olmak zere eflitli tiplere sahiptir. Tapnaklarda
ise bafllangta yuvarlak planl rnekler grlr.
Eski Krallkta Gnefl tapnaklar, Orta Krallkta
l klt ile ilgili kaya tapnaklar, Yeni Krallkta
ise l klt ile ilgili kaya tapnaklar ile byk
tanrlar iin infla edilen tapnaklar nemli rneklerdir. En grkemli tapnaklar Yeni Krallk zamannda grlmektedir.
32
Kendimizi Snayalm
1. lk
a.
b.
c.
d.
e.
tafl aletleri yapan insan tr hangisidir ?

Homo erectus
Homo neandertalensis
Homo heidelbergensis
Homo habilis
Homo ergaster
2. Smerlerde, ilk yazl reformlar ile tannan Smer

kral kimdir?
a. Mesilim
b. Ur-Nanfle
c. Urukagina
d. Eannatum
e. Lugalzaggesi
3. Assurlu tccarlarn Anadoluya getirerek sattklar
maden afladakilerden hangisidir?
a. Altn
b. Demir
c. Gmfl
d. Bakr
e. Kalay
4. fltar Kaps, Babil Kulesi ve dnyann yedi harikasndan biri olan Babilin Asma Baheleri hangi krallk
zamannda yaplmfltr?
a. Akkadlar
b. Eski Babil Devleti
c. Yeni Babil Devleti
d. Eski Assur Devleti
e. Yeni Assur Devleti
5. Mezopotamyada yaznn ilk defa ortaya kt kent
afladakilerden hangisidir?
a. Eridu
b. Ur
c. Lagafl
d. Uruk
e. Umma
6. Dnyann 7 harikasndan biri olarak kabul edilen

piramitlerin en by hangi Msr firavunu tarafndan
yaptrlmfltr?
a. Narmer
b. Snefru
c. Coser
d. Keops
e. Kefren
7. Eski Msr Tarihinin Piramitler a olarak da adlandrlan dnemi afladakilerden hangisidir?
a. Erken Dnem
b. Eski Krallk Dnemi
c. Orta Krallk Dnemi
d. Yeni Krallk Dnemi
e. Ge Dnem
8. Gnefl Tanrs Ra iin yaptrlan Gnefl tapnaklar
hangi Msr slalesi firavunlar zamanna aittir?
a. 3. Slale
b. 4. Slale
c. 5. Slale
d. 18. Slale
e. 20. Slale
9. I. Firavunlarn otoritelerini kaybetmesi
II. Eyalet valilerinin bamszlk hareketleri
III. Hiksos istilas
IV. Rahiplerin g kazanmalar
Yukardakilerden hangileri, Eski Msr tarihinde yaflanan ara dnemin sebeplerindendir?
a. Yalnz I
b. Yalnz II
c. I ve II
d. III ve IV
e. I, II, III ve IV
10. Mumyalama ile ilgili tanr afladakilerden hangisidir?
a. Anubis
b. Osiris
c. Thoth
d. Ra
e. Horus
33
Okuma Paras
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Smer Okulu
Uygarlk tarihi asndan baklnca, Smerin kazand
en stn baflarlar, iviyazsnn geliflmesi ve bunun
dorudan uzants olan resmi eitim sistemiydi. M.
nc binyln bafllarnda yaflayan isimsiz, uygulamaya eilimli Smer bilgeleri ve retmenlerinin yaratcl ve azmi olmasayd, gnmzn entelektel ve bilimsel baflarlarnn pek olanakl olamayacan sylemek bir abartma deildir. Elbette, ilk Smer iflaretleri
olan resimyazsn icat edenler, daha sonraki zamanlarda gelifltii haliyle okul sistemini kolay kolay ngremezlerdi. Fakat ncelikle zerlerinde ekonomi ve ynetimle ilgili yazlar bulunan binden fazla resimyazl
kk tabletten oluflan, bilinen en eski yazyla yazlmfl
belgeler arasnda bile okuma ve alfltrma yapma amal szck listeleri ieren pek ok tablet bulunmaktadr.
Bu da, daha M. 3000lerde bile baz yazclarn retme ve renme zerine dflnmfl olduklarn gsterir.
Bunu izleyen yllardaki ilerleme yavafl oldu. Fakat M.
nc binyln ortalarndan itibaren, btn Smerde
yaz yazmann resmi olarak retildii baz okullar bulunmufl olmaldr...
Smer okulunun bafl okul babas da denen ummiayd. rencilere okul olu, mezunlara ise eski gnlerin okul olu deniyordu. retmen yardmcs aabey olarak adlandrlyordu ve grevlerinden bazlar
rencilerin kopyalamas iin yeni tabletler yazmak,
rencilerin kopyalarn gzden geirmek ve ezberlerini dinlemekti. Dier retim grevlileri arasnda, rnein izimden sorumlu kifli ve Smerceden sorumlu
kifli bulunuyordu. Ayrca rencilerin okula devamndan sorumlu gzetmenler ve disiplinden sorumlu zel
grevliler vard. Okul mdrne de okul babas denirdi. Smer okullarndaki renciler byk olaslkla
yalnzca erkeklerden olufluyordu.
1. d
Kaynak: Kramer, S. N. (2002). Smerler. Tarihleri,

Kltrleri, Karakterleri, Kabalc Yaynevi, stanbul. s.
303, 306.
2. c
3. e
4. c
5. d
6. d
7. b
8. c
9. e
10. a
Yantnz yanlfl ise Dnyann Oluflumu ve lk nsan Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Smerler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Asurlular ve Babilliler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Babil Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Eski Mezopotamya Uygarl-Yaznn Geliflimi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Eski Msr Uygarl-Mimari
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Eski Msr Tarihi-Eski Krallk
Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Eski Msr Uygarl-Mimari
Yantnz yanlfl ise Eski Msr Tarihi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Eski Msr Uygarl-Din ve
l Gmme Gelenekleri konusunu yeniden
gzden geiriniz.
34
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Musul yaknlarnda Paleolitik an bafllarna tarihlenen tafl aletler saptanmfltr. Kuzey Irakta Kk Zap
Blgesinde yer alan ve gnmzden yaklaflk 80.000
yl ncesine tarihlenen Barda-Balka kamp alan ve Byk Zap Nehri Vadisinde bulunan fianidar Maaras
Paleolitik a insanlarnn nemli yaflam alanlardr.
Sra Sizde 2
Anadoluda M. 1950-1750 yllar arasnda yaflanan Assur Ticaret Kolonileri anda Assurlu tccarlar Anadoluya ticaret yapmaya gelmifllerdir. Tccarlar genellikle
Anadoluda ihtiya duyulan tun yapmnda kullanlan
kalay ve eflitli kumafllar satyorlar, karfllnda da altn
ve gmfl alyorlard. Anadoluda yaflayan topluluklar
Assurlu tccarlar sayesinde yaz ile tanflmfl ve M. 2.
binyln bafllarnda Anadolu tarihi alarna girmifltir.
Sra Sizde 3
Ziggurat, Smerlerin mimariye kazandrd bir yap tipidir. Birok kentte ziggurat bulunmaktayd. Yaplarn
planlar benzerdir. Taban dikdrtgendir ve yksek tapnaa dik ada birleflen merdivenle klmaktadr.
Ana tapnak odasnda tanr tasvirleri bulunmaktayd.
Tanrnn evi, dan evi, gkle yer arasndaki balant
olarak grlyordu.
Sra Sizde 4
Heykeltrafllk, Mezopotamyallar iin nemliydi. En eski insan tasvirleri kire taflndan yaplmflt. Mezopotamya heykeltrafll Yeni Smer Dnemi Gudea heykelleri ve Hammurabi bafl ile stn bir noktaya ulaflmfltr.
Kabartma sanat rneklerine de erken dnemden itibaren rastlanmaktadr. Eannatumun Akbabalar Steli,
Naram-Sin Kabartmas, Hammurabi Kanunlar Steli
ve Yeni Assur Dnemi savafl ve av kabartmalar kabartma sanatnn en gzel rnekleridir.
Sra Sizde 5
Erken Devirde Eski Msrdaki geliflmeler:
1. Afla Msr ve Yukar Msr Krallklarnn birlefltirilmesi ve merkez devletin oluflturulmas,
2. Msrda yzyllar boyunca kullanlacak merkezi ynetim sistemi, bir baflka deyiflle krallk sisteminin
oluflturulmas,
3. Hiyeroglif yaznn gelifltirilmesi,
Sra Sizde 6
4. slale byk piramitlerin dnemidir. Bu slalenin
krallar olan Snefru, Keops, Racedef, Kefren ve Mikerinosun yaptrdklar piramitler, Msrn en grkemli antlar olarak karflmza karlar. Eski Krallk Dneminde
infla edilen piramitler, o aa Piramitler a adnn
verilmesine neden olmufltur. Bu dnemde Msrda yaplan bir dier antsal yap tr Gnefl Tanrs Ra iin
yaplan Gnefl tapnaklardr.
Sra Sizde 7
Amenemhet, firavunlarn lmnden sonra tahtn el
deifltirmesini kolaylafltrmak iin, olunu tahta ortak
ederek yeni bir gelenek bafllatmfltr. Doal olarak firavunun lmnden sonra ynetime ortak olan oul grevine kral-firavun olarak devam etmifltir.Orta Krallk
Dnemi Hurri kkenli Hiksoslarn istila hareketleri sonucunda sona ermifltir.
Sra Sizde 8
Msr takviminin Dnya Kltr Tarihi asndan nemi,
gnmzde kullandmz takvimin temelini oluflturmufl olmasdr. Nil Nehrinin periyodik taflknlarna dayanan bir takvimdir.
Sra Sizde 9
Hiyeroglif Yaz, Hiyeratik Yaz, Demotik Yaz ve Kopt
Yazs.
35
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Aydn, H. (2011). Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi
alar, Uygarlk Tarihi Anadolu niversitesi
Ak retim Fakltesi Yayn, (ed) T. Sivas,
Eskiflehir, 2-25.
Baines, J. ve J. Malek. (1986). Eski Msr, (ev. Z.
Aruoba-O. Aruoba), letiflim Yaynlar, stanbul.
Bottero, J., M - J. Steve. (2002). Evvel Zaman inde
Mezopotamya, (ev. A. Tatler), stanbul.
Desplancques, S. (2006). Antik Msr, (ev. . Yerbuz),
Dost Yaynevi, Ankara.
Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma. Antik
Akdeniz Uygarlklar, (ev. S. K. Ang), Dost Kitabevi,
Ankara.
Hrn, S. (1998). ivi Yazs: Ortaya kfl,
Geliflmesi, zm, stanbul.
Gndz, A. (2002). Mezopotamya ve Eski Msr.
Bilim, Teknoloji, Toplumsal Yap ve Kltr,
Bke Yaynlar, stanbul.
Hooke, S. H. (2002). Ortadou Mitolojisi Mezopotamya,
Msr, Filistin, Hitit, Musevi, Hristiyan Mitoslar,
(ev. A. fienel), Ankara.
Hornung, E. (2004). Ana Hatlaryla Msr Tarihi, (ev.
Z. Akarsu Ylmazer), Kabalc Yaynevi, stanbul.
nan, A. (1987). Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
plikiolu, B. (1994). Eskia Tarihinin Ana Hatlar,
Bilim Teknik Kitapevi, stanbul.
Jean, G. (2001). Yaz. nsanln Bellei, (ev. N.

Bafler), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Krolu, K. (2006). Eski Mezopotamya Tarihi,
stanbul.
Knal, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara.
Kramer, S. N. (2002). Smerler Tarihleri, Kltrleri,
Karakterleri, Kabalc Yaynevi, (ev. . Buze),
stanbul.
Kramer, S. N. (1999). Tarih Smerde Bafllar, (ev. H.
Koyukan), stanbul.
Maisels, C. K. (2000). Uygarln Douflu, Yakndouda
Avclk ve Toplayclktan Tarma, Kentlere ve
Devlete Geifl, (ev. A. fienel), stanbul.
Nissen, H.J. (2004). Ana Hatlaryla Mezopotamya.
Yakn Dou Arkeolojisinin lk Dnemleri,
stanbul.
Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou,
(ev. Z. Kl), stanbul.
Schulz, R.-M.Seidel (2004). Egypt. The World of the
Pharaohs, stanbul.
Vercoutter, J. (2003). Eski Msr, (ev. E. aykara),
letiflim Yaynlar, stanbul.
Yldrm, R. (1996). nasya Tarih ve Uygarlklar,
Meram Yaynclk, zmir.
Yldrm, R. (2004). Uygarlk Tarihine Girifl, Ankara.
GENEL UYGARLIK TARH
2
Amalarmz
N
N
N

Anadolunun Tarih ncesi Dnemlerinin zelliklerini ve nemli merkezlerini
kronolojik bir dzen iinde tanmlayabilecek,
Anadolunun Tun alarnn siyasi ve kltrel zelliklerini ve nemli
merkezlerini kronolojik bir dzen iinde deerlendirebilecek,
Anadolunun Demir a Uygarlklarnn siyasi ve kltrel yapsn
tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tun
Tablet
Karum
Hitit
Urartu
Frig
Lidya
Ortostat
Hilani
Tmls
Megaron
Sikke
indekiler
Eski Anadolu
Uygarlklar
ANADOLUNUN TARH NCES

(PREHSTORK) DNEMLER
ANADOLUNUN TUN ALARI
ANADOLUNUN DEMR AI
UYGARLIKLARI
Eski Anadolu Tarihi

ve Uygarlklar
ANADOLUNUN TARH NCES (PREHSTORK)
DNEMLER
Paleolitik a (Eski Tafl a, Yontma Tafl Devri)
(G. 1.000.000-12.000/11.000)
nsan denen canlnn kltrel bir varlk olarak ortaya kt, insanlk tarihinin bafllang evresini oluflturan Paleolitik a /Yontma Tafl Devri, Besin Toplaycl Dnemi olarak da tanmlanmaktadr. Gnmze kadar yaplan alflmalar, Paleolitik
a boyunca Anadoluda kalabalk bir nfusun barndn ortaya koymufltur. Paleolitik ada insanlar avclk ve toplayclkla geinmifller, gebe bir yaflam srmfller, doal maaralar ve kaya alt snaklarnda geici olarak barnmfllardr.
Kullandklar aletleri akmaktafl, obsidyen (volkanik cam), dier ifllenebilir tafllar,
hayvan kemikleri ve boynuzlardan yapmfllardr.
Paleolitik a kendi iinde Alt, Orta ve st Paleolitik olmak zere evreye ayrlr. Paleolitik an Anadoludaki en eski buluntu yerleri Nidede Kaletepe Deresi,
Konyada Dursunlu, stanbulda Kk ekmece Glnn 1.5 km kadar kuzeyinde
yer alan Yarmburgaz Maaras ile Antalyann 27 km kuzeybatsnda, fiam Dann
Akdenize bakan yamalarnda bulunan Karain Maarasdr. Konyada Dursunlu
buluntu yerinde ele geirilen aletler gnmzden 900.000 yl ncesine tarihlenir.
Dursunlu ve Kaletepe Deresi buluntular Afrika dflna kan ilk insan tr olan
homo erectuslara aittir. Gnmzden 300-400 bin yl kadar eskiye giden Yarmburgaz maarasnda uzun bir sre dnflml ve mevsimlere bal olarak homo erectus
tr 20-25 kiflilik bir topluluun barnd, kfl aylarnda ise maarann ay tr hayvanlar tarafndan in olarak kullanld dflnlmektedir.
Karain maarasnda Orta Paleolitik Dneme ait tabakalarda Homo sapiens neanderthalensis trndeki insana ait bu kalntlardan baflka, antik fil, su aygr, maara ays, kz, at, geyik gibi hayvanlara ait kemikler ve akmak taflndan yaplmfl el baltalar, kazyclar ve eflitli ular da bulunmufltur. Orta Paleolitik Dneme
ait ocak ve odun kalntlar ise Anadolu insannn atefli kullanmaya baflladn, byk bir olaslkla yiyecekleri piflirmeyi de rendiini gstermektedir.
Paleolitik an en geliflmifl ancak en ksa evresini oluflturan st Paleolitik Dneme ait buluntular, Yarmburgaz ve Karain maaralarnn yannda Antakya yaknlarndaki azl Maara, Antalya yaknlarnda Beldibi, Belbafl, kzini maaralar ve Ispartada Kapalin maarasnda gereklefltirilen kazlarda ele geirilmifltir.
38
Homo sapiens tr insann yapmfl olduu aletlerdeki byk geliflme ve eflitlilik

bu dnemin en dikkat ekici zelliidir. Kemik ine, bz ve delici gibi aletler bu
evrenin rndr. Bu evrenin zerinde durulmas gereken bir dier nemli zellii, sanatsal etkinliklerdir. Karain ve kzini maaralarnn duvarlar ile bu maaralar ve Beldibi Maarasnda bulunan yass akl tafllar zerine kazma, kabartma
veya boya ile yaplmfl hayvan ve insan figrleri, birok arafltrmac tarafndan av
trenleriyle iliflkilendirilmektedir. Bu resimler, bir av kltrnn ortaya kmaya
baflladn gstermektedir.

(G. 12.000-11.000)
Mezolitik a, Paleolitik a ile yerleflik dzen ve retim ekonomisinin gereklefltii Neolitik a (Cilal Tafl Devri) arasndaki geifli hazrlayan ara evredir. Paleolitik
a boyunca yaflanan Buzul alarnn bitifliyle iklim lmanlaflmfl, bu iklime uygun
yeni bitki ve hayvan trleri ortaya kmfltr. nsanlar buzullarn erimesiyle geniflleyen
sulak alanlarn etrafnda yerleflmeye bafllamfltr. Avclk ve toplayclk devam etmifltir. Bunun yannda doada yabani olarak yetiflen tahllar biilmifl ve tme faaliyeti gereklefltirilmifltir. Anadoluda bu aa ait yerleflme yerleri Toroslarn gneyi ile
Marmara Blgesi ve Orta Karadenizde saptanmfltr. Yaflam biimi Paleolitik adan
byk bir deiflkenlik gstermeyen Mezolitik an en zgn buluntular, mikrolit
olarak tanmlanan kk tafl aletlerdir. akmak tafl ve obsidyenden yaplmfl olan
bu aletler iinde, minik sapl kazyclar, kalemler ve deliciler saylabilir. Ayrca, bu
kk tafl aletler, boynuz, kemik ve ahflaptan bir sapa taklarak kullanlmfltr. Bu flekilde yaplmfl olan oraklar bime iflleminin ortaya ktn gstermektedir.
Antalyann 50 km kadar gneybatsnda yer alan, birbirine yakn konumdaki
Beldibi ve Belbafl maaralarnda yaplan arafltrmalarda aa zg mikrolit aletlerin gzel rnekleri ele geirilmifltir. kzini maarasnda ise dibek ve tme tafllarnn kullanm ile ilgili olarak tahl tme srecine girildii saptanmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Paleolitik a
ekonomisinin
z nedir? Anadoludaki en eski Paleolitik a buluntu yerleSIRA
SZDE
ri nerededir?
fi N E L (Cilal
M
NeolitikD a
Tafl a, Yeni Tafl a)
(M. 10.000- 5.500)
Neolitik an
S O RenU nemli zelliini, insanolunun sadece avclk ve toplayclkla
srdrd tketici yaflam brakarak, retici bir yaflama geifli olarak tanmlayabiliriz. nsanlar bu ada yerleflik dzene gemifller, ilk kyler kurulmufl, bitki trleDKKAT
ri evcillefltirilerek tarm yaplmaya bafllanmfl, hayvanlar evcillefltirilmifl, ilk ticari faaliyetler bafllamfl, elle flekillendirilen piflmifl toprak anak mlekler retilmeye
SZDENeolitik an bafllarnda (M. 10.000-7.000 yllar arasnda)
bafllamfltr.SIRA
Ancak
henz yukarda saydmz yeniliklerden piflmifl toprak anak mlek retimi bafllamamfltr. Bu nedenle bu dneme anak mleksiz Neolitik a (Aseramik NeAMALARIMIZ
olitik a) ad verilir. M. 7.000-5.500 yllar arasndaki dneme de anak mlekli Neolitik a ad verilir.
BugneKkadar
alflmalar Anadoluda anak mleksiz Neolitik an
T A yaplan
P
Gneydou Anadolu ve Orta Anadolu olmak zere iki byk kltr grubuna ayrldn gstermifltir. Gneydou Anadoluda Hallan emi (Batman), ayn (Diyarbakr), TNevali
E L E V Z Yori
O N (Urfa) ve Gbekli Tepe (Urfa) yerleflmeleri anak mleksiz (Aseramik) Neolitik a yerleflmelerinin en nemlilerini oluflturmaktadr. Do-
N N
NTERNET
39
2. nite - Eski Anadolu Uygarlklar
uda Tuz Gl ile batda Beyflehir Gl arasnda kalan Orta Anadolu blgesindeki nemli yerleflmeler ise Aflkl Hyk, Musular (Aksaray), Canhasan III (Karaman), Suberde (Konya) ve Haclar (Burdur)dr.
Batman ili Kozluk ilesi yaknlarnda yer alan Hallan emi Hy Anadolunun
bugne kadar saptanmfl en eski kydr. Burada konutlar, 4-6 m apndaki, topraa almfl yuvarlak ukurlar iine infla edilmifltir. Yaplarn duvarlar kumtafl levhalarla rlmfl ve belirli aralklarla yerlefltirilen ahflap dikmelerle desteklenmifltir.
Damn dal-amur rg tekniinde yapld dflnlmektedir. Henz besin ekonomisine gemeyen halk, geimini avclk ve toplayclkla salyordu. Obsidyen ve
akmak tafl aletlerin yan sra ele geen havan, havaneli ve ezgi tafl rnekleri tahllarn tlmfl olduuna iflaret etmektedir. Bezemeli tafl anaklar, boncuklar ve
kemik olta ineleri dier nemli buluntu grubunu oluflturmaktadr. Bu dnemin bir
dier nemli merkezi olan ayn, Diyarbakrn Ergani ilesi yaknlarnda yer almaktadr. Neolitik an tm evrelerinin saptand bu yerleflmenin sakinleri bafllangcndan itibaren tarm biliyor, buday ekimi yapyordu. Nevali ori ve Gbekli Tepe yerleflmeleri, kabartma bezemeli stel ve yontularla ssl trensel ve dinsel
ifllevli kutsal yaplaryla dikkat ekmektedir. Yresel farkllklara ramen, Gneydou Anadoludaki merkezler arasnda bir kltr birliinin varl nemlidir.
Hyk: nsanolunun bin

yllar boyunca ayn yerde st
ste kurmufl olduu
yerleflmelerin ykntlarnn
oluflturduu yapay tepe.
Resim 2.1
Gbeklitepe hayvan
kabartmal stel
Gneydou Anadolu kltr blgesinden tamamen farkl zellikler sergileyen

Orta Anadolu kltr blgesinin nemli yerleflmelerinin baflnda Aksarayn gneydousunda yer alan Aflkl Hyk gelmektedir. Burada konutlar bitiflik dzendedir
ve avlularla ayrlan mahalleler fleklinde infla edilmifltir. Tarma gememifl olan
Aflkl sakinleri hasad bilmekteydi. n evcillefltirme aflamasndaki koyun ve kei
ile yabani domuz ve sr eti ile besleniyordu.
anak mleksiz Neolitik a kltrleri M. 7. binyl civarnda yavafl yavafl ortadan kalkmfltr. Birok yerleflme ya tamamen terk edilmifltir ya da uzun bir sre iskna sahne olmamfltr. Bu durum, Toroslarn gneyinde bafllayan kurak iklimle iliflkilendirilmektedir. Kltrel kesintiden sonra, M. 7. binyln bafllarnda, kilin elle flekillendirilip ateflte piflirilmesiyle elde edilen anak mlein kullanlmaya baflland
Erken Neolitik aa (anak mlekli Neolitik a) geilmifltir.
Erken Neolitik aa ait yerleflmelerin ou Anadolunun gney kesiminde,
Toroslarn gney ve kuzey eteklerinde kurulmufltur. Bu dnemin nde gelen
40
Resim 2.2
atalhyk Neolitik
a yerleflmesi
(canlandrma)
Resim 2.3
atalhyk piflmifl
toprak Ana Tanra
heykelcii
yerleflmeleri iinde en nls atalhyktr. Konyann 52 km gneydousunda, umra ilesi yaknlarndaki hyk, 450 x 275 m boyutlarnda, 17 m yksekliindedir. Buras, binden fazla konuta sahip, 5-10 bin kiflinin yaflad hesap edilen Yakn Dounun bilinen en byk kasabalarndan biridir. atalhyk halk,
ky aflamasn gemifl, bir kent uygarl yaratmfltr. atalhyk kazlarnda ortaya karlan yerleflme
dzeni, tamamen dfla kapal bir mimari zellik
gstermektedir. Mimari
sistem, avlularn evresine infla edilen dikdrtgen
planl konutlardan oluflan
mahallelerin birbirlerine
eklenmesinden olufluyordu. Kapsz olan konutlara damlardaki bir aklktan ahflap merdivenler ile
giriliyordu.
Konutlarn dflnda, kutsal alan olarak nitelenen zel yaplar da vardr. Bunlar,
duvarlarna yaplan av sahneleri, geometrik motifler, dans eden insanlar gibi eflitli
konularn ifllendii duvar resimleri ve kabartmalar, eflitli heykelcikler, seki altna gmlen llere braklan zengin armaanlar ile konutlardan ayrlmaktadr. Bunlarn
duvarlarndanbiri zerinde olaslkla lav pskrten Hasanda volkan nndeki atalhyk kasabasn betimleyen pano son derece nemlidir. Burada, dnyada ilk kez
bir yerleflme yerinin plan ile karfllafllmaktadr.
Konutlar ve kutsal alanlarda ele geen heykelcikler, elde flekillendirilmifl piflmifl
toprak anak mlekler, bakr ve kurflundan boncuk, yzk gibi taklar, bitki lifi ve
hayvan klndan yaplmfl dokumalar,
atalhyk sakinlerinin bu dnemde
ulafltklar yksek uygarlk seviyesini
gzler nne sermektedir.
Ge Neolitik ada Anadolunun
gerek retimci kyl toplumlar ortaya kmfltr. Ekonomide avclk, nemini giderek yitirirken hayvan besicilii ve zellikle tarm geliflmifltir. anak
mlek yapm iyice yaygnlaflmfltr.
Deiflen yaflam flekli, etkisini sanatta
da gstermifltir. nemini yitiren av sahnelerinin yerini, topran bereketini kadnn dourganl ile zdefllefltirilen
Toprak Ana/ Ana Tanra almfltr. Bu
an sonunda Konya Ovas ve Gller
Yresindeki yerleflme yerleri nedenleri bilinmeyen birtakm geliflmeler sonucunda ya terk edilmifl ya da uzun
bir sre iskna uramamfltr.
41
Kalkolitik a (Bakr Tafl a) M. 5500-3200/3000

Tafl Devrinden Maden Devrine geifl dnemi olarak tanmlanan Kalkolitik an
en belirgin zellii, tafl aletlerin giderek azalmas ve madenciliin geliflmesidir. lk
kullanlan maden bakr olmufltur. zgn boya bezemeli anak mlek geleneinin ortaya kmas, nfusun ve yerleflim yerlerinin artmas, soyut ana tanra idollerinin ve bakr ticaretinin yaygnlaflmas bu an zellikleri arasndadr. Neolitik
kltre oranla daha genifl bir alana yaylan Kalkolitik a kltr blgelerini Trakya ve Kuzeybat Anadolu, Gller Blgesi, Konya Ovas, ukurova, Dou ve Gneydou Anadolu oluflturmaktadr.
SZDE
Neolitik an en nemli zellii nedir? Anadoluda bu adaki ilkSIRA
hareketlenme
nerede
bafllamfltr?
ANADOLUNUN TUN ALARI
D fi N E L M
D fi N E L M
Bu aa adn veren tun, nceleri bakr ve arsenik sonra da bakr ve kalayn

S O R U Bakra gre
belirli oranlarda birbirine karfltrlmasyla elde edilen bir alaflmdr.
olduka sert olan bu alaflm, dvlerek ya da ergitilip kalplara dklerek istenilen biimlere sokuluyordu. Bu ada yaflayan insanlar, tuncun
sra, araD K K yan
AT
larnda altn ve gmfl gibi deerli madenlerin de bulunduu hemen tm madenleri, dkme ve dvme tekniiyle istedikleri biimi vererek kullanmfllardr.
SIRA SZDE
Madenciliin geliflmesi, ifl blmne dayal kent yaflamnn bafllamasn salamfl, bu oluflum Anadoluda sosyal snflarn giderek daha belirginlefltii, ynetici snfn grkemli bir yaflam dzeyine ulaflt ilk bamsz
beyliklerin, siAMALARIMIZ
yasal rgtlenmelerin ve merkez ynetime bal devletlerin ortaya kfln hazrlamfltr. Tun a, lk, Orta ve Son Tun olarak evreye ayrlr. Orta
Tuntan itibaren yaznn Anadoluda kullanlmasyla birlikte
tarih
K TAnadolu,
A P
alarna girer.
N N
lk Tun a (M. 3200/3000-2000)
SIRA SZDE
TELEVZYON
lk Tun a, Ge Kalkolitik an sonlarndan Anadoluda yaznn kullanmna

kadar olan ok uzun bir sreyi kapsamaktadr. Kendi iinde alt evreye ayrlan
(lk Tun a I-III) bu dnemin ilk evrelerinde daha ok, Kalkolitik Dnemin taNTERNET
rma dayal ky kltr srdrlmektedir. zellikle verimli ovalarda kurulmufl
olan yerleflmeler, yine birtakm kltr blgelerine ayrlmfltr. Dou, Gneydou,
Orta Anadolu ve Bat Anadolu olmak zere doal snrlarla belirlenmifl olan bu
kltr blgelerinden Dou Anadolu kendine zg ayr bir kimlik taflr. Gneydou Anadolu ise byk lde Mezopotamyann etkisi altndadr.
Toplumlarn daha iyi rgtlenebildii bu ada yneticiler gl bir snf
olarak ortaya kmfltr ve Anadolu bu yneticilerin nderliinde feodal sistemin
egemen olduu irili ufakl birok beylik arasnda paylafllmfltr. Tapnak, saray
ve idari binalara sahip, evresi surlarla tahkim edilmifl antsal giriflli yerleflmeler
bu a iin karakteristiktir. anakkale yaknlarndaki Troya I-V, Aslantepe (Malatya), Karatafl Semayk (Antalya-Elmal), Norfluntepe (Elaz-Altnova) bu tip
yerleflmelerin en etkileyici rnekleridir. Bu yerleflmelerde ortaya karlan saray
yaplar ise toplumun giderek hiyerarflik bir dzenin en st kademelerine doru
ulaflmakta olduunun ak gstergeleridir. Bu durum Alacahykteki zengin maden buluntulara sahip mezarlardan da anlafllmaktadr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
42
Dnemin sonlarnda Orta Anadoluda etkin bir beyliin merkezi gibi grnen
Alacahykn en nemli zellii Kral Mezarlar olarak adlandrlan 13 adet gmdr. Bu mezarlktaki gmlerin dnemin beyleri ve efllerine ait olduu dflnlmektedir. Mezarlarda ele geen ok saydaki armaanlar, Troya II yerleflmesinde ele geen Troya hazinesi olarak tanmlanan buluntular ile adafl olup benzer
nitelikte altn, gmfl, elektron, tun ve demirdendir. Bu mezar hediyelerinin en ilginlerini geyik ve boa figrl, son derece karmaflk ve geliflmifl dkme ve dvme teknikleriyle yaplmfl tun diskler oluflturmaktadr. Daha nce de belirttiimiz
gibi, nceki alarn tarm, dokumaclk, mlekilik gibi bulufllarna, daha etkili
silah ve aletlerin, daha zarif taklarn yaplmasn salayan, aa adn veren tuncun
eklenmesi dnemin en belirgin zelliidir.
Dnem iinde geliflen madencilik teknikleri erevesinde Anadoluda biri Troya yresinde, dieri ise Orta Anadolu ve Karadeniz blgeleri arasnda yer alan iki
yerel madencilik okulunun bulunduu anlafllmaktadr. Troya, Alacahyk, Hasanolan, Mahmatlar, Horoztepe, Eskiyapar, kiztepe ve Aslantepe kazlarndan kan madeni buluntular, bugn Anadolu Uygarlklarnn en sekin rneklerini
oluflturmaktadr. Bu dneme zg bir dier nemli teknolojik geliflme, ilk kez lk
Tun a II evresinden itibaren Anadoluda mleki arknn kullanlmaya bafllamfl olmasdr. Troya IIb tabakasnda ortaya kan mleki arknn, Mezopotamyadan deniz yolu ile Troyaya geldii dflnlmektedir. Bir baflka teknolojik
bulufl ise kan biimindeki drt tekerlekli arabadr.
Resim 2.4
Alacahyk Kral
Mezarlarnda
bulunan tun geyik
ve disk
Protohistorik a: Bir
toplum henz kendisi ile
ilgili dolaysz bilgi salayan
belge yaratma aflamasna
gelmemiflse fakat
evresinde bulunan ve yazy
kullanmasn bilen baflka
toplumlarn belgeleri o
toplumla ilgili bilgi
veriyorsa, sz konusu insan
topluluu protohistorik bir
a yaflyor demektir.
lk Tun anda zengin bir uygarlk yaratan Anadolu topraklar, zellikle Mezopotamyadaki g odaklarnn ilgisini ekmifltir. Akkad mparatorluu krallarndan I. Sargon ve Naram-Sine ait yazl belgelerde adnn gemesiyle birlikte Anadolu n Tarih / Protohistorik ana girmifltir (M. 3 binyln ikinci yars). Bu
yazl belgelerde Anadolu topraklar iin Hatti lkesi ad kullanlmfltr. Bu isim
Anadolunun bugn iin bilinen en eski ismidir ve Assur yllklarnda grld
zere M. 7. yzyla kadar kullanlmaya devam etmifltir. lkeye adn veren Hattiler, M. 3. binyln ortalarndan itibaren Orta Anadolu Blgesinde Kzlrmak yay iinde kk beylikler hlinde yaflayan bir topluluktur ve daha sonra bu blgede kurulan Hitit Devletinde nfusun byk ounluunu oluflturmufllardr. Dilleri, bilinen dil ailelerinden hibirine dahil deildir.
Anadolunun zenginliini fark eden Assurlu tccarlar, Anadolunun altn ve gmfln elde edebilmek iin Mezopotamya ile Anadolu arasnda youn bir ticaret
43
a kurmufltur. Bu ticaretin Anadoluya salad en byk kazan Assurlu tccarlardan yazy renmeleri olmufltur (M. 2000/1900). Yaznn Anadoluya girmesiyle Anadolu Uygarlk Tarihinin ikinci evresi, yani Anadolunun Tarih alar
bafllamfltr.
Alacahyk Kral Mezarlarna kimler gmlmfltr?
SIRA SZDE
Orta Tun a (M.. 2000/1900 -1500/1450)
D fi N E L M
Mezopotamya ile bafllayan rgtlenmifl, gl ticari iliflkiler ve yaznn ortaya kmas bu dneme damgasn vuran en nemli geliflmelerdir. Anadoluda Tarih aU
S O RKltepe
larn bafllangcn belirleyen zeri ivi yazl kil tabletler Kayseride
(Nefla),
orumda Boazky (Hattufla) ile Ortaky (fiapinuva), Yozgat yaknlarnda Aliflar
(Ankuva), Tokatta Maflathyk (Tapigga) yerleflmelerinde ele gemifltir.
Bu tabletDKKAT
lerin yazlmfl olduu dil, Akkadann Eski Assur lehesidir. Bu tabletler Anadolu
halklar ile Assurlu tccarlar arasndaki ticari anlaflmalar, mahkeme kararlar, evlat
SIRA SZDE
edinme, evlenme, boflanma, kle ticareti, miras ve tccarlarn zel yaflamlarna iliflkin konular iermektedir.
Saylar Kltepede 20.000e
AMALARIMIZ
yaklaflan tabletlerden renildiine gre, ynetim merkez Mezopotamyada Assur kenti olan Assur
K T A P
Devleti vatandafl tccarlar, kabaca
M. 1950-1750 yllar arasnda Kltepedeki gibi, Anadolunun farkl
TELEVZYON
yerlerinde ticaret kolonileri kurarak iyi rgtlenmifl bir ticaret a
gelifltirmifllerdir. Bu rgtl ticaret
NTERNET
dnemine Eski Assur Ticaret Kolonileri a ad verilmifltir. Bu yeni
ticaret dzeninde iki tip ticaret
merkezi kurulmufltur: Bunlardan ilki ve nemli olan Anadoluda bu
dnemin siyasi erkleri olan beyliklerin yaknlarnda kurulmufl olan
Assurca karum denen byk pazar yerleridir. Dier merkez ise Assurca vabartum denen yerleflmelerdi. Bu ticaret
kolonileri hem Assurlu tccarlara hem de korumas altna girdikleri Anadoludaki
beylere karfllkl karlar salayan uluslararas bir yapya sahip ticaret sisteminin
paralaryd. Tabletlerden renildiine gre, burada Assurlu tccarlarn yannda
yerli Anadolu halkna ait kiflilerin de ticaret flirketleri bulunmaktayd. Ayrca Kuzey
Suriye ve Kuzey Mezopotamya kkenli tccarlar da vard.
En ok yazl belge veren ve en iyi tannan karum Kayserinin 20 km kuzeydousunda, yer alan Kltepedeki Kanifl (Nefla)tir. Buras hem tm karumlarn merkezi durumundayd hem de gl bir Hatti Beyliinin merkeziydi. Burada beyler,
daha yksek eski bir hyk zerindeki saraylarda, Assurlu tccarlar ile yerli halk
ise bu tepenin eteindeki afla kentte, ayr mahallelerde yaflyorlard. Orta Anadoluda sonradan Hititlerin baflkenti olan Boazkydeki Hattufl, o dnemdeki ismi
bilinmeyen Yozgattaki Aliflar, Aksaray yaknlarndaki Acemhyk, Konyada Karahykte de karumlar kurulmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
Resim 2.5
AMALARIMIZ
Kltepeden kil
tablet ve zarf
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Karum: Liman ve rhtm

anlamna gelen
yerleflmelerdir. Bu
yerleflmelerde Assurlu
tccarlar belirli bir serbesti
iinde yaflayp ticaret
yapmaktaydlar.
Vabartum: Konuk anlamna
gelen, tccarlarn ana
merkezler arasnda
konakladklar, belki
mallarn geici olarak
depoladklar bir eflit
kervansaraydr.
44
Tun silah, alet ve ss eflyalarnn yapm iin gerekli olan kalay, Anadoluda
fazla bulunmamaktayd. Assurlu tccarlar Anadoluda bulunmayan kalay ve dokuma rnleri getirmifller, bunlar gmfl, altn ve deerli tafl karfllnda satmfllardr. Assurlu tccarlar, yerli Anadolu trnde dikdrtgen planl, avlulu tek ya da iki
katl konutlarda yaflyorlar; yerli halk ile ayn tip eflyalar kullanyorlard. Bununla
birlikte dilleri, l gmme gelenekleri ve mhr biimleri farklyd.
Assur Ticaret Kolonilerinin neden ortadan kalktklar kesin olarak bilinmemektedir. Kazlar, M. 1750 ylnda Karum Kanifl (Nefla) baflta olmak zere Orta Anadolunun birok yerleflmesinin byk bir yangnla ykldn gstermektedir. Yerli beyler arasndaki bir atflmaya balanan bu olaydan sonra Anadolunun ilk merkez devleti olan Hitit Devleti ortaya kmaya bafllar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O RHint
U Avrupal bir
Luviler:
topluluktur. Anadolunun
bat, gneybat ve gney
blgelerine yaylmfllardr.
DKKAT
M. 2300 yllarna doru
Balkanlar zerinden
Anadoluya girdikleri kabul
SIRAAncak
SZDE
edilir.
bu g hareketi
tartflmaldr.
Karum ve vabartum
nedir?
SIRA SZDE
Eski Hitit Devleti
D fi N Ekurulufl
LM
Hitit Devletinin
aflamasnda Anadoluda beylikler hlinde yaflayan, farkl
diller konuflan birok halk bulunmaktayd. Bunlar iinde Hattiler, Luviler, Palalar
ve HurrilerS en
oluflturmaktadr. Hattiler ile hemen hemen ayn blO Rnemlilerini
U
gede Hititler yaflamaktayd. Hint Avrupa kkenli dil konuflan ve kendilerini Neflallar, kullandklar dili de Nefla dili olarak tanmlayan Hititlerin kkeni, Anadoluya
DKKAT
nereden geldikleri konusu tartflmal olup bu konuda farkl grfller vardr. M.
2000 dolaylarnda doudan Kafkasya Derbent kaplarndan girmifl olduklar genelSIRA SZDE
likle benimsenen
varsaymdr. Son yllarda ileri srlen bir baflka grfle gre ise
Hititler Orta Anadolu kkenli yerli Anadolulu bir topluluktur.
Farkl etnik kkenli, farkl dillerin konuflulduu Anadoluda ilk siyasal birlik
AMALARIMIZ
kurma alflmasnn baflnda, kkeni Orta Anadoluda Kuflflara kentine dayanan Pithana olu Anitta (M. 1750) yer almaktadr. Anitta, Nefla (Kltepe), Zalpa ve Hattufl (Boazky)u
K T A ele
P geirdikten sonra Byk Kral unvann almfltr. Anitta, Nefla
kentini kendine baflkent yapmfl, blgede giderek glenip, Anadolu beyliklerini
birer birer denetim altna alarak merkez Hitit Devletinin temellerini atmfltr. Anittadan yaklaflk
yz yl sonra, ayn soydan gelen Kuflflaral Labarna, Hattufl kentini
TELEVZYON
baflkent yapp, kente Hattufla, kendine de Hattuflili (Hattuflal) adn vermifltir (M.
1650-1620). Bylece feodal ve teokratik Hitit Devleti kurulmufltur.
I. Hattuflili ve torunu I. Murflili (M. 1620-1590) dneminde Eski Hitit Devleti
N T E R Ngeliflir,
ET
hzl bir flekilde
Kuzey Suriye blgesi ele geirilir. Halep, Hitit Devletinin
snrlar iine alnr, Babil fethedilir. Bat Anadoluda Arzava lkesi zapt edilir. Ksa
sre iinde Hititler Yakn Dounun etkin siyasi glerinden biri hline gelir. I.
Murflilinin lmnden Telepinu (M. 1525-1500)nun bafla geifline kadar olan
dnem Hitit Devletinin kargafla dnemidir. Telepinu tahta getiinde devlet zayflamfl, birok blge elden kmfl, Hititler ilk kurulduklar blgeye ekilmifltir. Telepinu yeni dzenlemeler ile bu karflk duruma son vermifltir.
Eski Hitit kltrn iyi bir flekilde temsil eden yerleflmeler arasnda Boazky,
Aliflar, Alacahyk, Eskiyapar, nandktepe, Afyon Yanarlar, Konya Karahyk ve
mikufla saylabilir. Eski Hitit Devletinin geliflmeye bafllad dnemde Hitit etki alannn dflnda kalan blgelerde yerel krallklar ya da beylikler de etkinliklerini srdrmekteydi. Hititler bunlarla bazen savaflarak bazen de antlaflmalar yaparak blgedeki dengeyi salamaya ve glenmeye alflmaktayd. Bu krallklar arasnda byk lde ukurova blgesini kapsayan Kizzuvatna Krall; Fratn dousunda Elaz yresinde fluva Krall; Yukar Frat ile Habur Nehri arasnda ka-
N N
Palalar: Karadeniz
AMALARIMIZ
Blgesinde Kastamonu ve
Safranbolu evresinde
yaflayan ve Hint Avrupa
kkenli Pala dili konuflan
K T A P
topluluktur.
Hurriler: M. 3. bin yln

sonlarnda ivi yazl
Tbelgelerde
E L E V Z isimlerine
YON
rastlanan ve Dou
Anadoluya lk Tun a
kltrn getiren Kura-Aras
Blgesi halklar. Hint Avrupa
T E Rgruplarndan
NET
ve NSami
farkl,
kendine zg bir dil olan
Hurca konuflmaktadrlar. Bu
dil, kuzeydou Kafkas dilleri
ile akrabadr.
45
lan topraklarda kurulan Mitanni Krall saylabilir. Bat Anadoluda ise bu dnemde g kazanan eflitli beylikler vardr. ounluunu Luvilerin oluflturduu bu
beylikler zaman zaman Arzava ve Assuva gibi adlar altnda konfederasyonlar
oluflturmufltu.
Son Tun a (M.1500/1450-1200)

Telepinudan sonra Hitit tarihinde bafllayan Hitit mparatorluk a ya da Yeni Hitit Devleti olarak tanmlanan yeni evre ile birlikte Anadoluda Son Tun ana girilir. Bu dnemde Hitit Krall II. Tudhaliya (M. 1450-1420) ve I. fiuppiluliuma
(M. 1380-1340)nn ynetiminde byk bir g olarak yeniden kurulur. I. fiuppiluliuma dneminde lke snrlar Kuzey Suriyeye, etki alan ise Kuzey Mezopotamyaya kadar genifllemifltir. I. fiuppiluliumadan sonraki krallar II. Arnuvanda
(M. 1340-1339) ve II. Murflili (M. 1339-1306) dnemlerinin sonunda imparatorluun snrlar gneyde Lbnandan, kuzeyde Karadeniz Dalarna, batda Ege Denizinden douda Bingl Dalarna kadar genifllemifltir. II. Murfliliden sonra tahta
geen olu II. Muvatalli dneminde (M. 1306-1282), Msr tahtna da II. Ramses
oturmufltur. Ramsesin Suriye topraklar zerinde hak iddia etmesi zerine Hitit-Msr iliflkileri gerginleflmifl ve Suriye egemenlii iin iki g arasnda Kadefl (Tel Nebimend) kenti yaknlarnda savafl yaplmfltr (M. 1285). Savafl kimin kazand
hakknda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte savafltan yllar sonra M. 1270 ylnda, dnyann iki sper gc Hitit ve Msr devletleri arasnda II. Ramses ile Hitit
tahtna kan III. Hattuflili (M. 1275-1250), tarihin bilinen ilk byk yazl antlaflmas olan Kadefl Antlaflmasn imzalamfllardr. Bu antlaflmaya gre Msr ve Hitit lkeleri arasnda iyi barfl ve iyi kardefllik sonsuz olacaktr. Msr lkesinin kral,
Hatti lkesine sonsuza kadar hi saldrmayacak; Hatti lkesinin kral, Msr lkesine sonsuza dein saldrmayacaktr.
III. Hattufliliden sonra yerine geen olu IV. Tudhaliya (M. 1250- 1220), babasndan ald gl imparatorluu srdrmeye devam etmifl; ancak onun lmnden sonraki yllarda imparatorluk hzla kfle gemifltir. Son imparator II.
fiuppiluliuma (M. 1215-1200) dneminin sonlarnda baflkent Hattufla ar bir
yangnla tahrip olmufl ve Yeni Hitit Devleti yklmfltr. Devletin yklmasnn nedeni olarak Kaflkalarn blgeye kuzeyden yaptklar yama seferleri gsterilmektedir. Ancak, Hititler tamamen tarih sahnesinden ekilmemifl, kral ailesi ve yneticiler gneye doru ekilerek slalelerini bir sre daha devam ettirmifllerdir.
Hitit Uygarl
Kadefl Antlaflmas: Tarihin

bilinen ilk byk
antlaflmasdr. Hitit ile Msr
devletleri arasnda M.
1270 ylnda imzalanmfltr.
Antlaflma metni o zamann
diplomatik yaz dili olan
Akad ve Msr dillerinde
hazrlanmfltr. Msrdan
Hattuflaya yollanan ve
gmfl bir tablet zerine
kaznmfl olan Akadca zgn
nsha bulunabilmifl
deildir. Ayn metnin kil
tablet zerine yazlmfl olan
kopyas Boazky
arflivlerinde ele gemifltir.
Devlet Ynetimi ve Toplum Yaps

Hitit Devleti feodal ve teokratik bir yapya sahiptir. Devletin baflnda Tabarna denilen egemen bir kral, Tavananna (egemen kralie) unvann taflyan byk kralie yer almaktadr. Eski Hitit Devleti kurulduunda devletin yasama gcnde kraln yannda Panku(fl) ad verilen bir soylular meclisi bulunmaktayd. Bu meclis
kraln tek baflna karar verme yetkisini snrlamaktayd. Kral soyundan birine verilen lm cezas ile kraln seecei veliahdn bu meclisin onayndan gemesi gerekiyordu. Ancak, imparatorluk dneminde devletin giderek glenmesi ile ynetim
flekli mutlakiyete dnflmfl ve Panku(fl) ortadan kalkmfltr.
Hitit krallar, tanrlarn yeryzndeki temsilcileriydi. Ancak, Msr ve Mezopotamya krallarndan farkl olarak Hitit krallar hibir zaman Tanr-Kral olmamfllardr. Onlarn ldkten sonra tanr olduklarna inanlmaktayd. Grevlerinin baflnda
Panku(fl): Eski Hitit Devleti

Dneminde kraln yannda
genifl yetkilere sahip
meclistir. Bu meclis yksek
asker ve idari grevlerde
bulunan ve genellikle kral
ailesinin yaknlar olan
yaflllardan oluflmaktayd.
46
baflrahiplik, baflkumandanlk ve baflyarglk en nde gelmektedir. Veraset yoluyla geen krallk makamnda kral yerine geecek veliahd kendisi hayatta iken belirliyordu. Sarayda kraldan sonra en nemli flahsiyet kralie idi. Hitit kralieleri,
saraylardaki resmi kabullerde, tapnaklarda yaplan dini trenlerde kralla birlikte bulunur, devletin resm evraklar ve antlaflmalar zerine kralla beraber mhrn basard.
Devlet, feodal bir yapya sahipti. Kk feodal krallklar, devlete her yl belli
bir miktar vergi demek, savafl zamanlarnda da asker, at ve savafl arabas yardmnda bulunmakla ykmlydler. Devletin dorudan kendisine bal olan topraklar da birtakm ynetim blgelerine ayrlmflt. Buralarda saraya mensup prensler vali olarak grev yapmaktayd.
Hitit toplumunda halkn ounu vergi vermekle ykml hr insanlar oluflturmaktayd. Bunlar arasnda soylular, tccarlar, zanaatkrlar ve kyller yer almaktadr. Sosyal tabakalaflmann en alt grubunu kleler oluflturmaktayd. Bunlar,
alnp satlabiliyor, kiralanabiliyorlar veya veraset yoluyla baflkalarna geebiliyorlard. Buna karfllk mlkiyet haklarna sahiptiler ve kimi haklar yasalar ile
gvence altna alnmflt. Bunlarn yannda savaflta ele geirilen lkelerden srlerek Hitit lkesine getirilen insanlardan oluflan bir baflka grup daha vard. Smerce NAM.RA (yar hr) olarak tanmlanan bu insanlar, ucuz ifl gc olarak yeni kurulan ekonomik merkezlerde topraa balanarak oturmaya zorunlu klnmaktaydlar. Tapnaa bal tarlas ve evi olan NAM.RAlar yer deifltiremezlerdi.
Hitit toplumunun en kk birimini aile oluflturmaktayd ve aile reisi erkekti. Aile yapsn ilgilendiren evlenme, boflanma, evlat edinme ve miras gibi konular
yasalarn denetimi altndayd.
Yazlkaya Ak Hava
Tapna: Boazkyn 1.5
km kuzeydousunda, doal
bir kayalk alanda yer alan
kutsal alandr. ki galeriden
oluflmaktadr. zeri ak
doal kaya odalarnn
duvarlar tanr, tanra ve
baflrahip olan kraln
kabartmalar ile
bezenmifltir. Giriflteki A
Galerisinin duvarlarnda
Hurri kkenli tanr ve
tanralarn bafltanr Teflup
ve efli Hepatn nderliinde
Yeni Yl Bayram kutlamalar
iin bir araya gelmeleri
gsterilmifltir. Buradaki
tanr ve tanralarn says
71dir. B Galerisinde hzla
koflan 12 yeralt tanrs ve
Kl tanr kabartmalaryla
IV. Tudhaliya ve koruyucu
tanrs fiarumma panosu yer
almaktadr.
Din ve l Gmme Gelenekleri

Hitit dini, btn Eskia toplumlarnda grld gibi ok tanrl bir dindi. ivi yazl bir belgede bu kalabalk tanrlar topluluu Hatti lkesinin bin tanrs biiminde tanmlanmfltr. Bu tanrlar, Hitit Devletinin bnyesinde yer alan farkl etnik
gruplar gibi deiflik kkenliydiler. Bunlar; Hurri, Hatti, Hint-Avrupa, Luvi, Kuzey
Mezopotamya, Kuzey Suriye hatta ndo Ari rktan olan tanrlardan oluflmaktayd. Burada Hitit egemenlik sahas iindeki tm halklarn tanrlar panteona (tanrlar birlii) dahil edilerek farkl kltrlere mensup halk tek bir din ats altnda
birlefltirilmifltir.
Devletin resm tanrlar, Boazky yaknlarndaki Yazlkaya Ak Hava Tapnandaki kaya kabartmalarnda betimlenmifltir. Bu tanrlarn baflnda Hurri kkenli Gkyz ve Frtna tanrs Teflup bulunmaktadr. Kars Arinna kentinin gnefl tanras Hepat ve olu fiarumma da tanrlar pantheonunun baflnda yer almaktadr. Gnefl ve Ay tanrs, da tanrlar, nehir tanrlar, yeralt dnyasnn tanr ve
tanralar, eflitli hastalklarn tanr ve tanralar da pantheonda yer almaktayd.
Tanrlara kurbanlar kesmek, yiyecek, iecek vermek, adaklar sunmak dinin gerektirdii gndelik ifllemlerdi.
47
Resim 2.6
Hattufla-Yazlkaya
Ak Hava
Tapna
kabartmalarnn
izimi
Bayramlar ise bunun daha yksek dzeyde, kral ve kralienin de katld kalabalk bir halk topluluuyla birlikte yaplan resm karakterli trenlerdi. Bu bayramlarn en
nemlilerinden biri Yeni Yl Bayramyd.
Hititlerde l gmme gelenei iki trldr: Kremasyon gmlerde ceset yakldktan sonra klleri urne olarak tanmlanan piflmifl toprak bir kap iinde topraa
gmlmekteydi. nhumasyon gmlerde ise ounlukla l, pithos denilen byk
bir kabn iine ya da tafllardan rlen sandk tipindeki mezarlara yerlefltirilerek
topraa gmlyordu.
Mimari ve Sanat
Mimari
Hititlerin Eski Anadolu mimarisine kazandrd en nemli yeniliklerin baflnda
antsal mimari rnekler gelmektedir. Kltepede ve Acemhykte bulunan 50-60
odal saray yaplar Eski Hitit evresine tarihlenen iki antsal yapdr. Mimarideki
antsallk Hitit mparatorluk anda daha da byk boyutlara ulaflarak grkemli
kentlerin domasna neden olmufltur. Bu kentlerin en gzel rneini orumun
Boazkale ilesinde yer alan baflkent Hattufla (Boazky) oluflturmaktadr.
Engebeli bir arazide kurulmufl olan kentte Eski Hitit evresine ait yerleflme, Bykkale olarak tanmlanan kayalk alan ve kuzeybatsndaki Afla fiehir diye adlandrlan blgeye yaylmfltr. Bykkale, evresi ayr bir sur ile evrelenmifl, iinde lkenin ynetim birimlerinin yer ald, hepsi antsal yaplardan oluflan resm
karakterli bir yerleflim alandr. Kale grnmndeki bu alanda kraln saray, toplant salonlar, devlet arflivi ve eflitli ynetim yaplar bulunmaktadr. Afla fiehiri
de gl bir sur evrelemektedir. Bu surun altnda birok potern vardr. Buras
dinsel ifllevi arlkl bir alandr. Hattuflann en byk tapna burada bulunmaktadr. Byk Tapnak olarak adlandrlan ve seksenden fazla odaya sahip bu yap,
Hitit bafltanrs Frtna Tanrs Teflup ile Arinna kentinin Gnefl tanras Hepata
adanmfltr.
Hitit mparatorluk Dneminde flehir, gerek bir imparatorluk baflkenti konumuna ykselmifltir. evresi 7 km uzunluunda ift sra sur ile kuflatlmfltr. Kentin
daha yksekteki gney kesiminde Yukar fiehir yer almaktadr. Bu kesime kabartmalarla bezenmifl trensel antsal kapdan geilerek ulafllmaktadr. Bu kaplar
kabartmalarna gre Aslanl Kap, Kral Kaps ve Sfenksli Kap olarak isimlendiril-
Yeni Yl Bayram: Tm Yakn

Dou kltrlerinde grlen,
baharn gelifli ile birlikte
kutlanan bayramdr. Bu
bayramda pantheondaki
btn tanrlarn, bafltanr
Teflup ve bafltanra Hepat
nnde toplandna
inanlmaktayd. Yazlkaya
Ak Hava Tapnann
duvarlarnda betimlenen bu
trende bir resmigeit
yaplyor ve tanrlara
sunularda bulunuluyor,
bylece yeni gelen yln
bereketli olmas
salanyordu. Yzlerce
tapnak grevlisinin
dzenledii trenlerde kral
da baflrahip olarak grev
alyordu.
Potern: Yeralt geidi. Tafl

temelli, kerpi bedenli
surlarn altnda alan, bir
tehlike annda veya ana
kapnn almamas
gerektii durumlarda, gizlice
flehrin dflna kmay
salamak amacyla
kullanlan gizli geitlerdir.
48
Sfenks: Genellikle kadn

bafll, aslan gvdeli karflk
bir mitolojik yaratk.
Betimleri Eski Msr
sanatndan Antik Yunan ve
Romaya gemifltir
mifltir. Aslanl ve Sfenksli Kapda, kaplar ve kenti ktlklerden koruduuna inanlan antsal lekli iki aslan ve sfenks kabartmas yer almaktadr.
Kral Kapsnda ise daha ok tanr olduu benimsenen lmfl bir Hitit kral betimlenmifltir. Sfenksli Kapnn altnda kentin dflna alan bir potern bulunmaktadr. Yukar fiehir, olduka genifl bir alana yaylmfltr. Burada otuzu aflkn tapnak
ile kentin su ihtiyacn karfllayan byk havuzlar ortaya karlmfltr.
Farkl boyutlardaki tapnaklar, plan
bakmndan birbirlerine benzemektedir. Bu plan bazen revakl bir orta
avlunun evresine yerlefltirilmifl olan
odalardan oluflmaktadr. Tapnaklar,
hem tanr evi olarak bir klt merkezi
hem de birer ekonomik merkezdi.
Bunlar, kendilerine ait atlyeleri,
ekip bitikleri arazileri, ormanlar
olan ve kendi gereksinimlerini karfllayan zerk kurumlard. Kentin kuzeydou ucunda Bykkaya olarak tanmlanan alan, M. 13. yzyln sonlarnda
sur ile evrelenerek bir kaleye dnfltrlmfltr. Burada ok byk boyutlu tahl
silolar yer almaktadr.
Boazkyn yannda antsal lekli mimarisi ile ne kan dier nemli Hitit
kentleri arasnda Boazkale yaknlarnda bir klt merkezi olan Alacahyk, TokatZilede bir snr beyinin yaflad Maflathyk (Tapigga) ve Sivas yaknlarndaki Kuflakl (Sarissa) saylabilir. Yozgat yaknlarndaki Aliflar, orumda Ortaky (Sapinuva) gneyde Tarsus Gzlkule (Tarzi), Mersin -Yumuktepe ve Mut yaknlarndaki
Kilisetepe nde gelen dier Hitit merkezleridir.
Resim 2.7
Boazky
(Hattufla) Yukar
fiehir Aslanl Kap
Sanat
Hitit sanat, tek bir halkn deil, devleti oluflturan farkl etnik gruplarn ve devletin
yakn iliflki kurduu evre kltrlerin etkisi altnda oluflmufl bir bileflimdir. Yaplan
alflmalara gre Hitit sanat, Hatti, Hurri, Luvi, Mezopotamya ve Msr sanatnn bir
sentezi olarak yorumlanabilir. Hitit mimarisine damgasn vuran antsallk, Hitit sanatnda byk plastik ve kaya kabartmalarnda kendini gstermektedir. Hitit yazl belgelerinde byk boy heykellerden sz edilmektedir. Boazky ve Alacahykteki sfenks heykelleri bunlara ait gzel rneklerdir. Doal geitler ya da tatl
su kaynaklarnn yaknna yaplmfl olan kaya antlar, Hitit sanatnn gnmze
ulaflan en arpc rnekleri olup Hitit mparatorluunun egemen gcn simgelemektedir. Bu antlarn en tannmfllar Beyflehir yaknlarndaki Eflatunpnar ve Fasllar, Adana yaknlarnda Ceyhan Irma kysnda Sirkeli, Kayseri yaknlarnda
Tafl, Hemite, Gezbel, Fraktin, mamkulu, Konyada Hatip, Ankara yaknlarnda
Gavurkale ve zmir yaknlarnda Karabeldir.
Kilden yaplmfl plastik eserler ise Hitit sanatnn dikkat eken kk el sanatlar rnekleridir. Bunlarn en nllerini Boazkyde bulunmufl olan Frtna tanrsnn kutsal boalar oluflturmaktadr. Hitit sanatnda mhrlerin de nemli bir yeri vardr. Kullanlan mhr biimlerinde Anadolu ve Mezopotamyann ustaca bileflimini grmek mmkndr. Anadoluda yaygn olarak kullanlan damga mhrler,
Mezopotamyada ve Kuzey Suriyede grlen silindir mhrler ayr ayr ele getii gibi, bazen iki mhr tipinin ayn mhrde birlefltirildii de grlmektedir.
49
Yaz ve Edebiyat
Hititler, ivi ve resim yazs (hiyeroglif) olmak zere iki tr yaz kullanmfllardr.
Mezopotamyadan alnmfl ivi yazs kil tabletler ve mhrler zerine, yerli Anadolu resim yazs ise antlar ve mhrler zerine yazlmfltr. Bunun yannda Palaca, Luvice, Hurrice ve Hattice gibi diller de bulunuyordu.
Hitit belgelerinin byk bir blm Boazky arflivinde ele gemifltir. Buras
25.000i aflkn tabletle bir devlet arflivi niteliindedir. Hitit edebiyat da din ve sanat gibi farkl kltrlerin bir bileflimidir. Tarih yazcl, dualar, mitos ve destan trnden eserler Hitit edebiyatn oluflturmaktadr. ou Hatti ve Hurri kkenli olan
mitos ve destanlar iinde Kaybolan Tanr, lluyankas Mitosu, Telepinu Efsanesi ve
Kumarbi Efsanesi en tannmfl eserlerdir ve ok daha sonralar yaratlan Eski Yunan mitolojisini de etkilemifllerdir. Smerlerden Hurri, Hitit ve Fenikelilere, oradan da bat dnyasna aktarlmfl olan bu efsane ve destanlar Eski n Asya uygarlklarnn birbirlerinden soyutlanamayacaklarn, hepsinin karfllkl etkileflim iinde
olduklarn gstermektedir.
SIRA SZDE
Tarihin bilinen ilk yazl antlaflmas ne zaman ve kimler arasnda yaplmfltr?
ANADOLUNUN DEMR AI UYGARLIKLARI

D fi N E L M
(M. 1200-547/546)
SIRA SZDE
D fi N E L M
M. 12. yzyln bafllarnda merkez Hitit mparatorluunun yklmasyla birS O R Ugirmifltir. Bu

likte Anadolu topraklar byk bir kargafla ve knt srecine
srete blgeye eflitli ynlerden farkl etnik kkenli gebe topluklar girmeye bafllamfltr. Bu topluluklardan Muflkiler, Kafkasya zerinden
D K K A Tgelip Dou
Anadolunun bat kesimine; Balkanlar zerinden boazlar yoluyla gelen Trak
kkenli gmenler Bat Anadolunun kuzey kesimine; ArapSIRA
llerinden
gelen
SZDE
Sami kkenli Aramiler ise Gneydou Anadolu Blgesine yerleflmifllerdir. M.
3. binyln sonlar ve 2. binyln bafllarnda olduu gibi Anadolu bir kez daha
ok sayda bykl kkl gler arasnda paylafllmfltr.AMALARIMIZ
Bu dnemde demir
madeninin kullanm yaygnlaflmfl, ou aletler zellikle de silahlar daha etkili ve dayankl olan demirden yaplmfltr. Bu geliflmeler sonucunda AnadoK T a
A P bafllamfllunun Tun alar sona ermifl ve yeni bir dnem olan Demir
tr. Anadoluda Demir anda ortaya kan yeni siyasi oluflumda Ge Hitit
Kent Devletleri, Urartu Krall, Frig Krall ve Lidya Krall en nemli rolleri
TELEVZYON
oynamfltr.
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Resim 2.8
NTERNET
Demir anda
NTERNET
Anadolu
Kaynak:SEVN,
V.(2003). Eski
Anadolu ve Trakya,
stanbul, s.180
50
Ge Hitit Kent Devletleri
Hilani: n cephesinde
stunlarla taflnan reva
olan Kuzey Suriye
mimarisine zg, dikdrtgen
planl, girifli uzun duvar
zerinde bulunan ok katl
yap.
Ortostat: Duvarlarn alt
ksmlarnda kullanlan,
dikine yerlefltirilmifl, bazlar
kabartmalarla bezeli tafl
levha ya da bloklar.
Resim 2.9
Kargamfltan
kabartmal ortostat
Hitit mparatorluunun yklmasnn ardndan hayatta kalmay baflarabilen kral ailesinin soylular, bir zamanlar egemenlikleri altndaki Gney ve Gneydou Anadolu ile Kuzey Suriyeyi iine alan blgeye kaarak burada yaflayan halklarla kaynaflp, birbirlerinden bamsz kk kent devletleri kurarak bir sre daha varlklarn srdrmfllerdir. Hitit, Luvi, Arami ve bir ksm Hurri kkenli halklarca kurulmufl olan Ge Hitit Kent Devletleri flunlardr: Malatya evresinde Milidia; Adyaman
yresinde Kummuh; Kahramanmarafl ve Gaziantep yresinde Gurgum ve Kargamfl; slahiye dolaylarnda Samal; ukurova blgesinde Que ve Hilakku; Amik
Ovas dolaylarnda Pattin; Adana-Kadirli yresinde Asitavanda; Kayseri, Nide ve
Nevflehir civarnda Tabal.
Orta Anadoludan Frat Nehri kylarna kadar uzanan genifl bir sahada ortaya
kan ve etnik bir birlik gstermeyen kent devletleri ayr ayr hanedanlarn ynetimi altnda, Byk Kral, lke Beyi gibi nvanlar taflyan bir kral tarafndan idare
edilmekteydi. ou Luvice konuflan ve yaz olarak resim yazsn kullanan bu devletler, M. 9. yzyln ortalarndan bafllayarak nce kltrel sonra da siyasi bakmdan Yeni Assur mparatorluunun etkisi altna girmifller; M.8. yzyln sonlarnda ise hepsi teker teker Assurun eyalet sistemine dahil edilmifllerdir.
Ge Hitit Kent Devletlerine ait nemli yerleflmelerin baflnda Kargamfl, Zincirli, Malatya, Sakagz ve Karatepe yerleflmeleri gelir. Bu merkezlerde yaplan arkeolojik kazlarda bu devletlerin mimarisini ve sanatn aydnlatan, dikkat ekici
buluntular ele gemifltir. ift sur sistemi ile kuflatlmfl olan flehirlerde, geliflmifl bir
mimari anlayfl vardr. Saraylarn, caddelerin, antsal merdivenlerin, meydanlarn
dzenli konumu, nceden bir btn olarak dflnlmfl flehir planlarnn varln
akla getirmektedir. Afla ve Yukar fiehir olmak zere iki ksmdan oluflan kentlerde saraylar, ynetim binalar ve din yaplar, bir i sur ile evrelenmifl daha yksekteki Yukar fiehir iinde yer almaktadr. Hilani tipindeki saraylara kabartma bezemeli altlklar zerinde ykselen stunlarn tafld revaktan geilerek girilmekteydi. Bunun gerisinde, enlemesine yerlefltirilmifl byk bir salon ve yan odalar
bulunmaktayd. Yan odalardan birinde yer alan merdiven ile st kata klyordu.
Kentlere girifl salayan antsal kaplar, saraylarn dfl cepheleri ortostat olarak
tanmlanan kabartmal tafl bloklarla sslenmifltir. Bazen girifllere tanr ve krallarn
antsal lekli tam plastik yontular da yerlefltirilmekteydi. Ge Hitit sanat ve kltr en iyi flekilde kendisini mimarinin btnleyicisi olarak yaplmfl kabartma sanatnda yanstr. Av, savafl, saray hayatndan kesitler, karflk yaratklar ve eflitli
hayvan figrlerinden oluflan kabartmalar stil ynnden Ge Hitit I, Ge Hitit II ve
Ge Hitit IIIa-b olmak zere ana evrede incelenir. lk iki grupta eski Hitit geleri, nc grupta ise gl bir Assur etkisi vardr.
Fildifli ve zellikle byk tun kazanlarn yer ald maden eflyalar da
Ge Hitit sanatnda zel bir yere sahiptir. Tabal lkesi, tun ifliliinin
nde gelen merkezlerindendir. Kuzey Suriye kkenli fil difli eserler ise
hara ve ganimet olarak Assura gtrlmfltr. Gerek fil difli, gerek maden eserler Yunanistana da gitmifl,
orada taklitleri de retilmifltir. Bu
51
eserler, bir yandan n Asya ile Yunanistan arasndaki iliflkilerin younluunu gstermekte dier yandan Eski Yunan Uygarlnn yaratlmasnda Ge Hitit Kent Devletlerinin de ok nemli bir arac rol oynadn kantlamaktadr.
Urartu Krall
Orta Anadolu Blgesinde gl Hitit mparatorluu varln srdrrken M. 13.
yzyln bafllarnda Dou Anadolu Blgesinde, Hurri kkenli halklarn oluflturduu, henz merkez bir ynetim altnda birleflmemifl feodal beylikler bulunmaktayd. Bu beylikler Uruatri ve Nairi blgeleri adnda iki blgede yaflamaktaydlar. Bu
dnemde Dou Anadolunun sahip olduu demir ve bakr gibi ham madde kaynaklar, bunlardan ifllenmifl mal stoklar, toprak rnleri ve hayvan srleri M.
13. yzyldan itibaren n Asyada byk bir imparatorluk kurma urafl veren Assurun asker seferlerini bu topraklar zerine younlafltrmasna neden olmufltur.
Assurun amac, bu blgede devaml ve kalc bir egemenlik kurmak yerine, blgedeki zengin kaynaklar belirli srelerde dzenleyecei yama seferleriyle ele geirmek, bu topraklarda yaflayan toplumlar bask altnda tutarak vergiler yoluyla
smrmek, bylece ekonomisi iin srekli bir kaynak oluflturmakt. Gneyden gelen Assur tehlikesi ve basks,
birbirlerine komflu ve akraba olan feodal beylikleri aralarnda Assura karfl
g birlii yapmaya yneltmifltir. Etnik birliin de salad byk avantajla ksa srede beylikler arasnda birleflme salanmfl, nce Uruatri daha
sonra Nairi feodal beylikler konfederasyonu oluflturularak Assura karfl byk bir mcadele bafllamfl, sonuta
M. 9. yzyln ortalarnda baflkent Tuflpa (Van Kalesi ve Eski Van fiehri) olmak
zere Van ovasnda merkez Urartu Krall kurulmufltur.
Urartu Krall, birbirini izleyen baba-oul krallar I. Sarduri (M. 840-830), flpuini (M. 830-820), Minua (M. 810-785/780), I. Argiflti (M. 785/780-760) ve II.
Sarduri (M. 760-730) dnemlerinde byyp glenmifl ve tm kurumlaryla gerek anlamda merkez, brokratik bir devlet hline ulaflmfltr. Bu dnemde kralln snrlar kuzeyde Ermenistan ve Gney Grcistana, kuzeybatda Erzincana,
gneydouda Urmiye Glnn gney kylarna, batda Frat Nehrinden douda
Hazar Denizi kylarna kadar genifllemifltir. Urartu topraklarna katlan blgelerde
asker ve ekonomik amal ou Urartu krallarnn adn taflyan birok kale ile tarm glendirmek zere baraj, glet, sulama kanallar infla ettirilmifltir. Blgede
kazs yaplmfl bafllca Urartu merkezleri arasnda Van Kalesi (Tuflpa), avufltepe
(Sardurihinili), Ayanis (Rusahinili), Adilcevaz, Toprakkale (Rusahinili), Anzaf, Erzincan-Altntepe, Karmir-Blur (Teiflebani), Armavir (Argifltihinili) saylabilir.
M. 743 ylnda Adyaman Glbafl yaknlarnda Assur ordular karflsnda Urartu ordularnn urad yenilgi ile birlikte Urartu Krallnn ykselifli sona ermifltir. Bu yenilgiyi M. 714te nce Transkafkasya zerinden dalgalar hlinde inen
Kimmerler, sonra da Assur Kral II. Sargon karflsnda alnan yenilgiler izlemifltir. Snrlar giderek daralan Urartu Krall II. Rusa Dneminde (M. 675ler) yeni bir
kalknma hamlesi yapmfltr. Ancak M. 640 yllarnda Urartu Krall yklmaya
bafllamfltr. Son kral IV. Sardurinin iktidar dnemi hakknda hemen hemen hibir
Resim 2.10
Urartu Krallnn
baflkenti Tuflpa
(Van Kalesi)
52
bilgi olmad iin kralln hangi tarihte kesin olarak ortadan kalkt bilinmemektedir. Bununla birlikte Urartu Krallnn M. 7. yzyln sonlarna doru Assur mparatorluuna son veren olaylarla birlikte tarihten silindii kabul edilir.
Merkez ve teokratik bir sistemle ynetilen Urartu Krallnda devletin baflnda,
tm lkeyi yneten gl ve mutlak hakim olarak kral bulunmaktadr. Tam anlam ile monarflik bir dzen mevcuttur. Krallk ayn hanedan iinde babadan oula
gemektedir. Kral, ayn zamanda tanrlarn en byk baflrahibidir ve onlarn korumas altndadr. Halk soylular, savafllar, kyller ve kleler olmak zere farkl snflara ayrlmfltr. Devletin egemen olduu btn topraklar stratejik nemine, retim durumuna ve dier benzer zelliklere gre daha kk birimlere blnmfl,
bu birimler de belirli eyalet merkezlerine balanmfltr. Bu merkezlere de kral tarafndan valiler atanmfltr. Gcn savafl bir toplum olmasna borlu olan Urartular ok iyi organize olmufl bir orduya sahipti.
Urartu Devletinin resm dili Urartuca idi. Bu dilin tek akrabas Hurricedir ve her
iki dil de Kuzeydou Kafkasya dil ailesindendir. n Asyadaki dier halklar gibi
Urartular da ivi yazs kullanmfllardr. Ayrca mhrler ve kap kacak zerinde resim yazs da kullanlmflt.
Urartu dini, ok tanrlyd. Devletin resm tanrlarnn baflnda Haldi, Teifleba ve
fiivini ls yer almaktadr. Tanr Haldi devleti koruyan Bafl tanr ve savafl tanrsdr. Byk bir mzrak ile simgelenen bu tanrnn savaflta daima ordunun nnde
gittiine inanlyor, ona adak olarak eflitli silahlar sunuluyordu. kinci sradaki Frtna ve Gk Grlts tanrs Teifleba, Hurri kkenliydi. nc sradaki fiivini de
Hurri kkenliydi ve Gnefl tanrsyd. Meherkap kaya niflindeki yaztta bu tanrnn yannda 60 tanr ve 16 tanrann daha ad gemektedir. Urartularn tanrlar
iin infla ettikleri tapnaklar, tren salonlar, revakl avlular, depolar ve sunaklaryla birlikte bir klliye oluflturmaktadr. Tanr yontusunun bulunduu en kutsal
kesim (cella) kare planl yksek bir kule biimindeydi. Bunlarn dfl cephelerine
adak olarak sunulmufl tun kalkanlar aslmaktayd. Bu tip tapnaklara ait rnekler
ok iyi korunmamfl olmakla birlikte Yukar Anzaf, Toprakkale, avufltepe, Ayanis,
Kayaldere, Altntepe gibi Urartu merkezlerinde gn flna kartlmfltr. Bunlarn
yan sra Urartularn nifl ve stellerin (dikilitafl) yer ald yar ak hava kutsal alanlar da vardr. Van Kalesindeki Anal Kz kutsal alan, Yeflilal ve Altntepe kutsal
alan bunlarn gzel rnekleridir.
Urartuda kremasyon ve inhumasyon olmak zere temelde iki l gmme gelenei vard. Mezar mimarisi olarak kalelerin kayalk yamalarna oyulmufl kral
ve soylulara ait ok odal antsal oda mezarlar en nemli grubu oluflturur. Bu tip
mezarlarn en etkileyici rnekleri Van Kalesi kayalnn gney yamalarndaki
Urartu krallarna ait mezarlardr. Ayrca, toprak altndaki yumuflak kayalara almfl ya da tafllarla infla edilmifl girifl koridoru olan (dromos) oda mezarlar da vardr. Bunun yannda llerin dorudan gmld tek kiflilik basit toprak ya da
tafl sandk mezarlar ile yaklp kllerinin yerlefltirildii zel kl kaplar (urne) da
bulunmaktadr.
Urartu Krallnn kurulduu blge toporafik ve corafi koflullar bakmndan olduka g bir blgedir. Bu nedenle Urartular doaya karfl girifltikleri mcadelede
zellikle bayndrlk alannda o dnemde mhendislik harikas olarak tanmlanabilecek birok uygulamaya imza atmfltr. Urartu yneticileri kale tipi yerleflmelerde oturmufllardr. Bu kalelerde daima ynetici saray, bir ya da birka tapnak, depo binalar ve atlyeler bulunmaktadr. Bu tip kalelerden gnmze en iyi durumda kalmfl
olanlar avufltepe ve Ayanis kaleleridir. Kimi kaleler ise sadece asker amalyd.
53
Nispeten kk boyutlu olan bu trdeki tesislerde surlarn iinde nemli bir yaplaflmaya gidilmemifltir. iftilikle uraflan halk ise tarlalarn yaknlarnda savunmasz
yerleflmelerde oturmaktayd.
lke iinde en uzak snr noktalaryla balant salayan karayollar, ksa ve yaflsz geen yaz aylarnda yaplacak sulu tarm iin byk nem taflyan su kanallar, barajlar ve gletler bayndrlk alannda Urartulardan gnmze kadar ulaflmfl
en nemli tesislerdir. Modern Van flehrinin evresindeki arazilerin sulanmasnda
hl Urartu Kral Minuann yaptrtt 54 km uzunluundaki Minua (fiamram) kanal ile II. Rusann Erek Dann tepesine infla ettirmifl olduu yapay baraj glnn (Keflifl gl) sularndan yararlanlmaktadr. Bugne kadar saptanan ve saylar 100e yaklaflan sulama tesisleri Dou Anadoluyu bir barajlar blgesi durumuna
getirmifltir.
Zengin demir, gmfl ve bakr yataklarna sahip olan Urartular, maden iflleme
sanatnda ileri bir toplumdu. Dou Anadolunun ilk kuyumcular da Urartulard.
Urartu kuyumcularnn altn, gmfl ve tuntan yapmfl olduklar kpe, gerdanlk,
elbise ve sa inesi, dme, bilezik gibi mcevherat gnmzde bile byk bir
beeni ile izlenmektedir. Tuntan dvme ve dkm tekniinde yaplan hayvan
heykelcikleri, ayakl flamdanlar, eflitli byklkte ve formda kaplar, kalkanlar,
kemerler, sadaklar, miferler, ok ular, kama ve kllar, at koflum takmlar ise
maden sanatnn zgn rneklerini oluflturmaktadr.
Resim 2.11
ayakl tun
kazan ve tun
aslan heykelcii
Urartularda geliflmifl ahflap, kemik ve boynuz oymacl ve kakmacl, kendilerine zg mhrclk de vard. Ayrca anak mlekilik de nemli bir endstri koludur. Daha ok madenciliin etkisinde geliflmifl olan anak mlek sanatnda kalelerdeki resm mleki atlyelerinde krmz renkli ve parlak grnml
mallar retiliyordu.
Urartu sanat farkl kaynaklardan kklenen, Suriye, Anadolu ve Assur etkileriyle beslenen birleflik bir kltrdr. Bununla birlikte ait olduu blgenin corafi ve
toporafik koflullar sanatn geliflmesinde etkili olmufl, yaratlan btn eserlerde
Urartulu kimlii kendini belli etmifltir.
Urartu Krallnn bayndrlk alannda en dikkat ekici ve nemli faaliyetleri
SIRA SZDE hangi alanda olmufltur?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
54
Frig Krall
Antik bat kaynaklarndaki bilgilere gre Avrupada oturduklar srada Brygler ya
da Brigler adn taflyan Frigler, M. 1200lerden bafllayarak Makedonya ve Trakyadan Boazlar yolu ile Anadoluya g eden Trak boylarndan biridir. Friglerin
bafllangta Troya ve evresini ele geirdikleri, zaman iinde Askania Gl (znik
Gl) kylar ile Sangarios (Sakarya) Nehri Vadisine doru yayldklar anlafllmaktadr. Frigler, buradan gney ve dou ynde geniflleyerek Anadolu ilerine yaylmaya devam etmifller, M. 11. yzyla doru Polatl yaknlarndaki daha sonra baflkentleri olacak olan Gordion (Yasshyk)a ulaflmfllardr.
M. 8. yzyln sonuna doru kent, Anadolu kervan yollarnn dou-bat ticaretinde giderek nem kazand bu dnemde Friglerin baflkenti konumuna ykselmifltir. Frig Devletinin bilinen ilk kral, baflkent Gordiona adn vermifl olan Gordiostur (M. 8. yzyln ilk yars). Kral Gordiostan sonra, Frig tahtna olu Midas
(M. 742 veya 738) gemifltir. Midas, bir yandan Dou ve Gneydou Anadoluda
Urartu, Kuzey Suriye ve Assur ile dier yandan batda Bat Anadolu sahilleri ve Kta Yunanistan ile iliflkiye giren Anadolunun ilk Demir a kral olarak hakl bir
ne sahip olmufltur. Onun dneminde Frig Devletinin yaylm alannn snrlar kesin olarak saptanamamakla birlikte Kzlrmak Nehrinin dousunda orum, Tokat
ve Krflehir; kuzeyde Samsun; gneyde Nide ve Konya; gneybatda Burdur ve
Elmal Ovas; batda Eskiflehir, Afyonkarahisar ve Ktahya; kuzeybatda Bandrma
yrelerine kadar etki alanlarn genifllettikleri anlafllmaktadr. Kzlrmakn batsnda Ankara, Polatl yaknlarnda Hacturul-Yenidoan Hy, Eskiflehir yaknlarnda Pessinus (Ballhisar) ve Dorylaion (fiarhyk); douda eski Hitit baflkenti
Hattufla, orumun kuzeyinde Pazarl, Yozgat yaknlarnda Aliflar ve Kerkenes, Krflehir yaknlarnda Kaman Kalehyk nemli Frig merkezleridir.
Resim 2.12
Frig kltrnn
yaylm sahas
Friglerin siyasi ve kltrel olarak en gl olduklar kesim, Yukar Sakarya vadisinde Eskiflehir, Afyonkarahisar ve Ktahya illeri arasndaki Dalk Frigya olarak
tanmlanan blgedeki Frig Vadileridir. Frig Vadilerindeki zgn Frig yerleflmeleri,
yksek, kayalk platolar zerine kurulmufl olan kale tipi yerleflmelerden oluflmaktadr. Kalelerde olaslkla ynetici snf oturmaktayd. Halk ise kalelerin eteklerinde ky niteliindeki yerleflmelerde yaflyor olmalyd.
55
M. 7. yzyln ilk yarsnda Kafkasya zerinden gelen gebe Kimmerler Anadoluyu kasp kavurmufltur. Frig baflkenti Gordionun da bu felaketten etkilendii,
antik bat kaynaklarnda kral Midasn, Kimmerli istilaclara karfl ald yenilgiye
dayanamayp boa kan ierek intihar ettii bildirilmektedir. En grkemli an
yaflad srada urad Kimmer baskn ve kral Midasn ani lm karflsnda Frig
Krallnn politik gc sona ermifltir. Ancak, bu olay genifl anlamda ele alndnda Frig egemenliinin sonu, Friglerin tamamen tarih sahnesinden ekilmesi demek
deildir. Ancak, Gordion artk gl bir devletin baflkenti olmayp, yalnzca blgesel bir merkez durumundadr. Frig beyleri, bu topraklarda M.. 590 ylndaki Lidya Kral Alyattes (M. 610-560)in Kzlrmak seferine dein bamszca; bu tarihten M. 547/46 ylndaki Pers istilasna kadar da Lidya Krallna baml prenslikler halinde varlklarn devam ettirmifllerdir. Lidya Krallnn yklflndan sonra
Frigya, iki yz yl aflkn bir sre Pers mparatorluunun bir paras olmufltur. Asker ve idari planda kalan Pers egemenlii boyunca yerli halk, byk lde geleneksel yaflam biimi ve kltrlerini srdrmeye devam etmifl, eski Frig dili ve yazs en azndan M. 4. yzyla, hatta 3. yzyla kadar kullanlmfltr.
Frig ekonomisinin temeli ncelikli olarak tarma ve hayvancla dayanyordu
ve nfusun byk bir blm ky niteliindeki yerleflmelerde yaflyor olmalyd.
Bu noktada merkeze bal soylu beylerin etrafnda toplanmfl, birbirinden ayr blgelerde hkm sren, feodal yapl bir Frig devlet ynetiminden sz edilebilir. iftilikle geinen kyl snfnn yannda madencilik, ahflap iflilii, dokumaclk gibi
farkl endstri kollarnda alflan zanaatkrlar, tccarlar, merkez ynetimden sorumlu brokratlar ve rahiplerden oluflan, kent niteliinde byk yerleflmelerde yaflayan aydn bir Frig halk tabakasnn varl da aktr.
Friglerin Hint-Avrupa karakterli, Trak ve Eski Yunanca ile iliflkili dilleri ve Fenike alfabesinden alnmfl bir alfabeleri vardr. 20 kadar harften oluflan Frig alfabesi ile yazlmfl en erken Frig yazl belgeleri M. 8. yzyln ikinci yarsnda grlr. Bunlar kaya antlar, nifller, sunaklar ve anak mlekler zerine kaznmfl, ksa yaztlar ve kelimelerden oluflur. Ayn szck ya da szck gruplarnn tekrarlanmfl olmas nedeniyle Frig yazs bugn okunabilmekle birlikte henz
zlememifl bir dildir.
Ana tanra Matar, Frig dininde
en nemli ilahedir. Bir doa tanras olarak Matarn kutsal alanlar, kent
dflnda, su kaynaklar ve verimli tarlalarn yaknlarndaki kayalk yerlerde kurulmufltur. Ana kayaya oyulmufl
fasadlar (yap n cepheleri), basamakl sunaklar ve nifller Frig dini tapnmlarnn somut tanklardr. Hepsi birer ak hava tapna olan bu antlar Frig Vadilerinde youndur. Yazlkaya-Midas fiehrinde yer alan Midas Ant, Frig fasadlarnn en by ve grkemlisidir. Ayrca, Yazlkaya-Midas Vadisinde, Areyastis Ant, Kmbet Vadisinde Bahflayifl Ant;
Khnfl Vadisinde Aslankaya Ant Friglerin en nemli klt antlarn oluflturur.
Friglerde inhumasyon ve kremasyon olmak zere iki tip l gmme gelenei uygulanmfltr. Frig soylular, ya tmls mezarlara ya da kayalara oyulmufl oda mezarlara gmlmekteydi. Tek kiflilik ve bir defa kullanlan tmls mezarlarda mezar odas ahflaptan bazen de basit bir ukur fleklinde yaplmfltr. l ve mezar hediyeleri oda
Resim 2.13
Eskiflehir/ Midas
fiehri Yazlkaya
Midas Ant
(Fasad)
Tmls: Kral ve soylu

kifliler iin yaplmfl, ou
kez altnda ahflap ya da
tafltan bir mezar odas
bulunan yma toprak ya da
tafltan mezar ant.
56
Resim 2.14
Gordion Byk
Tmls ahflap
mezar odas
Fibula: Tun, altn ya da

gmflten yaplmfl, giysi
ularn tutturmaya yarayan
veya ss amal kullanlan
bir tr engelli ine.
iine yerlefltirildikten sonra odann tavan rtlp zerine toprak, nadir olarak da kk tafl
ylmfltr. Tmls mezarlar en
youn baflkent Gordionda bulunmufltur. Bunlar iinde en
grkemlisi son yllarda ilk kral
Gordiosa ait olduu dflnlen,
300 m apnda 53 m yksekliindeki Byk Tmlstr.
Kaya mezarlar, ounlukla
Frig kalelerinin ya da yakn evresindeki kayalarn yerden ulafllmas g ve dik yzeylerine
oyulmufltur. Aile mezar olarak
kullanlan bu mezarlarda genellikle odalarn ii aynen ahflap bir mimariyi andrr flekilde ifllenmifltir. Bunlardan bazlarnda cephe antsal lekli kabartmalarla sslenmifltir. Bu tip mezarlarn en antsal rneini Khnfl Vadisinde bulunan Aslantafl Mezar oluflturmaktadr.
Orman bakmndan zengin bir blgede yaflayan Friglerin en zgn sanat dal
mobilyaclktr. Metal ivi kullanlmakszn, aa iviler ve gemelerle birbirine tutturulmufl masalar, tabureler ve servis sehpalarna ait ok gzel rnekler Gordion
tmlslerinde bulunmufltur. Bunlar Frig bezeme sanatna zg geometrik bezekli oyma ve kakmalarla sslenmifltir. Friglerde maden endstrisi de ok geliflmifltir.
Kazma, balta gibi demir aletlerin yannda tuntan dkm ve dvme tekniinde yaplmfl makaraya benzeyen kulplar olan kseler, gnmz hamam taslarnn atas
olan ortas gbekli kaseler, byk kazanlar, kepeler, kemerler ve fibulalar Frig
maden sanatnn zgn rneklerini oluflturmaktadr. Ege dnyasnda M. 2. binyldan beri bilinen fibulalar, tmls mezarlar gibi Anadoluda ilk kez Frigler tarafndan kullanlmfltr.
Resim 2.15
Tun gbekli kase
ve fibulalar
Hayvancla bal olarak Friglerde geliflmifl bir dokumaclk da vardr. Gordion

kazlarnda yn ve moherin yannda bitki liflerinden yaplmfl dokuma rnekleri
ele geirilmifltir. Tmlslerde ise duvarlara aslmfl hallar ile yerlere serilmifl kee
ve kumafllara ait izler saptanmfltr.
Daha ok madenciliin etkisinde geliflmifl olan Frig anak mlekiliinde Kzlrmakn batsnda ve dousunda farkl teknikte retimde bulunan atlyeler bulunmaktayd. Batda Gordion, Ankara ve Midas Kenti gibi merkezlerde daha ok
metalik parlaklkta gri ve siyah renkli kaplar retilmifltir. Douda Boazky, Aliflar,
Pazarl gibi merkezlerde ise ok renkli bir bezeme anlayfl egemendir. Geometrik
motiflerin arlkl olduu bezemelerde stilize geyik figrleri, konturlar belirlen-
57
mifl, ileri noktalar ya da tarama izgiler ile doldurulmufl aslan, da keisi, kartal
ve boa figrleri yaygn olarak kullanlmfltr. En belirgin motif ise kap yzeylerindeki bofl alanlar dolduran pergelle izilmifl tek merkezli dairelerdir. Testiler, maflrapalar, szgeli aktaca olan bira kaplar, hayvan biimli zel kaplar, maden kaplar taklit eden makara kulplu testiler Frig mlekiliinin belirgin kap formlardr.
Resim 2.16
Boya bezemeli Frig
anak mlekleri
Anadoluya dflardan gelen Frig kltr kendinden nce bu topraklarda yaflamfl olan Hitit-Luvi ve Hurrilerinkinden birok ynden farkl zelliklere sahiptir.
Ancak, zamanla eski Anadolu geleneklerini benimseyerek giderek yerli bir karaktere brnmfltr. Bu durum en ak flekliyle Friglerin geleneksel yaflam biimi
olan iftilikle zdeflleflen ve Anadoluda Erken Neolitik adan beri tapnm gren Ana Tanra kltnde kendini gsterir.
Lidya Krall
Lidya Krall, tarihteki yerini zengin maden yataklar, verimli topraklar ve Kroisos
gibi nl krallar ile almfltr. Lidya lkesi, Ege blgesinde dalk bir alan ve aralarnda Gediz ve Kk Menderes nehirlerinin akt vadiler ierisinde konumlanmfltr. Bakray ve Byk Menderes nehirleri Lidya blgesinin kuzey ve gney snrn oluflturmaktadr. Lidya halknn kkeni tam olarak bilinmemektedir. Antik
a yazarlarna gre gney komflular Karyallar, kuzey komflular Mysiallar ve dou komflular Friglerle akrabadrlar. M. 2. binyldan beri blgede yafladklar dflnlmektedir. Lidyada Atyadlar, Heraklid ya da Tylonidler ve Mermnadlar olmak
zere kral slalesi egemen olmufltur. lk iki slale ile ilgili yeterli bilgi yoktur.
Mermnad slalesinin ilk kral Gygesten itibaren lkeye Lidya, baflkente de Sardis denilmeye bafllanmfltr. M. 687-547 yllar arasnda hkm sren Mermnad
Slalesi zamannda Lidya, gl bir krallk hline gelmifl ve Anadolunun Kzlrmak Nehrinin batsnda kalan ksmna hkim olmufltur. Bu slalenin krallar Gyges,
Ardys, Sadyattes, Alyattes ve Kroisos, Paktalos (Sart ay) aynn alvyonlarndan
elde ettikleri elektron ve altn sayesinde glenmifller, baflkent Sardis, antik dnyann en gl ve en zengin baflkenti olarak n kazanmfltr. M. 547 ylnda randan
gelen Persler Sardisi ele geirerek Lidya Devletine son vermifllerdir. Bundan sonra Persler tm Anadoluya hkim olmufllardr.
Lidya Krall merkez sistemle ynetilmekteydi. Devletin baflnda kral bulunurdu.
Krallk bir slaleye bal olarak babadan oula geerdi. lke eyaletlere ayrlmflt ve eyaletlere gvenilir kifliler olduklar iin bazen veliahtlar da vali olarak gnderilmifllerdi.
Baflkent Sardis, Bozdan kuzey eteindeki kayalkta yer almaktadr. evresi
gl surlarla evriliydi. inde saray ve resm binalar vard. Afla kent yukar kentin kuzey ve bat eteklerinde genifl bir alana kurulmufltur. Kentin etraf M. 7 yz-
58
Resim 2.17
Altn Lidya sikkesi
yln ikinci yarsnda gl bir surla evrilmiflti. Kent iinde baz resm binalar bulunuyordu. Altn artma atlyeleri, dkknlar ve pazar yeri bat kesimde yer almaktadr. Halka ait konutlar sadedir. Bunlar tafl temel zerine kerpi duvarl, tek odadan oluflan, dikdrtgen planl konutlardr.
Lidyallar svari olarak nlydler. Herodotos onlar Asyada yiitlikte kimsenin bileini bkemeyecei savafllar olarak tanmlar. Ancak Pers istilasndan sonra mzie, zevk ve sefaya dflkn bir halk olarak tannmaya bafllamfllardr.
Lidyallarn insanlk tarihine ve uygarla yaptklar katklardan en nemlisi M.
7. yzyln ikinci yarsnda paray icat etmifl olmalardr. Arkeolojide sikke olarak
adlandrlan maden parann icat edilmesinin nedeninin, paral askerlerin alacaklarnn denmesi ile ilgili olduu sanlmaktadr. Sikkenin icad ile ticarette deifl tokuflun yerini para ekonomisi almfltr. Herodotos ilk defa altn sikke basanlarn Lidyallar olduunu yazmaktadr. Buradaki altn elektron olmaldr. nk ilk sikkeler altn ve gmfl karflm bir madde olan elektrondan baslmfltr ve bakla fleklindedirler. n yzleri nce dz, sonra izgili, daha sonra ise resimli olan sikkelerin,
arka yzlerinde bir, iki ya da adet derin dikdrtgen ya da gen ukurluklar bulunmaktadr. Resimli sikkelerde n yzde Lidya Krallnn armas olan aslan bafl,
penesi ya da karfllkl iki aslann n blmleri yer alr. Kroisos Dneminde altn
ve gmfl sikkeler de baslmaya bafllamfltr. Bu sikkelerin n yzlerinde srt srta
ya da yz yze bakan aslan ve boa betimleri vardr. Sikke basmay Lidyallardan
renen yonya kentleri bu pratik deme aracn hemen benimsemifller ve ticaret
faaliyetlerinde youn olarak kullanmfllardr.
Lidyallar ok tanrl bir dine sahipti. Tanrlar iinde en byk saygy Kuvava adyla anlan Ana Tanra Kybele grmekteydi.
Sardiste M. 6. yzyln ortalarnda tanrann byk bir tapna vard. Lidya krallar ayrca Delphoi ve Didyma Apollon tapnaklar ile Ephesos Artemisine de zengin
hediyeler gnderiyorlard.
Lidya krallar ve aileleri llerini tmls mezarlara gmyorlard. En nemli mezarlk alan, Sardisin 8 km kuzeyinde Marmara Glnn kysndaki Bintepe mezarldr. Mezarlktaki 100 kadar tmlsn
tanesinin krallara ait olduu sanlmaktadr. Bu tmlslerden en by 355 m
apnda ve 61 m boyutlaryla Anadolunun en byk tmls olan Alyattes Tmlsdr. Tmlsn mezar odas kire tafl bloklardan yaplmfltr. Mezar odas
defineciler tarafndan yamalandndan gnmze ok az buluntu kalabilmifltir.
Sardiste yaflayan orta ve afla seviyedeki halk, Sart ay Vadisinin bat yakasndaki yamalardaki kayalara oyulmufl kaya mezarlarna gmlmfltr.
Lidyallarn dilleri Hint-Avrupa kkenlidir. Like ve Luviceye benzer. Tam olarak zmlenememifltir. Alfabeleri 26 harflidir ve bu harflerden bazlar Frigce ve
Yunancadaki harflerle benzerdir.
Lidyada kuyumculuk, dokumaclk, fil difli ve kemik oymacl ile mlekilik
geliflmifltir. Lidyann nl kremleri ve Bakkaris ad verilen parfmleri, Lydion ad
verilen kk vazolar iinde satfla sunuluyordu.
Lidya Devletinin ortadan kalkmasndan sonra Persler 200 yl boyunca Anadoluya hkim olmufllardr. Pers egemenliinde Lidyann zenginlii devam etmifltir.
Bu durum M. ge 6. yzyla tarihlenen ok zengin buluntulara sahip Uflak-Gre
tmlslerinden anlafllmaktadr. Buluntular arasnda ok kaliteli bir iflilik gsteren gmfl, altn ve elektron kaplar ve mcevherat dikkat ekmektedir. Bu eserler
bugn halk arasnda Karun Hazinesi olarak adlandrlan eserler olup Uflak Arkeoloji mzesinde sergilenmektedir. Anadoluda Pers hkimiyeti M. 333 ylna kadar srd. Bu yllarda Anadoluda yerli kltrlerin yerine Yunan kltr yaylmfl
ve zgn Anadolu Uygarlklar sona ermifltir.
59
60
zet
N
A M A
N
A M A
derek daha belirginlefltii, ynetici snfn grkemli bir yaflam dzeyine ulaflt ilk bamsz
beyliklerin, siyasal rgtlenmelerin ve merkez
ynetime bal devletlerin ortaya kfln hazrlamfltr. Tun a, lk, Orta ve Son Tun olarak
ana blme ayrlr. lk Tun a (M. 3200/30002000), Ge Kalkolitik Dnemin sonlarndan Anadoluda yaznn kullanmna kadar olan ok uzun
bir sreyi kapsamaktadr. Bu dnemin ilk evrelerinde daha ok, Kalkolitik an tarma dayal
ky kltr srdrlmektedir. Toplumlarn daha
iyi rgtlenebildii bu ada yneticiler gl bir
snf olarak ortaya kmfltr ve Anadolu bu yneticilerin nderliinde feodal sistemin egemen olduu irili ufakl birok beylik arasnda paylafllmfltr. Troia I-V, Malatya Aslantepe, Antalya-Elmal Karatafl Semayk, Elaz-Altnova Norfluntepe bu tip yerleflmelerin en etkileyici rnekleridir.
Madencilik faaliyetleri bu dnemde geliflmifltir.
Orta Tun a (M. 2000/1900 -1500/1450)nda,
Assurlu tccarlar Anadoluda tun yapm iin ihtiya duyulan kalay Anadoluya getirip satarak
ticaret yapmaya bafllamfllardr. Bu ticaretin Anadoluya salad en byk kazan Assurlu tccarlardan yaznn renilmesi olmufltur (M.
2000/1900). Yaznn Anadoluya girmesiyle Anadolu Uygarlk Tarihinin ikinci evresi, yani Anadolunun Tarihi alar bafllamfltr.
M. 1750 ylnda Anadolunun ilk merkez devleti olan Hitit Devleti ortaya kmaya bafllar. Kuflflaral Labarna, Hattufl kentini baflkent yapp, kente Hattufla, kendine de Hattuflili (Hattuflal) adn
verdi (M. 1650-1620). Bylece feodal ve teokratik Hitit Devleti kuruldu. Son Tun a (M.
1500/1450-1200)nda, Hitit mparatorluk a ya
da Yeni Hitit Devleti grlr.
Anadolunun Tarih ncesi Dnemlerinin zelliklerini ve nemli merkezlerini kronolojik bir

dzen iinde tanmlamak.
Paleolitik a/Yontma Tafl Devri (G. 1.000.00011.000/12.000), Besin Toplaycl Dnemi olarak da tanmlanmaktadr. Anadoluda Paleolitik
a boyunca kalabalk bir nfusun barnd maara ve ak hava trndeki yerleflmeler bulunmufltur. Anadoluda Paleolitik an en eski yerleflmeleri Nidede Kaletepe Deresi, Konyada
Dursunlu, stanbulda Yarmburgaz Maaras ile
Antalyada Karain Maarasdr. Avclk ve toplayclk bu an ekonomisini oluflturur.
(G. 11.000-12.000), Paleolitik a ile Neolitik
a (Cilal Tafl Devri) arasndaki geifli hazrlayan ara evredir. Bu ada mikrolit olarak tanmlanan kk tafl aletler ortaya kmfl, en azndan
tme ve bime faaliyetleri bafllamfltr.
Neolitik a (M. 10.000- 5.500)da insanolu
retici bir yaflama gemifltir. lk kyler kurulmufl,
tarm yaplmaya, hayvanlar evcillefltirilmeye bafllanmfltr. lk ticari faaliyetler ve mhrler de bu
ada ortaya kmfltr. Batman ili Kozluk ilesi
yaknlarnda yer alan Hallan emi Hy, Neolitik ada Anadolunun bugne kadar saptanmfl en eski kydr.
Tafl Devrinden Maden Devrine geifl dnemi olarak tanmlanan Kalkolitik a (M. 55003200/3000)n en belirgin zellii, tafl aletlerin giderek azalmas ve madenciliin geliflmesidir. lk
kullanlan maden bakr olmufltur. Bu a insanlarnn yaflamnda tarm, avcla oranla ok
nemli bir yer kaplamaya bafllamfl, tamamen tarmc topluluklar ortaya kmfltr.
Anadolunun Tun alarnn siyasi ve kltrel zelliklerini ve nemli merkezlerini kronolojik bir dzen iinde deerlendirmek.
Bu ada yaflayan insanlarn, tuncun yan sra aralarnda altn ve gmfl gibi deerli madenlerin de
bulunduu hemen tm madenleri, dkme ve dvme tekniiyle istedikleri biimi vererek kullandklar grlmektedir. Madenciliin geliflmesi, ifl
blmne dayal kent yaflamnn bafllamasn salamfl, bu oluflum Anadoluda sosyal snflarn gi-
N
A M A
Anadoludaki Demir a Uygarlklarnn siyasi

ve kltrel yapsn tartflmak.
M. 12. yzyldan itibaren Anadolu Demir ana
girmifltir. Bu dnemde demir madeninin kullanm
bafllamfl, ou aletler zellikle de silahlar daha etkili ve dayankl olan demirden yaplmfltr. Anadoluda Demir anda Ge Hitit Kent Devletleri,
Urartu Krall, Frig Krall ve Lidya Krall en
nemli siyasi gler olarak karflmza karlar.
Ge Hitit Kent Devletlerinin belli baflllar flunlardr: Malatya evresinde Milidia; Adyaman yresinde Kummuh; Kahramanmarafl ve Gaziantep
yresinde Gurgum ve Kargamfl; slhiye dolaylarnda Samal; ukurova blgesinde Que ve Hilakku; Amik ovas dolaylarnda Pattin; AdanaKadirli yresinde Asitavanda; Kayseri, Nide ve
Nevflehir civarnda Tabal. ou Luvice konuflan
ve yaz olarak resim yazsn kullanan bu devletler, M. 9. yzyln ortalarndan bafllayarak nce
kltrel sonra da siyasi bakmdan Yeni Assur mparatorluunun etkisi altna girmifller; M. 8.
yzyln sonlarnda ise hepsi teker teker Assurun
eyalet sistemine dahil edilmifllerdir.
M. 13. yzyln bafllarnda Dou Anadolu Blgesinde, Hurri kkenli halklarn oluflturduu,
henz merkez bir ynetim altnda birleflmemifl
feodal beylikler bulunmaktayd. Bu dnemde
Dou Anadolunun sahip olduu demir ve bakr
gibi ham madde kaynaklar, bunlardan ifllenmifl
mal stoklar, toprak rnleri ve hayvan srleri
M. 13. yzyldan itibaren n Asyada byk bir
imparatorluk kurma urafl veren Assurun asker seferlerini bu topraklar zerine younlafltrmasna neden olmufltur. Gneyden gelen Assur tehlikesi ve basks zerine beylikler aralarnda birleflerek nce Uruatri daha sonra Nairi feodal
beylikler konfederasyonu oluflturularak Assura
karfl mcadeleye bafllamfl, sonuta M. 9. yzyln ortalarnda baflkent Tuflpa (Van Kalesi ve
Eski Van flehri) olmak zere Van ovasnda merkez Urartu Krall kurulmufltur. Kralln snrlar kuzeyde Ermenistan ve Gney Grcistana, kuzeybatda Erzincana, gneydouda Urmiye Glnn gney kylarna, batda Frat Nehrinden
douda Hazar Denizi kylarna kadar genifllemifltir. Krallk, M. 7. yzyln sonlarna doru
tarih sahnesinden silinmifltir.
61
Frigler, M. 1200lerden bafllayarak Makedonya

ve Trakyadan Boazlar yolu ile Anadoluya g
eden Trak boylarndan biridir. Frigler, M. 11.
yzyla doru Polatl yaknlarndaki daha sonra
baflkentleri olacak olan Gordion (Yasshyk)a
ulaflmfllardr. Frig Devletinin yaylm alannn snrlar kesin olarak saptanamamakla birlikte Kzlrmak Nehrinin dousunda orum, Tokat ve Krflehir; kuzeyde Samsun; gneyde Nide ve Konya; gneybatda Burdur ve Elmal Ovas; batda
Eskiflehir, Afyonkarahisar ve Ktahya; kuzeybatda Bandrma yrelerine kadar etki alanlarn genifllettikleri anlafllmaktadr. M. 7. yzyln ilk
yarsnda Kafkasya zerinden gelen gebe Kimmerler Frig baflkenti Gordiona saldrmfllar, kral
Midasn, Kimmerli istilaclara karfl ald yenilgiye dayanamayp boa kan ierek intihar etmifltir.
Lidya Krall, tarihteki yerini zengin maden yataklar, verimli topraklar ve Kroisos gibi nl krallar ile almfltr. Lidya lkesi, Ege blgesinde
dalk bir alan ve aralarnda Gediz ve Kk Menderes nehirlerinin akt vadiler ierisinde konumlanmfltr. Lidyada Atyadlar, Heraklid ya da Tylonidler ve Mermnadlar olmak zere kral slalesi egemen olmufltur. Mermnad Slalesine mensup Gygesten itibaren lkeye Lidya, baflkente de
Sardis denilmeye bafllanmfltr. M. 687-547 yllar arasnda hkm sren Mermnad Slalesi zamannda Lidya, gl bir krallk hline gelmifl ve Anadolunun Kzlrmak Nehrinin batsnda kalan ksmna hkim olmufltur. Bu slalenin krallar, Paktalos (Sart) aynn alvyonlarndan Sardiste elde
ettikleri elektron ve altn sayesinde glenmifller,
baflkent Sardis, antik dnyann en gl ve en
zengin baflkenti olarak n kazanmfltr. M. 547
ylnda randan gelen Persler Sardisi ele geirerek Lidya Devletine son vermifller ve daha sonra
da tm Anadoluya hkim olmufllardr.
62
Kendimizi Snayalm
1. Neolitik an en erken evreleri konusunda yeni
bilgiler salayan, Anadolunun bugne kadar saptanmfl
en eski yerleflmesi afladakilerden hangisidir?
a. ayn
b. atalhyk
c. Yarmburgaz
d. Hallan emi
e. Aflklhyk
2. Anadoluda mleki ark ilk kez hangi dnemde
ve nerede kullanlmfltr?
a. lk Tun a II evresinde, Troya IIb tabakasnda
b. Orta Tun anda, Kltepede
c. Ge Neolitik ada, atalhykte
d. Mezolitik ada, Beldibi maarasnda
e. Kalkolitik ada, Kuruayda
3. Anadolunun Kalkolitik a hangi tarihler arasndadr?
a. G. 12.000-11.000
b. M. 10.000- 5.500
c. M. 3200/3000-2000
d. M. 5500-3200/3000
e. M. 1200-547/546
4. Assur Koloni anda Assur ile Anadolu arasndaki
ticaretle ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Assurdan fildifli ve kalay dflsatm, karfllnda
da Anadoludan genellikle gmfl, altn ve deerli tafl alm yaplrd.
b. Assurdan hububat dflsatm, karfllnda da
Anadoludan kalay ve dokuma rnleri alm yaplrd.
c. Assurdan gmfl, altn ve deerli tafl dflsatm,
karfllnda da Anadoludan kalay ve dokuma
rnleri alm yaplrd.
d. Assurdan Anadoluya anak mlek dflsatm,
karfllnda da Anadoludan obsidyen alm yaplrd.
e. Assurdan Anadoluya kalay ve dokuma rnleri dflsatm, karfllnda da Anadoludan genellikle gmfl, altn ve deerli tafl alm yaplrd.
5. Hitit krallar ve kralieleri afladaki unvanlardan

hangilerini kullanmfllardr?
a. Rubaum ve Rubatum
b. Basileus ve Tavananna
c. Tabarna ve Tavananna
d. Rubaum ve Tavananna
e. Tavananna ve Rubatum
6. Urartu ve Friglerin baflkentleri srasyla afladakilerin hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. Hattufla-Sardis
b. Tuflpa-Sardis
c. Gordion-Hattufla
d. Gordion-Kanifl
e. Tuflpa-Gordion
7. Fibula nedir?
a. Frig mezarlarna konulan ahflap masalara verilen isimdir.
b. Tuntan yaplan gbekli kasedir.
c. Tuntan yaplan yonca azl byk testidir.
d. Tun, altn ya da gmflten yaplmfl, giysi ularn tutturmaya yarayan veya ss amal kullanlan bir tr engelli inedir.
e. Tuntan yaplan Frig kemeridir.
8. lk sikke/para kimler tarafndan icat edilmifltir?
a. Hititler
b. Lidyallar
c. Frigler
d. Urartular
e. onlar
9. Anadolunun en byk tmls hangi krala aittir?
a. Lidya kral Gyges
b. Urartu kral II. Sarduri
c. Lidya kral Alyattes
d. Frig kral Midas
e. Lidya kral Sadyattes
10. Anadoluda kurulan ilk devlet afladakilerden hangisidir?
a. Assur Devleti
b. Frig Devleti
c. Urartu Devleti
d. Lidya Devleti
e. Hitit Devleti
63
Okuma Paras
Hititlerde Beslenme ve Salk

Hastalk ve lmlerin ounun temelinde yanlfl beslenme ve alk yattndan asla kuflku yoktur; bu Hititler
devrinde de byleydi. Hitit tbbnda hastaya ila ad altnda verilen maddelerin pek ounun besleyici veya
homopatik nitelii vardr. Keza byyle tedavide de
hastaya verilen maddelerin pek ou besin maddesidir
Beslenme ile insan sal ve hastalklar arasndaki yakn iliflki, Hitite bir mektupta aka grlmektedir.
Tabletin zerindeki ad krlmfl olan bir yetkilinin, Hitit
kraliesine gnderdii bir mektuptan anlaflld zere,
kralie hastalanmfltr, muhtemelen atefli ykselmifltir.
Mektubun yazarna gre, kralienin hastalnn sebebi
beslenmesindeki dzensizliktir, nk kralie mahhuella- denen bir ekmekten ve sebzelerden baflka hi bir
fley yememektedir. Bu ayrntya baklrsa mektubu yazan kiflinin bir doktor veya tp konusunda olduka bilgili biri olmas lazmdr ki, kralienin bu tarz beslenmesini asla uygun bulmamakta ve onu adeta azarlamaktadr. Ama elinden de fazla bir fley gelmemekte, tanrlara
iyauwan (imdat) diye bararak onun iyileflmesini
salamaya alflmaktadr. Ayrca adamlaryla birlikte krlara gidip, kraliesi iin av hayvanlar vurmak ve onu
beslemek istemektedir. Sarp ve makilik arazide yaban
hayvanlarn saklandklar yerlerden kovalayp yle avlayacaklarna dair ayrntlar bile vardr. Mektubun sonu
krk olduu iin av hayvanlarnn kralieye ulaflp ulaflmad ve kralienin iyileflip iyileflmedii bilinmiyor,
ama bu mektup bize byle nadir bilgiler vererek, bizim
Hitit gnlk yaflamyla ilgili ayrntlarn iine szmamza
olanak tanmaktadr.
1. d
Kaynak: nal, A. (2007), Anadolunun En Eski Yemekleri. Hititler ve adafl Toplumlarda Mutfak
Kltr, stanbul, s. 59-60.
2. a
3. d
4. e
5. c
6. e
7. d
8. b
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise Neolitik a konusunu

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise lk Tun a konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Kalkolitik a konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Orta Tun a konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Hitit Uygarl konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Urartu ve Frig Krall konularn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Frig Krall konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Lidya Krall konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Lidya Krall konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Orta Tun a konusunu
tekrar okuyunuz.
64

Sra Sizde 1
Paleolitik a ekonomisinin z avclk ve toplayclktr. Anadoluda Paleolitik an en eski buluntu yerleri
Nidede Kaletepe Deresi, Konyada Dursunlu stanbulda Kk ekmece Glnn 1.5 km kadar kuzeyinde yer alan Yarmburgaz Maaras ile Antalyann 27
km kuzeybatsnda, fiam Dann Akdenize bakan yamalarnda bulunan Karain Maarasdr.
Sra Sizde 2
Neolitik an en nemli zellii, insanolunun sadece avclk ve toplayclkla srdrd tketici yaflam
brakarak, retici bir yaflama geiflidir. Bu ada Gneydou Anadolu Blgesinde Diyarbakr ve Urfa evresi ile Tuz Glnn gney kesimlerinde, Isparta ve
Burdur yresindeki Gller Blgesinde kltrel bir geliflme ve hareketlilik bafllamfltr.
Sra Sizde 3
Alacahyk Mezarlarnn lk Tun ann sonlarnda
Alacahykte yaflayan bey ve ailelerine ait olduu dflnlmektedir. Bu mezarlarda ele geen ok saydaki armaanlar, Troya II yerleflmesinde ele geen Troya hazinesi olarak tanmlanan buluntular ile adafl olup benzer
nitelikte altn, gmfl, elektron, tun ve demirdendir.
Sra Sizde 4
Karum, Assurca liman ve rhtm anlamna gelen, pazar
yerlerine verilen isimdir. Bu yerleflmelerde Assurlu tccarlar belirli bir serbesti iinde yaflayp ticaret yapmaktaydlar. Vabartum, Assurca konuk anlamna gelmektedir. Assurlu tccarlarn ana merkezler arasnda konakladklar, belki mallarn geici olarak depoladklar bir
eflit kervansaraylardr.
Sra Sizde 5
Msr Firavunu II. Ramsesin, Hitit Kral II. Muvatalli Dneminde Suriye topraklar zerinde hak iddia etmesi
zerine Hitit-Msr iliflkileri gerginleflmifl ve Suriye egemenlii iin iki g arasnda Kadefl (Tel Nebimend)
kenti yaknlarnda savafl yaplmfltr (M. 1285). Savafl
kimin kazand hakknda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte savafltan yllar sonra M. 1270 ylnda,
Hitit ve Msr devletleri arasnda II. Ramses ile Hitit tahtna kan III. Hattuflili (M. 1275-1250), tarihin bilinen
ilk byk yazl antlaflmas olan Kadefl Antlaflmasn
imzalamfllardr. Antlaflmaya gre Msr ve Hitit lkeleri
arasnda iyi barfl ve iyi kardefllik sonsuz olacaktr. Msr lkesinin kral, Hatti lkesine sonsuza kadar hi saldrmayacak, Hatti lkesinin kral Msr lkesine sonsuza dein saldrmayacaktr.
Sra Sizde 6
lke iinde en uzak snr noktalaryla balant salayan
karayollar, ksa ve yaflsz geen yaz aylarnda yaplacak sulu tarm iin byk nem taflyan su kanallar, barajlar ve gletler bayndrlk alannda Urartulardan gnmze kadar ulaflmfl en nemli tesislerdir.
65
Kaynaklar
Akurgal E. (1993). Anadolu Uygarlklar, Net Yaynlar, stanbul.
Akurgal, E. (1998). Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK
Yaynlar, Ankara.
Anonim (2002). Anadolunun Tarih ncesi, Arkeo
Atlas, say: 1, stanbul.
Anonim (2003). Tun Bakfllar. Son Kalkolitik ve lk
Tun a, Arkeo Atlas, say: 2, stanbul.
Anonim (2004). Anadoluda lk mparatorluk. Hititler,
Arkeo Atlas, say: 3, stanbul.
Anonim (2005). Dounun Demir a. Krallarn Corafyas, Arkeo Atlas, say: 4, stanbul.
Anonim (2006). Demir Kayalar. Phrygia ve Lydia, Arkeo Atlas, say: 5, stanbul.
Belli, O. (1982). Urartular, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt.1, Grsel Yaynlar, stanbul. s.
140-207.
ilingirolu, A. (1997). Urartu Krall Tarihi ve Sanat, Yaflar Eitim ve Kltr Vakf, zmir.
Bilgi, . (2001). Orta Karadeniz Blgesi Madencileri, stanbul.
Darga, M.(1992). Hitit Sanat, Akbank Yaynlar, stanbul.
Gladstone Bratton, F. (2000). Yakn Dou Efsaneleri.
Smer-Akad, Msr, Ugarit-Kenan, Hitit Efsaneleri, (ev. N. Muallimolu), stanbul.
Harmankaya, S. ve O. Tannd (1996). Trkiye Arkeolojik Yerleflmeleri-1. Klasr: Paleolitik-Epipaleolitik, stanbul.
Harmankaya, S. ve O. Tannd ve M. zbaflaran (1997).

Trkiye Arkeolojik Yerleflmeleri-2. Klasr: Neolitik, stanbul.
Harmankaya, S., O. Tannd ve M. zbaflaran (1998).
Trkiye Arkeolojik Yerleflmeleri-3. Klasr: Kalkolitik, stanbul.
Harmankaya, S. ve B. Erdodu (2002). Trkiye Arkeolojik Yerleflmeleri-.4. Klasr: lk Tun, stanbul.
Knal, F.(1998), Eski Anadolu Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Naumann, R. (1973). Eski Anadolu Mimarl (ev. B.
Madra), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Sevin, V. (1999). Anadolu Arkeolojisi, Der Yaynlar
stanbul.
Sevin, V. (2001). Anadolunun Tarihi Corafyas I,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya, letiflim Yaynlar, stanbul.
Tarhan, M. T. (1986). Urartu Devletinin Yapsal Karakteri, IX. Trk Tarih Kongresi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, s. 285-302.
Tfeki Sivas, T. (1999). Eskiflehir-AfyonkarahisarKtahya l Snrlar indeki Phryg Kaya Antlar, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiflehir.
Yldrm, R. (1996). Eskiada Anadolu, zmir.
Yldrm, R. (2004). Uygarlk Tarihine Girifl, Asil Yayn, Ankara.
GENEL UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N

Tun anda Ege kltrlerini genel hatlaryla tanmlayabilecek,
Eski Yunan Uygarlnn karakteristik zelliklerini aklayabilecek,
Eski Yunan mimarln deerlendirebilecek,
Eski Yunan heykeltraflln ana hatlaryla tanmlayabilecek,
Roma uygarlnn karakteristik zelliklerini aklayabilecek,
Roma mimarln deerlendirebilecek,
Roma heykeltraflln ve portre sanatn kavrayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Minos
Miken
Yunan Tapna
Atina Akropolisi
Pheidias
Agora
Tiyatro
Roma
indekiler
Eski Yunan ve
Roma Uygarlklar
TUN AI VE EGE
ESK YUNAN UYGARLII
ESK YUNAN MMARLII
ESK YUNAN HEYKELTRAfiLII
ROMA UYGARLII
ROMA MMARLII
ROMA HEYKELTRAfiLII VE
PORTRE SANATI
Eski Yunan ve Roma

Uygarlklar
TUN AI VE EGE
Ege arkeolojisinde genel olarak M. 3000-1100 arasna tarihlendirilen Tun (Bronz)
a, Egede birbirleriyle youn iliflkilere sahip drt ana blgede incelenir: Girit
Adasnda Minos, Ege adalarnda Kiklad (Kyklad), Kta Yunanistanda Miken/Hellas
adn alan uygarlklar ile Bat Anadoluda anakkale blgesi ve etkileflim alan iindeki Troya (Troia) kltr, Tun anda Ege kltrlerini oluflturur.
Harita 3.1
Ege Denizi, Adalar,
Bat Anadolu ve
Yunanistan
68
Minos Uygarl
Mitoloji: Yunanca mitos
(mythos), masal, efsane;
logos sz ve bilgi anlamna
gelip, ok tanrl dinlerde
tanrlarn yaflants ile
onlarn insanlar ve dier
mitolojik figrlerle iliflkileri
hakkndaki anlatlar
kapsayan efsaneler bilgisi.
Pantheon: Bir mitoloji ya da

dine zg tm tanrlarn
birlii.
Minos Uygarl, adn Girit Adasnn efsanevi kral Minostan alr. Mitolojiye gre, Europa ve Zeusun olu olan Minos, Knossos flehrinin ve Kiklad Adalarnn
kraldr. Minos, tanr Poseidona kurban sunmay unuttuu iin Poseidon onu cezalandrmfl ve bir boay baflna musallat etmifltir. Ancak Minosun kars Pasiphae boaya flk olmufl ve bu iliflkiden bafl boa, vcudu insan biiminde olan Minatauros adnda bir yaratk dnyaya gelmifltir. Minos, Minatauros iin dnemin
byk sanats Daidalosa Labirintos (Labyrinthos) ad verilen ve gnmzdeki
labirent kelimesinin tredii bir yap infla ettirerek onu buraya hapsetmifltir. Atinann efsanevi kral Theseusun Labirintosda Minotauros ile olan mcadelesi, onu
ldrmesi ve Labirintosdan kabilmesi, uzun yzyllar boyunca sanat eserlerine
konu olacak kadar etkili olmufltur. Girit adas, Yunan pantheonunun bafl tanrs
Zeusun doum yeri olmasndan dolay da Yunan dini, kltr ve sosyal yaflam
iin nemini korumufltur.
M. 3000-2600 yllar arasnda, Erken Tun anda geliflmeye bafllayan Minos
Uygarl, Ege ve Akdeniz corafyasnda eflitli kltrlerden etkilenmifl, bu etkileri zgn bir hale getirerek dzeyi yksek bir uygarlk olarak var olmufltur. Minos
mimarisinde yerleflmelerde sur olmamas, uzun soluklu bir barfl dnemine, halkn
denizcilik ve deniz ticareti ile uraflan bir toplum olduuna iflaret etmektedir. Homeros, Girit halknn pek ok kabileden olufltuunu syleyerek bunlardan befl tanesinin adn vermifltir. Yine Homerosta 90 flehir ad verilmekle birlikte en nemli flehir merkezi Knossos olarak gemektedir. Knossos dflnda Phaistos, Kydonia,
Gortyna da nemli yerleflmeler arasndadr.
20. yzyln ilk eyreinde Knossosta gereklefltirilen arkeolojik alflmalar Minos Uygarl ve Ege arkeolojisi ile ilgili bilgileri nemli bir noktaya taflmfltr. nk Minos Uygarlnn kltr kronolojisi iki farkl yorumla flekillenmifltir. Sir Arthur Evans, Minos Uygarlnn dnemlerini Knossosta yapmfl olduu arkeolojik
alflmalarda elde ettii anak mlek buluntulara gre ortaya koymufltur. Evansn
yorumuna gre adada Tun a, Erken Minos (M. 3000-2200), Orta Minos (M.
2200-1500) ve Ge Minos (M. 1500-1000) olmak zere evreye ayrlmfltr. Dier bir bilimsel dflnce ise Girit saraylarnn mimari evrelerine gre dnemlerin
belirlenmesidir. Buna gre uygarlk, Saraylar ncesi a, lk Saraylar a, kinci
Saraylar a ve Saraylar Sonras a olarak blmlenir.
Giritte Minos Uygarlnn en nemli mimari geleri saraylardr. Knossos, Phaistos, Mallia, Kato, Zakro ve Hagia Triada en nemli saraylardr. Ancak Girit arkeolojisinin en nemli yaps Knossos Saraydr. Kephala tepesinin dzlefltirilmifl zirvesi zerinde konumlandrlmfl olan antsal saray, her dnemde merkezi avlu ve
etrafna mekanlar eklenmesiyle plann srdrmfltr. Sarayda 1500n zerinde
oda vardr. Merkez avlu dou ve bat olmak zere ikiye blnmfltr. Bat kanadna din ve resm devlet odalar yaplmfltr. Dou kanadna zel odalar ve atlyeler
infla edilmifltir. Knossos Saray 22.000 metrekarelik bir alan kaplamfltr.
69
3. nite - Eski Yunan ve Roma Uygarlklar
Resim 3.1
Knossos Saray taht
odas. Herakleion
(Kandiye)-Girit
anak mlek sanat, saraylarn geliflimine paralellik gstermektedir. Bitkisel

motifler ve denizle ilgili bezemeler temel slup olarak ne kar. Minos Uygarlnda duvar resim sanatnn da yeri nemli ve byktr. Duvar resimlerinde eflitli kutlamalar, dini bayramlar ve doa ile ilgili sahneler betimlenmifltir. Duvar resimlerinden dnemin sosyal yaflamnn yan sra giyim-kuflam ile ilgili nemli bilgilere de ulafllr. Minoslularn yaz dili Linear A olarak bilinmektedir; ancak tam zlememifltir. Kazlarda yaklaflk 3000 tablet ortaya karlmfltr. Akalarn Giriti zapt
etmesinden sonra ise Linear B yazs kullanlmfltr. Minoslular bakr, kalay, altn ve
gmflten lks tketim rnleri ve seramik ticaretiyle uramfltr. Yunanistan, Kbrs, Suriye, Anadolu, Msr, Mezopotamya ve spanya ile ticaret yapmfllardr
M. 1450/1375 yllarndan itibaren Knossos Saraynda bulunan youn Miken
(Myken) anak mleinden ve Minos mimarisinde kullanlmayan sur sisteminin
varlndan dolay Minos Uygarlnn artk fiilen sona erdiinden sz edilebilir.
Uygarln kflyle ilgili iki sebep ne srlmfltr: Birincisi, Thera (Santorini
Adas) yanardann patlamas; ikincisi M. 1380 civarnda Yunanistanda Miken
Uygarlnn giderek ykselmesi ve Minos Uygarlna son vermesidir. Ancak Giritte, Miken Uygarlnda ve Ege uygarlklarnda Minos etkisi kltrel sreklilik
balamnda M. 1000 yllarna kadar devam etmifltir.
Girit Adasndaki Minos Uygarlnn kltr kronolojisi nasldr? SIRA SZDE
Kiklad (Kyklad) Uygarl
D fi N E L M
Kiklad (Kyklad), Ege Denizinde Delos adasnn etrafna halkalar halinde dizilmifl, zgn adalar kltrnn Tun anda ald genel isimdir. Adalara Neolitik ada
S Osz
R Uedilebilir. Deyerleflildii bilinse de M. 3000-2000 arasnda Kiklad kltrnden
losun dflnda Syros, Thera ve Melos adalar kltrn nemli merkezleri olarak kabul edilebilir. Kiklad kltr buluntulara gre temel dnemselD grup
halinde inceKKAT
lenir: Grotta-Pelos (Naksos ve Melos adalarnda) evresi, Keros-Syros (ayn isimli adalarda) evresi ve Phylakopi (Melos adasnda) evreleri. Kiklad sanat daha ziyade aSIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
70
Resim 3.2
Syrostan
mermer
kadn
figrini
nak mlek ama zellikle de genelde adak iin kullanlan idoller ile
kendini bulmufl plastik eserler ile ne kar. Profili yass idoller, yar
plastik figrler, Grettolar (Pelos evresi) ve Syros figrinleri, temel
malzemesi mermer olan idollerin nemli rnekleridir.
Miken (Myken) Uygarl ve Kta Yunanistan
Peloponnessos: Yunanistann
gneyinde, gnmzde Mora
Yarmadas olarak bilinen yerin
antik adaki ismidir.
Akropolis: Yukar flehir. Antik
Yunanda flehrin en yksek ve
savunmaya en msait yerine
kurulan i kale. Genellikle sarp
bir tepe zerine infla edilmifltir.
Resim 3.3
Mikenai Saraynn
Aslanl
Kaps.Arglis-Mora
yarmadas
Homeros: Byk ozan. M.

8. yzylda yaflamfltr. onia
blgesinde ve byk
olaslkla Smyrna (zmir)da
domufltur.
Tun a, Kta Yunanistanda Hellas fleklinde isimlendirilir ve incelenir. Yaklaflk olarak M. 1600/1580 - 1200/1100 yllar arasnda Kta Yunanistanda ana hatlaryla Erken Miken (M. 1675-1470), Orta
Miken (M. 1470-1370) ve Ge Miken (M. 1370-1200) fleklinde evrelenen Hellas kltrne Aka/Miken Uygarl da denilmektedir. Kltre ismini, Kta Yunanistanda Peloponnessos yarmadasnn dousunda bulunan Argolis Blgesindeki bir tepe yerleflmesi olan Mikenai flehri vermifltir.
Miken flehirleri tepe yerleflmeleri (akropolis) olup, Girit adasndaki Minos mimarisinin tersine byk lekli surlar ile korunmaktayd. Tahkimli akropolisin merkezini saray yaps olufltururdu. Mikenai ve
Tyrins bunlarn arasnda en ne kanlardr. Miken saraylar bir megaron etrafnda geliflmifltir.
Miken l gmme geleneindeki tolos (tholos) tipindeki kubbeli mezar mimarisi de saray mimarisi kadar nemli, kimi zaman daha grkemlidir. Bu mezarlarn,
yer altnda gm odas ve dromos denilen bir girifli bulunur. Mikenai kentinde efsanevi kent yneticileri ile ailelerinin
adlarnn verildii 9 adet tolos mezar
ortaya karlmfltr.
Linear B yazsn kullanan Aka/Miken kltr, Minos kltrnn ardndan Ege Denizi ve kylar ekonomipolitiinde nemli bir rol oynamfltr.
Minos Uygarlnn kfl ile Akalar/Mikenler zellikle deniz ticaret yollarna hkim olmaya bafllamfl; Kbrs,
Msr ve Anadolu ile ticareti ilerletmifltir. Ticaret mallar; parfm yalar, zeytinya, flarap, baharat, seramik, bronz
objeler, altn, bakr, kalay, fildifli ve boyadr. Ticaretin canlanmas ile Atina, Tebai, Mikenai, Tyrins gibi flehirler giderek geliflmifl ve etraflar grkemli surlarla evrilmifltir. Bu flehirlerde krallklar biiminde ve feodal sisteme dayal bir ynetim biimi vardr.
Miken Uygarlnn efsanevi kral ve kahramanlar, nl ozan Homerosun lyada(Iliada) ve Odise (Odysseia) isimli eserlerinde anlatlmfltr. lyadann konusu
Tun ann sonlarnda Akalar yani Mikenler ile Troyallar (Troia) arasnda geen
ve 9 yl sren byk savafltr. Savafln yaklaflk olarak M. 1200-1150 yllar arasnda gereklefltii dflnlr.
Eski Yunan sanat eserlerini ve mimari plastii en ok etkileyen mitolojik konulardan biri olan Troya Savafl, Tun ann sonlarnda Kta Yunanistan ve Bat
Anadolunun en nemli iki gcnn mcadelesidir. Mitoslara gre savafl Mikenai
71
kral Agamemnonun kardefli Menelaosun kars Helenenin, Troya kral Priamosun

olu ve Hektorun kardefli Paris (Aleksandros) tarafndan karlmas nedeniyle kmfltr. Savafln gerek nedenini Boazlar geerek Karadenizdeki maden yataklarna ve buradaki ticarete egemen olmak isteyen Akalar ile Boaza hkim Troya arasnda ticaret yznden kan bir savaflta aramak daha gereki bir yaklaflmdr. Mitoslarda, savafl oluflturan olaylar zinciri olduka gerilerden bafllar. Savafln en nemli iki figrnden Akhilleusun anne ve babas olan Peleus ile Thetisin dnnde,
kavga tanras Eris nl elmasyla tanralar arasnda bir gzellik yarflmas bafllatr.
Parisin (Aleksandros) karar ile elmay alan aflk ve gzellik tanras Aphrodite gzellik yarflmasn kazanr. Aphrodite bunun karfll olarak Parise Helenenin aflkn vadeder. Yarflmay kaybeden bafl tanr Zeusun efli Hera savafl boyunca Akalarn
tarafn tutarken, Aphrodite de Troyallarn tarafn tutacaktr. Troya savafl srasnda
Akhilleus, Troya prensi Hektoru ldrr. Hektorun lmesi savafln sonu iin nemli bir kilometre tafldr. Akhilleus, Hektorun cesedini arabasna balar ve Troya kenti etrafnda cesedi yerde sryerek defalarca tur atar. Daha sonra kral Priamos gizlice Akhilleusun yanna gelerek Hektorun lsn ondan ister. Akhilleus, Hektorun cesedini babas Priamosa verir. Troyallar duygusal olarak savafl kaybetmifllerdir. Akhilleusun babas Peleus lml, annesi Thetis ise lmszdr. ocuunun lmsz olmasn isteyen Thetis, Akhilleusu topuklarndan tutarak atefle tutmufltur veya baflka bir anlatma gre Styks nehrine (Hadese yani ller lkesine giderken geilmesi gereken nehir) batrmfltr. Babas Peleus eflinin bu davranfllarndan dolay Akhilleusu Skyros adasna brakmfl, bilge kentaur Kheironun eitimine
vermifltir. Akhilleus sadece ayak bileklerinden (Aflil tendonu) ldrlebilir. Akalar
Troya kentine girdiklerinde, nl bir oku olan ve Heleneyi kararak savafl bafllatmfl olan Paris, Akhilleusu sa ayak topuundan vurarak ldrr. Mitoslara gre
Troya savafl tahta at hilesi ile Akalar lehine sonulanmfltr.
M. 12. yzylda bafllad dflnlen ve dalgalar halinde uzun bir sre devam
eden gler Kta Yunanistan, Ege ve Bat Anadolu iin son derece nemlidir. Miken
Uygarlnn kfl de bu srete ok hzl ve eflitli nedenlere bal olarak gerekleflmifltir. Dorlar olarak adlandrlan topluluk, kuzeyden gelerek M. 1200-1100
yllarnda Yunanistan iflgal etmifltir. Dorlar, Kuzeybat Yunanistan, Makedonya ve
Epirustan gelmifl, buralardan nce Yunanistann merkezine sonra, Peloponnesos
ile gneydeki Ege adalarna gemifllerdir. Miken Krall ve hegemonyas, yaklaflk
olarak 1100 yllarnda sona ermifltir. Yunanistann Karanlk a olarak bilinen bu
dnemde daha nceden bilinen pek ok kltrel ge kaybolmufltur. M. 700 civarnda sona eren bu tarihsel srece Geometrik a ad da verilmifltir.
Troya savaflnn kfl sebebi (mitolojik ve gerek) nedir?
ESK YUNAN UYGARLII
SIRA SZDE
D fi N E L M
Eski Yunan Uygarlnn kltr kronolojisi ana hatlaryla drt ayr dnemde incelenir: Geometrik a (M. 1100-700); Arkaik a (M. 700-480); Klasik a (M.
S O R U
480-330); Hellenistik a (M. 330-30). Kltrel bir dnemi tanmlarken
elbette
uygarln birok zelliinden bahsetmek gerekir. Hem sanatsal yaratlar hem de
sosyal yaflam ve gnlk yaflamn temel ve/veya detayl unsurlar
bir
D K K Auygarln
T
parasdr. Eski Yunan Uygarl ile ilgili olarak da yine birok farkl sanatsal ve
kltrel retimden veya gnlk yaflam ile ilgili gereksinimlerden rahatlkla bahseSIRA SZDE
dilebilir. Fakat Eski Yunan Uygarln orijinal arkeolojik eserler zerinden deerAMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
72
Resim 3.4
Dipylon Amphoras.
Ge Geometrik
Dnem. Atina
Ulusal Arkeoloji
Mzesi
Herodotos: M 5. yzylda
yaflamfl olan Halikarnasosslu
(Bodrum) tarihidir. Tarihin
babas olarak anlr.
Gezilerinde grd yerleri ve
insanlar anlatt, Herodotos
Tarihi olarak bilinen eseriyle
tannr. Eserinin esas konusu,
M 492-449 tarihleri
arasnda Persler ve Yunanlar
arasnda yaplan savafllardr.
Polis: Hem flehir hem de

flehir devleti anlamna
gelmektedir. fiehir ve devlet
birbiri iine girmifl bir
kavramd. Polis, evre
kyleri iine alan ve
genellikle doal snrlara
dayanan siyasi bir
topluluktur.
lendirecek olursak mimari, heykeltrafli ve seramik ne kmann tesinde

kltr tanmlar.
Dor istilas ile sona eren Miken Uygarlndan sonra da Egenin iki yakas arasndaki iliflkiler devam etmifltir. zellikle Anadoludaki anak
mlek buluntular bu durumu dorular. Geometrik Dnem den korunagelen en temel unsur piflmifl toprak
anak mleklerdir. Vazolar zerindeki geometrik motifler aa adn verecek kadar dnemin karakteristik
zelliidir.
Bu dnemde Kta Yunanistandan
Bat Anadolu kylarna dalgalar halinde gler olmufltur. Bu gler Aioller,
Ionlar ve Dorlar tarafndan gereklefltirilmifltir. Yunancann farkl bir lehesini konuflan Aioller, Lesbos (Midilli)
Adasna, Troas (Biga Yarmadas) blgesi ile zmir Krfezi arasndaki blgeye yerleflmifllerdir ve yerlefltikleri
blge de Aiolya (Aiolia) adn almfltr.
Orta Yunanistandan g eden Ionlar, Kios (Sakz) ve Samos (Sisam) adalar ile Ege
kylarnda zmir Krfezinin gneyi ile Byk Menderes rma arasna yerleflmifllerdir. Bu blge yonya (Ionia) olarak adlandrlmfltr. Herodotos blgede 12 kentin kuruduunu bildirir. Bu kentler: Miletos (Milet), Myus (Avflar Kalesi), Priene
(Gllbahe), Ephesos (Efes), Kolophon (Deirmendere), Lebedos (Ksk Yarmadas), Teos (Seferhisar/Sack), Klazomenai (Urla), Erythrai (Ildr), Phokaia (Foa),
Samos (Sisam) ve Kios (Sakz) Adasdr. 12 Ion kenti Mykale (Samsun) danda Panionion adnda bir birlik kurmufllardr. yonya Blgesi ve kentleri ulafltklar kltrel seviye ile insanlk tarihinde gerekten zel bir konumdadr. Pers iflgaline dein
bu flehirlerden bazlar Kta Yunanistandaki Atina ile birlikte gnmzde Eski Yunan Uygarl fleklinde adlandrlan yksek kltr dzeyinin en nemli itici unsurlar olmufllardr. M. 6. yzyldan itibaren yonyallar felsefe, tarih yazm, biyoloji
ve mimari olmak zere pek ok alanda kendini gelifltirmifl ve Yunanistan etkilemifltir. yonya blgesinde byk bir uygarlk geliflmifltir. Dorlar, Giriti iflgal ettikten
sonra Kythera, Thera ve Melosu ele geirmifllerdir. Buradan dou ynne ilerleyerek Rodos ve Kos (stanky) adalarna ve bu adalarn karflsnda Data ve Bodrum
yarmadalarna yerleflmifllerdir.
Yunan Polisleri yani flehir devletleri Karanlk Dnemin sonlarnda ortaya kmfl,
demokrasiye kadar aristokrasi, oligarfli, tiranlk dnemlerinden gemifltir. Genellikle
flehirler kk bir yerleflimin bymesi ile oluflmufltur. Atina rneinde grld
zere bunlardan bazlar Tun a yerleflimlerinin zerinde konumlandrlmfltr.
M. 8-6. yzyllar arasnda Yunan kentlerinin kolonizasyon dnemi gerekleflmifltir. eflitli zorunluluklar ve/veya ticaret iin yeni koloniler kurulmufltur. Kta
Yunanistan ve Bat Anadoludaki Yunan kentleri Akdeniz ve Karadeniz kylarnda
koloni flehirleri kurmufllardr. Gney talya ve Sicilya Adas Akdeniz kolonizasyonunda ne kar.
Yeni bir kent kurulaca zaman Apollon kahinine baflvurma gelenei Eski Yunan toplumunun nemli bir davranfl biimidir. Ana flehir g karar ald zaman
bu g ynetecek kifli yani oikist Kta Yunanistanda Delphoida bulunan Apollon kutsal alannda, Apollon tapnanda kahine baflvururdu. Kahinin dizeleri yorumlanr, gn olup olmayaca veya nereye olaca konusu kesinleflirdi. Bu konu zerine bir ok mitos (efsane) bulunmaktadr.
M. 8. yzylda yaflayan Hesiodos Yunanllar iin bir Teogonia (Tanrlar Sistemi) yaratmfl, tanrlara adlar vermifl, bunlarn grev ve yetkilerini belirlemifltir. Yine Hesiodosun fller ve Gnler, Homerosun lyada ve Odysseiada oluflturmufl olduklar dzen, Yunan dininin ve tanrsal-mitolojik varlklar ve figrleri, dolaysyla Eski Yunan toplumunun inan deerleri, alglar, olaylar ve doay yorumlama
sistemleri zerine son derece nemli deerlerdir. Bu tanrlarn bir ksm Ege blgesinde eskiden beri kendilerine tapnlan tanrlardr. Yunanllar erken dnemlerde tanrlarn flekilsiz dflnmfller, daha sonra anthropomorfizmin bafllamasyla
onlar insan fleklinde tasvir etmifllerdir. Kuzey Yunanistanda bulunan Olympos
Da zirvesi Yunan pantheonunun merkezidir.
Yunan mitolojisinde lmsz tanrlar, ikincil tanrsal veya mitolojik figrler vardr. Temelde 12 tanr ve tanra (Zeus: Tm tanrlarn bafl ve Gk tanrs; Hera: Evlilik ve doum tanras; Athena: Akl, bilgelik ve savafl tanras; Apollon: Mzik,
fliir ve flk tanrs; Artemis: Avclk, namus ve ay tanras; Ares: Savafl tanrs; Poseidon: Deniz tanrs; Hephaistos: Atefl ve zannatkarlarn tanrs; Aphrodite: Aflk ve
gzellik tanras; Hestia: Aile ocann koruyucu tanrs; Hermes: Haber tanrs;
Demeter: Bereket tanras), pantheona sonradan katlan Dionysos: fiarap ve ba
bozumu tanrs ve en temel figrden biri olmasna karfln Olymposlular arasnda saylmayan Hades: Yeralt tanrs ve bunlarla ilgili mitoslar Yunan sanatnda en
ok betimlenmifl unsurlardr.
Byk boyutlu heykeller olarak dflnlen insan fleklindeki tanrlara ev yapma
ihtiyac/dflncesi ise Eski Yunan mimarisinin en nemli ve kutsal yaplar olan tapnaklar ve kutsal alanlar ortaya kartmfltr.
73
Hesiodos: Boiotial bir ifti

olup, evrenin oluflumu ve
tanrlarn soy aacyla ilgili
grfllerini mitolojik
kavrayflta gsteren bir eser
yazmfltr.
ESK YUNAN MMARLII

Tapnaklar
Eski Yunan toplumunda rahip ve rahibeler dflnda insanlar tapnaklara giremezlerdi. Dinsel uygulamalar adaklarn kesilmesi/yaklmas fleklindeydi ve tapnaklarn hemen nnde bulunan sunak/altarlarda, rahiplerin gzetiminde gereklefltirilirdi.
Eski Yunan tapnaklar pronaos (n girifl) , naos - cella (tapnan adand tanr/tanrann klt heykelinin bulunduu en kutsal blm), opisthodomos (tapnak
hazinesi ve sunularn konulduu arka oda) ksmlarndan oluflur. Bu ksmlarn etraf bir stun dizisi ile evrelenirdi. Stun dizisi ayrca st yapy taflmak asndan
da nemliydi. Topografya ve yerel gelenekler nemli rol oynasa da genellikle tapnaklar douya ynelik olarak konumlandrlmfllardr. Tapnaklar infla edildikleri
dzenlere, sahip olduklar planlara, cephelerindeki stun saylarna ve stun eksenlerine gre farkl isimler alrlar. Yunan tapnaklar farkl dzende infla edilmifllerdir. Bu dzenler Dor, yon ve Korinth dzenleridir. Ortaya kfl, kfl bl-
Sunak/altar: zerinde kurban

kesilen ve tanrya sunu
yaplan, masaya benzer,
ykseke, genellikle tafltan,
yuvarlak veya drtgen fleklinde
yaplan ve kurban kanlarnn
akmas iin bir delii bulunan
mimari ge. Genelde
tapnaklarda veya yaknnda
bulunur. Tapnak dflnda,
tiyatrolarn orkestras iine ve
agoralara yerlefltirilmifltir.
Bazen Pergamon Suna gibi
ssl ve antsal bir yap
biiminde yaplmfltr.
74
gesi ve yaylm yn zerine bilimsel tartflmalar devam etse de genellikle megaron plan tipinin Yunan tapnann kkeni olduu dflnlr. Bir arka oda/salon
ve iki stun ile taflnan girifl ksmndan oluflan megaron, plan tipi asndan tapnak formunun en basit biimidir. Yunan tapnaklar sahip olduklar plan tipine gre Templum in Antis, Amphidistylos in Antis, Prostylos, Amphiprostylos, Peripteros,
Dipteros ve Pseudo-dipteros isimlerini alrlar. Genellikle tapnaklar peripteros plan
tipinde infla edilmifllerdir. Ayrca dairesel planl kutsal yaplar da mevcuttur ve
bunlar tholos (tolos) olarak isimlendirilirler.
Resim 3.5
Eski Yunan tapnak
planlar
B
C
D
E
F
A- Temple in Antis
B- Double Anta Temple
C- Prostyle
D- Amphi-Prostyle
E- Peripteral
F- Dipteral
G- Pseudodipteral
F- Monopteral/Tholos
Eski Yunan Uygarl ierisinde mimarinin ve mimariye bal heykeltraflinin,

mimari ve mimari plastiin ierisinde dini yaplarn, dini yaplar ierisinde de Klasik Dnem (M. 480-330) tapnaklarnn yeri bir ok adan zeldir. Ksmen de olsa gnmze dek korunagelmifl baz yaplar, Yunan sanat ierisinde hem mimari
ve heykeltraflinin kendilerine has klasik oranlar sistemi, hem de sanatn ve mimarinin taflmfl olduu ruhani deerler, semboller asndan Hellen/Yunan kimliini
tanmlamalar onlar klasik klar. zellikle de Olympia ile Periklesin Atinas ve
Atina Akropolisi yaplar. Bu nedenle yaplar ve kendilerine has zellikler asndan ok genel bilgiler vermek faydal olacaktr.
Olympia Zeus Kutsal Alan ve Zeus Tapna

Olympia Zeus Kutsal Alan yani Altis (kutsal koru) Kta Yunanistann en nl, en
nemli tapnm alandr. Buras bir kent deil, ortak bir kutsal merkezdir. Mitoslara gre Kta Yunanistann Elis blgesine Anadolu kkenli bir prens olan Pelops
gelir. Pelops, kral Oinamaosun kz Hippodameia ile evlenmek ister. Daha nceleri kral Oinamaos kznn talipleri ile bir araba yarfl yapmfl, yarfllar kazanmfl ve
sonucunda taliplerin hepsini ldrmfltr. Pelops ise kral yener. Kzyla evlenir.
Kral olur ve blgeye hatta yarmadaya adn verir, Peloponnessos yarmadas. Olympiada drt ylda bir olimpiyat oyunlar dzenlenirdi. lk olimpiyatlar M. 776 ylnda dzenlenmifltir.
Olympia Zeus Tapna

M. 470-456 arasnda infla edilmifl olan peripteros planl tapnak, Dor dzenindedir. Yap Peloponnessosun en byk tapnadr. Klasik bir dor tapnann btn
zelliklerine sahiptir. Mimariye bal heykeltrafli tanmlamas metoplar (veya friz),
alnlklar ve klt heykelini kapsar. Heykeller en kaliteli ve pahal malzeme olan Paros mermerinden yaplmfltr. Yedi harikadan biri olarak tanmlanan klt heykeli
ise yapnn inflasndan daha sonra, M. 438 civarnda, Klasik an en nemli sanatkarlarndan Pheidias tarafndan yaplmfltr. Metoplarda, Yunan sanatnda ilk
kez Heraklesin 12 ifli betimlenmifltir. Dou alnlnda, Pelops ile Oinamaosun
araba yarfl ncesi betimlenmifltir. Bat alnlnda, Lapith-Kentaur mcadelesi
(Kentauromakhia) tasvir edilmifltir.
Atina ve Akropolis
Atina kenti, Eski Yunan Uygarl fleklinde de tanmlanan Klasik deerler btnnn
ruhani nderidir. Tpk byk devlet adam Periklesin Klasik Dnem Atinasnn ruhani nderi olduu gibi. Pers tahribat sonras, Perikles zamannda infla edilen yaplar, zellikle de Athena Parthenon tapna, uygarln en gl sembolleridir.
M. 5. yzylda, Perikles dneminde akropolis artk siyasi nemini yitireli ok
zaman olmufltur. Ancak dini ve kltrel zelliklerini arttrarak srdrmfltr. Tamamen mermerden yaplmfl Parthenon bu simgenin bafldr. Akropolisin dier
nemli yaplar Propylaion, Athena Nike tapna ve Erekhtheiondur.
Athena Parthenon Tapna

Tapnan mimarlar ktinos ve Kallikratesdir. Tapnan klt heykelini yapmfl
olan byk heykeltrafl/sanat Pheidias daha ok Akropolis infla/ssleme projesinin genel tasarmcs ve danflman hviyetindedir. Tapnan mimarisi M. 447438 aras dzenlenmifl, heykeltrafli ise M. 432ye kadar devam etmifltir. Parthenonun temelleri kalker, grnen ksmlarn tamam ise mermerdir. lk kez bir yapda pentelikon mermeri bu kadar fazla oranda kullanlmfltr. Dor dzeninde infla
edilmifltir. Tapnak tamamen boyanmfltr. Tapnan mimari plastii uzun bir zaman dilimine yaylmfltr. M. 447-440 aras metoplar, M. 445-438 aras friz, M.
440-432 aras alnlk, M. 438 ve sonrasnda klt heykeli yaplmfltr. Metoplarda:
Batda Yunan-Dou savafl (Yunan-Amazon mcadelesi); Gneyde Kentauromakhia (Lapith-Kentaur mcadelesi); Kuzeyde llioupersis (Troiann zapt ve tahribi);
Douda Giganthomakhia (Olymposlu tanrlar ile Gigantlar arasndaki mitolojik
mcadele); Alnlklarda: Dou alnlnda Athenann doum sahnesi; Bat alnlnda Attika topraklar iin Poseidon ve Athena arasndaki mcadele yer alr; Frizlerde Panatheneia flenliklerinin tren alay ifllenmifltir. Klt Heykeli: Athena Parthenos M. 438-432 (?) aras yapld dflnlr. 12 m. yksekliinde olan heykel
khryselephantin olarak bilinen altn-fildifli tekniinde Pheidias tarafndan yaplmfltr. Heykelin ten ksmlar fildifli, giysisi altn ile kapl idi
75
76
Propylaion
Batda, Akropolisin girifl kompleksidir. Atinann gcn simgeleyen grkemli yaplardan biridir. Kutsal yol girifl yapsnn iinden geerek akropolise girer.
Athena Nike Tapna

nflasna, M. 448 ylnda Kimon ve Kallias dneminde bafllanr. M. 421 ylnda,
Nikias Barfl esnasnda tamamlanmfltr. Planlarn Kallikrates izmifltir. Tapnak
yon dzenindedir. Frizlerde, bat ve uzun taraflarda Yunan-Pers savafllar, douda
ise tanrlar toplants tasvir edilmifltir. Cellada Athenann klt heykeli yer alyordu.
Erekhtheion
Birka tane klte hizmet eden, dini adan ok amal bir yapdr. Yapya ismini
veren Erektheus, Atinann efsanevi kahramanlarndan biridir. Ayn flekilde efsanevi kral Kekropsun mezar da yapnn hemen yanndadr. Mimar byk olaslkla
Kallikratestir.
nemli Kamusal Yaplar

Agora
Agora her fleyden nce bir alandr. Bu alan stoalar ve dier tipte yaplar evirir.
Kentin iinde, flehirden geen bafllca yollarn birlefltii yerde, dzenli veya dzensiz plan formlarnda, ticari, sosyal ve politik hayatn merkezidir. Mimari anlamn
M. 5. yzylda kazanmfltr. Resmi toplant yaplar, Bouleuterion ve Prytaneion
ya agorada ya da ok yaknnda bulunurlar. Agora bu bakmdan siyasi hayatn da
asl merkezidir. Agoralar ayn zamanda kutsal bir alandr. Agorada tapnlan tanrlara Agoraios denirdi. Bunlarn arasnda en nemlileri Zeus ve Hermes Agoraiosudur. Pantheonun bafltanrs Zeus toplumun ve sosyal dzenin de koruyucusudur. Hermes ise ticaretin temsilcisi, agoradaki dzenin koruyucusudur. Agorada
bulunan kk agora tapna, ticareti koruduu iin genellikle Hermese adanr.
Yunan toplumunda nekropolis yani mezarlk flehrin dflndadr. Yalnzca byk kiflilikler ve atalar (genellikle efsanevi atalar) agora iine gmlebilmektedir. Agoralar bayramlarn da gereklefltirildikleri yerlerdi. rnein Atina agorasnda iki nemli bayram yaplrd: Dionysos ve Panathenaia flenlikleri.
Bouleuterion
fiehir devleti olan Polisin meclis binasdr. Boule Yunan tarihinin erken dnemlerinde kral yannda bir asilzade heyeti idi. Krallk yklnca idare aristokratlarn yani
Boulenin eline gemifltir. Bu nedenle Tiranlk dneminde Boule gzden dfler.
Demokrasi dneminde ise idare Ekklesiann (halk meclisi) eline gemifltir. Demokrasi dneminde ve Yunan idare sisteminde Boule bir anlamda hkmeti temsil etmekte idi. Boulenin toplantlar erken dnemlerde agoralarda, sonra tiyatrolarda olmufltur. Daha sonra kendi binas ortaya kar. Boule yeleri kura ile seilirler. Bir yl grev yaparlar. Boule bayramlar hari her gn toplanrd.
Prytaneion
Prytaneis meclisinin binasdr. Yunan idare anlayflnda yukarda bahsedilen Boulenin yannda bir heyet daha bulunur. Bu ynetim heyeti Boulenin icraat ifllerini
grr. Bu topluluun ismi Prytaneisdir. Prytaneisin yeleri kura ile Boule yeleri
arasndan 36 gn iin seilirler. Bu yelerin zel bir binalar vardr: Prytaneion genellikle Bouleuterionun yannda yer alr.
77
Tiyatro
Tiyatro, Eski Yunan dnyasnda kentin sosyo-kltrel yaflam ve Polisin kendi ierisindeki genel iletiflimi iin ok nemli bir olgu olmufltur. Dinsel alaylar ve trenlerin yapld, flarklarn seslendirildii, danslarn edildii, edebi eserlerin sahnelendii alan ve mimari yapdr. fiarabn ve tiyatronun tanrs Dionysos iin yaplan
flenlikler tiyatronun kkeni ve geliflimi asndan nemlidir. temel mimari e
zamanla oluflur ve bylelikle tiyatronun mimari yaps ortaya kar:
1. Orkestra: Daire formunda, skfltrlmfl topraktan meydana gelmifl sahne,
alandr. Arkaik Dnemden itibaren vardr. Yunan tiyatrosunda orkestra Klasik Dnemde tam daire, Hellenistik Dnemde at nal, Roma Dneminde
yarm daire formundadr. Oyunlarn oynand, koronun bulunduu, dans
edilen alandr.
2. Cavea veya Theatron: Yarm daire formunda, izleyicilerin oturma yeridir.
Klasik Dnemden itibaren tafl malzemeden infla edilmifltir.
3. Skene-Sahne (Fon) Binas: Sahne binasnn tiyatro eflyalarn saklamak, sesi
i tarafa aksettirerek akustie katk salamak, dekor-fon oluflturmak, oyuncularn kostm deiflimlerine mekan salamak gibi unsurlar vardr. Erken
dnemlerde bu ifller iin bir adr kuruluyordu. Daha sonra, Ge Klasik Dnemden itibaren mimari eleman haline gelmifl, tam tipini Hellenistik Dnemde almfltr. Yapnn ortaya kt dnemlerde sahne yksek deildir.
Proskene, Hellenistik Dnemden itibaren ykselmifltir. nceleri sade bir
unsur olan sahne binas sonradan ok katl hale gelmifltir. Hellenistik Dnemle beraber koro ve oyuncular ayn anda orkestra da yer almaz. Koro orkestra da kalrken oyuncular proskene de yer alrlar.
Yunan tiyatrosu daima dik bir yamaca yaslanarak infla edilmifltir. Bunun iin yama dibinde kovuk bir alan tercih edilir. Bu olmad takdirde yama oyulur, sonra teraslama yaplr. Akropolis tepesinin varl nedeniyle byle elveriflli yer bulmak g olmamfltr. Gneflin konumu ve hakim rzgarlarn yn de ok nemlidir. Tiyatronun souk rzgarlar almamas ve gneflin de seyircileri fazla rahatsz etmemesi gerekir. Genellikle seyircilerin bir manzara seyredebilmelerine olabildii
lde dikkat edilir.
SIRAiin
SZDE
Byk bir devlet adam olan Periklesin ve Akropolis yaplarnn Atina
nemi nedir?
ESK YUNAN HEYKELTRAfiLII
D fi N E L M
Arkaik ada Yunan sanatnda ilk kez doal llerde heykeller yaplmaya bafllamfltr. Heykel sanatnn bafllca temalar Kuros ve Kore heykelleridir.
S O Rett
U etmifl, KoDnemin heykeltrafllar, Kuros heykellerinde insan anatomisini
relerde ise giysi ve giysi kvrmlarnn verilifl biimini incelemifltir. lk heykellerde
kullanlan malzeme kire tafl olup, M. 6. yzyln ortalarndan itibaren mermer n
DKKAT
plana kmfltr. zellikle Egedeki Paros ve Naksos adalarnn mermeri poplerdir.
ou heykel tapnaklar (klt heykeli ve alnlk heykeltraflisi), kutsal alanlar ve
mezarlklar iin yaplyordu. Genellikle konular mitolojik idi. SIRA SZDE
Arkaik Dnemden Klasik Dneme geiflte duruflun deiflimi ok nemlidir.
Sanat eserleri bu sayede hareket kazanmfltr. Arkaik eserlerde
cephesellik (frontaAMALARIMIZ
lite) vardr. M. 500 yllarna kadar heykellerde hareket yoktur. Vcudun iki yars birbirine simetriktir. Klasik ada bu deiflir. Heykelin arl tek bacakta toplanmaya bafllar, ana eksen yayvan hale gelir ve simetriyi bozar.
hareket
K En
T nemli
A P
eserin bafl ksmndadr. Bafl artk cepheden deil daha ok 3/4 profilden yaplr.
SIRA SZDE
fi erkek
NELM
Kuros: plakDgen
heykellerine verilen isimdir.
Kore: Giysili gen kz
S O isimdir.
R U
heykellerine verilen
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
78
Resim 3.6
Peploslu Kore.
Atina Akropol
Mzesi
Arkaik ve Klasik Dnem arasndaki nemli bir fark da ehrenin ifadesidir. Arkaik Dnem eserlerinde, simetriden dolay arkaik glmseme denen ifade vardr. Klasik dneme
geiflte yz daha doal bir grnme kavuflur.
Eski Yunan Klasik Dnem heykeltraflisi iinde ok sayda nemli sanatlar ve eserlerden bahsedilebilir. Ancak
M. 5. yzyl iin Pheidias ve Polykleitos, M. 4. yzyl
iin de Skopas ve Praksiteles tamamen ayr bir flekilde ele
alnmaldr. Sz konusu sanatlar hem yafladklar yzyl
hem de Yunan heykel sanatn tanmlamfllardr.
Pheidias, Yunan sanatnda Klasik Dnemin en byk ustas kabul edilir. M. 5. yzyln ikinci yarsna damgasn
vurmufltur. Atinal sanatnn idealist bir slubu vardr. M.
460-430 aras genel etkinlik dnemi olarak kabul edilir. Heykellerinde mermer, bronz ve altn-fildifli malzemeleri ustalkla kullanmfltr. Zeus Olympos ve Athena Parthenos klt heykellerini yapmas ona Agalmatopoios (Tanr heykelleri yapan) nvann kazandrmfltr. Yaptlarnn hibirisi gnmze orijinal halde gelmemifltir. slubu kopyalar yardmyla anlafllabilmektedir. Atina Athena Parthenon tapnann klt
heykeli Athena Parthenos ve Olympia Zeus tapnann klt
heykeli Zeus Olympos zaten dnyann 7 harikasndan ikisidir.
Skopas, M. 4. yzyln en nemli iki sanatsndan biridir. Ayn zamanda mimardr. Skopas, genelde mermerle alflr. Yapmfl olduu insan yzlerinde, krflklklar ve atlmfl kafllar acy ve fliddeti mkemmel bir biimde yanstr (patatik ifade). Sanatnn Dans eden Menad heykeli nemlidir. Heykelde vcudun bklmesi ve kendi etrafndaki dnflm mkemmel betimlenmifltir.
Praksiteles, M. 4. yzyln dier nemli sanatsdr. Hatta yzyln en byk
heykeltrafl kabul edilir. Skopasdan farkl, karflt alflmfltr. dealisttir. Genelde
mermerle alflr. Eserlerini nl ressam Atinal Nikiasa boyatyordu. Bronz eserleri de vardr. Tanr heykelleri yapt iin Agalmatopoios nvann almfltr. Genellikle M. 370-330 aras eser rettii kabul edilir. Praksitelesin tm eserlerinde vcudun ana formu S fleklindedir. Bir bacak tamamen taflyc, dieri ise dizden bklmfltr. Serbest ayak yere parmak ularyla temas eder. Bu flekilde taflyc bacak zerine tm vcut arl bindiinden, bacak yana doru kavisli bir grnm
kazanr. Dolaysyla kala hatt dierine oranla yukarda kalmaktadr.. En nl
eserleri Knidos Aphroditesi ve Bebek Dionysos Taflyan Hermes heykelleridir.
Hellenistik ada heykel sanatnda konularda eflitlilik bafllamfltr. Klasik a
sanatnda gerek tanrlar gerek lmller ideal gzellik anlayflna gre tasvir edilmifltir. Asla irkin, yafll, zrl insanlar konu edilmemifltir. Tanrlar dingin ve ar
durufllu gsterilmifltir. .. 4. yzyldan itibaren heykeltrafl Praksiteles ile beraber
tanrlar Olympos Dandan inerek insanlarn arasna karflmfl ve tpk insanlar gibi gnlk iflleriyle uraflrken betimlenmifltir. Yaflllar, genler, irkinler, cceler,
ocuklar, kleler, ifliler yani her snftan insan sanatn konusu olmufltur.
Bergamada yaflayan Attaloslar slalesi de sanat politik bir ara gibi kullanarak
kendi glerini gstermek istemifl ve son derece gzel antlar yaptrmfltr. Bergamada ok nl bir heykeltrafllk okulu vardr. Bu okul hem Bergama hem dier
kentlere heykel retmifltir.
Bunun en iyi rnei bugn Berlinde bulunan Zeus Sunak/Altardr. M. 2.
yzylda yaplmfltr.
79
Eski Yunan Tiyatrosunun temel mimari eleri nelerdir?
ROMA UYGARLII
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Roma Kenti
O R kenttir.
U
Roma, Tiberius nehrinin kenarnda yedi tepe zerine kurulmuflS bir
Bu tepeler Palatinus, Aventinus, Caelius, Capitolinus, Esquilinus ve Viminalisdir. Romann kuruluflu M. 753 kabul edilir. Kentin kurulufl mitoslarnda
D K K Adifli
T kurt tarafndan emzirilen Romulus ne kar. Kent, Romulus tarafndan Palatinus tepesinde
kurulmufltur. Ayrca Troia savaflndan sonra denize alan Troial Aeneasn da RoSIRA SZDE
mann soy atas olduu inanc Romann Anadolu ile olan iliflkilerinde her zaman
nemli rol oynamfltr. Roma M. 3. yzylda tm talyaya egemen hale gelmifltir.
Roma Kenti, Krallk, Erken Cumhuriyet, Ge Cumhuriyet AMALARIMIZ
dnemlerini yaflamfltr. Roma kenti halk ounlukla Latinlerden oluflmuflsa da bafllangta Etrsk kkenli krallar tarafndan ynetilen bir flehir devletiydi. M. 509 ylnda Latinler, EtK kovmufl
T A P ve Roma
rsk idaresine isyan ederek kraliyet ailesini Roma flehrinden
Cumhuriyetini kurmufllardr.
Ge Cumhuriyet Dnemi ayn zamanda Yunan hayranlnn ortaya kt dL E V Z Y Osavafln
N
nemdir. M. 31 ylnda Antonius ve Kleopatra ittifakna karflT EActium
kazanan Octavianus M. 27 ylnda Augustus nvann alarak ilk Roma imparatoru
olur ve Iulius-Claudius hanedannn (M. 27 - MS. 68) iktidar bafllar. Hanedan
Augustus sonras Tiberius, Caligula, Claudius ve Nero ile MS. 68 ylna dek Romay
NTERNET
ynetir. MS. 68-69 arasna Drt mparatorlar Yl denir. MS. 69 ylnda Vespasianus
ile MS. 96 ylna dek srecek olan Flavius Hanedan Dnemi (MS. 69-96) bafllar.
Flaviuslar sonras Nerva, Traianus ve Hadrianusun imparator olduu Antoninuslar Dnemi (MS. 98-193), Severuslar Dnemi (MS. 193-235), Asker mparatorlar
Dnemi (MS. 235-284), mparator Diokletianus ile bafllayan Tetrarfli Dnemi (MS.
284-324) ve son olarak Constantinus Dnemi (MS. 324-363) ile Roma imparatorluu sona erer. Roma mparatorluunun doudaki geleneksel snr Euphrates (Frat) Irmadr. MS. 330 ylnda Constantinopolis (Sarayburnu/stanbul) kentinin
kurulmasyla, Roma mparatorluunun baflkenti de douya taflnmfltr. MS. 5.
yzylda Roma mparatorluu, bat yars kavimler g basks ile yklmfl, dousunda ise halk ve devlet ynetimi hristiyanlaflp Bizans mparatorluuna dnflerek varln srdrmfltr.
Roma ile Anadolu arasnda iliflki kurulmas, Romann Kartaca Devleti ile yapt savafllar dnemine rastlamaktadr. Romadaki rahipler belki de yaflanan son derece zor gnlerinde etkisiyle Frigya Blgesinde Pessinus (Eskiflehir-Ballhisar Ky) kentinde bulunan ana tanra idolnn Romaya getirilmesiyle zaferin kazanlacan aklamfllardr. Bunun zerine Roma senatosu befl senatrden oluflan bir
heyeti Anadoluya gndermifltir. Her biri yksek makam sahibi olan M. Valerius
Laevinus, M. Valerius Falto, S. Sulpicius Galba, M. Caecilius Metellus ve Cn. Tremellius Flaccus nderliindeki heyet, Pergamon kral I. Attalostan Pessinus ana
tanrasnn idol olarak kabul edilen bir gktafln Romaya gtrmek zere yardm istemifl ve tafl kendilerine verilmifltir. Bu heyette yer alan senatrler, resmi bir
grevle Anadoluya ayak basan ilk Romallar olmufltur. Romann, Pessinus kenti
ile olan iliflkisi bu olay neticesinde zel ve daimi bir hal almfltr. dol, M. 4 Nisan
204 ylnda Romaya gelmifl ve onun iin Palatinus tepesinde bir tapnak yaplma-
S O R U
DKKAT
Aeneas: Troya savaflndaki
SZDE
malubiyettenSIRA
kurtulabilen
Troyal kahramandr.
Efsanesi Romal yazar
Vergilius tarafndan Aeneas
adyla kalemeAMALARIMIZ
alnmfltr. Bu
efsanede Troya Savaflndan
kurtulanlar yneten Aeneas,
pek ok maceradan sonra
K T A P
talyaya ulaflmfltr.
N N
TELEVZYON
NTERNET
Kartaca Devleti: Fenikeli

kolonistlerce Kuzey Afrikada
kurulmufltu. Baflkenti
bugnk Tunusta bulunan
Kartaca Devleti, Kuzey
Afrikann batsna, spanya
ve Fransann deniz kys
blgelerine ve adalara sahip
gl bir devletti.
80
ya bafllanmfltr. Savafln Romann galibiyetiyle sonulanmasndan sonra, idoln

getiriliflinin hatrlanmas amacyla M. 4 Nisan 194 ylnda byk bir bayram yaplmfl ve bu bayram her sene tekrar edilmifl, Pessinus ana tanras iin Palatinus tepesi zerinde yaplan tapnak da M. 10 Nisan 191de Scipio Nasicann konsll srasnda Marcus Iunius Brutus tarafndan tamamlanmfltr. Romann efsanevi
kurucular olan Romus ile Romulusun kkenlerinin, Troial Aeneasn annesi olduuna inanlan ana tanraya dayand inancnn, en zor anlarnda Romallarn
Pessinus ana tanrasndan yardm istemelerinin kkenlerinin Anadoluda olduunu tasdik etmelerinden baflka bir fley ifade etmedii dflnlr. Romann etkinliini Akdenize taflmaya bafllad dnemde bu iddia tehlikeli bir durum yaratabilirdi. nemli arafltrmaclara gre Kybele (Ana tanra) kltnn kabul edilmesinin
en byk siyasi nemi de buradadr.
Roma, Anadoluda M. 129 ylnda Asia Eyaletini, M. 101 ve 63 yllarnda Kilikia Eyaletini, M. 74 ylnda Bithynia Eyaletini, M. 63 ylnda Pontus ve Bithynia
Eyaletini ve Anadolunun gneyinde M. 63 ylnda Syria Eyaletini kurmufltur.
Roma Toplumunda Din
Sebasteion: Tanra Roma

ve tanrlaflmfl Roma
mparatoruna tapmak iin
infla edilen tapnak.
Roma toplumu Yunan toplumu gibi ok tanrldr. Romallarn ilk kltleri Latium
blgesinin yerel tanrlaryd. Her aile kendi koruyucu tanrsna zel nem vermekle beraber dier tanrlara da tapyordu. Romann kendine zg baz yerel veya
sonradan genifl apl tapnm grmfl tanrsal figrleri olmakla birlikte Yunan tanr ve tanralar, isimleri deiflerek ama temel zelliklerini koruyarak Roma pantheonunu olufltururlar. Ayrca Hellenistik Dnemde Byk skenderin daha yaflarken
tanrsallafltrlmas gibi, mparatorluk Dneminde de Roma imparatorlarnn bazlar yaflarken, bazlar ise ldkten sonra tanrlafltrlmfltr. Bu klt tanra Roma
kltyle birlefltirilmifl ve zellikle eyaletlerde geliflimi teflvik edilmifltir. rnein Ephesosda (Efes) drt ayr imparator adna Sebasteionlar infla edilmiflti. Ankyra
(Ankara)daki Augustus Tapna da bu amala yaplan bir yapdr. Baz Roma imparatorlarnn ise lmlerinden sonra anlar lanetlenmifltir.
Romallar, ele geirdikleri yeni blgelerdeki yerel dinlere karfl toleransl davranmfllardr. Dolaysyla eyaletlerdeki mevcut kltler geliflerek baflkent Roma veya
dier metropollere de yaylarak varlklarn srdrmfllerdir. MS. 2 ve 3. yzyllarda parlak trenleri ve gizemli karakterleri ile insanlara ekici gelen Dou dinleri,
lmden sonra baflka bir dnyada ikinci bir hayat mjdeledikleri iin olduka popler olmufltur. Bu sorunlara cevap veremeyen klasik tanrlar ise yavafl yavafl terk
edilmifltir. Msrdan gelen sis ve Serapis klt, ran ve Dou Anadolu zerinden
gelen Mithraizm ve Hristiyanlk bu dnemde genifl bir alana yaylmfltr .
mparator Augustus zamannda ortaya kan Hristiyanlk, MS. 1. ve 2. yzyllarda zellikle fakir ve ezilen halk tabakalar arasnda hzl bir flekilde yaylr ancak bu
yaylm Roma imparatorlar tarafndan ok fliddetli bir flekilde bastrlmaya alfllr.
Buna ramen bu dinin poplerlii sonucu MS. 4. yzylda I. Constantinus zamannda Hristiyanlk nce serbest braklr, sonra da Roma mparatorluunun resm dini
olur. MS. 4. yzyl sonu 5. yzyl baflnda ok tanrllk yasaklanmfl, Hristiyanlk tapnmnn olduu tm antik corafyada Eski Yunan ve Roma dnemlerine ait tapnaklar ya yklmfl/yaklmfl terk edilmifl ya da kiliselere dnfltrlmfltr.
ROMA MMARLII
Eski Yunan mimarisinin en nemli mekan dinsel yaplar iken, Roma mimarisinde
opera publicum (kamusal yaplar) daha nceliklidir. Kamusal yaplarda grkem ve
81
propaganda istei baskndr. Mimaride ve flehircilikte simetri en

ok dikkat edilen hususlardandr. Cephe mimarisi yine nemli bir unsurdur. Roma mimarisinin en nemli zelliklerinden
biri genifl/byk mekanlarn stn kapatabilme becerisi olmufltur. Kemer, tonoz ve kubbenin kullanlmas genifl/byk
mekanlarn stn kapatabilme
yetisi salamfltr. zellikle atlarn kubbe ile rtlmesi mimarlarn ve mimarinin geldii noktay gsterir. Roma flehrindeki
Pantheon yaps bu uygulamann en antsal rneidir.
Roma mimarisinde tula ve har yaygn ve youn olarak kullanlr. ok katl binalar infla edilir. Bu binalar nifllerle, dekoratif bezemelerle ve heykellerle sslenir.
Hem Roma lejyonlarnn rahat bir flekilde ulaflmlarn salamak hem de ticari hareketlilik asndan Roma yol sistemi, uygarln nemli unsurlarndan bir tanesi olmufltur. fiehircilikte, zellikle de yeni kurulan kentlerde byk oranda zgara plan sistemi kullanlmfltr. Modern flehirciliin atas olan bu uygulamann Roma
Dneminden kalan gzel bir rnei Nikaia (znik) kentinde hl grlebilir.
mparatorlar iin infla edilen Arcus Triumphalisler (Zafer Taklar) Roma mimarisinin
bir dier antsal esidir. Senato karar ile yaplan taklar
kazanlan byk bir zafer veya byk bayndrlk faaliyetleri iin infla edilirdi. Taklarn
en ok tercih edilen formu ise
tek gzl tipdir. Zafer taklar
byk birer propaganda esi olarak imparatorun baflarlar ile sslenirlerdi. Romada
Forum Romanumda yer alan
Titus Tak nemli bir rnektir.
Roma mimarisinde hamam
(thermae) yaplar hem aldklar
antsal form ile mimarlk tarihinde hem de bir araya gelme, toplanma mekan olarak sosyal hayat ierisinde oynadklar rol ile olduka nemlidir. Roma flehrinde bulunan hamam
yaplar antsallklar ile ne karlar. Dier bir yeni yap tipi mahkeme ve borsa binas olarak kullanlan basilikadr. Kalabalk insan kitlelerini ierisine alabilen bu yap tipinin mimari formu Ge Roma Dneminden itibaren ilk Hristiyan kiliseleri iin de
model olarak kullanlmfltr.
Resim 3.7
Pantheon. Roma
Lejyon: Tm Roma ordusunu

ya da daha dar anlamda
ar piyadeleri kasteden
temel askeri birlik.
Resim 3.8
Titus Zafer Tak.
Forum Romanum.
Roma
82
Resim 3.9
Aspendos Tiyatrosu.
Antalya/Serik
(Belks ky)
Roma Dneminde Eski Yunan tiyatro plan bir takm deiflikliklere uramfltr.
Tiyatronun orkestra ksm yarm daire formunu alr. Sahne binas ile orkestra btnleflir. Sahne alak ve derin bir biim alr. zel localar tonozlu girifllerin st ksmnda konumlandrlr. Toplumun farkl snflar parmaklklarla ayrlmfl flekilde
farkl yerlerde otururlar. Ayrca tiyatro yaps Eski Yunan tiyatrolar gibi bir yamaca dayanmak zorunda olmadndan dfl cephesi tamam ile mimari bir form kazanmfl, bylelikle mimariye bal plastik ile sslenebilmifltir. Aspendos tiyatrosu
btn Akdenizde bu trn en iyi rneidir.
Sergilenen oyunlarda da birtakm deifliklikler olmufltur. Edebi eserlerden ziyade toplum tabakalarnn genel zevklerine veya heyecanlarna ynelik gsteriler
ne kmfltr. Daha ok bat eyaletlerinde yaygn olan amfitiyatro ise tam daire veya elips planldr. En nemli rnei Romadaki Colloseumdur.
Su her anlamda en yaflamsal ihtiyatr. Suyun yaflam alanna bazen uzak mesafelerden getirilmesi gerekir. Aquaduktler (Su kemerleri) bu balamda Roma mimarisinin ok nemli bir esidir. Fransada bulunan Pont du Gard ve stanbulda bulunan Valens (Bozdoan) su kemerleri bu yap tipinin nemli rnekleri arasndadr.
ROMA HEYKELTRAfiLII VE PORTRE SANATI

Roma heykel sanatn tanmlarken baz temel unsurlar zerinde mutlaka durulmaldr. Bu temel unsurlardan nemli bir tanesi kopyaclktr. Romal heykeltrafllar
Yunan heykeltrafllarnn yaptklar heykelleri kopyalamfllardr. Bu heykeller byk evlerde, evlerin bahelerinde veya kentlerde nemli kamusal alanlarda sergilenirdi. Eski Yunan heykel sanatn byk oranda Roma Dneminde yaplan
kopyalar ve antik yazarlarn tasvirleri yoluyla reniyoruz. Dier bir temel unsur
ise Roma portre sanatdr. Portre sanatnda sadece tanrsal figrler veya imparator/hanedan mensuplar, nemli kifliler deil, toplumun dier kesimleri de realist
bir flekilde betimlenmifltir.
Augustus (Octavianus) ile ilgili baz sanat eserleri Roma heykeltrafllnn nemli rnekleri arasndadr. Onunla ilgili en nemli heykel Prima Portadr.
83
Augustusun Prima Porta heykelini yapan sanat M. 5. yzyln belki de en nemli iki sanatsndan biri olan Polykleitosun Doryphoros
heykelini rnek almfltr. Onunla ilgili bir dier nemli sanat eseri Gemma Augusteadr. Augustusun Barfl
Suna Ara Pacis Augustae onun dnemini en iyi temsil eden eserlerden
biri olup, bir baflyapttr. Ara Pacis
suna etrafnda Roma ile ilgili nemli mitoslar ve olaylar betimlenmifltir.
Roma mparatorluk Dneminde
Anadoluda pek ok heykel atlyesi
kurulmufltur. Aphrodisias veya
Pamphylia heykeltrafllk okullar
bunlar arasnda saylabilir. Kabartma
sanatnn ok gzel rnekleri ise lahitler zerinde grlmektedir. Anadoluda retilen kabartmal lahitler
Roma mparatorluunun her tarafna satlmfltr.
Roma Mimarisinin temel zellikleri nelerdir?
Resim 3.10
Augustus Prima
Porta. Vatikan
Mzesi/Braccio
Nuovo
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
84
zet
N
AM A
N
AM A
Tun anda Ege kltrlerini genel hatlaryla

tanmlamak.
Ege arkeolojisi ierisinde genel hatlaryla M.
3000-1100 arasna tarihlendirilen Tun (Bronz) a Egede birbirleriyle youn iliflkilere sahip drt
ana blgede incelenir. Kta Yunanistanda Miken/Hellas, Ege adalarnda Kiklad (Kyklad), Girit
Adasnda Minos adn alan uygarlklar ve Bat Anadoluda Troya (Troia) kenti, blgesi ve etkileflim
alan Tun anda Ege kltrn oluflturur.
Eski Yunan Uygarlnn karakteristik zelliklerini aklamak.
Dor istilas ile sona eren Miken/Myken Uygarlndan sonra da Egenin iki yakas arasndaki
iliflkiler devam etmifltir. Geometrik Dnemden
gnmze korunagelen en temel unsur anak
mlek buluntulardr. Vazolar zerindeki geometrik motifler aa adn verecek kadar dnemin karakteristik zelliidir. Bu dnemde Kta
Yunanistandan Bat Anadolu kylarna dalgalar
halinde gler olmufltur. Genel olarak bu glerin Aioller, onlar ve Dorlar tarafndan gereklefltirildii sylenebilir. onia Blgesi ve flehirleri
ulafltklar kltrel seviye ile insanlk tarihinde
gerekten zel bir konumdadr. Pers iflgaline dein bu flehirlerden bazlar Kta Yunanistandaki
Atina ile birlikte gnmzde Eski Yunan Uygarl fleklinde adlandrlan yksek kltr dzeyinin en nemli itici unsurlar olmufllardr. M. 86. yzyllar arasnda Yunan kentlerinin kolonizasyon dnemi gerekleflmifltir. eflitli zorunluluklar ve/veya ticaret iin yeni koloniler kurulmufltur. Kta Yunanistan ve Bat Anadoludaki
Yunan kentleri Akdeniz ve Karadeniz kylarnda
koloni flehirleri kurmufllardr. Yunan pantheonunun oluflumu ile ilgili olarak Hesiodosun Theogoniada aktardklar kabul edilir. Yine Hesiodosun fller ve Gnler, Homerosun lyada ve
Odysseiada oluflturmufl olduklar dzen, Yunan
dininin ve tanrsal-mitolojik varlklar ve figrleri, dolaysyla Eski Yunan toplumunun inan deerleri, alglar, olaylar ve doay yorumlama sistemleri zerine son derece nemli deerlerdir.
N
AM A
N
AM A
Eski Yunan mimarln deerlendirmek.

Byk boyutlu heykeller olarak dflnlen insan fleklindeki tanrlara ev yapma ihtiyac/dflncesi Eski Yunan mimarisinin en nemli ve
kutsal yaplar olan tapnaklar ve kutsal alanlar
ortaya kartmfltr. Eski Yunan tapnaklar pronaos, naos (cella) ve opisthodomos ksmlarndan oluflur. Tapnaklar infla edildikleri dzenlere, sahip olduklar planlara, cephelerindeki stun saylarna ve stun eksenlerine gre farkl
isimler alrlar. Tapnaklar dflnda agora, bouleuterion, prytaneion ve tiyatrolar Eski Yunan mimarlnn en nemli kamusal ve sosyal yaplarn oluflturur.
Eski Yunan heykeltraflln ana hatlaryla tanmlamak.
Arkaik ada Yunan sanatnda ilk kez doal llerde heykeller yaplmaya bafllamfltr. Heykel
sanatnn bafllca temalar Kuros ve Kore heykelleridir. Arkaik Dnemden Klasik Dneme geiflte duruflun deiflimi ok nemlidir. Arkaik
eserlerde cephesellik vardr. M. 500 yllarna
kadar heykellerde hareket yoktu. Vcudun iki
yars birbirine simetrikti. Klasik ada bu deiflmektedir. Heykelin arl tek bacakta toplanmaya bafllar, ana eksen yayvan hale gelir ve simetriyi bozar. En nemli hareket eserin bafl ksmndadr. Klasik Dnemde eserler daha ok 3/4
profilden yaplr. Arkaik ve Klasik Dnem arasndaki nemli bir fark da ehrenin ifadesidir.
Arkaik Dnem eserlerinde, simetriden dolay arkaik glmseme denen ifade vardr. Klasik Dneme geiflte yz daha doal bir grnme kavuflur. Hellenistik ada heykel sanatnda konularda eflitlilik bafllamfltr.
N
A M A
Roma Uygarlnn karakteristik zelliklerini

aklamak.
Roma, Tiberius nehrinin kenarnda yedi tepe zerine kurulmufl bir kenttir. Romann kuruluflu M.
753 kabul edilir. Kentin kurulufl mitoslarnda difli kurt tarafndan emzirilen Romulus ne kar.
Ayrca Troia savaflndan sonra denize alan Troial Aeneasn da Romann soy atas olduu inanc Romann Anadolu ile olan iliflkilerinde her zaman nemli rol oynamfltr. Roma M. 3. yzylda tm talyaya egemen hale gelmifltir. Roma
Kenti, Krallk, Erken Cumhuriyet, Ge Cumhuriyet dnemlerini yaflamfltr. Ge Cumhuriyet Dnemi ayn zamanda Yunan hayranlnn ortaya
kt dnemdir. M. 31 ylnda Antonius ve
Kleopatra ittifakna karfl Actium savafln kazanan Octavianus M. 27 ylnda Augustus nvann alarak ilk Roma imparatoru olur ve Iulius-Claudius hanedannn iktidar bafllar. M. 31 ylnda
Antonius ve Kleopatra ittifakna karfl Actium savafln kazanan Octavianus M. 27 ylnda Augustus nvann alarak ilk Roma imparatoru olur
ve Iulius-Claudius hanedannn (M. 27 - MS.
68) iktidar bafllar. Hanedan Augustus sonras Tiberius, Caligula, Claudius ve Nero ile MS. 68 ylna dek Romay ynetir. MS. 68-69 arasna Drt
mparatorlar Yl denir. MS. 69 ylnda Vespasianus ile MS. 96 ylna dek srecek olan Flavius
Hanedan Dnemi (MS. 69-96) bafllar. Flaviuslar
sonras Nerva, Traianus ve Hadrianusun imparator olduu Antoninuslar Dnemi (MS. 98-193),
Severuslar Dnemi (MS. 193-235), Asker mparatorlar Dnemi (MS. 235-284), mparator Diokletianus ile bafllayan Tetrarfli Dnemi (MS. 284324) ve son olarak Constantinus Dnemi (MS.
324-363) ile Roma imparatorluu sona erer.
Roma mparatorluunun doudaki geleneksel
snr Euphrates (Frat) Irmadr. MS. 330 ylnda
Constantinopolis (Sarayburnu/stanbul) kentinin
kurulmasyla, Roma mparatorluunun baflkenti
de douya taflnmfltr. MS. 5. yy.da Roma mparatorluu, bat yars kavimler g basks ile yklmfl, dousunda ise halk ve devlet ynetimi
Hristiyanlaflp Bizans mparatorluuna dnflerek varln srdrmfltr.
N
A M A
N
AM A
85
Roma mimarln deerlendirmek.

Eski Yunan mimarisinin en nemli mekan dinsel yaplar iken, Roma mimarisinde opera publicum (kamusal yaplar) daha nceliklidir. Kamusal yaplarda grkem ve propaganda istei baskndr. Mimaride ve flehircilikte simetri en ok
dikkat edilen hususlardandr. Cephe mimarisi yine nemli bir unsurdur. Roma mimarisinin en
nemli zelliklerinden biri genifl/byk mekanlarn stn kapatabilme becerisi olmufltur. Kemer, tonoz ve kubbenin kullanlmas genifl/byk mekanlarn stn kapatabilme yetisi salamfltr. Roma mimarisinde tula ve har yaygn
ve youn olarak kullanlr. ok katl binalar infla
edilir. Roma yol sistemi, uygarln nemli unsurlarndan bir tanesi olmufltur. fiehircilikte, zellikle de yeni kurulan kentlerde byk oranda zgara plan sistemi kullanlmfltr. mparatorlar iin
infla edilen Arcus Triumphalisler (Zafer Taklar),
hamam (thermae) yaplar, mahkeme ve borsa
binas olarak kullanlan basilikalar, aquaduktler
(Su kemerleri) Roma mimarisinin antik a mimarisine kazandrd nemli yaplardr.
Roma heykeltrafll ve portre sanatn kavramak.
Roma Heykel Sanatn tanmlarken baz temel
unsurlar zerinde mutlaka durulmaldr. Bu temel unsurlardan nemli bir tanesi kopyaclktr.
Romal heykel sanatlar Yunan ustalarn yaptklar heykelleri kopyalamfllardr. Bu heykeller byk evlerde, bu evlerin bahelerinde veya kentlerde nemli kamusal alanlarda sergilenirdi. Portre sanatnda sadece tanrsal figrler veya imparator/hanedan mensuplar, nemli kifliler deil,
toplumun dier kesimleri de realist bir flekilde
betimlenmifltir.
86
Kendimizi Snayalm
1. Tun anda Ege Arkeolojisi iin en doru gruplanmfl blgeler afladakilerden hangisidir?
a. Kta Yunanistan, Bat Anadolu, Girit Adas.
b. Kta Yunanistan, Bat Anadolu, Msr.
c. Kta Yunanistan, Msr, Marsilya kylar.
d. Bat Anadolu, Msr, Tibet.
e. Msr, Kartaca, Fenike.
2. Girit Adasnda Minos Uygarlnn en nemli mimari eleri hangi yap trdr?
a. Evler
b. Saraylar
c. Merdivenler
d. eflmeler
e. Mezarlar
3. Kiklad (Kyklad) Kltr iin afladakilerden hangi
zaman dilimi ve corafi blge en doru veridir?
a. M. 5-4. bin aras, Karadeniz.
b. M. 6-5. bin aras, Msr
c. M. 3-2. bin aras, Ege Denizi.
d. M. 7-6. bin aras, Hint Okyanusu.
e. M. 4-3. bin aras, Akdeniz.
4. Yaklaflk olarak M. 1600-1580 ile 1200-1100 yllar
arasnda Kta Yunanistandaki Son Hellas kltrne ne
isim verilir?
a. Atlantis Kltr
b. Bat Anadolu Kltr
c. Minos Kltr
d. Myken Kltr
e. Troya Kltr
5. Arkaik a hangi zaman dilimini kapsar?
a. M. 3000-2500
b. M. 2700-2000
c. M. 2000-1950
d. M. 480-330
e. M. 700-480
6. yonya Blgesi neresidir?

a. Bat Anadoluda Gediz (Hermos) nehri ile Byk Menderes (Maiandros) nehirleri arasnda kalan ksmdr
b. Gney talya ve Sicilya Adasn kapsayan blgedir
c. Kta Yunanistan ile talya arasnda kalan denizdir
d. Troas (Biga Yarmadas) ile zmir Krfezi arasndaki blgedir
e. Data ve Bodrum yarmadalarn kapsayan blgedir
7. Hellenistik a hangi zaman dilimini kapsar?
a. M. 1100-800
b. M. 800-500
c. M. 330-30
d. M. 400-330
e. M. 500-400
8. Afladakilerden hangisi Roma Uygarl zerinde
ok etkili olmufltur?
a. Etrsk Uygarl
b. Latin Uygarl
c. Eski Yunan Uygarl
d. Minos Uygarl
e. Miken Uygarl
9. Afladakilerden hangisi Roma Dneminin tipik yaplarndan biri deildir?
a. Basilikalar (Mahkeme ve borsa binalar)
b. Hamamlar
c. Tiyatrolar ve amfitiyatrolar
d. Aquaduktler (su kprleri)
e. Piramitler
10. Prima Porta nedir?
a. Augustusa adanmfl grkemli bir Roma tapnadr.
b. Augustusun yaptrd nemli bir Roma kamu
binasdr.
c. Augustusun Actium savafln kazanrken bindii
atnn addr.
d. Sadece Augustusun giyebildii bir Roma kyafetidir.
e. Augustusun nl bir heykeline verilen isimdir.
87
Okuma Paras
Gen Pliniusun Anadolu Mektuplar:
1. a
Mektup 75: Pliniustan mparator Traianusa

Efendim, Pontuslu Iulius Largus, her ne kadar kendisiyle henz grflp konuflmadysam da -kuflkusuz senin
karar yetine gven duydu- sana duyduu saygnn, deyim yerindeyse, ynetimini ve uygulamasn bana emanet etti. Nitekim, vasiyeti yoluyla mirasn zerime almam ve kendimi varis ilan etmemi, ardndan, mirastan
50 bin nummus kardktan sonra kalan miktarn tamamn Heraclea ve Tieium kentlerine vermemi, senin
onuruna ithaf edilecek yaplar yapmak ya da Traianus
Oyunlar adyla befl ylda bir yaplan oyunlar dzenlemek arasnda bir karara varmam istedi. Durumu, zellikle, hangisini semem gerektiini belirlemen iin bilgine sunmay dflndm.
Mektup 76: Traianustan Pliniusa
Iulius Largus, ok iyi tanyormuflasna, sana gven
duydu. Bu yzden, ansn lmszlefltirmeye en uygun olan fleyi, her bir yerin kofluluna gre semek ve
en iyisi olduunu dflndn zm gereklefltirmek sana dfler.
Mektup 77: Pliniustan mparator Traianusa
Efendim, ok sekin kifli Calpurnius Macere, Byzantiuma bir centurio birlii gndermesini buyurmakla ok
ngrl davrandn. Benzer saygnln Iuliopolislilere
de salanmas gerektiini dflnp dflnmediini dikkate al; onlarn kenti, ok kk bir kent olmakla birlikte, ok ar ykmllkler altndadr ve ne kadar zayf olursa o kadar daha ar hakszlklara katlanyor.
te yandan, Iuliopolis kentine bafllayacan herhangi
bir fley tm eyaletlere de yarar salayacaktr. Nitekim
kent Bithynia giriflindedir ve buraya gelen ok sayda
yolcu iin geifl noktasdr.
Kaynak: Plinius, Epistulae, 10. Kitap (Gen Pliniusun Anadolu Mektuplar), (ev. idem Drflken
- Erendiz zbayolu), Yap Kredi Yaynlar, Kazm Taflkent Klasik Yaptlar Dizisi, stanbul, 2001.
2. b
3. c
4. d
5. e
6. a
7. c
8. c
9. e
10. e
Yantnz yanlfl ise Tun a ve Ege konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Minos Uygarl konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kiklad (Kyklad) Uygarl
Yantnz yanlfl ise Miken (Myken) Uygarl
ve Kta Yunanistan konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Eski Yunan Uygarl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Roma Uygarl konusunu
Yantnz yanlfl ise Roma Mimarl konusunu
Yantnz yanlfl ise Roma Heykeltrafll ve Portre Sanat konusunu yeniden gzden geiriniz.
88

Sra Sizde 1
Minos Uygarlnn kltr kronolojisi iki farkl yorumla
flekillenmifltir. Sir Arthur Evans, Minos Uygarlnn dnemlerini Knossos Saraynda yapmfl olduu bilimsel
arkeolojik alflmalarda elde ettii anak mlek buluntulara gre ortaya koymufltur. Evansn keramik yorumuna gre adada Tun a Erken, Orta ve Ge Minos
fleklinde dflnlr. Dier bir bilimsel dflnce ise Girit
saraylarnn mimari evrelerine gre dnemlerin belirtilmesidir. Bu yoruma gre ise uygarlk Saraylar ncesi
a, lk Saraylar a, kinci saraylar a ve Saraylar
Sonras a olarak blmlenir.
Sra Sizde 4
Eski Yunan tiyatrosunun mimari yapsnda temel
e bulunmaktadr:
1. Orkestra: Daire formunda, skfltrlmfl topraktan
meydana gelmifl sahne, alandr.
2. Cavea veya Theatron: Yarm daire formunda, izleyicilerin oturma yeridir.
3. Sahne Binas olan Skene: Sahne binasnn tiyatro
eflyalarn saklamak, sesi i tarafa aksettirerek akustie katk salamak, dekor-fon oluflturmak, oyuncularn kostm deiflimlerine mekan salamak gibi unsurlar da vardr.
Sra Sizde 2
Savafln yaklaflk olarak M. 1200-1150 yllar arasnda
gereklefltii dflnlr. Eski Yunan sanat eserlerini ve
mimari plastii en ok etkileyen mitolojik konulardan
biri olan Troia Savafl, Bronz an sonlarnda Kta Yunanistan ve Bat Anadolunun en nemli iki gcnn
mcadelesidir. Mitoslara gre savafl Mykenai kral Agamemnonun kardefli Menelaosun kars Helenenin,
Troia kral Priamosun olu ve Hektorun kardefli Paris
(Aleksandros) tarafndan karlmas nedeniyle kmfltr. Savafln gerek nedeni ise deniz ticareti yollar zerindeki hakimiyet mcadelesi olmaldr.
Sra Sizde 5
Roma mimarisinde opera publicum (kamusal yaplar)
daha nceliklidir. Kamusal yaplarda grkem ve propaganda istei baskndr. Mimaride ve flehircilikte simetri
en ok dikkat edilen hususlardandr. Roma mimarisinin
en nemli zelliklerinden biri genifl/byk mekanlarn
stn kapatabilme becerisi olmufltur. Kemer, tonoz ve
kubbenin kullanlmas genifl/byk mekanlarn stn
kapatabilme yetisi salamfltr. zellikle atlarn kubbe
ile rtlmesi mimarlarn ve mimarinin geldii noktay
gsterir. Roma flehrindeki Pantheon yaps bu uygulamann en antsal rneidir. Roma mimarisinde tula ve
har yaygn ve youn olarak kullanlr. ok katl binalar infla edilir.
Sra Sizde 3
Atina kenti, Eski Yunan Uygarl fleklinde de tanmlanan Klasik deerler btnnn ruhani nderidir.
Tpk Byk devlet adam Periklesin Klasik Dnem Atinasnn ruhani nderi olduu gibi. Pers tahribat sonras, Perikles zamannda infla edilen yaplar, zellikle de
Athena Parthenon tapna, uygarln en gl sembolleridir. M. 5. yzylda, Perikles dneminde akropolis artk siyasi nemini yitireli ok zaman olmufltur
ancak dini ve kltrel zelliklerini arttrarak srdrmfltr. Akropolisin bu dnemde savunmaya ynelik
bir tavr yoktur. Artk bir simge niteliine brnmfltr.
Tamamen mermerden yaplmfl Parthenon bu simgenin
bafldr. Akropolisin dier nemli yaplar Propylaion,
Athena Nike tapna ve Erekhtheiondur.
Kaynaklar
Akflit, O. (1985). Roma mparatorluk Tarihi, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.
Alexiou, S. (1991). Minos Uygarl, (ev: E. Tl Tulunay), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.
Atlan, S. (1970). Roma Tarihinin Ana Hatlar I: Cumhuriyet Devri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.
Boardman, J. (2001). Yunan Heykeli Arkaik Dnem,
(ev. Yaflar Ersoy), Homer, stanbul.
Boardman, J. (2005). Yunan Heykeli Klasik Dnem,
(ev. Grkan Ergin), Homer, stanbul.
Boardman, J. (1995). Greek Sculpture The Late
Classsical Period, Thames & Hudson, London.
Boardman, J. (2003). Siyah Figrl Atina Vazolar,
Boardman, J. (2002). Krmz Figrl Atina Vazolar,
Carpenter, T. H. (2002). Antik Yunanda Sanat ve Mitoloji, (ev. Bensen nlolu), Homer, stanbul.
Coulton J. J. (1977). Ancient Greek Architects at
Work, Cornell University Press, New York.
Dinsmoor, W. B. (1975). The Architecture of Ancient
Greece, Batsford, London.
Jenkins, I. (2006). Greek Architecture and Its
Sculpture, British Museum, London.
Kretzschmer, F. (2000). Antik Romada Mimarlk ve
Mhendislik, (ev. Zhre lkgelen), Arkeoloji ve
sanat Yaynlar, stanbul.
Lawrence, A. W. (1990). Greek Architecture, Penguin,
London.
Mansel, A. M. (1988). Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Spawforth, T. (2006). The Complete Greek Temples,
Thames & Hudson, London.
Stewart, A. (1990). Greek Sculpture, Yale University
Press, New Haven.
Thorpe, M. (2002). Roma Mimarl, (ev. Rfat Akbulut), Homer, stanbul.
Wheeler, M. (2004). Roma Sanat ve Mimarl, (ev.
Zeynep Koel Erdem), Homer, stanbul.
Wycherley, R. E. (1993). Antik ada Kentler Nasl
Kuruldu?, (ev: N.Nirven- N. Baflgelen), Arkeoloji
ve Sanat Yaynlar, stanbul.
89
GENEL UYGARLIK TARH
Amalarmz
Ortaa kavram ve Bat Roma mparatorluunun Kavimler G sonras yN klmas

ile Erken Ortaada Avrupadaki yeni siyasi ve kltrel dnflmleri deerlendirebilecek,
Papalk gcnn imparatorluk makamnca snrlandrlmasnn yzyllar boN yu
sren bir atflmaya nasl yol atn aklayabilecek,
Yzyl
Savafllarnn ve byk Veba Salgnnn Fransa ve ngilteredeki siyaN si ve ekonomik
etkilerini tartflabilecek,
Ortaa
Avrupasnn
N erlendirebilecek, kltr, sanat ve mimarisinin belirleyici zelliklerini demparator Constantinusun tahta kfl srecinde ve sonrasnda imparatorluN un
iinde bulunduu politik ve dinsel koflullar tartflabilecek,
mparator
Heracleiusun varolufl savafln nasl kazandn aklayabilecek,
N
konoklasm hareketinin politik sonularn deerlendirebilecek,
N
Makedonya Hanedan Dnemindeki siyasi geliflmeleri tartflabilecek,
N
Komnenos Hanedan Dnemindeki siyasi geliflmeleri aklayabilecek,
N
Palaiologos Hanedan Dnemindeki siyasi geliflmeleri deerlendirebilecek,
N
N Dou Roma (Bizans)nn kltr, sanat ve mimarisinin belirleyici zelliklerini
tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Magna Karta
Simoni
Cluny Reformu
Thema
Milano Ferman
konoklasm
Donatism-Arianism
Konsil
indekiler
Ortaa AvrupaDou Roma (Bizans)

Tarihi ve Uygarl
(MS. 4-15. Yzyl)
ORTAA KAVRAMI VE ERKEN

ORTAADA AVRUPA (5-11. YZYIL)
ASIL ORTAA (11-14. YZYIL)
GE ORTAA (14-15.YZYIL)
ORTAA AVRUPASINDA KLTR,
SANAT VE MMAR
DOU ROMA (BZANS) KAVRAMI VE
SYASAL DfiNCES
CONSTANTNUS DNEM (ERKEN BZANS
DNEM
HERACLEIUS DNEM
MAKEDONYA HANEDANI DNEM (ORTA
BZANS DNEM)
PALAIOLOGOS HANEDANI (GE BZANS
DNEM)
Ortaa Avrupa-Dou
Roma (Bizans) Tarihi ve
Uygarl (MS. 4-15. Yzyl)
ORTAA KAVRAMI VE ERKEN ORTAADA
AVRUPA (5-11. YZYIL)
Ortaa Kavram
Ortaa kavram ilk olarak Rnesans Dnemi tarihilerince kullanlmfltr. Bat Roma mparatorluunun kflnden (MS. 476) Batnn yzyllar boyunca unuttuu
antik deerlerle yeniden tanflt Yeniden Doufl anlamna gelen Renaisance (Rnesans) Dnemine kadar srd genel olarak kabul edilir. Batl tarihilerin 18.
yzyln ortalarna kadar kardklar bu dnemin bitifl tarihi, Trk tarihiler iin
Dou Roma (Bizans) baflkenti Constantinopolis (stanbul)in fethedildii 1453 yldr. Avrupa Ortaa, Erken Ortaa (5-11. yzyl), Asl Ortaa (11-14. yzyl) ve
Ge Ortaa (14-15. yzyl) ; Dou Roma (Bizans) tarihi ise Erken Bizans Dnemi
(4-7. yzyl), Orta Bizans Dnemi (7-11. yzyl) ve Ge Bizans Dnemi (11-15.
yzyl) olarak e ayrlabilir.
Ge Roma imparatorlarndan I. Theodosius MS. 395 ylnda Roma mparatorluunu Bat ve Dou Roma olmak zere kalc olarak oullar arasnda ikiye blmfltr. Bat Roma mparatorluu, halkn ounun Latince konufltuu blgelerde
kurulmufltu. Bafllangta baflkent, Romadan daha korunakl ve kuzey snrna daha yakn bulunan Mediolanum (Milano)dur. Ancak MS. 402de baflkent Ravennaya taflnmfltr. Bat Roma mparatorluu MS. 476 ylnda son imparatoru Romulus Augustusun taht Visigot Kral Odoacere terk etmesi ile yklmfltr. Bu tarihten
itibaren Germen kabileleri kendi devletlerini kurarak modern Avrupa devletlerinin
temellerini atmfllardr.
Dou Roma mparatorluu (Bizans) ise baflkenti Constantinopolis olmak zere, imparatorluun Yunanca konuflulan blgelerinde kurulmufltur. Latince, hukuk
ve kanun metinlerinde resm dil olarak kullanlmaya devam etse de, MS. 6. yzylda resm belgelerden karak yerini tamamen Yunancaya brakmfltr. Dou Roma
mparatorluu, stanbulun 1453 ylnda Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesine kadar varln srdrmfltr. Tarihiler, eski Roma mparatorluu ile karfltrlmamas iin bu devlete Bizans ismini vermifltir. Bununla birlikte Bizans imparatorlar ve halk devletin yklflna dek kendilerini Romal olarak kabul etmifllerdir. Gnmzde dilimize de geen Rum kelimesi aslnda Romal demektir.
92
Kavimler G ve Sonular
MS. 4. yzyln bafllarnda skandinavyada yaflayan Germen kavimleri, nfus artfl
ve kaynaklarn yetersiz kalfl yznden gneydeki Roma mparatorluunun RenTuna hattndaki snrlarna yldlar. Orta Asyal Hun Trkleri batya doru yryfle getiklerinde Germenlerden Ostrogotlar (Dou Gotlar) ve Visigotlar (Bat
Gotlar) ile karfllafltlar. Hunlardan kaan Gotlar, Roma snrlarna ilerlerken karfllafltklar dier Germen kabilelerini domino tafl etkisiyle batya doru ittiler. Visigotlar 376 ylnda kitleler hlinde Roma mparatorluk topraklarna girdiler. Bir sre sonra gney Galya (bugnk Fransa) ve spanyaya ilerlediler. Ostrogotlar talyada yerlefltiler 4. yzyl sonu, 5. yzyl baflnda baflka Germen kavimleri de ortaya kt. Vandallar, Ren snrn aflp Avrupay kat ederek spanya zerinden Kuzeybat Afrika ve Bat Akdeniz kylarna geerek krallk kurdular. Onlar takiben
Burgundlar Galyann gneyinde, Angel ve Saxonlar Britanyada yerlefltiler. Sal ve
Ripuart Franklar iki koldan orta ve kuzey Galyaya yerleflerek Frank Kralln
kurdular. 410da Visigotlar, Alaric (370-410)in komutasnda Roma idaresine karfl
ayaklanarak baflkent Romay yamaladlar. 451-453 dneminde talya, adafllarnn Tanrnn Krbac olarak tanmlad Atilla nderliindeki (l. 453) Hun istilasna urad. 5. yzyl ortalarnda Bat Roma mparatorluunda iktidar, barbar liderlerin eline geti. 476da Ostrogot flefi Odoacer (434-493) Roma mparatoru Romulus Augustulusu tahttan indirdi. Baflka bir Germen flefi Theodoric (454-526), Odoacer yenerek yerine geti. Theodoric, talyada Roma imparatorunun tam onay ve
hem Romal hem de Germen halkn tam desteiyle hkm srd. Britanya ve Afrika dflnda tm Avrupada Latince, Roma hukuku ve ynetim biimi, Germen kurumlaryla yan yana yaflad. Theodoricin ynetimi altnda Germen hukuku geerli hale geldi.
Erken Ortaada Avrupada oynad siyasi rolle Frank Devleti ne kt. Kavimler G sonrasnda Bat Avrupa dnflme urad. Romallar ve Germenler karflp
kaynafltlar. dari stnlk Germenlerde, kltrel stnlk her zaman Romallarda
kald. Gotlar ve Franklar, Romallafltlar. Latin dili, Nikaia Hristiyan dogmas ile Roma hukuku ve ynetim tarz Ortaa boyunca Bat dnyasnda az-ok hkim oldu.
Ortaan bu karanlk dneminde Avrupa, devlet otoritesinden yoksun kald, byk bir karmaflaya srklendi. Batnn o zamana kadar bildii devlet anlayflyla ilgisi olmayan birok Barbar krallk kuruldu. Bu kkl deifliklik, siyasi, ekonomik
ve sosyal yapy deifltirdi: Ortaa Avrupasna damgasn vuran ve Ge Ortaa
Dnemine kadar siyasi yapy flekillendiren feodalizm ortaya kt. Feodalizm, teoride siyas erkin feodal piramidin en yukarsndaki kralda topland ve onun, gcn mutlak sadakat kofluluyla ve kontroll olarak derebeyleriyle paylaflt bir idare tarzdr. Avrupadaki birok siyasi bunalmn nedeni de bu sistemdir.
Frank Devleti
Barbar devletleri arasnda en uzun mrl olandr. Kaplad alan Roma mparatorluunun mirasna sahip kmasn salad.Roma Galyasnda hakim olan Sal
Franklarnn baflndaki Childericin MS. 470te blgeninin Romal fleflerini ortadan
kaldrarak Frank kontroln kurmasndan sonra olu Clovisin MS. 486da Frank
egemenliini glendirmesi Roma Galyasnda ilk Frank hanedan olan Merovenjlerin ynetimini bafllatr. Clovisin Fransann kurucusu ve Fransz krallarnn atas
kabul edilmesinin nedeni budur. Son Merovenj kral Dagobertin lm ile (639)
krallk eyalete (Neustria, Austrasia ve Burgundiya) blnr. 751de saray naz-
4. nite - Ortaa Avrupa-Dou Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl (MS. 4-15. Yzyl)
r Pepin aristokrasinin desteiyle papann elinden ta giyerek Frank tahtna gemesi ile Merovenj Bylece Merovenj Hanedan sona erer ve Karolenj Hanedan idareye geer. Bu hanedann en nl yneticisi Byk Karl (Charlemagne) olmufltur
(747-814). Karolenj Rnesans olarak da tanmlanan bu dnemde lke, idari ve
yarg yetkileriyle donatlmfl taflra yneticileri Kontlarn ifl baflnda olduu Kontluklara ve askeriyeden sorumlu Dklerin bulunduu Dkalklara blnr.
Byk Karl, spanya, ngiltere ve kuzey talyadaki eitim aktiviteleri ile ilgilendi. Bu dnemde manastr okullar ve scriptoriumlarn says artt. Buralardaki alflmalar sayesinde Latin edebiyat eserlerinin ou bugne ulaflabildi. Karolenj Dneminin en nemli siyas olay Byk Karln Papa III. Leonun elinden Bat Roma
mparatoru olarak ta giymesidir (800 yl, Noel gn). Bu olayn tarihi nemi Dou ve Bat mparatorluklar arasnda siyasi atflmay bafllatmasdr. Byk Karl,
Dou Roma mparatorlar gibi caeseropapistik bir hkmdard. Byk Karl, lmnden nce kralln olu arasnda paylafltrd. Kk oulu fiiflman Ludwig
Dou kralln (yani bugnk Almanyay), Kel Charles (fiarl) Bat kralln (bugnk Fransay) ald. Byk oul Lothar, imparator nvanyla talya ve AlsaceLorraini ald. Bu toprak paylaflmn karara balayan Verdn Antlaflmasnn (843)
Almanca ve Franszcann o dnemin erken formlarnda kaleme alnmas iki ayr
milliyetin ve dilin oluflumunu belgelemifltir. Hanedann 987de iktidardan dflflyle Roma mparatorluu ideali Bat Avrupada bir sreliine kayboldu.
Erken Ortaada dari Yap: Feodal Sistem

Ortaa betimleyen en nemli zellikler etkili bir merkez idarenin olmayfl, her an
patlak verebilecek bir savafl durumu ve ktlktr. Karolenj Hanedannn tarih sahnesinden ekilmesinden sonra bafllayan Karanlk Dnemde (9. yzyln son eyrei 10. yzyln ilk eyrei) Avrupa, otorite boflluuna dflt. Avrupa, skandinavyada
ortaya kan ktlk yznden Normanlar ve Vikinglerin, doudan Macarlarn ve
gneyden Araplarn istilalarna urad. kinci kez dfl tehditle karfllaflan Avrupa, savunma pozisyonunu ald. Barbarlar, para ya da toprak baflyla satn alnmaya alflld. Fransann kuzeyi Normanlara verildi. Ancak savafl kanlmaz olduunda
halkn can ve mal gvenlii iin yafladklar blgelerin kodamanna snmaktan
baflka aresi kalmyordu. Feodal toplum, zayfn gl kiflilerden koruma talep ettii ve bunun iin onun himayesine girdii bir dzeni temsil eder. Bu terim, istilalar
srasnda toplumun savunmasz fertlerine gereksinim duyduklar acil korumay salayabilecek ve ktlk dnemlerinde onlar gzetebilecek gl lordlarn/efendilerin
hkim olduu politik, sosyal ve ekonomik bir sistemdir. Ksaca, gl savafl lordlarnn daha gsz kiflilerce egemen g kabul edildii zayflarn kendilerini bu
efendilere emanet ederek karfllnda sadakatle hizmet sz verdikleri bir toplum
yapsdr. Karfllkl sadakate dayal bu iliflkiler anda savafl lordlarnn sadk bir orduya sahip olabilmesi ve belli bir blgedeki egemenliklerini meflru klabilmeleri
iin bir asalet unvanna ya da o blgenin mlkiyetine sahip olmas her zaman gerekli deildi. Bylece Avrupann her yerinde bu gl asker fleflere ballk yemini etmifl savafl vassallar (balaflklar) ortaya kt. Bunlar Ortaan profesyonel
savafl (flvalye) snfn oluflturdu. Vassal, lorduna ykml olduu hizmetlerden
uygun bir para deyerek kurtulabilirdi. Lord, bu paray ordularn glendirmek
iin kullanabilirdi. Vassal, temelde belli aralklarla lordunun kurultayna katlarak
tavsiyelerde bulunmak ve gerektiinde maddi yardm etmek zorundayd. Kraliyetin
vassal olmak Karolenj Dneminde en yksek aristokrasiye dhil olmak demekti.
Vassallar, zaman iinde kendi vassallarn yarattlar. Toprakla otoritenin de blflt-
93
Scriptorium: Manastrlarda
el yazmalarnn kopya
edildii blm
Caeseropapistik: Tevrattaki
David (Davut) gibi rahipkral ynetici modeli
94
rld bu sistemde bir lordtan toprak alan bir vassal, kendisi de bir toprak baflnda bulunduu iin baflka birinin lordu oluyordu. Bylece en tepedeki kraldan en
afladaki vassala kadar geniflleyen feodal bir piramit olufltu.
Ekonomik Yap: Malikane Sistemi
Serf: Kle ile zgr kyl

arasnda bir stats olan;
hi bir hakk olmayan, bir
eflya gibi alnp satlabilen,
seyehat zgrl olmayan,
topraa bal ve maliknede
boaz tokluuna alflma
zorunluluu olan kyl.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ulusal Devletlerin
ve Kilisenin Glenmesi: I. Otto ve Bat
S O R U
Roma mparatorluu
DKKAT
AMALARIMIZ
5. yzyl Avrupasn
politik ve ekonomik adan dnflme srkleyen olaylar nelerdir. Bu
SIRA SZDE
olaylarn sonucu ne olmufltur?
D fi N E L M
ASIL ORTAA
(11-14. YZYIL)
S O R U
SIRA SZDE
Ortaa toplumundaki en genifl ve en dflk sosyal grubu ifti kyller oluflturuyordu. st snflarn refah onun emeine balyd. Topran sahibi olan lord, maliknede yaflayan kyl ve ailesinin de sahibiydi. Her maliknede tm ihtiyalarn kendi kendine karfllayabilecek yeterlikte bir ky cemaati mevcuttu. Malikneler, lordun ve ailesinin yaflad binalardan, alflan kyllerin kulbelerinden, tarmsal rnlerin sakland depolardan, tarlalardan ve meradan olufluyordu. Gl bir lordun bir ok maliknesi olabilirdi. Kral, vassallarndan malikne says orannda asker ve vergi toplard. ki tr malikne vard; zgr kyllerin ve serflerin
alflt malikaneler. Maliknelerde yaflayan kyllerin ykmllk ve statlerini
gelenekler belirlerdi. Birok blgede zgr kyl gruplar lordlarn egemenlii dflnda yaflyordu. Kyllerin bir toprak paras zerinde hak iddia edemedii malikane tr ise serf malikneleri idi. Lordlarn keyfi isteklerine ak olan serflerin
deeri taflnabilir eflyadan biraz daha fazla idi. Kylnn seyahat zgrl yoktu.
Malikne papaz, onlarn dfl dnyaya alan penceresiydi. Kilise festivalleri bafllca
ortak elenceydi. Kyllerin aflr dindarl byk oranda kilisenin tek gsteri
merkezi olmasndand.
Roma mparatorluu fikri Almanyada yeniden canland. Saksonya dk I. HeinDKKAT

rich (l. 936), Almanyann Frank kkenden olmayan ilk kral oldu. Bu olay yeniden kurulacak Bat Roma mparatorluunun ve papaln kaderini deifltirdi. HeSIRA SZDE Swabia, Bavaria, Saxonia, Gaskonia ve Lotharingia dkalkinrich, Almanyadaki
larn zorla birlefltirerek gl bir krallk kurdu. Almanyann toprak birliini salad. Bu krallk, olu ve halefi I. Ottonun (936-973) kuraca imparatorluun temeAMALARIMIZ
lini oluflturdu.
I. Otto, Roma mparatorluunu yeniden kurma programnn nemli bir paras
olarak selefleri
K Tgibi
A PKilisenin desteini salad. Bunun nedeni piskopos ve bafl keflifllerin hem eski Romann evrensel imparatorluk duygusuna sahip olmas, hem de
bal olduklar kurallar ya da Kilise Kanonu gerei evlenmeyerek iktidara rakip
hanedanlarT Ekurmamalaryd.
Ayrca, toplumun en eitimli snf olarak kraliyete saLEVZYON
dk birer memur olabilmeleriydi. Papa XII. Jean, I.Ottoya mparatorluk tacn giydirdi (962) ve Bat Roma mparatorluu yeniden kuruldu.
N N
K T A P
Kilise Kanonu: Roma
kilisesinin kendi iindeki
Tdzenlenmeleri
E L E V Z Y O Nyrtmek
zere oluflturmufl olduu
kanunlar anlatmak iin
kullanlan bir terimdir.
Genelde bu kanunlar ara ara
toplanan
N T E R Nkilise
E T meclislerinde
grfllen sorunlar zmek
amacyla alnan kararlar ya
da nlemlerdir.
N T E R N E Tliflkileri ve Cluny Reformu

Kilise-Devlet
I. Otto, Papalk Devletini resmen tand ve kiliseyi korumas altna ald. Onun kontrolne giren kilise hiyerarflisi iinde yer alan piskopos ve baflkeflifller, imparatorluun atanmfl memurlar ve brokratlar oldular. Baflka bir deyiflle papalar, Roma
kentinde imparatorun klcnn glgesinde hkm srebildiler. Kilisenin dnyevi
95
otoriteye yant Fransann Cluny manastrndaki reform hareketidir. Cluny tarikati, Papalk dzeyinde kiliseyi zerindeki politik glere meydan okuyabilecek bir
pozisyona ykseltti. Kilise, o dnemde bu dnyann zorluklarndan ve tehlikelerinden umutsuzlua dflmfl insanlara br dnyada daha iyi bir yaflam sz veren tek kurumdu. Bat Avrupann Roma mparatorluunun kflnden sonra
dflt karflk ortamda Roma papalar epeydir kentteki sivil otoriteyi elde etmifller ve otorite boflluunu doldurmufllard. Reform hareketinin kayna olan Cluny
manastr, 10. yzylnn bafllarnda kuzey Fransada kurulmufltu. Clunyli reformcu
keflifllerin grflne gre, ruhban snfnn kraliyet otoritesine itaat etmesi yanlflt. nk Papa tm ruhban snf zerindeki tek egemen g idi. Bu kesifllere gre hi bir dnyevi iktidar Clunyyi kontrol edemezdi. Kilisenin ruhban snfnn tek
efendisi ve hayat arkadafl olduunu savunan Cluny reformcular, ruhban snfn
hem krallardan ve hem de efllerinden zgrlefltirmeye ve iffetli klmaya karar verdiler. Bylece baz rahip ve rahibeler zel bir hukuka tabi olarak dnyadan ellerini eteklerini ektiler.
Kilise ve Devlet ayrm ve Katolik ruhbann evlenmemesi ilkesinin mutlak kkleri Cluny reform hareketindedir. Cluny manastr, Fransa ve talyada kurulan yeni flubeleriyle reformist keflifl yetifltiren bir eitim merkezi oldu. 9. yzyln sonunda Papalk, Cluny reformunu onaylaynca tarikat gcnn zirvesine ulaflt. Bu reform hareketinin etkisi 10. ve 11. yzyln sonunda Tanr Barflnn ilanyla grlr. Ortaa toplumundaki kadn, kyl, tccar ve ruhban gibi savunmasz gruplara herhangi bir flekilde zarar veren herkes aforozla tehdit edilerek ktlklerle mcadele edilmeye alfllyordu. Tanr Barfln Tanr Mtarekesinin ilan izledi. Bu
kilise kurallar, tm Hristiyan erkeklere haftann belli gnlerinde ve kutsal gnlerde fliddeti ve savafl yasaklyordu. Papa IX. Leonun, Clunydekileri Romada nemli makamlara getirmesiyle reformcu papalar, ocuk yafltaki IV. Heinrich (10561106)in alkantl saltanat yllarnda otoritelerini arttrdlar. Papa IX. Stefan (10571058), I. Ottonun kurduu gelenee aykr olarak imparatorluk onay almadan hkm srd. Papa II. Nicholas 1059da papay kardinallerin seeceini ilan etti.
Onun bu hareketi, bugn dahi papay seen Kardinaller Kurulunun temelini att.
Bu kurulla papalk talyadaki glerin ve imparatorluun kontrolnden bamszlaflt. Avrupal hkmdarlar papa seiminde nemli ve dolayl etkiye sahip olmaya
devam etti.
SIRAbaflarsn
SZDE
Papaln 11. yzyldaki durumu Clunyli keflifllerin reform hareketinin
nasl etkilemifltir?
Ruhban Snf: Hristiyanlkta

Tanr ile kul arasnda
kendilerine yine tanr
tarafndan yetki verildiine
inanlan, bu yetkilere
dayanarak standartlar
koyan, bu standartlara
uyulmasnn tanrya
ulafltn ne sren snftr.
Kardinal: Katolik Kilisesine

bal baflpapaz.
ngiltere ve Norman Egemenlii (1066-1214)D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
1066da Anglosakson kral Edwardn ocuksuz lm, ngiliz politik yaflamn deS O R U Normandiya
ifltirdi. Edwardn annesinin Norman olmas Fransann kuzeyindeki
dkne ngiliz taht zerinde irs hak iddia etme frsatn verdi. Edward, lmeden
nce bu hakk tanyp tahtnn Normandiyal Guillaume (William)
verilmesini emDKKAT
retti. Kraliyet gcnn kayna Anglosakson aristokrasisi buna karfl karak kendi
kraln seti. Bu durum, ngilterenin Normanlarca fethine neden oldu (1066). GuSIRA SZDE
illaume, ngiliz kral olarak ta giydi. Franszca konuflan Norman
efendilerin egemenlii sresince ngilterede yeni bir hanedan hkm srd. ngilizcedeki Latince kkenli Franszca kelimeler bu kltrel kaynaflmann sonucudur.
AMALARIMIZGuillaume,
ngilterenin tamamn ele geirmek iin bir harekt bafllatt. Bu harekt kk byk tm aristokrasiyi topraklarn kraldan almfl vassallar haline getirdi. Guillaume,
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
96
gl bir monarflinin temellerini att. En byk reformu, Anglosakson kral Byk

Alfred (871-899)in gelifltirdii kraln ska kurultayda toplad aristokratlara danflmas geleneini ykmasyd. Guillaume, asil vassallarn kraliyete skca balayarak
devlet kararlar hakknda dzenli olarak onlara danflmakla birlikte sonuta son sz kendisi sylemekte srar etti. Nadiren de olsa kraln vassallaryla bir araya gelmesi, ngiliz ynetiminde en eski zamanlardan beri var olan monarflik ve parlamenter unsurlar arasnda bir denge oldu. lkesinin kaynaklar hakknda bir fikir
sahibi olabilmek iin detayl mal ve nfus saym yaptrd. 1080-1086deki bu saymn kaytlarna Domesday Book (Kyamet Kitab) ad verildi. Norman Hanedan
1154de dflnce Fransz Anjou dk Henry ta giydi. Bylece ngilterede idare
Angevin Hanedanna geti. II. Henry (1154-1189) dneminde ngiliz monarflisi ezici bir g kazand. Fransann sahillerini kontrol altna alan Henry, ksmen rlanday fethetti ve sko kraln vassal yapt. Fransz kral VII. Louis, bu istilada ar
bir darbe ald. ngilizleri lkesinden kovmak iin harekete geti. Franszlar iki lke arasndaki Yzyl Savafllarna kadar (15. yzyl) baflarl olamadlar.
Halk Ayaklanmas ve Magna Carta

II. Henry, dflarda yeni topraklar elde ederken lke iinde daha otokratik bir hkmdar oldu. Clarendon Nizamnamesi ile ruhban snfn sivil mahkemelere tabi
kld (1164). Piskoposlarn seiminde kontrol ele geirdi. Aristokrasi ve ruhban snf buna fliddetle direndi. ngilizlerin krala karfl tutumu Henrynin halefleri Arslan
Yrekli Richard (1118-1199) ve John (1199-1216)un dneminde isyana dnflt.
ngiliz halk, aristokrasinin, ruhbann ve flehirli adamlarn desteiyle kral Johna
karfl ayakland. syan, 1215te kraln Magna Carta (Byk Szleflme)y onaylamas ile sona erdi. ngiliz krallarn ebediyen balayan belge halka birok hak ve zgrln bafllad. Kral John, Magna Carta ile kraliyeti kanunlara dayal bir idari sistem iine ekti. Bu belge, Norman ve Angevin otokrasisini kanunen snrlad.
Aristokrat, ruhban ve kentlilerden oluflan ayrcalkl ounluun haklarn monarfliye karfl korudu. Magna Carta, ounluun vergi gibi nemli konularda en yksek idari makamlar nnde temsilini salad. Monarfli eski gcn kaybetti. ngilizler, aristokrat snfn mdahalesiyle monarflinin zlmesini ve asalet snfnn
haklarnn kstlanmasn nlediler. Sonraki ngiliz krallar Magna Carta yokmufl gibi davransa da, bu belge modern ngiliz hukukunun temeli oldu. Kanunlarn kraln da zerinde olduu ve kraln gerektii zamanlarda bunlara uymaya zorlanabilecei ilkesi kabul edildi. Modern devletin hukukun her fleyin zerinde olduu ilkesi geliflti. I. Edward (1271-1307), o zamana kadar hkimlerin kararlarna dayal
olan yazl olmayan kanunlar maddeler hlinde yazya geirtti. Hukuk alannda
hzl bir geliflme yafland. Edward, Parlamentodan mlkiyet konusunu dzenleyen
ve ruhbanla aristokrasinin gcn snrlayan kanunlar kartt. Bylece, kanunlarn tek yasama organ Parlamento tarafndan karlp deifltirilmesi ilkesi yerleflti.
Aristokratik kraliyet konseyi tek yasama ve yrtme organyken I. Edward, 1295te
ilk defa kasaba ve kentlerin szclerini toplad. Model Parlamento denilen geniflletilmifl bir parlamento oluflturdu. fivalye ve kent soylular bu parlamentoya girdi.
Edward, halk meclislerine oy hakkyla vergilendirmede sz hakk tand. Bu gelenek, kraliyetin savafln finansmann salamak iin parlamentoyu toplayp halk
onayn almasyla demokratik bir zellik kazand.
Fransada Capet Hanedan Dnemi

Bu dnemde Fransaya gl feodal prensler egemendi. Bu durum, Karolenj Hanedanndan sonraki Capet Hanedannn bafllangcndan (987) II. Philip Augustus
(Ogst) dnemine (987-1223) kadar srd. Capet krallar, Paris civarndaki kraliyet
topraklarn korudular. fiiflman VI. Louis (1108-1137), bu blgedeki aristokrasiye
feodal haklarn zorla kabul ettirdi. Krallar bu grubun mutlak itaatini kazanarak lkenin tek egemen gc oldular. Paris, II. Philip Augustus dneminde Fransz idare ve kltrnn merkezi oldu. Normanlarn ngiltereyi istilas, karflk Fransann
birleflmesine dolayl yoldan yardm etti. Krallarn ulusal Fransz monarflisini kurmalarna olanak salad. Olu IX. Louis (1226-1270), Philip Augustustan birleflik ve
mutlak bir krallk devrald. Atalarnn balaflklarn smrd etkili Fransz brokrasisi, onun ellerinde dzen ve adaleti salama arac hline geldi. Kraliyet, komisyon yelerini taflraya gnderdi. Grevleri yerel idarecileri denetlemek ve adaleti salamakt. Bu kurum sradan insanlarn seslerini duyurabildikleri bir krs oldu. IX. Louis, hanedana ait topraklarda serflii lavetti. Uyruklarna st mahkemelere baflvuru hakk verdi. Ortaa llerine gre eflitliki bir vergi sistemi oluflturdu. Franszlar, krallarn adalet kavramyla zdefllefltirmeye baflladlar. Bu durum
ulusal duygunun oluflmasnda etkili oldu. Fransz toplumu, dili ve kltryle modern zamanlara dek tm Avrupann taklit ettii bir model oldu. Kuzey Fransa, monastik (manastrla ilgili) reformun, flvalyeliin ve Gotik sanat ile mimarinin vitriniydi. IX. Louis devri, skolastik dflncenin altn ayd.
Almanyada Hohenstaufen mparatorluu (1152-1272)

12. ve 13. yzyllarda Fransada ve ngilterede istikrarl ynetimler geliflirken; 13.
yzyl ortasnda Almanya, Burgundiya ve kuzey talyay kapsayan Roma-Germen/
Alman mparatorluundaki geliflmeler ok farklyd. Magna Carta ile ngiliz aristokrasisinin haklar krallarn otoritesine karfl dengelenirken, Fransada II. Philip
Augustusun dneminde kraln otoritesi aristokrasisinin aksi yndeki iddialarna
karfl korundu. IX. Louis gibi krallar sayesinde Franszlar merkez idareyi glendirip uluslararas politikaya ve kltre yn verir konuma geldiler. Alman imparatorlarnn gney talyay ele geirme abas, Almanyay iki yzyl sren kanl savafllara srkledi. lkenin 19. yzyl sonuna kadar paralanmfl hlde kalmasna yol
at. Ruhban snfn atama yetkisi konusundaki mcadele, imparatorluk otoritesini zayflatt. I. Friedrich Barbarossann (1152-1190) tahta kfl Otto soyundan sonraki Alman hanedan dnemini bafllatt. Hohenstaufenlar, imparatorluk otoritesini
yeniden kurdular. Papa-imparator rekabetine ise yeni bir boyut kattlar. I. Friedrich, Almanya ve Lombardiyadaki gl feodal prensliklere ve Romadaki Papala gz dikti. mparator, talyann Bologna kentinde canlanan kltr ve eitim faaliyetleri erevesinde yeniden hayat bulan Roma hukuku alflmalarna destek
verdi. Bunun nedeni, Roma hukukunun I. Friedrichin aristokrat snfa karfl merkez otoriteyi artrma ve papaln imparatoru talandrmas geleneine karfl imparatorluk gcnn temellerini vurgulama planlarna hizmet etmesiydi. mparator
vassallaryla feodal balarna dayanarak imparatorlua tek baflna hkmetmeye
kalkt. I. Friedrichin talyann imparatorluk snrlarna dhil etme giriflimleri, talyadaki glerce geri pskrtld. 1183teki Constance Barflndan sonra mparatorluk, Almanyann feodal prensler arasndaki blnmflln kabul etmiflti. VI.
Heinrich, 1190da tahta ktnda imparatorlarn Papalk Devleti zerindeki territoryal hak iddialarn reddeden Papalk gc, Cologne (Kln) baflpiskoposunun
97
98
ynlendirdii bamsz Alman prenslerini , Arslan Yrekli Richard ngilteresini ve

srgndeki Saksonya dk Arslan Heinrichi destekliyordu. Tahtn gelecei iin
tek bir hanedann gerekliliine inanan mparator VI. Heinrich, birok Alman Prensini yanna ekmeyi baflard. Ancak, Papa, imparatorun otoritesinin prensler arasnda datlmfl olduu 1152 ncesindeki statkoyu tercih ettiinden mutlak Alman monarflisi fikrine muhalif Alman prenslerine katld. VI. Heinrich, 1197de
lnce Almanya i savafln iine srklendi. Bu arada, ngiliz Kral I. Richard, Hohenstaufen karflt cepheye finansal destek veriyordu. Bylece tahta aday olan rakip Welf Hanedanndan Arslan Heinrichnin olu Brunswickli Otto, 1198de IV.
Otto olarak ta giydi. Hkmranl Almanyann genelinde kabul grd. Ancak iki
hanedann savaflndan kar olan ngiltere ve Fransa bu kez Hohenstaufenlar desteklemeye bafllad. Bu olay, Franszlarn tarih boyunca sk sk Almanyann i ifllerine karflmalarnn bafllangcn oluflturur. Alman halknn Hohenstaufenlera destei hep canl kald. Otto, bu nedenle paralanmfl bir kralla hkmedebildi. Papa
Innocentius, Hohenstaufen gcn ngiliz-Welf ittifakna sadk Franszlara katlarak ve talyada gz olan Ottoya cephe alarak dengeledi. Bu olaydan bir sre
sonra Fransz kral Philip Augustus, IV. Otto ynetimine son verdi (1215). Son Hohenstaufen mparatoru II. Friedrich, Papaln, Fransz ve Almanlarn desteiyle
Romallarn imparatoru olarak ta giydi. Politikas, Almanyay paralad: Alman
prenslerinden sadece kendi ve halefleri iin imparatorluk unvan istedi. Karfllnda prensleri imparatorluk otoritesine vassallktan azat etti. Ancak onun bu hareketi, Almanyay alt yzyl blnmfl hlde brakt. Friedrich, verdii bu ayrcalkla Almanyadaki imparatorluk sorumluluundan feragat ediyordu. Bu durum, asalet snfnn haklarn koruduundan Almanyada Magna Cartaya eflit bir szleflme tekrarland. Ancak tek bir farkla Magna Carta atanmfl bir kral ve uzun mrl bir parlamento yarattysa Friedrichin prenslere verdii onama, onlar krallnn kk imparatorlar yapt. Friedrich, 1250 de ldnde Alman monarflisi tarihe karflt.
Kentler: Yeniden Doufl ve Tacirler

11. ve 12. yzyllarda kentler, Bat Avrupa nfusunun sadece yzde beflini oluflturuyordu. Almanyann 3000 kentinden 38inin nfusu 1000in altndayd. Sadece 50
Alman kentinin nfusu 100.000i geiyordu. ngilterede Londrann nfusu
10.000den fazlayd. Paris, Londradan daha bykse de nfusu daha azd. En byk Avrupa kentleri talyadayd. Floransa 100.000e yaklaflyordu. Avrupann en
hareketli yerleri olan kentler, Ortaa toplumunun en yaratc ksmlarn barndryordu. Kentlere feodal lordlar hkmediyordu. Lordlar, kentleri bizzat yaratyordu. Bunu da kentlerde yaflamay ve alflmay kabul edenlere ayrcalklar bafllayarak yapyorlard. Aristokratlarn bu gnlllere verdii ayrcalklar gvenliklerini de garantiliyordu. Ama, lordlarn ve piskoposlarn istedii maddeleri retecek
emekileri bir araya toplamakt. Bu yolla aristokratlarn kendi snflarn zayflattklar dflnlebilir. Ancak, soylu adamlarn tketim maddelerine ve uzak lkelerden getirilen lks mallara talepleri arttndan serfleri bu ifllerle meflgul olmaya
ynlendirdiler. Bu durum, serflere yeni bir nem ve g bahfletti. 11. yzylda serfler sabit bir kira ve uygun bir bamllk karfllnda kentlerde yaflamaya ve alflmaya zendirildi. Bylece, serfler aristokratlardan baz haklar kopardlar. Kentler
geliflirken birok kalifiye serf, kaarak ya da lordlarnn zendirmesiyle yeni kentlere g etti. Bylece zgr bir ortamda daha yksek bir sosyal tabakaya trmanma flans elde ettiler. Serf g hzlanrken, krsaldaki lordlar bunlar toprakta tutabilmek iin daha uygun kira koflullar sundular. Fakat kent yaflamnn frsatlarn
99
keflfeden serfler artk kolayca iftliklerde tutulamyordu. Bu flekilde, kentlerin geliflimi pek ok serfin durumunu iyilefltirdi. Krsaldaki serf snf, kentlere zanaatkrlar ve ilk giriflimci tacirleri kazandrd. Serf soyundan gelen tacirler, kaybedecek
bir fleyi olmayan ve uzak lkelerle ticaretten byk krlar elde etti. Tacirlerin Ortaa Uygarlna en byk hizmeti bugnk Bat Avrupa kentlerini yaratmfl olmalardr.
Asl Ortaada Avrupann tarma dayal ekonomisini deifltiren olaySIRA
nedir?
SZDE
GE ORTAA (14-15. YZYIL)
D fi N E L M
Ge Ortaada siyasi, sosyal ve dinsel alanda yaflanan geliflmeler
Avrupay bir
kez daha sarsar. ngiltere ve Fransa arasnda yz yllk bir dneme yaylan Yzyl
R U
S Osavafllar
Savafllar (1337-1453) iki ulus iin de bir intihardan farkszd. Bu
barut ve
ar topun icad yznden ar kayplara neden oldu. adafllarnn Kara lm
dedikleri, gelen ticari yollar izleyerek Doudan Avrupa ana karasna giren veba,
DKKAT
1348-1350 arasnda Avrupann birok blgesini etkisi altna ald ve nfusun beflte
ikisini yok etti. talyadaki kalabalk limanlardan girerek kuzeye doru yaylan bu
SIRA SZDE
hastalk kentlerde daha ok kayplara neden oldu.
Fransa ve ngilteredeki Politik Geliflmeler
AMALARIMIZ
N N
Fransa krallar 13. yzylda merkez otoriteyi glendirmeye alfltlar. Krallar ngilteredeki gibi vergi koymadan nce aristokratlardan oluflan bir kraliyet konseyine
danflyordu. Konseyin kararlar vergi toplamada yetersiz kalnca
Philip,
K kral
T A Gzel
P
Yzyl Savafllarnn finansman iin gerekli vergileri toplama iflinde destek olmas
iin ruhban, aristokrasi ve kent soylulardan oluflan Etajenero meclisini oluflturdu
ve 1355te bu meclisi toplantya davet etti. Etajenero, aristokrasinin
temT E L E V karlarn
ZYON
sil eden birleflik ngiliz Parlamentosunun tersine, her kafadan bir sesin kt heterojen yapsyla etkili bir idare arac olamad. Parisli gl tacirlerin ynetimindeki Etajenero, kraldan Magna Cartann baflladna benzer haklar aldlar. ngilte N T E R N E geifl
T
renin tersine Fransa, 14. yzylda feodal sistemden merkez devlete
sancs
yaflyordu. Bu meclis, 1614 ylna kadar toplanmaya devam etti. O tarihten Fransz
Devrimine kadar da toplanmad. ngiliz krallar Yzyl Savafllarnn finanse edebilmek iin yeni vergiler koydular. Kral, vergi istediinde parlamento bundan yararlanarak yeni dayatmalarda bulununca yeni kanunlar ortaya kt. Orta snfn temsilcilerinin girmesiyle parlamento deifliklie urad. Bylece I. Edwardn (12721307) parlamentoya dayal idare tarz, ngilterenin deiflmez bir kurumu oldu. 14.
yzyl ortalarnda ngiltere ve Fransada kfle geen aristokrasi, byk Veba Salgn ve Yzyl Savafllarnn etkilerinden kyl snfn vergilerini artrarak ve kente
g snrlayan kanunlarla kurtulmaya alflt. Kyllerin cevab isyand. Fransadaki kyl isyannn nedeni aristokrasinin dorudan vergiyi arttrmasyd. ngiliz Parlamentosu, 1351de cretlerini indirdii kylleri lordlarn topranda kalmaya zorlayan kanun karnca 1381de isyan kt. Aristokrasi, isyanlar fliddetle bastrd. Bu
durum, Ortaan sonunda toplumun bozulmaya baflladnn gstergesidir. Yzyl Savafllarndan sonra iki tarafta geliflen ulusal duygu, Ortaa toplumunun politik birliini kracakt. ngiliz krallar Fransadaki haklarndan vazgeti. fiehirlerde
tccar snf, zenginlik ve sayca trmanfla geti. Loncalar kurarak aristokrasinin gcne meydan okumalar aristokrasiyle ile mcadele bafllatt. 1350deki vebadan
sonra savunmada kalan aristokrasi ve ruhban lonca liderlerine kent idaresinde
temsil hakk verdi. Loncalar politik g kazannca, yerel endstrileri koruyan yasa-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
100
lar kardlar. Krallara destek veren kentler, feodal toplumdan ulusal monarfliye
geiflte byk rol oynadlar: kentler, krallar aristokratlara karfl gl klan insan,
maddi ve teknolojik kaynaklara sahipti. Krallara kent burjuvazisiyle ittifaka iten bir
baflka neden de kentlerin krallklar ynetmede etkili bir ara olan Roma hukukunu bilen eitimli brokrat ve hukukular yetifltiren niversitelere sahip olmasyd.
Bylece feodal ynetimleri ortadan kalkt. 11-14. yzyllarda kentler zgrlk ve
otonomi elde ettiler. Bylece antikadaki gibi Bat Uygarlnn kltr merkezleri oldular.
Dinsel Geliflmeler
Ruhban snf da veba salgnndan etkilendi. Hastalkla savaflan yelerinden pek
ounu bu hastala kurban veren ruhban snf azald. Kardinaller kurulu, 1409da
farkl papa seince kilise otuz alt yllk (1378-1415) bir kriz yaflad. Vebann neden olduu byk nfus kayb Avrupallar kaderci yapt. Avrupal entelekteller,
Padual Marcilius, Ockhaml William ve Lorenzo Valla gibi bilim adamlarnn nclnde Tanr, insanolu ve toplum yaps gibi kavramlar sorgulamaya bafllad.
Roma kilisesinin sapkn ilan ettii dinsel tarikatlarn ortaya kfl da Ortaa toplumunun o zamana kadarki szde din birliine son verdi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRAngiltere
SZDE ve Fransada monarflilerin glenmesinde ve geleneksel aristokGe Ortaada
rasinin g kaybetmesinde etkili olan g odaklar nelerdir?
D fi N E L M
ORTAA
AVRUPASINDA KLTR, SANAT VE
MMAR
S O R U
S O R U
Eitim ve retim
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ortaa Avrupa
bilim ve felsefenin geliflmesinde, ConstantinopoD K K Adnyasndaki
T
lisin Osmanl Trklerince kuflatld yllarda Batya g eden Bizansl limlerin
byk katks vardr. Bizans hanedannn hocaln ya da eliliini yapan bu kifliSIRA SZDE
lerin arasnda Demetrios Cydones, Demetrios Chrysoloras ve Demetrios Chalcocondyles gibi limler saylabilir. Bu aydnlar, Avrupada 11. yzyldan itibaren kurulan niversitelerde
AMALARIMIZ Eski Yunanca gramer, retorik, cebir, astronomi, corafya, fizik, kimya, tp ve matematik dersleri verdiler. Dier nemli katk da Endls Emev medreselerindeki slam limlerinin antik Yunan bilimini yorumlayarak Arapaya evirmesi
K T ve
A bu
P bilgiyi Bat niversitelerine aktarmasdr. Bat Avrupann ilk
yksekrenim kurumu Bologna niversitesi (1088) Alman imparatoru Friedrich
Barbarossadan ayrcalklar kazand. Modern niversitenin temel tafllar; renci ve
hocalarn ilk
ve ilk lisans programlar bu niversitede oluflT E L resmi
E V Z Y Oorganizasyonlar
N
turuldu. niversite, yasalar gerei niversiteyi denetim altnda tutan piskoposlarn
ve kent ynetimlerinin basksndan korunmak iin birleflen renci loncas olarak
ortaya kt. Bolognal renciler, yksek kira ve fiyat politikalarna karfl birlefltiT E Ryksek
NET
ler. Dzenli Nve
kalitede bir retim istediler. cret karfllnda hocalarna
almak istedikleri dersleri sraladlar. Szlerini tutmayan hocalar boykot ettiler. niversite, bafllarda srekli baflka bir flehre taflndndan henz sabit bir fizik yapya
sahip deildi. Bu gezgin hayat, niversitedekilere kent kanunlarndan bamsz olma ayrcaln veriyordu. Bu arada hocalar da kendi loncalarn kurdular. Eitimretim iin gerekli meslek yeterlilik standartlarn belirlediler. lk akademik derece olan lisans derecesi (a licentia docendi) eitim verebilme hak ve yeterliliini belirliyordu. Bu derece bugnk doentlik unvanna karfllk gelir. Bu dereceye sa-
N N
101
hip olabilmek iin liberal sanatlar programndan mezun olmak flartt. Temel yksekrenim bu flekildeydi.
Bologna, Gney Avrupa (spanya, talya, ve gney Fransa) niversitelerindeki
hukuk alflmalar iin bir model oldu. Paris de kuzey Avrupa niversiteleri ve teoloji alflmalar iin bir esin kayna oldu. ngilteredeki Oxford ve Cambridge niversiteleri ile daha sonralar Almanyada kurulan Heidelberg niversitesi bu niversitelerin taklitleridir. Tm bu niversiteler, yksek tp, teoloji ve hukuk bilimlerindeki ileri dzey alflmalar bakmndan liberal bilimlerde temel bir eitim gerektiriyordu. Liberal Sanat programlar trivium (gramer, retorik ve mantk) ve quadrivium (aritmetik, geometri, astronomi ve mzik) yani szel ve saysal dallardan
oluflmaktayd. Erasmus, Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Thomas Becket, Albrecht Drer ve Papa V. Niccol, Bologna niversitesinin mezun ettii nemli
flahsiyetlerden sadece bazlardr.
Dil ve Edebiyat
Hmanizmin babas kabul edilen Francesco Petrarca (1307-1374), tm mesaisini
edeb mektup ve fliirlere hasretmifltir. Petrarca, eski Romay vd (Eski) Romal lye Mektuplar adl eserinde nl Romal hatip Ciceroya, Titus Livius, Vergilius, ve Horacius gibi Romal yazarlara hayali mektuplar yazmfltr. Latince epik fliirler de kaleme alan Petrarca, Afrika adl eserini nl Romal General Scipio Africanusa ithaf etmifltir. nl Adamlarn Yaflamlar adl eseri nl Romallara atfettii
bir dzine biyografiden oluflmaktadr. Petrarcann en nl alflmas, platonik bir
aflkla sevdii Laura adl evli bir kadn iin yazd kendi duygularn inceleyen aflk
soneleridir. Petrarcann Aziz Augustinus ile hayali diyaloglarnda ve Aristotelesilere karfl ruhun lmszln savunmak iin yazlmfl risalelerde Ortaa Hristiyan deerleri gzlemlenebilir. Petrarca, adafl olan nl Dante Alighieriden
ok daha laik bir yazardr. Dantenin Vita Nuova (Yeni Hayat)s ve Divina Komedia (lahi Komedya)s Petrarcann soneleriyle birlikte modern talyan dili ve edebiyatnn temelini oluflturur. Petrarcann rencisi ve arkadafl Giovanni Boccaccio (1313-1375) da Hmanist alflmalarn ncs kabul edilir. Boccaccionun Dekameron Hikayeleri 1348de Floransay sarsan mthifl veba salgnndan kurtulmufl
bir lkedeki adam ve yedi kadn konu alan yz hikayeden oluflur. talyancann
babas saylan ve gayretli bir el yazmalar koleksiyoncusu olan Boccaccio, Yunan
ve Roma mitolojileriyle ilgili bir ansiklopedinin de yazardr.
Sone: Belli bir uyak ve l

kalbna dayal, ondrt
dizelik fliirdir.
Sanat ve Mimari
Ortaa sanat, Hristiyanln etkisi altnda kalmfl dini nitelikli bir sanattr. Erken
Hristiyanlk, bafllangta pagan Romann basks yznden rahat yaylma olana
bulamad. Ancak resm din olarak kabul edildikten sonra geliflme gsterebildi. Bat Roma mparatorluundaki hristiyan cemaatin kaderi 4. yzyldaki imparator
Constantinusun tahta kflyla deiflti. O zamana kadar llerini gmerken gsteriflli ayinler yaptklar iin tutuklanan hristiyanlar mezarlklarn yer altnda yapmak
zorunda kalyordu. Uzun ve usuz bucaksz dehlizlerden oluflan katakomblarda
llerini duvarlara oyduklar mezarlara gmyorlar ve girifl ksmna infla ettikleri
salonda ibadet ediyorlard.
Katakomb: lk hristiyanlarn
llerini gmmek amacyla
yeraltna oyduklar
mezarlara verilen addr.
Gmme ifllemi genellikle
dinsel trenler eflliinde
yapldndan, katakomplara
kutsal yer gzyle baklrd.
102
Resim 4.1
Priscilla
Katakombu, Roma
Yahudiliin etkisi altndaki erken hristiyanlk, bafllarda tasviri yasaklad iin

ilk resim rnekleri ancak MS. 3. yzyldaki katakomp duvarlarnda grlebilir. Genellikle ok basit ve flematik olan bu resimler okuma yazma bilmeyen hristiyanlarn vaazlarda anlatlan dinsel olaylar gzlerinde canlandrabilmeleri iin yaplmfl
ifllevsel rneklerdir. Bu resimlerdeki semboller, o dnemde inanl kiflilerin zihinlerinde bir takm dinsel imgeler uyandrmay amalyordu. rnein, Romadaki
Priscilla Katakombundaki resimle ncildeki sann on iki havarisiyle birlikte yedii Son Akflam Yemei betimlenmifltir.
Kuzeyli Germen kavimlerin g Bat Avrupaya kendine has bir sanat anlayfln getirmifltir. Bu kavimler, hristiyanl benimseyerek yerlefltikleri lkelerin kltrn de zmsemifller ve 11. yzyln ortalarna kadar gl bir sanatsal etkinlik
yaratmfllardr. Erken Hristiyan sanatnda Hellen-Latin kltr kadar kuzey kavimlerinin de katks byktr. Bu dnemde dinsel olmayan tek sanat eseri Normanlarn ngiltereyi istilasn anlatan 70 metre boyundaki Bayeux Halsdr.
6. yzylda talyann Ravenna kentinde yaplan Ostrogot kral Byk Theodoricin antsal mezar Avrupa mimarsinin erken rneklerindendir. Bu grkemli antta merkezi planl, dfl cephesi mermer kaplamal Roma yaplarnn etkileri grlr.
103
Kuzey talyay istila eden Normanlar, 1066 ylnda Britanyay iflgal ettiklerinde yeni bir mimar slup getirdiler. Bu slup, Britanyada
Norman slubu, kta Avrupasnda
ise Roman slubu (Romanesk) olarak adlandrlr. Bafllangc 1050lere
tarihlenen Romanesk, Avrupann
yeni bir canlanfl dnemi olarak kabul edilir. Romanesk sanatn en
nemli rnekleri Ortaan byk
manastrlardr. Bunlar, yalnz dinsel deil, sosyal ve kltrel etkinliklere de ev sahiplii yapan yaplar
topluluudur. Romanesk kiliseler
ise kaln tafl duvarlar, masif kuleleri ve heybetli grnmleriyle Ortaa flatolarna benzerler. Romanesk
mimar slubu Avrupann deiflik
yrelerinde grlebilir. En tipik ve
antsal rnekler daha ok Almanya,
Fransa ve ngilterede bulunmaktadr.
Ortaa mimarisinin son byk aflamas olan Gotik dnem, Romanesk dnemi
izlemifltir. Bafllangc 12. yzyl ortalarna tarihlenen Gotik sanat, Rnesans dnemine kadar srmfltr. Gotik sanat denildiinde akla gelen sivri at ve kuleleriyle
ge (Tanrya) doru ykselen, dev boyutlu katedral yaplardr. Gotik mimarinin
bafllangc Paris yaknlarndaki St. Denis Manastr Kilisesinin infla edildii 1122 ylna tarihlenir. Bafl keflifl Sugerin tasarlad bu yapnn temsil ettii Gotik sanatn
en baflarl ve artk klasik rnekleri Fransann Ile de France (Paris ve evresi) blgesindedir. Bu yaplar Lyon, Chartres, Rheims, Amiens ile Paris Notre-Dame Katedralleridir.
Resim 4.2
Ostrogot kral
Byk Theodoricin
ant mezar,
Ravenna-talya
Resim 4.3
Notre-Dame
Katedrali, Paris
104
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Romanesk veSIRA
Gotik
sanatn en nemli mimari yaplar nelerdir?
SZDE
DOU ROMA (BZANS) KAVRAMI VE SYASAL

D fi N E L M
DfiNCES
Bizans Kavram
S O R U
Bizans terimi ilk olarak Rnesans dneminde Bat Avrupal tarihilerce kullanld.
Bizansllar kendilerini daima Romal olarak saymfl ve devletlerini de Roma mpaDKKAT
ratorluu olarak tanmlayarak Roma geleneini takip etmifllerdir. Byk Constantinusun baflkenti dou snrndaki Pers tehlikesine karfl idar-asker bir tedbir olaSZDE
rak uzaktakiSIRA
Roma
kentinden dou snrna yakn Byzantiona taflmasyla yeni baflkent kuruldu: Constantinopolis yani Constantinusun kenti. Byzantion, M. 7.yzyln ilk yarsnda Yunanistann Megara kentinden gelen kolonistlerce kurulmufl
AMALARIMIZ
olan bir koloni kenti idi. Megarallarca krallar Byzasa ithafen buraya Byzantion
(Byzasn)ad verilmiflti.
Siyasi veK kltrel
T A P olarak Anadolu, Balkanlar, Msr, Suriye, Filistin, Kuzey-Afrika corafyasna etki eden Dou Roma Uygarl, Roma mparatorluunun batsnn barbar kavimlerce istilasndan sonra Bat Romadan giderek yabanclaflmfltr.
Bizansn doulu
zellikleri Rnesans tarihilerini bu uygarl Bat hristiyan uygarTELEVZYON
lndan ayrmak iin Bizans terimini yaratmalarna neden oldu. Onlarn dflncesine gre Roma ve Romallk ancak Papa ve Bat hristiyanlarna has tabirler olabilirdi. Bylelikle Bizans terimi bilim evrelerinde yaygnlaflt. Bizans Uygarln 4.
N T E R N E T itibaren Germenleflen Bat Avrupadan farkllafltran kltr biyzyln sonlarndan
leflenleri Latin-Roma devlet gelenei ve Roma Hukuku, Yunan Kltr (Hellenism)
ve Hristiyanlk (Dou Kilisesinin Katolik Roma Kilisesiyle iliflkilerinin koptuu
1054 sonras Ortodoksluk) idi.
N N
Bizans Siyasal Dflncesi

Bizans doal olarak idari gelenekleri bakmndan Latin-Roma rneini izlemiflti.
Roma teorik olarak bir eflit cumhuriyet idi. Octavianus (Augustus)un idareyi tek
elde toplamasndan sonra imparatorluk olarak geliflmiflti. Bu sistemde Bizans imparatoru sadece tanrsal destee baml olan ama kimseye baml olmayan bir
otokratt. Bu siyasi anlayfl Yakn Dou, zellikle Sasani ve Hellenistik dnem
monarflilerinden etkilenmiflti. Bu eilim, selefi Diocletianus dneminde kabul
edilmiflti. Hristiyan olan halefi Constantinusun bu siyasi anlayfl yeni dinle harmanlamas doal bir geliflmeydi: Constantinus, sann yeryzndeki vekili idi, seilmiflti ve sadece saya karfl sorumluydu. Hristiyan Tanr, mparatorluun gerek yneticisiydi.
CONSTANTNUS DNEM (ERKEN BZANS DNEM)

Constantinus, taht mcadelesine girdiinde Roma mparatorluunda tetrarfli idar
sistemi vard. Babas Constantius 306da lnce ona bal birliklerce York kentinde imparator ilan edildi. 312de talyay elinde tutan Maxentiusa karfl yryfle
geti. adafllar gibi Constantinus da mcadelesinde dinin yardmna baflvurdu:
Galyada Apolloya ve babasnn tapt tanr olan Sol Invictus (Yenilmez Gnefl)a
taparken; Hercules (Herkl) kltnn desteine baflvurdu. Tarih kaynaklar Constantinusun talyaya yryfl srasnda gkyznde aniden bir han belirdiini
yazar. Constantinus bu deneyimi nereye kanalize etmesi gerektiini henz bilme-
105
se de askerlerinin savafl donanmlarna ha iflaretini koydurur. Bu iflaret sann

sembol oldu. Constantinus, i atflmalardaki rakiplerini ortadan kaldrarak 324de
tek imparator oldu. 313de Licinius ile birlikte Milano Fermann yaynlaynca
hristiyanlara ynelik adl kovuflturmaya son verdi. Kiliseleri onartt ve hristiyan piskoposlar maddeten destekledi. Onun dneminde hristiyanln kabul ve baflkentin Romadan Constantinopolise taflnmas, sonraki tarihi geliflmelere ortam hazrlad. Constantinusun din deifltirmesi Bat uygarl iin ok nemliydi. mparatorun vaftiz olup olmad hep tartflld. Gerekten hristiyan olmadysa bile cemaatinin destei iin bu dinle yakndan ilgilendi. Constantinus, Hristiyan Tanrnn seilmifl hkmdaryd. Constantinusun hristiyanla geifli Roma mparatorluunun
siyasi anlayflna kesin fleklini verdi. Bu anlayfl, Roma mparatorluu ve Tanr Krallna paralel ve bu ikisi zerine temellenmifl bir oluflumdu.
Milano Ferman: Din

zgrl tanyan ferman.
zellikle Hristiyanlar iin
yaymlanan bu ferman,
Hristiyanlara ve dier din
mensuplarna setikleri bir
dine ve mezhebe girme
zgrl veriyor, daha nce
bu gibi kimseler hakknda
alnmfl olan btn zorlayc
ve nleyici nlemleri
kaldryordu.
Dinsel Sapknlk ve Donatism

Dinsel sapknlk ve kilise tarafndan doru inanca (Ortodoks) baflkaldr Bizans uygarlnn en nemli zelliklerindendir. Zaman iinde hristiyan cemaat iinde aykr dflnceler ve atflmalar ortaya kmfltr. Hristiyanlk, retilerinin mutlak
doruluuna inanlan bir din olarak dflnce farkllklarn sapkn(heretik) olarak
grd. Tarihiler sapkn ile Ortodoks olan birbirlerinden ayrrlar. atflma dnemlerinde taraflar kendisini Ortodoks, hasmn sapkn kabul ederdi. Ortodoks cepheyi mcadeleyi kazanan taraf belirliyordu. Roma Devletinin mdahalesi meseleye
siyas bir boyut katt. Donatius, MS. 4. yy. baflnda yaflayan ve ile ekerken inancndan vazgeenleri hristiyan saymayan Kuzey Afrikal bir kefliflti. Tarihte Donatist
grubun gelifltirdii ve Donatism olarak tanmlanan reti, iflkence altnda dini reddedenlerin yeniden vaftiz olmas gerektiini savunuyordu. Donatiusun grflleri,
kilisenin yapsyla ilgili tartflmalar dourdu. Bylece Kuzey Afrikal Katoliklerle
Donatistler kamplafltlar. Aralarnda zemedikleri soruna hakemlik etmesi iin
313 ylnda Constantinusa baflvurdular. Constantinus, ok ak bir flekilde din konulara karflmak istemedi. Ancak, piskoposlara gre doru inanc korumas Tanrya karfl onun greviydi. mparator, anlaflmann payna dflen ksmn yapmazsa
Tanr (gerekte hristiyanlarn)nn onu terk etmesinden korkuyordu. Bylece, kilise ifllerine karflarak bir ilke imza att. Constantinus, nce taraflara atflmay brakmalarn, hepsinin hristiyan olduunu ve yaptklarnn uygunsuz olduunu syledi. Ortodoks (Katolik) taraf destekleyerek Donatistlerden kilisenin geri kalanna
katlmalarn istedi. Hakl olduklarn dflnen Donatistler bunu reddetti. Bunun
zerine askerler, birlii salamak iin g kullandlar. Fakat as Donatist kilise, kuzey Afrikann 7. yzyldaki Arap fethine kadar var oldu.
Ortodoks (Katolik):
Hristiyanln erken
zamanlarnda Ortodoks ve
katolik kelimeleri ayn
anlama gelir ve doru inanc
temsil ederdi.
Teslis (leme) kmaz ve Arianism

Erken hristiyanlkta Tanrnn tek olduu dflnlse de birok hristiyan Teslis kavramna da inanyordu. Bu iki dflncenin uzlaflamamas birok teolojik atflmaya
neden oldu. Teologlar bu soruna bir zm bulmak zere antik Yunan felsefesine
baflvurdular. Bizansl hristiyanlara gre, bireysel kurtulufllar doru inanca balyd. Bu yzden doru cevab bulmak son derece nemliydi. Arius, sann Tanryla
eflit tutulamayacan dflnen Alexandria (skenderiye)l bir kefliflti. Bu dflnce,
Teslis kavramn politeizmle zdefllefltiren hristiyanlarn desteini kazand: Teslis,
Oulu Babadan daha az tanrsal grmyordu. Ariusa gre Baba dnyaya getiren
tanrdan ziyade yaratan tanryd. Bu retiler Aristocu felsefeyle uyufluyordu. Ariusun retisi Douda kargaflaya neden oldu. Constantinus, tm piskoposlar ko-
Teslis: Kutsal leme:Baba,

Oul ve Kutsal Ruh.
106
Konsil: Kilisenin hristiyan

inan esaslarn tespit ve
tahkim etmek, ayinlerin
icras konusunda kararlar
almak, hristiyanlk ahlak ve
disiplininin esaslarn
belirlemek ve onaylamak
zere kiliseye bal btn
piskoposlarn katlm ile
yapt toplant.
nuyu grflmek zere toplantya armaya ikna edildi. Constantinus, konsili Kilisenin Roma senatosu gibi alglad. Hristiyanlk tarihinin ilk konsili 325de Nikaia
(znik)da topland. sann Baba ile ayn zden olduuna karar verildi. Arius, bu
retiyi reddetti. Arianistler, devlet ve kilise tarafndan mahkm edildi. Arianism
sapkn ilan edildiyse de uzun yllar etkili oldu.
Monofizit: sada var

olduuna inanlan insani ve
tanrsal zelliklerin katflma
ve deiflme olmakszn tek
bir tabiatta birleflmesi, tek
tabiata dnflmesi
grfldr. Buna gre Kelam
sa ile birleflmeden nce de
sa tanr idi ve Meryemdan
doan ocuk (sa) tam bir
insan ve tam bir tandr.
Dolaysyla Meryem tanrnn
annesidir. sada bulunan
tanrlk ve insanlk zellikleri
deiflmeksizin
birleflmifllerdir ve
birbirinden ayrlmazlar.
Duofizit: Monofizit
kavramnn zdddr. Bu
grfle gre saya 30
yaflnda iken Kelamn
indii, o zamana kadar
Meryemden doan sann
saf ve gnahsz bir insan
olduu, tanrlk vasfnn
ancak Kelam geldikten
sonra olufltuu ve ancak o
zamandan sonra hem insan
hem de tanr karakterinin
her ikisini de tafld,
Meryemin tanr olan sann
deil, insan olan sann
annesi olduu kabul edilir.
sa Kelamn gelmesinden
sonra bu iki tabiat taflr.
4. Yzylda Politik Durum: Haleflik (Ardllk) Sorunu

Constantinus, 337de ld. Yerine olu tahta geti. Tetrarfli idare prensibi hala
iflliyordu. II. Constantinus ve Constans, II. Constantinusun lmne kadar (340)
Batda idareyi paylafltlar. Constansn 350de lmnden sonra II. Constantius (l.
361) tek baflna Dounun ve Batnn imparatoru oldu. Pers seferinde lnce yerine yeeni Julianus geti (361-363). Constantinusun ailesinin son yesi eski dine
dnerek paganismi canlandrmaya alflt. Hristiyanlara birok snrlamalar getirdi.
Pagan dinini iyi rgtlenmifl hristiyan kilisesiyle rekabet edebilmesi iin organize
etti. mparatorluk flehirlerini diriltmeye ve eskisi gibi Romann sosyoekonomik
merkezleri yapmaya alflt. Julianus, hristiyan st tabakaya karfl tepkili eitimli
aristokratlarca desteklendi. Perslere karfl kt seferde lnce hristiyan Jovianus
(363-64) bafla geti. lmnden sonra idare kardeflleri Valens ile I. Valentinianus
arasnda blnd. Ariusu Valens (364-378) Douya, Ortodoks Valentinianus
(364-375) Batya egemen oldu. Valensin ordular Adrianopolis (Edirne) savaflnda
(378) tarihin en nemli yenilgilerinden birini yaflad. Valens, mttefik Visigotlara
yenildii savaflta ldrld. Batdaki I. Valentinianus lnce, yerine olu Gratianus (375-383) geti. Gratianus, Theodosiusu Dou imparatoru seti; Theodosius
(379-395), yetenekli bir asker ve yneticiydi. Roma mparatorluuna tek baflna
hkmetti. O, antik Roma imparatorlarnn son temsilcisidir. Vasiyeti gerei imparatorluun Dou yarsnn idaresini byk olu Arcadiusa, Bat yarsn (Roma kenti merkez olmak zere) kk olu Honoriusa brakt. Bu blnme genifl snrlara ulaflan imparatorluun idari ykn hafifletmek iindi. Gerek bir blnme deildi. Yaynlanacak bir yasann iki tarafta da geerli olduu, imparatorluun tek olduu ilkesi kabul edildi. Ancak imparatorluk bir daha fiilen birleflmeyecekti. Bylece Dou Roma mparatorluu ortaya kt.
Kristolojik (san z ile lgili) atflmalar

mparator Theodosius, Ortodoksiye balyd. Constantinopoliste (381) toplad
konsilde Dou eyaletlerine yaylan Arianismi yasaklad. Paganlara ve sapknlara
karfl mcadele etti. Hristiyanln devlet dini olmasnda tarih rol oynad. Ancak,
sann insan ve tanrsal znn iliflkisi sorunu devam etti. mparator Marcianusun
Khalkedon (Kadky)da toplad (451) konsili monofizitlii mahkm etti. Papa
I. Leonun sann insan ve ilah z retisi Duofizit kabul edildi. En byk tepki Msrdayd. mparatorluk karfltlar monofizit cepheye katld. Monofizitlik, Msr
ve Suriyede glendi. Monofizit Koptlar (Kptler) Msr, Jacobitler Suriye kilisesine egemen oldular. Ortodokslar aznlktayd. Baflkent ve imparatorluun Bats
Khalkedon konsili kararlarna sadk kald. Uzlafl salanamad. Birlik salamaya alflldka monofizit eyaletler merkezden uzaklaflt. Bu tartflmalarda ekonomik, sosyal ve politik nedenler gibi merkezi idareye tepkisel geliflen nasyonalizm de etkili
oldu.
107
5.- 6. Yzyllarda Politik Durum: Halefler (Ardllar)

mparator Arcadius (395-408) ile olu II. Theodosius (408-450) dnemi Gotlar sorunu, Hun tehlikesi ve dini mcadeleler ile geti. II. Theodosius, 450de ocuksuz
lnce imparatorluun ynetimini kzkardefli Pulcheriann kocas, ordu komutan
Marcianus (450-457) devrald. Onun ve halefi I. Leon (457-474) dneminde ordudaki Gotlar huzursuzluk yarattlar. I. Leonun yerine geen torunu II. Leon, 474de
lnce babas Zenon tahta kt (474-491). Zenon zamannda talyada Ostrogot
fleflerinden Odoacer 476da Bat Roma imparatorunu tahttan indirip bafla geti.
Bylece Bat Roma mparatorluu tarihe karflt. Zenonun lnce kars Ariadne
senatr ve yksek hkim Anastasius (491-518) ile evlendi. Yeni imparator monofizitlii destekledi. zellikle hazineyi dzene sokarak ekonomiyi byk lde dzeltti. Onun lmyle Bizans tarihinde yeni bir dnem bafllad. Yerine Romallaflmfl bir komutan olan I. Justinus imparator seildi (518-527).
Hristiyanl kabul eden Bizans imparatorlarnn konumu ve imajnda
SIRAnasl
SZDEdeifliklikler
olmufltur
SIRA SZDE
D fi N E L M
Justinianus Dnemi (527-565) ve Bat Avrupann
Yeniden
Fethi
D fi N E L M
S O R U
Erken Bizans Dneminin altn a kabul edilen Justinianus dneminde
antik ve
hristiyan toplumun yeni bir senteziyle birlikte istikrar hkim oldu. Justinianus, imparator I. Justinusun yeeniydi. darenin baflna getirildiinde gen yaflta olan JusDKKAT
tinianus, kendisini dirayetli bir idareci yapacak lde iyi bir eitim almflt. Teoloji, politika, askeri strateji, sanat, mimari ve bilimden anlard. Onun en uzun soluklu
SIRA SZDEterkibi olan
eseri Corpus Juris Civilisdir. Roma hukukunun en yksek dzeydeki
bu eser, Avrupa medeni hukukunun temelini oluflturdu. Dnem tarihisi Prokopiusun Anekdotlar (Gizli Tarih) adl eseri bu dnem hakknda nemli bir kaynaktr.
AMALARIMIZ
Prokopiusun Savafllar Hakknda adl eseri Justinianusun askeri baflarlarndan
bahseder. mparator, Barbarlara kaybedilen eski Roma eyaletlerini yeniden fethetmek istiyordu. Papalk, Justinianusu destekledi. O da Ariusu Germenlere
karfl paK T A P
pal savundu. Sasanilerle Ebedi Barfl garantiledi. Komutan Belisarius, Afrikada
Vandal filosunu yendi. Sicilyay ve Romay ele geirdi, Got kuflatmasnda Romay
baflaryla savundu. Justinianus, 550de komutan Narsesi gnderdi.
T E L E VYirmi
Z Y O N yllk fetih
tamamland. spanya ve Galya ksmen gvenceye alnd. Ravenna ve Kartacada Roma eksarhlklar kuruldu. Eksarhlar sivil ve askeri yetkileri olan liderlerdi.
S O R U
DKKAT
N N
HERACLEIUS DNEM
NTERNET
Heracleius (610-641), Bizans tarihinin en byk imparatorlarndan biriydi. Tahta

ktnda lke ekonomik ve mali bakmdan mahvolmufltu. dari mekanizma ifllemez haldeydi. cretli asker sistemi artk ifllevini yitirmiflti; hazinede para yoktu ve
asker kaynaklar da kurumufltu. Devletin ekirdek arazisi Anadolu iflgal altndayd.
Balkan yarmadasnda Avarlar ve Slavlar tehdit oluflturuyordu. ran istila dalgas
Anadolunun ilerine girmiflti. Devleti bu genel kflten sadece bir iten yenilenme kurtarabilirdi. Bu kritik dnemde Bizans ordu ve idare dzeni kkl deifliklie urad. Thema Sistemi denilen yeni bir idari-asker dzene geildi. Bizans Devletinin eyalet idaresine damgasn vuran sistemin temelleri atld. Bizansn elinde
kalan Anadolu topraklar themalara (asker blgelere) ayrld. Themann anlam
kolordudur. Anadolu themalar da eksarhlklar gibi asker nitelikte idari birliklerdi.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Eksarhlk: Askeri ve sivil
yetkileri olan valilerin grev
TELEVZYON
yapt Bizans eyalet idari
birimleridir.
NTERNET
108
Her birinin baflnda askeri ve sivil yetkilere sahip bir komutan (strategos) bulunurdu. Themalar ayn zamanda asker birliklerin iskn blgeleriydi. Kyllere orduda
hizmet karfllnda ocuklarna miras brakabilecekleri (mlkiyetinin devlete ait olduu) arazilerin gelirlerinin tasarruf hakk baflland. Thema sistemi ve ordusu,
topraa yerleflik snr birliklerinin sistemine baland. stilalar yznden Anadolu
ilerine ekilen eski snr birlikleri ve ordunun seme birlikleri Anadoluya yerlefltirildi. Heracleius, Opsikion, Armeniakon ve Anatolikon themalarn kurdu.
Resim 4.4
Anadoludaki
Bizans Themalar
Bu sistem, kuvvetli ve yerli bir ordu yaratt. Bunlar iaflelerini topraktan salayan kyllerdi. ar halinde, savafl donanmlar ve atl olarak orduya katlan bu
askerlere rn cinsinden kk bir cret de deniyordu. Yeni sistem devlet giderlerini byk lde azaltt. Asker mlkleri zgr kk arazi sahiplii kurumunu
kuvvetlendirdi. Thema sistemi sonraki dnemlerde gelifltirildi ve devletin askeri
bakmdan belkemiini oluflturdu. Bu sistem yaflad srece Bizans askeri bakmdan gl olmufltur. Bu dnemde Sasani-Bizans mcadelesi Bizans lehine deiflti.
Armenia, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Msr ele geirildi. Buna karfl Araplar
Bizans iin yeni bir tehdit unsuru oldu. Halife Ebu Bekir ve mer dneminde Suriye ve Filistin Araplarn eline geti (639). Bizans, Msr ebediyen kaybetti. Heracleius dnemi, siyasal ve kltrel bakmdan Bizans tarihinin dnm noktasdr. Ge
Roma a bu dnemde sona erdi. Asl Bizans dnemi bafllad. Bu dneme kadar
resmi dil olan Latince yerini Eski Yunancaya brakt. Bylece devlet batdan koparak Doululaflt.
III. LEON DNEM VE KONOKLASM (TASVR

KIRICILIK)
III. Leonun (711-741) Bizans tahta kflyla imparatorluk tarihinde yeni bir dnem
bafllad. Leon, i karflklklara son verdi ve devleti gl bir asker ve siyas temele oturttu. Onun imparator oluflundan ksa sre sonra slam ordusu baflkenti hem
karadan hem denizden kuflatt. Gemilerin girmemesi iin ilk kez Haliin azna
zincir gerildi. III. Leon, baflkenti baflaryla savundu. Bir yl sren Arap kuflatmasnda byk kayplar verildi (718). Devletin gelecei iin nemli reformlar yapld. Bu
dnemde Ecloga olarak bilinen kanun kitab ve ikonoklasm politikas nemlidir.
Ecloga, 726da yrrle girdi ve kanunlardaki karflklklar giderip daha ak hale getirmek iin planland. Eski Yunanca yazlan eserde medeni hukuka ceza yasasndan daha ok yer verildi. Ceza hkmleri olduka sertti. Bu yasalarla ordu di-
109
sipline sokulup devlet hazinesine yeni kaynaklar bulunuyor, kyl snf gvence
altna alnp deniz ticaretinin geliflmesi salanyordu.
Hristiyanln resmen devlet dini olmasndan sonra 4. ve 5. yzyllarda tasvirler
klt ok geliflmiflti. Aziz ve Meryem tasvirlerine (ikona) taparcasna ballk tepkilere neden olmufl ancak fazla etkili olamamflt. III. Leon, 726daki emirnameyle
aziz tasvirlerini tahrip etme (konoklasma) hareketini bafllatt. III. Leonun ikonoklast politikasnn kaynann Bizans ile sk iliflki iindeki slamn ve Museviliin olduu kabul edilir. Bu olay, Constantinopoliste ve Bat dnyasnda byk muhalefete yol at. konalar hofl gren Roma Papalarna gre okuma yazma orannn ok
dflk olduu ve eitimin sadece ruhban snfyla snrl olduu bir ada sann
hayatyla havarilerin eylemlerini tasvir eden ikonalar dini eitimde kolaylk salyordu. III. Leon, 730da huzuru salamak iin bir sinod toplad. kona tapnmn
yasaklad. III. Leon 741de ld. Oullar dneminde Suriye kkenli sauriya hanedan gcnn zirvesine ulaflt. zlenen ikona karflt politika ile ikona taraftarlarna
basklar sertleflti. V. Constantinus (741-775), babasnn askeri politikasn srdrd.
Araplar, o srada Emevilerin dflmesi ve 750de Abbasilerin idareyi ele almas gibi
politik mcadelelerle zayflamflt. Baflkent, Suriyedeki Damascus (fiam)dan Badada taflnmfl ve Abbasilerin bat snrna ilgisi azalmflt. Arap tehdidi zayflaynca batda Bulgar tehdidi bafllad. V. Constantinus, Bizansn kuzey snrna yerleflen
Bulgarlara karfl saldrgan politika izledi.
konoklasm hareketinin Bizans Devletini ve Bat Avrupa devletleriyle
iliflkilerini
nasl etSIRA
SZDE
kilediini deerlendiriniz.
kona: Dou kiliselerinde

tahta zerine yaplan dini
resimler.
Sinod: Konsil gibi tm
hristiyan cemaati
balamayp yerel dzeydeki
dini konularn tartflld
meclis.
D fi N E L M
MAKEDONYA HANEDANI DNEM (ORTA
BZANS
DNEM)
O R U (867-886),
Makedonya Hanedan Bizansta yeni bir refah dnemiydi. I. SBasilios
Araplara karfl bir dizi askeri operasyon bafllatt. mparatorluk douya doru geniflledi. talyada yeni sler ele geirdi ve Bizansn Akdenizdeki gc perinledi. VI.
DKKAT
Leon (886-912), babas gibi tahtn babadan oula gemesine inanyordu. Justinianusun hukuk itihatlarnn eski Yunanca zetlerini yaptrd. Bundan Basiliki (mSIRA SZDE
paratorluk Kanunlar) ad verilen yeni bir kanun klliyat dodu.
Leondan sonra
VII. Constantinus Porfirogennitos (911-959) imparator oldu. Bulgarlarla savafl kt. ar Simeon, 914de Adrianopolisi ald. Bizans ordular, Srp
ittifakna ramen
AMALARIMIZ
Bulgarlar durduramad. ar, 924te Constantinopolis surlarna ilerledi. Kenti denizden abluka edecek donanmas yoktu. Arap yardmn da salayamaynca barfla raz oldu. Bizans arn lm kurtard. Araplar Armeniadan Ksrd.
l T A mparator
P
dnde (959) Bizans Devleti Hristiyanln lideriydi. VII. Constantinusun olu II.
Romanos (959-963) ksa bir sre tahtta kalabildi. ldnde efli Theophano, tehdit altndaki imparatorluu kurtarmak iin General Nikephoros
T E L EPhokas
V Z Y O N (963-969)
ile evlendi. Phokas ldrlnce, VII. Constantinusun damad oannis imiskis
(969-976) tahta kt. Onun ksa idaresinden sonra II. Romanosun oullar II. Basilios (976-1025) ve VIII. Constantinus (976-1028) tahta kt. Constantinus lnce,
N TMihail
E R N E T ile evlendi
Romanos Argiros tahta geti. O lnce kars Zoe, Paflagonyal
ve onu imparator ilan ettirdi. IV. Mihail de taht sadece bir yllna yeeni V. Mihaile brakt. Bir isyan onu da devirdi. Zoe, birka ay iin kz kardefli Theodora ile
hkm srd. nc kocas IX. Constantinus Monomakhos (1042-1055) imparator oldu. O lnce Theodora kendini imparator ilan ettirdi. Bir yl sonra lnce
(1056-1057) Makedonya hanedan sona erdi.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
110
VI. Mihail, ordunun tepkisini ekince tahttan indirildi. Askerler Isaakios Komnenosu imparator setiler. O da sert ekonomik nlemleriyle asker aristokrasiyi
kzdrnca taht Constantinus Dukas (1059-1067)a brakt. Bylece ksa sreli Dukas hanedan dnemi bafllad.
DUKAS HANEDANI DNEM (1059-1081)

VIII. Constantinus Dukasn kt idaresi, devletin savunma gcn snrlad.
1061de Normanlar talyada Brindisiyi, 1064de Hunlar Belgrad istila etti. Peenek ve Uz aknlar sklaflt. Seluklu Trkleri Orta Asyadan rana ilerleyerek Araplar dize getirdi. Nihayet Bizansn Armenia themasna ulafltklarnda Constantinus,
para bulmak iin masumlar ar para cezalarna arptrp vergileri arlafltrd. Eflkya askerden usanan Anadolu ahalisi merkez idareden uzaklaflt ve Trklerle
kaynaflt. Constantiusun lnce General Romanos Diogenes (1068-1071) tahta karld. Diogenes, ksa srede orduyu disipline etti. Trklerle arpflarak zaferler
kazand. 1071 baharnda Malazgird (Manzikert)i ele geirdi. Burada Sultan Alparslan komutasndaki Trklerle savaflt. Sonuta savafl ncesi durumu srdren ve Bizans iin tatmin edici bir antlaflma yapld. Tahta kan VII. Mihail Dukas, yeteneksiz bir adamd. Devletin kt durumu Trklerin ifline yarad. Hzla Anadolunun
ilerine ilerlediler. Ekonomik kriz knca Mihail, tahttan indirildi ve Nikephoros
Botaniates (1078-1081) imparator oldu. General Aleksios Komnenos, birok darbe
giriflimini engelledi. Darbeci Nikephoros Melissenos, Trk yardmyla Anadolu flehirlerini yanna ekti. fiehirlerin savunmasn Trklere emanet etti. Nikaiay (znik)
ele geirerek 1080de orada imparator ilan edildi. Trk muhafzlar birok Anadolu
flehrini sahiplendiler. O dnemde Seluklu prensi Sleyman fiah Nikaiay fethederek Anadolu Seluklu Devletini kurdu. Anadolunun Trklerce fethi, Balkanlarn
aknlara uramas ve kt idare ekonomiyi sarst. Develasyona gidildi. Bizans altn parasnn deeri dflnce yerini Venedik dukatas ve Floransa florini ald. Aleksios Komnenos, Bizans sarayndaki entrikalardan birine kurban gitmemek iin Botaniatesi tahttan indirdi. 4 Nisan 1081de Ayasofyada ta giydi.
KOMNENOS HANEDANI DNEM (1081-1185)

I. Aleksios Komnenos, tahta ktnda devlet kt idare yznden zayflamflt.
Peenekler, Seluklu Trkleri ve Normanlar saldrya hazrd. znik sultan Sleyman ile bir barfl yapld (1081). Bithyniadaki Drakon (Yalakdere) nehri BizansSeluklu snr oldu. Aleksios, Alman imparatoru IV. Heinrich ve Papa VII. Gregoriosu Bizans dflman Normanlara karfl kflkrtmaya alflt. 1081de Venedik, ticari kapitlasyonlar ald Bizansa denizden yardm kabul etti. Aleksios, orduyu
glendirdi ve en iyi adamlarn komutan atad. 1081 yaznda Gney talyadaki
Normanlar, Dalmayadaki Dra kentinden Makedonyaya ilerleyerek Kuzey Yunanistan ele geirdi. Aleksios, kuvvetlerini Thessaloniki (Selanik)de toplamflt. Bizans diplomasisi, Norman fleflerini bldnden talyaya geri ekildiler. Diplomat
imparator kaybedilen flehirleri geri ald. 1086da sorun karan Peeneklerden Kumanlarla ittifak ederek kurtuldu. Bizansllar, znik sultannn iflbirliiyle zmirdeki
aka Beyi alt etti (1093). Aleksios, 1094de Srplar ve Kumanlar durdurdu. flgal
altndaki Anadoluyu Trklerden kurtarmak iin harekete geti. I. Hal Seferi planlar bozdu. Disiplinsiz Hal birliklerini Bizans baflkentine almayan Aleksios Anadoluya geirdi. Profesyonel Hal birlikleri 1096 sonunda Constantinopolise vard. Aleksios, bu seferi amalarna uydurmak istedi: anlaflmayla Hallara ele geirecekleri blgeleri Bizansa teslim etme sz verdirdi. Bizans gemileriyle Anado-
luya geirilen (1097 bahar) Hallar zniki ele geirdi. Frigyaya ynelerek Dorylaion (Eskiflehir), Philomilion (Akflehir) ve konio (Konya)dan douya ilerlediler.
Kent gl surlarna ramen dflt. Bylece Bat Anadolu Bizans idaresine girdi.
Ancak dini adan nemli Antiokhia (Antakya)y fetheden Hallar szlerini unuttu. Norman Bohemund buray bir Hal prenslii yapt. I. Hal Seferi Aleksiosun
umutlarn bofla kard. Aleksios, 1082de Venedik ile 1111de Pisa ile kapitlasyon antlaflmalar yapt. Latinlere Bizans sularnda ticaret serbestsi salannca devlet ekonomisinin kontrol yabanclara geti. erde ynetim iyice merkezleflti.
Thema sistemi ifllemez hale geldi. Bizans ordusu paral askerlerin eline dflt. Yanlfl harcama ve srekli savafllar yznden Bizans altn parasnn deeri dflt. Halka ar vergiler yklendi. Gl snflar daha da zenginleflti. Hazine ve manastrlarn ise aleyhinde iflledi. I. Aleksiosun halefi II. Ioannes (1118-1143), babasnn politikasn srdrd. yi bir asker ve siyaseti olan Ioannes, Peenekleri yendi (1122).
1125den sonra Seluklu Trklerine seferler dzenledi. mparator yaralanp 1143de
lnce yerine olu I. Manuel geti. Bu dnemde II. Hal seferi gerekleflti. Sefer
Alman-Fransz ekiflmesi, seferin kt idaresi, zor yol koflullar yznden baflarsz
oldu. Bizansllar, Venediklilerin kapitlasyonlar suistimal etmesinden bkmflt.
Manuel, Venedik tekelini krmak iin rakip Cenovaya (1169) ve Pisaya (1170)
ekonomik ayrcalklar verdi. Bizans ekonomisi iyice ktleflti. Bu arada, Alman imparatoru I. Friedrich, Seluklu Sultan I. Klarslan (1156-1193) Bizansa karfl kflkrtmflt. Manuel, gl bir orduyla Anadoluya geerek Frigyaya ilerledi. Ancak
17 Eyll 1176da Trklerin Myriakephalonun dar geitlerinde kurduu pusuya
dflt. Byk bir bozguna urad. Bu savafln kayplar Bizansda moral bozukluu
yaratt. mparator, 1180de zntden ld. I. Manuelin halefi II. Aleksios Komnenos (1180-1183) idi. Andronikos Komnenosun darbeyle iktidara gelmesiyle (1183)
i teflkilat hzla dzene sokuldu. Ayrcalkl snf gcendirmesi bir darbeyle lmne yol at. Bylece Komnenos hanedan sona erdi.
4. Hal Seferi ve Latin Hkimiyet Devri (1204-1261)

lk Hal seferinde Antakya, Kuds, Akka, Urfa gibi nemli kentler ele geirilmiflti. Ancak Hal egemenlii uzun srmedi. Kayplarn bykl ve baflarlarnn
geicilii kutsal topraklar kurtaran Hal romantizmini yok etti. Papa III. Innocentiusun dnemindeki 4. Hal seferinin (1202) rotasn Constantinopolise evirerek
iflgal etmesi (1203), Bizans mparatorluunda Latin Dnemini bafllatt. Baflkent Latinlerce istila edildi. Kent ve evresinde bir Latin devleti kuruldu. Venedikliler ve
Franszlar Flandre kontu Baudouine Ayasofyada ta giydirdi. Hallar, halka byk zulmlerle iflkence ettiler. fiehri yakp yktlar ve yamaladlar. Bizans yazarlar Mslmanlarn bile Bizansllara szde din kardeflleri kadar eziyet etmediini yazar. Bizans idaresi Nikaiada 57 yllk bir srgne gitti. mparatorluk paraland.
Komnenos hanedan Trabzonda bir prenslik kurdu. Angelos hanedan kuzeybat
Yunanistan (Epiros)da bir despotluk kurdu. Bu Sefer, 7. yzyldan itibaren Arap fetihleri yznden Dou dnyasndan kopmufl olan Bat Avrupallara burada ticar
sler edinme flans verdi. Bizans hanedan ve idaresi, Seluklu Trklerinden geri
alnan Nikaiaya kat. Papa, Ortodoks Greklerle Slavlara eli gnderdiyse de baflarl olamad. Ortodoks ve Katolik kiliseleri birlefltirilemedi. Hal iflgali Dou ve Bat arasndaki politik ve din ayrl derinlefltirmiflti. Hal seferlerinden sonra 14.
yzylda Bizanstaki ayrcalkl snfn iktidar ve zenginlii halkn tepkisine ve sosyal kargaflaya yol at. Ekonomi bozulmaya devam etti. Zayflayan imparatorluk
hzla dald. 7. yzylda Suriye ve Msrn Araplara kaybndan etkilenmeyen dev-
111
112
let 11. yzylda Anadoluyu Seluklulara kaybedince derinden sarsld. Austos

1261de Mihail Palaiologos (1261-1282), Konstantinopolisi ele geirdi. Trenle flehre girerek patrik Arseniosun elinden ta giydi. Olu Andronikosu ortak imparator
ilan etti ve Palaiologos hanedann kurdu.
PALAIOLOGOS HANEDANI DNEM (GE BZANS

DNEM)
Bu dnem, edebiyat ve sanatn ykselifliyle, ierde ve dflarda savafllarla geti.
VIII. Mihail Palaiologos (1261-1282), iyice klen yeni bir devlet kurdu. Devlet
arazisi, Anadolunun kuzeybats, Trakya, ksmen Makedonya, Thessaloniki, kuzey Ege adalar ve Boazlarla snrlyd. Anadoluda Trkler, Balkanlarda Bulgarlar ve Srplar kuvvetlenirken Bizansllar birleflemedi: Trabzon Rum devleti hl
merkezden bamszd. Egede Venedik, Karadenizde Cenova egemenlii sryordu. mparatorluun sonunu baflkentin Osmanl Trkleri tarafndan ele
geirilmesi deil onu yamalayan Latinler hazrlad. VIII. Mihailin cesareti ve diplomatik dehas byk bir tehlikeyi nledi. Sicilyann Norman kral Manfred Bizans
ele geirmek istiyordu. Manfred, 1266da, Sicilya Kral Charles dAnjou tarafndan
ldrld. Charles, Manfredin politikasn srdrd. VIII. Mihail, Papaya destei
karfllnda Kiliselerin birlii iin grflmeyi teklif etti. 1274de Mihail, Bizans karflt koalisyona ramen Anjounun ordularn bozguna uratt. Mihail Palaiologos,
Trk istilasn grmedi. Ancak geici seferlerle yetinen Trkler, Bizans snrlarnn
zayfln anlamfllard. Bizansn dier dflman Srplard. Mihailin halefi olu IX.
Mihail (1284-1329) idi. Onun lmnden sonra imparator olan II. Andronikos, oannis Kantakuzinosun desteiyle baflkentini zapt eden torunu III. Andronikos ile
mcadele etti (1328). III. Andronikos, ta giydiinde devlet ifllerini dostu Kantakuzinosa emanet etti. 1341de len III. Andronikos, veliaht belirlememiflti. Yeni
varis, V. oannis Palaiologos idi. Bizansda i savafl kt. Sonunda anlaflmayla idareyi ortaklafla devraldlar. Bu arada Srp kral Stefan Duflan Thessalonikiye yrmfl, Bulgarlar kuzey snrna asker ymflt. Rumeliye geen Trk aknclar Trakyaya saldryordu. Kantakuzinosun Srplara karfl mttefiki Aydnolu Umur Bey
idi. Ama bu kk ordu Kantakuzinosun, ihtiyalarn karfllayamazd. 1345de
Orhan Bey ile ittifak yaparak kz Theodoray gelin verdi. 1347de baflkente girerek ta giydi. Taht naibesi Anna ile anlaflt. Bu anlaflmayla i savafl sona erdi. Bizansdaki i savaflta Kantakuzinosun Osmanl birliklerine paras yetmeyince Geliboluda bir s salad. Sleyman Pafla, ykk impe kalesini onarmak iin askerleriyle Gelibolu yarmadasna geti. Trkmenleri Kallipolis flehrine yerlefltirdi. VI.
Ioannis, 1383de lnce V. Ioannis imparator oldu. V. Ioannis, Trakyada ilerleyen
Trklere karfl Batdan yardm alabilmek iin Papaya Ortodoks ve Katolik Kiliselerini birlefltirmeyi vadetti. talyaya giden imparator, irmen savaflndan sonra
(1371) Srplar gibi I. Muradn vassal oldu. V. Ioannis, 1391de ld. Ayn yl Manuel ta giydi. Osmanllara karfl Avrupal hkmdarlara yaklaflt. I. Bayezid, Constantinopolis (1394)i ablukaya ald. Manuel, taht yeeni VII. Ioannise emanet etti ve asker yardm iin Avrupaya gitti (1399). 1402de Osmanl kuvvetleri Ankara Savaflnda Timura yenildiinde flartlar deiflti. Bayezidin oullar Venedik ve
Bizanstan yardm istediler. II. Manuel, 1403de Batdan dnnce I. Mehmet (14131421) Bizans ile dostane iliflkiler kurdu. Bu iliflkiler II. Murad (1421-1451) dneminde bozuldu. Manuel, idareyi olu VIII. Ioannise devretti. Sultan, 1422de Bizans baflkentini kuflattysa da baflarl olamad. II. Manuel, 1425de ld. Yerine
olu VIII. Ioannis geti ve 1448e kadar tahtta kald. 1423den beri Osmanl kuflat-
113
mas altndaki Thessaloniki dflt (1430). Bylece Bizans, Constantinopolis ve civaryla Moraya skflp kald. Varna Savaflnda (1444) Hallarn yenilmesi Ioannisin umutlarn yoketti. Sultan, Varnadan Moraya yrd. 1448de II. Kosova
savaflnda Hallarn yenilmesi Bizans, aresiz brakt. Ioannis, ksa sre sonra ld. Bizanstaki taht kavgalarna sultann arabuluculuu son verdi. Sultan, Konstantinosun tahta gemesini istedi (1449). XI. Konstantinos, II. Muradn lmnden (1451) ve II. Mehmedin tecrbesizliinden yararlanmak isteyince Osmanl
kuflatmas bafllad. Nisan 1453de imparator Batllarn destei iin abaladysa da
sonu alamad. Teslim olmayan son Bizans imparatoru, 29 Mays 1453te surlar
aflan Osmanl askerleriyle arpflrken ldrld. Fethi Batl tarihilerce bir felaket olarak nitelendirilen ve 4. Hal seferinde tahrip edilen baflkent fetihten sonra yeniden dodu. yice azalan nfusuyla dul bir kralieye benzetilen kent, II.
Mehmedin emriyle yeniden imar edildi. Anadoludan getirilen halk ve dnmesine izin verilen bir ksm eski ahaliyle canlandrld.
Bizans mparatorluunun kflnn Osmanl ilerleyifli dflnda nedenleri
var mdr?
SIRA SZDE
DOU ROMA (BZANS)DA KLTR, SANAT VE

D fi N E L M
MMAR
4. yzyldan 15. yzyla kadar Dou Hristiyanlnn kutbu olan Bizans kltr ve
O R U
uygarl, imparatorluun baflkentinin Byzantiona taflnmasylaS birlikte
zengin ve
kkl n Asya ve Anadolu kltrlerinden etkilenmifltir. Bizans sanat ise, byk
lde Roma ve Yunan sanat ile iliflkili bir sanattr. Ancak bu sanat Hristiyanln
DKKAT
hizmetinde olmufl, bu dinin beeni ve tercihlerinin izlerini taflmfltr.
Devlet Ynetimi
SIRA SZDE
N N
Bizans mparatorluu, fiilen ve hukuken btn iktidarn kayna ve oda imparator olan monarflik bir idari yapya sahipti. mparatorun Tanrnn iradesiyle bu maAMALARIMIZ
kama seilmifl bir kifli olduuna inanlrd. Hristiyanln resmi din olarak kabul edilmesinden sonra Constantinopolis patrii imparatora ounlukla Ayasofyada ta
giydiriyordu. mparator kilisenin koruyucusu ve ortodoksluunK savunucusuydu.
T A P
mparatorlukta idari rgt merkez ve eyaletler olmak zere ikiye ayrlmfltr.
Merkez rgt, saray memurlar ile sivil ve askeri memurlardan meydana gelen bir
memurlar aristokrasisinin elinde bulunuyordu. Merkez rgtnde
kuruT E L E Ven
Z Ynemli
ON
luflu, Roma senatosu rnek alarak kurulmufl olan senato oluflturmaktayd. Ayrca,
imparatora daha yakn olan Hagion Konsistorion (Kutsal fiura) bir eflit saray fluras grevini yrtyordu.
NTERNET
Taflra rgt Heracleius ve halefleri zamannda nemli deiflikliklere
uramfl
ve thema ad verilen askeri idare blgeleri kurulmufltur. Her themann baflnda
strategos ad verilen bir eflit askeri valiler bulunmaktayd.
Edebiyat
Bizans edebiyat, ilk zamanlar Antik edebiyatn devam niteliindedir. Hristiyanln devlet dini olarak kabul edilmesinden sonra bile eski pagan edebiyat devam
etmifltir. Ancak hristiyan dflncesi hemen sonra edebiyatta da arln hissettirmifltir. fieklen eskiye bal kalnsa da ruhen hristiyan bir edebiyat idi. Bizans yazarlarnn ounda Kutsal Kitap (Kitab- Mukaddes) n bilinmesi, antik eserlerin bilinmesi kadar nemli saylrd. I. Justinianus devri, Bizans edebiyatnn en parlak dnemidir. Baflkent Constantinopolis baflta olmak zere Anadolu, Suriye, Filistin ve
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
114
Msrdaki kentlerde de edebi bir canllk vard. Tarih, hukuk, bilim ve teknoloji Bizans fliirine konu oluyor ve her tr nesir fliire evriliyordu. nemli Bizans flairleri
arasnda Nannos, Romanos, Musaios, Patrik Sergios saylabilir. 7. Yzyln ortalarndan itibaren Bizans edebiyat bir duraklamaya girmifltir. zellikle ikonoklasm
hareketi kutsal resimlerin yan sra bilimsel ve edebi faaliyetlerin durmasna neden
olmufltur. Bu dnemin zellii ounlukla din adamlarnn yazmfl olduu fliirlerde din temalarn ifllenmesidir. Ayrca paganlarca flehit edilmifl azizlerin biyografileri de bu dnemde olduka youn ifllenen konular arasndadr. Bizansn ilk kadn flairi Kasia bu dnemde yaflamfltr. Constantinopolis niversitesinin yeniden
kurulmas (863) iki yzyllk bir duraklama devresini bitirerek yeni ve parlak dnemi bafllatmfltr. Antik dnem ve Bizans devri eserleri toplanarak incelenmifl ve
zetlerinden oluflan ansiklopediler hazrlanmfltr. Bunun en nemli rnei Suidasdr. Bu dnemde ayrca milli destanlar, epigramlar, ilahiler, manzum eserler
kaleme alnmfltr. 12. yzyla gelindiinde halk dilinde yazlmfl didaktik, satirik, lirik fliirlerin yan sra ataszleri ve hikayeler yazlmaya bafllanmfltr. Dier yandan
Eski Yunan mitolojisi halk edebiyatna hakim olmufltur.
Eitim ve retim
Constantinopolisin baflkent olmasndan sonra imparatorluun eflitli blgelerinden, zellikle Atina, Msr ve Suriyeden gelen bilginler baflkenti bir bilim merkezi
haline getirmifllerdi. II. Theodosius, baflkentteki ilk niversiteyi kurdu. Daha ok
Erkek ocuklarn okula gnderildii Bizans mparatorluunda eitim yaygn deildi. Sivil, asker, din grevlileri ile byk toprak sahipleri ve zengin tccarlarn ocuklarnn okutulduu ortaretimde antik Yunan yazarlarnn metinleri okutuluyordu. I. Justinianus dneminde niversite eitimine nem verildi. Ancak sonralar niversite zayflamaya bafllad ve Phokas dneminde kapatld. 9. yzyl Bizans
uygarlnn dflnsel ve sanatsal hamle yapt bir dnemdir. III. Mihail ve Bardas,
niversiteyi yeniden aarak (863), krslerini nl bilginlere teslim ettiler. Bu kurum dounun ok nemli bir kltr merkez haline geldi. Magnaura saraynn ats altndaki niversite, din banazla karfl bir zgr dflnce yuvasyd. retimini dinsel-bilimsel tartflmalara endekslemeyen niversite laik, din dfl ve putperest olarak nitelendirilebilir. Burada incelemelerde bulunan limler antik dflnce
statlar, Yunanistandan gelen filozof ve flairlerdi. Hellenizm, niversite ats altnda yeniden dodu ve glendi. Bilgilerinin derinlii ve alflma alanlarnn geniflliiyle herkesi hayran brakan limler, talya ve Fransadaki Rnesans yaratan
byk hmanistlerin nclleridir. Constantinopolis, bilimsel alanda barbar Batdan befl yzyl ilerdeydi. Grek kltrnn bu geliflmesi, Ortodoks kiliseyi rahatsz ediyor ve filozof Leon, Fotios ya da Patrik oannis gibi bilginlere fleytann uflaklar gzyle bakyordu. Kilise bilginleri, Studion manastrnda insan bilgi dallarn
hristiyan bir grflle gelifltirerek doktrinlerini reten baflka bir niversite kurdular. Azizlerin yaflam yklerini konu alan (hagiografik) eserler bu manastrda yazld. Bizansl bilginlerin ve sanatlarn merak, anlama ve sempati duygusu, komflu uygarlklar da incelemeye yneltiyordu. Badat hilafet saray Bizansl sanatlara esin kayna olan ve zaman zaman rekabet ettikleri bir merkezdi. ki uygarlk,
en orijinal yaratmlar paylaflyor ve karfllkl hayranlk duygusu, genifl ve yce bir
hoflgr havas oluflturuyordu.
115
Sanat
Bizans sanat, Dou Akdeniz evresindeki topluluklarn, hristiyan inanc kabul
ettikten sonra yarattklar bir sanattr. Bu sanatn merkezi Anadoludur. Makedonya, Yunanistan, Suriye Msr ve Kuzey Afrikadaki Bizans eserleri, eyalet sanat
rnekleridir.
Bizans sanat 4. yzyln ilk yarsnda hristiyanln serbest bir din olmasyla 5.
yzylda bir geifl sreci yaflamfl ve Yunan-Roma geleneklerini yeni inanca uyarlamaya alflmfltr. Bu dnemin eserleri biim ve ssleme bakmndan Eski Roma
sanatna baldr. Bu nedenle Bizans sanatnn bafllangc kesin bir izgi ile ayrlamaz. Bizans sanat birbirinden farkl zellikleri olan dnemlere ayrlr:
1. Erken Bizans Dnemi Sanat: 5. yzyln sonlarndan ikonoklasm hareketinin bafllad 726 ylna kadar devam eder. Bu dnemde Hellenistik ve Roma sanat zellikleri Bizans sanat zerinde etkili olmufltur. Ayrca Yakndounun sanat
ve estetik zevkleri de sanata szmfltr.
2. konoklasm Dnemi Sanat: Bu dnemde (726-842) tasvir yasa vardr. Dini resimler yasaklanmfl ve tahrip edilmifltir. Tamamen bezemeye dayanan ve dini
olmayan sanat anlayfl hakimdir.
3. Orta Bizans Dnemi Sanat: Bizans sanatnn kendine zg karakterini bulduu dnemdir (842-1204). slam uygarl ile beraber, lkan bilgi ve Dounun
sanat zevkini egemen kldklar bir dnemdir.
4. Son Dnem Bizans Sanat: 1261den 1453e kadarki son eserlerin verildii
dnemdir.
Erken Hristiyan Sanat sa ve azizlerin tasvirinden saknmflt. Bu sanat kendini
sembolik temsil ile snrlamflt. Bunun nedeni putlara tapnmay yasak eden Musa
peygamberin retisinden kaynaklanmas olmaldr. zellikle imparator I. Constantinus ile birlikte dini resimler kabul edilmeye bafllamfltr. konalar aziz ve rlik kltlerini teflvik eden eski gelenekten kaynaklanmfltr. Hristiyan inancnda azizler, insanlarla tanr arasnda bir arac ifllevi grmeye bafllamfltr: Azizler, koruyup gzeten
olarak kabul grmfltr. Hristiyanln ilk zamanlarnda bile insanlarn her an gl bir azizin yannda olmas imknsz olduundan aziz tasvirleri nem kazanmfltr.
Azizlerle badafltrlan rlikler ve onlar betimleyen resimler, azizle irtibata gemeyi salayan bir ara olmufltur. konalarn yceltilmesi Neoplatonist dflnceden de beslenmifltir. Bu
felsefi sisteme gre evremizde grdmz dnya gerein yansmasdr. Tanrnn ya da bir azizin
resmi orijinal deildir, ancak orijinal olann bir yansmasdr. Bu nedenle grdmz herhangi bir
fley kadar da gerektir. Bylece, inananlarn gznde bir ikona kendine ait glere sahip kabul
edilmifl olmaldr. konalara tapnmak bafllarda bireysel dzeydeyken ok gemeden cemaatin ortak
tapnmnn bir paras oldu. Bu adetler Suriye ve
Msrn sanatsal geleneklerine benzemekteydi. 6.
ve 7. yzyllarda ikona tapnm yaygnlaflt. II. Justinianus, bastrd sikkelerde ilk kez sa figrne
youn olarak yer veren imparator oldu.
konalara karfl duranlar hep oldu. Quinisextum konsili (691-92) sann tasvirini
yasaklamfl ve asl gibi resmedilmesini istemiflti. konoklasm hareketi, birok eseri
Rlik: Hazreti sa ve azizlerle

iliflkili ya da onlardan
artakalan kutsal eflya ve
paralar.
Resim 4.5
Hristiyan
Pantokrator
ikonas. Aynaroz
Vatopedi Manastr
116
yok etmifl olsa da Bizans estetiini yeni arayfllara ynelterek. Bizans sanatn flekilcilikten kurtarmflt. konoklast dnemde dini sanatn boflluu, din dfl antik dnyadan ve doadan ilham alan, gereki bir sanatla doldurulacakt.
Mimar
Bizans mimarisi, 4. ve 5. yzyllarda Hellen ve Roma kltrnn yeni bir yorumu
olarak Anadoluda domufl ve Constantinopoliste geliflmifltir. Bizans mimarisi, ilk
olarak Arap mimarsinden faydalanmfl ve bu bilgiyi kendi amalarna uydurmufltur. Dou mimarlnn etkisi altnda geliflen Bizans mimarisi, bir tula mimarisidir.
Malzeme olarak tafl, bazen tafl ve tula (almaflk) da kullanlmfltr.
Hellenistik ve Roma dneminde bir toplant mekn olan bazilika, ak pazar
ve mahkemesi bulunan byk salonlard. Ticari anlaflmazlklar zen hkimin yerine sann konulmasyla hristiyanlafltrlarak kiliseye dnfltrlmfltr. Bazilika
fleklindeki kilise, uzun bir yapdr. Dou ucunda yarm yuvarlak bir flekilde dflar
taflan, toplant ya da ayinin yneticisinin durduu apsis ad verilen yarm daireli
boflluk vardr. Apsisin nnde ise koro alan, bat ucunda ise, narteks ad verilen
bir hol bulunur. Narteksin iki yanndaki merdivenlerden yan neflerin zerinde
uzanan ve kadnlara ait olan galerilere klr. Bir bazilikann st ift meyilli ve kiremit kapl ahflap bir at ile rtlrd. Bu basit ve sade kilise tipi, Erken Hristiyanlk ve Erken Bizans mimarisinde ok tutulmufl ve birok rnek verilmifltir.
Resim 4.6
Bazilika plan ve
grnm
talya, Anadolu, Yunanistan, Msr, Filistin ve Suriyede yaplan bazilikalarn birou gnmze kadar gelebilmifltir. 6. yzylda bazilikalarn zeri tonoz kemerler
ya da kubbelerle rtlmfltr. Kubbeli bazilikalarn en
Resim 4.7
grkemli rnei Ayasofya kilisesidir. Bu eser dikdrtAyasofya Kilisesi
gen pln zerine oturmufltur. Bunun batsna yerlefltiplan ve kesit izimi
rilen narteks, yani girifl blm vardr. Narteksin nne de bir atrium (i avlu) gelmifltir. Ayasofyann dfl
yzeyindeki tulalar svaldr. Yine tula ile rlen
kubbeler kurflunla kapldr. duvarlar, payandalar ve
zemin eflitli mermerlerle; tonoz ve kubbeler ise mozaiklerle kaplanmfltr. 1453den sonra cami olan Ayasofya, 1933ten sonra mze hline getirilmifltir.
Bizans mimarlnn ikinci kilise tipi ha plnl olanlardr. 8. yzyldan sonra bu kiliseler kare plnldr.
Karenin ortasnda drt fil aya zerinde bir kubbe
oturtulmaktadr. Kubbenin arl da drt taraftan,
eksenleri birbirine dikey olan beflik kemerle karfllanmaktadr. Bu kubbe ve kemer sistemi zemine yanstldndan, drt kolu birbirine eflit bir ha (Yunan ha)
117
oluflmaktadr. Ortada yer alan ana kubbe dflnda, drt kol zerine de kubbeler konarak say befle karlmfltr. Douda bir apsis, batda ise narteks bulunur. Ha
plnl kiliseler, baflta baflkent olmak zere Anadolunun birok yerinde yaplmfltr.
Bizans dnemi sivil ve asker mimar rneklerine baflkentte ve Anadolunun
birok yerinde rastlanabilir. fiehirlerin etrafn evreleyen surlar, kaleler, eflitli saraylar, su kemerleri, kprler, yer alt yollan, stunlu caddeler, zeri kapal ya da
ak sarnlar rnek olarak gsterilebilir. Bugn de stanbuldaki surlar, Tekfur Saray, Chora Manastr(Kariye Camii), Pantokrator Manastr (Zeyrek Camii), Yerebatan ve Binbirdirek sarnlar, Valens Su Kemeri (Bozdoan Kemeri), ukurbostan
Ak Sarnc, Dikilitafl, emberlitafl Bizans mimarsinin dev boyutlu yaplarndandr. Edirnedeki Adrianapolis Kalesi, Gebzedeki Eskihisar Kalesi, Malatyadaki Karamanaa Kprs, Amasra Kalesi, zmirdeki Laskarisler Saray, Anadoludaki Bizans yaplarndan sadece bazlardr.
Resim 4.8
Valens
(Bozdoan) Su
kemerleri, stanbul
Bizans sanatnn beslendii kaynaklar nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
118
zet
N
A M A
N
A M A
Ortaa kavram ve Bat Roma mparatorluunun Kavimler G sonras yklmas ile Erken Ortaada Avrupadaki yeni siyasi ve kltrel dnflmleri deerlendirmek.
Kavimler G bu dnflmn ana nedenlerindendir. Kltrel dnflm iki demografik unsurun Romallar ve Germenlerin uzun bir srete
karflp kaynaflmasyla oldu. Romallar idari stnl Germenlere kaptrsa da kltrel stnlk hep onlarda kald. Gotlar ve Franklar Galyada Romallafltlar. Erken Ortaada en nemli siyasi deifliklik Bat Roma mparatorluunun
kfldr. dare, barbar Germen fleflerinin eline
geti. Eski Roma eyaletlerinde Germen krallklar kuruldu.
Roma idaresinin kflyle Germen devlet kadrolarnda Roma hukukunu kavrayp uygulayabilecek personelin bulunmayfl ilkel Germen hukukunun egemenliini getirdi. Avrupa, devlet
otoritesinin yokluunda kaosa srklendi. Siyasi
deifliklikler Avrupann ekonomik ve sosyal yapsn da etkiledi. Ortaa Avrupasna damgasn vuran feodalizm ortaya kt.
Papalk gcnn imparatorluk makamnca snrlandrlmasnn yzyllar boyu sren bir atflmaya nasl yol atn aklamak.
Byk Karl ve Otto, kendilerini kilisenin zel
koruyucusu ilan etmifllerdi. Bu durum kiliseyi
dorudan kraliyet kontrolne sokmufl, kilise hiyerarflisinde yer alan piskopos ve bafl keflifller
atanmfl imparatorluk brokratlarna dnflmfllerdir. Fransada kurulan Cluny manastrnn reformcu kefliflleri kilisenin ruhban snfnn tek
efendisi ve hayat arkadafl olduunu savunarak
bu snf krallardan ve efllerinden zgrlefltirmeyi istiyordu.
Papa IX. Leo, Cluny keflifllerini Romadaki bafllca idari grevlere getirince papalk, 11. yzyln
ikinci yarsnda iyice glendi. Papa II. Nicholas,
1059da papann kardinallerce seileceini ilan
etti. Bu kurulun oluflturulmasyla papalar talyadaki yerel glerinden ve Alman kraliyet imparatorlarndan bamszlklarn elde ettiler. Papa VII. Gregorius (1073-1085) dneminde kilisenin dnyevi otoriteden zgr olma iddias daha
da fliddetlendi. Cluny taraftarlarnn amac, imparatorlarn ruhbandan olmayan yaknlarn din

makamlara atamalarna son vermek ve bu yetkiyi papann tasarrufuna sokmakt. 1075te Papa
Gregorius, ruhbandan olmayanlarn kilise hiyerarflisi iindeki herhangi bir greve atanmas hlinde aforozla cezalandrlmasna karar verdi.
Bu dnemden sonra papa ve ruhban snf imparatorlarn atanmfl memurlar olmaktan ktlar;
papalar Kardinaller Kurulunca seilmeye bafllad. Piskoposlar, papann yetkilendirdii kilise
otoritelerince atanmaya bafllad. Bat Kilisesi dnyevi monarflilerden ilke ve hukuk baznda bamsz bir g hline geldi.
N
AM A
Yzyl Savafllarnn ve byk Veba Salgnnn

Fransa ve ngilteredeki siyasi ve ekonomik etkilerini tartflmak.
Yzyl Savafllar iki lkeye demografik ve ekonomik adan byk kayplar verdirdi. Fransz krallar, savafl finanse etmek iin ngiliz krallar gibi
vergi koymadan nce aristokratik Kraliyet Konseyine danflrken kan kararlar yetersiz kalnca
kral Philip, bir finansman arac olarak Etat Generaux meclisini kurdu (1355). Ruhban, aristokrasi
ve kent soylulardan oluflan bu meclis kraln durumundan kendi karlar dorultusunda yararland. Bu bakmdan bu meclis, ngiliz Birleflik
Parlamentosunun tersine, etkin bir ynetim arac olamad. 14. yzylda Fransa, ngilterenin tersine birliini salayamamfl ve feodal yapdan
merkez devlete geememiflti.ngilizler ise Yzyl
Savafllarnn ar mali ykn halka yeni vergiler koyarak hafifletmeye alfltlar. Kraln vergi
taleplerine parlamentonun yeni dayatmalar eklenince yeni kanunlar karld. Orta snfn temsilcileri parlamentoya girdi. Yzyl Savafllar, her
iki tarafta da halk kraln etrafnda birlefltirdi. Ulusal duyguyu glendirdi.
ki devleti siyasi ve ekonomik olarak etkileyen
dier olay Veba Salgndr. Nfusta yol at kayplar emek gcn azaltt Aristokratlarn mlklerindeki retimi dflrd. Bu olay, emee deer
kazandrd. Kyl ve kalifiye zanaatkrn cretleri artt. Serfler, kazanl ifl olanaklar sunan flehirlere akn ettiler. Tarmsal rne azalan talep
Teslis kavramna inananlarn uzlaflamamas teolojik atflmalara yol at. Bafllarda dinsel ierikliyken ruhban snfnn iktidar mcadelesinin krkledii bu sorun devlet mdahalesiyle siyas
boyut kazand. lk kez bir Roma imparatoru din
konulara karflt. Constantinus, 325de her blgeden gelen piskoposlar Nikaiada toplad. Herkese kabul edilecek bir kararn kmasna alflt. Arianism sapkn ilan edildi. mparator, lkedeki huzursuzluu gidermek iin taraflar uzlaflmaya ard. Ama mmkn olmad. Arianist grup,
uzun sre var oldu. Constantinopolis konsiliyle
(381) Teslis anlaflmazl karara baland. Ancak
bu kez sann insan ve tanrsal z arasndaki
iliflki sorun oldu. Bu tartflmalar Khalkedonda
(451) karara baland. Teolojik tartflmalar dnyev sorunlarla karflt. Bunda Constantinopolis
ile Alexandria piskoposlarnn cemaatin lideri olma rekabeti rol oynad. Sertleflen devlet mdahalesi sorunu derinlefltirdi. mparatorluk blnd.
Bunda eyaletlerde merkezi idareye karfl tepkisel
olarak geliflen nasyonalizm de rol oynad.
fiyatlar dflrd ve lks tketim rnlerinin fiyatlar artt. Tm bu geliflmeler geleneksel gl

aristokrasiyi olumsuz etkiledi. 14. yzylda ngiltere ve Fransa ynetimleri, yasalar, kyllerin
dolaflmn snrlamaya ve vergilerini artrp cretlerini dflk tutarak eski dengeleri korumaya
alfltlar. Her iki lkede kanl kyl isyanlar kt. Lks dflknl retici zanaatkr snfnn
nemini artrd. Ge Ortaada zenginleflen zanaatkr ve tacirler geleneksel glere karfl kendi loncalarn kurdular. Bylece yeni siyasi mcadelelere girebildiler. Sonunda aristokrasi, tccar snfna flehir meclislerine girme hakk vermek zorunda kald.
N
AM A
N
AM A
Ortaa Avrupasnn kltr, sanat ve mimarisinin belirleyici zelliklerini deerlendirmek.

8. yzylda Bat ve Orta Avrupaya hkim olan
Franklar, Byk Karl dneminde topraklarn talya ve bugnk Almanya ynnde geniflleterek
Avrupann en gl devletini kurdular. Bu sayede devletin egemenlik flemsiyesi altnda siyas
olarak birlefltirdii bu blgelerdeki (Roma-Germen) kltrel birikim harmanland, ortak bir potada eriyerek Avrupa uygarln meydana getirdi. Bu uygarlk, Ge Ortaa Dneminde doulu Arap ve Bizansl limlerin antik Yunan bilgi ve
kltrn transferiyle mayalanarak Hmanizm
fikirlerini ortaya koyacak ve Rnesans hareketinin n koflullarn hazrlayacaktr.
mparator Constantinusun tahta kfl srecinde
ve sonrasnda imparatorluun iinde bulunduu politik ve dinsel koflullar tartflmak.
Hristiyanln serbestlik kazanarak yaylmas
Constantinusun taht mcadelesiyle ilgilidir. Diocletianus, tahttan feragat edince yeni caesarlar
seilirken saf dfl edilmeye alfllan Constantinus, taht mcadelesinde hristiyanlarn maddi desteiyle Milvia kprsnde zafer kazand. 313de
Milanoda bir fermanla hristiyanlara serbesti tand. Hristiyan Tanrnn seilmifl hkmdar olan
Constantinus, yeni dini destekledi. Ruhban kesimi ona bu dini yayma ve inan birliini koruma
sorumluluunu ykledi. Hristiyanlk byk prestij kazand. Constantinusun hristiyanl Roma
mparatorluu ve Tanr Krall fikri zerine temellenen Bizans politik felsefesine kesin fleklini
verdi. Tanrnn tekliine inanan hristiyanlarla
119
N
AM A
mparator Heracleiusun varolufl savafln nasl

kazandn aklamak.
Heracleius tahta geince Anadolu Sasani iflgalindeydi. Savunma sistemi kmfl, hazine boflalmflt. cretli askerlere dayal ordu sistemi ifllemez haldeydi. mparator Anadoluyu Ravenna ve
Kartaca eksarhlklar gibi idari-askeri birimlere
bld. Baflna asker ve sivil yetkileri olan valiler
getirdi. Thema ad verilen bu idari birimlerde yaflayan kyllere asker hizmet karfllnda miras
brakabilecekleri (mlkiyeti devlete ait olmak flartyla) toprak baflland. Bylelikle gvenilmez
cretli askerlerden bamsz salkl, gl ve daim bir ordu ve eyalet idaresi kuruldu. Barfl zamannda topran ekip bierek geimini salayan
asker kyller devlet savafla ardnda donanmlaryla orduya katlyordu. Devlet, savafl masraflarndan kurtuldu. Yerli-milis glerden oluflan
ordu Sasaniler karflsnda kendi topran byk
bir ballkla savundu. Dflman ordusu pskrtlerek Anadolu arazisi yeniden kazanld.
120
N
AM A
N
AM A
N
A M A
konoklasm hareketinin politik sonularn deerlendirmek.

Bizans imparatorlarnn ikonoklast tutumu DouBat iliflkileri asndan olumsuz politik sonular
getirdi. Papalk, 726da Bizansn ikonoklast politikasn reddetti. nceleri Bizans imparatorlarn
askeri koruyucular gren Papalk, ikonoklast imparatorlarn Batya ilgisizlii yznden Doudan
koptu. Bizans ynetimi 754deki Nikaia konsiliyle ikonast teolojiyi savundu. Byk Karl, papal
tehdit eden Lombardlar etkisiz hale getirince Bizansn baflaramad bir grevi baflard. Bundan
sonra Roma kilisesi Frank devletinin gdmn
girdi. Bozulan iliflkiler Nikaia konsiliyle ikonalarn serbest braklmasyla bile dzelmedi. Papa III. Leo, 25 Aralk 800de Karla imparatorluk tac
giydirince douyla iliflkileri daha da zora girdi.
Dou ile Batnn din ayrl siyas boyuta da taflnd. Hristiyan evren birbirinden dil, kltr, din
ve siyasi bakmdan ayrld.
Makedonya Hanedan Dnemindeki siyasi geliflmeleri tartflmak.
Makedonya Hanedan Dnemi (867-1056) ile birlikte Bizansta yeni bir refah dnemi bafllad. Bizans imparatorluu dier uluslarnn rnek, ilham ve destek ald itibarl bir noktaya kt.
Komnenos Hanedan Dnemindeki siyasi geliflmeleri aklamak.
Komnenos Hanedan bafla getiinde imparatorluk kt ynetim yznden dalmaya bafllamflt. Peenekler, Seluklu Trkleri ve Normanlar
saldrya hazrd. Yeni imparator masrafl savafl
finansmann salayp ok cepheli savafltan kanmak zorundayd. Kiliselerdeki altn ve gmfl
eflya zorla dn alnp ergitilerek altn ve gmfl para bastrld.
N
AM A
10
N
AM A
11
Palaiologos Hanedan Dnemindeki siyasi geliflmeleri deerlendirmek

Palaiologos Hanedan Dnemi, edebiyat ve sanatn ykselifli yannda ierde ve dflarda savafllarla
dolu son bir rpnfln hikyesidir. VIII. Mihail
Palaiologos (1261-1282), boyutlar iyice ufalmfl
yeni bir devlet kurmufltu. Devlet arazisi, Anadolunun kuzeybats, Trakya, Makedonyann bir
blm, Thessaloniki ve kuzey Ege adalaryla anakkale ve Karadeniz Boazlar ile snrlanmflt.
Dou Roma (Bizans)nn kltr, sanat ve mimarisinin belirleyici zelliklerini tanmlamak.
4. yzyldan 15. yzyla kadar Dou Hristiyanlnn kutbu olan Bizans Uygarl, imparatorluk
baflkentinin Byzantiona taflnmasyla birlikte zengin ve kkl n Asya ve Anadolu kltrlerinden
etkilendi. Bizans Sanat, Roma mparatorluundaki siyasal deiflikliklerin bir sonucu olarak
ortaya kmfltr. Byk lde Roma ve Hellen
Sanat ile iliflkili bir sanat olmufltur. Ancak bu sanat hristiyanln hizmetinde olmufl ve bu dinin
beeni ve tercihlerinin izlerini taflmfltr. mayalanarak Hmanizm fikirlerini ortaya koyacak ve
Rnesans hareketinin n koflullarn hazrlayacaktr.
121
Kendimizi Snayalm
1. Erken Ortaa ile Asl Ortaa dnemlerindeki siyasi koflullarn birbirinden farkl olduu grlr. Buna
gre, afladaki ifadelerden hangisi Avrupadaki siyasi
geliflmeleri tam olarak yanstr?
a. Avrupada politik anlamda genel bir istikrarszlk yafland
b. Bat Avrupann corafi snrlar yabanc istilaclara karfl korunamad
c. Dou-Bat ticareti 11.-13. yzyllardaki Hal Seferleri sonrasnda canland
d. Feodal ynetimlerin geerli olduu ngiltere ve
Fransada ulusal monarfliler dodu
e. Bat Avrupa parlamentolar, kraln keyfi idaresine karfl halkn haklarn korumaya bafllad
2. Cluny reform hareketinin en nemli nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Papalarn, I. Ottonun en sadk mttefikleri olmalar
b. Papalarn, imparatora sadakat yemini etmeden
tahta kamamalar
c. Papa Jeann Otto tarafndan tahtndan edilmesi
d. Papalarn, dnyevi meselelere fazlaca mdahale
etmeleri
e. Papann flahsnda Roma Kilisesinin halkn gznde prestijini yitirmesi
3. Papa VII. Gregoriusun ruhban snfndan olmayanlarn herhangi bir kilise makamna atanmas durumunda karar alanlar aforoz ederek cezalandrmas gibi nlemler almasnn en nemli sonucu afladakilerden
hangisidir?
a. Ruhban snfnn en nemli yelerinin dnyevi
otoriteyle uzlaflmas
b. Papalarn dnyevi ifllerden ellerini ekmeleri
c. Cluny reformcularnn memnun edilerek kraliyetle barflmalar
d. Papalarn bundan byle Kardinaller Kurulunca
seilecek olmas
e. Ruhbann, yaflam tarz olarak Hristiyanln kklerine geri dnmesi
4. 1215te ngiliz kralnn onaylad Magna Cartann

en nemli politik sonucu afladakilerden hangisidir?
a. ngilteredeki ounluun haklarn korudu
b. Aristokrasi burjuvazinin politik hak taleplerine
darbe vurdu
c. ngiliz aristokrasisi monarfliyi iyice zayflatt
d. ngiliz aristokrasisi krala danflmadan keyfi vergilendirme hakkn elde etti
e. ngilteredeki kraliyet otokrasisi yasal olarak snrland
5. Afladakilerden hangisi Ortaa Avrupa edebiyatnn rnlerinden biri deildir?
a. Petrarca-(Eski) Romal lye Mektuplar
b. Cicero-Mektuplar
c. Petrarca-nl Adamlarn Yaflamlar
d. Dante- Yeni Hayat
e. Boccaccio-Dekameron Hikayeleri
6. Heracleius dneminde thema sistemi hangi ihtiyac
gidermek zere kurulmufltur?
a. Bizans seme birliklerinin srekli ayaklanmalar
b. Topraa yerleflik snr birlikleri sisteminin ifllemez hale gelmesi
c. Anadolu kyllerinin askeri hizmette srar
d. Devleti sadakatsiz ve yetersiz saydaki yabanccretli askerlere bamllktan kurtarmak
e. Eski ordu birliklerinin i atflmalar
7. konoklast devrin Dou-Bat iliflkileri asndan neden olduu en nemli siyasi sonu afladakilerden hangisidir?
a. Bizans imparatorluunun Bat Avrupadaki topraklarn kaybetmesi
b. Papa III. Leonun Byk Karla Bat Roma imparatorluk tacn giydirmesi
c. Ksa Pepenin Papala Bizans karflt basklar
d. Papaln Bizansn egemenliinden karak
Frank krallarnn kontrolne girmesi
e. Batl hristiyanlarn Dou Romadan uzaklaflmas
122
Okuma Paras
8. Afladakilerden hangisi Bizans mparatorluunun
kflnn nedenlerinden biri olamaz?
a. Thema sisteminin kfl ve byk toprak kayplar
b. Venedik ve Ceneviz gibi talyan devletlerinin Bizans ekonomisine hakim olmas
c. Eyaletlerdeki idarecilerin merkezi idareden
uzaklaflmas
d. Hanedan iindeki taht mcadelelerin ykc
etkileri
e. mparatorlarn Latin dostu ve Union taraftar politikalar
9. Afladakilerden hangisi Bizans sanat ve mimarisinin
zelliklerinden biri deildir?
a. Hellenistik ve Roma sanatnn etkili olduu bir
sanattr
b. Suriye ve Msrn sanatsal geleneklerine yknen bir sanattr
c. nasya ve Anadolu kltrlerinin etkisi altnda
kalmfltr
d. Arap ve Pers estetiinden etkilenmifltir
e. Kavimler g sonras Germen sanatnn etkisi
altna girmifltir
10. Afladakilerden hangisi Palaiologlar dnemi Bizans
tarihini en iyi flekilde zetler?
a. Hanedan ii ekiflmeler, Trk dflmanl, Latin
dostu dfl politika
b. savafllar, Bizansn Osmanl vassall, Union
sorunu, ekonominin Latinlerce smrlmesi
c. Bizans ekonomisindeki Latin egemenlii, Osmanl taraftar politikalar
d. Slav-dostu politikalar, Latin dflmanl, Venedik-Bizans ittifaklar
e. Papalkla Union konusundaki mzakereler, Osmanl taraftar politikalar
Ortaa dflnce sistemini belirleyen tek etken yalnzca

Hristiyanlk dininin dogmalar deildir. Ortaa dflncesi incelenmek istendiinde bu dnemdeki bilimsel alflmalarn siyasi, toplumsal olaylarn teknolojik geliflmelerin ve Antika dflncesiyle slam Dnyasnda yaplmfl alflmalarn da birer faktr olarak ele alnmas gerekir. Bat Dnyasnda 17. yzylda gerekleflmifl olan bilimsel devrimi, 12. ve 16. yzyllar arasnda ortaya kmfl olan bilimsel, toplumsal ve siyasi olaylar hazrlamfltr. Bu olaylar flekillendiren ve Bat Dnyasnda bilimsel devrimin ortaya kmasnda etkili olan temel etmen vardr. Bu etmenlerden birincisi 12. ve 13. yzyllar
boyunca Yunan ve slam bilimsel eserlerinin Latinceye
evrilmesidir. Bu etmen, bilimsel devrimin oluflmas srecinde dier iki etmene gre daha temel ve zorunlu bir
iflleve sahiptir. nk Ortaa biliminin flekillenmesi
byk lde, daha nce retilmifl bilginin Batya aktarlmas ile gerekleflmifltir. Bu aktarlma iflleminde, savafllarn ve ticari iliflkilerin de nemli rol olmufltur.
Emeviler Dneminde (661-750) Mslmanlarn spanyay fethetmeleri ile birlikte, slam Dnyasnda retilen
bilimsel kaynaklarn Avrupaya aktarlmfl olmas, bu durumun belirgin ve bilinen kantdr. Bu etkileflim ve kltr alflverifli, 431 ylnda Efes konsilinden sonra srgne
gnderilen Nestorius ve yandafllarnn Antik Yunan ve
Roma eserlerini de beraberlerinde getirerek Urfa-Harran
civarlarna yerleflmeleri ve burada Arap ve Fars toplumlaryla etkileflime girmeleriyle bafllamfltr. Bylece bu
eserler Sryanice, Sanskrite, Yunanca, Latince ve Pehleviceden evrilerek dnemin bilimsel altyapsn oluflturmufltur. Bu flekilde gerekleflen eviri faaliyetleri Avrupada Skolastik Dnemin glenmesini ve bunun sonucu bilimsel alflmalarn ve eitim sisteminin yeniden
yaplanmasn beraberinde getirmifltir. Bu bakmdan 11.
yzyln sonlar Ortaa dflnce tarihinde nemli bir
dnm noktasdr. nk bu dnemde slam Dnyas,
hem bilimsel alflmalar hem de yetiflmifl bilim adamlar
asndan Avrupadan daha ileri dzeydi. Yunanca, Arapa ve Farsa eserlerin Latinceye kazandrlmas iin spanyada Toledoda baflpiskopos Raymond de Sauvetat
tarafndan bir eviri okulu kurulmufl olmas bunun ak
kantdr. Bilimsel devrimin oluflumunu salayan ikinci
etmen ise, Ortaada niversitelerin ortaya kmas ve
kurumsallaflmalardr.
Kaynak: http://www.populertarih.com/ortacagda-ilkuniversiteler-studium-generale/ (eriflim: 27.03.2011)
123

1. d
2. b
3. d
4. e
5. b
6. d
7. d
8. b
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise Erken Ortaada dari Yap: Feodal Sistem konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kilise-Devlet liflkileri ve
Cluny Reformu konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kilise-Devlet liflkileri ve
Cluny Reformu konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Halk Ayaklanmas ve Magna Carta konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ortaa Avrupasnda Kltr, Sanat ve Mimari-Dil ve Edebiyat konusunu
Yantnz yanlfl ise Heracleius Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise III. Leon Dnemi ve konoklasm (Tasvir Krclk) konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Palaiologos Hanedan Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dou Roma (Bizans)da
Kltr, Sanat ve Mimari konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Palaiologos Hanedan Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
5. yzyl Avrupasn politik anlamda dnflme srkleyen en nemli olay iteki politik karflklklar (i savafllar) ve ekonomik bunalmlarla zaten sarslmfl durumda olan Roma mparatorluunun Kavimler Gnn vurduu son darbeyle kmesidir. Bu olay Bat
Avrupa topraklarnda bir otorite boflluunu ve anarfli
ortamn beraberinde getirmifltir. Romann tm imparatorluu saran memur a artk yoktur. Avrupa genel olarak Germenler arasnda flu flekilde paylafllmflt: talyada Ostrogot Krall (476), spanyada Visigot Krall (475), Kuzey Afrikada Vandal Krall (429). Bu
krallk Doudaki Roma imparatorunun onayn almay
da ihmal etmemifllerdir.
Dnemiekonomik adan deerlendirirsek; feodal soylu snfn geimini salad ve iine sadece emeki g
olan ifti kylleri koyabileceimiz Malikne Sistemi
bu dneme damgasn vurmufltur.
Sra Sizde 2
Alman kral I. Otto (936-973)nun Bat Roma imparatoru olur olmaz Papalk Devletini resmen tanmas ve kiliseyi korumas altna almasyla kilise hiyerarflisi iinde
yer alan piskopos ve bafl keflifller imparatorluun atanmfl memurlar ve brokratlar oldular. Papalar, imparatorluk onay olmadan tahta kamyorlar ve onun klcnn glgesinde hkm sryorlard. Roma Kilisesi dnyevi otoriteye Fransann Cluny manastrndaki reform
hareketini destekleyerek karfl kt. Cluny tarikati, kiliseyi politik glere meydan okuyacak pozisyona ykseltti. Cluny kefliflleri, halkn kiliseye duyduu saygdan
destek ald. Kilise, o dnyann zorluklarndan ve tehlikelerinden umutsuzlua dflen insanlara br dnyada
kurtulufl sz veren tek kurumdu.
Sra Sizde 3
Bu ara ticarettir. Avrupa kentlerinin ykselifle gemesi
ticari faaliyetlerin ivme kazanmasn tetikleyen bir etkendi. Bu nedenle tccar snfnn bugnn Bat Avrupa kentlerini yaratarak Ortaa uygarlna en byk
hizmeti yapt belirtilmelidir.
Sra Sizde 4
Avrupa kentlerinde uzak lkelerle ticaretten byk karlar elde edip zengin olan tccar snf ortaya kt. Bu
kent soylu snf aristokrasiye karfl lonca teflkilat altnda
glerini birlefltirdi. 1350deki vebadan sonra savunmada kalan aristokrasi lonca liderlerine kent idaresinde
temsil hakk verdi. Loncalar politik g kazannca, yerel endstrileri koruyan yasalar kardlar. Krallara destek veren kentler, feodal toplumdan ulusal monarfliye
geiflte byk rol oynadlar: kentler, krallar aristokratlara karfl gl klan insan, maddi ve teknolojik kaynaklara sahipti. Krallara kent burjuvazisiyle ittifaka iten
bir baflka neden de kentlerin krallklar ynetmede etkili bir ara olan Roma hukukunu bilen eitimli brokrat ve hukukular yetifltiren niversitelere sahip olmasyd. Bylece feodal ynetimleri ortadan kalkt. 11-14.
yzyllarda kentler zgrlk ve otonomi elde ettiler.
Bylece antikadaki gibi Bat Uygarlnn kltr merkezleri oldular.
Sra Sizde 5
Romanesk sanatn en nemli rnekleri Ortaan byk manastr yaplardr. Bunlar, yalnz dinsel deil,
sosyal ve kltrel etkinliklere de ev sahiplii yapan ya-
124
plar topluluudur. Gotik sanat denildiinde akla gelen

sivri at ve kuleleriyle ge (Tanrya) doru ykselen,
dev boyutlu katedral yaplardr.
Sra Sizde 6
mparatorlar bundan sonra Tanr tarafndan seildiine
inanlan, Tanr krallnn yeryzndeki temsilcisi, sadece Tanrya karfl sorumlu ve bu nedenle tebaasnn
mutlak itaatini hak eden doulu despot bir hkmdar
caeseropapistik (dnyevi hkmdar ve ruhani lider) bir
karakter kazanmfltr.
Sra Sizde 7
726da Papaln Bizansn ikonoklasm politikasn reddetmesi Bizans toplumunu bld. kona tapnm merkezleri manastrlarda yaflayan keflifller baflta ruhban snfyla imparatorluk makamn karfl karflya getirdi. Sorun, imparatorluk otoritesinin tm devlet makamlar gibi kilise zerine de geniflletilip geniflletilemeyeceiyle
ilgiliydi. konoklasm mcadelesi, kendini Tanrnn yeryzndeki glgesi gren imparatorun kilise zerinde
kontroln kurmaya ynelikti. Erken Bizans dneminde Bizansn himayesindeki Papalk, imparatorlarn ikonoklasm desteklemesi ve Batya ilgisizlii iki taraf arasndaki ba kopard. 751de talyadaki Bizans kenti
Ravennann Lombardlara kaybedilmesiyle buradaki eksarkhlk ortadan kalknca savunmasz kalan Papa II.
Stephen, Frank major domusu Ksa Pepini hami edindi. V. Constantinos dneminde ikona karflt teoloji
nemli lde glenince kristolojik tartflmalar iki kilise arasndaki anlaflmazlklar iyice kmaza soktu.
Sra Sizde 8
Komnenos Hanedan Dneminden (1080-1203) bafllayarak imparatorlarn srasyla Venedik, Ceneviz ve Pisa
gibi talyan glerine ticari kapitlasyonlar verilmesi
devletin ticaret-i piyasasnn yabanc glerin eline
gemesine neden oldu. Dfl tehditlere karfl Venedik donanmasnn yardmna bel balayan devlet Bizans donanmasnn nemsizleflmesine gz yumdu. Palaiologos
hanedan dneminde (1261-1453) devletin kaynaklarn
tketen i savafllar onu ierden gszlefltirmifltir. Bu
da Osmanl gleri karflsnda iyice savunmasz ve krlgan bir hale sokmufltur.
Sra Sizde 9
Bizans sanat devletin hkim olduu Anadolu, Msr,
Suriye ve Filistin gibi antik deerlerin etkilerini srdrd corafyann sanatndan ve ran ve Arap uygarlklarnn estetik ve sanatndan etkilendi. Byk skender,
,n Asyadan Hindistana kadarki blgeyi birlefltirmiflti.
lmnden sonraki Hellenistik devrin uygarl, Roma
uygarl ve yaflam kurallarn flekillendiren hristiyanlk
Bizans uygarln besleyen kaynaklardr.
Kaynaklar
Akyrek, E. (1997). Sanatn Ortaa, Trk, Bizans
ve Bat Sanat zerine Yazlar, stanbul.
Bloch, M. (1983). Feodal Toplum, Savafl Yaynlar, Ankara.
Eyice, S. (1982). Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu
Uygarlklar Ansiklopedisi, cilt.3, Grsel Yaynlar, stanbul, s. 514-564
nalck, H. (2003). Osmanl mparatorluu Klasik
a (1300-1600), stanbul.
Jorga, N.(2005). Osmanl mparatorluu Tarihi
(1300-1451) I, stanbul.
Kastritsis, D.J.(2010). Bayezidin Oullar (14021413), stanbul.
Le Golf J. (1994). Ortaada Entelekteller, (ev.
M.A.Klbay), stanbul.
Le Goff, J. (1999). Ortaa Bat Uygarl, (ev. H. Gven-U. Gven), (1. Bask), zmir.
Nicol, D. (1993). Bizansn Son Yzyllar (1261-1453),
stanbul.
Ostrogorsky, G. (1995). Bizans Devleti Tarihi, Trk
Tarih Kurumu, Ankara.
Runciman, S. (1993). Byzantine Civilisation, New
York.
Seidler, G.L. (1980). Bizans Siyasal Dflncesi, (ev.
Mete Tunay), Ankara.
Tanilli, S. (1995). Yzyllarn Gerei ve Miras. nsanlk Tarihine Girifl, Ortaa, c. II, (4. Bask), stanbul.
Yldz, H. D. (1982). Bizans Tarihi, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, cilt.3, Grsel Yaynlar, stanbul, s. 434-511.
GENEL UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N
N
N

slmiyet ncesi Arabistann yaflam koflullarn ve din manzarasn genel hatlaryla
aklayabilecek,
slmiyetin hangi koflullar altnda ortaya ktn kavrayabilecek,
Hz. Peygamberin yapmfl olduu kutsal savafllar aklayabilecek,
slmiyetin yeni geliflme dnemini tartflabilecek,
Drt halife dneminin ayrntlarn aklayabilecek,
Emevler ve Abbasler dneminin olaylarn ve iktidar mcadelelerini kronolojik bir
sralama ierisinde anlatabilecek,
Endls Emev Devletinin genel hatlarn aklayabilecek,
Abbas Devletinin geliflimini kavrayabilecek,
slm kltr ve uygarln tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Arabistan
Hz. Muhammed
Hz. Peygamber
Kutsal Savafllar
Hz. Ebbekir
Hz. mer
Hz. Osman
Hz. Ali
Emevler
Muaviye
Yezid
Kerbel Olay
Endls Emevleri
Abbasler
Hrn Reflid
bn-i Sina
indekiler
slm Tarihi ve
Uygarl
SLMYETTEN NCE ARABSTAN

SLMYETN DOUfiU
HZ. MUHAMMED DNEMNDE
YAPILAN SAVAfiLAR
SLMYETN YEN GELfiME DNEM
DRT HALFE DNEM (632-661)
EMEVLER DNEM (661-750)
ENDLS EMEV DEVLET (756-1031)
ABBASLER DNEM (750-1258)
SLM KLTR VE UYGARLII
slm Tarihi ve Uygarl

SLMYETTEN NCE ARABSTAN
Yaflam fiartlar ve Din
Arabistan, 4. ve 6. yzyllar arasnda yoksulluk ve bedevleflme a olarak tabir

edilen bir tr karanlk aa gmlmfltr. Mslmanlar, sz konusu dnemi Cahiliye olarak isimlendirirler. slmiyetin douflundan nceki dnemde, Arap halk,
bedev kabileleri fleklinde rgtlenmiflti. Geimlerini, srlerinin yan sra kervan
ticareti ve yamaclkla salyorlard. Kabilenin siyas rgtlenmesinde liderlii,
adna seyyid veya fleyh denilen nderler stlenmiflti. Gebelerin dini, eski Smlerin putperestliiyle yakndan ilgili olup, ayrca en nemlileri Lt, Ment, Uzza ve
Hbel olan ilahlar da mevcuttu. Gebeler, ilahlarn bir kutsal emanet gibi taflrlar ve savafllarda mutlaka yanlarnda bulundururlard. Dini inkr etmek ihanet anlamna gelecei gibi, dine riayet, ayn zamanda siyas itaatin de gstergesiydi. Putperestliin dflnda, Arabistanda Hanf dini denilen brahim milletinin dini de iz
brakmfl gibiydi. Bunlar, flirki asla kabul etmeyip, bir Allaha inanmak ve Allahn
rzasna uymak, dorulua meyletmek, Hacca gitmek, snnet olmak gibi din gelenekleri yerine getirenlerdir. Kuranda slm, Hz. brahimin dininin yeniden canlandrlmas olarak tanmlanmaktadr.
Cahiliye: slmdan nceki

Arap devrinin ad olup, Hz.
Muhammedden nce Arap
yarmadasndaki puta
tapma devri olarak da
deerlendirilmektedir.
fieyh: Kabile mensuplarna
yol gstermekten ok,
onlarn genel grfllerine
uygun hareket ederdi. Hi
kimseye grev veremez ve
ceza kesemezdi. Bu gibi hak
ve grevler, kabile iindeki
baz ailelere ait olup, bu
konuda dflardan mdahale
sz konusu deildi.
fiirk: Birini Allaha flerik, ortak olarak grme, putlar,
Allaha tekaddm etme, yani
nceleme
fiekil 5.1
slamln Yaylfl
128
SLMYETN DOUfiU
Hz. Muhammedin Peygamberlik ncesi Yaflam
Hflim soyu: Hz.

Peygamberin dedesinin
babas olan Haflimin
neslinden olanlara verilen
isim olup, Beni Haflim olarak
da isimlendirilmektedir.
Haflimoullar anlamna
gelmektedir.
Kureyfl: Hz. Muhammedin

mensup olduu Arap
kabilesinin ad olup,
Kbenin korunmas bu
aileye aitti.
Hazreti Muhammed, Rebil-evvel aynn on ikinci pazartesi gecesi Mekkede Beni Haflim mahallesinde dnyaya geldi. Mld takvim, 20 Nisan 571 ylna iflaret etmektedir. Babas, Mekkenin ileri gelenlerinden Abdlmuttalibin olu Abdullah,
annesi ise Veheb kz minedir. Dedesi Abdlmuttalibin mensup olduu Hflim
soyu, Mekkenin nde gelen aileleri arasndadr. Genel olarak Hz. Peygambere,
Muhammed isminin dedesi tarafndan verildii kabul edilir. Anlam, vlmfl, beenilmifl, hamdedilmifl, bereketlendirilmifl demektir. Doumundan nce babas
Abdullahn lm, Peygamberin ar flartlar altnda bymesine sebep olmufltur.
Bundan sonra dedesi Abdlmuttalib ve annesi minenin himayesinde byyen
Hz. Muhammed, bir sre sonra Halime isimli bir stanneye verilmifltir. Mekkenin
ok scak bir yer olmas sebebiyle flehrin ileri gelenlerinin yeni doan ocuklarn
civardaki yaylalarda oturan stannelere vermesi bir gelenek halini almflt. Stanne
ile birlikte geen yldan sonra Halime, ok sevdii bu ocuun yannda bir yl
daha kalmas iin annesinin msaadesini istemiflti. Hz. Muhammed, stanne yannda drt yl kaldktan sonra annesinin yanna gnderilmifltir. mine, olunu akrabalaryla tanfltrmak ve zellikle babasnn kabrini ziyaret etmek iin Medineye gtrd srada dnfl yolunda hastalanp hayatn kaybetmifltir. Beraberinde bulunan mm Eymen, onu dedesi Abdlmuttalibe teslim etmifl, fakat dedesinin yannda geen mutlu gnler de ok ksa srmflt. lm yatandayken dedesi, torununu, olu Eb Tlibin himayesine brakmfltr. Hz. Hatice ile evleninceye kadar
Eb Tlibin yannda sren yaflam, zaman zaman ailenin koyunlarn gtmekle,
oniki yafln tamamlamasyla birlikte, amcasnn yannda ticaretle uraflarak gemifltir. Daha gen yaflndayken Mekkeliler arasnda kazand itibar Muhammedl-Emn denmesine sebep olmufltur. Mekkenin nde gelen ailesi Kureyfl zenginlerinden olan Hatice adna yapt ticaret seferi, ilerideki evliliinin temelini de
atmfltr. Bu tarihten sonra Hz. Muhammedin hayatnda bir refah dnemi bafllamfl
ve Hz. Hatice ile olan evliliinden, drd kz ikisi erkek olmak zere alt ocuu
olmufl, ancak erkek ocuklar ksa sre iinde hayatlarn kaybetmifllerdir. Ayrca,
Msrl Mriyeden de brahim isimli bir olu daha olmufl, o da iki yaflna girmeden
hayatn kaybetmifltir. Arabistanda yaflanan ktlk yllarnda sknt yaflayan amcas
Eb Talibe yardm amacyla yeeni Aliyi yanna almflt. Bir kle olarak verilen
Zeyd bin Harise ve yeeni Ali, kaybettii evlatlarnn yerini tutmufllard.
Hz. Muhammedin Peygamberlii

Hz. Muhammed, 40 yaflna yaklaflt zaman, i dnyasna dnk bir yaflam biimini tercih etmifl ve zellikle Haram aylarda (Zilkade, Zilhicce, Muharrem ve Recep)
Hira Dandaki bir maaraya ekilmeye bafllamfltr.
Hz. Muhammede Peygamberlik ars krknc yaflna doru, Ramazan aynda
bir gece, Hira danda gelmifltir. Cebrail, tefekkr halinde olan Hz. Muhammede
grnmfl ve Oku! demifltir. Bu ilk mesaj, dier vahiyler izlemifl ve Kuranda yerini bulmufltur.
Hz. Muhammed, peygamberliinin ilk yllarnda ailesi ve yakn evresinde taraftar bulmufltur. Tebli grevinin emredildii ayet indirildikten sonra Hz. Peygamberin efli Hz. Hatice, ardndan azd ettii klesi Zeyd ve yeeni Ali de Mslman olmufllardr. Hz. Peygamber, nce aile efrad, sonra yakn akrabalar, daha
129
5. nite - slm Tarihi ve Uygarl
sonra da evresindeki nemli insanlara yeni dinin emirlerini ulafltrmaya bafllamfltr. Bu geliflmelere fkelenen Mekke ileri gelenleri, yeni mminlerle uraflmaya bafllamfltr. Mslmanlar, Kureyfllilerin zulmnden kurtarmak isteyen Hz. Muhammed, bir ksm Mslmann, Habeflistana g etmesini gerekli grmfltr. Nihayet, Mslmanlara uygulanan zulm ve basklar, yeni dinin Mekkede tebli
edilemeyeceini ortaya koymufl ve Hz. Peygamber, Taife g etmeye dnk sonu alnamayan bir denemeden sonra Medine ahalisinin flehirlerine yerleflme teklifini kabul etmifltir.
Hicret (622)
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye g - Hicret- bir dnm noktasdr
ve hakl olarak Mslman takvimine bafllang teflkil etmifltir. Tarihler (MS.
622) Rebil-Evvel aynn 12. gnn iflaret ederken Hz. Muhammed, Medineye ulaflmfltr. Mekkede, Peygamberi olduu dini tebli etmeye alflrken
Medinede siyas ve sosyal ifllerle de meflgul olan bir nder haline gelmifltir. lk
olarak, Mslmanlarn ibadetlerini yerine getirecekleri bir cmi infla ettirmifltir.
Ardndan, Muhcirle Ensr arasndaki din ve sosyal balar kuvvetlendirmek
iin onlar birbiriyle kardefl ilan etmifl ve toplumlar aras dengeyi salamaya alflmfltr.
Medinede kurulan yeni dzenin ksmen istikrara kavuflturulmasyla Mekkeye
giden ticaret ve kervan yollar zerinde bulunan Medine flehri, daha gl ve
nemli hale gelmifltir. Hz. Muhammed, bu nemli ticaret yolunu kontrol altnda
tutmak iin baz giriflimlerde bulunmufl ve Mekke ticaretine karfl dzenlenen seferlerle Mekke etrafnda bir kuflatma emberi kurulurken Medinedeki Mslmanlarn servet ve itibar da artmfltr.
Hicret nedir ve Hz. Peygamber Hicretin ardndan hangi sonulara ulaflmfltr?
SIRA SZDE
HZ. MUHAMMED DNEMNDE YAPILAN SAVAfiLAR
Muhcirn (gmenler):
Mekkeden g eden
Mslmanlara, g etmeleri
sebebiyle verilen isimdir.
Ensr (yardmclar):
Medineli Mslmanlara
Muhacirlere ve Peygambere
yardmlarndan dolay
verilen isimdir.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Bedir Savafl (624)

S Ook
R U byk bir tiHicretin ikinci ylnda Mekkeliler, Eb Sfyann baflkanlnda
caret kervan hazrlamfllard. Kureyflliler, bu kervann, Suriyeden dnflnde,
Mslmanlar tarafndan yama edileceinden endifle etmifller ve Eb Cehilin kuDKKAT
mandasnda yaklaflk 950 kiflilik bir kuvveti, kervan korumak zere harekete geirmifllerdi. Kervan, hi bir hcuma maruz kalmadan Mekkeye ulaflt halde, KuSIRA SZDE
reyfl ordusu geri dnmedi. Durumdan haberdar olan Hz. Muhammed,
yaklaflk 300
kiflilik bir orduyla onlara karfl koymaya karar verdi. Bedirdeki savafl, Mslmanlarn galibiyetiyle sonuland. Ebu Cehil ve pek ok slm dflmannn
ld saAMALARIMIZ
vaflta, Mslmanlar toplam 14 kayp vermifl ve nemli ganimetler elde etmifltir.
Ebu Sfyan: Kureyflin

S O R bir
U
kolu olan Beni meyyenin
reisi, Muaviyenin babas ve
Hz. Muhammedin karfl
K kiflidir.
KAT
safnda yer alanDbir
N N
Uhud Savafl (625)
K T A P
Bedirdeki malubiyetin ardndan Kureyflliler, yaklaflk 3.000 kiflilik bir ordu ile
Medineyi hedef aldlar. Hz. Muhammedin, flehirde kalarak savunma yaplmasn
nermesine ramen ortaya kan farkl grfller sonucunda Mekkelilerin
T E L E V Z Y O N flehrin dflnda karfllanmasna karar verildi. Savafl, Medineye ok yakn olan Uhud Da
eteklerinde yapld. Mslmanlar baflta baflarlar elde etmifllerse de ksa sre ierisinde savafl aleyhlerine dnmfltr. Baflta, Hz. Hamza olmak zere birok Msl N T galip
E R N E Tayrlmfltr.
man savaflta flehit olmufl ve Kureyfl, bu savafltan ok az kaypla,
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Hz. Hamza: Hz.
Peygamberin amcalarndan
NTERNET
biridir.
130
Hendek Savafl (627)

Selman- Faris: Hz.
Peygamberin en nemli
arkadafllarndan biri olup,
aslen ranldr. Mabeh b.
Buzahflah olan ismini, Hz.
Peygamber Selman olarak
deifltirdi. Faris (ranl)
mahlasyla birlikte Selman-
Faris adyla anld.
SIRA SZDE
D fi N E L M
DKKAT
AMALARIMIZ
Hendek Savaflnda
uygulanan yntem kimin grflyd ve Mslmanlar bu yntemle hanSIRA SZDE
gi sonular elde etmifltir?
D fi NAnlaflmas
ELM
Hudeybiye
(628)
S O R U
SIRA SZDE
Mslmanlarn, Kureyfllilerle nc byk karfllaflmas, Hendek savaflnda olmufltur. Yaklaflk 10.000 kiflilik bir Mekke ordusu Medineye gelerek flehri kuflatmfltr. Selman- Farisnin, Fars lkesinde saldrya urayan bir flehrin hendek kazlarak savunulaca grfl, Mslmanlar tarafndan ilgiyle karfllanmfltr. Yirmi
gn sren savaflta kazlan hendekler, Kureyfli byk flaflknla uratmfl ve tkenen erzak da dalmalarna neden olmufltur. Hendek savaflnda Mslmanlardan 6
kifli flehit olmufltur.
Hicretin 6. ylnda Hz. Peygamber, binden fazla kifliyle birlikte, Mekkeye doru
yola kmfl, Sbu
Mekke ileri gelenleri itiraz etmifllerdir. ki taraf, Mekke yaO Rduruma
U
knlarndaki Hudeybiyede buluflarak adna Hudeybiye denilen bir anlaflmaya varmfllardr. Anlaflma ile Mslmanlarn, Mekkelilerle eflitlii salanmfl ve birok kaDKKAT
bilenin Hz. Peygamberle ittifak yapmas sonucu, Medinenin hkimiyeti ne kmfltr. On yl kapsayan anlaflmayla Mslmanlar, ertesi yl Mekkeye, Hac seferinSIRAveSZDE
de bulunmak
orada gn kalmak hakkn da elde etmifllerdir.
N N
K T A P
TELEVZYON
Hayber: fiam ticaret yolu
zerinde, hurma baheleri
ve verimli topraklar
N T E R Nbyk
E T ve kk
bulunan,
kalelerden oluflan bir
blgeydi. Medine civarndan
kap gelen Yahudilerin
ou burada toplanmfllard.
SLMYETN
YEN GELfiME DNEM
AMALARIMIZ
Hudeybiye Anlaflmas sonrasnda Hz. Peygamber civar kabileleri slma davet

ederek ve komflu lkelere mektuplar gndererek dfl iliflkileri bafllatmfltr.
Hz. Muhammed,
K T A P dfl iliflkilerin yan sra siyas ve sosyal meselelerin zm
iin de urafl vermifltir. Yahudiler ile imzalanan anlaflmaya karfln zellikle Kaynuka Yahudileri anlaflma flartlarn ihll etmifl ve yaplan savafl, Mslmanlarn galibiyeti ile sonulanmfl,
T E L E V Z Y O N yaklaflk 700 kiflilik bir grup oturduklar yerden ayrlmfltr.
Nadr Yahudileri ise, taflnabilir mallaryla birlikte Medineden ayrlmfltr. Ben Kureyza Yahudilerinin yenilmesinden sonra sra Hayber Yahudilerine gelmifl ve 628
ylnn Mays aynda, Hayberin alnmasyla Yahudi sorunu nemli lde zme
NTERNET
kavuflturulmufltur.
Bu dnemde, Peygamberin asl hedefi, Mekkeyi ele geirmek ve Kbeyi putlardan temizlemekti. 629 senesinin Aralk aynda, Medineden yola kan slm ordusu, ksa sre ierisinde kan dkmeden Mekkeyi ele geirmifltir. Hz. Peygamberin vefatndan nce gereklefltirdii asker seferlerin sonuncusu Tebk Seferi
(630) olmufltur. Burada bir savafl yaplmamfl, kuzey snrlarn emniyet altna almak iin bir dizi anlaflma imzalanmfltr.
622 ylnda Medineye g eden Hz. Peygamber, aradan geen uzun srede farz
olan Hac grevini yerine getirememiflti. 632 ylnda Hz. Peygamberin Hac yapaca iln olunmufl, Veda Haccnda kendisine kalabalk bir heyet efllik etmifltir.
Hz. Peygamber, 8 Haziran 632 tarihinde ksa bir hastalktan sonra vefat etmifltir. Byk ifller baflard hayatnda, Bat Arabistann putperest kavimlerine slm
kabul ettirmifl ve bu dini bir kitapla pekifltirmifltir. slm inancna gre, o peygamberlerin sonuncusu olup vefatyla birlikte insanlk iin gnderilen vahiyler de son
bulmufltur.
131
DRT HALFE DNEM (632-661)

Hz. Ebbekirin Halifelii (632-634)
Hz. Peygamberin lmnden sonra Mslmanlarn ynetimine birinin gemesi
gerekiyordu. Bu dnemde, Hz. Ebbekir, Hz. mer, Hz. Osman gibi nemli isimlerin mensup olduu Muhcirler, Sad b. Ubdenin lideri olduu Ensr, Hz. Ali ve
Hz. Peygamberin amcas Hz. Abbasn mensup olduu l-i Beyt ve nihayet Muaviyenin baflnda bulunduu Emevler isimli gruplar vard. Byle karflk bir ortamda,
Hz. Peygamberin yakn evresi, slam ilk kabul edenlerden Hz. Ebbekiri halife
olarak seti. Bundan byle halifelik kurumu, slm dnyasnn en nemli din ve
siys makam olacakt.
Hz. Ebbekir, ilk olarak, kabileler arasnda ortaya kan Ridde hareketlerini
nlemekle ifle bafllad. Halifenin en byk hizmetlerinden biri, yalanc peygamberler ve irtidd olaylarnn kknden halledilmesi olmufltur. Bir ksm gnll Hlid
b. Velid komutasnda asilerin zerine gnderilmifl ve 633 ylnda yalanc peygamber Mseylimeye karfl kazanlan Arkaba (veya Akrab) zaferinden sonra Yemame blgesi, Medinenin hkimiyeti altna girmifltir. Bu zafer, slm fetih hareketlerinin de bafllangc anlamna gelir. Nitekim, Irak, Suriye ve Msra komflu blgelerdeki fetihler de bu dneme rastlar.
Hz. Peygamber zamannda, vahiy ktipleri tarafndan kt paralar, krek kemikleri, deri zerine yazlarak ezberlenen Kuran, Vahiy ktiplerinden Zeyd b. Sbit baflkanlndaki bir heyet tarafndan Hz. Ebbekir dneminde kitap (Mushaf)
haline getirilmifltir.
Hz. mer Dnemi (634-644)

Hz. Ebbekirin lmnden sonra Hz. mer halife olmufltur. Hz. Ebbekir, daha
ok sosyal ve siyas istikrarn salanmas ile meflgul olmufl, hilafetinin son aylarnda fetih hareketleri iin baz nemli admlar da atmfltr. Bu fetihlerdeki en nemli
rol Hz. Ebbekirin baflkumandan Hlid b. Velide aittir. Hlid b. Velid, 634 Nisannda fiama girmifltir. Arap ordularnn fiam ele geirmesinden sonra Hlid, kuzeye doru ilerlerken dier kuvvetler Filistine yayldlar. Herakliosun, svari birliiyle harekete gemesi sonucunda, Araplar fiamdan Yermuk nehri sahiline ekildiler. Temmuz 636da, Yermukta, Bizansn yenilmesiyle Suriye ve Filistin hemen
hemen fethedildi. Bu fetihlerin ardndan Hlid b. Velid baflkumandanlktan alnp
yerine Eb Ubeyde getirildi.
Suriyede kazanlan baflarlar, Filistin, Msr ve Kuzey Afrikann fethine zemin
hazrlamfl ve Amr b. As komutasndaki Mslman ordular, drt ay sren bir kuflatmann ardndan 637 tarihinde Kuds alarak Msrn fethi iin uygun ortam da
hazrlamfllard. Amr b. As, 639 tarihinde Arifli almfl; Fustat 641 ylnda ele geirmifl ve Mslman birlikleri 642 ylnda, skenderiyeyi fethetmifllerdir.
Batdaki fetihlerin yan sra kuzeyde, Irakta da bir takm faaliyetler bafllamfl ve
Hlid b. Velidin elde ettii baflarlar, Mslmanlar yeni fetihler iin cesaretlendirmifltir. Kdisiye Savafl (635)yla, ranllar yenilmifl ve Mslmanlara, rann kaplar almfltr. Arap ordular birka nemli zaferle Irak tamamen ele geirmifl ve
Zaros Dalar eteklerine kadar olan blgeye hkim olmufllardr. 642 ylnda yaplan Nihvend Savafl ile ran ordusu tamamen yenilmifltir. Arap tarihleri bu baflardan zaferlerin zaferi veya en byk zafer olarak bahsetmifllerdir. Bu zaferden
yaklaflk dokuz yl sonra son Ssn hkmdar Yezdicrdn ldrlmesiyle Ssn Devleti yklmfltr.
Ridde: slm dininden

dnmeye verilen addr.
132
Hz. mer dneminin sonuna yaklaflldnda, slm Devletinin snrlar, Msr,

Anadolunun gney kesimleri, Azerbaycan, Kafkasya ve ran dahil Ceyhun nehrine kadar uzanmfl bulunuyordu. Hz. mer, Kasm 644 tarihinde ranl bir kle olan
Eb Ll tarafndan hanerlenerek ldrlmfltr.
Hz. Osman Dnemi (644-656)

Ashab: Hz. Peygamber
dneminde yaflamfl, onu
grmfl ve sohbet etmifl
kimselere denir.
Hz. mer, lm dfleinde, Ashabdan alt kiflilik bir flra atamfl ve bunlar aralarndan birini halife semek zere grevlendirmifltir. fira, Hz. Osman 644 ylnda
halife olarak belirlemifltir.
Hz. Osman devrinin ilk yllarnda fetih hareketlerine devam edilmifltir. Taberistan alnmfl ve Trkistana ilk aknlar bafllamfltr. fiam valisi Muaviye, Anadolunun
baz blgeleri ile Kbrs ve Rodosu fethetmifl ve Kbrs yllk vergiye balanmfltr.
Ayrca, Afrikann kuzey ksmlar ele geirilmifltir. Bu dnemde Kurann deiflik
biimde okunmasndan ortaya kan ihtilafn zlmesi iin Hz. Ebbekir devrinde mushaf haline getirilen nshadan istinsah (kopya) yaplmfltr.
Hz. Ebbekir ve Hz. mer dneminde Emevlere rabet edilmemifl, Hz. Osman
ise halifelii sresince kendi akrabalarna yaknlk gstermifl baflta Muaviye olmak
zere Emev soyundan olan valiler byk arazi sahibi olmufllard. Btn bunlar,
halk devlet idaresinden soutmufl ve her tarafta genel bir hoflnutsuzluk yaratmflt. 656 ylnda memnuniyetsizliklerini ifade etmek iin Msrdan Medineye gelmifl
olan bir grup, halifenin evini basarak onu ar flekilde yaraladlar. Bu olayn ardndan Hz. Osman hayatn kaybetti. Hz. Osmann ldrlmesi, slm tarihinde bir
dnm noktas olup slmda birliin ifadesi olan halifelik kurumunun din itibar
zedelenmifltir.
Hz. Ali Dnemi (656-661)

Biat: taat etmek, kabul
etmek, onaylamak
Hz. Osmann ldrlmesi, slm tarihinde srp giden birok kanl olayn bafllangc olmufltur. Hz. Osmandan sonra halifelik makamna Hz. Ali seilmifltir. Ashabn bir ksm yeni halifeye biat etmekte tereddt gstermifltir. Hz. Ali hilafete
getiinde bir takm gruplar da siyas alanda mcadele ediyorlard. Bu gruplar:
Liderliini, Suriye ve Filistin valisi Muaviyenin yapt Emevler,
Talha ve Zbeyrin iinde bulunduu ve daha sonra Hz. Ayflenin etrafnda
toplanacak Medine grubu.
Allahn emri ve Peygamberin snneti zerine yaflamay seen dindar grup,
Hz. Ali ve onu destekleyenler.
Hz. Ali halifelik makamna geer gemez, Talha ve Zbeyr, Hz. Osmann katillerinin bulunmas iin Mekkede Hz. Ayfle ile bir araya gelerek muhalefete baflladlar. Mekkede kalarak Medineye karfl muhalefet edemeyeceklerini anlaynca
Basraya gittiler. Btn bu yaflananlarn ardndan Hz. Ali, Medinedeki desteinin
azaldna inanarak 656 ylnn Ekim aynda Kfeye doru yola kt. Bylece Medine, slm Devletinin siyas merkezi olmaktan kmfl ve ilk defa slm ordusu,
Mslmanlardan oluflan bir baflka orduyla karfl karflya gelmifltir.
Kfelilerin desteini kazanmfl olan Hz. Ali, Basra zerine yrmfl ve grflmeler sonusuz kalnca savafl kanlmaz olmufl, muhalefetin baflnda bulunan Talha ve Zbeyr bu savaflta hayatlarn kaybetmifllerdir. slm tarihinde Cemel Vakas
(656) ad verilen bu savafl, Hz. Ayflenin bindii devenin etrafnda cereyan ettii
iin bu flekilde isimlendirilmifltir. Savafl sonrasnda Hz. Alinin halifelii btn
Irakta tannmfl ve Kfe merkez haline getirilmifltir.
133
Hz. Osmann intikamn alma grevi, Emev slalesinin baflnda bulunan Suriye valisi Muaviye b. Eb Sfyana kalmflt. Muaviye, dorudan halifelik makamnda hak iddia etmiyor fakat Hz. Osmann lmnden tr Hz. Aliyi itham ederek
makamna glge dflryordu. Muaviye, Hz. Alinin kendi yerine gnderdii valiyi kabul etmeyince halife, ordusuyla birlikte Suriyeye doru yola kt. ki ordu
657 ylnda, Suriye snrndaki Sffn yaknlarnda karfllaflt. lk arpflmalarda Hz.
Ali baflar elde etse de Muaviye bu durumu, Msr valisi Amr b. As sayesinde deifltirdi. Malup durumdaki Suriyeliler, Kuran sayfalarn mzraklarnn ucuna takarak,
meselenin zm iin Kurann hkmlerine baflvurulmasn istediler. Muaviyenin taktii etkisini gstermekte gecikmedi. ki taraftan seilecek hakemler, meseleye bir zm bulacaklard. slm Tarihinde Hakem Olay olarak bilinen bu
olayda, Eb Musa el-Eflar Hz. Alinin, Amr b. As ise Muaviyenin hakemi olarak tayin edildi. Hakeme baflvurma durumu, Hz. Alinin nne ksa srede baz glkler karmflt. Bu hareketten memnun olmayan baz taraftarlar isyan ettiler. Hz.
Aliden ayrlarak Kfe yaknlarndaki Harurada toplanan bu grup ileride Hricler
olarak adlandrlacakt.
Hakemler Ocak 659 tarihinde Ezruhta karfllafltlar. Hakemlerin verdii karara
gre, Hz. Ali ve Muaviye halife olmaktan azledilerek halkn oylaryla yeni bir halife seilecekti. Fakat durum deiflmifl, Muaviyenin hakemi Amr b. As, Hz. Alinin
hakemi Eb Musa el Eflarnin karar uyarnca azledilen halifenin yerine kendi adayn tayin ettiini ifade etmiflti. Bu olay sonrasnda Hz. Ali ve taraftarlarnn etkisi
azalmfltr. Muaviye, Msr ele geirerek Hz. Aliyi byk bir kaynaktan daha mahrum etmifltir. 660 tarihinde ise Kudste halifeliini ilan ederek halkn kendisine biat etmesini salamfltr.
Hz. Ali, Suriye zerine bir sefer yapmann gerekliliine inanyordu. Bunun iin
hazrlk yapt srada, Ocak 661 ylnda bn Mlcem isimli bir Hric tarafndan Kfe camiinde namaz srasnda ldrld. lmnden sonra olu ve halefi durumunda bulunan, mizac gerei barflsever olan Hz. Hasan, hakkn Muaviyeye devretmek zorunda kald. Bu durum sonrasnda, Muaviye, Iraka girerek halkn biat etmesini salamfl ve halifelii btn slm Devletinde tannarak Emev Devletinin
temelleri de atlmfltr.
Hz. Ali halife olduu zaman siyaset sahnesinde bulunan gruplar hangileridir?
SIRA SZDE
EMEVLER DNEM (661-750)
Hricler: Hz. Ali

taraftarlarndan bazlarnn
onun kuvvetlerinden ayrlp
ona karfl dnmesiyle ortaya
kan gruptur. Hz. Aliyi
katleden bunlardan biriydi
ve bu grup, Emevlere de
onlarn haleflerine de
muhalefete devam ettiler.
D fi N E L M
Kureyfl kabilesinde, Abdu- Menafn oullar olan Haflim ile Abdufl-fiems iki nemli ailenin kurucusu oldular. Bylece, Haflimler ve Emevler olarak adlandrlan iki
S Orekabetin
R U
nemli aile ortaya kmfl ve bu iki aile arasnda yllar srecek bir
tohumlar da atlmfltr. Hz. Osmann halifelii dneminde bu rekabet iyice belirgin hale
gelerek bu durumdan yararlanan Muaviye b. Eb Sfyan, drt halife
D K K A Tdneminden
sonra Emev Devletini kurdu. Bu devirde fetih hareketleri ynde devam etmifl
olup, birincisini Trkistan ynndeki hareketler oluflturuyordu.
Bu blgeye yapSIRA SZDE
lan seferler sonucunda Emev ordular, Kbil, Buhara, Sicistan, Nesef ve Baykent
gibi yerlerin yan sra byk ganimetler de elde etmifllerdi. Anadolu ve stanbul,
AMALARIMIZ
fetih hareketlerinin younlaflt ikinci blgedir. Muaviye, Bizans
mparatorluuna
karfl yaplan mcadeleyi daha aktif bir ierie kavuflturmufl ve stanbul zerine bir
sefer yaplmfl ama sonu alnamamfltr. Bu arada deniz seferlerine yeniden bafl T A P seferlerde
lanmfl, Kbrs, Rodos, Sakz gibi adalar alnmfl ve stanbula Kyaplacak
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
134
Cizye: slm hukukuna gre,

zmm statsnde kabul
edilenlerden himye ve
gvenlikleri iin alnan
vergi.
nemli bir s haline gelecek Kapda yarmadas da fethedilmiflti. Fetih hareketlerinin son blgesini Kuzey Afrika oluflturur. Kuzey Afrikadaki mcadele daha ok
Berberlere karfl verilmifl; bir ksm slmiyeti kabul ederken bazlar da cizye vermeye devam etmifllerdir.
Muaviye dneminde, yaplan nemli fetihlerin yan sra devlette dzenin salanmasna da byk zen gsterilmifl ve Halife ile fiamdaki flrann ald karar
dorultusunda Muaviyenin olu Yezid, slm tarihinde ilk defa olarak veliaht tayin edilmifltir. Nitekim, babasnn lmnden sonra Yezid (680-683), hilafet makamna oturmufltur.
Yezidin halife olmas ve Emevlerin yrtmfl olduu siyaset, Suriye ynetimine duyulan fkeyi arttrmfl ve Hz. Alinin kk olu Hz. Hseyinin etrafnda,
Emev hilafetine muhalif bir hareketin domasna sebep olmufltur. 680 ylnda Hz.
Hseyin ve taraftarlar, fiam ynetimine son vermek amacyla harekete getiler.
Ancak, Hz. Hseyin ve ailesinden birok kifli Emevler tarafndan Kerbelda katledildi. Kerbel Olay olarak anlan bu hadise, Emev iktidarna karfl muhalefeti
glendirmekle kalmayp muhalefetin Hz. Ali ailesi etrafnda toplanmasna sebep
olmufltur. Nitekim, Hz. Hseyinin Kerbelda flehit edilmesinin ardndan, ran,
Mekke ve Medinede isyanlar kmfltr.
Yezid, 683 ylnda ldkten sonra yerine olu II. Muaviye halife olmufl ve alt
aylk ksa halifeliine lkedeki i karflklklar damgasn vurmufltur. 684 ylnda
Emevlerin dier kolundan gelen Mervn b. Hakem (684-685) halifelik makamna
gemifltir. Yeni halifenin iflbaflna gemesiyle birlikte, Emevlerin Sfyniye kolu
son bularak, bir dier kolu olan Mervnler iktidar sahibi oluyordu. Mervn b. Hakem, Suriye ve Filistindeki karflklklara son vererek Msr ve Kuzey Afrikay yeniden Emev topraklar arasna katmfltr. 9 aylk hilafetinin ardndan 685 ylnda
olu Abdlmelik b. Mervn (685-705) halife olmufl ve ilk olarak, Suriye ve Msrda
iflleri yoluna koymufl ve Iraktaki muhalefeti ortadan kaldrmfltr. Irakn ele geirilmesinden sonra Abdlmelik, Haccac b. Yusuf es-Sakf komutasndaki 20 bin kiflilik bir orduyu Mekke zerine gndermifltir. Haccac, Mekkedeki direnifli yok etmeyi baflarmfl ve 694 ylnda Kbeyi yeniden infla ettirmifltir. Bu baflarlardan sonra Abdlmelik, Afrikaya dnerek btn Kuzey Afrikann slm idaresine girmesini salamfltr. Bu dnemde, Kbrs, Emev-Bizans ortak ynetimine braklmfltr.
Abdlmelik, Bizansa olan demesini, kendi bast altn paradan yapmak isteyince savafl kanlmaz olmufl, ukurovada yaplan savafl, Bizans kaybetmifl ve Emevler vergiden kurtulmufllardr. Siyas dengeyi saladktan sonra halife Abdlmelik,
ilk slm sikkeyi de bastrmfltr.
Abdlmelikin lmyle yerine olu Velid (705-715) halife olmufltur. Velid,
memleketin imar hususunda byk gayret gsterdii gibi fetih hareketlerini de
srdrmfltr. Kuteybe b. Mslim komutasndaki Emev ordular, Buhara, Semerkand, Harezm ve Fergana gibi blgeleri fethetmifllerdir. Ayrca, 711 ylnda yaplan
sefer ile Emev ordular spanyaya geerek blgenin fethine bafllamfllardr. Velidin lmnden sonra kardefli Sleyman, (715-717) fiama gelerek halifelik makamna oturmufltur. Sleyman, stanbul zerine kardefli Mesleme b. Abdlmelik komutasnda bir ordu gndermifl ancak bir yl sren kuflatmadan sonu alnamamfltr. Sleyman, Emev ordusunun stanbul kuflatmas devam ederken hayata veda
etmifltir.
135
Sleymandan sonra yerine geen mer b. Abdlaziz (717-720) slm Devletinin mevcut topraklarnn yeterli olduunu dflnyor ve yeni topraklar kazanmak yerine adil bir idare kurmann gereine inanyordu. zellikle, slm kabul
eden kalabalk saydaki Zmm toprak sahiplerinin daha az vergi demek istemeleri en nemli sorunlar arasnda yer alyordu. Yine bu dnemde mer, mevlnin
ordugh flehirlere yerleflmelerine izin vererek onlar harc ve cizyeden muaf tuttu ve mevaliye aylk denmesi prensibini de kabul etti. mer b. Abdlazizden
sonra Emev tahtna II. Yezid b. Abdlmelik (720-724) geti. II. Yezid, Haric isyanlar ile uraflmfl, Trkistandaki Trklerle savaflmfltr.
II. Yezidin lmyle Emev halifesi olan kardefli Hiflm (724-743) dneminde
Trkistan blgesinde Trklere karfl yaplan savafl, bu dnemin tamamn kapsar.
zellikle, Hazarlara karfl verilen mcadele, uzun sre baflarya ulaflmasa da Mervn b. Muhammed, Hazarlar malup etmeyi baflarmfltr. Hazarlar, Mslman olmak flartyla barfl kabul etmifllerdir. Hiflm dneminde, Endls valisi Anbese b.
Sheym-i Kelb komutasndaki ordu spanyadaki fetihlerine devam etmifltir. Abdurrahman b. Abdullah, Endls valilii srasnda Avrupay geerek kuzeyden Bizansa inmeyi ve Akdenizi bir slm gl haline getirmeyi hayal etmifltir. Abdurrahman ordusuyla, Fransaya doru harekete gemifl, Burgonya ve Lionu alarak
Sene ulaflmfltr. Emev ordular, Franklarn baflkentine doru ilerlemekle elde ettikleri ganimetleri alp geri dnmek arasnda tereddt etmifllerdir. Bu durumdan
yararlanan Franklar, Emev ordularyla yaptklar savafl kazanmfllardr. Hiflm devrinde, Bizans ile yaplan savafllarda Anadolunun i blgelerine kadar gidilmifl ve
baz flehirler fethedilmifltir. Muaviye b. Hiflm, Bizans imparatoru Leonla barfl yaparak savafla son vermifltir.
Hiflm dneminin en nemli olaylarndan biri, Zeyd b. Zeynel Abidinin isyandr. Rfz Hareketinin bafllangc olan bu isyanda, Zeydin ldrlmesi, Abbas
taraftarlarnn alflmalarnn hz kazanmasna sebep olmufltur.
Hiflm devrinin son gnlerinde Abbaslerin faaliyetleri artarken fetih hareketleri de azalmfltr. Hiflmn lmnden sonra Emev Devletinde sratli bir kfle tanklk edilmifl ve i mcadeleler fliddetlenmifltir. zellikle, fii ve Hric muhalefetin etkisiyle devletin otoritesi Suriyede bile tartfllr olmufltur.
Hiflmn lm zerine II. Velid b. II. Yezid (743-744) Emev tahtna gemifltir.
Bu dnemde Emev Devletinin her tarafnda isyanlar kmfl ve bu kargafla ortamnda, III. Yezid b. I. Velid kendi adna hutbe okutup gizlice biat almaya alflmfltr. Bu, Emev tahtnda ilk defa intihalle iktidara geme anlamna gelir. III. Yezidin birka ay sren halifeliinden sonra yerine kardefli brahim (744) gemifl ancak i atflmalar sonucu ksa srede tahtn Mervn b. Muhammede (744-749) brakmak zorunda kalmfltr. 744 ylnda ifl baflna geen Mervn, Harran hkmet
merkezi yapmfltr. Bu son halife dneminde, Emev Devleti tam bir kfl iine
girmifl ve slm lkesi karflklklarla sarslmfltr. Mervn, lkedeki isyanlarla uraflrken Abbaslerin, Emev karflt propagandalar da yaylmak iin gerekli ortam
bulmufltur. Mervn, lkesini kurtarmak iin gereken abay gsterse de artk ok
ge kalnmfltr.
Zmm: Fethedilen
blgelerdeki msamaha
edilen dinlerin mensuplar
anlamna gelmektedir. Ehl-i
kitaplar eer slm
egemenliinde yaflyorsa
bunlara Ehl-i Zimmet veya
Zmm denir. slm hukuku,
drt din mensubunu
genellikle Ehl-i Kitap kabul
etmifltir. Bunlar
Hristiyanlar, Musevler,
Mecusiler ve Sabilerdir.
slm hukukuna gre,
Zmmlerin varlklar ve
gvenlikleri slm devletinin
sorumluluu altndadr.
Muaviye dneminde fetih hareketleri hangi blgelere ynelmifltir? SIRA

Bu fetihlerden
ne gibi
SZDE
sonular elde edilmifltir?
Mevl: Arap olmayan

Mslmanlara verilen isim
olup, teoride mevl, Araplar
ile eflit haklara sahipti ve
baz vergilerden muaft,
fakat uygulamada, Araplar,
onlara karfl stn ve
kmser bir tavr
taknarak, mevlyi uzun
mddet slmn sunduu
madd imknlardan uzak
tutmufllard.
Harc: slm hukukuna
gre, Mslman
olmayanlarn rnleri
zerinden alnan bir tr
vergi.
Rfz Hareketi: Rfza
frkasndan olan, Hz.
Ebubekir ve Hz. merin
halifeliini kabul
etmeyenler. Rfz, genifl
anlamda snni mezhebinin
din anlayfln ve kurallarn
benimsemeyen, Hz.
Muhammedden sonra yerine
Hz. Alinin gemesi
gerektiini ileri sren
kimsedir.
fii: fiia mezhebinden
olanlar, halifeliin ilah
hakla Hz. Peygamber
ailesinden gelenlere,
zellikle Hz. Aliye ait
olduuna inananlar.
ntihal: Kendi hakk olmayan
bir fleyde hak iddia etme
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
136
ENDLS EMEV DEVLET (756-1031)
Slav: Bafllangta, sadece

Dou Avrupal kleler iin
kullanlsa da Slav tabiri
zaman ierisinde Endls
Emev devletinin hizmetinde
bulunan Avrupal btn
kleler iin kullanlmfltr.
Arap fethi ncesinde Hristiyan olan spanyada halkn, derebeyleri ve rahiplerin

basklarndan bkmfl olmas, Mslmanlarn bu topraklara ayak basmasyla birlikte ksa srede slm dinini kabul etmelerini salamfltr. Fetihten sonra yaplan glerle birok Arap ve Berber buraya yerleflmifltir. zellikle, 742 tarihinde ayaklanan
Berberleri bastrmak iin gnderilen Suriyelilere buraya yerleflme hakk verilmifl
ve kendilerine fiam ya da Suriyeli denilmifltir. spanyada, Suriyelilerin gl duruma gelmesi, Emev hanedanna mensup Abdurrahman b. Muaviye (756-788)ye
gerekli ortam hazrlamfl ve Kurtubay ele geiren Abdurrahman, 756 ylnda Endls Emev Devletini kurmufltur. lmnden sonra tahta kan olu Hiflm b.
Abdurrahman (788-796) dneminde Hristiyanlara karfl mcadele verilmifltir. Hiflmn olu Hakem (796-822) dneminde uzun yllar srecek isyanlar, Endlse
Hristiyan saldrlarn kolaylafltrmfltr.
Endls Emev Devletinin kurulufl yllar yukarda belirtilen olaylarla gemifltir.
II. Abdurrahman (822-852), devrinde merkez ve brokratik idare yeniden dzenlenmifltir. Ayrca, doudan bilim adamlar ve eflitli kitaplar getirilmifltir. Bu yllar,
Endlste bir barfl ve huzur dnemi olmufltur. lm ile yerine geen olu Muhammed (852-886) kararl siyas tutumuna ramen i karflklklarn kmasn engelleyememifltir. Muhammedin ardndan olu Munzir (886-888) tahta getiinde
lke, babasndan miras kalan isyanlarla alkalanyordu. Yaplan seferler sonucunda, asayifl temin edilmifl ancak kardefli Abdullah b. Muhammed (888-912) salanan
huzuru koruyamamfltr. Yeni halife III. Abdurrahman (912-961) i karflklklar
bastrarak asayifli tekrar kurmufltur. Araplar, Berberler ve Mslman spanyollarn
meydana getirdii toplumsal yap, III. Abdurrahmann dayand en nemli gc
oluflturmufltur. III. Abdurrahman, Endls, refah ve huzurun hakim olduu bir
lkeye dnfltrerek Endls Emev Devletinin ikinci kurucusu olarak kabul edilmifltir. Fatm Devleti kendi hilafetini kurunca, III. Abdurrahman da kendisini halife ilan etmifltir. Bu dnemde baflkent Kurtuba, bir bilim merkezi haline gelmifltir.
Yerine geen olu II. Hakem (961-976) binlerce ciltlik kitaptan oluflan bir ktphane kurmufltur. Dneminde bilim ve sanata byk nem verilmifltir. II. Hakemin
lm ile tahta geen II. Hiflm (976-1009) henz 12 yaflnda olduu iin devleti
Zaptiye Birliklerinin baflnda bulunan bn Eb mir idare etmifltir. bn Eb mir, Hristiyanlara karfl byk galibiyetler kazanmfl ve halifeyi korumak bahanesiyle muhalif devlet adamlarn ortadan kaldrmfltr. Onun lmnden sonra olu Muzaffer
de babasn izleyerek II. Hiflm devlet ifllerinin dflnda brakmfltr. spanyol Mslmanlarn ifle karflmasyla birlikte, Emev ailesine duyulan iten ballk, bn Eb
ailesinin sonunu getirmifltir. Endlsllerle, Berberler arasndaki rekabet Slavlar
(Sakalibe) adl yeni bir grubun domasna zemin hazrlamfl, devlet hizmetinde
ok fazla kullanlmalar ve Berberlerle atflmalar, Endls Emev Devletinin kflnde etkili olmufltur.
11. yzyl itibaryla, Endls Emev Devleti i karflklklar ve iktidar mcadeleleri nedeniyle paralanmaya bafllamfltr. Kurtuballarn Endls Emev tahtnda
yaptklar deifliklik, kfl hzlandrmfl ve kk beylikler dnemi bafllamfltr.
Son Emev hkmdar III. Hiflm, Kurtubaya gelerek tahta oturmasna ramen
yapt ifllerin halk tarafndan ilgi grmemesi zerine tahtn terk etmek zorunda
kalmfltr. Kurtuballarn hilfeti btnyle ortadan kaldrmalar, Endls Emev
Devletinin varlna da son vermifltir.
137
ABBAS DEVLET (750-1258)

ranl bir kle olan Eb Mslim, 747 ylnda rann Horasan eyaletinde bir isyan
hareketi bafllatt. Eb Mslim, Horasann her tarafnda Emevlerin zulm ve basklarn vurguluyor ve Abbaslerin, Hz. Peygamberin amcas, Hz. Abbasn soyundan gelmeleri nedeniyle hak sahibi olduklarn belirterek halk ayaklanmaya teflvik
ediyordu. Eb Mslimin taraftarlar genellikle, ranl ve Mervli kyller ile aralarnda idar grevlerde bulunan Araplardan olufluyordu. 748 ylnda Merve girerek
halkn desteini alan Eb Mslim, Horasan bafltanbafla istil etti. Ordular 749 tarihinde Diclenin kolu Zap Suyunu geerek, Emev glerini bozguna uratt. Hareketin lideri Ebl Abbas (749-754) Kfede halife ilan edildi. Irak ve Suriyede elde edilen galibiyetler, Emevlerin sonunu getirdi ve yeni halifenin otoritesi ksa srede slm topraklarnda yayld. Bu durum, slm tarihinde yeni bir dnemin bafllangc anlamna gelir.
Abbasler ilk olarak isyann mimar Eb Mslimi ve taraftarlarn ortadan kaldrdlar. Abbas iktidarna karfl Emev taraftarlarnn isyan ve kprdanmalar bafl gsterse de bunlar kanl bir flekilde bastrld. Ebl Abbas, lmeden nce kardefli Eb
Cfer Mansru (754-775) kendisine veliaht tayin etti. Eb Cfer Mansrun ilk yllar, Bizansn tahrip ettii Malatyann imar, Anadoluya yaplan aknlar ve Bizansla gereklefltirilen esir deiflimine ynelik faaliyetlerle gemifltir. Bu dneme,
ayn zamanda Hz. Peygamberin torunlarndan Hz. Hasan ailesinin isyan da damgasn vurmufltur. Abdullah b. Hasann oullar Muhammed ve brahimin isyan,
Halife Mansr tarafndan ksa srede bastrld ancak bu olay ile Mansr, Ben Haflim ailesi ile Hz. Abbas ailesi arasndaki ilk ihtilafn da mimar oldu.
Kfenin Hz. Ali taraftarlar, fiamn ise Emevlerle dolu olmas, Eb Mansru,
yeni bir hkmet merkezi kurmaya mecbur etmifl ve bu ifl iin Badat seilmifltir.
fiehrin inflasna 762 ylnda bafllanmfl, drt yl sren inflaatn ardndan yeni baflkent
meydana kmfltr. lk halife Ebl Abbas olmakla birlikte devletin asl kurucusu
Mansr olmufltur. lmeden nce, olu Mehdyi (775-785) veliaht ilan etmifltir.
Mehd, babas Mansrdan huzuru byk lde salanmfl bir devlet devralmfltr.
Ancak, Mehd, Mecsilerin isyanlar ile Horasandaki Mani ve Mazdek inanlarna
karfl mcadele vermifltir. Yine, Mervde, kendisinin Tanr olduunu ilan eden Mukannann isyan da bastrlmfltr. Abbas Devletinin i sorunlarla uraflt dnemde, Bizansllar Marafla girmifltir. Bu durum zerine 782 ylnda Bizansa karfl verilen mcadele baflarl olmufl, yaplan anlaflma ile Bizans mparatorluu, yllk vergi demeyi kabul etmifl ve ordu ganimetlerle geri dnmfltr.
Mehd, ld zaman yerine olu Musa el-Hd (785-786) geti. Ksa sren hilafetinin ardndan 786 ylndaki lmnden sonra kardefli Hrn Refld (786-809)
Abbas halifesi oldu. Hrn Refld, Abbas Devletinin en baflarl hkmdarlarndan biri olup saltanat hanedann en parlak dnemidir. Dneminde ziraat, ticaret,
sanayi, bilim ve eitimin dzeyi ykselmifl, Badat, Dounun en byk ve en
nemli iktisad merkezi olmufltur. Hrn Refldin baflarsndaki en byk rollerden
biri Bermeklere aittir. Bermek ailesi, Abbas Devletinin on yedi ylna tanklk
etmifl ancak hanedana alternatif bir iktidar oda olmay dflnenlere ibret olmas
amacyla, ar flekilde cezalandrlarak ortadan kaldrlmfltr. Cezalandrlmalarnn
temel nedeni, sahip olduklar etki ve snrsz gtr.
Hrn Refld, Badattaki iktidarn glendirmenin yan sra lkenin baflka blgelerinde de bir takm faaliyetlerde bulunmufltur. Kuzey Afrikann idaresi babadan
oula geecek flekilde brahim b. Aleb ailesine braklmfl ve buras devletten ayr-
Bermekler: Belh civarnda

yaflayan ranl bir aile olup
baz kaynaklarda ise Belh
kenti Budist rahipleri
soyundan gelen Orta Asya
ranllar olarak
tanmlanmaktadrlar.
Mensuplarndan Halid b.
Bermek, slmiyeti seerek
Emev saraynda
bulunmufltur. Abbas
devletinin ilk halifesi Ebl
Abbasn yaknnda yer
almfl, Mansur dneminde
de baflvezir olmufltur.
Halidin olu Yahya, Harun
Reflid dneminde vezir
yaplmfl, yafllannca
grevini olu Cafere
brakmfltr.
138
Mutezile: Kaderi inkar edip,

kul yaptklarnn yaratcsdr
diyen ve Allahn sfatlarn
kadm saymakta ehl-i
snnetten ayrlan ve Vasl
bin Atann yolunda olan
kimselerdir.
lan ilk toprak paras olmufltur. Devrinin en nemli olaylarndan bir dieri, Bizansla
yaplan savafllardr. Bizansn anlaflmalar defalarca ihll etmesi sebebiyle yaplan savafllar, Bizans mparatorluunun daha ar vergiler demesiyle sonulanmfltr.
Hrn Refld, yaklaflk 23 yl sren hilafetinden sonra, 809 tarihinde vefat etmifltir. Hrn Refld dnemi, Abbas saltanatnn en parlak noktas olarak grlmekle
birlikte kfln ilk izlerine de bu devirde rastlanr. spanya ve Kuzey Afrika, Abbas egemenliini sadece ismen tanyan ve kendi kendilerini yneten bamsz
blgeler haline gelmifltir. Halifenin lm ile oullar, Memn ile Emin arasnda
bir i savafl patlak vermifltir. ktidarda bulunan Emin (809-813)in, olu Musay,
kardefli Memnun yerine veliaht iln etmesi bir i savafl sebebi olmufltur. Emin ve
Memnun ordular iki defa savaflmfl ve her iki mcadeleden de Memnun ordular galip ayrlmfltr. 813 ylnda kardeflini yenerek iktidar devralan Memn (813833), baflkent Badatn yan sra Mervde de ikamet etmifl ve zellikle bilim ve sanat faaliyetlerine ok nem vermifltir. Abbas tarihinde savaflla tahta geen ilk halife unvanna sahip olan Memn, veziri Fazl b. Sehle devlet ynetimini devretmifl
ancak bu durum, pek ok ayaklanmann kmasna sebep olmufltur.
Memn, Hz. Ali ailesiyle Hz. Abbas ailesi arasndaki ihtilaf gidermek iin
mam Ali er-Rzay kendisinden sonra veliaht ilan etmifltir. Abbasler bu duruma
tepki gstermifllerse de Ali er-Rzann ani lm sorunun bymesini engellemifltir. te yandan, Badatta daha nce halife ilan edilen brahim b. Mehdnin yenilmesiyle Memn, 819 ylnda Badata girerek asayifli yeniden salamfltr. Memn
devrinin en nemli olaylarndan biri de Babekin isyandr. Babekin mensubu olduu Hrremler hareketi, Eb Mslimin lmediine ve dnyaya dneceine
inanmaktayd. lkedeki karflklklardan tr Hrremlerin hareketi bastrlamad.
Nihayet, Memnun ardndan tahta oturacak olan halife Mutasmn komutanlarndan Afflin, Babekin zerine gnderildi ve Babek yakalanarak katledildi.
Memn, Babek syanna verdii destek nedeniyle Bizansa karfl bir sefer dzenlemifl, Tarsusa kadar gelmifl ve burada hayatn kaybetmifltir. 833 ylnda halife olan
Mutasm (833-842) zamannda, Babek syann frsat bilen Bizans, Abbas topraklarna saldrmfl ancak karfl hareketle Bizans kuvvetleri bozguna uratlmfltr.
Mutasm, genellikle Trk lkelerinden gelen cretli askerlerden oluflan bir ordu kurmufl ve yeni ordusu iin Samarrada bir ordugh flehir infla etmifltir. fiehrin
byk bir ksm Trk reislere ayrlmakla birlikte mevller de Abbas idaresinde baz mevkileri elde etmeye bafllamfllard. Trk birliklerinin halifeleri etki altna aldklar ve isyanlara sebep olduklar grfl, Mutasm aleyhinde baz olumsuz fikirlerin yaylmasna sebep olmufltur.
Halifenin lmyle yerine geen Vsk (842-847), ilk yllarnda i isyanlarla uraflmfl ve huzuru salamay baflarmfltr. 845 ylnda Bizansla barfl yaplmfl ve esirler karfllkl olarak deifltirilmifltir. Olu kk olduu iin Vskn ardndan taht,
kardefli Mtevekkile (847-861) gemifltir. Mtevekkil, iktidarnn ilk yllarnda uzun
zamandan beri devletin resm inanfl haline gelen Mutezile kolunun yerine ehl-i
snneti geerli klmfltr. Ayrca, Mtevekkil, Trk kumandanlarn etkisinden kurtulmak iin fiama yerleflmeye karar vermifl fakat uyum salayamad iin Badata
geri dnmfltr. Mtevekkilin olu Muntasr, (861-862) hassa birliinin baz yeleriyle babasn ldrerek tahta gemifl ancak ksa bir sre sonra rahatszlanarak
hayatn kaybetmifltir. Muntasrn lm zerine kumandanlarn ortak kararyla lkab Mustain (862-866) olan Ahmed b. Muhammed yeni halife seilmifltir. Ancak,
sonraki yllarda hapishanede bulunan Mutezin (866-869) tahtta hak iddia etmesi
sebebiyle, iki taraf arasnda kan savafltan Mutez galibiyetle ayrlmfltr. Mutezin
139
ldrlmesi zerine Muhtedibillah (869-870) lkabyla anlan Muhammed b. Vsk

tahta gemifl fakat hilafeti yalnzca 11 ay kadar srmfltr.
Mutemid (870-892) dneminin en nemli olaylarndan biri Saffr hanedannn
kurucusu olan Yakup b. Leysin isyandr. Saffr isyannn bastrlmasndan sonra
sra Zenci syanlarna gelmifltir. ki yl sren mcadele, zm de beraberinde
getirmifltir. Mutemid, olunu kendisinden sonra veliaht olarak grmek istese de
yeeni Ebl Abbas el-Mutezid (892-902) tahtn sahibi olmufltur. Bu dnemin en
nemli olaylarndan biri, Karmatlerin isyandr. Hamdan Karmatn isyanyla bafllayan Karmat hareketi, Abbas birlikleri tarafndan bastrlsa da devletin zayf dflmesinin en byk nedenlerinden biri olarak kabul edilmifltir.
Mutezidden sonra tahta geen kardefli Muktef (902-908) dneminde de Karmatler, Suriye, Badat ve Basrada tahribatlarna devam etmifllerdi. Muktefi dnemi, Msrdaki Tolunoullar Devletinin yklmas asndan da nemlidir.
Muktefden sonra iktidara geen kardefli Muktedir (908-932) zamannda bir
ok blgede isyan kmfl, Afrikadaki baz topraklar ve Musul kaybedilmifltir. Muktedir ldrldkten sonra yerine geen el- Kahir, (932-934) tahttan uzaklafltrlarak
hapsedilmifltir. Yerine nceki halife Muktedirin olu Rz (934-940) gemifl, mal
skntlar ve iktidar ekiflmelerinin yan sra bir ok savafl da kmfltr. Rzden
sonraki halife Muttek (940-944) dneminde, Trklerin etkisi en yksek dzeye
kmfltr. Bir sonraki halife Mstekf, (944-946) Trklerden kurtulmak iin Bveyh hkmdarnn Badat zerine yrmesine itiraz etmemifl, hatta bu durumu bir
are olarak grmfltr. 945-1055 tarihleri arasnda Abbas Devleti, Bveyhlerin
idaresinde kalmfl ve Mstekf, Bveyh hkmdar tarafndan 946 ylnda tahttan
indirilerek hayatn hapiste geirmifl ve orada lmfltr.
Abbas Devletinin en gl dnemi, kurulufltan itibaren 120 yl kadar srmfl
ardndan toprak kayplar bafllamfltr. Bir ran hanedan olan fiii Bveyhler dneminde, Abbas halifeleri etkilerini kaybetmifl ve bu durum, hilafetin kfln beraberinde getirmifltir. Abbasler, Bveyhlerin etkisi altna girerken Msrda Fatm halifelii zirvesini yaflyordu. Msr ve Suriyede otoriteleri tannyor, Hicaz ve Yemende halifeleri adna hutbe okunuyordu. 1242 ylnda Mustasm son Abbas halifesi olarak tahta gemifltir. Mool hkmdar Hlg ordularyla Badat zerine yrmfl ve flehri kuflatarak Abbas ordularn yenmifltir. Ksa sre sonra halife de Hlg ve ordusundan nasibini almfl, ailesiyle birlikte hayatn
kaybetmifltir. Abbas Devleti, 1258 ylnda Hlg tarafndan ortadan kaldrldktan
sonra 1261 tarihinde Msrda Klemenler tarafndan halife ilan edilen Mustansr ile
birlikte glge halifeler dnemi de bafllamfl olur. Bylece, 1517 ylna kadar Msrda, Abbas halifeleri fiilen g sahibi olmasalar da iflbaflna gelmeye devam etmifltir. Nihayet, Yavuz Sultan Selimin, Msr fethinden sonra halifelik Osmanllara
gemifltir.
Eb Mansurun baflkent olarak Badat semesinin sebepleri nelerdir?
SIRA SZDE
SLM KLTR VE UYGARLII
Karmat: fiii gruplarn en

nemlilerinden biri olup,
ayn zamanda slm
mezhepleri arasnda en ok
ihtilafa sebep olan
frkalardan biridir.
Tolunoullar Devleti:
Abbaslerin siyas ve sosyal
anlamda kfl yafladklar
dokuzuncu yzyln son
eyreinde Msrda,
Mslman olan Trkler
tarafndan kurulan ilk
bamsz devlettir. 868
ylnda Msr valiliine
getirilen Ahmed b. Tolun
ksa sre ierisinde orada
Tolunoullar devletini
kurmufl ve topraklarna
Suriye, Filistin, Tarsus gibi
nemli blgeleri dahil ederek
snrlarn Berkadan Frat
nehrine kadar
geniflletmifltir. Tolun- Trke
Tolun-ay, tam ay, btn ay
isimlerinde grld gibi
tam ve btn anlamnda bir
kelimedir.
D fi N E L M
Ortadouda slm devletlerinin ykselmesiyle birlikte grkemli bir uygarlk dodu. Bu uygarln douflu ile Arap fetihleri arasnda yakn bir iliflki vardr. Yaplan
S O R Udevletleri, bu
fetihlerle ran, Kuzey Afrika ve Anadoluya doru geniflleyen slm
blgelerden pek ok kltrel birikimi de bnyesine katmfltr. Dolaysyla, slm
kltr ve uygarlnn oluflmasnda anlan blgelerin ok nemli
etkisi grlmekDKKAT
tedir. Ancak, bu uygarlk, temel izgileri itibariyle, slm damgas taflmaktadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
140
Dil ve Edebiyat
slm uygarlnn oluflmasndaki en nemli aralarn baflnda dil gelmektedir.
Arapa, Sm dil ailesinin en zenginleri arasnda yer alr. slm ncesinde Arapa,
yazl olmaktan daha ok szl olarak kullanlan bir dildi ve Araplar, kkl bir fliir geleneine sahipti. Arapann kullanld fliir yazmnda, siyasi, toplumsal, kltrel konular gibi genifl bir yelpazede eserler verilmekteydi. slmiyetin yaylmas
ile birlikte bu dil, fethedilen topraklarda da geerli olan ortak bir iletiflim arac haline gelmifl ve slm devletinin snrlarna katlan yeni topraklarda konuflulan yerel
dilerin de katks ile Arapa, nemli bir dile dnflmfltr. Arapann gl bir dil
haline gelmesi, kltr ve uygarln zenginleflmesini de beraberinde getirmifltir.
te yandan, Arapa, fethedilen blgelerin Araplafltrlmasna da yardm etmifltir.
Bylece, 11.yzyla gelindiinde Arapa, randan Pirenelere kadar genifl bir corafyada konuflulan ortak dil olmufltur. Arapa yayldka, fethedilen blgelerde yaflayan insanlarla fethedenler arasndaki farkllk ortadan kalkarak slm dininden
olan herkes ortak bir kltr dnyasnn yeleri haline gelmifltir. Arapa, ayn zamanda, Farsa, Trke, Urduca gibi dillerin zerinde nemli etkiler brakmfltr. Fetihlerle birlikte dier kltrlerle etkileflime girmesi sayesinde Arapa da zenginleflmifltir. Arapann canlanmas ve yaylmas dilden de te bir olay olmufl ve dil ile
birlikte temalarn seilifl ve iflleniflinde de Arap zevk ve gelenei yaylmfltr. Bu yeni oluflan Arapa sayesinde, zellikle fliir alannda, Beflflar b. Brd (l. 783), Mut
b. lyas (l.787) ya da Mtenebb (905-965) gibi nemli flairler ortaya kmfltr.
fiiir alanndaki ilerlemeyi dz yazdaki geliflmeler izlemifltir. Bu balamda,
Kurann Arap edebiyatndaki ilk nesir rnei olduu sylenebilir. Ancak, Kurann
asl nemi, slm Dnyasnda, dzyaz gelenei ve birikiminin oluflmasn salamasdr. zellikle, peygamberin hayatnn incelenmesiyle bafllayan alflmalar, ciddi bir tarih birikiminin oluflmasna yol amfltr. Bu sebeple, slm dnyasnda bafllangtan itibaren giderek geliflen ve glenen bir tarih bilgisi ortaya kmfltr. Nitekim, ortaalarn en nemli filozofu, tarihisi ve hatta sosyologu olan bn Haldun (1332-1406) bunun en gzel rneidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Arapann geliflmesinde
SIRA SZDE slmiyetin yaylmasnn etkisi var mdr?
Bilim ve Felsefe
D tarih
fi N E Lalannda
M
Edebiyat ve
yaplanlar, bilim ve felsefe alanndaki alflmalar takip
etmifltir. slm dnyasndaki bilim ve felsefenin gelifliminde, eski Yunan mirasnn
S Oolmufltur.
R U
nemli katks
zellikle, matematik, astronomi, corafya, kimya, fizik ve
tp gibi alanlarda, bu etki aka grlr. Yunanca kitaplarn Arapaya evrilmesi
ile IX. ve X.yzyllarda nemli bir bilgi birikimi salanmfltr. Bunun yan sra, sDKKAT
kenderiye, Antakya ve dier pek ok blgede slmiyetten nceki dnemde kurulan eski Yunan okullar da varlklarn devam ettirmifllerdir. Dolaysyla, bu okulSZDE alanndaki geliflmeleri hzlandrmfltr.
lar da bilimSIRA
ve felsefe
Yunancadan yaplan eviri faaliyetinin, Emevler Dneminde bafllad sylenebilir. Emev
Halifesi mer b. Abdlaziz (717-720) dneminde, Basral bir YahuAMALARIMIZ
di olan Msarcaveyh, Sryani tp kitaplarndan bazlarn Arapaya evirerek Arap
tbbnn temellerini atmfltr. Ancak, Emeviler devrinde yaplan eviriler, kurumsal
bir yapya sahip
ounluunu, Hristiyan ve Yahudi tercmanlarn oluflK T Adeildir.
P
turduu bu ilk dnemdeki evirilerin says, olduka snrldr.
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Emev zamanndaki ilk alflmalarn ardndan Abbas Devleti dneminde, eviri ifli, daha kkl ve sistematik bir dzeye ulaflmfltr. zellikle, Halife Memn
(813-833) dneminde Badatta, ktphanesi ve devaml memurlar bulunan bir
bilimler akademisi (Beytl-hikme) kurulmufl ve tercme faaliyetinin geliflmesi ile
birlikte pek ok nemli tercman ortaya kmfltr. Cundiflapurlu, Hristiyan bir hekim olan Huneyn b. shak bunlarn en nde gelenlerinden birisidir. Huneyn b. shakn, zellikle, Hippocratesten yapt eviriler, Arap tp dnyasnn geliflmesinde byk rol oynamfltr. Bu dnemde, astronomi, fizik, matematik ve dier konularda da nemli saylarda eviriler yaplmfltr. Hatta, halifeler, her tarafa ve zellikle Bizansa, yazma eserlerin arafltrlmas ve Arapaya kazandrlmas amacyla
bilim adamlar gndermifllerdir.
Halifelerin bizzat destekledii bilimsel alflmalar, bir sre sonra nemli bilim
adamlarnn ortaya kmasn salamfltr. Tp baflta olmak zere matematik, astronomi, fizik ve dier alanlarda ok nemli bilim adamlar yetiflmifltir. Bunlar arasnda en nemlileri, Rz (865-925) ve Avrupallarn Avicenna olarak isimlendirdikleri bn Sn (980-1037)dr. Rznin tptaki nc alflmalarnn yannda, bn Snnn gerek tp gerek felsefe alanndaki alflmalar, slm dnyasnn yan sra Avrupada da derin etkiler brakmfltr. Benzer flekilde, Ortaa slm dnyasnn en
zgn bilim adamlarndan biri saylabilecek Brn de astronomi, matematik, fizik
ve dier pek ok alanda nemli alflmalara imza atmfltr. Mslmanlar, zellikle
matematik alannda dnya uygarlna ok nemli katklar yapmfllardr. Sfr, Mslmanlar tarafndan kullanlmfl ve Arap rakamlar diye bilinen sistem matematie
kazandrlmfltr. zellikle, nl matematiki Harizm nemli alflmalar yapmfltr.
Cebir, geometri ve trigonemetri, Mslmanlar tarafndan gelifltirilerek bilimin hizmetine sunuldu.
Matematikteki alflmalara benzer flekilde, Ortaa slm dnyasnda astronomi
alannda da nemli alflmalar yaplmfltr. Halife Memn dneminde, Badatta bir
gzlemevi kurularak gk cisimleri ile ilgili arafltrmalar bafllamfltr. Halifenin ilk
emirlerinden birisi, gnefl ylnn uzunluunun tam olarak hesaplanmas olmufltur.
Abbas dnemi, slm tarihinde, astronomi alflmalar asndan en parlak devirlerden biri olmufltur. Nitekim, bu dnemde, Ortaalarn en nl astronomlarndan
Eb Mfler olduka nemli alflmalara imza atmfltr. Abbas halifeliinin hmiliinde gereklefltirilen astronomi alflmalar, bat dnyasn da derinden etkilemifl
ve Avrupadaki arafltrmalar hzlandrmfltr.
Astronomi, tp, matematik ve benzeri alanlardaki alflmalarn yannda Ortaa
slm dnyas, felsefede de nemli isimlerin yetiflmesine zemin hazrlamfltr. Dier
pek ok alanda olduu gibi, felsefede de eski Yunan dflncesi etkili olmufltur.
Abbas Halifesi Memn dneminde, bilimlerdeki geliflmelere paralel olarak felsefe alannda da yeni alflmalar hz kazanmfltr. Bu dnemde, Aristonun eserlerinin Arapaya evrilmesi ile birlikte, slm dnyasnda zengin bir felsefe geleneinin oluflmas iin gerekli admlar atlmaya bafllamfltr. Bu alflmalarn sonucu olarak yalnzca slm dnyasn deil Hristiyan dnyay da etkileyecek ok nemli filozoflar ortaya kmfltr. Araplarn filozofu olarak kabul edilen ve Platon ile Aristonun dflncelerini bir sentez haline getirmeye alflan Kind (l. 850), en nemli filozoflardan biridir. Benzer flekilde, Aristodan sonra felsefenin ikinci babas olarak nitelenen Frb (l.950) ve Gazl de slm tarihinin en nemli filozoflar ara-
141
Hippocrates: Tbbn babas

olarak kabul edilen Yunan
kkenli hekimdir. Zamannn
byclk ve yanlfl
inanlara dayanan tp
bilgisine yeni grfller
getirmifltir. Kendi adyla
anlan hekimlik yemini
batdaki tp fakltelerini
bitiren renciler tarafndan
meslek esas olarak kabul
edilmektedir.
Aristo: Antik Yunan filozofu,

Platon ile birlikte Bat
dflncesinin en nemli iki
filozofundan biri kabul
edilmektedir. Felsefe,
mantk, politika gibi
konularda pek ok eser
vermifltir.
Platon: Antik Yunan
filozofudur. Sokratesin
rencisi ve Aristonun
hocas olmufltur. Atinada
Akademinin kurucusudur.
142
sndadr. Bu dnemin dier iki nemli ismi ise bn Sn (l.1037) ve bn Rfld

(l.1198) olarak sralanabilir. zellikle, Avrupallarn, Averroes olarak adlandrdklar bn Rfld, bat felsefesinin geliflmesine ok nemli katk yapmfltr. Hristiyan
dnyasnn, eski Yunan filozoflarn ve metinlerini, Mslman filozoflar sayesinde,
yeniden tand sylenebilir. Hatta, Yunan eserleri, Arapaya tercme edilmeseydi, bu eserlerin tamamen unutulabileceini sylemek yanlfl saylmaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sanat
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Abbaslerde SIRA
tercme
SZDEfaaliyetlerinin geliflmesiyle birlikte zellikle hangi alanlarda nemli
eviriler yaplmfltr?
D fi N E L M
Edebiyat, bilim ve felsefedeki geliflmelerin yan sra Ortaa slm dnyasnda, saO R U
nat alanndaS da
nemli alflmalar yaplmfltr. slm sanat, ksa zamanda btn
Akdeniz evresine yaylmfltr. Fetihlerle birlikte slm corafyas geniflledike, sD K Keden
A T yeni milletlerin bu sanata yaptklar katk, ilerlemeyi de hzlmiyeti kabul
landrmfltr. Dolaysyla, deiflik halklarn katks ile grkemli bir slm sanat ortaya kmfltr.SIRA
Gerek
SZDEEmev gerek Abbas dnemlerinde, pek ok sanat eseri meydana getirilmifltir. zellikle, Abbas hilfeti boyunca Badat, ortaan en byk
sanat merkezlerinden biri haline gelmifltir.
AMALARIMIZ
Abbas halifeleri Mehd, Had ve Harun Reflid dneminde, mzik alannda parlak eserler verilmifltir. Bu dnemde, Frb, mzik teorisi zerine arafltrmalar yaparken bir Kok
besteci de yeni rnler vermifltir. Dier alanlarda olduu gibi, m T A P
zikte de Abbas halifelerinin yaplan alflmalar yakndan izledikleri ve destekledikleri grlr. rnein, Harun Reflidin mzikle yakndan ilgilendii bilinmektedir. Badattaki
T E L E V zengin
Z Y O N mzik birikimi ve anlar, yzyllar sonra bile hatrlanr. bn
Haldun, Badatta verilen eflsiz gzellikteki konserlerin melodilerinin hl unutulmadn belirtir.
Mzikteki geliflmelerin yannda, dier sanat dallarnda da olduka nemli alflNTERNET
malar gereklefltirilmifltir. Abbas halifelii dneminde Badatn yan sra Samarra,
Basra ve Kfe flehirleri de nemli sanat merkezlerine dnflmfltr. Abbas halifelii boyunca Irak, dier slm topraklarndaki sanat hayatna da yn veren bir blge haline gelmifltir. zellikle, Samarra, cam ve seramik sanatlar asndan nemli
eserlerin verildii bir flehir olmufltur. Benzer flekilde, Basra ve Kfede de bu iki sanat dalnda zengin eserler verilmifltir. Ayrca Kfe, kitap ciltleme ve ssleme ifllerinde de nemli eserlerin ortaya kt bir blgedir. Irakta yetiflen pek ok sanat, Msrdaki slm sanatnn geliflmesine de yardmc olmufltur. Nihayet, slm
dnyasnn en nemli sanat dallar arasnda yer alan hat sanatnda da olduka
nemli hattatlar yetiflmifltir. Bunlar arasnda hi flphe yok ki en meflhur olan, bn
Mukla (l. 939) dr.
N N
K T A P
Tbn
E LMukla:
E V Z Yslm
O N hat
sanatnn kurucusu olarak

kabul grmektedir. Hat
sanatnn piri olarak
nitelendirilmifltir. Ticaret ve
N T Ekltr
R N E ve
T bilim, zel
idare,
yazflma alanlarnda gnlk
kullanma dnk daha
yuvarlak bir yaz biimi
bafltan beri vard. bn
Muklann 10. yzyl
bafllarnda Badatta
kurallara balad alt
stilin sz konusu yuvarlak
yazdan tretildii
sanlmaktadr. Gnmze
kadar gelifltirilen bu yaz
stilleri Nesih, Muhakkak,
Reyhan, Tevk, Rik ve
Slstr.
Mimari
Sanatn pek ok alannda kaydedilen geliflmeler, mimar iin de geerlidir. slmiyetin hzla yayld blgelerde ksa srede flaheser niteliinde yaplar ykselmifltir.
Suriyeden spanyaya kadar uzanan genifl bir corafyada gerek Emevler gerek Abbasler dneminde eflsiz eserler braklmfltr. Erken dnem slm mimarisini oluflturan iki temel yap biriminin, cami ve saray olduu belirtilebilir. zellikle, Emevler
143
ve Abbasler dneminde infla edilen cami ve saraylar, mimri adan olduka nemli eserlerdir. Ancak, slm mimarisinin flekillenmesinde, yalnzca Arap etkisinin olduu da dflnlmemelidir. Msr, ran hatta, fethedilen dier blgelerdeki mimarlk mirasnn, slm mimarisinin flekillenmesinde byk katks olmufltur.
Hz. Peygamberin Medinede yaptrd ilk caminin ardndan Amr b. As, 642 ylnda Fustatta bir cami yaptrmfltr. Bugne dek pek az deifliklie urayarak gnmze kadar gelmeyi baflarabilmifl bilinen ilk cami fiamda yaptrlan Emev Camii (706-714)dir. Bu cami, Hz. Peygamberin Medinede yaptrd ilk caminin planna uygun olarak infla edilmifltir. Cami, ayn zamanda, mozaik sanatnn zengin
rneklerini de barndrr.
Resim 5.1
Emevi Camii, fiam
Emev halifesi Velid tarafndan yaptrld dflnlen Kudsteki Mescidl-Aksa, hi flphe yok ki slm mimarisinin en nemli eserleri arasnda yer alr. Bir depremde ykldktan sonra Abbas halifesi Mansur dneminde yeniden yaptrlmfltr.
Hallarn kiliseye evirmek iin yaptklar deifliklikler, 1187 ylnda Selahaddin
Eyyb tarafndan dzeltilmifltir. Kudsteki bir dier nemli mimarlk eseri ise
mer Camii olarak da anlan ve 691-692 tarihlerinde yaptrlan Kubbets-Sahradr. Kubbets-Sahra, Abdlmelik tarafndan hicretin 72. ylnda Kudste yaptrlmfltr. Yine, Kayravan Camii (670-726) ve fiamdaki Byk Camii de Emev dneminin nemli eserleri arasnda yer alr.
144
Resim 5.2
Kubbets-Sahra,
Kuds
Emev dneminde, camilerin yan sra, pek ok nemli saray da yaptrlmfltr.

Bunun ilk rnei, Amman yaknlarnda, Halife I. Velid tarafndan infla ettirildii sanlan Kusayr- Amra Saraydr. Benzer flekilde, Halife Hiflam b.Abdl-Melik tarafndan 728 ylnda fiam yaknlarnda yaptrlan Kasrl-Hayril-Garb de bir baflka
nemli Emev eseridir. Yine, fiamn gneyinde infla edilen Mflatta Saray (734744) da Emev dneminin grkemli yaplar arasndadr. Emevlerin, spanyadaki
kolu olan Endls Emev Devletinin brakt birok eser de mimar adan olduka nemlidir. Kurtubada yaptrlan Byk Camii (961-966) bunlarn en bilinenleri
arasndadr. Endls Emevlerinin dnya mimarsine brakt en nemli eserlerden biri de Grnata (Granada)da yaptrlan ve bugn hl ayakta duran, Elhamra
Saraydr. Yapmna, I. Yusuf (1334-1353) dneminde bafllanan saray, olu V. Muhammed (1353-1391) devrinde tamamlanmfltr.
Resim 5.3
Elhamra Saray,
Grnata-spanya
Emev hilfetini takip eden Abbas Halifelii dneminde de pek ok nemli cami ve saray infla edilmifltir. Abbasler devrinde, slm mimarisinin daha ince bir
zevke ulaflt sylenebilir. zellikle, ran ve Mezopotamya mimarlk mirasnn bu
dnemdeki eserlere byk etkisi olmufltur. Emevlerin, fiam merkez alarak gelifltirdikleri mimarinin Akdeniz etkileri taflmasna benzer flekilde Badat merkezli
Abbas mimarisi de ran ve Mezopotamya izleri taflr. Abbasler dneminde infla ettirilen en nemli camiler arasnda Samarradaki Byk Camii (848-852) ve Ebu Dulef Camii (861-862) ile Kahiredeki Tolunolu Camii (876-879) gsterilebilir. zellikle, Samarradaki yaplarda zengin ini rneklerine de rastlanr. Abbas camilerinden bir dieri de randa infla edilmifltir. Hazar Denizi kysndaki Damgan flehrinde yaptrlan Tar Hane Camii de Abbas dneminin nemli eserleri arasnda yer
almaktadr.
Camilerin yan sra Abbas dneminde de Emev devrine benzer flekilde nemli saraylar yaptrlmfltr. Bu yaplar arasnda iki tanesi ne kar: Ukhaydir ve Cevsakul-Hakani Saraylar. Ukhaydir Saray, Kerbel yaknlarnda Vdi-i Ubeyddedir. Yaklaflk olarak 778 ylnda Abbas halifesi el-Mansr tarafndan yaptrlmfltr.
Abbas dneminin dier nemli yaps olan Cevsakul-Hakan Saray, Badat yaknlarnda 836 ylnda Halife Harun Reflidin olu Mutasm tarafndan yaptrlmfltr.
Cami ve saraylarn yan sra, Abbas asker mimarsi de olduka geliflmifltir. Ribat ad verilen korunakl yaplar bu tarzn en nemli rnekleridir. Bu yaplarn inflasna ilk defa VIII.yzylda bafllanmfltr. zellikle, Abbas Devletinin kara ve deniz snrlarndaki nemli noktalarda infla edilmifltir.
Emev ve Abbas dnemlerindeki mimar eserlerin yannda Msrda 250 yldan
fazla egemenlik kuran Fatmler de slm mimarisine nemli katklarda bulunmufllardr. Kahiredeki Mehdiye (916), El-Ezher (970-972), El-Hkim (990-1003), El-Cyfl (1085) El-Akmer (1125) ve Talayi (1160) Camiileri Fatmler dneminde yaptrlmfltr.
145
146
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
slamiyet ncesi Arabistann yaflam koflullarn

ve dini manzarasn genel hatlaryla aklamak.
Arabistan, 4.-6. yzyllar arasnda yoksulluk ve
bedevleflme a olarak tabir edilen bir tr karanlk aa gmlmfltr. Sz konusu dnem,
Cahiliye olarak isimlendirilir. Arabistanda Putperestliin yan sra Hanf dini denilen brahim milletinin dini de iz brakmfl gibiydi.
slmiyetin hangi koflullar altnda ortaya ktn
kavramak.
Hz. Muhammede Peygamberlik ars krknc
yaflna doru, Ramazan aynda bir gece, Hira danda gelmifl ve slmiyet ilk olarak Peygamberin ailesinde yaylmaya bafllamfl, Hz. Haticeden
sonra azd ettii klesi Zeyd ve yeeni Ali de
Mslman olmufltur.
Hz. Peygamberin yapmfl olduu kutsal savafllar aklamak.
Bedir Savafl (624)
Hicretin ikinci ylnda Mekkelilerle Mslmanlar
arasnda meydana gelmifltir. Bedirde karfllaflan
kuvvetlerin arpflmas, Mslmanlarn galibiyetiyle sonulanmfltr.
Uhud Savafl (625)
Savafl, Medine yaknlarndaki Uhud Da eteklerinde yaplmfltr. Mslmanlar baflta baflarlar elde etmifllerse de ksa sre ierisinde savafl aleyhlerine dnmfltr. Hz. Hamza ve birok Mslman savaflta flehit dflmfltr.
Hendek Savafl (627)
Mslmanlar, Kureyfllilerle nc defa Hendek
savaflnda karfllaflmfl; kazlan hendekler, Kureyfli flaflknla uratmfl ve tkenen erzak da
dalmalarna neden olmufltur.
N
A M A
N
A M A
slmiyetin yeni geliflme dnemini tartflmak.

Hudeybiye Anlaflmasndan sonra Kaynuka, Nadr ve Ben Kureyza Yahudileri ile ilgili sorun ksa srede halledilmifl ve 628 ylnda Hayberin
fethiyle, Yahudi sorunu zme kavuflturulmufltur. Hayberin fethinden sonra 629 yl Aralk aynda, Medineden yola kan ordu, kan dkmeden
Mekkeyi ele geirmifltir. 632 ylnda Hz. Peygamberin Hac ibadetini yerine getirecei ilan olunmufl ve Veda Haccnda kendisine kalabalk bir
heyet efllik etmifltir.
Drt Halife dnemininin ayrntlarn aklamak.
Hz. Ebbekir Dnemi (632-634)
Hz. Ebbekir, ilk olarak Ridde hareketlerini nlemeye alflmfl ve 633 ylndaki Arkaba (veya
Akrab) savafl ile Yemame blgesi, hkimiyet
altna alnmfltr. Bu savafl, slm fetih hareketlerinin de bafllangc anlamna gelir. lk halife dneminde, Vahiy ktiplerinden Zeyd b. Sbit baflkanlnda bir heyet kurulmufl ve bu heyet
Kuran kitap haline getirmifltir.
Hz. mer Dnemi (634-644)
Hz. mer dnemi fetih hareketlerinin hz kazand dnem olup Arap ordular ksa zamanda Suriyeyi fethetmifller ardndan Filistin, Msr ve tm
Kuzey Afrikaya seferler bafllatmfllardr. Kudsn alnmasyla Msrn fethi iin gerekli zemin de hazrlanmfltr. Ayrca, Irak ele geirilmifl;
Kadisiye (635) ve 642 ylndaki Nihavend Savafllar ile ran ordusu tam bir yenilgiye uratlmfltr.
Hz. mer dneminin sonuna yaklaflldnda, slm Devletinin snrlar, batda Msr, Anadolunun gney kesimleri, Azerbaycan, Kafkasya
ve ran dahil Ceyhun nehrine kadar uzanmfltr.
Hz. Osman Dnemi (644-656)
Hz. Osman devrinde Taberistan fethedilmifl,
Azerbaycandaki isyanlar bastrlmfltr. Anadolunun baz kasabalar, Kbrs ve Rodos ile Kuzey
Afrikada pek ok blge de fethedilmifltir. Ayrca,
Hz. Ebbekir dneminde mushaf haline getirilen
nshadan istinsah (kopya) yaplmfltr.
Hz. Ali Dnemi (656-661)
Talha ve Zbeyr, eski halife Osmann katillerinin bulunmasn isteyerek Hz. Alinin halifeliine
muhalefete bafllamfl ve Hz. Ali de Medinede
kendisine sunulan destein azaldna inanarak

Kfeye ynelmifl ve flehrin desteini kazanarak
Basra zerine yrmfl ve halifelii btn Irak
halk tarafndan tannarak Kfe baflkent haline
getirilmifltir.
Iraktaki asayiflin salanmasndan sonra Hz. Ali,
ordusuyla birlikte Suriyedeki esas rakibi Muaviye bin Ebu Sfyana ynelmifl ve iki ordu, 657 ylnda Sffn yaknlarnda karfllaflmfltr. lk arpflmalarn ardndan malup duruma dflen Suriyeliler, Kuran sayfalarn mzraklarnn ucuna takarak meselenin zm iin Kurann hkmlerine baflvurulmasn istemifllerdir. ki taraftan seilecek hakemlerin meseleye bir zm bulmasna
karar verilmifltir. Bu olay, slm Tarihinde, Hakem Olay olarak bilinir. Hakemler, Hz. Ali ve
Muaviyenin halife olmaktan azledilerek, halkn
oylaryla yeni bir halife seilmesini kararlafltrmfllardr. Fakat durum deiflmifl, Muaviyenin hakemi Amr b. As, Hz. Alinin hakemi Eb Musa elEflarnin karar uyarnca azledilen halifenin yerine kendi adayn tayin ettiini ifade etmifltir. Bu
olayn ardndan Hz. Ali, Suriye zerine bir sefer
daha yapmaya karar vermifltir. Sefer hazrlklar
devam ederken Ocak 661de, bn Mlcem isimli
bir Hric tarafndan Kfe camiinde namaz srasnda ldrlmfltr.
N
A M A
Emevler ve Abbasler dneminin olaylarn ve

iktidar mcadelelerini kronolojik bir sralama
ierisinde anlatmak.
Drt halife dneminden sonra Muaviye b. Eb
Sfyan, Emev Devletini kurmufltur. Muaviyeden
sonra halifelik, babadan oula geen bir kurum
olarak devam etmifl ve Emev hanedan kurulmufltur. Emevlerin yrtmfl olduu siyaset sebebiyle 680 ylnda, Hz. Hseyin ve taraftarlar,
fiam ynetimine son vermek amacyla harekete
gemifl ancak, Hz. Hseyin ve ailesinden birok
kifli Emevler tarafndan Kerbelda katledilmifltir. Emevler dneminde, Kuzey Afrika, Anadolu
ve Trkistan ynnde nemli fetihler yaplmfl,
spanyann byk bir ksm fethedilmifl ve ayrca stanbul zerine bir ordu gnderilerek flehir
kuflatlmfl ancak baflar elde edilememifltir. Son
Emev halifesi Mervan dneminde tam bir kfl
yaflanmfltr.
N
AM A
N
A M A
N
AM A
147
Endls Emev Devletinin genel hatlarn aklamak.

Endlsn fethinden sonra Mslmanlar, spanyada kalmfl, zellikle Kuzey Afrikadan gelen
g dalgalar birok Arap ve Berbernin buraya
yerleflmesini beraberinde getirmifltir. Emev hanedanna mensup Abdurrahman b. Muaviye, 756
ylnda Kurtubay ele geirerek 1031 tarihine kadar ayakta kalacak olan bamsz Endls Emev
Devletini kurmufltur. XI. yzylda, Endls Emev Devleti yerel gler arasndaki iktidar mcadelesi sebebiyle paralanmaya bafllamfl ve Kurtuballarn hilfeti btnyle ortadan kaldrmalar, Endls Emev Devletinin varlna da son
vermifltir.
Abbas Devletinin geliflimini kavramak.
ranl bir kle olan Eb Mslim, Horasann her
tarafnda Abbaslerin faaliyetlerini ve bunlarn
Peygamber ailesine olan yaknln belirterek
Emevlerin zulmn vurgulamfl, halk ayaklanmak iin cesaretlendirmifltir. Eb Mslimin propagandas, ksa srede etkisini gstermifltir. Hareketin lideri Ebl Abbas (749-754) halife ilan
edilmifltir. Hrn Refldin, yaklaflk 23 yl sren
halifelii, Abbas Devletinin en parlak dnemi
olarak grlmekle birlikte kfln ilk izlerine
de bu devirde rastlanmfltr. Abbas Devletinin
en gl dnemi, kurulufltan itibaren 120 yl kadar srmfl, ardndan toprak kayplar bafllamfltr. Abbas Devleti, 1258 ylnda Mool hkmdar Hlg tarafndan yklmfltr.
slm kltr ve uygarln tartflmak.
Dil ve Edebiyat
slmiyetin yaylmas ile birlikte Arapa, ortak
bir iletiflim arac haline gelmifl ve ksa sre iinde zellikle fliir alannda, nemli alflmalar yaplmfltr. Ayrca, Hz. Peygamberin hayatnn incelenmesiyle bafllayan alflmalar sayesinde cidd
bir tarih birikimi meydana gelmifltir.
Bilim ve Felsefe
slm dnyasndaki bilim ve felsefenin gelifliminde, eski Yunancadan yaplan eviriler nemli olmufl ve Emev dnemindeki ilk alflmalarn ardndan Abbas Hilfeti devrinde de astronomi, fizik, matematik ve dier konularda nemli saylarda eviriler yaplmfltr. Tp baflta olmak zere
matematik, astronomi, fizik ve dier alanlarda,
148
Rz, bn Sn, Brn, Harizm ve Eb Mfler gibi nemli isimler yetiflmifltir.

Aristonun eserlerinin Arapaya evrilmesi ile slm dnyasnda zengin bir felsefe gelenei oluflmufl ve Kind, Frb, Gazl, ve bn Rfld gibi
byk filozoflar ortaya kmfltr.
Sanat
Abbas halifeleri Mehd, Hd ve Hrn Refld dneminde, bilhassa mzik alannda parlak alflmalar yaplmfltr. Yine Samarrada cam ve seramik, Kfede kitap ciltleme ve ssleme sanatlar
geliflmifltir. Ayrca, bn Mukla gibi meflhur hattatlar da yetiflmifltir.
Mimar
fiamda yaptrlan Emev Cmii, Kudsteki Mescidl-Aksa ve Kubbets-Sahra ile yine fiamdaki Byk Cmii Emev dneminin nemli eserlerindendir. Ayrca, Kusayr- Amra, Kasrl-Hayril-Garb, Mflatta gibi pek ok saray da infla
edilmifltir. Endls Emev Devleti dneminde
yaptrlan Kurtubadaki Byk Cmii ve Grnata
(Granada)da bulunan Elhamra Saray da eflsiz
mimar rnekleridir.
Abbasler devrinde, slm mimarisinin daha ince
bir zevke ulaflt sylenebilir. Samarradaki Byk Cmii ile Eb Dulef Cmii rnek olarak gsterilebilir. Damgan flehrinde yaptrlan Tr Hne
Cmii de Abbas dneminin nemli eserleri arasnda yer alr. Camilerin yan sra Ukhaydir ve
Cevskul-Hakani gibi nemli saraylar da yaptrlmfltr. Ayrca, Ribat ad verilen asker yaplar
da infla edilmifltir.
Msrda 250 yldan fazla egemenlik sren Fatmler de slm mimarisine, Kahiredeki Mehdiye, El-Ezher, El-Hkim gibi cmileri miras brakmfllardr.
149
Kendimizi Snayalm
1. slmiyet, Kuranda hangi peygamberin dininin restorasyonu olarak tanmlanmaktadr?
a. Hz. sa
b. Hz. Musa
c. Hz. Muhammed
d. Hz. Davut
e. Hz. brahim
2. Mekkeden Medineye g eden Mslmanlara hangi ad verilir?

a. Ensar
b. Kureyfl
c. Hanif
d. Beni Haflim
e. Muhacirun
3. Hudeybiye Anlaflmasnn Mslmanlar asndan en
nemli sonucu hangisidir?
a. slm dini geliflmifltir.
b. Mekkelilerle eflitlik salanmfltr.
c. Medinenin hakimiyeti ne kmfltr.
d. Hz. Peygamberin dfla dnk faaliyetleri artmfltr.
e. Medineye g eden Mslmanlar Hac seferine
kma izni elde etmifllerdir.
4. Hz. Peygamberin asker seferlerinden sonuncusu
hangisidir?
a. Uhud Savafl
b. Bedir Savafl
c. Tebk Savafl
d. Hayber Savafl
e. Hendek Savafl
5. Kuran hangi dnemde Mushaf haline getirilmifltir?
a. Hz. Peygamber
b. Hz. Ebbekir
c. Hz. mer
d. Hz. Osman
e. Hz. Ali
6. Kuds hangi halife dneminde fethedilmifltir ?

a. Hz. Ali
b. Hz. Osman
c. Hz. Ebbekir
d. Hz. mer
e. Muaviye
7. Hakem Olayndan memnun olmayanlarn oluflturduu gruba ne ad verilir.
a. fiia
b. Emevler
c. Ensar
d. Hricler
e. Muhacirun
8. Endls Emev Devletinin kurucusu kimdir?
a. II. Muaviye
b. Abdurrahman b. Muaviye
c. Hiflam b. Abdurrahman
d. Hakem b. Hiflam
e. II. Abdurrahman
9. Hrn Reflid dneminde devletin geliflmesine katkda bulunan aile hangisidir?
a. Bveyhler
b. Karmatler
c. fiiiler
d. Hricler
e. Bermekler
10. Kubbets-Sahra nerededir?
a. Medine
b. Mekke
c. fiam
d. Kuds
e. Samarra
150
Okuma Paras
fiehirler ancak iflilerin bir araya toplanmas, okluu

ve birbirine yardmlaflmalar sayesinde kurulabilir. Devlet, flehir ve heykeller vcuda getirmek zere genifl lkesinin etrafndan ifliler toplar. Bu yaplar iin gereken
ar fleyleri nakletmek zere ok defa, kuvvet ve kudreti artran, ar fleyleri kaldran, nakleden ve geometri
kaidelerine gre yaplmfl olan makinalarn yardmna
baflvurulur. nk befler kuvveti bu gibi ar fleyleri
kaldrmaktan cizdir. Birok kimse, eski kavimlerin braktklar byk eser ve byk yaplar, mesela, Kisralarn taklarn, Msrn ehramlarn Bat Afrikadaki
kemerler zerinde birbirine balanarak yaplan su kanallarn ve flarflal eserlerini grdklerinde, o kavimlerin bunlar bir araya toplanarak veyahut ayr ayr olarak
kendi cismani kuvvetleriyle yapmfl olduklarna inanmfllar ve bu eserlerin o kavimlerin gvdeleri ile mtenasip olduu vehmine kaplarak onlarn vcuta iri olduuna kani olmufllardr. Bunlar, geometri ilminin, ar
fleyleri kaldran ve taflyan (cerrieskal) makinelerin yardm ve faydalarndan ve geometri ilmine dayanan sanayiden gaflet ederler. fiehir ve lkelerde dolaflan birok
kimselerin, Arap olmyan kavimlerin ilim, fen ve makinelerin yardmiyle byk yaplar vcuda getirmifl ve
ar nesneleri taflmak hususunda ne gibi hilelere baflvurmufl olduklarn gzleriyle grmeleri, bu szlerimizin doruluuna tanklk eder. Halkn, vcut ve kuvvete bize nispetle kat kat stn olduu vehmine kaplmfl
olduklar Ad kavmine nispet edilen ve Ad binalar adn verdikleri eski kavimlerden kalma ve hl da mevcut
olan eserlerin ou ilim, geometri ve makinelerin yardmiyle vcuda getirilmifltir. Yoksa, halkn inand gibi,
o kavimlerin vcutlar bizimkinden byk ve kuvvetleri bizimkinden fazla deildi.
1. e
Kaynak: bn Haldun, Mukaddime, c. II, s. 228-229.
2. e
3. e
4. c
5. b
6. d
7. d
8. b
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Yaflam fiartlar ve Din konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hicret konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hudeybiye Anlaflmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise slmiyetin Yeni Geliflme
Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hz. Ebbekirin Halifelii
Yantnz yanlfl ise Hz. mer Dnemi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hz. Ali Dnemi konusunu
Yantnz yanlfl ise Endls Emev Devleti konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Abbas Devleti konusunu
Yantnz yanlfl ise Mimar konusunu yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye g, Hicret
olarak adlandrlmfltr. Hz. Muhammed, Medinede Peygamberi olduu dini uygulamaya koyulmufltur. Hz. Peygamber, Medinede gelecein byk slm devletinin
ekirdeini oluflturacak ok salam temeller de atmfltr.
Sra Sizde 2
Hendek Savaflnda, uygulanan metod, Selman- Farisnin fikriydi. Bu durum, Mslmanlarn baflarsn getirmifl ve hendekler, Kureyfli byk flaflknla uratmfl, tkenen erzak da dalmalarna sebep olmufltur.
Sra Sizde 3
Baflnda Muaviyenin bulunduu, ldrlen halife Hz.
Osmann da mensup olduu Emevler,
Talha ve Zbeyrin iinde bulunduu ve daha sonra
Hz. Ayflenin etrafnda toplanacak olan Medine Grubu,
Allahn emri ve Peygamberin snneti zerine yaflamay seen dindar grup,
Hz. Ali ve onu destekleyenler.
Sra Sizde 4
Muaviye dneminde (661-680) fetih hareketleri ynde devam etmifl olup, birincisini Trkistan ynndeki
hareketler; ikincisini Anadolu ve stanbul zerine yaplan seferler ve son olarak da Kuzey Afrika ynne yaplan hareketler oluflturur.
Sra Sizde 5
Halifenin Badat semesindeki neden, Kfenin Hz.
Ali taraftarlarnn, fiamn da Emevlerin merkezi olmasndan kaynaklanmfltr. Ayrca, flehrin Dicle ve Frat
birbirine balayan bir kanaln yaknnda olmas ve stratejik nemi de etkili olmufltur.
Sra Sizde 6
Fethedilen yeni topraklarda konuflulan yerel dillerin de
katks ile Arapa, zengin bir medeniyet dili haline gelmifltir.
Sra Sizde 7
Abbas Hilfeti devrinde, tercme faaliyeti, daha kkl
ve sistematik bir dzeye ulaflmfltr. Bu dnemde tp,
astronomi, fizik, matematik gibi alanlarda nemli saylarda eviriler yaplmfltr.
Kaynaklar
Aktan, Ali (2010), slam Tarihi: Bafllangcndan
Emevlerin Sonuna Kadar, Nobel Yayn Datm, Ankara.
Bayraktar, Mehmet (1985), slamda Bilim ve Teknoloji Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara
Brockelmann, Carl (1992), slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, (ev. Neflet aatay), Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara.
Corbin, Henry (1986), slm Felsefesi Tarihi: Bafllangtan bn Rfldn lmne Kadar (1198), (ev.
Hseyin Hatemi), letiflim Yaynlar, stanbul.
Crone, Patricia, (2007), Ortaa slam Dnyasnda Siyasi Dflnce, (ev. Hakan Kni), Kap Yaynlar,
stanbul.
aatay, Neflet, (1997), Sorularla slm Dini ve slm
Tarihi, Gndoan Yaynlar, Ankara.
Hamidullah, Muhammed (2003), slm Peygamberi:
Hayat ve Faaliyeti, 2 cilt, rfan Yaynclk.
Hitti, Philip K. (1989), Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, (ev. Salih Tu), Boazii Yaynlar, stanbul.
151
Hobson, John M. (2006), Bat Medeniyetinin Doulu

Kkenleri, (ev. Esra Ermert), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
bn Haldun, (1991), Mukaddime, cilt 2, (ev. Zakir
Kadiri Ugan), MEB Yaynlar, stanbul.
Kksal, Mustafa Asm (1981), slm Tarihi (A.S) ve slmiyet: Mekke Devri, fiamil Yaynevi, stanbul.
Kksal, Mustafa Asm (1981), slm Tarihi (A.S) ve slmiyet: Medine Devri, fiamil Yaynevi, stanbul.
Kitap, Zekeriya (1986), Yeni slm Tarihi ve Trkistan, Ota Yaynevi, stanbul.
Lapidus, Ira M. (2010), slm Toplumlar Tarihi: Hz.
Muhammedden 19. Yzyla, cilt 1, (ev. Yasin
Aktay), letiflim Yaynlar, stanbul.
Lewis, Bernard (1996), Ortadou, (ev. Mehmet Harmanc), Sabah Kitaplar, stanbul.
Lewis, Bernard (2000), Tarihte Araplar, (ev. Hakk
Dursun Yldz),Anka Yaynlar, stanbul.
Mez, Adam (2000), Onuncu Yzylda slm Medeniyeti: slmn Rnesans, (ev. Salih fiaban), nsan
Yaynlar, stanbul.
Turani, Adnan (1997), Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul.
nl, Nuri (1997), slm Tarihi I (Bafllangtan Osmanllara Kadar), M. . lahiyat Fakltesi Vakf
Yaynlar, stanbul.
Watt, W. Montgomery, (1982), The Influence of Islam
on Medieval Europe, Edinburgh University Press,
Edinburgh.
Watt, W. Montgomery, (2001), slamda Siyasal Dflncenin Oluflumu, (ev. U.M. Klavuz), Birey Yaynlar, stanbul.
Yetkin, Suut Kemal, (1954), slam Sanat Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Trk ve slm Sanatlar Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara.
GENEL UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N
N
N

Yeniada Bat Avrupada yaflanan ekonomik ve sosyal deiflimler ve bu deiflimlere yol aan temel nedenleri aklayabilecek,
Yeniada Bat Avrupada yaflanan dflnsel deiflim ve yeni dflnsel yapy flekillendiren geliflmeleri deerlendirebilecek,
Hmanizm ve hmanizm akmnn zelliklerini kavrayabilecek,
Rnesans ve Reform nedir, bu dneme damgasn vuran dflnrler kimlerdir
sorularn aklayabilecek,
Aydnlanma ann temel zelliklerini ve Aydnlanma Felsefesinin ilkelerini
deerlendirebilecek,
Aydnlanma ana etki eden baz dflnrleri ve savunduklar fikirleri
aklayabilecek,
Doa yasas ve bunun ekonomiye yansmasn kavrayabilecek,
Aydnlanma a edebiyatn, mzik ve sanat anlayfln aklayabilecek,
Modern Avrupann douflunda Osmanl Devletinin roln ve Osmanl kltrnn Avrupaya etkilerini tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Burjuvazi
Kapitalizm
Rnesans
Reform
Hmanizm
Aydnlanma
Aklclk
Bilim
Osmanl
Avrupa
Etkileflim
indekiler
Deiflim ve
Etkileflim: Yeniada
Avrupa ve Osmanl
(15-18. Yzyl)
YENADA BATI AVRUPADA YAfiANAN

EKONOMK VE SOSYAL DEfiM
YENADA BATI AVRUPANIN DfiNCE
YAPISINDA YAfiANAN DEfiM
HMANZM
RNESANS VE REFORM
AYDINLANMA AININ TEMEL
ZELLKLER VE AYDINLANMA FELSEFES
AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI
DfiNRLER
DOA YASASI VE EKONOMK LBERALZM
AYDINLANMA AINDA EDEBYAT, SANAT
VE MZK
OSMANLI VE AVRUPA EL: LETfiM VE
ETKLEfiM
Deiflim ve Etkileflim:
Yeniada Avrupa ve
Osmanl (15-18. Yzyl)
YENADA BATI AVRUPADA YAfiANAN
EKONOMK VE SOSYAL DEfiM
Deiflime Direnifl: Ama Dzenin Devamll
Ortaada retim maliknelerde o maliknenin ihtiyac kadar yaplyordu. Dolaysyla Ortaada kendi iine kapal ve tketime ynelik bir retim vard. Feodal
toplum yaps iinde ayrcalkl snflar oluflturan aristokratlar ve ruhbanlar, feodal
retim biiminin devamndan yanaydlar. Ayrcalkl ve avantajl konumlarn srdrmeleri buna balyd. Ancak sistem iinde zamanla nfuslar artan tarmsal kkenli snf, geim sknts iine girdi. Uzun yllardr durumlarnda hibir iyilefltirmeye gidilmeyen serfler arasnda genel bir memnuniyetsizlik hakim oldu. Hibir
maddi varl olmayan toplumun bu alt tabakas, dzen iin bir tehdit olarak algland. Ama dzenin devamlln salamak olduundan bu kitlenin Avrupa dflna karlmasna karar verildi ve Hal Seferleri rgtlendi (1095). Bu seferler, dzen iin tehlikeli grlen iflsiz gsz, hibir maddi varl olmayan bu kitlenin tamamen Avrupa dflna atlmasn salamak iin 200 yl srd.
Grnflte, dinsel nedenlerle bafllatlan Hal Seferlerinin altnda yatan gerek
budur. Dzenin devam iin yok edilmeleri gereken bu insanlar yksek dinsel ideallerle ve cennetle mjdelenerek, Mslmanlar zerine gnderildi. Ayrca bu seferler srasnda elde edebilecekleri kazanmlar, ruhban snfnn amacna hizmet edecek ve saygnlnn artmasn salayacakt. Nitekim yle de oldu. Kuds alnd, Urfada, Antakyada, Suriyede Hal kontluklar kuruldu. Btn bunlar papaln
ykseliflini salad. Ancak hesaba katlmayan bir fleyler vard. Uzun vadede dzeni deifltirecek geliflmelerin temeli, yine Hal Seferleri ile atlmfl oldu.
retimin Deiflimi ve Burjuvazinin Ykselifli

Karayolunu gvenli grmeyen Hallarn, daha sonra seferlerini deniz yoluyla
yapmay tercih etmeleri, ayn zamanda ticaretin geliflmesini de salad. nce Hallar, arkadan haclar taflyan flvalyeler, gemicilik ve ticaretle uraflr hle geldiler. Akdenize kys olan ticaretin tohumunu attlar. Sonu olarak Hal Seferleri
denizaflr, ktalar aras ticareti bafllatmfl oldu.
Ticaret sayesinde zenginleflen, kentlerde oturan, bu yzden kendisine kent
soylu anlamna gelen burjuvazi denilen tccar snf 15.yzyldan itibaren ykselifle geti. Ticaretle uraflarak zenginleflen burjuvazi, ekonomik yapda arln
Burjuvazi: Yenia Bat

Avrupasnn snfsal yaps
iinde ykselen snf
oluflturan, zenginlii ticarete
dayal olan, ekonomik
yapda stnl ele
geiren ve sonrasnda
siyasal yapda hak arayfllar
iine giren, dneme
damgasn vuran bir snf.
154
hissettirdi. Aristokratlarn zenginlii topraa dayalyd ve topraklarn bir snr vard. Oysa burjuvazinin zenginlii ticaretten kaynaklanyordu ve ticaretin, stelik denizaflr ticaretin snr yoktu. Dolaysyla ticaretten elde edilen servet, aristokratlarn topraktan elde ettii serveti ksa srede geecekti. Deiflim kanlmazd.
Deiflen Aristokrasi
Ortaan kan soyluluuna dayal ayrcalkl snf aristokratlar, bu deiflime ayak
uydurma abas iine girdiler. Bir ksm topraklarn giriflimcilere kiralamaya baflladlar ve yksek rantlar elde ettiler. Bir ksm da topraklarndaki serfleri, zgrlklerini de bafllayarak topraklarndan karp, topraklarn ayr hline dnfltrerek koyun srleri beslemeye baflladlar. Bu ifl iin birka oban yeterli olduundan, saylar gittike artan serfleri de beslemek zorunda kalmayacaklard. Bylece
elde ettikleri yn satp, kendi ihtiyalarn karfllama yoluna gittiler. Yn, dokuma
sanayii iin nemli bir ham madde idi. Doulu sultanlar, ynl kumafllara byk
ilgi gsteriyorlard. Bir maln alm ve satm yerleri arasndaki fiyat fark, bu iflle uraflanlarn yani tccarlarn daha da zenginleflmesini salad.
Dokuma ve Maden Sanayinin Geliflimi: fli Snfnn Ortaya

kfl
fli Snf: Yenia

Avrupasnda ekonomik ve
sosyal yapda meydana
gelen deiflimle birlikte
ortaya kan ve
imalathanelerde ifl blm
esasna gre alflan, cret
karfll emeklerini satarak
geinen yeni snfa verilen
isim. Bu snf oluflturanlar
serfler ve zanaatlard.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Dokuma sanayii ilk srada geliflen sanayi kollarndan biri oldu. Bu dnemde pek
ok imalathane rgtlendi. malathaneler sanayileflmeye gidiflte ilk adm oluflturdular. Bu imalathaneler, uzak pazarlara ynelik retim yapyorlard. zellikle dokumaclk byk geliflme gsterdi. Dokuma kumafllara olan talep artt. malathanelerde seri retim bafllad. Ksa srede ucuz ve standart mal retilmeye ve bunlarn ticareti yaplmaya baflland. Bu durum karflsnda kendi dkknnda kendi retim
aralaryla retim yapan zanaatlar, imalathanelerle rekabet edemediler ve ksa srede iflas ettiler. Sonu olarak dkknn kapatmak zorunda kalan zanaatlar, imalathanelerde emeklerini satarak alflmak zorunda kaldlar. Bylece imalathanelerde para ifli yapmaya bafllayan zanaatlar, emeklerinin karfllnda cret almaya
baflladlar. Bunun sonucunda zanaatlar iflileflti. fli snfn besleyen dier bir
kesim de serflerdi. Feodal beyler serfleri topraklarndan karp, deiflen yapya
ayak uydurma abas iine girdikleri zaman, iflsiz gsz kalan ve hibir maddi varl olmayan serfler de imalathanelere gidip alflmaya baflladlar. Bylece serfler de
iflileflti. malathanelerin ifl gcne ihtiyac vard. malathaneleri rgtleyen sermaye sahibi giriflimci snf, serf ve zanaatlar imalathanelere ekmeyi baflard. Bylece serfler ve zanaatlar iflileflerek ister istemez sistemin bir paras oldular.
Bu dnemde geliflme gsteren bir dier sanayi kolu maden sanayiidir. Madenlerin iflletilmesi sermayenin daha da artmasn salad. Maden sanayiinin geliflmesi
ile ateflli silahlar kullanlmaya baflland. Feodal beylerin son snaklar olan kaleleri top ve tfeklerle yerle bir edildi. Bylece feodal toplum yaps byk bir deiflime urad. Ayrca ateflli silahlar, Bat Avrupa Devletlerinin yeni corafyalara yaylmasna ve smrgecilik faaliyetlerine imkan salad.
Yeniada Bat
nasl bir deiflim yafland? Ekonomik alanda yaflanan deiflimde
SIRAAvrupada
SZDE
Hal Seferlerinin nasl bir rol oldu?
D fi N E L M
Kapitalizm
Feodal ekonomik sistem zlmflt, ticaretle zenginleflen burjuvazi snfnn ykselifle gemesi,
rgtlenmesi ve iflilerin ortaya kmas ile yeni bir
S O imalathanelerin
R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
6. nite - Deiflim ve Etkileflim: Yeniada Avrupa ve Osmanl ( 15-18. Yzyl)
155
ekonomik sisteme, kapitalizme geifl sreci bafllad. Kapitalizm feodal sistemin

iinden kmflt ama onun ztt bir retim biimine dayanyordu. Kendi kendine
yeterli, kapal ekonomik yap, yerini dfla ak, ticarete ve sermaye birikimine dayal bir sisteme brakt. Ana maln yani sermayenin esas olduu bu sistemde sermayeye sahip olanlar, retim aralarna da sahip oldular. Dolaysyla reticiler,
retim aralarndan ayrlmfl oldular ve cret karfllnda alflmaya baflladlar. Deiflen bu sistemin srekliliini salamak gerekiyordu. Bunun iin daha ok ham
madde ve ifl gcne ihtiya vard. Bu ihtiya siyasal birliini tamamlayan devletleri yeni arayfllara itti. Bylece corafi keflifler bafllad. Keflfedilen yerlerden getirilen ham madde, ifl gc ve deerli madenler ile sistemin devamll saland. Byk smrge imparatorluklar kuruldu. Her bir devlet, dierinden daha zengin ve
gl olma peflindeydi. Bu da devletler arasndaki rekabeti arttryordu. Bir yandan
da hibir devletin daha gl konuma gememesi iin Yeniada dfl politikada
denge siyaseti izlendi.
Bilimsel ve teknik alanda meydana gelen geliflmelerin gemilere uygulanmasyla, okyanus koflullarna uygun gemiler retildi. Ayn zamanda ateflli silahlarn bu
gemilerde kullanlmas, Avrupallara okyanuslar tesinde yaylma imkn verdi.
Byk corafya bulufllaryla beraber smrgecilik faaliyetleri de bafllamfl oldu. Smrgelerden gelen ham madde ve ifl gc, sermaye sahibi giriflimci snf tarafndan zenginliklerini arttrmak iin kullanld. Giderek zenginleflen, sermayeye yani
kapitale sahip bulunan bu snfa kapitalist snf yeni oluflan bu dzene de kapitalizm denildi.
Kapitalizm: Yeniada Bat

Avrupada ortaya kan,
retici glerin retim
aralarndan ayrl esasna
dayanan, sermaye sahibi
giriflimci bir snf ile ifli
snfnn ekonomik iliflkisine
dayal sisteme verilen isim.
Yeni corafyalarn keflfine neden gerek duyuldu?
Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri
SIRA SZDE
Kapitalist Snf: Yeniada

Bat Avrupada ortaya kan,
ekonomik sistemin
deiflmesini salayan
sermaye sahibi, giriflimci
snf.
D fi N E L M
Corafi kefliflerden nce Avrupalnn bildii dnya, Avrupa Ktasndan
baflka Asyann bir blm ve Afrikann kuzeyi ile snrlyd. Avrupay smrgeci faaliyetS O R U ve aralarnlere iten bafllca sebep, deiflen ekonomik yapy devam ettirebilmek
daki rekabettir. Yeniada dfl politikada genel olarak denge politikas izlenmeye
alfllsa da siyasal birliini tamamlayan her devlet dierinden daha gl olma yaDKKAT
rfl iindeydi.
Siyasal birliini en erken salayan Portekiz, corafi kefliflere ve smrgecilik faSZDE havzasnn
aliyetlerine ilk bafllayan Avrupa lkesi oldu. Ticari iliflkilerde,SIRA
Akdeniz
dflnda kalmfl olmas da Portekizi yeni arayfllara itmifl olmaldr. Portekiz, Afrika
kylarna ynelik seferleri sonucunda 1442 ylnda ilk Afrikal
kleleri Avrupaya
AMALARIMIZ
getirecek, hatta papadan bu iflin tekelini alacaktr. Kle ticareti ok krl bir ifl olarak grlecektir. Portekiz, kle ticaretinin yan sra Avrupaya altn da getirecektir.
1497de Vasco de Gama Afrika Ktasn gneyden geerek Hindistana
K T A P ulaflt. Bylece Bat Avrupa ile Hindistan arasnda ilk kez dorudan iliflki salanmfl oldu. Portekiz amacna ulaflmflt. Sonu olarak Portekiz, Afrika Ktas ve Hint Okyanusunun
ky lkeleri zerinde hkimiyetini kurdu ve ticaret kolonileri
smrT E oluflturarak
LEVZYON
gecilie bafllad.
Siyasal birliini salayan spanya da Portekizin ardndan smrgeci yarfla girdi. spanya hizmetinde yola kan Kristof Kolomb (1446-1506), yeni bir kta bul N T E RAsya
N E T ile Avrupa
du (1492). Geri kendisi Asya Ktasna gittiini dflnecektir ama
arasnda yeni bir ktann olabilecei ihtimali de dflnlmeye bafllanmfltr. Nitekim Floransal denizci Amerigo Vespucci (1454-1512), burasnn yeni bir dnya
olduunu kantlamaya alflr. Kolombun bulmufl olduu bu yeni kta da Ameri-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
156
go Vespuccinin ismiyle Amerika olarak adlandrlr.Bundan sonra bu yeni ktay

tanmaya ve smrmeye ynelik seferler devam etmifltir. Bunlar arasnda Meksikadaki Aztek Uygarlna son veren (1521) Fernandez Cortez (1485-1547) ile Perudaki nka Uygarlna son veren (1532) Francisco Pizarro (1541)nun seferleri
hi unutulmayacaktr.
te yandan Magellan (1480-1521) ise srekli batya gidildiinde Asya Ktasna
ulafllacan dflnyordu. Nitekim, Magellann spanya hizmetinde bafllatt (20
Eyll 1519) ve Sabastian del Canonun tamamlad (6 Eyll 1521) seferin nemi,
dnya evresinde gereklefltirilmifl ilk sefer olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu ilk
seferin bedeli ar olmufltur. 1519da 5 gemi ve 265 kiflilik bir mrettebatla yola klmfl, 1521de tek bir gemi ve sadece 18 kifli ile geri dnlebilmifltir. Magellan da
yerlilerle yaplan bir atflmada hayatn kaybetmifltir. denen bu ar bedele karfln
seferin yanklar byk olur. Avrupa ile Asya arasnda yeni bir ktann varl ve en
nemlisi de dnyann yuvarlak olduu kesinlik kazanr. Bundan sonraki seferler bu
yeni ktay tanmaya ynelik olacak ve smrgecilik faaliyetleri bafllayacaktr. 16.
yzyl bafllarnda Amerika Ktasn fethe bafllayan spanyollar 50 yl iinde Meksika,
Orta Amerika ve Brezilya hari Gney Amerikaya yaylacaklardr. spanyann ardndan ngiltere, Hollanda ve Fransa da smrgeci yarfl iinde yerini alacaktr.
Corafi kefliflerle birlikte 1540lardan itibaren smrgelerden kle emei ile
ucuza elde edilen deerli madenler, Avrupaya taflnmaya baflland. zellikle Aztek ve nka uygarlklarna ait hazineler ile Meksika ile Perudan getirilen ok miktarda altn ve gmfl, deerli madenlerin fiyatnn dflmesine ve mallarn fiyatlarnn ykselmesine yol at. Bu fiyat artfl yle boyutlara ulaflt ki baz yerlerde fiyatlar 4 kat artt. Fiyatlarda meydana gelen bu ykselifle Fiyat Devrimi denildi. Fiyat
Devrimi ile birlikte kk retici iflas ederken, burjuvazi giderek glendi.Buna
karfllk cretlerde bir deifliklik olmad. Bu da sosyal yapda, snflar arasnda uurumlarn oluflmasna ve kapitalist snfn oluflumunun hzlanmasna yol at.
Avrupann Yenia
Btn bu deiflimler Avrupada ekonomik ve sosyal yapy tamamen deifltirerek
yeni bir a bafllatmfltr. alar bakla keser gibi birbirinden ayrmak mmkn
deildir. Bir an sonunu getiren geliflmeler, dier bir an bafllamasna neden
olur. Szn ettiimiz dnemde, artk ylesine nemli deiflimler yaflanmfltr ki
btn bunlar, Ortaan karakteristik zelliklerine taban tabana zt geliflmelerdir.
Bu nedenle bu yeni dneme Yenia ad verilmifltir. Kronolojik dzenleme amacyla Yenian bafllangc iin bir tarih vermek gerekirse, genellikle kabul gren
iki tarih karflmza kar: 1453 (stanbulun Trkler tarafndan fethi ve Dou Roma
mparatorluunun yklmas) ve 1492 (Amerika Ktasnn keflfi ve spanyadaki
Mslman Devlet Grnatann tarihe karflmas). Hangi tarihi Yenian bafllangc
olarak kabul ederseniz edin; esas olan, artk 15.yzyln ikinci yarsndan itibaren,
yeni bir dnemin bafllad gereidir. fiunu da eklemekte yarar var ki, bu kapitalist geliflmeler Bat Avrupada yaflanmaktadr. Dou Avrupa, kendi tarihsel geliflimini srdrmektedir. Nitekim Rusya, Balkanlar, in, Hindistan, Gneydou Asya
adalar ve Japonya iin 15. yzyl yeni bir an bafllangc saylmaz. Avrupann
Yenia tabiri bu yzden kullanlmfltr.
SIRA SZDE
Avrupann Yenia
neden 15.yzyln ikinci yarsna tarihlenir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
157
YENADA BATI AVRUPANIN DfiNCE

YAPISINDA YAfiANAN DEfiM
Tarih boyunca toplumlarn dflnce yaplarnda meydana gelen deiflim, ekonomik ve toplumsal yaplarnda yaflanan deiflimle dorudan iliflkili olmufltur. Yenia Bat Avrupasnda yaflanan ekonomik ve toplumsal deiflim, styapnn deiflimini de salayacak ve yeni bir dflnsel yap flekillenecektir. Yenia, feodalizmden Aydnlanma Dnemine bir geifl srecidir. Dolaysyla feodal yap zlp
yeni bir yaplanmaya doru gidilirken birtakm atflmalar yaflanacak ve Ortaan
baz uzantlar Yeniada da grlecektir. Ancak artk yle deiflimler olacaktr ki
bu dnem tamamen Ortaan ekonomik ve toplum yapsndan farkllaflacaktr.
Geifl dnemlerine zg gelgitler, toplumsal snflar arasndaki atflmalar, mcadeleler, din ve mezhep savafllar bu dnemde ok youn yaflanacaktr. Bu atflmalar srasnda, toplumsal snflar baz haklar elde edecekler ve atflmalardan sonra
Bat Avrupa toplumu 18.yzylda da Aydnlanma Dnemini yaflayacaktr. Yenia
bir geifl dnemi olduundan bu dnemdeki fikir akmlar da kendi iinde baz eliflkiler taflr. dealize edilenlerle gerekler arasnda yaflanan eliflkiler topik kuramlarn ortaya kmasna neden olacaktr.
Yeni Dflnce Yapsnn Geliflme Koflullar

Ortaan feodal dinsel ideolojisine karfl tepki olarak, Yeniada bilimsel siyasal
dflnfl geliflmeye bafllayacak, din merkezli dflncenin yerini, insan merkezli, akl ve bilimi esas alan bir dflnce sistemi alacaktr. Bylece yeni dzen kendi dflnce sistemini oluflturacaktr. Burada esas olan bir nceki dflnce sistemini reddederek, yaflanan deiflimle ortaya kan yeni egemen snfn ideolojisini oluflturmaktr. Bunun nedeni ise fludur: her retim biimi kendi ekonomik dzenini oluflturur. Bu ekonomik dzen iinde, ekonomik iliflkileri ve faaliyetleri kontrolne alan
bir snfsal yaplanma ortaya kar. Ekonomiyi ele geiren ve bu yolla maddi g elde eden snf (burjuvazi) bu dzenin devam iin kendi ideolojisini oluflturur. nk mevcut ideoloji bir nceki egemen snflarn varln srdrmelerine olanak tanyan bir ideolojidir. Dolaysyla flimdi bu yeni dzende yeni bir ideoloji oluflturulmaldr ki yeni egemen glerin devamll bu yeni ideoloji ile salanabilsin. Bu
dzenle deiflen ekonomik yapnn korumacln stlenerek srekliliini salayan
ise siyasal yaplanmadr. Bu dzende ekonomi ne kadar smrgeye dayal ise sistemin koruyuculuunun stlenen siyasal yaplanmada o kadar baskcdr.
Deiflen Siyasal Yap

Yeniadaki siyasal yaplanmaya baktmzda, ilk aflamada mutlak monarflilerin oluflum srecini grrz. Bu srete Ortaadaki ok bafll feodal siyasal yapnn deifltirilmesi ve iktidarn tek elde toplanmas amalanmfltr. Ksaca bu, deiflen ekonomik yapya uygun bir siyasal yaplanma arayfldr. retim biimi deiflmifl, retim iliflkileri ifl birlii ve ifl blm esasna gre yeniden flekillenmifltir.
Bu retim iliflkilerinin srekliliini salayacak olan siyasal yapdr. Ancak deiflen
ekonomik yapya karfln, siyasal yapda ok bafll feodal birimlerin hkim olmas,
ekonomik faaliyetlerin srdrlmesini engelliyordu. rnein, Kta Avrupasnda ticaret yapabilmek iin pek ok feodal beyin toprandan gemek gerekiyordu. Bu
da hem gvensiz bir ortam oluflturuyor hem de maliyeti arttryordu. Ykselen snf burjuvazi, kendi retim iliflkilerini destekleyecek ve gvenli bir merkezi ynetim kurabilecek gl prenslerin yannda yer ald. Bylece merkez mutlak monar-
Mutlak Monarfli: Kapitalist

sistemle birlikte ortaya
kan yeni ynetim biimine
verilen isim. Kral,
burjuvazinin destei ile
feodal zerkliklere karfl
iktidarn glendirerek, ok
bafll feodal siyasal
yaplanmaya son verecek ve
merkez mutlak ynetimini
yerlefltirecektir. Bylece
deiflen ekonomik yapya
uygun bir ynetim biimi
oluflturulacaktr ki bu
ynetim biimi, ilk aflamada
mutlak monarfli olacaktr.
158
fliler kuruldu. Bu ortamda artk lkenin her yerinde ayn alflverifl yasalar hkim klnd. Burjuvazi amacna ulaflt. Siyasal yaplanmann bu ilk aflamasnda, yani mutlak monarflilerin oluflum srecinde, burjuvazi ve krallar arasnda karfllkl karlara dayal, geici bir ifl birlii yapld. Bu ifl birlii feodal glere karfl idi. Bylece
mutlak monarflilerin kurulmas ile deiflen ekonomik yapya uygun bir siyasal yaplanma salanmfl oldu. Ancak Avrupadaki devletler bu deiflimin farkl evrelerini yaflyorlard.
Genel olarak 15 ve 16.yzyllarda Bat Avrupa devletlerinin hepsinin amac
merkez mutlak siyasal yaplanmaya gitmekti. Dflnrler de gelifltirdikleri kuramlarla, mutlak monarfliyi savunan grfller ileri srdler. Ayn dnemlerde talyada
Niccola Machiavelli (1469-1527), ngilterede Thomas Hobbes (1588-1679), Fransada Jean Bodin (1530-1596) mutlak monarfliyi savunan kuramlar gelifltirdiler.
Bylece farkl lkelerde, birbirine yakn grfller ileri srlmfl; hepsi de iinde
bulunduklar siyasal duruma zm olarak mutlak monarflik ynetimleri grmfller ve bunu savunmufllardr. 16.yzylda ama i karflklklara son verecek gl
bir ynetimin kurulma arzusudur. Farkl lkelerdeki farkl dflnrlerin birlefltikleri ortak nokta mutlak monarflinin sorunlar zecei genel grfldr.
Mutlak monarflik ynetim, bu dnemde burjuvazinin de zledii bir ynetim
biimidir. Egemen snfn kapitalist iliflkilerini srdrebilmesi, siyasal yapdaki istikrara bal olduundan gl bir ynetim burjuvazinin de karlarna uygun dflyordu. Ancak ilerleyen yzyllarda burjuvazi, ekonomik gcne dayanarak, siyasal yapda da hak arayfllar iine girecektir. flte bu dnemde, krallarla burjuvazi
arasndaki denge deiflecek; burjuvazi kraln yetkilerini snrlandrarak, parlamentoya girebilmenin mcadelesini verecektir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Hmanizm: Latince kkenli
bir kelime olup insanclk
anlamna gelmektedir.
S O R Avrupasnda
U
Rnesans
antik dnem metinlerinin
incelenmesiyle ortaya kan,
insan
D Ktemel
K A Talan, insann
her fleyin ls olduunu
kabul eden dflnce akmna
verilen isimdir. Hmanizm,
SIRA SZDE
te dnya grflne karfllk
bu dnya grfln ne
karr. nsan, evrenin
merkezinde Tanrnn yerini
AMALARIMIZ
alr. Hmanizmle, bireycilik
ve laiklik gibi grfller n
plana kar.
Siyasal yapda
mutlak
SIRA
SZDEmonarflik ynetimlerin kurulmak istenmesinin temel nedeni neydi?
HMANZM
fi N E L M
YeniadaD dflnsel
yapya insan merkez alan hmanizm akmnn hkim olduunu gryoruz. Ortaadaki feodal-dinsel ideolojiyi esas alan skolastizme
S O R Uinsan temel alan akla dayal bir dflnce sistemi geliflmeye baflkarfl, Yeniada
layacaktr. Dneme damgasn vuran Rnesansn ideolojisini hmanizm akm
oluflturacaktr. Hmanist dflnce sisteminde her fley yeniden incelenip sorgulanDKKAT
maya bafllanacaktr. nsann evren hakkndaki dflnceleri deiflecektir. nsan, evrenin merkezine kendini koyacaktr ve adeta yaratcnn yerini alacaktr. nanan
SIRA flphe
SZDE duyan ve sorgulayan insan geecektir. Bu hmanist insan,
insann yerine
bamsz olma arzusundadr. Hatta rk, kavim ve aile balarndan bile kurtulma
abas iindedir.
Bylece egemen snf, tamamen bireycilik esasna dayal kendi
AMALARIMIZ
ideolojisini yaratma abas iine girecektir. Bu srete hmanist dflnrler de ileri srdkleri grflleriyle bilerek veya bilmeyerek burjuvazi bireyciliine hizmet
etmifl olacaklardr.
K T A P
N N
K T A P
Gerekle dealin eliflkisi

TELEVZYON
NTERNET
Zaman iinde
T E L E idealize
V Z Y O N edilen hmanist insan tipi ile tarihsel gerekliin birbirleriyle elifltii grlecektir. nsann tek baflna bir deer tafld ve nemli olduu vurgulanrken, bir yandan da bu sistem iinde ezilen ve insanca yaflayamayan alt snflarn varl bir eliflki yaratacaktr. Bir yandan smrgecilik faaliyetleri ve kle tica N T E R Ndevam
ET
reti btn hzyla
ederken, bir yandan insann deerli olduuna dair ileri srlen grfller havada kalyordu. Ayrca cretlilerin durumlar da gittike ktlefli-
159
yordu. 16. yzylda smrgelerden getirilen ok miktarda altn ve gmfl madenleri ile yaflanan Fiyat Devrimi, Avrupada fiyatlarn hzla artmasna ve alm gcnn
azalmasna yol aarken, snflar arasndaki eliflkiyi de iyice belirginlefltirmiflti.
Kapitalizm, Ortaadaki feodal sistemin smrc zihniyetini miras almflt. Bu
yapda da ezilen snflarn varl dflnsel yapy etkiledi. dealize edilen hmanizm ile burjuvazinin kendi karlarna gre kullanlan bireyciliin, alt snflar ezmesi karflsnda, dflnrler bir arayfl iine girdi. Yaflanan bu eliflkiler topik kuramlarn ortaya atlmasna neden oldu. Genel olarak topyac olarak nitelendirdiimiz bu dflnrlerin grfllerini, iinde bulunduklar kapitalist sistem ve bu sisteme karfl insanlarn mutlulua nasl eriflebilecekleri arayfl flekillendirmifltir. Thomas Morus (1480-1535)un topyas ve Campenalla (1568-1639)nn Gnefl lkesi,
bu arayfln gzel rnekleridir. Thomas Morus ve Campenalla bu dnemde ileri
srdkleri grflleriyle sosyalist dflnrlerin ilk ncleri olacaklardr.
Thomas Morus, 1516 ylnda baslan topya adl eserinde olmayan bir lkeyi ve
hayal bir dzeni anlatmaktadr. Nitekim Yunancadan tretilmifl olan topya da olmayan yer anlamndadr. Morus, insanlarn mutlu olabilecekleri bir dzen arayfl
iindedir. Yaflad lke olan ngilterede, teknolojik geliflmeler sonucu, kapitalist
iliflkilerin ortaya kmas ve sermaye birikimiyle sosyal dengeler deiflmeye bafllamfl, eflitsizlik belirginleflmifltir. Morus, sosyal snflar arasndaki dengesizlie, zel
mlkiyetin yol at dflncesindedir. Nitekim, topya adl adada herkes alflr
ancak hi kimsenin zel mlkiyeti yoktur.
Bu grfller, dneme ve mevcut sisteme karfl duyulan tepkinin sonucunda ortaya kmfltr. zellikle alt snflar bu yeni dzende de mutlu olamamfllardr Bu durum
baz dflnrleri, insanlar mutlulua kavuflturacak eflitliki ama topik bir dzen arayfl iine itmifltir. Grld gibi dflnsel yapy flekillendiren, iinde bulunulan toplumda yaflanan deiflim ve dnflmlerdir. Dflnsel yap, altyap ile dorudan iliflkilidir. Deiflen ekonomik ve sosyal iliflkiler, kendi dnya grfln de yaratacaktr.
topya: Byk lde

zihinde tasarlanmfl, olmas
istenen, dfllenen ya da baz
verilerden yola karak
olaca kabul edilen dfller,
istekler.
Hmanizmin Ortaya kfl

Hmanizm, talyada antik dnem yazarlarnn eserlerine ilgi duyan, bu eserleri
arafltrarak genel ktphaneler, edebiyat dernekleri kuran fikir adamlarnn bir araya gelerek grfl alflveriflinde bulunmalar sonucu ortaya kt. Bu arafltrmac yazarlara hmanist denildi. nce antik dnem eserlerini incelediler, sonra kendi
eserlerini verdiler. Bylece hmanizm akm, edeb eserlerle bafllad. talyada ortaya kt ve ksa sre iinde talya dflna yayld. ngilterede, Fransada, Almanyada hmanistler ortaya kt ve eflitli eserler verdiler. Hmanistler iinde ok nl isimler vardr. Bunlardan biri hmanistlerin babas kabul edilen Petrarchdr.
Hmanizmin pek ok Avrupa lkesinde temsilcileri ortaya kmfltr. Bunlar arasnda Boccacio, Bacon, Monteigne, Erasmus gibi isimler saylabilir. Hmanizm akm
Rnesansn ideolojisini oluflturur. Ayrca hmanist bireyciliin siyasal yapya etkisi, ulusal devletlerin kurulmas fleklinde olacaktr.
Hmanizm kavram nedir? dealize edilen hmanist insan tipi ile yaflananlar
SIRA SZDEarasnda bir
eliflki var mdr?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
160
RNESANS VE REFORM
Rnesans
Rnesans: 15. ve 16.
yzylda Avrupada edebiyat
ve gzel sanatlar alanndaki
yeniliklerin ve sanat
anlayflnn tmne
Rnesans denir. Rnesans,
Ortaa kltr ve sanatnn
reddedilmesi ve antik dnem
sanat ve kltrnn yeniden
diriltilmesi anlayflndan
dolay Yeniden Doufl olarak
nitelendirilmifltir. Bu, genel
olarak Ortaan, Karanlk
a olarak kabul edilme
yanlfl anlayflndan
kaynaklanmaktadr. Oysa
Ortaan da kendine zg
bir sanat ve kltr anlayfl
vardr. Bu dnem sanat
anlayflnn reddedilmesinin
altnda baflka nedenler
yatmaktadr. Esas olan,
egemen snfn kendi
kltrn yaratma
abasdr.
Resim 6.1
Michelangelonun
Davut Heykeli
Maniyerizm: 16. yzyln

ikinci yarsnda Rnesans
sanatna karfl duyulan bir
tepkinin sonucunda ortaya
kmfltr. Rnesansn
insan n plana alan, sk bir
geometriye dayanan aklc
tutumuna karfl kma, kat
kalplar ykma eylemidir.
Yeniden Doufl anlamna gelen Rnesans antik dnem eserlerinin Yeniada yeni bir yorumla ele alnmas esasna dayanr. Bu dnemde, Antik an rnek alnmasnn temelde iki nemli nedeni vardr: Bunlardan ncelikli olan Antik a sanatnn dnyasal ve canl oluflu, ayn zamanda Yenian ruhuna ve dnemin ihtiyalarna cevap vermesidir. Bir dier neden ise her retim biiminin kendi toplumsal yapsn ve kltrn oluflturma gereksiniminden kaynaklanmaktadr. Bir
nceki yap yani Ortaa kltr, felsefe ve ideolojisi reddedildiine gre, antik dnem rnek alnacaktr. Bu srete hmanizm akm Rnesansn ideolojisini oluflturacaktr. Rnesans, 15.yzyldan 17.yzyla kadar olan dnemi kapsar. Bu dnem, dflncede aklc ve bilimci, sanatta da aklc ve gereki eilimlerin grld bir dnemdir. Rnesans, talyada Floransa merkezli olarak ortaya kmfltr.
talyada ortaya kmasnn nedenleri arasnda; ekonomik geliflmifllik, antik gelenein varl, Bizansl bilginlerin eski Yunan edebiyatnn metinlerini buraya getirmeleri ve bunlarn incelenmesi ile ilk genel kitaplklarn ve edebiyat derneklerinin burada kurulmas saylabilir.
Rnesans dneminde her trl sanat dalnda en gzel eserler verilecektir. Klasik dnem Rnesans sanatlar arasnda Leonardo da Vinci (1452-1519), Michealangelo (1475-1565) ve Rafaello (1483-1520)yu sayabiliriz. Bu dnem sanatlarnn birou hem bilim adam hem de sanatdr. Bu da
bilim ve sanatn henz ayrlmadn ve uzmanlk
alanlarnn belirginleflmediini gsterir. Rnesansla
birlikte, sanat yapt eseri imzalayarak, kendi kimliini ortaya koymaya bafllamfltr. nsan merkezli
dflnfln bir rn olarak, portre sanat geliflmifltir. Perspektif kullanlmaya bafllanmfl, peyzaj bafll
baflna nem kazanmfltr. Figrler gerek doann
iinde resmedilmifltir. Jest ve mimikleri ile hareket
kazandrlan figrlerin duygularna da resim ve heykellerde yer verilmifl, anatomi bilgisinden de yararlanlmfltr. Sanat, uluslararas bir nitelik kazanmfltr.
Ayrca insann zayfln temsil eden Ortaa heykellerinin aksine bu dnemde gl, kahraman insan temsil eden heykeller yaplmaya bafllanmfltr.
Michelangelonun Davut heykeli, gcnden ve
genliinden yararlanlan bir kahraman figr olarak gzel bir rnektir.
Ancak hmanist bireyciliin iflas ile yaflanan
eliflki sanata da yansyacaktr. Baz yerlerde tepki olarak Katolikliin ne kt grlr. Ayn dnemlerde sanat eserlerinde, gerek boyutlardan uzaklafllan,
abartl ve zenticiliin hkim olduu sanat anlayfl ortaya kar. Buna maniyerizm ad verilir. Dflnsel yapda ise ayaklar yere basmayan topik kuramlarn
ortaya kmas rnein Campanellann Gnefl lkesi, iflte bu dneme rastlar.
Grld gibi dflnsel yap ve sanat anlayfl, yaflanlan ortamla ekonomik,
sosyal ve siyasal yap ile dorudan iliflkilidir.
161
Rnesansn sanatta karakteristik zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
Reform
D fi N E L M
Ykselen burjuvazi, kendisini kstlayan engellerden kurtulma
abas iindeydi.
Gelifliminin nndeki en byk engel, feodal dzenin dayana olan Katolik ideO R U hle getiriloloji idi. Bu ideoloji yklmal ya da egemen snfn karlarna Suygun
meliydi. Deiflen ekonomik ve sosyal yap ideolojinin de deiflimini zorunlu klyordu. Kapitalist dzenin devamll, kendi ideolojisini oluflturmasna balyd.
DKKAT
Bylece reform hareketi, Katolik Kilisesini hedef ald. Katolik Kilisesi, burjuvazinin
retim iliflkilerinin geliflmesine engeldi. Bu durumda burjuvazi, kendi kilisesini rSIRAKilisesinin,
SZDE
gtleyerek, Katolikliin karflsna Protestanl kard. Protestan
Katolik Kilisesinden en nemli fark; kilisenin, devletin denetiminde olmasyd. Devlet,
egemen snfn bir arac olduuna gre, kilise egemen snfnAMALARIMIZ
kontrol altna alnyordu. Reform, Katolik Kilisesini hedef aldndan din boyutu ne karlan sosyal bir harekettir. Ama ayn zamanda Katoliklik, feodalizmin ideolojisi olduundan, onu ykp, deiflen yapya uygun dflen bir ideoloji yaratma
K Tamac
A P da vardr.
Reform ile feodal dinsel ideoloji ve Katolik Kilisesi sorgulanmaya bafllanr. Bylece reform, dinsel bir hareket olarak bafllar; sosyal ve ideolojik bir hareket olarak
geliflir.
TELEVZYON
Reformun hmanist fikirlerle yakndan iliflkisi vardr. Hmanizm akm ve matbaa yoluyla dflncelerin genifl kitlelere iletilmesi, kutsal kitap evirilerinin yaplarak halka ulafltrlmas, reformu hzlandrc bir etki yapmfltr. Hmanist fikirlerin
NTERNET
halka indirgenmesi ve eyleme dnflmesi reform hareketi ile olmufltur.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Reform hareketinin hmanizm akm ile bir iliflkisi var mdr?
Reformcu Dflnrler
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Reform: Daha iyi duruma

getirmek iin yaplan
deifliklik, iyilefltirme,
dzeltme, slahat
AMALARIMIZ
anlamlarna gelmektedir.
Reform, 16.yzyl
bafllarndan itibaren, Katolik
Kilisesinin yozlaflmasna
K T A P
karfl kflla bafllayan ve
Protestanlk mezhebinin
ortaya kflna yol aan,
dinsel bir harekettir. nce
E L E sonra
VZYON
Almanyada,Tdaha
Fransa, ngiltere ve Kuzey
Avrupa lkelerinde etkili
olmufltur.
NTERNET
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Martin Luther (1483-1546)

S O Rbu
U ortamda reEkonomik ve sosyal yapnn deifltii ve bir dnflmn yafland
form hareketinin bafllatcs Luther olmufltur. Luther, kutsal kitab esas alarak, kilise babalarnn yazdklarn, papalk bildirilerini, din adamlarnn
aracln ve paDKKAT
pann otoritesini reddetmifltir.Lutherin ileri srd grfllerde ne kan nokta,
inananlarn kendi kendilerinin rahipleri olduu sylemidir. Luther, bu konuyu,
SIRA SZDE
Hristiyan zgrl kavramyla aklamaktadr. Hristiyanlarn, dinsel anlamda zgr olduunu, aracya ihtiyalar olmadn ifade etmektedir. Ancak bu zgrln bir snr vardr. O da din, yani inantr. Bunun dflnda sosyal
ve siyasal alanAMALARIMIZ
daki eflitsizlii kabul eder. Mevcut dzenin devamndan yana grfller ileri srer.
zellikle baflta bulunan yneticilere boyun eilmesini ister. nk ona gre manevi zgrle olanak veren, dnyasal dzendir ve bu dzenK korunmaldr.
Nite T A P
kim Hristiyanlarn Baflkaldr ve Ayaklanmalardan Kanmalarna ar adl
eserini yazarak bu grfllerini aklamfl, reformun baflarsn prenslerin otoritesine
balamfltr. Ayrca Luther, bu dnyadaki dzenin Tanrnn istedii
T E L E V Z Ybir
O N dzen olduunu, dolaysyla yneticilere koflulsuz boyun eilmesi gerektiini savunmufltur.
Hatta daha da ileri giderek yneticiler adaletsiz ve dinsiz dahi olsalar, bafl kaldrlmamas gerektiini belirtmifltir. Grld gibi Lutherin reformu, kilisenin dflna
N T Eyani
R N E T eyleme dtaflmamaktadr. Hatta Luther, reformun sosyal bir hareket hline
nflmesine engel olmaya alflmfltr.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
162
John Calvin (1509-1564)

Cenevrede Protestanl rgtlemeye alflan Calvin, Lutherin grfllerini srdrmfl ve Protestanl, Avrupa apnda bir hareket hline getirmifltir. Calvinin retisi, insan, dnya ifllerinden ayrmyordu. O, insann yapabilecei her giriflimi grev olarak gryordu. Calvinin grfllerini benimseyenler Calvincilik ad altnda
her trl kapitalist giriflime arac oldular. Bylece Calvincilik, kapitalizmin geliflme
gsterdii lkelerde yayld. Ykselen burjuvazi, kazan amacyla yapt tm hareketlerin dinsel yaptrm olarak Calvincilii kulland.
Calvinin Luther ile baz ortak grflleri paylaflt grlr; Katolik Kilisesinin
otoritesinin, din adamlarnn araclnn ve baz dinsel trenlerin reddedilmesi,
kutsal kitabn esas alnmas bunlar arasnda saylabilir. Ayn zamanda Calvinin doadaki dzenin tanrsal olduu ve insanlarn deifltiremeyecei, bu nedenle de dzenin koruyucusu olmas gerektii yolundaki grflleri de Lutherle rtflmektedir.
Nitekim Calvin, insanlarn manevi eflitliinden sz ederken; ekonomik, sosyal ve
siyasal eflitsizlii kabul eder. Calvin, yneticilerin gcn Tanrdan aldn, bu nedenle yneticilere karfl gelmenin Tanrnn dzenine karfl gelmek demek olduunu iddia eder. Hatta ynetici kt olduunda bile, onu cezalandrmann vatandafllara dflmeyeceini; bunun Tanrya ait olduunu ve Tanrnn krallarn kral olduunu ileri srer. Tm krallar Tanr buyruklarna baldr. Buradan kan sonu;
krallarn, ynettii halklara karfl deil Tanrya karfl sorumlu olduklardr.
Thomas Mnzer ve Kyller Savafl (1524-1525)

Reform hareketini, ekonomik, sosyal ve siyasal yaflam iine alacak flekilde geniflleten Mnzer oldu. Bylece dier reformcu dflnrlerden ayrlan bir izgi izledi.
Mnzer, reform hareketini o dnem Almanyasnda en ok ezilen kyl snfna
dayandrd. Keskin ve devrimci grfller ileri sren Mnzer, Hristiyanln sadece
Katolik biimine deil, kitabna da karfl kt. Onun yerine akl temel alan grfller ileri srd. nsan tanrlafltran, br dnya cennetini reddeden ve materyalizme kayan bir felsefeye sahip olan Mnzer, ekonomik alanda eflitliki bir dzen
arayfl iindedir. Mnzer, Tanr Krall adn verdii bir sosyal dzenden sz etmektedir. zel mlkiyetin ve zmre farkllklarnn olmad bu dzenin, tm Hristiyan dnyay kapsamasn hedeflemiflti.
Mnzer, dflledii dzene kavuflmak iin prenslere ve soylulara da arda bulunmufl ksi hlde onlar silahla devireceklerini ilan etmiflti. Mnzer, devrimci dflncelerini gereklefltirmek iin prenslerden destek alamaynca hareketini kyllere dayandrarak feodal dzenin egemen snflarna ve bunlarn mlklerine karfl
harekete geti. Bu durumda mlklerini tehlikede gren imparatorlar, prensler, feodal beyler, kilise, devlet ve burjuvazi kendi aralarndaki ekiflme ve atflmalar bir
yana brakarak, ortak karlarna ynelen tehlikeye karfl g birlii yaptlar. Sonuta kyller yenildi ve Mnzer ldrld.
Reformun Sonular
Reformla birlikte, Hristiyanlkta blnmeler oldu. Yeni mezhepler ortaya kt. Katolik Kilisesinin mutlak otoritesi krlmfl oldu. Papaln ve din adamlarnn aracl reddedildi. Ruhban snfndan olanlarla olmayanlar arasndaki fark ortadan kaldrld. Reform, kilise dflndaki ekonomik, sosyal yaflam ve dflnce yapsn da
etkiledi. Bilim, sanat ve kltrn geliflmesinin n almfl oldu. Ekonomik yapda
ise kapitalizmin daha da glenmesi ile sonuland. Protestanlk, kapitalizmle i
163
ie geliflti. te yandan reform, mezhep atflmalarna yol at. Katoliklerle Protestanlar arasnda youn mcadeleler yafland. Sonuta bu atflmalar Avrupada Din
Savafllarn ve Otuz Yl Savafllarn bafllatt. Pek ok insan hayatn kaybederken
; Avrupa bu savafllarn bedelini gerek nfusunun azalfl gerekse ekonomik hayatndaki olumsuz etkileriyle dedi. Sonu olarak 1648 Westfalya Antlaflmas ile Protestanlk mezhebi resmen tannmfl oldu ve gnmze kadar Hristiyanln en ok
taraftar bulan byk mezhebinden biri hline geldi.
Reform hareketi genellikle Bat ve Kuzey Avrupa ile snrl kalmfl olsa da ekonomik ve politik gcn deiflmesine, genifl bir corafyay etkilemesine ve papaya
karfl g kazanlmasna yol amfl olmas nemlidir. Reformla, Katolik Kilisesinin
merkeziyeti yklmfl, Bat Hristiyan dnyas eflitli kiliselere blnmfltr. Evrensel
Katolik Kilisesinin yerini devlet kontrolndeki, ulusal kiliseler almfltr ve Roma Katolik Kilisesinin otoritesi krlmfltr.
Reformun mesleki anlamda sonucu; tm ifllerin eflit saylmas ve sradan hayatn da kutsal olduu dflncesidir. Artk mesleklerden biri, dierinden daha kutsal
deildi. Bylece araclna ihtiya duyulmayan din adamlar snf dierleriyle ayn seviyeye indirgenmifl oldu. Dnyasal mesleklerin de nemli olduu vurgulanarak, kapitalizmin n almfl oldu.
Reformla birlikte laik retim kurumlar almaya ve kiflisel yarg hakk savunulmaya baflland. Ruhani konularda yetki, sivil yneticilerin eline geti, devletin
gc artt. Kuramclar da deiflen ekonomik yapya uygun dinsel sylemleriyle dneme damgalarn vurdular. Luther, faiz ve fiyat konusundaki dzenlemeleri kiliseden ayrp devletin kontrolne verirken; Calvin, alflma ve zengin olmann te
dnyada da dllendirileceini sylyordu. Kapitalist birikim adna yaplan her
trl giriflim insann grevi saylyordu.
Sonu olarak, Yeniada ekonomik, sosyal ve siyasal yapda meydana gelen
deiflim, dflnsel yapy etkiledi ve bir dnflm yafland. Avrupa Rnesans ve Reformu yaflad. Corafi keflifleri gereklefltirdi. Dnyaya ve evrene iliflkin grfller
deiflti. Btn bunlar olurken atflmalar, eliflkiler, savafllar ve uzun mcadeleler
yafland. Bylece Avrupann Aydnlanma an yaflamas iin gerekli altyap hazrlanmfl oldu.
AYDINLANMA AININ TEMEL ZELLKLER VE

AYDINLANMA FELSEFES
Yenia Bat Avrupasnda, ekonomik ve sosyal alanda bafllayan dnflm, siyasal
dflnce yapsnda da deiflimi beraberinde getirdi. Dneme damgasn vuran burjuvazi, ekonomik yapya hkim olduktan sonra, siyasal yapda da etkinliini arttrma mcadelesi iine girdi. Onun bu isteini kuramsal anlamda dile getirenler Aydnlanma Dnemi dflnrleri oldu. Bu yeni dnya grfl, Aydnlanma Felsefesi
olarak adlandrlmfltr. Aydnlanma Felsefesi ngilterede bafllayarak Fransaya
gemifl ve Fransz htilalinin dflnsel ynn oluflturmufltur. Aydnlanma dflnrleri 1789 Fransz Devriminin ncleri olmufllardr. Almanyay da etkileyen Aydnlanma Felsefesi, her lkede o lkenin sosyo-politik yapsna gre flekillenmifltir. Aydnlanma Felsefesinin temelini bireyin zgrl dflncesi oluflturmufltur.
Aydnlanma Felsefesi aklcla dayanarak peflin yarglar ykmay amalamfltr.
Dolaysyla hedefi, Katolikliin getirdii peflin yarglar ile siyasal peflin yarglardr.
Bu peflin yarglara karfl kfl Rnesans ve Reform hareketleriyle bafllamfl ve 18.
Yzyl Aydnlanma ann hazrlaycs olmufltur.
Aydnlanma Felsefesi:
Avrupada 17. yzyl
ortalarndan 19. yzyln ilk
yarsna kadar sren
Rnesans, Reform,
Hmanizma akmlaryla
balantl bir fikir
hareketidir. Aydnlanma
ann, siyaset bilimine
nemli katks, siyasi
iktidarn kaynann tanrsal
kkenli olmayp halka ait
olduunun kabul
edilmesidir.
164
Aydnlanma a, toplumsal yaflamn ve dflncenin akln rehberliinde yeniden flekillendii bir a olmufltur. Kantn Akln kendin kullanma cesaretini gster! sz, Aydnlanma Felsefesinin bu ynne vurgu yapmaktadr. Nitekim akln
kullanlma ilkesi bu dnemin parolas olmufltur. Akln kullanlmas ile bilimin geliflmesinin nn almfl; doa bilimleri byk bir geliflme gstermifltir. Newton
ve Kopernik ile insann evrene iliflkin grflleri kkl bir deiflime uramfl; Decartes ve Kant ile bu deiflimin felsefi yn oluflturulmufltur.
fiu da bir gerek ki Aydnlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni dnya grfl idi.
Bu dnemde burjuvazi, akl esas alarak, siyasi rejimi kendi karlarna gre flekillendirme mcadelesi iine girmifltir. Fransz burjuvazisi, bu dnya grfln, sadece Franszlar deil, btn insanl iine alan evrensel bir felsefe haline getirecektir. Dolaysyla bu yeni dnya grflnn temel esaslar, btn insanl ilgilendiriyordu. Nitekim nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi (1789)nin evrensel yn de bunu vurgulamaktadr. nsan esas alan bir ynetim biimi hedeflenirken siyasal erkin kayna da deifltiriliyor; iktidarn kayna Tanrdan insana indirgeniyordu.
te yandan insanlarn mutluluunun salanmas iin ncelikle yaplmas gereken,
birtakm ayrcalklara son verilerek, onlarn eflitliinin salanmasyd. Ama, insanlarn doufltan birtakm haklara sahip olduklarn kabul eden, akla dayal evrensel
hukuk ilkelerini geerli klmakt. Kan soyluluuna dayal birtakm ayrcalklarn ortadan kaldrlmas, mutlak monarflik ynetimlerin sona ermesi anlamna geliyordu.
Bylece zaten ekonomik gce sahip bulunan burjuvazi, hukuki ayrcalklarn kaldrlmasyla siyasi yapda da g salayabilecekti.
Aydnlanma Felsefesi ile aklc ve deiflime ak bir dnya grfl hkim olmaya bafllad. Herkesin eflit ve zgr olduu dflncesi, btn insanln ihtiyalarna
cevap veriyordu. Ama bundan en ok burjuvazi yararland. Bu aklc dnya grfln, zgrlk fikrini, bir yandan eflitlii salamada, bir yandan da ticaret hacmini geniflletmede kulland. Sonuta zel mlkiyetin dokunulmazlyla ve retimin
hacminin artmasyla burjuvazi gcne g katt. Ekonomi zerindeki gc burjuvaziye siyasi yapya da hakim olmasnn yolunu at. Aydnlanma anda ileri srlen dflnceler de aslnda burjuvazinin siyasal iktidarn meflrulafltrmfl oldu. Sonuta Aydnlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SZDEnedir?
Aydnlanma SIRA
Felsefesi
AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI

D fi N E L M
DfiNRLER
O R U
J. Locke S(1632-1704)
Liberal bireyciliin babas saylan Locke, mutlak iktidarn snrlandrlmasna iliflkin

grflleriyle Dburjuvazinin
szcln yapmfltr. Nitekim siyasetle ilgili Hkmet
KKAT
zerine ki Deneme adl eserini 1690 ylnda kaleme almfl ve burjuvazinin ideallerini dile getirmifltir. Bunlar arasnda hak ve zgrlklerin gvence altna alnmas,
SIRA SZDE
zellikle mlkiyet hakknn tannmas ve mutlak iktidarn snrlandrlmas baflta
gelmektedir. Gerekte ihtiya duyulan, deiflen ekonomik yapya uygun bir siyasal yaplanmay
salamaktr. Bir baflka deyiflle kapitalist sistemin devam iin ihtiAMALARIMIZ
ya duyulan kurumlarn oluflturulmas gerekiyordu. Temel hak ve zgrlkler,
zellikle de mlkiyet hakk gvence altna alnmfltr. Bylece iktidar da snrlandrlmfl oluyordu.
haklarn gvence altna alnmad durumlarda, insanlarn
K T Ayrca
A P
bafl kaldrma hakk ortaya kyordu. En nemlisi de alflmann mlkiyet hakkn
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
165
dourduu grfl idi. Bylece mlkiyetin dokunulmazl ilan ediliyordu. Ayrca

devletin ekonomi zerindeki etkinlii azaltlarak, ekonomik liberalizm savunuluyordu. Sonu olarak btn bu grfller, burjuvazinin ifline yaryordu. ktidarn snrlandrlmas ve bu amala yasa yapan ve bunlar uygulayan glerin ayr ellerde toplanmas gerektiine iliflkin grflleriyle Locke, demokratikleflme yolundaki
nemli kilometre tafllarndan biri saylr.
Montesquieu (1699-1755)
Aristokrat bir aileden gelen Montesquieu, aristokratik libaralizmi savunur. Yasalarn Ruhu adl eserinde,
iklimler kuram, ynetim biimleri
kuram ve kuvvetler ayrl zerinde durmufltur. Montesquieuya gre
kuvvet kuvveti durdurmal yoksa
zgrlk olmaz. Onun bu grfl
Bat demokrasisinin temeli olacaktr. Devletin ayr grevi olduundan sz eder; yasalar yapmak, bunlar uygulamak ve sulular cezalandrmak. Bylece her gce bir karfl
g oluflturularak, kuvvetin kuvveti
durdurmas salanacakt. Yrtme
gcnn krala verilmesini, yasama
gcnn ise halk ve soylulardan
oluflan iki meclise verilmesini savunan Montesquieunun amac; kral, soylular ve halk arasndaki siyasi ve sosyal dengeyi salamaktr. te yandan krala veto hakk vermifl, yarg zerinde de yasamann yetkisini tanmfltr. Aslnda Montesquieu, snrl yani meflruti monarfliyi savunmufltur. nemi, gler ayrlna iliflkin grfllerinden kaynaklanmaktadr. Montesquieudan sonra gler ayrl ilkesi demokrasinin koflulu haline getirilecektir.
J.J. Rousseau (1712-1778)

Rousseau, burjuvazinin Ykselifl Dneminde halkn iktidarn, her alanda eflitlii
ve mutlak demokrasiyi savunur. stelik demokrasinin gerekleflmesine iliflkin herhangi bir belirtinin olmad bir dnemde demokrasiyi savunmufltur. Bu, onun ilerici ynn oluflturmaktadr. Rousseaunun amac eflitliki bir demokratik toplum
oluflturmaktr. Arafltrmaclar, Rousseaunun, milleti, egemenliin sahibi olarak grmesi itibaryla, egemenliin kayna ynnden milli egemenlii, egemenliin
kullanm ynnden ise halk egemenliini savunduunu ileri srerler.
Rousseau, Toplum Szleflmesinde halk egemenliinin sonucu olarak dorudan doruya demokrasiyi savunur. Yasalar yasa koyucular tarafndan hazrlansa
bile bunlar onaylayan halk meclisleri olduuna gre, yasama yetkisi halkn elindedir ve son sz halka aittir. Ancak kapitalist sistem iinde kalabalk bir nfusla
halk egemenliini gereklefltirmenin zorluu karflsnda Rousseau, Emredici Veklet kavramyla bu sorunu zmeye alflmfltr. Semenlerin ve vekillerin olduu bu
yapda semenler vekillerine direktifler verecek, vekiller de bunlar uygulayacaktr. Direktifler yerine getirilmedii takdirde ise semenler vekilleri azledebileceklerdi. Yani Emredici Veklet yoluyla, dorudan doruya bireyin temsil edilmesine
Resim 6.2
Montesquieu
166
alfllacaktr. Burada nemli olan bir dier nokta da vekillerin eflitli snf veya topluluklarn deil, dorudan halkn vekili olmalardr. te yandan eflitliki demokratik bir toplum zlemi iinde olan Rousseau, burjuvazi iin tehlikeli bir dflnrd.
nk onun amac, ya halkn iktidar dorudan kullanmasn salamakt ya da halk kendisi adna iktidar kullanacak olan memur durumundaki vekilleri azledebilme yetkisine sahip klmakt. Bylece snfsal bilinlenme devlet ynetimine yansyabilecekti. Burjuvazinin karlarna uygun dflen rejim ise daha ok milletin btnn bamsz milletvekillerinin temsil ettii temsil rejimdi.
Grld gibi Rousseau, demokrasiye iliflkin grflleriyle an aflmfl bir dflnrdr. Ayn zamanda ok ynl bir arafltrmacdr. Siyasi dflnceye olduu kadar edebiyat, pedagoji, mzik gibi eflitli alanlara da ilgi duymufltur.
Voltaire (1699-1778)
Resim 6.3
Voltaire
Voltaire, 18. yzyla damgasn vuran en nemli dflnrlerden biridir. Hatta 18.
yzyl Voltairein a olarak kabul edilmektedir. Feodal yapya ve Katolik Kilisesine karfl kfllaryla, aklc yaklaflm ve alayc slubuyla tannan Voltaire, Fransz htilalinin dflnsel ynn hazrlayan en nemli dflnrlerden biridir. Voltaire, siyasal zgrln elde etmek isteyen burjuvazinin en etkili temsilcilerinden biri olmufltur. zellikle dflnce zgrln salamak iin byk mcadele vermifltir. fiu szleri onun dflnce ve ifade zgrlne bakfl
asn ok iyi yanstmaktadr: Sylediklerinizin hibirinde sizinle ayn dflncede deilim; ancak onlar
syleme hakknz lnceye dein
savunacam.
Katoliklie ve kiliseye karfl savafl aan Voltaire, Katoliklii peflin
yarglar, bofl inanlar ve banazlkla efldeer grr. Bir yandan da dinin sosyal
yararna inanmakta ve banazlktan arnmfl bir dini savunmaktadr. zetle Voltairein tanrs, Newtonunki gibi kalbe deil akla seslenmektedir. Voltairein zaman
zaman ileri srd fikirleriyle eliflkiye dflt grlr. rnein bir yandan bofl
inanlara savafl ap, akl egemen klma mcadelesi verirken te yandan halk
ayak takm olarak grmfl ve sosyal snflar arasnda hiyerarfli bulunmas gerektiini savunmufltur. Dahas egemen snfn zenginliine zenginlik katma abasn,
burjuva mlkiyet anlayfln desteklemifltir. zetle burjuvazinin deerlerini savunmufltur. Aslnda dnemin dflnrlerinin birounda genel eilim bu yndedir.
nemli olan ise ileri srlen bu dflncelerin etkileri ve evrensel sonulardr.
zellikle getirdii somut reform nerileri ile Voltaire, dnemindeki dier dflnrlerden ayrlr. Onun gerekleflmesini istedikleri arasnda keyf tutuklamalara son
verilmesi, iflkence ve lm cezasnn kaldrlmas, cezalarn sularla orantl olmas, vicdan ve dflnce zgrlnn salanmas, baz feodal haklara son verilmesi ve i gmrklerin kaldrlmas gibi uygulamalar yer almaktadr. Voltaire gerek-
167
lefltirmek istedii bu amalar, ileri srd dflnceleri ve verdii mcadeleleriyle bir aa ismini veren bir dflnr olmufltur.
Aydnlanma ana etki eden dflnrler kimlerdir?
Aydnlanma Felsefesinin lkeleri
SIRA SZDE
D fi N E L M
1. Bilim, Doa ve Felsefe: Bu dnemde doa bilimlerine duyulan ilgi artmfl, uygulama n plana kmfltr. Dnemin dflnrleri bir yandan felsefi kuramlarn geliflR U
tirirken bir yandan da doa bilimleriyle ilgilenmifllerdir. rneinS OVoltaire
matematikle, Diderot, anatomi, fizyoloji ve kimya ile, J. J. Rousseau botanikle uraflmfltr.
Bilim ve felsefe arasnda bir ayrm veya bir snr yoktur. Doa zerinde edinilen
DKKAT
bilgiler halkla paylafllmak istenmifl; halkn anlayabilecei eserler, szlkler ve ansiklopediler dneme damgasn vurmufltur. DAlembert ve Diderotun AnsiklopediSIRA SZDE
si, 18.yzyln simgesi olacaktr.
Ayn zamanda bilimsel anlamda yeni denemeler devam ettirilmektedir. Bu dnem astronomi, fizik ve kimya alanlarnda bilimsel geliflmelerin
olduu bir dnemAMALARIMIZ
dir. rnein, Newtonun ekim kuram, dflnceye yenilik getirir; Lagrange ve
Laplace gk mekanii ile ilgili nemli veriler elde ederler; Lavoisier kimya alannda nemli atlmlar yapar; Buffon (1707-1788) ise doa bilimleriyle
K T Ailgili
P pozitif ve
laik grfller ileri srer.
Bir yandan bilimsel geliflmeler yaflanrken, bir yandan da yeni felsefi kuramlar
gelifltirilmifltir. 18. yzyl filozoflar yzyl olmufltur. Doann nasl
koT E L E Vincelenecei
ZYON
nusunda filozoflarn kuramsal yaklaflmlar etkili olmufltur. Bu noktada filozoflarn
her fleye kuflkuyla yaklaflmalar dikkat ekmektedir. Tarihsel dinleri reddeden bir
eilim iinde olan filozoflar, grfllerini akl yoluyla ortaya koymaya alflmfllardr.
T E R N E T incelenmeDflncelere, zmleme ve yararllk egemen olmufl ve sosyal Nolaylar
ye bafllanmfltr. rnein Voltaire 14. Louisin Yzyl adyla ilk tarih kitabn yazar.
Fizyokratlar, toplumun ekonomik yapsn inceleyerek, gelirin toplumda nasl retildiini ve nasl paylafltrldn arafltrrlar ve iktisat biliminin temel esaslarn ortaya koyarlar. Montesquieu, iklimin ve corafi yapnn, ynetim yaps zerindeki
etkisini inceleyerek sosyal bilimin olasln gsterir. Locke ise liberalist grflleri
ile siyaset biliminin temellerini ortaya koyar.
Bu bilimsel geliflmelerin flnda, mutlak monarfli ve geleneksel yap sorgulanmaya bafllanr. Ynetime iliflkin yeni zm nerileri getirilir; baz dflnrler aydnlardan oluflan bir ynetimi yani aydn despotizmini savunurken, bir ksm despotlua fliddetle karfl karak, bireyin zgrln ama edinir. Bu dflnrlerden
Montesquieu, despotizmi, zgrln dflman olarak grr; zgrln salanabilmesi iin de yasama, yrtme ve yarg gcn birbirinden ayrr. Daha sonra bu
ilke, gler ayrl olarak kabul grecektir. te yandan Rousseau ise eflitlii savunarak halk ynetiminden yana grfller ileri srer. Bu grfller sonraki yzyllar
da derinden etkiler ve 19. yzylda eflitli ideolojik mcadelelere kaynaklk eder.
2. Akl: Aklclk, Aydnlanma ana damgasn vurmufl olan en nemli ilkedir.
Bu dnemde akl, gelenein ve tanr iradesinin yerine geer. Her fley akl szgecinden geirilir. nsana ve evrene iliflkin grfller akln rehberliinde flekillenir.
Akl, her fleyin lsdr. nsanln mutluluunun ancak akl ile salanabilecei
dflncesi, dneme hkim olmufltur.
3. Laiklik: Aydnlanma anda her fleyin akln rehberliinde, bilimsel bir metotla incelenmesi ve laik temele oturtulmas esas olmufltur. Din, ahlak ve siyaset laiklefltirilmeye alfllmfltr.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
168
4. Mutluluk: Aydnlanma ann amalarndan biri de insann bu dnyada

mutlu olmasn salamaktr. Bunu da ancak peflin yarglardan kurtularak ve akln
kullanarak salayaca vurgulanyordu.
5. zgrlk: nsann dflnme ve dflndn ifade etme zgrl vardr.
Peflin yarglar ve snrlamalar olmakszn insann kendini, evrendeki yerini ve doay anlama abas, aklcln gereklerindendir. Ayrca Voltairein formllefltirdii
ticaretin zenginlii, zenginliin zgrl, zgrln ticaretin geliflmesini ve
ticaretin geliflmesinin de devletin bykln salad inanc dneme hkim
olmufltur.
6. Kendine Gven: Kendine gvenen, aklc ve zgr insan, Aydnlanma a
insan tipidir. Deiflim ve ilerlemenin ancak insan aklna duyulan gvenle salanabilecei dflncesi ne kmfltr.
7. Hukuk: Aydnlanma ann amalarndan biri de hukuk ilkelerini akla uygun, eflitliki, adaleti bir hale getirmek; hukuk reformunu gereklefltirmektir.
SIRA SZDE
10
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Aydnlanma SIRA
Felsefesinin
SZDE temel ilkeleri nelerdir?
DOA YASASI VE EKONOMK LBERALZM
D anda
fi N E L M bilimsel alanda devrim olarak nitelendirilebilecek geliflmeler
Aydnlanma
yaflanmfltr. Bu geliflmelerin temelinde, insan ve evreni dzenleyen doa yasalarn bulma amac
Buna gre doann bir makine olduu ve insann da
S O R yatmaktadr.
U
bu doa yasalarna bal bulunduu ileri srlyordu. Bu konuda Descartes (15961650) ve Newton (1642-1727)un grflleri byk yank bulmufltur. Rasyonalizmin
DKKAT
babas saylan Descartes, bilgiyi doadan renmenin gerekliliine dikkat ekmiflti Doadaki hibir fleyin keyf olmadn ve doann evrensel matematik kanunlaSIRA SZDE savunan Descartesn bu grflleri Newtonun dflncelerine
rna bal olduunu
temel olacaktr. Nitekim Newton da genel ekim yasasn bularak tm evreni tek
bir ekim yasasnn
hkim olduu dev bir makine olarak grecektir.
AMALARIMIZ
Bu dnemde yaflanan, doa ile ilgili bilimsel geliflmeler sonucunda, evrenin
tam bir uyum ve dzen iinde olduu ve bu dzenin doa yasalar sayesinde mkemmel birK saat
T gibi
A P iflledii dflncesi hkim olmufltur. Bu dflnce, Aydnlanma
a dflnrlerinin kuramlarnn temelini oluflturacak ve Modern aa geifli salayan bir dnm noktas olacaktr.
Newtonun
T E L E Vdoa
Z Y O Nyasasna iliflkin dflncelerinin ekonomik yaflama uygulanmasyla yeni bir toplum bilim dal olarak politik ekonomi geliflmeye bafllamfltr. Bu
alanda grfl ileri sren dflnrler, ekonomik yaflamn da kendine zg kurallar
olduunu savunmufllardr. Grfllerinin temelini, her trl mdahaleden uzak bir
N T E R N Ebiimi
T
ekonomik yaflam
oluflturuyordu. Fizyokratlar olarak anlan bu dflnrler,
ekonomide Laissez-faire (braknz yapsnlar) ilkesini gelifltirdiler. Fizyokratlara
gre ekonomik, toplumsal ve siyasal tm kurumlar, doal yasalara bal bulunuyordu. Bu durumda ekonomiye dflardan yaplan herhangi bir mdahale, bu dzeni bozacandan insanlarn mutsuz olmasna neden olacakt. Bu nedenle yaplacak dzenlemelerin doal dzene uygun olmas gerekliydi ve devlet ancak zel
mlkiyeti korumak iin ve kamuyla ilgili baz konularda mdahalede bulunabilirdi. Ayrca fizyokratlar bir ulusun zenginliinin kayna olarak doay gryorlard.
te yandan Adam Smith (1727-1790) de ekonomik yaflamn doal yasalara
bal bulunduunu savunmufl ancak uluslarn zenginliinin kaynann doa deil emek olduunu ileri srmfltr. Nitekim 1776da yaynlanan Uluslarn Zenginlii adl nl eseri kapitalizmin temel kitab olacaktr. Ona gre lke karlarnn
N N
169
korunmas iin serbest dolaflmn salanmas ve gmrk duvarlarnn kaldrlmas

gerekiyordu.
Grld gibi bu dflncelerle devletin ekonomiye mdahalesinin nne geilmeye alfllyor; ekonomik alanda liberalizmi savunan grfller ileri srlyordu.
Doa yasas nedir?
SIRA SZDE
AYDINLANMA AINDA EDEBYAT, SANAT VE

D fi N E L M
MZK
Edebiyat
11
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Aydnlanma a edebiyatta dz yaz a olarak anlmaktadr. zellikle matbaann yaygnlaflmas ve eserlerin ulusal dillere evrilmeye bafllanmas edeb eserlerin
DKKAT
genifl evrelere ulaflmasn salamfltr. Bu dnemde edebiyata ve sanata duyulan
ilgi ekonomik geliflmifllikle de paralellik gsterir.
SIRA SZDE ne kan
18. yzyl Fransz edebiyatnda Voltaire, Condorcet ve Rousseau
isimler arasndadr.
Voltaire, Candide adl romannda insanln sorunlarnnAMALARIMIZ
bilimsel ilerleme ile
zmlenebileceine duyulan inanc elefltirerek, teknolojik geliflmelere bel balamak yerine insann kendi kendisini gelifltirmesi yani kendi bahesini ekmesi zorunluluunu vurgular. Rousseau ise eitim konusuna eilmifl Kve Emile
T A P adl romannda eitimin amacnn, insana yaflama sanatn retmek olmas gerektiine dikkat ekmifltir. Aydnlanma anda ngilterede zellikle yergi alannda Jonathan
Swift (1667-1745)in ve Samuel Johnson (1709-1784)n ismiT Egemektedir.
Swift,
LEVZYON
Gulliverin Gezileri adl nl eserinde savafl, kavgay, ktl elefltirmektedir.
Johnson da elefltiri ve hiciv yazlaryla, yazd ngiliz Dili Szl ve fliirleriyle ngiliz edebiyatnda nemli bir yere sahiptir.
N T E R NLessing
ET
Bu yzylda Alman edebiyatnda ne kan isim ise Gotthold
(17391781)dir. Alman tiyatro trnn babas saylan Lessing, eserlerinde akl a konularn ele almfltr.
N N
Sanat
Aydnlanma ann sanat anlayflnn hazrlk evresi Rnesans Dnemi olmufltur.
Ancak bu yzylda akln egemenlii sanat anlayflna da yansmfl ve resim sanat
daha demokratik bir ierik kazanmfltr. Heykelde ise daha duygusal ve hareketli
figrler ne kmfltr. Mimaride klasik Rnesans mimarisi ile barok slubun birlefltirilerek yeni bir tarzn oluflturulduu grlr. Versailles Saray bu mimarinin en
gzel rneklerinden biridir.
Mzik
Rnesans Dneminde talyada din dfl mziin ilk rnei olarak ortaya kan
opera, 18. yzylda da egemenliini srdrmfltr. Ancak bu dnemde Georg Friedrich Handel (1685-1759), Christoph Gluck (1714-1787) ve Wolfgang Amedeus
Mozart (1756-1791) gibi daha ok Alman sanatlar ne kmfltr. Handel ayn zamanda oratoryo mziinin de ilk bestecisidir. Ayrca Johann Sebastian Bach
(1685-1750) da orkestra, oda mzii ve sonat gibi mziin pek ok trne katkda bulunmufltur.
Grld gibi 18. yzylda pek ok alanda olduu gibi mzik alannda da bir
devrim yaflanmfltr. lk senfoni ve quartet rneklerini veren Franz Joseph Haydn
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
170
(1732-809) ile her trden ok sayda eser besteleyen Mozart, aa isimlerini vermifllerdir. Haydn ve Mozart a olarak da bilinen 18. yzylda mziin merkezi
olarak Viyana sivrilmeye bafllar. Sonu olarak 18. yzyl, yaflanan deiflimlerin sonularnn alnd bir yzyl olmufltur.
OSMANLI VE AVRUPA EL: LETfiM VE

ETKLEfiM
Osmanl Devletinin adafl Avrupann Douflundaki Rol
ve Etkisi
Kuruluflundan itibaren batya doru yaylma politikas izleyen, Balkanlarda ilerleyen, Viyana kaplarna dayanan Osmanllarn tarihinden bahsetmeyen bir Avrupa
tarihi eksik kalmaya mahkumdur. Osmanl ve Avrupa tarihleri birbiriyle i ie gemifltir; bu nedenle de bir arada incelenmelidir.
Burada amacmz Osmanlnn zellikle Klasik Dneminde (16. yzyl) Avrupa
siyasetini belirleyen ok nemli bir siyasi g olduu ve modern Avrupann douflunu hazrlayan temel bir dinamik olduu gereine dikkat ekmektir.
Osmanl Devleti kuruluflundan itibaren bulunduu corafyadaki glerle siyasi,
kltrel ve ekonomik iliflki iinde olmufl ve 600 yl varln bu flekilde srdrmfltr.
stanbulun fethi (1453) ile kendisini Roma mparatorluunun varisi sayan Fatih
Sultan Mehmetin flahsnda, Osmanlnn siyasi gc tartflmasz kabul grmfltr.
Daha nce Bizansa tabi olan yerleri Fatih Sultan Mehmet, birer birer kendisine
balamfl, hakimiyet alann geniflletmifl ve seferler planl bir flekilde Gney talyada Otrantoya kadar srdrlmfltr. Dolaysyla Katolik Rum Kilisesinin siyasi
gcn kaybetmesinde Osmanl ilerleyiflinin ve Ortodokslarn hamiliini stlenmifl
olmasnn etkisi byktr. Papalk otoritesinin sarslmasyla Avrupa siyasi dengesinin deiflmesinde de Osmanlnn etkisinden sz etmek mmkndr.
Osmanl Devletinin Venedikle olan ticari, siyasi ve askeri iliflkileri hem Balkanlarn hem de Avrupann tarihini etkilemifltir. Bu nedenle bu devletlerin tarihi i ie
gemifltir. Yine Habsburg mparatorluunun tarihi de Osmanl tarihinden ayr anlatlamaz. Amac, Katolik olan bir dnya devleti kurmak olan fiarlkenin karflsna Kanuni Sultan Sleyman kendi evrensel egemenlik anlayfl ile kyordu. Hedefini gereklefltirme konusunda hibir engel tanmayan Kanuni Sultan Sleymann ordularnn karflsna kma cesareti gsteremeyen fiarlken, Osmanl karflsnda prestij kaybederken; Kanuni, Avrupa topraklarndaki ilerleyifline devam ediyordu.
Ayn dnemde Fransa kral siyasi gcn Osmanl Devletinden alyordu. Nitekim Fransa Kral Fransuva, fiarlkene esir dflnce, ancak Osmanldan ald destekle krallnn baflna tekrar geebilmifltir. Varln Osmanlya borlu olan Fransa, Osmanl yanls bir siyaset izlemifltir. Bylece Osmanl Devleti, Fransay Hristiyan blounun ve Hal ittifaklarnn dflnda tutmay baflarmfltr. te yandan ngilizler de Akdenizde gvenli bir ticaret yapabilmek iin Osmanl devleti ile iyi bir
iliflki kurmaya alflmfltr. nk spanyol donanmalarna karfl kendilerini koruyacak tek g olarak Osmanl Devletini gryorlard. Nitekim ngiltere Kraliesi Elizabeth, Sultan III. Murada gnderdii mektubunda ngiliz tccarlarnn ticaretine
izin verildii takdirde ngilizlerin Osmanllara sadk bir dost olarak kalacan ifade ediyordu. Anlaflld zere Akdenizde sz sahibi olan Osmanllar, spanyollara karfl yardm ve destei aranan bir g olarak grlmfllerdir. Bylece ngiltere
ile de ticari ve siyasi iliflkiler kurulmaya bafllanmfl, 1583te ngilizlere serbest ticaret izni veren anlaflma imzalanmfltr. Daha Kanuni dneminde verilen kapitlas-
yonlarla ticari ayrcalklara sahip olan Fransa, Osmanl himayesinde Akdeniz ticaretini kendi tekelinde tutmak istiyordu ve ngilizlere tannan haklardan rahatszd.
ngilizler ise spanyollara karfl Osmanl himayesini tercih ediyorlard. Osmanl geliflen siyasi flartlara uygun bir politika izliyor; bir yandan dengeyi salarken bir yandan da siyasi iliflkilerin temel belirleyicisi olarak Avrupa devletlerini kendi hedefleri dorultusunda kullanyordu. Grld gibi Osmanl Devleti kendine zg
ekonomik, sosyal ve siyasi organizasyon modelleri gelifltirmifl ve Avrupa devletleriyle yakn bir iliflki iinde olmufltur. Bylece Avrupadaki deiflmelerden hem etkilenen hem etkileyen taraf olmufltur.
te yandan Osmanl Devleti, ynetimi altndaki etnik, dilsel ve dinsel gruplarn kimliini koruyarak izledii siyasetle Gneydou Avrupa, Orta Dou hatta Kuzey Afrika toplumlar zerinde derin izler brakmfltr. Osmanl Devleti, dini
birden resmen tanyan; etnik ve dinsel alt gruplaryla birlikte uyumlu bir flekilde
bir arada yaflamalarn gvence altna alan tek siyasi organizasyondur. Kaynaklar
Osmanl ynetiminde varln srdren ok sayda etnik veya dilsel gruptan sz
etmektedir. Avrupa, Asya ve Afrikadaki devletlerin ve federe cumhuriyetlerin ou ksmen veya tamamen Osmanl egemenliinde bulunmufltur. Bu durumda Avrupal, Balkanl ve Orta Doulu bu devletlerin tarihi, Osmanl tarihinden ayr dflnlemez ve incelenemez. 600 yl boyunca, ktaya yaylan Osmanl Devletinin uzun mrl oluflunun srr; bu kadar genifl topraklarda farkl din, dil ve rk
mensuplarn bir arada uyum iinde yaflatabilecek bir dahili teflkilata ve kapasiteye sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu ok uluslu ve ok dinli Osmanl yaps, sosyo etnik bir dengeyle i tutarlln kurmay baflarmfltr. Bu dengenin
uzun mrl olmas da ynetim anlayflna milli bir ideolojinin hakim olmamasndan kaynaklanmfltr. Sonu olarak Klasik Osmanl Devlet ynetiminin temel zellii okuluslu ve ok dinli bir teflkilat yapsna sahip olmas, bu yapy uyum iinde yaflatabilmesidir.
Osmanl Siyasetinin Avrupadaki zleri

Osmanl Devleti, 16.yzylda dorukta olan siyasi gcn ve nfuzunu mttefiki
olan Avrupal devletler zerinde etkin bir flekilde kullanmfltr. 1535den itibaren
Fransaya daha sonrada Hollanda ve ngiltereye tannan ticari ayrcalklarn temelinde, Osmanl otoritesi lehine bir g dengesi oluflturma abas dikkat ekmektedir. fiyle ki bir yandan bu devletleri papalk otoritesine karfl himaye ederek ve
papala karfl mcadelelerini destekleyerek kendi yanna ekmekte; bir yandan
da rakibi Habsburg Hanedanna karfl elini glendirmekteydi. Ayn zamanda baz Avrupa devletlerine ticari ayrcalklar tannmasnn temelinde Akdeniz ticaretini
canl tutma abasnn yannda bu devletleri olas bir Hal blounun dflnda tutma
hedefi de ne kyordu. Sonuta karfllkl bu siyasi ve ekonomik iliflkilerin seyrini 15. ve 16. yzyllarda byk oranda Osmanl Devleti belirliyordu. Nitekim Osmanl Devletinin Fransa ile iliflkileri bu hedef dorultusunda flekillenmifl ve planl
bir siyasetin gereine gre ifllemifltir. Bu ama dorultusunda Osmanl, nl denizcileriyle ve donanmasyla Fransay desteklemifltir. Bat Akdenizdeki Osmanl donanmas Fransann gneyini her trl saldrdan koruyarak, Fransaya gcn kuzeyde younlafltrma imkan tanmfltr. Sonu olarak Fransann ulusal bir devlet
olarak domasnda Osmanl desteinin nemli bir pay olmufltur. Yine Osmanllarn Protestanlara olan destei ile Kalvinistlerin baflars bu politikann bir sonucudur. 1430dan 1525e kadar sren talya savafllarnda ve talyan diplomasisinde de
Osmanl Devleti, belirleyici bir rol oynamfltr. Fransa rneinde olduu gibi talya
171
172
kent devletleri de rakiplerine karfl Osmanl desteini salama peflindeydiler ve

muhaliflerini Osmanly yardma armakla tehdit ediyorlard.
Ksaca Osmanl Devleti, 16.yzylda Avrupadaki kuvvetler dengesini salayan
nemli bir siyasi g olarak grlyordu. Osmanllarn Avrupa siyaseti zerinde
oynadklar bu etkin rol, 1580den sonra da ngiltere ve Hollanda zerinden devam
etmifltir. Onlar da Osmanl desteine ihtiya duymufllardr. zelliklede Habsburglarn stnlk mcadelesine karfl Osmanl Devleti bir kurtarc olarak grlmfltr. Habsburglar karflsnda Osmanl ykselifli, ayn zamanda Avrupada Protestanln yaylmasn salayan bir etki yapmfltr. Benzer flekilde, Osmanl hakimiyeti altndaki Macaristan ve Transilvanyada da Kalvinizmin yaylmas mmkn olmufltur.
zetle, Osmanl ynetimi, hakim olduu corafyalarda yaflayan halklarn din
ve dillerini koruyarak kltrel kimliklerini kalc klmfl, devamlln salamfltr.
Bu sayededir ki Balkan ve Ortadou toplumlar dini farkllklarna ve siyasi blnmfllklerine ramen bugne kadar yaflayabilmifllerdir. Btn bu nedenlerden dolay Avrupa tarihini Osmanldan ayr incelemek mmkn deildir. Osmanl Devleti, Avrupa tarihinin dflnda deil, aksine tam merkezinde yer almfl; Avrupa tarihinin ayrlmaz bir paras olmufltur.
SIRA SZDE
12
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Osmanl Devleti
SIRA Avrupa
SZDE siyasi yapsn nasl etkilemifltir?
Dou-Bat Arasnda Bir Kpr Olarak Osmanl
D fi N Eolan
L M Osmanllar, slam dnyasnn batya doru ilerlemifl u nokBir slam devleti
tas konumundayd. Gaza anlayfl iinde yaplan fetihlerle de Osmanl, Dounun
egemenlik anlayflnn
Batya uzanmasn salayan bir devlet oldu. Dou ile Bat
S O R U
arasndaki ba, Osmanl zerinden kuruldu. Dolaysyla Osmanl mparatorluunun tarihi bir bakma Dou ile Batnn; bir baflka ifadeyle slam Dnyas ile
DKKAT
Hristiyan Dnyas arasndaki iliflkilerin bir tarihidir. Burada iki farkl dnyadan;
kendine zg tarihsel koflullara ve kltrel birikime sahip iki farkl uygarlktan sz
SIRAKpr
SZDE grevi gren Osmanl siyasi organizasyonu altnda karfllaflan
edilmektedir.
bu iki uygarln birbirleriyle btnyle rtflmesi mmkn olmad gibi birbirlerinden etkilenmemifl olmalar da mmkn deildir.
AMALARIMIZ
Dou ile Batnn etkileflimi, tarihi sre iinde baz somut rneklerle kendini
gstermektedir. Yenia Avrupasnn ekonomik, sosyal, siyasal ve dflnsel deifliminin bafllad
K T AilkP yer talya kent devletleridir. Hal seferleri ile bafllayan srete Dou ile ticareti sayesinde zenginleflen talya kent devletleri, feodal ekonomik
ve sosyal yapnn en erken zld yer olmufltur. Bu ticaret sayesinde elde edilen sermaye
ile kapitalist birikimin ilk rnekleri burada ortaya kmfl, dolaysyla
TELEVZYON
talyan flehir devletlerinin, uzun mesafeli bu ticareti, Roma mparatorluunun mirasndan ok 11.ve 12.yzyllardaki slam dnyasnn izlerini taflmfltr. Avrupann
Ortaa yaflad bu yzyllarda, Douda slam Rnesans yaflanyordu. Bu etki,
T E R N E Tkadar ekonomik ve toplumsal hayatta da kendini gsteriyordu.
dflncede Nolduu
Corafi kefliflerden nce, Afrika ve Asyadan gelen ticari mallar slam lkelerinin
iinden geerek, Avrupaya taflnyordu. Bu ticareti slam dnyasnn tccarlar
yapt iin vadeli satfl, senetle mal teslimi gibi uygulamalar da ilk olarak slam
corafyasnda ortaya kt ve buradan, nce talya kent devletlerine, sonra da dier Avrupa devletlerine yayld. Nitekim ticari ifllemlerle ilgili Bat dillerine gemifl
olan slami kelimelerin varl da bunu dorulamaktadr. Batda bu ifllemler, bankaclk sistemi iinde daha da gelifltirilmifltir. Ayrca Arap rakamlar, barut ve pusula da Dounun Batya armaanlar arasnda saylr. zellikle pusulann kullanm,
N N
corafi kefliflerde Avrupallar iin hayati neme sahip unsurlardan biri olmufltur.
Bunlar zaman gelince bu defa Batdan baflka yerlere aktarlmfltr. Btn bu dn
alnan mal ve deerler, Dou ile Bat arasnda kltrel etkileflimin varln gstermektedir. Avrupann Doudan edindii ve corafi keflifleri mmkn klan bilgi
birikimi ve tecrbelerin ayr bir nemi vardr. Haritalarn yaplmas, limanlarn tespiti, Hint Okyanusundaki akntlar, rzgarlar, yldzlar, yn tespiti ile ilgili bilgi ve
deneyimler Arap corafyaclar araclyla Batya aktarlmfltr.
slam araclyla, Batya taflnan bir baflka deer de, slam dnyasnda tannan, Yunan bilim ve felsefesidir. Batnn slam araclyla yeniden keflfettii bu
felsefe, Bat rnesansna giden sreci bafllatacaktr. Yine stanbulun Osmanllar
tarafndan fethi zerine talyaya giden Rum aydnlar tarafndan getirilen antik dnem eserleri de, Roma kltrnn yeniden canlandrlmasnda etkili olmufltur.
Bylece antik Yunan felsefesi ve eserleri Avrupaya yaylmfltr. Avrupadaki dflnsel dnflmn kaynaklar arasnda spanyadaki Endls slam etkisini de
saymak gerekir. bn-i Sina, bn-i Rfld gibi nemli slam filozoflarnn eserlerinin
incelenmesi de dnflm iin ihtiya duyulan birikime katkda bulunmufltur. Ksaca Bat Avrupada yaflanan bu byk dnflmn temelinde Osmanlnn ve slamn izlerini grmek mmkndr. Bu dnflmn ekonomik aya ise corafi
kefliflerle tamamlanmfltr.
Osmanlda Bilim ve Avrupa Bilimi ile lk Temas

Osmanlda bilim hareketleri kendine zg bir geliflim gstermifltir. Bafllangta eski slam devletlerinin birikiminden etkilenerek oluflan Osmanl bilimi ksa bir sre
iinde eski bilim ve kltr evrelerini etkileyen nc bir konuma gelmifltir. Daha
sonra da 17.yy.dan itibaren Bat biliminin etkilerinin Osmanlda grlmesiyle birlikte yine Osmanl kanalyla slam lkelerini etkilemifl olmas da Osmanlnn bu
nc karakteriyle gerekleflmifltir. Osmanl stlendii bu rol ile Dou ile Bat arasnda kendine zg bir sentez oluflturmufltur. Osmanllar bir yandan slam dnyasnn bilimsel ve kltrel birikimini koruyup yaflatrken bir yandan da kendi deneyimleriyle bu miras zenginlefltirmifllerdir. Bylece slam medeniyetinin eski merkezlerinin yan sra Bursa, Edirne, stanbul, skp, Saray Bosna gibi yeni kltr ve
bilim merkezleri ortaya kmfltr. Bu dnemde geliflen Osmanl bilim ve kltr
birok Ortadou, Kuzey Afrika ve Balkan lkesiyle gnmz Trkiyesinin de kltrel kimliini ve bilim mirasn oluflturmufltur.
Osmanlda bilimsel faaliyetleri gereklefltirmek, devlet ve toplumun ihtiyalarn karfllamak amacyla medreseler kurulmufltur. Medreseler dflnda matematik, astronomi, tp gibi ilimlerin, usta-rak iliflkisi iinde eitimini veren kurumlar da vard. fiifahaneler ve muvakkithaneler, bunlar arasnda saylabilir. Bylece medreselerin dflnda da ilmi ve kltrel faaliyetler srdrlmfltr. Tp eitimi ve salk hizmeti veren darflflifalar, zaman tayininin yan sra matematik ve astronomi eitimi
veren muvakkithaneler gibi kurumlar ile aktif ve dinamik bir ilim ortam oluflturulmufltur. Klasik dnemde yazlan bir ok eser medreselerin yan sra bu kurumlarda hazrlanmfltr.
Bu alanda III. Muradn emriyle stanbulda alan rasathaneden de sz etmek
gerekmektedir. Bu rasathane slam dnyasnn en byk rasathanesi olarak planlanmfl ve zamann en geliflmifl astronomi cihazlaryla donatlmfltr. Bir ktphanesi de bulunan rasathanenin baflnda Suriye ve Msrda eitim alan Trk asll Takiyddin El Raflid bulunuyordu. 1573 ylnda faaliyete bafllayan rasathane, 1580 ylnda yklflna kadar alflmalarn srdrmfltr. Takiyddinin rasathanesinde
173
174
kulland aletleri, Avrupal adafl, nl astronom Tycho Brahenin 1576da kurduu rasathanesinde kulland aletlerle benzer zelliklere sahiptir. Ayn dnemde
farkl corafyalarda benzer aletlerle rasat alflmalarna bafllanmfl olmas dikkat ekicidir. Bat Dnyas Batlamyusdan (2.yy), Kopernike kadar (16.yy), alarn llmesinde kiriflleri kullanrken; Takyeddin kiriflleri deil slam astronomi geleneine uyarak; sins, kosins, tanjant, kotanjant gibi trigonometrik fonksiyonlar kullanmfltr. Ayrca gneflin apojesini, Kopernik ve Braheye gre geree en yakn
deerde hesaplamfltr. Takyeddin, yeni rasat aletleri de icat etmifltir. Bylece stanbul rasathanesinin kuruluflundan sonraki faaliyetleri, slam astronomi alflmalarna en ileri geliflmeyi salamfltr. Osmanl biliminin zirvesini oluflturan bu alflmalar; devlet adamlar arasndaki rekabet ve kskanlk yznden, dini bahaneler
ileri srlerek yklmfltr. Bu ykm, Osmanl ilim geleneinin duraksamasnn da
bafllangc olmufltur.
Klasik dnem Osmanl bilim geleneinin oluflmasnda; zellikle medreselerin
kurulmas, maddi destek, eserlerin telifi gibi pek ok konuda dorudan padiflahlarn ve ayn zamanda dier devlet erkannn nemli katklar olmufltur. mparatorluun en ihtiflaml dneminde; en iyi eserlerini ortaya koyan klasik bilim gelenei, Osmanl eitim kurumlar ile slam bilim gelenei zerine kurulup geliflmifltir.
Bu gelenek, Osmanlnn Bat ile temas sonrasnda da yaflamfl ve 19.yzyln ikinci yarsna kadar baz temel unsurlaryla devam etmifltir.
Avrupa Biliminin Osmanl zerindeki zleri

Genifl bir corafi alana hkmetmesi ve Bat Avrupa lkeleriyle snr komflusu olmas dolaysyla Osmanl Devleti, Bat dnyasndaki geliflmelerin dflnda kalmamfltr. Dolaysyla Bat Avrupa lkelerinde yaflanan deiflimin izlerini ve etkilerini
Osmanl Devleti zerinde grmek mmkndr. Bat bilim ve teknolojisinin yayld ilk yer Osmanl corafyasyd. Osmanllar, Avrupadaki keflifler ve icatlardan
haberdard. Ancak, Osmanllar hem askeri adan, hem de sahip olduklar kltrel
kimlikle manevi adan kendilerini Avrupallardan stn gryorlard. Osmanllarn Bat bilim ve teknolojisi karflsndaki tutumu, gl bir mparatorluun kendi
nfuz alan dflndaki geliflmeler karflsnda taknd seici tavr fleklinde yorumlanmaktadr. Bylece Osmanl asndan seici bir transfer sreci bafllayacaktr.
Avrupa biliminin alnmas konusunda seici davranlmasnn bir nedeni de Osmanl eitim sistemi ve ekonomik yeterlilikti. Doal olarak ykselme dneminde
Osmanllar, Baty takip etme ihtiyac duymadlar. Ayrca Batdaki yeniliklere karfl da tedbirli davrandlar. Osmanllar, ancak Sanayi Devrimi ile Avrupann afllamayan ykseliflini fark etmifllerdir. Bu seici transfer sreci iinde Osmanllar, 15. yzyldan itibaren zellikle ateflli silahlar, haritaclk ve madencilik alannda Avrupa
teknolojisinden yararlanmaya bafllamfllardr.
16.yzylda Osmanl haritacl Piri Reisin eserleriyle geliflmifltir. Piri Reis
1513te izdii byk lekli dnya haritasn, Kristof Kolombun Amerika haritas
ile Avrupa ve slam haritalarndan yararlanarak hazrlamflt. Piri Reis, ikinci haritasn 1528de Kanuni Sultan Sleymana sunmufltur. Bir paras gnmze gelen bu
harita Kuzey Atlas Okyanusu ile Kuzey ve Orta Amerikada yeni keflfedilen yerleri iine alyordu. Yine Piri Reisin denizcilik ve deniz astronomisi hakknda kendi
gzlemlerine yer verdii; Dou ve Bat kaynaklarndan yararlanarak hazrlad Kitab- Bahriye adl eseri Akdeniz ve Ege Denizinin harita ve izimlerini de ieren
nemli bir eserdi.
175
Resim 6.4
Piri Reisin Dnya
Haritas
Deniz corafyas konusunda ne kan bir dier isim de Seydi Ali Reisdir.
Uzun deniz seyahatlerini, Hint Okyanusundaki gzlemlerini astronomi ve corafi
bilgilerini kaleme ald el-Muhit adl trke eseri olduka nemlidir. 16.yzylda
kaleme alnan, Muhammed b.Emir el-Suudi el Niksarinin Tarih-i Hind-i Garbi adl eseri ise Amerikadan ve corafi kefliflerden bahsetmektedir. spanyol ve talyan
kaynaklardan yararlanlarak yazlan eserde Kolomb, Balboa, Magellan, Cortes ve
Pizarronun keflifleri anlatlmaktadr. Bu eser, Avrupallarn gereklefltirdii corafi
keflifleri Osmanllarn yakndan takip ettiinin ve corafi eserlere verdii nemin
bir gstergesidir.
17.yzyla gelindiinde ise Bat ve Dou kaynaklarndan yararlanlarak hazrlanan Katip elebinin eseri Cihannma dikkat ekmektedir. Osmanl corafyas ve
kltr tarihi bakmndan nemli olan bu eserden baflka Katip elebinin baflka
eserleri de vardr; bunlar arasnda Avrupal yazarlarn tarih ile ilgili eserlerinin evirileri dikkat ekmektedir.
Sonu olarak Piri Reis ile bafllayan Osmanl Corafyacl Cihannma ile geliflmifl ve bu akm 19. yzyla kadar devam etmifltir. zellikle 17.yzyldan itibaren
Avrupa dillerinden tercme edilen bilimsel eserler ne kmaktadr. Bu tercme
eserlerle, Osmanl bilim dnyasna, Batl kavramlar girmeye bafllamfltr. fiunu da
belirtmek gerekir ki Kopernikin gnefl merkezli kuram Avrupada byk tartflmalara yol aarken, Osmanlda olumlu bir yaklaflmla teknik bir detay olarak ele alnmfltr. slam inancnda bu konuya ters dflen bir anlayfln olmamas bunda etkili
olmufltur. Bu konuda din ve bilim atflmas yaflanmamfltr. Batda ise kilise retilerine ters olduu iin kabul grmemifltir. Ancak bilimsel geliflmelerin nn kesmek mmkn olamayacak; Papann bilim zerindeki basksna ramen, Kilise otoritesi reddedilerek bilimin geliflmesinin n alacaktr. Ksaca slam, bilimle atflmazken; Hristiyan reti bilimle atflyordu ve Bat dnyasnda bu eliflki Katolik
Kiliseye karfl klarak aflld. Avrupadaki ilmi ve corafi geliflmelerden haberdar
176
olan Osmanllar, zellikle 17.yy. sonlarndan itibaren bat bilim ve teknolojisine

daha fazla ilgi duymaya baflladlar. Bylece klasik dnemde uygulad, seici bilgi transferinden de uzaklafltlar. 18.yzyla gelindiinde ise Avrupa bilimi kadar,
kltr ve yaflants da ilgi uyandrmaya bafllad.
Kltrel Etkileflim
Ayn corafyada yaflayan; birbirleriyle siyasi ve ticari iliflkiler iinde bulunan Osmanl Devleti ile Avrupa devletlerinin kltrel etkileflimi kanlmazdr. Ancak Klasik Dnemde Osmanllar, Dar l Harb olarak nitelendirdikleri Hristiyan dnyasnn kltr etkilemesinden mmkn olduunca uzak kalmfllard. Bunda siyasi g
ve otoritesinin zirvede olmasnn yan sra gayrimslimleri taklit etmeyi kfrle efldeer gren bakfl asnn da rol vard. Bu anlayfln deiflimi ise Karlofa Antlaflmas (1699) ile bafllayacaktr. 18.yzyldan itibarende Bat beenilen ve dolaysyla da taklit edilen bir kltr haline gelmifltir.
Batdan ilk aktarmlar teknik alanda ve silahlarda olmufltur. Devletin en temel
grevi kendini ve halkn korumak olduundan, savunmaya ynelik teknik yeniliklerin alnmas ncelikli olmufl, ayr bir nem taflmfltr. Ayrca slam anlayfl da
bunu destekliyor; dflman yenmek iin onun silahn ve uygulad yntemi taklit
etmenin dine aykr olmadn kabul ediyordu. stelik reform yanls slam ulemas slam toplumunun yararna olacak ve devamn salayacak her trl bilim ve
teknik geliflmeleri bu balamda deerlendiriyordu. Nitekim Osmanllar, eflitli milletlerden gelen sanatkar, mhendis ve tabipleri gruplar halinde teflkilatlandrmfl;
sarayda Efrenciyan adyla ayr bir dairede toplanan bu meslek erbabnn bilgi ve
deneyimlerinden yararlanmfltr. te yandan Fatih Sultan Mehmed, saraynda Rum
ve talyan alim ve sanatkarlar himaye etmifl; Yunan ve Latin klasik eserlerinden
oluflan bir saray ktphanesi kurmufltu. Gentile Bellininin hkmdarn portresini
yapmas; Leonarda da Vinci gibi rnesans dneminin nemli sanatlarnn Osmanl padiflahna byk projeler -kpr ve inflaat gibi- sunmas , rnesansn kltr etkileri olarak deerlendirilebilir.
ki kltr arasnda ticaret yoluyla bafllayan ekonomik ve sosyal iletiflim de kltr aktarmn kolaylafltrc bir etki yapmfltr. Dfl ticarete ak liman flehirlerinde
bu deiflim daha aktr. ki kltr arasnda arac gruplarn varl, srgn, g, din
deifltirme, yabanc uzmanlarn istihdam da kltrel etkileflimi hzlandrc bir rol
oynamfltr. Nitekim Klasik Dnemde, Osmanl topraklarna gelen gmenler ayn
zamanda kltr taflycs olmufllardr. zellikle 1492de spanyadan kovulan Yahudilerin Osmanlya g, tekstil, silah yapm gibi alanlarda teknoloji transferine
yol amfltr. Ticari iliflkiler, Osmanl ile talya kent devletleri arasnda dier Avrupa devletlerine gre daha erken bafllamfltr. Bu iliflkiler teknolojik alanda baz alflverifllere de vesile olmufltur. II. Bayezid, byk yelkenli gemilerin yapm iin Cenevizden mhendisler getirtmifltir. Denizcilik alannda talyan kentlerinin teknik
deneyimi ileri dzeyde idi ve donanmasn glendirmek isteyen Osmanl Devleti
de bu tecrbeden yararlanmasn bildi. Osmanl denizcilik deyimlerinin talyanca
kkenli olmas bunu gstermektedir.
Ticaretle bafllayan kltrel etkileflim 15.yzyldan itibaren kendini gstermektedir. talyanlardan sonra, 16-18. yzyllarda Fransz etkisi grlecektir. Dier Avrupallarn da liman flehirlerine gelip yerleflmesiyle zellikle 19.yzylda giderek
artan ticari iliflkiler sonucunda Osmanl yksek snf tarafndan Avrupa yaflam tarz taklit edilmeye bafllanacaktr. Tanzimatn ilanyla (1839) Batnn kanunlar ve
idari usulleri de Osmanlya girmifltir.
Avrupa Kltrnde Osmanl Etkisi

Osmanl ve Avrupann bir arada yaflamasnn doal bir sonucu olarak Avrupa kltrnde de Osmanl etkisi kendini gstermifltir. 1482den bafllayarak 16.yzyl sonlarna kadar, Avrupa saraylarn ziyaret eden Osmanl elilerinin kyafetleri ve davranfllar byk ilgi uyandrmfl, bu lkelerde bir Trk modasn bafllatmfltr. Osmanl elilerine Avrupal halk da byk ilgi gstermifltir. zellikle elilerin geliflgidifllerinde halk sokaklarda birikerek, Osmanl eli alaylarn ilgiyle izlemifltir. Bu
gsteriflli elilik alaylar, Batl ressamlarn tablolarna da yansmfltr.
16.yzylda Fransz elilerinin sk sk stanbulu ziyareti, Osmanllarn yaflamn
ve kltrn tanma ve ayn zamanda Osmanl stnlnn srlarn renme isteinden kaynaklanyordu. Bylece Avrupa saraylarnda bir Osmanl-Trk modas
bafllamfltr. Klk kyafetleri kadar Osmanllarn kulland eflyalarda ilgi ekiyordu. rnein Bat Anadolu hallarn kullanmak Avrupa saraylarnda moda olmufltur. Bir lks maddesi olarak ithal edilen Osmanl hallar ylesine deerliydi ki sadece dflemede deil, masa zerinde de kullanlyordu. Osmanl hallarndaki zengin renk ve motifler Avrupal ressamlarn tablolarna da yansyordu. Alman, talyan
ve Hollandal ressamlar (Lotto, Carpaccio, Holbein ) hayran kaldklar Trk hallarn resmediyorlard. Osmanlnn Avrupa zerindeki bir dier etkisi de tekstilde
kendini gstermifltir. Dokuma, desen ve boyama teknii bakmndan Avrupa ipekli ve pamuklu sanayisinde Osmanl izlerini aka grmek mmkndr. Nitekim
1700lerden sonra pamuklu kumafl kullanmnn artmas ve halka inmesiyle, Avrupa devletleri Dou mamullerini taklit eden bir pamuklu sanayi oluflturmufltur.
te yandan Osmanl kltr Avrupallarn sosyal yaflamn da etkilemifl ve Avrupallar taklit yoluyla Osmanldan kahvehane kltrn almfltr. Kahvehaneler,
Osmanl toplumunda bir araya gelme, toplanma ifllevini stlenmifllerdi. Osmanl
etkisiyle 1660larda Marsilyada kahvehaneler yaygnlaflmfltr. 1669da Parise giden
Osmanl elisi Sleyman Aa ile kahve kltr Avrupada moda olmufltur. 18.yzylda ise kahvehaneler Avrupa flehirlerinin vazgeilmez bir sosyal kurumu haline
gelecektir.
Askeri alanda da etkileflim sz konusudur. Kanuni Dneminde Osmanllar Avrupadan ileri bir topuluk teflkilatna sahiptiler. Daha 1389da I.Kosova Savaflnda
Osmanllarn top kulland kesin olarak bilinmektedir. Bu tarihten itibaren gelifltirilen topuluk, Fatih Sultan Mehmet ile yeni bir dneme girmifltir. stanbulun surlarn dvmek iin Fatihin Macar top ustas Urbana dktrd toplar o zamana
kadar grlmemifl byklkte toplard. Toplarn kullanm, Avrupada feodal kalelerin yklmas ve merkezi monarflilerin kurulmasnda byk rol oynad.
Osmanllarn 16 yzyldaki askeri zaferleri, Avrupallar derinden etkiledi ve onlar Osmanl ordusu ve savafl yntemi hakknda arafltrmalar yapmaya itti. 17. yzylda bu konuda eserler verildi.
Askeri alanda Osmanlya stnlk salayan bir baflka zellik ise Osmanl ordusunun manevra kabiliyeti yksek askeri bir gce sahip olmasyd. Osmanl ordusundaki hafif svarilerin, tmarl sipahilerin ve hafif piyadelerin ileri manevra gcyle saladklar avantajn farkna varan Avrupallar, Osmanly rnek aldlar ve askerlerinin manevra kabiliyetini arttrmak iin piyadelerinde zrh kullanmn azalttlar.
Ayrca savafl srasnda askerleri cesaretlendiren ve karfl tarafn psikolojisini olumsuz
etkileyen Osmanl mehterhanesi de Avrupallarn ilgisini ekmifl; Osmanl mehterhanesini taklit eden Avrupallar, kendi askeri bandolarn oluflturmufllardr.
177
178
te yandan Osmanllarn Avrupada hzla ilerlemesi 16.yzylda Almanyada bir

korku yaratmflt. yle ki Osmanl tehlikesine karfl Trk an adeti bafllatlmfltr.
Gnn belli saatlerinde kilisede anlar alnarak, Hristiyanlar, Trk istilasna karfl
duaya arlyorlard. Yine ilk gazete de (Newe Zeitung) 1502de Trklere ait haberler iin karlmfltr.
Luther, Osmanl aknlarn doal afetlere benzetiyor ve Tanrnn bir cezas olarak deerlendiriyordu. Trklere karfl direnme konusunda risale yazan Luther,
Trkleri fleytann hizmetkar olarak gryor, deccal olarak tasvir ediyordu. 1529da
Osmanllarn Viyanay kuflatmalar zerine Luther, Avrupa Devletlerini aralarndaki savafl sonlandrp, Trklere karfl birlik olmaya aryordu. Bununla birlikte
17.yzyla gelindiinde Osmanl Devleti, Avusturya karflsnda yenildi. 1593-1606
savaflnda Osmanlnn baflarsz olmasnn temel nedeni, Avusturyann ordusunu
ve kalelerini ateflli silahlarla donatmfl olmasyd. Ateflli silahlarn stnl bir dnm noktas oldu ve artk 17.yzylda Osmanl, Avrupa karflsndaki stnln
kaybetmeye bafllad. Bundan sonra ekonomik, teknolojik ve askeri alanda Batnn
ilerleyifli bafllad.
Avrupaya Bir Model Olarak Osmanl Siyasal Rejimi

Yenia Avrupasnda, siyasal yapda gereklefltirilmek istenen temel hedef, merkezi monarflileri kurmakt. Bu konuda da Osmanl Devletinin merkezi-mutlak rejimi
rnek olmufl, incelenmifl ve eflitli eserlere konu olmufltur. Siyaset biliminin kurucusu kabul edilen Machiavelli (1469-1527) Prens adl eserinde talyann siyasal birliini nasl salayaca sorununa zm nerileri getirirken Osmanl Devletini rnek olarak gstermifltir. Osmanl Devletinde tm lkenin tek bir efendiye tabi olduunu, grevlilerin padiflahn kulu olup varln ona borlu olduunu ve yalnz ona
itaat ettiini; dolaysyla da dfl glerin ieriden bir iflbirliki bulmasnn mmkn
olmadn belirtmifltir. Ayrca Machiavelli, bir devletin farkl bir lkede kalc olmasn, kendi halkndan bir ksmn oraya yerlefltirmesine; yerli halk ise hofl tutmasna; kanunlarn deifltirmemesine ve flikayetlerine kulak vermesine balamaktadr.
Byle davranld takdirde o lkenin, yeni ynetimi benimseyeceini belirtmektedir. Bu da Osmanlnn fethettii topraklarda uygulad bir siyasettir. Fransz siyaset teorisyeni Bodin de eserinde Osmanl Devletine zel bir yer ayrmfl; Osmanl siyasal rejimini Bat monarflisiyle karfllafltrmfltr. Fransz monarflisinde tebann hkmdarn kanunlarna; hkmdarn da doann kanunlarna itaat ettiini vurgulayan Bodin, Osmanl monarflisinde ise hkmdarn, tebasnn mallarna ve flahslarna hakim olduunu belirtmifltir. Bodin Osmanl padiflah Kanuni Sleyman despot
bir efendi olarak gryordu. Buna karfllk Francois de Bellefort ise Fransz krallarna, Kanuni Sultan Sleymann adaletini rnek almalarn nerecektir.
Avrupann kaps saylan Belgradn Kanuni Sultan Sleyman tarafndan fethi(1521), ardndan Moha Zaferi (1526) ve Macaristann fethi Osmanl ve Avrupa
tarihinde bir dnm noktas olarak kabul edilmektedir. nk o zamana kadar Macar krall Avrupann kalkanyd. Bundan sonra ise Osmanl gc ve korkusu, Avrupa politikasnn belirleyicisi olmufltur. Kanuni Sultan Sleyman, yarm yzyla
yaklaflan saltanat ve Avrupa politikasnda oynad belirleyici rol nedeniyle Batda
en ok sz edilen hkmdardr.16.yzyl Avrupal siyaset yazarlar genel olarak
Aristonun tiranlk ile ilgili fikirlerinin etkisinde kalarak, Osmanl hkmdarn meflru dayana olmayan, kanun ve kural tanmayan keyfi bir tiran olarak nitelendirdiler. Bu yaklaflm, Osmanl rejimini belirleyen eski Hind-ran devlet geleneini tanmamaktan kaynaklanyordu. Bu pratik devlet geleneinde hkmdarn otoritesi bi-
zatihi devletti; dolaysyla lke-toprak, tebaa-retici snflar bu otoriteyi srdrmede arat. Ancak otoritesi bu unsurlarn maddi gcne bal olduundan tebasn
adaletle ynetirdi. Sonuta mutlak otorite adaletin salanmas iin gerekli idi. Yani
mlkn temeli adaletti. Nitekim bu ayrm fark eden O.G.Busbecq 1555te Osmanl mparatorluuna eli olarak geldiinde nemli gzlemlerde bulunmufl ve kul sisteminin Osmanl mutlak rejiminin temel bir kurumu olduunu vurgulamfltr.
18.yzyla gelindiinde ise Akl ann siyaset teorisyenleri, Osmanl rejimini
Dou Despotizmi iinde deerlendirmifllerdir. Bu siyasi rejim, Fransz Aydnlanma
dflnrlerinden Montesquieunun ileri srd gibi corafi koflullarn bir sonucu
veya Ortadou imparatorluklarnn bir gelenei deil, Osmanl- Avrupa mcadelesinin bir sonucu idi. Osmanl, Avrupada bir lm kalm mcadelesi veriyordu.
14.yzyl ortalarndan bafllayarak birok kez dzenlenen Hal seferleriyle Balkanlardan karlma tehlikesiyle karfl karflya kalmflt. Bu siyasal koflullarn doal bir
sonucu olarak, lkesinin birliini korumak amacyla merkezi gcn arttrma yoluna gitti. Bu ama dorultusunda Osmanl toplumu bir ordu gibi rgtlendi. mparatorluk kaynaklar kontrol altna alnd. Her trl kaynak tek bir otoritenin mutlak iradesi altnda birlefltirildi ve sonuta Dnya imparatorluuna doru giden yolda gerekli hazrlklar tamamlanmfl oldu. nl sosyolog Max Weber ise Osmanl
rejimini determinist bakfl asyla keyfi sultanlk olarak nitelendirmifltir. Hkmdarn otoritesini snrlayan bir asiller snfnn veya temel bir kanunun olmamasn,
Osmanl padiflahn, Avrupal hkmdarlardan ayran en temel fark olarak grmektedir. Oysaki 14.ve 15. yzyllarda ulardaki gazi ailelerinin varl; slam temsil eden ulema; ayrca rfi kanun rejimi ve brokratik kurallar padiflahn otoritesini snrlayan unsurlard.
Osmanl siyasal rejimine karfl bir baflka bakfl as ise K.Marx ve F.Engelsin
Asya retim tarz ad altndaki yaklaflmlardr. Askeri snfn kyllerin art retimine zorla el koymalar biiminde yorumlanan bu anlayfl vaktiyle Osmanl idaresi altnda bulunmufl olan milliyeti Balkanl tarihiler tarafndan resmi tarih grfl olarak benimsenmifltir. te yandan Fransz Annales Ekol ile tarihin; toplumsal, ekonomik ve corafi koflullarla birlikte deerlendirilmeye bafllanmasyla Osmanl tarihinin de daha tarafsz bir flekilde incelenmesi mmkn olmufltur. Ancak yine de
Osmanl gereklerini baz sosyolojik soyutlamalara veya belli doktrinlere gre yorumlayan alflmalara rastlanmaktadr.
Sonu olarak, Osmanl tarihi ile Avrupa tarihi birbirine paralel geliflmifl; ayn
corafyada bir arada yaflamfl toplumlarn tarihidir. Bugn Balkan dillerinde yaflayan 6000e ulaflan Trke kelimelerin varl kltrel etkileflimin ak bir gstergesidir. Gneydou ve Dou Avrupada yerleflmifl ve 500 yl yaflamfl bir devlet olan
Osmanl devleti hi kuflkusuz bu corafyada sadece siyasi deil kltrel anlamda
da derin izler brakmfltr.
Dini Hoflgr Konusunda Osmanl ve Avrupa

Anadolunun batsnda kurulup Rumelide hzla ilerleyen Osmanl Devleti stanbulun fethi ile bir dnya devleti kimlii kazand. Dou Roma mparatorluu tarihe karflrken Hristiyanln doudaki son kalesi olan stanbulun Osmanl hakimiyetine gemesiyle Osmanl Devleti, zellikle Avrupa siyasetinde birinci derece rol
oynamaya, sz sahibi olmaya bafllad. Bir slam devleti olan Osmanl Devletinin
sistemli fetih politikas, gaza anlayflyla gereklefltirildi. Fethin hemen ardndan
uygulanan iskan siyaseti ile de bu topraklar vatan olarak benimsediini ve kalcln gstermifl oldu. Fethedilen topraklarda yaflayan gayrimslim halkn yerlerin-
179
180
de kalmalarna izin verildii gibi her trl can ve mal gvencesi de teminat altna
alnyordu. Ayrca din ve geleneklerini yaflama zgrl de tannyordu. Bu temel
hak ve zgrlkler devlet gvencesi altna alnarak gayrimslimler devlete zimmetlenmifl saylyordu. Gayrimslimler iin kullanlan zimmi kavram da buradan
geliyordu. Grld gibi Osmanl Devleti, fethettii topraklar zerindeki gayrimslim halkn can ve mal gvenlii ile din ve vicdan zgrln salama ykmlln zerine almflt. Hemen flunu da belirtelim ki din ve vicdan zgrl sadece inan ve ibadet ile snrl deildi. Gayri Mslimlerin evlenme, boflanma,
vasiyet, miras gibi her trl ifllemlerde kendi hukuklarna tabi olmalar da sahip
bulunduklar din ve vicdan zgrlnn bir gerei olarak kabul edilmifltir. Ksaca gayrimslimlere yaflantlarn kendi dini ve hukuki esaslarna ve geleneklerine
gre dzenleme imkan tannmfl, hukuki zerklik verilmifltir.
Fatih Sultan Mehmed, stanbulu fethettikten sonra Hristiyanlardan patriklik
makamna birini semelerini istemifl, rahipler ve yerli halk tarafndan patrik seilen Gennadiosua patriklik asasn ve tacn bizzat kendisi vermifltir. Ayn anlayflla Yahudi cemaatine de havralarna sahip olma hakkn tanmfltr. Benzer flekilde
Ermeni cemaatinin baflna da bir patrik tayin edilmifltir. Bylece en temel hak olan
inan ve ibadet zgrl salanrken cemaatler arasnda bir denge de kurulmufltur. Ayrca Mslmanlar ile gayrimslimlerin de birlikte uyum iinde yaflamalar
salanmfltr. Patrikliin devamna izin vererek sosyal dengeyi salayan Fatih Sultan Mehmed, ayn zamanda Katolik dnyasna karfl siyasi bir zafer kazanmfltr.
Ortodoks Hristiyanlarn, stanbul Patrikhanesi kanalyla himaye ederek; Rumlar
ve dier balkan Hristiyanlar zerindeki Katolik-Latin nfuzunu nlemeyi hedeflemifltir. Bylece Dou ve Bat kiliselerinin birleflme ihtimallerinin n tamamen
kesilmifl oluyordu. Gayrimslimlere tannan hak ve zgrlkler konusunda bir rnek vermek gerekirse; stanbulun fethinden sonra Galata zimmileri ile yaplan ve
gnmze kadar gelen anlaflmada, kiliselerine el konulmayaca, mescid haline
getirilmeyecei, ibadetlerine karfllmayaca ve hibir zimminin Mslman yaplmayaca belirtiliyordu. Ayn dneme ait bulunan metropolit beratnda da ruhani
reislerinin bundan nce nasl metropolitlik yapyorlarsa ylece devam etmelerine
izin veriliyordu.
Grld gibi gerek Galatallar ile yaplan anlaflmada gerek metropolit beratnda ayin ve erkann ve metropolitliin eskiden nasl yaplyorsa aynen devam etmesi taahht altna alnyordu. Daha nceki uygulamann devam ile Bizans dnemindeki haklar da korunmufl ve srdrlmfltr. Btn bu rnek ve uygulamalar Osmanl ynetiminin dier din mensuplarna olan hoflgrl tavrn gzler nne sermektedir. Bir karfllafltrma yapmak gerekirse ayn dnemlerde Hristiyan Bat Avrupada brakn baflka dine mensup olmay Hristiyan olup da Katolik olmayanlara karfl bile yaflam hakk tannmyordu. Katolik Kiliseyi elefltiren Luther papalk tarafndan aforoz edilirken mparator tarafndan da sapkn (din dfl) ilan ediliyordu. Avrupada Protestanlar youn bir bask altnda tutulup zulme urarken, Osmanl ilerleyifli ile Protestan halk, Osmanl himayesinde rahat bir nefes alabilmifltir.
Hoflgr temeline dayal dini inan ve geleneklere saygl Osmanl ynetimi
Balkanlarda her zaman tercih edilir olmufltur. Nitekim stanbulda Papazlarn ve
halkn dile getirdii Latin flapkas yerine Trk sar grmeyi tercih ederiz ifadesi
bu gerei aka ortaya koyuyordu. nk stanbulun Ortodoks halk 1204-1261
yllar arasnda yafladklar Latin zulmn ve vahfletini unutmamflt. Kendi din
mensuplarna bile acmaszca davranan ve kyasya mcadeleye giren Avrupal
devletler baflka dinden olanlara ise hi yaflama hakk tanmamfllardr. Kastelya
Kraliesi ile Aragon Kralnn g birlii yaparak spanyada 1492de yaynladklar

kararnamede; Yahudilerin ya din deifltirmeleri ya da lkeyi terk etmeleri isteniyor, terk etmezlerse ldrecekleri bildiriliyordu. Youn basklara maruz kalan Yahudiler de dinlerini yaflayabilecekleri en gvenli lke olarak Osmanl topraklarn
grmfller ve buraya g etmifllerdir. Btn bu rnekler Osmanl hoflgrsnn
boyutlarn gstermesi asndan nemlidir. Ayn flekilde Avrupada srekli basklara maruz kalan Bogomil Mezhebi mensubu Bosnallar ve Arnavutlar Osmanl
hoflgrsnden etkilenip Mslman olmufllardr. spanyadaki son slam devleti
olan Grnatann yklmasyla Endlsl Mslmanlara uygulanan bask politikas
da Katolik Bat Avrupann kendi inanc dflndaki din ve mezheplere hibir flekilde yaflam hakk tannmadnn bir baflka rneidir.
Bu dnemde Hristiyan Bat Dnyasnda Mslmanlarn inanlarn yaflayarak
var olmalarna izin verilen tek yer Venedikte yetmifl kadar Osmanl tccarnn misafir edildii Fondoca dei Turchi adyla geen blgedir. Fransa, spanya ve talyada
ise Osmanl Devletinin hkm srd 600 yllk dnemde kaytlara gemifl herhangi bir aznl bulamyoruz. Osmanl ynetiminde farkl dini ve etnik guruplara;
Rum, Ermeni, Yahudi, Mslman cemaatlere inanlarn zgrce yaflama konusunda eflit haklar tannmfl ve bu eflitlilik bir zenginlik olarak alglanmfltr. Osmanldaki bu uygulanmann rneine ayn dnemde Bat Avrupada rastlayamyoruz.
Bu balamda deinilmesi gereken bir baflka rnek de corafi kefliflerle Amerika Ktasna giren spanyollarn nka ve Aztekleri de zorla Katoliklefltirme politikasdr. Ayn zamanda bu eski ve kkl uygarlklara ait sanat ve mimar eserlerinin yerle bir edildiine, hazinelerinin de Avrupaya taflndna tank oluyoruz.
Corafi kefliflerle gidilen yerlerin yer alt ve yer st kaynaklar ile insan gc kle olarak smrlyordu. Avrupallarn hedefleri arasnda deiflen ekonomik yapy ayakta tutmak iin kaynak arayfl olduu kadar, Katoliklii yaymak da vard.
Bundan dolay kefliflerle salanan zenginlik Avrupada Hristiyanln zaferi olarak grld.
Osmanl Devletinde farkl din mensuplarna genifl bir hoflgr ile inanlarn
yaflama hakk tannrken Bat Avrupada ayn dinde olanlar arasnda bile kyasya
mcadeleler yaflanyordu. Yenia Avrupa tarihi bir bakma mezhep savafllarnn
tarihidir. Bu tarihlerde Avrupa iin din ve mezhep zgrlnden sz etmek mmkn deildir. Ancak youn mcadelelerden sonra baz haklar elde edilecek ve
mezhep savafllar Protestanlarn zaferi ile sonulanacaktr. Ancak bu zaferin, aslnda burjuvazinin bir zaferi olduu da unutulmamaldr.
Deiflen ekonomik yap iinde ykselen snf olarak hakim bir konuma gelen
burjuvazinin temel amac, devletin denetiminde olan yeni bir kilisenin/mezhebin
rgtlenmesiydi. Nitekim Katolik Kiliseye ynelen elefltiriler, burjuvazi tarafndan
benimsendi ve desteklendi. Burjuvazi kendi ekonomik ve siyasi gelifliminin nndeki engelleri kaldrma amacyla yeni bir dnya grfl/ideoloji yaratma abasndayd ve bu yndeki btn eilimleri destekledi. nk merkezi mutlak ynetim
yaps ve devlet denetimindeki kilise rgtlenmesi karlarna daha uygun dflyordu. Bir maln fiyatn diledii gibi arttrmasn engelleyen Katolikliin adil deer
kuram burjuvazinin ifline gelmiyordu. Zamann dini ayinlerde harcamak ve parasn da kiliseye kaptrmak istemiyordu. Bu nedenle Katolikliin dflndaki mezhepler desteklendi. Pek ok yerde kapitalist birikime Kalvinizm araclk etti. Btn
bunlardan ulafltmz sonu fludur ki Bat Avrupada yeni mezheplerin ortaya kflnn tarihsel arka plannda yatan gerek, inan zgrlnden ok ekonomik ve
siyasal g elde etme ve bu gc srdrme isteidir.
181
182
Bununla birlikte yaflanan mcadeleler sonunda elde edilen haklarla, doal olarak din ve vicdan zgrl konusunda da yol alnmfl oldu ve 18.yzyla giden
srecin hazrlk evresi bu flekilde tamamlanmfl oldu.
SIRA SZDE
13
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Dini hoflgrSIRA
konusunda
SZDE Osmanl Devletinin tutumu nedir?
Sanatta Osmanl-Avrupa Etkileflimi
fi N E L Marasndaki etkileflim sanat alannda da karfllkl izler brakmflOsmanl veD Avrupa

tr. Siyasal iliflkilerin yan sra Bat ile kltr alflverifline giren ilk Osmanl padiflah
Fatih Sultan SMehmet
olmufltur. Antik tarihe ve kltre ilgi duyan Fatih, ktphaO R U
nesini tarih, corafya, tp, felsefe konularnda yazlmfl ok eflitli dillerdeki eserlerle doldurmufltur. stanbulda yaflayan gayri Mslim ve Avrupal bilim adamlaryla
DKKAT
ve tccarlarla iliflki iinde bulunan Fatihin ktphanesinde, talyan ve Katalan haritalaryla; talyan sanatlarn mitolojik konulu gravrleri de yer alyordu.
SIRA SZDE
te yandan
rnesans sanatna karfl da ilgisiz kalmayan Fatih Sultan Mehmed,
talyan sanatlarna (Costanzo da Ferrara, Gentile Bellini) kendi madalya ve portrelerini yaptrarak, gcn ve otoritesini gstermek; kendi imparator imajn AvAMALARIMIZ
rupaya yaymak istedi. Bu portreli madalyalar 15 ve 16.yy Rnesans Avrupasnn
diplomatik ve kltrel etkilefliminin de bir rneini oluflturdu. Bununla birlikte
talyan sanatlar
K T AdaP (Bellini, Antonio Pisonello, Vitello Carpaccio, Bernerdina Pintura vb.) resimlerinde Trk figrlerine, giysilerine, Trk desenlerine ve hallarna
yer verdiler.
Bu dnemde
padiflah portrelerine Avrupada byk ilgi duyulmaya
T E L E V Z Osmanl
YON
baflland. Osmanl saray hayat da Avrupallarn ilgi oda haline geldi. Fatihin lmnden sonra yaflanan taht mcadelesinde Cem Sultan, Osmanl ile Avrupa diplomasisinin merkezine yerleflirken, onun Avrupadaki maceral yaflam da eflitli
N T Eoldu.
RNET
eserlere konu
Kanuni Sultan Sleyman dnemine gelindiinde fetihlerin ilerlemesi, Avrupa
ile artan siyasi ve ticari iliflkiler, kltrel etkileflimi arttrd ve bu etkileflim sanata da
yansd.
Bu dnemde Avrupa sanat zerinde Osmanl etkisi iki flekilde ortaya kt.
Bunlardan biri, Osmanl ilerleyifline ve stn otoritesine karfl duyulan korku ve
tepki ile retilen eserlerden oluflurken; dieri ise Osmanl ykseliflini anlamaya ve
Osmanl kltrn tanmaya ynelik verilen daha nesnel ve bilimsel alflmalar ile
sanat eserlerinden olufluyordu.
16.yzylda Osmanllar, Avrupadan silah ve teknik malzemeler alrken; Osmanl kumafllar, hallar, seramikleri, ebrular ve deri ciltleri de Avrupa pazarlarnda alc buluyordu. Bu Osmanl rnlerine ylesine bir talep vard ki bu talebi karfllamak iin Avrupada Osmanl hallarn ve seramiklerini kopya eden atlyeler
kurulmufltu. Kanuni Sultan Sleyman Avrupada en ok resmi yaplan Osmanl padiflahlarndan biri oldu. fiphesiz bu, onun Avrupa siyasetinde yarm yzyla yakn
bir sre oynad etkin rol ile iliflkilidir. zellikle Viyana kuflatmas sonrasnda Avrupada, Kanuni Sleymann portreleri yaygnlaflt. Venedikli nl sanat Tiziano
padiflahn bst portresini yapmfl; Alman ressam Albrecht Drer de daha 1526 ylnda Kanuninin portresini izmiflti. Bu ayn zamanda bir otoritenin sanat yoluyla
gsterilmesiydi. Nitekim portresini yaptran Fatih Sultan Mehmetin egemenlik anlayflna benzer flekilde Kanuni Sultan Sleyman da Avrupa hkmdarlarna stnln gstermek iin Batllar gibi bir imparatorluk tac takacaktr.
N N
Kanuni Sultan Sleyman fetihleri ve yaflantsyla Avrupay ylesine etkilemifltir

ki ok sayda edebi esere, bale ve operaya esin kayna olmufltur. Padiflahn bizzat kendisi, efli Hrrem Sultan, sadrazam brahim Pafla ve flehzadesi Mustafa eflitli eserlere konu olmufltur. Fransz yazar Gabriel Bounin kaleme ald La Sultana
adl trajedisinde, flehzade Mustafann ldrlmesini ifllemifltir. nl spanyol yazar
Cervantesin de Trkleri konu alan eserleri (La Gran Sultana, El Trato de Constontinopli) vardr. Btn bu rnekler Osmanl saray yaflamnn Batda ilgi oda haline geldiinin bir gstergesidir.
16.yzyldan sonra Avrupayla diplomatik iliflkilerin artmas, kltrel etkileflimi hzlandrmfltr. Bunun sonucunda 17.yzylda Avrupada daha gereki bir
Trk imaj oluflmufltur. Bunda Osmanl Devletine gelen elilik heyetine efllik
eden ressamlarn yapt resimlerin etkisi vardr. Resmi trenler, padiflah ve ailesi, Osmanl kyafetleri ve gnlk yaflam sklkla resmedilmifltir. ngiliz Bykelisi Sir Paul Rycaut, stanbulda kald 1661-1668 yllar arasndaki gzlemlerini
kaleme ald eserini 1668de Londrada yaymlamfltr. Bir ok dilde baslan bu
eserde Rycaut, Osmanl devlet rgt ve gnlk yaflamyla ilgili bilgiler vermifl,
Osmanl kyafetlerinin izimlerini yapmfl ve dnemin padiflah IV. Mehmetin
portresini de eserine eklemifltir. Bununla birlikte Osmanl Devletinden Avrupaya
giden elilerin de kltrel etkileflimde pay vardr. Osmanl elilik heyetlerinin
Avrupa da zel bir ilgi ve merak uyandrd bilinmektedir. zellikle Osmanl kyafetleri ilginin odak noktasyd. Nitekim 1610 ylnda Fransada sahnelenen bir
bale gsterisinde mzisyenler Trk giysileri ile sahne aldlar. Ayrca saraydaki
maskeli balolarda da Trk giysilerini giyme modas bafllad. nl yazar Moliere
de eserinde Trk trenine yer verdi. Btn bu rnekler, Avrupallarn Osmanl
kltrne olan ilgisini gsteriyordu.
17.yzyla gelindiinde Osmanllar da Avrupay daha yakndan tanma abas
iine girdiler. Evliya elebinin yazd seyahatname, bu yzylda bir Trkn Avrupay nasl grdn gsteren gzel ve renkli bir eserdir. Avrupa kltrne ve
bilimine duyulan ilginin artmasyla 17.yzylda ok sayda eser Trkeye evrildi.
Ayn yzylda Avrupada Trklerle ilgili eserler de yaygnlaflt. 17.yzyl Avrupa resimlerinde de Trk motifleri kullanlmaya devam edildi. nl Flaman ressam Peter Paul Rubens, Trk kyafet izimleri yapt. 17.yzyl Hollanda resmine Trk motifleriyle girmeye bafllad. Bunda 1612de Hollandallara ticaret hakknn tannmasyla hzlanan diplomatik ve kltrel iliflkilerin de etkisi vardr. Bunun sonucunda
Osmanl seramik ve hallarnn Hollandaya girmesiyle, Hollandadaki atlyelerde
Osmanl motifli iniler ve seramikler retilmeye baflland. Ayrca 16.yzylda eli
Busbecqin Viyanaya gtrd soanlardan retilen lalelerin yaygnlaflmasyla,
lale zerine kitaplar yazlmaya bafllanmfl, lale gnlk yaflama girmifl ve en ok
kullanlan bezeme motifi olmufltur. Bu arada Osmanl kyafetli modeller resimlere
konu olmufltur. nl Hollandal ressam Rembrandtn Tevrat konulu resimlerinde
peygambere Osmanl kyafeti giydirmesi ise dikkat ekicidir.
II. Viyana bozgunundan sonra Osmanl Devleti, Avrupa lkelerine gnderdii
elileri araclyla bilim, teknik ve kltryle ilgili daha kapsaml bilgi edinme yoluna gitmifltir. 18. ve 19. yzyllarda Avrupaya giden Osmanl elilerinin yazdklar sefaretnameler bu amaca hizmet etmifltir. 1721 ylnda Parise eli olarak giden
Mehmet elebi, Sefaretnamesinde Fransa sarayndaki baheleri, rf ve adetleri anlatmfl; teknik bilgiler de vermifltir. Ayrca Fransada opera ve konserlere de giden
Mehmet elebinin ardndan 1742de Parise eli olarak giden olu Said Efendinin
ziyaretleri, gtrdkleri hediyeler ve kyafetleri byk ilgi uyandrmfltr. Bu eli-
183
184
lik ziyaretleri sonunda Fransada edebiyat, resim, sahne dekorasyonunda Trk temalar yaygnlaflmfl; zellikle fantastik dekorlar iinde Trk karakterlerine yer veren bale ve operalar birbirini izlemifltir. Bu dnemde Trk kyafetleriyle portre
yaptrmak moda olmufltur. Trk motifleri mobilyalar ve porselenlerde kullanlarak
evlerin iine kadar girmifltir. Trk temalarn iflleyen eserler arasnda Trkleri ycelten eserler de dikkat ekmektedir. 1735te sahnelenen Rameaunun operasnn
ilk perdesi Gnl Yce Trk (Le Turc Genereux) adn taflrken Caroletin balesindeki bir perde de yi Trk (Le Bon Turc) adn taflyordu. Yzyln sonlarnda Trk
ezgileri Mozart, Haydn ve Beethoven gibi nl besteciler tarafndan kullanlacaktr. Beethovenin nl 9.senfonisinin sonundaki mehter ezgileri bu etkileflimin gzel bir rneidir.
185
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Yeniada Bat Avrupada yaflanan ekonomik

ve sosyal deiflimler ve bu deiflimlere yol aan
temel nedenleri aklamak.
Yeniada Bat Avrupada yaflanan dnflmn
temelinde ekonomik deiflim yatmaktadr. Ortaan an kendi iine kapal, tketime ynelik
ekonomik yaps, Hal Seferleri ile bafllayan ve
sonrasnda hzlanan ticaret sayesinde deiflti. Ticaret, ekonomik yapda dfla ak sosyal bir retimi bafllatt. Ticaretle elde edilen sermaye ise
imalathanelerin rgtlenmesinde kullanld. Bylece kapitalist sistemin ortaya kfln salayan
gerekli altyap hazrlanmfl oldu. Ekonomik yapdaki bu deiflim, sosyal yapdaki deiflimi de beraberinde getirdi. Bu sistemde retici gler retim aralarndan ayrldlar ve giriflimci snfn rgtledii imalathanelerde cretli olarak alflmaya baflladlar.Bylece ifli snf ortaya kmaya
bafllad. Burjuvazi ise bu dnemde ykselen snf temsil etti.
Yeniada Bat Avrupada yaflanan dflnsel deiflim ve yeni dflnsel yapy flekillendiren geliflmeleri deerlendirmek.
Yeniada Avrupa, hmanizm, Rnesans, reform
ve Aydnlanma Dnemini yaflamfltr. Dflnsel
yapda yaflanan bu deiflimin temelinde ekonomik ve sosyal yapda meydana gelen dnflm
yatmaktadr. Altyapda meydana gelen bu dnflm, styapy etkilemifl ve dflnsel yapda da
deiflimi bafllatmfltr.Dneme damgasn vuran
egemen snfn amac, kendi dnya grflne uygun bir styapnn flekillenmesiydi. Bylece dflnsel yap, deiflen ekonomik ve sosyal yapnn
ihtiyalarna cevap verebilecekti. Bu aslnda egemen snfn gcn meflrulafltracak ve srekliliini salamfl olacakt.
Hmanizm ve hmanizm akmnn zelliklerini
kavramak.
Hmanizm, insan n plana karan, Ortaa boyunca insan snrlayan engelleri ortadan kaldrmay amalayan bir dflnce akmdr.nsanclk anlamna gelen hmanizm akm ile insan
merkezli bir dflnce sistemi geliflmeye bafllar.
Hmanizm akm ile insann dnyadaki ve ev-
rendeki yeri yeniden arafltrlr. Bylece sorgulayan, arafltran, bamsz ve zgr insan tipi ortaya kar. Ayn zamanda , insann tek baflna bir
deer tafldn savunan bu dflnce akm, hmanist bireyciliin geliflmesine yol aar.
N
A M A
N
A M A
Rnesans ve reform nedir, bu dneme damgasn

vuran dflnrler kimlerdir sorularn aklamak.
Rnesans, 15 ve 16. yzylda Avrupada edebiyat
ve gzel sanatlar alanndaki yeniliklerin ve sanat
anlayflnn tmn ifade eder. Rnesansn, yeniden doufl olarak ifade edilmesi, antik dnem
sanat ve kltrnn rnek alnmasndan kaynaklanmaktadr. Antik Dnemin rnek alnmasnn
nedeni ise dnyasal ve canl olmas ve bu dnemin ihtiyalarna cevap vermesidir. Dneme
damgasn vuran klasik dnem sanatlar iinde
ilk srada Leanardo da Vinci, Michealangelo ve
Rafaello gelmektedir. Dflnrler arasnda ise
Machiavelli, Bodin ve Hobbesu sayabiliriz.Bu
dflnrlerin dflncelerini, yafladklar lkelerin
iinde bulunduu koflullar belirlemifltir.Birlefltikleri nokta, mutlak monarflik bir ynetimin sorunlar zecei, kargafla ve i savafllara son verecei ngrsdr.
Reform, Katolik Kilisesini hedef alan, dinsel olduu kadar ideolojik ve sosyal boyutu da olan bir
eylemdir.Ama Katolik ideolojiyi ykarak kapitalist dzenin devamlln salayacak olan yeni
bir ideoloji yaratmakt. Burjuvazi, ekonomik gelifliminin nnde engel olarak grd Katolik Kilisesine karfl kendi kilisesini rgtledi. Bylece
Protestan Kilisesi ve Hristiyanln nemli mezheplerinden biri ortaya kmfl oldu. Dneme
damgasn vuran en nl reformcu dflnrler
arasnda Luther, Calvin ve Mnzeri sayabiliriz.
Aydnlanma ann temel zelliklerini ve Aydnlanma Felsefesinin ilkelerini deerlendirmek.
Aydnlanma ann en temel zellii bu dnemin akl a olmasdr. Peflin yarglara karfl klan bu dnemde, bireyin zgrl dflncesi
n plana karlmfltr. nsann mutlu olmasn
salayacak bir ynetim biiminin oluflturulmas
hedeflenmifltir. Ayn zamanda insanlar arasnda
eflitliin salanmas amalanmfltr. Bu, kan soy-
186
N
A M A
luluuna dayal ayrcalklarn ortadan kaldrlmas anlamna geliyordu. En nemlisi de siyasal erkin kaynann deiflmifl olmasdr. Bu g, Tanrsal olmaktan karlyor, halka indiriliyordu.
Bylece yeni bir dnya grfl geliflmeye bafllad. Hmanist felsefe, Rnesans ve Reform hareketi ile balantl olarak geliflen bu yeni dnya
grfl, Avrupa tarihinde bir dnm noktas olan
Fransz htilalinin dflnsel ynn oluflturacaktr. Aydnlanma Felsefesinin temeli aklcla dayaldr. Akl herfleyin rehberi kabul edilecek; din,
ahlak ve siyaset laiklefltirilmeye alfllacaktr.
Ama insanlarn mutluluunu salamaktr. Bunun iin de insanlarn eflit ve zgr olduu dflncesi ne karlacaktr. Kendine gvenen,
aklc ve zgr insan tipi Aydnlanma Dnemine
damgasn vuracaktr. Ayrca bu dnem, doa bilimleri, hukuk ve felsefe alannda nemli geliflmelerin yafland bir dnemdir. Btn bu geliflmeler Aydnlanma Felsefesinin temel zelliklerini oluflturacaktr.
Aydnlanma ana etki eden baz dflnrleri
ve savunduklar fikirleri aklamak.
Dneme etki eden dflnrler arasnda Locke,
Montesquieu, Rousseau ve Voltairei sayabiliriz.
Locke, liberal bireycilikten ve mutlak iktidarn snrlandrlmasndan yana grfller ileri srmfltr. Temel hak ve zgrlklerin zellikle de mlkiyet hakknn gvence altna alnmasn istemifl;
aksi hlde insanlara bafl kaldrma hakkn tanmfltr. Bylece burjuvazinin isteklerinin tercman olmufltur. Ayrca yasalar yapan ve uygulayan glerin ayr ellerde toplanmas gerektiini
savunarak demokratikleflme yolunda nemli bir
adm atmfltr. Montesquieu da iktidarn snrlandrlmasna iliflkin grfller ileri srmfl, aristokratik liberalizmi savunmufltur. Onun demokrasiye en nemli katks, kuvvetler ayrlna iliflkin
grflleridir. Ona gre kuvvet kuvveti durdurmaldr. zgrlklerin salanmasnn n koflulu budur. Onun bu grfl demokrasinin temeli olacaktr. Rousseau ise halkn iktidarn ve her alanda eflitlii yani mutlak demokrasiyi savunmaktadr. Onun amac, eflitliki, demokratik bir toplum
dzeni oluflturmaktr.
Dneme damgasn vuran dflnrlerden biri de
Voltairedir. Dflnce ve ifade zgrlne iliflkin grflleriyle kendisinden sonraki dnemleri
de etkileyen Voltaire, somut reform nerileriyle

de dikkat ekmektedir. zellikle dflnce zgrln salamak iin verdii mcadele nedeniyle 18.yzyl Voltaire a olarak anlmaktadr.
N
AM A
N
AM A
Doa yasas ve bunun ekonomiye yansmasn

kavramak.
Aydnlanma anda, insan ve evreni dzenleyen doa yasalarn bulmaya ynelik arafltrmalar yaplmfl ve doann bir makine olduu ve
insann da bu doa yasalarna bal bulunduu
ileri srlmfltr. Bu konuda Descartesn, doann evrensel matematik kanunlarna bal olduu fleklindeki grflleri Newtonun genel ekim
yasas ile tm evren tek bir ekim yasasnn hkim olduu dev bir makine olarak grlmfltr.
Newtonun doa yasasna iliflkin bu dflncelerinin ekonomik yaflama uygulanmasyla, politik
ekonomi bilimi geliflmeye bafllamfltr. Ekonomik yaflamn da kendine zg kurallar olduu
ve her trl mdahaleden uzak olmas gerektii
savunulmufltur.
Aydnlanma a edebiyatn, mzik ve sanat
anlayfln aklamak.
Aydnlanma anda edebiyata, mzik ve sanata duyulan ilgi ekonomik geliflmifllikle ve matbaa yoluyla eserlerin genifl kitlelere ulafltrlmasyla balantldr. Aydnlanma a edebiyatta
dz yaz a olarak anlmaktadr. Bu yzyl ayn zamanda mzik alannda pek ok eserin bestelendii ve yeni trlerin grld bir mzik
a olmufltur.
Aydnlanma a, Bat uygarlk tarihinin en verimli dnemlerinden biri olmufltur. Bilimsel siyasal dflncenin gelifltii bu dnem, ayn zamanda doa bilimlerinde de bilimsel yntemin esas
alnd bir dnemdir. Bilimsel alanda yaflanan
bu atlmlar, sosyal, kltrel ve sanat alannda da
kendini gstermifltir. Sosyal bilimlerin temeli bu
dnemde atlmfltr. Edebiyat alannda rasyonalist roman, tiyatro eserleri verilmifl ve 18.yy. dz
yaz a olmufltur. 17.yzyla damgasn vuran
barok sanat ve mzik ise 18.yzyla yerini neoklasik tarza brakmfltr.
N
AM A
Modern Avrupann douflunda Osmanl Devletinin roln ve Osmanl kltrnn Avrupaya

etkilerini tartflmak.
Osmanl Devleti stanbulun fethinin ardndan
ieride merkezi teflkilatn glendirirken dflarda da Avrupa ilerine doru ilerlemesini srdrd. Ayn corafyada birbirleriyle siyasi, ticari ve
kltrel iliflki iinde bulunan Avrupal Devletler
Osmanl Devletinin siyasi organizasyonundan etkilendiler. Yenia Avrupasnda devletlerin ncelikli hedefleri siyasal birliklerini salayarak
merkezi krallklarn kurmak ve monarflik bir siyasal rejimi yerlefltirmekti. flte bu noktada Osmanl siyasal rejimi, Avrupal Devletlere rneklik
etti. Osmanl ynetimine ilgi duyulmaya ve Osmanl siyasal rejimi arafltrlmaya baflland. Osmanl ynetim biimi eflitli eserlere konu oldu.
16. Yzylda gcnn zirvesinde olan Osmanl
Devletinin sahip olduu otoritesi, ynetim biimiyle iliflkilendirildi ve Avrupal devletlere rnek
oldu. Ayrca Avrupal devletlerin Papalk otoritesine karfl karak ulusal devletlerini kurma srecinde de Osmanl Devletinin etkisi oldu.
Osmanl Devletinin Klasik Dnemde sahip olduu siyasi otoritesinin ve ayn zamanda Avrupa
siyasi dengesini belirleyen ve Avrupa siyasetine
yn veren bir konumda bulunmasnn doal bir
sonucu olarak Osmanl kltr Avrupada ilgi
uyandrd. Diplomatik iliflkiler srasnda gidip gelen elilerin klk-kyafetleri, tavr ve davranfllar
Avrupal halklarn ilgisini ektii kadar sanatlarn eserlerine de konu oldu. Yazlan edebi eserlerde, yaplan resimlerde, oynanan tiyatro oyunlarnda Osmanl kltrnn izleri aka grld. Yine nl bestecilerin eserlerinde Trk ezgilerine yer verildi. Bunun sonucunda Avrupa saraylarnda Trk modas bafllad. Osmanl kumafllar, hallar, seramikleri, ebrular ve deri ciltleri
Avrupa pazarlarnda ylesine rabet gryordu
ki Avrupa atlyelerinde Osmanl motifli iniler
ve seramikler retilmeye baflland. Ayrca dokuma, desen ve boyama teknii asndan Osmanly taklit eden bir tekstil sanayi olufltu. Btn
bunlarn yan sra Osmanl ordularnn Avrupa
ilerine kadar ilerlemesi ve elde ettii baflarlar
Avrupallarn Osmanl ordusu ve savafl yntemi
zerine arafltrmalar yapmalarna neden oldu. Bu
arafltrmalarn sonucunda Osmanl hafif svarilerini rnek alan Avrupa Devletleri, piyadelerini
187
yeniden dzenleyerek zrh kullanmn en aza

indirdiler. Ayrca seferlerde Osmanl askerlerini
cesaretlendiren, manevi gcn arttran Osmanl Mehterhanesinden etkilenerek kendi askeri
bandolarn oluflturdular. Avrupann sosyal yaflamnda da Osmanl kltrnn izlerini grmek
mmkndr. Osmanl toplumunda bir araya toplanma iflleviyle ne kan ve sosyal iletiflimi salayan kahvehaneler de Avrupal devletlerce rnek alnarak Avrupa flehirlerinde kahvehaneler
ald ve sosyal yaflamn vazgeilmez bir kltr
unsuru haline geldi.
188
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Magellann gezisinin nemini ifade eder?
a. Yeni bir ktann keflfedilmesi
b. Bat Avrupa ile Hint Okyanusu arasnda ilk kez
dorudan iliflki salanmas
c. Amerikadaki eski uygarlklarn tarihe karflmas
d. Afrika Ktasn gneyden dolaflarak, Hindistana
gidilen ilk gezi olmas
e. Dnya evresindeki ilk gezi olmas.
2. Kapitalizmin doufluyla birlikte ortaya kan ynetim biimi afladakilerden hangisidir?
a. Aristokrasi
b. Mutlak Monarfli
c. Cumhuriyet
d. Demokrasi
e. Oligarfli
3. Yasalarn Ruhu adl eserinde iklimler, ynetim biimleri ve kuvvetler ayrlna iliflkin grfllerini formllefltiren dflnr kimdir?
a. Hobbes
b. Bodin
c. Montesquieu
d. Locke
e. Rousseau
4. ekim Yasasn bularak tm evreni tek bir ekim
yasasnn hkim olduu dev bir makineye benzeten dflnr kimdir?
a. Diderot
b. Rousseau
c. Locke
d. Newton
e. Descartes
5. Liberal bireyciliin babas kabul edilen ve 1690 ylnda Hkmet zerine ki Deneme adl eseri yazan
dflnr kimdir?
a. Hobbes
b. Bodin
c. Locke
d. Montesquieu
e. Rousseau
6. Ekonomide, braknz yapsnlar ilkesini savunarak

her trl mdahaleye karfl kan dflnrler kimlerdir?
a. Rasyonalistler
b. Fizyokratlar
c. Pozitivistler
d. Kapitalistler
e. Sosyalistler
7. Dflnce ve ifade zgrl iin mcadele vererek
Aydnlanma ana damgasn vuran dflnr kimdir?
a. Locke
b. Mnzer
c. Montesquieu
d. Bodin
e. Voltaire
8. Fatih Sultan Mehmedin stanbuldaki Ortodoks Kilisesinin haklarn tanmasnn ve Ortodokslar himaye
etmesinin sonular arasnda yer almayan seenek hangisidir?
a. Katolik Kilise ile birleflme ihtimali tamamen ortadan kaldrlmfl oldu.
b. Ortodoks halklar Osmanl ynetimini tercih ettiler.
c. Yeni mezheplerin kurulmas engellendi.
d. Papaln otoritesi sarslmaya bafllad.
e. Osmanllar, Balkanlarda destei aranan bir g
oldu.
9. adafl Avrupann douflunda Osmanl Devletinin
nasl bir etkisi olmufltur?
a. Ulusal devletlerin ortaya kfln kolaylafltrmfltr.
b. Mezhep mcadelelerine neden olmufltur.
c. Avrupa devletlerine ticari ayrcalklar vermifltir.
d. Papalk otoritesinin artmasnda etkili olmufltur.
e. Avrupa devletlerini birbirlerine karfl kullanmfltr.
10. Hangi nl besteci eserinde mehter ezgilerine yer
vermifltir?
a. Mozart
b. Beethoven
c. Rossini
d. Haydn
e. Rameau
189
Okuma Paras
Batda zgrlkleri Gelifltiren Tarihsel Etmenler

Yenia Avrupasndaki siyasal geliflmelerle ilgili olarak sylenebilecek bir fley de, Dounun merkezi siyasal rgtlerine karfllk, Batnn dank feodal siyasal
yapsnn, uzun dnemde vatandafl hak ve zgrlklerini gelifltirip, kurumlafltrp, gvenlik altna alan sonular dourmasdr. ktidarn teki ve merkezi olmaktan ok oulcu dalm, zgrlklerin geliflecei koflullar yaratmfltr.
nce feodal beyler, 1215 Magna Carta belgesinde ve
onu izleyen teki belgelerde grld gibi, krala karfl baz haklar ve zgrlkler elde etmifllerdi. Aristokratlarn bu ayrcalkl haklar, sonra burjuvalar (Yaknada da iflileri) ierecek biimde toplumsal savaflmlarla
geniflletildi. te yandan egemen aristokrat snfn iki
kamp, laik aristokratlar ve dinsel aristokratlar arasndaki ekiflmeler de siyasal iktidarn tek merkezde younlaflp, bireysel haklar ve zgrlkleri bask altnda tutucu bir duruma gelmesini nlemifltir. Bu iki kamp birbirlerine karfl baz haklar elde edip bunlar kurumlafltrrlarken, vatandafllar, birinden silleyi yediinde tekine
snabilmifl, o kamp da , kuflkusuz vatandafllar yanna
ekip, teki kampa, egemen snfn teki kanadna karfl gcn arttrabilmek iin, vatandafllarn o konudaki
davasn benimseyip savunabilmifltir.
Feodal beylerle krallarn, kilise ile devletin atflmalar
kadar, yerel kiliselerle papaln, krallarla parlamentolarn, parlamento iinde de aristokrat meclisleriyle burjuva meclislerinin atflmalar ve birbirlerine karfl kopardklar haklar, atflmalar boyunca uzayan bir haklar
ve zgrlkler listesi yaratmfltr. Bat demokrasilerindeki haklarn ve zgrlklerin kkllne karfllk,
Bat demokrasilerinin yntemlerini benimseyen azgeliflmifl lkelerdeki haklarn ve zgrlklerin kkszl
altnda yatan nedenlerden biri de onlarn byle bir tarihsel boyuttan yoksun olmalardr.
1. e
Kaynak: fienel, A. (1996). Siyasal Dflnceler Tarihi,

Ankara, s. 288
Yantnz yanlfl ise Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. b
Yantnz yanlfl ise Deiflen Siyasal Yap konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. c
Yantnz yanlfl ise Aydnlanma ana Etki Eden Baz Dflnrler konusunu yeniden
gzden geiriniz.
4. d
Yantnz yanlfl ise Doa Yasas ve Ekonomik
Liberalizm konusunu yeniden gzden geiriniz.
5. c
gzden geiriniz.
6. b
Yantnz yanlfl ise Doa Yasas ve Ekonomik
Liberalizm konusunu yeniden gzden geiriniz.
7.e
gzden geiriniz.
8. c
Yantnz yanlfl ise Yeniada Dini Hoflgr
Konusunda Osmanl ve Avrupa konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. a
Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinin adafl
Avrupann Douflundaki Rol ve Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. b. Yantnz yanlfl ise Sanatta Osmanl Avrupa Etkileflimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
190

Sra Sizde 1
Hal seferleri ile bafllayan denizaflr ticaret, Yeniada
Bat Avrupada ekonomik ve sosyal yapda bir dnflme yol at. Ticaretle birlikte kapal ekonomik yapnn
yerini ticarete dayal, dfla ak, sosyal bir retim biimi
ald. Ticaret sermayesinin oluflmasyla, bu sermayeye
sahip ykselen bir burjuva snf dneme damgasn
vurdu. Bu giriflimci snf daha sonra imalathaneleri rgtleyerek, yeni bir snfn ortaya kflna nayak oldu.
Hal Seferleri, ekonomik yapnn deifliminde bir dnm noktas oldu. Bu seferler dzenlenirken, egemen
snflarn mevcut ekonomik ve sosyal yapy devam ettirmeleri amalandysa da uzun vadedeki sonular tam
aksine dzenin deiflmesine yol at. Bunun temel nedeni Hal Seferleri ile bafllayan ticaret ve ticaretten elde edilen sermaye olmufltur. Bylece ekonomik yapda
dnflm gerekleflmifltir. Feodal ekonomik yap zlrken, ticaretle elde edilen sermaye birikimi kapitalist
sisteme geifli salayacaktr.
Sra Sizde 2
Yenia ile birlikte Bat Avrupada bafllayan ekonomik
yapdaki deiflimin srdrlebilmesi, deiflen ekonomik yapnn ihtiya duyduu ham madde ve insan gcnn teminine balyd. Bu ihtiya, Avrupann dnyaya almasna ve yeni corafyalar keflfetmesine yol at.
Bu durum ayn zamanda keflfedilen bu yerlerin smrlmesiyle ve genifl smrge imparatorluklarnn kurulmasyla sonuland.
Sra Sizde 3
15. yzyln ikinci yarsndan itibaren Bat Avrupada
yle deiflimler olmufltur ki bu dnemi Ortaadan
ayrmak gerekmifltir. Dnemin karakteristik zellikleri
bir nceki dnemden tamamen farkllaflmfltr. Ekonomik ve sosyal yapda yaflanan dnflmle bafllayan deiflimler, siyasal ve dflnsel yapy da etkilemifltir. Bylece yeni bir dneme geilmifltir. Bu an bafllangc
olarak bir tarih belirlemek gerekirse; ister stanbulun
Trkler tarafndan fethedildii 1453 yl, ister Amerika
ktasnn keflfedildii 1492 yl kabul edilsin, esas olan
Bat Avrupada byk bir deiflimin yafland ve bunun da 15.yzyln ikinci yarsndan itibaren bafllad
gereidir.
Sra Sizde 4
Siyasal yapda mutlak monarflik ynetimlerin kurulmak
istenmesinin temel nedeni burjuvazinin karlarna uygun dflmesidir. Ekonomik gc eline geiren burjuvazinin ilk aflamada siyasal yapya iliflkin grflleri, ok
bafll siyasal birimlerin ortadan kaldrlarak gl krallarn desteklenmesi ynndedir. Amac lkenin her yerinde ayn alflverifl yasalarn geerli klarak gven iinde ekonomik iliflkilerini srdrebilmektir.
Sra Sizde 5
Hmanizm, insanclk anlamna gelen, bireyin tek baflna deerli ve nemli olduunu savunan bir dflnce
akmdr. Burada nemli olan bireyin Ortaa boyunca
kendisini balayan zincirleri krmaya bafllamfl olmasdr. Her fleyi sorgulayan birey, kendisini ve evrendeki
yerini de sorgulamaya bafllamfl ve bylece insan merkezli bir dflnce sistemi geliflmeye bafllamfltr. te
yandan burjuvazi, bireycilii n plana kararak hmanizmi kendi karlarna uydurmufltur. Hmanizm akm
ile insann nemli olduu vurgulanyordu ama bu dflnce, sosyal yap iindeki btn snflar kapsamad.
Burjuvazi bireycilii n plana kt. Bir yandan insann
deerli olduundan sz edilirken bir yandan kle ticareti yaplyordu. Afla halk tabakalarnn durumlar gittike ktlefliyordu. Bu durum hmanizmin eliflkisini
ortaya kard; idealize edilen ile gerekler birbirinden
farklyd.
Sra Sizde 6
Rnesansla birlikte sanat yapt eseri imzalayarak
kendi kimliini ortaya koymaya bafllamfltr. nsan merkezli dflnfln bir rn olarak portre sanat geliflmifltir. Perspektif kullanlmaya bafllanmfl, peyzaj bafll
baflna nem kazanmfltr. Figrler gerek doann iinde resmedilmifllerdir. Jest ve mimikler ile hareket kazandrlan figrlerin duygularna da resim ve heykellerde yer verilmifl, anatomi bilgisinden de yararlanlmfltr. Sanat uluslararas bir nitelik kazanmfltr.Ayrca
insann zayfln temsil eden Ortaa heykellerinin
aksine bu dnemde gl, kahraman insan temsil eden
heykeller yaplmaya bafllanmfltr. Sanat ve bilim birbirinden ayrflmamfltr.
Sra Sizde 7
Reformun hmanist fikirlerle yakndan iliflkisi vardr.
Hmanizm akm ve matbaa yoluyla dflncelerin genifl
kitlelere iletilmesi, kutsal kitap evirilerinin yaplarak
halka ulafltrlmas reformu hzlandrc bir etki yapmfltr. Hmanist fikirlerin halka indirgenmesi ve eyleme
dnflmesi reform hareketi ile olmufltur.
Sra Sizde 8
Aydnlanma Felsefesi, Avrupada 17. yzyl ortalarndan
19. yzyln ilk yarsna kadar sren Rnesans, Reform,
Hmanizma akmlaryla balantl bir fikir hareketidir.
ngilterede bafllayarak Fransaya gemifl ve Fransz htilalinin dflnsel ynn oluflturmufltur. Almanyay da
etkileyen Aydnlanma Felsefesi her lkede o lkenin sosyo politik yapsna gre flekillenmifltir. Aydnlanma dflncesinin temelini bireyin zgrl dflncesi oluflturmufltur. Ayn zamanda aklcl esas alan Aydnlanma
Felsefesinin amac peflin yarglar ykmaktr. Dolaysyla
hedefi Katolikliin getirdii peflin yarglar ile siyasal peflin yarglardr. Bu peflin yarglara karfl kfl Rnesans
ve Reform hareketleriyle bafllamfl ve 18. yy. Aydnlanma Dneminin hazrlaycs olmufltur. Bu ynyle Aydnlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni dnya grfl olmufltur. Bu dnemde burjuvazi akl esas alarak siyasi rejimi kendi karlarna gre flekillendirme mcadelesi iine girmifltir. nsan mutlu edecek bir ynetim biimi hedeflenmektedir. ncelikle yaplmas gereken, birtakm
ayrcalklara son verilerek insanlar arasnda eflitliin salanmasyd. Kan soyluluuna dayal birtakm ayrcalklarn ortadan kaldrlmas, mutlak monarflik yntemlerin
sona ermesi anlamna geliyordu. En nemlisi de siyasal
erkin kayna deiflmifl; iktidarn kayna Tanrdan, halka inmifltir. Bylece zaten ekonomik gce sahip bulunan
burjuvazi, siyasi yapda da hak arayfllar iine girebilecektir. Bu aklc dnya grfln, zgrlk fikrini bir
yandan eflitlii salamada bir yandan da ticaret hacmini
daha da geniflletmede kullanan burjuvazi gcne g
katt. Aydnlanma Dneminde ileri srlen dflncelerle
burjuvazinin siyasal iktidar meflrulafltrlmfl oldu. Sonuta Aydnlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu.
Sra Sizde 9
Aydnlanma ana etki eden dflnrler arasnda Locke, Montesquieu, Rousseau ve Voltairei sayabiliriz. Her
biri ileri srdkleri fikirleriyle demokratikleflme yolunda nemli kilometre tafllarndan biri kabul edilmektedir. Gelifltirdikleri kuramlarla hem kendi dnemlerini
hem de sonraki alar etkileyen grfller ileri srmfl-
191
lerdir. ktidarn snrlandrlmas, ynetimde halkn etkinliinin artrlmas, hukuksal eflitlik, zgrlk, dflnce ve ifade zgrlne iliflkin grflleriyle dneme
damgasn vuran bu dflnrler demokrasinin temel ilkelerini savunmufllardr.
Sra Sizde 10
Aydnlanma Felsefesinin temel ilkeleri; bilim ve felsefe,
aklclk, laiklik, mutluluk, zgrlk, kendine gven ve
hukuk olarak belirlenmektedir. Peflin yarglara karfl klan bu dnemde, bireyin zgrl dflncesi n plana karlmfltr. nsann mutlu olmasn salayacak bir
ynetim biiminin oluflturulmas hedeflenmifltir. Ayn
zamanda insanlar arasnda eflitliin salanmas amalanmfltr. Aydnlanma Felsefesinin temeli aklcla dayaldr. Akl her fleyin rehberi kabul edilecek; din, ahlak
ve siyaset laiklefltirilmeye alfllacaktr. Ama insanlarn
mutluluunu salamaktr. Bunun iin de insanlarn eflit
ve zgr olduu dflncesi ne karlacaktr. Kendine
gvenen, aklc ve zgr insan tipi Aydnlanma Dnemine damgasn vuracaktr. Ayrca bu dnem, doa bilimleri, hukuk ve felsefe alannda nemli geliflmelerin
yafland bir dnemdir. Btn bu geliflmeler Aydnlanma Felsefesinin temel zelliklerini oluflturacaktr.
Sra Sizde 11
Aydnlanma anda, insan ve evreni dzenleyen doa
yasalarn bulmaya ynelik arafltrmalar yaplmfl ve doann bir makine olduu ve insann da bu doa yasalarna
bal bulunduu ileri srlmfltr. Bu konuda Descartesn, doann evrensel matematik kanunlarna bal olduu fleklindeki grflleri, Newtonun genel ekim yasas ile tm evren, tek bir ekim yasasnn hkim olduu
dev bir makine olarak grlmfltr. Birbirine yakn iki
cismin arlklaryla doru orantl olarak birbirini ektiini ileri sren Newton, bylece gezegenlerin Gnefl etrafnda sabit bir yrnge ile dnme nedenine de aklk getirecektir. Bu geliflmelerin sonucunda, insanln evrene
bakfl as deiflmifl; evrenin tam bir uyum ve dzen iinde olduu ve bu dzenin doa yasalar sayesinde mkemmel bir saat gibi iflledii dflncesi hkim olmufltur.
Sra Sizde 12
Osmanl Devleti, siyasi gcn ve otoritesini Avrupal
devletler zerinde etkin bir flekilde kullanmfltr. Mttefiki olan Avrupal devletleri Papalk otoritesine karfl ve
rakibi Habsburg hanedanna karfl himaye ederek, Avrupa siyasetinde kendi lehine bir denge salamfltr. Osmanl Devleti, Habsburglarn stnlk mcadelesine
192
Kaynaklar
karfl desteine ihtiya duyulan bir kurtarc olarak grlyordu. Baflta Fransa olmak zere dier Avrupal
devletlere tannan ticari ayrcalklarn temelinde de bu
ama ne kmaktadr. Yine talya kent devletleri arasnda yaplan savafllarda da yardm aranan bir g olmufltu. Bu rakip kent devletleri, birbirlerini Osmanly
yardma armakla tehdit ediyorlard. Ayrca Katoliklie karfl Protestanln Avrupada yaylmasnda Osmanllarn Protestanlara olan desteinin de etkisi vardr.
zetle Osmanl Devleti Klasik Dnemde Avrupa siyasi
dengesini belirleyen en temel g olmufl ve Avrupa siyasetinin merkezinde yer almfltr.
Sra Sizde 13
Osmanllar, topraklar zerinde yaflayan gayrimslimlerin her trl hakkn devlet gvencesi altna alrken; ayn dnemde Bat Avrupadaki Katolik devletler, Katolik
olmayanlara yaflam hakk dahi tanmyorlard. Osmanl
ynetiminde gayrimslimlerin can ve mallar devletin
korumas altna alnrken inan ve ibadet zgrl de
teminat altna alnyordu. Gelenek ve adetlerini yaflamalarna izin veriliyor; kendi inanlar dorultusunda kendi hukuk kurallarna tabi olmalarna imkan tannyordu.
Buna karfllk Avrupada Hristiyanlarn kendi aralarnda
bile dini hoflgr yaflanmyordu. Bu hoflgrszln
bir sonucu olarak ortaya kan mezhep savafllar Yenia Avrupasna damgasn vurmufltur. Benzer flekilde
Mslmanlara ve Yahudilere ise yaflam hakk tanmayarak topraklarndan srmfllerdir. Ayrca Avrupallar kendi topraklar dflndaki corafyalarda yaflayan toplumlara da dini hoflgr gstermemifller; nka ve Aztekleri
zorla Katolik yapmaya alflmfllar, kabul etmeyenleri ise
ldrmfllerdir. Nitekim Corafi kefliflerin bir amac da
Katoliklii yaymakt. Ksaca Osmanl Devletinde, bir
devlet politikas olarak uygulanan dini hoflgr sayesinde, fark dinden insanlar bir arada uyum iinde yaflamfllardr. Buna karfllk ayn dnemde Bat Avrupada farkl dinden ve mezhepten insanlarn bir arada uyum iinde yafladna dair bir rnee rastlayamyoruz.
Aktrk, fi. (2009-2010). Osmanl Devletinde Dini eflitlilik: Farkl Olan Neydi, Dou Bat, yl:12, say:51,
ss.133-158.
Akyrek, E. (1994). Ortaadan Yeniaa Felsefe ve
Sanat, stanbul.
Amittay, J.B. (1983). Siyasal Dflnceler Tarihi. alar Boyunca Siyasal Dflncenin Deiflimi,
Ankara.
Aster, Ernest von (2004). Fransz htilalinin Siyasi ve
Sosyal Fikirleri, Ankara.
Aydn M.A. (1994). Osmanlda Hukuk, Osmanl
Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: E.hsanolu,
C.I, stanbul.
Baykal, B. S. (1961). Yeni Zamanda Avrupa Tarihi,
Ankara.
Braude, B. (1982). Foundation Myths of Millet System,
Chtistians and Jews in the Ottoman Empire, C.I,
Newyork.
Braudel, F. (1991). Maddi Medeniyet ve Kapitalizm,
stanbul.
Burckhardt, J. (1974, 1977). talyada Rnesans Kltr I-II, (ev. Bekir Stk Baykal), Ankara.
Burke, P. (2003). Avrupada Rnesans, (ev.Uygar
Abac, stanbul.
Coflan, L. (2009). Tanrm Bizi Trklerden Koru,
stanbul.
Dobb.M-P.Sweezy-C.Hill-K.H.Takahashi-R.Hilton
(2000). Feodaliteden Kapitalizme Geifl, (ev. etin Yetkin), stanbul.
Emecen, F. (2009). Osmanl Klasik anda Siyaset,
stanbul.
Febvre, L. (1995). Rnesans nsan, Ankara.
Goldmann, L. (1999). Aydnlanma Felsefesi, (ev. Emre Arslan), stanbul.
Gze, A. (1993). Siyasal Dflnceler ve Ynetimler,
stanbul.
Hobson, J. (2010). Bat Medeniyetinin Doulu Kkenleri, stanbul.
Hampson, N. (1991). Aydnlanma a, stanbul.
hsanolu,E.(2004).Osmanl mparatorluunda Bilim,
(ss.318-343) ve Osmanl mparatorluunda Eitim,(ss.344-385), Osmanl Uygarl, C.I, Yay.Haz:
Halil nalck, Gnsel Renda, Ankara.
hsanolu, E.(Yay.Haz.),(1992). Osmanllar ve Bat
Teknolojisi, Yeni Arafltrmalar, Yeni Grfller,
stanbul.
nalck, H. (2004). Siyaset, Ticaret, Kltr Etkileflimi,

Osmanl Uygarl, C.2, (ss.1048-1089), Yay. Haz:
Halil nalck, Gnsel Renda, Ankara.
nalck, H. (2010). Osmanllar Ftuhat, mparatorluk, Avrupa ile liflkiler, stanbul.
Karpat, K. (Haz.), (2000). Osmanl ve Dnya: Osmanl Devleti ve Dnya Tarihindeki Yeri, stanbul.
Kkkalay, A.M. (2001). Corafi Keflifler ve Ekonomiler. Avrupa ve Osmanl Devleti, Konya.
Machiavelli, N. (1984). Hkmdar, (ev. S. Badatl),
stanbul.
Michelet, J. (1948). Rnesans, (ev. Kazm Berker),
stanbul.
Renda G. (2004). Sanatta Etkileflim, Osmanl Uygarl, C.2, (ss.1090-1121), Yay. Haz: Halil nalck,
Gnsel Renda, Ankara.
Sabine, G. (1969). Siyasal Dflnceler Tarihi, Yenia, C.II., (ev: Alp ktem), Ankara.
Sarca, M. (1987). 100 Soruda Siyasi Dflnce Tarihi,
stanbul.
(1980). Siyasal Tarih, stanbul.
fienel A. (1996). Siyasal Dflnceler Tarihi, Tarihncesinde lkada Ortaada ve Yeniada Toplum ve Siyasal Dflnfl, Ankara.
Tanilli S. (1990). Yzyllarn Gerei ve Miras, XVI.
ve XVII. Yzyllar, III, stanbul.
(1994). Voltaire ve Aydnlanma, stanbul.
(2004). Uygarlk Tarihi, stanbul.
Tunay, M. (1969). Batda Siyasal Dflnceler Tarihi, Yenia, C.II, Ankara.
Uzunarfll, .H.(1983-1984). Osmanl Tarihi, C.II, Ankara.
193
GENEL UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N

Sanayi Devrimini douran etmenleri ve yeni bir dnyann oluflumundaki roln deerlendirebilecek,
Amerikan Devrimini hazrlayan flartlar ve sonularn tartflabilecek,
Fransz Devrimini douran nedenleri, devrimin aflamalarn ve uygarlk tarihi asndan nemini aklayabilecek,
1830 Devrimlerini hazrlayan flartlar, 1830 Devrimleri ve hareketlerinin Avrupa lkelerini nasl etkilediini kavrayabilecek,
1848 Devrimlerini douran flartlar ve sonularn tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Devrim
Sanayi
Liberalizm
Burjuvazi
Yurttafl
Ulusuluk (Milliyetilik)
indekiler
Demokrasi
Devrimleri ve
Sanayi Devrimi
SANAY DEVRM
DEMOKRAS TARH BAKIMINDAN
AMERKAN DEVRM
FRANSIZ DEVRM
1830 DEVRMLER
1848 DEVRMLER
Demokrasi Devrimleri ve
Sanayi Devrimi
SANAY DEVRM
Tm dnyada 19. yzyln bafllarna kadar ekonomik hayat, temelde tarm, kk
el sanatlarn ve ticareti esas alan bir yapdayd. Ekonomik hayat, temel retim arac toprak ve ona bal faaliyetler belirlemekteydi. 18. yzyln ortalarndan itibaren
ortaya kan yeni bulufllar, sanayinin btn retim srelerinde uyguland. Buhar
gc ile alflan makinalar sayesinde, retilen mal ve rnlerde, byk retim miktarlarna ulaflld. Sanayi Devrimi terimi, kol gcnn yerine buharla iflleyen makineler vastasyla, ksa zamanda byk retim kapasitelerine ulaflan, fabrikalaflmfl
bir ekonominin dourduu sanayi, ticaret ve toplum yaflamnda oluflan kkl dnflm ve yeniden yaplanmay ifade etmektedir.
Sanayi Devrimi, tarm ekonomisi ve onun retim iliflkileri yerine, arka plannda
sermaye ve makinelerin yer ald yepyeni bir ekonomik yaflamn oluflumunu salamfltr. lk olarak ngilterede ortaya kt gzlemlenen Sanayi Devrimi, ksa denilebilecek bir zaman diliminde Bat-Avrupa lkelerine de yayld. Sonular bakmndan gnmze kadar uzanan sre boyunca da, tm dnyay etkisi altna almay baflard.
Dnyada lk Kez Sanayi Devriminin ngilterede

Grlmesi ve Nedenleri
18. yzyln ortalarndan itibaren ngilterede Sanayi Devriminin douflunu salayan pek ok faktrn bir araya geldii grlr. Ksaca bunlar sralarsak :
ngiltere, bir ada devleti oluflu sebebiyle, demokrasi tarihi bakmndan kta
Avrupasndan farkl bir sre yaflamfltr. 1215 Magna Charta ile bafllayan ve
Kral Williamn, 1689 Haklar Bildirisinin kabulne uzanan tarihsel sre
boyunca, ngiliz Parlamentosu genifl haklara kavuflmufltur. Egemenliin kaynann ilahi olduu anlayfl ilk olarak ngilterede ortadan kaldrlmfltr.
Oluflumuna bal olarak ngiliz Parlamentosu, ngilterede her zaman kapitalist geliflimi ve serbest ticaretin geliflimini desteklemifltir.
spanyann denizlerdeki stnln 16. yzylda ele geiren ngiltere, Sanayi Devriminin doufluna kadar, deniz ulaflm ve deniz ticaretinde rakipsiz hale geldi. Denizlerdeki stnl sayesinde, Hindistan, Kanada, Gney
Afrika, Bat Hint Adalar dflnda pek ok kk lkeyi de iine alan byk
bir imparatorluk kurdu. ngiliz donanmas ve gl ticaret filolaryla, taflmaclk geliflmiflti. Ticaret ve smrgecilik yoluyla, ngilterede byk servet-
Smrgecilik; Bir lkenin,

bir baflka devleti veya
toplumu siyasal bakmdan
egemenlii altna alarak,
doal kaynaklar ve
pazarlar zerinde kendi
karlar dorultusunda
hakimiyet kurmas.
196
Lonca; Ayn meslek grubuna

bal zanaatkarlarn
oluflturduu, rekabeti
nleyici flekilde kaynaklarn,
retimin, fiyatlarn kendi
ilerinde sk bir disiplinle
kontrol edildii ve piyasa
zerinde devlet kontroln
salar nitelikteki, mesleki
birlik.
lerin (sermaye) birikimi salanmfl ve biriken servetler, 18. yzyl ngilteresinde Bankaclk ve Borsa gibi byk finans kurumlarn gelifltirmiflti. Ellerindeki byk sermayeleri, yeni yatrm alanlarna yatrabilecek kapitalist
bir snf ekonomik yaflama hakimdi.
16. yzyldan itibaren grlen Avrupadaki nfus artflna paralel bir flekilde
ngilterede de nfus hzla artmflt. Hzl nfus artfl yannda, tarmdaki ilerlemelere bal olarak, kylerden kentlere g olgusu da grld. Genel nfus artfl ve kyden kente g hareketleri, kentlerde sanayi iin gereken iflgcn hazrlad.
18. yzyla gelindiinde ngilterede Ortaa kurumlar olan Lonca sistemine dayal sanayi retimi, yetersiz hale gelerek ifllevini yitirmiflti. Loncalara
bal alflan zanaatkarlar bamszlafltlar. Artk Loncalarn getirdii snrlamalar olmakszn, kendilerine ifl siparifli yapan tccarlar iin alflmaktaydlar. Zanaatkarlar ve ifliler giderek makinesiz, kol gcne dayal (manifaktur) retim yapan imalathanelerde, tccarlar iin belirledii bir mahalde
(fabrika) bir araya gelerek, toplu halde alflmaya bafllamfllard. Bu durum
iflblmn ve ihtisaslaflmay da hzlandrmfltr.
ngilterenin Sanayi Devrimi ncesinde, dnyann en byk smrge imparatorluu oluflu ona genifl hammadde ve pazar olanaklar salamaktayd.
Genel nfus artflnn yaratt talep patlamas yannda, geliflen orta snf ihtiyalar erevesinde tketim mallarna olan talep artfl gibi nedenler, reticiler zerinde talep basks yaratmakta ve retimde gereken artfllar salayacak, yeni arayfllara yneltmekteydi.
ngiltere, makineleflmifl bir sanayi kurabilmek iin gerekli olan temel kaynaklar bakmndan zengindi. zellikle artan enerji ihtiyacn karfllamak iin
kmr ve sanayinin geliflebilmesi bakmndan ise demir gibi zengin madenlere sahipti.
ngiliz Sanayi Devriminin Ortaya kfl

Plantasyon; Snai mallarnn
retiminde kullanlan tarm
rnlerinin (pamuk, ay,
kahve vb.) genifl lekli
olarak yetifltirildii iflletme.
ngilterede Sanayi Devrimi, ilk nce dokuma ve demir sanayiinde grlmfltr.

Tarihsel olarak, genifl otlaklarda hayvan yetifltiricilii ve ona bal yn ile plantasyonlardan gelen pamua dayal dokumaclk sektr, ngilterede geliflkindi. retim birimleri bakmndan ngiliz ekonomisi, btn aile bireylerinin katld ev ii
sanayisine dayalyd. 18. yzyl ortalarna kadar ngilterede, byk smrgelere
sahip olunmasna ve ticaretin ok canl olmasna ramen, gerek i pazar ve gerekse genifl smrge pazarlar iin yeteri kadar retim yaplamamaktayd.
19. yzyln bafllarna kadar, gerekli retim artfllarn salama konusunda, arayfl abasnda olanlarn ou, makineler ve sanayi uygulamalar hakkndaki gerekli bilgilere sahip zanaatkarlard. Bu yzden retim artfllarna ynelik ilk bulufllar
da onlar tarafndan gereklefltirildi.
Dokuma Sanayisi asndan ilk nemli bulufl, John Kay isminde bir dokumac
tarafndan 1730da uan mekik ad verilen, yeni bir mekiin bulunmasyd. Yeni
mekik, dokumaclar tarafndan, ksa zamanda benimsenerek genifl bir kullanm
alan buldu. Bu sayede iplik olduka hzl dokunmaya bafllad. Kumafllar, eskiye
oranla ok daha fazla miktarlarda dokunabilmekteydi. Bu durum hammadde yani
iplik skntsna yol at. zellikle 1750lerden itibaren, dfl pazarlardan gelen talep
basks iplik skntsn daha da artrmflt.
1764de James Hargreaves isimli bir baflka dokumac ise, dokuma tezgahlar
iin gereken iplii hzla bkp, kumafl retimine hzla hazrlayacak bir baflka ma-
197
7. nite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi
kinay icat etti. Bu yeni makinada on alt pamuk iplii ayn anda gerilebilmekteydi. 1784e gelindiinde ise i saysnn seksene kt grlr. 18. yzyln sonuna
gelindiinde bu say 120ye ulaflmflt. Bu makine (tezgah) sayesinde istenen miktarlarda iplik retimine ulafllabilmekteydi. te yandan 1769da Richard Arkwright
(1732-1792) tarafndan icat edilen bir baflka makine de, dokuma sanayinde devrimsel bir baflka etki yaratt ve seri imalta baflland. Makine, enerji olarak suyun
gcn kullanmaktayd.
Buna paralel olarak ngilterede ilk dokuma fabrikas 1771de kuruldu. Dokuma tezgahlar su dolaplaryla alflt iin sadece rmak boylarna kurulabilmekteydi. 1785 gelindiinde ise, James Wattn yapt ve buhar gcyle iflleyen motoru, bir fabrikadaki btn tezgahlar alfltrabilmekteydi. Artk ev ii sanayi ya da
sadece rmak boylarnda alflabilen tezgahlar yerine, kentlerde iinde byk makinalarn alfltrlabilecei binalar, yani fabrikalar alabilir ve byk lekli retim yaplabilirdi.
eyrek yzyl iinde ngilterede dokuma sanayisi, fabrikalaflma ile birlikte mthifl bir srama gsterdi. ngilterenin ihracat hacmi 1780lerde, Hargreaves Tezgahnn bulunmasndan nceki, 1760lardaki hacminin drt katna kmflt. 1760larda ngilterenin dflsatmnda, yllk 250.000 sterlinlik bir paya sahip olan dokuma
sanayisi, 1780lerde yllk befl milyon sterlini aflan bir paya sahip oluyordu.
ngilterede grlen olaanst teknolojik srama ve geliflmeler, zellikle dokumaclk alannda younlaflt. J. Wattn 1769 da patentini ald buhar makinas
sonrasnda ise, teknolojik geliflmelerin yn, fabrikalarn daha ok retim yapabilmesine olanak tanyacak flekilde, makinalarn gelifltirilmesine ynelmifltir.
Resim 7.1
James Wattn
Buhar
Makinas
18. yzyln son eyreinde retim teknolojisi nemli lde deiflen bir dier
ngiliz sanayi kolu, demir sanayisiydi. Snrl bir kaynak olan odun kmr yerine,
1709 da Abraham Darby kok kmr kullanarak demir elde etmei baflarmflt. Kmr, odun kmrne gre yavafl yanan bir yakt olup, yanmas srasnda gereken
hava basnc iin su gcnden faydalanlmaktayd. 1775de James Wattn buhar
makinasn bulmasyla beraber demir sanayisi, odun ve suya olan bamllndan
kurtularak, kmr ve kaliteli demir cevherlerinin bulunduu yerlere taflnabildi.
Kaliteli demir retimindeki iyilefltirmelere paralel olarak demirden, 18. yzyln
1804de
Richard
Trevithickin
(1771-1833)
yapt
dnyadaki ilk
lokomotif
198
son eyreinde kpr, bina gibi infla ifllerinde genifl lde kullanlmaa bafllanmfltr. 19. yzyln ortalarna doru demiryollar, lokomotifler, gemiler, eflitli makinalar, havagaz sistemleri gibi alanlarda demir, youn olarak kullanlacaktr.
James Wattn buhar makinas tpk dokuma sanayisinde olduu gibi demir sanayisinin teknolojisinde de, devrimsel bir etki yapt. Buhar gcnn bu iki sektrde ortaya kard flaflrtc sonular dflnda, ilk bulufllarn tetikleyici etkisiyle, 19.
yzyl boyunca teknolojik geliflmeler hemen her alanda devam etti. Maden sanayisi, kimya sanayisi, dokuma sanayisi vb. btn sanayi kollarnda ve teknolojik geliflmelere bal alanlar olan tarm, ulaflm ve haberleflmede de ilerlemeler grlecektir. 1807de Amerikal Robert Fulton buhar makinasn gemilere uygulad.
1825de demir raylar zerinde yryen ve buhar kuvvetiyle alflan ilk lokomotif
alflmaya bafllad. 1844lerden itibaren Samuel Morsenin telgraf, 1876dan itibaren
Alexander Graham Bellin telefonu Avrupa toplumlarn, sanayi ncesi dnemle kyaslanmayacak flekilde, deifltirdi.
Sanayi Devrimini, teknolojik geliflme srecinin karakteristii bakmndan ikiye
ayrmak, sanrz aklayc olacaktr. lk evre, 1870lere kadar uzanan srete Sanayi Devrimi, sistemli arafltrmalar yerine becerikli teknisyenlerin tecrbelerine dayanan flekilde geliflmiflti. kinci evre ise, 19. yzyln son eyreinden bafllayan ve neredeyse gnmze kadar uzanan bir sre olup, teknolojik geliflme bakmndan
bireysel abalar bir yandan devam etmekle beraber, giderek bilimsel kuramlarla ve
teknolojik srelerle sk iliflkiler kuran, mhendis ve bilim adamlarnn iyi donatlan laboratuvarlarda daha sistemli arafltrmalar yrttn syleyebiliriz.
Sanayinin ve ulaflmn makineleflmesinden ilk olarak faydalanan ngiltere olmuflsa da, Belika, Fransa ve Birleflik Amerika da ksa zamanda bu yarfla katldlar. 19.
yzyln ortalarnda Almanya sanayileflme yarflna girerken, onu talya, Avusturya
ve skandinav lkeleri izledi. Bylece Bat Avrupa, dnyann fabrikas haline geldi.
1870 yl itibariyle ngiltere, Almanya, Belika, Fransa, talya ve sve dnya imalat
retiminin % 61ni, Amerika Birleflik Devletleri ise % 23n gereklefltiriyordu. Sanayileflen lkeler, denizaflr lkelerden, bir yandan ticaret ve smrgecilik yoluyla
gda maddeleri ve sanayileri iin hammadde alrken, dier yandan da imal edilmifl
(maml) maddeler ile hizmetleri sattlar. Bu ticari faaliyetler sonucunda Bat Avrupa, o zamana kadar hi eriflilmemifl bir refah dzeyine ulaflt. 19. yzyln sonu ve
20. yzyln bafllarndan itibaren teknoloji Uzakdou, Rusya gibi blgelere de yayld. Bu blgeler de sanayilerini makinelefltirirlerken, geliflmifl tarm yntemlerini de
kullanmaa baflladlar. Sanayileflmesini tamamlayan lkelerde refah atmakla beraber, yeni toplumsal snflar da ortaya kt. Dnya, bir yandan sanayi toplumu olma
zellikleri nedeniyle, snfsal eliflkiler yaflarken, bir yandan da sanayileflen lkelerin birbirleriyle girifltikleri amansz bir rekabetin alan oldu.
Ekonomik, Toplumsal ve Uluslararas liflkiler Bakmndan

Sanayi Devriminin Sonular
Sanayi Devriminin, dnya zerinde bugn sanayileflmifl olarak kabul edilen btn
lkelerde ortaya kfl, birdenbire ve belli bir srete veya tek bir olayn sonunda
gerekleflmemifltir. Ancak ortaya kt tm lkelerde hemen hemen benzer baz
zellikler gsteren, zel bir geliflme biimi Sanayi Devrimi adyla nitelendirilmektedir. Sanayileflen toplumlarn ekonomik ve sosyal yaplarnda belirgin ve gzlemlenebilir ortak baz sonulara bakarak, bir toplumun sanayileflmifl olup olmadna karar verebilmekteyiz. Bu noktada sanayileflen lkelerde tarihsel olarak grlen flu sonulara bakarsak, toplumsal ve ekonomik deiflimi grebilmekteyiz. te
199
yandan uluslararas iliflkiler asndan da dnyay derinden sarsan sonulara yol

amfltr. Bu sonulara ksaca bakarsak:
Sanayileflen lkelerde modern bilim ve tecrbi bilgiler, ekonomik pazarlarn
ihtiyalarn giderme veya pazarlar geniflletme amal olarak, retim srelerinin btn aflamalarnda genifl apl ve sistematik olarak uyguland.
Ekonomik faaliyetler, kk lekli retim yapan aile ii veya yerel kullanmlardan ziyade, lke dzeyinde ve uluslararas pazarlara ynelik olmas
ve giderek uzmanlaflmaya doru geliflti.
retim birimleri flahsi olmaktan karak, ortaklk vb. yollarla byk sermaye yatrm gerektiren teflebbslere ve fabrikalaflmaya yneldi.
Sermayeye dayal retim sreleri youn ve yaygn kullanlmaya bafllad.
flgc, temel mallarn retimi yerine maml mallar ve hizmetlerin retiminde younlaflt.
Tarm tekniklerindeki iyilefltirmeler ve makineleflme sonucu, iflsiz kalan veya topraksz nfusun, krsal alandan kentlere yneldi ve kentlerin nfusu
younlaflt. Kentlerin nfus artflnn bir dier esas nedeni de, halk sal
alannda kent ynetimlerinin ald nlemler yannda, tp bilimindeki geliflmelerle lm oranlarnn dflmesidir. Avrupa ktasnda retimden gelen
maddi koflullarn iyileflmesi de genel bir nfus artfln dourdu.
Ortaya kan sermayeye dayal retim aralarnn sahipliinin ya da bu
aralarla olan iliflkilerin belirledii, yeni mesleki ve sosyal snflar olarak sanayiciler burjuvazi snfna, katld ve sanayi ncesinde de varolan ifliler,
sanayileflmeye (fabrikalaflma) paralel olarak, nemli bir toplumsal snf olarak ortaya kt.
19. yzyl boyunca sanayileflen Avrupa devletleri arasnda, yeni hammadde
kaynaklar ve pazar arayfl nedeniyle byk bir rekabet dodu. Avrupa
Devletleri arasnda ekonomik yarfln dourduu bafllangta blgesel nitelikteki rekabetler, smrgecilik ve pazarlar geniflletme, var olan pazarn
kaptrmama gibi nedenlerle, 19. yzyln sonuna doru kresel dzeye ulaflrken, ortaya kan devletleraras gerginlikler 20. yzyl baflnda I. Dnya
Savafln ve sonrasnda da II. Dnya Savafln dourdu.
Sanayi Devrimi ilk olarak hangi lkede gerekleflmifltir ve onu oluflturan
SIRAkoflullar
SZDE nelerdir ?
DEMOKRAS TARH BAKIMINDAN AMERKAN

D fi N E L M
DEVRM
SIRA SZDE
D fi N E L M
Amerikada ngiliz Kolonilerinin Oluflumu ve SAmerikan

O R U
Bamszlk Savafl
Amerika Ktasnn keflfi sonras Avrupal smrgeci lkeler tarafndan, Gney
DKKAT
Amerika ktas gibi Kuzey Amerika ktas da, istila edildi. spanya, Fransa ve ngiltere baflta olmak zere Kuzey Amerikada da yeni koloniler oluflturuldu. ngilteSIRA SZDE
renin ilk ticari kolonisi 1607de Virginiada kuruldu. ngiltereden
gelen gmenler, bu yeni ktaya yerleflmek suretiyle, Amerikan Bamszlk Savaflna kadar olan
dnemde toplam 13 koloni kurmufltu. Zaman ierisinde bu koloniler, ngiltere
AMALARIMIZ
Krallna bal smrgeler haline geldiler.
Kuzey Amerikada oluflan bu 13 koloni halk, dier devletlerin kurduu smrge koloni halklarndan nemli farkllklar gstermekteydi. Dier
devletK smrgeci
T A P
lerin kurduklar kolonilerden farkl olarak, ngiliz gmenlerin yerleflerek olufltur-
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
200
Magna Carta Libertium;

ngilterede 1215 ylnda
Kral John ve asiller arasnda
imzalanan, Kraln
mutlak(snrsz) yetkilerini
snrlandran ve kanunun
stnln vurgulayan
belge.
duklar koloniler Avrupa tipi bir toplumun yeni bir corafya zerinde farkl bir rgtlenmesiydi. Avrupadan gelen bu gmenler, yeni ve verimli topraklara yerleflmek amacndaydlar. Yeni ifller ve alflma alanlarnda yer alarak, zengin ve zgr
yaflamak istiyorlard. Yine bu kolonilerin halk, ngiliz ve dier Avrupa halklar gibi monarflik bir idareye yakn olmaktan daha ok, temelini eflitlik ve zgrlk kavramlarnn oluflturduu liberal dflncelere sahipti. Yeni Dnyaya gelen bu gmenlerin byk ounluu ayn zamanda, 16. ve 17. yzyllarda ngilterede kilisede reform yapmaa alflan, Tanr nnde eflitlik ilkesine inanmalar nedeniyle,
eflitlie bal ve dini kurallarn basitlefltirilmesini isteyen, Prtan hareketinin takipisiydiler. ngilteredeki birtakm demokratik ilkeler ve uygulamalar, bu kolonilerin
halknn ynetim tarzn oluflturmufltu. Amerika Ktasnn, kuzey blgelerindeki bu
serbestlik ortam, zerk devletler kurma dflncesini gelifltirmifltir. Prtan gmenler dflnda, daha fazla dini zgrlk ve zenginlik arayan gmen gruplar da kolonilere yerlefltiler. Yeni Dnya, farkl din inanlar hibir baskya maruz kalmadan,
bir arada yaflatabilmekteydi. Tanr nndeki eflitlik inanc nedeniyle, doufltan zgr olduklarna inanan ve ounluunu Prtanlarn oluflturduu koloniler, eflitliki inanlarnn etkisiyle, Kuzey Amerikadaki ounlua dayal ilk siyasal ynetimi
kuracaklardr.
ngilterenin kendine bal kolonilerde, siyasi bakmndan, mdahalesinin snrl oluflu da, Amerikan Devriminin gerekleflmesinde bir etmen olarak kaydedilmelidir. ngilterenin, kolonilerin ynetimi bakmndan mdahalesi, kolonilerin
baflna birer vali atamas yapmakla snrlyd. Oysaki koloniler, ngiltereye balanmadan nce, kendi kendilerini ynetmek zere demokratik temsil esasna
bal, yasama organlar kurmufllard. te yandan bu kolonilerin hepsinin birer
anayasas niteliinde, zgrlk belgeleri bulunmaktayd. Koloniler daha ilk kurulufllarnda, zgrlklerinin bir teminat olarak, bunu yazl bir belge haline getirmee alflmfllard.
1215 tarihli Magna Carta Libertiumu tanyan bu kolonilerin halk, vergiler
konusunda olduka hassast. ngiltereye balanmalarndan sonra da, koloni halknn setii yasama meclisleri ile kraln tayin ettii valiler arasnda, vergilerin
toplanmas ve harcanmasnn kontrol konularnda zaman zaman mcadeleler
olmufltu.
ngiliz kolonileri, yine bir vergi sorunundan doan anlaflmazlk sonucu, ngiltereye karfl ayaklanarak bamszlklarn kazanacaklardr. Olaylarn bafllangcn
Fransa ve ngilterenin, Amerika kolonileri zerinde denetim kurmak iin girifltikleri mcadelede yatar. Bu mcadele, 7 Yl Savafllar (1756-1763) sonunda, Fransann yenilgisiyle neticelendi. Yrtlen bu savafl, ngiliz mali sisteminde sknt
dourmufltu. ngiliz hkmeti durmadan byyen imparatorluunu ayakta tutmak
iin daha fazla paraya ihtiya duymaktayd. ngiltere mali sknty zebilmek iin,
kolonilere ynelik olarak, yeni dzenlemelere gitti.
ngiliz Parlamentosu, koloniler iin 1764de fieker Kanunu adn taflyan bir kanun yaynlad. Kanuna gre, ngiliz ynetimi altnda olmayan blgelerden yaplacak, rom ikisinin ithali yasaklanmakta ve fleker pekmezi zerinden kk bir
gmrk vergisi alndktan baflka, flaraplar, ipekliler, kahve vb. lks mallara gmrk vergisi konmaktayd. Bu olay, koloniler tarafndan tepkiyle karfllanmfltr. fieker Kanunu, tccarlar, koloni meclisleri ve mitingler yoluyla da halk tarafndan
protesto edilmifltir. Samuel Adams gibi koloni avukatlar bu durumu temsil edilmeksizin vergilendirme olarak tanmlamaktaydlar. Ayn yl karlan Kat Para
Kanunu ile kolonilerin kartaca kat paralar da geersiz sayld. 1765de ka-
rlan Asker Konaklama Kanunu da kolonilerin halk tarafndan yine hoflnutsuzlukla karflland. Bu kanuna gre koloniler, kendi blgelerine yerleflen Britanya askerlerinin yiyecek ve barnmalarn salamakla ykml klndlar.
Birbirinin pefli sra kan bu kanunlara karfl, kolonilerde genel hoflnutsuzluk
havas domakla beraber, asl muhalefeti douran 1765 tarihli Damga Pulu Kanunu oldu. Bu kanunla resmi makamlardan verilecek belgelere, damga pulu yapfltrlmas zorunluluu getiriliyordu. 13 kolonide birden fliddetli protestolar oldu. Bostonda halk sokaklara dklrken, Virginia Meclisi temsil edilmeksizin vergilendirmenin kolonilerin zgrln tehdit ettiine dair pek ok karar almflt. Massachusetts Meclisi, btn Amerikan kolonilerini Damga Pulu Kanununun kendilerine ynelttii tehdidi grflmek zere, 1765 Ekiminde New Yorkta toplanacak bir
kongreye temsilci gndermeye davet etti.
Dokuz koloniden gelen 27 delege ile toplanan kongre, Amerikan halknn insiyatifi ile toplanan, ilk koloniler aras kongreydi. Birok tartflmalardan sonra New
York Kongresi, kolonilerde kendi meclisleri dflnda hi kimsenin vergi koyamayaca kararn ald. Kolonilerle ngiltere arasnda asl tartflma konusu, Temsil lkesinden domaktayd. Kolonicilere gre, ngiliz Parlamentosunda seilmifl yeleriyle koloniler temsil edilmedike, kolonilerin halknn parlamentoda temsil edildikleri kabul edilemezdi.
ngiliz Parlamentosu, 1766da Damga Pulu Kanununu kaldrmak ve fieker Kanununda iyilefltirmelere gitmek zorunda kald. Ancak bu durum geici bir barfl
olmaktan teye gidemedi. 1767 ylnda ngiltere Maliye Bakan Charles Townshend yeni bir mali program tasars hazrlad. Bu tasarda Amerikan ticaretinden
daha fazla vergi alarak, ngilteredeki vergi mkelleflerinin ykmlln hafifletmeyi dflnmflt. Bu amala Amerika ktasndaki gmrk kontrollerinin sklafltrlmas, ngiltereden kolonilere ihra edilmekte olan kat, cam rnleri, boya ve
ay zerine de ihra vergileri konulmufltu. Bylece kolonilerde grev yapan ngiliz memurlarnn masraflarnn karfllanmas amalanmflt. Yine Townshendin
nerdii baflka bir kanun tasarsyla da, kolonilerin st mahkemelerine gerektii
zaman, istenilen yerde arama tarama yapma yetkisi verilmekteydi. zellikle arama
tarama sistemi, kolonilerde byk hoflnutsuzluk yaratt. thalat, tccarlar tarafndan
boykot edildi. Getirilen gmrk uygulamalarna karfl, evlerde dokunan kumafllarn kullanm, iecek olarak ay yerine baflka rnlerin kullanm, evleri olanlarn
evlerini boyamay ertelemeleri gibi yollarla cevap verildi. Tepkilerin nderliini
Massachusetts Kolonisi yrtmekteydi. Bu nedenle ngiltere, Mart 1769da Massachusettsi asi ilan etti. Bunun yannda ay dflnda, dier rnler zerindeki ithal
vergilerini kaldrd. Kolonilerde ithalata konan vergi nedeniyle, ayn fiyat iki misline kmfl, ngiltereden ithal edilen aya talep azalmflt. Buna karfln ngilterede
ay stoklar artmflt. Bu yzden ngiliz hkmeti 1773te aydan ald ihracat vergisini dflrerek, kolonilere ay ihracatn arttrmak istedi.
1773te Dou Hindistan fiirketi, ngiliz Hkmetine baflvurarak, btn kolonilere ihra edilen aylarn ihra tekelini ald. fiirket aylarn, kolonilerde kendi memurlar vastasyla normal fiyatlardan ok daha ucuza satma yoluna gitti. ay boykotundan itibaren kolonilerde kaak ay ticareti yapan tccarlara, byk bir darbe
indirilmiflti. Bu tccarlar da giderek kolonilerin bamszln isteyen vatansever
gruba katldlar. fiirketin ngiltereden getirdii aylar, ya depolanmakta ya da ngiltereye geri gnderilmekteydi. Karfllkl gerginlikler sonucu, Samuel Adamsn liderliindeki bir grup Amerikal 16 Aralk 1773 gecesi Boston Limannda demirlemifl bulunan, ay ykl ngiliz gemisine zorla girerek, aylar denize dkt. n-
201
202
giltere bu hareketi cezalandrmak amacyla 1774 Martnda Boston Liman Kanunu

nu yaymlad. Boston Liman her trl ticarete kapatld.
Parlamentonun bu sert kanunlarna karfl, koloniler aras haberleflme daha hareketlendi. eflitli toplantlar dzenlenirken, gazetelerde de eflitli yazlar kaleme
alnarak, ngiltere karflt hareket byd. Virginia, btn kolonileri Amerikann
birleflik menfaatleri iin bir kongreye davet etti. 5 Eyll 1774te Philadelphiada
toplanan Birinci Continental (ktasal) Kongre adn taflyan kongreye, Georgia dflndaki koloniler delege gnderdi. 55 kifliden oluflan delegeler arasnda George
Washington, Benjamin Franklin ve John Adams gibi kifliler de bulunmaktaydlar.
Kongre, Massachusettsin Boston Liman Kanununa direniflini destekleyerek, bir yl
boyunca ngiltere ile ithalat ve ihracat durdurma karar ald.
Amerikan Bamszlk Dflncesinin Oluflumu ve

Amerikan Bamszlk Bildirisinin Demokrasi Asndan
Deeri
Philadelphia Kongresi zerine ngiltere, kolonilerde askeri tedbirlere yneldi. 18
Nisan 1775te Bostonda ngiliz askerleriyle halk arasnda ilk silahl atflmalar bafllad. atflmalarla birlikte 10 Mays 1775te yine Philadelphiada kinci Continental
Kongre topland. Kongre Amerikan Kta Ordusu adyla, bir ordu kurulmasna ve
ordunun komutanlna da George Washingtonun getirilmesine karar verdi. Bu
askeri hazrlklara ramen, gerek Kongreye katlan koloni temsilcileri ve gerekse
Amerikan halknn byk ounluu tarafndan, ngiltereden tamamen kopmak
fikri tam olarak benimsenmemiflti. Ancak arpflmalar devam ettike ve Amerikaya
1774de gelen siyasal bir teorisyen olan Thomas Painenin 1775de yaynlad Saduyu adn taflyan 50 sayfalk broflr, btn kolonilerde datlarak, bamszlk
dflncesini savunanlar glendi. Thomas Paine, soydan geme krallk sistemini
sama olarak nitelerken, despotik bir ynetim altnda yaflamann alternatifinin,
kendi-kendini yneten bamsz, zgr ve bolluk iinde yaflayan bir cumhuriyet
olduunu sylyordu. ngilizlerle yrtlen silahl savafl sreci de, giderek kolonilerde bamszlk fikrini iyice belirgin hale getirdi.
7 Haziran 1776da Virginia, Kongreye bamszlk karar alnmasn teklif etti.
Kongre, bamszlk ilkesini kabul etti. Tasarnn kabul zerine, alnan bamszlk kararnn, nedenlerini aklamakla grevli Thomas Jefferson baflkanlnda bir
heyet oluflturdu. T. Jeffersonun, Avrupal filozoflarn retilerinden byk oranda
esinlenerek kaleme ald bildiri, 4 Temmuz 1776da Kongre tarafndan kabul edildi. Bamszlk Bildirisi, demokrasi tarihi asndan ok byk bir neme sahiptir.
nk bir siyaset belgesinde ilk kez, insanlarn doufltan baz haklara sahip olduklar vurgulanarak, zgr ve demokratik bir ynetimin temel ilkeleri ortaya konulmaktayd. Bildirinin temel esaslar flu flekilde tanmlanabilir:
Tm insanlar eflit yaratlmfllardr.
nsanlarn doufltan sahip olduklar, vazgeilemez ve devredilemez baz
haklar vardr. Bunlar yaflama, zgrlk ve mutlulua eriflme haklardr.
Devletler bu haklar korumak adna insanlarca kurulmufltur. Yneticiler, ynetme gcn ynetilenlerin onayndan alrlar.
Eer herhangi bir hkmet flekli, bu amalara aykr hareket ederse, bu
ynetimi dflrmek ya da deifltirmek, yeni bir ynetim kurmak halkn
hakkdr.
Bildirinin son ksmnda ise despotizme karfl koloni halknn, Amerika Birleflik
Devletleri adyla bamsz bir devlet kurmaya karar verdii ifade edilmekteydi.
203
Amerikan Bamszlk Bildirisi, yukarda sylenen temel ilkeleriyle, dnyadaki dier

milletlere demokrasi yolunda rnek oluflturan bir ilk belge zelliini taflmaktadr.
ngilizlerle askeri mcadele bir sre daha devam etmifl, Fransann da yardmlaryla, nihayet 19 Ekim 1781de ngiliz Ordusunun Virginiada teslim olmasyla,
ngiltere yenilgiyi kabul etmek zorunda kalmfltr. Grflmeler sonucu, 3 Eyll
1783te Pariste imzalanan barflla ngiltere, zorunlu olarak Amerika Birleflik Devletlerini tanmfltr.
Amerikan Kolonilerini Bamszlk dflncesine ynelten ve Amerikan
Devriminin
domaSIRA
SZDE
snda etkili olan siyasal anlayfl nedir ?
FRANSIZ DEVRM
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Fransada 1789-1799 yllarn kapsayan, burjuvazinin nderliinde feodal yaplanmaya ve mutlak monarfliye son vererek, lkenin siyasal ve toplumsal
S O R U yapsnn temellerini deifltiren ve lkenin birliini kuran, siyasal ve toplumsal deiflim srecine Fransz Devrimi denmektedir.
DKKAT
Fransz Devrimi, bir yandan burjuvazinin (bu snfn dnya grfl) iktidara gelifline sahne olurken, bir yandan da zafer kazanan Liberalizm erevesinde, dnSIRA
SZDE
yada ulusuluk ve ulus devlet dflncesinin geliflmesine neden
oldu.
1789 Fransz
Devrimi, uygarlk ve dnya tarihi bakmndan, kendisinden sonraki dnemin olaylarn yle derinden etkilemifltir ki, onu ve evrensel etkilerini gz nne almadan
AMALARIMIZ
bugnn dnyasn anlamak mmkn deildir. Bu nedenledir ki, Yeni a kapatan ve Yakn a bafllatan olay olarak kabul edilir.
Liberalizm; Temelinde
zgrlk kavramnn
S O R U
flekillendirdii, dflnce
zgrl erevesinde,
bireylerin ifade zgrln,
snrlamalar olmakszn
D K K A zel
T
giriflimciliin ve serbest
piyasa koflullarnn
ekonomik alanda
SIRA SZDE
geerliliini, salamay
amalar. Bu amalarn
gerekleflmesine ynelik
olarak, toplumsal
yaflama
AMALARIMIZ
devlet vb. kurumlarn
mdahalelerini en asgari
seviyede tutmay ve hukukun
stnln esas alan, bir
K T A P
toplum dzenini hedefleyen
reti.
N N
K T A P
Fransz Devrimini Douran Toplumsal, Dflnsel ve

Ekonomik Etkenler
Fransa, yzlerce yldan beri krallar tarafndan, mutlak monarfli anlayflyla ynetilTELEVZYON
mekteydi. Mutlak monarfli anlayfl ise, kraln egemenlik hakkn Tanrdan ald ve
hi bir gce karfl sorumlu olmakszn, halkn ynetme hakk olduu kabulne dayanmaktayd. Kralla, asiller ve din adamlarna dayanarak Fransay ynetmekteydiler.
N T E R N E T felsefesiFransz Devrimi ncesi, zellikle Fransz dflnrlerince Aydnlanma
nin bir rn olarak akln flnda insanlar iin en iyi ynetim biiminin bulunabilecei inanc, mutlak monarfli anlayfln temelinden sarsmflt. te yandan Fransann mali durumu ve ekonomisinin iinde bulunduu flartlar, Fransada bir devrimin gerekleflmesi iin gerekli alt yapy hazrlamflt.
Toplumsal Etkenler
Fransada Devrim ncesi dnemde toplumsal yapnn snf esas zerine kurulduu grlmektedir. Mevcut hukuk dzeni iinde Fransz toplumu, asiller, ruhban ve
halk (Tiers-Etat) olmak zere snfa ayrlmakta ve tm bu snflarn zerinde de
kral ve hanedan yeleri gelmekteydi. Bu snf birbirlerinden, hukuki bakmdan
snflarna tannan ayrcalklara (imtiyaz) gre ayrlyordu. Fransada 25 milyonluk
nfusun, 23 milyonunu halk snf oluflturmaktayd. Bu snftan, ayrcalk bakmndan, en genifl haklara sahip olan snf olan asillerin says 350.000 kifliye yakn
olup, nfusun % 1,5 oluflturmaktayd. Temel retim arac olan topraklarn byk
bir ksmna sahip olan asiller, topraklar zerinde alfltrdklar kyllere, saysz
feodal ykmllkler yklemifllerdi. Genifl topraklardan elde edilen gelirlerin byk ounluuna el koyan feodal beyler (Asiller), bir yandan kralln bitmek-tkenmek bilmeyen istekleri ve ar vergilerini de kyllere dettirirlerdi. Buna kar-
TELEVZYON
NTERNET
204
fllk, asiller snf hi vergi demezdi. Sivil ve askeri yksek dereceli grevler ise
sadece asillere aitti.
Kiliseler vastasyla ruhban snf, lkedeki topraklarn drtte birine sahipti.
Ruhban snf da genifl bir vergi muafiyetine sahipti. Elde edilen byk gelirlere
karfllk, hemen hemen hi vergi dememekteydiler. Sz konusu ayrcalklar ve gelirler daha ok st dzey 5-6 bin civarndaki rahiplerce kullanlmaktayd. Rtbece
alt dzeydeki 60 bin rahip ise halkn geneli gibi rejimden memnun deildi.
Halk snf ise nfusun byk ounluluunu oluflturan kyller dflnda, bankaclar, tccar, sanayiciler gibi byk sermaye sahiplerinin oluflturduu burjuvalar, doktor, avukat, kk memurlar, aydnlarn oluflturduu kk burjuvalar ile
sanatkarlar ve ifliler gibi ok eflitli gruplardan oluflmaktayd. Hukuki bakmndan nc snf oluflturanlarn ortak zellii, ayrcalksz olmalaryd. Btn
vergileri bu snf demekteydi. Feodal retim tarzna uygun olarak, eflitsizlik temelinde kurulan bu toplum yaps doal olarak, bnyesinde ayrcalksz snfn,
ayrcalklara sahip snflara ve kralla karfl, her zaman tepki duyulan bir ortam
hazrlamaktayd.
Dflnsel Etkenler
18.yzyl Aydnlanma dflnrlerinin, Fransada devrimin dflnsel altyapsn hazrladklar grlr. Liberal dflnrler, mutlakiyeti ynetim yaklaflmna karfl
yrtlen bu dflnsel mcadelede, Fransann snfl yapsn, kurumlarn ve nihayet kralln incelemifller ve ngiltereyi rnek alarak kraln yetkilerinin snrlandrlmasyla, Fransz toplumuna dayanan ve zgr bir ynetimin kurulmasn
istemifllerdi.
Montesquieu (1689-1755), Kanunlarn Ruhu isimli eserinde Fransada dinsel,
siyasal ve sosyal kurumlar incelemifl ve mutlak monarfli yerine anayasal bir monarfliyi savunurken devlet iktidarn oluflturan yasama, yrtme ve yargnn (kuvvetler ayrl esasn) birbirinden bamsz olmas gerektiini savunmufltu. Bylece bu kuvvetlerin gerektiinde birbirini dengelemesi, durdurmas gerektiini savunarak, Fransada mutlak monarfli rejimine karfl ilk darbeyi vurmufltu.
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), Toplum Szleflmesi isimli eserinde, insanlarn devleti kendi aralarnda yaptklar bir szleflmeyle oluflturduklarn ve kendi
zgr iradeleriyle kurduklarn belirtmekteydi. Bylece egemenliin kayna ilahi
olmaktan kmaktayd. Kraln tanrsal egemenlii yerine, halk egemenlii dflncesini getirerek, Fransada rejime ynelik ikinci byk darbe vurulmaktayd.
Diderot (1713-1784) ise ilk cildi 1751de yaynlanan Ansiklopedi isimli eserini
1764te tamamlamflt. Avukat, hekim, profesr, rahip, akademisyen, sanayici, retici pek ok kiflinin yazmna katld Ansiklopedide, esaret, adaletsizlik, vergi vb.
dnemin kavramlar aklanrken, halkn eitilmesi amalanmflt.
Voltaire (1694-1778), kilisenin ve Katolikliin banaz etkisine karfl savafl amflt. Banazlktan arnmfl bir din ile birlikte soylularla kilisenin imtiyazlarnn kaldrlmas talebi yannda, vicdan ve dflnce zgrln savunmaktayd.
18. yzyl filozoflarnn akl nderliinde, geleneklere dayal mutlak monarfli
rejimini sert bir elefltiriye tabi tutan dflnceleri, ekonomik bakmdan giderek zengin ve etkin bir snf olarak ortaya kan, burjuvazi ve halkn genifl bir ksm tarafndan benimsenmiflti.
Devrime dflnsel bakmdan nemli bir etkisi bulunan dier bir unsur da Amerikan Devrimidir. ngiltere ile yrtlen savafl srasnda, pek ok Fransz yurttafl
gnll olarak Amerikan devrimcilerinin yannda savafla katlmfl, Fransa Kral XVI.
Louis tarafndan 6000 kiflilik bir Fransz birlii de Amerikallara yardma gnderilmiflti. Franszlar, Aydnlanma dflnrlerinin ileri srdkleri dflncelerin, Amerikan Bamszlk Bildirisi ile gerekleflebildiini, bir halkn zgrlkleri ve haklarn korumak iin kendi kralna karfl gelerek despotizme karfl yaplan mcadeleyi
kazandklarn grmfllerdi.
Ekonomik Etkenler
Devrim ncesi Fransada sosyal yaplanma ile Fransz ekonomisi artk uyum gstermemekteydi. Sanayi alanndaki teknik geliflmeler, Fransada retim artflna neden olurken, tccar ve sanayicilerin zenginleflmesini salad. Burjuvazi adn alan
bu snf, Fransadaki toplumsal ve ekonomik hayat iinde gc ve etkisi artmakla
beraber, siyasal bakmdan hibir sz hakkna sahip deildi. Ayrca geliflen ekonomik yaflam iersinde, feodal ekonominin snrlandrc etkileri de, burjuvazinin geliflimine engel olarak grlmekteydi. rnek vermek gerekirse, Fransann gneyinde yaplan flaraplar, flarabn yapmndan nce ve sonra yerinde denen vergilere
ramen, ayrca Parise getirilinceye kadar da 40 ayr gmrkten gemek zorundayd. gmrkler yznden ticaret geliflememekteydi. Devletin, asillerin, piskoposlarn, manastrlarn kendi topraklarndan geifl karfllnda ald bu vergiler (i
gmrkler), Fransann ekonomik birliini de nlemekteydi. te yandan kentlerde
meslek loncalar, krallk iin nemli gelir kayna olup, olduka sk kontrole tabi
tutulmaktayd. Bu yzden feodal lonca sisteminin sk kontrol altndaki, hammadde ve retim aflamalarnn her unsuru snrlandrlmflt. Loncalara dayal retim anlayfl, sanayi ve ticaretin serbeste geliflimini engelleyici bir durumdayd. Burjuvazinin ekonomik hayat iersindeki arlna ramen, siyasal dzlemde ise belirleyici olanlar, asiller ve ruhban snfyd. Doaldr ki burjuvazi, ekonomik gcne
paralel flekilde, siyasal hayatta da etkili olma frsat aramaktayd. te yandan zellikle Fransada 1785-1789 yllar arasndaki genel fiyat artfllarnn % 65e ulaflmas
ve en fazla ykselifllerin ise gda maddeleri zerinde grlmesi, genifl halk ktlelerinde byk bir huzursuzluk yaratmflt.
Fransz maliyesinin 1756 ylna kadar olduka dengeli bir yaps vard. Ancak
ngiltere ile yaplan, 7 Yl Savafllarndan sonra Fransa byk ve kronik denilebilecek bte aklaryla karfllaflmaya bafllamfltr. XV. Louisin lmnden sonra 1774
de Fransa Kral olan XVI. Louis ile kars Marie-Antoinnette, karfllafllan bte aklarnn oluflumunda byk pay sahibiydiler. 1779da R. Jacques Turgot Maliye Bakan olduu zaman, Fransz maliyesi 22 milyon Frank ak vermiflti. Turgot herkesi kapsayan bir vergi koymak ve sarayn masraflarn ksmak gibi bir takm nlemler almak istemiflse de, kralie Marie-Antoinettein giriflimiyle grevden alnmflt.
Turgotun sonras yerine atanan Maliye Bakan Necker dneminde ise devlet borcu 530 milyon Franka kt. ngilizlerle giriflilen rekabet sebebiyle, 7 Yl Savafllarndaki hezimetinin intikamn ngilizlerden almak isteyen Fransa, Amerikan bamszlk hareketine, maliyeti tahminen bir buuk-iki milyar Frank arasnda olan,
askeri harcama ve mali yardmda bulunmufltu.
Neckerden sonra, Fransz Maliye bakan olan Calonne dneminde devlet
borcu 800 milyon franka karken, 1789 yl itibariyle devlet borlarnn miktar,
drt buuk milyar Frang bulmufltu. Elde bir devlet btesi olmad iin i borlanma ile salanan gelirlerin nerelere harcand da belli deildi. Ancak borlanlan bu parann byk bir ksmnn, kral ve kralienin masraflar ile kalabalk
saray memurlar ve Versailles (Versay) Saraynda yaflayan asiller grubuna harcand flphesizdi.
205
206
Fransz Devrimi, Ortaya kfl ve Geliflim Sreci

Derinleflen mali bunalm zebilmek amacyla 1787de baflbakanla getirilen Brienne yeni vergi kanunlar karmak isteyince, adna parlamento denilen yerel meclislerin en gls olan Paris Parlamentosunun talebiyle kral, 1614 ylndan beri
toplanmayan snflar meclisi olan Etats Gnrauxu (Eta jenero) zorunlu olarak
toplantya ard. Fransann tarihi bakmndan nemli olan Etats Gnraux, gerekte temsili bir danflma meclisi niteliindeydi. fiubat 1789da yaplan seimler sonucunda Etats Gnrauxa seilen yeler, XVI. Louisin davetiyle, 5 Mays 1789da
Versailles Saraynda toplandlar.
Etats Gnraux, 279 asil, 291 ruhban ve 584 halk snfnn temsilcilerinden oluflmufltu. Kral, meclisi afl konuflmasnda meclisin grevinin lkenin iinde bulunduu mali darla zm bulmak olduunu sylemekteydi. Meclis alflmalarna
bafllar bafllamaz, alnacak kararlarda oylamann nasl yaplaca konusunda anlaflmazlk dodu. Halk snfnn temsilcileri, ferdi oy esasnn kabuln isterken, asiller her snfn bir btn olarak kabul edilmesini ve buna gre oylamalarn yaplmasn istemekteydi. Bylece asiller ve ruhban snfnn iki oyuna karfllk, halk snfnn bir oyu olacakt. Bylece halk snf iersinde byk arl olan burjuvazi daima aznlkta olacakt. Bu tartflmalar sresince kral, tavrn asiller ynnde belli etmekteydi. Tartflmalarn uzayacan dflnen halk temsilcileri, 17 Haziran 1789da
Fransann %96sn temsil ettiklerini belirterek, kendilerini Ulusal Meclis (Assemble Nationale) ilan ettiler. Ulusal Meclisin ilk karar da Fransz ulusunun genel iradesini temsil etme hakknn bu meclise ait olduu ve meclisin iradesi olmakszn hi kimsenin vergi koyamayacana dairdi. 20 Haziran 1789da meclis yeleri alflmak iin toplant salonuna gittiklerinde, salonun kral tarafndan kapatldn grdler. Bu engelleme giriflime ramen, meclis yeleri alflmalarna devam etti. 27 Haziran 1789da kral, snfn yelerinin oluflturduu bu meclisi bir Ulusal
Meclis olarak tanmak zorunda kald.
Geliflen olaylar nedeniyle kral, kendisini gvende hissetmemekteydi. Bu yzden Parise yabanc uluslardan toplanan askerleri getirtmeye alflyordu. Bu olay
kraln yetkilerinin snrlandrlmas dflncesini mecliste dourdu. Ama kralln
ortadan kaldrlmas deildi. Meclisin amac kraln yetkilerini snrlamak yannda,
Fransz ulusunu oluflturan bireylerin zgrlkleri ve haklarn yazl bir belgeye geirerek gvenceye almakt. Meclis artk vergi konusunu bir tarafa brakarak, bir
anayasa hazrlama alflmasna giriflti. 9 Temmuz 1789da da ulusal meclis, kendisini Kurucu Meclis (Assemble Constituante) olarak ilan etti.
Bu srada gerek Paris kenti ve gerekse dier kentler kaynaflma halindeydi. Kraln yabanc askerleri Parise sevk etme abalar ve ulaflm konusunda yaflanan skntlarn dourduu ekmek ktl gibi nedenler, Pariste gergin bir ortam dourmufltu. Meclisin datlaca sylentileri zerine 13 Temmuz 1789da halk tarafndan Paris Belediyesi ele geilerek, flehir ynetimi devrim yanllarnn eline geti ve
Milli Muhafzlar isminde bir ordu kuruldu. Milli Muhafzlarn komutanlna,
Amerikan Devrimine de katlan, Lafayette (Lafayet) getirildi. Bu gergin ortamda
Camille Desmoulin isimli gen bir gazetecinin verdii sylev srasnda halk galeyana gelerek, deta despotik ynetimin bir simgesi olan Bastille Hapishanesine 14
Temmuz 1789da saldrd. Btn mahkumlar serbest braklrken, hapishane atefle
verildi. Paris dflndaki pek ok kentte halk, asillerin flatolarna hcum etmifl ve flehirlerin ynetimini ellerine geirerek, Komn (Commune) isimli yeni ynetimler
ve yerel kuvvetler kurdular. Giderek durumun daha da tehlikeli olmaya bafllad-
n fark eden Kurucu Meclis, 4 Austos 1789 da asiller ve ruhban snflarnn feodal
hak ve imtiyazlarn kaldrd. Bylece, eflitsizlik zerine kurulu feodal sistem ve
mutlakiyeti ynetim anlayfl, Fransada ykld. Artk eflitlie dayanan yeni bir toplumsal yapnn temelleri oluflturulabilecekti.
nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi (26 Austos 1789)

Kurucu Meclis, anayasa hazrlama alflmalarna devam etmekteydi. Geliflen olaylarn etkisiyle, Amerikan Bamszlk Bildirisinden de esinlenerek, zellikle Lafayettenin teklifi ve katklaryla, yurttafllarn temel hak ve zgrlklerini belirten nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi adn taflyan bir metnin, hazrlanmakta olan Fransz Anayasasnn baflna konmas meclis tarafndan kabul edildi. 17 ana maddeye
dayanan bildirinin, temel ilkeleri flyledir;
nsanlar zgr ve haklar bakmndan birbirine eflit flekilde doarlar ve yle
kalrlar.
Bu haklar zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve zulme karfl direnme hakkdr.
Her trl egemenlik, esas olarak, ulusundur
zgrlk, baflkasna zarar vermeyen her fleyi yapabilme gcdr.
Kanun, sadece toplum iin zararl olan hareketleri yasaklayabilir, kanunun
yasak etmedii hibir fleyin yaplmas engellenemez ve kanunun emretmedii bir fleyi yapmaa kimse zorlanamaz.
Kanun genel iradenin aklanmasdr. Kanunun yaplmasna her yurttafln
kendisinin veya temsilcilerinin katlmas hakkdr. Kanun nnde her yurttafl eflittir.
Kanunun gsterdii durumlar dflnda hi kimse sulanamaz, tutuklanamaz
ve gzaltna alnamaz.
Kanunsuz su olamaz.
Kamu dzenini zedelemedike, hi kimse siyasi ve dini inanlarndan dolay knanamaz.
Her yurttafl serbeste dflnebilir, konuflabilir, yayn yapabilir.
Temelde burjuvazinin dnyaya bakfln yanstmakla beraber, nsan ve Yurttafl
Haklar Bildirisinin yaynlanmas, uygarlk tarihi asndan bakldnda bir dnm noktas zellii taflr. Gerekte bu bildiri, dnyada insan haklar bakmndan
yaynlanan ilk belge olma zellii gstermez. Bu tip bildiriler daha nce de, en son
Amerikan Bamszlk Bildirisi olmak zere, yaynlanmfltr. Ancak Fransz nsan
ve Yurttafl Haklar Bildirisi dnyadaki etkisi bakmndan, dierleriyle karfllafltrlamayacak kadar byk etki yaratmfltr. Fransz devrimcileri de, Amerikan devlet
kurucularnn yapt gibi, insanlarn doal ve baflkasna devredilemez ve kutsal
haklar olduunu ilan etmifllerdi.
Ancak Fransz nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisinin etkisi ve neminin dierlerinden ok daha byk olmasnn nedenlerine bakldnda, ilk neden olarak bildirinin ak, berrak bir slupla kaleme alnmas yannda, getirdii ilkelerin giderek,
tm dnyada evrensel deerler olarak kabul edilmesinden kaynaklanmaktadr. Bildiri adndan da anlafllaca zere sadece Fransz halkna seslenmemektedir. Tm
insanl kapsayc ve bireylerin haklarn vurgulayan, onun zgrln esas alan
bir anlayfl yanstmaktayd. Bildiri, yalnzca iinde yaflanlan a deil, btn alar iin geerli olabilecek temel ilkeleri ve deerleri aklamaktayd. Bu evrensel
nitelikteki ilke ve deerler flnda tm dnyada, demokratik rejimlerin kurulmasna ynelik btn yaklaflmlar iin, referans alnan bir bafllang noktas oldu. Bu
zelliiyle tarihsel olarak gnmz dnyasna kadar uzanan yepyeni bir dnem
207
208
amfltr. Uygarlk tarihi bakmndan insan olgusunun deeri ve yeri, bu belge ile
kayda alnmaktayd. nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi, gnmze kadar uzanan
tarihsel sre boyunca, kendisinden sonra ortaya kan tm zgrlk ve insan
haklarna ynelik toplumsal hareketlerde ve benzer evrensel belgelerde adeta kurucu niteliindeki etkisini aka gstermifltir.
Devrim sonras Fransa ksa srede zellikle sosyo-ekonomik bakmdan temel
niteliklerinde kkten bir deiflim sreci yaflad. Bunu salayan en temel unsur, halkn iinden kard Meclis idi. Kurucu Meclis asillerin ayrcalklarn kaldrmak
yannda, ruhban snfnn da mallarna el koydu. Temelde iktidarn bu snflarla
dayandrmfl olan kral, bu snflarn ortadan kaldrlmas veya ekonomik bakmdan
zayflamasna yol aacak son geliflmelerden hoflnut deildi. nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisini kabul etmemiflti. Devrim hareketini nlemek iin askeri kuvvet toplamaya alflyordu. Bu geliflme zerine ekonomik skntlar ierinde bulunan halk,
5 Ekim1789da, Parisin dflndaki Versailles Sarayna yrd. Kral ve ailesi, ancak
ulusal ordu kumandan Lafeyettenin giriflimleriyle kurtulabildi. Kral ve ailesi Paris
iersindeki Tuileries Sarayna nakledildi.
lk Fransz Anayasas (1791)

Kurucu Meclisin hazrlad Anayasa, 14 Eyll 1791de kral tarafndan onayland.
Anayasa, yasama yetkisini Ulusal Meclise veriyordu. Yrtmenin bafl olan krala
ise, sadece veto hakk tanmaktayd. Ancak bir kanun vetoya ramen, meclis tarafndan tekrar kabul edilirse, yrrle girecekti. Egemenlik hakknn sahibi olan
meclisi, kral datamazd. Kraln kanun bile nerme hakk bulunmamaktayd. Yrtme gc, kraln meclis dflndan atayaca bakanlardan oluflmakta, yarg gc
ise dorudan doruya halk tarafndan seilen yarglar tarafndan kullanlacakt.
Fransada artk yeni bir dnem, meflruti monarfli rejimi, yrrle girmiflti. Fransz
Devriminin ve yeni hazrlanan anayasas temel olarak, ulus egemenlii anlayfln
esas almflt. Kurucu Meclisin, anayasay hazrladktan sonra, grevini tamamlamfl
olduu kabul edildi. Bu yzden yeni seimlere gidilerek, 1 Ekim 1791de 745 yeye sahip yeni bir meclis ald.
Avrupa Devletleri ve Yeni Fransaya Karfl Tepkiler

Geliflen olaylar nedeniyle, Fransadan kamak zorunda kalan kral taraftarlar, asiller ve ruhban snf yelerinin kflkrtmalar ve zellikle ilk Fransz Anayasasnda
yazl olan egemenlik millete aittir, btn iktidarlar kaynan milletten alr, Kanundan stn otorite yoktur, kral ancak kanunla hkmdarlk yapar anlayfl,
Avrupal devletlerce tehlikeli bir geliflme olarak grld. zellikle Avusturya ve
Prusya gibi, mutlak monarflinin hakim rejim kabul edildii devletlerde geliflmeler
rahatszlk dourmufltu. Fransa kral ise, yaplan yeni dzenlemelere istemeden raz olmakta ve Pariste Tuileries Sarayna getirildiinden beri, kendisini adeta tutsak
kabul etmekteydi. Nihayet Fransa kral, Belika snrna yakn Mondmdyde bulunan kral taraftar kuzey ordusuna ulaflmak amacyla, Paristen kat. Ancak 22 Haziran 1791de yakalanarak, Parise geri getirildi. Kraln kama giriflimi karflsnda
Yasama Meclisi, kral grevden ald. Kral ve kralienin dflaryla olan irtibat, kontrol altna alnd. Bu olay, Avrupann dier mutlak hkmdarlar zerinde byk
bir etki yapt. Kraln tahttan indirilmesini, ayaklanan milleti nnde bir kraln kk dflrlmesi, olarak deerlendirmekteydiler.
Geliflen olaylar nedeniyle Avusturya ve Prusya mparatorlar bir araya gelerek,
27 Austos 1791de, Pillnitz Bildirisini yaynladlar. Bildiride, Fransadaki olaylarn
btn Avrupa hkmdarlarn ilgilendirdiini, amalarnn Kral XVI. Louise yeni

bir hkmet kurma imkan salamak olduunu belirtmekteydiler. Bu amac gereklefltirmek iin grflmelere de katlan kraln kardefli Comte d Artoisin kumandanlnda bir Gmenler Ordusu kurulmasn da karara baladlar. Bu karar zerine, Fransz Yasama Meclisinde yaplan grflmeler sonucu, Avusturyann bu orduyu datmasna dair bir ltimatom verilmesine karar verildi. 1 Mart 1792de verilen ltimatoma, Avusturya yant dahi vermeyince Fransa 20 Nisan 1792de Avusturya ve Bohemyaya savafl ilan etti. Prusya da Avusturyann yannda savafla katld. Bir yandan savafl srerken, Yasama Meclisi de, 21 Eyll 1792de, Cumhuriyeti
ilan etti. Fransada bylece meflruti monarfli rejimi sona eriyordu.
Konvansiyon Meclisi
Konvansiyon (Convantion) Meclisi adn alan ilk Cumhuriyet Meclisi, halk tarafndan seilmifl 749 yeden oluflmufltu. Bu meclisin yapt ilk ifl, Avrupa halklarna
ynelik olarak bir bildiri yaynlamak olmufltur. Bildiride Avrupaya Fransz Devriminin ilkeleri tantlyor ve Fransz Ordusuna bu ilkeleri yayma grevi veriliyordu.
Konvansiyon Meclisi, Kral XVI. Louisi yarglayarak, ulusuna ve devletine karfl ihanet suuyla idama mahkum etti. Kral 21 Ocak 1793te giyotinle idam edildi. Bu
olayla birlikte ngiltere, spanya, Hollanda, Toskana, Venedik ve Papalk da Fransaya karfl yrtlen savafla katldlar. Fransann karflsndaki devletlerden oluflan
bu gruba, I. Koalisyon denir. Bylece Fransann btn Avrupay karflsna ald
ve 1815 ylna kadar sren bir mcadeleye giriflti. Konvansiyon Meclisinin ynetiminde, Fransada devrim dflman olmakla sulanan 40.000 kiflinin lm cezasyla
cezalandrld, bir terr rejimi kurulmufltu. Gerekte, hkmeti desteklemek iin
kurulan Kamu Selameti Komitesinin baflkan olan Danton ve daha sonraki baflkan
Robespierre, Jakoben Dernei ve taraftarlarnn etkisi altnda, Fransay bir terr rejimi ile ynetti.
Konvansiyon Meclisi hazrlanan yeni anayasay 1793de kabul etmiflti. Bu anayasa, gler birlii esasna gre hazrlanmflt. Yrtme ve yasama gleri birlefltirilmiflti. Hkmet, Konvansiyon Meclisinin bir alt komisyonu gibi kabul edilmiflti.
Dier yandan, genel ve eflit seim hakkn da kabul eden yeni anayasa savafl boyunca yrrle sokulmayacakt.
Nihayet Konvansiyon Meclisinin harekete gemesi sonucu, 27 Temmuz 1794de
Robespierre ile nde gelen Jacoben taraftarlarnn tutuklanmasyla, terr rejimi sona erdi. Konvasiyon Meclisi, birka gn iinde de diktatrlk ynetimi kuranlar
idama yollad.
Direktuvar Dnemi
Konvansiyon Meclisi 1795 ylnda yeni bir anayasay, Fransann III. Anayasasn
hazrlad. Yeni ynetim dnemine, Direktuvar Dnemi denmektedir. Anayasaya
gre, yrtme gc Direktr denilen ve 5 kifliden oluflan bir kurula verilmekteydi.
Yasama ise htiyarlar Meclisi denilen 150 kiflilik bir kurul ile Beflyzler Meclisi ad
verilen bir baflka meclise braklmaktayd. Direktuvar Dnemi, Msr seferinden dnen Napolon Bonopartenin gereklefltirdii bir hkmet darbesiyle sona erdi.
Napolyon Dnemi 1799-1815

Fransz Devrimi sonras Avrupa ile yrtlen savafllar srasnda byk baflarlar kazanarak sivrilen Napolyon, Direktuvar ynetimini devirdikten sonra, konslden
oluflan (Sieys, Ducas, Napolyon), geici bir hkmet kuruldu. Konsllk Dnemi
209
210
denilen, bu dnemle birlikte III. Fransz Anayasas da ortadan kalkmfl oluyordu.

1804te Napolyonun imparatorluunu ilan edifline kadar sren Direktuvar Dneminde, hazrlanan IV. Anayasaya gre, btn siyasal g bu konslde toplanmaktayd. I. Konsl, iktidarn gerek sahibiydi, dier iki konsl ise danflman niteliindeydi. Napolyon, I. Konsl seilmeyi baflard. Yasama grevi, iki meclis arasnda blfltrlmekle beraber, bu meclislere yasa nerme hakk verilmemiflti. Tribunat Meclisi 100 yeli ve Yasama Meclisi ise 300 yeden olufluyordu. Bunlarn
zerinde ise, 100 yeli Senato bulunmaktayd.
Napolyonun I. Konsllk dneminde, Fransada pek ok reform gereklefltirildi. Fransann bugnk vilayet (dpartemen) sistemi, merkeziyeti bir yaklaflmla
yeniden dzenlenerek, Napolyon dneminde kuruldu. Yarglarn halk tarafndan
seilmesi yerine hkmete tayin edilmesi, Fransz Merkez Bankasnn kurulmas,
Cod Napolon denilen ilk Fransz Medeni Kanununun yaynlanmas, din adamlarnn hiyerarflisini dzenlemek ve onlar devletin maafll grevlileri haline getirmek gibi reformlar, toplum hayatnda devletin kontroln artrd. Bylece Fransay birleflik ve btnleflmifl bir yapya dnfltrecek temel admlar atlmaktayd.
Napolyon girifltii reformlarla lkesinde prestijini byk oranda artrd ve buna
dayanarak, 2 Aralk 1804te kendisini imparator ilan etti. Fransann Avrupal devletlerle yrtt savafllar sonucunda yenilgiye uramas zerine, Napolyon 11 Nisan 1814de imparatorluktan feragat ederken, Elbe Adasnda ikameti zorunlu klnd. Napolyonun tasfiyesi sonras bozulan Avrupa haritasn Viyana Kongresi yeniden flekillendirdi.
Fransz Devriminin Avrupadaki Yansmalar

1789 Fransz Devriminin ortaya kt ilk dnemler itibariyle Avrupal devletler, konuyu Fransann bir i ifli olarak grmfller, yle ki Fransann ypranmakta olduunu dflnerek memnuniyet duymufllard. Ancak devrim sreci gelifltike, bu memnuniyet yerini kaygya brakmfltr. Avrupada hkmdarlar, Fransz
Devriminin getirdii ilkelerin iktidarlarn tehlikeye dflrdn, anlamakta
gecikmediler.
Avrupal hkmdarlar kayglandran en nemli noktalar, egemenliin kaynann ilahi olmaktan kartlarak ulus egemenlii anlayflnn geerli hale gelifli; laik
bir dzen anlayflnn benimsenmesi; ok uluslu devletlerin karlarna aykr olarak ulusuluk (milliyetilik) akmnn, ok uluslu imparatorluklarn tebaalar arasnda yaylma eilimi; genifl kitlelere yaylacak flekilde, insanlarn temel haklar olduu anlayfl ve bu haklarn alma yolunda, insanlarn zulme direnme hakk gibi
dflncelerdi.
1830 DEVRMLER
Avrupann byk ve mutlaki ynetim yanls devletleri, Fransz Devrimi ve devamnda ortaya kan Napolyon savafllarnn sonucunda alt st olan Avrupa haritasn karlarna gre yeniden izmek, devrim ncesi eski dzenleri ve hanedanlklar yeniden kurmak amacyla, 1815de Viyana Kongresini topladlar.
Viyana Kongresinin ald baz nemli kararlara bakarsak, Fransay 1792 snrlarna ekilmek zorunda brakrken, Polonyay Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda paylafltryordu. Saksonya Krall, kuzey topraklarnn byk bir ksmn Prusyaya vermek zorunda kald. Belika ve Hollandann birlefltirilmesiyle Niederland
adyla yeni bir devlet kurulmas, sve ve Norvein birlefltirilerek sve - Norve
Krall kurulmas, 22 kantondan oluflan srekli tarafsz bir devlet olarak svirenin
kurulmas dflnda, Napolyon savafllar sonucu, tahtlarn kaybeden hkmdarlar

tahtlarna iade edilmekteydi.
Kongrede alnan kararlarda ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusyann grflleri
etkili oldu. Fransz Devriminin ortaya kard ve Napolyonun yayd dflncelerin, Avrupa toplumlar zerindeki yapt etkiler dikkate alnmad gibi Avrupa
haritas yeniden izilirken milliyet, din, dil gibi unsurlar da dikkate alnmamflt. Viyana Kongresi kararlarn yrtmek amacyla, Avrupa devletleri iki ayr balaflma
kurmufllardr. Avrupa tarihinde 1815-1830 yllar arasndaki bu dneme, Restorasyon Dnemi denilmektedir.
Kutsal ttifak (26 Eyll 1815)

Srgnde bulunan Napolyonun Fransaya tekrar dnmesi zerine, Viyana Kongresinin oluflturduu dzeni korumak ve nerede bir ayaklanma karsa bastrmak
amacyla, Avrupann byk devleti harekete geti ve Rusya, Avusturya, Prusya
arasnda bir balaflma ortaya kt. Kutsal ttifak ad verilen bu antlaflmann asl hedefi, Fransz Devrimi ve onun getirdii dflncelere karfl olarak, mutlakiyeti anlayfl glendirmekti.
Drtl ttifak (20 Kasm 1815)

Bu ittifakn kurucusu Prens Meternichtir. Bu yzden Meternich Sistemi de denmektedir. Kutsal ttifakn, liberal dflnceleri ve hareketleri nlemekte yetersiz olduuna inanan Prens Meternichin giriflimiyle ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusyadan oluflan drt devlet, liberal dflncelerin yaylmasn silah gcyle durdurmay kararlafltrmfllard.
Osmanl Devletinde ortaya kan Yunan isyan nedeniyle Meternich, bu isyann bastrlmasn ilgili devletlere teklif etmesine ramen, Rusya ve Fransa aksine
bir tutumla isyana yardm ettiler. Bir sre sonra ngiltere de isyana yardmc lkeler safna katld. Yunan isyannn uluslararas bir durum alp (20 Ekim 1827) Navarinde Osmanl donanmasnn bu devletlerce yaklmasyla beraber, Viyana Kogresinin imzac devletleri, kendi imzalarn inemifl ve ulusu bir hareketi desteklemifllerdi. Kutsal ttifakta byk bir atlak oluflmufltu. 1830 Fransz Devrimi ise
son darbeyi vuracaktr.
Ulusuluk ve zgrlk temelindeki liberal fikirler sadece siyasal alanda kalmayp, dinsel ve ekonomik alanlarda da yaylarak, Avrupa toplumlarnn dflnce yapsn btnyle deifltirmiflti. 1815te bafllayan Viyana Sistemi, Fransada patlak
veren 1830 olaylarna kadar srd. Kurulan Viyana Sistemine karfl doan 18181822 arasndaki ilk liberal tepkiler, bastrlabilmiflse de, 1830 Temmuzunda Fransada geliflen yeni bir devrim hareketi dalga dalga dier Avrupa devletlerine de srayarak, Restorasyon Dneminin kapanmasn salamfltr.
Fransada Devrim (1830) ve Sonular

1814de tahta kan XVIII. Louis ile birlikte Fransada, anayasa da yrrle girmifl ve meflruti monarji rejimi kurulmufltu. Ancak kral parlamentoya tamamen
hakim durumdadr. Semen olabilmek ve seilmek iin, yurttafllarn yksek dzeyde vergi demifl olma flart nedeniyle, parlamentonun Millet Meclisi ksmna
ancak varlkllar girebiliyordu. Senato ise tamamen kraln atad kiflilerden
oluflmaktayd. Ksa srede lkenin ynetimi, asillerin ve kral taraftarlarnn eline gemiflti. Kifli hak ve zgrlkleri zaman iinde ortadan kaldrlrken, zgr
olmas gereken basna da sansr getirildi. XVIII. Louisin lm sonras tahta -
211
212
kan X. Charles, mutlaki ynetimden yanayd. zgrlkleri her gn daha da snrlamaya yneldi.
Liberaller ise her gn daha da glendiler. Fransann Cezayiri iflgalini frsat gren X. Charles 25 Temmuz 1830da yaynlad emirlerde, basna yeni snrlamalar
getirirken, semen saysn 100.000den 25.000e indirmekteydi. Kral tarafndan
meclis datlmakta ve yeni seimlere gidilmekteydi. Kral, parlamentoda bulunan
snrl, liberal muhalefeti de tamamen ortadan kaldrmaya ynelmiflti. 27 Temmuz
1830da Paris sokaklarnda ayaklanma bafllad. Liberallerin cumhuriyet yanllarnca
bafllatlan bu harekete, renciler, gazeteciler, ifliler ve nihayet halk katld. 3 gn
sren arpflmalar sonucunda liberal milletvekillerinin kurduu Yrtme Konseyi
tarafndan, X. Charlesin tahttan indirildii ve yerine I. Louis Philippenin kral olduu ilan edildi. Anayasa demokratik ilkelere gre deifltirilirken, kraln Fransa Kral yerine Franszlarn Kral olduu belirtilmekteydi. Bylece liberaller Fransada ynetime hakim oldular.
Fransada ortaya kan ilk kvlcm btn Avrupay sard. Olaylar ilk olarak Belikaya srad. Viyana Kongresinin, dil, din, milliyet vb. unsurlar dikkate almakszn, birlefltirdii Belika ve Hollandann, yeni kral Hollandal I. Wilhelm olmufltu. I. Wilhelmin uygulamalar ve iki halk arasndaki farklar nedeniyle, zellikle
Belikallar huzursuzdular. 25 Austos 1830da Belikada hem liberal hem de
ulusu bir hareket patlak verdi. Geliflen olaylar sonucu, 4 Ekim 1830da bamszln ilan eden Belika, Hollandadan ayrlarak tarafsz ve bamsz bir devlet olarak uluslararas alandaki yerini ald.
Polonyada, Ruslara karfl bafllatlan (Kasm 1830) bamszlk hareketi baflarya
ulaflamad. talya corafyasnda 1831de Modena, Bologna ve Papalk devletlerinde ortaya kan liberal nitelikteki ayaklanmalar sonucu, buralar yneten hkmdarlar kamak zorunda kaldysa da, Mart 1831de Avusturya bu ayaklanmalar serte bastrd. Kaan hkmdarlar tekrar tahtlarna kard.
1830 devrimlerinin etkisi baz Alman prensliklerinde de hissedildi. Saksonya,
Baden, Hesse-Kassel, Brunswick vb. devletlerde hkmdarlar nispeten liberal anayasalar kabul ettiler. Prusyada ve dier Alman prensliklerinde liberal hareketler
bastrlmflsa da, Alman devletleri iin 1834de gmrk birliinin ilanyla, ileride Alman birliinin kurulmas noktasnda nemli admlar atlmfltr. Portekizde 1834de
Don Pedronun tahta kflyla liberal hareket baflarya ulaflrken, spanyada 1834de
liberal bir anayasa ve meflruti bir ynetim yrrle girdi. ngilterede 1830 Devrimlerinin etkisi reformist bir flekilde grld. 1832de yeni bir seim kanunu kabul edilerek, semen says artrld. Bylece 1830 devrimleri ngilterede daha iyi
bir demokrasi yolunda, bir adm daha atlmasn salad.
1848 DEVRMLER
Avrupada 1815-1830 yllar arasnda grlen sosyal, ekonomik, siyasi, dflnsel,
snfsal deiflme ve geliflmeler, 1830 Devrimleri ile yeni bir g ve ivme kazanrken, btn Avrupay temelden etkileyecek yeni bir devrim dalgasnn da ortaya kfln salad. Bu yeni devrimler ve devrim hareketleri sreci, 1848 Devrimleri
adyla tanmlanmfltr. 1848 Devrimleri, liberalizmin yannda ulusuluk ve sosyalist
akmlarnn da douflunu salamaktayd. Avrupada ortaya kan devrimler ve devrim hareketleri sonucu, burjuvazi snf pek ok hak ederken, toplumun ounluunu oluflturan dier snflar asndan pek nemli geliflmeler salanamamflt.
zellikle seme ve seilme konusunda snrlamalar bu ounluk iin hala devam
etmekteydi. Oysaki Sanayi Devrimi sonrasnda gl bir flekilde ortaya kan yeni
bir snf domufltu. Bu yeni snf ifli snfyd. Bu yeni snfn haklarn savunmak
iin gleri orannda ynetimde ve iktisadi hayatta sz sahibi olabilmek adna, Avrupada bu snfn temsilcisi sosyalist partiler kurulmaa bafllad.
1830dan sonra geliflen sosyalist dflncelerin etkisi altnda, burjuvazi de daha liberal reformlar istemee bafllad. te yandan talya ve Almanya kaynakl, ulusuluk
anlayfl temelinde, liberal istekler 1848 devrimlerini domasna neden oldu. lk devrim niteliinde hareket, Viyana Kongresinin oluflturduu 22 kantonlu svireden geldi. Kantonlarn ounda halk, 1830lardan itibaren mevcut mahalli oligarflilerin ynetiminden kurtulmak, merkezi ve demokratik bir idare kurmak iin aba harcyordu. Bu kantonlarn anayasalarnda yaplan deiflikliklerle haklar konusunda geniflleme salanmflsa da, kantonlar arasndaki mezhep farkll, liberal eilimlerin daha da
geliflmesine izin vermemiflti. Liberal kantonlar, karfllarnda bulunan Katolik 7 kantondan oluflan birlie karfl zafer kazandlar. 1848de Amerikan Anayasas rnek alnarak
hazrlanan ve gnmz sviresinde de halen yrrlkte olan bu anayasa, tamamen
liberal ve zgrlkyd. sviredeki bu devrimsel nitelikteki hareketin btn aflamalar tm Avrupada liberaller ve sosyalistler tarafndan dikkatle izlenmiflti.
sviredeki bu hareket 1848 Devrimlerinin ilk iflareti gibi gzkrse de, Avrupay sarsan 1848 Devrimleri, ilk olarak yine Fransada bafllad. htilalin patlak vermesinde liberallerin ve sosyalistlerin yan sra, Kral Louis Pilippenin izledii politikalar da etkili olmufltur. Kral, aristokrasinin yerine, yeni bir g oda olarak burjuvazinin aldn fark ederek bu kez iktidarn burjuvaziyle iflbirliine dayandrmflt. Buna karfln ortaya gl bir flekilde kan ifli snfnn temsilcileri, az cret,
fazla alflma saatleri, salksz ortamlarda alflma, kadn ve ocuklarn alfltrlmas gibi noktalarda ifli snfnn sorunlarn gndeme getirmekteydiler. Toplumsal
ve ynetsel anlamda taleplerine uygun deiflimlerin yaplmas gerektiini cumhuriyet taraftarlar da desteklemekteydiler. Ilmllar ve liberaller de mevcut durumdan
hoflnut deillerdi.
Kral, kendisine ynelik muhalefete karfl tutumunu sertlefltirme yolunu seerek,
giderek liberal grfllerinden vazgemee bafllad. Bu erevede kifli haklar, dflnce ve basn zgrlkleri kstlanrken, yazarlar ar cezalara arptrld. Gndeme gelen ifli snfnn taleplerini dikkate almak yerine, giderek flahsi iktidarn glendirmeye yneldi. Bu durum 22 fiubat 1848de bir devriminin doufluna neden
oldu. 24 fiubat 1848de kral istifa etmek zorunda kald. 21 yafln dolduran btn
Franszlarn oy hakk kazanmasyla, Fransada 250.000 civarndaki semen says, 9
milyonu aflacak flekilde geniflledi. lm cezas kaldrld, esir ticareti yasak edildi.
Bunlar gittike kuvvetlenen sosyalistleri tatmin etmedi. Yeniden karflklklar kmasna neden olduysa da, yeni bir meclis kuruldu. Yeni kurulan meclis, Fransada
II. Cumhuriyeti ilan etti. Aralk 1848de, yaplan seimi kazanan, Louis Napolyon
cumhurbaflkan seildi.
1848 Devrimi ve Avrupa

Fransada ortaya kan bu son devrim etkisini dier Avrupa lkelerinde de gsterdi. Avusturya - Macaristan mparatorluu, Meternich ve onun sistemine karfl, halk
isyan patlak vererek, ayaklanma yeni bir meclisin kurulmasyla sonuland. Feodal nitelikteki vergiler kaldrld, eflitlik iln edildi. Meternich istifa etti. Macarlar ayr bir hkmet kurdular. Fakat Rusyadan yardm alan Avusturya, kanl bir flekilde
Macar htillini bastrarak, yeniden Macaristan Avusturyaya balad.
1848 Devrimi talyada da liberal bir hareket olarak bafllamfl ve ulusal birlik hareketine dnflmfltr. Piyemonte Kral Charles-Albert nderliinde Ocak 1848de
213
Kanton: bir lkenin, idari ya

da snrsal alt birimlerinden
her birine verilen addr.
rnein bu bir corafi blge
ya da bir eyalet olabilir.
214
bafllatlan hareket, Sicilya Krallnda da etkisini gsterdi. Sicilya da bir anayasa

kabul edilerek, iki meclisli bir parlamento kuruldu. Avusturyaya karfl bir baflka
ayaklanma da Lombardiyann merkezi olan Milano flehrinde ortaya kt. Piyemonte Kral Charles-Albert, Mart 1848de talya kral ilan edildi. Ancak Avusturyann talya ordusunu iki kez yenilgiye uratmasyla hareket baflarya ulaflamad.
Almanyada ise Alman birliini kurmak iin bafllatlan hareket, Berlinde halk isyanna neden oldu. Alman birliini salamak amacyla, kurulan meclis yeni bir
anayasa iin alflmalara bafllad. 28 Mart 1849da kabul edilen yeni anayasa ile Alman birlii konusunda, nemli bir adm atlmfl oldu. Fakat Avusturyann basks,
burada da kendisini gsterdii iin Alman birlii idealinin gerekleflmesi bir sre
daha ertelenmek zorunda kalmfltr. Yeni anayasalarn yapld Alman flehir devletlerinde daha demokratik ynetimler kuruldu. ngilterede ise ifliler, daha genifl
haklar iin harekete getilerse de baflarya ulaflamadlar.
Avrupaya yaylan 1848 Devrim hareketlerinin genel olarak sonularn incelediimizde, ilk olarak Fransada nce cumhuriyet ve bir sre sonra da bir imparatorluk rejimi kurulduunu gryoruz. talya, Prusya, Hollanda ve Belikada krallar yurttafllarna bir takm haklar ve imtiyazlar vermek zorunda kalmfllardr. Almanya ve talya siyasal birliklerini oluflturma yolunda nemli kazanmlar elde etmifllerdir. Liberal ynetim anlayfl yannda, ulusu ve sosyalist akmlar Avrupada
arlk kazanrken, mutlaki rejimler ya meflruti monarfliye dnflmek zorunda kalmfllar ya da byk oranda ypranmfllardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Avrupada 1848
douflunda, Amerikan-Fransz Devrimleri ve 1830 DevrimSIRA Devrimlerinin
SZDE
lerindeki zgrlk ve ulusuluk temelli siyasal yaklaflmlar dflnda, yeni bir siyasal faktr olarak hangi unsur etkili olmufltur?
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
215
zet
N
A M A
N
A M A
Sanayi Devrimini douran etmenleri ve yeni bir

dnyann oluflumundaki roln deerlendirmek.
Tarihsel, sosyal ve ekonomik geliflmeler gibi
faktrlerin ilk kez ngilterede uyumlu birliktelii sonucu 17. yzylda, Sanayi Devriminin domas mmkn olmufltur. 18. yzyln ortalarndan itibaren buharn bir enerji kayna olarak
kullanma girifli, yeni bulufllarn birbirini zincirleme bir reaksiyon fleklinde izlemesi, teknolojik
alanda byk bir dnflm gereklefltirdi. Makineleflme ve fabrikalaflma, sanayileflme ncesi
retim faaliyetleriyle karfllafltrldnda, olaanst byk miktarlarda mamul mal retimini
salad. retimdeki olaanst sonular, ekonomik organizasyonlarda yeni metotlar kullanmna ve uluslararas pazarlar iin retim gibi etkenler ise uluslararas siyasal iliflkilerde yapsal
bir dnflme yol at. Burjuvazi ve ifli snflar sanayileflme srecini takip eden lkelerde, siyasal ve toplumsal yapda belirleyici ve gl
birer snf olarak ortaya ktlar. 19. yzyln ortalarna gelindiinde Avrupa, 18. yzyln ortalarna kadar varln srdren, Ortaa kurumlar ve toplumsal yaplanmasndan tamamen
kopmufl, farkllaflmfltr.
Amerikan Devrimini hazrlayan flartlar ve sonularn tartflmak.
Amerika Ktasnn keflfi sonras Avrupal smrgeci lkeler, Amerika Ktasnda, gerek gney
ve gerekse kuzeyde koloniler oluflturdular. ngiltere kkenli gmenlerin oluflturduu 13 koloni halk, dini inanlarnn da etkisiyle, eflitlik
ve doufltan zgr olduklar gibi liberal dflncelere sahiptiler. Bu yzden Yeni Dnyada da,
buna uygun bir ynetim tarzn oluflturmufllard.
Sahip olduklar bu anlayfl onlarda, kurulufllarndan itibaren, zerk devlet olma dflncesini
beslemifltir.
Kurulufllarndan itibaren, 13 kolonide yaflayan
gmen halk ile ngiltere arasnda bir vergi sorunundan doan anlaflmazlk nedeniyle gerilim, atflmaya dnflmfltr. Yaflanlan mcadele sreci, 1783te ngilterenin Amerika Birleflik Devletlerinin bamszln kabul etmesiyle sonuland. Dier nemli bir sonucu da Fransz Devri-
mini etkilemesidir. Franszlar, bir halkn zgrlkleri ve haklarn korumak iin kendi kralna
karfl gelerek, despotizme karfl yaplan mcadeleyi kazandklarn grmfllerdi.
N
A M A
Fransz Devrimini douran nedenleri, devrimin

aflamalarn ve uygarlk tarihi asndan nemi
ni aklamak.
1789 Devrimine kadar geleneksel olarak Fransa, Mutlak Monarfli anlayflyla ynetilmekteydi. Ancak zellikle Fransz dflnrleri mutlak
monarfli anlayfln tartfllr hle getirmiflti. 18.
yzyln ikinci yarsndan itibaren Fransann
iine dflt mali bunalm, ykselen bir snf
olarak burjuvazinin siyasal sistemde temsil talepleri ve ekonomik yaflamdaki Ortaa yaplanmalarnn dayatt snrlamalardan kurtulmak istemeleri, Fransada bir devrim iin gerekli alt yapy hazrlamflt.
Ama Fransada kraln yetkilerini snrlamak ve
Fransz halknn zgrlklerini ve haklarn yazl bir belgeye geirmekti. Kraln isyan kabul ettii bu hareketi bastrmak iin askeri kuvvet toplamas, Pariste gergin bir ortam dourmufltu.
Meclisin datlaca sylentileri zerine 13 Temmuz 1789da Paris flehrinin ynetimi devrim yanllarnn eline geti. Paris dflndaki pek ok kentte halk, asillerin flatolarna hcum ederek flehirlerin ynetimini ellerine geirdiler. Kurucu Meclis son olaylar etkisiyle, 4 Austos 1789da asiller ve ruhbana ait feodal hak ve imtiyazlarn kaldrd. Bylece, eflitsizlik zerine kurulu feodal
sistem ve mutlakiyeti ynetim anlayfl, Fransada ortadan kaldrlyordu. Kurucu Meclisin,
Amerikan Bamszlk Bildirisinden de esinlenerek 26 Austos 1789 tarihli yurttafllarn temel hak
ve zgrlklerini belirten nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisini yaynlamas, uygarlk tarihi asndan bakldnda zel bir nem arz etmektedir.
nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisinin etkisi ve
nemi, dier benzer belgelerden, ok daha byk olmufl ve getirdii ilkeler tm dnyada evrensel deerler olarak kabul edilmifltir. 1789 Fransz Devriminin, dourduu evrensel sonular nedeniyle, Yenia kapatp Yakna bafllatt
kabul edilmektedir.
216
N
A M A
1830 Devrimlerini hazrlayan flartlar, 1830

Devrimleri ve hareketlerinin Avrupa lkelerini
nasl etkilediini kavramak.
Fransada ortaya kan ilk kvlcm btn Avrupay sard. lkin olaylarn srad Belika bamsz bir devlet hline geldi. spanya ve Portekizde 1834de liberal hareketler baflarya ulaflrken, 1831de Polonyada ve talya corafyasndaki flehir devletlerinde doan liberal nitelikteki
ayaklanmalar, Rusya ve Avusturya tarafndan sert
bir flekilde bastrldlar. Alman prensliklerinde
ortaya kan liberal hareketler bastrlmflt. Ancak 1830 Devrimleri ak bir flekilde, Fransz
1789 Devriminin siyasal ynetim, birey hak ve
zgrlkleri, ulusuluk, laiklik, hukuk devleti
gibi kavramlarnn ve zgrlk anlayflnn, bu
uluslarn zihinlerde nemli bir yer edindiini
gstermekteydi.
N
AM A
1848 Devrimlerini douran flartlar ve sonularn tanmlamak.

1848 Devrimi de yine Fransada bafllad. Devrimin patlak vermesinde liberaller ve sosyalistler
kadar, Kral Louis Philippenin izledii politikalar
da etkili olmufltur. Kral, iktidarn burjuvaziye dayandrmflt. Az cret, fazla alflma saatleri vb. sorunlar bulunan ifli snfnn, yeni bir devrim yaplmas gerektii konusundaki dflncelerini,
cumhuriyet taraftarlar da paylaflmaktaydlar. Ilmllar ve liberallerde durumdan hoflnut deildiler.
Kraln kendisine ynelik muhalefet arttka tutumunu sertlefltirmesi, 22 fiubat 1848 Devriminin
doufluna neden oldu. 24 fiubat 1848de kral istifa etmek zorunda kald. Gerek demokratik ve gerekse insan haklar bakmndan II. Cumhuriyeti
ilan etti. Aralk 1848de, yaplan seimi kazanan,
Louis Napolyon cumhurbaflkan seildi.
Fransada gerekleflen son devrim etkisini dier
Avrupa lkelerinde de gsterdi. talya, Prusya,
Hollanda ve Belikada krallar uyruklarna bir takm haklar ve imtiyazlar vermek zorunda kalmfllardr. Mutlaki rejimler ya meflruti monarfliye dnflmfl ya da byk oranda ypranmfllardr.
217
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, ngilterede Sanayi Devrimini hazrlayan nedenlerden deildir?
a. ngilterenin kmr ve demir gibi yeralt kaynaklar bakmndan zengin oluflu
b. Byk apl yatrmlara ynelebilecek sermaye
birikiminin salanmas
c. ngiliz parlamentosunun, serbest ticaret ve giriflimcilii desteklemesi
d. ngilterede makineleflme iin ilk bulufllar gereklefltiren eitimli mhendislerin sayca artmfl
olmas
e. Sanayide buhar gcnn kullanmna ynelik
teknik geliflmeler olmas
2. Afladakilerden hangisi Sanayi Devriminin sonularndan biri deildir?
a. Aile ii retim birimlerinin artfl
b. Sanayi mallarnda byk apl retim artfllar
c. Kentlerde nfusun younlaflmas
d. Yeni pazarlar elde etme ynnde, uluslararas
rekabetin artfl
e. Ekonomik faaliyetlerin, uluslararas pazarlara ynelmesi ve giderek ihtisaslaflmas
3. Afladakilerden hangisi, Amerikan Devrim sreci
ierisinde, fiilen nemli bir rol oynamamfltr?
a. George Washington
b. Thomas Jefferson
c. Benjamin Franklin
d. Jean-Jacques Rousseau
e. John Adams
4. Afladakilerden hangisi, 1789 Fransz Devrimine
yol aan faktrlerden biri deildir?
a. Napolyonun Fransa iersinde giderek nfuz kazanmas
b. Burjuvazinin glenmesi
c. Amerikan Bamszlk Hareketine Fransann
destei
d. Fransann snfsal ayrcalklara dayal bir toplumsal yapya dayanmas
e. Fransa Kral olan XVI. Louis ile kars Marie-Antoinnettein kiflisel harcamalar
5. 1789 Fransz Devrimini kronolojik olarak bafllatan
olay afladakilerden hangisidir?
a. Kral tarafndan Etats Gnraux (eta jenero)un
toplanmas
b. Burjuvazinin glenmesi
c. XVI. Louisin Paristen kama giriflimi
d. XVIII. Louisin tahta kfl
e. Maliye Bakan R. Jacques Turgotun uygulad
mali tedbirler
6. Afladakilerden hangisi dflnceleriyle Fransz Devrimine ilham veren dflnrlerden biri deildir?
a. Voltaire
b. Montesquieu
c. Jean-Jacques Rousseau
d. Charles Dickens
e. Diderot
7. Afladakilerden hangisi, Fransz nsan ve Yurttafl
Haklar Bildirisinde yer almaz?
a. Egemenlik ulusundur.
b. Kanunsuz su olmaz.
c. ocuk haklar bakmndan, ocuklar ebeveynleri temsil eder.
d. nsanlar, zgr ve haklar bakmndan eflit doarlar.
e. zgrlk, baflkasna zarar vermeyen her fleyi
yapabilme gcdr.
8. Afladakilerden hangisi, 1789 Fransz Devriminin
yayd ve Avrupal devletlerce tehlikeli olarak kabul
edilen dflncelerden biri deildir?
a. Ulus egemenlii
b. Sosyal devlet anlayfl
c. Laiklik
d. nsan Haklar
e. Ulusuluk
9. Afladakilerden hangisi, Avrupada gerekleflen 1830
ve 1848 devrimlerinin sonularndan biri deildir?
a. Liberal akmlarn glenmesi
b. Sosyalist akmlarn glenmesi
c. Mutlak monarfli yanllarnn glenmesi
d. Ulusuluk akmnn glenmesi
e. Anayasal taleplerin glenmesi
10. Gnmz dnyasnn kabul ettii deerler asndan, afladakilerden hangisinin, 19. yzyl ncesi Avrupasnda var olduu sylenebilir?
a. Siyasal, toplumsal eflitsizlik
b. Ulus egemenlii
c. Eflitlik
d. nsan haklar
e. Anayasa
218
Okuma Paras
Zaman ile Makine
Zaman hepimiz biliyoruz ok yeni bir bulgudur. ...Sanayiciliin bir yan-rndr... Zaman bizim acmasz
yneticimizdir. Birbirini kovalayan akreple yelkovan
srekli izleriz. zlememiz gereklidir. Yetiflilecek trenler,
baslacak kartlar, belirlenmifl dnemler iinde yaplacak
grevler, bir anlk ayrmlarla krlan rekorlar, hz ayarlayan, uyulmas gerekli makineler vardr. Zamann en
kk birimlerinin bilinci iindeyiz artk...
Zamann en ok vurguland bir baflka yer de fabrikadr, brolaryla birlikte bir fabrika. Fabrikalarn amac
belirli bir zaman ierisinde belirli bir sayda mal yapmaktr, varlklar buna dayanr. Eski zanaat kendine
uyduunca alflrd; bu nedenle de smarladklar mal
iin tketicileri genellikle uzun sre bekletirdi... Fabrika iflisi (broda alflan da gerekli deiflikliklerle) zaman kk birimlerine dein bilmek zorundadr. El-ifli
anda ise dakikalarla saniyelerin bu denli bilincine
varma zorunluluu yoktu.
Zaman bilincimiz ylesine youn bir dereceye vard ki,
yolculuklarmz bizi dnyada insanlarn dakikalarla saniyelerle ilgilenmedii bir kfleye gtrdnde ok sknt ekeriz. Szgelimi Dounun zaman kavramndan
yoksunluu, belirli yemek- zamanlarna, dzenli trensaatlerine alflmfl bir kimseye ilk anda ok korkun gelir. Modern bir Amerikal ya da ngiliz iin bekleme psikolojik bir iflkencedir. Bir Hintli bofl saatleri boyun eerek, stelik hoflnutlukla, karfllar. Bir fley yapmama sanatn yitirmemifltir o... Tpk eski Yunanllara olduunca. Sanayi -ncesi bir dnyada yaflayan kifliler iin zaman ar ar, yavafl yavafl ilerler; dakikalara aldrmazlar bile, bunun iin de gzel bir nedenleri vardr, dakikalarn var olduu bilinci verilmemifltir onlara nk.
Bu da bizi ak bir paradoksa gtrr. Zamann -saatli
alflmakla, trenlerin kalkfl-varfl saatleriyle, makinelerdeki devimlerle llen zamann- en kk blmlerinin titizlikle bilincindeki sanayileflmifl insanolu daha
genifl blml eski zaman bilincini byk lde yitirmifltir. Bizim bildiimiz zaman yapma, makine-yapm
zamandr. Gneflle ayla llen, doal uzay zaman stne hemen hi bilgimiz yok. Sanayi ncesi insanlar
zaman gnlk, aylk, mevsimlik ltler iinde dzenli gidifllerle bilirlerdi. Gneflin douflu, le, gneflin
batfln, dolunay ile yeniay, gndnmn, lkbaharla
yaz, sonbaharla kfl bilirlerdi.
Sanayileflme ile kentleflme tm bu dzeni deifltirmifltir.
Kentliler gneflin gkyzndeki gnlk devinimini fark
etmeden, ayla yldzlar hi grmeden yaflayabilirler. Bizim Samanyolumuz Broadway ile Piccadillydir; takmyldzlarmz ise neon tpleri iinde belirlenir. Mevsim
deiflimleri bile kentlileri pek az etkiler. Yapma bir evrenin, doa dnyasndan byk lde ayrlmfl bir evrenin, kiflileridirler onlar. Yeni bir bilinlenme iindeyiz, ancak eski bilincimize mal olmufltur bu bilinlenifl.
Kaynak: Huxley, A. (1980). Denemeler, (ev. A. Usluata), Assos Yaynlar, stanbul. s.116-118.

1. d
2. a
3. d
4. a
5. a
6. d
7. c
8. b
9. c
10. a
Yantnz yanlfl ise Sanayi Devriminin ngilterede Doufl Nedenleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sanayi Devriminin Sonular konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bamszlk Savafl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Fransz Devriminin Dflnsel ve Sosyoekonomik Nedenleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Devrimin Bafllangc ve Geliflimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dflnsel Nedenler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise nsan ve Yurttafl Haklar
Bildirisi (26 Austos 1789) konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Fransz Devriminin Avrupadaki Etkileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 1830 Devrim Hareketlerinin Sonular ve 1848 Devrimlerinin Sonular
konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Fransz Devrimi, 1830 Devrimleri ve 1848 Devrimleri konularn yeniden
gzden geiriniz.
219

Sra Sizde 1
Sanayi Devrimi ilk kez ngilterede domufltur. Tarihsel
olarak bir ngiliz Parlamentosunun varl, dier lkelere gre, ngiltereyi demokratik haklar ve geliflmeler
bakmndan daha avantajl klmaktayd. nk Parlamento kapitalist geliflimi ve serbest ticareti destekleyici
bir unsur olurken, bir ada devleti olan ngiltere corafi
flartlar nedeniyle, zellikle 16. yzyldan itibaren denizcilik ve ticaret bakmndan dnyann en gl lkesiydi. Denizlerdeki stnl onu denizaflr lkelerde
smrgeler elde etmeye yneltmiflti. Smrgecilik vastasyla byk servetlere (kapitale) sahip bir burjuva snf ngilterede domufltu. te yandan ngilterede sanayi devrimi arifesinde gerekli ifl gcn (ifli snf)
oluflturacak nfus da kentlerde younlaflmfl durumdayd. Genifl lekli ngiliz denizaflr ticaretinin karfllaflt gerek ham madde ve gerekse mamul mal ihtiyacna ynelik talep basks, ngiliz mteflebbisleri yeni
retim metotlarn aramaya ynlendirmesi, retimde yeni teknolojik arayfllar ve iyilefltirmeleri salad.
Sra Sizde 2
Amerikan Devrimi arifesinde, koloniler daha ilk kurulufllarndan itibaren demokratik temsil esasna bal yasama
organlarna ve yazl baz zgrlk belgelerine sahiptiler.
Kolonilerle ngiltere arasnda devrim srecini bafllatan
olaylar da, demokratik yaflamn temel unsuru olan temsil ilkesinden domufltur. Kolonicilere gre, temsil edilmeksizin vergilendirme kolonilerin zgrln ortadan
kaldrmaktayd. ngiliz Parlamentosunda, koloniler halk
seilmifl yeleriyle temsil edilmedike, kolonilere ynelik alnan kararlar geerli deildi. Nitekim koloniciler temel siyasal yaklaflmlarn, bir siyaset belgesi olan 1776
Amerikan Bamszlk Bildirgesinde Yneticiler, ynetme gcn ynetilenlerin onayndan alrlar. ifadesiyle
aklamfllardr. Uygarlk tarihi bakmndan adafl dnyamz da flekillendiren bir deer olarak, Egemenliin
kayna ulustur ya da baflka bir deyiflle, Hkimiyet milletindir ifadelerinde, Amerikan Devrimini bafllatan temel siyasal anlayfl bulmak mmkndr.
Sra Sizde 3
Sanayi Devrimi sonucu, Avrupa lkelerinde toplumlar
yeniden yaplanrken, kentlerde ve fabrikalarda younlaflan ifliler, yeni bir snf olarak ortaya kmaktayd. Siyasal geliflmeler ve devrimler, Avrupa insannn dflnce yapsn, zgrleflmeye ve demokratikleflmeye yne-
lik olarak, radikal bir dnflme uratt. Bu demokratik

geliflmeler, bir yandan burjuvaziyi glendirirken, bir
yandan da oluflan ifli snfnn taleplerini ortaya kard. cretler, alflma saatleri, daha salkl ortamlarda
alflma gibi konularda iflilerin iyilefltirme istekleri, Avrupada sosyalist partileri dourdu. talya, Almanya ve
Macaristanda ulusuluk anlayfl temelinde, Prusya, Hollanda ve Belikada ise vatandafllarnn krallarndan haklar talepleri fleklindeki liberal istekler, Fransa ve ngiltere de ise sosyalistlerin talepleri fleklinde bafllayan istekler, 1848 devrimlerini dourdu. Yeni bir siyasal unsur
olarak ifli snf domaktayd.
Kaynaklar
Armaolu, F. (1997). 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Aster E. Von. (2004). Fransz htillinin Siyasi ve
Sosyal Fikirleri, (haz. fiennur fienel), Phoenix Yaynlar, stanbul.
Aulard, A. (1987). Fransa nklbnn Siyasi Tarihi,
cilt I,(ev. Nazm Poroy), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Clough, S. B. (1965). Uygarlk Tarihi, (ev. Nihal
nol), Varlk Yaynlar, stanbul.
Deane, P. (1988). lk Sanayi nklb, (ev. Tevfik Gran), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Gray W. ve R. Hofstader. Amerikan Tarihinin Ana
Hatlar, (Bask yeri yoktur.)
Hobsbawm, E.J. (2003). Sanayi ve mparatorluk, (ev.
A. Ersoy), Dost Yaynlar, Ankara.
Huxley, A. (1980). Denemeler, (ev. A. Usluata), Assos
Yaynlar, stanbul, s.116-118.
McNeill, W. H. (2003). Dnya Tarihi, (ev. Aleddin
fienel), mge Kitabevi, stanbul.
Musulin, J. (1983). Hrriyet Bildirgeleri, (ev. Necmi
Zeka), Belge Yaynlar, stanbul.
Sarca, M. (1980). Siyasal Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul.
Sarca, M. (2000). 100 Soruda Fransz htilali, Gerek
Yaynevi, stanbul.
Uarol, R. (1985). Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul.
ok, . (1980). Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara
niversitesi Yaynlar, Ankara.
Yeliseva N.V. ve A. Z. Manfred (1978). Yakn alar
Tarihi, (ev. . nce-E. Tuncal), Konuk Yaynlar,
stanbul.
GENEL UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N

I. Dnya Savaflnn tarihsel kkenlerini aklayabilecek,
I. Dnya Savafl sonunda galip devletlerin paylaflm hrslarnn, yeni bir savafln tohumlarn nasl attn tartflabilecek,
I.Dnya Savaflndaki benzer hatalardan ders alnmamasnn dnyay II. Dnya Savafl sonrasnda da nasl kutuplaflmaya gtrdn kavrayabilecek,
II. Dnya Savafl sonrasnda artan bamszlk savafllarn ve sona eren smrge imparatorluklarn kavrayabilecek,
Kreselleflmenin nasl ve ne flekilde ortaya ktn, dnyay nereye ynelttiini tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
I. Dnya Savafl
Mondros Ateflkes Antlaflmas
Sevr Antlaflmas
Trk Kurtulufl Savafl
II. Dnya Savafl

Nazizim
Faflizm
Kreselleflme
indekiler
20.Yzyldan
21.Yzyla: Savafllar,
Barfl ve Kreselleflme
Dnemi
I. DNYA SAVAfiI VE
SONULARI (1914-1918)
I. DNYA SAVAfiI SONRASI
GELfiMELER
II. DNYA SAVAfiI
II. DNYA SAVAfiI SONRASI
GENEL DURUM
21. YZYIL VE KRESELLEfiME
20.Yzyldan 21.Yzyla:
Savafllar, Barfl ve
Kreselleflme Dnemi
I. DNYA SAVAfiI VE SONULARI (1914-1918)
I. Dnya Savafl, 19. yzylda ve 20. yzyln bafllarnda meydana gelen olay ve geliflmelerin bir sonucudur. Bu bakmdan nedenlerini bu dnemde aramak gerekir.
Nitekim 1815 ylnda Viyana Kongresi ile Avrupaya, genifl anlam ile dnyaya, yeni bir stat getirilmifl ve buna gre de gler dengesi kurulmufltu. Ancak 1860-1861
arasnda talyan Krallnn 1871de de talyan Birliinin kurulmas, her fleyden
nce 1815 Viyana Kongresi ile izilmifl bulunan Avrupann siyasi haritasn ve gler dengesini byk lde deifltirdi. Bu srete bir baflka geliflme de Prusyann
1870 Sedan Savaflnda Fransay yenmesiydi. Yaflanan bu olay 19. yzyln ikinci
yarsndan sonraki dnya politikasnn gidiflini kesin izgilerle deifltirdi. nk
Sedan Savafl, Alman Birliinin kuruluflunu gereklefltirdi, Almanyaya Avrupada
(dolaysyla dnyada) stn bir yer ve bu arada Alsas-Loren (Alsace-Lorreine)i kazandrd. Buna karfllk Alman-Fransz iliflkilerinde derin uurumlar yaratt. Ayrca
bu srete Osmanl mparatorluu ile Rusya arasnda kan 1877-1878 Savafl sonucunda yaplan Ayastefanos ve Berlin Antlaflmalar Balkanlarda yeni bamsz
devlet daha ortaya kt: Srbistan, Karada ve Romanya. Yine bu savafln bir sonucu olarak 1908de Bulgaristan, Balkan Savafllar srasnda da Arnavutluk bamszln ilan ederek bu devletlere katld.
Bylece ulusuluk ve bamszlk hareketleri ile siyasi geliflmelerin sonucunda
19. yzyl sonlar ile 20. yzyl bafllarnda, daha sonra Avrupa ve dnya siyasetinde nemli roller oynayacak yeni bamsz devletler Avrupa gler dengesinin yeni unsurlar olarak ortaya kt. Bunlar da, Viyana Kongresi ile kurulmufl olan Statkoyu byk lde deifltirdi. Bu durum Birinci Dnya Savaflna kadar srd.
zellikle 1871-1914 devresi, artk Fransz htilalinin etkilerinin geride kald ve
Avrupada diplomatik iliflkilerin, bu iliflkiler ierisindeki mcadele ve atflmalarn
arlk kazand bir aflamadr. Dnemin bu niteliinde talyan ve Alman ulusal birliklerinin kurulmas, fakat zellikle ve birinci planda Alman mparatorluunun bir
kuvvet olarak sivrilmesi bafllca rol oynamfltr. Diplomatik iliflkilerin bu yeni yaps ve bu yap iindeki geliflmeler, smrgecilik mcadelelerinin de eklenmesiyle
1914 ylnda genel bir savafl ortamn hazrlamfltr.
I. Dnya Savaflnn zel nedenleri arasnda yer alan ve Rusya ile Avusturya-Macaristan
SIRA SZDE
karfl karflya getiren temel sebep nedir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
222
Savafln Nedenleri
a. Genel Nedenler
1. Fransz Devriminin yayd milliyetilik dflncesi,
2. Bamszlk isyanlarnn artmas,
3. Devletler aras bloklaflma,
4. Ham madde ve pazar arayfl,
5. Silahlanma yarflnn hzlanmas,
6. Smrgecilik
b. zel Nedenler
1. Almanya ve ngiltere arasnda ham madde ve pazar arayflndan kaynaklanan rekabet,
2. Fransann 1871 Sedan Savaflnda Almanyaya kaptrd Alsas Loreni geri almak
istemesi,
3. Balkanlarda Avusturya ve Rusyann emperyalist emellerinin atflmas,
4. talyann Akdenize egemen olma arzusu,
5. Rusyann tarih emellerine ulaflmak istemesi (Boazlar-Panslavizm),
6. Uzak Dou ve Afrika smrgelerinde yaflanan rekabet,
7. Avusturya-Macaristan Veliahd Ferdinandn Saraybosnada ldrlmesi.
Devletleraras Bloklaflma
l Balaflma/ttifakn Oluflmas (Almanya, Avusturya-Macaristan,
talya 1872-1882)
Alman mparatorluu birliini saladktan sonra, Alsas-Loren meselesi yznden
Fransann kendisine karfl bir saldrya giriflebilme ihtimaline karfl ittifaklar aramaya bafllad. Bu dorultuda ilk anlaflma Rusya ve Avusturya-Macaristan imparatorluklar ile yapld ( mparator Birlii). mparator Anlaflmas iki defa yenilenmesine ramen, her ikisinde de Rusya tarafndan bozuldu. Aslnda Alman Baflbakan Bismarck eskiden beri Rusya yerine talya ile iflbirlii yapmaktan yanayd. Ancak Afrikann paylaflm srecinde Tunusu almak isteyen talya, bu konuda Fransa ve ngilterenin onayn almaya alfltndan bu ittifaka yanaflmyordu. Fransa
1881de Tunusu iflgal edince, talya umduunu bulamamann krgnl ile Almanyann ittifak nerisini kabul etti. l Balaflma/ttifak (Almanya, Avusturya-Macaristan, talya): 5 yl sreli yapld ve sresi dolduka yenilendi.
l Anlaflma/tilaf/Ententenin Oluflmas (Fransa, ngiltere, Rusya

1891-1907)
l Balaflmann gerekleflmesiyle Almanyadan almak isteyen Fransa ittifak
karflsnda tek baflna kalmak tehlikesine dflt. Bu durumdan kurtulmak iin kendisine mttefikler bulma abasn younlafltrd. Fransa, ngiltere ve Rusya ile anlaflmak istiyordu. Fakat bu devlet arasnda yzyllardr sren grfl ayrlklar, kar atflmalar vard. Fransa ile ngiltere Avrupada olduu gibi smrgecilik alannda da birbirleriyle mcadele halindeydi. Rusya ile de Akdeniz ve Osmanl mparatorluuna iliflkin siyasette teden beri bir anlaflma salanamyordu. Krm Savaflnda olduu gibi 1877-78 Osmanl-Rus Savafl da ngiltere ve Fransay Rusya ile
karfl karflya getirdi. ngiltere ile Rusya arasnda bir baflka anlaflmazlk alan Asya
idi. nk Hindistana egemen olan ngiltere, Kuzeye, Afganistana doru kmaya alflrken; Sibiryay ve Orta Asyay ele geiren Rusya, Afganistan zerinden
Hindistana inme planlar yapmaktayd. Tm bu nedenlerle l Anlaflma ok g
ve ge gerekleflebildi. Fransa bu rgtlenmenin ncln yapt. Nitekim ilk
8. nite - 20.Yzyldan 21.Yzyla: Savafllar, Barfl ve Kreselleflme Dnemi
nce Fransa-Rusya Balaflmas(1891-1894), arkasndan Fransa-ngiltere Dostluk

Anlaflmas(1904) ve nihayet Rusya-ngiltere Anlaflmas ile l Anlaflma/tilaf tamamlanmfl oldu.
Savafln Bafllamas ve Geliflmeler

Avrupada l ittifak ve l itilaf bloklarnn kurulmasndan sonra zellikle 20.
yy. bafllarndan itibaren, bloklar arasnda birbirlerine karfl savafl hazrlklar srmekteydi. Fakat kurulan denge, savafl nlyordu. Ancak, dnya genelinde paylaflm sreci gelifltike denge bozulmaya bafllad. Bu bakmdan kk bir olay byk bir savafla neden olabilecekti. Bu olay Saray-Bosnada patlak verdi.
Balkanlarda genifllemek isteyen Avusturya, ayn blgede ayn amalarla hareket eden Srbistana gcn gstermek zere, 1914 yl Haziran ay sonlarnda Bosnada bir manevra yapmaya yneldi. Buna katlmak zere Avusturya Veliahd Arflidk Ferdinand Saray-Bosnaya gelmiflti. Ancak Veliaht ve kars 28 Haziran 1914
gn Princip adnda bir Srpl tarafndan ldrld. Bu da I. Dnya Savaflnn
kvlcmn ateflleyen olay oldu. Bu olaydan yararlanp Srbistan Balkanlarda etkisiz duruma getirmek isteyen Avusturya, Rusyann Srbistan destekleyeceini gz
nnde bulundurarak Almanyadan destek ald ve ordusunu savafla hazrlad. Suikast olayndan bir ay sonra 23 Temmuz 1914te Srbistana 48 saatlik bir ltimatom
vererek ok ar isteklerde bulundu. Baz isteklerinin reddedilmesi zerine 28
Temmuz 1914te Srbistana savafl ilan etti ve Belgrat bombalamaya bafllad. Avusturyann bu davranfl Rusyay seferber duruma getirdi. Buna karfllk Almanya,
Avusturyann yannda yer ald. Arkasndan Almanya 3 Austos 1914te Fransaya,
4 Austos 1914te Belikaya saldrd. Geliflen olaylar zerine ngiltere, mttefiki
Fransann yannda yer alarak 4 Austosta Almanyaya savafl ilan etti. Avusturya ise
6 Austosta Rusyaya savafl ilan etti.
Bloklara Yeni Katlmalar

l Balaflma ierisinde yer alan talya, nce tarafsz kalacan aklad. Fakat
uzunca bir pazarlk srecinden sonra blok deifltirerek 20 Mays 1915de l Anlaflma Devletleri tarafna geti. Osmanl mparatorluu ile birlikte saylar olan
Balaflk Devletler, Bulgaristann katlmasyla ancak drt devlet olmufllard. Oysa
Anlaflma Devletleri, talyadan baflka Srbistan, Karada, Romanya, Yunanistan gibi Avrupa devletlerinin yan sra Japonyay ve ABDyi de yanlarna alarak saylarn 12ye karmfllard.
Uzak Douya bakldnda ise Japonya 23 Austos 1914te Almanyaya savafl ilan
ederek, blgedeki Alman smrgelerini ele geirip Kasm 1914te savafltan ayrld.
Osmanl Devletinin Savafla Girifli

Osmanl Devleti, zellikle 19. yy. sonu ile 20. yy. baflnda bir dizi savafllarla, barfl
antlaflmalaryla ciddi anlamda toprak kaybna uramflt. Avrupann akl esas alarak bilimde, sanatta, teknikte ilerlemesi, Osmanlnn bu geliflmelere kaytsz kalmas, devleti Avrupa karflsnda Hasta Adam konumuna getirmiflti. Tm bunlara
Trkleri Avrupadan ve Anadoludan srp karmak diye zetleyeceimiz Dou
Sorunu da eklenince Osmanl sonun bafllangcna gelmiflti.
II. Meflrutiyetin ilan (23 Temmuz 1908) sonrasnda yaplmaya alfllan yenileflme hareketlerinin (idari-asker) tam olarak gerekleflmemifl olmas, dnya savaflnn n gnlerinde Osmanly, oluflan bloklara yanaflmaya itti. Ksmen bloklaflan
223
224
dnyada yalnz kalma korkusu, biraz da yzyl baflndan beri kaybedilen topraklar tekrar kazanma arzusu ile Osmanl Devleti kendini Almanyann yannda buluverdi (2 Austos 1914 Osmanl-Alman ttifak). ttifakn hemen sonras genel seferberlik ilan edilerek ordu hazr duruma getirilmeye alflld. Bu arada devlet, tarafszln ilan etti ve Meclis-i Mebusan datld.
Osmanl Devleti I. Dnya Savaflna girdiinde topraklarnn genifllii 1.700.000
kilometre kare olup, snrlarnn uzunluu 12.000 kmyi buluyordu. Nfusu ise
1914 saymndaki baz eksikliklere ramen 22-23 milyon tahmin edilmekteydi.
1914 ylnda iki Alman gemisinin (Goeben-Breslav) Boazlara snmas ve satn
alnd ilan edilen bu gemilerin Karadenizde Rusyann sahillerini bombalamas
zerine Osmanl fiilen savafln iine girdi.
Osmanl Devletinin Savaflt Cepheler
Taarruz Cepheleri
ANA
CEPHELER
Savunma Cepheleri
1 - Kafkas (Dou) Cephesi
3 - anakkale
2 - Kanal (Sveyfl) Cephesi
4 - Irak
5 - Suriye-Filistin
YAN
CEPHELER
6 - Hicaz-Yemen
Snrlarmz Dflnda
Mttefiklerimiz iin Kuvvet
Gnderilen Cepheler
7 - Galiya
8 - Romanya
9 - Makedonya
Osmanl Devleti savafl sresince anakkale Cephesi hari, dier cephelerin hibirinde baflar salayamad ve Bulgaristann ardndan ateflkes imzalayarak savafltan ekildi (30 Ekim 1918 Mondros Ateflkes Antlaflmas). Osmanly dier mttefikleri izledi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Dominyon: Eskiden Britanya
mparatorluuna ya da
D K K A T bal
Commonwealthe
lkeleri belirten terim. Bu
devletler Kanada, Yeni
Zelanda,
Avustralya, Gney
SIRA SZDE
Afrika Birlii, rlanda ve
Newfoundlanddr. Bunlar
yasal adan zerk olmakla
ve dfl ifllerinin ynetimini
AMALARIMIZ
kendileri stlenmekle
birlikte, Byk Britanya
imparatorunu hkmdar
olarak
K Tkabul
A Pediyorlard.
Dominyon teriminin yerine
1947den sonra,
Commonwealth yesi ya
da Comnonwealth devleti
Tterimi
E L E Vkullanlmaya
Z Y O N baflland
I. Dnya Savaflnda
Osmanl Devletinin savaflt ana cepheleri sralaynz.
SIRA SZDE
Avrupa Cephelerinde Durum
D fi N E L M
Almanya, evresindeki
iki byk devlete (Rusya ve Fransa) ayn anda savafl amflt. Her gn 10 km ilerlemeyi ngren Alman planlarna gre her fley hazrd. Tarihte ilk defaS stratejik
bir konuma sahip olan tren yollarnn yardm ile hzl ve haO R U
reketli bir savafl bekleniyordu. Ateflli kfllarn ardndan birka hafta sonunda, Almanlar Parisin kuzeyinde Marneda, Ruslar Dou Prusyada Tannenbergde durduDKKAT
ruldu. Tahmin edilmeyen bir siper savafl bafllamak zereydi. Fakat bu defa savafl
Kuzey Denizinden, svire snrna kadar, Baltktan Karpatlara kadar milyonlarca
SIRA SZDE
insann arpflt
kilometrelerce alana yayld. Avrupa cephesinde sene boyunca 10 kmden fazla ilerlenemedi. Bu 10 kmlik alan ierisinde 4 milyondan fazla
gen hayatn kaybetti.
AMALARIMIZ
Savafln uzun srmesi, onun genifl bir corafyaya yaylmasna neden oldu. Savafl, savaflanlar ynnden dorudan olarak 3 ktaya, fakat dominyonlar ve smrgeler asndan
K T A Pda dolayl olarak 5 ktaya yayld. Avrupada spanya, svire ve
skandinav lkeleri dflnda 14 devlet bu savafln iinde yer ald. Asyadan Japonya,
Amerika Ktasndan ABD eylemli olarak buna katlrken, Afrikadaki smrgelerle
AvustralyaT Eve
gibi ngiliz dominyonlar da kendilerini bu savafln dL EYeni
V Z Y OZelanda
N
flnda tutamad.
N N
NTERNET
NTERNET
Genel Deerlendirme
Devlet Ad
Ateflkes Ad
ve Tarihi
Barfl Antlaflmas
ve Tarihi
Bulgaristan
Selanik
28 Eyll 1918
Nyyi
27 Kasm 1919
Osmanl mparatorluu
Mondros
30 Ekim 1918
Sevr
10 Austos 1920
(Macaristan) Belgrat
3 Kasm 1918
Triyanon
4 Haziran 1920
(Avusturya) Willaquiste
4 Kasm 1918
Sen Jermen
10 Eyll 1919
Redhondes
11 Kasm 1918
Versay
28 Haziran 1919
Avusturya-Macaristan
mparatorluu
Almanya
1. 28 Temmuz 1914te bafllayan Dnya Savafl 11 Kasm 1918e kadar 4 yl 3 ay

14 gn srd. Bu hliyle dnemi itibaryla tarihin kesintisiz en uzun savaflyd.
2. Bafllangta 3 ktaya, daha sonra getirilen askerler asndan 5 ktaya yayld.
3. Nfuslarnn toplam 1.170.735.000i bulan lkelerden, 66.058.810 kiflilik ordular karfl karflya geldi (22.850.000 Balaflma (ttifak), 43.188.810 Anlaflma
(tilaf)].
4. Savafltaki insan kayplar, 17 milyona yakn Balaflma, 22 milyonu Anlaflma
devletlerine ait olmak zere 39 milyonu aflt.
5. Yaplan hesaplara gre 4 yl boyunca toplam savafl harcamalar Balaflklarn 60, Anlaflma devletlerininki 125 milyar dolar aflmfl olup, toplam 186
milyar dolara ulaflmaktayd.
6. Osmanl Devletinin savafl giderleri de 1.430.000.000 dolar olarak hesaplanmaktayd.
7. Dnya Savaflnn en nemli zelliklerinden biri, baz yeni silahlarn bu savaflta ilk kez kullanlmasyd. Bunlar arasnda baflta uak olmak zere en etkili zrhl ara tank, denizalt ve zehirli gazlar vard.
8. Rusyada Bolflevik Devrimi gerekleflti. ktidara geen Bolfleviklerin ilk ifli 3
Mart 1918 de Rusya ile ona karfl savaflan devletler (Avusturya-Macaristan,
Almanya, Osmanl Devleti, Bulgaristan) arasnda Brest-Litovsk Antlaflmasn
imzalamak oldu. Bu arada yeni ynetim, savafl ierisinde Anlaflma Devletleri arasnda yaplan Anadoluyu paylaflm planlarn (Gizli Anlaflmalar) da aa vurdu.
Dnya Savaflnda mzalanan Gizli Anlaflmalar
stanbul Anlaflmas 18 Mart -10 Nisan 1915
Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya
Paylafllmas Tasarlanan Alan: stanbul ve anakkale Boazlar ve evresi savafltan sonra
Rusyaya verilecek.
Londra Anlaflmas 26 Nisan 1915
Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya ve talya
Ama: talyay kendi yanlarna ekebilmek
Anlaflmaya gre, talyan iflgalinde olan Rodos ve 12 Ada ile Bingazi ve Derne (Trablusgarb)deki
Osmanl haklar talyaya geiyor, ayrca Anadolu Asyas paylaflldnda Antalya ve evresi
talyanlara vadediliyordu.
225
226
Sykes-Picot Anlaflmas (26 Nisan 1916)

Ama: Orta Dou ve Gneydou Anadolunun paylaflm
Buna gre paylaflm flu flekilde idi:
Fransa; Adana, Beyrut, Alada, Kayseri, Akda, Yldzda, Zara, Ein arasnda kalan topraklarn
tamam ile, fiam, Sivas, Halep, Harput ve Diyarbakr illerinin bir ksmn alacakt.
ngiltereye ise Badat ve Basra illerini ieren Gney Irak verilecekti. Rusya; Anlaflma Rusyann
onayyla yrrle girecekti.
St. Jean de Maurienne Anlaflmas ( 19-21 Nisan 1917)
Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya ile talya
Ama: talyann Anadolu Asyas zerindeki haklarnn belirlenmesini salamaya alflmas.
Anlaflmaya gre Antalya, Konya, Aydn, zmir ve kuzeyi talyaya braklyordu.
Petrograt Grflmesi (Mart 1916)
Ama: Rusyann paynn arttrlmas
Ortadou ve Anadolunun bir ksmnn paylaflld Sykes Picot Antlaflmas Ruslara gsterildi.
Rusya bu istekleri ancak Erzurum, Trabzon, Bitlis illeri ile Mufl, Siirt ve Trk-ran snrn ieren
kuflan da kendisine verilmesi karfllnda kabul etti.
Mc Mahon 1917
Taraflar: ngiltere (ngilterenin Msr Valisi Mc Mahon)
(Hicaz Emiri Hseyin bin Ali (fierif Hseyin) )
Ama: Araplar Osmanl Devletine karfl kflkrtmak, ngiltere tarafndan Araplara, Osmanl
Devletine karfl savaflmalar halinde bamsz bir Arap Devleti (Krall) kurulaca vaat edilmifltir.
Ancak bu vaat gerekleflmemifl, fierif Hseyin saf dfl edilmifltir.
Balfour Deklarasyonu 1917
Taraflar: ngiltere-Siyonist Hareketin Lideri Rothschilde
Ama: Gelecekte Filistinde bir Yahudi Devletinin kurulmas
ngiliz Dfliflleri Bakan Lord Arthur James Balfour 2 Kasm 1917 tarihinde uluslararas Siyonist
Hareketin liderlerinden Lord Rothschilde a bir mektup gndererek, savafltan sonra Filistin
topraklarnda Musevi Devleti kurulmas konusunda destek vereceini bildirdi. Bu deklarasyon
Orta Douda srail Devletinin kurulma srecinde nemli aflamadr.
Trk Kurtulufl Savafl

flgallere Karfl Tepkiler ve Mustafa Kemal (Atatrk) Faktr
Osmanl Devletinin Mondros Ateflkesini imzalamasndan hemen sonra kimi zaman Ateflkesin farkl yorumlanabilecek st kapal maddelerinden yararlanlarak,
kimi zaman da Ateflkes hkmlerine aykr olarak Anadolu tilaf Devletleri tarafndan iflgale baflland. Osmanl Padiflah ve yneticileri bu durum karflsnda sessiz
kalp tahtn koruma derdine dflmfl, Anadoluyu/halkn yzst brakmflt. Hatta iflgallere direnifl hareketlerini isyanclkla sulamfllard. tilaf Devletleri ile iflbirlii ierisinde olan Osmanl ynetimi ve onun Anadoludaki temsilcilerinin tavr
Trk halkn ve bu halkn nderi Mustafa Kemali yldrmad. Halk, bulunduu blgenin iflgal edilmesini engelleyebilmek iin dernekler kurarak haklarn savunmaya alflt. Kurtulufl Savafl bafllarken hemen her olgu ve olanak deerlendirilmifl ve
temel saptama yaplmflt:
1. Trk toplumu tarihsel, sosyal ve kltrel yaps gerei yabanc iflgale karfldr ve bamsz yaflama geleneine sahiptir, Trk halkna gven esastr.
2. Rus Devrimi, ulusal kurtulufl savafllar iin nemli bir g yaratmfltr. Bu
gle gereklefltirilecek dayanflma Trk Kurtulufl Savaflna nemli katk
salayacaktr.
3. Byk devletler drt yllk Dnya Savaflndan sonra savaflacak durumda deildirler, bu nedenle Anadolunun ilerine uzanarak bir silahl atflmay gze alamazlar.
227
Bilindii gibi Trk Devriminin nderi ve kuramcs tek baflna Mustafa Kemaldir. O, toplumsal bilin ve kararllk asndan en yakn evresinden ok ilerideydi. Bu nedenle Trk Devriminin kuramsal ve eylemsel stratejisi onun tarafndan belirlendi ve uyguland. Ona gre Trkler Anadoludaki yaflam srelerinin tmnde, yafladklar topraklarn egemeni olmufllard. Tutsaklk dnemleri yoktu.
Kurduklar asker devlet yaplaryla aknc bir gelenei srdrmfllerdi, 300 yllk
gerileme ve duraklama dnemlerinde birok kez yenilmifller, toprak yitirmifller,
ancak boyunduruk altna girmemifllerdi.
Yerel Kongre ktidarlar Dneminden Ulusal Meclise

Anadolunun tilaf Devletleri tarafndan paylafllmasn, farkl isimler altnda yeni
devletler yaratlmasn nlemek amacyla kurulan blgesel amal derneklerin ulusal bir direnifle dnflmesinde, Yunan ordusunun zmire kartlmasna duyulan
tepkinin byk pay oldu. Bu durum birok flehirde mitinglerle protesto edildi. Kimi evreler ise yaflanan bu amazdan kurtulufl iin gl bir devletin koruyuculuu altna girmeyi isterken, bazlar da Manda ynetimini istemekteydi.
flgal tehlikesine karfl kurulan bu rgtler, gereklefltirdii kongreler (Dou
Anadolu Kongreleri: Trabzon, Erzurum, Sivas. Bat Anadolu Kongreleri: zmir, Balkesir, Alaflehir, Nazilli, Uflak, Afyonkarahisar. Trakya Kongreleri: Edirne, Lleburgaz) ve ald kararlarla bir hkmet gibi davrand.
Halkn ok iyi tanyan Mustafa Kemal, Kongreler yoluyla rgtlenen halk Sivas Kongresi (4 -11 Eyll 1919)nde bir araya getirip, stanbulun iflgali sonrasnda
Ankarada alan yeni Meclis (23 Nisan 1920)te tek at altnda birlefltirdi.
Mustafa Kemalin baflkanlndaki Byk Millet Meclisi ile nderin izindeki
Anadolu halk emperyalizme ve onun ifl birlikilerine karfl mcadele verirken; Saray ve hkmeti Trk ulusunun yok olufl belgesini ekinmeden imzalad (10 Austos 1920 Sevr Antlaflmas).
Manda: Dnya siyasi

tarihinde I. Dnya
Savaflndan sonra
kullanlmaya bafllayan bu
terim, kelime anlam olarak
Latince madatum,
Franszca manda
kelimelerinden gelmekte
olup zellikle veklet
anlamnda kullanlmaya
bafllanmfltr.
fiekil 8.1
Sevr Antlaflmas
Kaynak:
http://tr.wikipedia.
org/wiki/Sevr_
antlasmasi
1: ngiliz ve Fransz Ortaklafla flgal Blgesi, ngiliz flgalleri;

2: Yunan flgal Blgesi, Yunan flgalleri, Trk-Yunan Cephesi;
3: talyan flgal Blgesi, talyan flgalleri;
4: Fransz flgal Blgesi, Fransz flgalleri, Trk-Fransz Cephesi;
5: Ermeni flgal Blgesi; Ermeni ve Grc flgalleri; Trk-Ermeni Cephesi;
6: ngiliz flgal Blgesi
228
Trkiye Cumhuriyetinin Bamszlk Senedi: Lozan Barfl

Antlaflmas
TBMM ve Hkmeti Sevr Antlaflmasn reddettii gibi onu imzalayanlar da vatan haini sayd. Bunun zerine tilaf Devletleri Ankaraya Sevri kabul ettirebilmek iin iflgalleri geniflletmeye alflt. Anadolu Hareketi geniflleyen iflgaller karflsnda 4 cephede
de birden savafl verdi (Dou, Gney ve Bat Cephesi ile Ayaklanmalar). TBMM Hkmetinin ise Milis Kuvvetlerle dzenli orduya karfl bir baflar kazanlamayacan
grmesi ve flartlarn da alglanmas zerine dzenli orduya geildi. Kurtulufl Savaflnda, Bat Cephesinde yaplan baflarl savafllarla zafere ulaflld. tilaf Devletleri ateflkes istedi. Mudanyada yaplan grflmeler sonucunda varlan anlaflma ile savafln asker yn kapand (Mudanya Ateflkes Antlaflmas 11 Ekim 1922). Sra barfl grflmelerine gelmiflti. Mustafa Kemal bu grflmelerin zmirde yaplmasn istemekteydi.
Ancak belirlenen yer svirenin Lozan kentiydi. 20 Kasm 1922 - 4 fiubat 1923 tarihleri arasnda gerekleflen konferansn birinci blm batl devletlerin emperyalist istekleri nedeniyle sonusuz kald. Mustafa Kemalin Anadoludaki kararl atlmlar ile
barfl konferans 23 Nisan 1923te yeniden topland. Lozan grflmeleri tam anlamyla diplomatik bir taktik savaflyd. Kurtulufl Savaflnn Trkiye asndan kazanmlar,
grflmelerle en aza indirilmek isteniyor, gzda dahil her yol deneniyordu. En kk bilginin bile nem kazand bu ortamda, Trk heyetinin Ankara ile Yunanistan
balantl olarak yapt grflmelerinin tm ngilizlerce biliniyordu. Mustafa Kemal
de bu olasl biliyor ve haberleflmesini ona gre yapyordu. Bylece Lozan grflmelerinde, yalnz diplomaside deil, iletiflimde de taktik savafl verilmiflti. Nisan aynda bafllayan ikinci toplant 24 Temmuz 1923te anlaflmayla sona erdi.
Lozandan kalan birtakm sorunlar, daha sonra ikili anlaflmalarla ekonomik, siyasi, hukuki bamszlk erevesinde giderilmeye alflld. Cumhuriyetin ilanyla
bafllatlan toplumsal ilerleme ve adafllaflma mcadelesi, yokluklar ve yoksunluklara ramen srdrld. Bu, o insanlar iin sradan bir ekonomik kalknma hareketi deildi; vaktiyle adafl zamana yetiflemeyip geride kalmfl olan Trklerin bunu yakalama hamlesiyle, tm ulusa giriflilen, devrimci bir baflkaldryd. Deeri
bundan tr bykt. Cumhuriyeti kuranlar, onu yaflatp gelifltirmeye de sahip
kmfllard. Bu bir uygarlk zlemiydi. Yusuf Hikmet Bayurun 1939da yapt deerlendirmeye gre; Cumhuriyetin 15 ylda baflardklar, Osmanl mparatorluunun byklk devrinde gereklefltirdii zaferlerden daha bykt. Bu ynyle
Trk Devrimi, dnyann emperyalist devletler tarafndan paylaflld ve aralarndaki pazar atflmalarnn aralksz srd bir ortamda, ulusal bamszln korunarak nasl kalknlacan gsteren ilk uygulama oldu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Sevr Antlaflmas
SIRA sizce
SZDEhangi planlarn uygulamaya konulmasdr?
I. DNYA SAVAfiI SONRASI GELfiMELER
D fi N E L M galibiyetle kanlar, srekli bir barfl salayacak konferansn

I. Dnya Savaflndan
Pariste toplanmasn kararlafltrmfllard. Bu konferansa Balaflk Devletlere karfl
savaflmfl ya SdaO onlara
savafl ilan etmifl olan 32 devleti armfllard. Ancak sz koR U
nusu devletleri gruba ayrmfllar, bylece befl byk devlet yetkiyi kendi ellerinde toplamflt: ABD, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya. Bu devletlerin baflbakan
DKKAT
ve dfliflleri bakanlarndan oluflan Onlar Konseyi, en yetkili kurul kabul edilmiflti.
Ayrca kimi sorunlarda Japonyann dflnda teki devletlerin katld Drtler KonSIRA SZDEBafl gsteren anlaflmazlk yznden talya bir ara konferanstan
seyi ngrlmflt.
ekilince de ABD Baflkan Wilson ile ngiliz Baflbakan Lloyd George ve Fransa
N N
AMALARIMIZ
K T A P
229
Baflbakan Clamenceau dnya barfl adna kararlar almaktan ekinmemifller, bylece Bykler denen g odan oluflturmufllard.
Paris Barfl Konferans, 18 Ocak 1919da ald. Konferansa, yenilen lke temsilcileri arlmad. Konferans sonunda Almanya temsilcisi arlarak antlaflmay
imzalamas emredildi. Parisin banliys Versayda imzalanan anlaflmaya gre Almanya bir daha kendine gelemeyecek flekilde cezalandrlyordu.
Yenilen dier lkeler de benzer antlaflmalar imzalamak zorunda brakld. Osmanl Devleti ile yaplacak anlaflma konusunda, devletler paylaflm planlarnda anlaflamadndan, Londra, San Remo ve Spada ayr konferanslar dzenlendi. Nihayet yine Parisin Sevr kasabasnda 10 Austos 1920de Osmanl temsilcileri (Hadi
Pafla, Reflat Halis, Rza Tevfik - 433 Madde) tarafndan Sevr Antlaflmas imzaland.
Fakat Mustafa Kemal (Atatrk) nderliindeki Ulusal Mcadelenin baflarya
ulaflmasyla l domufl bir antlaflma oldu. Saltanatn kaldrlmas, Lozan Antlaflmas ve Cumhuriyetin ilan ile Trkiye Cumhuriyeti Devleti bamsz ve eflit koflullarda dnyadaki yerini ald.
1919 Barfl Konferansnn sonular flu flekilde zetlenebilir:
1. Avrupada yedi yeni devlet yaratld: ekoslovakya, Yugoslavya, Finlandiya,
Polonya, Estonya, Litvanya, Letonya.
2. Wilsonun halklarn kendi kaderini tayin hakk (self-determination) ilkesi
benimsenmifl gzkld. Ancak snrlar, egemen devletlerin belirledii flekilde gerekleflti. Ama yine de Avrupada milliyeti akmlarn glenmesine
zemin hazrlad. Self-determination ilkesinin pek ok farkl dili konuflan Dou Avrupada uygulanmasnn gl anlaflld.
3. Fransann srarlar zerine Almanyann ar biimde cezalandrlmas Alman halknda olumsuz tepkilere yol at ve Hitlerin iktidara gelmesinin alt
yapsn oluflturdu.
4. ABD Kongresi Versay Antlaflmasn onaylamad. Aslnda, Amerikan Kongresi nziva Politikasna baflka deyiflle Avrupann i ifllerine karflmama ilkesine geri dnmek niyetindeydi.
5. ABDnin bu tutumu, Fransay tedirgin etti ve bu nedenle Almanyay izole
etmek iin onun komflular ile ittifak antlaflmalar yapmaya bafllad.
6. Versay anlaflmasnn onaylanmamas, kurulufl fikri Wilsona ait olan Milletler
Cemiyetini zayflatt.
I. Dnya Savafl sonras Osmanl Devletinin imzalad barfl antlaflmas
SIRAhangi
SZDEsreten geerek imzalanmfltr?
ABD Baflkan Wilson ve 14 lkesi
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
1913te ABDnin 28. Baflkan olan Thomas Woodrow Wilson, Dnya Savaflna kaS Odfl
R Upolitika esas
dar Monroe Doktrini ve Ak Kap lkesi ad verilen iki ana ilkeyi
olarak belirledi. Birincisi ile Avrupa devletlerini ktadan uzak tutmaya alflrken,
dieriyle de Amerikann dfla almn salamak istedi. Bu nedenlerle de bafllanDKKAT
gta Amerikay savafltan uzak tutmaya alflt. Ancak, Alman denizaltlarnn Amerikan ticaret gemilerini 1915 ve 1917de torpillemeleri zerine Wilsonun AlmanSIRA SZDE
yaya savafl ilan istei, 50 red oyuna karfl 373 oyla kabul edildi.
nk Almanyann Orta Dou, Afrika ve Uzak Douda nemli lde nfuz sahibi olmas,
ABDnin Ak Kap lkesine byk darbe vuruyordu. zellikle
Atlantikte dolaflan
AMALARIMIZ
Alman denizaltlar Amerikan ticaret gemilerine saldrnca, denizlerdeki serbest dolaflm nlenmifl, Amerikan ekonomisi zarar grmflt.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
230
ABDnin savafla girdii srete ngiltere ve Fransa da barfl flartlar ile ilgili grfller ileri srmekteydi. Bu nedenle Wilson, Fransa ve ngilterenin barfl koflullarn kendi karlar lehine belirlemelerinden ekiniyordu. Bu ortamda, Albay Housedan barfl koflullarnn belirlenmesi srasnda ABD ulusal karlarn temsil edecek esaslarn saptanmas iin bir kurul oluflturulmasn ve bir memorandum hazrlanmasn istedi.
The City College Baflkan S.E. Mezes ve gazeteci Walter Lippmannn iinde bulunduu kurulun 22 Aralk 1917, 2 Ocak 1918 ve 4 Ocak 1918de yaynlad raporlar Wilson ilkelerini oluflturdu. Barfl koflullar konusunda tilaf Devletleri ile
Amerika arasndaki temel fark fluydu: Biri Trkiyenin tamamen haritadan silinmesini planlarken dieri paralara ayrlmfl (Ermenistan, Suriye, Mezopotamya), ancak
varln srdren bir yapy tercih ediyordu. nk ABDnin blgede ok sayda
vatandafl ve misyoner okullar bulunmaktayd.
Yaplan tm bu alflmalardan sonra ABD baflkan, 8 Ocak 1918de kendi adyla anlan ilkelerini ilan etti. Bu ilkelerin 14. maddesi flyleydi: Kk-byk devletlere karfllkl olarak siyasi bamszlk ve arazi btnl salamak maksadyla
zel anlaflmalarla bir Genel Milletler Cemiyeti teflkil olunmaldr. Bylece kurulufl
fikri ABD Baflkan Wilsondan kaynaklanan Milletler Cemiyeti, 18 Ocak 1919 Paris
Barfl Konferansnda grflld. Sonuta dnya barflnn kalc klnmas, anlaflmazlklarn barfl yoluyla zlmesi, byk devletlerin olduu kadar kk devletlerin de bamszlna ve toprak btnlne sayg gsterilmesini salamak, adalete dayal yeni bir dnya dzeni kurmak vb. amalarla 8 Ocak 1920de svirenin
Cenevre kentinde Milletler Cemiyeti kuruldu.
Ancak bir dnya rgt olarak dflnlen Milletler Cemiyeti, Wilsonun seim
yenilgisi ve yeni baflkan Hardingin, Avrupa politikasndan uzak durma ilkesini benimsemesi nedeni ile cemiyeti, ABD boyutundan yoksun brakt. Dier kanat g
Sovyetler Birlii, zaten cemiyetin dflnda brakldndan Milletler Cemiyeti, Avrupa iinde gvenlik sistemi kurmay amalayan ngiltere ve Fransann elinde kald.
zetle kurulufltaki dflnce ve amalarn aksine Milletler Cemiyeti bir Avrupa rgt olmaktan kurtulamad.
En gl devletlerin yer almadklar, alanlarn ise Milletler Cemiyetinin amac
konusunda grfl birliine varamadklar (ngiltere-Fransa) bu kurulufl, daha douflunda sakatlanmflt. flleyiflte de cemiyetin amacna uygun hareket etmedi. erisinde yer alan emperyalist devletlerin sz sahibi olduu, gsz devletlerin hakknn yenildii bir ortam olufltu. rnein, Musul 400 yllk Osmanl vilayeti olmasna
ve yaflayanlarn byk ounluunu Trklerin oluflturmasna ramen, ngilterenin
lehine kararlar verilerek ngiliz egemenliine brakld.
Grld gibi Milletler Cemiyeti pek ok eksii, sakncay beraberinde getirmekteydi ve mttefiklerin elinde yeni bir tip emperyalizm olan manda sistemini
geniflletmek amacyla kullanlyordu. Bylece Wilson ilkelerine karfl gelinmeden
emperyalist amalara bir klf bulunmufltu. Savafltan sonra kendi kendini idare edemeyecek lkelere bir vesayeti vekil tayin edilecekti. Bu, smrgeciliin I. Dnya
Savafl sonrasnn ad deifltirmifl flekli idi. Ancak Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu ve lideri Mustafa Kemalin o dnemde izledii tam bamszlk politika sayesinde Milletler Cemiyetine davet zerine ye olundu. Bu durum Milletler Cemiyeti tarihinde ilk ve tek uygulamadr.
SIRA SZDE
I. Dnya Savafl
Osmanl Devletinin imzalad Sevr Anlaflmas iin niin l
SIRA sonrasnda
SZDE
domufl bir antlaflma yorumu yaplmaktadr?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
231
ki Savafl Aras Dnem

ki savafl aras dnem, Avrupann ve sonra dnyann bir dnya savaflndan baflka
bir dnya savaflna giriflini hazrlayan dnemdir. Bir byk savafl bitiren barfl dzenlemelerinin iine, baflka byk bir savafl oluflturan unsurlarn nasl konulduu,
bunlarn savafln kfln nasl etkiledii, saldrgan devletlere karfl teki barfl
devletlerin etkili bir cephe oluflturamamalar ve Avrupal devlet adamlarnn yakn
tehdit ve tehlikeler karflsndaki aymazlklar dnemin genel karakteristiidir. Bu
dnemi iki alt dneme ayrabiliriz: Geici Barfl Dnemi (1919-1929) ve Barfln Yklmas Dnemi (1929-1939).
Geici Barfl Dnemi (1919-1929)

ABDnin Milletler Cemiyetine girmemesi ve Fransann Almanya zerinde bask
kurmak amacyla nclk ettii anlaflmalar onaylamamas zerine, Fransa Almanyay kskaca alacak flekilde ittifak anlaflmalarna giriflti. I. Dnya Savafl sonras Avrupada ve dnyann dier yerlerinde en ok ihtiya duyulan fley barflt. Ancak
Fransann tasarlad barfl, Almanya ile Sovyetler Birliinin toprak kayplar ile
Avusturya-Macaristann dalmfl hli idi.
1925te Avrupa devletlerinin imzalad Locarno Antlaflmalar btn snrlarn
gvenliini ve btn anlaflmazlklarn grflmeler yoluyla zmlenmesini karara
balyordu.
Geici Barfl Dneminin nemli konularndan birisi silahszlanma meselesiydi.
Baflkan Wilsonun yer verdii silahszlanma meselesi syle idi: gvenliin gerekleri gz nnde tutularak, silahlanmalarda en byk indirimler salanmaldr.
Bu dflnce Milletler Cemiyetinin 8. maddesinde de ayn flekilde yer ald. Silahszlanmayla ilgili yaplan ilk giriflim Washington Deniz Silahszlanmas Konferans idi.
ABDnin buradaki amac Uzak Douda giderek glenen Japonyann snrlandrlmasyd. Kasm 1921de bafllayan ABD-Japonya grflmeleri bir dizi anlaflmann imzalanmasyla 6 fiubat 1922de sona erdi. Silahszlanma ile ilgili dier bir giriflim Londra Deniz Silahszlanma Konferans idi. Burada daha nce Washingtonda byk
gemiler iin getirilen kstlamalar kk gemiler iin de getirilmeye alflld.
Dnemin en nemli geliflmesi ise Fransa Dfliflleri Bakan Briand ile ABD Dfliflleri Bakan Kellogun karfllkl teklifleri zerine geliflen savafl bir ulusal politika
arac olarak kullanmaktan vazgeme taahhdnn tm dnya devletlerince imzalanacak ok tarafl bir anlaflmada yer almas dflncesiydi. Bu iki devletin giriflimleri sonucunda 27 Austos 1928de ilk nce 9 devlet (ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Polonya, Belika ve ekoslovakya) arasnda imzalanan
Briand-Kellog Pakt veya Paris Paktna gre; bu lkeler anlaflmazlklarn savafl
yoluyla zmeyeceklerini ve her zaman barfl giriflimleri n planda tutacaklarn
taahht etmekteydi.
Tm bu barfll giriflimlere ramen, devletlerin silahlanma sreleri de belirli
bir gizlilik altnda srdrlyordu. Nitekim 1920li yllarn sonunda Locarno ve Briand-Kellog Anlaflmalar, Milletler Cemiyeti, Fransa-Almanya grfl ayrlnn sona
erdirilmesi, cemiyet toplantlar ve refahn genel olarak yeniden salanmas, uluslararas iliflkiler ynnden Dnya Savaflnn nihayet sona erdiine iflaret ediyor gibi grnyordu. Ancak bir iki yl daha getikten sonra, maliye ve sanayi alanlarnda yaflanan knt, bu uyumu sarsmfl ve Japon, Alman, sonralar talyan milliyetilerinin mevcut dzene ynelttikleri elefltirilerle etkileflim iine girmiflti. Korku,
nefret ve gvensizlik gitgide artyor, ekonomik ve siyasal krizler oalyordu. Bu
Locarno Antlaflmalar (16

Ekim 1925): Almanya
Baflbakan Stresemann
1925 fiubatnda Fransa,
ngiltere, talya ve Almanya
arasnda bir saldrmazlk
pakt imzalanmas teklifiyle
bafllayan grflmeler, 16
Ekim 1925te svirede
Locarno Antlaflmalarnn
imzalanmasyla sonuland.
Belgelerden biri Almanya,
Belika, Fransa, ngiltere ve
talya arasnda olup
Almanya-Fransa, AlmanyaBelika snrlarn
kesinlefltiriyordu. Yine befl
devlet arasnda imzalanan
dier anlaflmayla da
ngiltere ve talya birinci
anlaflmay garanti altna
alyordu. Birinci ve ikinci
belgelerle Almanyann
sadece bat snrlar sz
konusuydu ve Almanya
sadece bu snrlar hakknda
garanti vermifl, ancak dou
snrlar yani Polonya ve
ekoslovakya ile ilgili bir
garanti vermemiflti. Fransa
yine ayn gn Polonya ve
ekoslovakya ile imzalad
anlaflmalarla bunlarn
Almanya ile olan snrlarna
garanti verdi. Bu
anlaflmalar, Almanyay
tekrar uluslararas ifl
birliine sokmas
bakmndan iki savafl aras
dnemin nemli bir dnm
noktasdr.
232
karmafla ve dzensizlik totaliter rejimlerin geliflmesi iin elveriflli ortam oluflturdu.

Bunun sonucunda ksa bir sre iinde Rusya, talya, Almanya ve spanyada totaliter rejimler iflbaflna geti.
Rusyada Bolflevik Devrimi/arlktan Sovyet Rusyaya

13 fiubat 1917de Rusyann baflkenti Petrogradda alk eken insanlarn zellikle
de kadnlarn nclnde Barfl ve Ekmek diye bafllayan ayaklanma, ksa zamanda lke geneline yayld. 300 yllk Rus arl, baflkentinde younlaflan kitle eylemleriyle birka gn ierisinde ykld. fiubat Devriminden sonra Kerenski baflkanlnda Bolfleviklerin katlmad geici bir hkmet kuruldu. Ancak geici hkmetin kendini iktidar yapan kitlelerle giderek ban koparmas ve dzeni salama adna onlarn karflsnda yer almasyla, Bolfleviklerin nderliinde ekim ayndaki ayaklanma ile Paris Komnnden sonra ilk kez bir sosyalist iktidar kuruldu.
Ekim Devriminden hemen sonra bir dizi ekonomik, sosyal ve idari dzenlemeler getirildi. Toprak mlkiyeti kaldrld. zel iftlikler devletlefltirildi. fliler 8 saatlik ifl gnne kavufltular. Ancak savafl srecinin lkeyi olduka ypratmas nedeniyle 1919 bafllarnda rnlere devlete el konulmaya baflland (Savafl Komnizmi). Leninin lmnden sonra Stalin iktidara geldi (1924). zellikle Trokinin
yurt dflna srlmesiyle bafllayan sre, gelecek 10 ylda, idam, hapis ve toplama
kamplaryla donatlmfl parti ii, kanl bir i hesaplaflmann bafllangc oldu. Hibir
devrim kendi evlatlarn bu lde yememiflti.
1927-1937 arasndaki on yl, politik basknn yannda dev boyutlu sosyal ve
ekonomik atlmlarn gereklefltirildii bir dnemdir. Bu dnemde temel kalknma giriflimi grlr: iftliklerin kolektiflefltirilmesi, hzl sanayileflme ve eitimde
devrim. Geliflmifl kapitalist lkeler 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn ykc etkileriyle uraflrken, Sovyetler Birlii bu alanda flaflrtc bir geliflme salad.
1920lerin alk ve yoksulluk altndaki bu kyl lkesi, 20 yl iinde ABDden sonra dnyann ikinci byk sanayi lkesi haline geldi.
talyada Faflizm 1928-1939

Faflizm: talyanca fascio
szcnden gelmektedir.
Bu szcn asl anlam
ubuk demeti badr.
Mecazi olarak ise siyasal
birlik anlamnda kullanlr.
Aslnda siyasal ilkelere
dayanmamaktadr. Devlet
otoritesini salamlafltrmak
ve zaferden elde edilen
sonular korumak amacyla
hareket eden siyasal bir
akmdan baflka bir fley
deildir. Bunun dflnda
balanmak istedii siyasal
kurallar ulusalclk ve
emperyalizmdir, bir tr sa
otoriter idare biimidir.
Sovyet Rusyadan sonra I. Dnya Savaflnn ortaya kard yeni rejimlerden biri
de talyada faflizm olmufltur. Faflizm, bir kuramdan daha ok bir eylem biimi olarak bafllamfl, faflistler iktidara getikten sonra kuramlarn gelifltirmifllerdir.
Mussolini belirli bir sre ierisinde iktidar ele geirdikten sonra, faflizmin bir
felsefeye gereksinimi olduuna karar verdi. Bu grevi de uzun sreden beri Hegelci felsefenin talyan okuluyla zdefllefltirilen Giovanni Gentileye verdi. Gentilenin elinde hazr Hegel devlet kuram vard ve ok zaman olmadndan bunu
kulland. Mussolini Gentilenin kendisine sunduu neriyi ald ve sonu olarak
talyan faflizminin kuramnn, bir devlet kuram, devletin stnlnn, kutsallnn ve her fleyi kapsar oluflunun kuram olduunu ileri srd.
Politik terrn egemen olduu faflist dzen, ifl gc ile sermaye, endstri ve tarm
Ulusal Uyuflum (Armoni) ad verilen ve byk sermaye gruplar ile toprak sahiplerinin
belirleyici olduu korporasyon rgtlerinde bir araya getirdi. Daha sonra Mussolini
Aflr Faflist Kanunlar adyla bilinen yasalar kard. Bu yasalar btn demokratik hak
ve zgrlkleri kaldryor, sansr ve diktatrl getiriyordu. talyan hkmeti ve Faflist Parti birlefltiriliyor; bylece Mussolini talyann tek hkimi oluyordu. Mussolini, snrsz bir zgrlk ierisinde devlet kurumlarn zellefltirerek talyan halkn sonu kanla bitecek bir maceraya srklerken, ayn yllarda Mustafa Kemal Atatrk, yoksul Anadoluda devletilik yoluyla mucizeler yaratyor, sosyal bir halk devleti kuruyordu.
Youn devlet destei ve yksek gmrk duvarlaryla korumaya alnan sanayi

retiminde belirli artfllar oldu ama bu artfllar talyay zengin bir sanayi lkesi haline getirmeye yetmedi. Dfl pazar yetersizlii kronik bir sorun halinde basksn
srdrd. Bu nedenle1923te Yugoslavyadan Fiume, 1927de Arnavutluk ve Libyann smrgelefltirdii Habeflistan iflgali gereklefltirildi. Tm bu emperyalist giriflimler yetmiyormufl gibi, 1934ten sonra youn bir silahlanmaya gidildi. Ekonomi
bu geliflmelerle ksa srede canlandysa da talya ve dnya kendini byk bir atflmann iinde buldu.
Almanyada Nasyonal Sosyalizm (Nazizm)

Nazizmin kurucusu Adolf Hitler, evlilik dfl bir iliflkiden 1886 ylnda bir snr kynde dodu. Btn yre halk gibi o da kaba, zevklerine dflkn, karanlk yaflantl biriydi. Salksz bir aile ortamnda sevgisiz, dengesiz iliflkiler iinde byd. 16
yaflnda okulu brakt. Ailesi zor durumda olmasna ramen bir ifle giremedi. Yoksulluk yllar ierisinde Yahudi dflmanl, aflr milliyeti ve rk dflnceler edindi. Mnihte fli Partisi adl kk bir milliyeti gruba girdi ve bu partinin adn
1920de Nasyonal Sosyalist Parti olarak deifltirerek baflna geti. Bu parti yeni
adyla 1920-1924 arasnda toplumda giderek sivrildi. Hatta Hitlerin 1923te Mussolinin Roma Yryfl benzeri, Berlin Yryfln dzenlemesi onun tutuklanmasyla sonuland. 5 yl ceza ald ve Mein Kmpf (Kavgam) adl kitabn burada yazd. 1924-29 yllar arasnda bu nedenle parti zayflad. 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn tm dnya gibi Alman ekonomisini de olumsuz etkilemesi, daha Dnya Savaflnn olumsuz koflullarn zerinden atamayan Almanyada kaos ortam yaratt. Bu durumdan kendi ve parti karlarna yararlanmak isteyen Hitler, partide
militarist bir rgtlenmeye giderek Hcum Ktalar (SA) ve Muhafz Ktalar (SS)
oluflturdu. Naziler, Komnist ve Sosyal Demokrat Parti taraftarlarna, iflilere, Yahudilere, bunlarn binalarna, yayn organlarna saldrarak sokak egemenliini ellerine geirdi. Ekonomik buhranla birlikte ortaya kan iflsizlik ve durgunluk, halkn Nazi Partisine destek vermesini salad. 1928 yl seimlerinde 810.000 (%2) oy
alp sadece 12 milletvekiline sahip olan parti, 1930 seimlerinde oy orann %18,3
(6.409.000 oy)e ykselterek 107 milletvekiliyle parlamentoda ikinci byk parti
haline geldi. 1932 seimlerinde Hcum Ktalar (SA)nn ar bask ve terrne ramen Naziler yine ounluu salayamad. Ancak oy ve milletvekili (13.745.000 oy230 milletvekili) saysn artrarak Almanyann en byk partisi oldu. Hitler, parlamento ounluunu ele geirmek iin bir kez daha (Kasm 1932) seime gittiyse
de amacna ulaflamad. Ancak Cumhurbaflkan Hindenburg 30 Ocak 1933te baflbakanl kendisine verdi.
Devlet gcn ele geiren Hitler bir kez daha seime gitti. Bask, fliddet ve terr altnda gereklefltirilen bu seimde (5 Mart 1933) de ounluu salayamad.
Ancak yine de oy oran ve milletvekili saysn artrd (%44 oy-288 milletvekili). Bu
seim Almanyann son ok partili seimiydi. Hitler 1933te tutuklattrd Komnist
ve Sosyal Demokrat milletvekillerinin olmad Reichstag (Meclis)dan, Hcum Ktalar (SA) ve Muhafz Ktalar (SS)nn tehditleri altnda 4 yl iin olaanst yetkileri istedi ve Tam Yetki Yasas olarak tanmlanan yasay kabul ettirdi. 1934de Hindenburgun lm zerine, hkmet baflkanlnn yannda, devlet baflkanln da
alarak Almanyann Fhreri hline geldi. Daha sonra btn partileri yasaklayarak
diktatrln kurdu. Bylece 1945e kadar srecek Nazi iktidar bafllamfl oldu.
Hitler, i politikada Nazilere tam teslimiyet dflnda hibir fleyi tanmyordu. Ayrca
saf Alman rkn Yahudiler, Slavlar ve dier dflk rklardan temizleyerek olufltura-
233
234
bilecei dflncesiyle toplama kamplar, frnlar ve srgnlerle amacna ulaflmaya

alflyordu. Dfl politikada ise aflamal bir plan uygulamaktayd:
I. Almanyann Versay Barfl Antlaflmasnn snrlayc ar koflullarndan kurtarlmas,
II. Almanyann dflnda yaflayan btn Almanlarn birlefltirilmesi: Tek Ulus, Tek
Devlet ilkesinin gereklefltirilmesi,
III. Hayat Sahas (Lebensraum) teziyle Almanyann refah seviyesinin artrlmas.
Hitlerin ismini koyduu bu tez, Almanyann emperyalist bir politika srdreceinin en belirgin iflaretiydi.
Japonya
Japonya I. Dnya Savaflndan sonra, Uzak Dounun en gl devleti haline geldi. Bu srete ngilterenin destei de nemliydi. Nitekim Uzak Douda Rus ve
ABD yaylmasna karfl ngiltere Japonyay bir denge unsuru olarak grmekteydi.
Ancak, bir sre sonra Japonyann in zerindeki emperyalist istekleri/planlar yznden ngiltere ile iliflkileri bozuldu.
1930lardan itibaren dnyadaki dengeleri gzeten Japonya Uzak Douda yaylmaya bafllad ve nce Manuryay iflgal etti ve blgenin denetimini 1932de eline
ald. Bu ortamda ne ABD ne Sovyet Rusya ne de Milletler Cemiyeti bir fley yapamad. Durumdan yararlanmak isteyen Japonlar, in ile savafla giriflti ve ABDnin
protestolarna aldrmayarak, inin i ksmlarna doru ilerledi. Japonyann blgedeki stnl ele almas, Pasifikteki g dengesini bozdu. Japonyann blgedeki
artan etkisinden rahatsz olan ABD baflta olmak zere Sovyet Rusya ve ngiltere,
ine yardma baflladlar. Blgedeki gerilim II. Dnya Savaflnn 2. ylnda, Japonyann ABDnin Pasifikteki deniz ss Pearl Harbora hava saldrsyla en st dzeye ulaflt.
1929 Dnya Ekonomik Bunalm

ki dnya savafl aras dnemin en nemli ekonomik geliflmesi Byk Buhran ad
verilen ve tm dnya lkelerini etkileyen ekonomik bunalmdr. Ekonomik bunalmn baz unsurlar, baflta Avrupa olmak zere birok lkede var olmasna ramen
krizin bafllangcnda, dnyann birka nemli ekonomi ve ticaret merkezlerinden
birisi olan New York Wall Street Borsasnn kfl rol oynad. Kriz ABDden btn dnyaya yayld. I. Dnya Savaflndan sonra ABDnin alacaklarndan vazgemesine ramen refah seviyesi olduka yksekti. Ancak bu durum tm sektrler iin
geerli deildi. rnein 1921-1925 aras retim %26 artarken, maafllar %14 orannda artt. Maafllar zaten yetersiz olan halk, tketim olanaklarn kstlad. Halkn alm
gcnn gerilemesine ramen krlar hl byk boyutlara ulaflmaktayd. Bu nedenle ellerinde youn sermaye birikimi olan zenginler, retim sektr yerine paralarn borsaya yatrmaya baflladlar. 1925lerden itibaren borsadan ok yksek krlar elde etmeye baflladlar. Borsann lgn artfl onu ekonomik gereklerin dflna
tafld. Borsadaki hisse fiyatlar drde katlanrken retim iki katna bile kamad.
Mill gelir ise sadece 1/3 orannda artabildi. Kk bir karflklk bu kttan flatoyu
yerle bir edebilirdi. 1929un yaznda Amerikal yetkililer kredileri kstlamaya karar
verdiler. Bu da kfl iin psikolojik ortamn yaratlmasn salad. kfl 23 Ekim
1929da patlad. Birbirini takip eden 22 gn ierisinde kurlar kt, 12 milyon hissenin satfla sunulduu 24 Ekim Kara Perflembeden sonra 29 Ekim Kara Salda bu
rakamlar 16 milyonla rekor dzeye ulaflt. Birka hafta iinde hisse fiyatlar %40 orannda dflt. Pek ok kifli iflas etti, ifl yerleri kapand ve Amerikan ekonomisi fel
235
oldu. Amerikan krizinin etkileri, dalaca gne kadar gdml bir ekonomi taraftar olan Rusyann dflnda, btn dnyay etkiledi. Bunda iki temel faktr belirleyici rol oynad: Ham madde fiyatlar ve Amerikan sermayesine bamllk.
Amerikan ekonomisindeki buhran, Amerikann ithalatn azaltmas, dier devletlere verdii borlar geri istemesi ve yeni krediler almasn durdurmas sonucunda Avrupada da hzla yayld. Kriz ilk nce Amerikan sermayesine baml
Avusturya gibi lkeleri vurdu. Buradan Avusturya bankalar ile iyi iliflkileri olan Almanyaya srad. Almanyann deme glne dflmesi ile ondan alacaklar savafl tazminatlar zerinden plan yapan ngiltere ve Fransann krize girmesine neden oldu. ABD hkmeti, Avrupa lkelerinin, savafl borlarnn ertelenme isteini
geri evirince ekonomik buhran daha da younlaflt. Artk hkmetler borlarn
deyemez, btelerini denklefltiremez hle geldi. Tarm ve ham madde fiyatlarnn
dflfl ile fabrikalar birbiri ardnca kapanmaya bafllad ve ekinler tarlalarda rmeye terk edildi. Ekonomik bunalmdan kfl iin eflitli yollar denendi. thalat
azaltld. hracat artrlmaya alflld. Devletler kendi rettikleri rnlerinin rekabet
gcn koruyabilmek iin gmrk duvarlarn ykselttiler. retimde Kota Sistemi,
tketimde Karne Sistemi uygulanmaya baflland. Birok sanayileflmifl lke ticareti
artrabilmek iin ulusal paralarnn deerini dflrdler. rnein 1934te ABD, dolarn deerini %41 orannda devalasyona tabi tuttu. Tm geerli paralarn deerlerini ayn anda dflrmesi, yntemi etkisiz hle getirmekle beraber, uluslararas
geerlilii olan paralarn -sterlin, dolar, frank- savaflna da dnflt.
Ekonomik bunalmn yaratt iflsizlik, alk, yoksulluk genifl halk kitlelerinin
otoriter ynetimlere eilimlerini artrd. Bu toplumsal durumun yaratt siyasal sonu ise diktatrlklerin kurulmas oldu. Bylesi ortamda halka ekmek ve ifl vaadeden diktatrler, a kitlelerin desteini kolayca elde etmifller ve II. Dnya Savaflnn
en belirleyici rollerini paylaflmfllard.
Ekonomik bunalma ynelik baz belirtiler olmasna ramen, Dnya
BunalSIRAEkonomik
SZDE
mn bafllatan asl olay nedir?
KNC DNYA SAVAfiI

Savafln Nedenleri
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
1. I. Dnya Savaflndan sonra galip devletlerin dayatmalaryla oluflan flartlar

ar antlaflmalar,
DKKAT
2. I. Dnya Savafl sonras emperyalist karlar dorultusunda izilen yeni snrlar (Milliyet ilkesinin gz nnde bulundurulmamas),
SZDE
3. Milletler Cemiyetinin barfl koruyacak, savafl nleyecekSIRA
yapya
sahip olmamas,
4. Almanyann her frsattan yararlanarak Versay koflullarn
esnetmesi,
AMALARIMIZ
5. talyada faflizmin, Almanyada nazizmin ortaya kfl,
6. Militarist eilimlerle birlikte emperyalist dflncenin de artmas (Irklk ve
saldrganlk),
K T A P
7. Avrupa lkelerinde, Mussolini ve Hitlere istediklerini vererek yatfltrma politikasnn baflarszl,
8. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm ve korumac ekonominin
yksek
T E L E Vgetirdii
ZYON
gmrk duvarlarnn devletleraras rekabete ve srtflmelere yol amas,
9. Hitlerin Hayat Sahas (Lebensraum) ve Almanyay dnyann hkimi yapma
aba ve arzusu (Hkimiyet hrs),
N N
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
236
10. Savaflan taraflarn Mihver Devletleri: Almanya, talya, Japonya; Mttefikler:

ngiltere, Fransa, ABD, SSCB fleklinde bloklaflmas.
Savafln Bafllamas
23 Austos 1939da Hitler ve Stalin arasnda yaplan Almanya ile Sovyetler Birlii
saldrmazlk anlaflmasndan bir hafta sonra, Almanyann 1 Eyll 1939da Polonyay iflgaliyle savafl bafllad. Hitlerin Fransa ve ngilterenin birlikte verdikleri ltimatomu reddetmesiyle, bu iki devlet Almanyaya savafl ilan etti (3 Eyll 1939). Polonyann durumu SSCByi harekete geirdi. Sovyet ordular 17 Eyllde Polonya snrn aflarak Alman-Sovyet Antlaflmasnda (23 Austos 1939) kendilerine ayrlan
yerleri iflgale bafllad. Dou snrn gvenlik altna alan Almanya batya yneldi.
Danimarka, Norve, Hollanda, Belika ve Lksemburgu iflgal etti. Alman ordular
ksa sre ierisinde Parise girdi. Yaplan ateflkesle Fransann kuzeyi Almanyann
denetimi altna alnd.1941 ylna gelindiinde Almanya, Avrupann byk ksmna Balkanlara, Dou Akdenize ve Ege Denizine egemen olmufltu.
Uzak Dou ve Japonya

Batda Almanyann genifllemesi srerken Japonya Uzak Douda bir sreden beri
bafllatt yaylmac politikalarna hz verdi. Amac, Pasifik mparatorluunu kurmakt. Fakat bu noktada ABD ve Sovyet Rusya ile karlar atflmaktayd. Japonya,
Sovyet Rusya ile olan anlaflmazln, 13 Nisan 1941de Moskovada bir Tarafszlk
ve Saldrmazlk Anlaflmas ile giderdi. Bylece batsn gvenlik altna ald.
Uzak Dou savafl ise Japonyann ABDnin Hawaiide Pearl Harbourda bulunan deniz slerini bombalamasyla bafllad ve hzla geniflledi.
Savafln Sonucu
1943ten sonra savafl Almanyann aleyhine dnd. zellikle mttefiklerin Normandiya karmas ile Alman dflfl bafllad. Uzak Douda ise Japonya, ABDnin
6 Austos 1945te Hiroflimaya, 9 Austos 1945te Nagasakiye atom bombas atmasyla kaytsz flartsz teslim oldu. 1945 ylnda mihverin tamam (Almanya-Japonyatalya) ne srlen flartlar kabul ederek savafltan ekildi.
fiekil 8.2
Mussolini ve
Hitlerin Sonu
Kaynak: Holmes, R.
(2000). World
War II in
Photographs,
London.
II. Dnya Savafl Sras ve Sonrasnda Yaplan Toplantlar

Yaklaflk alt yl sren, milyonlarca insann can kaybna, bir o kadar insann sakat
kalmasna ve hatta atom bombas nedeniyle uzun bir sre psikolojik bunalmlara
neden olan II. Dnya Savafl daha sona ermeden savafl sonras durumlar iin konferanslar yaplmaya bafllanmflt.
Atlantik Demeci/ Bildirisi (14 Austos 1941)

ABDnin daha savafla girmeden nce, savafl sonras dzenle ilgili olarak hazrlamfl
olduu bu bildiri 14 Austos 1941de ABD Baflkan Rooswelt ve ngiltere Baflbakan Churchill tarafndan Atlantikte bir savafl gemisinde imzaland. 1 Ocak 1942de
Washingtonda 26 devlet tarafndan imzalanan deme flu flekilde zetlenebilir:
- ABD ve Byk Britanya, topraklarn geniflletmek istememektedirler.
- Toprak (snr) deifliklii arzu edilmemektedir.
- Her ulus kendi istedii hkmet biimini seebilecektir.
- Btn devletler dnya ticaretine eflit bir flekilde katlabilecektir.
- Uluslararasnda ekonomik anlamda tam iflbirlii istenmektedir.
- Deniz ve okyanuslarda serbest dolaflm (ticaret).
- Nazi istibdadnn yklmasndan sonra, btn uluslarn gvence iinde yafladklar bir barfln salanmas.
Kazablanka (Casablanca) Konferans (14-24 Ocak 1943)

Bu konferans Rooswelt ve Churchill arasnda yapld. Toplantya Stalin davet edilmiflse de gelemedi. Konferansta flu karar alnd: Rusya zerideki basky hafifletmek iin Sicilyaya karma yapmak ve Balkanlarda yeni bir cephe amak iin Trkiyeyi savafla katlmaya ikna etmek. Konferans, mttefiklerin siyasi birliini salayamamakla birlikte stratejik ynden uyum saladklar bir toplant oldu.
Washington Konferans (12-16 Mays 1943)

Rooswelt ve Churchillin katld bir konferanstr. Konferansta flu kararlar alnmfltr: talyann iflgal edilmesi; Trk havaalanlarndan yararlanlmas (savafla katlmas); ikinci cephenin Fransada almas; savafl sonras barfl koruma sorumluluunun ABD, ngiltere, Sovyet Rusya ve ine verilmesi.
fiifre ad dolaysyla Trident Konferans da denilen bu toplantda ayrca, bu drt
devletin oluflturduu Dnya Konseyine bal olmak zere Avrupa, Amerika ve
Uzak Dou Blge Konseyleri oluflturulacaktr. Avrupa, Tuna, Balkan ve skandinav
federasyonlarndan oluflacak bir konfederasyon kurulacaktr. Trkiye de Balkan
federasyonuna dahil olacaktr.
Quebec Konferans (11-12 Austos 1943)

Savafln ortalarnda yaplan bu toplantda Churchill ve Rooswelt, Almanyann silahszlandrlmasn ve kontrol altna alnmasn; Trkiyenin savafla sokulmasn;
ikinci cephenin Balkanlarda almasn grfltler. Ancak ikinci cephenin Fransada almas kararlafltrld.
Moskova Konferans (19 Ekim-1 Kasm 1943)

ABD, ngiltere, Sovyet Rusya ve in dfliflleri bakanlar 19 Ekim 1943te Moskovada, savaflta meydana gelen son geliflmeleri grflmek ve savafl sonras Almanyann durumunu deerlendirmek amacyla bir araya geldi. Konferansta ayrca Trkiyeye hemen savafla katlmas iin bask yaplmas kararlafltrld. Ayrca devletin hkmet baflkanlar arasnda bir konferansn yaplmas da kabul edildi.
Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943)

Moskova Konferansnda devlet arasnda bir zirve yaplmasna karar verilmiflti.
Ancak yer konusunda anlaflmaya varlmadndan, sonradan Tahranda karar kln-
237
238
d. ABD, ngiltere ve Rusyann devlet baflkanlarnn yapaca toplant ncesinde

Roosvelt ve Churchill grflmeye karar verdiler. Uzak Dou sorunlarnn da grfllecei bu toplantya in Devlet Baflkan an Kay fiek de arld. Konferansda
herhangi bir karar verilmeyip, sadece grfl alflverifli yapld. Toplant bu ynyle
de Tahran Konferansnn hazrl niteliindeydi.
Tahran Konferans (28 Kasm-1 Aralk 1943)

Dfliflleri bakanlarnn Moskova Konferansnda, devletin hkmet baflkanlarnn
toplanmasna karar verilmiflti. Ancak toplantnn yeri uzun sren grflmelere neden oldu. Dflnlen yerler Ankara, Badat ve Tahran idi. Stalinin Rus iflgali altnda bulunmayan bir yere gitmek istemediinden, srar zerine toplantnn Tahranda yaplmas kararlafltrld. Churchill, Rooswelt ve Stalinin bir araya gelmesiyle oluflturulan toplantda savafl ve savafl sonras dzen ele alnd. Trkiyenin savafla sokulmas; ikinci cephenin almas; savafltan sonra barfln korunmas iin uluslararas bir rgtn kurulmas kararlafltrld. Ayrca Trkiyeye bask yapmak amacyla Boazlar statsnn deifltirilmesi konusu da ortaya atld. Fakat grfl birliine varlamad. Tahran Konferansnn nemli sonucu, zafere yaklaflldka mttefikler aras grfl ayrlklarnn giderek belirginleflmeye bafllamasyd.
Dumbarton Oaks Konferans (21 Austos-7 Ekim 1944)

14 Austos 1941de Atlantik Bildirisinin yaynlanmas ve arkasndan Mihver Devletlerine karfl savaflan 26 devletin 1 Ocak 1942de Birleflmifl Milletler Bildirisini
imzalamas zerine Moskova Konferansnda daimi bir barfl rgtnn kurulmas
zerinde anlaflmaya varld. Bu geliflmeler zerine silahl anlaflmazlklar ortadan
kaldrmak ve kalc barfl salamak amacyla Washingtonda Dumbarton Oaks
Konferans topland. Konferansn ilk aflamas ABD, ngiltere ve Sovyetler Birlii
temsilcileriyle; ikinci aflamas Sovyetler Birlii yerine in temsilcisinin katlmasyla,
ABD, ngiltere ve in arasnda yapld. Bu deiflikliin nedeni, Sovyetler Birliinin
henz savafl ilan etmedii Japonyaya karfl savaflan in ile ayn konferansta bulunmak istemeyifli idi.
Grflmelerde Milletler Cemiyetiin barfl koruyamamas da gz nnde bulundurularak, kurulmas tasarlanan yeni rgtn yaps, grevleri, iflleyifli hakknda
uzun tartflmalar yapld. Sonuta konferansa katlan ABD, ngiltere, Sovyetler Birlii ve in ortak bir metin zerinde anlafltlar ve bunu Dumbarton Oaks Konferans nerileri olarak akladlar. Bylece Mttefik Devletler, uzun sre devam eden
grflmeler sonucunda, savafltan sonra barfl kuracak ve srekli klacak, kendi
kontrollerinde bir uluslararas daimi barfl rgtnn kurulmasnda nemli bir aflamaya gelmifl oldu. Aralarnda anlaflmaya varlmayan sorunlar da vard, ancak bunlar daha sonra ki konferanslara brakld.
Yalta Konferans (4-11 fiubat 1945)

byklerin (ABD, ngiltere, Rusya) bir araya geldii bu toplantda savafl sonras dnyann alaca biim zerinde duruldu. Savafl srecinde gzlerden saklanan
gizli dflnceler barfl dzeninin srecinde yavafl yavafl aa kt. Her devlet
de kendi ama ve tasarlarn gndeme getirmeye bafllad. Bu nedenle Yalta Konferans 1815 Viyana Konferansna benzetilebilir.
Konferansta Trkiye ile ilgili olarak Montreux (Montr) Boazlar Szleflmesinde yer alan boazlarn statsnn Rusya lehine deifltirilmesine ve durumun
Trkiyeye bildirilmesine de karar verildi.
Konferans, Byk ttifakn sonunu getirdi ve bundan sonra ittifak devletleri

arasnda rekabet ve mcadele bafllad.
Potsdam Konferans (17 Temmuz-12 Austos 1945)

Savafln sona ermesi birok sorunu da beraberinde getirdi. Sorunlarn zm iin
byk devlet temsilcisi Berlin yaknnda Potsdamda bir araya geldi. Birok konunun (Polonya, Almanya, Avusturya, talya, spanya, ran, Boazlar vs.) grflld toplantda, Almanya drt blgeye ayrld. Bu blgeler ABD, ngiltere, Fransa
ve Rusya tarafndan ynetilecekti. Dou Prusya, Rusya ve Polonya arasnda blflld. Almanyann sanayisinin azaltlmasna ve ordusunun lavedilmesine karar
verildi.
II. DNYA SAVAfiI SONRASI GENEL DURUM

Avrupa
II. Dnya Savafl sona erdiinde dnyada artk barfln egemen olaca sanlmflt.
nk savafl sonunda Avrupa lkeleri tam bir knt ierisindeydi. Almanya ise,
bir enkaz durumundayd. Ekonomisi ve sanayisi kmfl, halk flaflkn bir durumdayd. Savafltan sonra Avrupann gcn yitirmesiyle dnya politikasna iki yeni
kuvvet, ABD ve Sovyet Rusya yn verir olmufltu. Sovyet Rusyann etkinlii ile yine dnya politikasnda ideoloji n plana kmfl oldu. Sovyet Rusyann komnist
dzen ve ideolojiyi yayma giriflimlerine ABD de Truman Doktrini ve ardndan
Marschall Plan ile engel olmaya alflt. Bu da iki kutuplu dnyada souk savafln
bafllangc oldu.
Bu dnemin en nemli geliflmelerinden biri smrgeciliin tasfiyesidir. 19.
yy.da Japonyann gereklefltirdii kalknmay, 20.yy.n ilk eyreinde Anadoluda
Mustafa Kemal Atatrk nderliinde Anadolu halknn da farkl bir adan (bamszlk savafl ile) gereklefltirmesi Asyal ve Afrikal uluslara rnek oldu. II. Dnya
Savaflndan sonra bu uluslar bamszlk iin ayaklanmaya bafllad. En azndan fiil emperyalizmin sonu geldi.
II. Dnya Savafl sonras dnemin bir baflka nemli geliflmesi ise ABD nclnde NATOnun kurulmasdr (Kuzey Atlantik Pakt, 1949). Buna Sovyet Rusyadan cevap gecikmedi; ekonomik iflbirlii ve koordinasyonu salayacak COMEKON ve Varflova Pakt (1955) kuruldu.
Japonya ve in
II. Dnya Savaflnda atlan iki atom bombas ile maddi ve manevi bir knt yaflayan Japonya bu travmay hemen atlatarak, ksa srede demokrasi ve sanayi hamlelerini gereklefltirdi. Siyasi ve ekonomik alanda atlan doru admlarla mucizevi
bir flekilde kalknarak dnyann en zengin ve gl devletleri arasna girdi. inde
ise II. Dnya Savaflnn hemen sonrasnda i savafl bafllad. 1950lerden sonra Mao Tse Yung liderliinde komnist bir rejim kuruldu.
Orta Dou
Savafl sonras dnemde Avrupada karfllkl barfl dnemi egemen olurken Orta Dou, sonular sonraki yzyllarda da devam edecek trajedi dnemine srkleniyordu.
I. Dnya Savafl iinde ngiltere Dfliflleri Bakan Balfourun yaynlad deklarasyonla Filistine Yahudi g hzland. Bu sre Hitlerin iktidaryla birlikte byk rakamlara ulaflt. Birleflmifl Milletlerin 1947de ngilterenin nerisiyle Filistini
239
240
iki devlete ayrma plan Orta Douyu iyice gerdi. Sonunda 14 Mays 1948de srail devleti kuruldu ve Orta Douda artk sular hi durulmad. lk Arap-srail savafl
1948de kt ve 1949da srailin zaferiyle sonuland. Bu arada Sovyetler Birlii de
Orta Douda Msr ile iflbirlii ierisine girdi. Ancak, akln galip gelmesiyle yeni bir
savafl durumunun kysndan dnld. Bununla birlikte ABD ve Rusya, Orta Douda karfl karflyayd.
Sonu olarak II. Dnya Savaflndan sonra dnya yeni geliflmelerle birlikte (Kba Krizi, Orta Dou vs.) nc bir dnya savaflnn efliine gelmifl, ancak saduyunun galip gelmesiyle buna izin verilmemifltir. Dnya bylesi gergin bir flekilde
15 yl geirdi. Bu dneme Souk Savafl Dnemi (1945-1960) denildi. Souk Savafl
Dneminin uygarlk tarihi asndan en nemli zellii ise bu dnemde Asya ve
Afrikadaki smrge uluslarn bamszlaflma srecine girmeleri oldu. Bu lkelerin
rnek alacaklar dier lkeler de gelecek 15 ylda bamszlklarna kavuflacaklard. Nitekim Birleflmifl Milletler kurulduunda 51 yesi varken, bamszlk hareketleriyle birlikte bu say 131e ykseldi. 80 yeni devletten 59u yeni bamszln kazanan, Avrupallarn Afrika ve Asyal smrgelerinden olufluyordu ve nc
Dnya lkeleri olarak adlandrlmaktayd. Tm bunlara Avrupa ve Amerikadaki
youn sanayileflme ve sermaye birikimini de ekleyince uluslararas kapitalin yeni
yollar bulmas da kanlmaz olmaktayd.
Ortaya kan youn sermaye birikimine karfllk nc Dnya lkelerindeki
sermaye a, borlanmay beraberinde getirdi. Bylece uluslararas sermaye, bamllafltrma iin yeni bir yol buldu. Bu srete geliflmifl lkeler zenginliklerini artrrken, az geliflmifl/geliflmekte olan lkelerin nce ekonomilerini sonra ticaretini
en sonunda da siyasetini Batl merkezlere baml hale getirdi.
II. Dnya Savafl sonrasnda ve yakn dnemde dnyay etkileyen dier geliflmeler ise ABD ve Rusya arasndaki uzay savafllar, ABDnin Vietnam yenilgisi, Kore Savafl, Rusyann Afganistan iflgali, Yugoslavyann paralanmas, ran- Irak savafl ve ABDnin Irak iflgali saylabilir.
21. YZYIL VE KRESELLEfiME

Kreselleflme kavram 1980lere doru Harward, Stanford, Columbia gibi prestijli
Amerikan iflletme okullarnda kullanlmaya baflland ve yine bu evrelerden kmfl
baz iktisatlar tarafndan popler hle getirildi. Yeni binyln sihirli szlerinden
biri olan bu kavramn tanm ve ierii konusunda pek ok arafltrma yaplmfl olmasna ramen bunlar, sosyolog Emre Kongara gre krlerin fili tanmlamas gibidir. Kimileri kreselleflme denince dnya ekonomilerinin birbiriyle entegrasyonunu anlyor. Kimileri dnyann klmesinden, global bir ky haline dnflmesinden bahsediyor, kimileri kltr farkllklarnn ortadan kalkmasndan. Bunlarn
yannda ortaya atlan yeni tezlerle ulus devletin ortadan kalkt, her etnik topluluun devlet haline gelecei de ileri srlmektedir. Oysaki kreselleflmenin ieriinde hepsi birlikte olmakla beraber, tek baflna hibiri bir anlam ifade etmemektedir.
Kongara gre, kreselleflme dnyann yaflad tarm ve endstri devrimlerinden sonra ortaya kan nc byk devrimin, iletiflim ve biliflim (telefon ve bilgisayar) devriminin grntlerinden biridir. Buna bir de Sovyetler Birliinin kmesiyle, 1945ten bu yana devam eden Souk Savafln sona ermesi ve iki kutuplu
dnyadan tek kutuplu/merkezli dnyaya geilmesi eklenince sre tamamlanmaktadr. Bu yaklaflm flematik olarak Baskn Oran flyle tanmlamaktadr: Bugn yaflananlarn nc kreselleflme olduu sylenebilir. Bunu bir tabloyla flematize
edecek olursak flyle bir sonu ortaya kacaktr:
Birinci
Kreselleflme
tici
G
Yntem
Hakl
Gsterifl
Sonu
kinci
Kreselleflme
nc
Kreselleflme
Denizcilikteki
geliflmeler
Merkantalizm
Sanayileflme ve
dourduu
gereksinimler
1. 1970lerde ok
uluslu flirketler
2. 1980lerde letiflim
Devrimi
3. SSCBnin yklmas ile 1990larda
Batnn
rakibinin kalmamas
nce kflifler
sonra asker iflgal
nce misyonerler, sonra

kflifler, sonra ticaret
flirketleri
en sonra iflgal
Kltrel ideolojik etki Bylece

lkenin her yan ekonomik,
siyasal, sosyal olarak kendiliinden
etkileniyor.
Putperestlere
Tanrnn dinini
gtrme
Beyaz Adamn Yk
Uygarlafltrc grev,
rk teoriler
En yksek uygarlk
dzeyi, Uluslararas topluluun
iradesi,
Piyasann gizli eli.
Kreselleflme herkesin ortak
karnadr.
SMRGECLK
EMPERYALZM
GLOBALLEfiME
Siyaset Bilimi, flletme, Finans, Sosyoloji gibi birok farkl disiplinin kreselleflme kavramn kendi perspektifleri asndan ele almalar sonucunda, kreselleflmenin birbirinden bamsz 8 farkl boyutu ortaya konmufltur:
1. Ekonomik Kreselleflme: ok uluslu firmalarn dnyann her yerinden
sermaye ve emek kullanan yeni kresel retim sistemlerine gemesi.
2. Siyasal Kreselleflme: Serbest pazar ekonomisi, kamu harcamalarnn kslmas, zellefltirilme vs. yi ngren neo-liberal politikalarn tm dnyaya
yaylmas.
3. Sosyal Kreselleflme: Dnya toplumu fikirlerinin yaygnlaflmas, uluslararas sivil toplum hareketlerinin yaygnlafltnn dflnlmesi.
4. Teknolojik Kreselleflme: Baflta internet olmak zere biliflim teknolojilerinin yaygnlaflmas.
5. Finansal Kreselleflme: Dnya sermaye piyasalarnn artan karfllkl bamllklar ve ortaklklar kurmalar.
6. Corafi Kreselleflme: Artan iletiflim ve ulaflm fikriyle snrsz dnya fikri.
7. Kltrel Kreselleflme: Baflta Amerikan olmak zere Batl kltrel deerlerin egemenliinde tek boyutlu bir dnya kltrnn oluflmas ve kresel
rnlerin tketilmesi.
8. Ekolojik Kreselleflme: Snr tanmayan kresel ekolojik sorunlarn ortaya
kfl ve ortak eylem plan gerektirmeleri.
zetlenecek olursa, E. Kongarn belirttii gibi kreselleflme, siyasal, ekonomik
ve kltrel llerde oluflmaktadr. Kreselleflmenin siyasal aya ok ksaca
ABDnin siyasal liderlii ve dnya jandarmaldr. Ekonomik ayak, kreselleflmede uluslararas sermayenin egemenlii anlamna gelmektedir. Yani uluslararasnda
dolaflan, Trkiyenin gelirlerinin on kat bir para var. Dnyaya egemen olan bu para her fleyi belirliyor. Kltrel ayak ise iki boyutludur: Birinci boyut, tketim kltrnn dnyadaki egemenliidir. Ayn tarz beslenme, ayn markalar giyinme, ay-
241
242
n kanallardan benzer fleyleri izleme. Kltrel ayan dier boyutu ise mikro milliyetilik ve mikro dincilik olarak zetlenebilir. Bu her bir alt kltr grubunun siyasal birlikten koparlarak bamszla kavuflturulmas eilimidir. Yani insanln
tekdze bir tketim kltrnde marka ve firma imajlaryla birlefltirilmesi, btnlefltirilmesi salanrken, siyasal bazda kltr temeline dayal olarak mikro paralara
blnerek siyasetten iyice uzaklaflmas hedeflenmektedir.
Yukarda sylediklerimizden de anlafllaca zere kreselleflmenin temel hedefi ulus-devletlerdir. Bunlara gre, ulusal bamszlk diye bir kavrama da gerek
yoktur. nk bamszlk bir ulusa, karlarn savunmak iin gereklidir. Oysa kreselleflme lke (ulus) snrlarn ve gmrklerini kaldrdna gre artk ortada ne
dierlerininkinden farkl bir ulusal lke karlar ne de karlar savunulacak bir lke kalacaktr. Bu ve benzeri dayatmalarla dnyada deiflim o kadar bafl dndrc bir flekilde yaflanmaktadr ki, yerel hkmet yetkilileri, brokratlar, siyasetiler
ulusal kimliklerini yitirirken flirket yneticileri, gazete patronlar ne kmaktadr.
Kresel kltr piyasalarnn yaratt yeni insan tipi, kendi lkesine yabanclaflrken, zendii lkelerce de kabul edilmemektedir. Bu kifliler yerel lke sorunlarn, uluslararas finans rgtlerinin kresel reeteleriyle zeceklerine inanmaktadrlar. Buna karfl, byyen yeni sorunlarla karfllaflmaktadrlar. Eskiden dnya savafllaryla deifltirilen lke snrlar artk barfl iinde gle oynaya yenileniyor ya da
ilgili lkelerin baflkan, dfliflleri bakan ya da baflbakanlarnca aklanyor. Dnya ticaret hacminin bymesine karfln yoksul lkeler daha ok yoksullaflyor. Yoksulluk yalnzca az geliflmifl lkelerde deil, geliflmifl lkelerde de yaylyor. Sermaye
ihrac retimsizlie, retimsizlik yeni toplumsal sorunlara yol ayor: Terrizm. Ne
yazk ki kresellefltirilmeye alfllan dnyada terrizm de kreselleflmektedir.
Sonu olarak kreselleflme olgusu yadsnamaz bir gerektir. Onaylayp onaylamamak bireylere kalmfl bir konudur. Ancak, bunu tamamlanmfl bir sre saymak
doru olmayacaktr. nk kreselleflmenin en ileri aflamalarnda bile bamszlk
bir gereksinim olarak varln devam ettirecektir. Belki de bu dzenin doal sonucu olarak, dnya flimdiden yeni bir bloklaflmaya bafllamfl durumdadr. bykler arka bahelerinde kendi imparatorluklarn kuruyorlar. Geniflletilmifl ortak
pazarlarla 21. yzyln sper bloklar oluflturuluyor. Sanki zaman iinde gemifle
gidiliyor. 20. yy. baflnda ngilterenin Devletler Topluluu; Fransann Kuzey Afrikas, ABDnin Gney Amerikas varken, flimdi, Almanyann ABsi, ABDnin NAFTAs, Japonyann APECi var. Ancak bloklar, global dzeydeki etkinliklerin yarsn ortadan kaldryor. Ekonomik alanda yakalanan, hatta geilen ABD, asker stnln srdrmekte kararl grnyor. Bunun iin btn dnyada ve Avrupada zellikle gvenlik konularnn uluslaflmasn istemiyor. Tarih sanki yeniden
yaflanyor ve dnya 21. yzyla, yz yl ncesine benzer koflullarda giriyor.
243
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
I. Dnya Savaflnn tarihsel kkenlerini aklamak.

I. Dnya Savaflnn tarihsel kkenleri 1815-1914
arasnn siyasal ve diplomatik geliflmelerinde yatmaktadr. zellikle Fransz Devrimi ile milliyetiliin ortaya kmas, talya ve Almanyann
birliklerini tamamlamalar Avrupa g dengesini
ve uluslararas iliflkileri derinden etkilemifltir.
I. Dnya Savafl sonunda galip devletlerin paylaflm hrslarnn, yeni bir savafln tohumlarn nasl attn tartflmak.
zellikle Almanyada Hitleri iktidara dnya savaflnn galiplerinin ezici politikalar tafld. 1 Eyll 1939da Almanlarn Polonyay iflgaliyle II.
Dnya Savafl bafllad. Avrupa haritasn tamamen deifltiren Alman iflgalleri (Polonya, Fransa,
Danimarka, Norve vs.) ile devam eden savafl
ABDnin Japonyaya att iki atom bombas ile
sona erdi.
I. Dnya Savaflndaki benzer hatalardan ders
alnmamasnn dnyay II. Dnya Savafl sonrasnda da nasl kutuplaflmaya gtrdn
kavramak.
I. Dnya Savafl sonunda yaplan barfl antlaflmalarndaki benzer hatalar II. Dnya Savafl sonrasnda da tekrarland. Artk dnyada iki sper g
vard: ABD ve Sovyet Rusya. Bu nedenle II. Dnya Savafl sonras dnemin ilk 15 yl (1945-1960)
Souk Savafl Dnemi diye adlandrld (Varflova
Pakt-Kuzey Atlantik Pakt). Ancak daha sonra
bu bloklar ierisinde de ksmi yap deifliklikleri
oldu. Hatta iki g Orta Douda yeni bir savafln
efliinden dnd. Sonraki sre ise silahszlanma
antlaflmalarnn younlaflt bir dnem oldu ki
bu dnem de Yumuflama (Detant) olarak adlandrld.
N
A M A
N
A M A
II. Dnya Savafl sonrasnda artan bamszlk

savafllarn ve smrge imparatorluklarn kavramak.
Sre ierisinde dnyadaki dier corafyalarda
bamszlk hareketlerinin artt ve yeni devletlerin kuruluflu gzleniyordu. Bu hareketler smrge imparatorluklarnn (ngiltere, Fransa, spanya, Portekiz, Belika, Hollanda vs.) sonunu
getirdi ve bu devletler smrgeleri birer birer
terk etmek zorunda kald.
Kreselleflmenin nasl ve ne flekilde ortaya ktn, dnyay nereye ynelttiini tartflmak.
1985 ylna gelindiinde dnyay ilgilendiren
nemli bir geliflme Sovyet Rusyada Mihail Gorbaovun iktidara gelifliydi. Glasnost (Ekonomide Aklk) ve Perestroika (Yeniden Yaplanma)
olarak adlandrlan reformlara ivme kazandrlmas Rusyada bamszlk eilimlerini artrd ve
SSCB dald. Artk dnya tek kutuplu ve tek merkezliydi. ABD bu yapy glendirmek ve hatta
daha da salamlafltrmak iin ideolojik temeller
oluflturmaya bafllad. Yeni dnya dzeni veya
kreselleflme (globalleflme) Amerikan evrelerinde ifllenmeye ve dnyaya dayatlmaya alflld. Uluslararas sermaye ve onun gdmndeki
resm kurulufllar (Dnya Bankas, MF) aracl
ile de tm dnyada yaflanan bir sre haline getirildi.
244
Kendimizi Snayalm
1. Trk Kurtulufl Savaflnn asker yn hangi antlaflmayla sona ermifltir?
a. Lozan Antlaflmas (1923)
b. Ankara Antlaflmas (1921)
c. Mondros Ateflkesi (1918)
d. Londra Antlaflmas (1915)
e. Mudanya Ateflkes Antlaflmas (1922)
2. Afladakilerden hangisi I. Dnya Savaflnn genel
nedenlerinden biri deildir?
a. Bloklaflma
b. Silahlanma yarfl
c. Milliyetilik
d. Smrge arayfl
e. talyann emperyalist amalar
3. Afladakilerden hangisi, I. Dnya Savaflnda Osmanl Devletinin savaflt ana cephelerden biri deildir?
a. Kafkas
b. Galiya
c. anakkale
d. Kanal
e. Irak
4. Afladaki, I. Dnya Savaflna son veren devlet ve
barfl anlaflmalar efllemelerinden hangisi yanlfltr?
a. Osmanl-Mondros
b. Bulgaristan -Nyyi
c. Macaristan-Trianon
d. Almanya-Versay
e. Avusturya-Sen Jermen
5. Ulusal Kurtulufl Savaflmzn kongreler yoluyla rgtlenme srecinde, Mustafa Kemal hangi kongrede
tm ulusal rgtleri tek at altnda birlefltirmifltir?
a. Erzurum Kongresi
b. Sivas Kongresi
c. Balkesir Kongresi
d. Alaflehir Kongresi
e. Afyonkarahisar Kongresi
6. Afladakilerden hangisi I. ve II. Dnya Savafl arasndaki dnemde de gerekleflen olaylardan biri deildir?
a. talyada Faflizm
b. Almanyada Nasyonal Sosyalizm
c. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm
d. Japonyann Uzak Douya Yaylm
e. Yalta Konferans
7. II. Dnya Savafl ierisinde (28 Kasm - 1 Aralk 1943)

toplanan ve ABD (Rooswelt), ngiltere (Churchill) ve
Sovyet Rusya (Stalin)nn bir araya gelmesiyle oluflan,
savafln ve savafltan sonraki dzenin ele alnd toplant afladakilerden hangisidir?
a. Tahran Konferans
b. Quebec Konferans
c. Yalta Konferans
d. Moskova Konferans
e. Potsdam Konferans
8. I. Toprak (snr) deifliklii arzu edilmemektedir.
II. Her ulus kendi istedii hkmet biimini seebilecektir.
III. Deniz ve okyanuslarda serbest dolaflm (ticaret)
salanacaktr.
IV. Uluslararas alanda ekonomik anlamda tam bir
ifl birlii istenmektedir.
Yukardaki maddeler, afladakilerden hangisinin ieriinde yer almaktadr?
a. Atlantik Demeci
b. Milletler Cemiyeti Tz
c. Kazablanka (Casablanka) Konferans
d. Washington Konferans
e. Tahran Konferans
9. byklerin (ABD, ngiltere, Rusya) bir araya gelerek, II. Dnya Savafl sonras dnyann alaca biim
zerinde durduklar; hatta Montreux (Montr) Boazlar
szleflmesinin Rusya lehine deifltirilmesine karar verdikleri toplant afladakilerden hangisidir?
a. Qubec Konferans
b. Postdam Konferans
c. Yalta Konferans
d. Tahran Konferans
e. Adana Konferans
10. Afladakilerden hangisi, kreselleflmenin boyutlarndan biri deildir?
a. Ekonomik
b. Siyasal
c. Kltrel
d. Ekolojik
e. klimsel
245
Okuma Paras
HTLERDEN RENDMZ ACI DERS
... nsanolu tm cinayetlerini, ne yazk ki, yine nsanlk ya da bir grup insan adna ifller. Barbarla, vahflete
giden yol, din, ahlak, milliyetilik, insanlk, hrriyet gibi soyut ve ssl terimlerle bezenmifl bir yoldur.
Cinayetler bu stn idealler uruna ifllenir ve iflletilir.
Byle soyut ideallerin ardna ou zaman bilinsiz kitleler de alnr. flte katiller bir de ounluun desteini
aldlar m arkalarna, o zaman insanln yz kzarr
gerekten. Hristiyanlar arenalarda aslanlara kurban
eden Romallar da, Protestanlar Sen Bartelemi gecesi
kesen Katolikler de, alt milyon Yahudi yi yok eden
Hitler de arkalarnda ounluun desteini duyduklar iin barbarca cinayetlerini iflleyebilmifllerdir. Unutmamal ki, basklarn en korkuncu ounluun basksdr.
nk ona karfl snlacak yer yoktur. Hele bir de devlet gcn flu yada bu flekilde ele geirenler, bu gc,
ounluk adna kullandklarn iddias ile eyleme geerlerse, sonu tam bir soykrma dnflebilir.
adafl demokrasi anlayfl bu yz kzartc eylemlerden
sonra, ounluun ynetimi kavramna, bireyin hak ve
zgrlkleri kavramn da ekleyerek insanlk birikimini
gnmze aktaran siyasal bir rejim haline dnflmfltr.
Nitekim Hitlere mledilen kycln, acmaszln ardnda, yine ounluk klna brnmfl kitlelerin desteini grmemek olanakszdr.
Hitlerden ilk rendiimiz ac ders, yirminci yzylda
hala cinayetlerin ounluk adna hatta ondan destek
alnarak ifllenebildiidir.
Hitler ve Edebiyat
Edebiyat diktatrlerin kbusudur. nk edebiyat, tm
insanln birikimini, tm gzellikleri ve eflitlilikleriyle
yanstr. Truffatn nl filmi Fahreneit 451 deki gibi,
kitap yakmak iin itfaiye rgt de kursanz, yine o
film de gsterildii gibi, onlar yok edemezsiniz. nk
edebiyat, hibir diktatrn gcnn yetmeyecei bir
varln, insanln maldr.
Hitler 30 Ocak 1933de iktidara geldi. 10 Mays 1933de,
iktidara geliflinden henz ay geer gemez, kitaplar
yakmaya bafllad. Hem de trenlerle. Hem de kitap yakma olayn ideolojik bir ayine dnfltrerek. 10 Maysda Yahudi yazarlar tarafndan yazlmfl yirmibeflbin
kitap bir araya topland. Berlin niversitesinin nndeki alanda krkbin kiflinin gz nnde trenle yakld.
Diktatre karfl kan herkes haindir. Yahudi deilse
Marxisttir. Komnisttir. Nitekim Yahudi yazarlardan sonra sra Marxist yazarlara geldi. Marxist olduu iin yaklan kitaplar, genler tarafndan resmi trenler le izlendi. Bu srada genlere flu t veriliyordu: Alman
dflman kitaplar yakan bu atefl, kalplerimizde vatan
sevgisini tutufltursun!
Diktatrlerin ortak stratejisidir: Mutlaka ortak bir dflman yaratlr. Yaratlr ki, kendilerini desteklemesi iste-
nen o ounluk byle bir dflmana karfl birleflsin.

nk diktatrler insanlar, sevgi, mutluluk gibi kavramlar yerine, nefret, dflmanlk gibi kavramlarn etrafnda btnlefltirmek isterler. nk diktatrler ancak o
zaman kitleleri cinayete srkleyebilirler.
fiimdi dikkatle kitaplar yaklan yazarlar listesine bir gz
atalm. Bakalm hangileri Yahudi, hangileri Marxist?
nl kr kadn yazar Helen Keller, Sigmund Freud, Ernest Hemingway, Alfred Adler, Thomas Mann, Heinrich
Mann, Erich Maria Remarque, Albert Einstein, Heinrich
Hein, Jack Landon.
Peki Sonu ne oldu? Kitap dnyas ieklendi. Ama Alman milliyeti -toplumculuunun mucizesine inanan
yazarlar tarafndan deil. Yaklan kitaplar aracl ile.
Hemen hemen iki yl sonra, 1935 yl fiubatnda, Hitlerin yakt kitaplardan oluflturulan bir ktphane Birleflik Amerikada Einstein tarafndan ald.
Bu konuda Hitlerin bize rettikleri flu satrlarda ok
gzel aklanr: Yasaklanan, lanetlenen kitaplar diktatrler gelip getikten sonra, birden ortaya kmfllar,
ok sayda baslarak en ok okunan kitaplar olmufllardr. (Orhan cal, Kitabn Evrimi, Ankara 1971, s.199)
Sonu
Hitlerin bize verdii dersler, ne yazk ki, sanat, edebiyat ve kltr alanyla snrl deil. Ne yazk ki insanlk
Hitlerin ynetiminde ok daha ac dersler ald. Ve yine
ne yazk ki bu dersleri henz gereince zmleyememifl durumda.
Hitlerin bize rettii nemli gerek, nsanlar ldrerek toplumun kurtarlamayaca. Osmanl-Trk tarihinde nasl Kuyucu Murat Pafla, Osmanl mparatorluunu kurtarmak iin ikiyzbin kelleyi kesip kuyulara
doldurmuflsa, Hitlerde alt milyon Yahudiyi bilimsel!
usullerle yok etmifltir. Aslnda Kuyucu Murat muhallebi ocuu derecesine indiren bir cinayettir Hitlerin
yapt.
Sonuta her iki aba da bofluna kmfltr. Ne ikiyzbin
kelle Osmanl mparatorluunu kurtarabilmifltir. Ne de
alt milyon Yahudi nc Reich.
Bu satrlar yakn gemiflinde lkeyi kurtarmak iin
gnde otuz kiflinin ldrld bir aflamaya gelmifl bir
toplumun yesi olarak yazmak ne ac. Acma ac katan
bir baflka gerek, lke halkmdan bazlarnn sallandrrsn kifliyi, dzeltirsin durumu anlayflna iltifat etmesi.
Hitler bize, insanla hibir fley retmedi ise bile, byle kelle alma yntemleri ile lkelerin kurtulufla deil,
batfla gittiini retmifl olmalyd.
(Makalenin orijinal ad, Hitlerin Kltr ve Sanat Alannda rettikleridir.
Kaynak: Kongar E.(1983). Demokrasi ve Kltr, Hil
Yaynlar, stanbul.
246
1. e
Sra Sizde 1
Her iki lkenin de Osmanl Devletinin Balkan topraklar zerinde genifllemek istemesi.
2. e
3. b
4. a
5. b
6. e
7. a
8. a
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise Trk Kurtulufl Savafl flgallere Karfl Tepkiler ve Mustafa Kemal (Atatrk)
Faktr konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise I. Dnya Savafl ve Sonular (1914-1918) konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinin Savafla
Girifli konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Savafl Sonunda mzalanan
Ateflkes ve Barfl Antlaflmalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yerel Kongre ktidarlar Dneminden Ulusal Meclise konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise ki Savafl Aras Dnem konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tahran Konferans konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Atlantik Demeci/Bildirisi
Yantnz yanlfl ise kinci Dnya Savafl ve Sonrasnda Yaplan Toplantlar konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 21. yy. ve Kreselleflme
Sra Sizde 2
Taaruz Cepheleri: Kafkas (Dou), Kanal (Sveyfl); Savunma Cepheleri: anakkale ve Irak
Sra Sizde 3
I. Dnya Savafl ierisinde yaplan ve Anadoluyu paylaflma planlarn ieren gizli anlaflmalarn uygulamaya
konulmasdr.
Sra Sizde 4
Paris Barfl Konferans ile bafllayan sre, asl fleklini
Londra, San Remo, Spa Konferanslarnda almfltr.
Sra Sizde 5
Trk ulusu Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde bafllatt ulusal kurtulufl mcadelesini kazanarak kendisine dayatlan antlaflmay geersiz klmfltr. Ayrca bu ynyle de tm dnyaya emperyalizme karfl mcadele
edilebilecei mesajn vererek baml uluslara da rnek olmufltur.
Sra Sizde 6
Ekonomik bunalmn baz unsurlar baflta Avrupa olmak zere birok lkede var olmasna ramen krizin
bafllangcnda, dnyann birka nemli ekonomi ve ticaret merkezlerinden birisi olan New York Wall Street
Borsasnn kfl nemli bir rol oynad. Kriz ABDden
btn dnyaya yayld.
247
Kaynaklar
Aa, M. ve H. Durgut (2004). Kreselleflen Dnya ve
Trk Kimlii, stanbul.
Aren, S. (1994). Uluslararas Btnleflme-Kreselleflme
zerine, Yeni Marksizm ve Gelecek, say:2, s.510.
Armaolu, F. (1986). 20. yzyln Siyasi Tarihi 19141980, Trkiye fl Bankas Kltr Yaynlar, Ankara.
Aydoan, M. (2005). Yeni Dnya Dzeni, Kemalizm
ve Trkiye, c. I-II, zmir.
imen, A. ve G. Gebakan (2006). Tarihi Deifltiren
Savafllar, stanbul.
Davies, N. (2006). Avrupa Tarihi, (ev. Mehmet Ali Klbay), Ankara.
Gombrich, E. H. (1997). Dnya Tarihi, (ev. Ahmet
Mumcu), stanbul.
Grsan, T. (2005). 20. Yzyln Dnya Tarihinin Perde Arkas, stanbul.
Holmes, R. (2000). World War II in Photographs,
London.
Kennedy, P. (1996). Byk Glerin Ykselifli ve kflleri, (ev. Birtane Karanak), Trkiye fl Bankas Yaynlar, Ankara.
Kfllal, A. T. (2003). Siyaset Bilimi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiflehir.
Kongar, E. (2005). Kresel Terr ve Trkiye, stanbul.
Kongar, E. (1983). Demokrasi ve Kltr, stanbul.

Kurat, Y.T. (1986). Osmanl mparatorluunun
Paylafllmas, Ankara.
Langlois, Boismenu, J. G., Lefebure L., Reginbald P.
(2000). 20. Yzyl Tarihi, stanbul.
Oran, B. Hangi Kreselleflme, http://www. stratejik.yildiz.edu.tr/girifl1.htm
zkan, . R. (2001). Yeni Mandaclk, Ankara.
Ribard, A. (1983). nsanln Tarihi, (ev. Erdoan B.
Berktay, fiiar Yaln, Halil Berktay), stanbul.
Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yzyl Tarihi, (ev. Sinem Gl), Ankara.
Sabine, G. (1969). Siyasal Dflnceler Tarihi III-Yakna, (ev. zer Ozankaya), Trk Siyasi limler
Dernei Yayn, Ankara.
Sander, O. (1989). Siyasi Tarih, c. I-II, Ankara.
Seignobos, C. (2006). Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi, (ev. Samih Tiryakiolu), stanbul.
Turan, fi. (1991). Trk Devrimi Tarihi, 1.Kitap, stanbul.
Uarol, R. (1985). Siyasal Tarih, stanbul.
ok, C. (1975). Siyasal Tarih 1789-1960, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara.
lman, B. Uzun Srete Kreselleflme: Bir Sihirli Kavram Tarihteki Yerine Koyma Denemesi,
http://www.stratejik.yildiz.edu.tr/girifl1.htm

Genel Uygarlık Tarihi (TAR116U)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Genel Uygarlık Tarihi (TAR116U)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2964

GENEL UYGARLIK TARH

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Uygarlk Tarihi

Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve

DNYANIN OLUfiUMU VE LK NSAN TRLER .......................................

Eski Anadolu Tarihi ve Uygarlklar....................................... 36

Eski Yunan ve Roma Uygarlklar........................................... 66

Athena Nike Tapna .............................................................................

Ortaa Avrupa-Dou Roma (Bizans) Tarihi ve

slm Tarihi ve Uygarl......................................................... 126

Hz. Ali Dnemi (656-661).............................................................................

Deiflim ve Etkileflim: Yeniada Avrupa ve

Montesquieu (1699-1755) ......................................................................

Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi............................ 194

nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi (26 Austos 1789) .................................

20.Yzyldan 21.Yzyla: Savafllar, Barfl ve

KNC DNYA SAVAfiI ................................................................................

GENEL UYGARLIK TARH

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Dnyann Oluflumu, Eski

Genel Uygarlk Tarihi

1. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar

ESK MEZOPOTAMYA TARH

Genel Uygarlk Tarihi

Genel Hatlar ile Eski Mezopotamya Tarihi

1. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar

Smerler, M. 4. binyln sonlarna doru Mezopotamyada grlmfllerdir. KS O R U

Genel Uygarlk Tarihi

Akkadlar (M. 2350-2150)

Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi: M. 2112-2000)

1. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar

Yeni Babil Devleti (M. 612-539)

Assurlularn Anadolu ile ticareti hakknda bilgi veriniz.

Genel Uygarlk Tarihi

ESK MEZOPOTAMYA UYGARLII

1. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar

Genel Uygarlk Tarihi

Zigguratlarn planlar benzerdir. Taban dikdrtgendir ve yksek tapnaa dik

S O R Usonlarna doru M. 3200 yllarnda Uruk IV tabakasnda en erUruk Dneminin

1. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar

C. Rawlinson (1810-1895) oldu. Rawlinson, 1833te Hemedandan Babile giden

Genel Uygarlk Tarihi

1. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar

Teknolojik geliflmeyi gsteren mleki ark,

ESK MISIR TARH

Msrn Corafi Yaps

Eski Msr haritas

Genel Uygarlk Tarihi

Genel Hatlar ile Msr Tarihi

1. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar

Erken Dnem (1-2. Slaleler: M. 3000-2650)

Eski Krallk Dnemi (3-8. Slaleler: M. 2650-2134 )

4. Slale byk piramitlerin dnemidir. Eski Krallk Dneminde infla edilen

Genel Uygarlk Tarihi

Orta Krallk Dnemi (11-14. Slaleler: M. 2040-1640)

1. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar

Genel Uygarlk Tarihi

Ge Dnem (25-31. Slaleler: M. 712-332)

ESK MISIR UYGARLII

1. nite - Dnyann Oluflumu, Eski Mezopotamya ve Eski Msr Tarihi ve Uygarlklar

Genel Uygarlk Tarihi