Nehcul Belaga

indekiler
NEHCUL BELAGA...............................................................................................................2
indekiler...............................................................................................................................3
1. Blm...............................................................................................................................10
ALLAH - HAZRET MUHAMMED...............................................................................10
SIFFN'DEN DNDKTEN SONRA OKUDUKLARI HUTBE...................................13
Hz. peygamber'e (s.a.a) salavat getirmeyi bildiren hutbeleri............................................16
Hazreti Muhammed alllhahu aleyhi ve lihi ve sellem Hakknda..................................23
Hazret-i Peygamber Sallallahu aleyhi ve lihi ve Sellemi, ven hutbelerinden............26
Kur'an- Mecid'i Vasfeden bir hutbeleri............................................................................27
slam ve Kur'an'a ait bir hutbelerinden.............................................................................31
2. Blm................................................................................................................................47
KENDLER VE EHLBEYT ALEYHMSSELM.............47BIR HUTBELERINDE
ALLAH'IN ZZET VE KUDRETINI; EZEL VE EBEDI OLUUNU, MELEKLERI,
LM, AHRET ANLATTIKTAN SONRA HZ. PEYGAMBER (S.A.A) VE EHL-I
BEYTI HAKKINDA BUYURURLAR K:......................................................................50
l-i Muhammed Sallallahu aleyh ve aleyhimi, anlatan bir hutbelerinden.....................54
DNYA-HRET.............................................................................................................58
4. Blm...............................................................................................................................72
TMA-KTSAD HUTBELER.................................................................................72
MMET ARASINDA, EHL OLMADIKLARI HALDE HKMETMEYE
KALKIANLAR HAKKINDA........................................................................................72
Bilginlerin fetvalardaki Ayrlklar hakknda....................................................................74
pheye dair......................................................................................................................76
HZ. PEYGAMBER'I (S.A.A) VEN, ARAPLARA T VEREN, SAVALARI
ANLATAN HUTBELERI.................................................................................................93
KaasIa Hutbes..................................................................................................................98
Mnafklar anlatan hutbelerden.....................................................................................110

TARH HUTBELER LK HALFE ZAMANI..................127

mamet hususunda Kurey'ten ikayeti tazammun eden szleri....................................130
kkyye hutbesi...........................................................................................................130
mer zaman...................................................................................................................132
MER, RAN SEFERNE BZZAT GTMEK STED ZAMAN, ONA
BUYURDULAR K:.......................................................................................................132
Osman zaman.................................................................................................................135
MER'N, HLFET N KURDUU URADAK SZLER:...............................135
Osman'a biate karar verilecei zamanki szleri:.............................................................135
Kendi zamanlar..............................................................................................................139
SIFFN'DE MUVYE'NIN ORDUSU FIRAT'I ZAPTEDIP SU VERMEYNCE
BUYURDULAR K:......................................................................................................164
Nehrivan'dan sonra.........................................................................................................193
SAVA SIRASINDAK HTABELER..........................................................................293
DAR MEKTUPLARI, EMRNAME VE AHT-NAMELER.....................................307

1. Blm

ALLAH - HAZRET MUHAMMED

Sallllahu aleyhi ve lihi ve sellem
-mn -slm ve Kur'n- Mecid1
Hamd, Allah'a ki venler onu lykyla vemezler; nimetlerini sayp dkenler, onlar
syleyip bitiremezler; alp abalayanlar, hakkn ed edemezler. yle bir ma'buddur ki
derin dnceler onu idrk edemez; akl-fikir, denizine dalanlar, ztnn knhne eremez.
Bir snr yoktur ki sfatn snrlayabilsin; bir vasf yaratlmamtr ki zatna lyk bulunsun.
Yoktur ona sayl bir an; yoktur onun iin ertelenmi bir zaman. Yaratlanlar, kudretiyle o
yaratmtr; rzgarlar, rahmetiyle o estirmitir; yaratt yer yzn, kayalarla perinlemi,
pekitirmitir.[1]
Dinin evveli onu tanmaktr. Tanyn kemli, onu tasdik etmektir. Tasdik ediin kemli, onu
bir bilmektir. Bir biliin kemli, ona kar z doruluuna ermektir. z doruluunun
kemli onu noksan sfatlardan tenzh etmektir. nk bilmek gerekir ki ne sfat sylenirse
sylensin, o sfatla vasfedilemez; her sfat, vasfedilenden gayridir; onunla bilinemez.[2]
Onu vasfetmeye kalkan, onu bir bakasna eit etmi saylr. Bakasn ona eit sayan,
ikilie dm olur. kilie den, tecezzsini kaail olur; tecezzsini kaail olan, onu
tanmam olur. Onu tanmayan, ona cihet isnat eder, ona iaret eyler. Ona iaret eden, onu
snrlar. Snrlayan, sayya sokar. Her nerde derse, onu bir yerde sanr, ona mekn isnat eder;
bir yerde diyense, baka yeri ondan hl sanr.[3]
Vardr, yaratlmakszn. Mevcuttur, yokluktan var olmakszn. Her eyle biledir, beraber
deil. Her eyden gayrdr, ayr deil. ler yapar; harekete, lete muhta olmadan. Grendir,
grlen yokken. Birdir, bir varla muhta bulunmadan, hi bir varn yokluunu
garipsemeden. Halk yaratt, yaratmaya koyuldu, dnp kurmadan, ie deneyiten
faydalanmadan, bir harekete, lete muhta olmadan ie koyulmadan, koyulup yorulmadan.
Her eyi vaktinde yaratt, birbirlerine aykr olan eyleri birletirdi, uzlatrd. Her eyde bir
istdat, bir tabiat yaratt; her eyin maddesini ona gre dzd-kotu. Her eyi olmadan
bilendir O; snrlarn, sonlarn kavrayp kapsayandr O; her eyin gizli, ak, her yann
bilendir O.[4]
Tenzh ederim O'nu noksan sfatlardan, dima, yarattk-larna, erat sahibi bir peygamber
gndermitir; yahut bir kitap indirmitir; yahut gerekli bir huccet tantmtr; yahut da doru
yolu bildirmitir. ylesine peygamberlerdir onlar ki ne saylarnn azl yznden
buyruklar bildirmede bir kusurda bulunmulardr, ne yalanlayanlarn okluu yznden bir
taksre dmlerdir. Kimisi gelip gemitir; kendisinden sonra gelecein adn bildirmitir;
kimisi kp gelmitir; ondan nceki onu tantmtr.[5]

Bu yol-yordam zere alar gemitir, zamanlar am-tr; atalar geip gitmilerdir, oullar,
yerlerine geip yetmilerdir. Sonunda, noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, va'dini
yerine yetirmek, eliliini tamamlamak iin Rasulullah Muhammed'i gndermitir; Allah'n
slat ona ve soyuna. Onu tanmak, tantmak iin peygamberlerden sz almtr; sfatlar
tannmtr; doumu ve doduu yer ve zaman yceltilmitir.[6]
O gn yeryzndekiler, ayr-ayr yollara sapmlard; darmadan dileklere sarlmlard;
dank yollara saptmlard. Kimisi, Allah', onun yaratt eylere benzetmedeydi; kimisi
adn anarken batl yola gitmedeydi; kimisi de ona irk koup sapklk etmedeydi. [7]
Derken onunla sapklktan kurtard onlar, vcudunun bereketiyle bilgisizlikten hals etti
onlar; sonra da, Allah'n slt ona ve soyuna olsun, Muhammed'e noksan sfatlardan
mnezzeh olan Allah kendisine kavumay seti; katnda ihsanda bulunmay diledi; dnya
yurdundan almakla ikrm etti ona; bellara e olmay reva grmedi ona. Kerem sahibi onu
kendi katna ald; Allah'n slt ona ve soyuna olsun. O, sizin aranzda, peygamberlerin
mmetleri iinde braktn brakt. nk peygamberler, mmetlerini babo
brakmadlar; apak bir yol brakma-dan gitmediler; bir bayrak dikmeden onlar
terketmediler.[8]
Rabbinizin kitb sizdedir, yannzdadr; hellini de apak gstermededir, harmn da.
Farzlarn da apak bildirmededir, stn ilerini de. Bir hkm kaldran yeti de
aklamtr, hkm kaldrlan yeti de. Ruhsatlarn da bildirmitir, azimetlerini de. Anlam
huss olan da apaktr, umm olan da. bretleri de meydandadr, rnekleri de. Mutlak
olan da bildirilmitir, mukayyet olan da. Anlam herkese anlalan da beyan edilmitir,
anlalmayan da. Ksaca anlatlanlar tefsir edilmitir, mkl anlalanlar aklanm,
bildirilmitir, yle hkmleri vardr ki, o kitabn, mutlaka bilinmesi iin ahit alnmtr, yle
hkmleri de vardr ki kullarn, onlar bilmemesi de ciz saylmtr. yle yetleri vardr ki
kitapta farzdr da neshedilii, snnetle bildirilmitir. yle yetleri de vardr ki snnetle vcip
olmutur, kitaptaysa terk edilmesine ruhsat verilmitir. Baz hkmleri vaktinde vacptir,
ileri zamanlarda hkm geer. Haramlarnn da hkmleri eit eittir; yle byk haramlar
vardr ki onlar yapana cehennem vardr; yle kkleri de vardr ki onlar yapanlarn
sularn rter, balar. yle hkmleri vardr ki en az da makbldr, en ou da
yaplabilir.[9]
(Ayn hutbeden):
Hrmeti vacip olan evini (Kbe'yi) ziyaret edip haccetmenizi de size farzetti; o evi halka
kble kld; halk susam yaratklarn yanp kavrularak koutuklar gibi oraya varrlar; srsr gvercinler gibi oraya snrlar. Noksan sfatlardan mnezzeh olan ma'bud, kendi
ululuuna kar gnl alakln salamak, yceliini onlara anlatmak iin o evi bir sebep
olarak icd etti. Halkn bir ksmn seti ki onlar, onun arsn duydular da icbet ettiler;
onun szn gereklediler. Peygamberlerinin durduklar yerlerde durdular; arn evresinde
dolanan meleklere benzediler; ona kulluk etme ticaret yurdunda krlar elde ettiler, sular
rteceini vaadettii yere kouup gittiler. Noksan sfatlardan mnezzeh ve yce ma'bud, o
evi, slm iin bir alem kld; snanlara orasn bir harem kld. Oray ziyaret etmeyi
farzetti; hakkn tanyp korumay gerekli sayd. Oraya varmanz farzetti de o noksan
sfatlardan mnezzeh olan ma'bud buyurdu ki: "nsanlardan oraya gitmeye gc yetene,
Allah iin o ev ziyaret ederek haccetmesi farzdr; inkr eden eder; Allah, phe yok ki
btn lemlerden mstandir." (Kur'an- Mecid, 3, 97).[10]

***
2
SIFFN'DEN DNDKTEN SONRA OKUDUKLARI HUTBE
Hamdederim Allah'a, nimetini tamamlamak iin; yceliine uymak iin: O'na isyn
etmekten kurtulmak iin; O'ndan yardm dilerim yokluktan, yoksulluktan kurtulmak iin.
Gerekten de O, doru yola sevkettiini saptrmaz, ona kar dmanlkta bulunan da
kurtarmaz, ihtiyatan kurtard kii yoksul olmaz. O'na hamdetmek, tartlp ar gelen her
eyden daha ardr gerekten; stndr saklanp korunan deerli eylerden.
Bilirim, bildiririm ki Allah'tan baka yoktur tapacak; orta yoktur, birdir ancak. Bu bili,
bildiri, snanm olarak candandr, gnlden; inanc hlistir, zden. Sa kaldka ona
yapr, sarlrz; uradmz korkulardan onunla aman buluruz. Bu inantr mn iin
gerekli olan, ltfe, ihsana balang bulunan; Rahmn'n razln salayan; eytan srp
kovan.[11]
Ve bilirim bildiririm ki Muhammed kuludur, rasldr. Onu tannm bir dinle gnderdi;
stnde yalm-yalm ate yaklan, yol yitirenlere yol bulduran da gibi belirli lmetle,
hkm kesin klnm kitapla, parl parl parlayan, kla, alev alev balkyan aydnlkla,
bozulmas mmkn olmayan emirle yollad pheleri gidermek, apak gerekleri
kesinletirmek, delillerle halk ktlklerden ekindirmek, bellardan korkutmak iin
yollad.
nsanlar snanma iindeydiler; ylesine ki din ipi, o yzden zlrd, kopard; gerek inan
direkleri yklrd, yatard. Dinin aslna karklklar dmt; i darmadan olmutu;
klp kurtulunacak yer daraldka daralmt; vehimlerden syrlmak iin grecek gzler
kreldike krelmiti. Doru yolun ad san kalmamt; Krlk her yan kaplamt.
Rahmn'a isyn ediliyordu; eytana yardmda bulunuluyordu. man hor-hakir olmutu;
dayanaklar yklm-gitmiti; nineleri tannmaz hale gelmiti; yollar grnmez olmutu;
geitleri silinip gitmiti. eytana itat etmiti insanlar; onun yollarn tutmutu canlar; onun
kaynaklarndan iiyorlard susayanlar. eytann bayraklar onlarla yryordu; sanca
dikilmiti, dalgalanyordu. nsanlar ylesine snanmalar iindeydiler ki o fitneler,
tabanlaryla eziyordu onlar; trnaklar altnda krp geiyordu onlar. Neesinden
trnaklarnn ucuna basm, kalknmt fitneler; insanlarsa o fitneler arasnda yollarn
yitirmiler, arp kalmlar, bilgisiz bir hale gelmiler, fitnelerin iine dmlerdi.
En hayrl yerde, en err komular arasndan gnderdi O'nu, bir haldeydiler ki uykular
uykusuzluktu; srmeleri gz yalaryd; bilginin azna gem vurulmutu, bir sz
syleyemezdi; bilgisizi arlanrd, saylrd, bir sz iki edilemezdi.[12]
(Bu hutbeden):
O'nun soyu, srrna sahiptir. O'nun, buyruu onlardan renilir. Bilgisinin heybesidir onlar;
kitaplarnn konduu, korunduu yerdir onlar; dinin dalardr onlar; dinin beli bklrse
onlarla dorulur; eli aya titrerse onlarla dincelir, dertten kurtulur.
(Ayn hutbeden: Onlarn dmanlarysa,)

Ktlk tohumlarn ektiler; yalanlar, aldanla suladlar; helk olup gitmeyi bitiler, azba
uramay derdiler, devirdiler. Bu mmetten hi kimse Muhammed sallallahu aleyhi ve lihi
ve sellem'in soyuyla kyaslana-maz; boyuna onlarn nimetlerine ulaan kiiyle hi bir zaman
onlar eit olamaz. Onlar dnin temelidirler, tam inancn direi; ileri giden dner, onlara
katlr da yola girer; geri kalan gelir, onlara uyar da murda erer. Onlarndr vilyet hakknn
zellikleri elbet, onlardadr vasiyet ve verset. imdi hak ehline dnd; yerine geldi;
shibini buldu.[13]
***
49
Hamd Allah'a ki ilerin gizliliklerini rtt, gizledi; fakat ona btn gizlilikler ikr, her
eyden kudretini, sanatn bildiren bir delil eder izhr; her yanda delilleri berkarar. Gren
O'nu gremez; ama grmeyen gz de inkr edemez; nitekim O'nun varln ispat eden
gnl de onu gremez. Ycelikte en stndr; O'ndan stn bir varlk olamaz; yaknlkta en
yakndr; O'ndan yakn bir var bulunamaz. Ne ycelii, yaratt bir eyden uzaklatrr
O'nu; ne yaknl yarattklaryla eit eder O'nu. Akllara sfatlarn snrlamay
bildirmemitir; ama O'nun varln, birliini tanmaktan da onlar perdelememitir. yle bir
vardr, birdir ki varlk nianeleri, O'na ehdet eder, indna inkr edenin gnl bile varln
ikrr eyler. Allah, O'nu yaratklara benzetenleri, yahut inat edip inkr edenlerin syledikleri
szlerden yce mi, ycedir.[14]
65
Hamd Allah'a; sonradan O'na bir hl tr olmaz ki hr olmadan nce evvel olsun, btn
olmadan nce zhir bulunsun; O, zevli olmamak zere her eyden evveldir, her eyden
hr, O'ndan baka birlikle vasfedilen her ey azdr, kimsesizdir; stn denen her varlk
zebundur, cizdir; kuvvetli denen, zayftr, kuvvetsizdir; bir eye ship denen, kledir,
kuldur. O'ndan baka her bilgi sahibi, bilgisini bakasndan elde etmitir; O'ndan baka her
gc yetenin, gc yeter de, yetmez de. O'ndan baka her duyan, hafif sesleri duymaz da;
ok yce seslerse kendisini sar eder, uzaktan sylenenleriyse iitmez de. O'ndan baka her
gren, gizli renklere, latf cisimlere kar kr olur, grmez de. O'ndan baka her grnen
grnmemeyi beceremez de; her grnmeyen, grnmeyi baaramaz da. yarattn,
kudretini salamak yznden, zamann sonundan korkmak ynnden, bir benzerinin
yardmn dileyerek, bir einin emeini isteyerek, yahut yaptn istemeyen bir zdda
stnlk gstererek yaratmamtr. Fakat btn yaratklar, O'nun yarattklardr; O'nun
ltfyle geliip yetimededirler; kullardr; O'na kar alalmadadrlar.[15]
Eyaya hull etmez[16] ki ordadr densin; eydan ayr deildir ki aykrdr, ayrdr
denebilsin. yaratmak ar gelmez O'na; yarattn tedbr ve tasarruf, yormaz O'nu. Hkm
ve takdirinde pheye dmez; takdiri yerindedir, bilgisi tamdr, muhkemdir, emri mutlaka
yerine gelir. Azb eder, kahreder; ama gene de balamas, ltf umulur. Nimetler verir,
ltuflar eder; ama gene de azbndan korkulur.
72
Hz. peygamber'e (s.a.a) salavat getirmeyi bildiren hutbeleri

Ey yaylacak eyleri yayan, ey yceltilecek eyleri ycelten, ey gnlleri, yaratlna,

istdadna gre kt, yahut iyi kabiliyette halkeden, kulun ve Rasln Muhammed'e en yce
rahmetlerinle rahmet et; en fazla bereketlerinle bereketler ver. O'dur kendinden nce gelip
geen peygamberlerin sonuncusu olan; kapanm eyleri aan; hakk hak zere iln edip
yayan, ortaya koyan. O'dur batllarn coup kprlerini gideren; sapklklarn saldrlarn
krp geiren. Peygamberlii yklenmitir de senin emrini yerine getirmitir; tez
davranmtr da razlklarn neredeyse, ne ise onlarda acele etmitir. leri gitmekten geri
kalmamtr; azminde gevek davranmamtr. Vahyine mazhar olmu, bildirmi, ahdini
yerine getirmitir; emrin ne ise o yola gitmitir. Sonunda din ateini yalm yalm
alevlendirmi, ana yoldan itmeyenlere yol gstermitir de gnller, snanmalara, sua
batmalara uradktan sonra hidyete ermitir. Apak bayraklar dikmitir, apaydn
hkmleri bildirmitir.
O'dur emniyete eritirilmi, amana kavuturulmu eminin, O'dur senin gizlenmi, saklanm
bilginin haznedr. O'dur herkese yaptn karl verilecek gnde tann; O'dur hak
zere gnderdiin; O'dur halka Rasln.
Allah'm, manev glgende geni mi geni bir yer ver ona, ihsanndan olasya hayrlar stne
hayrlar ihsan et O'na. Allah'm, kurduu yapy yap yapanlarn yaplarn-dan daha ycelt;
derecesini katnda ykselttike ykselt; n ttka t; onu eli olarak gnderdiinde
karlk tankln kabl et; szn razlnla makbl et. Sz adalete tam uygun olsun;
gerei batldan ayrsn, blsn. Allah'n, gzel yaay, nimetler elde edi yurdunda,
dilenen zevklere, istenen lezzetlere nil olarak, tam inanca, ycelikler balarna kavuarak
O'nunla bizi bulutur, bizi O'na kavutur.
90
Hamd Allah'a ki grlmeksizin bilinmitir; dnmek-sizin yaratcdr. ylesine bir
yaratcdr ki her an yaratmaktadr, tedbr ve tasarruf etmektedir; her an vardr, kaaimdir,
dimdir. Burlar bulunan gkler yaratlmamt; byk kaplar rten perdeler gerilmemiti;
kapkaranlk gece kararmamt; durgun denizse serilmemiti; geni yollar olan dalar
dikilmemiti; kk ve eri br, ahrem ahrem yollar almamt; denmi yer yz
yoktu; gven, dayan shibi yaratlm yoktu; gene de O kaaimdi, dimdi. te budur,
byledir esiz-rneksiz olarak halk yaratan ve onlardan sonra da bky olan; yarattk-larnn
mbudu olan ve rzklarn veren. Gne ve Ay O'nun rzasn dileyerek yrr giderler, her
yeniyi ypratrlar, khne klarlar; her uza yaklatrrlar, yakn ederler.
Yaratan, yarattklarnn rzklarn pay etmitir; eserlerini amellerini soluklarnn saysn,
hince baklarn, kendilerinden bile gizledikleri gnllerinden geen eyleri, analarnn
rahimlerinde konaklayacaklarn, babalarnn bel-lerinden zuhr edeceklerini, zamanlarn
sonuna, alarn nihayetine dek saymtr, bilmitir. ylesine bir mbuddur ki rahmetinin
genilii iinde dmanlarna olan kahr, azb daralmtr, etinlemitir; kahrnn, azbnn
darl, etinlii iinde dostlarnn rahmeti genilemitir.
Kendisine kar stnlk gdeni kahredicidir; O'nunla savaa girieni helk edicidir;
O'nunla dmanlk edeni, O'ndan uzaklaan hor hakir bir hle kor. O'nunla dman-la
giriene stn olur. Kim O'na dayanrsa O, yeter ona; kim O'ndan dilerse O verir ona; kim
O'nun yolunda bor verirse O, der onu, kim O'na krederse O karln verir onun.

Allah'n kullar, yaptklarnz tartlmadan siz tartn kendinizi; hesbnz grlmeden siz
grn hesbnz. Boaznz sklmadan nce soluk aln; zorla srlp gtrlmeden nce
rm olun ve bilin ki kim kendisine yardm etmez, t vermezse, kim kendisini
korkutmazsa, korkmazsa, baka bir korkutucu ona fayda vermez; baka bir tnn
d ona tesir etmez.
91
(Mes'ade b. Sadka, mm C'fer b. Muhammed'is-Sdk Aleyhimesselm'dan rivyet etmitir:
Bir gn birisi gelmi, Y Emir'el-M'minin; bize Rabbimizi anlat da O'na sevgimiz oalsn,
O'nu daha iyi tanyalm demiti. Hazret bu sze hiddet etmi, halk namza artm, Kfe
Mescidinde halk toplam, mescid dolunca, hiddetleri benizlerinden anlalr bir hlde
minbere kp Allah'a hamd sen, Raslullah'a salt selmdan sonra bu hutbeyi
okumulardr. Bu hutbeye "Hutbet'l-Ebh" yni cisimleri, yaratklar anlatan hutbe derler ve
en beli hutbelerinden biridir.)
Hamd Allah'a ki ksmak, vermemek, nimetini oaltmaz; vermek ve cmertlikte bulunmak,
hayrn ltfn azaltmaz. nk O'ndan baka her verenin nimeti azalr ve O'ndan baka her
vermeyen ktlkte kalr. O'dur nimetlerle kullara bata bulunan; O'dur nimetlerin
faydalaryla onlar faydalandran. O'dur ihtiyalarndan fazla veren, haketmediklerini
ltfeden, halk ayli saylr O'nun, O'dur rzklarn vermeyi vaadeden; O'dur rzklarn
takdir eyleyen. Kendisine ynelenlerin yollarn, O'nun nimetlerini dileyenlerin hareketlerini
apak bildirmitir; belli-beyan anlatmtr. Kendisinden isteyene kar ne kadar cmertse o
kadar cmertlikte bulunur.
yle bir evveldir ki O'ndan nce hibir var yoktur; yle bir hrdr ki O'ndan sonra hibir
var yoktur. Gzbebek-lerini, ztn grmekten, knhn anlamaktan ciz klmtr. Ztna
nisbetle bir a yoktur ki halden hale dnsn, bir mekn yoktur ki ordan ayrlp bir baka
yere gitmesi mmkn grnsn. Dalardaki madenler, ne kadar soluk alp veriyorlarsa,
denizlerdeki sedefler, ne kadar az ap glyorlarsa, onlarn saysnca gm ve altn
balasa, inciler sasa, mercanlar devirip verse, gene de bu ba, cmertliine tesir etmez,
katndaki hazneler bitmez; katndaki btn halkn dileklerine yetecek nimetler ylesine
mevcuttur ki tkenmez de tkenmez. nk O yle bir cmerttir, yle bir vericidir ki,
isteyenlerin istekleri nimetini azaltmaz; srarla dileyenlerin dilekleri O'nu nekes klmaz. Bir
bak da gr, Kur'an, O'nun sfatlarndan sana ne bildiriyorsa ona uy ey soru soran, O'nun
doru yolu gsteren ile klan.
eytann, sana bilmeni teklif ettii bilgi, kitapta sana farz edilmemitir; Peygamber
sallallahu aleyhi ve lih ve sellem'in, ve hidyete gtren immlarn snnetinde de eseri
belirmemitir. O'nu bilmeyi, noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah'a brak; gerekten de
budur Allah'n sana ykledii hak. Bil ki bilgide ileri olanlar, o kiilerdir onlar, rtlp
gizlenmi eyleri tefsr etmekteki btn bilgisizliklerini ikrr onlar gizlenmi eylerin
yzne ekilen perdeleri amak, o perdelerin ardnda neler olduunu bilmek hevesinden
alkor. Yce Allah da bilgi bakmndan kavrayamadklar, anlayamadklar eylerdeki
acizlerini sylemeleri yznden onlar ver ve knhnden bahsetmeleri emrolunmayan
eylerde derine gitmemelerine, bilgide ileri gidi adn takar. Artk bu kadarn yeter say;
noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah'n bykln aklnla lmeye kalkma; yoksa
helk olanlara katlrsn; sen de onlardan biri olur, kalrsn.

yle bir kudret shibidir ki vehimler, kudretinin sonunu bilmeye atlp kosa, vesveselerden
arnm dnceler, O'nun kudret lemindeki gizliliklere dalp gitmeye kalksa, gnller,
aka kaplp sfatlarnn niteliine ermeye urasa, akllar, sfatlarn da varamayaca ztn
bilmeye zenip inceden inceye kavramaya alsa bile, onlar geri evirir; noksan sfatlardan
mnezzeh olun Allah, onlar gizliliklerinin kapkaranlk derinliklerine ba aa dmekten
kurtarr; onlar da anayoldan kp baka yollara-bellere sapmakla onun ztn bilmenin,
dncelere dalmakla stnlndeki ululuu lmenin imkn bulunmadn anlarlar;
bunu da sylerler, anlatrlar.[17]
yle bir yaratcdr ki kendinden nce bir yaratc mbud yoktu ki onun rneine uysun da
yaratsn, onun takdirini rnek alsn. Yaratan O'dur ancak, O'ndan baka yaratc yoktur
mutlak. Bizlere kudretinin tedbr ve tasarrufunu gstermitir; hikmetinin eserleri, alacak
eyleri sylemitir, yaratlmlarn O'na muht olduklarn sylemeleri ancak O'nun
kudretiyle var olabileceklerini bildirmitir; aczimiz O'nun kudretini, noksanmz O'nun
kemlini bize tantmtr; O'nu ikrr etmekten baka bir ey yapamayacamz izhr
etmitir; esiz-rneksiz yaratt, yoktan var ettii eylerde, sanatnn eserleri, hikmetinin
delilleri belirmitir; her yarattn, varlna bir tank, birliine bir delil klmtr. Yaratt,
sussa da yaratcsnn onu tedbir ve tassarrufu bir delildir ki syler, durur; esiz-rneksiz
yaratcsna delleti de ylece durur, kalr.
Tanklk ederim, bilirim, bildiririm ki seni, yarattk-larnn, birbirinden ayr uzuvlar gibi
uzuvlara sahip sanp onlara benzeten, hikmetinle ete, deriye brdn kemiklere benzer
eylere ship sanan, sana cisim isnad eden, seni tanmaya dir iinden geen dnceleri bir
eye balaya-mam, gnl, ein, rnein olmadna dir tam bir inanca ulaamamtr.
Byle kii, sanki bu dncelere uyanlarn, O'na eit tuttuklarna sylediklerini duymamtr
bir an: "And olsun ki gerekten de biz, apak bir sapklk iindeydik; sizi lemlerin
Rabbiyle bir tuttuumuz zaman."[18] yalan sylerler seni putlarna benzetenler, vehimleriyle
sana, yaratlmlarn sfatlarn verenler; zanlaryla seni, cisme ship sananlar, onlar gibi seni
cz'lere blenler; akllaryla kuvvetleri ayr ve aykr cisim isnd edenler. Tanklk ederim,
bilirim, bildiririm ki, seni yaratklarndan bir eye denk tutan, seni onunla bir sayar; seni bir
eyle denk sayan, hkm yerinde ve apak olarak indirdiin yetlerine kfir olur gider;
apak deliller olan ve sana ehadet eden szlerini yalanlar, inkr eder. Gerekten de sen,
yle bir Allah'sn ki, akllara smazsn; hatrlara gelen dncelere girmezsin; bu yzden de
snrlanmazsn, bir hlden bir hle dnmezsin.
(Bu da ayn hutbeden): Yarattn takdir etti; takdirini tahkim etti; hikmetiyle tedbr etti;
tedbrini ltfyle tedvr etti; ynelmesi mukadder yere yneltti onu; o da duran amad;
varaca yere dek de vard; taksirde bulunup amad. Buyruu neredeyse vard, gitti;
direnmedi. Gerekten de btn iler, onun dileiyle oldu; irdesi yerini buldu. Eyann
btn snflarn, onlara dir bir dnceye dalmakszn halketti; bir tasarlamaya
girimeksizin yaratt; yaratta, alarn meydana getirdii olaylardan doan, bir tecrbeden
faydalanmad; alacak eyleri yoktan ver ederken bir ortan yardmna dayanmad.
Yarattklarnn yaratllarn iradedesiyle tamamlad; onlar da itatte bulundular ona;
dvetine uydular O'nun; bu hususta ne bir geri kalan oldu, ne bir ar davranan. Hereyi
dzene soktu; snrn belirtti; kudretiyle aykr olanlar uzlatrd; birbirleriyle badama
sebeplerini ulatrd; miktarlar, hadleri, tabiatlar, durumlar bakmndan eit-eit,
birbirlerinden ayr cinslere ayrd. Yaratklar meydana getirdi; sanatlarn pekitirdi; diledii
gibi yoktan var etti onlar, icad etti.
(Bu hutbede gkyz ve yldzlar anlatrken buyur-mulardr ki)

Gkleri, bir yere tutturmakszn yaratt, yollarn tanzim, gediklerini termim etti; buyruuyla
gkten inenlere, yarattklarna amelleriyle ge aanlara, onlar rm etti. Bir duman
ynyken ard onlar, bir araya geldiler; sesleri duyulmayan kaplarn at; yollarna
parl-parl parlayan ihaplardan gzcler dikti; bolukta titrememeleri iin onlar kudretiyle
kavrad; buyruuyla durmalarn salad. Gneini, gndz iin her eyi gsteren, ayn,
gecesi iin parlakl giderilen bir delil kld; ikisini de akp gidecekleri yerlerde yrtt;
yryecekleri yerlerde konaklarn takdir etti de onlarla geceyle gndzn ayrlmasna,
onlarn yryp gitmesiyle yllarn saysn, saylarn saylmasn bildirmeyi diledi; dilei de
yerine geldi. Sonra bulunduklar bolukta hareket ettikleri medr tayin etti; g yldzlarla
bezedi; ylesine yldzlar var ki uzaklklar yznden gzlere grlmezler; yleleri var ki
klaryla g bezerler; bazlarn durduklar yerde dndrd; bazlarn srd, yrtt;
kimisini iner, kimisini kar bir hale getirdi; kimisini kutlu kld, kimisini kutsuz kld; hepsi
de emir ve irdesine uydu.[19]
(Sonra Melekleri anlatmlardr; bu beyanlarndan-dr bu szler):
Onlar ancak, Allah'n kadirlerini ycelttii kulladr; O'ndan izinsiz bir sz etmezler; emrine
uyarlar da i grr-ler, kendiliklerinden bir ie girimezler.
Onlar vahyine emin etmitir, emrine, nehyine dir emanetleri onlara yklemitir de
peygamberlere gndermi-tir. On'lar phelerden korumutur, artmtr; onlarn iinde
onun razlk yolundan sapan bulunmaz; rzasna aykr i gren olmaz.[20]
94
Uludur, kutludur O Allah ki yce himmetler bile onu idrk edemez; en doru ve temiz
anlaylar bile onun knhne eremez. Bir evveldir ki evveline bir n olamaz; bir ahirdir ki
sonuna bir son bulunamaz.
(Bu hutbelerinde Hz. Ali (a.s) peygamberleri (s.a.a) yle anlatmaktadrlar):
Onlar en stn kiilere emanet olarak vermitir; en hayrl rahimlerde karar ettirmitir.
Onlar en yce bellerden en temiz rahimlere aktarmtr; onlardan geenler getike Allah
dinini kurmak ve korumak iin yerlerine gelecekleri getirmitir. Bylece de noksan
sfatlardan mnezzeh olan Allah'n ltf, Allah'n rahmeti ona ve soyuna olsun,
peygamberlik, Muhammed'e erimitir. Onu yetimek bakmndan en stn yerden
yetitirmi, dikip boy atmak bakmndan en yce yerden izhr etmitir. Bir aatan
yetitirmitir ki peygamberlerini o aatan meydana getirmitir; emin kiilerini o kkten
semitir. Onun boyu, boylarn hayrlsdr; onun soyu, soylarn hayrlsdr. Aac, aalarn
en iyisidir; haremde bitmitir; kerem alannda boy atmtr. O aacn upuzun dallar,
budaklar vardr; meyvesine herkesin elinin uzanmasna imkn yoktur. O, Allah'tan
ekinenin, immdr; doru yolu bulann can gzdr. Bir ktr ki parl parl parlar; bir
yldzdr ki balkr durur; bir k verir ki parlts nurlar saar. Yolu dosdorudur; orta
bir yoldur; yordam gerektir; sz hakla batl ayrr, hkm adaletin ta kendisidir. Onu,
peygamberlerin gnderilmesinin aras kesildii, halkn iyi ilerden ayaklar kayd,
mmetlerin bilgisizlie dt bir ada gndermitir.[21]
Allah size acsn, apak delillere uyun; yol aydnlktr, dorudur, sizi esenlik yurduna
armada. Frsat ve mhlet elinizdeyken uyun o doru yola. Amel defterleri ak, kalemler

yazp duruyor. Vcutlar sa-esen, diller tutulmam. Tvbe kabl edilmede, ameller makbl
olmada.
***
179
(D'lib-i Yemni, y Emir'el-M'minin, rabbini grdn m diye sorunca, grmediime kulluk
mu ederim buyurdular. Nasl grdn onu sorusuna karlk da buyurdular ki):
Onu gzler, apak grle gremez; fakat gnller, man gerekleriyle grr. O, her eye
yakndr, fakat onlarla birleerek deil. Her eyden ayrdr, fakat onlara zt olarak deil.
Syleyicidir, fakat dnerek, dille, damakla deil. rde edicidir, kastla, azimle deil.
Eyy yapandr, yaratandr, letle deil. Latftir, gizlilikle vasfedilemez. Byktr, irilikle
deil. Grcdr; duyguyla tavsife imkn yok. Acycdr, gnl yumuaklyla tarifine
imkn yok. Yzler, onun ululuuna kar eilmitir, alalmtr; gnller, onun korkusuyla
dolmutur, titrer-durur.[22]

Hazreti Muhammed alllhahu aleyhi ve lihi ve sellem Hakknda

95
Allah onu yle bir ada yollad ki, insanlar sapm-lard, armlard. Fitne yoluna ayak
atmadaydlar; olmayacak eyler, onlar doru yoldan alkoymutu. Bykler (byk
sandklar kiiler), onlar gerek yoldan saptrm-lard; bilgisizler, bilgisizlikle onlar
aalatmlard. lerinde akna dnmlerdi; cehil yznden belya dmlerdi.
Onlara t vermede direndi; doru yola yrd; onlar hikmete, gzel te ard.
***
96
Hamd Allah'a ki evveldir, ondan evvel bir var yok; hrdr, ondan sonra kalan yok. Zhirdir,
fevkinde bir varlk bulunamaz; btndr, ondan baka btna erien olamaz.
Hz. Muhammed'in, (s.a.a) Karar ettii yer, karar edilecek yerlerin en hayrlsdr; yetitii
yer, yetiilen yerin en ycesidir. Kermet mdenlerinde yetimi, selmet yaygsnn
yayld yerlerde gelimitir. yi kiilerin gnlleri ona ynelmitir; inananlarn gzleri, ona
meylet-mitir. Allah, eski kinleri onunla gmmtr; gnllerdeki dmanlklar, onunla
sndrmtr. Onunla, inananlar uzlatrmtr, karde etmitir. O'nunla irki mandan

ayrmtr. O'nunla, alal yceltmitir; onunla ycelii alaltmtr. Sz anlattr. O'nun;

susmas, sz syleyiidir.[23]
160
Bir hutbesinden Hazret-i Rasl-i Ekrem sallallahu aleyhi ve lihi ve sellemi anlatan
szleri
Sen de tertemiz olan Peygamberinin huylaryla huylan; nk O'nda uyulacak huylar,
yaslanacak kiiye yaslanacak eyler vardr. Kullarn Allah'a en sevgilisi, Peygamberine
benzemeye alan, O'nun izini izleyen kiidir.
O, dnyada az dolusu bir lokma yemedi, dnyaya gznn ucuyla bile bakmad. Dnya
ehlinin en zayfyd bedence; karn en ayd yemek bakmndan. Dnya ona arzedildi, O
kabl etmedi bile. Noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah'n buzettii eyi bildi, ona
buzetti; horlad eyi bildi, horlad; kk grd eyi kk grd, kltt. Bizde hi
bir ayp olmasa da yalnz Allah'n Raslnn buzettiini sevsek, Allah'n ve Rslnn
klttn byltsek, Allah'a kar durmak, Allah'n emrinden kmak iin bu yeter bize.
Yeryznde yemek yerdi; kul gibi otururdu; ayakka-bsn kendi tmir ederdi; elbisesini
kendi yamard; eersiz merkebe binerdi; biri daha varsa ardna bindirirdi. Evinin kapsna,
stnde resimler bulunan bir perde aslmt; zevcelerinden birine, unu kaldr buyurmutu;
baktka dnya ziynetlerini hatrlyorum. Dnyay gnlnden karmt; onu anmay
hatrndan geirmezdi; ziynetini gnlnden yitirmiti; dnyay o kadar gzden karmt ki
ne gnl balayaca gzel bir elbisesi vard, ne stnde oturaca beenilecek bir yaygs.
Dnyay gnlnden srp atm, gznden yitirip gitmiti. Bir eyi sevmeyen kii byledir;
ne onu grmek ister, ne adnn anlmasn diler. Allah'n salt ona ve soyuna olsun, Allah
katnda bu kadar yce mertebesi varken, dnya ve dnyadakiler, onun yz suyu hrmetine
yaratlmken; Raslullah, dostlaryla beraber dnyada a yaard; bu da dnyann
ktlklerine, ayplarna dellet eder sence.
Bakp grenin, aklyla dnmesi, can gzyle grmesi gerek: Allah Muhammed'e (s.a.a) bu
ekinmeyi vermekle onun kadrini mi yceltti, yoksa onu alaltt m? Alaltt diyen, andolsun
ulular ulusu Allah'a; iftira eder, yalan syler. Kadrini yceltti denirse bilinmesi gerektir ki
dnyay O'nun iin yayp dedii halde O'na ve O'na en yakn olanlara, dnyay hor hakir
gstermitir. u halde Peygamberin yolunu tutan kiinin de O'nun izini izlemesi, O'nun
konduu yere konmas gerekir, yoksa helk olmaktan kurtulamaz.
Gerekten de Allah, Muhammed'i, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, kymete bir delil,
cennete mjdeci, azaptan korkutucu olarak gnderdi; O'ysa dnyadan karn bo olarak kp
gitti; hirete ayplardan, sulardan esen olarak vard; bir ta bir ta stne koymadan yolunu
tuttu, Rabbinin dvetine icbet etti. Allah bize ne byk bir ltufta bulunmutur ki Onu bize
mukted olarak gnder-mitir; O'nun izini izlemekteyiz; yolunda gitmekteyiz.
Andolsun Allah'a ki u ynden dokunmu abam kendim yamadm; yamattm kiiden
utandm artk; nk bana bu kadar yamadan sonra hl m giyeceksin, atmayacak msn
artk bunu dedi. Ben de, uzakla benden dedim ona; sabah olup gn ynca halk, gece yol
alanlar ver.[24]

161
Hazret-i Peygamber Sallallahu aleyhi ve lihi ve Sellemi, ven hutbelerinden
Onu apaydn kla, grnp duran, pheleri gideren, delille apak yolda, insanlar
sapklktan kurtaran, doru yola sevkeden kitapla gnderdi. Mensp olduu boy, en hayrl
boy; aac en hayrl aa, dallar, budaklar gzel ve doru; dileyenler meyvelerinden
kolayca yiyebilirler. Doduu yer Mekke, gt yer, tertemiz ehir, Medne. Anlay
orada yceldi; n ordan duyuldu.
O'nu, yeter bir delille, ifa veren tle, halk dzene sokacak bir dvetle gnderdi;
bilmeyen ilh hkmleri O'nunla belirtti, bildirdi; noksan ve ayplanacak bid'atlar,
daletleri, onunla skt, att; uyulmas gereken eyleri O'nunla tebli etti.
slm'dan baka bir din arayann ktl meydandadr; onun kutluluk balar kopar; ba
aa der gider, uzun bir hzne daldktan, etin bir azba uradktan sonra belki dner
gelir.[25]
163
Hamd kullar yaratana, yeryzn deyene, sular yeryznde aktana, yerleri sellere
dzleyene. Evveline bir balang, ezel oluuna bir son yok. Evveldir, zevli olmaz; bkidir,
sonu olmaz. Alnlar ona secde eder; dudaklar birliini syler. Yaratt eyleri snrlad,
benzerlerinden ayrd. Vehimler, dnceler, snrlarla, hnerlerle O'nu takdir edemez;
akllar, uzuvlara letlere benzeterek O'nu bilemez; O'na bir zaman vard denemez; zaman
isnd edilemez; hakknda ne vakte dek diye de soru sorulamaz. Grnendir, eserleriyle;
neden ve nereden diye bir sule imkn yok. Grnmeyendir ztiyle, nerede gizlidir diye de
sorulsa buna da bir beyn yok. Ne cismi vardr, grnr; ne bir hicp altna girer; bilinir. Ne
ztiyle eyya yakndr ki bir ey densin; ne kudretiyle eyadan ayrdr ki ayrlmtr densin.
Kullarnn baklar, geceleyin adm atlar, karanlkta dinlenileri, karanlklara dallar,
gizli deildir O'ndan. Aydnlatc Ay, O'nun bilgisiyle, irdesiyle doar, lemi aydnlatr.
Ardndan aydn gne doar, lemi tr, batar. Zamanlar dner; gnler, geceler geip gider.
Gece yz gsterir, gelir; gndz olur, biter; O hepsini bilir, hepsini grr. Bilgisi, her eyin,
her iin sonunu ve mddetini, zamann ve saysn kaplar, kavrar. O, sfat takdir edenlerin,
mekn tayin eyleyenlerin takdirinden mnezzehtir; tayininden ycedir. Snr, O'nun
yarattklarna aittir. O'ndan bakalarna mensuptur. Eyy, ezel olan, ebed maddelerden
yaratmamtr; yaratlan O yaratmtr, O snrlamtr; ekil ve sret sahibi olanlarn
ekillerini, sretlerini o tasvr etmitir; ne de gzel ekil vermitir, ne de gzel sretle
brmtr. Hi bir ey O'ndan ekinemez; hi bir eyin ba emesi O'na fayda vermez.
lp gidenleri bilmesi, diri kalanlar bilmesi gibidir; yce gklerde olanlar bilmesi, aalk
yerlerde olanlar bilmesi gibidir.
(Ayn Hutbeden):
Ey doru, dzen yaratlm mahluk, ey rahimlerin karanlklarnda yetitirilen ocuk,
topran znden yaratlmaya baladn, kuvvetli bir karar yerine kondun, bilinen bir zaman,
orada durdun; takdir edilmi bir mddet iinde de dnyada kaldn. Ana karnnda bir
yavrucaktn, oynar dururdun; ama ne arana seslenebilirdin, ne syleneni duyardn. Sonra
o karar ettiin yerden, hi grmediin leme karldn; orann faydalanlacak eylerinden de

haberin yoktu senin. Anann memesinden gdalanmay kim retti sana? Arama, isteme
yerlerinden ihtiyacn gidermeyi kim belletti sana?.[26]
Bir srete, bir ekle, bir heyete brnm, zya ship olmu bir yaratn sfatlarn bile
bilmekten ciz olann, yaratcsnn sfatlarn bilmesi ne kadar da uzak; elbette yaratlan, bu
hususta daha da ciz olacak. Yaratlmlarn hadlerini anlamak imkn yokken yaratan
hakknda sz sylemek; ne de bo; bu, yle bir ey ki mmkn deil, olmayacak.

176
Kur'an- Mecid'i Vasfeden bir hutbeleri

Allah'n beyanyla faydalann; Allah'n dyle t-lenin; O'nun dn kabl edin,

tutun. nk Allah, sizin zrler getirmenize kar ak deliller serdetti; sevdii ileri size
bildirdi; holanmad eyleri anlatt; btn bunlar da buyruklarna uymanz, nehyettii
eylerden kanmanz iin izhr etti.
Gerekten de Allah'n Rasl, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, phe yok ki cennet hoa
gitmeyen eylerle kaplanmtr, cehennem de isteklerle kaplanmtr buyur-mutur.[27] Bilin
ki hi bir tat yoktur, ancak tabiatn holan-mad eye dayanr ve hi bir isyn ve su
yoktur, ancak nefsin isteine, dileine balanr. Allah rahmet etsin ehvetinden kanan,
nefsinin dileini skp atan kiiye; nk u nefis, insan olmayacak eylere srkler,
gtrr; insan, onun dileklerini skp atmadka boyuna onun dileine uyar, sua, isyna
der gider. Bilin ki Allah kullar, inanan, nefsinden zanlara derek, onun dzeninden emin
olmadan sabahlar, akamlar; boyuna nefsini ayplar, onu knar durur.
Sizden ncekiler gibi olun; sizden nce gidenlere uyun; onlar, dnyada, gecek kiiler gibi
adr kurdular, konaklardan gen kiiler gibi konaklar brakp gtler.
Bilin ki u Kur'n, dnde aldatmayan, yol gsterme-de insan azdrmayan, syleyite
yalan sylemeyen bir tdr. Kur'n'la oturup kalkan, dorulukta, fazla bir eye
ulamayan, krlkte noksana erimeden oturup kalkar. Bilin ki hi kimseye Kur'n'dan sonra
bir ihtiya, bir yoksulluk gelip atmaz; hi kimseye ona uyduktan sonra bir zenginlik
ulamaz. Dertlerinize O'ndan if dileyin; glklerinize O'ndan yardm isteyin; nk O en
byk derde bile devdr ki o da kfrdr, nifktr, azgnlktr, sapklktr. Allah'tan Kur'n'la
dileinizi dileyin; O'nunla Allah'a ynelin; O'nu vesile ederek halktan bir ey istemeyin;
nk kullar, Allah'a, O'na benzer, O'nun deerine denk deerli baka bir eyle
ynelemezler.
Bilin ki O efaatidir, efaati kabl edilir; ylesine bir sz syleyendir ki sz tasdik olunur;
Kur'n kymet gnnde kime efat ederse efati kabl olur ve Kur'n, kymet gnnde
kimin aleyhinde sz sylerse sz makbl saylr.[28]
nk kymet gn bir nid eden nid eder de der ki: Bilin, Kur'n'dan baka bir ey eken,
ektiini bierken bellara urar. Artk siz de O'nu ekin, O'na uyun; Rabbinize O'nu delil

eden; nefislerinize O'nu t yapn; kendi reyleriniz O'na uymazsa reylerinizi

thmetleyin; dilekleriniz O'na aykrysa dileklerinize hynette bulunun.
yi ie koyulun, iyi ie; sonra da sona dek aln, sona dek. Doru olun, doru; sonra da
dayann da dayann; saknn da saknn. Bilin ki size bir son vardr, sonunuza ynelin. Bilin
ki size almetler dikilmitir, onlara uyun da yol aln; bilin ki slm iin bir son durak vardr;
o duraa yryn.
Allah'a, size hakkndan vcip ettii eyleri ed ederek, bildirdii vazifeleri yaparak ulan.
Ben tankm size, kymet gnnde de hccet getiren, delil azhr edenim size. Bilin ki
kader, olup biter, kaz gelir atar. Ben Allah'n vaadiyle, deliliyle konuuyorum sizinle.
Yce Allah buyurmutur ki: "Rabbimiz Allah'tr diyen, sonra da doru yryen kiilere
melekler inerler de korkmayn, mahzn olmayn, mutuluk size, size vaadedilen
cennetle derler."[29] Siz de Rabbimiz Allah'tr dediniz ya, o halde kitabna uyun da doru
olun; emrine uyup kulluunda doru yola gidin de dorulukta bulunun. Sonra da o doru
yoldan ayrlmayn; o yolda bidatler meydana getirmeyin; o yola aykr harekette
bulunmayn. nk ayrlanlar, gerekten ayrlrlar; kymet gnnde, Allah katnda,
rahmetine ulaamazlar.
Bundan sonra da halk ayrmaktan saknn, dilinizi uz tutun; gnlnz baka dncede,
diliniz baka szde olmasn. Herkesin dilini zaptetmesi gerektir. nk bu dil, serketir;
shibini eri yola gtrr, saptrr. Andolsun Allah'a ki ben, ekinen kulun, dilini
zaptetmedike ekinmesinden faydalandn grmedim. nk inanann dili, gnlnn
ardndadr; mnafn gnlyse dilinin ardnda. nanan, bir sz sylemek istedi mi, nce
gnlnden geirir o sz, bir dnr, hayrsa syler, erse vazgeer. Mnfksa diline gelini
syler; hangi sz kendisine fayda verir, hangi sz zarar, dnmez bile. Allah'n salt O'na
ve soyuna olsun, Raslullah, "Bir kulun mn, gnl doru olmadka doru olmaz; gnl
de, dili doru olmadka dorulmaz" buyurmutur.[30]
Kim yce Allah'a, avucu Mslmanlarn kanlarndan, mallarndan tertemiz olarak ulamak
isterse, dilini onlarn ayplarndan korusun, bunu yapsn.
Bilin ey Allah kullar, gerekten de inanan bu yl hell bildiini geen yl da hell bilir;
geen yl hram saydn bu yl da hram sayar. Harm olan eylerden, insanlarn hell
saydklar, size hell olmaz; hell, Allah'n hell ettii eydir, harm da Allah'n harm ettii
ey.
lerde tecrbeniz var, onlarda tedbirde bulundunuz; tler verildi sizden ncekilerin
halleriyle, rnekler gsterildi size; apak ie arldnz; bunu ancak sar duymad, kr
grmedi.
Allah'n bellarla snad, tecrbelerle denedii kiiye hi bir t fayda veremez,
tanmad, inkr ettii kusr, nne kagelir; tand ey, nnde belirir; o vakit inkr
ettiini anlar, ikrr ettiini tanr, bilir.
nsanlar iki blktr: Bir bl eriata uyar; br bl bidate sapar. Bu ikinci bln,
noksan sfatlardan mnezzeh Allah'tan ne bir delili vardr, ne bir . Noksan sfatlardan
mnezzeh olan Allah, hi bir kimseye Kur'an'a benzer baka bir eyle t vermez; nk
Kur'n, Allah'n salam ipidir, emin sebebidir; gnllerin bahr ondadr; bilgilerin
kaynaklar onda; gnle ondan baka bir eyle cil olamaz; ondan baka bir ey gnl

parlatamaz. Byle olmakla beraber gene de ondan t alanlar, ona uyup yol almlardr;
unutanlar, unutmaya kaplanlar, yolda kalakalmlardr.[31]
Bir hayr grdnz m, ona yardm edin, bir er grdnz m, brakn onu, gidin. nk
Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Rahslullh: "Ey demolu, hayr ile, erri brak; o
vakit cmert olur, orta yolu bulursun" buyurmutur.[32]
Bilin ki zulm ksmdr: Bir zulm var, balanmaz, bir zulm var, terk edilmez; cezs
verilir; bir zulm var, balanr, cezas aranmaz. Balanmayan zulm. Allah'a irk
komaktr. Yce Allah, "Gerekten de Allah kendisine irk koan balamaz" buyurmutur.
[33]
Balanan zulm, kulun bz kk eylerde, ho olmayan ilerde kendisine
zulmetmesidir.[34] Terk edilmeyen zulmse, kullarn birbirlerine zulmdr. Burada kss pek
etindir; o da bakla yaralamak, kamyla vurmak deildir; bunlar, onun yannda pek kk
kalr, pek ehemmiyetsiz saylr.[35]
Saknn Allah dininde renkten renge girmekten. nk geree ait olup holanmadnz,
fakat birleerek yapt-nz ey, batla dir severek, fakat birbirinizden ayrlarak yaptnz
eyden hayrldr. Gerekten de, noksan sfatlar-dan mnezzeh olan Allah, ayrlkla ne
gemi kavimlerden birine hayr vermitir, ne imdiki topluluklardan birine hayr verir.
Ey insanlar, ne mutlu o kiiye ki kendi ayb, onu insanlarn ayplarn grmekten alkor; ne
mutlu o kiiye ki evinde oturur, rzkn yer, Rabbinin kulluuyla megul olur, kendi
hatlarna alar, kendisiyle urar; halk ondan rahattr, esendir.
***

198
slam ve Kur'an'a ait bir hutbelerinden
Sonra bilin ki bu slm dini, Allah'n setii, kendi inyetiyle ltfettii, teblii iin halknn
en hayrlsn seip gnderdii, direklerini, sevgiyle ycelttii Allah dinidir. (Eski ve
hurfelerle karm) dinleri, onun yceliiyle alaltmtr; eratlar, onu ycelterek
neshetmitir. Ona olan ltfyle dmanlarn hor, hakir klmtr; kar duran-lar, o dine
yardm ederek aalk bir hle getirmitir; onun salam temeliyle, kuvvetli direiyle
sapklk ve azgnlk direklerini ykmtr; o dinin havuzlarndan susuzlar suya kandrmtr;
o suyu ienler tketememilerdir; onlarn itikleri kadar da o havuzu tekrar doldurmutur.
Sonra da onu, ylesine pekitirmitir ki kulpunun kop-masna, halkasnn koparlmasna
imkn yoktur;[36] mmkn deil harb olmaz yaps; yklmaz direkleri, kmez yaps.
Meyveler veren aac rmez; zaman dolmaz; hkm eskimez; dallar, budaklar kopmaz.
O dinin yollar daralmaz; o dmdz yolu ne sarplk sarar; ne aydnl karanlk kaplar; ne
sehil gidiini aykrlk kavrar. Ne o yolda erp vardr, ne bir aykrlk grnr; ne ak
yoluna bir kumluk kar, ayaklar batrr, ne klar sner o yolun, ne de tatlln bir aclk
bozar.
slm, yle bir dindir ki direklerini Allah, gerek zerine kurmu, o direklere salam
dayanaklar yapmtr. Sularla dolu kaynaklar var, coup kprerek akar; klar var,

yalmyalm parlar. Dikilmi iaretleri, almetleri var, dileyene yol gsterir; gidenler yol
bulur, oraya varr; saraklar var, gidenlere sunulur, ienleri kandrr. Allah razlnn en
stnn, direklerinin en ycesini, itatinin en kabl edilenini o dine balamtr.
Mslmanlk, Allah katnda direkleri salam, yaps yce, nru aydnlatc, kudreti stndr;
nineleri uzaktan da grlr; yol bulmak, oraya varmak isteyenler grr, bulur. Yerinden
oynatlamaz; knanmasna imkn bulunmaz. O dini yce tanyn, ona uyun; o dinin hakkn
verin, lyk olduu mevkiye koyun.
Sonra, noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, gerekten de Muhammed'i, Allah'n salt
O'na ve soyuna olsun, dnyann geip gitmek, hiretin doup mak zere bulunduu bir
ada, gerek zere gnderdi. Dnya aydnlandktan sonra karanlklara brnmt; mihnet,
diz boyu ycelmi, grnmt. Dnyann yumuak dei sertlemiti; mr sona ermiti;
mddeti bitmiti; kymet almetleri belirmiti. Dnyadakiler mit kesmilerdi, ondan yz
evirmilerdi; halkas kopmak, dm zlmek zereydi. Nimetleri bozulup gitmi,
ayplar ortaya km, uzun srecek sanlan zaman ksalmt. Byle bir ada Allah,
haberlerini ulatrmak, uyanlara ltfetmek, an ilkbahara evirmek, yardmclarn
yceltmek, yardm edenlere eref vermek zere Muhammed'i gnderdi.[37]
Sonra da ona bir kitap indirdi ki o, bir nurdur, snmez; bir ktr, yalm tkenmez; bir
denizdir, dibine inilmez; bir yoldur, tutan sapmaz, yol yitirmez; bir yalmdr, alevi kararmaz.
Hakk, batl ayrr; delili reddedilemez. Bir yapdr, direkleri yklamaz. Bir ifdr,
hastalananlarn, onunla iyilemeyeceklerinden korkulmaz. Bir stnlktr, yardmclar
bozguna uramaz. Bir gerektir, ona uyanlar, horlua dmez.[38]
O, mnn mdenidir, orta yoludur. lmin kaynaklardr, denizleridir. Adaletin balar,
baheleridir, kaynaklar, sulardr. slm'n essdr, yapsdr. Gerein vadleridir, dmdz
ovasdr. Bir denizdir, ne kadar su alan olursa olsun, tkenmez. Kaynaklardr ki su alanlar,
dibine varamaz-lar; saraklardr, doldurulduka doldurulur, gelenlere sunulur, suyu bitmez.
Konaklardr, yolcular, yol yitirmezler. Dikilmi almetler, yaklm, yandrlm ateler, yol
alanlar, onlar grmezlikten gelemezler. Uyulacak kudrettir, ona uyanlar, ondan dnmezler.
[39]

Allah, onu bilginlerin susuzluklarn gidermek, din hkmlerini bilenlerin gnllerine

ilkbahar gzelliini vermek, temiz kiilerin yollarn gstermek iin sebep klmtr. Bir
iltr ki onu kullanana artk hastalk gelmez; bir ktr ki onunla beraber karanlk hkm
srmez. Yaplacak dm salam bir iptir; ycesi sarp bir kaledir; ona dost olana
stnlktr; oraya girene eminliktir; ona uyana yol gsterendir; ona mensp olana makbl
zrdr; onunla konuana burhandr; ona uyup dmanyla savaana tanktr, furkandr; onu
ykleneni yklenir; onunla amel edeni tar. Kim onu kendisine bir almet, bir nian olarak
alrsa delil olur ona; kim onu tarsa kalkan kesilir ona, dinleyip belleyene bilgi olur; O'ndan
rivyet edene szdr o, onunla gerek zere hkm verene hkmdr o.[40]
***

214
ehdet ederim ki Allah tam adalet sahibidir; adaletle muamele eder; tam hikmetle
hkmedendir, hakla batl tefrik eyler ve ehdet ederim ki Muhammed, O'nun kuludur;

kullarnn ulusudur. Allah kullarn deitirdike, geenler geip, gelenler geldike onlar iki
ble ayrmtr; O'nun vcudunu o iki bln hayrl ksmna vermitir. Soyunda ne zin
eden vardr, ne ktlk yoluna giden.
Bilin ki Allah, hayr ilemeye ehil olanlar, emrine uyup hayra ynelenleri semitir;
Hakk'n direkleridir onlar, itati, kulluu koruyanlardr onlar. Sizin iin de her kullukta,
Allah'tan bir yardm var, onu dillerden syler, gnllere ilhm eder; yeter bulanlara bunda
yeterlik vardr; if arayanlara if vardr.
Bilin ki Allah'n ilmini koruyan kullar vardr ki onu siynet ederler; kaynaklarn aktp
dururlar. Birbirleriyle uzlaarak buluurlar, birbirlerine sevierek kavuurlar. Birbirlerine
ilim ve hikmet saran sunarlar; onu iip vef ve nasihatle kanarlar. Onlar phe
bulandrmaz; gaybet onlara yol bulmaz. Yaratllar, huylar byledir; bu huylarla seviirler;
bu huylarla, birbirleriyle uzlarlar. Onlar, ekin iin ayrlm en gzel tohumlardr; ktleri
ayklanm, atlmtr; iyileri seilmi, alnmtr. z doruluu onlar semitir; snanmalar,
onlar denemitir.[41]
u halde insann, Allah emirlerini yce bilerek kabl etmesi; her eyi krp geiren, ykp
dken kymet gelip atmadan ondan ekinmesi gerek. nsann mddeti az gnlerde,
duruluu, konaklan, ksa yerde, gp brakaca, varp konaca yer iin hazrlkta
bulunmas gerek. Ne mutlu o kiiye ki selm bir kalbe shiptir, gll-u g yoktur da
kendisine doru yolu gsterene uyar; onu ktle sevk etmek isteyenden, kaar; ona yol
gsterene uyup, onu hidyete sevk edene itat edip esenlik yolunu bulur, o yolu tutar;
kaplar kapanmadan, sebepleri yitip gitmeden hidyete koar; tvbe kapsn amak ister;
kendisinden sular atmak ister. Elbette bu kii hidyet yoluna sevkedilmitir, doru ve
aydn yola ynelmitir.[42]
***

[1]

- Kur'n- Mecd'de 14. srenin (brahim a.s) 34. yetiyle, 16. srenin (Nahl) 18. yetinde
Allah'n nimetlerinin saylamayaca bildirilmi, Hz. Muhammed de (s.a.a) "Allah'- m,
gazabndan rzana, ikabndan balamana, senden sana snrm, sana lyk vmeyle seni
vmeme imkn yok benim iin; sen, kendini nasl vdysen ylesin" buyurmu-tur (Cmi'usSagyr, 1. s.50). Kur'an- Mecid'in 78. sresinin (Nebe') 6. ve 7. yetlerinde de yeryz, bir
yaygya, dalar ivilere tebh edilmitir.
[2]

- Din lgatte karlk mnasna gelir. Terim olarak, lh hkmlerin tmne denir. Kur'an Mecid'de, Allah katnda dnin ancak Mslmanlk olduu bildirilmi (3, li mran, 19)
Mslmanln gerek din olduu anlatlm (9, Tevbe, 33), ayrca her yaplan iin karl
verilecei vaadedilen kymet gnne de "din gn" denmitir (1, Fatih,4). Birinci mnada
itat etmek, rm olmak, z gereklii mnalar da vardr (El-mfredt f Garib-il Kur'an,

Tahran- Murtazaviyye matbaas, ofset basm s:175-176). Bu sz Kur'an- Mecid'de bir ok

yetlerde geer. 51, srenin (Zriyt) 56. yetinde, "Ve ben cinleri ve insanlar, ancak
bana kulluk etsinler diye yarattm" buyurulmutur. Bu yeti bn-i Abbas, "Yni, beni
tansnlar diye" tarznda tefsir etmitir. "Ben bir gizli defineydim, tannmay diledim de
halk, beni tansnlar diye yarattm" melindeki kuds hadisi mevz kabul edenler dahi,
yukardaki yetin tefsiri bakmn-dan, bu szn, mel itibariyle doru olduunu
sylemilerdir (Aliyy'l-Kaar: Mevzuat-u Kebr, Matbaa-i mire-1289, s.62).
Dinin usl, Allah'n varlna, birliine, kullara ltuf olarak ilerinden bazlarn seip
hkmlerini bildirmek, doru yolu gstermek iin gnderdiine, onlara Cebril vastasyla
ve vahiy yoluyla hkmlerini bildirdiine, bunlarn iinde son peygamber olan Hz.
Muhammed'in (s.a.a) Allah katnda mertebesi en yce ve yksek olduuna ve
peygamberliin onunla bittiine, bu dnyadan sonra bir hiret leminin bulunduuna ve
herkesin orada, dnyada yaptnn mkfat ve mczatn greceine inanmaktr. Bu
asla "Tevhd, Nbvvet, Mad" denir. Nbvvet'e, meleklere ve kitaplara inanmak, mada,
lmden sonra yet ve hadislerde bildirilen eylerin hepsine inanmak girer. Bunlar tasdik,
herkese ve aklen gerektir. Bunlarda taklit, yani bir mtehidin reyine uyu olmaz. Fr'
din'de, yni namaz, oru, hac, zekt ve saire gibi beden, yahut ml, yahut hem beden, hem
mli ibadetlerle, nikh, talak, alm-satm gibi mumeltta Kur'an ve hadisten, yani Kitap ve
Snnetten hkm karmaktan, icma' ve aklla bir hkme varabilmekten ciz olan kiilerin
mtehidi taklit etmeleri, onun re'yine uymalar icab eder.
[3]

- Allah' hakkiyle tavsif mmkn deildir, nk sfatlar, bizim bildiimiz sfatlar gibi
deildir, Kitapta ve Snnette vrid olan sfatlar bizim idrkimize gredir. Ancak bizim
grmemiz, duymamz, renk, ekil, ses, uzaklk, yaknlk ynnden olduu gibi gzle ve
kulakla mmkndr. Halbuki Allah'n grmesi, duymas, bir esere tbi olmad, bir ihtiyaca
bal bulunmad gibi letle de deildir, ilmi, grlen, duyulan eyleri muht olduu gibi
grlmeyen, duyulmayan eyleri de muhttir. Bu bakmdan, bizim bilgimizle onun sfatlarn
kyaslamak, det onun ztna bir eit kabul etmeye benzer ki vahdete, tevhid inancna
aykrdr. Varlk ve birlik, Allah sbhnehu ve Tel'nn zatnda sbit iki sfattr, ztn ayn
deildir.
2. surenin (Bakara) 29. yetinde, 7. surenin (A'rf) 54. yetinde, 10. srenin (Yunus) 3.
yetinde, 20. srenin (Tb) 4. yetinde, Allah Tebareke ve Tel'nn ge, ara istivs
meveldir. stiv iki eyin, iki adamn eit ve denk olmasdr. Siv, iki ey arasnda hacm,
arlk gibi hususlarda eitlie denir; keyfiyet hussunda da kullanlr. stiv, "al" ile ta'diye
edilirse kavramak, kaplamak anlamna gelir. Emri, hkm, tedbri, g, ar kavrad, yni
gkleri yerleri yarattktan sonra ara hkim ve mutasarrf oldu, tedbiri orada cr oldu
demektir. Gk her cirmi kaplayan fezdr, ar, tavan, bir eyin stn rten ey ve ardaktr.
Mecaz yoluyla padiahn meclisi, saltanat, hkm, ycelik ve kudretten kinyedir. Ar
ykld demek, hkm kalmad, gc kuvveti yok oldu demektir. Bu bakmlardan bu
yetlerdeki mn, tedbri, emri, kudreti, g, ar kaplad, her eye mil oldu ve mildir
tarznda anlalr. Yoksa gkte veya artadr demek deildir (El-Mfredt s. 329-330;
Tabras: Mecma'ul Beyan; 1, s. 71-72, 4, s.427-428, 5, s.99). Mcessime tifesi, Allah'n
arta bulunduunu kail olmakla hata etmilerdir. Bir yerde temekkn, baka yerde
bulunmamaktr, ayn zamanda mahdut ve cisim shibi olmaktr, cisimse tecezzi eder. Btn
bunlarsa Allah iin muhldir.
[4]

- Bir ie koyulan, nce o ii dnr, kurar, bilgisinden, grgsnden faydalanr, yaparken

hareket halindedir, bir cihet sarfeder, yorulur. Bu drt vasf olmadan hi bir i yaplamaz.

Allah Tebareke ve Tel ise bunlardan ms-tnidir, mnezzehtir, ilmi bir eyi yaratmadan
nce de ona lhktr, sonunu da bilir.
[5]

- "Kim doru yolu bulursa ancak kendisi iin bulmutur. Kim doru yoldan
sapmsa kendisini saptrmtr ve kimse, bir bakasnn ykn yklenmez ve biz,
peygamber gndermedike hi bir topluluu azaplandrmayz" yeti mucibince (17,
sr, 15) ltf dolaysyla insanlara mutlaka bir peygamber gndermitir, bir kitap
indirmitir, bir hccet tantmtr, doru yolu beyan buyurmutur. Peygamberlerin kimisi,
61. srenin (Saf) 6. yetinde Hz. s al Nebiyyin ve lihi ve aleyhisselmn, Hz.
Muhammed'i bildirdii gibi kendisinden sonra gelecek peygamberi mjdelemitir; kimisi
bizim Peygamberimiz gibi eski peygamberleri tasdik etmi ve ettirmitir.
[6]

- 2. Srenin (Bakara) 143. yetinde tam orta yolu tutmu, ifrattan, tefritten arnm olan
Muhammed (s.a.a) mmetinin btn insanlara tanklk edecei, Hz. Peygamber' in de
mmetine tank olaca, 4. srenin (Nis) 41. yetinde, kymet gn her mmetten bir tank
getirilecei, Muham-med (s.a.a) mmetinin de hepsine tanklk edecei bildirilmektedir. 9.
srenin (Tevbe) 33. yetinde, mrikler istemese, zorlarna gitse bile Hz. Muhammed'in
insanlar doru yola gtrmek iin gerek din ile, btn dinlere stn olmak iin
gnderildii beyan buyurulmaktadr. 61. srenin (Saf) 9. yet-i kermesi de ayn meldedir
ve bu yetlerden Muhammed (s.a.a) dininin son din, kendilerinin de son peygamber olduu
anlalmaktadr. 33. srenin (Ahzb) 40. yetinde ise Hz. Muhammed'in Allah'n Rasul ve
peygamberlerin sonuncusu olduu tasrh edilmektedir. yette, peygamberler, sz
"nebiyyin-haber getirenler" diye geer. Her neb, rasl, yni erat shibi deildir, fakat her
rasl nebdir, yni neb ummdir, rasul huss ve rasl, neb sznn mulne girer; bu
bakmdan hadislerle de sbit olduu vehile Hz. Muhammed, peygamberlerin sonuncusudur, dini de son dindir. Ondan sonra peygamberlik iddi eden ve din kuran kiilerin hemen
hepsi de smrgenlerin slm' blmesine maalk eden arlatanlar, yalanclardr.
Kur'an- Mecd'de, Allah'a ibdet iin kurulan ilk evin, ilk mescidin, Mekke-i
Muazzam'daki Kbe olduu bildirilmitir (3. li mrn 96). Buhr, Eb-Zerr'den (r.a)
tahri eder; diyor ki: Y Raslallah dedim, yeryznde ilk kurulan mescid hangi mescittir?
Mescid-i Haram buyurdular. Sonra hangi mescid kuruldu dedim, Mescid-i Aks buyurdular.
kisinin arasnda dedim, ne kadar, zaman var? Krk yl buyurdular (et-Tecrid'us-Sarih, c.2,
s.41, Kitab-u-Bed'l-halk).
[7]

- Cehalet devri denen ve Hz. Muhammed'in (s.a.a) gnderilmesinden evvelki devre ait
olan sapklklar, saymakla tkenmez. nsanlar putlara tapyorlard; kumar, iki, fiz alp
yrmt. Kadnlar drt, be, hatt daha fazla erkekle evleniyorlar, ocuun babas, ya
hakemle tayin ediliyor, yahut kur'a ile tannyordu. Diri hayvanlarn etinden paralar kesilip
yeniyordu. Harm, hell bilinmiyordu. Soy-boy stnl, yama d ilerdendi. Kz
ocuklar diri diri gmlyordu. Bu hususta, tarihlerde anlatld iin fazla sze lzum
grmyoruz.
[8]

[9]

- Hz. Peygamber'in (s.a.a) diktii bayrak, Allah'n Kitab, kendilerinin snnetidir.

- Hell, yaplabilen, yaplmas su olmayan eylerdir. Haram yaplmas su olan, bir

ksmnn cezas, dnyada da tayin edilmi olan eylerdir. Farz, yaplmas emredilenlerdir.
Hkm kalkan yete "Mensh", o yetin hkmn kaldran yete "Nsih" denir. Ruhsat, bir
sebep yznden yaplma-sna cevaz vermektir. Azimet, mansnda tahss bulunan
hkmlerdir. Mesel, iki haramdr. en dnyada da had vurularak, yani dvlerek

cezalanr, su imekse helldir. 2. srenin (Bakara) 173. yet-i kermesinde, l hayvan eti,
kan ve domuz haram edilmitir; fakat zorda kalann bakasnn hakkna el uzatmamas,
doyuncaya dek yememesi artyla yemesine cevaz verilmitir; bu bir ruhsattr. "Kim sizden
o aya, Ramazan ayna eriirse orucunu tutsun" emriyle (2, Bakara, 181), bli olmayan, akl
banda bulunmayan, hasta ve kadnsa hayz halinde olmayan ve seferde bulunmayan
herkese oru farz edilmitir; bu szde yukardaki mazeretlerden biri ile mzur olmayanlara
tahss vardr. Mnas umumi olan, "Herkes lm tadar" (3. li mran, 182) yetindeki gibi
mnas herkese ve her eye mil olandr. bret, "Bak. Allah'n rahmetinin eserlerine,
yeryzn nasl da lmnden sonra diriltir" gibi (30, Rm, 50) yetleridir; mnalar
ibreti tazammun eder. rnek, "Kendilerine Tevrat yklenenler, sonra da onunla amel
etmeyenler, eee benzerler ki koskoca kitaplar tamada" (62; Cumua, 5), "Dnya
yaay, gkten yadrdmz yamura benzer ancak" (10, Ynus, 24) gibi yetlerdir.
Mutlak, "Bir kul azad etmelidir" tarznda nzil olan yetlerdir (58, Mcadele, 3); yahut,
"Kadn olsun, erkek olsun, hrszlarn ellerini kesin" (5, Mide, 38) yetidir ki elin
nereden ve ne kadar kesilecei yette musarrah deildir; hadisle anlalr. Mukayyetse, "Bir
m'min kle azat etmek gerek" (4, Nis, 92), yahut "Ellerinizi dirseklerle beraber
ykayn" (5, Mide, 6) melindeki yetlerdir. Anlam kesin olan ve herkese anlalan
yetlere "muhkem" denir ve Kur'an- Mecid'in yetlerinin ou byledir. Mnas herkese
anlalmayan yetler "mtebih" adyla anlr; baz srelerin balarndaki harfler gibi.
Kur'n- Mecid, bir de u suretle anlatlmaktadr:
Bz yetlerin hkmlerinin mutlaka bilinmesi, onlara uyulmas icb eder, bunlar, muhkem
yetlerdir ve Kur'n- Mecid'in ayetlerinin ou bu suretle nzil olmutur; emir, nehiy, hell,
haram yetleriyle vahdaniyete, rislete, mada man hkmlerini ihtiva eden yetler gibi,
fakat bazlar da "mteabih"dir, mnas ak olarak belli deildir. 17. srenin (sr) 85.
yetinde ruh hakknda verilen bilgi, yahut 24. srenin (Nr) 35. yeti olan, "Nr yeti",
yahut da bz srelerin balarndaki hurf- mukattaa gibi. Bunlarn mnalarn kesin olarak
bilmemiz hakknda bir emir yoktur, hatt bunlarn zerinde durmak, bunlardan hkm
karmak bir blk halk sapkla da sevkeder. nk evremize, bilgimize, tecrbemize ve
zamanmza dayanabilen akl, Rabbn hikmetleri ihtadan cizdir.
Bz yetler de vardr ki 4. srenin (Nis), 15-16. yetlerinde, ktlk de bulunan kadnn,
dulsa lnceye dek hapsi, kzsa ta'ziri emredilmiken snnetle, evli olann recmi, olmayana
had vurulmas takarrr etmitir. yleleri vardr ki snnetle muayyen iken kitapla
deimitir. slam'n ilk zamanlarnda Beyt-i Mukaddes'e tevecch edilerek namaz klnrken
2. srenin (Bakara) 144. yetinde Mescid-i Harm'a tevecch farzedilmi, snnet de buna
tbi olmutur. yleleri de vardr ki 4. surenin (Nis') 101. yetinde olduu gibi seferde
namazn kasrna ruhsat verilmiken snnetle vcbu sabit olmutur. Vaktinde vcip, yni
farz olan, ileride hkm geen yetlerse mensh yetlerdir.
Yapann karl cehennem olan haramlar, byk gnahlardr; sulular balananlar da
kk gnahlar ileyip ndim olanlardr. Az makbl olan, fakat ou da yaplabilen
emirler, mesel namazda Hamd'den sonra en ksa sureyi okumaktr; fakat insan, en uzun
sreyi de okuyabilir.
[10]

- Kur'n- Mecid'in 2. sresinin (Bakara) 158, 189, 196-200, 3. srenin (li mrn) 97, 9.
srenin 3. yetinde haccn farz olduu bildirilmektedir. Haccn iktisd ve itima faydalar
pek oktur. slm'n merkezi olan yerde, her taraftan gelip toplanmak, slm lkelerinin
imrn, terfihini salaya-ca gibi imn edenlerin bir araya toplanmalar, birbirleriyle

tanmalar, grmeleri ylda bir kere ummi bir slm kongresi mhiyetini tar. Beytullah,
slm'n kblesi, toplum yeridir. Oras Mslmanlara haremdir; hrmeti vcip yerdir. Hac
esnasnda ihrma brnen, deta ferdiyetinden lm, beeriyetten kmtr; meleklere
benzemitir. Eli-kolu yoktur; cann Hakk'a teslm etmitir. Hi bir eyi, hi bir yarat
incitemez; tam bir teslmiyettedir. Bu da ayrca terbiyev ve ahlk yndr. Bundan
dolaydr ki hacca, slm dininde byk bir ehemmiyet verilmi, beden ve mal durumu iyi
olann, yol da eminse bu farzay terketmesi, kfrle eit tutulmutur (3, 97).
[11]

- Yokluktan, yoksulluktan kurtulmak iin; yni O'ndan yardm dilerim herhalde ve O'dur
her hceti rev eden, O'na hamdetmekten mahrm olmamak, bu mnev yoksulluktan
kurtulmak iin O'ndan yardm isterim demektir.
[12]

- nsanlarn, Hz. Muhammed'in (s.a.a) gnderilme-sinden nceki hallerini anlatmaktadr.

Hidyet gerekten de bilinmez olmutu. eref soya sopa balyd, stnlk ancak kahrla,
zulmle elde edilirdi. Elle yaplan putlara kulluk etmek, fakat istenilen elde edilemezse
onlara hakarette bulunmak detti. lk kz ocuu olann onu, diri diri gmmesi, erefini
korumak iin bir vecbe idi. Klelik criyelik bir geim vastasyd, hrriyet ad anlmaz bir
mefhumdu; fazilet bir muammadan ibaretti; batl inanlar revatayd. Arap yarmadas bu
halde olmakla beraber yeryznn baka taraflar da sapklk iindeydi. Msevlik, rk
stnln gden, hireti dnmeyen, dzeni, baka milletler hakknda mubah sayan bir
din haline gelmi, Hristiyanlk, putperestlik olmutu. Temizliin ad san yoktu. Din namna
ahlkszlk ve zulm herkesi bezdirmiti.
En hayrl yer, Mekke ve Beytullah'tr; o evin en kt komular da mriklerdir.
[13]

- Vilyet ve vasiyet, Hz. Peygamber'in (s.a.a) yerine geen ztn, Allah'n emri ve Hz.
peygamber'in (s.a.a) teblii ile mmetin imm ve Peygamberinin vasisi olup din ve dnya
ilerinde mmet iinde veliyy'l-emr oluudur ki bu inan "mmiyye", yahut On iki
mm'n vilyet ve immetine inandklar iin "sn-Aeriyye" denen, dier mezhepler,
mm Muhammed'l Bkr (a.s) ve olu mm Ca'fer's Sdk'n (a.s) zamannda kt ve
Ehl-i beyte uyanlarn mm Ca'fer'e (a.s) uyduklar iin "Ca'feriyye" diye de anlan mezhebi,
dier mezheplerden bilhassa ayran inantr.
(Bu hutbenin son fkrasna nazaran Emir'l-Mminin'in (a.s), hemen halife oluundan sonra
ird edilmi olmas ihtimli de vardr.)
[14]

- "Kendileri de bunlara adamakll inandklar, bunlar iyice bilip anladklar halde

zulmle, ululanmayla indna inkr ettiler; bak da gr bozguncularn sonu ne oldu"
(Neml,14).
[15]

- "O'dur evvel ve hr ve zahr ve btn ve O'dur her eyi bilici." (57, Hadid, 3)
Kadm olmas, kendisinden baka her eyin sonradan yaratlm bulunmas bakmndan,
vakit mefhumu dnlmeksizin evveldir; her ey fen bulunduundan ve bki yalnz
kendisi olduundan hrdr; evveline bir evvel tasavvur edilemedii gibi zevli de yoktur.
Her ey O'nun tasarrufu altndadr; O'ysa her eyden stndr, bu bakmdan zhirdir; her
eyi knhiyle, yaratmadan ve yarattktan sonra bildiinden ve O'ndan baka bilen
olmadndan btndr; delilleriyle zhir, yarattklarnn duygularndan btndr; hi bir eye,
zhir yaknl olmamak zere zhir kudreti, her eyde grnd cihetle btndr diyenler,
yarat bakmndan evvel, rzk veri bakmndan hr, hayat veri bakmndan zhir, ldr
bakmndan btndr tarznda tefsir edenler de olmutur. Ezel oluuyla evvel, ebed oluuyla

hr, birliiyle zhir, hi bir eye ihtiyac olmamakla da btndr da demilerdir. Evveline
evvel olmamas dolaysyla kadmdir; yni evveldir; iman edenler hirette rahmeti mil
olmakla hrdr; hikmetiyle zhirdir; bilgisiyle btndr da denmitir.
[16]

- Hull, bir eyin baka bir eye girmesidir; iki ey birleirse buna ittihd denir. Allah
tebreke ve Tel hi bir eye hull etmedii gibi 'Onun iin ittihd da mmkn deildir, bu
eit bir inan beslemek, Mslmanln esasna aykrdr.
[17]

- Bu ksmda Allah Sphanehu ve Tel'nn ztn dnmemek esas vardr. Hz.

Peygamber'in (s.a.a), "Allah'n halknda dnn, Allah hakknda dnmeyin, sonra helk
olursunuz" buyurduunu Eb-Zerr (r.a) ve bn-i Abbs (r.a), "Halk dnn; Hlk
dnmeyin; nk O'nun ztn takdir edemezsiniz" buyurduunu gene bn-i Abbas rivayet
etmitir (Cami's Sagyr, 1, s.111). Bu hadisler, Allah'n kudretini, hikmetini, eserlerini,
sun'unu, rahmetini, ltfunu, ihsann dnmeyi, yaratlanlarla O'nun varlna, birliine,
kudretine, hikmetine yol bulmay men etmemekte, fakat ztnn knhn akln idrk
edemeyeceini, byle bir dnceye kaplann aklna uyup sapkla deceini
bildirmektedir. Ayn zamanda, "yle bir mbud-dur ki sana kitap indirdi. Onun bir
ksm, mnas apak yetlerdir ve bunlar, kitabn temelidir. Dier ksmysa eitli
mnlara benzerlik gsterir yetlerdir. Yreklerinde erilik olanlar, fitne karmak ve
yorumlamak iin mnalar ak olmayan yetlere uyarlar. Halbuki onlarn
yorumlarn ancak Allah bilir. Bilgide pheleri olmayacak kadar kuvvetli olanlarsa
derler ki: Biz inandk O'na, hepsi de Rabbimizdendir; bunu akl tam olanlardan
bakalar dnemezler" yetine de iaret vardr (3, li mran, 7). Mnalar apak
yetlere "Muhkemt", mnalar ak olarak belli olmayan yetlere "Mtebiht" denir;
bunlar 1. hutbenin 9. notunda izah etmitik; baknz.
[18]

- 26. srenin (uar') 97-98. yetleridir. Bu ksmnda Mcessime ve Mebbihe'ye, yni

Allah Sphanehu ve Tala'ya cisim isnd etmek, O'nu insana benzetmek, O'na mekn
isbtna kalkmak gibi sapk inanlara kaplanlara, putlar, O'na eit, yhut O'ndan daha
kudretsiz, fakat O'nun katnda efaati sayanlarn da kfrne iaret vardr.
[19]

- Bu ksmda gk denen eyin, boluk olduunu, boluktaki cirmi saran hava tabakas
bulunduunu, yldzlarn da, Gne ve Ay'n da dndn, yrdn, medarlar
olduunu, henz gze grnmeyecek kadar uzak yldzlarn mevcudiyetini bildirmektedirler.
Nitekim 36. srenin (Y-Sn) 38-40. yetlerinde, "Ve Gne de karar edecei yere akp
gider; bu, stn hkm ve hikmet sahibi Mbd'un takdiridir. Ve Ay iin de muayyen
zamanlarda konaklar tayin ettik; her devrin sonunda, eski, kuru ve eri hurma salkmnn
pne dner. Ne Gne, Ay'a yetiebilir ve ne gece, gndz geebilir; hepsi de bir gkte
yzp durur" buyrulmaktadr. Ayn blmde, 38. srenin (Sfft) 6. yetine de iaret
edilmektedir.
Yldzlarn kutlu, kutsuz oluuna gelince:
Hazret-i Emir'l-M'minn (a.s), Haricilerle, Nehrevan savana giderlerken E'as b. Kays-
Kind'nin kardei Afif b. Kays, Y Emir el-M'minn, imdi gidersen korkarm, st
olamazsn; yldz bilgisi bunu gsteriyor demiti. Bu adam, yldz bilgisi bilgini geinirdi.
Hazret-i Emir (a.s) buyurdular ki:
Sen sanr msn ki bir saat var, o saatte gidene ktlk erimez ve bir saat da var ki o saatte
gidene, korkarsn, zarar erer?

Kim bu szn tasdik ederse Kur'n' tekzib eder; zanneder ki diledii, sevdii eye ermek,
erimek iin Allah'n yardmna muhta olmaz, ktl gidermek iin O'nun yardmna
ihtiya duymaz. Senin bu szne uyann, Rabbine deil, sana hamd etmesi gerekir. nk
sen, zannnca onu, fayda elde edecek yola gtrmedesin, zarardan da emin etmedesin.
(Sonra halka dnp buyurdular ki:)
Ey insanlar, saknn yldz bilgisi renmekten; ancak karada, denizde, yldzlarla yol
bulacak kadar bir bilgi belleyebilirsiniz. nk yldz bilgisi, insan gaybden haber vermeye
gtrr; mneccim, gaybden haber verene benzer; gaybden haber veren byc gibidir;
byc ise kfir gibi. Kfirse cehennemdedir. Yryn Allah'n adyla (Muhammed Abduh
erhi, 1, s. 128-129).
Gaybden haber vermek davasnda bulunmaya "Kehnet", bu davay gdene "Khin" denir.
Hazretin szlerinde de byle gemektedir; remil, cefr vesaire gibi bilgileri bildiklerini iddia
edenler de bu hkme girer.
Hz. Peygamber (s.a.a), by, frklk, kularn uuundan hkm karmak, khnlik,
yldz bilgisi, muska takmak gibi batl inanlar tamamyla men etmitir. Cmi'us-Sagyr, 1,
s.31, 67, 123, 2. 116, 140, 148, 142, 187; Knz'l-Hakaak, 2, s.87, 120). Hatt Hz. Ali'ye
(a.s), "Y Ali, yldz bilgisi bildiini iddia eden kii ile dp kalkma" buyurmutur
(Knuz'l-Hakaak, 2, s.206).
Btn bunlara nazaran kutlu, kutsuz yldz, arza tesr bakmndandr; yoksa yldzlar da
Allah'n mahluklardr; kutlular, kutsuzlar yoktur.
[20]

- Mes'ade b. Sadka, mm Muhammed'l-Bkr ve Ca'fer's-Sdk'a ulamtr. Emir'lM'minin'in hutbelerini hvi bir kitab vardr (Tenkyh, c.3, s.212).
[21]

- Hz. Rasl-i Ekrem (s.a.a) "Gerekten de Allah mahlkatn yaratt ve beni onlarn en
hayrl blnden kld. Sonra kabilelerden hayrlsn seti; beni en hayrl kabileye
mensup etti; sonra evleri seti; beni en hayrl eve verdi; ben hem en hayrlnzm, hem en
hayrl evdenim" ve "Allah smil evldndan Kinne'yi, Kinne'den Kurey'i, Kurey'ten
Himoullar'n seti; beni de Himoullar arasndan seti" buyurmular (Cmi'us-Sagyr,
1, s.56, 58) ve atalarn saydktan sonra kendisine ve atalarna chiliyyet kirleri
bulamadn, dem'den tibren atalarnn, nikhla dodu-unu, soy ve baba bakmndan
en hayrl bulunduklarn bildirmilerdir (aynl, s. 89).
[22]

- D'bil, Hazret-i Emr'nin (a.s) ashabndan bir zattr. "Gzler apak gremez" sznde,
6. srenin (En'm), "Gzler onu gremez, O, gzleri grr, O'dur ltfu bol ve hereyden
haberdar" melindeki 103. yet-i kermesiyle 7. sredeki (A'raf), Hz. Ms'ya (a.s), "Beni
kesin olarak gremezsin sen" melini tayan 143. yet-i kermesindeki beyana iaret
vardr. Bu yette, Rabbin daa tecellsini bn-i Abbs, nrunun tecellisi, Hasen, vahyinin
tecellisi olarak tefsr etmilerdir. 75. srenin, "O gn yzler parlar; gzelleir ve
Rablerine bakarlar"; melindeki 22. ve 23. yetlerinin tefsrinde, 23. yetteki "Nzra"
szn, "Rablerinin, ltfunu, nimetini beklerler ltuf ve ihsanlarna bakarlar"
denmitir; bu tefsir, yukardaki iki yet-i kermenin meline uyar. Grlen eyin bir
meknda olup grenle arasnda, grlebilecek bir mesfenin bulunmas, grn bir zaman
dahiline girmesi, grlen eyin cisim, hayyiz sahibi olmas, bu takdirde mrekkep olup
tahalllne de imkn tasavvur edilebilmesi dnlerek Allah-u Tel'nn bu gibi evsaftan

mnezzeh olduunu kaail bulunanlar, r'yeti mnteni' kabul etmilerdir ki Eimme-i Hd

(Aleyhimsselm)dan gelen haberlerin hepsi, bunda mttefiktir. Allah'n maiyeti, kurbeti,
mekn ve zaman kaytlarndan mberr olup ilmiyledir; kelm, vahiy sretiyledir; ilmiyle
duyulan, grlen eyleri sem ve basirdir; nitekim dirlii de ztidir; bu bakmdan, hayydr,
ezel ve ebed, yani kadm ve bkidir. Kudretiyle irde eder, irdesiyle mkevvindir. Hlsa
sfatlar da zt gibi idrk edilemez; O'nu tavsif, tebhi icab eder ki bu da batldr.
[23]

- "Hep birden Allah'n ipine (Kur'an'a) smsk sarln, blk, blk olmayn ve
ann Allah'n size verdii nimeti, ann o zaman ki dmandnz birbirinize, kalplerinizi uzlatrd; nimetiyle karde oldunuz. inde ate dolu bir ukurun tam
kysndaydnz, sizi kurtard ondan. Allah doru yolu bulursunuz diye delillerini byle
aklar size" (3. l-i mran, 103).
Alal, yni gnl alakln, mnev ycelik etmi, ycelii, yni soy-boy erefini
alaltmtr.
[24]

- Sabah olup... tez giden hakknda sylenen ata-szdr.

[25]

- Allah katnda din, ancak slm dinidir. Kendilerine kitap verilenler, bunu adamakll
bildikten sonra aralarndaki azgnlk ve haddini ama yznden ihtilfa dtler ve kim
Allah'n yetlerine inanmazsa bilsin ki Allah pek tez hesap grendir (3, l-i mran, 19). Her
doan ocuk, yaratl dininde (slm dininde) doar; dili konumaya yatncaya dek de
byledir; sonra anas, babas, onu Yahdi yapar, Hristiyan eder, Mecs klar (Hadis,
Cmi'us-Sagyr, 2, s.79).
[26]

- "And olsun ki biz, insan balk mayasndan yarattk, sonra onu salam bir karar
yurdunda bir katre su kldk. Sonra o bir katre suyu kan phts haline getirdik, derken
kan phtsn bir para et hline soktuk, der-ken ette kemikler yarattk, derken
kemiklere et giydirdik, sonra da onu baka bir yaratla meydana getirdik..." (Kur'an-
Mecid 23, M'minn, 12-14).
[27]

- Cmi'us-Sagyr, 1, s.124, yni Cennet, insan dnyadaki zevkten, ehvetten alkoyan,

disiplin altna alan, dileklerini ksan kiiye verilir; Cehennemse dnyada zevkine, ehvetine
uyanlarn yeridir.
[28]

- Kur'n, iltr, dermandr (Ayni, 2, s.74), Kur'n efat edicidir, efati kabl edilendir,
ona uyan gerekleyicidir; O'nu izleyeni cennete gtrr; O'nu ardna atan cehenneme
sevkeder (Ayn, 2, s.74).
[29]

- Kur'n- Mecd, 41, Fussilet, 30.

[30]

- "Cmi'us-Sagyr" deki "Diline ship olmayan kul, imnn hakykatine ulaamaz"

melindeki hadise uyar (2, s.74).
[31]

- Kur'n- Mecid, 3, 103.

[32]

- Hazret-i Emir aleyhisselam'n rivayet buyurduklar hadis. Bu melde birok hadisler

mevcuttur.
[33]

- Kur'n- Mecid, 4, 48, 116.

[34]

- 4. 123, 6, 54, 9 102.

[35]

- er'an ksas, dnyadaki cezadr; dnyada ksas icra edilmedii takdirde hiretteki
cezann, dnyada ekilecek cezaya nispetle etinlii bildirilmektedir.
[36]

- "Dinde zor yok. Gerekten de doru yolla azgn-lk, apak meydana kmtr.
Kim putlar inkr edip Allah'a inanrsa, phe yok, yle salam bir kulpa yapmtr
ki hi kopmaz o ve Allah her eyi duyar, bilir" (2, Bakara, 256).
[37]

- Ben, kymetle unun gibi yollandm (bu hadisi ird buyururlarken ehdet
parmaklaryla orta parmaklarn dz olarak birletirip gstermiler, kendilerinin son
peygamber olup artk peygamber gelmeyeceini ve kymetin yaknln iaret etmilerdir;
Cmi's-Sagyr, 1, s.105). Bu szlerde 9 srenin (Tevbe) 33. ve 48. srenin (Feth) 28.
yetlerine de iaret vardr.
[38]

- "Allah'tan bir nur ve apak, hkmleri belli bir kitap gelmitir size" (5, Mide,
15); "Onlar, yle kiilerdir ki ellerindeki Tevrat'ta ve ncil'de yazlm olarak
bulacaklar erat shibi mm Peygamber'e uyarlar ve O, onlara iyilii emreder,
ktlkten nehyeyler onlar ve temiz ey-leri onlara hell etmededir, pis ve kt eyleri
harm etmede. Srtlarndaki ar ykleri indirmededir, balandk-lar zincirleri
krmada. Artk O'na inananlar, O'nu ululayanlar, O'na yardm edenler ve O'na
indirilen nra uyanlardr kurtulanlar, muratlarna erenler" (7, A'raf, 157); Kur'n-
Mecid, 4. srenin (Nis') ve 64. srenin (Tegaabn) 8. yetlerinde de "Nr" adyla
anlmakta, 10. srenin (Ynus) 57; yetinde, Kur'n'n gnllere if olduu bildirilmekte,
41. srenin (Fussilet) 44. yetinde Kur'n- Mecid, hd ve if diye vasfolunmakta, 17.
srenin (sr) 82, yet-i kerimesinde de Kur'n- Kerim'in, inananlara if ve rahmet olduu
beyan buyurulmaktadr.
[39]

- 2. Srenin 13. yet-i kerimesinde Muhammed Sallllahu Aleyhi ve lih ve Sellem'in

mmetinin "orta mmet" olduu, inan bakmndan ifrt ve tefrite sapmad, tam tenzih
ve tebhe gitmeyip tevhid inancna ship bulunduu bildirilmektedir.
[40]

- 3. srenin (l-i mrn) 103. yet-i kerimesinde, Allah ipine smsk yaplmas, ayrla
dlmemesi emir buyrulmaktadr ki Allah ipi Kur'n- Mecid ve Kur'n ile ter edilen,
snnetle tevsik olunan erattr. Hutbenin bu son ksm, bilhassa Kur'n- Mecid'in vasflarn
ihtiv ediyor.
[41]

- Allah iin sevmek, Allah iin buzetmek, Allah iin mmini sevindirmek, Allah iin
mminlerin birbirlerini sevmeleri hakknda bir ok hadisler vardr. "Allah iin birbirlerini
sevenler, arn glgesi altnda bulunurlar; Allah'a manen yakn olan her melek, her
peygamber onlarn derecesine gpta eder; onlar cennete sorusuz girerler; onlara kymette
Allah komular denir" hadisi bunlardandr. Hatt mm Ca'fer-s Sdk Aleyhisselm'n
imnn, Allah iin sevmek ve Allah iin buzetmek olduunu buyurduklar rivyet edilmitir
(Hce Abbas- Kumm; Sefnet'l-Bhr ve Mednet'l-Hikemi ve'l-sr, 1, s.201).
"Amellerin efdali, mandan sonra, insanlar sevmektir" hadisi de bu cmledendir (Cmi', 1,
s.40)
[42]

- "O gn ne mal fayda verir, ne evlt; ancak Allah'a irkten ve pheden arnm
selm bir gnlle gelen faydalanr" (26, uar', 88-89)

2. Blm

Kendler ve ehlbeyt aleyhmsselm

4
Karanlklarda doru yolu bizimle buldunuz; yceliklere, stnlklere bizimle adnz; ayn
sonlarndaki karan-lklarda bizimle aydnla ktnz. Sar olsun o kulak ki yksek sesi
duymaz; bar duymayan, hafif sesi nasl duyar? Yatsn o yrekler ki boyuna titrer,
boyuna arpar.[1]
Sonunda hileye sapacanz biliyordum, bekleyip duruyordum; sizde aldanmlarn
ninelerini gryordum. Fakat man perdesi brmt beni; yznze vurmuyordum;
zmn ve niyetimin doruluu, sizin hlinizi gstermiti bana; aklamyordum.[2]
Her yana sapan yollar arasnda, durdum sizin iin doru yolun banda. Her tarafa
bakyordunuz; yoktu klavuzu-nuz. Her yeri kazyordunuz; yoktu suyunuz. Bugn sessizdilsiz sylyorum: Yiter-gider ayrlan benden, bana gste-rildii andan beri gerekte phe
etmedim ben. Ms, kendisi iin korkmamt; korkmutu bilgisizlerin st olmasndan;
sapkln hkmetmesinden.
Bugn ben ve siz, durmuuz hak yolla batl yolun stnde; suya kavuacandan emin olan
susamaz bir an.[3]

37

Onlarn gleri kuvvetleri yokken ben kalktm, yardma kotum: onlar balarn hrkalarnn
yakalarna sokmular-ken ben kendimi meydana attm; onlar szden kalmlarken ben
konutum; onlar durup dururlarken ben Allah yla karanlklar atm. Gene de en hafif
konuanlar bendim; kendini en fazla gstermemeye alanlar bendim. Gemi salverip atm
koturdum atm koturdum; ndl alp kotum.
Bir da gibiydim ki yeller onu yerinden kprdatamaz; kasrgalar onu skp atamaz. Hi
kimsenin gc yoktu ki yzme kar bir aybm syleyebilsin; kimsenin haddi deildi ki
ardmdan beni knasn. Aalk bir hale den, benim katmda yceydi, stnd; ona
zulmedenden hakkn alrdm ben. Kuvvetli olan, benim katmda zayft; mazlmun hakkn
alrdm ondan. Allah'n kazsna raz olduk; emrine teslim olup itatte bulunduk. Hi grdn
m Allah'n elisine, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, yalan isnd edeyim, O'na iftirda
bulunaym? And olsun Allah'a O'nu ilk gerekleyen kiiyim ben; O'na yalan isnd eden ilk
kii olmam ben.
Yapacam ie baktm; verdiim sz hatrladm, tuttum; biat ettim.[4]
***

62

Gerekten de bende, Allah'n salam m salam bir kalkan var; ecel gnm gelince benden
alnr; o vakit ok benden sapmaz; mzrak yaras onulmaz.[5]

87
Nereye gidiyorsunuz? Ne vakit dneceksiniz? Hidyet almetleri dikilmitir. Deliller
apaktr; nineler dikili durmaktadr. Ne diye ba dnm bir halde llere dalarsnz; neden
ve niin yeler-yortarsnz? Peygamber' inizin itreti aranzdadr. Onlar, sizi geree eken
iplerdir. Din bayraklardr, gereklik dilleridir onlar. Onlar, Kur'n'n en gzel konaklarna
indirin, kondurun (Kur'n'da anld, emredildii vehile onlara uyun); susam develer gibi
onlarn yanlarna, onlarn kaynaklarna koun. Ey insanlar, bu szleri, bu inanc,
peygamberlerin sonuncusundan aln; bilin ki bizden olup da len, l deildir,[6] diridir; lmez;
bizden olup da ryp giden rmez. Bilmediiniz sz sylemeyin; nk gerein ou,
inkr ettiiniz eylerdedir; aleyhine kesin bir deliliniz olmayan kiiyi mzur tutun; o kii de
benim. Sizin iinizde, sizin aranzda, iki deer biilmez eyin byyle amel etmedim mi
ben; iki deer biilmez eyin[7] kn aranzda brakmadm m ben? inize man bayra
diktim; hell ve harm snrlarn size rettim; adaletimle ktlklerden kurtulu elbisesini
size giydirdim. Gzn, zn sezemedii, dncenin, knhne eremedii reylere uymayn,
onlarla amel etmeyin.
***

100
Hamd halka ihsann yayan, onlara cmertliiyle ltuf elini uzatan, keremlerde, ihsanlarda
bulunan Allah'a. O'na ait btn ilerde hamd ederiz O'na; O'na ait haklara riayet edebilmek
iin yardm dileriz O'ndan. ehadet ederiz ki O'ndan baka ma'bud yoktur; Muhammed onun
kuludur, Rasldr. Emrini kesin olarak bildirmek, zikrini sylemek iin gndermitir O'nu.
O da risleti emin olarak ed etmitir; gerek ve doru olarak gitmitir; yerine, aramzda
gereklik bayran dikmitir. Kim o bayraktan ayrlr, ileri giderse, yaydan ok frlar gibi
dinden kar; kim geri kalr, altna gelmezse helk-gider; kim o bayran altna gelir,
glgesine snrsa geree uyar. Delili de udur:
Sz gerektir; grr de syler. Kalk ihtiyatladr; zamannda kalkar; fakat kalkt m da tez
gider; siz de ona uyar, ba eersiniz, onu ulular, parmaklarnzla iaret edersiniz, ona lm
gelip att, onu aranzdan alp gitti mi durun, dayann; Allah'n diledii mddete durursunuz,
fakat sonunda Allah, sizi derleyip toplayan, danklnz giderip sizi bir araya getiren
birisini izhr eder. Size her ynelen kiiye mit balamayn, sizden yz evireni de grp
mitsizlie dmeyin. nk yz evirenin bir aya kaysa bile br ayan yere basar,
direnir; bylece de dmez, kaymadan durabilir.
Bilin ki Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Muhammed'in soyu gkteki yldzlar gibidir; bir
yldz yitti mi, br doar; Allah'n ltuflarnn size verildiini gryorum ben; size de
umduunuzu gsterecektir.[8]

109
Gerekten de dnyay horlad, kk grd, ehemmiyetsiz gsterdi; aalk bir ey sayd,
gzlere aalatt. Allah'n kendisini setiini, dnyann ondan vazgetiini, ondan bakas
iin halk edildiini bildi, anlad; onu gnlnden att; ann bile ldrd gitti. Dnyadaki
gzelim libaslara, oradaki yce duraklara kaplmamak iin gznden dnya bezentilerinin
kalkmasn diledi; sevdi; kullarn, Rablerine kar bir mzeretleri olmamas iin Rabbinin
emirlerini onlara bildirdi; t verip mmetini korkuttu; mjde verip onlar cennete ard.[9]
Biziz nbvvet aac, vahyin indii mahal; meleklerin inip ktklar yer. Biziz ilim
mdenleri, hikmetlerin kaynaklar. Bize yardm eden, bizi seven, rahmeti bekler; bize dman
olan, bize buzeden, azb bekler.
***

175
Ey gaflete denler, sizden gaflet eden yok. Ey emri terk edenler, sizden sz alansa Hak. Ne
oldu bana ki sizi Allah'n emrini bir yana atm, gidiyor grmedeyim; ondan gayrisine
ynelmi olduunuzu seyretmedeydim. Sanki hayvanlarsnz, oban sizi hastalklarla dolu bir
otlaa sryor; dertlerle dolu bir sulaa haydyor. Hayvanlar da otlatlp semirtildike,

balarna neler geleceini bilmezler de kendilerine ltfediyorlar, ihsanda bulunuyorlar

sanrlar. Gnlerini, yalnz o gn bilirler; ilerini, yalnz otlayp sulanmak zannederler.
Andolsun Allah'a ki, sizin her birinizin nereden ve nasl geldiini, nereye ve nasl gideceini
haber versem... Hem de haber veririm, acze dmem; fakat benim yzmden Raslullh' da
inkr etmenizden korkarm. Bunu ancak emin olduum z-sz doru kiilere aar,
aklarm.
Peygamberini hak zere gnderen, halktan seen, Allah hakk iin bu sz gerek olarak
sylemedeyim; Allah'n Rasl, btn bunlar bana haber verdi; helk olacak herkesi bildirdi;
ne yzden, neden helk olacan anlatt. Kurtulacak herkesi de syledi, kurtulu yerini haber
verdi ve bu ii aklad; bama gelecek her eyi de kulama syledi, bildirdi.
Ey insanlar, andolsun Allah'a ki size, itat etmenizi buyurduum eylerde ben en ileri
gideninizim; sizi nehyettiim isyandan da sizden nce kendim ekinmedeyim.
***

189
man vardr, canlarda, gnllerde yerlemitir; man vardr, canla beden arasna girmitir;
gnllere ereti konur, mlm bir zamana dek durur. byle olunca da birisinden kesilmek,
ayrlmak istediniz mi bekleyin, lmne dek durun, dayann; lm gelip att m, o zaman
ondan kesilin, ayrln; o zaman ona dman olun, ilenin.
Hicret, ilk zamanda naslsa gene de yledir; Allah'n kullar yeryznde durduka, emri onlara
buyrulduka mmetten hicret kalkmaz; bu mmet, muhcir olmaktan geri kalmaz.
Yeryzndeki hcceti tanmayana muhcir olmaktan geri kalmaz. Yeryzndeki hcceti
tanmayana muhcir ad verilemez mutlak; kim onu tanrsa odur muhcir ancak.[10] Kendisine
hccetin, tantld kii mzr olamaz;[11] kula duyan, gnlnde bilgi edinen kiinin zrne
baklamaz.
Gerekten de bizim iimiz gtr, g gelir insanlara; ancak gnln, Allah'n snad kul,
bizim iimize tahamml eder; buyruumuza ba eer. Szlerimizi emin gnller kabl eder, o
szler, metin akllara gider.
Ey insanlar, sorun benden beni yitirmeden. nk ben gk yollarn, yeryznn yollarndan
daha iyi tanrm. Shibinden kaan, yularn alp giden bir deveye benzeyen, uyanlarn
akllarn yitiren fitneyi, admn atmadan bilirim; nereye konacak, grrm.[12]
197

Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Muhammed'in ashabndan olup onun dinini koruyanlar,
gerekten de bilirler ki ben, bir an bile Allah'n emrini reddetmediim gibi, Raslnn emrini

de reddetmemiimdir. Erlerin, yiitlerin dayanamayp geriledikleri tehlikeli yerlerde Allah'n

bana ihsan ettii erlikle, yiitlikle canm onun uruna koymuumdur. Allah'n bana ihsan
ettii erlikle, yiitlikle canm onun uruna koymuumdur. Allah'n salt O'na ve soyuna
olsun, Raslullh vefat ettii zaman ba, benim gsmdeydi; aznn yr (kan) elime
akmt; ben de onu yzme srmtm.
Onu ykamaya kalktm, melekler yardmcmd. Evde, evresinde feryat ycelmiti. Meleklerin
bir bl inmedeydi, bir bl kmada. Onu yataca yere koyuncaya dek onlarn sesleri,
onlarn salavat getirilerinin, namaz kllarnn nleri kulamdan gitmemiti.
Ona haytnda da, memtnda (lmnde) da benden daha yakn, halifeliine benden daha
lyk kim var? Can gzlerinizi an; dmannzla sava iin niyetlerinizi gerekletirin.
Kendisinden baka bir mbud olmayan Allah'a andolsun ki ben, elbette dosdoru
anayoldaym; onlarsa kaygan batl yolda. Duyduklarnz sylyorum; Allah'tan benim ve
sizin balanmamz diliyorum.
***

224
Andolsun Allah'a ki geceleri deve dikenlerinin stnde yatsam, ellerimi, ayaklarm
tomruklara vursalar da beni zincirlerle srseler bile, bu, kymet gn Allah kullarnn
bzlarna zulmetmi, dnya malndan bir ey gasp eylemi olarak Allah'a ve Reslne
ulamamdan daha sevgilidir; daha yedir bence. Nasl olur da hemencecik prsyp gidecek
uzun zaman toprak altnda kalacak bir beden iin tutar da bir kiiye zulmederim ben?.
Vallahi Akyl'i grdm, yok-yoksul bir hle dmt; gelmi, benden sizin budaynzdan bir
batman istiyor, vermemde de srar ediyordu. Grdm ki ocuklar per-periand, tozlara
batmlar, topraklara bulanmlard. Yoksulluktan benizleri kararmt; sanki yzlerini rastkla
boyamlard. Dileinde srar ediyordu, szn tekrarlayp duruyordu. Szlerini dinledim;
sand ki dinimi ona sataca-m; yolumdan ayrlp ardna deceim.
Bir demir parasn kzdrdm, ibret alsn diye bedenine yaklatrdm. Acsndan hastalar gibi
barp inlemeye koyuldu; neredeyse de yaklatrdm yer yanacakt; dalana-cakt. Ona
dedim ki:
Ey Akyl, analar yasnda alasnlar; akacktan bir insann bedenine yaklatrd kzgn bir
demir bu; sen onun acsndan, derdinden bu kadar baryorsun da sonra beni tutuyor, Allah'n
gazabyla yalmlad atee ekiyorsun; acaba sen u demirin eleminden feryat edersin de ben,
cehennem ateinden feryat etmem mi?
Bundan daha alacak ey de u:
Gecenin birinde, birisi st kapal bir kapla, hrszlama kageldi; helva getirmiti bana, oysa
ki o helva ylan kusmuuydu, ylan zehriydi bana. Dedim ki: Hediye mi, zekt m, sadaka m?
Zekt, sadaka, biz Ehlibeyte harm edilmitir. Hayr dedi, ne zekt, ne sadaka; bir armaan
bu. Analar alasnlar sana dedim; din yoluyla gelip de beni dzene mi dreceksin? Aptal
msn sen, deli misin, yoksa sayklyor musun? Vallahi bir karncann azndaki bir arpa

tanesinin kabuunu almak, bu sretle de Allah'a isyn etmek iin bana yedi iklimi ve bu
iklimlerin altlarndaki lkeleri verseler, gene kabl etmem ben.
Gerekten de dnyanz, bir ekirgenin aznda olan, dileriyle de dilenmi bulunan bir
yapraktan da daha aadr bence. Ali nerede, yok olup gidecek nimete, kalmayacak devlete,
yitecek lezzete aldanmak nerede?
Akllarn gaflete kaplmasndan, ayaklarn kt bir srette kaymasndan Allah'a snr,
O'ndan yardm dileriz biz.[13]

239

Onlar ilmin hayatdr, bilgisizliin lm. Hilimleri ilimlerinden haber vermede, susular,
syleyilerindeki hikmetleri bildirmededir. Hakka kar durmazlar, onda aykrla dmezler.
Onlar slm'n direkleridir; onlar halkn snaklardr, hak onlarla yerini bulur; batl, onlarla
yerinden ayrlr; dili kknden kesilir. Onlar, dni, onun hkmlerini kavramak, onlara riyet
etmek suretiyle anlamlardr; duymak, rivyet etmek yoluyla deil. nk ilmi rivyet
edenler oktur; ona riyet edenlerse pek o kadar yoktur.

- Zbeyr ve Talha'ya hitben sylemilerdir. Bar, yksek ses, Allah'n yetleri, Hz.
Peygamber'in (s.a.a) hadisleridir. Onlar duymayan, onlara uymayan, benim szleri-mi hi
duymaz, benim szlerime hi uymaz demek istiyorlar.
[1]

- "Mminin anlayndan saknn; nk o, Allah nruyla grr" hadisine iaret buyurarak

(Cm', 1, s.7) bu olaylar daha nceden bildiklerini, onlarn yapacaklarn anladklarn
bildiriyorlar.
[2]

- 20. srenin (Th) 65-66. yetlerinde, "Bycler dediler ki: stersen sen at nce
sopan, istersen biz atalm y Ms, siz nce atn, dedi. Derken byleriyle ipleri ve
sopalar, Ms'ya doru kouyormu gibi grnd. Ms'nn iine bir korku dt.
Korkma dedik; hi phe yok ki sen daha stnsn" buyurulmaktadr. Bu korkunun
kendisinin, yahut mcizesinin st olmayaca iin olmayp, bilgisizlerin st olmalar,
sapkln hkmetmesi dncesiyle olduunu bildiriyor ve Ms'y, nefsi iin, yhut buna
benzer, kt bir phe yznden korkmaktan tenzih ediyorlar.
[3]

- Hazret-i Rasl-i Ekrem'e (s.a.a) ilk imn eden, erkeklerden Emir'l-M'minin (a.s),
kadnlardan zevceleri Hazret-i Hadicedir (r.a). Bunda; "Tirmiz, Mstekder-i Sahhayn,
Msned, Kenz'l-Umml" gibi hadis kitaplaryla "sbe, stib, sd'l-Gaabe" gibi sahbenin
hl tercemele-rini bildiren kitaplar, tarihler mttefiktir. Nese, "Hasis"inde Ali'nin (a.s) "Ben
Allah'n kuluyum, Raslullah'n kardeiyim, Sddyk- Ekber benim; insanlardan yedi yl nce
man ettim ben" dediini kaydeder (S.3). bn-i Mce'nin "Sahh"inde de ayn melde bir hadis
vardr (s.12). sd'l-Gaabe, Eb Eyyub'l-Ansr'den, Hz. Peygamberin (s.a.a), "Melekler
bana ve Ali'ye yedi yl salvat getirdiler; nk benimle ondan baka (Hadice mstesna)
namaz klan yoktu" buyurduunu rivyet eder (c.4, s.18).
[4]

Bu szlerde, Hz. Rasl'n (s.a.a) vefatlarndan sonraki olaylara, yhut Osman'n ehdetinden
sonraki biate de iaret vardr.
[5]

- Kendilerine, haberleri olmadan ehit edilmeleri ihtimli sylendii vakit buyurmulardr.

- "Bizden olup da len, l deildir" sz, "Allah yolunda ldrlenleri l sanma;

onlar diridir ve Rableri katnda rzklanrlar" yet-i kerimesine iarettir (3, l-i mrn,
169).
[6]

- ki deer biilmez ey szyle "Sizin iinizde, sizin aranzda iki deer biilmez, nefs,
deerli ey brakyorum biri Allah'n Kitab, br Ehlibeytimdir..." Melindeki hadis-i erife
iaret edilmektedir. Mslim, Tirmizi, Mstedrek, Nese, Msned, Hlyet'l-Evliy, Kenz'lUmml, Mecma'uz Zevid, Savak'ul-Muhrika ve sair hadis kitaplarnda bir ok yollarla, bir
ok sahbiden rivyet edilen bu hadis, mtevtir derecesine varm hadislerdendir (Seyyid
Mrtaza'l-Huseyniyy-l Firzbad'nin "Fedl'l-Hamseti Min'es Shh'is Sitte"sine baknz;
cz, 2, Necef-1384; s.43-56).
[7]

- "Gerekten de Ehlibeytim, Nh'un gemisine benzer aranzda; kim o gemiye binerse

kurtuldu, kim binmezse helk oldu gitti" hadisine iaret edilmektedir (Eb-Zer r.a'den cmi, 1,
s.81). "Yldzlar nasl gk ehlinin emniyetine sebepse, Ehlibeytim de yeryzndekilerin
emniyetine sebeptir" melindeki hadise de iaret vardr (eitli rivayetleri ve kaynaklar iin
"Fedil'l-Hamseti Min'es Sihh'is-Sitte"ye baknz; 2, s.59-60).
[8]

- Dnyadan maksat, dnya iin yaamak, nefsi iin almak, ferdiyetine gmlmek,
kendini merkez edinmektir; yoksa kendi, ayli, milleti ve insanlk iin almak, esasen
slm'n farzlarndandr; ancak alann kazanaca, 53. srenin (Necm) 39. yetinde
bildirilmi, bir ok yet ve hadislerde de bu nkte, beyan buyrulmutur. slm dnya ve hireti
denk tutan, dnyaya daldrmayan, fakat hireti de unutturmayan bir dindir. Bu bakmdan da
orta mmettir Muhammed mmeti (s.a.a). "Temiz kiiye temiz mal ne de gzel yarar"
melindeki hadis de bunu bildirir (Knz'l-Hakaak, 2, s.184).
[9]

Mevln'nn,
Nst dny nokra vo ferzend o zen
st dny ez Hod gaafil boden
beyti, bu hususu pek gzel aklar.
- "Muhcir, ktl terk eden, kt ilerden geendir" hadis-i erf de (Knz'l-Hakaak,
2, s.183) muhcirliin hakikatini bildirmektedir.
[10]

- Hccet, yni kesin delil, Allah'n kitab, Hz. Peygamber'in (s.a.a) snneti ve mmetin
manss olan immdr; bunlar tand hlde itat etmeyen, mustaz'af, yni gerek kendisine
ulamam, gerei anlayamam saylamaz, zr de kabl edilmez.
[11]

- "Ameller, sonlarna gredir" hadisine nazaran (Knz'l-Hakaak, 1, s.103), mrn

sula, hatt kfrle geiren bir kii son demlerinde tvbe eder, mana gelirse sular
balanr, kfrden arnr. mrn ibdetle geiren bir kii, son zamanlarda azar, sulara
batar; mmin olduu halde inkra sapar; gnahkr olarak lr, yahut kfir olarak hirete
[12]

ger. Bir insann hayr, erri ancak son zamanlarnda belli olur. Ancak unu da sylemek
gerekir ki lm andaki tvbe kabl edilir, buna "tvbe-i ye's"derler; fakat son adaki man
kabl edilmez; buna da "imn- ye's"denir. Mevln,
Bz bz her oni hesti bz
Ger kfer o gebr o bot-peresti bz
n dergeh-i m dergeh-i novmidi nist
Sed br eger tovbe ikest bz
Yni "Geri gel, beri gel, her ne isen gene gel. Kfir olduysan, atee, puta taptysan da dn,
bize gel; bizim bu tapmz, mitsizlik taps deildir; yz kere tvbe etmi, tvbeni
bozmusan, midini yitirme, gene gel" melindeki rubaisini, "De ki: Ey nefislerine uyup
hadden ar hareket eden kullarm, Allah rahmetinden mit kesmeyin; phe yok ki
Allah, btn sular rter, phe yok ki O, sular rter, rahmdir. Ve dnn Rabbinize
ve teslim olun ona, size zap gelip atmadan; sonra yardm edilmez size" yetle-rinin
meli olarak inad eylemitir. (39, 53-54); yoksa, kfirsen de, atee, puta tapyorsan da gel
tarznda bir mna kastetmemitir; byle anlayanlar, yanlmaktadrlar, yahut kasten,
kendilerine inananlar yanltmak istemektedir.
- Akyl b. Ebi -Tlib'in borcu, krk bin dirhemi bulmutu. Hazret-i Emir'den borcunun
denmesini rica etmek zere nezdine gidince Hazret, onu yanlarnda alkoymular, akam
yemeini beraber yemeyi teklif buyurmulard. Akam olunca tuz, ekmek ve biraz bakla geldi.
Akyl, bu sofraya amakla beraber gene de yemekten sonra borcunun tesviyesini rica ve
ricasnda srr edince, Emir'l-M'minin (a.s), nlerindeki mangala bir demir soktular. Demir
ateten kzarnca da buyurduklar hareketi yaptlar ve szleri syle-diler. Akyl pek mteessir
oldu ve Kfe'den kalkp am'a gitti. Muaviye'nin yanna girdii zaman, onun mkellef bir
serir zerinde oturduunu, yanna da am'da zaptiye ilerine bakan Dahhk b. Kays'i oturtmu
olduunu grnce, Hamd Allah'a ki aal yceltti, noksan tamamlad, ayb hner etti diye
Dahhk'e tariz etti. Akyl, Kurey'e mensp olanlarn ktlk-lerini bildii, ensab bilgisine
sahip olduu iin Dahhk, Muaviye'ye, ben Kurey'in iyiliklerini bildiim gibi Akyl de
ktlklerini bilir, dedi. Muaviye, Akyl'e, elli bin dirhem vermi ve borcunu da demitir.
Muaviye, halka kardei olduu halde Akyl bile benim stnlm grerek yanma geldi
demi, Akyl de bu sze karlk, Ali, dini iin dnyasn brakt, sense dnya iin dinini
terkettin; bu yzden dnyada sen, kardeimden hayrlsn; fakat kardeim nefsi iin herkesten
daha hayrldr; bense sonumun hayra dndrlmesini Allah'tan dilerim, szleriyle karlk
verdi. Bir gn de Muaviye, Akyl'in minbere kp Ali'ye lnet etmesini emretti. Minbere
kan Akyl halka, "Ey insanlar, Muaviye, kardeim Ali'ye lnet etmemi emrediyor; Allah'n,
meleklerin ve btn insanlarn lneti ona olsun" dedi ve minberden indi. Muviye, Akyl'in ne
demek istediini anlayp kime lnet ettiini bildirmedin deyince, Akyl, sz, o sz
syleyenin niyetine baldr, dedi. Bir gn de Muaviye, Akyl'e, latfe yollu ey Akyl, dedi.
Ebu-Leheb acaba imdi nerede? Akyl, cehenneme gidince dedi, halan mm Cemil'le
bulursun onu. Hicretin elli drdnc ylnda doksan alt yanda vefat etti. Hz. Ali'den (a.s)
yirmi ya bykt (Akyl iin eyh Abdullh'il-Mamakaan'nin "Tenkih'l-Makaal'inin 2.
cildine, s. 255, Dahhk b. Kays iin de ayn cildin 104-105. sahifelerine baknz. Yukardaki
izht Avlunyal Sreyy'nn "Fetret'l-slm"ndan naklettik, s. 168-171). Akyl'in olu
Mslim, mm Huseyn Aliyhisselm tarafndan Kfe'ye gnderilmi, orada ehit olmutur;
dier oullar da Kerbel'- da ehdet mertebesine erimilerdir.
[13]

Kendilerini sunmak zere hediye getiren adam, E'as b. Kays'il-Kind'dir. Hz. Peygamberin
(s.a.a) veftndan sonra dinden dnd rivayet edilmitir. Hz. Ali Aleyhisselm'n hilfetinin
son devrelerinde Haric olmutu. Hazret-i Emir'in (a.s) ehdetinde dahli olanlardan biridir.
Tafsilt iin Tenki'l-Makaal'e baknz (c.1, s. 149).

3. Blm
Dnya-hret
20

Gerekten de siz, iinizden, len kiinin grdn grseydiniz feryt eder, inleyip
szlardnz; korkardnz; dinlerdiniz; itaat ederdiniz. Ama onlarn grdklerini
gremiyorsunuz; perde var gzlerinizin nnde; yakndr, kaldrlacak, atlacak o perde.
Elbette grrdnz grebilseydiniz; duyardnz duyabilseydiniz; doru yola sevk edilirdiniz
sevk edilebilseydiniz. Gerekten de sylyorum: bret alnacak eyler akland size; sizi
yaptnz eylerden vazgeirecek, t verilecek szler, haberler sylendi, bildirildi size.
Gkten emir alan peygamberlerden sonra artk Allah'tan haber gelmez size; Allah'n
hkmlerini ancak bir insan syler size.[1]
***

21
in sonu nnzdedir, sizi haydayp yrten kymet ardnzdadr. Yknz hafifletin de
ulan, kavuun sizden nce varanlara. nk son gideniniz, ilk gelecek kiiyi beklemektedir.
***

28
(Allah'a hamd sen, Raslne ve soyuna selt selmdan) Sonra, gerekten de dnya,
yzn evirdi, geip gitmekte olduunu duyurdu; gerekten de hiret yzn gsterdi,
gelmekte olduunu buyurdu. Duyun, bilin ki bugn, idman gndr, yarn kou var. Kim
kouyu kazanrsa dl cennettir; geri kalanaysa cehennem var. Yok mu lm gelip
atmadan tvbe eden; yok mu etin gn erimeden kurtuluu iin i ileyen? Duyun, bilin ki
mit gnlerindesiniz; ardndaysa ecel var. Kim mit gnlerinde, eceli gelip atmadan kullukta
bulunur, iyi i ilerse ameli fayda verir ona, ecelinden grmez zarar; kim mit gnlerinde,
eceli gelip atmadan kullukta kusur eder, iyi iler ilemezse ameli ziyn verir ona, eceli verir
zarar. Duyun, bilin de korku nnda nasl amel ediyorsanz, amandayken de yle amel edin.

Duyun, bilin ki ben, isteyeni uykuya dalm bir nimet grmedim Cennet gibi; korkan uyuyup
gaflette kalm bir azp, bir mihnet grmedim Cehennem gibi. Duyun, bilin ki, kimi gerek
faydalandrmazsa batl zarar verir ona ve kimi doru yol, dorulua sevk etmezse, sapklk
srp gtrr helke onu. Duyun, bilin ki emredildiiniz g kaldrmaya, az hazrlamaya.
Sizin iin en fazla korktuum u iki ey:
Nefse uymak, uzun-uzun, olmayacak mitlere kaplmak. Dnyadayken yarn sizi kurtaracak
eyleri derin, devirin dnyada.

32
Ey insanlar, inat m inat bir zamanda sabahladk, nankr m nankr ve etin bir zamana
kaldk. Bu zamanda iyi kii kt saylmada; zlm, zulmn, serkeliini arttrdka
arttrmada. Bildiimiz eylerle faydalanmaktayz; bilmediklerimizi sormamaktayz; musibet
gelip atmadka da korkmamaktayz.
nsanlar drt blktr: Bir bl kendisi alalmadka, klc krlemedike, mal mlk
azalmadka, yeryznde bozgunculuu men etmez. Bir bl klcn ekmitir; ktln
izhr etmitir; yaya-atl, adamlarn toplamtr; kendisini ortaya atmtr; dinini yok edip
gitmitir; btn bunlar da yok olacak mal elde etmek, yahut orduya ba olmak, babu
kesilmek, yahut minbere kp ycelmek, halka ululuk satmak iin yapar. Ne kt alveritir
dnyay kendin iin para-pul grmen, ondan ibret bilmen; Allah katnda nil olaca ltf,
ihsan karlk verip dnyay alman. Bir bl de hiret ameliyle dnyay diler; dnya
ameliyle hireti dilemez. Kendini alak gnll gstermeye alr; admlarn sk sk atar;
eteini beline emrer; ktln gizleyip, halk emin etmeye urar; Allah'n, kusurlar
rtn de su ilemeye vesile klar. Drdnc bl ise, aslnda bir ycelii olmadndan
soy-sop yksekliine sahip bulunmadndan bu hal, onu bir baka hale sokar. Kanaat ehli
grnr, zhitlerin libsna brnr; bu yzden de ne gece dincelip yatar, ne gndz bir ey
yiyip doyar.
Geriye kalan erlerse, dnp gidecekleri yeri anarak gzlerini yumarlar; maher korkusuyla
gz yalarn dkerler. Kimi vakit per-perian olurlar; kimi vakit korkarlar, kahrolup giderler;
kimi susarlar, azlarn yumarlar; kimi z doruluuyla Allah' anarlar; kimi vakit de yasa
derler, szlanrlar. Kendilerini gizlediklerinden dolay adlar-sanlar anlmaz; alal onlar
kavramtr, izlerinin tozlar bile belirmez. Ac bir deniz iindedir onlar; azlar kurumutur,
sesleri kmaz; gnlleri feryatlar duyulmaz. Halka t vere vere usanmlardr; kahrola ola
alalm-lardr, ldrle ldrle azalmlardr.
Dnya, gzlerinizde, deri tabaklanan aacn yaprandan da aa olmal; koyun krklan
makastan den yn krpntsndan da baya olmal. Sizden sonrakiler sizden ibret almadan,
sizden ncekilerden ibret aln siz; ktleyip atn onu siz; sizden olup kendisine denleri o da
att nk.[2]

42
Ey insanlar, sizin iin korktuum eylerin en korkuncu iki eydir: Hev ve hevese uymak,
olmayacak uzun dileklere kaplmak. Hev ve hevese uymak insan haktan alkoyar; uzun
dileklere kaplmak hireti unutturur.
Duyun, bilin ki dnya ardn dnd, gitti gider; ondan kalan, iilmi, sonra da ba aa
evrilmi kaptan szacak bir ka katredir ancak; dklr, yiter. Duyun, bilin ki hiret,
ynelmitir, geldi-gelecek. Her birinin de oullar var; siz hiret oullar olun; dnya oullar
olmayn; nk kymet gn, her ocuk anasna katlacak. Bugn i gndr, soru gn
deil; yarnsa soru gndr, i gn deil.

45
Hamdolsun Allah'a ki rahmetinden mit kesilmez, nimetinden mitsizlie dlmez.
Rahmetinden ye'se kaplan olmaz; kulluundan ba eken bulunmaz. yle bir Mbuddur ki,
rahmeti eksilmez, nimeti yok olup bitmez.
Dnya bir yurttur ki zevl bulmas, yok olmas, ehlinin de onu brakp gitmesi, gp yitmesi
mukadder. Pek tatl-dr, yemyeil; ama dileyenden tezce kaar gider; can gzyle ona bakan
varlndan pheye der. En gzel, en hayrl bir azkla gp gidin oradan; yetecek eyden
fazlasn istemeyin, sizi gtrecek nesneden ziydesini dilemeyin ondan.
52
Duyun, bilin ki dnya yzn evirdi; geip gitmekte olduunu duyurdu; iyisi kt oldu,
hayr er kesildi; ardn dnd gitti-gider. inde oturanlar yoklua srer, komularn lme
haydar. Ondaki tatl, acd, ondaki berrak su buland. Kabn dibine konan akl talarn
slatacak, fakat susam kiinin boazn slatmayacak, susuzluunu kandrmayacak kadar su
kald ancak.
Allah kullar, ehline zevl mukadder olan u yurttan g etmeye hazrlann; u yurtta dilek,
istek, alt etmesin sizi; fazlaca kalp elenmeniz aldatmasn sizi. And olsun ki geveini
yitirmi, saa-sola koan develer gibi barsanz, gvercinler gibi dem ekseniz, dnyadan
kesilmi rhipler gibi feryat etseniz, mallarnz, evldnz brakp Allah'a ynelseniz,
katndaki yce derecelere ulamay, ona yaklamay dileseniz, yahut kitaplarnda yazlm
sularnzn rtlmesini meleklerinin yazdklarnn silinmesini isteseniz, gene size, onun
vereceini umduum sevptan pek az verilir sanrm. Gene de azba urayacanzdan korkar
dururum.
Andolsun Allah'a, yrekleriniz yanp erise, onun dileiyle, onun korkusuyla gzleriniz kan
alasa, sonra da dnyada bu hl ile yaayp gitseniz, boyuna da alp dursanz gene de

Allah'n size verdii nimetlerin krn yerine getiremezsiniz; gene de sizi mana hidyet
etmesinin karln deyemezsiniz.

63
Duyun, bilin ki dnya, yle bir yurttur ki ondan kurtulmak, esenlemek, ancak oradayken
olur; fakat hi sanmayn ki dnyaya ait ilere sarlmakla dnyadan kurtulunur. nsanlar,
snanmak iin kaplmlardr ona; oradan ne elde ederlerse ellerinden alnr; hepsinin de
hesab, kendilerinden sorulur. Ama oradan, ondan gayrisi iin ne alrlarsa, onun karln
bulurlar, onunla faydalanp kalrlar.
Gerekten de dnya, aklllar katnda glgeye benzer; bir bakarsn, uzar, derken ksalverir.
Bir grrsn, yayldka yaylr, derken yok oluverir.[3]
64
Allah kullar, ekinin Allah'tan; ecellerinizden nce kulluk etmeye aln. Mutlaka
geceksiniz, gmeye hazrlann; glgesi stnze dt; lme hazr olun. Kendilerine
seslenince uyanan, dnyann karar edilecek yurt olmadn anlayp onun yerine hireti ele
alan bir topluluk olun. nk noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, sizi beyhude
yaratmad; babo da brakmad. inizden biriyle cennet ve cehennem arasndaki konak,
lmdr ancak. Gz yumup aacak zaman bile sonu yaklatrmadadr; yaay ykmadadr;
mr pek ksa saylsa yeri vardr. Bir grnmeyen var imdilik; ama geceyle gndz gelip
getike, deil mi ki onu srp getirecek; tezce gelmi-atm saylmas gerek. Gelen deil mi
ki ya kurtulu, murda eri mjdesiyle, ya da ktlkle gelecek, asl ona hazrlanlmas gerek.
Dnyadan yarn ondan kendinizi koruyacanz, kurtaracanz eyleri derin, devirin, azk
edinin. Nefsine t veren, tvbe etmeyi ne alan, ehvetine st olan kuldur, Rabbinden
ekinen saknan. nk ecel a gizlidir kuldan; dilei aldatr onu; eytan musallat olmutur
ona; stne bindirip srmek iin suu bezer, gzel gsterir ona; bugn ederim, yarn ederim
diye tvbeyi geriye atar, derken en gafil bir haldeyken lm gelir-atar. Ne de ziyankrdr
gafletle yaayan, ne de yanar-yaklr ki mr, mrnde yaptklar, delil olarak bir bir gsterilir
ona; neyle geirdin mrn denir; gnleri, onu ktle srm-gtrmtr; zlr durur.
Noksan sfatlardan mnezzeh Allah'tan dileriz, bizi de, sizi de nimet yznden azmayan,
sonun belirsiz olmas yznden, Rablerinin itatinde kusurda bulunmayan, lmden sonra da
pimanla, mihnete, hasrete dmeyen kullardan etsin.

82
Nasl anlataym bir yurdu ki evveli mihnettir, meakkat-tir; sonu yok olup gitmektir. Hellinde
hesap var; haramnda ikap var. Kim o yurtta zenginlemise snanmalara dmtr. Kim
yoklua, yoksullua uramsa hznlere batmtr. Kim onu elde etmeye alrsa ondan
yiter-gider o; kim oturur, dilemezse ona gelir-atar o. Kim ibretle ona bakarsa onu gr
sahibi eder o; ama kim ona istekle, hasretle bakarsa, onu kr eder o.
***
85
Ve bilirim bildiririm ki yoktur Allah'tan baka tapacak; erki yoktur, birdir ancak. Evveldir,
ondan nce bir ey yok. hrdr, ona bir son ve snr yok. Vehimler ona bir sfat bulamaz; onu
o sfatla bilemez. Gnller, onu bir keyfiyete balayamaz; o keyfiyetle anlayamaz. Cz'lere
blnemez; paralara ayrlamaz. Gzler, gnller onu kaplayamaz, kavrayamaz.
(Bu hutbeden):
Allah kullar, fayda veren ibretlerden t aln; apak delillerden ibret aln; adamakll
anlatlarak korkutulduu-nuz eyleri duyun da ekinin, saknn; tleri dinleyin de
faydalann. Sanki lm, penesini size atmtr; dilek-istek balar, sizden zlp gitmitir.
Beklenmedik, kt, kat iler gelip kavramtr sizi; g ve etin hallere drmtr sizi;
gidilmemesine imkn bulunmayan, varlmamasna re olmayan yere srp gtrmtr sizi.
Her insann yannda bir srp gtren vardr, bir tank vardr; srp gtren, toplanaca yere
srer gtrr onu; tank da yaptklarna tanklk eder onun.[4]
(Ayn Hutbede cenneti tavsif ederken buyururlar ki):
Dereceler vardr, birbirinden stn; duraklar vardr, birbirinden ayr. Ne nimetleri bitip
tkenir; ne oradakiler baka bir yere gp giderler. Ne orada ebed kalan kocar; ne orasn
yurt edinen mitsizlie der.

99
Ne olup getiyse o yzden de hamdederiz O'na; neler gelip atacaksa o yzden de yardm
dileriz ondan. Din ilerinde de esenlik dileriz, bedenlere ait ilerde esenlik dilediimiz gibi.
Allah kullar, sizi terk edecek olan u dnyay sizin de terk etmenizi dilerim, tavsiye ederim;
onun sizi terk etmesini dilemeseniz de, sevmeseniz de o, bedenlerinizi ypratacaktr; isterseniz
siz, onun yenilenmesini, genlemesini dileyin. Bir yola koyulan, yrr-gider, derken varaca
yere varr-ular. Kim vardr ki gelecek gn, ona gelip atmasn. nsan dnyada srp

gtren, insan dileyip eken lm, sonunda insan dnyadan ayrr. Dnyann yceliine,
dnya ile vnmeye rabet etmeyin; onun ssne-psne, onun nimetlerine aldanmayn.
Derdinden, mihnetinden acklanmayn. Onun ycelii de biter-gider; onunla vnmek de bir
gn gelir, yiter. Ziyneti de zevl bulur; nimetleri de yok olur; derdi de sona erer, mihneti de
biter. Dnyadaki her mddetin sonu gelir. Dnyada her diri, sonunda yok olur. Aklnz varsa
evvel geenlerden ibret almaz msnz? Geip giden atalarnza bakmaz msnz? Grmez
misiniz ki iinizden gp gidenler gitmekteler; yerlerine kalanlar da durmamaktalar. Grmez
misiniz ki dnya ehli, akam eder, sabah bulur eitli hallerde:
len vardr, onlardan, alanr ona; bir bakas vardr, basal verilir ona, birisi derde
uramtr, br gider, dolar onu; halini-hatrn sorar. Bir bakas tasn-taran toplar,
hirete ger. Biri dnyay ister, lmse onu istemektedir; br gaflete dmtr; fakat
ondan gaflet eden yoktur; geip gidenin ardndan kalan da geip gitmektedir.
Kendinize gelin de kt ilere girieceiniz zaman ann lezzetleri ykp yok edeni, zlemleri
bulandran, direkleri krp geireni ve hakkn yerine getirmek, nimetleriyle ihsanlarnn
saylmasna imkn bulunmayann krn ed etmek iin Allah'tan yardm dileyin.
***
111
(Allah'a hamd- sen, Rasulne selt- selmdan):
Sonra dnyadan ekinmenizi tavsiye ederim. nk dnya, grnte tatldr, dile, damaa
ho gelir. Yemyeildir, taptazedir, gze gzel grnr. zlemlerle kaplanmtr; tez elde
edilen, fakat hemen geip giden zevkler yznden sevdirir kendini, az bir holukla iyi
grnr, dileklerle, mitlerle bezenir, bezendirir; aldatlarla sslenir; fakat verdii sevincin
bekas yoktur; onun derdinden, eleminden kurtulu imkn bulunamaz.
Pek aldatcdr, ok zarar vericidir. Geip gider, yok olup biter; iindekileri de yok eder,
smrr, yer. Onu isteyenler, onu elde etmeye raz olanlar, dileklerini elde etseler bile. noksan
sfatlardan mnezzeh olan an yce Allah'n, "Dnya yaay gkten yadrdmz
yamura benzer; yeryznn bitkilerini sular, bnyelerine girer de onlar yeertir,
yetitirir; derken bitkileri kurur, ufalanr, yeller de onlar savurur-gider ve Allah'n her
eye gc yeter" buyurduu gibi (Kehf, 45) her ey zevl bulur, bki kalmaz ve dnyada
bundan te de bir ey olamaz.
Hibir sevinip glen yoktur ki dnya ardndan onu kedere drmesin, alatmasn. Dnyann
hibir ikbali yoktur ki ardnda idbar bulunmasn. Dnyada hibir sepintiyle ferahlayan yoktur
ki ardndan onu bel saanayla slatmasn. Dnyann anndandr bu; sabahleyin birine
yardm eder, akamleyin ona dman kesilir. Bir yan tatl olur, sindirirse br yan ac gelir,
yerindirir. Kii, onun zevkine erer, gzelliini elde ederse, mutlaka tezce bellar atar ona,
dertleri erer. Dnyada esenlie kavuup akam eden, mutlaka korkulara der de sabahlar.
Aldatcdr dnya, onda ne varsa hepsi de insan aldatr. Fndir, onda olanlarn hepsi de yok
olur. Dnya azklarnda, sulardan ekinmekten baka hibir eyde hayr yoktur. Dnyadan az
bir ey elde eden, ondan emin olabilecek ok eye sahip olmu demektir; ok ey elde edense,
kendisine helk edecek ok ey elde etmi demektir. Dnya, az bir frsat verir insana, sonra

geer-gider; o frsata erense ancak hasret elde eder. Nice ona gvenenleri dertlere uratmtr;
nice ona inananlar helk vdsine atmtr; nice bykleri hor-hakir etmitir; nice benlie
denleri alaltm-gitmitir.
Dnyann devleti elden ele dolanr; dnya yaay durulmaz, bulandka bulanr. Tatl suyu
acdr; tad, dili dama actr. Gdas adr, ldrr; yaplacak, tutunulacak her eyi
rmtr, kopar, tutann elinde kalr. Dnyada diri olan, lm beklemektedir; sa-esen
kalan, neredeyse hastala atmaktadr. Mal-mlk alnm alnmtr; orada ycelen malb
olmutur, malna, nimetine sahip olan mihnete uramtr; ona komu olan yamalanmtr.
Sizden nce uzun mr srenlerin, eserleri kalanlarn, boyuna olmayacak mitlere denlerin,
yardmclar hazr duranlarn, ordular ok olanlarn yurtlarnda deil misiniz ki? Onlar da
dnyaya taptlar, hem de nasl taptlar? Dinlerini brakp dnyay aldlar; hem de nasl aldlar?
Ondan sonra da kendilerini, konaklayacaklar yere gtrmek zere yolluk almadan, o g
yollar-belleri aacak bineklere binmeden gp gidiverdiler. Dnyann onlardan birini,
karlk bir ey alp braktn, yahut onlara yardm edip dostlukta bulunduunu, yahut da
onlarla bir hoa konuup dostluk kurduunu duydunuz mu hi? Hayr; aksine onlar kt
olaylara uratt; yaaylarn ypratt; yzst yere att onlar; ayaklarnn altnda ezdi, bitirdi
onlar; onlara ancak lmle yardm etti dnya. Sonunda da ebed olarak ondan ayrlp
gittikleri ada, ona uyanlar, onu seenleri tanmadn, ona dayananlar bilmediini
grdnz mutlaka. Alktan, azkszlktan baka bir yolluk mu verdi onlara? Darlktan baka
bir yere mi indirdi onlar? Yoksa karanlklardan baka bir kl yere mi kondurdu onlar?.
Yahut nedmetten baka bir ey mi sundu onlara? Peki, bu dnyay bunun iin mi
semektesiniz? Bundan dolay m gnlnz ona vermektesiniz, ona inanmaktasnz, ona
sarldka sarlmaktasnz?
Bilin, bilirsiniz de, onu brakp gideceksiniz, oradan geceksiniz: "Kimdir bizden daha
kuvvetli" (Fussilet 15) diyenlerden t aln, istemedikleri bineklere bindirilerek kabirlerine
indirildiler onlar; konuklua arlmadan mezarlarna kondular onlar. Kerpi paralaryla
yapld kabirleri; rd, toprak oldu kefenleri; rm kemikler komular oldu. Onlar da
yle bir komu kesildiler ki a-rana gidemezler artk; dtkleri zilleti gideremezler artk;
feryat edene aldr bile edemezler artk. stlerine yamur yasa ferahlanmazlar; ktlk gelip
atsa mitsizlie dmezler. Grnte bir topluluktur onlar, ama yapayalnzlar. Birbirlerine
komu olmulardr; fakat birbirlerinden ayrlmlardr, uzaklamlardr. Birbirlerine
yakndrlar, fakat birbirlerini dolaamazlar; akraba olmulardr; hallerini hatrlarn
soramazlar. Kinleri yitmi, halim, selim olmu kiilerdir; hasetleri lm, bilgisizdirler. Ne
zararlarndan korkulur onlarn, ne ktlklerini gidermek iin bir ey dnlr haklarnda.
Yerin stn brakmlar, karanla varmlardr. Geni yeryzn brakmlar, darack bir
yere snmlardr; ehillerinden, ayallerinden ayrlmlar, garip olmulardr. Ayaklar yalndr,
bedenleri plak. Dnyadan, amelleriyle ayrlmlardr ancak. Ebed yaay yurduna
gmler, orada mekn tutmulardr. Nitekim noksan sfatlardan mnezzeh olan da, "nce
nasl yaratmaya baladk, yarattysak, tekrar yaratacaz; bu, vaadimizdir bizim ve
gerekten de yapacaz, gcmz yeter yapmaya" buyurmutur (Enbiy,104).
***
113

Dnyadan ekinmenizi tavsiye ederim; nk oras adrn sklecei yerdir; suyuna, otuna
kaplp oturulacak yer deildir. Aldan sebepleriyle bezenmitir, ssyle aldatmtr. Bir evdir
ki Rabbinin katnda horlanmtr. Hell harmna, hayr errine katlmtr. Yaay
lmledir, tatll aclkla. Yce Allah, dostlarna ar-duru etmemitir onu; dmanlarndan da
saknmamtr onu. Hayr azdr, erri ok. Ondan toplanan biter; devleti tez alnr gider; onu
onaran harap eder. Ne hayr var o evde ki yaps kp gidecek, ne fayda umulur o mrden
ki yenilen -iilen eyler gibi eriyip bitecek; ne bereket aranr o yolculuktan ki sonu gelecek;
konulacak yere varlp ulalacak.
Allah'n size farz ettii eylere aln, abalayn; sizden diledii hakkn ed etmeye uran;
arlmadan nce lmn arsna kulak verin, onu duyun. Zhitlerin, dnyada glseler bile
gnlleri alar, ferahlasalar bile hznleri artar, ltuflara urasalar, halk bu yzden gpta etse
bile onlar, az kulluk ettikleri iin kendilerine kzarlar.
Sizinse ecellerinizi anmanz yitip gitmi, yalan istekler sizi kavrayp kaplam; dnya,
hiretten fazla sizi avcuna alm; tez elde edilen dnya nimeti, zamanla elde edilecek hiret
nimetini gnllerinizden karm. Siz Allah dininde kardelersiniz; fakat sizi birbirinizden
ancak zerlerinizdeki pislik, gnllerinizdeki ktlk ayrd, aranza ayrlk sald; birbirinize
yardm etmiyorsunuz, birbirinize t vermiyorsunuz, birbirinize ihsanda bulunmuyorsunuz,
birbirinizi sevmiyorsunuz, sevimiyorsunuz. Ne oluyor size de, dnyada elde ettiiniz az bir
ey sizi ferahlandryor, hiretten yitirdiiniz ok ok ltuflar, sizi hzne salmyor? Dnyadan
yitirdiiniz az, ehemmiyetsiz eyler, sizi straba atyor; belirtisi yzlerinizde grnyor,
sabrnzn azlndan beliriyor; elinizden kana dayanamadnz anlalyor. Sanki dnya,
durup kalacanz duranzm, mal-mlk de sanki hep elinizde kalacakm, yitip
gitmeyecekmi. O da aybn yzne kar syler diye korkuyorsunuz da hi biriniz,
kardeinin aybn yzne kar sylemiyor, ona t vermiyor. Bir mddet sonra gelip
atacak hireti terk etmeyi, elinize hemen geecek dnya sevgisine katp onu bulandrdnz;
din sz yalnz aznzda, sanki onu bir kerecik tattnz. Sanki her biriniz iini grm,
bitirmi, efendisinin razln elde etmi.
***
120
Andolsun Allah'a ki tebli edilen emirleri, tamamlanan vaadleri, sylenen tm szleri bildim
ben. Biz Ehlibeytin katndadr hikmetin kaplar; ilerin, aydnlatc klar.
Bilin ki dinin hkm birdir; yollar przsz, aksaksz-dr. Kim onlara uyar, o yolu tutarsa
umduuna erer, ganimetler elde eder; kim durursa, o yoldan saparsa nedmete der.
Azklarn hazrland gn iin, gizli eylerin meydana kaca a iin aln. Kime,
bugnk akl fayda vermezse ondan uzak olan akl, fayda vermekte daha da fazla acze der,
zahmete urar; ak olmayan can gz gremez olur; gerekten kayar; bugn bir fayda elde
edemeyen, yarn bsbtn hayrete dalar.
Bilin ki Allah'n insana verdii gzel dil, doru sz, elde ettii maldan da hayrldr, kendisine
kar minnet duymayan, kretmeyen kiiye brakt mirastan da.

131
(Dnyay knayan, yeren birisini duyup buyurdular ki:)

A dnyay yeren, knayan, sonra da onun aldatlarna kaplan, olmayacak eylerine aldanan,
sonra gene de tutup onu knamaya kalkan, dnyaya aldanan sen deil misin ki tutup
ktlyorsun onu? Dnyada su ileyen sen misin, o mu? Ne vakit yolunu aztt senin dnya;
ne vakit aldatt seni dnya? Bedenleri ryp dalm atalarnla m aldatt seni; yoksa
toprak altnda yatan analarnn mezarlaryla m kandrd seni? Hastalklarnda nice
hizmetlerde bulundun onlara; nice altn iyi olmalar iin; onlarn if bulmalarn istedin,
hekimlere bavurdun, re diledin. Esirgemen hi birine fayda vermedi; bu hususta dilein bir
trl olmad; gcnle, kuvvetinle onlardan lm gideremedin gitti. Dnya onlarn halleriyle
rnek gsterdi sana; mezarlaryla mezarn hatrlatt sana.
Dnya, gerekten de onun szn gerek bilene gereklik yurdudur; anlayana esenlik yurdu.
Ondan azn dzene zenginlik yurdudur; dn tutana t yurdu. Allah dostlarnn secde
ettikleri yerdir; Allah'n meleklerinin namaz kld yer. Allah'n vahyinin indii yerdir; Allah
dostlarnn al-veri ettii yer; orada rahmet kazanrlar; orada cennet elde ederler. Kim
dnyay yerebilir, knayabilir ki o kendisinden ayrlacan yce sesle bildirmitir ona;
kendisinin de, ehlinin de zevlini haber vermitir ona. Belsyla belya rnek verir; sevinciyle
sevince yol gsterir. nsan, sa esen yatar; derde, mihnete urayp kalkar. bunu da insanlar
tevik iin, korkutmak iin, rktmek iin, ekindirmek iin yapar. Yarn nedmete
denlerdir onu knayanlar; bakalarysa onu verler. nk dnya onlar korkutmutur,
korkmulardr; onlara sz sylemitir, doru bulmulardr; t vermitir, t almlardr.

- bretler, tler, Kur'n- Mecid ve hadislerdir. 54. srenin (Kamer), "Ve andolsun yle
haberler geldi onlara ki o haberlerde onlar vazgeirecek, onlara t verecek eyler
vard" melindeki 4. yet-i kermesine iaret edilmektedir. Son cmlelerde, Hz. Muhammed
Sallallahu Aleyhi ve lih vesellem'den sonra hkmleri, ancak onun vasta-syla, ondan
ald feyizle immn syleyebilecei, nbvvetin hatmolduu bildirilmektedir.
[1]

- Hazret-i Emir'l M'minn Aleyhisselm, bu hutbelerinde, kendilerini tatmin edemeyen

kiilerin dnyadaki hallerini beyan buyurmaktadrlar. nsanlarn bir bl, kendisine zarar
gelmedike hi bir eye aldrmayan, iyilii korumayan, ktle kar durmayan bencillerdir.
Onlarca lemin mihveri kendileridir, medr da menfaatleri. Menfaatlerine dokunul-madka
her eye razdrlar; bunlar, "Kimin yannda bir mmin alaltlrsa da o, o mmine kudreti
olduu halde yardm etmezse Allah onu kyamet gn halkn nnde alaltr", "Kim Allah'n
gazap ettii bir buyruk shibinin yapt ktle raz olursa Allah dininden kmtr" "Kim
bir zlime, onun zlim olduunu bildii halde, yardm ederek giderse, Mslmanlktan kar",
buyuran slm Peygamberi'ne (s.a.a) tam inanm kiiler deildirler (Cmi's-Sair, 2, s.144,
[2]

2, 167). hireti dnya iin isteyen; ibdeti, gsteri iin yapan; dini, dnyaya let eden
kiilerse, kesin olarak slm'n ruhuna ermemi, gerek Mslman olmam riykarlar,
mnfklar-dr ki eyh geinen, tarikat ulusu grnen kiilerin ou, bu tifedendir.
Hazret-i Emir'l -M'minin'in (a.s) vd kullarsa, Kur'n- Mecid'de u yet-i kermelerle
tavsif buyurulanlardr:
"Ve Rahmnn kullar, ylesine kullardr ki yeryznde gnl alaklyla yrrler ve
bilgisizler, onlara sz syleyince salk, esenlik size diye cevap verirler. Ve yle kiilerdir
onlar ki, gecelerini Rablerine secde ederek, onun tapsnda kyamda bulunarak
geirirler. Ve yle kiilerdir onlar ki Rabbimiz derler, savutur cehennem azbn
bizden; phe yok ki onun azb dimdir. Gerekten de oras, karar edilecek ne de kt
yerdir, durulacak ne de kt yurt. Ve yle kiilerdir onlar ki yoksul-lara bir ey verince
ne isrf ederler, ne de az verirler, ikisinin ortasn bulurlar. Ve yle kiilerdir onlar ki
Allah'la beraber baka birine kulluk etmezler ve hakl olmadka Allah'n harm ettii
bir cana kyp kimseyi ldrmezler ve zin etmezler. Ve kim, bunlar yaparsa cezaya
der... Ve yle kiilerdir onlar ki yalan tanklkta bulunmazlar ve su yaplan yere
urarlarsa oradan, su, yapmadan ve yaplan sua raz olmadan geip giderler. Ve yle
kiiler-dir onlar ki Rablerinin delilleri anld ve Kur'n okunduu zaman, sar bir
halde ve kr krne yerlere kapanmazlar ve yle kiilerdir onlar ki Rabbimiz derler,
elerimizden, soylarmzdan, gzlerimizi aydnlatacak kiiler ihsan et bize ve bizi,
ekinenlere imm, klavuz kl." (25, Furkan, 63-74).
Cenb- Mevln, Mesnevi'de dnyay anlatrken: "Dnya nedir? Allah'tan gfil olmak, yoksa
kuma, gm, altn dnya deildir. Mal-mlk din iin yklenirsen; bunu, Peygam-ber, ne
gzel maldr gzel kiinin mal diye vmtr. Geminin iine dolan su gemiyi batrr, ama
altndaki su ona yrme gc verir. Sleyman Peygamber, mal-mlk sevgisini gnlnden
srp kard iin kendisine yoksul adn takt. Az kapal testi, engin suda, ii havayla dolu
olarak yzer; insann da gnlnde yokluk havas oldu mu, su stnde ii havayla, gerek
akyla dolu olarak gider. Gnlde yokluk sevgisi varken insan, dnya suyunun stnde
batmadan durur; bu dnyann btn mal onun olsa bu, gzne grnmez bile" buyurur (1.
Nicholson basm, s.61-62. beyit. 983-989).
"Mal isteklerin essdr, mayasdr" buyuran Hazreti Emir (a.s), "nsanlar dnyann
oullardr; insan, anasn severse knanmaz" buyurmulardr (s.218).
Bu blmn son yazs, bu bahsi bsbtn aklayaca iin bu kadar zh, burada yeterli
buluyoruz.
- nsann, dnyadan elde ettii ey, lnce kalr; fakat bakalarna, yok yoksul kiilere
yapt hayrn ecrine nil olur. Gnller alan gnllerde anlr; bir mescit, bir ktpha-ne,bir
hastane yapann ad unutulmaz. Szn ksas, kendi iin yaayann ad kalmaz; mal mlk
kendine fayda vermez; halk iin yaayansa lse bile anlr; ad-san bki kalr.
[3]

- "Ve frlr sra, ite bugndr azap gn. Ve herkes, yannda bir srp gtren ve
bir tank olarak gelir." (50, Kaf, 20-21) Srp gtren bir melekle tanklk eden bir melek.
Tanktan maksat, insann zasdr da denmitir.
[4]

4. Blm
tma-ktsad hutbeler
17
Allah'n yarattklarndan en fazla sevmedii iki kiidir: Birisi, dallete dm, doru yolda
yrmekten vazge-mi, gerek yoldan sapm, ba bo bir hale gelmitir. Sonradan
uydurulan eyleri ver, onlarla oyalanr; halk da sapkla srer, yoldan karr. Kendisine
uyup azana fitnedir; kendisinden ncekilerin yolundan azmtr. Yaarken de, lmnden
sonra da kendisine uyanlar azdrr. Bakalarnn sularn da yklenmitir; kendisi de kendi
suuna batm gitmitir.
Birisi de bilgisizlikleri nefsinde toplam kiidir; bilgisizlerin yollarn azdrr. Yeni ken, her
yan kaplayan fitne karanlklarna dalmtr; uzlatrmada kr m krdr. Bilmeyenler, bilgin
adn takarlar ona; oysa bilgiden haberi bile yoktur. Geceyi sabahlamtr da az daha hayrl
olan eylerin ounu toplamtr. Sonunda pis, kokmu suyla karnn iirir; aalk eyleri
toplar, yar, defne, hazne sanr. nsanlarn arasnda, kendisinden gayr kiileri pheli
eylerden kurtarmay i edinerek hkm vermeye oturur. Kendisine, bilinmeyen eylerden biri
sorulsa sama-sapan szlere balar; kesin hkm verir; oysa ki kendisi, pheler iindedir de
rmcek ana dm sinee benzer. Doru mu hkm verdi, yanl m, kendisi de bilmez.
Doru hkm vermise, yanl olmasn diye korkar; yanl hkm vermise, doru olmasn
umar.
Bilgisizdir, bilgisizlikler karanlnda sendeler, yrr gider; kr develere binmitir, haydar,
srer. Bir bilgiye di vurmamtr; dii, bir bilgi lokmasn kesmemitir, inememitir. Yelin,
ovadaki kuru otlar savurduu gibi rivyetleri savurur gider. Andolsun Allah'a ki kendisine
sorulan eylerde hkm vermeye gc olmad gibi kendisine taprlan ie de ehil deildir.
nkr ettii eyi bakas da bilmez de inkr eder sanr; kendi vard, bulduu yoldanyordamdan baka bir yol-yordam olmadna, bakalarnn ayr birer rey sahibi olamayacana
inanr. Kendisine karanlk grnen bir ey oldu mu, onunla kendisini de rter; kimseler
bilmediini bilmesin ister. Onun hkmndeki cevr- cefa yznden dklen kanlar, kan alar,
feryat eder; miraslar, hakszlndan ikyetlenir, inler.
Allah'a ikyet ederim bilgisiz yaayanlardan, sapklkta lenlerden. Hakkyla okunduu
takdirde onlarn katnda kitaptan daha deersiz bir meta' yoktur; ama szleri, syledii
yerlerden alnr, anlam deitirilirse onlarca, satta daha ehven kr getiren, deerde daha
stn olan bir met' yoktur. Onlarca iyilikten daha kt bir ey olamaz; ktlkten daha iyi bir
ey bulunamaz.

Bilginlerin fetvalardaki Ayrlklar hakknda

18
Onlardan birine bir mesele sylenir; hkmlerden bir hkme balanmas istenir, reyince bir
hkm verir. Sonra bu mesele, olduu gibi ondan baka birine anlatlr; onun hkmne aykr
bir hkm verir. Sonra bu hkm verenler, kendilerini hkm vermeye memur eden immn
katnda toplanrlar; hkmlerini anlatrlar. O da hepsinin hkmnn doru olduunu
hkmeder. Peki, Allah'lar bir, Peygamber'leri bir, kitaplar bir bunlarn, noksan sfatlardan
mnezzeh olan Allah m birbirlerine aykr hkm vermelerini emretmitir onlara da, itat
etmilerdir bu emre? Yoksa onlar bundan nehiy mi etmitir de isyan eylemilerdir ona? Yoksa
ortak mdrlar onunla da onlar syleyecekler, o da raz olacaktr onlardan? Yoksa noksan
sfatlardan mnezzeh olan Allah, tam bir din indirmitir de Rasl sallallahu aleyhi ve lih,
onu tebli ederken anlatr, ahkmn icra eylerken bir kusurda, bir noksanda m bulunmutur?
Halbuki noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, "Biz kitapta hibir eyi eksik
brakmadk" der (En'm, 38). "Biz sana her eyi aklayp anlatan kitab indirdik"
buyurur (Nahl, 89). Kitabn bz yetlerinin, baz yetlerini tasdik ettiini bildirir; onda
birbirini tutmaz szler olmadn beyan eder de o mnezzeh mbud, "Allah katndan gayr
bir yerden gelseydi, onda birbirini tutmaz birok eyler bulurlard" buyurur (Nis', 82).
Gerekten de Kur'n'n d, gzel mi, gzeldir; insan arr kalr; i yzyse derin mi,
derindir; sonuna erilemez; knhne varlamaz. Srlarnn sonu bulunmaz; karanlklar, ondan
baka bir eyle aydnlanmaz.
***

23
(Allah'a hamd' sen, Peygamber'ine ve soyuna selavattan) Sonra, gerekten de rzk,
gkyznden yere, yamur katreleri gibi iner; herkese ayrlan miktarca, artk-sz, eksiksiz
gelir atar. Biriniz, kardeinde ehil, ayl, mal, yahut shhat, eref, mevki gibi bir ynden
fazlalk grrse kt dncelere kaplmasn; ona fitne olmasn. nk Mslman olan kii,
anld zaman aala decek, kt kiiler tarafndan sylenip knanacak, aalk bir eyi
varsa onu gizler, halka gstermez. Kumar oynayana benzer deta; kendisini zarardan,
ziyandan kurtaracak ilk zar bekler ki faydalar elde etsin; borcundan, ziyanndan silkinsin,
gitsin. Kendisinde hinlik olmayan Mslman da Allah'tan, iki gzel eyden birini[1] bekler: Ya
Allah tarafndan arann arn; nk Allah katndaki onun iin daha da hayrldr;
yahut da Allah'n verecei rzk, o, bu bekleyiin sonucunda ehle, ayle, mala-mlke kavuur,
dnini, soyunu, sopunu da korumu olur.
Gerekten de mal ve oullar,[2] dnya ekinidir, dnya kazancdr; iyi ilerse hiret ekinidir,
hiret kazancdr, Allah bz kiilere ikisini de verir.
Allah'tan saknn; ekinmenizi buyurduu eylerden ekinin; korkun ondan; ama zr
getirerek deil. Kullukta bulunun; halk grsn, duysun diye deil[3]. nk kim, Allah'tan
bakas iin kulluk eder, iyi i ilerse Allah, kimin iin kulluk ettiyse, iyi iler ilediyse ona
havle eder o kulu. Bizse Allah'tan, ehitlerin duraklarn istemekteyiz; kutlu kiilerin
geimlerini, yaaylarn dilemekteyiz; peygamberlere yolda olmay niyaz etmekteyiz.
Ey insanlar, hibir kimse, isterse mal mlk olsun, soyuna-boyuna muhta olmaktan mstan
kalamaz; elleriyle, dilleriyle onu korumalarna, ktlkleri ondan gidermelerine bo veremez.
Soy-boy, adam koruyan en gl kiidir; insanlar iinde onun perianln en fazla derleyip
toplayan onlardr; ona bir bel gelip atsa, ona en fazla taraftarlk eden, onu grp gzeten
onlardr.
Allah'n, insanlardan birine verdii doru sz, doru z, bakasna miras olarak brakaca
maldan hayrldr.
Duyun, bilin ki iinizden biri, yaknlarndan birinin ihtiyacn grd m, vermezse maln
arttrmayacak, verirse eksiltmeyecek eyi versin; onun ihtiyacn gidersin. Kim soyundanboyundan el eker, onlara kar elini yumarsa, onlardan bir el ekilmi olur; ama kendisi iin
de onlardan bir ok elin ekilmesine sebep olur. Kim soyuna-boyuna kar yumuak davranr,
ltufta, ihsanda bulunursa, soyundan-boyundan boyuna sevgi bulur, sayg grr.

38
pheye dair

pheye, geree benzediinden phe adn verdiler; ama Allah dostlarnn klarnda tam
gerei gr, hakk bulu vardr; delilleri doru yolu gsterir. Allah dmanla-rnn
arlarndaysa sapklk vardr; delilleri krlktr; lmden korkan, ondan kurtulamaz;
yaamay seven, yaay elde edemez.

41
Gerekten de vef, dorulukla ikizdir; ondan daha vefl bir kalkan da bilmiyorum ben; dnp
varaca yeri bilene gadretmez o. yle bir zamana geldik, yle bir gnde sabahladk ki bu
zamandakiler, bu gnde yaayanlar, vefszl, hinlii, i baarma sanyorlar, tedbirde
bulunma sayyorlar; bilgisizler de bu eit kiileri, iyi i bilir kiiler biliyorlar, gzel dzenler
dzyorlar diyorlar. Ne oldu onlara? Allah gebertsin onlar. Akl fikri olan, hleyi, dzeni
grr, ona giden yolu bulur; ama onun ardnda Allah'n emrinden, nehyinden bir engel vardr.
Apak grd hleye gc kudreti yeterken brakr onu, tenezzl etmez ona. Ona tenezzl
eden, frsatn bulup o dzene bavuran kii, din hususunda ekinmesi, saknmas olmayan
kiidir ancak.
***

50
Gerekten de fitnelerin meydana k, dileklere uyul-madandr ancak; sonradan uydurulan
hkmlere kaplma-dandr mutlak. Bunlarda Allah'n kitabna muhlefet vardr. Bunlara
sarlanlar, Allah'n dninde olmayanlara katlanlardr. Batl, gerekten tam ayrlsayd,
arayanlardan gizli kalmazd. Gerek de batl olu phesinden tam arnsayd inatlarn
dillerine dmezdi. Fakat bundan bir avu alnmtr; ondan da bir avu; sonra birbirine
karlmtr, katlmtr. Bu yzden de eytan, dostlarna saldrr; onlar batla daldrr; ancak
Allah, nceden kimlere gzel bir mazhariyet verdiyse, onlar kurtulur.
***
76
Allah rahmet etsin o kiiye ki hkm duyar, iitir de beller, tutar; doru yola arlr da
yaklar, o sze uyar; bir klavuzun kemerine yapr, eteine sarlr da kurtulur gider.
Rabbinin emrini gzetir; ona kar su ilemekten korkar; z doru olarak iyi ilere,
kulluklara koyulur; iyi ilerde, kulluklarda bulunur. Azk olarak saklanan kazanr; ekinilmesi
gereken eyden kanr;oku atar, amac vurur; karln elde eder, bulur. Dilediine kar
durur; isteini yalanc bulur; sabr, kurtuluuna binek yapar; ekinmeyi lm gn iin
hazrlar. Apak, besbelli yola at srer; bembeyaz, apaydn delile sarlr gider; frsat ganimet
sayar, ecele hazrlanmaya yeler, kulluu kendisine azk eder.
***
81
Ey insanlar, zahitlik, az ummaktr; nimetler elde edilince kretmektir; haramlardan
ekinmektir. Olmayacak mitlerden, eriilmeyecek isteklerden vazgeerseniz, bunlar sizden
uzaklarsa haram da sabrnza st olamaz. Nimetlere ulanca kretmeyi unutmayn.
Gerekten de Allah size, apaydn, apak delillerle zr dilemenizi bildirmitir; zr dilenmesi
aydnlanm, grp duran kitapla bunu anlatmtr.

83
Hamd Allah'a ki kudretiyle, yarattklarndan mnezzehtir,stndr; kuvvetiyle, ltfuyla
yakndr; her ganimeti, her stnl verendir, her byk bely, etin musbeti giderendir.
Boyuna gelip duran, coup akan ltuflarna, eksilmeyip erien nimetlerine hamd ederim, onu
verim. nanrm ona ki evveldir, halkedendir; hidyet isterim ondan ki kula yakndr, doru
yola sevk edendir. Yardm isterim ondan ki stndr, gc yetendir; dayanrm, gvenirim ona
ki yardm yeter bana, yardm edendir. Bilirim-bildiririm ki Muhammed Sallallahu aleyhi ve
lihi vesellem kuludur, rasldr; gndermitir onu buyruunu yerine getirmesi, delillerini

bildirmesi kullarn ekinmelerini salamas iin. Allah kullar, size Allah'tan ekinmenizi
tavsiye ederim ki size rnekler getirmitir; size vakitler tayin ve takdir etmitir. Bezendiiniz
libaslar giydirmitir size; geiminizi yceltmitir sizin; yaptklarnz kavramtr;
amellerinizin karl verilecek gne sizi hazrlamtr. Semitir sizi olgun nimetlerle, geni
ihsanlarla ve korkutmutur sizi ak ve yerinde delillerle. Bir-bir saymtr sizi; mddetlerinizi
tayin etmitir sizin; u snanma konanda, u ibret yurdunda. Siz snanmadasnz burada;
yaptklarnzn hesabn vereceksiniz orada. Gerekten de dnya bir sudur ki, bosbulank,
kapkara. ilecek yeri amurludur, meakkatli. Grn hotur; aldanan helk eder. Bir
aldatc dzencidir, yok eder; bir aydnlktr, batp gider. Bir glgedir, geiverir; bir dayantr,
kverir. Kendisinden korkan alncaya, rkenin yrei yatncaya dek durur; sonra
ayaklaryla ezer, iner; tuzana drr, ipleriyle avlar; oklaryla oklar; insan lm
kementleriyle kskvrak balar; onu uyunacak darack yere srer-gtrr; dnlp varlacak
korkun yere iletir; apak grg yerine, yaplan ilerin karl verilecek yere yrtr.
Bylece sonra gelenler, geip gidenlerin pelerine derler. Ne lm almaktan, can
yakmaktan kalr; ne yaayanlar su ilemekten usanr. Herkes birbirine uyar-gider; ard arda t
sona dek yok oluncaya dek hepsi de geer. Sonunda iler biter; zamanlar tkenir-gider,
yaylma zaman yaklar. Onlar kabirlerin ilerinden, kularn yuvalarndan, yrtc
canavarlarn inlerinden, helk olacak yerlerden karr da herkes, onun emrine uyup koar;
maher yerine yz tutar. Toplanmlardr, susarlar. Ayaktadr onlar, saf kurarlar. Gz onlar
grr; aran onlar duyar. Dknlk libsn giyinmilerdir; aalk bir hale dmlerdir.
Hileler yitip gitmitir; mitler kesilip bitmitir; yrekler korkudan sinmitir; sesler rkmekten
dinmitir; ter azlarna gem vurmutur; korku bydke bymtr; kulaklar bile rkp
tir-tir titrer hakla batln arasn kesin olarak ayrann, herkese yaptnn karl verileceini
bildirenin sesinden, azbn etinliinden, elde edilecek sevbn midinden.
Onlar, kudretle yaratlmlardr; takdir edilerek beslen-milerdir, yetitirilmilerdir; lmn
gelip atmasyla aln-mlardr; kabirlere konulmulardr; toprak olmular, r-mlerdir;
tek-tek, kimsiz, kimsesiz haredilmilerdir; yaptklar neyse karln elde etmilerdir; soru
iin ayrl-mlardr. Dnyada kurtulu veslelerini elde etmeleri iin mhlet verilmiti onlara;
doru yol gsterilmiti onlara; yapacaklar, edecekleri ileri dnp yapmalar iin mr
ihsan edilmiti onlara. Dnceyle hareket etsinler, kou iin cins atlar hazrlasnlar, onlar
yetitirsinler, iyi bir konak elde etmeye alsnlar, aceleye kaplmasnlar diye onlara frsat
verilmiti, mhlet verilmiti, gzlerinin nnden karanlklar, phe sisi, ikil pusu kaldrlm,
giderilmiti.
Ne yazk, ne yazk... Bu dos-doru rnekler, bu if veren tler, keke tertemiz gnllere,
iitip duyan kulaklara, ayak direyip yapan erlere, ileriyi gren akl-fikir sahibi kiilere
sylenseydi. Duyup korkan, su ileyip ndim olan, itirafta bulunan, korkup kullua ynelen,
ibdete koyulan, ekinip tatlere balayan, iyice bilip, inanp gzel iler ileyen, ibret alp
kendine gelen, arya uyup ktlkten geen, geri dnp tvbe eden, uyup yryen,
gsterilen ve gren kiinin korktuu gibi korkun, ekindii gibi ekinin Allah'tan.
Acele etti isteyip dileyen, kurtuldu korkan; buldu azn; tertemiz etti zn; onard dnp
varaca yeri. Gecei gn iin, ynelecei yol iin, ihtiyac olacak az, yokluk-yoksulluk
yurdunda gerekecek konaklayaca yerde hora geecek az hazrlad; nceden yollad.
Allah kullar, Allah sizi ne iin yarattysa onu bilin de ona gre saknn ondan; sizin neden
ekinmenizi buyurduysa iyice anlayn da ona gre ekinin ondan; gerek olarak syledii,
vaadettii nelerse, lyk olun onlara, dnp varacanz bildirdii yerde azba urayacak
sular da nelerse ekinin onlardan.

(Gene bu hutbeden):
Size, kendisine kr verecek, zarar getirecek szleri, sesleri iitip duyan kulaklar, karanlklar
aydnlatacak, grp anlayacak gzler, zsn derip devirecek, dzlp koulmada, mrleri
boyunca birbirine uyacak yanlar, yreleri olacak bedenler verdi. yle bedenlerle bezedi sizi
ki faydas dokunacak eyler iin duruurlar; gnller verdi size ki rzklarn elde etmek iin
alrlar; onun en gzel nimetlerine ulamak, kredilecek ltuflarna kavumak, esenlik
balarn almak, bellarndan kurtulmak iin urarlar.
Sizin iin mrler takdir etmitir ki mddetini gizlemitir sizden; sizin iin ibretler
brakmtr, sizden nce gelip geenlerden. bretler var sizin iin, yaayp mr srdkleri
alanlarda; lm kemendi boazlarna atlp yok edilmeden nce mhlet bulup yaadklar
meknlarda. lmleri, muratlarna ulamadan srd-gtrd onlar; ecelleri datt, perperian etti onlar. Bedenleri sa-esenken hazrlanmamlard; frsat ellerindeyken ibret
almamlard. Acaba genliklerinin en gzel alarnda bulunanlar, ihtiyarl, kocaln
dknln m beklerler? Sa-esen yaayanlar, hastalk zamann m isterler? Yaayp
mr srenler, yokolma an m dilerler? stelik, kiinin dnyadan geip gitmesi, gp
yrmesi, el-ayak titremesi, yrein yanp erimesi, tatl tkrn boazdan ac-ac gemesi,
yardma kosunlar, bir meded etsinler diye torunlara, yaknlara, ycelere, ee-dosta baknmas
da yakndr. Ama soylar-boylar, bu sonucu hi giderebildiler mi? Yahut alap szlaanlar bir
fayda verebildiler mi? O anda kii, lp gidenlerin mahallesine braklmtr; darack mezarda
tek bana kalmtr: O anda kurt-kur derisini didip skmededir; yiyip smrenler, nazl,
nzik bedenini ekip skmededir; kasrgalar tozunu-topran savurmadadr; olaylar adnsann silip sprmededir. Bedenler taptazeyken ryp dklmtr; kemikler kuvvetle
dururken erimi gitmitir. Canlar, ar yklerin altna girmilerdir; gizli lemin haberlerini
duyup iyice inanmlardr. Artk onlarn iyi ilerinin fazlalamas da istenilmez; kt
ilerinden dolay zr dilemeleri de beklenilmez. Siz de o toplumun oullar, babalar,
kardeleri, yaknlar deil misiniz? Onlar gibi siz de gideceksiniz; onlarn yoluna
yneleceksiniz; onlarn ana yoluna ayak basacaksnz. Ama gnller, o paydan nasipsiz,
gaflete dalm, kararm; doru yoldan habersiz, her yanlarn ktlkler sarm. Gidilecek
yoldan baka bir yola dmler; sanki sylenenler onlara deilmi; sanki doru yolu bulu,
dnyalarn elde etmekten ibaretmi.
Bilin ki geidiniz srattr; uradnz, ayaklar kaydran, kayp srp dlmekten korkutan,
korkular bir daha, bir daha atan yerleridir. Allah'tan korkun, dnceler gnln alan, korku
bedenini yoran, gece namazlar uykusunu kendisine harm eden, mit, gndzlerini
susuzlukla geirten, akll-fikirli kiinin korktuu gibi. Saknp ekinmek, yle kiiyi nefis
isteklerine uymaktan men etmitir; Hakk' anmak, baka szlerden dilini almtr; korkuyu,
emin olmaktan daha ne salmtr; dosdoru yoldan alkoyan dnceler bir yanda kalmtr;
dileine varan yola gitmek iin yolarn en dorusuna, en aydnna dalmtr. Onu
aldatmamtr aldatan, kandran eyler; gzlerini rtmemitir, kapatmamtr pheli eyler;
oysa ki mjde ferahln, sevincini elde etmitir; en tatl uykusuna, esenlik nimetleriyle
yatmtr, soru gnnden eminlie yetmitir. Gerekten de u abucak geilen geitten geip
gitmitir; ilerde varlacak yerin azn nceden tedarik etmitir; rkmtr de ie
koyulmutur; mhleti frsat bilip tez davranmtr; istee rabet eylemitir; korkulacak eyden
kokmutur; bugnden yarn gzetmitir; varlacak olan, nnde bulunan leme bakmtr,
grmtr. Artk cennet yeter sevp olarak, mkft olarak; cehennem yeter azp olarak,
mczt olarak; Allah yeter almak ve yardm etmek bakmndan ve kitap yeter delil getiri
ve dmanla kalk bakmndan.

Allah'tan ekinmenizi tavsiye ederim size; zr getirmenize meydan brakmad; korkuttuu

eyleri bildirdi size. Gsterdii apak ana yolu delilleriyle anlatt size. Gnllere gizlice
grlmeden giren, kulaklara iitilmeden afsunlar okuyan, fleyen dmandan ekinmenizi
buyurdu size. O dman, kendisine uyanlar saptrd, helk etti; vaad etti, aldatt; sularn
ktlerini bezedi; helk, eden byk gnhlar kolay gsterdi. Derken kendisine e-dost olan
yava-yava avlad; szlerine uyan kskvrak balad; sonra da bezediini inkrdan geldi;
kolay gsterdiini bytt, byk bir su olduunu syledi; yaplmasnda hibir ey
olmadna kandrp ilettii gnahlardan ekindirmeye kalkt.
(Ayn Hutbeden, nsann Yaratlna dir buyurdular ki):
Bu, o yaratk deil midir ki onu rahimlerin karanlk-larnda, perdelerin iinde dzd-kotu;
dklp salm erlik suyuydu; yaratl noksan kan parasyd, phtyd; rahimde bir
yavruydu; kp st emer oldu; bir ocukcazd, ergenlik ana geldi. Sonra ona, duyduunu
belleyen bir gnl, syleyip konuan bir dil, bakp gren bir gz verdi de duyup grdn
anlar, ibret alr, ktlklerden kaar, kanr bir hale getirdi. Derken dmdz kalkt; bedeni
boy att; boynunu kaldrd, ba ekti; ktle yz evirdi, yneldi; hev ve hevesini
yklendi; dnyasna alt, meakkate dt; zevkindeki tatlara atld; aklna gelen dileklere
kapld. yle bir halde ki bir musibete urayacan ummaz; ekinilecek bir eye
deceinden korkmaz; bu srmelerle az bir mr srer; bu fitneler iinde aldanarak lr
gider. Dnyada bir karlk elde etmez; kendisine farz olan eyleri de yerine getirmez. Bu
srada o serkelik ann geri kalan bir nnda, zevkine pervszca dalmken lm belsnn
mihnetleri gelir-atar; arr-kalr; alayp inleyerek geceyi gndz eder; uykusuzluktan biter;
elemlerin penesine der, zahmetler eker; arlara-szlara urar, illetlere, hastalklara karar.
Yreinin ba kardeinin yannda, esirgeciyi babasnn katnda eyvahlar olsun der; gsn
dver. Can verirken kendinden geer; yle bir andr o ki derdi arttka artar; inledike inler;
can bedenden ekilir; mihnetlerine mihnetler katlr. lnce dnyadan elini-ayan eker;
kefenine sarlr; her eye boyun verir, ekilir; sonra onu tabutuna korlar; yorulmu, ii
bitmitir; hastalktan erimi-gitmitir. Oullar, kardeler toplanrlar; onu yklenirler; gariplik
yurduna, bir daha ziyaretisi gelmeyecek yerine getirirler onu. Geirenler ayrlnca, acsna
denler dnnce onu, arp kalnacak soruya cevap vermek, derde dert katan snanmaya
hazrlanmak iin ukurunda oturturlar. Bellarn en by de oradadr, o zamandr: "Kaynar
suyla ziyafet verili ve cehenneme atl." (56; Vka, 93-94) Alev-alev yanan atein coup
kavray, ekip alan azbn saldr. Ne azbn durmas var ki kii biraz rahat etsin; ne
dinlenmesi var ki eziyet birazck gitsin; ne bir kuvvet var ki onu gidersin; ne lm var ki insan
kurtulsun; ne birazck uyku var ki azb unuttursun. Kii, eit-eit lmler iinde, zamandan
zamana yenilenen azaplar iinde yaar; gerekten de biz, Allah'a snrz.
Ey Allah kullar, nerede o mr srenler ki nimetlere gark oldular; nerede o bilgi belleyenler
ki anlar, bilir bir hle geldiler? Mhlet verildi onlara, gaflete daldlar; sa-esen oldular, unutup
gittiler. Uzun zaman mhlet buldular; frsat elde ettiler; ltuflara, ihsanlara nil oldular; etin
azaplarla korkutuldular; byk sevaplarla mjdelendiler.
Korkun insan helk ukuruna atan gnahlardan, gazaba uratan ayplardan. Ey gren gzleri,
duyan kulaklar olanlar; ey fiyete dalanlar, dnya matahn elde edenler. Var m bir kaacak
durak, kurtulunacak orak? Var m bir snlacak, gvenilecek, uranlacak yatak? Var m,
yoksa yok mu? yleyse nereye dnyorsunuz, nereye gidiyorsunuz, neye aldanyorsunuz? Bu
kadar uzunluuna enliliine kar gene de her birinizin yeryznden pay olan yer, dp
yanan yere koyaca, boyunca bir yer. Allah'n kullar, imdi almaya koyulun ki henz
ip, boynunuza atlmamtr; can henz bedenlerinizdedir. imdi doru yolu arayp bulmak,

geri kalan mrnzden faydalanmak zamandr; bedenleriniz sa-esendir; toplap re

bulmaya zamannz vardr; elinizdedir mrnzden kalan mhlet; elinizdedir g-kudret;
tvbe etmeye henz vardr mddet; genilik andasnz; dileyebilirsiniz hcet; aln
skntya, darla dmeden nce; darla, dankla atmadan nce; aln grnmeyen,
fakat beklenen gelmeden; stn ve kudret sahibi olan sizi anszn almadan.[4]
***

86
phe yok ki gizli eyleri bilir; iten geenlerden haber alr. Onundur her eyi kavray, her
eye st olu, her eye gc yeti. Artk sizden i gren grsn mhlet gnlerinde eceli gelip
atmadan; isiz alarnda i baa gelmeden; soluk alp verme yolu akken kavrayp
sklmadan, frsat geip gitmeden. nsann varaca yeri deyip dayamas, oturaca yere azk
hazrlayp gtrmesi gerek.
Allah iin olsun ey Allah kullar; aln kitabnda buyurduklarn korumaya, size riyet olarak
verdii haklar gzetmeye. nk Allah sizi bo yere yaratmad; ba bo brakmad;
bilgisizlie, krle atmad. Eserlerinize ad takt; yaptklarnz bildi; ecellerinizi yazd. Size
her eyi anlatan bir kitap indirdi; Peygamberini bir zaman sizin iinizde yaatt; sonunda,
kendi raz olduu dnini, kitabnda indirdii, bildirdii eylerle, onun iin de tamamlad,
kemle getirdi; sizin iin de ve onun dilinden bildirdi size, amellerden sevdiklerini ve
sevmediklerini; nehyettiklerini ve emreylediklerini. Artk zr getirmeyi size brakt da kesin
delili aleyhinize tamamlad; tehddi ne srd de bildirdi size; nnzdeki etin azapla
korkuttu sizi. Gnlerinizin geri kalanlarndan faydalann da o mddet iinde olsun
nefislerinizin isteklerine kar dayann; nk gaflet iinde geen bir ok gnlerinize kar bu
sabredeceiniz gnler azdr; o gnlere dalacanz, onlar tutacanz zaman ksadr.
Nefislerinize ruhsat vermeyin ki o ruhsat veriler, zulmedenlerin yollarna srer, gtrr sizi;
gnllerinizin kabl etmedii eylere ynelmeyin ki o yneliler, sulara yrtr sizi.
Allah'n kullar, gerekten de kendisine en fazla t veren, Rabbine en fazla itat edendir;
kendisini en fazla aldatan da Rabbine en fazla isyanda bulunandr. Aldanan, kendisini aldatr;
zenilen, gpta edilen dnini selmette tutandr. Kutlu kii, o kiidir ki bakasn grr de ibret
alr; kt kii, o kiidir ki isteine kaplr, kendisini aldatr. Bilin ki az riy irktir; hev ve
heves ehliyle dp kalkmak, mn unutmaktr; eytan armak, onunla dp kalkmaktr.
Saknn yalandan; yalan, mnn zdddr; gerek kii, kurtulu yerindedir, ululuk
mahallindedir, yalancysa hev ve hevesine uyup horlua dlecek yerdedir. Birbirinize haset
etmeyin; nk haset, ate, olduunu nasl siler sprrse, mn yle siler sprr.
Birbirinize buzetmeyin; nk buuz, iyilikleri yok eder, bereketleri giderir-gider. Bilin ki
dilek, istek, akl yanltr; Allah' anmay unutturur. Dilei-istei yalanlayn; nk o aldattr;
shibi de aldanmtr.
***

87

Allah kullar, Allah kullarndan en sevgili olan o kuldur ki Allah ona, nefsine kar yardm
etmitir de o, hzn, i giyimi gibi giyinmitir; korkuya da d giyimi gibi brnmtr;
derken hidyet , gnlnde parl-parl parlamaya, gnln tmaya balamtr;
konaklayaca gn iin de konukluk azn hazrlamtr. Kendisine uza yaknlatrmtr;
etin eyi kolaylatrmtr. Bakmtr da (izlerin sonunu) grmtr; anmtr da (hayr ileri)
oaltmtr. Tatl, duru suyu kana-kana imitir de rman su iilecek yerlerine varmas
kolay olmutur; dmdz, tertemiz yola dalmtr. ehvetler elbisesinden soyunmutur; btn
zntlerinden, skntlarndan kurtulmutur da bir tek skntya, bir tek zntye sarlmtr,
onunla babaa kalmtr. Krlk sfatndan kmtr; heves ehli ile i birlii etmekten
ayrlmtr; hidyet kaplarnn kilitlerinden olmutur; ktlkler, aalklar kaplarna kilit
haline gelmitir. Gittii yolu grmtr; tuttuu yola girmitir; almetlerini tanmtr,
bilmitir; adam boacak yerlerini amtr, sarlnacak iplerin en kuvvetlisine sarlmtr.
Artk, o, pheden arnm inancnda, gne gibi parl-parl parlar durur; her kendisine
ba vurana cevap vermekte, her para-buuu aslna ulatrmakta, kendisini, noksan
sfatlardan mnezzeh olan Allah iin ilerin en ycesine adamtr. Karanlklarn dr o,
pheli ileri aydnlatandr; gizli, rtl eylerin anahtardr o; g eyleri giderendir; usuz
bucaksz llerin klavuzudur. Sylenir, anlatr; susar, kurtulur. zn, iini-gcn Allah iin
hlis bir hle getirmitir; Allah da ona ihls nasp etmitir. O, Allah dninin mdenlerindendir;
Allah'n yerinin direklerindendir. Kendisine adaletle mumeleyi gerekli klmtr; adaletinin
balangc da, kendisinden hevsna, hevesine uymay gidermesidir. Gerei ver, anlatr;
onunla da amel eder. Hayr iin bir snr yoktur ki oraya varmasn; sevap sand bir ey
yoktur ki ona sarlmasn. Nefsinin yularn kitabn eline vermitir; onu ekip gtren de odur;
uyduu da o. Ykn o nerede indirirse o da oraya iner; kona neresiyse o da oraya konar.
Bir bakas da var; adn bilgin takar; o adn ehli deildir; bilgisi yoktur; bilgisizlerden birka
bilgisizlii; sapklardan bir ka sapkl yanna-yresine toplamtr; insanlara, aldat
alarn germitir; kandr tuzaklarn kurmutur; yalanlar sylemektedir; kitab, dileince
anlatmaktadr; gerei isteine uydurmaktadr. nsanlar pek byk tehlikelerden kendine
emin eder; byk sular onlara kolay gsterir gider. Der ki: pheli eylerde duraklarm;
oysa pheli eylerin ta iine der; bidatlerden ekinirim der; oysa onlarn iinde uykuya
dalar, kendinden geer. Yz, ekli insan yzdr, insan eklidir; kalbi hayvan kalbidir.[5]
Hidyet kapsn bilmez ki uysun; krlk, sapklk kapsn bilmez ki kansn; dirilerin
lsdr o kii.
(Burada, 2. blmdeki 4. beyanattan sonra buyur-mulardr ki):
Sanan, sanr ki dnya, meyye oullarndan ayrlmaz; hayrn, bereketini onlara sunar; arduru suyunu onlara verir; bu mmetten onlarn ne sopas kalkar, ne klc. Byle sanan, byle
diyen, yalan bir zanna der, yalan syler. Bu, ancak bir tadmlk baldr ki onlar tadarlar;
sonra onu yutamazlar da birden azlarndan der-gider.

88
Bundan sonra gerekten de, noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, zamanede cebir ve
zulmde bulunanlar, bir mddet onlara mhlet vermeden, bir zaman onlara esenlik
gstermeden hi bir vakit krp geirmemitir; mmetlerden hi birinin krlm kemiini,
onlara bir darlk ve sknt ektirmeden, onlar belya drmeden onarmamtr. Bir holua,

esenlie yz evirdiniz mi, bir ar ve skntl eye ardnz dndrdnz m, ibret almanz
gerek.
Her gnl shibi akll deildir; her kula olan duyup iitmez; her bakan grmez. Ne de
alacak ey. u blk-blk halkn, dinlerinde delil saydklar eylerin birbirine aykr
oluuna, Peygamber'in izini izlemeyilerine, Vas'sinin yaptna uymaylarna, gaybe
inanmaylarna, ayptan arnmaylarna nasl amam ben? pheli eyleri yaparlar;
ehvetlerde koarlar; iyi ve hayr iler, onlarca kendi bildikleri ilerdir; kt ve yaplmayacak
eyler de inkr ettikleri eylerdir. G ve ar ilerde kap sndklar kendileridir, rtl ve
anlalmaz eylerde dayanlar, kendi reyleridir. Sanki onlarn her biri, kendisinin immdr da
kendince salam grd eylere yapmtr; yanlmaz sebeplere el atmtr.

103
Dnyaya zhitlerin, ondan yz evirenlerin gzleriyle bakn; nk andolsun Allah'a ki
dnya, pek az bir zamanda, kendisinde yurt tutanlar yok eder gider; ondan emin olarak
nimetlenenleri elemlere gark eder. Dnyadan gen bir daha geri gelmez; ondan beklenen
nedir; sevin mi, keder mi, bilinmez. Sevinci hznlerle karlmtr; erlerin takatleri, buna
dayanmada arklam, zayflamtr. Size ho gelen eyler sizi aldatmasn; bu aldat, elde
edeceiniz iyilikleri azaltmasn.
Allah rahmet etsin o kiiye ki dnr de ibret alr; ibret alr da can gz alr. Dnyadaki
eyler, az bir zamanda yok olur-gider; hirete ait eylerse srer de srer. Sayya san her ey
son bulur; beklenen her ey gelip atar, her gelen ey de yakndr, ok srmez, gelir.
(Bu hutbeden):
Bilgin o kiidir ki kadrini, mertebesini bilir; kadrini, mertebesini bilmeyen kiiye bu
bilgisizlik yeter. Allah'n en holanmad kii, kendi bana buyruk kuldur; o kii doru
yoldan sapar, klavuzsuz yola girer; yrr gider. Dnyada ekip bimeye arlsa ie koyulur;
hiret iin ekip bimeye arlsa tembellik eder, yorulur. Sanki yapt i gerektir ona da
tembel davrand gerekmez ona.
(Ayn hutbeden):
Bir zamandr o zaman ki adsz-sansz mminden bakas kurtulamaz o zamann derdinden; bir
mecliste bulunsa kimse onu tanmaz; bulunmasa kimse onu sormaz. te onlardr doru yolun
klar; karanlk yollarda, pheli bellerde hidyet almetleri. Halk iinde fazla sz syleyip
bozgunculuk peinde gezmezler; kullarn ayplarn ifa etmezler. Allah'n, kendilerine rahmet
kaplarn at kullardr onlar; ktl giderdii, gazabn stlerinden kaldrd kiilerdir
onlar.
Ey insanlar, size ii dolu bir kabn ba aa edildii gibi slm'n da ba aa edilecei
zaman, gelip atacaktr. Ey insanlar, gerekten de Allah, size cevretmez; bundan korumutur
sizi; ama sizi snamaktan da vazgemez; O ulular ulusu, "Bunda elbette deliller var; biz
kullar snarz elbette" buyurur (M'minn, 30).
***

Noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah'a ynelenlerin yaptklar en byk vesile, ona ve
Raslne inanmak, yolunda savamaktr. Sava, slm'n en yce rkndr. Ayn zamanda
Allah'n birliini ikrar etmek de bu veslelerdendir; nk bu ikrar, yaratla uymaktr. Ve
namaz klmaktr, nk bu dnin essdr. Ve zekt vermektir; nk bu, gerekli bir farzdr. Ve
Ramazan aynn orucunu tutmaktr; bu da azaptan bir kalkandr. Ve Kbe'yi ziyaret etmektir,
hacdr, umredir; bunlar da yoksulluu giderir, gnahlar ykar, artr. Ve akrabdan
kesilmemek, onlar grp gzetmektir. Bu maln, ahvalin genilemesine, ecelin gecikmesine
sebeptir. Ve gizli sadaka vermektir ki bu sular balatr. Ve aka sadaka vermektir; bu da
kt lmleri defeder; iyi ilerde bulunmaktr; buysa ktlklere, kt alara dmekten
korur insan.
Toplu olarak Allah' ann, bu anlarn en gzelidir; ekinenlere vaad ettii eylere ynelin;
nk onun vaadi, vaadlerin en gereidir. Peygamberinizin gsterdii doru yolda yryn;
nk o doruluk, en stn bir doruluk-tur; onun snnetine uyun, nk onun snneti,
snnetlerin en dorusudur. Kur'n' renin; O, szlerin en gzelidir; hkmlerini belleyin;
nk bu belleyi, gnllerin ilkbahardr. Iyla if bulun; nk O, gnllere ifdr; O'nu
gzel bir tarzda okuyun; bu okuyu, haberlerin en faydalsn almaktr, onlardan
faydalanmaktr.
Bilgisinden sapp baka iler ileyen bilgin, bilgisizliinden kurtulmas mmkn olmayan,
arp kalan bilgisize benzer. Bylesi bilgine kar gsterilen delil, en byk ve kuvvetli
delildir; onun hasrete dmesi, en yerinde bir eydir; Allah katnda en fazla knanacak da
odur.[6]

129
Allah kullar, ne umuyorsunuz u dnyadan? Bu evde konuksunuz bir vakit iin, borlusunuz,
istenecek sizden o bor. mrleriniz sona ermede; yaptklarnz yazlp bilinmede. Nice kii
vardr ki ii dzene koymaya alr; oysa elden yiter o i. Nice zahmet eken vardr; sonunda
bozulur gider o i. yle bir zamandasnz ki hayr geri kalmada, er oalp durmada;
eytansa insanlar helk etmeyi ummada. bir zaman ki eytan kuvvetlenmi, dzeni her yan
tutmu, kolaylap gitmi.
Dilediin tarafa bak; yoksullua dm fakirden, Allah'n nimetini kfre deimi zenginden,
Allah'a ait haklar, maln oaltmak iin saknan nekesten, kula tlere sar olmu
inatdan baka bir kimseyi grebilir misin? Nerede hrleriniz? Nerede temiz kiileriniz?
Nerede cmertleriniz? Nerede kazanlarnda saknanlarnz; yolunda yordamnda temizlii
gdenleriniz?
Hepsi de u aalk dnyadan gp gitmedi mi? u tez geen, dertle, elemle yaanan lemi
terk etmedi mi? Onlarn zemminde hi kimse dudan bile oynatamaz; onlar anarken ba
sal bile dileyemez artk.
Bozgun meydana kt; ktl deitiren yok. Zulm ortal kaplad; kendini bile kurtaran
yok. Bu ilerle mi Allah'n tertemiz yurduna gitmeyi umuyorsunuz; onun kadri yce
dostlarndan olmay istiyorsunuz? Ne kadar da uzak. Dzenle Allah'n cennetine girilemez;
Ona itat edilmedike rzas elde edilemez. Allah'a lnet etsin kendisi terk ettii halde iyilii
buyurana; kendisi yapt halde ktl men etmeye kalkana.

***
140
(Halkn aybn sylemekten men' hususunda)
Temiz kiilerin, Hakk'n ltfuyla ktlklerden esen kalanlarn, sululara, ktlere acmalar
gerekir. Onlarn, Allah'a kretmeleri, halkn ayplarn grmemeleri icab eder. nsan nasl
olur da kardeinin aybn grr, syler. Onu urad su yznden knar, yerer? Onu
ayplad sutan daha byn yapt zaman Allah'n, bu ayb rttn hatrlamaz m?
Nasl olur da onu zemmedebilir; onun yapt sua benzer bir su ilediini anmaz m? O sua
benzer bir su yapmadysa bile elbette ondan byk bir su ilemitir; ondan baka bir sula
Allah'a isyan etmitir. Andolsun Allah'a, byk bir su ilemediyse kk bir su ilemitir
elbette; fakat insanlarn aybn grp onlar yermesi, iledii sutan da byk bir sutur.
Ey Allah kulu, hi bir kulu, aybn grp, suunu bilip ayplamakta acele etme; belki
balanr o. Kk bir su yznden de kendini emin sayma, belki onun yznden azba
urayacaksn sen.
Sizden hibir kimse, kendi aybn bildii halde, bakasnn aybn amasn, sylemesin.
Allah'a kre koyulsun da bu kredi, onu bakalarnn aybn sylemekten alkoysun.
***
141
Ey insanlar, kim kardeinin dninde bir salamlk, tuttuu yolda bir gereklik olduunu
bilmi, onu yle tanmsa, insanlarn, onun hakkndaki szlerini dinlememesi gerek. nk
ok atan atar, ok amacndan sapar; sz bz kere yanl olur, seni gerekten savurur, atar. O
szn butln yok olur gider; Allah'sa duyar ve tanklk eder. Hakla batl arasnda, ancak drt
parmak vardr.
(Bu szn mns sorulunca, parmaklarn bititirip kulaklaryla gzlerinin arasna
koyup buyurdular ki):
Batl, duydum, iittim dediindir, haksa grdm dediin.
142
Hayr ve ihsan lyk olmayana, ehil bulunmayana bezle-denin, o hayrdan o ihsandan nasbi,
ancak aalk kiilerin vgs, ktlerin sevgisi, bilgisizlerin szleridir; onlara ihsan ettike,
gerekte eli ak saylmaz, hibir ey vermemitir; Allah yolunda nekes saylr.
Allah kime mal-mlk verdiyse, nce yaknlarna vermesi, konuklar doyurmas, tutsaklar
hrriyete kavuturmas, yoksullara, borlulara ihsan etmesi, haklar vermek, kt-lklerden
korunmak, sevap, elde etmek iin dayanp direnmesi gerekir. Bu huylar elde edi, Allah
dilerse, dnya ululuklarnn ycelerini elde etmektir, hiret stnlklerine ermektir.

***
145

Ey insanlar, siz bu dnyada, atlacak oklara amalar-snz. Her yudum suda, bir boaza kap
boulma, her lokmada, bir boaza durma tehlikesi var. Dnyada bir nimete nil olmazsnz ki
bir bakasndan ayrlmayasnz. Sizden bir tek yaayan yoktur ki bir gn yaasn da mrnden
bir gn geip gitmesin. Kimsenin yemesinde bir fazlalk, bir yenilik olmaz ki ondan nceki
rzk, yok olup bitmesin. Dnyann bir eseri dirilmez ki bir baka eseri lmesin. Bir ey
yenilenmez ki bir baka yeni, ypranp gemesin. Orda biten her fidan der, biilir.
Asllarmz geip gittiler; kklerimiz yitip bittiler; bizse onlarn dallar, budaklaryz; kk
gittikten sonra daln, budan ne hkm vardr?
(Ayn hutbeden):
Hibir bidat yoktur ki meydana ksn da bir snnet, onun yznden terk edilmesin.
Bidatlerden ekinin, apak hidyet yoluna ynelin, kklemi, kurulup dzlm iler, ilerin
en stndr; sonradan meydana gelenleriyse en ktleri.[7]
147
Muhammed'i, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, kullarn, putlara kulluk etmekten kurtarp
kendisine kulluk etmeleri, eytana itatten ayrp kendisine itat eylemeleri iin Kur'an'la
gnderdi; kullar, bilmezlerken bilsinler, Rablerini tansnlar, ona kar gelirlerken ikrar
etsinler, onu inkr ederlerken ispat eylesinler diye de apak delillerle, salam hkmlerle
indirdi; noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, kitabnda tecell etti hkmleriyle,
hikmetleriyle onlara; oysa ki onlar, onun hikmetlerini grmemilerdi; kudretini gsterdi
onlara, kahryla korkuttu onlar. Kahrettiklerini felketlerle nasl kahretmitir; fetlerle
kklerinden bitiklerini nasl bimitir, bildirdi onlara.
Bilin ki benden sonra size bir zaman gelip atacak; o zaman haktan daha gizli, daha bilinmez
bir ey olmayacak, batldan daha ak, daha grnr bir ey bulunmayacak; Allah'a ve
Reslne kar yalan sylemekten daha ok bir ey ortaya kmayacak. Bu zaman ehlince,
hakkyla okunsa bile Kur'an'dan daha ucuz bir matah, mnlar deitirilse bile, ondan daha
revata bir mal bulunmayacak. ehirlerde, iyilikten daha fazla inkr edilen, ktlkten daha
fazla tannan bir ey olmayacak. Kitab bilenler hkmlerini artlarna atacaklar; onu
ezberleyenlerse emirlerini unutacaklar. O gn, kitap ve ona uyanlar, iki kovulmu srgn
olacak, bir yolda giden, birbirlerine yolda olan iki arkada kesilecek; fakat hibir yurt sahibi,
onlara yer, yurt vermeyecek. O zamanda kitap ve kitaba uyanlar, insanlarn arasndadrlar,
fakat sanki aralarnda deiller; onlarladrlar, fakat sanki onlarla deiller. nk beraber
olsalar da sapklkla gereklik e olamaz, birbirine uyamaz.
O toplum bir aradadr; fakat birlikten ayrlmlardr; sanki kitapla hkmeden imamlardr; fakat
kitap onlarn imam deil. Onlarn katnda kitabn ancak ad vardr; ancak yazsn, yazln
tanrlar; mnsn bilmezler.

Bundan nce de onlar, temiz kiilere her eit zulm rev grdler; onlarn, Allah'a kar
gerekliine iftiradr dediler; iyiliklerine kar ktlkte bulundular. Sizden ncekiler de,
dileklerinin uzak ve ok oluu, zamanlarnn, kendilerince bilinmeyii yznden helk
oldular. Sonunda zrn kabl edilemeyecei gn, vaad edilmi olan o gn geldi att onlara;
tvbenin makbl olduu a geip gitti onlardan; bunlarla beraber de o etin azap ve ceza
kt, kavrad onlar.
Ey insanlar, kim t diler, kabl etmeyi isterse, Allah ona baar vermitir; onun szn
doru yola klavuz edinen, doru yola girmitir. Allah'a snan emin olur, ona dman
kesilense korkar durur. nk Allah'n ululuunu tanyann ululanmas gerektir; nk onun
yceliini bilenlerin ycelmeleri, ona kar alalmalardr; onun kudretini bilenlerin
esenlikleri, ona teslim olmalardr. Haktan, sa esen kiinin uyuzdan tiksindii gibi
tiksinmeyin; shhatli adamn hastadan kat gibi kamayn, bilin ki gerek yolu brakanlar
tanmadka doru yolu tanyamazsnz; kitabn ahdini bozanlar bilmedike kitabn ahdine
yapamazsnz; onu uzaa atanlar anlamadka ona sarlamazsnz. Bunu ehlinden dinleyin;
nk onlar bilginin yaaydrlar, bilgisizliin lm. Onlar yle kiilerdir ki hilimleri
(hkmleri) ilimlerinden, susmalar sylemelerinden, grnleri i yzlerinden haber verir
size. Onlar, dne kar durmazlar ve din de ayrlklara dmezler. Din, onlarn arasnda gerek
tanktk, sustuu hlde onlarn stnln syler durur.
***
150
mmet, azgnlk yolunda sa solu tuttu; doru yolu bir yana att. Tez olmayn; olacak ey
gelip atacak. Uzak san-mayn; mukadder olan fitne gelecek. Bir eye tezcek ula-mak isteyen
nice kii vardr ki ulanca keke ulamasaydm der; bugn, ne de yakndr yarnn gelip
atmas; almetleri belirir gider.
Ey benim kavmim, bu vaad edilen eyin gelecei vakittir; tanmadnz eylerin grlmesi
yakndr. Bilin ki o zamana ulaan, bizden bir k elde ederse yrr gider; temiz kiiler gibi
yol alr, yeler; o fitne anda tutsaklarn boyunlarndan ba zer; onlar azad eder. Batl
topluluu datr; yarlp krlan onarr. Bunu da insanlar grmeden yapar; eserini izleyen,
yaptn gzleyen bile ne kadar dikkat ederse etsin, gremez bunu. Sonra dileyen topluluun
can gzlerini aar; krlemi klla biler gibi onlarn grlerini biler. Kur'n'n nru
gzlerinin nrunu tr, grglerini glendirir; tefsirle kulaklarn, duyularn keskinletirir;
onlar da sabahleyin marifet kadehini itikten sonra hikmet nruyla susuzluklarn giderirler,
suya kanarlar.
(Bu hutbeden:)
Horluk alar tamamlansn diye hkmettikleri mddet uzad; hallerinin deimesi gerekli
oldu. Sonunda mddetleri doldu; o toplum, fitne ve dalletin srp gideceine inand; fakat
devenin dourma anda kuyruunu kaldrmas gibi sava zaman da geldi att.
(Gene bu hutbede sahbenin ve mcahitlerin nn anlatrlarken buyururlar ki:)
Onlar cefya sabrettiklerinden dolay Allah' minnet altna almaya kalkmazlar, ululanmazlard;
hak uruna can vermelerini de byk bir ey grmezlerdi. Nihayet gelecek vakit uygun olarak

geldi, bel a geti. Zrhlarn aldlar, slm urunda Rablerine itat ettiler, kendilerine t
verene uydular da savaa giritiler. Bu, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun; Reslnn
veftna dek byle gitti. Onun veftndan sonraysa bir blk, gerisin geriye topuklar stnde
dndler; sapklk yolu onlar helk etti; phelere uydular, zanlara dayandlar; Hazreti
Rasl'n yaknlarndan bakalarna tbi oldular; sevmeleri, uymalar buyrulan sebebi terk
ettiler; yapy temelinden skp baka yere gtrdler; kurulduu yerden baka bir yere
kurdular. Onlar, her hatnn mdenleridirler; insan artan bilgisizliin gelip getirdii her
hlin kaplardrlar. aknlkta bocaladlar, Firavun soyunun tuttuu yolu tutup sarholukta
kendilerinden getiler. Bir ksm hiret dncesini kesti, dnyaya meyletti; bir ksm da
dinden ayrld, hidyete zt oldu.[8]

nsan Hak'tan uzaklatran, itatten men eden eytana kar Allah'tan yardm dilerim; onun
iplerine yapmaktan, aldatmalarna uymaktan Allah'a snrm ve ehdet ederim ki
Muhammed, kuludur onun, Rasldr; setii, ltfuna mazhar ettii zattr. Onun stnlyle
hibir kimse eit olamaz; onun yokluunu hibir ey gideremez. Kapkaranlk sapklktan
sonra ehirleri onunla tt; her eyi kavrayan bilgisizlii onunla giderdi; merhametsizce cef
ve cevri onunla yok etti.
O alarda halk, harm hell saymadayd; hikmet shibini alaltmadayd; Peygamberlerin
gnderilmedii ada yaamadayd; kfr zere lmedeydi.
Sonra ey Arap toplumu, size yaklamakta olan fitne oklarna amasnz; nimet aklnz alm;
fakat nimet sarholuklarndan saknn. etin bellar geliyor, ekinin; toz duman olmu, esip
gelen bellara kar durun; fitne yolunun belirmez kvraklarndan, dnemelerinden rkn.
Saknn bu fitnenin zamne rahminden douundan, gizliyken meydana geliinden, milinin
doru duruundan, deirmenin dnnden. Gizli yollardan gelip atar; apak ktlklerle
meydana kar. Genlii bir delikanlnn genliine benzer; izleri ta izini okar. Zlimler,
ahitlerle, vasiyetlerle onu birbirlerinden miras olarak alrlar; ilk gelenleri, son gelenleri ekip
yederler; son gelenleri ilk gelenlerine uyarlar. Aalk dnyay elde etmek iin savarlar;
kokmu lee saldrp dalarlar. Az zamanda buyrua uyan, buyruuna uyduundan ayrlr,
ona dman olur; hkmeden, hkmettiine dman kesilir. Birbirlerine buzederek
birbirinden ayrlrlar; bulutular m da birbirlerine lnet ederler.
Bundan sonra bir zaman gelir ki daha da etin, daha da krp geirici bir fitnedir, gelip atar.
Gnller doruluktan sapar; halk esenlikten sonra yol aztr. O fitne saldrnca dilekler
darmadan olur; o fitnenin eserleri bir bir geldike reyler zanlarla karr. Kim bu fitneye
atar da bunu gidermek dilerse onu parampara eder, yok eder; kim ona uyar da iine dalarsa
onu vurur, krar. O fitnede insanlar, birbirlerini yaban eekleri gibi srrlar, yaralarlar. Din
iinin dzeni bozulur; iin yz rtlr. Hikmet, o fitne anda aalar; karanlk sze gelir.
l ehlini demir gemiyle krar dker, azgn merkepler gibi ayann altna alr, iner ezer.
Kopard toz toprak iinde yalnz gidenler yiter; atllar helk olup gider. Kaznn acl gelir
atar; tze, hlis kanlar coup kaynar; din yolunun almetlerini skp atar; yakin ba zlr.
Akl banda olanlar, korkarlar ondan; ksa dnenler, ona sarlp tedbre giriirler. O fitnenin
imei yldrm oktur; diz boyu kar, meydan tutar. O fitnede yaknlklar kopar; o fitneyle
slm'dan kanlar kar. O fitneden kanan hastalanr; o fitneden kamak isteyen kanamaz
olur.

(Bu hutbeden:)
nsanlar, o fitnede ldrlrler, kanlarna bulanp yerlere serilirler; yahut da korkarlar, meded
umarlar. Yeminlerle aldatlrlar; onlar mn ehli sanp kanarlar, kandrlrlar.
Fitnelerin bayraklar, bidatlerin almetleri olmayn, toplumun baland baa sarln; itat
direklerinin dikildii yerlere ynelin. Allah'a mazlm olarak varmaya aln; zlim olarak
ulamaya kalkmayn. eytann yollarndan ekinin; dmanlk yerlerinden kann;
karnlarnza haram lokmalar sokmayn. nk sizi, size isyan, suu hram eden, itat yolunu
kolaylatran mutlaka grr.
***
154
Akll kiinin grr gz, iinin sonunu grr; onun nn, sonunu, iyisini, ktsn bilir.
aran arr insanlar; gden gtt onlar; icbet edin arana, uyun obana.
Fitnelerin denizleri cotu kabard; bidatler snnetlerin yerine geti, kabl edildi. nananlar
sustular; halk saptran yalanclar sze baladlar.
Oysa ki biziz Raslullh'n libs, ei dostu. Biziz haznesinin haznedarlar ve kaplar. Evlere
kaplardan girin ancak, kaplarndan girmeyenlere hrsz denir muhakkak.
(Bu Hutbeden:)
Onlardadr (Ehlibeyt) Kur'n'n ycelikleri; onlardr Rahmn'n defineleri, hazineleri.
Sylerlerse doru syler-ler, gereklenirler, susarlarsa kimse onlara kar sz syle-yemez.
Toplumun bana geenin doru sylemesi, akln bana devirmesi gerek.
Hepinizin de hiret evld olmanz icab eder; nk herkes oradan gelmitir, oraya gider. Can
gzyle bakan, grp i ileyen, ie balarken o iin kr m getirecek, zarar m verecek, bilip
grmesi gerekir. Kr getirecekse ilemeli, zarar verecekse brakmal. nk bilgisiz ie
girien, anayolda gitmeyene benzer; yol aldka, elde edecei eyden uzaklar. Bilgiyle ie
giriense, apak anayolda gidene benzer. Demek ki bakann grmesi gerek; yol mu alyor,
yoldan m kalyor?
Bil ki her eyin grn, ona benzer bir i yz olduuna dellet eder. Bir eyin d yz
temizse i yz de temizdir; fakat d yz pis mi, i yz de pistir. Gerek Rasl, Allah'n bir
kulunu sever, amelini sevmez; bir ameli de sever, ileyeni sevmez.[9]
Bil ki her iin bir bitkisi vardr; her bitki, kke muhtatr; eitli sulara muhtatr. Hangi bitki
iyi suyla sulanrsa iyi boy atar, meyvesi tatl olur. Sulanmas kt olann boy atmas da
ktdr, meyvesi da ac.[10]
***

187
Babam, anam fed olsun onlara, onlarn adlar gky-znde bilinmektedir, kendileri
yeryznde bilinmekte. Bekleyin o zaman ki ileriniz tersine dner, aranzdaki balar kopar;
iinizden kadri kk kiiler size hkmeder.
Bunlar, o zaman olur ki inanana, kl vurulmas, hellinden elde edilen paradan, puldan daha
kolay gelir; verilen ecir, para, pul, onu verenden daha deerli grnr. Bunlar, o zaman olur ki
arap imeden sarho olursunuz nimet yznden; yemin edersiniz zora dmeden; yalan
sylersiniz zorlanmadan. Bunlar o zaman olur ki bel srr, kemirir sizi, dalarn sarp, sivri
kayalar, deve hamutlarn syrp ypratt gibi. Bu dert, bu bel srdke srer; bundan
kurtulu midi uzadka uzar, kalmazsa da kalmaz.
Ey insanlar, srtlarna, ellerinizle vebl, su yklediiniz u develerin yularlarn atn
ellerinizden; size buyruk verene itat edin; knayacaksanz kendinizi knayn. Yneldiiniz u
fitne ateine korkusuzca dalmayn; uzlan, evresinde dolanmayn; savulun, yalayp geecei
yola varmayn. Andolsun mrme ki onun yalm mmini yakar, helk eder; ondan ancak
Mslman olmayan kurtulur, onunla rahat eder.
Ben sizin iinizde, sizin aranzda, karanlklardaki k gibiyim; karanlklara dalan o kla
aydnlanr, yol bulur. Ey insanlar, duyun, dinleyin; can kulaklarnz an, anlayn.
***
190
Nimetlerine krederek O'nu verim; bana ykledii vazifeleri yapabilmek iin O'ndan
yardm dilerim. Ordusu (Melekleri, peygamberleri ve sekin kullar) stndr pek, ycelii de
uludur gerek. Ve bilirim, bildiririm ki Muhammed, kuludur, rasldr; halk ona itate
ard; savaarak dmanlarn kahretti; O'nu yalanlayanlarn toplanp birlemeleri bu iten
alkoymad; n sndrmek isteyenlerin gayreti, bu iten onu vazgeirmedi.
Allah'tan ekinme, sutan kanma yoluna yapn; nk o ekinip kanmak, halkas salam
bir iptir; ycesine klmaz bir kaledir. Ve hazrlann lme, onun etinliine; yayn deinizi
o gelip atmadan geniliine; gelmeden hazrlann geliine, konuuna. nk iin sonu
kymettir; akl olana t olarak yeter kymet; bilmeyene de yeter ibret alnacak lm
elbet. sona varmadan da bilirsiniz kabirlerin darln, mihnetin etinliini, varlacak yerin
korkusunu; dlecek ukurun derinliini; kemiklerin ayrln; kulaklarn duymayn,
mezarn karanln, vaadin korkunluunu, ukurun gamn, gussasn, tan kapanp
rtn.
Allah iin olsun, Allah iin, Allah kullar, hazrlann; nk dnya, sizden ncekilere ne
yaptysa size de onu yapacak; yle bir andasnz ki kymet, neredeyse kopacak. Sanki
almetleri belirdi, belirtileri grnd hemen; bu ite size ayan-beyan. Sarsntlaryla sanki
geldi att; deve gibi hlad, karn stne yatt; dnya stn ehlinden kesti, kucandan att.
Sanki bir gnd, geip gitti; sanki bir ayd, sona erip bitti. Yenisi yprand, semizi arkland.
Halk dar bir gne, ne olaca belirsiz byk, etin ilere, yalmlanan, kkreyen, yandka
yanp sren bir atee att ki yalmlandka yalmlanmakta; homurdandka homurdanmakta;

rkt korkun; dibini grmek g m g; ona dp orda kalmaksa daha da g. Yanyresi kapkaranlk, kab-kaa kzgn, yapt ise pek byk, pek yaygn.
Ama "ekinenleri, Rableri blk-blk cennete sevkeder" (Zmer, 73); onlar azaptan
emin olmulardr; itba uramamlardr. Ate'ten uzaktr onlar; rahat yurduna yaslanmlar,
honutlua ulamlar, esenlikte karar etmilerdir. Onlarn ileri, dnyda tertemizdi; gzleri
alard. Dnylarnda, gecelerini kullukla alalarak gndze evirmilerdi onlar; yarglanmak,
balanmak dilerlerdi; gndzlerini herkesten ekinerek geceye evirmilerdi onlar,
herkesten kesilmilerdi. Allah da onlarn konacaklar yeri cennet etti; yaptklarnn karln
onlara verdi; lyktlar buna onlar; artk o yurtta dim oldular; o nimette kadim oldular.
Allah kullar, sizden, murdna erenlerin riyet ettikleri eylere riyet edin; onlara ehemmiyet
vermeyip ziyana denlerin yaptklarndan ekinin. lm alarnza, imdiden hazrlann;
nk yaptklarnz bulacaksnz; ettiklerinize ereceksiniz. Tutun ki o korkun a gelip
atm size; geri dnmenize imkn yok ki yitirdiinizi elde edesiniz; yaptnz sulardan da
vazgeesiniz. Allah bize de, size de kendisine ve Raslne itat etmede baar versin; bizi de,
sizi de rahmetinin stnlyle affetsin.
Yeryznde direnin, sabredin; sylentilere uyup da ellerinizi oynatmayn, kllarnz
syrmayn; Allah'n tez olmasn dilemedii hususlarda acele etmeyin. nk Rabbinin,
Raslnn, O'nun Ehlibeytinin hakkn tanmak sretiyle iinizden, yatanda len de ehittir,
ecri de Allah'a aittir; temiz amelinin sevbna ermesi de muhakkaktr; niyeti, klcn syrp
cihd etmi derecesine eritirir onu. nk her eyin bir zamn vardr, bir mddeti vardr.
***
KaasIa Hutbes
Kas', birini horlamak anlamna gelir; Hz. Emir (a.s), bu hutbede blis'i ve ona uyup
ululananlar kna-dklarndan hutbeye bu ad verilmitir.
Hamd Allah'a ki kendisine, stnlkle ululuu hicp etti; halkna bu iki sfat vermeyip
kendisine seti; kendisinden bakasna bunlar harm eyledi. Kendisinin haremi ve harimi
olan bu iki sfat hakknda, kullarndan kim onunla dvya kalkrsa onu lnetledi.
Saknn ey Allah kullar, blis sizi, kendi hastalna uratmasn; atl yaya askerleriyle sizi
kendisine ekmesin; andolsun mrne ki o, sizi azba drme okunu yayna koymu, yayn
kurmutur; sizi yakn bir yerden oklamaya koyulmutur. Demitir ki Rabbim; sen beni
azgnla attn; ben de yeryznde demoullarna dnya nimetlerini bezeyeceim, onlarn
hepsini azdracam.[11] O, bu sz bilmeden, doru olmayan bir zanna kaplarak sylemitir;
fakat soy-boy gayreti gden oullar, taassup kardeleri, ululuk ve bilgisizlik meydannda at
koturanlar, onun bu szn gereklemilerdir. Bznz itatten ba ekip ona uyduka onun
da size kar tamah artmaya, hrs comaya balar; gizli olan i, meydana kar; size kar
kuvveti artar; ordusunu size srer; sizi alaklk ve helk vdilerine srkler, sizi candan eden
yaralarnzn stne ayak basar. Gzlerinizi mzraklarla oyar; baklarla yaralar; boazlar-nz
keser, burunlarnz ezer; can alacak yerlerinizde yaralar aar; burunlarnza yularn takar;
sizi, sizin iin hazrlanm atee sryp geer. Onun dninizde at yara, dman
saydnz, ona kar birbirinizden yardm dilediiniz, dmann at yaradan etindir; onun
alevledii ate, dmann tututurduu ateten stndr. Asl bu dmana saldrn; asl bunu
defetmeye uran. Andolsun ki o, atanza kar vnmtr; sizi, soyunuzu yermitir;

atllarn size kar srmtr; yayalarn, sizi yoldan alkoymak iin yrtmtr. Ordusu, her
yandan size saldrmadadr; her yerde parmaklarnzn ularna vurmadadr; hi bir dzenle
kar gelemezsiniz onlara; hi bir direnmeyle defedemezsiniz onlar.[12]
Horluk denizinin en derin yerindesiniz; darack bir halkaya kstrlmsnz; lm
alanndasnz; bel urandas-nz. Artk gnllerinizdeki u gizli taassup ateini, bilgisizlik
kinlerini sndrn; nk Mslman'n gnlndeki bu ululanma, ancak eytann
ivsndandr, onun ululanmasndandr, vesvesesindendir. Balarnz gnl alaklyla ein;
balarnzdaki ululuk duygusunu ayaklarnzn altlarna aln; byklk balarn zn. Gnl
alakln dmanlarnz olan blis'le onun ordusu arasnda snr koruyucusu dikin; nk her
mmette, eytann ordular vardr, yardmclar vardr, yayalar vardr, atllar vardr.
Allah, kendisine bir stnlk vermedii halde hasetten doan dmanlk yznden,
kalbindeki fkeyle yanp tutuan ululanma ateine dp, eytann burnuna frd ululuk
yeliyle savrulup anasnn oluna kar kibirlenen kiiye dnmeyin. Allah, o i yznden onu
pimanla drd; kyamete dek adam ldrenlerin sularn, kendilerinden eksiltmemek
zere ona da ykledi.[13]
Bilin ki siz, Allah'a kar durmakla, inananlarla savamakla azgnlkta pek ileri gittiniz;
yeryznde bozgunculuk ettiniz. Allah iin olsun, Allah iin, ululanmaktan, cehlet
devrindeki vnmenizden kann;[14] nk her ikisi de buzun, kinin, dmanln mayasdr;
onlardan nefret doar, dmanlk meydana gelir; her ikisi de eytann frdn frd,
tuzan kavurduu eydir ki, o, bunlarla gemi mmetleri aldatmtr, eserleri bile kalmam
toplumlar tuzana drmtr de onlar, eytann bilgisizlik karanlklarndan sapklk
dalarnda, bellerinde yelip yortmular, boyunlarn uzatmlar; derken onlar hlyan deve
gibi yere kertmi gitmitir. Bu, ylesine bir itir ki gnller, o ie dt m, hep birbirine
benzer, gelen toplumlar da geip gidenlere uyar; bir ululanmadr bu ki, gnller, ona dt m
daralr, skntya der. Amann, saknn, saknn soylaryla ululanan, sllelerini ne sren,
byklk satan, kendilerini byk bilen, yoksullar aa gren, Allah'n takdirine kar inada
girien, onun nimetleriyle yok-yoksul kiileri horlayan ulularnza, byklerinize itat
etmekten. nk onlar, kendilerini byk gr sapklnn ululardr; fitne ve sapklk
yapsnn temelleridir, direkleridir; cahiliye devrinin kllardr onlar. Allah'tan ekinin,
saknn size verdii nimetlere kar kfrana dmekten, size ihsan ettii stnle gvenip
hasede yapmaktan. Ar-duru suyunuzu bulank sularna kattnz, katp da itiiniz,
shhatinizi, onlarn hastalklarna buladnz, batl inanlarn, gerek inanlarnza
kartrdnz kiilerin, sonradan iinize dalanlarn, sizden grnenlerin sapklklarna
uymayn. Onlar ktlklerin esaslardr; isyanlarn ayrlmaz paralar. blis, onlar sapklk
develeri edinmitir; onun ordulardr onlar. Onlarla insanlara saldrr; onlar, blis'in
tercemanlardr, onlarla sz syler; bylece de akllarn elip armak, gzlerinize girmek,
kulaklarnza frmek, ok ataca yere sizi ama olarak dikmek, sizi, ayak bast yer haline
getirmek, elinin tuttuu yer, yapt eser yapmak ister.
Sizden nce Allah'n azbnn, gelip att, bellara, dertlere uratt mmetlerden,
kendilerini byk grenle-rin balarna gelenlerden ibret aln; onlarn yzlerinin yerlere
srtnd, yanlarnn topraklara dendii yerleri grn de akllarnz balarnza devirin.
Zamann anszn gelen bellarndan Allah'a sndnz gibi nefsi, benliklere dren
ululanmadan da Allah'a snn. Allah kullarndan birisinin ululanmasna msade etseydi,
peygamberlerine msade ederdi; oysa ki noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, onlarn
ululanmalarn ho grmedi; alak gnll olmalarndan raz oldu; onlar da yzlerini yerlere
koydular, topraklara srdler; inananlara kar esirgeme kanatlar gerdiler. Onlar zayf bir

topluluktu; dmanlar onlar yle gryorlard; Allah onlarn etin bellarla, korkulu
olaylarla snanmalarn diledi, onlar ceflarla, dertlerle artt.
Fitne ve snanma vakitlerinde bilgisizlie kaplp mal, evlt sahibi olmanz Tanr'nn rzasna,
zengin olmanz onun ltfuna, yoksullua dmenizi kahrna vermeyin. nk noksan
sfatlardan mnezzeh yce Allah, "Sanyorlar m ki onlara mal ve evlt vererek
mkfatlandrmadayz, yardm etmedeyiz onlara, hayrlara ulavermelerini
salamadayz? Hayr, anlamyorlar" buyurmutur (M'minn, 55-56). Noksan sfatlardan
mnezzeh olan Allah, ululanan kullarna, dostlarn kk, zayf gstererek onlar
snamaktadr.
mran olu Ms, kardei Hrun'la, ikisinde de selm olsun, Firavun'un yanna gitmiti.
Einlerinde ynden abalar, ellerinde sopalar vard, Hakk'a teslim olursa saltanatnn
sreceini, stnlnn yryeceini sylediler, Firavun'a bunlar art kotular. Firavun'sa,
dedi ki : amaz msnz u yok-yoksul, hor hakir kiilere; bir bakn hallerine, sonra da bana,
stnlmn srp gideceini, saltanatmn devam edeceini sylyorlar; bunun iin de
onlara uymay art kouyorlar. O, altn, altn sahibi olmay stnlk, yn ynden erilen
elbise giymeyi alaklk sand da onlara, neden altnlarnz, altn kolalarnz yok, hele bir
bakn unlara dedi. Allah dileseydi. Peygamberlerini gnderdii zaman, onlara altn
defnelerini, altn mdenlerini aar, ihsan eder, balar, baheler verir, onlarn evrelerine
gkten uan kular, yeryznn vahi hayvanlarn derler-toplard; buna da gc-kuvveti
yeterdi. Fakat byle yapsayd bel ortadan kalkar, yaplan ilere verilecek karlklar hie
gider, haberler yok olur, yiterdi; o zaman, zahmete denlere ecirler verilmez, inananlar,
ihsanda bulunanlarn sevabn elde etmezler, adlar da anlamlarna uygun dmezdi.[15] Noksan
sfatlardan mnezzeh olan Allah, peygamberlerini, azimlerinde kuvvetli kld; halleriniyse
grenlere kar zayf gsterdi; oysa onlarda yle bir kanaat vard ki gzler, gnller, onunla
dolard; yle bir yokluk-yoksulluk verdi onlara ki gzler grnce arr, kulaklar duyunca
holanmazd. Peygamberler, kar durulamayacak bir kuvvete, kendilerine cef etmek
mmkn olamayacak bir stnle, grenlerin balarn uzatp, boyunlarn evirip
dalacaklar bir saltanata, develere, bineklere yklenecek mala, mlke sahip olsalard, elbette
halk, onlara kar eilir, bu evkete kaplr, onlara kar byklk satmaz, onlara kar
durmaya kalkmazd. Onlardaki kudretinden korkarak, onlarn yceliklerine kaplarak man
etseydi insanlar, niyetlerinde bir birlik olur, iyiliklerinde hem dnyaya meyil, hem hirete
rabet bulunurdu; inanlar da hlis olmazd. Ama Allah, peygamberlerine uymay, kitaplarn
gereklemeyi, kendisine kar eilmeyi, emrini kabl etmeyi, tatine teslim olmay, baka
ilerle kartrmamak, ona bir riy, bir baka istek bulatrmamak artyla takdir buyurdu; bel
ve snan ne kadar byk olursa sevap ve mkfat da o kadar ok olur.
Grmez misiniz ki Allah, Allah'n salavt O'na olsun demden Son Peygamber'e dek btn
gelip geenleri, bu lemde, ne kimseye zarar dokunan, ne de faydas olan, grmeyen
duymayan talarla denedi; o ta ynn hrmeti vcib evi kld; halk orada toplad.[16] O beyti
de yeryznn talk, topra az; bitki bitmez, susuz, dar bir vdisine koydu; sarp dalar
arasnda, uup savrulan kumlar iinde birbirinden uzak kylerin, suyu az kaynaklarn
bulunduu blgede kurdu; orada ne deve yaylr, ne baka bir hayvan barnr, havas da buna
uygun deildir.[17]
Sonra dem'e ve evldna, oraya ynelmelerini buyurdu; seferlerinin kona, yklerinin
dura kld oray. Gnller oraya meyleder, gnl ehli olanlar orada birbirlerini bulurlar,
faydalanrlar; llerden, ovalardan kalkarak, yurtlarndan ayrlp engin ller, derin denizler
aarak, ycelerden inerek, geni yollar brakarak, yurtlarndan ayrlp, adalar brakp oraya

gelirler. Omuzlarn oynatarak, horlua, dileyerek derler, koarlar, yelerler, tozlara bulanm
yzlerle Tanr rzasn elde etmek isterler. Elbiselerinden soyunurlar, ihramlara brnrler;
gzelim salarn kestirirler; btn bunlar byk bir snanmadr; etin bir denenmedir; apak
bir imtihandr; mns yerinde bir temizlie burhandr. Allah o evi rahmetine sebep, cennete
ulamaya bir vesle klmtr. Noksanlardan mnezzeh Allah dileseydi, hrmeti vacip evini,
kadri yce ibadet yerlerini, balar, baheler, nehirler, rmaklar arasnda yein ve dz bir
yerde, aalar ok, meyveleri bol, yaplar yakn, kyleri birbirine bitimi bir yerde kurard;
kzla alar budaylarn bittii, yemyeil ayrlklarn yeerdii, sulak bir yerde, taze bitkilerin
bulunduu, gzelim sularn akt mmur yollarn bulunduu bir yerde bin ederdi. Ama
byle yapsayd, mihnetin azlna karlk mkfat ve sevabn da azalmas gerekirdi. O yap,
yapld gibi olmasayd da yeil zmrtle kzl yakut talarla bezenip klar saarak,
parltlarla parl-parl parlar bir halde yaplsayd, elbette gnllerdeki phe azalr. blis'in
azdrma sava sner, insanlarn phelerinin gelip gitmesi de giderilmi olurdu. Fakat Allah,
kullarn eitli etinliklerle snamakta, trl glklerle kullukta bulunmalarn buyurmakta,
onlara g gelen eylerle onlar denemektedir; bylece de kalplerinden ululanmay karmay; gnllerine alalma duygusunu yerletirmeyi takdir etmektedir; buna da kendi ltfne
kaplar amak, bunlar da balamasna sebep etmek murdndadr.
Allah iin, Allah iin ey Allah kullar, u tez geip gitmekte olan dnyada zulmden,
azgnlktan, bir mddet sonra gelip atacak olan hiret leminde zulmn kt kbetinden,
ululanmann fena sonucundan saknn; nk ululuk blis'in pek byk bir av yeridir, pek
byk bir dzen yeridir; bu haller insanlarn gnllerine yapr; ldrc zehirler gibi
gnllerine girer, onlar zehirleyip yok eder; buna da gc yeter; bu savata herkese kar
gc-kuvveti kesilmez; at yara tam yerindedir; hata etmez; ne bilgi sahibi, bilgisiyle
ondan kurtulur; ne yoksul olan, bir eyi bulunmayan, ypranm elbisesiyle ondan kurtulacak
bir yer bulur. Allah, kullarn; bu ululanmadan, namazlarla, zektlarla, farz gnlerdeki oru
tutup mchede etmeleriyle, onlarn zsn skinletirerek, gzlerini haramdan ekindirerek,
nefislerini alaltarak, gnllerine dincelme ihsan ederek, kendilerini byk grmeyi onlardan
gidererek korur. nk namazda gnl alaklyla en yce yeri, alnlar topraa koymak,
yzleri topraa indirip znn en deerlilerini yeryzne koyup klmek, oruta da karnlar
alkla srta yaptrarak kibirden kurtulmak, insanlar alalmaya altrmak gibi hikmetler
vardr. Zektta da yeryznden biten eyleri, bunlardan baka varlklar, yok-yoksul kiilere
vermek, onlara yaklamak vesleleri mevcuttur. Bunlarda bulunan, insanda grnen,
vnmeye ait eyleri yok eden, ululanmaya dair beliren sfatlardan insan men eden eylere
bakn.[18]
Ben, lemlerde herhangi bir ey yznden ululanan kiilerden bir tanesini bile grmedim ki o,
bilgisizlie dp yalan doru sanacak bir sebebe yapmasn; yahut akl kt kiilerin
akllarna uyup kendisini, bir delille ulu grmesin. Siz bir i iin ululanmadasnz ki onun ne
bir sebebi tannmaktadr, ne de nasl ve neden olduu bilinmektedir. Ama blis, dem'e kar
yaratl bakmndan kendini ulu grd; onun yaratln knad, ben atee mensubum, sen
topraktansn dedi. mmetlerin hli yerinde olan zenginleriyse elde ettikleri nimetler yznden
ululandlar; kendilerini byk grdler de "Bizim mallarmz, evldmz daha ok, biz
azba uramayz" dediler (34, Seb', 35).
Ululanmak mutlaka gerekse gzel huylarla, vlecek, beenilecek ilerle ululann, vnn;
nitekim Arap boylarnn ileri gidenleri, erleri, yiitleri, kabilelerin babular, gzel huylarla,
yce akllarla, stn ilerle, vlmesi gereken eserlerle vnrlerdi; bunlarla birbirlerine
stnlk dvsna giriirlerdi. Siz de, insanlarn haklarn korumak, ahde riyet etmek,
ululanmay brakmak, stn huylarla huylanmak, isyandan , zulmden el ekmek, kan

dkmeyi byk su tanmak, halka insafla muamelede bulunmak, fkeyi yenmek, yeryznde
bozgunculuktan kanmak gibi vlmesi gerekli huylarla vnn.
Sizden nce mmetlerin, kt ilerde bulunmalar, fena amellere dmeleri yznden
uradklar bellardan kann. Hayrda, erde, onlarn hallerini ann, onlara benzemekten
ekinin. Onlarn uradklar ktlkle elde ettikleri hayr arasndaki ayrl aykrl
dndnz, bu iki hali kyasladnz m, onlarn stnlklerini salayan, bu yzden
dmanlarn kendilerinden uzlaklatran, esenlik alarn srdren, onlar nimetlere
kavuturan, sarldklar tklar i yznden ycelie ulatran hallerine zenin de o hallerle
bezenin; ayrlktan ekinmek, uzlamay gerekli bilmek, birbirinizi ona tevik etmek, ona sevk
etmek gibi hani. Gnllerinde birbirlerine kin gtmeleri, dmanlk duymalar, emellerinin bir
olmay, birbirlerine yardmda bulunmaylar gibi onlarn belkemiklerini kran, glerini
zayflatan huylardan kann.
Sizden nce geip gitmi olan inananlarn hallerini dnn; onlar belya uradklar,
snanmaya dtkleri zaman neler yaptlar? Onlarn ykleri, en ar yk m deildi; kullarn
iinde en etin belya m uramadlar; dnya halk iinde en skntl hale mi dmediler?
Firavunlar, onlar kul etmilerdi; evltlarn ldrerek azp ediyorlard; onlara azbn tadn
tattryorlard. Helk olmak aalndan, dmanlarn stn olarak kahretmelerinden bir
trl kurtulamyorlard; halleri hep buydu; ne onlarn ceflarndan kurtulacak bir dzen
buluyorlard; ne o zulm giderecek bir yol elde ediyorlard.
Sonunda Allah, kendisine olan sevgileri yznden dmanlarn ceflarna dayandklarn,
ondan korktuklar iin kendilerine yaplan ktlklere tahamml ettiklerini grd de bel
darlklarndan bir kurtulu yolu at onlara; hals etti, kurtard onlar. Alal yerine onlara
stnlk, korku yerine eminlik verdi. Padiah oldular; buyruk verdiler, alemlere mukted
kesildiler; Allah onlara ummadklar ycelikler verdi. Onlar birlikken, dilekleri birken,
gnlleri birbirlerine uygunken, elleri, yardmda birbirlerine uzanrken, kllar birbirlerine
yardm ederken, can gzleri grrken, azimleri tek iken ne haldeydiler; bir bakn, grn.
Yeryznn blgelerinde buyruk yrtmediler mi; lemdekilere padiahlk etmediler mi?
Bir de ilerinin sonuna bakn; birbirlerinden ayrldklar, uzlamalar bozulduu, dilekleri,
gnlleri birbirine aykr bir hale dt, blk-blk olduklar, ayrlp birbirleriyle savaa
giritikleri zaman ne hale dtler? Allah onlardan ycelik elbisesini soydu; nimetlerinin
gzelliini ellerinden ald; onlardan yalnz ibret almanz gereken hikyeler kald.[19]
Esenlik onlara, smil'in evldndan, shak oullarndan, srail oullarndan ibret aln.
nsanlarn halleri ne kadar da birbirlerine benzer; benzerlikte birbirlerine ne kadar da yakn
der. Araplar da daldklar, ayrldklar zaman Kisralar, Kayserler, nasl onlara hkm
yrttler, bir dnn. Kisralar, Kayserler, onlar dolaylardan, mmur yerlerden, Irak'taki
rmaklardan, dnyann yemyeil, taptaze otlarla dolu yerlerinden kardlar, yalnz allar
rplar biten, yaanmas g llere srdler; onlar, srt yaral develeri, otlayan hayvanlar
haydamak zere yok-yoksul bir halde, toplumlarn en hor-hakiri, bir bakmdan en perian ve
fakiri olarak llere sndlar; ne el atacaklar, kanatlarnn altna snacaklar bir kimse
vard; ne stnlne gvenip dayanacaklar bir dzenlik glgesi. Halleri periand; dilekleri
darmadan. okluklard, fakat dank; ezel bir belya tutulmulard, bosbulank. etin ve
kat-kat bellarla bilgisizlik onlar kavramt; zulm ve ktlk evrelerini kaplamt;
kzlarn yoksulluk yznden diri-diri grmyorlard; putlara tapyorlard; yaknl inkr
ediyorlard; yamalar, onlar birbirinden ayrp gidiyordu. [20]

Bir de Allah'n onlara verdii nimet ana, onlara peygamber yollad aa bakn: Dinle
itatlerini pekitirdi; dvetiyle uzlamalarn mmkn kld; bu birlik, bu topluluk yznden
ycelik kanatlarn nasl gerdi onlara, eit-eit faydalarn, bereketlerini nasl aktt onlara.
Bu toplum, Allah nimetlerine dald, o nimetlerine dald, o nimetlerle yaayn zevkine ulat;
gl bir kuvvetin glgesinde ileri dzene girdi; stn bir gle halleri yceldi; ileri,
oturamakl, salam bir kudretle dzeldi. lemlere hkmeder oldu, yeryz dolaylarnda
padiah kesildiler; nceden kendilerine hkmedenlere hkmettiler; bakalarnn buyruuna
uyarlarken onlara buyruk yrttler. Kimse onlarn mzraklarn knayamaz, kimse onlarn
tan kramaz, kimse onlara ok ve ta atamaz bir hale geldiler.
Fakat unu da bilin ki siz, ellerinizi itat bandan kurtardnz; sizin iin kurulmu olan Allah
kalesini, cahiliyet hkmleriyle deldiniz, yktnz. Noksanlardan mnezzeh olan Allah, bu
toplumun arasn dzenlik ipiyle balam, onlara birlik, dzenlik vermiti, glgesinde
glgelendirmiti; kendisine snmalarn salamt; yaratlanlardan hi birinin deer
biemeyecei, btn deerlerden stn, btn kymetlerden yce bir nimet ihsan etmiti;
bylece de onlara ltufta bulunmutu. Bilin ki hicretten sonra sizler, l Araplar haline
geldiniz; uzlap birbirinizi sevdikten sonra blk-blk daldnz; Mslmanlktan ancak bir
ad kald sizde; mandan ancak bir lf tanmaktasnz siz; utanca dmektense cehenneme
gitmek yedir dediniz siz. Sanki hrmetini gidererek, hie sayarak slm ksesini baaa
evirmek, Allah'n, yeryznde size esenlik vermek, halk arasnda da emniyeti salamak
zere sizden ald ahdi bozmak istiyorsunuz. Mslmanlktan vazgeer, baka bir yol
tutarsanz, kfirler savaa giriir sizinle; sonra ne Cebril yardm eder size, ne Mikil: ne
muhcirler imdadnza koar, ne ensar; ancak Allah aranzda hkmedinceye kadar klla
savalr sizinle. Bir de u var ki Allah'n azbna uratt, dertlere, bellara, etin olaylara
drd kullara ait birok rnekler var; bunu bilirsiniz; bilgisizlikle Allah'n azbnn
gecikmesi sizi aldatmasn; azbndan mitsizlie dmeyin. nk noksan sfatlardan
mnezzeh olan Allah sizin de bildiiniz gemi toplumlar, ancak gerei ve doruyu
buyurmay, ktlkleri nehyetmeyi braktklarndan lnetlemitir; ktlere, su iledikleri,
ilerindeki bilgili, anlayl olanlara da, ktl nehyetmedikleri iin lnet etmitir.
Bilin ki siz, slm ban kestiniz; Mslmanlk snrlarn elden kardnz; hkmlerini de
ldrdnz. Bilin ki Allah bana, isyan edip itatinden kanlarla, biat edip biatinden
dnenlerle, yeryznde bozgunculuk edenlerle savamay emretmitir. Biatten dnenlerle
savatm, gerekten sapanlarla mcahede ettim; dinden kanlar kahrettim, Redhe eytannn
belsn da, onu baylm bulup, yreinin arptn duyup, gsnn titrediini grp
slm'dan giderdim. slerden, ardmda kalanlar kaldlar. Allah izin verirse onlar da bu sefer
kahrederim; onlardan, yeryznde ancak evreye dalanlar, kalrlarsa kalrlar.[21]
Ben daha ocukken Arab'n ba kaldranlarn yere serdim, Rabia ve Mudar boylarnn
boynuzlarn krdm. Allah'n salt' O'na ve soyuna olsun, Raslullah'a ne kadar yakn
olduumu onun katnda nasl bir mertebeye ulatm bilirsiniz. ocuktum henz o beni
barna basard; yatana alrd; vcudunu bana srer, beni koklard. Lokmay iner, azma
verir, yedirirdi. Ne bir yalan sylediimi duymutur, ne bir ktlk ettiimi grmtr. O,
stten kesildii andan itibaren Allah, meleklerinden pek byk bir melei ona e etmiti; o
melek gece-gndz, ona ycelikler yolunu gsterirdi; lem ehlinin en gzel huylarn
belletirdi. Ben de her an, devenin yavrusu, nasl anasnn ardndan giderse, onun ardndan
giderdim; o, her gn bana huylarndan birini belletir, ona uymam buyururdu. Her yl Hr
dana ekilir, kullua koyulurdu. Onu ben grrdm, bakas grmezdi. O gn slm,
Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslullah'la Hadice'den bakasnn evinde yoktu; ben de

onlarn ncsydm. Vahiy ve peygamberlik nrunu grrdm, peygamberlik kokusunu

duyardm. O'na vahiy gelirken eytann feryadn duydum da y Raslallah dedim, bu feryat
nedir? Buyurdu ki: Bu feryat eden eytandr; kendisine halkn kulluk etmesinden mdini
kesti artk. Sen benim duyduumu duymadasn, grdm grmedesin; ancak sen
peygamber deilsin; fakat vezirsin ve hayra karsn, ona ulamsn.[22]
Gerekten de ben o toplumdanm ki Allah yolunda onlar, knayann knayna aldr
etmezler; yzleri gereklerin yzleridir; szleri hayrl kiilerin szleri. Geceyi kullukla
geirip mmur ederler; gndz hidyetle geirip uyanlara alem kesilirler. Onlar, Kur'an ipine
yapmlardr; Allah'n buyruklarn Raslnn snnetlerini diriltirler. Ne ululanrlar, ne yce
grrler kendilerini; hynette bulunmazlar, bozgunculuk etmezler. Kalpleri cennetlerdedir,
bedenleri kullukta.
***
193
Emir'l-M'minn aleyhisselm'n ashabndan Hemmm adl biri, Y Emir'el-Mminn
dedi, bana Allah'tan ekinenleri anlat; hem de ylesine anlat ki onlar grr gibi olaym.
Hazret, onun bu szn duymazlktan gelerek Y Hemmm buyurdu, Allah'tan ekinin,
iyi amelde bulunun, nk "Allah, ekinenler ve iyilikte bulunanlarladr" (16, Nahl, 128).
Hemmm bu sz yeter bulmad; and verdi. Hazreti Emir (a.s) bunun zerine Allah'a
Hamd' sen edip Raslne ve soyuna salt selm ihdsndan sonra buyurdu ki:
Noksan sfatlardn mnezzeh, yce Allah halk yaratt; yaratt vakit onlarn itatlerinden de
mstani idi, isyanlarndan, sularndan da. nk isyan edenin suu, isyan O'na bir zarar
vermez; itati, O'nu faydalandrmaz. Halkn geimini taksim etmitir O; herkesi lyk olduu
yere koymutur O.
ekinenlere gelince: Onlar stnlklere shiptirler; szleri gerektir onlarn, elbiseleri orta
halli; ne fazla zentili, ne pek baya. Yryleri gnl alaklyladr onlarn. Gzlerini,
Allah'n onlara harm ettii eylerden yumarlar; kulaklarn, onlara fayda verecek bilgiye
verirler.[23] Bunlara uymayanlarn gnlleri, nasl nimete erince rahat ve huzr iindeyse,
bunlarn gnlleri de bel ve mihnette rahat ve huzr iindedir. Allah, kullarnn ecellerini
takdir etmeseydi, lm vakitlerini tayin buyurmasayd, onlarn ruhlar, sevba itiyak
duymak, azaptan korkmak dolaysyla gz yumup aacak bir mddet bile bedenlerinde karar
etmezdi. Gzlerinde, yaratan, uludur. O'ndan bakas kk. Sanki cenneti grmekteler, orada
azba uramaktalar, kalpleri mahzundur, erlerindense herkes emin. Hasetleri zayftr, yoktur;
dilekleri nemsiz, nefisleriyse tertemiz; tez geip giden gnlerde sabretmilerdir, ardndan
sreli bir rahat ve huzur gelir; o vakit krl bir al-verii onlara kolaylatrmtr Rableri.
Dnya onlar diler, onlarsa dnyay dilemezler; dnya onlar tutsak etmitir, fakat onlar,
canlarn fidye olarak verip ondan kurtulmulardr.[24] Gece oldu mu, ayaklarna basarlar, saflar
kurarlar, ibdete koyulurlar. Kur'an yetlerini, harfleri saylacak kadar ar, anlamn
dnerek okurlar; kendilerini bu sretle hznlere atarlar; dertlerinin devsn Kur'an'da
bulurlar. Kur'an'dan tevike, sevaba, mkfata ait bir yet okuyunca o sevb elde etmeyi
umarlar, gnllerini zlemle ona verirler; sanrlar ki o mkfat, gzlerinin nne gelmi,
serilmitir. Korkutucu bir yet geti mi, kulaklarn ona verirler; sanrlar ki cehennemin
yalmlanmas, alevi ycelirken kard ses, kulaklarna gelmektedir, onu iitmededirler.
Rku ederek iki kat olmulardr; alnlarn, ellerini, dizlerini, ayak parmaklarn yerlere

demilerdir; secdeye kapanmlardr; yce Allah'tan azaptan, zincirlere vurulmaktan

kurtulmay dilemeye koyulmulardr.[25]
Gndzlerine gelince; Yumuak huyludur onlar; bilginlerdir, iyi kiilerdir, ekinenlerdir,
korku, onlar, okunun yonduu ok gibi inceltmitir, zayflatmtr; onlar gren, hasta sanr;
oysa ki hastalklar yoktur; onlara bakan, akllarn yitirmi sayar; oysa ki akllarnda ancak o
byk a, hiret vardr. Az ibdete raz olmazlar; kulluklarn yeter bulmazlar; fazla ibdeti
de oumsamazlar. Kendilerini thmetli tutarlar; amellerinden korkarlar. Onlardan birini,
birisi stn grr, temiz sayarsa sylenen szden korkar da der ki: Ben kendimi,
bakalarndan daha iyi bilirim, Rabbimse beni benden daha iyi bilir; Allah'm, syledikleri
szler yznden beni sulu sayma; onlar zanlarndan daha stn et beni; onlarn bilmedikleri
sularm da yarla benim.
Onlardan her birinin almetlerindendir: Onu dinde gl, yumuaklkta, kullukta ihtiyatl,
manda phesiz, ilme haris, bilimde rnek, zenginlikte ortak, ibdette z doru ve Rabbine
kar alalm, yoklukta bezenmi, etin zamanlarda direnir, hell rzk elde etmeye savar,
hidyette neeli, tamahtan kurtulmu, gzel ve temiz ilere koyulmu, fakat Allah'tan da
korkup duran biri olarak grrsn.
Gndz akam eder, dncesi krdr. Geceyi sabahlar, urat zikirdir. Korkuyla
geceler, neeyle sabahlar. Korkar, gaflete dmekten ekinerek. Neelenir, ltfe, ihsana nil
olarak. Nefsi, onun istedii bir eye onu zorlarsa, o da onun sevdiini vermez ona, onu zorlar.
Gz, zevlsiz nimettedir. Zhitlii, srp gitmeyecek, yok olup bitecek eydedir. Hilmini
ilimle karmtr; szn amelle sarmtr. Grrsn ki umduu yakndr, uzak deil; srt
azdr, ok deil. Nefsi, elde ettiini yeter bulur, hrsa dmez; yedii az bir eydir; ok
istemez. i kolaydr; dni korunmutur; ehveti lmtr; fkesi yenilmitir. Ondan hayr
umulur; errindense emin olunur.[26]
Gafiller iindeyse zikredenlerden olur; zikredenlerleyse gafillerden saylmaz. Kendisine
zulmedeni balar; kendisine vermeyene verir; kendisini dolamayan dolar; hem de kt
sz ondan uzaktr; szyse yumuaktr. Knanacak ii mefkuttur; iyi ileriyse her an
mevcuttur. Hayr, ona ynelmektedir; erriyse dnp gitmekte. Sarslacak ilerde vakar
shibidir; ho olmayan ilerde sabreder; geniliklerdeyse kreder.[27]
Kendisine dman olana cevr etmez, bu ie hayflanmaz; onu seven de gnaha girmez.
Tanklk verilmeden gerei syler; kendisine verilene, smarlanan yitirmez; kendisine
anlan unutmaz. Halk lkaplarla armaz; komusuna zarar vermez; musbetlere denlere
sevinmez; batla boyun emez, batl i ilemez; halktan ayrlmaz. Susarsa susmas kendisini
tasalandrmaz, glerse sesini yceltmez. Ona zumedilirse dayanr; sonunda da onun cn
Allah alr.[28]
Nefsi, onun elinden rahatszla dmtr; fakat insanlar, onun yznden rahattadr. Nefsini
hiret iin yorar; insanlar nefsinden rahata ulatrr, emin klar. Birinden uzaklamas
zhitliindendir, temizliinden. Birine yaklamas yumuaklktandr, rahmetten, esenlikten.
Uzaklamas kibirden, ululuktan olmaz; yaklamas hleden, dzenden domaz.
(Sz buraya gelince Hemmm feryat edip dt ve can verdi. Hazreti Emir'l-Mminin
aleyhisselm buyurdular:)

Vallahi ben, bundan korkuyordum.

(Sonra): te tam yerinde tler, ehline byle tesir eder buyururdular. Hariclerden bni Kevva adl birisi, Ey mminler Emir'i dedi; mademki hal budur, neden o sylediin
szler, neden o verdiin tler, seni bu hale getirmedi? Hazret buyurdular ki:)
Vay sana; her i iin bir zaman vardr; o zaman amaz. Her ey iin bir sebep mevcuttur; o
sebebi gemez. Hele dur, bir daha byle bir sz syleme; zten bu, eytann ivasyd; senin
dilinden syledi.[29]
***

Mnafklar anlatan hutbelerden

194
Tat ve ibdete ait hususlarda baar verdiinden dolay ve bu yzden de sutan, isyandan
alkoyduundan tr Allah'a hamd ederiz; O'ndan, nimetlerini tamamlamasn, O'nun ipine
yapmamzda baar vermesini dileriz ve ehdet ederiz ki Muhammed, O'nun kuludur ve
Rasldr; Allah rzas iin her eit zorluklara dayand, her eit derdi, gussay iti, sindirdi.
Yaknlar, O'nun yznden renklere boyanmlard. eitli kanatlara sapmlard; uzaklarsa
aleyhine derlenip toplanmlard, Araplar, O'na doru yularlarn zm komadaydlar,
bineklerinin karnn tekmelemekteydiler; topuklamaktaydlar; dmanlklaryla O'nun
bulunduu yere varmaktaydlar; hem de en uzak yurtlardan; en uzak konaklardan
gelmekteydiler.
Allah kullar, Allah'tan ekinmenizi tavsiye ederim size; nifak ehlinden ekinmenizi sylerim
size. nk onlar, hem yol aztmlardr, hem yol aztmaya koarlar; hem ayaklar srmtr,
hem ayaklar srtrrler. eit-eit renklere boyanrlar; her trl fende el atarlar; her
dayanakta size kastederler; her tuzak yerinde sizi gzlerler.
Kalpleri bozuktur, pistir, dlar temiz. Gizli- gizli, sinsi-sinsi yrrler, ormandaki tilki gibi
grnmeden izlerler. Grnte devdr onlar, szleriyse if; fakat ileri hekimleri bile hasta
eder, dermansz derde uratr. Ferahlkta olanlara haset ederler onlar; ktle denlerin
srnmesini isterler onlar; umanlarysa mitsiz hale korlar onlar.
Onlarn yznden her yol stnde dm, yere serilmi biri var; ihtiya halinde her gnlle
tesir edecek yalvarc biri var; her musibet anda aktacaklar gzyalar bululan bu kiiler,
birbirlerine bile v bor verirler; karln beklerler, dilekleri olur da dilemeye
kalkrlarsa srr ederler; knarlarsa knadklar kiilerin srlarn aarlar; hkmederlerse
hkmde ileri varrlar; ar davranrlar. Onlar, her hakka kar bir batl, her geree kar bir
eri, her diriye kar bir ldren, her kapya bir anahtar, bir onu aan, her geceye bir k tutan
hazrlamlardr. Pazarlarn kurmak, dkknlarn amak iin tamahlara yaprlar; bylece
deersiz matahlarn satp faydaya ularlar. Sylerlerse, szleri eriye de ekilir; doruya da.
verlerse vleri anlalmaz, kalp da saylr, hliste. Doru yolu korkulu gsterirler; sapklk
yolunu geniletirler. Onlar blis'in toplumudur; cehennemlerin yalmdr; "Onlardr eytann
frkas; bilin ki eytann frkas, ziyan edenlerin ta kendisidir" (Mcadile, 19).[30]
***

Basra'ya gittikleri zaman, ashabndan olup hasta olduunu duyan Al'b. Ziyad'ilHris'yi dolamaya gitmi, evinin bykln, geniliini grnce buyur-mutu ki:
Dnyada bu geni evi ne yapacaksn? hirette buna, dnyadakinden daha muhta deil
misin?
Evet, eer hirette de byle bir eve ship olmak istiyorsan dnydaki bu evde konuklar
konuklamal, doyurma-lsn; akraban armal, onlarla bulumalsn; bu evde, sana vcip
olan haklar ayrp ehil olanlara vermelisin; byle yaparsan, hirette de buna nil olursun.
(Al', Y Emir'el-M'minn, kardeim sm bin Ziyad' ikyet ediyorum dedi. Hazret,
ne yapyor ki diye sorunca, bir abaya brnd, dnyy terk etti dedi. Hazret, onu ar
bana buyurdular. sm gelince de buyurdular ki):
A nefsine dman olan adamcaz, o pis eytan, seni aldatmak istiyor; ehline, evldna
merhametin yok mu? Allah'n sana temiz eyleri hell ettiini grmez misin? Onlardan
faydalanman istemez misin ki? Sen Allah katnda bunlardan daha m hor hakirsin?.[31]
(sm, Y Emir'el-M'minn dedi; senin giyimin ka-ba yeyimin alalde. Hazret
buyurdular ki):
Vay sana; ben sana benzemem: Allah adalet imamlarna, yoksulun yoksulluu ona ar
gelmesin diye insanlarn en eli dar olanlaryla denk yaamalarn emretti.[32]
***
(Birisi, uydurma hadislerden, halk iinde rivyet edilegelen ve birbirini tutmayan
haberlerden sorunca buyurdular ki:)
nsanlarn ellerindeki hadisler haktr, batldr; gerektir, yalandr. Bzs, bir hkm bozar,
bzsnn hkm neshe-dilmitir. Umum olan var, husus olan var. Mns apak olan
vardr, pheli olan, tevile ihtiya duyulan var. Rivyet eden ezberlemitir, doru rivayet
eder; unutmu, vehme dmtr, yanl rivyet eder.
Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslullah'n zamannda bile yalan hadis uydurdular da
minbere kp "Bana, bilerek, sylemediim sz syledi diye isnd eden, benim adma yalan
syleyen" buyurdu, "cehennemdeki yerini imdiden hazrlasn".
Sana drt eit kiiden hadis gelir, bunlarn beincisi yoktur: Mnfktr o adam, kendini
mmin gsterir; Mslmanlarn yaptklarn yapar. Gnahndan ekinmez, kanmaz, bilerek
Rasulullh'a yalan isnd eder. nsanlar, onun mnfk bir yalanc olduunu bilseler szn
kabl etmezler, geree almazlar. Ama halk, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun,
Raslullah'la sohbet etmi, onu grm, ondan duymutur; duyduunu bellemitir der, szn
kabl eder. Allah mnfklar, nasllarsa ylece bildirmi, ne haldelerse hallerini ylece
anlatmtr. Selm O'na ve soyuna. Peygamber'den sonraya kalan mnfklar, dallet
imamlarna, yalanla, bhtanla halk atee aranlara yaklamlar, yanamlar, onlar da
onlar kt ilere yneltmiler, onlar buyruk shibi etmiler, onlarla beraber dnyy yiyip
smrmlerdir. Zten de insanlar, Allah'n koruduu kiilerden baka, buyruk sahipleriyle,
dnyada beraberdirler. te bu, o drt bln biridir.

Bir de ylesine adamdr ki, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslullah'tan bir szdr,
duymutur; fakat gerei gibi belleyememitir; o szde pheye, hatya dmtr; ama bilebile yalan sylememitir. Onlar rivyet eder, onunla amel de eder; ben der, Rasulullah'tan
duydum. nsanlar, onun rivyetindeki yanl bilselerdi, szn kabl etmezlerdi; o da
yanldn bilseydi, o haberi rivyet etmezdi.
nc kii; Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Reslullah'n bir ey emrettiini iitmitir;
fakat sonradan onu nehyetmitir; o kiiyse bunu bilmez. Yahut bir eyden nehyettiini
duymutur; oysa sonradan onu emretmitir; ondan haberi yoktur. Hkm kaldran bellemitir,
hkm bozan sz bellememitir. Hkmnn kaldrldn bilseydi onu terk eder, rivyet
etmezdi. Mslmanlar da, ondan duyduklar szn hkmnn kaldrldn bilselerdi, o sz
terk ederlerdi.
Bir drdncs de vardr ki; ne Allah'a yalan isnad eder ne Rasulune. Allah'tan korkarak,
Raslullah'n kadrini bilerek yalandan nefret eder, pheye dmez, ne duyduysa duyduu
gibi bellemitir; ne rivayet ederse duyduunu rivayet etmektedir; o sze ne bir ey katar, ne de
ondan bir ey eksiltir. Hkm kaldran sz bilir, onunla amel eder; hkm kaldran bilir,
ondan kanr. Hkm zel ve genel olanlar tanr, her eyi yerli yerine koyar. Tevile muhta
olanla ak olan bilir, tanr.
Allah'n salt O'na soyuna olsun; Raslullah'n iki ynl sz syledii de olmutur: Bir sz
sylemitir; bir eye ve bir vakte mahsustur. Bir sz sylemitir; herkese ve her vakte aittir.
Bunu, noksan sfatlardan mnezzeh Allah'n, Raslullah'n o szle neyi kastettiini bilmeyen,
anlamayan duyar, ona kastedildiinden, sylediinden apayr bir mn verir.
Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslullah'n sahbesinin hepsi, ondan bir ey sormaz,
ondan bir ey renmezdi; bu yzden de bir l Arabnn, bir garbin gelip bir ey sormasn,
verecei cevab duyup bellemelerini beklerler, bunu isterlerdi. Bense byle deildim;
sorardm, szn bellerdim.
te insanlarn aykrla dtkleri, rivyetlerinde ayrla uradklar eylerin sebepleri bu
yzdendir.
***
215
Hamdolsun Allah'a ki beni l olarak hastalandrarak, damarlarma bir ktlk vermeden,
kt ilerimle beni azaplandrmadan, beni helk etmeden, soyumu kesmeden, dnimden
dnmeden, Rabbimi inkr etmeden, mnmdan kamadan, aklm alnmadan, benden nceki
mmetlerin azbyla azaplandrmadan sabah buldurdu bana.
Azad edilmemi kul olarak, nefsime zulmederek sabahladm; Allah'm, senin hccetin var
bana, benim sana kar hccetim yok. Ancak bana verdiini alabilirim; ancak beni
koruduundan korunabilirim.
Allah'n, senin geniliine yokluuna dmekten, hidyetinle yol yitirip azmaktan, kudretin
varken horlanmaktan, emir seninken perian olmaktan sana snrm. Allah'm, (gzm,
kulam, elim, ayam gibi) erefli uzuvlarmdan birini benden almadan rhumu al; onu, bana

verdiin nimetlerden ilk alacan nimet kl. Allah'm, emrinden kmaktan, dninde fitneye
uymaktan, senin katndan gelen hidyeti brakp dileklerimize uymaktan sana snrz.

- ki gzel eyden biri, 9. srenin (Tvbe), "De ki: Bizim ya gazi, yahut ehit
olmamzdan, o iki gzel kbet-ten birine uramamzdan baka bir ey mi gzetmedesiniz" melindeki 52. yetine iarettir.
[1]

- Mal ve oullar. 42. srenin (r), 20. yetine iaret edilmektedir. 3. srenin (l-i mran),
146-147. yetlerinde, Allah'tan yarlganmak, kfirlere stn olmak iin yardm dileyenlere,
Allah'n, dnya nimetlerini ve hiretin gzel mkfatn verdii beyan buyrulmaktadr; bu
yetlerden iktibaslarda bulunulmutur.
[2]

- "Kullukta bulunun, halk grsn diye deil" szlerinde, gsteriin ameli batl kld
bildirilir. Emre uyup ekinen, su ilemekten uzaklar; uymayan, su iledikten sonra ndim
olur, zr diler; elbette birincisi daha makbuldr.
[3]

[4]

- Bu hutbeyi okurlarken tyler rpermi, gzler nem-lenmi, gnller halden hale girmitir.

- "Yz, ekli insan yzdr, insan eklidir, kalbi hayvan kalbi. Andolsun ki biz
cinlerin ve insanlarn ounu cehennem iin yarattk; onlarn kalpleri vardr,
dnmezler onunla; gzleri vardr, grmezler o gzlerle; kulaklar vardr, duymazlar o
kulaklarla. Onlar drt ayakl hayvanlara benzerler, hatt daha da sapktr onlar.
Onlardr gaflette kalanlarn ta kendileri." (Kur'n- Kerm; 7, A'rf, 179).
[5]

- Bu hutbelerinde, Allah rzasn kazanmaya vesle olan eyleri beyan buyuruyorlar. ve d

dmanlarla sava, gerekten de bir toplumun bamszl iin bir zarurettir. Allah'a inancn
ve bu inancn yaratla uyu oluunun hikmeti de u olsa gerektir: Hz. Peygamber (s.a.a),
"Her doan ocuk, yaratl slim olarak doar, yaratla uygun olarak meydana gelir; dili,
mermn anlatncaya dek byle kalr; sonra anas, babas onu Msevi, yahut Hristiyan,
yahut da Mecs yapar" buyurmulardr (Cmi',2, s.79). Kur'an- Mecid'de "Artk yzn
tam doru dne dndr; Allah'n ilk yaratt selmet hline ki insanlar, o tab halde,
selmet hlinde yaratmtr; Allah'n yarat, dni deitirilemez; budur en doru din.
Ve fakat insanlarn ou bilmez" buyrulmaktadr (Rm, 30). Ftrat dni, slm'dr ve bu
dinde soy-boy gayreti, asalet erefi gibi eyler yoktur. Hz. Peygamber (s.a.a), insanlar, ulha
dokunan taran dilerine benzetmi, birbirlerine e olduklarn bildirmitir (Knz'lHakaak; 2, s.185). Namazn, zektn, orucun, itim, iktisad faydalarn burada anlatmaya
kalkmak, yeni bir kitap yazmay icab eder. Orucun bir kalkan olduu, bununla ehvet
ateinden, cehennem ateinden korunulaca hakknda da hadisler vardr (Cmi', 2, s.43).
Toplu olarak Allah' anmak, cemaatle namaz klmaktr.
[6]

- Bidat, kitap ve snnette olmad halde sonradan konan eylerdir. Bunlarn iyileri vardr,
ktleri vardr. yileri, kitab ve snneti bozmayanlardr; bunlar zamann imm koyar, yahut
kabl eder. Hz. Peygamber'in (s.a.a) zamannda, ezan, yksek bir yerde, yahut mescidin
[7]

damnda okunurdu; sonra minare yapld ve cumhur, bunu kabl etti; yahut asra gre giyim,
kuam, kitaba ve snnete aykr olmadka, israfa varmadka caiz grlr. Ktleriyse,
esasen kitaba, snnete uymaz, bilginler de bunlar nehyeder. Soka aydnlatmak gibi bir
maksat gdlmeden mezarlarda mum yakmak, yahut, din bakmndan byk bir ztn merkad
ziyaret edilirken, bu ltfe nailiyetten dolay kr secdesi kastedilmeksizin yere kapanmak,
ocuklara muska takmak, gaipten haber vermeye kalkmak gibi.
- Hutbenin sonlarnda, kyamet gn, bz kiilerin kysndan uzaklatrlacaklar, "Ya
rabbi, onlar benim ashabm, ashabm" buyurmalarna karlk, "sen bilmezsin, senden sonra
neler yaptlar, onlar, topuklarnn stnde hemencecik gerisin geriye dndler" melindeki
hadis-i erfe iaret vardr (Buhr ve Tabarn'den naklen, El-thft'is-Seniyye f'l Ahds'ilKudsiyye; s.220; Buhr, Mslim ve Msned'den naklen Cmi', 2, s.111).
[8]

- Allah'n sevdii kul, sonunun hayrla, tvbeyle, balanmakla kutlu bir hale geleceini
bildii kuldur; ktlk ilerse, yaptn sevmez, fakat sonunu bildii iin kendisini sever.
Kendisini sevmedii, amelini sevdii kulsa riy iin ibdette, hayrda bulunan kuldur. Riy ile
yapt iin, yapt hayrdan kendisine bir ecir verilmez; fakat hayr, halka faydal olursa
sevilir.
[9]

- Bu hutbede, 2. surenin (Bakara) 189. yetinde, evlere kaplarndan girilmesinin emir

buyurulduuna ve "Ben ilmin ehriyim; Ali kapsdr. lmi isteyen kapya gelsin"
melindeki hadis-i erife iaret edilmektedir (Cmi, 1, s.90).
[10]

- 7 srenin (A'raf) 11-18. yetlerinde, eytan'n emre uymad, ben, dem'den daha
hayrlym; onu topraktan yarattn, beni ateten dedii, ululand, lnete urad, onun da,
insanlar doru yoldan karmak iin pusu kuracan insanlarn evrelerinden kp ounu
azdracan syledii anlatlmaktadr; 38. srenin (Sd). 71-85. yetleri de ayn meldedir.
26. srenin (uar) 94-95. yetlerinde de blisin ordusundan bahsedilmektedir. 18. srenin 50.
yetinde blis'in cin tifesinden olduu tasrh edilmitir.
[11]

- 7. srenin 27. yetinde, eytan'la ona mensup olanlarn, insanlar grmeyecekleri

yerlerden gzleyip grdkleri ve onlarn, ancak inanmayanlara dost olduklar beyan
buyurulmaktadr.
[12]

[13]

- Kardei Hbil'i, kskanlk yznden ldren Kaabil'e iaret edilmektedir (5, 27-32).

- Cehlet devri Hz. Muhammed'den (s.a.a) nceki devirdir; bu a da Araplarn halleri

evvelce anlatlmtr, tarih kitaplarnda da tafsilt vardr.
[14]

- Adlarn anlamlarna uygun dmemesi, mesel, refah halinde itatte bulunana tam
mnsyla itat eden, zahmete dp zoraki sabredene,sabrl denmeyeceine iarettir.
[15]

- Kur'an- Mecid'in 5. sresinin (Mide) 95. yetinde "Kbe" diye anlan ve 3. srenin (li-mrn) 96. yetinde, Allah'a ibadet iin ilk kurulan "beyt" olduu bildirilen mabed, birok
yetlerde "Beyt" diye geer. "Allah evi" denmekten maksat, Allah'a inananlarn toplandklar,
Allah'a ibdette, yni namazda, oraya yneldikleri cihetle izaf ve hrmet iin sylenen bir
szdr; nitekim Recep ayna da Allah ay denmitir. Yoksa haddi ztnda Allah, btn
bunlardan mnezzehtir, ycedir. Kbe-i Muazzama, hicretten on alt ay sonra bir le
namaznda, 2. srenin (Bakara) 144. yeti Hz. Muhammed'e (s.a.a) vahyedilerek kble
olmutur. Ayn srenin 149. yetinde de bu emir, tekit edilmektedir. Ayn srenin 191, 196,
[16]

217, 5. srenin (Mide). 2., 8. srenin (Enfl) 34. 9. srenin (Tevbe) 7, 19, 28., 17. srenin
(sr) 1. yetlerinde. Kbe'ye "Mescid'l-Harm" denmektedir. 5. srenin (Mide). 1. yetinde
Kbe'nin hareminde avlanmann haram olduu bildirilir, 95. yetinde, ihramdayken
avlanmann haram olduu beyan buyrulur. 9. srenin (Tevbe) 3. ve 36. yetlerinde Zilka'de,
Zilhicce, Muharrem ve Recep aylarnn, hrmeti vacip aylar olduu, bu aylarda, zarret
olmadka, chiliye devrinde olduu gibi savan yaplmamas, fakat zarret halinde
savalabilecei bildirilir. 29. srenin (Ankebt) 67. yetinde, haremin emin bir yer klnd
anlatlr. 9. srenin (Tvbe) 28. yetinde mriklerin pis olduklar, Kbe'nin haremine
yaklatrlmamalar emir buyurulmaktadr ki bu sre, Medine'de, Veda'haccndan sonra nazil
olmu, Hz. Muhammed, nce, Mekkelilere bildirmek zere Ebubekir'i yollad halde sonra
Hz. li'yi (a.s) gndermi, Hz. Ali (a.s) Raslullah'n (s.a.a) devesine bindii halde, bu yldan
sonra mriklerin hac etmemelerini, plak tavaf edilmemesini, Kbe'ye, mmin olanlardan
bakasnn girmemesini, muhedesi olanlara, bitinceye dek dokunulmayacan, fakat drt ay
sonra bildirilen artlara riyet lzmunu tebli etmitir. Kbe'ye, harem dhiline mriklerin
girmeleri harm olduundan, hac esnasnda, hell olan bz eylerin haram olmasndan,
ihramsz hareme girilemeyeceinden, hrmeti vacip olan bir beyt bulunduundan "Mescid'lHarm" denmitir.
- 14. srenin (brhim) 37. yet-i kermesinde brhim Peygamber'in, Al nebiyyin ve lih
ve aleyhisselm, "Rabbimiz, soyumun bir ksmn ekin bitmez bir yere, hrmete vacip
olan evinin yanna yerletirdim; Rabbimiz, namaz klsnlar diye. Artk insanlarn bir
ksm da onlara gnl versin, sevsinler onlar ve kretmeleri iin de meyvelerle
rzklandr onlar" diye dua ettii bildirilmektedir. Bu szlerle, bu yete iaret edilmektedir.
[17]

- Hac treninde, gerekten de insan, irdesini Allah'a verir; hell olan eyleri kendisine
haram eden Tanr irdesine teslim olur; ba ak, yaln ayak, deta bir kefen olan ihrama
brnp hac ve umre mensikini ed eder; sanki lmeden nce lmtr; elsizdir, dilsizdir,
belsizdir. Oruta da byk bir irde imtihan vardr. Namaz ve bilhassa namazdaki secde de,
tam bir alal, bir yok olutur. Zekttaki iktisad hikmetse, anlatlmaya bile hacet olmayacak
kadar oktur ve Kur'an- Mecid'de daima namazla anlan zekt, snf farkn kaldrmak iin
ter' edilmi bir farzadr. Allah srrn takdis etsin. Saduk, "Fakyh"de, Sekizinci mam
Aliyy'ur-Rza'nn (a.s) Muhammed b. Sinn'n sorduu sorulara cevap verirken namaz
hakknda, "Namazn farz edilmesindeki sebepler yce Allah'n rubbiyetini, orta, ei,
benzeri olmadn tasdik etmek, alalarak onun huzurunda durmak, geen sularn itiraf
etmek, balanmay dilemek, her gn, onun ululuuna, stnlne kar yzn topraa
koymak, din ve dnyada ltfunu dileyip ona ynelmek, btn bunlarla beraber gece-gndz
onu anmaktr; nk kul, sahibini, yaratcsn, tasarruf ve tedbir ssn unutursa azar, doru
yoldan sapar, rabbini anmas, onun huzurunda bulunmas da kulu, isyanlardan, sulardan
alkor, bozgunculuk etmesine engel olur" buyurduunu bildirir. Zekt hakknda da, "Zekt
yoksullar rzklandrmak zenginlerin mallarn korumak iindir; nitekim Allah Tebreke ve
Tel, "Andolsun ki mallarnzla, canlarnzla snanacaksnz" buyurmutur (3, l-i
mran, 186). Mallarnzla snanacaksnz; yni mallarnzn zektn ayrp vererek;
canlarnzla snanacaksnz; yni buna sabrederek. Bununla beraber bunda, Allah'n krn
eda etmek, ziyde vermesini ummak, yoksullara, zayflara acmak, onlar grp gzeterek
kuvvetlendirmek, onlara dnen yardmda bulunmak, istekleri azaltmak, tez gp giden
dnyaya aldanmamak, dnyada da, hirette de yok-yoksul kiilerin ektiklerini bilip hiret
iin onlara delil olmak da var" szlerini sylemitir (Hc Molla Slih-i Kazvin erhi, 2. 1380
Hicr, s. 330-332, 1 not.).
[18]

[19]

- Bu ksmda srail oullarnn sonlarn beyan buyurmaktadrlar.

- Araplarn, cahiliyye devrindeki halleri anlatlmaktadr; ayn zamanda 81. srenin (Tekvr)
8-9. yetlerine iaret edilmektedir. lk ocuu kz olan, gelenek olarak Araplarda haysiyetsiz
saylrd; babas onu diri-diri gmmek zorundayd. Kpek, ylan, kertenkele yerlerdi. Asma'
der ki: lde giderken bz adrlar grdm; oraya gittim. Beni konukladlar; bir kap iinde
st sundular. St itikten sonra ne de temiz kap dedim. Evet dediler, gndzleri, iinde
yemek yeriz; geceleri ona ieriz; sabahleyin kpeklerin nne koruz, onlar kab yalarlar;
temizlerler; onun iin byle tertemizdir. Bu szleri duyunca, Allah lnet etsin sana da, senin
bu temizliine de dedim (Molla Slih-i Kazvin erhi; 2. s. 341-342, not).
[20]

- Biatten dnerler. Cemel savana sebep olanlardr; gerekten sapanlar ve itatten kanlar,
Muviye'ye uyanlardr. Dinden kanlarsa Hriclerdir. Emir'l-M'minin (a.s) Zbeyr'e,
savatan nce, "Biz ansardan bir bln sofasndaydk, sen de vardn, Raslullah sallllhu
aleyhi ve lihi ve sellem beni iaret ederek sana, onu sever misin buyurdu; sen, ne mni var
deyince, ama buyurdu, sen onun aleyhine kym edecek, onunla savaa girieceksin ve bu
takdirde de sen zlim olacaksn; hatrlar msn bunu?" demiti (Mstedrek's-Sahhayn'den;
c.3, s.366; sd'l-Gaabe; 2, s.199; El-sbe'den; 3, s.6; Kenz'l-Umml'den; 6, s.82-85;
stb'dan; 1, s. 207; Mecma'dan; 7, s.27, bn-i Kutayba'nn El-mmet ve's-Sitse'sinden, s.
63, naklen "Fedil'l-Hamseti min'es-Sihh's-Sitte; Necef-1384 H. 2, s.364-369). mm'lM'minin'i de Hz. Rasl (s.a.a), Ali'ye kar kmaktan men buyurmutu (Mstedrek, Kenz'lUmml, Msned, sbe, Mecma', El-mmeti ve's-Siyse, Nr'l-Absr, Hiylet'l-Evliy,
Tabakkaat-u bn-i Sa'd, Trihu Badd v.s.den naklen ayn; s. 369-374). Hz. Rasl-i Ekrem
sallllahu aleyhi ve lihi vesellem, Emir'l-M'minin'e, biatinden dnenlerle, isyan edenlerle,
dinden kanlarla savaacan bildirmiler, savamasn emir buyurmulard (Mstedrek,
Trih-u Badd, sd'l-Gaabe,ed-Drr'l-Mensr, Kenz'l-Umml ve Mecma'dan naklen
ayn; s.358-363). Redhe, da balarnda bulunan ve iine su dolan ukura denir. Redhe
eytan, Hriclerden Z'l-Huvaysarat't-Temm Harkus b. Zheyr'dir. Bu adam, Hevzin
ganimetlerini blerken Hz. Resl'e (s.a.a), adalete riyet et demek cr'etinde bulunmu,
Hazret "Vay sana, ben adalete riyet etmezsem kim eder" buyurunca mer, izin ver y
Raslallah, unun boynunu vuraym demi, Hz. Rasl (s.a.a), brak onu; onun yle arkadalar
olacak ki biriniz, onlarn namazn, orucunu grnce kendi namazn, orucunu, ona nispetle
ehemmiyetsiz bulacak; Kur'an okuyacaklar, fakat boazlarndan aaya gemeyecek
(mnasn anlamayacaklar, hkmne riyet etmeyecekler), yaydan ok kar gibi dinden
kacaklar; kara yzl, kolunun birinde kadn memesine benzer bir ur bulunan kii de onlarn
ba olacak; insanlarn en hayrl blne kar kacaklar buyurmutu. Eb Sad'il-Hudr
(r.a), ben bu hadisi Raslullah'tan duydum, tanklk ederim ki Eb-Tlib olu Ali, onlarla
savat; ben de onunlaydm; ldrlenler arasnda bu adam bulmam istedi; buldum ve
Raslullh'n buyurduu almeti de onda grdm demitir (Buhr'nin Kitb-u Bed'ilHalk'ndan naklen Fadil'l-Hamse; 2, s.400). Nese''nin "Hasis"inde, Zeheb'- nin Mzan'l'tidl'inde, Sahihu Mslim'in Kitb'z-Zekat'-nda, Mstedrek'te, Eb-Dvud'da, Msned'de,
Tabakaat'ta, Hilyet'l-Evliyda, Trih-u Badd'da, Mecma' ve Kenz'l-Umml'de bu
husustaki hadisler iin ayn kitabn 400-410. s.e, Hriciler hakkndaki yetler iin de 410-412
s. e. bk.). Z's-Sedye denen bu adam grnce Rasl-i Ekrem'in (s.a.a), Bu, mmetimin iinde
beliren eytan boynuzlarnn ilkidir buyurduu rivayet edilmitir. Nehrevan savanda bu
herif, Hazreti Emir aleyhisselmn nrasn duyunca kendisini, iinde su bulunan bir ukura
atmt; orada l olarak bulundu.
[21]

- bn-i Ebi'l-Hadd Fazl b. Abbas'tan rivayet eder; demitir ki: Babama, Hazreti Rasl (s.a.a)
erkeklerden en fazla hangisini severdi diye sordum; Ebu-Tlib olu Ali'yi hepsinden fazla
severdi dedi. Ben, oullar sordum deyince dedi ki: Ebu-Tlib olu Ali'yi herkesten ok
severdi; oullarndan daha fazla ona muhabbeti vard. Biz, Hazreti Rasl'n Ali'ye olan
[22]

muhabbeti derecesinde olunu seven bir baba grmediimiz gibi Ali'nin Hazreti Rasl'e
itatinden daha fazla itat eden bir oul da grmedik. Huseyn olu Ali Zeyn'l-bidin'in olu
Zeyd'in olu Huseyn demitir ki: Babam Zeyd'den duydum ; derdi ki: Hazreti Rasl (s.a.a) eti,
hurmay iner, sonra, henz kk olan ve kucanda bulunan Ali'nin azna verirdi (Hc
Molla Slih-i Kazvni erhi, 2, s.356, 1 ve 2. notlar).
bn-i Eb'il-Hadid'in Ahmed b. Hanbel'in Msned'inden, Hz. Ali'nin (a.s) "Ben Hz.
Peygamber'in (s.a.a) mra edecei gecenin sabahnda onun hcresindeydim; namaz klyordu,
namazn bitirdi, ben de bitirdim; o srada bir feryat duydum. Y Reslullah dedim, bu feryat
nedir? Buyurdular ki: Bilmiyorum musun, bu, eytann feryad; anlad ki geceleyin ben ge
aacam; artk yeryznde onun peinden gidecek kimse kalmadn, ona kulluk edecek
kimsenin bulunmaya-can idrk ederek ye'se dt (arih Hoy'den naklen Hc Molla Slih
Kazvin'nin erhi, 2, s.357, not). Emir'l-M'minin (a.s), Hazreti Peygamber'in (s.a.a) rislete
meb'us oluun-dan nce kendisiyle beraber, aydnl grr, melein sesini duyard. Hazreti
Rasl (s.a.a), Ben Peygamberlerin sonuncusu olmasaydm sen de Peygamberlikte erk
olurdun; fakat sen Peygamber deilsin ama Peygamber'in vassi ve vrisisin; hatt sen,
vaslerin seyyidisin buyurmutur (bn-i Ebi'l-Hadid ve rih Hoy'den naklen, Ayn, s.358,
not).
Hz. Rasl (s.a.a) 26. srenin (uar) 214. yeti olan ve "En yakn hsmlarn korkut"
melindeki yet-i kerime nzil olunca Hz. Ali'ye (a.s) bir ziyafet tertip etmesini ve AbdlMuttalib oullarn armasn emir buyurmu, ilerinde Ebu-Tlib, Hamza, Abbas ve EbLeheb olduu halde krk kii toplanmt. Yemek yedikten sonra Hz. Rasl (s.a.a) sze
balayacakken Eb-Leheb lafa koyulmu, bunun zerine ertesi gn ziyafet gene
tekrarlanm, yemekten sonra Hz. Rasl Rasl (s.a.a) Ey Abdl-Muttalib oullar, Arap kavmi
iinde, benim size geldiim, gnderildiim eyden daha stn bir eyle kimse gelmemi,
gnderilmemitir. Ben size dnyann da, hiretin de en hayrl eyiyle geldim; yce Allah, sizi
ona inanmaya armam buyurdu; bu ite kim bana zahr olursa o, kardeim, vasm ve
halfem olacaktr sizin iinizde buyurdu. Hi kimse bir ey sylemedi; Ali, Ey Allah'n
Peygamberi dedi, ben senin vezrin olurum; Hz. Rasl (s.a.a) onun omuzunu tutarak bu,
benim kardeimdir, vasmdir, iinizde halifemdir, duyun ve ona itat edin buyurdu.
Ziyfettekiler, olunun szn dinlemeni, ona itat etmeni emretti sana diye Eb-Talib'le alay
ettiler (Kenz'l-Umml'den, bn-i shas, bn-i Cerir-i Tabar, bn-i Ebi-Htem, Ebu-Nuaym ve
Beyhaky'den naklen Fazil'l-Hamse Min'es Shh's-Sitte, 2, s.19-21).
Hz. Emir'in (a.s), Hz. Hadice (r.a) mstesn, slm'n ilk izhr eden, ilk imn eden zat olduu,
yedi yl, Hz. Muhammed (s.a.a), Ali (a.s) ve Hadce'den (r.a) baka hibir kimsenin Allah'a
ibdet etmedii hakkndaki hadisler ve bu hadislerin bulunduu kitaplar iin "Fedil'lHamse"ye bk. (c.1, Necef-1383 H.. 178-200).
- Hemmm, urayh adl birinin oludur. "Kf"de bu sorusu ve Hz. Emir'l-Mminin'in
(a.s) cevaplar, mam Ca'fer'us - Sdk'tan (a.s) rivayet edilmektedir. Bu rivyet bn-i
Tvs'tan da gelmektedir (Hcc eyh Abdullh- Mamakaan: Tenkyl'ul -Makaal, Necef1352 H. Ta bas. 3, s. 304. lk ksmda, Allah'n, kullarnn itatinden, isynndan mustan
oluu bildirilirken, 3. srenin (l-i mran) 97. 14. srenin (brhim), 8., 27. srenin (Neml)
40., 29. srenin (Ankebut) 6, 31. srenin 12., 39. srenin (Zmer) 7., 57. srenin 24., 60.
srenin 6. yetinin melidir. "ekinenlere gelince" szyle balayan ksm, 25. srenin
(Furkan), "Ve Rahmn'n kullar, ylesine kullardr ki yeryznde gnl alaklyla
yrrler ve bilgisizler, onlara sz syleyince salk, esenlik size diye cevap verirler ve
yle kiilerdir ki onlar, gecelerini Rablerine secde ederek, onun tapsnda kyamda
[23]

bulunarak geirirler ve yle kiilerdir onlar ki Rabbimiz derler, savutur cehennem

azbn bizden; phe yok ki onun azb daimdir" melindeki yetlerinin tefsiri
mahiyetindedir (63-76); esasen bu hutbe, bu yetlerin mellerinin tefsir ve izhdr.
Takv, yni ekinmek, lgatte fazlasyla korunmak, rfte, nefsi, hirette ona zarar verecek
eylerden korumak, fayda verecek eylere yneltmek anlamnadr. derecesi vardr: 1)
nanc dzelterek nefsi, edeb azaptan korumak, 2) eratta yaplmas, yahut terk edilmesi su
olan eylerden ekinmek, 3) Gnl, Allah'tan gaflete drecek eylerden kanmaktr. mam
Cafer'us - Sdk aleyhisselmdan takv nedir diye sorulunca, "Sana emredilen eyleri,
gereince yapmandr; Rabbinin seni nehyettii eyleri yaptn da grmemesidir; onlara
yaklamamandr" buyurmulardr. "Takv ile az ibdet, takvsz ok ibadetten hayrldr sz
de Sadk- li Muhammed'in (s.a.a) szlerindendir. Takvnn on almeti vardr: Sabr,
ktlklerden ekinmek, Allah'n yard-mn dilemek, etin eylerden, sulardan kurtulmak,
hell rzk elde etmek, ibdeti riysz yapmak, Allah'n yarlgama-sna mazhar olmak, Allah'n
sevgisini kazanmak, ibdetlerinin kabl edilmesine ulamak, Allah'n keremine kavumak,
mjdesini elde etmek v.s. gibi (Hcc eyh Abbs- Kumm: Sefnet'l-Bhr ve Mednet'lHikemi ve'l-sr; 2, "Vaky" maddesi; s.677-679). Takv hakknda Kur'n- Mecd'de bir ok
yetler vardr.
- shak b. Ammr, mm Cafer'us-Sddk'tan (a.s) rivyet eder; buyurmutur ki: Bir gn
Rasulullah (s.a.a), ashabyla namaz kldktan sonra mescitte bir genci grd. Rengi sararm,
bedeni zayflam, gzleri ieriye kmt. Rasulullah (s.a.a), ona bu gn nasl sabahladn
diye sordu: Gen, y Raslullah dedi, benim yakinim u: Hznlere batmm, gecelerim
uykusuz, gndzlerim susuz gemede; dnyadan da kendimi aldm, dnyadaki eylerden de;
sanki Rabbimin arn gryorum. Hesap iin maher kurulmu, halk toplanm, ben de
aralarndaym; cennet ehlini gryo-rum, cennette nimetlere nil oluyorlar, sedirlere
kurulmular, birbirleriyle tanyorlar; cehennem ehlini gryorum, orada azap ekiyorlar;
sanki imdi bile cehennemin soyuluunu duyuyorum; alevlerinin sesi kulaklarmda nlyor.
Rasulullah sallallahu aleyhi ve lihi, buyurdu, bir kul ki Allah, kalbini manla klandrm;
sonra bulunduun hali devam ettir dedi. Gen, ya Raslullah dedi, Allah'a dua et de bana
ehdet nasip etsin senin maiyetinde. Raslullah (s.a.a) dua etti. Bundan az bir mddet sonra
da Raslullah'la bir gazaya gitti; dokuz kiiden sonra ehit olan onuncu zat, bu gen oldu
(Sefinet'l-Bihr 2, s.733).
[24]

Mevln Celleddin kaddessanAllahu bi esrrih, "Mesne-v"nin birinci cildinde bunu, byk

bir kudretle dile getirmitir; Mevln bu gencin adnn Zeyd olduunu syler. Hz. Peygamber
(s.a.a) bir sabah Zeyd'e, nasl sabahladn diye sorar; O da, mmin olarak diye cevap verir. Hz.
Peygamber (s.a.a), man bahen ieklendiyse, glleri atysa nian nedir buyurur. Zeyd,
gndzleri susuz, geceleri yanp yklarak uykusuz geirdim. Halk g grr, ben ar, arn
evresindekileri gryorum. Sonra sekiz cennetle yedi cehennem gzmn nnde; halkn
hangisinin cennetlik, hangisinin cehennemlik olduunu, ylanla bal ayrt eder gibi ayrt
etmedeyim. Kadn, erkek, kymet gnne dek, herkesin kbetini seyretmedeyim; cennet
ehli, birbirlerini kucaklamaktalar; cehennem ehli feryat edip alamaktalar der. Hz.
Peygamber, susmasn emreder. (1. Reynold A. Nicholson basm; Leiden - 1925, s.215-228,
beyit. 3500-3706).
Bunu Eb-Nasr- Serrc, "El-Luma"da, Gazl, "hy'u Ulm'id-Dn"de, bn'l-Esr, "sd'lGaabe"de, Bedir'de ehit olan Hrise b. Surkat'il-Ansriyy'il-Hazreci'nin hl terceme-sinde
zikreder. Son kitapta bu olay yle anlatlmaktadr:

"Raslullah'la gidiyorduk, ansrdan bir gence rastladk. Peygamber (s.a.a), ona, Y Hris
buyurdu, nasl sabah-ladn? O, Allah'a gerek inanm olarak sabahladm dedi. Hazreti
Peygamber'e, (s.a.a), ne dediine iyi dikkat et, her szn bir hakikati var deyince o, Y
Raslallah dedi, dnyadan kendimi ektim; gecemi uykusuz, gndzm susuz geirdim;
sanki stn ve ulu Rabbimin arn apak gryo-rum; sanki cennet ehlini gryorum,
birbirlerini ziyaret etmedeler; sanki cehennem ehlini gryorum, orada feryat etmedeler. Hz.
Peygamber bir kul ki bu buyurdular, Allah gnln manla klandrm. Bu, Eb'l-Fth
tefsrinde de gemektedir. Ebu-Nuaym-i sfahn, "Hilyet'l-Evliy"nn 1. cildinin 242,
sahifesinde bu gencin, Muaz b. Cebel olduunu zikreder (Bedi'zzaman Firzanfer: Mahiz-i
Kasas ve Temsilt- Mesnev; Tehran niv. Yayn 1. basm-1333 ems Hicr: s.35-36).
Hrise b. Surka, Bedir'de ehit olanlardandr; Bedir'de bulunduu, Uhud savanda ehit
olduu da rivayet edilmi-tir. ehdetinden sonra anas, alya- alya Rasl-i Ekrem'in (s.a.a)
yanna gelip y Raslallah, cennetteyse alamaya-ym, fakat cehennemdeyse yaadka
alayaym ona demi, Hz. Resl-i Ekrem (s.a.a), Ey Hrise'nin anas, cennet bir tane deil ki;
olun en yce cennet olan Firdevs'te buyurmu, kadn, bu sz zerine glmeye balayp,
Raslullh'n yanndan ayrlm, ne mutlu sana, ne mutlu Ey Hrise demitir. Hrise, ansardan
ilk ehit olandr (Tenkih'ul-Makaal f Ahvl'ir-Ricl; 1, s.249). Bu gen Muaz b. Cebel
olamaz; nk bu zat, hicretin on yedinci, yahut on sekizinci ylnda, rdn'de tundan
lmtr (Ayn. 3. s.220-221).
Mevlna'nn bu genci, Zeyd b. Hrise olarak kabl ettiini sanyoruz. Zeyd b. Hrise'yi, Hz.
Rasl-i Ekrem (s.a.a), Hadice-i Kbr'nn (r.a) parasyla satn alm, azad etmiti. Babas,
bunu duyunca Mekke'ye gelip olunu istedi. Zeyd, Mslman olmutu. Raslullah (s.a.a),
Zeyd hrdr buyurdu, dilediine gider. Zeyd, ben Raslullah'tan ayrlmam deyince babas, ey
Kurey ulular diye bard, ben Zeyd'i evltlktan reddettim; o benim olum deildir; ben de
onun babas deilim artk. Bunun zerine Hz. Rasl (s.a.a), Zeyd benim olumdur buyurdular
ve bundan sonra da "Muhammed'in olu" diye anlmaya balad. Zeyd, Mu'te savanda,
hicretin sekizinci ylnda ehit olmutur (fazla bilgi iin Tenkih'ul-Makaal'e; 1, s. 462. "Sosyal
adan slm tarihi", Hz. Muhammed ve slm" adl eserimize baknz; Milliyet kltr kulb
yaynlar, birinci bask- 1969; s.124-125 ve 193-198).
Fidye, tutsak olann, yahut klenin, hrriyetini elde etmesi iin bir mal, para vermesi, yahut
muayyen bir mddet hizmet etmesidir.
- Kur'an- Mecid'i, harfleri saylabilecek kadar yava, yni anlamn dnerek okumak, 73.
srenin (Mzzemmil) 4. yet-i kerimesinde emredilmektedir. Hutbenin bu bl-mnde, gene
2. notta izah edilen olaya iaret vardr. Kur'an'n gnllere if, inananlara if ve rahmet
olduu 10. srenin (Yunus. a.s.) 57., 17. srenin (sr') 82. yeti kerimelerinde
bildirilmektedir. 41. srenin (Fussilet) 44. yetinde de Kur'an'a, if ve hidyet denmektedir.
[25]

Secdede yedi uzvun yere gelmesi arttr: Aln, avular, dizler ve ayak parmaklar.
- Hutbenin bu ksmnda, "Gerekten de gklerin ve yeryznn yaratlnda, geceyle
gndzn birbiri ardnca geliinde akl tam olanlara deliller var. Onlar, Allah'
ayaktayken, otururken ve yan stne yatarken anarlar ve gklerle yeryznn
yaratln dnrler de Rabbimiz derler, bunlar bo yere yaratmadn; noksan
sfatlardan arsn sen; koru bizi atein azabndan. Rabbimiz, gerekten de sen kimi atee
atarsan phe yok ki onu hor-hakir bir hale sokarsn ve zalimlere hibir yardmc
yoktur. Rabbimiz, gerekten de biz, bir seslenen duyduk, inan iin sesleniyordu,
[26]

Rabbinize inann diyordu; hemencecik inandk. Rabbimiz, yarlga sularmz, rt

ktlklerimizi; iyiliklere kat bizi; onlarla al ruhumuzu. Rabbimiz, bize ver
peygamberlerine vaad ettiklerini ve aalk bir hale getirme bizi kymet gnnde,
gerekten de sen vaadinden dnmezsin. Gerekten de Rableri, dular kabl etti..." yeti kermelerine (3, l-i-mran; 190-195) ve ayn srenin, "O saknanlar, ferahlkta, darlkta
mallarn yoksullara harcayanlar, fkelerini yenenler ve insanlar affedenlerdir ve Allah,
ihsanda bulunanlar sever" melindeki yet-i kermesine iaret edilmektedir (134). Ayn
zamanda, "Amellerin en stn Allah' tanmak suretiyle bilgi elde etmektir", "Cihadn en
stn, insann kendi nefsiyle, hev ve hevesiyle savamasdr", "Kazancn en stn gzel
al-veritir ve insann elinin emeiyle geinmesidir", "nananlarn en stn,
Mslmanlarn, elinden, dilinden esen kaldklar kiidir; inananlarn, inan bakmndan
en stn, ahlak bakmndan en gzel ahlka sahip olandr;muhcirlerin en stn,
Allah'n nehyettii eyleri yapmayandr; savan en stn de, Allah urunda nefsiyle
savaan kiinin savadr", "Hell rzk aramak savatr", "Allah'n farz ettii eylerden
sonra farz olan, hell rzk iin almaktr" gibi hadislere de iaret vardr (Cmi'us-Sagyr,
1, s.40-42, 2, s.45).
- "yle erler vardr ki onlar ne ticaret, ne alm-satm, Allah' anmaktan ve namaz
klmaktan ve zekt vermekten alkoymaz; gnllerin ve gzlerin dnecei gnden
korkarlar onlar." (24, Nr, 37) "Yzlerinizi douya, batya evirip durmanz, hayr
saylmaz ki. Hayr ve tat sahipleri, Allah'a, son gne, meleklere, kitaba, peygamberlere
inanan, Allah sevgisiyle yaknlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmlara, isteyenlere ve
esirlere mal veren, namaz klan, zekt veren, ahdettikleri zaman ahitlerine vef eden,
sknt ve iddet vakitlerinde sabreden kiilerdir. Onlardr szleri doru olanlar, onlardr
saknanlar." (2, Bakara, 177).
[27]

- "Gerekten de kurtulmulardr, muratlarna ermilerdir inananlar. yle kiilerdir

ki onlar namazlarn gnl alaklyla klarlar; ve yle kiilerdir ki onlar bo eylerden
yz evirirler; ve yle kiilerdir onlar ki zektlarn verirler, ve yle kiilerdir onlar ki
rzlarn korurlar; ancak eleri ve cariyeleri mstesn ve bunda da hi knanmazlar
onlar. Bunun tesinde bir ey isteyenlerse, onlardr haddi aanlar. Ve yle kiilerdir
onlar ki emanetlerine ve ahitlerine riayet ederler; ve yle kiilerdir onlar ki namazlarn
korurlar; onlardr miraslar; yle kiilerdir onlar ki Firdevs'i miras alrlar, orada ebed
olarak kalrlar." (23, Mminn, 1-11).
[28]

"Ey inananlar, iinizden bir topluluk, baka bir toplulukla alay etmesin; olabilir ki alay
edilenler, brlerinden daha hayrldr. Ve kadnlarn bir ksm da baka kadnlar-la
alay etmesin; olabilir ki alay edilen kadnlar brlerin-den daha hayrldr. Ve
birbirinizi knamayn ve kt lakaplarla armayn; inantan sonra buyruktan
kmla-ra ait adlar, ne de ktdr ve kim tvbe etmezse artk onlar, zulmedenlerin ta
kendileridirler." (49, Hucurt, 11).
Allah'n almas, mazlmun cn almas, sular zlmedenleri kahretmesidir ve bu hususta
birok yetler vardr.
- bn-i Kevv Abdullah, Hariclerindendir; bir gn Hz. Emir aleyhisselmn hutbelerini
dinlerken (h), Allah ldrsn seni, ne de gzel anlaylsn, ne de fasihsin demek cr'etinde
bulunmu, bir gn de abdest alrken Hz. Emir, suyu israf ettiini ihtar buyurunca, sen de
Mslmanlarn kanlarn israf ettin demek denetini irtikp eylemitir (Tenkih, 11, s.204).
[29]

- Bu hutbeleri, Kur'n- Mecid'de Mnafklar hakknda-ki yetlerin, bilhassa 63. sre-i

celilenin (Mnfikun) bir tefsiri mahiyetindedir.
[30]

- "Bugn size btn temiz eyler hell edilmitir" yet-i kermesiyle (4, Mide, 5) "De
ki: Allah'n kullar iin meydana getirdii sslenecek eylerle, rzk olarak verdiklerinin
iinden tertemiz eyleri kim harm etmitir ki? De ki: Bunlar, dnyda, inanan
kiilerindir, hiretteyse yalnz onlara aittir. Delilleri bilenlere bu eit aklama-dayz"
yet-i kerimesine iarettir (7, A'rf, 32).
[31]

- Bu, "Kf"de de muhtelif senetlerle rivyet edilmitir; ancak oradaki rivayette, kardeinin,
Emir'l-M'minn'e, ehlini gamlara batrd, evldn hznlere bodu diye ikyet ettii,
Hazretin sm' arnca, Ehlinden utanmaz msn, evldna acmaz msn? Grmez misin ki
Allah sana temiz eyleri hell etmitir. O, bunlardan faydalanman istemez mi ki? Sen Allah
katnda bunlardan daha m hor hakirsin? Allah, Yeryzn alaltt halka; orda meyveler ve
lifli, kabuklu hurmalar var buyurmad m? (Rahman, 10-11) Allah, iki denizi salmtr,
neredeyse karacaklar; fakat aralarnda bir berzah var; birbirine karmazlar; artk
Rabbinizin nimetlerinden hangisini yalanlayabilirsiniz? Her ikisinden de inci ve mercan
kar (Ayn, 19-22) buyurmad m? Allah'n nimetlerini yaplan ilerle, hayr ve hasent
ile sarf etmek, szle zhitlik satmaktan daha sevgilidir Allah'a; gerekten stn ve ulu
Allah, Rabbinin nimetini an, syle buyurmutur (93, Duh, 11) dediler. Rivyette, sm'n
bundan sonra syledii szlerle Hazretin cevab, ayndr. Bundan sonra sm, abay atm,
kuru zhitlikten vazgemitir (Tenkih'ul-Makaal, sm b. Ziyd maddesinde, 11, s.113).
[32]

5. Blm

TARh Hutbeler lk Halfe ZamanI

235

(Hazreti Raslullah sallllahu Aleyhi ve lih vesel-lem'i, gasil ve tehiz srasnda

buyurdular ki:)
Babam anam fed olsun sana; senden bakasnn veftyla kesilmeyecek olan ey,
peygamberlik, din haberleri, gkten gelen hkmler, senin veftnla kesildi-gitti. Bakasndan
ayrlsak tesell bulurduk; senden ayrlaysa tesell yok, bu da umum bir ey. Sabr
emretmeseydin, feryattan men etmeseydin, gz yalarm tkeninceye dek alardm sana;
feryadm kesilmezdi; elemin bitmezdi; gene de bu senin iin az grnrd. Fakat neyleyeyim
ki lme kar durmaya kimsenin gc yok; bunu dnp susuyorum. Babam, anam fed
olsun sana, Rabbinin katnda bizi an; efaat kanadn zerimize ger.
***
5

(Raslullah salllahu aleyhi ve lih vesellem'in, veftndan sonra Abbas ve Eb-Sfyan,

hilfet iin kendisine biat etmek istedikleri zaman buyurdular ki:)
Ey insanlar, fitneler dalgalarn kurtulu gemileriyle an; birbirinizden nefret etme yolunu
yarn, gein; vnmek tacn balarnzdan atn. Kurtulur ancak kanatlanarak uan; yahut
teslim olup esenlie kavuan.
Bir sudur ki kokmu; bir lokmadr ki yiyenin boaznda kalm, kursana oturmu. Vakitsiz,
olmam meyveyi da devirmeye kalkan, bitmeyecek yere tohum ekene benzer. Bir ey
sylesem derler ki: Ba olmaya hrs var, sussam derler ki: lmden korkar. u byk, kk
savatan sonra buna imkn m var? Andolsun Allah'a, Ebu Tlib olu, ocuun anasnn
memesine dkn olmasndan, daha da dkndr lme. Bir de u var: yle gizlenmi bir
bilgiye shibim ki asaydm size, derin mi derin kuyulara sallanm ipler gibi sallanrdnz,
titrerdiniz.[1]

67
(Hazreti Rasl-i Ekrem sallallahu aleyhi ve lihi vesellem'in vefatlarndan sonra
Sakyfe'de olup bitenleri duyunca Ansar ne dedi diye sordular; bizden bir emir olsun,
sizden de bir emir olsun dediler cevabn alnca buyurdular ki:)
Raslullah sallallahu aleyhi ve lihi ve sellemin, iyilerine iyilikte bulunmay, ktlkte
bulunanlarn balamay vasiyet buyurduunu sylemediler mi? (Bu vasiyette ne gibi bir
delil var diye sorulunca da.) Emir olmak hakk onlarda olsayd onlar tavsiye buyurmazd
(dediler, sonra) Kurey ne dedi (diye sordular, Rasl sallallahu aleyhi ve lihi vesellemin
Kurey'ten olduunu, Kurey eceresine mensup bulunduunu syleyerek delil getirdiler
denince buyurdular ki) ecereye delil getirdiler; meyveyi yitirdiler.[2]

202
Seyyidet'n Nis Ftmat'z-Zehr selmullah aley-h'nn defninde Raslullah'a (s.a.a)
hitaplar.
Selm olsun sana beden ve civarna inen, sana pek abuk kavuan kzndan y Reslullah.
Senin seilmi kzndan ayrldmdan dolay sabrm azald, kudretim kalmad y Raslullah.
Ancak senden ayrlmam, senin veftn grmem, ok daha byk bir acyd; ona sabrettikten
sonra buna da sabretmem gerek.
Seni kabrine yatrdm; senin rhun, boynumla gsm arasnda kabzedildi. "Gerekten de
biz Allah'nz ve gerekten de ona kavuacaz". (2, Bakara, 151) Emanetin benden alnd;
bana verdiin, elimden kt. Fakat Allah, beni de senin bulunduun yurda alncaya dek
derdim srp gidecek; gecelerim uykusuz olarak sabah bulacak.
mmetinden ektiklerimizi kzn sana haber verecektir, ona sor; hli ondan haber al. Hem de
bunlar, senden ayrlmz uzamadan, senin anln unutulmadan olup bitti.
Selm olsun ikinize de, selm verip ved eden kiinin selmyla, incinmi, daralm kiinin
selmyla deil. Ayrlp gidersem usancmdan deil; oturur, derdimi sylersem de Allah'n
sabredenlere vaad ettii ecir hakknda kt bir zanna dtmden deil.[3]

217
Allah'm, Kurey'ten hakkm senden istiyorum; onlara kar senden yardm diliyorum.
Raslullah'a olan yaknl-m inkr etiler, elimdeki kab ba aa evirdiler; baka-sndan

fazla lyk olduum ite, hakkm olan mevki'de benimle kavgaya giritiler. Hak alnr da,
verilir de; istersen gamlara batarak dayan; istersen aklanarak l dediler.
Baktm, grdm ki Ehlibeytimden baka ne bir yardmc var bana, ne bir yr ve yver. Onlarn
tehlikeye dmelerini rev grmedim. Gzlerime toz-toprak dolmutu; gzlerimi yumdum;
azmn yrn dertle, elemle yuttum; zehirden ac olan baklarla doranmaktan etin bulunan
bu ie dayandm.
***

3
kkyye hutbesi
Andolsun Allah'a ki filn, onu bir gmlek gibi giyindi; oysa daha iyi bilirdi o, ben hilfete
nispetle deirmen tann mili gibiydim; hilfet benim evremde dnerdi; sel benden akard;
hibir ku, utuum yere uamazd. Hilfetle arama bir perde ektim; onu koltuumdan silkip
attm. Dndm; kesilmi elimle hamle mi edeyim; yoksa bu kapkaranlk krle sabr m
edeyim? Hem de ylesine bir krlk ki ihtiyarlar tamamyla ypratr; ocuu kocaltr; inanan
da Rabbine ulancaya dek bu zulmette zahmet eker.[4]
Grdm ki sabretmek daha doru; sabrettim; ettim ama gzmde diken vard, boazmda
kemik vard; mirsmn yamalandn gryordum. Birincisi, ona falna verip gitti[5] (sonra
A''nn u beytini okudular:)
Bugn deveye binmiim; yolculuk zahmetine dmm;
Cbir'in kardei Hayyanla bulunduum gnle bu gnm kyaslanr m hi?[6]
Ne de alacak ey ki yaarken halkn kendisini brakmasn teklif ederdi; lmnden sonra
yerine brnn gemesini salad.[7] Bu iki kii hilfeti, devenin iki memesi gibi aralarnda
paylatlar. O, hilfeti, dz ve dzgn olmayan orak bir yere att; sz sertti, insan yaralard;
onunla buluup greni incitirdi. Meselelerde phesi oktu; zr getirmesinin says yoktu.
Onunla konuan, arkadalk eden, serke bir deveye binmie benzerdi; burnuna geen yularn
ekse burnu yrtlr, yaralanrd; braksa stndekini helk olma ukuruna gtrr, atard.
Allah'n bekasna andolsun, halk, onun zamannda ne edeceini ard; yoldan kt; renkten
renge boyand; oradan oraya yeldi-durdu.[8] Uzun bir zaman, etin mihnetlere dtm;
sabrettim; derken o da yoluna dzld; halfelii bir toplulua brakt ki ben de bunlarn
biriyim sanld.
Allah'm, sana snrm; ne de danma topluluuydu bu. Onlardan benim hakkmda,
birincisiyle ne vakit bir pheye den oldu ki bu eit kiilere katldm ben? Fakat inerlerken
onlarla indim; uarlarken onlarla utum; inite, yokuta onlarla beraber oldum. lerinden biri,
hasedinden gerekten sapt; br, damad olduundan ona uydu, benden yz evirdi; brleri
de yle iler ettiler ki anmak bile irkin.[9]

Derken kavmin ncs kalkt; hem de bir halde ki iki yan da yelle dolmutu; ii gc,
yediini karacak yerle yiyecei yer arasnda gidip gelmekti. Onunla beraber babasnn
oullar da ie giritiler; Allah maln ilk baharda devenin otlar, ayr-imeni yiyip
smrmesi gibi yediler, smrdler. Sonunda onun da ipi zld; hareketi tezce yaralanp
ldrlmesine sebep oldu, karnnn dolgunluu onu bu hale getirdi; iini tamamlad gitti.[10]
Derken, halkn benim etrfma, srtlann boynundaki kllar gibi mesi kadar beni zen bir
ey olmad; her yldan, birbiri ardnca evreme tler; bir derecede ki kalabalktan
Hasan'la Hseyn, ayaklar altnda kalacakt neredeyse. Koyunlarn ala mesi gibi
evreme topland-lar; bu hengamede elbisem bile yrtlmt.[11]
Ama ii elimle aldktan sonra bir blk, biatten dnd; ahdini bozdu. br blk ok yaydan
frlar gibi frlad, inancndan vazgeti; brleri de itatten kt; sanki onlar, her trl noksan
sfatlardan mnezzeh Allah'n "te hiret yurdu; biz onu, yeryznde ycelik ve
bozgunculuk dilemeyenlere veririz ve sonu, ekinenleridir" buyurduunu duymamlard
(Kasas, 83). Evet, andolsun Allah'a, elbette duydular da, ezberlediler de; fakat dnya,
gzlerine bezenmi bir ekilde grnd, onun bezentisi ho geldi onlara.[12]
Ama unu da bilin ki andolsun tohumu yarana, insan yaratana, bu topluluk, biat iin
toplanmasayd, Allah'n, zlimin doyup zulmetmemesi, mazlmun a kalmamas hakknda
bilginlerden ald ahd- peyman olmasayd hilfet devesinin yularn srtna atardm;
mmetin sonuncusunu, ilkinin ksesiyle suvarr giderdim. Siz de anlamsnzdr ki u
dnynzn deeri, bir dii keinin aksrndan da deersizdir bence.
(Demilerdir ki: hutbelerinde sz, buraya gelince, Irak ili halkndan biri kalkt, Hazrete
bir kt sundu. Hazret kd okumaya daldlar. Okuyup bitince bn-i Abbas, Ey
Mminler Emiri dedi, szne, braktn yerden balasan; Emir'l-Mminin
aleyhisselm buyurdular ki:)
Heyht ey Abbas olu, bu, erkek devenin, esridii zaman azna gelen bir kpkt; geldi,
gene geriye gitti.[13]
***

146
mer zaman
Bil ki bu iin stnl, ne oklukladr, ne azlkla. Bu, Allah'n izhr ettii Allah dinidir; ordu
da O'nun hazrlad, O'nun yardm ettii, O'nun ordusu. Bylece varaca yere varmtr;
doaca gibi domutur.
Biz Allah'n vaadine gvenmekteyiz; Allah da vaadini yerine getirir; ordusuna yardmcdr.
Buyruk shibi, boncuk dizilen ipe benzer; boncuklar o iplie dizilir; onlar, o iplik bir araya
getirir. plik koparsa dzen bozulur, boncuklar dalr-gider; tam olarak asl dizilemezler.

Arap bugn azlksa da slm kuvvetiyle okluktur, birbirini destekleyite, birlikte stndr.
Sen deirmen tann mili ol, sava deirmenini Arap'la dndr; onlar sava ateine sok, sen
savaa girme. nk sen, buradan karsan civardaki Araplar itatten ba ekerler; ardna
attn ey, yneldiin eyden daha nemli olur.
Arap olmayanlar sana baknca, bu derler, Arab'n kk; onu kestiniz sktnz m, esenlie
kavuursunuz. Bu dnce de sana daha fazla saldrmalarna, seni ortadan kaldrmaya
almalarna sebep olur. Onlarn nce gelmelerini istemiyorsun ya, noksan sfatlardan
mnezzeh olan Allah senden ziyade istemez bunu; senin istemediini defetmeye de gc yeter
O'nun. Saylarnn fazla olduunu sylemene gelince: Biz bundan nce, saymzn okluuyla
deil, Allah'n nusratna, yardmna gvenerek savardk.[14]
***

134
(mer Kayser'in bizzat savaa geleceini duyunca, kendisi de harbe katlmay kurmu,
Emir'l-Mmi-nin'le (a.s), bu hususta meverette bulunmutu. Hazret buyurdular ki:)
Allah bu dne mensup olanlarn lkesini korumay, Mslmanlarn ayplarn rtmeyi vaad
etmitir. Mslmanlar azken, kar koyacak gleri yokken, kendilerini savunamazlarken
Allah yardm etmitir onlara; Allah dim diridir, lmden mnezzehtir.
Sen dmana bizzat kar durur, savaa katlrsn, altol-duun takdirde Mslmanlara, o uzak
ehirlerde, o uzak snrlarda snacak bir yer kalmaz; senden sonra snacaklar birisini
bulamazlar. Sava grm, tecrbeli, yiit birini kumandan tayin et, gnder. O'nun maiyetine
de bellara sabreden, savan etinliklerine dayanan, t tutan erler ver. Allah stederse,
dilein meydana gelir; ama aksi bir ey olursa o vakit sen, Mslmanlarn sna, gvenci
olursun.

139
Osman zaman
MER'N, HLFET N KURDUU URADAK SZLER:
Benden nce hibir kimse hak arsna komad; yaknln gerektirdii eye uymad; kerem
yznden ona yardma varmad. Artk szm duyun, dediimi belleyin. Grrsnz bu i
(hilfet) iin kllar ekilecektir; ahitlere hynet edilecektir; sonunda da bir ksmnz,
sapklarn imm, bilgisiz kiilerin taraftr olacaksnz.
***

74
Osman'a biate karar verilecei zamanki szleri:
Mutlaka siz de bilirsiniz ki benim onda (hilafette) benden bakasndan daha fazla hakkm var;
ama andolsun Allah'a ki ben, Mslmanlarn ilerini dzene sokmak iin onu teslm ederim ve
bu ite, ancak bana cevredilmi olur, bunu yaparken de ecrini dileyerek, stnln isteyerek
yaparm; sizin, dnynn ssn-psn, zentisini-bezentisini istemenizdense ekinirim.
***
164

Halk, Osman aleyhine toplanp onu, Hazreti Emir'e ikayet edince Hazret, Osmn'n
yanna varp ona buyurdu ki:
Halk arkamda, beni, seninle aralarndan sefir olarak sana gnderdiler. Andolsun Allah'a ki
sana ne diyeyim, ne syleyeyim, bilemiyorum. Bir ey bilmiyorum ki sen onu bilmeyesin; bir
yol yok ki sana gstermeye kalkaym da sen onu tanmayasn; sen de bizim bildiklerimizi
biliyorsun. Bir eyde, senden ileri gemi deiliz ki onu sana haber verelim; bir eyi gizlice
haber alm deiliz ki onu sana tebli edelim. Bizim grdmz gibi sen de grdn; bizim
duyduumuz gibi sen de duydun; bizim sohbet ettiimiz gibi sen de, Allah'n salt O'na ve
soyuna olsun, Raslullah'la sohbet ettin. Eb-Kuhfe oluyla Hattbolu, senden daha doru
harekete, senden daha lyk deillerdir; sen, yaknlk bakmndan Rasulullah'a, Allah'n salt
O'na ve soyuna, daha yaknsn; onlar, ona dmt olmadlar; sense bu erefi elde ettin.[15]
Allah iin, Allah iin canna ac. nk sen, andolsun Allah'a, krlkten gz amyorsun,
bilgisizlikten dnp bilgiye gelmiyorsun, oysa doru yolu grmedesin de, adaleti bilmedesin
de. Yollar ak elbet; din hkmleri de ayakta durmada. Bil ki Allah katnda, Allah kullarnn

en stn, adalet sahibi imamdr; doru yolu bulmutur o, doru yolu gsterir. Mlm olan
yolu yordam ayakta tutar; bilinmeyen bidati ldrr-gider. Yollar-yordamlar apaydndr,
onlarn almetleri var. Bidatler de apaktr, onlarn da almetleri var. Allah katnda insanlarn
en kts de zulmeden imamdr; yol saptr, halk da onunla yoldan sapar; uyulan yoluyordam ldrr, yok eder; braklm bidati diriltirdiker.
Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, ben Raslullah'tan duydum, buyurdu ki: Kymet gn
zulmeden imam, yle bir halde getirilir ki yannda ne bir yardmc vardr ona, ne bir zr
dileyen; cehenneme atlr; orada deirmen dner gibi dner; sonra da cehennemin ta dibine
balanr.
Allah iin olsun, bu mmetin ldrlecek imm olma. nk bu mmet iinde bir imam
ldrlr ki onun yznden kymete kadar sava srer-gider, mmete, iler pheli grnr;
aralarnda fitne dalr, oalr, artk mmet ne hakk grr, ne batl; ikisini de ayrt edemez
olur; o fitneler iinde dalgalanp durur halk; bocalayp durur denmitir.
Yan-ban aldktan , mrn sona geldikten sonra Mervan'n istedii yere srp gtrd
bir mal haline gelme.
(Osman, bu szler zerine, halkla gr, onlarn ikyet ettikleri eyleri men etmem iin
bana bir mddet versinler dedi. Hazreti Emir (a.s), buyurdular ki:)
Medine'de olan zulmler iin mhlet istemeye hcet yok; fakat etrafta bulunanlarn haberi
sana ulancaya dek mhlet isteyeyim. [16]
135

Osman'la aralarnda bir az kavgas olmu, Mugyre b. Ahnes, Osman'a, sen onun iini
bana brak demiti. Hazret ona buyurdular ki:
Ey lnetlenmi, hayrsz, kksz, dalsz kiinin olu, ey kendinden de hayr gelmez, soyu da
kesilir, remez kiinin olu, benim iimi sen mi bitireceksin? Allah'a andolsun ki Allah,
yardmcs sen olan stn etmez; senin kaldrdn kiiyi ayakta tutmaz. Ykl git yanmzdan
Allah seni ra etsin; dilediin yere git; elinden geleni ardna koyma; dilediin ktl
yapmaktan geri kalrsan Allah seni sa komasn.[17]
***

130
Osman, Ebzer'i (r.a) Rebeze'ye srd zaman, onu uurlarken buyurmulardr ki:
Ey Ebuzer, sen Allah iin fkelendin, bu yzden onun ltfn umansn. Toplum, dnyalar
iin senden korktu; sense dininden dolay onlardan korktun. Senden korktuklar eyi brak
ellerine; korktuun eyi al onlardan. Onlara men ettiin eye ne de dkndr onlar. Seni men
ettikleri eyeyse hi mi hi meylin yoktur senin. Pek yaknda bilir, anlarsn, kim kr etmi,
kim daha ziyade hasede dm.
Gkler, yerler bir kula kapansa, fakat o kul, noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah'tan
korkuyor, ekiniyorsa Allah ona bir kurtulu, bir hals olu yolu aar; kurtarr onu (65,
Talaak, 1).
Seninle ancak hak e-dost olur; senden ancak batl kaar. Onlarn dnyasn sevseydin seni
severlerdi onlar; onlarn dnyasndan kendine bir pay ayrsaydn emin olurlar, sana aman
verirlerdi onlar.[18]

240
Osman, kuatld srada Abdullah b. Abbas' Hazrete gndermi, halka adn
unutturmak, hilfet hususunda onu anmamalarn salamak iin nesi varsa alp Yenbu'a
gitmesini istemiti; bundan nce de bu eit dileklerde bulunmutu. Hazret buyurdular
ki:
Ey Abbas olu, Osman beni, tarlay sulamak iin su tayan deveye benzetmek istiyor;
gideyim, geleyim. Git diye haber yolluyor; sonra haber geliyor, gel diyor; imdi de gene git
diye haber salyor. Andolsun Allah'a ki aleyhine kalkanlar, sulu olacamdan korkacak bir
dereceye dek yattrdm.[19]

92
Kendi zamanlar
Hilfetleri, Cemel sava ve Cemel'den sonra Osman'dan sonra kendilerine biat edilmek
istenildii zaman buyurdular ki:
Beni brakn da benden bakasn arayn, bulun; nk bir ie ynelmiiz ki trl-trl yn
var; eit-eit rengi var. Gnller bu ite bir kararda duramaz; akllar bu ii yklenip
dayanamaz. Tanyerini boydan boya, dolayl kara bulut kaplam; apaydn yol grnmez
olmu.

Bilin ki istediinizi kabl edersem, daha iyi bildiime uyar giderim ben,[20] ne syleyenin
szne aldr ederim, ne ayplayann szne kulak asarm. Ama beni brakrsanz, sizin
biriniz gibi olurum da umarm ki iinize kimi getirir, kendinize kimi buyruk sahibi yaparsanz,
buyruu sizden daha fazla dinlerim, emrine sizden fazla uyarm. Benim size vezr olmam,
sizin iin, emir olmamdan daha hayrldr.[21]

15
(Kendilerine biat edildikten iki gn sonra Osman'n mukataa yoluyla verdii arziyi,
Allah'n malndan verdii mallar alp beytlmle vereceim; nk kde-mi olan hak
hibir eyle batl olmaz buyurmular ve demilerdi ki:)
Andolsun Allah'a ki, onlarn gelirleri yznden evlendikleri kadnlardan, satn aldklar
cariyelerden, temellk ettikleri arzden ne bulursam, alp beytlmle geri vereceim; nk
adalette genilik vardr. Adaletle i grmekten ciz olan, cevirle i grmede daha da ciz olur.
[22]

***
126
Halka msv olarak pay letirildii, eref shiplerinin st tutulmad hakknda sz
edilince buyurmulardr ki:
Kendilerine buyruk yrtmeye memr olduum topluma cef etmek iin yardm m
isteyeyim, bunu mu emrediyorsunuz bana? Andosun Allah'a dnya, masallara dalp hikyeler
syledike, yldz, gkte yldz izledike bu ie yaklamam bile. Bu mal benim olsayd, gene
de halka eit olarak pay ederdim ; oysa ki, Allah'n mal.
(Sonra buyurdular ki:) unu bilin ki mal, hakk olmayana vermek israfta haddi amaktr.[23]
Bu da shibini dnyada yceltir, fakat hirette alaltr; halk arasnda onu yksek bir mevkie
karr; fakat Allah katnda hor-hakir eder. Hibir kii yoktur ki maln, hak etmeyen adama,
lyk olmayan kiiye versin de Allah, o mal shibine, o mal veren kiiye kar kran
duygusunu harm etmesin; o mala Ship olanlar, sevgilerini, ondan bakasna vermesinler,
ondan bakasn sevmesinler.
***

232

Hilfetlerinin ilk gnlerinde Abdullah b. Zem'a[24] gelmi, mal istemiti; Hazret

buyurdular ki:

Bu mal, ne senin, ne benim; Mslmanlar iin ganimetlerden saklanm bir mal. Onlar
kllaryla bunu elde ettiler. Savata onlarla bulundun, onlarla beraber savatysan, onlarn
pay kadar senin de payn var bu malda; yok, eer onlarla beraber savamadysan, onlarn,
elleriyle derip devir-dikleri ey bakalarnn azlarna nasip olmaz.
***
30

(Osman'n lmne sebep olduu sylenince buyurmulardr ki:)

Emretseydim elbette katil olurdum; yok nehyetseydim elbette yardm etmi bulunurdum.
Yalnz ona kim yardm ettiyse diyemez ki, yle bir kii onu alt etti ki ben ondan hayrlym;
onu alt eden de diyemez ki ona, benden hayrl olan yardm etti.[25] Ben onun hakknda, iki
tarafa da uyan bir sz syleyeyim size: O, kendi reyiyle hareket etti; iyi etmedi. Siz de onun
hakknda sabrsz davrandnz; iyi etmediniz. Kendi reyiyle hareket edenin hkm de Allah'a
ait, sabrszlkta bulunann da.
***

22

(Ayn
Duyun, bilin ki eytan, zulm, cevri yurtlarna sokmak, batl, olasya oaltmak iin
taraftarlarn sald; ordusunu her yandan derledi, toplad. Andolsun Allah'a ki benden bir
ktlk grmediler; ama onlarla aramdaki ie dir de doru, insafl bir sz etmediler.
Gerekten de onlar, terk ettikleri bir hakk istemedeler; dktkleri bir kan dilemedeler. O
kann dklmesinde onlarla ortak olmusam, kendilerinin de onda paylar var; yok, eer o
kan onlar dkt-lerse, benden deil, kendilerinden istemeleri geree uyar; hakkmdaki en
byk delilleri, kendi aleyhlerinedir. St kesilmi anadan st emmek istiyorlar; ldrlm
bidati diriltiyorlar.[26]
A onmadk kiiler, aran kim, niye geleceim ben? Onlarn aleyhindeki Allah'n deliline,
onlar mil olan bilgisine razym ben. Ba ekerler, kabl etmezlerse klcn keskin yzn
eviririm onlara; bu da yeter batl gidermek iin, hakka yardm etmek iin. Ne de alacak
ey ceng iin bana haber yollamalar, savaa hazrlanmam sylemeleri. A analar yaslarna
batascalar, imdiye dek kim korkuttu cenkle beni, kim rktt savatan beni? Gerekten de
Rabbime iyiden iyiye inanmm ben; dnimde de hi phem yok.
***

152
Osman'n lmnden ve kendilerine biat edildikten sonra okuduklar hutbe:
Hamd Allah'a ki yarattklarn, varlna delil etmi, yarattklarnn sonradan yaratlm
olmalaryla ezel bulunduunu, yaratklarnn birbirlerine benzeyiiyle benzeri olmadn
bildirmitir. Yapanla yaplann, snrlayanla snrlanann, yetitirip gelitirenle yetiip gelienin
ayrl yzenden de onu duygular idrk edemez; kudretini rtmeye alanlar, rtemez.
Birdir, saydaki rakamla deil. Yaratcdr, hareketle, alp yorulmakla deil. Duyandr, letle
deil, Her yerde hzrdr, meknla deil. Her eyden mnezzehtir, uzak olarak deil.
Grnendir, fakat gzle grnmez. Gizlidir, fakat letfetinden deil. Her eyden stn
olmakla her eyden mnezzehtir, fakat kahr her eye mildir. Her eyden ayrdr, fakat her
ey ona kar eilmitir, her eyin onadr dn. Kim onu ver, vasfa kalkarsa snrlam
olur; snrlayan, onu sayya sokmu olur; sayya sokan, onun ezel olduunu inkr etmi olur.
Nasldr diyen onu vasfa kalkmtr; nerededir diyen onu meknda sanmtr. Bilicidir,
bilendir, bilinen yokken bile. Yetitirip gelitirendir, yetiip gelien yokken bile. Gc yettii
yokken bile.
(Ayn Hutbeden:)
Gerekten de bir yldz dodu; bir parlt belirdi; bir itir meydana kt; bir eridir, doruldu.
Allah bir toplumun yerine baka bir toplumu getirdi; bir gnn yerine baka bir gn belirdi.
Susuzlar, ktla denler nasl o ktln gemesini, yamurun yamasn beklerlerse biz de
zamann gemesini bekleyelim.
Gerekten de imamlar, halkna hkm yrten Allah kullardr; kullarna, onun adna
hkmedenleridir. Cennete onlar bilen ve onlar tarafndan bilinen girer ancak; cehenneme de
onlar inkr eden ve onlar tarafndan inkr edilen atlr ancak.
Gerekten de Allah size slm' verdi; Mslmanlkla sizi artmak diledi. slm bir addr ki
esenlii bildirir; btn ycelikleri toplar. Allah sizi doru yoluna seti; bilinen bilgiye,
bilinmeyen hkme ait hccetlerini bildirdi. Onun esiz iyilikleri yok olup bitmez, alacak
gzellikleri tkenip yitmez. Ondadr bahar yamurlarnn ltuflar, ondadr karanlklarn
klar. Hayrlar, ancak onun anahtarlaryla alabilir; karanlklar ancak onun klaryla
aydnlanabilir. Men edilecek eyleri men etmitir o; faydalanlacak yerleri amtr o. Ondadr
if bulacak kiinin ifs; ondadr baa varacak ii baarann baars, eds.
(Ayn hutbeden:)
syan eden, Allah'tan bir mhlettir, bulur, bir mddet gaflet ehliyle dp kalkar, bir zaman
sulularla sabahlar; ama ne varaca yere gtrecek yolu vardr onun, ne dilediine
ulatracak klavuzu. Bu eit kiilere sonunda yaptklarnn karl gsterilir; gzlerinden
gaflet perdeleri kaldrlr; ardlarna attklar nlerine gelir; nlerine aldklar ardlarnda
kaybolur gider. stediklerini elde edileri, bir fayda vermez onlara; dilediklerine erimeleri bir
kr salamaz onlara, ben, sizi de, kendimi de bu derekeye dmekten sakndrmadaym.
Herkes kendisine faydal ie koyulsun; nk gren, o kiidir ki duyar, dnr; bakar, grr;
ibretlerden faydalanr; sonra da apak olan doru yola, aalk ve zarar veren yerlere
dmeden, sapkla sapmadan girer.

Doru yoldan sapanlara, sz deitirenlere, gerekten korkanlara, bu yaptklar ey, bu

sapklk, bu azgnlk fayda vermez; yardm etmez.
Ey duyup iiten, sarholuundan ayl, gafletinden uyanmaya bak; u acele ediini yavalat,
biraz brak. Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, mmi Peygamber'in dilinden sana gelen
O'nun diliyle sylenen, kalmasna imkn olmayan, olaca muhakkak bulunan eyleri bir
dn. O hkmlere kar durana, kar durmaya bak; onu, raz olduu eye brak.
vnmeni terk et, ululanman at; kabrini an. Varacan yer orasdr; ne yaparsan onu
bulursun; ne ekersen onu biersin; bu gn neyi hazrladnsa yarn onu elde edersin. Adm
atacan yeri hazrla, yarnki azn bugnden tedarik et. Sakn sakn ey duyup iiten, al
al ey gaflete den; "Hibir ey, her eyden haberdr olan gibi haber veremez
sana."(35, Ftr, 14).
Allah'n hkm ve hikmetiyle dolu kitabnda sevap vereceini, azp edeceini, raz olacan,
gazaba uratacan bildirdii kesin hkmlerdendir ki insan, bu huylarla huylanm olsa da
tvbe etmeden Rabbine ulasa, istedii kadar alsn, didinsin, ilerini ihlsla grmeye
urasn, ona hibir ey fayda vermez. O huylar da, kullukta Allah'a hibir eyi, hibir varl
ortak etmek, yahut birisini ldrmekle fkesini yenmek, yahut birinin yaptn sylemek,
(Yapmad eyleri sylemek), yahut murdna elde etmek iin dininde bir bidat meydana
getirmek, yahut insanlara kar iki yzl grnmek, yahut da onlar arasnda iki dilli olarak
hareket etmektir.
Akln bana topla da bu szleri duy; nk rnek, onun benzerine dellet eder. Hayvanlarn
ileri-gleri karnlarn doyurmaya uramaktr; yrtc canavarlarn ileri-gleri,
kendilerinden bakalarna dmanlkta bulunmaktr; kadnlarn kayglar, dertleri, dny
ziynetiyle bezenmek, dnyda bozgunculuk etmektir. nananlarsa kendilerini aa, yokyoksul grenlerdir; inananlarsa t verenlerdir; inananlarsa korkanlardr.
***
54
Kendilerine biat edilirken halkn hli hakknda buyurdular ki:
Ayaklarnn balar zlm, obanlar tarafndan ba bo braklm susuz develerin su
banda biriktikleri gibi biriktiler; yanlarn birbirlerine srterek saldrdlar; ylesine ki beni
ldrecekler, yahut da bzs bzsn gzmn nnde ldrecek sandm. Bu iin nn
ardn evirdim, evirdim; dikkat edip baktm; uykularm dald gitti. Sonunda da onlarla
savamak, yahut da Muhammed sallallahu aleyhi ve lih vesselem'e gelenleri inkr etmek
gerekti. Savaa katlanmak azba katlanmaktan daha ehven grnd bana; dnya lmleri
hiret lmlerinden daha ye geldi bana.[27]
***
168
Biatten sonra Osman' ldrenlerin cezlandrlmasn isteyenlere buyurdular ki:

Kardeler, sizin bildiklerinizi ben bilmiyor deilim; fakat bu ii yapan toplum son derece
kuvvetli; onlar bize hkmetmede; biz onlara hkmedemiyoruz; ne kuvvetim var ki? Bunlar bir
toplum ki cotular, kprdler, kullarnz da onlarla beraber cotular, kprdler; lde
oturanlarnz da onlarla katldlar; onlar da sizin aranzda; dilediklerini teklif ediyorlar size.
Dilediiniz bir eyi yapmaya kendinizde bir g-kuvvet gryor musunuz? Bu i, gerekten
de Chiliyye ilerinden biri. Bu toplumun yardmclar var. nsanlar, bu i iin harekete
getirildi mi, birka ble ayrlmada: Bir bl sizin grdnz grmede, br bl
grmediinizi grmede; dier blyse ne onu grmede, ne bunu grmede.
nsanlar kendine gelinceye, yatncaya, hak-hukuk kolaylkla alnncaya dek sabredin. Bana
uyun, ne yapaca-ma bakn; kuvveti zayflatacak, kudretli giderecek ii gevetip
aalatracak bir ie kalkmayn. Yaknda bu ii, oluruna giderek bir hale-yola koyacam;
baa bir are bulamazsam, artk son il, yaray dalamaktr.
***
136
mer, Ebubekir'e biat bir ayak, bir oldu-bittiydi Allah Mslmanlar korudu, bir daha
yle bir eyi yapan ldrn demiti; Emir (a.s), bunu hatrlatarak buyurdular ki:
Bana biatiniz, bir ayak srmesi, bir oldu-bitti deildir.[28] Benim iimle sizin iiniz bir olamaz.
Ben sizin itatinizi Allah iin istemekteyim; sizse benim size uymam, nefisleriniz iin
istemektesiniz. Ey insanlar, nefislerinizin ramine bana itat edin, bu itatle bana yardmda
bulunun da Allah yolunda mazlmun hakkn zlimden alaym; devenin burnuna taklan halka
gibi zlimin burnuna halka takaym, ona gem vuraym da istemese bile zorla gerek olarak su
iilecek yere ekeyim onu.
***

16
Hilfetlerinin ilk zamanlarndaki bir Hutbeleri:
Haberiniz olsun ki ben szmn eriyim; sylediim sz yerine getiririm. nmzdeki
bellardan ibret alan kiiyi, saknmak, ekinmek, pheli eylere uramaktan alkoyar. Bilin ki
belnz gene dnd dolat; gelip att. Tpk Allah'n, Peygamber'ini gnderdii gn gibi;
Allah'n salt O'na ve soyuna. O'nu gerek olarak gnderene andolsun ki snanma kalburunda
alt-st olacaksnz; kaynayan kazandaki yemek gibi kepeyle ayrlacaksnz; birbirinizden
kopacaksnz; sonunda en aanz, en yce makama aacak; en yceniz, en aaya alalacak.
Herkesi geenler, ileri gidenler, geri kalacaklar; geri kalmlar ilerleyecekler, ne geecekler.
Andolsun Allah'a ki hibir sz gizlemedim; hibir vakit yalan sylemedim; gerekten de bu
duraktan haber verilmiti bana; bugn biliyordum ben. Bilin ki hatlar, sular, serke, azgn
atlara benzerler; o hatlar, o sular ileyenlerdir, onlara binenler. Gemlerinden boanrlar,
stlerindekilerle atee atlrlar.

Bilin ki pheli eylerden ekinmek, shiplerine rm olan develere benzer, ekinenler de

onlara binenlere; binenlerin ellerindedir yularlar, onlar cennete gtrr giderler.
Hak var, batl var; ikisinin de ehli var. Batl oalrsa almaz; eskiden de vard; ilenir
giderdi. Hak azalsa bile oalmas umulur, fakat zayflarsa kuvvetlenmesi zor olur.
(Gene bu Hutbeden:)
Cennetle Cehennem nnde olan kii bir itir eder, oyalanr gider, bir ksm halk tez olur,
alr abalar, kurtulur. Bir ksm ar davranr, yava gider, kurtulmay umar, ister. Bir
ksmysa sulara er, ba aa atee der. Sa ve sol, azgnlk yollardr, ana cadde ortadan
giden yoldur. O yoldadr elimizde bulunan Kitap, o yoldadr Peygamberlik eserleri.[29] O yol,
snnetle varr giderir; yol, hayrl bir sonuca erer.
Dvya girien helk olur; iftir eden mahrum kalr. Hakka yz tutan, bilgisizler katnda lr
gider. Kendi kaderini, derecesini bilmemek, bilgisizlik olarak adama yeter. ekinme
yznden hibir soyun-boyun kk kurumaz; oraya ekin eken toplumun ekini susuz kalmaz.
Evlerinize kapann; aranz uzlatrn; tvbe gibi nimet var nnzde. Hamdeden, ancak
Rabbine hamdeder; kna-yansa ancak kendisini knar.
***

178
Gene hilfetlerinin ilk alarndaki bir hutbeleri:
Onu hibir i, baak bir iten alkoymaz; hibir zaman, onu hlden hle drmez; hibir
mekn onu kavrayamaz. Yamur katrelerinin, gkteki yldzlarn, yelin savurduu tozlarn
saylar bile ondan gizli kalmaz; dz ve sert tan stnde yryen karncann yryn
bilir; karanlk gecede, kck karncann dinlendiini grr. Aalardan den yapraklar,
bilgisi kavrar; gzlerin gizli bakn grr, duyar.[30]
ehdet ederim ki Allah'tan baka yoktur tapacak, ona eit bir varlk tanmakszn, onda phe
etmeksizin, dinini inkr eylemeksizin, her varl yaratann o olduunu inkra sapmakszn;
niyeti gerek olan, z tertemiz bulunan, yakini ihls zere, tartlara ar kiinin ahadetiyle.
Ve ehdet ederim ki Muhammed onun kuludur, halkndan setii, bildirdii gerekleri
anlatmak iin ihtiyr ettii, en yce keremlerine, ltuflarna mazhar kld, en byk ve
deerli elilikleri iin stf eyledii peygamberidir; onunla hidyet almetlerini aklamtr;
ei-rnei olmayan krl onunla am, gidermitir.
Ey insanlar, gerekten de dny, ona mit balayanlar, ona gvenip dayananlar aldatr; onu
kendisine mal etmek, bakalarna vermemek isteyenleri dertlere uratr; ona st olmak
isteyenleri alt eder. Andolsun Allah'a ki nimetle ho bir halde yaayanlarn nimeti, yaptklar
sular yznden geer gider; nk Allah, kullarna zulmedici deildir.[31] nsanlar, onlara
bellar gelip att, ellerindeki nimetler zevl bulduu zaman rablerine, zleri doru olarak
snsalar, ellerinden yiten nimeti verirdi onlara; uradklar bozgunluu dzene sokard.
Ben sizin hdayetten mahrum bir devreye dmenizden korkmadaym; yle iler gelip geti ki
siz, o ilerde benden bakalarna, ben de vlmeyecek kiilere meylettiniz. Ama ellerinizden
kan, tekrar sizlere verilirse kutlu kiilersiniz siz; bense ancak bu ile almadaym;
dilersem, Allah geeni de balad derim hani.[32]
167
Hilfetlerinin ilk zamanlarndaki hutbelerinden
Gerekten de Allah doru yolu gsteren kitab indirdi; onda hayr, erri bildirdi. Hayr yolunu
tutun, hidyete erin; er ynnden sapn, orta yoldan gidin.
Farzlar yerine getirin; onlar ed edin ki, o yzden Allah sizi cennete sevk etsin. Allah harm
harm etti; bilinmez deil bunlar. Helli hell etti, knanmaz onlar. Mslman'n hrmetini
btn hrmetlerden stn etti; Mslmanlarn haklarn, yerli yerinde, ihls ve tevhid ile
kuvvetlendirdi. Mslmanlarn haklarn, yerli yerinde, ihls ve tevhid ile kuvvetlendirdi.
Mslman, o kiidir ki Mslmanlar, onun dilinden, elinden esenlikte olsunlar, meer ki bir
hak dolaysyla ona cez gereksin. Vcip bir ey olmadka Mslman' incitmek hell
deildir.[33]

Herkese gelip atacak ve birer birer hepinize gelecek olan eye hazrlann ki o da lmdr.
nsanlar, lm nnzdedir, kyametse ardnzda sizi hirete doru srp durmadadr. Tez
olun da kervana eriin; nk nce gideniniz, sonda kalan beklemektedir.
Kullar, eherleri hususunda Allah'tan ekinin; nk yerlerden ve hayvanlardan bile
sorumlusunuz: Allah'a itat edin, ona isyan etmeyin; hayr grdnz m onu kabl edin, erri
grdnz m yz evirin ondan.[34]
***
7
Kendilerine muhlefette bulunanlar hakknda buyurdular ki:
lerini baarmak iin eytana bavurdular; onunla i baardlar. eytan da ortak edindi
kendisine onlar; eytanla erk oldular. Gnllerine kurulup oturdu eytan; yumurtasn
koydu, civciv kard; kucaklarnda yetitirdi, besledi, bytt yavrularn; onlarn gzleriyle
bakt, grd; dilleriyle syledi, dedi. Onlar srtrd, kaydrd; ktlklerini bezedi, gzel
gsterdi onlara, onlar ktlklere sevk etti, uydurdu. eytann hkm altna girenin, onunla
erk olann iidir bu; batl sz onun diliyle syler eytan.
***
6
Talha ve Zbeyr'le savamasn syleyenlere buyurmulardr ki:
Andolsun Allah'a ki srtlana benzemem ben, onun gibi uykuya dalmam ben. Srtlan, ta
vurulduka uyuklar; bu vuru uzadka uykuya dalar, sonunda da onu avlamak isteyen ona
ular; gzetleyen onu aldatr.[35]
Ben hakka yz tutanlara yardm iin ondan yz evirenlere, benim szlerimi duyduklar halde
itat etmeyip isyan edenlere, leceim gne dek yrr de yrrm; vurur da vururum.
Andolsun Allah'a ki Allah, Peygamberini, sallallahu aleyhi ve lih, katna ald zamandan
bugne, halkn bana biat ettikleri na kadar, benim iin hazrlanm olan, bana ait bulunan
hakkmdan zten mahrum olmutum; onu elde etmekten men edilmitim.
***
205
Talha ve Zbeyr, biatten sonra kendileriyle meverette bulunmadn, yardmlarn
dilemediini syledikleri zaman buyurmulardr ki:
Az ho grmediniz, ou elde etmediniz. Syleyin bana, hangi ey hakknzd onu size
vermedim, yahut hangi eyi size vermedim de kendime alkoydum? Yahut hangi hak iin

Mslmanlardan biri bana ba vurdu da onu yerine getirmekten ciz kaldm; bilmedim; yahut
da yanl bir hkm verdim?
Andolsun Allah'a ki halifelie rabetim yoktu; buyruk yrtmeye ihtiycm yoktu; siz beni bu
ie ardnz; siz onu bana yklediniz. Bu i bana verilince de Allah'n Kitbna uydum, bize
ne emretmise onu hkmettim; ona tbi' oldum; Peygamberin bize snnet olarak braktna
iktid ettim. Bu hususta ne sizin reyinize kapldm, ne ba-kalarnn dileklerine. Bir hkmde
bilgisizlie dmedim; byle bir ey olsayd sizden de yz evirmezdim, bakala-rndan da.
Herkese eit veriime, kimseyi kimseden stn saymayma gelince; Bu, kendi reyimle,
kendi hkmmle yaptm bir i, kendi dileime uyup verdiim bir hkm deil ki. Ben de,
siz de, Allah'n salt ona ve soyuna olsun, Raslullah'n verdii hkme uyuyoruz;
Raslullah'n verdii bir hkmdr, eratn hkmdr ki artk tamamlanmtr; deimesi
mmkn deil. Allah'n verdii hkmde de size ihtiyacm olamaz. Bu hususta vAllahi ne
benim, ne de sizin bir takdiriniz olabilir; Allah'n emrine kar sizin hatrnz ele almaya
kalkamam; buna ne benim gcm yeter, ne de siz raz olursunuz. Allah bizim de
gnllerimizi geree raz etsin, sizin de gnllerinizi; bize de sabr ilhm etsin, siz de.
(Sonra buyurdular ki):
Allah rahmet etsin o kiiye hakk grr, ona yardm eder; cevri grr, onu reddeder;
cevredene, zulmedene kar da hakka yardmc olur.[36]
8

Zbeyr iin syledikleri:

Sanyor ki eliyle biat etti, gnlyle etmedi. Oysa ki biat ettiini ikrr etmekte, kalbiyle
etmediini syleyip yaptn inkr eylemekte. Peki, yleyse ya buna dir bir hccet gstersin,
tank getirsin; yahut da kt, bozduu biate gene dnsn.
***
9
Cemel savandan nce kendilerini tehdit edenler iin syledikleri:
Grlediler, aktlar; bu ikisiyle beraber gene de korkuyla kalakaldlar. Bizse grlemeyiz
akmadan; akmayz yamadan.
***
31

Cemel savandan nce itaate davet iin Zbeyr'e Abdullah b. Abbas' gnderirlerken
buyurdular ki:
Tahla'yla buluma; buluursan grrsn ki o, boynuzuyla ssmeye hazrlanm bir boadr
sanki; serke bir binee binmi; bana bu binek rm olmu diyor. Sen Zbeyr'le bulu, gr.
nk o, yaratl bakmndan daha yumuaktr. De ki: Halann olu[37] diyor ki: Beni Hicaz'da
tandn, Irak'ta inkr ettin. Ne i yz gsterdi, ne grdn ki bu ii ettin?
***
137
Cemel'den nce Talha ve Zbeyr hakknda
Vallahi benden sdr olan bir ktlk yznden inkr etmezler beni; benimle aralarnda olup
biten bir hakszlk yznden de terk eylemediler beni. Onlar kendilerinin terk ettikleri hakk
dilemekteler; kendi dktkleri kan istemekteler. O kanda, onlarla ortaksam, onlarn da pay
var o kanda. O kan benden nce onlar istemeye kalkyorlarsa o kann sorumluluu asl
onlardr. Onlarn adalete uygun olarak ilk yapmadklar i, kendi aleyhlerine hkmetmeleri
olabilir. Benim grm yerindedir, gerektir; ne pheye dtm; ne pheye drldm.
Ne kimse benim hakkmda pheye debilir; ne ben kimseden phelenirim. Onlar, ancak
isyan eden bir blktr ki o blkte kin vardr, haset vardr; tuttuklar yol pheli yoldur,
kapkaranlktr.
Oysa ki i apaktr; sapklk meydandadr; bu hususta sylenecek sz de kalmamtr. Allah'a
andolsun, savata onlarn kanlaryla bir havuz dolduracam ki, buna gcm de yeter; o
havuzdan ne bir susuz su iip kanabilir, ne bir kimse o havuzdan tozsuz-topraksz bir yudum
su elde edebilir.
(Ayn hutbeden):
Doum n gelmi kadnlarn ocuklarn beklemeleri gibi bama tnz de biat diye
bartnz. Ben elimi yumup ektike siz tuttunuz, atnz. Elim, sizinle savaa giriti det
siz onu ekip durdunuz.
Allah'n, bu iki kii, yaknlk balarn kestiler; bana zulmettiler; biatimi inkr ettiler; halk
aleyhime kkrttlar. Baladklarn sen z; dmlediklerini sen gevet; umduklar,
yaptklar eydeki ktl sen gster onlara. Savatan nce tvbe etmelerini bekledim;
nimeti hor grdler, esenlii teptiler.
***

174
Talha hakkndaki szler:
Bir kiiyim ben ki, kimse beni savala korkutamamtr, vurula rktememitir. Ben
Rabbimin bana vaad ettii yardm beklemekteyim. Andolsun Allah'a ki O, Osman'n kann,
korkusundan istemeye giriti; nk Osman'n kann dkenlerden sanlanlardand O[38].
Toplumun iinde Osman'n aleyhinde bulunanlar arasnda ondan daha ileri giden yoktu. Onun
iin ii yanltmak, halk pheye drmek iin bu ie kalkt. Vallahi Osman hakknda u
eyden baka bir ey yapmaya hi kimse iin imkn kalmamt:
Osman zlimse, ki o, byle sanyordu; onunla savaanlara katlmak, onlara yardm etmek
gerekti; yahut ona yardm edenlerden ayrlmak, onlar kendi hallerine brakmak icb ederdi.
Yok, eer mazlumsa ona saldranlar men etmek, Osman'n mzr olduunu ispt eylemek
gerekirdi. Bu da deil de zlim, yahut mazlum olduunda phe ediliyorsa bir kenara
ekilmek, bir eye karmamak, halk onunla babaa brakmak lzm gelirdi. Oysa bu
eyden hibirini yapmad; bir ie giriti ki yolu-yordam bilinmez, yaptna dir bir zr de
kabl edilmez.
***

218
Cemel savandan nce Basra'ya gidenler hakknda
Elimde, hkmmde olan Mslmanlarn beytlmline, onun memurlarna, hepsi de bana itat
eden, bana biat etmi bulunan ehir halkna musallat oldular. Onlarn birliini bozdular,
topluluklarn dattlar. iam'a saldrdlar; bir bln zulmle, hyanetle ldrdler; bir
bl, kllarna kar durdu, onlarla dvt; onlar da gereklikle Allah'a ulatlar.
***
Cemel sava iin Basra'ya giderlerken
Gerekten de Allah, emreden Kitapla, ayakta duran bir emirle halk doru yola gtren
Peygamber'i gnderdi; bunlara, ancak hidyete uymayan kar durur; bunlardan yz eviren,
helk olur ancak. Din emirlerine benzetilen, fakat sonradan meydana konan eylerse, Allah'n
koruduu kiiden bakalarn helk eden eylerdir muhakkak. Allah'n kudretinde sizin
ileriniz iin sutan kurtulu vardr; usanmadan, knanmadan; gle deil, dileyerek ona itat
edin. Bu itatte bulunmazsanz Allah, sizden slm kuvvetini alr, bunu sizden bakalarna
verir; sonra da bu kudret bir daha sze dnmez.
Bunlar, gerekte de benim aleyhimde birbirlerine yar-dmc oldular; sizin muhlefetinizden,
sizin ayrla, aykrla dmenizden korkmadka dayanacam. nk onlar, bu reyi
baarrlarsa Mslmanlarn dzeni bozulur, kopar gider. Gerekten de onlar, Allah'n ihsan
ettiine hasetleri yznden, ancak dnyay istemekteler, ileri tersine dndrmeyi
dilemektedirler.
Sizin bana kar yapacanz ey, yce Allah'n Kitabna, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun,
Peygamber'in snnetine uymak, bu hizmeti yerine getirmeye almak, Peygamber'in yolunuyordamn korumak, yceltmektir.
***
24
Cemel'den nce
mrm hakk iin, hakka kar duranlara, azgnla ayak basanlara kar savamaktan hi
ekinmem, hi gem kasmam. Allah kullar, korkun, ekinin Allah'tan; Allah'a snn
mekrinden; size apak duran, apaydn olan yola dn, gitmeniz gereken yne ynelin.
Hemencecik stnle eremezseniz,[39] ilerde erersiniz; Ali vaad ediyor bunu size; borlu olsun
size.
***

33
Cemel savandan nce savaa giderlerken Abbasolu Abdullah, Zikaar'da, huzurlarna
girmiti. Hazret, ayakkabsn tmir ediyordu. Abdullah diyor ki: Bana, "Bu
ayakkabnn deeri nedir" buyurdular. Deeri yok ki dedim. Buyurdular ki: Andolsun
Allah'a ki: "Bu ayakkab, size Emir olmaktan daha da sevgilidir bana; ancak gerei
ayak stnde durdurmak, batl gidermek iin bu Emirlii kabl ediyorum" Ondan
sonra kalkp minbere ktlar, buyurdular ki:
Gerekten de noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, Muhammed sallallahu aleyhi ve lihi
vesellemi gnderdii vakit Araplar iinde ne bir kitap okuyan vard; ne bir peygamberlik
iddi eden. O, onlar srd, yrtt de her birini, lyk olduu yere koydu; kurtulu yerine
ulatrd; mzraklar dmdz durdu; halleri dzeldi; straplar yatt. Andolsun Allah'a ki ben,
bu orduyu srenlerdenim; onlarla savatan yz evirip katlar; bense ne ciz oldum, ne
korktum; hl da o eit gitmedeyim, o eit yrmedeyim, Mutlaka batl deler, yararm da
yanndan, yresinden hak kar, yz gsterir.
Kurey'le ne iim var benim; andolsun Allah'a ki onlar kfirdiler, savatm onlarla; imdi de
snanmalara dtler, doru yoldan atlar; gene savaacam onlarla: Dn onlarla grp
konumadaydm; nitekim bugn de grp konumadaym onlarla.
***
231
Vkd'nin "Kitb'l-Cemel"de zikrettii gibi Basra'-ya giderlerken Zikaar'daki
hutbelerinde buyurdular ki:

Emredildii eyi aklad, bildirdi; Rabbinin eliliini yapt, hkmlerini tebli etti. Allah
nceki topluluklarn gediini onunla onard, ayrl onunla birletirdi; gnlleri hrsla
dolduran, kalplerde gizlenen kini alevleyen, yakan dmanlktan sonra yaknlarn arasn
onunla uzlatrd.
***
170
Basra'ya yaklatklar srada, iin gereini anlamak ve pheyi gidermek zere
Basrallarn gnderdikleri birisi geldi. Bu ztn ad Kleyb-i Cermi'ydi. Hazret ona, hak
zere olduuna dir bz szler syledi; sonra, biat et buyurdu. Adam, ben toplumun
elisiyim; onlara dnnceye dek bir ey yapamam dedi; Hazret buyurdular ki:
Onlarn seni, yamur yaan, ot biten, ayr-imeni bol olan bir yer aramak zere
gnderdiini gryor musun? Dner, onlara ayr imeni filan yerde diye haber verirsen onlar
da senin szne uymazlar, kurak bir yere ynelirlerse o vakit ne yaparsn?
(Cerm dedi ki):

Onlar brakr sulak, ayrlk, imenlik yer neresiyse oraya giderim. Hazret buyurdular ki:
yleyse uzat elini.
Cerm dedi ki: Andolsun Allah'a, bana kesin delil gsterdikten sonra artk duramadm, ona
biat ettim.
***
172
Cemel Dolaysyla
Hamd Allah'a ki ne gk, gktekileri, ne yer, yerdekileri ondan gizleyebilir; her ey bilgisinde
sbittir, hibir ey bilgisine perde olamaz; hibir ey bir sebeple ondan gizli kalamaz.
(Bu hutbeden):
Bana birisi, ey Eb-Tlib olu dedi, sen bu ie gerekten de pek sarlmsn. Dedim ki: Siz,
andolsun Allah'a benden fazla sarlmsnz; benden fazla da uzaksnz ondan. Benimse hem
ona ihtissm var; hem de daha yaknm, daha lykm, ona. Ben hakkm aradm, istedim; size
onunla benim arama girdiniz; engel oldunuz, ona kar da benim yzme vurdunuz.
Onu delille, orda bulunanlarn nnde hrpalaynca kendine geldi; bana ne cevap vereceini
bilmez bir hale dt.
Allah'm, Kurey'ten hakkm al benim, onlara yardm edenlerden hakkm al benim, bunu
istiyorum, yardm diliyorum senden; nk onlar, yaknlm inkr ettiler; pek byk olan
derecemi klttler; bana ait olan ite, benimle kavgaya giritiler. Sonra da dediler ki: Hakk
almak da var, vermek de.[40]
(Bu hutbede Cemel savana girienleri anlatrken buyurdular ki):
Bir halay satn alp oradan oraya gtrr gibi, Raslullh'n hrmetini hie saydlar, onu
alp Basra'ya yneldiler; kendi kadnlarnysa evlerinde sakladlar. Allah'n salt On'a ve
soyuna olsun Raslullah'n zevcesini kendileri iin, bakalar iin meydana attlar. Hem de
ordu iinde ki onlar, bana biat etmilerdi; hem de dileyerek, isteyerek; zorla deil. Basra'daki
vlime, Mslmanlarn mallarna memr olanlara, onlardan bakalarna saldrdlar; bir
bln tutup ldrdler, bir ksmn dzenle, zulmle ele geirdiler. ylesine zulmettiler ki,
vallahi Mslmanlardan birini bile susuz olarak zulmle, zorla ldrselerdi, yalnz onu
ldreni deil, btn o orduyu ldrmek vcip ve hell olurda bana. Onlar, byle bir zulmde
bulundular; yaptklarn da inkr etmediler; ne dilleriyle bu zulme kar durdular, ne elleriyle;
brak ki onlar, kendilerinin saysnca Mslman ldrdler.[41]
11
Cemel savanda, oullar Muhammed b. Hanefiy-ye'ye bayra verince buyurdular ki):

Dalar yerinden deprense deprenme; sk diini, bam gzm Allah'a emanet de. Bas yere
ayan, direndike diren. Gzn baka yerden yum, ordunun t sonuna dik. Bil ki yardm,
noksan sfatlardan mnezzeh Allah'tandr ancak.

10
Savatan nce buyurmulardr ki:
Bilin ki eytan, ordusunu toplamtr; atlsn, yayasn yayna almtr. Benimse grgm,
bilgim, gerekten de benimledir; ne gerei rtp pheye dtm; ne gerek rtnd benden,
beni pheye drd. Andolsun Allah'a ki suyunu ektiim havuzu onlarla ylesine
dolduracam ki ne bir daha oradan kabilirler, ne bir daha oraya dne-bilirler.

(Cemel savanda st gelince, yanndakilerden bz-lar keke kardeim de olsayd,

Allah'n, seni dmanlarna nasl st getirdiini grseydi dediler; Hazret buyurdular
ki:)
Kardein bize taraftar myd, st olmamz ister miydi?
(Soruya evet cevabn alnca buyurdular ki):
yleyse o da bizimle beraberdi. u ordumuzda yle kiiler vardr ki henz babalarnn
bellerindedir onlar, analarnn rahimlerinde. Zaman burundan gelen pht gibi[42] onlar ortaya
atacak; iman onlarla kuvvet bulacak.

73
(Cemel savanda Mervan esr dnce imam Hasan ve Huseyn aleyhimesselm
Emir'l-Mminin aleyhis-selm'a efati oldular, braklmasn rica ettiler ve Mervan,
sana biat etsin dediler; bunun zerine buyurdular ki):
Osman'n ldrlmesinden sonra bana biat etmemi miydi? Onun biatine ihtiyacm yok,
Yahudi elidir onun eli; bana eliyle biat ederse dzeniyle gadreder. Kpein burnunu yalamas
kadar bir mddet beylik srecek, drt keinin babas olacak, mmet, onun ve evldnn
yznden kzl lme urayacak.[43]

148
(Cemel savanda Talha ve Zbeyr hakknda buyurdular ki):

O iki kiinin her biri, bir ii uhdesine almak, brnden kapp kendisine mal etmek ister; bir
ipe sarlp, bir sebebe yapp Allah yoluna gitmeyi istemez. Her biri, dostuna kin gder durur;
pek yaknda da o kin belirir, grlr. Vallahi onlardan biri, bu ii elde etse brnn cann
alr; O, bunu helk etmeye kasteder. sler ayaklandlar; soru-sul isteyenler, sevap dileyenler
nerede kaldlar? Dileyenlere yol-yordam meydanda; gerekle batl ortada. Ama her sapn bir
bahanesi var; her ahdinden dnenin bir phesi. Andolsun Allah'a ki ben, lm haberini veren
kiiyi duyup feryat edene benzemem; alayann yanna varp ona uyana dnmem.

13
(Cemel savandan sonra Basrallar toplayp namaz kldrdlar; sonra Allah'a ham-
sen ve Raslne ve soyuna salavt ihd ederek buyurdular ki):
Siz bir kadnn ordusu oldunuz; bir hayvana uydunuz. Bard, kotunuz, ldrld, korkup
katnz.[44] Huylarnz ktlk, suyunuz tuzlu ve ac. Aranzda oturan sua batmtr; sizden
ayrlan, Rabbinin rahmetine ermitir.
Mescidinize bakyorum da gryorum sanki; sular stnde bir gemi gibi; Allah, stnden
azp olarak yamur yadrmada; altndan dalgalar kprp comada; iinde kim varsa gark
olup gitmede.[45]
(Bir baka rivayette):
Andolsun Allah'a ki bu ehriniz gark olacak; hatt ben ehrin mescidini gryorum: Denizde
bir gemiye dnm; yahut denizin ortasnda yzen bir ku olmu.
156
(Basrallara sava hikye yollu t vererek buyurdular ki):
Bu fitnelerde gc yeten, kendisini stn ve ulu Allah'a versin, ona balansn. Bana itat
ederseniz, ben sizin yknz yklenmiimdir; Allah izin verirse cennet yoluna gtrrm
sizi; isterse o yol etin meakkatlerle dolu olsun, tad ac bulunsun. Ama o kadn, kadnlarn
reyine shiptir; gnlndeki kin, boyuna kaynayp duran bir kazan gibi kaynamaktadr. Bana
yaptklarn, bir bakasna yapmas teklf edilse de yapmaz, byle olmakla beraber gene de
ben ona, bundan nceki saygm gibi sayg beslerim; sorusuysa yce Allah'a aittir.
(Bu hutbeden):
man yolu apaktr, apaydndr. manla temiz iler anlalr; temiz iler de mna dellet eder.
manla ilim mmr olur; ilimle lmden korkulur, lmle dnya biter; dnyada hiret
kazanlr. Halkn dura deildir kymet; kymetten sonra koup durur halk, varaca yere
varr nihyet.
(Gene hu hutbeden):

Halk kymet arasna kar, oradan da sonu nereye varacaksa aar. Her yerin ehli var, yeri
deitirilmez, varlan yerden glmez. Gerekten iyilii buyurmak, ktle engel olmak,
Allah huylarndan iki huydur ki bunlar, ne kimseye ecelini yaklatrr, ne kimsenin rzkn
azaltr.
Allah'n Kitbna sarln; salam ip, apak k, fayda veren if, susuzlar kandran su odur.
Odur yaayana temizlik veren, odur sarlana kurtulu ihsan eden. Erilmez ki dzeltilmeye
muhta olsun; eilmez ki halk yorsun. Dillerde ok okunmaktan, kulaklarla ok
dinlenmekten ypranmaz. Onunla sz syleyen doru syler, onunla amel eden yrr gider,
ne geer.
(Birisi kalkp, ey Emir'el-Mminin, bize fitneden haber ver; Allah'n salt O'na ve
soyuna olsun, Ras-lullh'a bunu sordun mu dedi. Hazret buyurdular ki):
Noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, katndan "Elif Lm Mm, insanlar sanrlar m ki
inandk derler de ylece braklverirler ve snanmazlar onlar" yeti inince (29; Ankebt,
1-2) bildim ki Raslullah aramzdayken fitne inmez bize. Y Raslallah dedim. Allah
Tela'nn sana haber verdii bu fitne nedir, Buyurdu ki:
Ya Ali, mmetim benden sonra fitneye der. Ben, Y Raslallah dedim, Uhud gn,
Mslmanlardan ehit olanlar oldu; bense ehdete eriemedim; bana bu, pek ar geldi;
mjdelerim seni, ehdet bundan sonra nasip olacak sana buyurmutun; bu mudur fitne?
Raslullah, evet buyurdu, bu byledir; o vakit nasl sabredeceksin? Ben Y Raslallah dedim,
bu durak sabr duraklarndan deil, mjde duraklarndan, kredilecek bir durak. Raslullah,
Y Ali buyurdu, kavim, mallaryla fitneye, snanmaya decek, dinleriyle Rablerine minnet
etmeye kalkacak; rahmetini dileyecekler, fakat azbndan emin olacaklar, bize azp etmez
diyecekler. Harmn, yalanc phelerle unutturucu dileklerle hell sayacaklar; ikiye nebiz
adn takp hell bilecekler, rvete hediye, faize al-veri adn takacaklar. Ben, Y
Raslallah dedim; bu ada hangi konaa indireyim onlar, ne sayaym onlar? Dinden
dnm m sayaym, snanmaya dm m? Buyurdular ki: snanmaya dm say.
***
14
(Basrallar hakknda buyurmulardr ki):
Yeriniz suya yakn, gkten uzak. Akllarnz az, tedbirleriniz bozuk. Her ok atan size atar; her
yiyen sizi yutar, her saldran sizi paralar.
(Basrallara):
O gn, yle bir gndr ki Allah, evvel gelenleri de, sonra gelenleri de soru iin, yaptklarnn
karln vermek iin toplar; herkes alalmtr, herkes ayaktadr, beklemektedir. Ter,
azlarna gem vurmutur; yer, onlarla beraber titremektedir. Halkn en iyi halde olan, ayan
basacak yer bulan, kendine rahat bir alan elde edenidir.
(Bu hutbeden):

Fitneler, gece karanl gibi her yan kaplar, hi kimse ona kar duramaz, hibir bayrak ona
kar kamaz. O fitneler, gemlerini azya alm, palanlar vurulmu, koup gelirler; onlar
srenler, srp getirirler. O fitneleri getirenlerin bellar etindir; silhlar azdr. Onlarla,
ancak ululananlara kar hor grnen, yeryznde bilinmeyen, tannmayan, fakat gkte
tannan bir topluluk, Allah yolunda savar.
Yazk sana ey Basra, o fitneler gelip atnca. yazk sana Allah'n gazabndan gelen o ordudan
ki ne tozlar belirir onlarn, ne sesleri duyulur. Yakn zamanda sende oturanlar ey Basra, kzl
lme atarlar; kararm, gvermi ala urarlar.
26

(Sffin savandan nce)

Gerekten de Allah, Muhammed'i sallallahu aleyhi ve lihi vesellem, lemleri korkutmak,
indirdii hkmleri emin olarak korumak zere gnderdi. Ey Arap toplumu, o zaman siz, en
kt bir yol-yordam tutmutunuz; en kt bir yeri yurt edinmitiniz. Sarp talar, kayalar vard
yan-nzda, yrenizde; zehirli ylanlar vard evrenizde. Bulank sular imedeydiniz; kt
yemekler yemedeydiniz; birbirinizin kann dkyordunuz; yaknlk bile gzetmiyordunuz.
Aranzda putlar dikilmiti, tapyordunuz; sular iliyordunuz, ekinmiyordunuz.
(Bu hutbeden):
Grdm ki Ehlibeytimden yardmcm yok, onlar lme srmedim; erpe kar gzm
yumdum; boazma oturan erbeti yuttum; fkemi yendim; zakkumdan da ac olan o mihnete
dayandm.
(Bu hutbede Amr b. s hakknda buyurmulardr ki:)
O, biatine karlk bir para almay art komadka biat etmedi; fakat ne o biat edenin eli stn
olur; ne biat eden rezillikten kurtulur.[46]
Artk sava iin hazrlann; savaa gerekli olan eyleri derleyip toplamaya bakn; nk atei
yalmdand artk, yceldi artk.

43
(Cerir b. Abdullah' Muviye'ye gnderdikten ve onun gelmemesinden sonra savaa
hazrlandklar srada buyurdular ki:)
Cerir am'da, onlarn yannda; fakat belli beyan bir haber elde edememi; ona bir vakit tayin
etmitim; ondan sonra da orda kalmas, ya aldanmasna dellet eder, ya isynna. Bu
yzdendir ki amllarla savaa hazrlanmaktaym. Ama reyim, acele etmemenizdir;

hazrlanmanz iin sizi zorlamyorum; yalnz u muhakkak ki ben, bu iin gzne, burnuna
vurdum; ardna nn evirip evirerek baktm; bu ie iyice dikkat ettim; bu hususta iyiden
iyiye dndm tandm; sonunda u karara vardm:
Benim iin ya bunlarla savamak var, ya Muhammed'e, sallallahu aleyhi ve lihi, kfir olmak
var. Gerekten de nce halkn banda bir Emir vard; olmayacak eyler yapt; halkn azn
atrd; szler sylenmesine sebep oldu, dediler, sylediler; kzdlar, kprdler; onu ortadan
kaldrdlar.[47]

46
(am'a hareket ederken buyurmulard ki:)
Allah'm, sana snrm yolculuun meakkatinden, dnn kederinden, mihnetinden;
ehlimizde, malmzda, ktlkler grmekten. Allah'm, sensin yolculukta yoldamz; ehlimizi
braktmz; hem bizimle olan, hem ehlimizle bulunan, senden baka kimse olamaz; nk
ehlimiz arasnda braktmz kii bizimle yola demez; alp beraber gtrdmzse,
ehlimizle kalamaz.

48
Sffn'e giderlerken Nuhayle'de buyurmulard ki:
Hamd Allah'a gece gelip attka, karanl bastka. Hamd Allah'a bir yldz grndke,
battka . Hamd Allah'a ki nimeti, ihsan eksilmez, bir ey karlnda ltfetmez.
Bundan sonra unu bildireyim ki nclerimi gnderdim; emrim kendilerine gelinceye dek
Frat kysn brakmamalarn emrettim. u suyu zaptedip oralar korumak, sizden olup Dicle
kylarnda yurt edinmi azlk bir topluluu sizinle beraber dmana saldrtmak, onlar size
yardmc etmek istedim.

51
Bunlar sizden sava tatmak, sizin elinizden sava an yiyip kanmak istiyorlar; doyurun
onlar. Ya aala raz olun, erefsizlii gze aln; yahut kllar kanlarla sulayn da suya
kavuun, iip kann. Kahrolarak, alalarak yaamanzdadr lm; kahrederek, ycelerek
lmenizdedir dirim.
Duyun, bilin ki Muviye, bir blk azgnla gelmi; ii, gerei onlardan gizlemi; onlarn
gslerini lm oklarna ama etmi.

75
Muviye, Osman'n kanna girmekle thmetledii zaman buyurdular ki:
Acaba meyyeoullar'nn, benim ahvlimi bilmeleri, kendilerini bana iftirada bulunmaktan
alkoymaz m ki? Acaba ilk mm eden oluum, dinde stn bulunuum, cahillerin bana
thmette bulunanlarna engel olamaz m ki? Allah'n onlara t verii, benim dilimle
sylediim sz-lerden ok daha stndr, ok daha yerindedir. Ben, ok gibi dinden frlayp
kanlara delil getirmedeydim; phe edenlere dman olmaktaym. Gizli kalan pheli iler,
Allah'n kitabna arzedilir; gnllerde gizlenen eyler yznden de kullara ceza verilir.

77
Gene ayn mealde:
Gerekten de Umeyyeoullar, Muhammed sallallahu aleyhi ve lih'nin mrasn bana,
devenin stn zaman zaman, azar azar sadklar gibi blk prk vermede. Andolsun
Allah'a, sa kalrsam onlar ben de kasabn, yere den, toza topraa bulanan cieri, barsa
yere vurup artt gibi yere vurup artacam.

101
(Sffn'den nce bir hutbeleri:)
Evveldir, her evvelden nce; hrdr, her hrdan sonra. Evvel oluu, ondan nce bir varln
bulunmamasn, hr oluu, ondan sonra bir varln olmamasn icb ettirmitir. teki da,
gnldeki dile uygun olarak ehdet ederim ki ondan baka mbud yoktur.
Ey insanlar, benim hakkmda ihtilfa dmeniz sizi crme sokmasn; bana kar isyana
kalkmanz, sizi perian etmesin, benden duyduunuz szlere kar birbirinize bakmayn.
Tohumu yer iinle yarana, insanlar yaratana andolsun, size sylediim szler Allah'n salt
O'na ve soyuna olsun, mm Peygamber'den duyduum szlerdir; onlar syleyen, onlar
tebli eden yalan sylememitir; iiten de bilgisizlie dmemitir.
Sanki ben apak gryorum: Alabildiine doru yoldan sapan, am'dan seslenmede;
Kufe'nin dnda da bayraklarn dikmede. Azn at m o, azndaki gem ekilmede,
gerilmede; yeryzne admlarn sert sert basmada; sava dalgalar kprp comada; gnler,
ask suratn gstermede; geceler kt huyunu, cefsn belirtmede. Ektii tohum kt m,
dizlerine dek boy atyor; esriklii, azndan kpkler sayor, kllar parldamaya balyor.
ok etin fitne bayraklar beliriyor; kapkaranlk gece gibi gelip atyor; dalgalanan deniz gibi
kprp kabaryor.

Kfe'yi nice kasrgalar tozutup savuracak, nice yldrm-lar yakp kavuracak; oradan nice
helk edici yeller esip geecek. Az bir zamanda gp gidenler, gp gidenleri boylayacak;
ayakta duran insanlar, ekinler gibi biilecek; biilenler, ayaklar altnda ezilip gidecek.

98
(meyyoullar hakknda:)
Andolsun Allah'a ki meyyeoullar, Allah'n hibir harmn hell saymadan, hibir dn ba
zmeden brakmazlar bu ii. Tala, kerpile yaplm bir ev, ovaya kurulmu bir adr kalmaz
ki zulmleri, oraya girmemi olsun; hibir yurt bulunmaz ki onlarn cevrine kar koysun da
yklmadan dursun. Bir dereceye dek ki iki eit alayan belirir: Biri dnine alar, biri
dnysna alar. Bir dereceye dek ki iinizden birisi, onlarn birinden, ancak klenin,
shibinden alabildii kadar alabilir; onu grd m buyruuna uyar; grmezse aleyhinde
szler syler. Bir dereceye dek ki o fitne anda en byk derde urayannz, Allah'a en
gzel zanda bulunannz olur. Allah sizi, o ada derde uratmazsa, dtnz belya
dayann, derde uratrsa sabredin; "nk son, Allah'tan ekinenlerindir." (7, A'rf, 128).

104
(Sffin'den nce bir hutbeleri:)
Ondan sonra noksan sfatlardan ar olan Allah, Allah'n salat O'na ve soyuna olsun,
Muhammed'i gnderdi. Arap milletinde ne bir kitap okuyan vard; ne peygamberlik dvsna
kalkan, ne kendisine vahiy geldiini syleyen. Kendisine itat edenlerle beraber, ona isyn
edenlerle savat. Kendilerine lm a gelip atmadan onlar, kurtulu yoluna srd.
Kendisine bir hayr gelmeyecek olan, helk olup gidenden bakalar, yolda kalrlar, hasrete
derlerse, yorulur da yoldan kalrlarsa onlarn balarnda durdu; sonunda onlar da
varacaklar yere ald, gtrd; bylece de sonunda onlara kurtulu yollarn gsterdi; lyk
olduklar yerlere yerletirdi. Derken sava deirmenleri dnmeye balad; erilmi mzraklar
dzeldi. Andolsun Allah'a, o ordunun arndaydm ben, onlar srdm, gtrdm, ilerlettim
ben. Derken o toplum, sapkla srt evirdi; bir ksm ehit oldu; brleriyse dzene girdi,
hidyet yoluna yneldi. Ne zaafa dtm; ne korktum, rktm. Ne hinlik ettim; ne de
yorulup kaldm.
Andolsun Allah'a, batln brn deeceim de oradan gerei karacam.

105
(Dier bir hutbelerinden:)
Sonunda, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Muhammed'i mmetine tank olarak,
mjdeleyici, korkutucu olarak gnderdi Allah. ocukluunda halkn en hayrlsyd; olgunluk
anda en soylusu. Huy bakmndan temizlerin de en temiziydi; hayrllk bakmndan
cmertlii umulanlarn da en cmerdiydi.
Sizesye henz dnyann lezzetleri tatl gelmemiti; onun memelerinden st emmeye
balamamtnz; ancak ondan sonra bu tad aldnz, bu zevki buldunuz. Dnyy, yular
kimsenin elinde olmayan, o yana, bu yana sallanp duran, palan oynayan bir deve hlinde
elde ettiniz; ama onun, harm, bzlarna dikensiz sedir aalar gibi geldi; helliyse sanki hi
olmayan uzak bir ey gibi grnd. Andolsun Allah'a, onu, sayl gnlerin sonuna dek, kaba
glgelik bir yer gibi grdnz. Yeryz, sizin iin shipsizdi; ellerinizi uzattnz; ona ship
olanlarn elleriyse ekilmiti; size bir zarar vermez olmutu. Kllarnz onlara musallat;
onlarn kllarysa size kar knlarna girmiti.
Ama bilin ki her kann bir isteyicisi, bir alcs, her hakkn bir dileyicisi vardr. Bizim
kanmz isteyi, cmz alsa, insann kendi hakknda hkm vermesine benzer; hkime
hcet yoktur; tana da ihtiya olmaz; o kan isteyen Allah'tr; onun diledii, onu acze
dremez; ondan kaan da, onun kahrndan kurtulamaz. Ey meyyeoullar, andolsun
Allah'a, az bir zaman sonra bu devleti, bakalarnn ellerinde grr, tanrsnz; dmanlarnz
yurtlarnza konmu bulursunuz.

yice bilin ki iyi gren gz, hayr gren, ilerin dzenlenmesine bakan gzdr. yice bilin ki
en iyi iiten, en iyi duyan kulak, d iiten, onu duyup kabl eden kulaktr.
Ey insanlar, nz, t veren, t tutan kiinin ndan yakn; suyu bulank olmayan
ar-duru kaynaktan aln.
Allah kullar, kendi bilgisizliinize gvenmeyin; isteklerinizin peine dmeyin. Byle bir
duraa gelip konaklayan, selden yklmak zere olan bir uurumun kysnda konaklam
demektir. Helk uurumunun tam nndedir. Bir dnceden bir dnceye saparak yerden
yere yeler durur. Yaplmas gerekmeyen eye yapr; yaknlamamas gereken eyi
yaknlatrr.
Allah iin olsun, Allah iin, sizden derdi, elemi gidermeyecek kiiye, size gerekli olan, kendi
dileiyle krp dken kiiye ikyette bulunmayn.
mma vcip olan, Rabbinin buyruunu bildirmektir: Onlar da, buyruu altndakilere t
vermek, bu hususta alp abalamak, Peygamberin snnetini yrtmek, sulularn cezalarn
vermek, mstahak olanlara haklarn letirmektir.
Bilgi elde etmeye aln, imeni solmadan, ehli hayattayken, dnyadan gitmeden. Ktleri
ktlkten men edin; siz de ktlkte bulunmayn; nk siz, ktleri ktlkten nehyetmeye
memursunuz. Fakat kendiniz de ktlk etmemek artyla.
106
(Sffn'den nce bir hutbelerinden:)
Hamdolsun Allah'a ki slm dinini koydu; ona uyanlara o dni kolaylatrd; kar durmak
isteyenlere ramen slm'n esaslarn stn etti. Ona yapana, o dni eminlik, kabl edene
esenlik, hkmlerini syleyenlere delil ve buhran, onunla penelemeye kalkanlara tank,
onunla nurlanmak isteyenlere k kld. slm', akl edenlere anlay, onunla dnp tedbre
kalkanlara bili, doru yolun almetini arayanlara almet ve nian, ie girimek isteyenlere
can gz ve beyan, t almak isteyenlere ibret, gerekleyenlere kurtulu ve kudret, Tanr'ya
dayananlara gven, iini ona smarlayanlara rahat, huzur ve man, sabredenlere kalkan kld.
slm, bir dindir ki tutulacak yollar apaydndr; gidilecek belleri apaktr. Delilleri ycedir,
herkes grr, ana yolar kldr, herkes bilir; klar aydnlatcdr, herkes nurlanr.
Dolalacak meydan genitir, byktr. Varlacak yeri ycedir; orada kouya girienleri
kavrar, iine alr; dl zenilecek deerli dldr; kouya girenleriyse yce atllardr;
Apaydn yolu gereklemektir; yolunun nianlar iyi iler ilemektir; varlacak yeri, ktlkten
lmektir; imtihan ve msabaka yeri dnyadr; kouya girienlerin toplant yeri kymettir;
kazanlan dlse cennettir.
(Bu hutbede Hazreti Peygamber'i, Sallallahu aleyhi ve lihi anlatrken buyurdular ki:)
Hidyete eri ateini yalmlandrd dileyenlere; nineleri aydnlatt, gsterdi arp kalanlara.
lh emniyete ulam eminindir; buyruklarn bildirir. Cez gnnde tanndr; mmetine
tanklkta bulunur. Mminlere nimet olarak gnderdiin nimettir; gerek zere yolladn
erat sahibi Peygamberdir; lemlere rahmettir.[48] Allah'm, adlinden onun nasbini ona ikrm
et, fazlndan ona fazlasyla hayrlar ver, in'm et. Allah'm, onun kurduu yapy, yap

yapanlarn yaplarndan daha yce kl; katndan ona rahmetler ver; indinde menzilini,
derecesini ycelt; cennette ona yce dereceler, stnlkler ver. Bizi de hor-hakir etmeyerek,
nedmete drmeyerek, doru yoldan ayrlmam olarak, ahdinden dndrmeyerek,
sapkla dmeden, kimseyi saptrmadan, fitnelere drmeden ona uyanlarla haret.
(Seyyid Radi der ki: Bu hutbe, bu tarzda da rivyet edildii iin tekrar aldk.)
(Ayn hutbede ashabna buyururlar ki:)
Allah size ltuflarda bulundu, yceltti sizi, yle bir ycelie erdiniz ki halayklarnz bile yce
tannd; komularnz bile size karmay, sizden olmay dilemeye koyuldu. Onlara, soy-boy
bakmndan bir yceliiniz olmad, onlara kar bir ltufta bulunmadnz hlde sizi yce
tanmaktalar. Onlara kar bir kudretiniz, onlara buyruk yrtmeye bir yetkiniz olmad halde
sizden korkuyorlar. Ama siz Allah'n ahitlerinin bozulduunu gryor-sunuz da
kzmyorsunuz; fakat babalarnzn ahitlerinin bozulmasndan fkeleniyorsunuz.
Allah'n emirleri size arzedilirdi; sizin vstanzla icra olunurdu; size mrcaat klnrd.
Yerlerinize zlimleri geirdiniz; iplerinizi onlarn ellerine verdiniz: Allah'n buyruklarn
onlarn ellerine teslm ettiniz; onlarsa phelerle amel etmedeler; ehvetlerine uyup
gitmedeler. Allah'a andolsun ki bunlar, sizi datrlarsa, onlardan kurtulmak iin her biriniz bir
yldz altna dalsanz bile gene de Allah sizi, onlarn urayacaklar gnden daha beter bir
gnde toplayacaktr elbet.
84
(Amr b. s hakknda buyurmulardr ki:)
aarm Nbga'nn oluna; amllara beni, alay eder, elenir gider bir kii olarak tantrm,
ben alay edermiim; oyunlara, elenceye dalarmm. Olmayacak bir sz syle-mitir,
sylemitir de gnaha girmitir; szlerin kts yalandr: Oysa sz eder, yalan syler; sz
verir, sznden dner, kendisinden bir ey istenir, nekeslik eder, vermez; fakat kendisi ister,
direndike direnir, istemekten vazgemez. Ahdine hynet eder; yaknla riyet etmez, aray
keser gider.[49]
Savata, kllar ie girimeden nce halk kkrtr; emirler verir; kllar ekildi mi en byk
hlesi budur: Ardn dner, ayp yerini gsterir.[50]
Bilin ki andolsun Allah'a, gerekten de lm an, beni oyundan, elenceden alkor;
gerekten de hireti unutu, onu doru sz sylemekten alkor; gerekten de o, Muviye'ye
de, kendisine bir bata bulunmasn, dinini terk etmesine karlk bir baya rvet vermesini
art koarak biat etti.[51]

138
(Sffin'den nce fitne ve savalara dir buyurdular ki:)

nsanlar, hidyeti brakp hev ve heveslerine uyunca, Kur'n' kendi reylerine uydurunca
imm, hev ve hevesi giderir; yerine hidyeti getirir; halkn reylerini, yorumlarn bolar;
Kur'an'n hkmn icraya balar.
(Ayn hutbeden:)
Sonunda sava diz boyu ycelir; dilerini gsterir; dokuz aylk gebe kadnlar gibi memeleri
dolar; verdii st nce tatl gelir, fakat sonu acdr.
Bilin ki yarn, bilmediiniz, ummadnz olaylar gelip atacak; o yarn da uzak deil; tez
gelecek. Buyruk sahibi, onlarn ktlk yapanlarn soruya ekecek. Yeryz, cierinde ne
varsa dar atacak; altnn gmn, mdenini ona sunacak, O da adalet neymi, adaletle
hkmetmek naslm, size gsterecek; kitabn, snnetin lm hkmlerini diriltecek.
(Ayn hutbeden:)
Sanki gryorum onu, am'dan seslenmede; bayraklaryla Kufe civarn birbirine katmada.
St salmak istenen kzgn deve gibi onlara saldracak; yeryzn balarla dolduracak.
Azn amas sert olacak; yere pek pek ayak basacak; upuzak yerlere kastedecek; byk bir
kudretle yryp gidecek, saldrp vuracak. Andolsun Allah'a ki yeryznn dolaylarnda
sizden, gzden kalan srme gibi pek aznz kalacak. Bu, bylece srp gidecek; akln yitiren
Arab'n akl bana gelinceye dek.
O halde hkm bki olan yola-yordama uyun; apak dinin hkmlerine tbi olan;
peygamberlikten kalm olan, size de yakn bulunan ahde, Peygamber'in Ehlibeytine sarln.
Bilin ki eytan, uymanz, peinde dmeniz iin, avcnn tuzana drmek kastyla tuzaa
varan yollardaki engelleri kaldrd gibi yollarnzdan engelleri kaldrmadadr; yollar size
kolaylatrmadadr.

144
Sffin'den nce:
Vahyi iin setii peygamberlerini yollad; onlar, yarat-tklarna delil kld; onlarla halkn,
kendisine kar zrler getirmesi yolunu balad; kullarn gerek bir dille gerek yola ard.
Bilin ki Allah, gerekten de halka tekliflerini aklad; onun gizlediklerinin bilinmemesi,
gnllerindeki srlarn duyulmamas gibi bir yol tutmad; kullarn hangisi en iyi ite
bulunacak, bunun, kullarca da bilinmesini irde etti; bylece de iyilie kar iyi mkft,
ktle kar da kt mczt takdir eyledi.[52]
Nerede o kiiler ki bizden -Ehl-i Beyt'ten- ayr olarak kendilerini bilgide stn sayarlar, hem
de yalan olarak, bize zulmederek bu zanna kaplrlar? Oysa ki Allah bizim derecemizi
yceltmitir, onlarysa alaltmtr. Bize ihsan etmitir, onlaraysa vermemitir. Bizi haremine
almtr, onlarysa oradan karmtr. Hidyet bizimle istenebilir, krlk bizimle giderilebilir.

Bilin ki imamlar Kurey'tendir; Kurey'in de Him soyuna verilmitir imamlk; bakalaryla

dzene girmez.[53]
(Ayn hutbeden:)
Dierleriyse tez elde edilen dnyy setiler, sonradan elde edilecek hireti geriye attlar.[54]
Ar-duru suyu brak-tlar, pis ve bos bulank suyu itiler. Sanki onlarn ktsn grmedeyim:
Nehyedilen eye e olmu, onunla lfet etmi, ona uymu. Sa ba onunla aarm; huyu
huu onun rengine boyanm. Ondan sonra da az kprrken, dalgalarla coan denizde
boulmaktan rkerek, yahut da kuru otun atee dp yanmasndan, kavrulmasndan perv
etmeyerek halkn zararna, ktlne yz tutmu.
Nerede hidyet klaryla aydnlanan akllar, takv almetlerini canla bala gren gzler?
Nerede Allah'a balanm olan, Allah'n tatine balanm bulunan gnller?
O yol yitirmiler bu dnynn malna tler, birbirleriyle haram elde etmek iin dvtler.
Cennetin, cehennemin almetleri gzlerinden kaldrld; cennetten yz evirdiler, amelleriyle
cehenneme yz tuttular. Rableri ard onlar, onlar yzlerini dndrdler; eytan ard
onlar; icbet ettiler, ona dndler.

200
Muviye hakknda
Andolsun Allah'a ki Muviye, benden daha akll, benden daha dh deildir; fakat o
gadretmede, kt iler ilemededir. Gadrin ktl olmasayd ben de halkn en dhis
olurdum. Fakat her gadirde bir zulm vardr, her zulmde bir kfr mevcuttur. Gadredenin bir
bayra olur ki kymet gnnde onunla tannr, bilinir.[55]
Andolsun Allah'a ki ben gadirden gaflette deilim. Onlarn zulmn onlardan ye bilirim;
fakat gz yumarm, kimse beni, etin ilerde bile ktle gtremez; direnir, dayanrm.

171
(Sffin'e giderlerken)
Ey yceltilmi gn, yaylm, drlm yeryznn Rabbi olan Allah'm, yeri, geceyle
gndzn gelip konduu, g, gnele ayn akp gittii, dnp giden yldzlarn gelip getii
yer yaptn, boyuna sana, kulluk eden meleklerini konakladn. Ey yeryznn Rabbi, yeri,
uan, otlayan, grnen, grnmeyen nice canllarn kona, karar yeri kldn; ey yeryzn
destekleyen, halka dayanak olan dalar yaratan Rabbim bizi dmana st edersen
cevretmekten, cefda bulunmaktan koru, hak zere dayandr bizi. Onlar bize st edersen
ehdet nasip et bize, fitneden sakla, bekle bizi.
etin iler gelip atnca eini dostunu koruyanlar, koruyuculardan saylanlar nerede? Kar
durmamak bir aypt, ardnza attnz; ehdet ve cennetse nnzde, ona ynel-diniz.

206
(Savarlarken ashabndan bzlarnn amllara svdklerini duyunca buyurdular ki:)
Sizin svc kiiler olmanzdan holanmam, bu i kt gelir bana. Onlarn yaptklarn
sylediniz, hallerini andnz m en doru olarak syleyeceiniz, zr bakmndan da geerli
olarak diyeceiniz sz u olmal; onlar sveceiniz yerde deyin ki:
Allah'm, onlarn da canlarn koru, bizim de canlarmz koru. Onlarla aramz uzlatr; onlar
sapklklarndan kurtar, hidyete ulatr; bylece de bilmeyen, hakk tansn, sapklkta
direnen, ondan vazgesin, ayrlsn.

55
(Sffin'de henz ashabna savaa izin vermedikleri srada buyurdular ki:)
Ama btn bunlar, lmden kanmak yznden mi diyorsunuz? Andolsun Allah'a, lme
gitmeme, yahut lmn bana gelip atmasna aldr bile etmem ben. Ama amllar hakknda
bir phe mi var diyorsunuz; gene andolsun Allah'a ki sava birgn bile geciktirmem, ancak
onlarn bir blnn bana katlarak doru yolu bulmas, benim mla gzlerinin yp
gerei grmeleri iindir. Bu onlar sapk bir haldelerken ldrmemden daha yedir bence,
daha da sevimlidir hatt; isterlerse tekrar sularna dnsnler.

216
(Sffin'de okuduklar hutbe:)
(Allah'a hamd- sen, Raslne ve soyuna salt- selmdan) Sonra gerekten de Allah
beni, buyruk shibi etmekle zerinizde hakkm olduunu takdir etmitir. Fakat benim, sizin
zerinizde hakkm olduu gibi sizin de benim stmde hakknz var. Hak, sylenip vlmede
her eyden kolaydr, fakat insafla amel edilmede en gtr. Hi kimsenin bir kimse stnde
hakk yoktur ki onun da br stnde bir hakk olmasn; birinin bakas zerinde hakk olsun
da o kimse zerinde bakasnn hakk bulunmasn, herkesten ve her iten mstan olan,
kullarna kar sonsuz gc-kuvvetli olup takdirini adaletle icr eden, noksan sfatlardan
mnezzeh Allah, kudreti ve adaleti dolaysyla bundan mstesndr; ona kar hi kimse hak
dvsna kalkamaz. Kullarnn ona ibdet etmesini, ihsanyla, ltfyle mkfatlarn kat kat
arttrmay takdir etmitir; bu, onun kullara vcip ettii hakkdr.

Sonra, noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, bz insanlar iin bzsna kendi haklarndan
bir ksmn vacip etmi, eitli derecelerle de o haklar eit klmtr. Bz haklar, br haklar
karlnda yle vcip etmitir ki onlar yaplmadka brleri de yaplamaz. Allah haklarnn
en by, buyruk shibinin, buyruu altndakilere, buyruu altnda olanlarn da buyruk
shibine terettp eden haktr. Bu bir farzdr ki Allah herkese farz etmitir bunu. Halkn dzene
girmesine, dinlerin stn olmasn vesile klmtr bunu. Halk, ancak buyruk shiplerinin
dzgn olmalaryla dzene girer; buyruk shipleri de ancak buyrua uyanlarn doruluuyla
ycelir, kurtulua erer. Halk, kendisine emredenin hakkn ed ederse, halka emreden de
emrettiklerine haklarn verirse aralarnda gerek, stn olur; din yollar dzelir; adalet yerine
gelir; yollar-yordamlar halk arasnda yrr-gider. Bununla da zaman dzelir, devletin bakas
umulur, dmanlarn mitleri ye'se dner.
Ama buyruk altnda bulunanlar, buyruk shibine itat etmezlerse, yahut buyruk shibi,
buyruu altndakilere zulmederse, o vakit sz eit-eit olur; birlik, dzenlik bozulur; zulm
almetleri belirir; dindeki hkmler deiir; snnetler yrrlkten kalkar. Artk iler, hev ve
hevesle grlr; hkmler kalkar, tutulmaz olur; insanlar bozgunlua der; ellerinden
attklar, riyet etmedikleri pek byk haktan bile korkmazlar; iledikleri pek byk batldan
bile ekinmezler. te o vakit iyiler alalrlar, hor-hakir olurlar, ktler ycelirler, stn
kesilirler; Allah'n azaplar da pek byk bir tarzda kullara ynelir.
Byle bir hlde birbirinize t vermeniz, iyi bir tarzda birbirinize yardm etmeniz gerektir.
Birisi, Allah'n razln elde etmeyi ne kadar dilerse dilesin, ne kadar kullukta bulunursa
bulunsun, elinden geldii kadar t vermeye almazsa, kullara vcip olan bu Allah hakkn
yerine getirmezse, halkn arasnda doruluun hkm srmesine yardm etmezse, Allah'n
rzasn elde edemez. Dinde yce de olsa, stn de bulunsa herkese Allah haklarnn edsna
yardm etmek vciptir. Halkn gzne kk grnen, kendisine nem verilmeyen kiiye de
bu hususta yardmda bulunmak, buna almak, byk sanlana vcip olduu gibi vaciptir.
(Bu srada ashabndan biri kalkt, Allah'a hamd- sen ettikten, kullarna nimetlerini
andktan sonra, sen dedi, bizim emirimizsin, biz sana tbiiz. Allah bizi seninle horluktan
kurtard, beldan emin etti. Emret, buyruuna uyalm; ne yolu seersen o yola varalm.
Szn, gerein ta kendisidir; hkmn tam yerindedir. Hibir ite sana kar durmay
doru bulmayz; hi kimsenin bilgisini, senin bilginle lmeyiz. Katmzda derecen
byktr; merteben ycedir. Hazret buyurdular ki:)
znde Allah'n ululuunu duyan, kalbinde bu ululuk yer eden kiiye, Allah'tan baka her
ey kk grnr; Allah'n ululuunu bilip ululanmayan kiiye Allah'n ltf da, ihsan da
pek byk olur. nk Allah'n nimetlerini byk gren kiiye Allah, daha da fazla nimetler
verir. Buyruk shiplerinin iyilerce en aa saylan hli, vnmeye kalkmalar, kendilerini
beenmeleri, kibirliliklerini gsteren durumlara dmeleri, bu eit hareketlere kalkmalardr.
Beni, vlmeyi seven, isteyen biri sanmanzdan nefret ederim; vlmeyi hi mi, hi istemem.
krler olsun Allah'a ki byle bir kii deilim ben. Hatt byle olsam bile gene de Allah'n
ululuu karsnda vazgeer giderim bu huydan; nk Allah, ululua, ycelie fazlasyla
lyktr. Nice kiiler vardr ki ii bir ie koyuldular m, vlmeyi isterler; fakat byle bir kii
deilim ben. Allah'a itatimden, sizi idarede iyi hareketimden dolay vmeyin beni. Daha
nice huylar var, daha nice gerek iler var; onlar yapmaya mecburum ben. vgden holanan
kiilere sylenen szleri sylemeyin bana, aksine, fkeli kiileri fkelendirecek szler
syleyin bana; ekinmeyin benden; o eit szleri gizlemeyin benden. yaltaklanmakla, dille
rvet vermekle uzaklamayn benden. Sanmayn ki doru bir sz sylerseniz ar gelir bana;

kendisine doru sz ar gelen kii, adaletle hkm yrtemez. Doruyu sylemekten, adalete
uyup benimle danmaktan ekinmeyin. nk hatya da debilirim; emin deilim bundan;
ancak Allah ltfeder de korursa o baka. nk O, bana benden daha ziyade shiptir. Siz de
kullarsnz, ben de bir kulum Rabbe; ondan baka da Rab yok; odur shibimiz; bizse, bize
ship deiliz. Bilmiyorduk, O kurtard bilgisizlikten bizi; krlkten O kurtard, O at
gzlerimizi.

89
(Bz ashabna hitaplar:)
Onu (Hz. Muhammed'i s.a.a), peygamberlerin gnderil-medii, mmetlerin uykular uzayp
gittii, fitnelerin belirip grnd, ilerin darmadan olduu, savalarn yayld bir ada
gnderdi; Dnyann grnmez olmutu; aldat aa kmt, ondan kanlmaz
olmutu; o ada, yapra sararmt; yemiinden mit kesilmiti; suyu ekilmiti; hidyet
bayraklar ypranmt; azgnlk bayraklar grnmt, dnya, ehline kar yzn ekitmiti;
onu dileyenin yzne suratn asmt; meyvesi fitneydi; yemei leti, pisti; bedenine giydii
elbisesi korkuydu; st giyimi klt.
bret aln Allah kullar, babalarnzn, kardelerinizin rehin olduklar, soruya ekildikleri hli
ann. mrm hakk iin zamanlar ne size uzak, ne onlara rak. Sizinle onlar arasnda
yzyllar, uzun zamanlar gemedi. Bu gn, onlarn bellerinde bulunduunuz zamandan uzak
deilsiniz siz. Allah'a andolsun ki Peygamber'in onlara buyurduu eyleri bugn, ben
sylemekteyim size. Onlarn kulaklar dn nasl duyduysa sizin kulaklarnz da bugn ylece
duymakta. O zaman onlarn gzleri nelere aldysa, neler grdyse, gnlleri ne hallere
dtyse, bugn size de ayn eyler grnmede, ayn haller gelmede. Onlarn grdklerini
gryorsunuz, duyduklarn duyuyorsunuz. Vallahi onlardan sonra, onlarn bilmedikleri bir
eyi grmyorsunuz; onlarn mahrum olduklar bir eye ermiyorsunuz. Size bel, ylesine
indi, ylesine gelip att ki, sanki yular zlm esrik bir deve, yk de yein. Aldananlar
gibi aldatmasn sizi; nk bir glgedir o ki uzayp gider; sayl gnlerce devam eder.

123
(Sava usln anlatrlarken buyurdular ki:)
Sizden kim olursa olsun, biriniz, dmanla karlanca, kendisinde bir g, bir yreklilik
duyar, kardelerinden birinin zayfln, gszln grrse, kendisine ihsan edilen,
bununla da stn bir hle gelen kii, yiitlikle dman kendisinden defeder gibi kardeinden
de defetmeli; Allah dilerse, zamannda, ondan da bu eit bir zaaf, tpk bunun gibi defeder.
Gerekten de lm, yle bir isteklidir ki ne oturan, onun penesinden kurtulur; ne korkan,
onu acze drr. lmn en ereflisi de ldrlmektir. Eb-Talibolu Ali'nin can, kudret
elinde olana andolsun ki klla bin kere vurulup yaralanmak, yatakta lmekten yedir bana.
Ama ben sizde bir bozgun havasnn estiini gryorum; oysa kurtulu, kendini kalp
kuvvetiyle derde, belya atan kiinindir. Helk olmaksa, zayf bir yrekle geriye dnenindir.
Zrhllar ne aln, zrhszlar arka saflara dizin. Dileri-nizi skn; nk savata direnmek,
insann bandan klc uzaklatrr. Mzrak vururken, yahut size mzrak vurulaca vakit,

yerine gre eilin; yakut boyunuzu yceltin; bu eit mzrak vurmak, daha tesirlidir. Her yana
baknmayn; baknmamak, bir yana gzn dikmek, gz yummamak, yrekteki gc kuvveti
oaltr. Susun; susmak, temkinli olmak, insandan korkuyu uzlatrr. Bayra, diktiiniz
yerden baka bir yere nakletmeyin; evresini de bo brakmayn; ayn zamanda bayra
herkese de vermeyin; onu ancak iinizdeki yiitlerin, sizden ayb gideren ad-san shiplerinin
ellerine verin. Uradklar etin ilere sabreden kiiler, saa sola, ne arda seirtip savan,
bayra koruyan erler, bayran ardnda kalp dmann eline dmesine sebep olmayan
kiilerdir. Yahut ilerisine geip muhafazasz kalmasna meydan vermeyen erlerdir.
Savata dmanla yz yze gelince ona saldrmak, zayf kardeine yardm etmek gerekir.
Dman babo brakp kendi saf arkadann yanna gelmek de doru deildir. O vakit
dman, nnde kimseyi grmez ve senin saf arkadana saldrr. Onun iini bitirdi mi, bu
sefer sana hcum eder. Andolsun Allah'a ki dnya klcndan kaan, hiret klcndan
kurtulamaz. Siz Arab'n ileri gelenlerisiniz, byklerisiniz, savatan kamak, Allah'n
gazabna uramaya, aalk bir hale dmeye sebep olur ve buysa, ebed bir ayptr, daim bir
ayp. Kaan mrn uzatamaz; kamak, adamla ecel gnnn arasna girip ecele engel
olamaz. Allah'a giden kii, suya kavumu susuza benzer ve cennet, mzraklarn glgeleri
altndadr. Bugn i belli olur; haberler apak duyulur, andolsun Allah'a, dmanlar,
ehirlerini ne kadar zlyorlarsa ben, onlarla karlamay, o kadar; hatt ondan da fazla
zlyorum.
Allah'm, gerei kabl etmezlerse, batlda direnirlerse sen topluluklarn dat, aralarna
ayrlk dr; yaptklar sulara karlk, sen helk et onlar. nk onlar, birbiri ardnca
vurulan mzraklarla can vermeden, kafa taslar kllarla ikiye blnmeden, kemikleri
krlmadan, kollar, ayaklar kesilmeden yerlerinden kprdamazlar; blk-blk askerler,
onlarla yz yze geldike, yedeklerinde atlar bulunan ve develere binmi olan askerler onlarla
savamadka, birbiri ardnca gelen ordular ehirlerini almadka, atlar, nallaryla yaylalarn
inemedike inatlarndan vazgemezler.

66
(Gene sava esnasnda buyurdular ki:)
Ey Mslmanlar, Allah korkusuna brnn, iman kuvvetine sarln; dilerinizi skn, nk
direni, balarnzdan kllar defeder. Zrhlarnz giyinin, hibir yeriniz ak kalmasn;
kllarnz syrmadan nce, knlarndayken oynatn. Gzlerinizin ucuyla, iddetle bakn;
saa sola mzrak vurup saldrn; admlarnz ileri atarak kllarnz vurun.
Bilin ki siz Allah'n yardmna mazharsnz; Raslullah'n amcasnn oluyla berabersiniz.
Dnp dnp hcum edin, kamaktan utann; nk o, suyunuzca srecek bir utantr.
Ardndan da soru gn azap vardr. Canla bala savan, savamaktan holann, lme
glerek, sevinerek koun. u ounlua saldrn, u kurulmu adra yryn; nk eytan
ordadr; frsat bulursa elini uzatp tutmak, gce gelirse admn atp kamak zeredir. Ercesine
yryn ki gerein direi karanlktan kurtulup belirsin; "Allah sizinledir ve yaptklarnzn
sevab, hi azaltlmamaktadr." (47, Muhammed s.a.a, 35)
.

107
(Sava srasnda:)
Dnp dolatnz, saflarnzda geri kaldnz, o aa-lk zlimlerin, o am ovasnda
ergeler kurup genlerin hcumlarnn sizi srdn, geri dndrdn gzle-rimle
grdm; oysa siz Arab'n en ileri gidenlerisiniz, en nde yryenlerisiniz; bata beyinsiniz,
yzde burunsunuz; yce yce dalarsnz.
Sonunda onlar, sizi srdkleri gibi srdnz, sizi yerlerinizden pskrttkleri gibi sizin
de onlar pskrttnz, nden gelenlerini, ok, kl ve mzraklarla sonda kalanlarna
kattnz, susuz develeri havuz kylarndan, yayldklar yerlerden kardnz gibi
kardnz grdm de dertten sesler karan, elemden coup kabaran gsm, gnlm
yatt, esenlie kavutu.

207
(Sffin savanda mm Hasan aleyhisselmn savaa katldn grnce buyurdular ki.)
u genci tutun, belimi krmasn benim. nk bu ikisinin (Hasan ve Huseyn aleyhimesselm)
lmelerini, Raslullah'n soyunun kesilmesini istemem; bana pek ar gelir bu.

212
(Ashab amllarla savata zaaf gsterince buyurdular ki:)
Allah'm, kullarndan hangi kul, bizim cevre, zulme dayanmayan, adaletin ta kendisi olan,
dinde, dnyada bozgunculua sebep olmayan, hem dni, hem dnyy dzene sokan
szlerimizi duydu da duyduktan sonra kabl etmedi, senin dnine yardm etmediyse, senin
dnini stn etmekten ekindiyse, ey tanklarn ulusu, senin ona tank olman, onun aleyhinde
yeryznde ve gklerinde bulunanlarn hepsinin de tanklk etmesini dileriz.
Sen de ona artk yardm etme, etmezsin de; onu gnahyla azaplandr, azaplandrrsn da.

173
(Sffin'den sonra, Nehrivan'dan nce)
(Muhammed sallallahu aleyhi ve lihi) Vahyinin emini, peygamberlerinin sonuncusu,
rahmetinin mjdecisi, azbnn korkutucusudur.
Ey insanlar, gerekten de ben bu ie, insanlarn en ly, Allah'n bu hususta emirlerini en iyi
bileniyim. Birisi, bu hususta mnzaaya kalkr, fitneyi uyandrrsa onun, ya hakk kabl
dilenir, yahut da onunla savaa giriilir. mrm hakk iin immet, btn insanlarn bir araya
gelip rey vermeleriyle olmayaca gibi zten de buna imkn yoktur. Ancak bu ie ehil olanlar,
orada bulunmayanlar hakknda rey yrtebilirler; bundan sonra da o toplulukta bulunanlarn
bu reyden dnmeleri, bulunmayann da baka birini semesi mmkn olamaz.
Bilin ki ben, iki eit adamla savamadaym: Birisi, kendi hakk olmayan eyi iddi etmekte;
br, kendisine gerekeni yapmamakta. Allah kullar, Allah'tan ekinmenizi tavsiye ederim
size; nk bu ekinmek, insanlara tavsiye edilecek en hayrl eydir; Allah katnda da ilerin,
sonu bakmndan en hayrlsdr.

Sizinle kble ehli arasnda sava kaps ald. Bu bayra gerek duraklarda gre ship olan,
can gz ak ve bilgili bulunan kiiler tayabilirler. Size buyurulan yapn; yapma denenden
ekinin. Bir i sizce iyi anlalmadan ona komayn; nk bakalarnn inkr ettikleri eyleri
de dzp komak gerekiyor bize. Bilin ki elde etmeyi dilediiniz u dny, bz kere sizi
fkelendirir, bz kere hont eder; fakat ne sizin evinizdir, ne konaklama yeriniz; siz onun
iin, orda kalmak iin yaratlmadnz gibi oraya da dvet edilmediniz. Bilin ki o, size bki
deildir; siz de orada bki olamazsnz. O, sizi aldatr ama ekindirir de. ekindirmesine
bakn da aldanmayn ona; korkutmasna bakn da tamah etmeyin ona. Orada, dvet edildiiniz
yere hazrlanmaya bakn; gnllerinizden dny sevgisini atn. Ellerinizden, ona ait bir ey
alnrsa hibiriniz, halayklar gibi alayp szlanmaya kalkmasn. Allah'n nimetinin,
hakknzda tamamlanmas iin Allah'a itat ederek sabrl olun. Kitabnn buyruklarn
korumanz emredilmitir size, onlar korumaya aln. Bilin ki dninizi koruduktan sonra
dnynzdan bir ey yitirmeniz, size zarar vermez. Bilin ki dninizi yitirirseniz, dnynza ait
bir ey korumanz, size fayda etmez. Allah kalplerinizi ve kalplerimizi hakka yneltsin; bize
de, size de sabr ilhm eylesin.
***
40
(Hriclerin, hkm ancak Allah'ndr demelerini duyunca buyurdular ki:)
Doru bir sz; fakat onunla batl murt edilmede. Evet, gerekten de hkm ancak Allah'n;
ama bunlar, emri ancak Allah verir diyorlar; oysa ki insanlara iyi, yahut kt, mutlaka bir emir
shibi gerektir. nanan, onun buyruu altnda ie koyulur; kfir, onun syesinde faydalar
bulur; Allah, takdir ettii zamn onunla yrtr. Mallar, ganimetler, o yzden toplanr; yollar,
o yzden emin olur; zayfn hakk, kuvvetliden onunla alnr da iyi kii huzura erer; ktden
grmez zarar.
(Bir rivyette de Hricilerin szlerini duyunca buyurmulardr ki:)
Ben de sizin aranzda, sizin hakknzdaki Allah hkmn beklemekteyim.
(Sonra buyurmulardr ki:)
yi bir emir syesinde temiz kii ie koyulur; kt emir yznden de kt kii fayda bulur;
zaman bitinceye, lm yetinceye dek bu byle srer gider.

208
Hkm kabl etmesini zorladklar zaman buyurdular ki:
Ey insanlar, sizi savan zayflatmasn istediimi sanp durmadasnz; oysa ki sava, sizi zayf
drrse dman sizden ziyade zayf drr.

Fakat ne re; dn buyruk vermedeydim, bugn buyruk altna girdim. Dn nehyediyordum

sizi, bugn siz beni nehyediyorsunuz. Yaamay seviyorsunuz; ben de istemediiniz eye sizi
zorlayamam.

121
(Ashabndan birisi kalkp, bizi hakem tayin etmekten men ettin, sonra da hakemlerin
hkmne uymamz syledin; bilmiyoruz, bu iki iten hangisi daha doru deyince
Hazreti Emir aleyhisselm, elini eline vurup buyurdular ki:)
Gnlndeki ahdi terk edenin cezsdr bu. Size emrettiim ey, Allah'a andolsun ki,
istemediiniz eye sizi sevk etmek iindi; fakat Allah onda hayr takdir etmiti. Emrine
uysaydnz doru yolu bulurdunuz, erilseydiniz sizi dorulturdum; ba ekseydiniz sizi
dzene sokardm; bu da en doru bir eydi. Fakat bu ii kiminle yapaym, kime gveneyim?
Ben sizi tedv etmek istiyorum, sizse derdimsiniz benim. Ayandaki dikeni, dikenle
karmak isteyen kiiye benziyorum; ama o da biliyor ki diken, dikene meyletmede. Allah'm,
hekimler bile bu dertlilerin dermanndan usand; bu derin kuyudan su ekenler bkt,
dermandan kald.
Nerede o topluluk ki slm'a dvet edildiler de kabl eylediler; Kur'n' okudular da
hkmlerini kuvvetlendirdiler; savaa yrtldler de yrdler; st emer ocuklarn bile
brakp atldlar; kllarn, knlarndan syrp saldrdlar? Blk blk, mriklerle savaarak
yeryznn evrelerini tuttular; bir ksm ehit oldu, bir ksm kurtuldu. Yaaya nem
vermediklerinden, kalanlar mjdelenmediler; lme aldrmadklarndan lenler yznden
kalanlara basal verilmedi bile. Onlarn gzleri alamaktan dnyy semez olmutu; fazla
orutan karnlar kmt; du etmekten dudaklar kurumutu; uykusuzluktan renkleri
sararmt; yzlerine Tanr'dan korkanlarn, ona kar alalanlarn tozu topra konmutu.
Onlard benim kardelerim; fakat gittiler; artk benim, onlara kavumak susuzluuna
uramam gerek; onlarn ayrlndan elimi dilemem gerek.
Bilin ki eytan, sapklk yollarn kolay gsteriyor size; dm dm zerek dninizi
almak, birlik topluluk yerine sizi ayrla salmak istiyor sizi. Onun vesveselerinden, onun
afsunundan yz evirin; size verenin, dn armaan edenin szlerini tutun; ona balann,
ona uyun.
(Hriciler, hakem kabln inkrda srr ederlerken toplandklar ordugha gidip
buyurdular ki:)
Hepiniz de Sffin'de bizimle beraber deil miydiniz? (imizde bulunan da var, bulunmayan
da denince) ki ble ayrln; Sffin'de bulunanlar bir yana gitsin, orda dursun;
bulunmayanlar da bir tarafa gelip toplansn da hepsine diyeceimi diyeyim (buyurdu.
Sffin'de bulunanlarla bulunmayanlar ayrlnca hepsine) Susun da szlerimi dinleyin,
yreklerinizi szlerime verin; sizden tanklk istediim vakit de herkes bildiini, bildii gibi
sylesin (diye mndye nid ettirdi. Sonra onlara uzun bir hutbe okudu ki bu szler, o
hutbedendir:)

Onlar Mushaflar mzraklara balayp ycelttikleri zaman, hleyle, dzenle, bunlar da bizim
kardelerimiz, bunlar da dindalarmz. Bize ba vuruyorlar, gemi sularn balamamz
diliyorlar. Noksan sfatlardan ar olan Allah'n Kitabna snarak savatan kurtulmak
istiyorlar. Dileklerini kabl etmemiz, onlar bu dertten kurtarmamz dorudur diyenler siz
deil miydiniz?
Size, bu bir itir ki dedim, grnte man, fakat iyzde dmanlk ve isyan. Evveli rahmet,
fakat sonu nedmet, Yolunuza yryn, dilerinizi skn, savaa devam edin. Uyulursa adam
sapkla gtrecek, uyulmazsa hor-hakir bir halde kalakalacak kiinin arsna aldrmayn.
Fakat siz dinlemediniz; siz kabl etmediniz bunu. Ben kabl etseydim uymam gerekirdi; fakat
Allah, bunun suunu yklemedi bana; Kur'n benimledir elbet; ona inanal ayrlmadm ondan
ben.
Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslallah'la beraber olduumuz demlerde ldrlmek,
babalarn, oullarn, kardelerin, yaknlarn arasnda dner dururdu; ama musibetlerde, btn
etin olaylarda bizim ancak inancmz artard; gerek zere geer giderdik; buyrua uyarak,
yaralarn szsna dayanrdk.
imdiyse Mslman olduunuz hlde slm'a giren sapklk ve batl phe ve te'vil yznden
kardelerimizle savamadayz; Allah'n aramzdaki ayrl gidereceini, bizi uzlatracan
umduumuz eye yapmaya, ondan bakasn elden atmaya almadayz.

238
Hakemeyn Hakknda:
Aalk kaba kiilerdir; baya huylu kullardr. Her yandan toplanmlar, her ktle
bulanmlar. Din hkmlerini renip edep kaidelerine uymalar, belleyip yola gelmeleri
gerekli olan, buyruk altna girmeleri, balarna buyruk braklmamalar icb eden kiilerdir.
Ne Muhcirlerdendir onlar, ne Ansr'dan; ne de daha nce Medne'de yerleenlerdir.
Bilin ki onlar, toplumun iinden kendilerince sevilen, istenen en yakn kiiyi setiler. Sizse
istemediiniz, sevmediiniz en yakn kiiyi setiniz. Abdullah bin Kays'in dn dediklerini
hatrlayn; diyordu ki: Bu bir fitnedir, Mslmanlar arasnda hakla batl belli deildir;
yaylarnzn zrhlarn kesin; kllarnz knlarna sokun.[56]
Doru sylyorduysa zorlanmadan gitmekte yanld; yalan sylyorduysa thmet altna girdi.
Amr ibn'il-s'a kar Abbas olu Abdullah' gnderin; frsattan faydalann; slm'n elinde
olan uzak ehirleri kaplayn, kavrayn, koruyun. Grmyor musunuz ki ehirlerinizde
savayorlar; onlar elde etmeyi umuyorlar.
***
125

(Hriciler hakem kabl etmesini, sonradan knayn-ca buyurdular ki:)

Biz insanlar hakem yapmadk, Kur'n' hakem tyn ettik. Kur'n, iki yaprak arasndaki
kitaptr; dille sylemez; resiz onu okuyup anlatacak biri gerek. Onunla sz syleyenler,
insanlardr. amllar bizden, Kur'n' hakem tayin etmemizi istediler. Yce Allah'n kitabndan
yz evirecek kiiler deiliz biz ve noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, "Bir eyde
anlamazla dtnz m, Allah'a, Peygamber'e bavurun" buyurmutur (4, Nis', 59).
Allah'a bavurmak, Kitabyla hkmetmemizdir; Peygamber'in snnetine bavurmak, onun
hkmne, onun snnetine uymamzdr. Allah'n Kitabyla gerek olarak hkmedilecekse biz,
onunla hkmetmeye herkesten daha ziyade layz; Allah'n Rasl'nn snnetine uyularak
hkme varlacaksa biz, insanlar arasnda onunla hkmetmeye en fazla hakk olanlarz, ona
ehil bulunanlarz.
Ama neden hakeme raz olarak mhlet verdin derseniz cevabm udur: Bilgisiz de gerei
bilsin, rensin, bilgi sahibi de bilgisini bsbtn arttrsn; bunu istedim, bunu diledim; Allah
belki bu uzlamayla bu mmetin arasn bulur, dzeltir, bu zaman iinde biraz soluk almasn
salar, gerek aydnlanr, sapklk ortadan kalkar dedim.
Gerekten de Allah katnda insanlarn en ycesi, gerek, onun elde edecei eyi azaltsa, onu
derde, gussaya salsa, batl ona fayda verse, elde edeceini oaltsa bile geree uyan, onunla
amel edenidir.
Neden akna dnyorsunuz, neden bu fitne nereden geldi size, dnmyorsunuz? Geree
uymakta arp kalan, onu bir trl grmeyen, zulme sarlan, ondan ayrlmayan, kitabn
hkmn anlamayan, doru yoldan kp sapan toplulua kar yrmeye hazrlann. Fakat
siz, ne gvenilir, ne dayanlr kiilersiniz, ne yoldalk edilecek dostlar. Sava ateini
yalmlayacak ne kt kiilersiniz siz, Yuf olsun size; dertlere dtm, bellara uradm
sizinle. Birgn savaa aryorum sizi; birgn gnlmdeki dertleri sylyorum size,
danyorum sizinle; fakat ne ardm zaman doru zl, vefl kiilersiniz siz, ne sr
sylenecek, gvenilecek kardeler.
***
127
(Hricilere kar buyurmulard ki:)
Tutalm, benim yanldm, doru yoldan saptm sandnz; benim bu hareketim yznden
neden btn Muhammed mmetini de sapk sayyorsunuz? Neden benim yanlmam yznden
onlar da yanlm biliyor, benim suum yznden onlar da kfir sanyorsunuz?
Kllarnz omuzlarnzda; onlar susuzlara sallyorsu-nuz; sulular susuzlara katyorsunuz.
Oysa siz de bilirsiniz ki; Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslullah evli olarak zina
edeni recm etmi, sonra ona namaz klmtr, mirasn da, miras denlerine vermitir. Adam
ldreni ldrtm, mirasn ehline pay etmitir. Hrszlk edenin elini kestirmi, evli olmad
halde zina edeni dvdrm fakat sonra Mslmanlarn haklarndan onlara den hakk da
kendilerine teslm eylemitir; onlar da Mslman kadnlar nikhlamlar, onlarla
evlenmilerdir.

Demek ki, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslullah onlara, sularnn cezalarn
vermi, Allah'n hkmn tatbik etmi, fakat Mslmanlkta haklarn onlardan men etmemi,
adlarn Mslmanlktan karmamtr. Sizse insanlarn en ktlerisiniz; eytann azgnla,
isyana sevk ettii, akn bir halde sapkla srd kiilersiniz.
Yakndr, benim yzmden iki blk helk olur gider: Bir bl, beni fazlasyla sevendir;
sevgi, gerek olmayan inanca yrtr onu; br, bana buuz edendir; buuz, gerek olmayan
yola salar onu. nsanlarn hayrllar, hak-kmda ne ileri gidenleridir, ne geri kalanlar. Onlar,
orta yolu seerler. Bu yolu sein; Mslmanlarn ounluunun inancna ship olun; nk
Allah'n (Kudret) eli, topluluktadr. Saknn ayrlktan; insanlardan ayrlan, eytana kul olur;
srden ayrlan koyunun kurda lokma olmas gibi.
Bilin, duyun; onlarn bu inancn gden kiiyi, imamemin altnda bile olsa, ldrn.
Tayin edilen iki hakem, Kur'n'n dirilttiini diriltmek, Kur'n'n ldrdn ldrmek iin
tyn edilmiti; onlarn bir araya gelmeleri ayrl yok etmek iindi. Kur'n, bizi onlara
uymay ekerse uyacaktk onlara; Kur'n bize uymay emrederse, onlara deil, bize
uyacaktnz. Sizi kt bir ie salmadm; ilerinize ait bir hususta aldatmadm; phelere
drmedim. Setiiniz iki kiiyi, Kur'n'n hkmnden kmamalarn art koarak tyn
etmitik, gndermitik. Onlarsa gerei, gz gre gre terk ettiler; cevr olduunu bile bile
kendi kendilerine uydular; cef yoluna gittiler. Oysa ki hkmde adaleti, geree uymalarn,
kendi kt reylerine uymamalarn art komutuk nceden.

19
(Kufe'de, minberde hutbe okurlarken ve hakemlere ait beyanda bulunurlarken birisi,
nce bizi bundan men etmitin, sonra da bunu kabl ettin; bilmeyiz hangisi daha gerek
dedi. Hazret, elini alnna vurarak, biati bozan toplumun cezsdr bu buyurdu. Kays
olu E'as, Ey Emir'el-M'minin, bu sz, senin lehine deil, aleyhinedir deyince de ona
hitap ederek buyurdular ki:)
Hangisi aleyhimde, hangisi lehimde, ne bilirsin sen? Allah'n ve lnet edenlerin lneti sana ey
ulha olu ulha, ey kfir olu mnfk. Andolsun Allah'a ki O, seni iki kere tutsak etti; bir
keresinde kfirdin, bir keresinde Mslman. kisinden de ne maln kurtard seni, ne soyunsopun, ne devletin, ne erefin, izzetin. Kavmini klca gtren, onlar lme sevk eden kiiye,
en yaknnn dman olmas, en uzak olannsa ondan emin bulunmas, yerindedir, gerektir.[57]

184
Haric irlerinden Burc b. Mshir'it-T'nin "Hkm ancak Allah'ndr" dediini
duyduklar vakit ona buyurdular ki:
Sus bre n dileri dm adam, Allah irkinletirsin seni; Andolsun Allah'a ki hak aa
kt zaman arktn sen, hor hakirdin sen; sesin bile kmazd; ksa bile duyulmazd, o sze
uyulmazd. Ama batl nra atnca erkek keinin boynuzu gibi hemencecik frladn da ba
atn, sz etmeye dtn.

***
44
(Maskala b. Hubayrat'i-eybn, kap Muviye'ye gittii zaman buyurdular ki:)
Allah Maskala'y irkinletirsin, rezil etsin, cezsn versin. Ulularn iini yapmt, aalk
kiilerin ka gibi kat. Onu vecek kiiye frsat vermeden susturdu onu; yaptn
syleyecek kiiyi gereklemedi, pusturdu onu. Kamasayd kolayna gelini alrdk ondan,
kalan iin de mal-mlk shibi olmasn beklerdik onun.[58]
181
(Kufelilerden olup Hariclere katlmak isteyen ve kendisinden korkan bir bln
ahvalini anlamak iin ashabndan birini gndermiti. Dnp gelince, emin olup
yattlar m, yoksa kt bir dnceye kaplp gittiler mi diye sordu. Gelen kii, Y
Emir'el-Mminin gittiler deyince buyurdular ki:)
Uzaklap helk olsunlar, Semud kavminin helk olduu gibi.[59] Ama mzraklar onlara uzand,
kllar tepelerine indi mi, yaptklarna piman olurlar. Bugn, onlar bozgunlua dren
eytan, yarn, onlardan olmadn syler, onlar kendi hllerine brakr gider.[60] Doru yoldan
sapmalar, azgnla, krle uymalar, gerekten ayrlmalar, sapklk lne dp serkelik
etmeleri, bel olarak yeter onlara.
***
58
(Hakemeyn'den sonra Nehrivan'da toplanan Hricilere buyurdular ki:)
Kasrga kknz silip sprsn; sizden sz syleyen bir tek kii bile kalmasn, gitsin. Allah'a
inancmdan, Rsulullah'la, sallallahu aleyhi ve lihi, uyup onunla beraber savamdan sonra
kfir olduuma m ehdet edeyim? Byle bir ey yaparsam sapkla dm olurum; doru
yoldan am olurum. Ykln gidin en kt yere; topuklarnz stnde dnn gerisin geriye.
Bilin ki benden sonra sizi kaplayan bir alala deceksiniz: keskin klca urayacaksnz;
zlimler mallarnz alacak; bu, size yaplp duran bir det olacak.
***
59
(Nehrivan'a Hricilerle savaa giderlerken buyurdular ki:)
ldrlecekleri yer, suyun bu yz; andolsun Allah'a, onlardan on kii kurtulmaz; sizden de
on kii helk olmaz.[61]

60
(Hricilerle sava bittikten sonra, Y Emir'el-Mminin bu kavim tamamyla ldrld
denince buyurdular ki:)

Olamaz; vAllahi onlar daha babalarnn bellerindeler, analarnn rahimlerindeler. Onlardan

biri, bir dal gibi ta gsterdi mi, kesilir, ldrlr; sonuncular hrszla balar, adam
soymaya koyulur.
***
61
(Hricilerle savatktan sonra buyurdular ki:)

Benden sonra Hricileri ldrmeyin; gerei dileyip hata eden, batl dileyip elde edene
benzemez.[62]
***

56
Allah'n salt O'na ve soyuna olsun Raslullah'la beraberdik, babalarmz, oullarmz,
kardelerimizi, amcalarmz ldryorduk. Bu, doru yolda yryerek, mihnetlere
sabrederek, dmanla savaa sarlarak ancak inancmz arttrmada; teslimiyetimizi
oaltmadaydk. Gerekten de bizim her birimiz, dmanmzdan birine saldrmada, iki esrik
deve gibi boumada, dvmedeydik. Dvenlerin ikisi de birbirinin canna susamt. Kim,
mrne lm sunacak, hangisi hangisini lmle suvaracak, onu gzetmedeydi; ona
bakmadayd. Kimi olurdu, biz dmanmza st olurduk, kimi de dmanmz bize s olurdu.
Allah, doruluumuzu grnce dmanmz alaltt; bize yardm etti; sonra Mslmanlk
yerleti; st olup karar kld. mrm hakk iin ki bu ie, sizin sarldnz gibi sarlsaydk
dinin bir direi bile dikilmezdi; iman banda bir dal bile yeermezdi. Allah hakk iin
yaptnz iten dolay kan samanz gerek; ndim olmanz gerek.

***

93
(Nehrivan savandan sonraki hutbelerinden:)
Sonra ey insanlar, bilin ki ben fitnenin gzn kr ettim; dalga-dalga yaylan karanlna
benden baka kimse dalamaz; coup duran kudurganlna kimse atlamaz. Sorun bana, beni
yitirmeden sorun. Canm kudret elinde olana andolsun, sizinle kymet arasnda neler
olacaksa, sorarsanz haber veririm size. Yzlerce kiiyi doru yola gtrecek, yzlerce kiiyi
sapkla atacak topluluklardan hangisini renmek isterseniz, o fitneye halk kim arr, kim
yrtr; yklerini eken develeri nerelerde hlatp yaratrlar; yklerini nerelerden alp
yklerler; onlardan kim ldrlr, kim lmyle lr; hepsini bir bir bildiririm size.
Ama beni yitirdiniz mi, size holanmadnz iler, skntl etin olaylar gelip atnca,
soranlarn ou, arp balarn nlerine eecekler, soru sorulanlarn ou da cevap
veremeyip acze drecekler. Bu da, giritiiniz sava kzp srdke srd, halkn
paalarn svayp ie giritii, dnyann sizi dara drd, ortal karartt zaman olacak;
sonunda Allah, sizin hayrllarnzdan geriye kalanlardan bu bel gnlerini giderinceye dek bu,
byle gidecek.
Bilin ki fitneler gelip att m, hak mdr, batl m, bilinmeyecek, phe edilecek. Geip gitti
mi, halk uyanacak, bilecek, Gelip atnca inkra dlecek, geip gidince anlalp bilinecek.
Bu fitneler, kasrgalar gibi esip dnecek, tozup duracak, bir ehirden gelecek, bir ehri alp
verecek.
Bilin ki size gelip atacak fitneler iinde en korktuum fitne, meyyeoullar'nn fitnesidir;
nk o, hibir ey grmeyen kr, hibir ey gstermeyen karanlk bir fitnedir. Bu fitneye
kar tedbir yolu grnmez, bels herkesi kaplar; can gz ak olana gelir atar; krleip onu
grmeyendense geer gider. Allah'a and olsun ki meyyeoullar, benden sonra sataacanz
en kt buyruk sahipleridir; kocam, kt huylu deveye benzerler onlar; stn saarken
saan diiyle srr; ayayla bana vurur; onu tekmeler durur; stn vermez olur. Sizden,
kendilerine yarayandan, yahut da hi olmazsa onlara zarar dokunmayandan bakasn
brakmaz onlar. inizden birinin, onlardan almas, ancak kulun efendisinden, birinin
hizmetinde bulunan kiinin, o kiiden almasndan baka bir ey olamaz ve o zamana dek de
onlarn bels sizin stnzden kalkmaz. Grn irkin, korkun, chiliye devrinin
karanlklar gibi kapkaranlk fitneleri gelip atarsa size; o fitnede ne bir hidayet almeti vardr,
ne bir yol gsteren bilgi.
Biz Ehlibeyt, ondan kurtulmuuz; o fitne iin de halk, kendisine aranlardan deiliz biz.
Sonra Allah onlar alaltan, zorla, zorlukla srp gtren, onlara zehirden daha ac a ile
dopdolu kadehi sunan, onlara ancak kl veren, onlara ancak korku ve dehet elbisesi
giydiren kiinin eliyle sizden o bely, o fitneyi, hayvann derisini yzer gibi yzp syran
kiinin eliyle giderir. O zaman Kurey, btn dnya ellerinde olsa, dnyada ne varsa hepsine
sahip bulunsa, pek az bir mddet iin bile olsa beni grmek iin fed etmeye hazrdr. Ama ne
fayda. Bugn, onlardan bir ksmn istiyorum da gene vermiyorlar bana.[63]
***

180
Ashabn yererken buyurdular ki:
verim Allah', takdirini yerine getirmesi, dileini izhr eylemesi dolaysyla; beni sizinle
mbtel etmesi dolaysyla; ey buyurduum zaman itat etmeyen, ardm zaman
gelmeyen topluluk. Sizi kendi banza braksam lafa dalarsnz; savaa soksam yorulur
brakrsnz. Halk immn emrine uysa knarsnz; size uyarsa arkanz dnersiniz. Hay
olmayasclar, kendi kendinize yardm iin neyi bekliyorsunuz; hakknz almak iin savaa
girmiyor da ne umuyorsunuz? lmnz m, yoksa alalp gitmenizi mi?
Vallahi lm gn gelip atsa ki elbette gelecektir, sizinle aram ayrsa, sizinle konumay
istemeden, sizden yardm ummadan ayrlacam sizden. Allah iin syleyin, savanz
kendiniz iin mi, Allah iin mi? Dininiz yok mu ki sizi bir araya toplasn; hamiyetiniz yok mu
ki size bir gayret versin? alacak ey mi deil ki Muviye, aalk zlimleri aryor,
onlara bir ey vermeden onlar, ona itat ediyorlar. Ben, slm olanlarn soyundan gelen,
onlarn yerlerini tutan sizleri aryorum yardma, yahut da sava iin bir blnz
aryorum bir ey vermeye, benim yanmdan dalyorsunuz, benim aleyhime
dnyorsunuz. Ne bana yardm ve itat hussunda rza gsteriyorsunuz, ne beni knamada,
aleyhime dnmede birleiyorsunuz. Sizden kurtulmam iin lmmden baka bir ey
istemiyorum; lm bana en sevimli bir ey oldu. Size kitab okudum, anlattm; delil getirdim
belirttim; tanmadnz eyleri bildirdim; aznzdan attnz eyleri sindirttim;
anlamadklarnz anlatmaya altm; ama kr grmezse, uyuyan uyanmazsa ben ne
yapabilirim?
Klavuzlar Muviye olan, terbiye edenleri Nbga olu bulunan toplum, bilgisizlie ne de
yakndr.
***

108
Yarattklarna yarattklaryla, yaratmak, var etmek kudretiyle tecelli eden, onlarn gnllerine
delilleriyle grnen, onlarn delillerini gsteren Allah'a hamdolsun. Halk dnp
tanmadan yaratt; dnp tanmak ancak dnceye, tasarlanmaya ship olanlara yarar;
oysa Allah bundan mnezzehtir. Bilgisi, her eit gizlilikleri kavram, her trl gizli inanlar
kaplamtr.
(Bu hutbede, Hazreti Peygamber'i, (s.a.a), anarlarken buyurdular ki:)
Onu peygamberler aacndan, klar saan kandil konan yerden, en yce yerden, Mekke'nin
gbeinden, karanlklar tan nurlardan, hikmet kaynaklarndan semitir.
mam bir hekimdir ki devsyla hastalarn dolar durur; yaralarna merhem sarar; gereken
yaralar dalayp yakar; bereleri onarr; hastalara il sunar kr gnlleri, sar kulaklar,
sylemez dilleri iyiletirir; sala kavuturur. Hikmet klaryla klanmayan, karanlklar
aydnlatan bilgi yalmlaryla tutuup yalmlanmayan, otlayan drt ayakl hayvanlara

benzeyen, kat talar kayalar andran, gaflete dm, hayrete uram kiileri ilcyla
iyiletirmek iin arar, bulur.
Can gz ak olanlara gizli eyler aklanmtr; doru yolda pheye kaplanlara gerek,
apak meydana kmtr. Kymet, yzndeki rty amtr; gelip attna dair almetler
belirmitir.
Fakat ne oldu da ben cansz bedenler, cesetsiz canlar gryorum sizi; ne oldu da dzene
girmemi, doru yolu bulmam ibdet edenler, kr elde etmeyen tcirler gibi gryorum sizi?
Uykuya dalm uyanklarsnz; burada bulunmayan, fakat bedenleriyle nmde durup duran
kiilersiniz; krler gibi bakmadasnz; sar gibi dinlemedesiniz; dilsizler gibi
konumadasnz.
meyyeoullar devleti, bir sapklk bayradr ki miline oturtulmu deirmen ta gibi yerine
dikilmitir; glgesi her yana yaylmtr. Sunduu kadehle sizi dndrp duruyor; ayaklar
altnda sizi ezip un-ufak ediyor. O bayra diken, dinden kmtr; sapkla ayak basm,
direnmitir. st olduu gn, yenmi yemein kapta kalan art, yahut boaldktan sonra
zhire uvalnda kalan krnt kadarnz kalr ancak. O sapklk bayra, sizi deri tabaklayan
kii gibi ovalar; hasat edilmi ekin gibi ezer, tr; kuun kk taneler iinden byn
seip yedii gibi, iinizden, ancak zarar vermek iin inanan kiiyi seer, karp alr.
Hangi yola gidiyorsunuz, bu yollar nereye gtryor sizi? Karanlklar sizi artmada,
yalanlar sizi aldatmada; nereden geldi bu fet banza, ne vakit bu yoldan dneceksiniz siz?
Her eyin bir zaman var, her gidiin bir gelii var. Rabbin ltfuyla bunlar bilenden dinleyin;
gnllerinizde yer etsin szleri; size sylerse uyanmaya bakn. lde, toplumuna su ve
yiyecek arayan, elbette doru syler; yapacan tasarlar; zihnini derleyip zorlar; size iin
asln aklar; hibir pheli ey brakmaz; bildirir.
Ama o sapklk bayra dikilince batl yerleir yeryznde; bilgisizlik binek atlarna biner;
azgnlk bydke byr; geree aran azalr; zaman saldrp yaralayan, salp sran
canavar gibi saldrr; susan, sinen erkek deveye benzeyen batl, seslenmeye balar, esrir
kuvvetlenir; insanlar, ktlk yolunda karde olurlar; birbirlerinden dini gidermeye balarlar;
yalan severler, geree dman kesilirler. bu kerteye gelince de oul, dert olur babaya;
yamur ssy artrr; ktler oaldka oalr; iyiler azaldka azalr.
Bu zamanda yaayanlar kurt kesilirler, buyruk sahipleri yrtc canavara dnerler, orta halliler
yiyici olurlar; yoksullarsa lp giderler. Doruluk bulunmaz olur; yalan oaldka oalr
durur; sevgi dillerde kalr; insanlar gnlleriyle birbirlerine kar dururlar; ktlkte
bulunmak soy-boy olur; namus ve temizlik, alacak bir ey haline gelir; slm ters giyilen
elbiseye dner.
***
29
Ey bedenleriyle bir araya gelip toplanm dilekleriyle, istekleriyle darmadan olmu insanlar,
sznzle sert kayalar erir gider; yaptnz ile dmanlar size tamah eder. Meclislerde
dersiniz: Var m bize yan bakacak; sava gelip att m, dersiniz: Bizden uzak ol, uzak.

arann ar, size bir eref, bir gayret vermedi; yreini sktnz kii, huzur rahat
grmedi. Bunlarn hepsi de sapklktan doma bahaneler; hani borlunun bugn, yarn diye
borcunu vermemesine benzer. Alalm kii, horluu gideremez; hak, abadan, savamaktan
baka bir eyle elde edilemez. Yurdunuzdan baka hangi yurttan dman kovacaksnz;
benden sonra hangi imma uyup savaacaksnz? Andolsun Allah'a aldanm kii, o kiidir ki,
size aldanr; sizinle bir ey elde etmeyi uman, en isbet etmeyecek kumar okunu atar; utulur
kalr; sizinle ok atan, yaya dayana olmayan, temreni bulunmayan oku atar, perian olur.
Andolsun Allah'a, sznze inanmadan sabahladm; yardmnz ummadm; dman sizinle
korkutmadm.
Nedir hliniz, nedir ilcnz, nedir tedbiriniz? Onlar da sizin gibi adam. Btn szlerinizi
bilgisiz mi sylyorsunuz; ekinmeden gaflete mi dyorsunuz; hakknz olmayan bir ey mi
umuyorsunuz?
***
166
Knzn, bynzn yolunu tutmas gerek. slm'dan nceki chiliyye devrinin
cefaclar gibi olmayn; onlar da ne dinden bir hkm bilirlerdi, ne Allah'n varln akl
ederlerdi.
(Ayn Hutbeden:)
slm'la birbirlerine dost olduktan sonra gene daldlar, asllarndan ayrldlar; ilerinden
ylesine bir dala yapanlar oldu ki dal nereye eilirse, onunla beraber o yana eildiler. Fakat
Allah onlar, son baharda bulutlar nasl bir araya toplanrsa, daha beter bir gn iin,
meyyeoullar iin bir araya toplayacaktr. Allah aralarn uzaklatracak, sonra onlar birbiri
stne ylan bulutlar gibi bir araya getirecek; sonra onlara kaplar aacak; toplandklar
yerlerden, Seba ehlinin iki baheye gelen seli gibi akp gidecekler. O selden bir tek tepe bile
kurtulmayacak; bir yksek yer bile tutunamayacak; o selin yolunu ne bir tmsek tutabilecek,
ne bir yksek, nne geebilecek. Allah, onlar, vdlerinde kol kol ayracak; yeryzndeki
kaynaklar meydana getirecek. Onlarla baka bir toplumun haklar alnacak; onlar ayr bir
toplumun yerine yerletirecek. Andolsun Allah'a ki ycelikten, yerleip pekitikten sonra
onlarn ellerinde ne varsa, yan atete erimesi gibi eriyip bitecek.
Ey insanlar, hakka yardm etmede birbirinizden ayrlmasaydnz, batl gidermede gevek
davranmasaydnz, size eit olmayanlar, sizi alt etmeye kalkmazlard; kendilerine st
olduunuz kiiler, kuvvet elde etmezlerdi. Fakat siz, srailoullar gibi le dtnz; mrm
hakk iin benden sonra bu ldeki aknlnz, srailoullar'nn aknlndan kat kat
artacaktr. Ne diye hakk ardnza attnz, yakndan kesildiniz, en uzaa sarldnz? Bilin ki,
sizi geree arana uysaydnz, o, sizi Peygamber'in gittii yola gtrrd; insafszla
dmezdiniz; boyunlarnzdaki ar ykleri atardnz.[64]

97
(Kufelilere Hutbeleri:)

Allah mhlet verse bile zlimi, eninde sonunda kahreder, cezsz brakmaz. Onu grmededir,
onun getii yolu bilmededir, sonra onun boazn skar; tkrn yutmasna bile meydan
vermez. Canm kudret elinde olana andolsun, bu topluluk, size st olacaktr; ama bu, onlarn,
sizden daha hakl olduklarndan deil, batl i bile buyrulsa hemencecik itat edilerinden ve
sizin, benim buyruuma itat etmeyiinizden. mmetler, buyruklar altndakilerin zulmnden
korkarak sabahlarlar; bense buyruum altndakilerin zulmnden rkerek sabahlamadaym.
Dmanla savamanz istedim, gitmediniz. Size t verdim, tutmadnz. Gizli, ak
bardm, gelmediniz. dm duymadnz. Buradasnz ama yok musunuz? Kullarsnz
ama ba m kesildiniz? Size gerek szler sylyorum, kayorsunuz. Adamakll t
veriyorum, szm bitmeden dalyorsunuz. syan edenlerle savaa tevik ediyorum sizi,
daha szm bitmeden Sebe' kavmi gibi dalveriyorsunuz; toplandnz yerlere gidiyor,
birbirinizi tlerle kandryor, aldatyorsunuz. Sizi sabahleyin doru yola sevk ediyorum;
akamleyin yanma yay gibi erilmi dnyorsunuz. Sizi dorultan da usand gitti, duyup
dinleyenin de ii sarpa sard.
A bedenleriyle karmda duran, akllarn yitirmi, dilekleriyle burada bulunmayan, istekleri
eit eit olan kiiler, a emirlerini derde uratan bellara dren adamlar, emiriniz Allah'a
itaat ediyor, siz onun emrini tutmuyorsunuz: amllarn emiri Allah'a isyan ediyor, onlarsa
onun emrini tutuyorlar. Andolsun Allah'a ki Muviye sizin iin benimle sarraflar gibi al
verie girse, onlardan birini, bir altn verir alrdm, bir gm dirheme de onunuzu satardm.
Ey Kufeliler, sizde bulunan eyle, sizde bulunmayan iki ey yznden dertlere dtm;
gamlara battm: Kulaklarnz var, sarsnz; konuuyorsunuz, sz sylyorsunuz, dilsizsiniz;
gzleriniz var, krsnz[65]. Savata hr erler gibi direnmeniz yok; bel anda gvenilir
adamlar deilsiniz siz.
Ellerine toz toprak giresiceler, siz, haydayan uzakta kalm develere benziyorsunuz; bir
yandan bir yana dalm, gitmisiniz. Allah'a andolsun, sava kzsa, ate bacay sarsa EbTlib olunun yanndan dalr gidersiniz, doan ocuk nasl bir daha ana rahmine girmezse
sizi de bir daha derleyip toplamak mmkn olmaz.
Rabbimin yolundaym ben, gereim ve Peygamberinin emrine uymuum; doru yoldaym;
apak, o yolda gitmedeydim. Peygamberinizin Ehlibeytine dikkat edin; onlarn yolundan
ayrlmayn; onlara uyun. Onlar, sizi asl doru yoldan karmazlar; sapkla sevk etmezler.
Onlar oturdular m siz de oturun; onlar kalktlar m siz de kalkn; onlarn nne gemeyin.
Byle hareket etmezseniz yollarnz yitirirsiniz; sersemleir, saptr gidersiniz. Onlardan
geride kalmayn, yoksa helk olur bitersiniz.[66]
Ben, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Muhammed'in ashabn grdm; iinizde onlara
benzer bir kii bile gremiyorum. Onlar, salar dalm, toza topraa bulanm bir halde
sabahlarlar, gecelerini namazla geirirlerdi. Kimi alnlarn topraa koyarlard, kimi yzlerini.
Kymeti andlar m, kz gibi yanarlard. Alnlar, secdeden, det keinin dizlerine
dnmt, kabuk balamt. Allah anld m, azap korkusundan, sevap midinden gzya
dkerlerdi; hem de ylesine ki yenleri yakalar slanrd; yel eserken aa nasl sallanrsa yle
titrerlerdi.[67]
131

Ey bedenleriyle burada bulunan, akllaryla yetip giden, eitli dileklere dalan, gnlleriyle
baka baka yerlere yelip yortan kiiler, ben sizi geree sevk etmedeyim, sizse aslann
kkremesinden korkup kaan kei gibi szlerimden kamaktasnz, gerekten yan
izmedesiniz. Size, ayn son gecesine benzeyen adaleti gstermeme, yacan sylememe
ramen beni dinlemiyorsunuz; sizi o kla aydnlatmama, yahut erilmi gerei
dorultmama, ne re ki imkn yok.
Allah'm, sen de bilirsin ki bizim savaa sarlmamz, dnya mlkne rabetimizden, bakas
olmayan dnya maln elde etmek istediimizden deildir. Allah'm, ilk olarak mbuduna
ynelen, ary duyup icbet eden kiiyim ben; Allah'n salt O'na ve soyuna olsun,
Reslullah'tan baka hibir kimse, benden nce namaz klmamtr; ilk namaz klan kiiyim
ben.
Siz de bilirsiniz ki buyruk shibinin, insanlarn namuslarna, kanlarna, ganimetle elde edilen
eylere, diledii gibi hkm etmeye kalkmas doru olmad gibi nekes kiinin bilgisizlik,
cef ve zulmedenin buyruk shibi olmas da doru deildir; nekes, halkn mallarna gz diker;
bilgisiz, onlar doru yoldan saptrr; zulmedense onlar canlarndan eder. Devletin elden
gideceinden korkan, bir bl tutar, brlerini bir yana atar. Hkmde rvete kaplan, bir
bl, hakkndan mahrum eder; snneti terk edense mmeti helk eder gider.

35
(Hakemeynden sonra bir hutbeleri:)
Zaman, arlndan krp geiren, etinliinden ezip gideren bir i etse, bir olay karsa bile
Hamd Allah'a. Bilirim bildiririm ki, Allah'tan baka yoktur tapacak; Onunla, O'ndan baka
yoktur bir kulluk edilecek mbud ve gerekten de Muhammed, kuludur, elisidir; Allah'n
salt O'na ve soyuna olsun.
Bundan sonra derim ki: Gerekten de esirgeyen, bilen, tecrbe shibi olan tnn dne
isyan, insan aknla drr; sonunda da nedmete srer gtrr. Bu hakem tayin etmek
hussunda emir verdim, gizlediim reyimi szdm, tertemiz ettim, size syledim. Ne olurdu
Kasir'in emri dinlenseydi.[68]
Cef edici muhlifler gibi, isyanc dmanlar gibi ba ektiniz; dinlemediniz beni; hem de
ylesine dinlemediniz ki sonunda t veren bile dnden pheye dt; her yan tan
reyini knamaya kalkt.
Ben de, siz de Hevzin boyundan olan kardein syledi-ine dndk.
Mn'arac'l-Levda[69] reyimi bildirdim, emrettim size;
Ertesi gnn kuluu oluncaya dek doruluu anlalmad sizce.

36
(Nehrivan'da Hricilere hitaplar:)
Bu nehrin kylarnda ldrleceksiniz; bu yrenin ukurlarnda yerlere serileceksiniz; hem de
Rabbinizden apak bir delile ship olmadan; yaptnzn doru olduuna dir elinizde bir
hccet bulunmadan; ben bu hlden nce sizi korkutmadaym; size t vermedeyim. Dnya
sizi artmada; kader sizi helk etmede. Sizi u hakem iinden men etmitim; dmanlk
edercesine kar geldiniz bana; reyimi dileinize braktm. Kafasz bir topluluksunuz; akl kt
bir kalabalksnz. Bense sizin bir kt ie dmemenizi istiyordum; size bir zarar
gelmemesini diliyordum.
***
39
(Nu'man bin Beir, Muviye'nin emriyle Irak'a yrm, Ayn'et-Temr denen yere
yaklamt. Orda Emir'l-Mminin'in (a.s) tarafndan memur olan ve yannda yz kii
kadar asker bulunan Mlik bin K'b hli bildirdi. Hazret, minbere kp Hamd ve
salvattan sonra Mlik'e yardm etmelerini buyurdu. Irakllardan ancak yz kii
topland Hazret me'yus olup buyurdular ki:)
Bir topluma dtm ki emrettim mi, tutmazlar; ardn m gelmezler. A babalar
geberesiceler, ne diye beklersiniz Rabbinizin yardmn? Dininiz mi yok ki sizi bir araya
toplasn, gayretiniz mi yok ki sizi kzdrsn, kztrsn. Aranzdan kalkmm, baryorum,
yardm istiyorum; iinizde dinelmiim, aryorum; gelin diyorum size. Ne szm
duyuyorsunuz, ne emrimi dinliyorsunuz. Sonunda ileri rten perde kalkacak; kt sonunuz
meydana kacak; ama sizin bu haliniz de o zamana dek srp gidecek. Size kasteden, size
yardm etmez; onlar sizi mermnza eritirmez. Sizi kardeinizin yardmna ardm; gbek
arsna tutulmu deve gibi szlandnz; ykten srt yaralanm deve gibi ar davrandnz.
Sonra sizden per-perian zayf m zayf bir blk kageldi; sanki gzleri gre gre lme
srkleniyorlard.
***
47
(Kufe'ye Hitaplar:)
Ey Kufe, seni Ukz[70] pazarnda serilen tabaklanm deri gibi ekilmi, ezilmi gryorum
ben. Hdiseler, ayaklar altnda seni ezecek; srtna binecek. Ama hibir zorbay bilmem ki
sana ktlk etmeyi dilesin de Allah onu, kendi derdiyle uratrmasn; bir ldren gelmesin
de onu oklayp gebertmesin.
***
57

(Muviye hakknda buyurmulardr ki:)

Benden sonra size, boaz geni, karn i mi i, gbekli biri musallat olacak O, bulduunu
yer, bulmadn ister. Hadi ldrn onu, ama ldremezsiniz.
Duyun, bilin ki O, beni svmenizi emredecek size, benden teberr etmenizi isteyecek sizden.
Svmeye gelince: Svn, nk bu, benim temizliimi arttrr, sizi de lmden kurtarr.
Benden teberriye gelince: Saknn bundan; nk ben, slm dininde olarak dodum; manda,
hicrette en nde bulundum.[71]
68
(Msr' zaptedip oraya Vli tayin buyurduklar Muhammed bin Ebubekir'i ehit
ettiklerini duyunca buyurmulardr ki:)
Him bin Utbe'yi tayin etmek istemitim, onu tayin etseydim bu alan bo brakmazd,
onlara frsat vermezdi. Ama bu sz, Muhammed bin Ebubekir'i knama yollu
sylemiyorum; O, bana sevgiliydi; ben yetitirmitim onu, benim oulluumdu o.[72]

69
Niceye bir srtlar ar ykler altnda ezilmi gen develeri yola getirip urar gibi sizinle
uraaym? Niceye bir eski elbiseyi yenilemeye alaym; her yan, br yan yrtlmaya
arr; bir yan dikilse br yan sklr. am askerinden, says az bile olsa, bir blk geldi
mi, her biriniz, evinin kaps yzne kapar, keler gibi, srtlan gibi deliine sokulur, dalar.
Andolsun Allah'a ki sizin yardm ettiiniz her kii alalmtr; kim sizinle ok atarsa, ok
dayanacak yeri krk yayla, temrensiz ok atmtr. Andolsun Allah'a ki siz, evlerinizin
alanlarnda okluksunuz; bayraklarn altnda azlksnz. Gerekten de sizi dzene sokacak
nedir? Eriliinizi dorultacak nedir? Ben bunu biliyorum ama kendimi bozgunlua drp
sizi dzene sokmay uygun grmyorum. Allah yzlerinizi karartsn, nasibinizi azaltsn. Batl
tandnz, bildiiniz gibi hakk tanmyor, bilmiyorsunuz; hakk batl saydnz gibi batl
iptl etmiyorsunuz.
***
158
(meyyeoullar'n bildiren bir hutbeleri:)
O'nu, Peygamberlerin yollanmasnn aras kesildii, insanlarn gaflet uykusuna dald,
uykularnn uzayp gittii, hkm iplerinin ypranp koptuu bir zamanda gnderdi. nsanlara
kendisinden nceki hkmleri gerekleyen haberle, uyulmas gereken kla geldi: Bu da
Kur'an'dr. Onu konuturmaya aln. O, sz sylemez grnte, fakat ben haber vereyim
ondan size:
Bilin ki olacak eylerin bilgisi, gemilere ait szler, derdinizin devs, aranzdaki dzenin
mktezs ondadr.
(Bu hutbeden:)
Bu srada kerpiten yaplm, yahut kilimden kurulmu hibir ev, hibir ota kalmaz ki oraya,
zlimlerin derdi, gussas girmesin; orada onlarn ktl, zahmeti olmasn. O gn, zlimler
iin ne gkte bir yardmc kalr, ne yeryznde.
e ehil olmayan setiniz, o ii, su iilmesi gereken yerden baka bir yere gtrdnz. Pek
yakndr Allah'n, bir lokmaya karlk bir lokmayla, bir yudum suya karlk bir yudum suyla
zulmedenden almas. O zlimler bana zehir yedirdiler, zehir iirdiler; buna karlkta
bulunacak ve onlara st libs olarak korkuyu giydirecek, alt libs olarak azba bryecek
onlar. Onlar, sular yklenmi merkepler, gnahlar tayan hayvanlardr. And ierim, gene
de and ierim ki Umeyyeoullar, bu devleti benden sonra balgam gibi azlarndan
atacaklardr; geceler gndzleri, gndzler geceleri kovaladka da bir daha onu
tadamayacaklardr.

***

25
(Muviye ordusunun, ehirleri ald ve Bsr bin Ebi-Ertt'n gelmesi zerine,
Yemen'de, memurlar bulunan Abbasolu Ubeydullah'la Nmran olu Said'in lkeyi
brakp Kufe'ye gelmeleri zerine minbere kp buyurdular ki:)
Elimde Kufe kald ancak; onu skyorum avcumda, onu gevetiyorum. Ey Kufe, yalnz sen
kaldn, sen. Senden de frtnalar esmekte, kasrgalar kopmakta Allah irkinletirsin seni.
(Sonra irin u beytini okudular:)
Baban Hayr'n mr hakk iin ey Amr, ancak
Bana u kabn dibinde birazck artk kald mutlak.
(Sonra buyurdular ki:)
Haber geldi bana; Bsr Yemen'e gelmi, Vallahi bu topluluk, sanyorum ki yakn bir zamanda
devletinizi alacak; buna sebep de batl da toplanmanzdr; haktan ayrlmanzdr; immnz hak
zereyken ona isyan etmenizdir; onlarnsa imamlar batla uymuken itatte bulunmalardr.
Onlar emaneti shibine veriyorlar; sizse hinlik ediyorsunuz. Onlar ehirlerinde dzgn
hareketlerde bulunuyorlar; sizse bozgunculuk ediyorsunuz. Size bir sara bile emanet
etsem, korkuyorum, denge balanacak halkasn koparrsnz.
Allah'm, ben onlardan bezdim; onlar da benden bezdiler. Benim gnlm onlardan darald;
onlarn gnlleri de benden darald. Onlarn yerine, onlardan hayrlsn ver bana; benim
yerime de benden daha errini musallat et onlara.[73] Allah'm, gnllerini, suda tuzun eridii
gibi erit. Andolsun Allah'a ki Ganm olu Firs oullarndan[74] bin atl olsayd sizin yerinizde,
daha da sevgiliydi bana, daha da sevindirirdi beni.
(Sonra irin u beytini okudular:)
Orda arsaydn onlar eer, Gelirdi sana yaz bulutlar gibi yer yer.[75]

34
(amllarla savatan ekinenlere hitaplar:)
Yuf olsun size; yazklr olsun size; sizi azarlamaktan usandm artk. hirete karlk dny
yaayna m raz oldunuz; ycelie karlk alalmay m ho buldunuz? Sizi, dmannzla
savaa ardm zaman korkudan gzleriniz dnyor; sanki lm gelip atm da sizi
bellara uratm; gaflete dalp gitmisiniz de o gaflet sizi sarholua atm. Bana bir sz bile
syleyemiyorsunuz; bir cevap bile veremiyorsunuz. Gnlleriniz peran; aklnz gitmi
banzdan; hibir eyi akl edemiyorsunuz. Size gvencim yok bu byle gittike, bu karart

devam ettike. Dayanam desteim deilsiniz ki dayanaym size; kolum kanadm

olmuyorsunuz ki snaym size. Siz sanki srp haydayanlar yitmi develersiniz; bir yandan
srlp bir yana getirilirler; br yandan da dalp giderler. Andolsun Allah'a ki siz, sava
ateini ne de kt yakp tututuranlarsnz. Onlar size dzen kurmadalar; siz kurmuyorsunuz;
onlar yrenizi kaplyorlar; ehirlerinizi alyorlar; siz tnmyorsunuz. Onlar sizden gzlerini
yummuyorlar; siz gaflet iindesiniz; onlar unutuyorsunuz. Vallahi birbirlerine yardm
etmeyenler alt olup giderler. Vallahi sanyorum ki sava kzt, lm yalmland m, bedenden
kopan, bir daha da yerine konmayan ba gibi Ebu-Tlib olundan ayrlp gideceksiniz.
Andolsun Allah'a ki dmann kaldrn bekleyen kiiye saldrr dman, etini kemiinden
syrr, kemiini krar, ufalar; derisini yzer gider. O kiinin aczi byk m, byktr elbet.
Gnlndeki azim zayf m, zayftr, yoktur ona bir medet. stersen byle ol sen; fakat ben,
andolsun Allah'a, dmann saldrsndan nce ona yle saldrrm ki, Merif'de[76] yaplm
kllarla ylesine vururum ki kellelerdeki kck kemikler havaya uar; kollar, bilekler,
ayaklar yerlere der; bundan sonra da Allah, dilediini yapar, iler.
Ey insanlar, benim sizin zerinizde hakkm var; sizin de benim zerimde hakknz var:
Bana vcip olan hak, size t vermektir; ganimetleri size bltrmektir; bilmediinizi
retmektir; sizi edebe sokmaktr; bylece nasl hareket edeceinizi bilirsiniz; renirsiniz.
Size vcip olan hak da, biate vef etmenizdir; ben varken de, yokken de birbirinize t
vermenizdir; ardm zaman gelmenizdir; buyurduum zaman itat etmenizdir.
***

27
(Muviye ordular Anbar' yama ettikten sonraki hutbeleri:)
(Allah'a hamd- sen, Raslne ve soyuna salvattan)

Sonra derim ki: Gerekten sava cennet kaplarndan bir kapdr; Allah onu, dostlarnn
sekinlerine amtr. O'dur ekinme elbisesi, Allah'n koruyucu ukal, ceveni; onun salam
kalkan. Kim ondan ekinir de onu brakrsa Allah ona aalk elbisesi giydirir, onu bellar
kavrar, brr, baya bir hle girer. Hak yoldan sapar, zebn olur; sava braktndan dolay
batla kaplr; horlanr kalr. Horluklara der, insf edilmez ona; adaletten, insftan aar.
Duyun, bilin ki ben sizi bu toplumla, gece gndz, gizli ikr savaa ardm; onlar size
saldrmadan siz savan onlarla dedim. Artk andolsun Allah'a ki kendi lkelerinde
kendileriyle savalan toplum, ancak aalk bir hale der. Sizse gevek davrandnz,
birbirinize yardm etmediniz, sonunda da her yandan saldrp yamaya koyuldular;
yurdunuzda size st oldular.
te urackta Gaamid oullar; ordular Anbar'a[77] gitmi, Hassan b. Hassan'l-Bekr'yi
ldrm, askerinizi snrlarndan srm, karm. Haber verdiler bana: Onlardan bir er, bir
Mslman kadnn, bakas da Mslmanlarn amnnda bulunan bir baka kadnn evine
girmi; halhallarn, bileziklerini, gerdanlklarn, kpelerini alm. Onlarsa ancak Allah'a
snmlar, kadere balanmlar, dmana yalvarmlar, alayp szlanmlar. Gelenler, sonra

ekilip gitmiler. Onlardan hibirine bir zarar gelmemi; onlarn hibirinin kan dklmemi.
Bundan sonra bir Mslman, kederinden lse knanmaz; hatt yerinde bir eydir bence.
alacak eylerin en alaca da, bu toplumun batlda birlemesi, sizinse haktan ayrlmanz.
Bu hl, kalbi skar, ldrr, adam kederlere karar, kahreder. Yzleriniz kara olsun,
gnlleriniz gamla dolsun dman oklarna bu eit ama oluunuz yznden. Size
saldryorlar, mallarnz yamalyorlar; siz saldrmyor, yamalammyorsunuz; sizinle
savayorlar; siz savamyorsunuz; Allah'a isyn ediliyor da siz raz oluyorsunuz. Yaz
gnlerinde onlarn stne yrmenizi emrettiim zaman, hele biraz dur, brak bizi; u scak
gnler gesin dediniz. Kn yrmenizi emrettiim zaman, hele biraz dur, brak bizi, u
souklar gesin dediniz. Btn bunlar, scaktan, souktan ka; scaktan, souktan
kaarsanz, andolsun Allah'a kltan, daha fazla kaarsnz siz.
Ey erkee benzeyenler, fakat erkek olmayanlar, ocuklar gibi gelge aklllar, gerdekteki
kadnlar gibi akllar fikirleri tam olmayanlar, ey daldan dala konanlar, keke sizi
grmeseydim ben, keke sizi tanmasaydm ben. Bir tany ki bu, sonu nedmete dayand;
acklanmayla sonuland. Allah gebertsin sizi, kalbimi yaraladnz; gnlm gamla, fkeyle
doldurdunuz; soluktan solua bana yudum yudum dert iirdiniz; bana isyn ederek reyimi
bozdunuz, altst ettiniz. Sonunda Kurey, Eb-Tlibolu yiit bir er ama savata bilgisi yok
dedi. Allah atalarn balasn, onlardan bir tek kii var m ki savata benden daha tecrbeli
olsun, benden daha fazla ayak direyip dursun? Yirmi yama gelmemitim ki savaa giritim;
hal da savataym ite; altm atm, fakat itatte bulunmayana ne reyim olabilir, ne emrim,
ne tedbirim?
***
119

(Halk toplayp savaa sevk etmek iin szler syle-dikleri vakit onlar, susup bir ey
demeyince buyurdular ki.)
Ne oluyor size, dilsiz mi oldunuz? (lerinden bir bl, Y Emir'el-Mminin, sen
gidersen biz de seninle gideriz dedi. Bunun zerine buyurdular ki:)
Ne oluyor size, nedir hliniz? Ne doru yola girebildiniz, ne dilediinizi elde ettiniz. Bu
kadarck bir askerle savaa gitmem mi gerek? Bu kadar askerle ancak yiitlerinizden,
kuvvetlilerinizden raz olduum birisi kabilir. Benim orduyu, ehri, beytlmli, yeryznn
toplanacak haracn, Mslmanlar arasnda hkm vermeyi isteyenlerin haklarna bakp
gzetmeyi brakp azlk bir askerle br bln ardna dmem, iinde baka ok bulunmayan
okluktaki ok gibi ses karmam doru olamaz. nk ben, deirmenin miliyim, ta benim
evremde dner, bense durduum yerde dururum. Yerimden ayrldm m, ta, bouna ve
yamru yamru dner, altndaki post rgalanr, un etrafa salp dklr; buysa, andolsun
Allah'n bekasn kt bir reydir. Andolsun Allah'a ki dmanla karlanca ehit olacam
umsaydm, bunun bana mukadder olduunu bilseydim bineimi yaklatrr, biner, sizden
ayrlr, kuzey ve gney yelleri estike sizi aramaz, istemezdim.

Siz knayanlarsnz, ayplayanlarsnz; doru yoldan, birlikten, dirlikten sapanlarsnz, tilki

gibi dzenle mnfklk yolunu tutanlarsnz; gnllerinizin birlii az olduktan sonra sayda
ok olmanzn da bir faydas yok zten.

182
(Nevf'l-Bekl rivyet eder, der ki: Emir'l-M'mi-nin aleyhisselm, Kufe'de
Hubayrat'l-Mahzm olu Ca'de'nin, hutbe okumalar iin koyduu tan stne
karak bu hutbeyi ind buyurdular. Srtlarnda softan bir aba vard; kllarnn ba
hurma lifindendi; ayaklarna gene liften rlm na'leyn giymilerdi. Alnlar fazla
secdeden, devenin dizlerine ve gsne dnmt. Buyurdular ki:)
Hamdolsun Allah'a ki, halkn dnp gidii O'nadr; ilerin sonlar O'na varr ular.[78] Pek
byk ihsan, pek aydn burhan, artp duran ltf yznden ona hamdederiz; yle bir hamdle
ki hakkn desin, krn ed etsin; sevbn nil olarak ona yaklaalm; gzel bir surette de
ltfunun artmasna vesile olsun. Ltfunu dileyerek umarak ondan dilekte bulunan, mit eden
kii gibi biz de yardm diler, umarz; faydalar vermesini, ktlkleri gidermesini isteriz;
ihsann itiraf ederiz; ite ve szde ona uyarz. mnnda phe olmayan, mm shibi olarak
ona dnen, birliini ihls ile bilen, syleyen, onu verek ululayan, onun rzasn dileyip
alan, ona snan kiiler olarak ona inanrz. Bir varlktan meydana gelmemitir ki o noksan
sfatlardan mnezzeh olan mbuda, o varlk, ortak olsun; ondan da bir varlk meydana
kmamtr ki onun mirsn alsn da yokolsun. Vakti, zaman o yaratmtr; ona bir an bile
tekaddm edemez; ziydelik, noksan, kulun hallerindendir; bu haller ona rz olamaz. Bize,
tam yerinde olan tedbir almetleriyle, olmas mutlaka gereken takdir belirtileriyle yaratn
gstermi, bunlar akllara izhr etmitir. Yaratnn tanklarndandr gklerin direksiz,
dayaksz duruu. Onlar bu sretle durmaya armtr, onlara emretmitir; onlar da
durmadan, duraksamadan emrine uymulardr, hem de dileyerek, isteyerek. Onlar, onun
yaratp gelitirmesine ikrar etmeselerdi, onun itatine boyun emeselerdi, ne arna yer ederdi
onlar, ne meleklerine mesken; ne halknn tertemiz szlerinin ad yer ederdi onlar, ne
temiz amellerin ad yer.[79]
Gkteki yldzlar, yeryz ovalarnda yol alrken arp kalanlara yol bulmalar iin klavuz
kld. Gecenin kapkaranlk perdeleri, yldzlarn aydnln rtmedii gibi Ay'n, gnllerde
parltsna da engel olamaz. Tenzh ederiz noksan sfatlardan o mbdu ki ne gecenin kzlla
brnm karanl ona gizlidir, ne yerlere ken karanlnda kalanlar, ne birbirine ulanm
kapkara dalar. Gn ufkunda grleyen gk grlts de ondan gizli deildir, bulutlardan
parlayp akan imekler de; yere den, yelden uuan yapraklar da bilir, gkten yaan
yamur katrelerini de. Her katrenin nereye deceini, nerede karar klacan, karncann
neyi, nereden ekip gtreceini, sinee yetecek gdy, karna den ocuun neyle
rzklanacan bilir. Krs, yahut ar yokken de var olana, yeryz, cin, yahut insan
bulunmadan da bulunana, vehimle anlalmayana anlayla bilinmeyene hamd olsun.[80]
Ondan isteyen, onu oyalayamaz; ltfunu elde eden, ltfuna bir noksan veremez; gzle
grlemez, hadden, mekndan mnezzehtir, snrlanamaz; eitleri yoktur, benzerleri
bulunamaz ki onlarla anlatlsn. Bir aletle yaratmaz, duygulara smaz ki duygularla idrk
edilsin, insanlarla kyaslansn.

Bir mbuddur ki Ms'ya sylemitir, ona ulu delillerini gstermitir; fakat ne sz dille
dudakladr, ne uzuvla, o sz, ne bildiimiz syleyiledir, ne uzuvlarla ses verip anlatla. [81]
Ey bunu anlatmay i edinen, ona uraan kii, ey rabbini vasfetmeye kalkan kii, kutluluk
meknlarnda mnev balarn nlerine emi heybetinden kendilerinden gemi olan ve
mnen ona yakn bulunan melekleri, Cebrl'i anlat; tek ve en gzel sfatlara ship olan
yaratc mbdun vasfnda kendilerinden gemi olanlar bildir gereksen, gerekten
bildirebileceksen.[82]
Sfatlarla ancak ekil ve sret shibi olanlar, zya sahip bulunanlar idrk edilebilir. Oysa
varl, sonunda yoklua eriip biten, O, bunlardan mnezzehtir; O'ndan baka mbud yoktur.
O'nun yla aydnlanr btn karanlklar; O'nun yla kararr btn klar.[83]
Allah kullar, sizi gzel libslara bryen, size yaay sebeplerini ltfeden Allah'tan
ekinmenizi tavsiye ederim. Bir kii, ebedi yaaya amaya bir merdiven bulsayd, yahut
lm gidermeye bir yol elde etseydi, cinlerle insanlarn saltanat, Peygamberlikle, Tanr'ya
yaknlkla beraber kendisine ihsan edilen Davud olu Sleyman bunu bulur, bunu elde ederdi;
esenlik ikisine de. Fakat o, dnyda rzkn tamamlaynca, mddetini yitirince yokluk yaylar,
lm oklaryla oklad onu; dnya onun varlndan hl kald; yurtlar bombo oldu; onlar
baka toplumlar miras olarak ald.[84]
Gelip gemi devirlerdekiler size ibrettir. Nerede Amlika, nerde Amlika'nn oullar, nerede
firavunlar, nerede firavunlarn oullar; nerede Peygamberleri ldren, nerede Peygamberlerin
yollarnn yordamlarnn nurlarn sndren Res ehirlerinin halk? Nerede zorbalarn yollarn
yordamlarn diriltenler? Nerede ordularla yryenler, binlerce orduyu bozanlar, kranlar;
nerede askerler, nerede ehirler yapanlar?.[85]
(Bu hutbeden:)
Onlarn srlarn hikmet ynnden gizlemitir; O'nun btn yoluyla anlamay, O'nu idrk
etmeyi O'nunla ura-may rtmtr; oysa ki o, dileyen kiinin yitik maldr; boyuna sorup
renmek istedii dileidir, hlidir. O, slm garip olunca gurbete der; boynu stne yere
hlar; kuyruunu yere vurur; bir daha da kalkmaz yerden. O, tanr hccetlerinin
kalanlarndandr, Peygamberlerinin braktklarndandr; onun zuhuruyla bilinir, ikr olur o
srlar.[86]
Ey insanlar, ben, Peygamberlerin mmetlerine verdikleri tleri verdim size; onlardan
sonraki vaslerin bildirdiklerini bildirdim size; kammla terbiye etmek istedim sizi; doru
yola gelmediniz; zorlayp yola sokmak istedim sizi, doru yola girmediniz.
Allah iin syleyin, benden baka sizi doru yola sokmak isteyen bir imam m bekliyorsunuz;
benden baka size gerek yolu gsteren bir mukted m bekliyorsunuz?
Bilin ki dnya, yz gsterdi, fakat ardn dnd, ardnda olanlar yz evirdi, hayrlar yz
gstermiken ardn dnd. Hayrl kiiler, dnyadan gmeyi kurdular; dnyann kalan az
nimetini sattlar, yok olmayan hiretin nimetlerini aldlar. Sffin'de kanlarn dken, bugn
artk hayatta bulunmayan kardelerimiz zarar etmediler; bugn onlar ne gussa yemedeler, ne
bu bulank suyu imedeler. Andolsun Allah'a ki ecirlerini tam olarak aldlar; korkudan,
skntdan sonra esenlik yurduna vardlar.

Nerede din yolunda yryp giden, gerek uruna can verip gen kardelerim benim?
Nerede Ammr, nerede Teyyihnolu, nerede Z'-ehdeteyn? Nerede lm iin birbirleriyle
ahitleenler, nerede ehdetlerinden sonra zlimlere balar gidenler?[87]
(Sonra eliyle mbarek sakallarn tutup uzun bir mddet aladlar; sonra da
buyurdular ki:)
Eyvah Kur'n' okuyup hkmn tutan, yerine getiren, farz dnp icr eden, snneti
dirilten, bidati ldren, savaa arlnca koup gelen, kendilerine emredene uyan kardelerim
benim.
(Sonra yce sesle buyurdular ki.)
Sava, sava ey Allah kullar. Bilin ki ben bugn orduyu toplamadaym, tertibe sokmadaym;
kim Allah yoluna gitmeyi dilerse kp gelsin.
***
(Nevf der ki: mm Huseyn'in (a.s) kumandasna on bin, Kays b. Sa'd b. Abde'ye on
bin, Ebu-Eyyb'il-Ansr'ye on bin kii, bunlardan bakalarna da muayyen kiiler
verildi. Yeniden Sffin'e gitmek, amllarla savamak zereydi ki Cumua gemeden
melun bn-i Mlcem, Hazreti yaralad. Asker dald; obanlar yitmi, her yandan
kurtlarn saldrsna uram srlere dndk.)[88]

70
(bn-i Mlcem tarafndan yaralanacaklar gecenin sonunda buyurmulardr ki:)
Oturmutum, uyku bastrd, gzlerim kapand. Birden Raslullah sallallahu aleyhi ve lihiyi
grdm. Dedim ki: Y Raslallah, mmetinden ne dertlere uradm, ne dmanlklar grdm.
Buyurdu ki: Bed-du et onlara, ben de Allah dedim, onlardan daha hayrlsn versin bana;
benden daha ktsn musallat etsin onlara.
***

149
(Yaralandktan sonraki szleri:)
Ey insanlar, herkes, ondan alabildiine katna tutulur; yaay, mr ecele doru srp
koturur. lmden kamak, ona varp tutulmaktr. bu iin gizli kalan ynnden haber almak
iin gnlerce kotum; fakat Allah onun gizli kalmasn murd etti. Heyht; o, gizlenmi bir
bilgi. imdi vasiyetim u; Allah'a inann, O'na hibir eyi ortak etmeyin; Allah'n salt O'na
ve soyuna olsun Muhammed'e inann; snnetini yitirmeyin. u iki direi dikin; u iki
yakn; bunlardan kap dalmazsanz sizi knay olamaz.

Herkese gc yeterinceye dek yk ykletilmitir; bilgisizlerin ykleri de hafifletilmitir.[89]

Mminlere rahmet eden bir Rab, doru bir din, bilen bir mm var.
Ben dn sizinle etim, dostum, bugn ibretim size, yarnsa ayrlacam sizden. Allah beni de
yarglasn sizi de. Ayam u kaygan yerde dirersem szm budur ancak. Ama ayam
kayarsa derim ki, dallarn glgesindeydik; yellerin estii yerlerdeydik; bulutlarn altndaydk;
o bulutlar havada dald gitti; o yellerden yer yznde kalan belirtiler silindi sprld. Ben
size komuydum; bedenim, birka gnceiz komuluk etti sizinle; pek yaknda da benden
size, cansz bir beden kalacak ancak. Hareketten sonra skin olup kalakalm; szler
syledikten sonra susup gitmi. Benim u cansz kalan bedenim, yumulmu gzlerim, hareket
edemez zm size t verecek. bu hl, ibret alanlara en iyi t verendir; d, szden
daha tesirlidir; sz, duyulan szden daha gekindir. Size, dostlarla bulumaya giden kii gibi
ved etmedeydim. Yarn, sizinle geirdiim gnleri greceksiniz, srlarm alacak size; yerim
boaldktan sonra ve yerime benden bakas getikten sonra tanyacaksnz beni.[90]
***

23
(bn-i Mlcem tarafndan yaralandktan sonraki vasiyetleri:)
Size vasiyetim Allah'a hi bir eyi ortak etmemeniz; Allah'n salt O'na ve soyuna olsun,
Rasulullah'n snnetini yitirmemenizdir. Bu iki direi dikin; bundan te knanmak yok size.
Ben dn sizin dostunuz, yoldanzdm; bugn ibretim size, yarnsa ayrlacam sizden.
Yaarsam kanmn shibi benim, gp gidersem lm, zten vaad edilmi bana.
Balasanz, bu balamak, benim iin Allah'a bir yaknlktr, sizin iinse bir sevap;
balayn; bilin unu; "Sevmez misiniz Allah'n sizi balamasn?"[91]
Vallahi lmn gelip atmas, bana kt gelmedii gibi onun geldiini grnce de
tanmadm, holanmadm bir eyi tanm, grm olmadm. Ben su arayan kiinin suya
kavutuu, bir murda ermek isteyenin murdna ulat hldeyim imdi. Allah'n katndaki
ltuf, iyi kiilere daha da hayrldr.[92]
***
47
(ehdetlerinden sonra, vefatlarndan nce, mm Hasan ve mm Huseyn
aleyhimesselma vasiyyetleri:)
kinize de Allah'tan ekinmeyi, dnya sizi arasa, istese bile onu aramamay, istememeyi
vasiyet ederim. Ona ait bir eyi elde edemediiniz, elinizdekini yitirdiiniz iin de
hayflanmayn. Gerei syleyin; hiret ecri iin i grn; zlime dman olun, mazlma
yardmc kesilin.
kinize, btn evladma, ehlibeytime ve bu yazm kime ularsa ona, Allah'tan ekinmeyi,
ilerinizi dzene koy-may, aranz uzlatrmay vasiyet ederim. Allah'n salt O'na ve soyuna
olsun, Ceddinizden duydum, derdi ki: ki kiinin arasn bulmak, btn (nfile) namazlardan,
orulardan stndr.
Allah iin, Allah iin yetimleri koruyun, bz kere a, bz kere tok brakmayn onlar; size
taprlan haklarn yitirmeyin onlarn. Allah iin komularnz grn, gzetin bu,
Peygamberinizin vasiyetidir; komular hakknda ylesine tavsiyede bulundu ki onlar da
mrsa girecekler sandk. Allah iin, Allah iin Kur'n'a riyet edin; onunla amel etmekte
bakalar sizi gemesin. Allah iin, Allah iin namaz brakmayn; nk o, dininizin direidir.
Allah iin, Allah iin Rabbinizin evini ziyreti, haccetmeyi brakmayn; siz hayatta
bulunduka bolamayn o evi; nk o ev, terkedilirse mhlet bile verilmez sizlere; azap gelir
atar. Allah iin, Allah iin mallarnzla, canlarnzla, dillerinizle Allah yolunda savan;
birbirinizi dolamanz grp gzetmenizi, birbirinizin ihtiycn gidermenizi, birbirinizden
yz evirmemenizi, birbirinizden ayrlmamanz vasiyet ediyorum. yilii buyurmay,

ktlkten nehyetmeyi brakmayn; sonra ktleriniz banza geer; sonra da du edersiniz,

icbet edilmez size.
Ey Abdlmuttalib oullar, Emir'l-M'minin katledildi deyip Mslmanlarn kanlarna
girmenizi, almaya kalkmanz istemem, saknn bundan. Benim iin yalnz beni ldreni
ldrn. Bekleyin hele, onun u vuruundan lrsem, onun bana bir tek vuruuna kar siz de
ona bir kere vurun; urasn, burasn keserek eziyete kalkmayn; nk ben, Allah'n salt
O'na ve soyuna olsun, Raslul-lah'tan duydum, derdi ki:
Saknn eziyetten, ikenceden, ldreceiniz kuduz kpek bile olsa.[93]
***

Birinci ksmn sonu

9 Zilhccet'l-Harm 1389 Sal gecesi

- Raslullah sallallahu aleyhi ve lihi vesellem pazartesi gn le st dnyaya gzlerini

yumdu. Vefatlar, hicretin on birinci yl Saferinin yirmi sekizinci, yahut rabiulv-velinin
birinci, yahut da on ikinci gndr. lk rivayet, Ehlibeytin rivayetidir.
[1]

Hazreti Rasul-i Ekrem'i (s.a.a), vasiyeti mucibince Hz. Ali ykamaya koyuldular. Ykadklar
yere bir perde gerilmiti. Perdenin i tarafnda Abbas'n olu Fazl ve ashaptan sme su
dkyorlar, Hz. Ali'ye yardm ediyorlard. Ansar, arka taraftan, Y Ali, Raslullah'a hizmetten
bizi mahrm etme dedi. Bu sz zerine Ali, Evs b. Havli'yi ieriye ald. Zhre oullar da biz
Raslullah'n ana tarafndan yaknlaryz dediler. Onlardan da Avf olu Abdurrahman ieriye
alnd. Abbas'n dier olu Kusem de Hz. Ali'ye yardm edenlerdendi; same'nin klesi Slih
de ierideydi.
Hz. Ali, Reslullah' (s.a.a), ykarken, anam, babam sana fed olsun, diriyken de tertemizdin,
vefatndan sonra da tertemizsin deyip alyordu. Ykanma ii bitince Hz. Ali (a.s),
Raslullah'n (s.a.a), mbarek bedenini kurulad, gz ukurlarnda kalan suyu eilip iti.
Bu srada Ebubekir, Medne'nin dousunda, ehre bir mil mesafede olan ve ansardan Ben'lHris'in oturduu Sunh denen yerdeydi. ie diyor ki: mer ve Muiyra b. a'ba, Hz. Rasl
(s.a.a), ykanmadan, izin alarak hcreye girdiler; mbarek yzlerine rtlen bezi kaldrdlar.
mer, bararak, Raslullah iddetli bir baygnla dm dedi. Sonra hcreden ktlar.
Muiyra mer'e mer dedi, Allah'a andolsun ki Raslullah dnyadan gitmi. mer yalan
syledin dedi, Raslullah asl lmedi, sen fitneci bir adamsn, onun iin byle sylyorsun;
Raslullah, mnfklar yok etmedike dnyadan gitmeyecek. Bu szleri de yeter bulmayp
kim Raslullah ld derse onu lmle tehdide balad ve Ms Peygamber, nasl krk gn

halkn gznden kaybolduysa ve sonra da geldiyse, Raslullah da Rabbinin katna gitti;

andolsun ki gene dnecek; bu pheye denlerin, ellerini, ayaklarn kesecek demeye balad.
Bu srada bn-i mm Mektm "Muhammed Ancak bir peygamberdir; ondan nce de
peygamberler gelip gemitir, O veft eder, yahut ldrlrse topuklarnzn stnde
gerisin geriye mi dneceksiniz? Geriye dnen, Allah'a bir ziyan vermez; fakat Allah,
kendisine hamd edenlere ihsanda bulunur" yet-i kermesini okudu (3, l-i mran, 144).
Hz. Peygamber'-in amcas Hz. Abbas da, ben Abdl-Muttalib oullarnn vefatlarnda
yzlerinde beliren almetleri Hz. Rasul'n yznde de grdm, Raslullah vefat etmitir dedi.
Fakat mer, bir trl sznden vazgemedi.
Slim b. Ubeyde, Ebubekir'i armak zere Sunh'a gitti; bzlarna greyse H. ie Ebbekir
de, mer'e, bn-i mm Mektm'un okuduu yeti okumutu; Abbs'n beyntna, bn-i
mm Mektm'un bu yeti okumasna ramen szlerinden dnmeyen, tehditlerine devam
eden mer, Ebubekir'in ihtar zerine kendine gelmiti (Siyer-i bn-i Him'a, c.4, s.331-334,
Taber'ye, 2, s.442, Trih'ul-Hemis'e, 1, 185, Tebakat-u bn-i Sa'de, c.2, k.54, Mttaki'nin
Kenz'ul-Umml'ine, 4, 50, 53, Zeheb'ye, 1, s.37, Zeyni Dahln'n Hiyet'l-Halebiyye'sine,
3, 389-390, Nihyet'l Edeb'e 18, 386, Ahmet b. Hanbel'in Msned'ine, 6, 219, Ya'kub'ye, 2,
95, bn-i Kesir'in El-Bidyet ve'n-Nihye'sine, 5, 243-244, Teysir'l-Vusl'e, 2, 41, Ebu'lFid'ya, 1, 164, Trih-u bn-i ahne'ye "El-Kmil hiyesinde", s.112, Bkln'nin
Temhid'ine, s.192-193 baknz).
Bu srada Ebubekir ve mer'e Ansrn Ben-Side Sakyfesinde, hilfet iin toplandklar
haberi geldi. mer, Ebbekir'e, gel de dedi, kardelerimizin yanlarna varalm; bakalm, ne
yapyorlar. Giderlerken yolda Ebu-Ubeyde'ye rastladlar; onu da alp beraberce yola dtler;
Ansr, orada toplanm, Muhcirlerin bir ksm da onlara katlmt. Gasil, tekfin ve tehiz ii,
Hz. Ali'ye ve sylediimiz kiilere kalmt (Tabar, 2, 456, Er-Riyd'un-Nadra, El-Bed'u ve'tTrih, 5, 65, bn-i Him, 4, 336, Msned, 4, 104-105, bn-i Kesr, 5, 260, Sfvet'us-Safve, 1,
85, Trih'ul-Hams, 1, 189 v.s.).
Abbas, Ali'ye, elini uzat, sana biat edeyim de halk da biat etsin dedi. Eb-Sfyan, H. Rasl-i
Ekrem'in (s.a.a), veftnda Medine'de deildi. Mekke fethine dek Mslman olmayan, Mekke
fethinden nce Medine'ye gelip Abbas'n efatiyle balanan, fetihten sonra Mellefet'lKulb'dan saylan, Tulakaa'dan, yni azad edilenlerden bulunan bu zat, Medine'ye gelirken
yolda, H. Rasl'n (s.a.a), vefatn duymu, yerine Ebbekir'in seildiini renince Ali'yle
Abbas'n ne yaptn sormu, evlerine kapanp oturduklarn renince, andolsun Allah'a
demiti, sa kalrsam onlarn balarn en yce mertebeye ulatracam. Kalkan tozu-duman
kandan baka bir ey yattramaz szn de szlerine eklemitir. Medine'ye gelince "Ey
Himoullar, hkmetmek hususunda insanlarn tamahn kknden skn; hele Teyim,
yahut Adiyy boyunun bu tamaha dmesine hi meydan vermeyin; bu ie Eb'l-Hasan'dan
baka hi kimse lyk deildir" melindeki beyitleri okumaya balad. Ya'kub rivayetinde, bu
iki beyte iki beyit daha eklenmektedir; Tabar'de de buna benzer rivayetler vardr. Fakat H. Ali
(a.s), Hazreti Rasl'n (s.a.a), cenazesini brakp Abbs'n teklifini kabl etmedii gibi EbuSfyan'n bu teklifi, kabile gayretine dayanmaktayd. Araplarda mehur bir sz vardr: Ben
kardeime dman olabilirim; fakat amcamn olu aleyhine de ona yardm ederim; ama
mcadeleye girien, yabanc bir soydan olursa kardeimle, amcamn oluyla el ele tutuur,
onun aleyhine yrrm. Bu hkm gereince o gn, Ebu-Sfyn'n Ali'ye taraftarlk gtmesi
ve Ebubekir'in aleyhine kalkmas yerindeydi. Himoullaryla meyye riyaset iin
ekimilerdi; fakat her iki boy da Abdumenaf soyundand. Riyasetin bu soydan kmas
tehlikesi, onlar birletirebilirdi. Ebubekir'in mensup olduu Teyim boyu, en az adama sahip
ve Kurey'in en zebun boyu saylrd. mer'in mensup olduu Adiyy boyu da byleydi. Bu

boylarn ikisi de Kurey kabilelerinin en yce ve by olan Kusay'dan gelmiyordu.

Abdumenaf oullarysa Kusay'dan tremiti; bu bakmdandr ki bu boydan olanlar, Ali'nin
tarafn tutuyorlard. Ebu-Sfyn'n, Hz. Peygamber'in amcas Abbas'la ayni iddiaya
kalkmas, ancak kabile taassubu yzndendi; baka bir dnceyle deildi. Bu dncelere
kaplmayan tek kii Ali idi; bundan dolay da, zhiren onlara st olamad.
Hz. Rasl-i Ekrem'in (s.a.a), veftndan sonra ansrn Sakife'de, a'd b. Abde'ye taraftarl
da kabile gayretinden domutu; nitekim ansrn, Evs boyunun Ebubekir'e biat etmesi de,
Sa'd'in, Evs boyuna kar olan Hazre boyundan olmasndand. slm'n kaldrd soy-boy
gayreti, cahiliye devrinde Evs'le Hazre boylar arasndaki sava ve mnasebetin hatras,
Rasl-i Ekrem'in (s.a.a), muhteceb olma-syla birden alevlenmiti. Ali'nin fikriyse byle
ibelerden arnmt; o, riyseti, Kur'n'n hkmn, dnin emirlerini yerine getirmek iin
istiyordu. O, Selman, Eb-Zerr ve Ammr (r.a) gibi soy-boy gayretinden arnm kiilere
dayanyor, Ebu-Sfyan gibi dnya ve soy-boy taassubu gdenleriyse yanndan
uzaklatryordu. Bir yandan soy-boy taassubu gden, bir yandan da Mslmanlkta fitne ve
fesat karmay dileyen Ebu-Sfyan, Ali'ye, ne diye bu ii, kurey kabilesinin en kk ve
ehemmiyetsiz boyuna teslm ediyorsun? Msade edersen, Medine'yi atllarla, yayalarla
doldururum demiti. Fakat Ali, byle bir eye let olacak yaratlta deildi. Ebu-Sfyan'a yz
vermeyince Ebu-Sfyan, hilfeti alanlarn da kendisinden kukulandklarn anlamt. mer,
Ebube-kir'e gitti; bu adamcaz geldi dedi; errinden emin olunmaz bunun. Rasulullah da onu
ho tutmutu. Sadakadan, beytlmaldan ona bir eyler vermek gerek. Ebubekir, mer'in
szn tuttu; onu raz etti; o da Ebubekir'e biat etmekten ekinmedi (El-kd'l-Ferid, 3, 113
bn-i Ebi'l-Hadid'in Nehc'l-Belga erhi, 2, 212; Mu'te gazvesinin erhi; El-kd'l-Frid, 3,
62). Tabar'nin rivayetine greyse Ebu-Sfyan, Suriye'ye gnderilen orduya, olu Yezid'in
kumandan tayin edildiini haber alncaya dek Ebubekir'e biat etmemiti(11, 449).
Pazartesi gn leyin veft eden H. Resul-i Ekrem (s.a.a), aramba gecesi defnedildi. Hz.
Ali, kabirlerine indirdi; Abbas'n oullar, Hz. Peygamber'in klesi ukran ve bir rivayette
sme de yardm etmilerdi (Kenz'l-Umml, 3, 140, 4, 54 ve 60, El-Ikd'l-Ferid, 3, 61,
Zeheb, 1, 324, 326; bn-i Hian, 4, 342, Tabar, 2, 452, 455 bn-i Kesr, 4, 270, Msned, 6,
62, 242, 274, Tabakaat, 2, k.2, 78).
- Ansar, Sa'd b. Ebde'nin halfe olmasn istiyordu. Ben-Side Sakifesine toplanmlar,
hasta olduu halde onu da gtrmlerdi. Sa'd, orada Allah'a hamd- sendan sonra Ansarn
dine yardmn, slm'daki stnln anlatt. Peygamber'e ve ashabna sayg gsterdiklerini,
dman-laryla savatklarn, sonra Arabn slam' kabl ettiini,Hz. Peygamber'in, Ansardan
raz olarak dnyadan gittiini syle-di; sonra, bu ii dedi, bakalarnn deil, sizin dnmeniz
gerek. Ansar, bir azdan evet dediler, senin fikrindeyiz; bu ii sana vereceiz. Sonra
tartmaya baladlar. Muhcirler, biz Rasl'n ilk dostlaryz, onun boyundanz derlerse ne
diyeceiz dediler. Bir ksm, byle bir itirazda bulunulursa, sizden bir emir olsun, bizden bir
emir deriz fikrini ortaya att. Sa'd b. Abde, ite dedi, bu, ilk malubiyet (Tabar, Hicr 11. yl
vukuat, 11, 45, bn-i Esr, 11, 222, El-mmet-u ve's-Siyse, 1, 5; bn-i Ebi'l-Hedid 6. cz'de
"Ansrn szleri hakkndaki beyanatnn erhine ve ondan naklen Cevhev'de Sakife olayna
baknz).
[2]

Sakife'de ansrn toplandn duyan Ebubekir ve mer yolda rastladklar Ebu-Ubeyde'yi

alarak Sakife'ye kotular. seyyid b. Uveym b. Side, Ansrn Ben'l-Aclan boyundan sm
b. Adiyy, Mugyra b. a'be ve Abdurrahman b. Avf da onlara katldlar. Bu topluluk o gn,
Ebubekir'e biat iin ok faliyet gsterdi; bu yzden Ebubekir ve mer, daima onlarn
hizmetlerini gz nnde tuttular. Ebubekir ansardan hibir kimseyi Useyyid b. Hudayr'dan

stn grmemitir; mer de ona kardeim demitir; lmnden sonra bile hakkn
gzetmitir. Ebu-Ubeyde, Roma'yla savaa giden orduya kumandan tayin edilmitir. mer,
kendisinden sonra birisini halfe yapmak istedii zaman, Ebu-Ubeyde'nin lmne
hayflanm, lmeseydi onu halife yapardm demitir. Mugayra b. a'be, mer zamannda
zina ettii halde kendisine had vurulmamt; ad daima mer'in kumandanlar arasnda
gemitir. Abdurrahman b. Avf da mer tarafndan, kendisinden sonra halife tayini iin setii
rya reis tayin edilmitir. Sakife'de Ebubekir, mer'i teskin ettikten sonra Allah'a hamd-
sen ederek Muhacirlerin, Arap boylarndan nce mn ettiklerini syledi ve onlar dedi,
yeryznde Allah'a ilk ibadet edenler, Rasulullah'n evresinde ilk toplananlardr; Rasl-i
Ekrem'den sonra da hilfete haklar daha stndr melinde szler syledi ve biz emir olalm,
siz bizim vezrimiz olun dedi. Hubb b. Mnzir, bu sz zerine ayaa kalkp dedi ki, ey ansr,
ie iyi sarln; bu ilere bakalar el atmasn. Bu i sizin glgenizde kararlasn; yoksa
dmanlarnz bundan faydalanrlar; sonunda alt olur gidersiniz. Biz kendimize bir emir tayin
edelim, onlar da bir emir tayin etsinler.
mer, bir lkede iki emir olamaz; andolsun, Arap, onlara hkmetmenize asl raz olmaz;
nk Peygamberimiz sizden deildir. Ama peygamber'in mensup olduu boyun hkmne
Arap raz olur dedi. mer'le Hubb az kavgasna giritiler. Bu srada Ebu-Ubeyde, ey ansar
dedi, Peygamber'in ilk dostlar, ona ilk yardm edenler sizsiniz. imdi onun dnini ilk bozanlar
siz olmayn. Bu srada ansrn Hazre boyundan Beir b. Sa'd, Ebubekir ve mer'in szlerini
tasdik eder szler syledi. Ebubekir, ite mer'le Ebu-Ubeyde burackta; hangisine isterseniz
biat edin dedi. mer'le Ebu-Ubeyde, sen dururken biz asl bu ie girimeyiz dediler. Bu srada
Abdurrahman b. Avf ayaa kalkp sizin de bir ok fazletleriniz var dedi ansra, fakat u da
muhakkak ki iinizde Ebubekir, mer ve Ali gibi birisi yok. Mnzir b. Arkam, biz dedi,
adlarn andn kiilerin stnln inkr etmiyoruz, hele bu kiiden biri, bize
hkmetmeye kalkarsa bir kii bile ona muhlefet etmeye kalkmaz. Bu szden maksad da Ali
idi. Ansar, bu sz zerine hep birden biz dediler, Ali'den bakasna biat etmeyiz. Zbeyr b.
Bekkr da hilfetin ansra verilmiyeceini anlaynca ansrn, biz ancak Ali'ye biat ederiz
dediini anlatr.
Bu srada mer ve Ebu-Ubeyde, Ebubekir'e biat etmek isterken Beir b. Sa'd, daha atik
davrand, koup Ebubekir'e biat etti. Derken Evs boyu ve bilhassa seyyid b. Hudayr, Hazre
bu ii ele alrsa bu stnlk onlarda kalr, bir daha da size nasip olmaz, kalkn Ebubekir'e
bey'at edin dediler. seyyid de biat edince oradaki topluluk her yandan koup Ebubekir'e biate
balad. Bir derecede ki Sa'd, ayaklar altnda ezilecekti neredeyse. Bu srada Kays b. Sa'd'le
mer kavgaya tututu; Sa'd, Ebubekir'e, mer'e trl szler syledi. Nihayet dostlar, onu
omuzlayp evine gtrdler. Bu srada Ali ve Abbas henz Peygamber'i (s.a.a), ykamakla
meguldler. Mescitten tekbr sesi duyulunca Ali, bu grlt nedir diye sordu; Abbas, hi
byle bir ey olmamt dedikten sonra Ali'ye dnp sana ne demitim ben dedi (bn-i Ebi'lHedid'in erhi, 6, 291 Ya'kub, 2, 103, Tabar, 2, 443, bn'l-Esir, 2, 220; Kitb'lMuvaffakyyat'tan naklen bn-i Ebi'l-Hadid, 2, 122, bn-i Him, 4, 336, bn-i Kesir, 5, 246.
Btn tarihiler Ebubekir'e biatin, mer tarafndan, bir oldu bitti diye anlatldn sylerler).
Hazreti Emir, "ecereyle delil getirdiler; meyveyi yitirdiler" szleriyle ansra kar,
Raslullah'n, Muhcirlerden olduunu delil getirdiklerini, fakat asl ecerenin meyvesini,
yni kendilerini yitirdiklerini sylemi oluyorlar.
- Hazreti Fatmet'z-Zehr' selmullahi aleyh Rasl-i Ekrem sallallahu aleyhi ve lihi
vesellemin doumlarndan krk be yl sonra, bi'setlerinin beinci senesi Cumdel-hrasnn
yirminci gn, Hadcet'l-Kbr (r.a) dan domu-lardr. Hz. Rasl (s.a.a), Cenab- Ftma'y
[3]

pek severler, geldii zaman ayaa kalkarlar, elini perlerdi. Sekiz yl Mekke'de kaldlar;
Hazreti Rasl-i Ekrem (s.a.a), hicret buyurduktan sonra Ali (a.s), Fatmet'z-Zehr'y, kendi
Annesi Esed kz Ftma'y, mm Eymen'le Ebu-Vkd'i alp Kbe'yi tavaf ettikten sonra
Medine yolunda, Kub'da Rasul-i Ekrem'e (s.a.a), ulatlar. Hicretin ikinci ylnda Emir'lMminin'le (a.s) evlendiler. Ftma (a.s), Medine'de on ksur yl yaadlar.
Hazreti Emir'in (a.s) "mmetinden ektiklerimizi" diye balayan szleri hilfet olayndan
sonraki hallere iarettir: Ebubekir'e biatten haberdar olan Ehlibeyt, bata, Emir'l-M'minin
(a.s), olduu halde biat etmemilerdi; ashptan da onlara uyanlar olmutur. Abbas, Fazl b.
Abbas, Zbeyr b. Avvm, Halid b. Sid, Mkdd b. Esved, Selmn- Frisi, Eb-Zerr-i Gfr,
Ammr b. Ysir, Ber' b. zib, Ubeyy b. K'b bunlardand. Ebubekir-i Cevheri'nin
"Sakife"sine gre bunlar, geceleyin toplandlar, hilfet iinin yeniden ve muhcirlerle ansrn
meveretiyle halledilmesini istiyorlard. Abde b. Smit, Eb'l-Heysem'it-Teyyihan ve
Huzeyfe de bunlardand (Bu rivyet bn-i Ebi'l-Hadid'in erhinin, 13. sahifesinde de geer;
tafsili de ayn cildin 74. sahifesindedir).
Bundan nce Ebubekir'in, bir rivayette Mugyra'nn tensibiyle Ebubekir ve mer, EbuUbeyde ve Mugyra'yla Abbas'n evine gitmiler, Ehlibeytin, biatini istemiler, fakat Abbas,
mer'e, "Raslullah bir aatan ki biz, o aacn dallar budaklaryz, sizse o aacn glgesinde
oturmaktasnz" demiti; bylece de i bir sonuca varmt.
Abbas b. Abdl-Mttalib, Utbe b. Ebi-Leheb, Selman- Frisi, Eb-Zerr-i Gfr, Ammr,
Mkdd b. Ubeydullah, Haimoullar'nn bir ksm muhacir ve ansrdan bir topluluk H.
Ftma'nn (a.s) evinde toplanmlard (Msned, 1, 55, Tabar, 2, 466, bn-i Esir, 2, 221, bn-i
Kesir, 5, 264, Sfvet's - Safve, 1, 97, bn-i Ebi'l-Hadid, 1, 123, Suyti'nin Trih'ulHulf'snda Ebubekir'e biat bahsinde, 45. bn-i Hiam, 4, 336, Teysir'l-Vusl, 2, 41, E'rRiyd'un Nadra, 1, 167. Trih'ul-Hamis, 1, 188, El-Ikd'-l-Ferid, 3, 64, Trih-u Eb'il-Fid' 1,
156, bn-i ahne (Trh'ul-Kmil hiyesinde), 112, Cevheri, bn-i Ebl Hadid'den rivayet
yoluyla, 2, 130-134, Siret'l-Halebiyye, 3, 394, 397).
Ali ile ona uyup Ebubekir'e biat etmeyenler ve H. Ftma'-nn evinde toplananlar hakknda
tarih, siyer, sihh ve msnedlerle edeb ve kelm kitaplardaki rivayetler tevatr haddine
varmtr. Ali, Ebubekir'e biat etmeyince Ebubekir, mer'e gidip Ali'yi nasl olursa olsun
getirmesini buyurdu. mer, Ali'nin yanna varnca aralarnda tartmalar oldu ve bir netice
kmad. Bunun zerine mer, Halid b. Velid, Abdurrahman b. Avf, Sabit b. emms, Ziyad
b. Lebid, Muhammed b. Mesleme, Selme b. Slim, Selme b. Eslem, seyyid b. Hudayr, Zeyd
b. Sbit, Hazreti Ftma'nn (a.s) evine yrdler. mer, eline bir me'ale almt.
erdekilerin darya kmalarn syledi. Hi kimse kmaynca, Allah'a andolsun ki dedi,
kmazsanz evi, iindekilerle beraber yakarm. mer'e, ey Eb-Hafs dendi, Ftma da bu
evde, olsun dedi mer. Ftma, kapda mer'le yzyze geldi ve ona, Ey Hattbolu dedi,
evimde beni yakmaya m geldin? mer, evet dedi, bu i, babann getirdiini salamlatrr.
Raslullah'-n hi kimseyi senin kadar sevmediini biliyorum, fakat bu, yapacam iten beni
alkoyamaz (Tabar, 3, 198-199, Cevher, bn-i Ebi'l-Hadid'den rivyetle, 1, 167, 2, 131-134,
6, 285, 293, 17, ciltte, Kaadil-Kudt'n cevbnda da bu toplumdan bahseder. Er-Riyd'unNadra, 1, 167, Trh'ul- Hams 1, 188, bn-i ahne, 112. bn-i Ebul-Hadid, 2, 134, El-Ikd'lFerd, 3, 64, Eb'l-Fid, 1, 156, El-mmet-u ve's-Siyse, 1, 12, Ensb'l-Erf, 1, 586,
Kenz'l-Umml, 3, 140, Mrc'uz-Zeheb, 2, 100).
Ya'kub, eve girdiklerini, Ali'nin klcnn krldn (2, 105), Tabar, Zbeyr'in knsz bir
klla kp mer'e saldrdn, aya kayp klcnn elinden dtn, mer'le gelenlerin

onu tuttuklarn bildirir (2, 443-444, 446, Mhibbddin Tabar: Riyd'un-Nadra, 167.
Trih'ul-Hams, 1, 188, bn-i Ebil'-Hadid, 2, 122, 132, 134, 6, 2, Kenz'l-Umml, 3, 128).
Evin iinde Ftma, Ali, Hasan ve Huseyn'den baka kimse kalmad halde, evi iindekilerle
beraber yakn demekteydi. Hazreti Ftma, kap nne gelmiti; karnna gelen bir sadme
sonucunda alt aylk ocuu Muhsin, dmt; Ftma, evimden kmazsanz salarm
dker, Allah'a snr, sizi ikyet ederim diyordu. Bunun zerine eve girenler kp gittiler
(bn-i Ebi'l-Hdid, 2, 134, 6, 285-286, Ebubekir-i Cevher, bn-i Ebi'l Hadid'den naklen,
Ya'kubi, 2, 105, ehristn. Milel u Nihal, ran basmas, 1, 26, Londra, 40). Sakife'deki biatten
sonra sal gn de biat devam etmiti. Ali gelip Ebubekir'e, bizimle maverede bulunmadn,
hakkmza riayet etmedin demi, Ebubekir de, evet fakat fitneden, kargaalktan korktum diye
mzeretini bildirmitir (Murc'uz-Zeheb, 1, 414, El-mmetu ve's-Siyse, 1, 12-14). Ya'kub,
bir topluluun Ali b. Eb-Tlib'e geldiini, ona biat etmek istediini, Ali'nin, yarn sabah
balarnz tra edip (lme hazrlanp) yanma gelin buyurduunu, fakat ertesi sabah ancak
kiinin geldiini syler (2, 105, bn-i Ebi'l-Hadid, 2, 4). Cevheri, bn-i Ebi'l-Hadid'in
rivayetiyle, bu olaylardan sonra Ali'nin, Ftma'y bir merkebe bindirerek geceleyin ansrn
kaplarn alp yardm istediini, onlarn da Ftma'ya, Ebubekir'den nce bizden biat
isteseydi onunla hibir kimseyi bir tutmazdk, onu kabl ederdik dediklerini, Ali'nin, bu sze
karlk, alacak ey, demek Raslullah'n cenazesini ykanmadan, kefenlenmeden evinde
brakp riyset iin savamaya kalkmam istiyordunuz dediini, Ftma'nn, Eb'l-Hasan
gerekli vazifesini yapt; onlar da yapacaklarn yaptlar, Allah bunu onlardan soracaktr
buyurduunu kaydeder (6, 28): El-mmet-u ve's-Siyse'de de bu olay geer (1, 12). Sonradan
Muviye, Hz. Ali'ye yazd bir mektupta, "Daha dn, evindeki kadnn geceleri bir merkebe
bindiriyor, oullarnn ellerini tutuyor, kaplar alyor, halk yardma aryordun, unutkan
olsam bile Eb-Sfyn'a, seni bu ie tahrik ettii zaman sylediin sz unutmam; azim ve
irde shibi krk kii bulsaydm hakkm dilerdim demitin" szle-riyle bu olaya iaret etmitir
(bn-i Ebi'l-Hadid, 2, 67, Kitb-u Sffin, 182); Sffin savanda da, Amr bn'il-s, Muviye'ye
ayni eyi hatrlatmt.
Bu sralarda "Fedek" hurmal da Hz. Ftma'dan zapte-dildi. H. Rasl-i Ekrem sallallahu
aleyhi ve lihi vesellem, Hayber fethinden sonra kendi hisselerine den bu hurmal, 17.
srenin (sra'), "Akrabaya, yoksula, yolda kalma hakkn ver" melindeki yet-i
kermesiyle 30. srenin (Rum), "Artk yaknlara, yoksula ve yolda kalana hakkn ver"
melindeki 38. yet-i kerimesi hkmnce H. Ftma'ya (a.s) vermilerdi. Ebubekir, bu
hurmal miras saym, "Biz peygamberlerin mirasmz yoktur, braktmz eyler sadakadr"
melindeki hadise dayanarak hurmalkta alan adamlar oradan kartm, Fedek'i beytlmal
hesabna zaptetmitir. Hz. Ali'ye ve Ftma'ya, bilhassa kendilerine taalluk eden bir hususun,
hele "En yakn akraban korkut, emirleri onlara bildir" melindeki yet-i kerime (26,
uar', 214) varken bildirilmemesi mmkn deildi; nk Hz. Peygamber (s.a.a), vahyin
tebliinde emin ve sdkt. Ayrca miras yetlerinde Hz. Peygamber'in hasisinden olarak
byle bir ey yoktu. Kur'an- Mecid'de de Zekeriyye Peygamber'in (a.s), kendine ve Ya'kub
(a.s) soyuna vris olacak bir evlat istemesi (19, Meryem, 5-6), Sleyman Peygamber'in (a.s)
Dvud Peygamber'e vris olduunun bildirilmesi (27, 16), Peygamberliin miras yoluyla elde
edilemeyii, H. Ali ile Abbas'n miras istemeleri bir yana dursun, Fedek, miras da deildi; H.
Rasl (s.a.a) , tarafndan, hayatlarnda verilmiti. Hz. Fatma (a.s) halfeye bavurdu, Ali,
mmi Eymen ve Rebh ehdette bulundular; ehdet-leri reddedildi; oysa Raslullah (s.a.a),
Ali'nin dim hak ve gerekle beraber bulunduunu, gerekten ayrlmayacan bildirmilerdi
(Fedil'l-Hamse; 2, s.108; Tirmiz, Mstedrek, Mecma'uz-Zevid, Kenz'l-Umml v.s.den
naklen). Onuncu mm Aliyy'n-Naky'nin (a.s) zilhiccenin on sekizinci gn, Hz. Ali'yi (a.s)
ziyaretindeki szlerinden anlaldna gre mm Hasan ve mam Huseyn de (a.s) hitler
arasndayd (Hcc eyh Abbs- Kummi: Meftih'ul - Cinan Tehran-1340, s.37). H. Ftma,

mracaatndan bir netice alamaynca Ebubekir ve mer'e darlm, veftna dek onlarla
konumam, vefat etmeden de H. Ali'ye (a.s), geceleyin defnedilmesini, cenazesinde onlarn
bulunmamasn vasiyet buyurmutur (Fedek olay iin Buhr'ye, 5, Farz'ul-Hums blm, 7.
38, Mslim'e, 2, 72. 5, 151, 156, Msned'e, 1, 69, Tabar'ye, 3, 202, El-mmetu ve'sSiyse'ye baknz; 14).
Hz. Rasl-i Ekrem'den (s.a.a), sonra krk gn, ay, yahut sekiz ay yaadklar hakknda
rivayet varsa da Ehlibeyt'-ten gelen rivayete gre yetmi be gn yaamlardr. Hz. Resl
(s.a.a), Saferin yirmi sekizinde veft etmilerdir. Hz. Rasl'l (s.a.a) Rabilevvelin on ikisinde
veft ettii rivayetine nazaransa Cumdell sonlarnda, yahut mehur rivayete gre
Cumdelhrann nde intikal eylemilerdir. Yalar on sekizi amt (muhtelif rivayetler
iin Muhammed Bkr- Meclisi'nin "Bihr'ul-Envr"na baknz, 10, Tehran, 1384, s.214216).
Burada, Fedek'in yllar boyunca elden ele getiini, bu hususta buyruk shiplerinin tek bir
reye uyamadklarn da sylemek zorundayz: Osman, bu hurmal Mervan'a balad.
Muviye, H. Ali'nin ehdetinden sonra hurmal e blm, bir ksmn Osman'n oluna,
bir ksmn Mervan'a, bir ksmn da olu Yezid'e vermiti. Emevlerden mer b. Ablazz,
Ftma evldna ide etmi, Abbas oullarnn ilk halifesi Seffh, mam Hasan olu Hasan'n
olu Abdullah'a ait olduuna hkmetmi, Mansr, mam Hasan evldndan alm, olu Mehd,
gene Ftma evldna vermi, onun olu Ms ve kardei Fedek'i temellk etmiler. Me'mun,
hicr 210 da gene Ftma evldna vermi, bu hususta Medine meline emir gndermi,
Mtevekkil'se Me'mun'dan evvelki haline getirmitir.
[4]

- Hutbenin ba tarafnda geen "filn"dan maksat birinci halife Ebubekir'dir.

[5]

- Buradaki falan"da ikinci halife mer'dir.

- A', Ebu-Basir Meymn b. Kays'tr. Cahiliyye ir-lerinden olan, sesi de gayet gzel
bulunan bu zat, mri'l-Kays ve Nbga gibi nl irlerden saylmtr. Vakt-i Sadete
erimi, Hz. Rasl-i Ekrem'e (s.a.a) methiyeler yazm; onlar, huzurunda okumaya giderken
Ebu-Syfan mni' olmu, avdetinde, Menfuha denen yerde deveden dp lmtr. Heyyan,
boyunun ulusu olan bir zatt; ran hyla dostluu vard, A' ile de dosttu; sohbet
arkadayd. Bz sebeplerle ondan uzaklamt; o mnasebetle syledii kasdede bu beyit
geer.
[6]

Emir'l-Mmi'nin (a.s), bu beyti inad ederek Hazreti Rasl-i Ekrem (s.a.a) zamanndaki
haliyle ondan sonraki haline iaret buyurmaktadr.
- Ebubekir'in biatten sonra "Brakn beni, ben sizin en hayrlnz deilim" dedii rivayet
edilmitir. Bu sz, "Sizin en hayrlnz olmadm halde beni, banza getirdiniz; siz beni
veliyy-i emr ettiniz" tarznda syledii de rivayetler arasnda-dr (Muhammed Abduh erhi,
s.32, 3. not). Hz. Emir'i, Ebubekir'e gtrdkleri zaman, mer, biat etmedike senden el
ekmeyiz deyince mer'e, "yi sa bu st, yars senin olacak; bugn onun faydas iin
dzp kotuun bir i yarn sana dnecek" dedii rivayet edilmitir.
[7]

- mer'in, zt itihatlarna iarettir. Mesel, 9. srenin (Tevbe) 60. yet-i kermesinde

zektn, yoksullara, hibir varl olmayanlara, zekt toplayan memurlara, mellefet'lkulb'a (gnlleri Mslmanla malla, servetle sndrlmak istenenlere), klelere,
tutsaklara, borlulara, yolda kalmlara, Allah yolunda savaanlara verilmesi
[8]

buyrulmuken, Ebubekir'in zamannda mer, artk mellefet'l-kulba vermeye lzum

kalmad demi, onlara zekt verdirmemiti. 8. srenin (Enfl) 41. yet-i kerimesinde
ganimetin bete biri Allah yolunda sarfedilecek, Peygamber'e ve yaknlarna, yetimlerine,
hibir eyi olmayanlarna ve bu yolda savaanlarna verilecekken bu pay kaldrm, Mlik b.
Nveyre'yi, Mslman olduu halde ldrten ve er'i sresini beklemeden zevcesini alan
Halid b. Velid'i, evvelce onun iddetle aleyhinde bulunduu halde, kendi zamannda
balam, hac treninden umreyi, trenden nis tavafn kaldrm, Mslim'in rivyetine
gre kendi zamannda bile yapla gelen muvakkat nikh yasak etmiti. Ezandan, "Hayye al
hayr'il-amel-haydin en hayrl ie" szn, halk ibdete koyulur da sava bolar diye
okutmam, bir kerede talak vermeyi, kadn boamaktan halk ekindirmek iin ciz
grm, snnet ve nfile namazlarda cemat olmad halde tervih namazn cemaatla
kldrm, su bulunmad vakit teyemmmle namaz klnmamasn emretmi, miras ve iddet
meselelerinde itihatlarda bulunmutu. Daha bu eit birok itihatlar olmu, sabah ezanna
"namaz uykudan hayrldr" szn katmt (Ali ku'nn "erh-u Tecrid"inde, "immet"
bahsinn sonlarnda; "En-Nass-u ve'l-tihd"a da baknz, 1383-1943, s. 199-220). Mlik'in
"El-Muvatta" ve Zerkaan'nin erhi, cz' 1, s.25.Abdl-Huseyn Ahmed'il-Emini'nin "ElGadir-u fi'l-Kitb ve's-Snneti ve'l-Edeb"inin 7. cz'ne de baknz; 2. basm, Tehran-1372,
s.63-64).
- mer yaralannca vefat edeceini anlayp yannda-kilere Ebu-Ubeyde sa olsayd onu
halife yapardm; Huzeyfe'nin klesi Slim sa olsayd bu ii ona verirdim demi, sonra yedi
kiinin adn sylemi, bunlardan Sid b. Zeyd'i kendi soyundan olmas dolaysyla brlerine
katmam, Sa'd b. Ebi-Vakkas, Abdurrahman b. Avf, Talha, Zbeyr, Osman ve Ali'den
meydana gelen bir r kurulma-sn, rya Abdurrahman'n riyset etmesini sylemiti.
Ancak bunlardan Sa'd'i serttir, Abdurrahman b. Avf', bu mmetin Karn'udur diye yerdi.
Talha'nn kibirli, Zbeyr'in nekes olduunu, Osman'n boyunu sevdiini, Ali'nin de halifelie
haris bulunduunu syledi. Sonra Suheyb'e, gn halka namaz kldrmasn emretti. EbuTalha'y, elli kiiyle, r erknnn toplad evi kuatmaya memur edip bunlarn bei birleir,
birisi ayrlrsa onun ldrlmesini, birini de baka birini tutarsa Abdurrahman'n
bulunduu tarafn kabl edilmesini syledi. Abdurrahman kendisini ve Sa'd'i bu iten ayrd.
Sa'd ise ona; Osman sana biat ederse nc biat eden ben olurum; fakat Osman' tayin
edersen Ali tarafn tutarm dedi. Nihayet Abdurrahman, Ali'ye, Ebubekir ve mer'in yolunu
tutup tutmayacan sordu. Ali, ben Allah'n kitab, Peygamber'in snneti zere ve kendi
itihadmla hareket ederim cevabn verdi. Ayn suali kere Osman'a sordu; Osman her
ne de mspet cevap verince ona biat etti. Bir de u var:
[9]

rda riyaset eden Abdurrahman'n zevcesi ana tarafndan Osman'n kz kardeiydi. Sa'd b.
Ebi-Vakkas, Abdurrahman'n amca oullarndand, ikisi de Zhre oullar boyundand; ayrca
Hazreti Emir'le de aras akt. Sa'd'in anas, Sfyan b. meyye b. Abdem'in kzyd; Ali,
bu boydan bir ounu savalarda ldrmt. Talha Teyim boyundand; bu boyun Him
oullaryla aras akt. Nitekim sonradan, Osman'n kann almak bahanesiyle isyan da,
gizledii fikri aa vurdu. Zbeyr, Ebubekir'in hilfetinden beri Ali'ye taraftar
grnmekteydi, fakat halifelie zendii sonraki isyanyla meydana kt.
rdan sonra Mikdd b. Esved'in, Abdurrahman'a, "andolsun Allah'a ki Ali'yi terk ettin ama
o, hak zere hkm veren ve gerek olarak adalete riayet edenlerdendi" demi, "Kurey'e
bakyorum, en doru syleyen, en gerek olarak hkmeden kiiyi brakyor" szlerini de
szne eklemiti. Abdurrahman, korkuyorum fitneye kaplmandan, Allah'tan ekin szyle
Mikdd'a cevap vermiti. Sonra Osman'n zamanndaki ayaklanma srasnda Abdurrahman'a,
bu, ellerinle hazrladn ey demi, o da, ben byle sanmyordum, fakat Allah'a and olsun,

onunla konumayacam artk demi, szn de tutmu, lm hastalnda kendisini

dolamaya gelen Osman'dan yzn duvara evirmi, ona bir sz bile sylememiti
(Muhammed Abduh erhi, s.34-35, 1. not).
- Osman, Abdems olu meyye olu Ebi'l-s'n olu Affan'n oludur. Yetmi be,
yetmi alt, dier rivayette seksen, yahut seksen sekiz yl yaam, hicretin yirmi drdnc
ylnda halifelik makamna gelmi, on iki yldan on iki, yahut sekiz gn eksik bir mddet
hilafet makamnda kalm, hicretin otuz beinci yl zilhiccesinin on sekizinci gn
ldrlmt. Hazreti Rasl'n (s.a.a), Rukayye, sonra da mm Klsm adl iki kzn
aldndan Z'n-Nreyn, yni iki nur shibi diye anlmtr. Kavmin ncsnden maksatlar
Osman'dr.
[10]

Osman, ana tarafndan kardei Veld b. Ukbe'yi Kfe'ye tayin etmi, beytlmli, sla-i rahimde
bulunuyorum diye meyye oullarna pay etmi, Hazreti Rasl'n (s.a.a) Medne'den srd
Hakem'i ve olu Mervan' Medine'ye getirtmi, kzn Mervan'a vermi beytlmlden ona yz
bin dirhem verdiinden baka Fedek'i de demlik etmi, Hakem'e yz bin, Abdullah b. Hlid b.
seyyid'e drt yz bin dirhem ihsanda bulunmu, dier kzn Hris b. Hakem'e verip ona da
beytlmlden yz bin dirhem balamtr. Ebu-Sfyn'a iki yz bin dirhem vermi, Medine
yaylaklarn meyye oullarnn hayvanlarna tahss edip Trablus'tan Tanca'ya dek btn
Afrika gelirini Abdullah b. Sa'd b. Ebi-Serh'a bala-mtr. Btn bunlar, Velid b. Ukbe'nin,
Kfe'de beytlmli istedii gibi harcamas, arap itii sabit olduu halde kendisine had
vurulmamas, Abdullah b. Mes'ud'un, Ammr'n dvlmesi, bunlarla beraber Eb-Zer'in ve
dier birok sahbinin srlmesi, ehliyle buluana, kendisinden inzl olmadka gusl icb
etmedii hakkndaki fetvs, 46. srenin (Ahkaaf) 15. yetinde haml mddetiyle ocuun
stten kesilmesinin otuz ay, 2. srenin (Bakara) 233. yetinde st verme mddetinin
tamamnn iki yl olduu bildirilmesine gre haml mddetinin en aznn alt ay olduu
anlald halde evlendikten alt ay sonra ocuk douran bir kadn recmettirmesi, bayram
namazn drt rek'at kldrmas, seferde namazlar kasretmemesi, umreyi men etmesi, bayram
hutbelerinin namazdan nce okunmas gibi eyler de ashabn, Osman aleyhine dnmesine
sebep oldu. Bata ie, Abdurrahman b. Avf, Talha, Zbeyr olmak zere bir ok kimseler,
iddetle aleyhinde bulunmaya baladlar. Sonunda isyan balad ve Osman ldrld
(Osman'n icrt ve itihatlar iin eyh Zebihullh' Mahallti'nin, ana kaynaklara dayanarak
meydana getirdii "Kef'l-bunyn der zindegn- Cenb- Osmn b. Affn" adl kitabna
baknz, Tehran 1382, 430 sahife).
- Osman'n ldrlmesinden sonra kendilerine biat etmek hususunda halkn tehaccmn
anlatyorlar. (9) Biatten dnenler anlamnda "Nkisin" denmitir. Bu szde, 48. srenin (Feth),
"phe yok ki seninle biatleenler, ancak Allah'la biatlemilerdir; Allah'n (kudret) eli,
onlarn ellerinin stndedir; artk kim dnerse zarar kendi nefsinedir ve kim Allah'la
ahitletii eyde durursa ona, yaknda byk bir ecir vardr" melindeki 10. yetine iaret
vardr. "Ok yaydan frlar gibi frlayanlar" "Mrkun" diye anlrlar; bunlara ait 4. blm olan
"tim-ktisadi hutbeleri"nde, 26. hutbenin erhindeki 11. notta gereken izht verilmitir.
"tatten kanlar", "Kaasitn" diye anlmtr. Kur'n- Mecid'-in 72. sresinin (Cinn), "Ve
gerekten de bizden, Mslman olanlar da var, doruluk yoluna itatten sapp
zulmedenler de; artk kimler Mslman olurlarsa onlardr doruluk yolunu arayp
bulanlar. Fakat gerekten sapp zulmedenlere gelince,onlar da cehenneme odun
olurlar" melindeki 14-15. yet-i kerimelerinde "tatten kanlar, sapp zulmedenler",
"Kaasitn" diye anlmlardr. "Mstedrek's-Sahihayn"de, mer'in zamannda, Eb-Eyyb'l
Ansri'nin (r.a), Raslullah (s.a.a) Ali b. Eb-Tlib'e Nkisin Kaasitn ve Mrikin ile
savamasn buyurdu" dedii rivyet edilmitir. Buna dair "Mstedrek"te, "Tarihu Badad"[11]

da, "sd'l Gaabe"de, Suyti'nin "Drr'l-Mensr'unda, Kenz'l-Umml'de Mecma'uzZevid'de, bundan baka daha on sekiz hadis vardr. "Kaastn" Muviye ve ona uyanlardr
(Fedil'l-Hamse, 2, s.358-363).
Bu bahse son verirken unu da sylememiz gerekir:
Emir'l-Mminin Ali (a.s), hilfeti kendi hakk olarak gr-yordu; fakat bu gr Hz.
Peygamber'in (s.a.a), tebliine dayanyordu; Peygamber'in tebliiyse vahye istind
etmekteydi; nk o, kendi dileine gre sz sylemezdi (53, Necm, 3-4). Raslullah (s.a.a)
Ali'ye (a.s) kendilerine, Ms'ya Hrun ne menziledeyse o menzilede olduunu bildirmiler,
ancak kendilerinden sonra peygamber gelme-yeceini beyan buyurmulard; onu kendilerine
karde edinmilerdi; zrriyetinin ondan geleceini bildirmilerdi; daha ilk teblilerinde onu
kendilerinin veziri olarak tantmlard, halifemdir demilerdi; kendileriyle ayn yaratlta
olduklarn, kendilerinden sonra her inanann velisi bulunduklarn sylemilerdi; ona
svenin, kendilerine svm olacan bildirerek ileride olacaklar anlatmlard; btn
bunlara ilveten, Veda haccndan avdet ederlerken, 5. sre-i celilenin (Mide) 67. yet-i
kerimesine ittibaen Cuhfe denen yerdeki Gadiru Humm'da ashab toplayp 33. srenin
(Ahzb) 6. yet-i kermesini hatrlatarak, Mminler zerindeki mutlak vilyetini tasdik
ettirdikten sonra Ali'yi Mminlere veliyy-i emr tayin buyurmulard ve ashab, onu kutlam,
ona biat etmiti (Btn medrekleriyle bu hadisler iin "Fedil'l-Hamse'ye 1, s.299-406,
merhum yetullah Abdl-Huseyn erefddin'in "El Murcat"na, Necef 1383, s.202-222,
yetullah Ahmed Emini'nin "El-Gadir" adl muhalled kitabna ve "Hz. Muhammed ve slm"
adl eserimize bk. (Milliyet kltr kulb yaynlar, st. 1969 s.168-174).
Bu hutbenin erif Radi tarafndan uydurulduunu syle-yenlerde olmutur. Ancak, Seyyid
Radi, hicri 359 da (969-970) domu, 406 Muharreminde (1015) Badad'da ebediyete intikal
etmitir. Halbuki ondan 176 yl nce veft eden Hafz Yahy b. Abdlhamid-i Himmn, 246
da (860) vefat eden Ebu C'fer Ahmed b. Mehmed'l-Bark, 303'te veft eden (915) EbuAliyy'l-Cubb, 312 de veft eden (924) Eb'l-Hasan Ali b. Furt, 317 de veft eden (929)
Eb'l-Kaasm'l-Belh, 332 de veft eden (943) Eb-Ahmed Abdl'aziz'l-Celdiyy'il-Br,
360 da veft eden (970) Hfz Seyman b. Almed't-Tabern, 381 de veft eden (991) EbCa'fer bn-i Bbveyh'il Kumm, 382 de veft eden (992) Eb-Ahmed Hasan b. Abdull'ilAsker, 412 de veft eden (1021) Eb-Abdullah Mufid, 415'te vefat eden (1024) Kaadi
Abdlcebbr'l-Mu'tezili, eitli yollarla kitaplarnda bu hutbeyi anmlar, yazmlar,
kendisinden sonra da "Lisn'l-Arab" sahibi Eb'l-Fadl Cemalddin (711 H. 1311) ve Kaams
shibi Firzbadi'ye kadar (816-817 H. 1413-1414) on be bilgin bu hutbeden bahsetmitir
(El-Gadr, 7, ikinci basm, s.82-85). Kald ki sz, slptan anlalr ve hutbenin uslbu
tamamyla Emir'l-Mminin'in (a.s) slbudur.
[12]

- 3, 14.

- bn-i Abbas, Vallahi demitir, bu szn yarm kalma-sna eseflendiim gibi hibir sze
eseflenmedim; Emir'l-Mminin (a.s) ne olurdu, diledii gibi syleseydi.
[13]

- mer, ran seferine bizzat katlmak istedii zaman Hazreti Ali (a.s) bunu doru bulmam,
ona bu hususta yukardaki szleri sylemi, fikrinden caydrmt.
[14]

- Osman'n babas Affan, Abdu Menaf olu Abdems'in olu Umeyye'nin olu, Ebi'l-s'n
oludur. Abdems, Him'in kardeidir; Haim'se Hz. Rasul-i Ekrem'in (s.a.a), babalar
Abdullah'n babas, Abdl-Muttalib'in babasdr. Bu bakmdan soy yaknln anmakta-drlar.
[15]

Ayn zamanda, evvelce de zikredildii gibi Osman, Raslullah'n (s.a.a), damatlk erefine de
nil olmutur.
- Bu szleri Tabar, Tarihinde, Belzri "Ensb"nda, bn-i Esir "Kmil"inde ve
"Trih"inde zikreder (Kef'l-Bnyan'dan naklen, s.351). Bata mm'l-Mminin ie (r.a)
olmak zere ashabn ileri gelenleri, Osman'n hareketlerini, boyuna kar gsterdii snrsz
msmahay ho grmyor-lard, aleyhinde bulunuyorlard. Mlik'l-Eter, Kfe'den
Kfelilerle, Hukeym b. Cebelet'il-Abdi, Basra'dan yz elli kiiyle Medine'ye hareket ettiler;
Msr'dan da drt yz, bir rivayette be yz, hatt yedi yz, bn-i Ebi'l-Hadid'in rivayetine
greyse, yolda katlanlarla iki bin kiiyi bulan bir topluluk Medine'ye yneldi; Medine'de
Osman'n evini kuatmaya ba-ladlar. Osman, mer'in olu Abdullah'n tavsiyesi zerine Hz.
Ali'yi ard; bu ie bir are bulmasn rica etti. Hz. Ali, gelenlere nasihatte bulundu; Osman
da, zulmeden valileri azledeceine, yerlerine her taraf ehlinin istediini tayin edeceine dair
yaz yazd; gene Ali'nin tavsiyesiyle minbere kp zr diledi. Dnnce Mervan yapt
hareketi iddetle tenkit etti; bu srada kap nnde toplananlara da dar kp kt szler
syledi. Halk, bunun zerine ikinci defa Osman'n evini kuattlar. Tekrar Hz. Ali'ye mracaat
edildi; Hz. Ali, Osman'a tler verdi. Osman, gn mhlet istedi; Hazret "Medine'de
olanlar iin mhlet istemeye hcet yok, fakat etrafta bulunanlarn haberi sana ulancaya dek
mhlet isteyeyim" buyurdular" buyurdular ve kp halk teskine altlar; halk sknet
buldu. Osman, bu mddet iinde am'dan, Basra'dan kendisine yardmclar geleceini
umuyordu. Muviye, amllara, Basrallara, Mekkelilere Msr'da Abdullah b. Sa'd Ebi-Serh'a
mektuplar gnderdi. Muviye'nin kl bile kprdamad; O, bir bahane bulabilmek ve Hz. Ali'yi
thmet altna almak iin zten byle bir eyi drt gzle bekliyordu. Mekkeliler de mektuba
aldr etmediler. amllarn bir ksm, Yezid b. Esed'e gnderdii mektup zerine Medine'ye
hareket etti; Basra ve Msr'dan da imdatlar harekete gemilerdi; fakat bunlar yoldayken
Osman takdir edilen kbete ulamt.
[16]

- Mugyra b. Ahnes, Osman'n taraftarlarndand. Osman'n evine girmek isteyenlere be

yz klesiyle kar durmaya alyordu; balar Mervan'd. Mugyra, Sad b. s'la gelenlere
saldrd. Mervan da hcum edenler arasndayd. Bedir'de, yahut Handak'ta bulunan, ondan
sonraki gazvelerin hepsinde hazr olan Rfa b. Rfi'il-Ansr, Mervan'n boynuna bir kl
vurdu; Mervan yere dt; ld sanp brakt. Kadnn biri alp onu gtrd. Bu kl yaras
yznden Mervan'n boynu, lnceye dek eri kalmtr. Mugyra b. Ahnes de hcum
edenlerle beraber saldrmt. Rfa, onu bir klla dr- mcazata gnderdi. Osman'n evine
girilinceye dek o gn iddetli bir sava olmutu ki o gne, "Ev gn" anlamna, "Yevm'dDr" dendi ve etin savalar, o gnk savaa benzetilir oldu (Kef'l-Bnyan; s.418 ve devam
Rfa iin "Tenkh'ul-Mukaal"e baknz, 1, 432).
[17]

- Ebu-Zerri Gfri'nin ismi Cndeb b. Cunde'dir. slm'dan nce Allah'n birliine

inanmt; kendince namaz klar, Allah'a kullukta bulunurdu. H. Peygamber (s.a.a), slm'
teblie balaynca Eb-Zerr, Medine'ye gelmi, Mslman olmutu. Drdnc olarak
Mslman olandr. H. Peygamber (s.a.a) boyuna gitmesini; slm kuvvetlenince gelmesini
buyurmu, emre uyan Eb-Zerr, hicreti duyunca Medine'ye gelmitir. Hz. Rasl-i Ekrem
(s.a.a), "Allah bana drt kiiyi sevmemi emretti ve bana onlar sevdiini bildirdi; Ali
onlardandr, brleri de Ebu-Zerr, Mikdd ve Selman'dr" buyurmular (Cmi', 1, s.57), gk
yznde de, yeryznde de Eb-Zerr'den daha doru szl kimse bulunmadn
bildirmilerdi (ayn, 2, s.121). Raslullah (s.a.a), onu, zhitliinde Meryem olu s
Peygamber'e (a.s), benzetmiler, yalnz olarak gideceini, yalnz olarak veft edeceini, tek
bana ba'sedileceini, cennetin kiiyi, Ali'yi, Ammr' ve Eb-Zerr'i zlediini beyan
buyurmulardr. Hz. Ali (a.s), "Yeryznde yedi kii vardr ki halk, onlarn yznden
[18]

rzklanr, onlarn yznden yamur yaar; Selmn- Frs, Ammr, Mikdad, Eb-Zerr
ve Huzeyfe onlardandr" demilerdir.
Osman, Ebu-Zerr'i kendisini knamas yznden dvdr-dkten sonra, dim gzaltnda
bulundurabilmek iin Muviye'nin vali bulunduu am'a gndermiti. Eb-Zerr, am'da
Muaviye'nin bir Kisr gibi yaamasn knam, 9. srenin (Tvbe), "Ey insanlar, o
bilginlerin, o rahiplerin ou, bo sebeplerle insanlarn mallarn yerler ve Allah
yolundan men ederler halk; altn, gm biriktirip de Allah yolunda harcamayanlar
elemli bir azapla mjdele. O gn, cehennem, o altn, o gm alevleyecek ve on-lar,
cehennem ateinde kzdrlacak, alnlarna, yanlarna, srtlarna bastrlacak, onlarla
dalanacaklar ve ite bun-lardr kendiniz iin biriktirdikleriniz denecek, tadn
biriktirdiklerinizin azbn" melindeki 34-35. yetlerini okumaya balamtr. Muviye,
Eb-Zerr'in am'da, Msr ve Irak'ta kalmasnn doru olmadn bildirdi. Osman,
Muviye'ye, mektubumu alr almaz Eb-Zerr'i, sert bir deveye bindirip, sert bir adamla
Medine'ye gnder; onu getiren, devesini gece-gndz srsn. Ebu-Zerr, her eyi unutup kendi
derdine dsn; yolda hibir yerde konaklatmasn onu melinde bir mektup gnderdi. EbZerr'in baldrlar rmt. Medine'ye varp Osman'n yanna gidince Osman ona pek sert
davrand; onu yalanclkla thmetledi; Hz. Ali'ye de kt szler syledi. Sonunda, Medine'den
kp Rebeze'ye gitmesini syledi ve onu hibir kimsenin uurlamamasn emretti. Hz. Ali,
Akyl, Abbas olu Abdullah, mam Hasan ve mam Huseyn'le Ammr, Eb-Zerr'i uurladlar.
Hz. Ali (a.s), Eb-Zerr'i uurlarken bu szleri buyurdu. Akyl, Ne diyeyim ey Eb--Zerr dedi,
sen de bilirsin ki biz seni severiz, sen de bizi seversin. Allah'tan ekin, nk ekinmek,
kurtulutur; sabret, sabr byklktr melinde szler syledi. mam Hasan, Amca dedi, bu
toplumdan bana neler geldi, grdn; dnyay brak, ondan sonrasn um; Peygamberine, O,
senden raz olduu halde kavu dedi. mm Huseyn ve Ammr da bu melde szler sylediler.
Eb-Zerr, Ey Ehlibeyt-i Rahmet dedi, Allah rahmet etsin size; sizi grnce Raslullah'
anmadaym, onu hatrlamadaym; Medine'de sizden baka eim-dostum yok. am'da
Muviye'ye nasl ar geldimse Hicaz'da da Osman'a ar geldim. Msr ve Basra'da
yerlememi de istemedi. Beni yle bir yere yolluyor ki orada bana yardmc olacak, benden
ktl giderecek, Allah'tan baka kimsem yok; ben de vAllahi Allah'tan baka bir enis
istemiyorum; Allah benimle olduka da hibir eyden korkum yok buyurdu. Mervan,
uurlayanlara, halifenin buyruunu tutmadklar iin sylendi; Hz. Ali iddetle onu susturdu.
Sonra Osman da Hz. Ali'ye ileri-geri laflar syledi. Eb-Zerr, hicretin otuz ikinci ylnda
Rebeze'de vefat etti. Namazn Abdullah b. Mes'ud kld. Eb-Zerr, Hz. Peygamber'in (s.a.a),
vefatlarndan sonra Ali'ye mtbaattan hi ayrlmayan Selmn, Mikdd ve Ammr'n
drdncsdr ve bunlara "Erkn- Erbaa" denir (Tenkih'ul-Makaal, 1, s. 234-236, Bihr'ulEnvr, 8, s.29-386, Kef'l-Bnyn, s.167-192, Molla Slihi Kazvini'nin erhi, 1, s. 459-461).
- Halk, Hz. Ali'ye, Emir'l-Mminin diye hitap ediyordu; Osman'sa o srada evi kuatlm
bir haldeydi. Abdullah b. Abbas'la, Hazretin Yenbu'a gitmesi iin haber gnderdi. Hazret
gittikten sonra, kendisine yardm etmesi iin gelmesini reca etti. Hazret geldikten sonra tekrar
gitmesini emretti. Bu sz, o mnasebetle sylenmitir (Muhammed Abduh erhi, 2. s.232233, 1. not, Kazvin erhi, 3. s.41).
[19]

- "Daha iyi bildiine uyar giderim ben" szyle, 39. srenin (Zmre) "Mjdele kullarm
ki sz dinlerler de en gzeline uyarlar; onlar, yle kiilerdir ki Allah, doru yola sevk
etmitir onlar ve onlardr akl banda olanlarn, gerei anlayanlarn ta kendileri"
melindeki 17-18. yet-i kermelerine iaret vardr.
[20]

- Emir'l-Mminin'in (a.s), Hz. Peygamber'in (s.a.a), ebediyete intikallerinden sonra

kendisine verilmedii halde hilfetin, kendi hakk olduunda direnmesi, kendine teklif
edildii zamansa kabl etmemeye almas, alacak bir ey deildir. Kendisine hilfet teklif
edildii zaman, Hz. Rasl-i Ekrem'in (s.a.a), vefatlarndan, yirmi be yl gemiti. Bu mddet
zarfnda lkeler alnmt, ehirler zaptedilmiti. slm, eitli dncelerle, eitli dinlerin
kalntlaryla bulan-mt. Zenginlik, alm yrmt. Rey ve itihatlar, temel inanlara kadar
tesirini gstermiti. Osman'n, meyyeoul-larna beytlmlden ihsan, o zamann parasyla
yz yirmi alt milyon yedi yz yetmi be bin dirhemi tutmaktayd (El-Gadr, 5, s.286);
beytlml, istenildii gibi sarfedilir olmutu. Toplum artlarnn deimesi, ahlk da
deitirmiti. Yoksul-lar zengin olmular, kleler oalmlard. Saraylar kurul-mutu, tahtlar
dzlmt. Perdeciler, kapclar, hizmet eden hadmaalar tremiti. Aba, kab olmu,
yiyim, ihtiya halinden zevk merhalesine ulamt.
[21]

Emir'l-Mminin, slm'n temel inanlarna sdkt; idresi de yle olacakt; fakat

buyurduklar gibi artk, "Gnller bu ite bir kararda duramaz, akllar bu ii yklenip
dayanamaz" bir hle gelmiti; "Tanyerini boydan boya dolayl kara bulut kaplam, apaydn
yol grnmez" olmutu. Emir'l-Mminin (a.s), bu yzdendir ki hilfeti kabl etmek
istemiyordu; fakat kabl etmese de biliyordu ki hilfet, halkn deil, Hakk'n bir tevcihiydi;
ama halk, artk kendi idresine tbi olacak halden kmt; nitekim de yle oldu.
- Bunu bn-i Abbas'tan Slih vastasiyle Kelb, merf olarak rivyet eder. mer'in
zamnndaki mukataalara dokunmamlar, Osman'n mukataalarn iptl etmilerdir.
[22]

- "srafta haddi amak" szyle, 17. srenin (sr), "Akrabaya, yoksula, yolda kalma
hakkn ver ve israfta ileri giderek bo yere, haksz yere maln sap dkme; gerekten
de maln bo yere sap savuranlar, israfta haddi aanlar, eytanlara karde olurlar ve
eytan, Rabbine kar nankrdr" melindeki 26-27. yetlerine iaret vardr.
[23]

- Zem'a, Zemaa tarznda da sylenegelmitir. Bu adam, Osman'n emriyle Abdullah b.

Mes'd'u (r.a) kavrayp ayaklar omuzlarnn hizasna gelinceye dek kaldrarak yere vurmutu
da bn-i Mes'd'un kaburgalarndan biri krlmt (Tenkih, 2, s.183).
[24]

- Yni, ona yardm edenlerden hi biri, benden hayrl olan ona yardm etmedi
diyemeyecei gibi, aleyhinde yryenlerden hibiri de benden hayrl olan, ona yardm etti
diyemez; ona yardm edenler, aleyhinde bulunanlardan hayrl kiiler deillerdi; benimse her
iki blkle ilgim yok buyuruyorlar. Osman'a, sonuna dek verdii tler mlmdur.
[25]

- ldrlm bidati diriltmek, kan dvs gtmektir. Hz. Peygamber (s.a.a), Veda' Haccnn
Arefe hutbesinde, "Chiliyye devrinde dklm olan btn kanlar gemi gitmi,
unutulmutur. Bu kanlarn ilki, Abdl-Muttalib'in torunu Hris olu Raba'nn olunun
kandr; ben ondan getim; kan davalar, chiliyye gelenekleri ayaklarmn altndadr"
buyur-mulardr (Sahih-u Mslm, st. Mat. mire; 1329-1334 c.4, s.41).
[26]

- Bu szlerin ilk hilfetlerinde biati anlatmakla beraber son cmlelere nazaran Cemel ve
Sffin'den sonra sylendi-ini sanyoruz.
[27]

- mer, Ebubekir'e biati bir ayak srmesi, bir oldu-bitti kabl ediyordu. "Birisi diyebilir ki
Hattbolu mer lnce de filan kiiye biat ederim; fakat hi kimse bunu doru dzen bir
yol-yordam saymamal; nk Ebubekir'e biat ayak srmesiydi; geldi att. Evet byleydi
[28]

bu; ama Allah insanlar o srmeden korudu" demiti (Tabar, bn-i Esir ve bn-i Kesir'de
"Sakife" tafsiltna baknz).
Hz. Emir (a.s), bu szlerle mer'in szlerini hatrlatmak-tadr.
- 35. surenin (Ftr). 32. yet-i kerimesinde, "Sonra kitab, kullarmzdan setiklerimize
miras braktk; derken onlardan nefsine zulmeden var ve onlardan ortalama hareket
eden var ve onlardan, hayrlarda herkesten ileri giden var Allah'n izniyle; ite bu, pek
byk bir ltuf ve ihsandr" buyurulmaktadr. 56. sre-i celilede (Vka),ileri geenlerin
Rablerine yaklaanlar olduu, ncekilerden ounun, sonra gelenlerden aznn blkten
bulunaca bildirilmekte, iyilere "Sa taraf ehli", ktlereyse "Sol taraf ehli" ad verilmektedir
(3-55).
[29]

- "Gaybin anahtarlar, onun katndadr, onlar ancak o bilir; karada ve denizde ne

varsa bilir. Bir yaprak bile dse bilir onu ve yeryznn karanlklar iinde bir tek tane
yoktur ki, ya ve kuru hibir ey bulunmaz ki apak kitapta (ilminde) tespit edilmemi
olsun." (En'm, 59) "O, hynetle gizlice bak da bilir, gnllerde gizlenen eyleri de."
(Mmin, 19).
[30]

- "Bu, ellerinizle hazrladnzdan; gerekten de Allah kullara zulmedici deildir." 3,

l-i mrn 182. Enfl, 22. Hac, 41. Fussilet, 50. Kaaf srelerinin 182, 51, 10, 46 ve 29.
yetleri de ayn meldedir.
[31]

[32]

- 5. sre-i celilenin (Mide) 95. yet-i kermesine iaret edilmektedir.

- Mslman, Mslmanlarn elinden, dilinden selmette olduklar kiidir (Hadis, Cmi', 2,

s.172). Mslmanlarn, elinden, dilinden selmette olduklar kii Mslman'dr. Mmin de
insanlarn, kendisinden canlarn, mallarn emin grdkleri adamdr (ayn sahife).
[33]

- Haksz yere bir sereyi bile ldren, kyamet gn Allah tarafndan soruya ekilir (Hadis,
Cmi', 2, s.162). Aa keseni Allah tepesi st cehenneme atar (ayn, s.164).
[34]

- Srtlan avlamak iin nce ininin azna gelip ieriye bir ta atarlar, bir ses meydana
getirirler. Srtlan uyanr, her yana baknr, kimseyi gremez, tekrar uyuklamaya koyulur.
Derken bir ta daha atarlar ve bylece srtlan ta sesine alr, aldr etmemeye balar, uykuya
dalar. Bunun zerine inin azn geniletirler, onu tutup balarlar. Bu srada srtlan, duyduu
sesleri evvelki sesler gibi sanr, uykusundan uyanmaz.
[35]

- Hazreti Emir'l-Mminin (a.s) biat edilince, beytlmle Ammar' (r.a) memur etti ve
hibir kimsenin baka bir kimseden stn olmadn bildirip herkese dnar vermesini
emretti, bana da dnr getir buyurdu. Ammr, beytlmle, Ebu'l-Heysem ve birka kiiyle
gitti. Beytlmlde yz bin dnr bulundu; yz bin kiiye datld; hibir kimsenin
brnden stn tutulmamas bzlarna ar geldi. Hatt Sehl b. Huneyf bile, y Emir'elMminin, bu, dn benim klemdi, bugn azad ettim onu; ona ne verdiysen bana da onu
verdin dedi. Hz. Ali (a.s), evet buyurdu, sana ne kadar verdiysem ona da o kadar verdim.
Talha, Zbeyr, Abdullah b. mer, Said b. s ve Mervan'la Kurey'ten bz kimseler de buna
raz olmadlar; Velid b. Utbe de bunlardand. Osman'n verdii gibi vermezsen, seni brakr,
am'a gider, Muaviye'ye katlrz dedi. Talha, Zbeyr ve Abdullah memurlara bunu siz mi
yapyorsunuz, Emir'l-Mminin mi? diye sordular. Memurlar, biz dediler, onun emri olmadan
bir ey yapamayz ki. Bunun zerine Ali'yi aradlar. Gne altnda, tuttuu bir iiyle
[36]

almakta olduunu grdler. Hava ok scak, uraya gidelim dediler, bir glgelii
gsterdiler, li, peki dedi; glgelie sndlar; konumaya baladlar. Bizim Raslullh'a
yaknlmz var, savalarda bulunduk; ne mer byle verirdi, ne Osman. Sen bizi herkesle
bir tutuyorsun dediler. Hz. Ali (a.s), benden nce mi Mslman oldunuz diye sordu. Hayr
dediler, sen ilk Mslman olansn. Benden daha m yaknsnz dedi; hayr dediler, onun
senden daha yakn yok; fakat biz de ona uyduk, mriklerle savatk. Benim kadar m
savatnz dedi. Hayr dediler, senin gibi savaan yoktur. Bunun zerine, Ali, andolsun Allah'a
dedi, benimle iim arasnda bile bir fark gzetmem ben. Ertesi gn Talha'yla Zbeyr,
mescitte bir bucaa oturdular; yanlarna Said b. s ve Zbeyr'in olu Abdullah da geldi; Ali'yi
knamaya koyuldular; bunlar, kendilerine verilen paray da almamlard. Ammr, yanlarna
gidip t vermek istedi. Zbeyr'in olu Abdullah, Ammr'a ar szler syledi. Ammr,
li'ye kar btn insanlar birleseler, ben gene elimi ona veririm; ehdet ederim ki,
Peygamber'in, Allah'n emriyle gnderildii gnden beri, ondan stn tuttuu kimseyi
bilmiyorum dedi. Bu hli duyan li, 17. hutbeyi minberde okudu; inip iki rek'at namaz kld.
Ammr'la Zbeyr'i ve Talha'y artt. Konutular; her ikisi de, bizimle danmadan bu ii
yaptn dediler; bunun zerine onlara bu szleri syledi; sonra da Yenbu'da malm var,
isterseniz size onlar vereyim buyurdu. Onu da kabl etmediler, Kfe ve Basra vliliklerini
istediler. li, reyinize bavurmam gerekebilir; benimle kalmanz daha doru buyurdu. Bu sz
zerine umre etmek zere Mekke'ye gideceklerini sylediler; Hz. Ali (a.s), siz buyurdu; umre
etmeyi deil, hynette bulunmay kuruyorsunuz, biatten dnmeyin, Mslmanlarn birliini
bozmayn. kisi de dnmeyeceklerine dir sz verip yanndan ayrldlar.
[37]

- Zbeyr'in anas Safiyye, Eb-Tlib'in kz kardeidir ve Hz. Alinin (a.s) halasdr.

- "stib" ve "sd'l-Gaabe"de, Talha'nn iddetle Osman'n aleyhinde bulunanlardan

olduu ve Cemel savanda Mervan tarafndan oklanp ldrld bildirilmekte ve
Mervan'n, Talha'y vurduktan sonra, bundan sonra artk Osman'n kann istemem ben dedii
nakledilmektedir. bn-i Ebil-Hadid, Talha'nn, Osman aleyhinde en ileri gidenlerden olduunu,
hatt Osman'n, ben buna nice ihsanlarda bulundum, altnlar, gmler verdim, oysa benim
kanm dkmeye alyor; lh, sen onu dileine kavuturma ve zulmnn cezsn ver
dediini, Yevm'd-Dr'da ban ve yzn rt-m olarak Osman'n evine ok attn,
topluma, komula-rnn damlarndan amak suretiyle evine girmek iin yol gsterdiini
bildirmektedir. Medin, "maktel-u Osman"da Talha'nn Osman'n defnine gn mni'
olduu, cenzeyi talatt kaytldr; Vkid de bunu bildirmektedir. Belzr, Osman'n evine
su gtrmeye bile engel olduunu, Hz. Ali'nin buna pek fkelenip birka tulum su yolladn
kaydeder ki "El-mmet-u ve's-Siyse"de de bu, teyit edilir. Belzr, Tabar, Mruc'zZeheb, bn-i Esir, El-mmet-u vs's-Siyse, Zbeyr'in de Osman'n lmn istediini, hatt
olu Abdullah'n, Osman' koruyanlardan olduu sylendii zaman, tek Osman' ldrsnler
de olum da lsn, ne kar dediini sylerler (Kef'l-Bnyan'dan naklen; s.359-361).
[38]

- Hemencecik erilecek stnlk, dnyadaki zafer, iler-de erilecek stnlkse hiret

mkfatdr.
[39]

- Bu ksmda Emir'l-Mminin (a.s), Hazreti Peygam-ber'den (s.a.a) sonraki olaylar

anlatmaktadr.
[40]

- mm'l-Mminn ie, Osman'n iddetle aleyhinde bulunanlardand. Abdullah b. Mes'ud

dvld, kaburga kemii krld zaman Osman'a, Raslullah'n sahbisine nasl kt
szler sylersin diye barm ve Osman'n emriyle mescitten karlmt. Fakat o, Hz.
Peygamber'in (s.a.a) ayakkablarn, elbisesini halka gsteriyor, bunlar daha eskimeden, onun
[41]

dinini ypratt diyor, "Na'sel'i Allah ldrsn, ldrn Na'sel'i" diye halk coturuyordu.
Na'sel, erkek srtlan demekti; ayn zamanda Medine Yahudilerinden uzun sakall birinin de
adyd; Hz. ie, Osman'a bu ad takmt (bn-i Sa'd, 5, Leiden basm, 25; Ensab- Belzr,
5, s.70, 75, 91; el-mmet-u ve's-Siyse 1, s.267, 272; bn-i Askir, 7, 319; stib, Eb'l-Fid';
Usd'l-Gaabe ve bn'l-Esir).
Osman'n lmnde Mekke'de bulunan ie, Medine'ye gelirken yolda, onun ldrldn
beyd adl birisinden duydu ve "Allah onu uzaklatrsn; bu, kendi eliyle kendisine
hazrlad sonu" dedi. Sonra Hz. Ali'nin halife olduunu duyunca, keke dedi; gkler yere
inseydi de bunu duymasay-dm; Osman' zulmle ldrdler; vAllahi onun kann
isteyeceim. Ubeyd, bu sz duyunca ard; ona Na'sel diyen sen deil miydin dedi.
mm'l-Mminin, evet ama o tvbe etti; gm gibi arnd; onu zulmle ldrdler dedi.
Ubeyd dayanamad, bu i senden balad, seninle bu hle geldi. Yel de senden esti, yamur da
senden yad; immn ldrlmesini sen emrettin bize; onu ldrrken sana uyduk; onu
ldren, bize bunu emredendir melinde bir iir okudu (El-Kmil, 3, s.80).
ie'nin kini, ifk olayyla balamt. Talha ve Zbeyr'e uyup Basra'ya giderken bir su
kysndaki kpekler, bindii deveye saldrp rmeye baladlar. ie, suyun adn sordu,
Hav'eb dediler. Bu ad duyunca alamaya balad, dndrn beni dedi. Hz. Reslullah
sallallahu aleyhi ve lihi vesellem ona Ali'ye kar koyacan, Hav'eb suyunun kpekleri
zerine ryeceini, haksz kz kardeinin ve Zbeyr'in olu Abdullah, krk-elli hit getirerek
klavuzun yanl sylediine ehdet ettirdi; bir yandan da Ali'nin ordusu geliyor diye adamlar
koturdu. Bunun zerine kafile Basra'ya yneldi.
Hz. Ali tarafndan Basra vlisi olan Osman b. Huneyf kar koymak istedi; iki taraftan birok
kii ld; Osman hapsedildi.
- Burundan gelen kan phts, kandan sonra gelir; bir iten sonra ayn ii yrtmek zere,
ayn yoldan gelenler, ayn treyi yrtenler hakknda kullanlan bir ataszdr. Ayn zamanda
bu szde, "Sz budur ancak, ameller niyetlere gre llr; herkes, neyi niyet ederse o niyete
gre hayr, yahut er kazanr. Allah'a ve Raslne gmeye niyet eden gerse, Allah'a ve
Reslne gm olur; dnyya gmek, dnyay elde etmek isteyen, onu elde eder; bir
kadn nikhlamay niyet eden, ona erer; herkes niyet ettiini bulur" (Cmi', 1, s. 2-3) ve
"Ali'nin ias'dr kurtulanlar, onlardr muratlarna erenler" mellerindeki hadislere iaret
vardr (Knz'ul-Hakaak, 2, s.94).
[42]

- Mervan'n halifelii drt ay on gn srmt. Drt olu vard. Birincisi Abdlmelik'di ki

halifelie geti. kincisi Abdlaziz'di, Msr valisi oldu. ncs Irak valisi olan Beir,
drdncs de Cezire vlisi Muhammed'di. Bu drt kiinin, Abdlmelik'in oullar Yezid,
Sleyman, Velid ve Him'a iaret olduunu da syleyenler olmutur ki drd de halifelik
makamna gelmitir.
[43]

- Kadndan maksatlar, ie'dir; onu, "Asker" adn taktklar kzl donlu bir deveye
bindirmilerdi ve en iddetli sava, devenin evresinde oluyordu.
[44]

- Basra'y bir kere, Abbasoullar'ndan El-Kaadir-billh zamannda (381-422 H. 991-1031),

bir kere de El-Kaaim bi-emrillh zamannda (422-467 H. 1031-1074) su bast; btn ehir
sulara gark oldu; ancak yksek bir yerde bulunan cmi, suyun ortasnda kald. Bu su basma
keyfiyeti, Fars denizinin kabarp comasndan ve dalardan sel gelmesi yznden oldu.
[45]

imdiki Basra, bir baka yere kuruldu. Rivyet ederler ki bu szlerden sonra, maksadm t
almanzdr buyurup gnllerini almlardr.
- Amr, Muviye'ye, kendisine Msr'a vli tayinini art koarak biat etmitir; ona iaret
buyuruyorlar.
[46]

- Muviye, Cerir b. Abdullah'a hsn-i kabl gstermi, fakat kesin bir cevap vermemiti.
Hazreti Emir (a.s) drt ay kadar bekledikten sonra Cerir'e, kesin bir cevap almas hakknda
mektup gnderdiler. Muviye, Amr b. s'la dant. Amr, Msr hkmetinin kaydi hayat
artyla kendisine verilmesini art kotuktan sonra Osman'n kanl gmleinin mescitte
tehirini, Osman', Ali'nin ldrttne halk kandrma-sn tavsiye etti. Bir yandan da
mer'in olu Abdullah', Sa'd b. Ebi-Vakkas', Mahammed b. Selme'yi isyna tevike balad.
Medineliler, gnderdii mektuba, Muviye'nin, tulekaadan, yni Mekke'nin fethinde
balanp azad edilenlerden olduunu, bu yzden de hilfete lyk olmadn bildirmek
sretiyle cevap verdiler. syana tevik iin arlan Abde b. Smit'se, Muviy'eyle Amr
otururlarken gelmi, ikisinin arasna oturmutu. Muviye, Osman'n ehdetinden bahsedip
Abdeyi kendi tarafna imle iin szler sylerken Abde, neden aranza girdim, anladnz m
dedi. Muviye, neden deyince Abde, siz dedi, Tebk gazasndan gelirken yanyana
yryordunuz; Hz. Rasl (s.a.a) bunlarn ikisini bir arada grdnz m, aralarn ayrn;
nk bunlar, ebediyen hayr zere birlemezler buyurmutu; onun iin aranza girdim.
[47]

Cerir drt ay kadar bekledikten sonra Kfe'ye gelip Muviye'nin savaa hazrlandn
bildirdi. Mlik'l-Eter, vaktin ziynna sebep olduundan Cerir'e kt; O da Frat
kysndaki Karsis ehrine gitti; sonradan da Muviye'ye iltihak etti; fakat savaa katlmad.
Hz. Emir, bu ztn Kfe'deki evini yktrmt. Hicretin elli birinci, yahut elli drdnc ylnda
len Cerir b. Abdullah, Hz. Rasl'l (s.a.a) veftndan krk gn nce Mslman olmutu
(Tenkih, 1, s.210; Fetret'l-slm, s.107-111).
[48]

- Enbiy', 107.

- Nbga, Amr'n anasnn addr. Bu hanm, bir gece Eb-Leheb, meyye, Eb-Sfyan ve
s b. Vil'le bulumu, ocuk dounca bunlarn her biri benim olumdur iddisna girimi,
sonunda Nbgy hakem yapmlar, kendisine s bakt iin ondan olduunu sylemi, bu
sretle Amr b. s diye anlmtr; fakat Amr, Eb-Sfyn'a daha fazla benzerdi (Mehir'nNis'dan naklen Fetret'l slm, s.77, 5. not.)
[49]

- Sffn savanda H. Emir (a.s), Muviye'ye kendisiyle savamasn teklif etmi, ikimizden
biri ortadan kalkarsa i biter, kan dklmesinin nne geilir buyurmutu. Amr, li doru
sylyor, namusunu korumak iin karsna k dedi. Muviye, sen benim namusumu
korumuyor, mevkiimi istiyorsun, sen k dedi ve kmazsa onunla barmayacana da yemin
etti. Amr, bunun zerine kmak zorunda kald ve meydanda, "Ey Kfeliler, ey fitneciler, size
bunu haber veriyorum ama Eb'l-Hasan' grmyorum" melinde bir beyit okudu. Emir'lM'minin aleyhisselm meydana kp "Evet, Eb'l-Huseyn de benim, bunu bil, Eb'l-Hasan
da. te karndaym" melinde bir beyit okuyup Amr'a hcum etti. Amr, yere dnce, ardn
at; Hazreti Emir bunun zerine geri dnd (Nr'l-Ebsr ve El-Kmil'den naklen Fetret'lslm, s.133 ve ayn sahifenin 1 ve 2. notlar).
[50]

- Amr Muviye'ye, kendisine kayd hayat artyla Msr eyletinin emaretinin verilmesini
istemi, bunun zerine biat etmiti.
[51]

- "yle bir mbuddur ki yaratmtr lm ve dirimi, hanginiz daha iyi ite bulunacak,
snamak iin sizi ve odur stn olan ve sular rten." (67, Mlk, 2).
[52]

- Hz. Rasl-i Ekrem'in, sallallahu aleyhi ve lihi ve sellem, kendilerinden sonra on iki
halifesi bulunaca, bunlarn hepsinin Kurey'ten olaca, Buhar, Mslim, Tirmiz, Msned
ve Kenz'l-Umml hadislerindendir. Yenb-l-Mevedde'de, Cbir b. Smre'nin rivyeti,
hepsinin de Him olacadr; Hfz Ebu-Nuaym, "Hlye"sinde, Hz. Rasl'n (s.a.a), kim
benim yaaymla yaamak, ldm gibi lmek, Rabbimin adn cennetinde yerlemek
dilerse benden sonra Ali'yi sevsin, onun vilyetini kabl etsin; onu sevene dost olsun, benden
sonra mamlara uysun; nk onlar benim Ehlibeytimdir, benim topramdan yaratlmlardr,
onlara anlay ve bilgi rizkedilmitir; mmetimden olup da onlarn stnln
yalanlayanlara yazklar olsun; onlar, benim onlarla olan yaknlm inkr ederler; efatime
da nil olmazlar buyurduunu bn-i Abbas'tan rivyet etmitir (Fedil'l-Hamse, 2, s. 23-26).
[53]

[54]

- "Hayr, siz geip gideni seversiniz ve hireti brakrsnz." (75, Kyme, 20-21).

- "Her gadredenin bir bayra vardr; kymet gn onunla tannr, bilinir." (Hadis, Cmi',
2, s.104).
[55]

- Abdullah ibn-i kays, Ebu-Ms'l-A'ar'dir. Daha Cemel savandan nce halka, hakl
kimdir, haksz kim, bilen yok; onun iin Ali'nin dvetine uymayn, ona uyup savaa
girimeyin diyordu. Bu zat, Osman zamannda Basra vlisiydi. Emir'l-Mminin (a.s),onu
azletmiti. Bu yzden de Emir'l-M'minin'e kin beslemekteydi. Hriciler, bilhassa bu ztn
hakem olmasn istediler, srr ettiler; Hazreti Emir'in tayin etmek istedii Abdullah b. Abbas'
kabl etmediler.
[56]

Eb-Ms'l-A'ar, Muaviye'ye uyup Hz. Emir'e, H, lnet edenlerden ve Hz. Emir

tarafndan lnet edilenlerdendir. Hicretin krk drdnc ylnda lmt (Tenkihe, 2, s.203).
- Bu szde, 2. srenin (Bakara) 159. yetine iaret vardr. Bu yet-i kermede
"ndirdiimiz apak delilleri, bildirdiimiz dosdoru yolu, insanlara Kur'an'da tamamyla anlattktan sonra bunu gizleyenlere gelince: Allah da onlara lnet eder, lnet
edenler de" buyurulmaktadr. E'as, Emir'l-Mminin'in (a.s) ashab arasnda, sahbe
iindeki mnfklarn ba Abdullah ibn-i Ebi-Ubeyy ibn-i Sell'e benzerdi.
[57]

Hakem tayininde H. Emir'e (a.s) muhlefet edip Abdullah ibn-i Abbas, yahut Malik'l-Eter'in
tayin edilmemesine, Ebu-Ms'l A'ar'nin tayinine sebep olanlarn bandayd; sonradan
Hricilere katld. Chiliyye devrinde, babasnn ldrl-mesi yznden, ldren kabileye
kar savaa girimi, savata kendisine yardm eden iki kii ldrlm, kendi de tutsak
olmu, ar bir fidyeyle kurtulmutu. slm devrinde, birinci halifenin zamnnda dinden
dnenlerin bir ksm, zerlerine ordu sevk edildii zaman bu adama snmt. E'as, beni
padiah tanrsanz size yardm ederim dedi, bunun zerine kendisine ta giydirmiler,
padiahln kabl etmilerdi. Kendisi de dinden dnerek onlarn bana gemi, fakat
savata, onlara hyanet ederek sndklar kalenin fethine yardmda bulunmutu. Kavminden
sekiz yz kii ldrlm, kendisi de tutsak olarak Ebubekir'e gnderil-miti. Ebubekir, E'as'
balam, kardei mm Ferve'yi ona vermiti. E'as, bu hareketleri yznden hem
Mslmanlar, hem mrikler tarafndan knanrd. Kavminin kadnlar ona, "rf'in-Nr" adn
takmlard. Araplarda birisi, bu eit bir hynette bulunursa, yksek bir tepeye ate yakarlar,
mndilere o adamn hin olduunu iln ettirirlerdi. Bu sz, gadreden, hinlikte bulunan
anlamna gelirdi ve bu gelenekle, ona inanann, kendisine atee atacan anlatlm olurdu.

E'as, Hz. Emir'l-Mminin'in (a.s) ehdetinde de katillerine yardm etmitir. Hz. Emir'in
ehdetinden krk gn sonra dar- mczta gitmitir. mam Hasan Aleyhisselm'
Muviye'nin gnderdii zehirle zehirleyen zevcesi Cu'de, E'as'n kzyd (Tenkih, 1, s.149,
Muhammed Abduh erhi, s.56-57, 1-4 notlar, kazvin, 1, s.95-96).
- Ardir-i Hurra'da Hazreti Emir'in mili olan Maskala, Sffin'de Emir'l-Mminin'le (a.s)
beraber olup sonradan Hricilere katlarak Medayin'e giden Harrit b. Rid'in-Nc zerine iki
bin altyla gnderilmiti. Arkadan yollanan mfrezelerle de kuvvet bulan Maskala, onlarla
savat. Harrit ve ona uyanlarn ou ldrld. nce Hristiyanken sonra Mslman olan,
sonra da dinden dnen be yz bin erkek ve kadn tutsak oldu. Yolda bunlar, Maskala'ya
szlandlar. Maskala bunlar be yz dirheme satn ald. Kufe'ye gelince iki yz, yahut yz bin
dirhemini beytlmle verdi; geri kalann vermedi, am'a kat. Kardei Nuaym b. Hubayra,
Hazretin ashabnn ileri gelenlerindendi. Maskala'y hcveden iirinde,
[58]

Muhammed'den sonra insanlarn en hayrlsndan ayrldn

Az bir mal iin; o da mutlaka eriyip gidecek.
beytini sylemiti. Hazret, Maskala'nn evini aratm, yeri kazdrm, yerde gml silahlar
bulunmutu (Harrit iin Tenkih'in 1. cildine; s. 397, Maskala iin 2. cildinin 219. sahifesine,
Nehc'l Belga erhi'ne, s.94-95; 95, 1. nok, Kazvin ye baknz; 1, s.171-172).
- "Sanki yurtlarnda hi yaamamlar, hi oturmamlard. Bilin ki uzaklk Medyen
ehline, nitekim Semd da yle uzaklap gitti." (10, Hd a.s., 95).
[59]

- "eytan gibi; hani kfir ol der de insana, kfir oldu mu da phe yok ki der, ben
senden tamamyla uzam; phe yok ki ben; lemlerin Rabbi Allah'tan korkarm;
derken ikisinin de sonlar u olur; phe yok ki ikisi de ebedi olarak atee girerler ve
budur zulmedenlerin cezs." (59, Har, 16-17)
[60]

- Hricilerle savaa giderlerken birisi, nehri getiklerini sylemiti; bir bakas da bu sz

teyid etmiti; onun zerine bu szleri buyurdular. Asker arasndan bir gen, bu sz duyunca,
gayb bildiini iddia ediyor; varaym da greyim, nehri gemilerse dnp mzra gzne
saplayaym dncesine kaplmt. Nehrivan'a varp suyu gemediklerini grnce Hazrete
giderek iinden geeni bildirdi; balanmasn diledi. Hazret, Allah btn sular balar,
istifr et buyurdular. Savata Hricilerden dokuz kii kurtulmutu; Hazretin ashabndan da
sekiz kii ehit olmutu (Muhamed Abduh erhi, s.107; 1. not; Kazvini, 1, 197-199).
[61]

[62]

- Batl, batl olduunu bildii halde srr ederek zulmle ona nil olan, Sffin ehlidir.

- Gerekten de byle olmutur. meyyeoullar'nn son hkmdar Mervan, Abdullah bin

Ali bin Abdullah bin Abbs'n kumandasndaki Horasan askerini grnce ne olurdu demiti;
bu gencin yerine Ebu-Tlip olu Ali olsayd.
[63]

- Kur'an- Mecd'in 34. sresinin (Sebe'), "And olsun ki Sebe' kavmine, oturduklar
yerde bile bir delil vard; sada solda iki bahe bulunmadayd; yiyin Rabbinizin
rzkndan ve kredin ona; tertemiz bir ehir ve sular rten bir Rab. Derken yz
evirdiler de onlara seddin suyunu gnderdik ve o bahelerini, ak brtlen ve
birazck da kknar yetitiren iki orak tarlaya evirdik. te nankrlkleri yznden
byle cezalandrdk onlar ve biz, nankr olandan bakasna ceza verir miyiz? Onlarn
[64]

ehirleriyle kutladmz ehirler arasnda, det birbirine bitiik nice ehirler halk
etmitik ve ehirlere gidip gelmeyi kolay bir hale getirmitik; demitik ki: Geceleri,
gndzleri emniyet iinde gezin, dolan oralarda. Rabbimiz dediler, gidip geldiimiz
yerlerin aralarn uzak-latr ve kendilerine zulmettiler, derken onlar masala evirdik,
parampara ettik onlar; phe yok ki bunda, adamakll sabreden ve iyiden iyiye
kreden her kiiye deliller var elbet. Ve andolsun ki, blis'in, onlar hakkn-daki zann
doru kt; derken inananlardan bir blkten baka hepsi de ona uydu. Ve onlar
zerinde hibir kudreti yoktu onun; hirete inananla o hususta phe iinde kalan
ayrdedip kendilerine bildirmek iin yaptk bunu; Rabbin, her eyi adamakll korur,
hibir ey bilgisinden dar deil" melindeki 15-21. ayetlerine iaret edilmektedir.
Sebe'liler, Kahtan boyundan Sebe' evldndandr. ehirleri Yemen civarndayd; pek
mmurdu. ki da arasna yaptklar seddi aarlar, bahelerini sularlard. Nankrlkleri
yznden sed ykld ve ehirler yerle bir oldu (Mecma'ul-Beyan, 8, s.384-387).
"Ey kavmim, Allah'n size vermeyi takdir ettii kutlu yere girin ve gerisin geriye
dnmeyin, yoksa ziyankr olursunuz, ancak ziyana dersiniz. Onlarsa Y Mus
demilerdi, orda zorlu erler var, onlar orda olduka biz, kesin olarak giremeyiz, ama
oradan karlarsa gireriz. lerinde, korkan ve Allah tarafndan nimetlere mazhar olmu
bulunan iki kii, kapdan girip saldrn stlerine demiti; oraya girerseniz phe yok ki
st olursunuz siz ve ancak Allah'a dayann inanmsanz. Y Ms demilerdi, onlar
orda bulunduka biz, oraya ebediyen giremeyiz. Sen, Rabbinle git, ikiniz arpn
onlarla, biz burada oturup duracaz. Ms, Yrabbi demiti, benim hkmm ancak
kendime, bir de kardeime geiyor. u ktlk eden kavimle aramz sen ayr. Tanr
demiti ki: Oras, tam krk yl onlara haram edildi. lde sersemcesine dolaacaklar,
tasalanma o ktlkte bulunanlar iin." (Mide 21-26)
sriloullar'n rnek getirmekte olan bu yetlere iaret buyurarak urayacaklar halleri
anlatmaktadrlar. Bu olaylar, (Ahd- Atik"de, "A'dd" blmnde de vardr (14. bab).
- "Andolsun ki, cinlerin ve insanlarn ounu cehennem iin yarattk, onlarn kalpleri
vardr; dn-mezler onlarla; onlarn gzleri vardr, grmezler onlarla, onlarn
kulaklar vardr, duymazlar onlarla; onlar drt ayakl hayvanlara benzerler; hatt daha
da sapktr onlar; onlardr gaflette kalanlarn ta kendileri." (A'rf, 179) Bu yet-i
kerimede, hayvanlarn dnceleri olmad, gerei gremedikleri, gerek sz duyup
anlamadklar, bu yzden de mzur olduklar, mkellef ve sorumlu bulunmadklar, fakat
insanlara idrk verildii, gerei grebilecekleri, gerek sz duyup anlayabilecekleri, byle
olduu halde gerei idrk etmeyen, etmemekte srar eden, gerei grmeyen, duymayan,
grmemek ve duymamakta srar eden kiilerin, hayvanlardan beter olduklar, fakat idrk
etmek, gerei grmek ve duymak kabiliyetine sahip olduklar ve mkellef bulunduklar
halde batla saptklarndan dolay azb hak ettikleri beyan buyrulmaktadr. Emir'l-Mminin
(a.s), bu yet-i kerimeye iaret buyurmaktadr.
[65]

- Msned, Sahih-u Tirmizi, Mstedrek'us-Sahilayn, Hilyet'l-Evliy, Kenz'l-Umml,

Mecma'uz-Zevid, Savik'-ul-Muhrka. Hz. Rasul-i Ekrem'in (s.a.a), mmeti arasnda iki
deer biilmez ey braktklarn, bunlarn da Kur'n- Mecid ve Ehlibeyt olduunu beyan
buyurduklar, Ehlibeyt'in, Nuh Peygamber'in gemisine benzediini, ona binenin, yni onlara
uyann kurtulacan, onlara kar duranlarn boulup gideceklerini bildirdikleri, Ehlibeyt'in
mmet iin aman bulunduunu syledikleri sbittir (Fadil'l-Hamse, 2, s.43-60).
[66]

- "nananlar, ancak onlardr ki Allah anlnca yrekleri titrer; onlara yetleri

okununca da inanlarn arttrr ve Rablerine dayanrlar. Onlardr ki, namaz klarlar ve
rzklandrdmz eylerin bir ksmn harcarlar. Onlardr gerek inananlar, onlarndr
Rableri katnda dereceler, yarlganma ve dim bitmez tkenmez rzk." (8, 2-4)
[67]

- Ne olurdu Kasir'in emri dinlenseydi. Bu, bir atasz-dr. Hyre padiah Czeyme, Cezire
padiahnn babasn ldrtmt. Kz, babasnn yerine geince Czeyme'ye, ben bir
kadnm, kadna padiahlk yaramaz; seninle evlenmek istiyorum; halk knamasa ben
gelirdim; sen gel de aradaki dzensizlik kalksn, birleelim diye haber gnderdi. Czeyme, bu
sze inand. Klelerinden Kasir'in dn dinlemeyip bin kiiyle gitti ve tuzaa drlp
ldrld. Bundan sonra da "Ne olurdu Kasir'in emri dinlenseydi" sz bir atasz olarak
sylenmeye baland.
[68]

- Mn'arac'l-Lev bir konak yeridir. Beyit, Dreyd'in bir kasidesindendir. Kardei

Abdullah'la Hevzin olu Bekroullarnn savandan dnerken kardeine orda
konaklamamasn sylemi, fakat szn dinletememiti. Kuluk anda, orda tuzaa
dtler; Abdullah ldrld; Dreyd, yaral olarak kurtuldu ve bu mnsebetle bu beytin
bulunduu kasdeyi syledi.
[69]

- Ukz, Nahle'yle Tif arasnda bir pazar yeriydi. Chiliyye devrinde, Zilka'de aynn
bandan itibaren orada toplanrlar, irler iirlerini okurlar, soylarn boylarn ver-lerdi. Al
verilerde bulunurlard. Bu pazarda en fazla tabaklanm Tif derisi satlrd.
[70]

Kufe'ye kastedenlerin hemen hepsi bir derde uramtr. Ziyad bin Ebih; Kfelileri, Emir'lMminin'e (a.s), h, sebb iin mescitte toplatmken perdecisi mescide gelip kendisine inme
indiini haber vermi, olu Ubeydullah, czam hasta-lna tutulmu, sonunda ldrlm,
Haccac, karnnn derdinden gebermi, Amr b. Hubayra ve olu Ysuf, baras illetine
uramlar, Hlid, hapiste alktan lm, Muhtr, Yezid b. Mhelleb ve Ms'ab da
ldrlmlerdir.
- Muviye'nin srktibi, vahiy ktibi olduunu syle-yenler, dzme rivyeti
nakledegilmilerdir. O, yalnz birka kere ganimetleri yazmtr. Abdullah bin Abbas rivyet
eder, der ki:
[71]

Bir kere Hazreti Reslullah'n (s.a.a) yanndaydm; bir ey yazdrmak zere Muviye'yi
armam emir buyurdular. Gidip syledim. Yemek yiyorum, imdi gelemem dedi. Hazret,
ikinci defa armam emir buyurdu. Bu defa da gittim, ayn szlerle gelemeyeceini syledi.
Resul-i Ekrem'e (s.a.a) bunu anlattm. Mteessir olup Allah'm buyurdular, sen karnn
doyurma onun. Ondan sonra da, Rabbime de art kotum ve dedim ki buyurdular, ben de
insanm; insanlar gibi raz olurum, kzarm. mmetimden birini ardm m hemen gelsin;
bu, onun iin arnmadr, yaknlktr; kymet gn bu hareketiyle Hakk'a yaknlar (Siyer-i
Halebi'den, Beyhakiy'den ve dier eserlerden naklen "Fetret'l-slm, s.25-26). Doymayan
obur kiilere, bu vakadan sonra "karnnda Muviye gizli" denmeye balanmt (ayn, s.26).
Muviye, Emir'l-Mminin'e lnetin, Reslullh'a ve Allah'a sebbetmek olduuna dir
buyurulan hadisi bile bile bu kt deti koymu, bunda srar etmi, mer bin Abdlaziz'e
kadar da Emeviler, bu fazihay devam ettirmilerdir.
- Hicretin otuz sekizinci ylnda Muviye, Msr' elde etmek iin asker gndermi, Msr'da
Hz. Emir (a.s) tarafndan vli olan Muhammed bin Ebibekr, bu hli bildirmi, bunun zerine
[72]

Hazreti Emir (a.s) Mlik'l-Eter'i Msr'a vli tayin buyurmulard. Muviye, yolda Mlik'lEter'i zehirli bal erbeti ile zehirleterek ehit ettirmi, maiyetindeki ordu dalmt. Muviye,
Amr b. s' Msr'a vli tayin etmiti. Amr, Muviye b. Hadic'e, Muhammed b. Ebibekr'i ehit
ettir-miti. Muhammed bin Ebibekr, gizlendii yerde tutulmu, l bir merkebin karn
yarlarak iine sokulmu, mbrek ba orada kesilmi, cesedi, merkeple beraber yaklmt.
Balar am'a gnderilerek Osman'n katillerinden birinin ba diye gnlerce tehir edilmiti
ki, slm'da ilk tehir edilen ba buydu ve bu bidat- seyyieyi Muviye kurdu.
Muhammed bin Ebubekir'in anneleri Esm, nce Ca'fer-i Tayyar'n (a.s) zevcesiydi; sonra
Ebubekir almt ve Muhammed, ondan olmutu. Sonra da Emir'l-Mminin ald-lar ve
Muhammed'i, kendi terbiyeleri altnda byttler. Bu bakmdan rabibleri, yani kendi
yetitirdikleri vey oullaryd (Radya'llahu anhu ve rdh; "Tenkih'ul-Makaal'in 2. cildinin 2.
ksmna bk. s.57-58).
- Hz. Emir'l-M'minin (a.s) Kufelilere beddua ettii gn Haccc'n doduu rivyet
edilmitir.
[73]

[74]

- Ganm olu Firs oullar, yiitlikleriyle mehur olan bir boydur.

- Abbas'n olu Ubeydullah, Yemen'de H. Emir'in (a.s) vlisiydi Bsr, Muviye'nin emriyle
Mekke'ye gitmi, onun emriyle, kadnlar ve ocuklar da dahil olmak zere ey'-
Murtazaviyyeden birok kiiyi ehit etmi, oradan Yemen'e gemi, Ubeydullah'n, kendi
yerinde brakt kaynatas Abdullah' ve olunu ehit etmi, Ubeydullah'n biri alt, br be
yanda bulunan, Abdurrahman ve Kasm adl iki olunu, analarnn gz nnde, boazlarn
kesmek suretiyle ehit eylemiti. Anneleri, bu yzden uruna halel getir-miti; oullarna
mersiye okuyup gezer, hibir yerde karar klamazd (Fetret'l-slm, s.165 ve devm;
notlaryla; Muhammed Abduh erhi s.63-66 ve notlar).
[75]

- Arabistan'da Merif denen kylerde ok iyi kl yapanlar bulunur, orada yaplan kllara
"Merif klc"denirdi.
[76]

- Anbar, Badat'n on fersah batsnda, Frat nehri kysnda bir ehirdi. Abbas oullarnn
birinci halifesi Seffah zamannda hkmet merkezi olmutu.
[77]

- Nevf. b. Fedlet'il-Bekl, Emir'l-Mminin aleyhis-selmn ashabndandr. Nevf, Nuf

eklinde, Bekl, Bikl tarznda da rivyet edilmitir; Bekkl tarznda zaptedenler de vardr.
Cu'de, Emir'l-M'minin (a.s) kz kardeleri, Eb-Tlib kz mmhn'nin oludur. Bekl,
yahut Bekl Hemdan kabilesinin bir boyudur. Nevf der ki: Kfe'de, Rahbe mescidinde Hazreti
Emir'l-M'minin'in huzurlarn girdim, selm verdim; selmm aldlar. Y Emir'el-Mminin
dedim, bana t ver. Hazret, Y Nevf buyurdular, iyilik et de Allah da sana iyilik etsin. Y
Emir'el-Mminin dedim, biraz daha syle. Y Nevh buyurdular, ac da sana da acsnlar. Daha
syle Y Emir'el-M'minin dedim. Hayr syle de buyurdular, hayrla ansnlar seni. Biraz
daha syle dedim; y Nevf buyurdular, gybetten sakn, nk gybet, cehennem kpeklerinin
remesidir. Sonra ey Nevf buyurdular, kim hell nutfeden doduunu sanr da gybetle
insanlarn etlerini yerse yalan syler. Kim hell nutfeden olduunu sanr da bana buzederse,
benden sonra evldmdan gelen imamlara buzederse yalan syler. Kim stn ve ulular ulusu
Allah' tandn sanr da her gn, her gece Allah'a isynda bulunursa yalan syler; y Nevf
vasiyetimi dinle, tut, ne bir toplumun ktln aratr, ne gaipten haber vermeye kalk, ne
haberci ol, kovuculuk et; yaknlarndan kesilme, onlar gr gzet de Allah mrn uzatsn;
ahlkn gzelletir de Allah sorunu hafifletsin. Ey Nevf, kymet gn benimle olmaktan
[78]

sevineceksen zlimlere yardmc olma. Y Nevf, kim bizi severse bizimle olur, insan bir ta
bile sevse Allah, onu o tala hareder. Y Nevf, insanlara kar bezenme, Allah'a isyna
kalkma; yoksa, Allah'a ulatn gn gazabna urarsn. Y Nevf, sana dediklerimi belle,
dnya ve hiret hayrlarn elde et (Tankih 3, s.276-277; Muhammed Abduh erhi, 2. s.103,
not. 1).
Cu'de Emir'l-M'minin (a.s) tarafndan, Sffin harbinden nce Horasen'a vali tayin edilmiti.
Fakih ve yiit bir erdi. Mekke'nin fethedildii gn, annesiyle Hazret-i Rasl-i Ekrem'e (s.a.a)
gelmiler, slm olmulard. Babas Hubeyra b. Ebi-Veheb, Necran'a kamt. Mekke'nin fethi
gn, mmlhn, evindeyken Emir'l-M'minin (a.s) ellerinde bir kl olduu halde
Hubeyra'nn ardna dmt, Hubeyra, mmhn'nin evine snm, mmhn, Hazreti
Emir'in (a.s) nn keserek elini tutmu, Hubeyra, yanndaki bir adamla kamt. mmhn,
Hz. Resl-i Ekrem'in (s.a.a) huzruyla merref olunca Hazret, iltifat buyurmular, o da olay
anlatmt. Bu srada Hazret-i Emir (a.s) huzra girmi Cenab- Rasl (s.a.a) glerek,
mmhn'ye ne yaptn buyurmutu. Emir (a.s), kendisine sor y Raslulallah, bana neler
etti? Seni hak zere gnderen Allah'a andolsun, elimi ylesine tuttu ki kurtaramadm; onlar da
katlar demiti. Hz. Rasl (s.a.a) btn insanlar, Eb-Tlib'in sulbnden gelselerdi, hepsi de
yiit olurlard; mmhn kime amn verdiyse bizim de amnmzdadr buyurmutu (Tenkih,
1, s.211, Muhammed Abdul, 2, s.103, 1. not, Kazvini, 2, s.215-216).
"Halkn dnp gidii onadr; ilerin sonlar ona varr ular" szlerinde 2. srenin (Bakara)
54. yet-i kermesinin sonundaki "yice bil ki yarat da onun, emir de; lemlerin rabbi
Allah'n an ne de ycedir" cmle-i celilesine ve "Varaca-mz yer tapndr senin"
cmle-i celilesiyle geen yet-i kerimeye iaret vardr (2, Bakara, 285). Kur'n- Mecid'de 3.
srenin (l-i mrn) 28. yet-i kermesinde ve dier srelerde bu melde yetler vardr. Ayn
zamanda 3. srenin (l-i mrn) 109. yet-i kermesi de bu meldedir.
- 35. sre-i celilenin (Ftr), "Kim ycelik, stnlk dilerse bilsin ki btn ycelik,
stnlk Allah'ndr. Gzel szler, ona aar, iyi iler de o szleri yceltir..." melin-deki
10. yet-i kerimesine iarettir.
[79]

- "Gaybin anahtarlar, onun yanndadr; onlar ancak o bilir. Karada ve denizde ne

varsa bilir; bir yaprak bile dse bilir onu ve yeryznn karanlklar iinde bir tek
tane dahi yoktur ki, ya ve kuru hibir ey bulunmaz ki apak kitapta, Tanr bilgisinde
tespit edilmemi olsun." (6, En'm 59).
[80]

- Ms al Nebiyyin ve lihi ve aleyhisselm'n Tanr kelmna mazhar olduu 2. srenin

253., 4. srenin (Nis') 164. bilhassa 7. srenin (A'rf) 143. yetlerinde beyn buyrulur.
[81]

- "Ve grrsn ki melekler Rablerine hamd ederek onu tenzih edip arn evresinde
dnmedeler ve arala-rnda, gerek bir adaletle hkmedilmitir ve denilmitir ki: Hamd
lemlerin Rabbi Allah'a..." (39, Zmer, 75).
[82]

- "Iklanmtr yeryz rabbinin nruyla ve yaptklarnn yazld kitap ellerine

verilmitir ve Peygamberlerle tanklar getirilmi ve aralarnda gerek bir hkmle
hkmedilmitir ve onlara zulmedilmemitir." (39, 69)
[83]

- "Ey dem oullar, aybnz rtecek elbise ve bezeneceiniz elbise indirdik size.
Tanrdan ekinme elbisesine gelince: O daha da hayrldr ve bunlar; insanlarn anp
t almalar iin indirilen Allah yetle-rindendir." (7, A'raf, 26).
[84]

Sleyman al Nebiyyin ve lihi ve aleyhisselm, rabbinden, kendisinden baka kimsenin nil

olmayaca bir saltanat istemiti; Allah, yeli, cinleri ona msehhar etmiti (38, 35-40).
Sleyman'n (a.s) kssalar. 2. srenin 102, 21 srenin 78-79. yetleriyle, 79-81 yetlerinde,
27. srenin 16-44. ve gene 38. srenin 30-34. yet-i kerimelerinde geer.
- Amlika Yemen'de hkm srenlerdir. Firavunlar, bilindii gibi Msr- kadm
hkmdarlardr. Ress ashab 25. srenin (Furkan) 38. yet-i kerimesiyle 50. srenin 12. yet-i
kerimesinde geer. Bunlar bazlarna gre uayb al Nebiyyin ve lihi ve aleyhisselm'n
gnderildii kavimdir. Bazlarna greyse Ress bir kuyunun addr. O kuyunun bulunduu
yerde oturan kavim kendilerine gnderilen Peygamberleri bu kuyuya atmtr. Ress Yemen'de
bir ehirdir. Oraya Hanzala adnda bir Peygamber gnderilmi, kavmi onu ldrmtr
diyenler de vardr. Ress'in Antakya'da bir kuyu olduunu s al Nebiyyin ve lih ve
aleyhisselm'a Habib-i Neccr'n orada ldrld de rivyetler arasndadr.
[85]

- "slm garip olarak balad, garip olarak avdet eder, ne mutlu gariplere" mealindeki hdise
iarettir ki son zamanlarda slm'n zayflayacan, bu srada Mehdi'nin, accel'allah-u fereceh,
zuhrunu mjdelemektedirler. (Sefi-net'l-Bihr, 1, s.644. Mehd hakknda "Fedail'lHamse"ye baknz, 3, s. 322-338).
[86]

- Ammr b. Ysir'l-Yakzn, ia-i mmiyye indinde Erkn' Erbaa'dan biridir; dier

Selman, Eb-Zerr ve Makdd'dr. babalar Ysir, anneleri Smeyye'dir. Smeyye, EbHuzeyfet ibni'l-Mugiygyrat'il-Mahzm'nin cariyesiydi. Onu Ysir'le evlendirmi, Ammr
dounca da azad etmiti. Ammr, slm'n izhr eden yedinci kiidir. Babasyla anas da ilk
Mslman olanlardandr. Sumeyye ve Ysir'e mrikler eziyet ederlerken Hazreti Rasl
(s.a.a) grm ve sabredin ey Ysir soyu, size vaad edilen yer, cennettir buyurmutu.
Sumeyye de eziyet edilirken oradan geen Eb-Cehl, bir mzrakla ehit etmiti slm'n ilk
ehididir; sonra babas da mrikler tarafndan ehit edilmi, Ammr, mriklerin sylemesini
teklif ettikleri szleri syleyip kurtulmutu. Rasl-i Ekrem'e (s.a.a), Ammr irtidd etti diye
haber verdikleri zaman, Ammr, imanla yorulmutur; bandan ayana dek iman doludur;
man, onun etiyle, kanyla karm, kaynamtr buyurmular, Ammr, alaya alaya huzra
gelince de kendilerine vahyedilen "Allah'n yetlerine inanmayanlar, yalan sylerler, iftirda
bulunurlar, onlardr yalanclarn ta kendileri. Canla, gnlle inanmken ve yrei inanla
yatmken zorla, cebirle istemedii hlde dininden dndn syleyenden baka
inandktan sonra Allah' inkar eden, kfirlikle yrei genileyen, holanan kiiye gelince. Bu
eit kiileredir Allah-n gazab ve onlara pek byk bir azap var" yet-i kerimelerini
okumular (16, 105-106), zorla sylenen szden dolay dinden klmayacan tebir
buyurarak Ammr memnun etmilerdi. Ammr, Medine'ye, hicretten sonra Bedr, Ulud
savalaryla btn savalarda bulunmu. Biat'r-Rdvan'da hazr olmu, hakknda "Ammr'a
dman olana Allah da dman olur, Ammr'a buzedene Allah da buzeder", Ammr'a iki i
arzedilse O, onlarn en dorusunu, insan en doru yola, geree gtreni seer", "Cennet
kiiyi zler; onlarn ilki sensin Y Ali, brleriyse Selman ve Ammr'dr" gibi hadisler vrid
olmutur. Medine'de mescit yaplrken sahbe de yapm iinde alrlarken Ammr'a fazlaca
yk yklemiler, Ammr, latife yollu Hz. Rasl'e (s.a.a) ashabn beni ldrecek Y Raslallah
demi, bunun zerine Rasl-i Ekrem (s.a.a) mbrek elleriyle Ammr'n yzndeki teri silerek
"Yazk sana ey Sumeyye'nin olu, seni benim sahbem ldrmez; seni doru yoldan kan,
isyn eden bir toplum ldrecek, dnydan son iimin de suyla kark st olacak"
buyurmulard. Bir kere de huzra gelince, Raslullah (s.a.a) "Merhaba tertemiz olu tertemiz
kiiye" szleriyle Ammr'a iltifatta bulunmulard. Ammr, Cemel ve Sffin savalarnda
Emir'l Mminin'in (a.s) maiyyetlerinde bulunmu, hicretin otuz yedinci yl Safer'inde yahut
Rabiulevvel veya hrnda ehit olmu, veftndan nce su istemi, kendisine suyla kark st
[87]

sunulmutu. amllar Ammr'n ehadetini "Feth'l-Fth" diye anmlard. Muviye,

Ammr', Osman'n klesi iin bile ldrmekten ekinmem derdi. Mbrek ba kesilip
Muviye'ye gtrlnce Amr bn'il-s bile dayanamam, ban getiren iki kiiye, ikiniz de
cehennemliksiniz demek zorunda kalm, Muviye'nin itbna mazhar olmutur. sd'lGaabe, Ammr'n kaatili olan Eb'l-Gaadiye'nin, "Ammr'n kaatili cehennemliktir" hadisinin
rvilerinden olduunu kaydeder. Emir'l-M'minin, Ammr'n namazn bizzat klmlar,
ehdetinden dilhn olmayann imandan behresi yoktur buyurmular, gusl vermeden
elbisesiyle defnetmilerdir (Tenkih, 2, s. 320-322; Buhr, Sahih-u Mslim, bn-i Mce,
Tirmizi, sd'l-Gaabe, Tabar, Mrc'z-Zeheb, bn-i Esir El-sbe, Belzr, Cmi'usSagir'in 2. cildinde 55. s, Knz'l-Hakaik'n 2. cildinin 117. sahifesi ve Fetret'l-slm,
s.125-132)
Mlik b. Teyyiham Eb'l-Heysem'il-Ansriyy'il-Evsi, Raslullah'a (s.a.a) ilk mlyk olan,
birinci Akabe biatinde bulunan alt kiiden biridir; ikinci Akabe biatinde de bulunmutur.
Bedir, Uhud savalaryla dier savalara da katlmlardr. Hazreti Raslullah'n veftlarndan
sonra Emir'l-M'minin'e (a.s) rcu eden on iki kiiden biridir. Sffin'de Ammr'n ehdetine
kadar tereddt iindeyken onun ehdetinden sonra klcn ekip, bgy topluluk olduunuz
artk sbit oldu diyerek Muviye tarafna hcm etmi, ehit oluncaya dek savamtr
(Tenkih, 2, s.48, Fetret'l-slm, Ammr'n hl tercemesi).
Huzeyme b. Sbit, Ansrdandr. Hazreti Rasul-i Ekrem (s.a.a) onun tankln iki tank olarak
kabl buyurduklarndan "Z'-ehdeteyn" lakabyla anlmtr. Hazreti Rasl'den (s.a.a)
sonra Emir'l-Mminin'e rc edenlerdendir. Bedir'de ve dier savalarda bulunmular,
Rahbe'de Gadiru Humm hadisine ahdet etmilerdir. Ammr'n ehdetinden sonra klcn
ekip Ammr' fie-i bgyyenin ehit edeceini Raslullah'tan duydum diyerek savaa
girmiler ve ehit olmulard (Tenkih, 1, s.397-398).
- Kays b. Sa'd b. Abdet'il-Ansr, Hazrec boyundandr. nc Akabe biatinde bulunan on
iki kiiden biridir. Bedir ashabndandr ve Ebubekir'e ilk zamanlarnda biat etmeyenlerdendir.
Hatt biatten sonra da aralarnda bir az dala olmu, ona, ben sana elimle biat ettim,
kalbimle deil; Gadir-u Humm'deki biatten sonra Ali'ye kar bir delilin olamaz demiti. Hz.
Emir'in (a.s) btn savalarnda bulunmu, Medine'de hicretin altmnc ylnda veft
etmitir. Hz. Emir, Kays' Msr'a vli tayin buyurmulard. Muviye, kendisine kayd hayat
artyla Irak Vliliini vermeyi vaad ederek kendi tarafna almaya alm, muvaffak
olamaynca Kays bizimledir diye yialar uydurmutu. Aralarnda birbirlerini ktleyen
mektuplar da, tati edilmiti. Hz. Emir (a.s), Kays'i yannda bulundurmak iin Msr'da
azletmiti. Pek gzel olmakla beraber kseydi; hatt bu yzden ansr, mmkn olsayd
derlerdi, btn malmz verir, Kays'e bir sakal satn alrdk (Tenkyh, 2, s.31-33; Muviye'nin
Kays'e mektubu ve onun Muviye'ye pek iddetli cevab iin Chz'n "El-Beynu ve'tTebyin"inden naklen "Fetret'l-slm"da hl tercemesine baknz; s.70-73)
[88]

Halid b. Zeyd Eb-Eyyb'l-Ansri, Hazrec boyundandr. Akabe biatinde, Bedir'de ve dier

gazalarda bulunanlardan-dr. Emir'l-M'minin'e rc edenlerden olup Ebubekir'e ilk Cuma
gn minberdeyken kar duran muhcirlerden alt, Ansrdan alt kiinin altncsdr. Sdk-
li Muhammed aleyhi ve aleyhimsselmdan, Eb-Eyyb'a, sen klcnla mriklere kar
durdun, savatn; imdiyse Mslmanlarla savayorsun denince, bana Raslullah (s.a.a),
Nkisin, Kaastin ve Mrkinle savamam emretti. Nkisin ve Kaasitin'le savatm; imdi
Mrkyn'le savaacam dediini rivyet etmitir. Muviye'nin zamannda stanbul'a gelen
orduya katlmas, slm' takviye maksadyladr; baz kimselerin onu, bu hareketinden dolay
knamalar tamamyla yersizdir. skdar yakasnda, hicri elli, yahut elli birde vefat etmi,

vasiyeti mcibinde stanbul yakasnda sur haricine defnedil-mitir. Merkadi stanbul fethine
kadar malmdur; bu bakmdan Ak emseddin'e atfedilen kerametin asl yoktur. Vefatlarn elli
ikinci ylda kaydedenler de vardr (Tenkyh, 1, s.390-391).
- "Allah hi kimseye gcnn yeteceinden baka bir ey teklif etmez. Herkesin
kazand sevap kendisine aittir; elde ettii su gene kendisine ait, Rabbimiz, bizi
muheze etme unuttuysak, yahut yanldysak. Rabbimiz, bize ar yk ykleme bizden
ncekilere yklediin gibi. Rabbimiz, ykleme gcmzn yetmeyecei eyi. Bala
bizi, yarla bizi, ac bize; sensin yardmcmz; artk yardm et bize inanmayanlara
kar." (2, Bakara, 286) lk ksmda, mugayyabt- hams'e yn, be bilinmeyen eye,
kymetin zamanna, yamurun yaacana, rahme denin erkek, yahut kz olacana,
yarnki maddi, manev kazanca ve insann nerede leceine bunlar ancak Allah'n bildiine
iaret vardr (31, 34). Ancak, Peygamber ve mmn ne vakit, nerede ve nasl veft edeceini
bildiine dir, "Kfi" deki haberlere nazaran "gizlenmi bilgi"den muratlar, kendilerinden
deil, halktan gizlenmi olmasn beyan olsa gerekir (Kazvin, 2, s. 38, 1. not). Nitekim
kendileri de vefatlarn-dan nce ehdetlerini haber vermiler, ehit olacaklar gnden evvelki
gece ve o sabah, bunu aklamlard.
[89]

- Emir'l-M'minin'i (a.s), sevenlerin onunla haredi-lecei hakknda mteaddit hadisler

vardr ki "Ali'nin ias olanlardr kurtulanlar, muratlarna erenlerin ta kendileri" melindeki
hadis, bu cmledendir (Knz'l-Hakaak, 2, s.94).
[90]

- "stn ve geimi geni olanlarnz, akrabaya, yoksullara ve Allah yolunda

yurtlarndan genlere vermekten ekinmesinler ve iyilik etmeyi terketmesinler ve
balasnlar; Allah'n sizi balamasn sevmez, istemez misiniz? Ve Allah sular
rtcdr, rahmdir." (24, Nr, 22).
[91]

- "Fakat Rablerinden ekinenleredir kylarndan rmaklar akan cennetler, orda ebedi

kal, Allah katnda ziyafetler ve Allah katnda, iyi kiilere daha da hayrl eyler var."
(3, l-i mrn, 198).
[92]

- Son iki vasiyet, "Nehc'l-Belga"da, 3. ksmdadr; ancak trih seyri takip iin biz, birinci
kitaba aldk.
[93]

1. Blm

Cemel Savandan nce ve Cemel Sava Srasnda

(Hilfetlerinden nce Selmn- Fris radyallahu anh'e
gnderdikleri mektup)
(Allah'a hamd- sena, Raslne ve soyuna salt- selmdan)
Sonra bilin ki dnya, dokunulunca ele yumuak gelen, fakat zehiri insan

ldren ylana benzer; dnyadan elde ettiin, seni aldatan, sana ho gelen
ey, az bile olsa gene ondan yz evir. Deil mi ki ondan ayrlacan
iyiden iyiye biliyorsun; onun gamlarn da frlat, at; hlden hle dnne
de aldr etme. Onunla uzlatn zaman, en fazla ondan saknacan
zaman olsun. nk ona dost olan, neeyle, sevinle ona inand, yreini
ona verdi de kand m dnya,onu hlden hle syrr atar, dertlere,
bellara katar.[1]
(mran b. Husayn'il-Huzz[2] ile Talha ve Zbeyr'e gnderdikleri
mektup)
- Eb -C'fer'il- skfi "Kitb'l- Makaamt"ta, Emir'l
M'minin'in (a.s) mankbnda da bu mektubu zikreder.
(Allah'a hamd- sen, Raslne salt- selmdan sonra)
Gizleseniz de bilirsiniz ki ben, insanlarn bana uymalarn istemedim,
onlar istemedike. Onlarla yaknlamadm, onlar bana biat etmedike.
kiniz de, bana biat edenlerdendiniz, beni isteyenlerdendiniz. Halk,
hilfeti gaspeden, yahut mala mlke hrs olan bir kii sanmad beni, o
eit biat almadm onlardan. Bana dileyerek biat ettiyseniz tezce
isyannzdan vazgein, dnn Allah'a tvbe ederek. stemeyerek biat
ettiyseniz, grnte itat ettiinizden, suuysa gizlediinizden dolay
isyan ettiniz; bana da, size kar hareket etmek iin yol atnz.
mrm hakk iin ki muhcirlerin, gnlndekini gizlemek, srrn
bildirmemek hussunda en hakl olan sizler deildiniz; bana biat
etmeden bu ie giriseydiniz, biat edip hilfetimi ikrr ettikten sonra
aleyhime dnmenizden, bana kar gelmenizden daha kolay olurdu size.
Osman' benim ldrdm sandnz, Medinelilerden ne bana uyanlar
var, ne size uyanlar; aramzda onlar hkmetsinler grelim, onun
ldrlmesinde benim mi daha fazla dahlim var, sizin mi?
A iki kocalm kii, dnn reyinizden; nk imdi dtnz en ar
ey utantr; fakat utanla cehennem birlemeden vazgein yaptnzdan
vesselm.

(Kfe'de Ebu-Ms'l -A'iri'nin halk , Cemel sava-na katlmaktan

men ettiini duyunca ona gnderdik-leri mektup)
Allah'n kulu Emir'l-M'minin Ali'den Kays olu Abdullah'a:
Senin bir szn bildirdiler; bu sz, hem lehinde, hem aleyhinde. im
gelir gelmez eteini emre, belini bala, deliinden k. Seninle berber
olanlar da ar, topla, yrt; sence bu iin doruluu anlaldysa byle
hareket et; korkarsan uzakla, pheden elini ek. Allah'a and ierim ki

seni brakmam, neredeyse gelir atarm sana, yan stne, yanp

kavrulmuunu iine katncaya dek brakmam seni; oturma frsat da
bulamazsn, ardndan korkup ekindiin gibi nnden de emin
olamazsn. Bu, umduun, sandn gibi kk bir olay deil; yle bir
byk bel ki devesine binmek, gcn yenmek, dan bel etmek gerek.
Akln bana devir, yapacan ie dal; payn da al. Bu iten
holanmyorsan yr git, uzakla; ama ne genilie kavuabilirsin, ne
kurtulua eriebilirsin. Senin yapacan ii, bakalarnn baarmas,
seninse uykuya dalman daha doru; ylesine uyu ki, filn nerede bile
diyen olmasn.
Vallahi, bu sz gerek yolda olann gerek sz; mlhitlerin, doru
yoldan sapanlarn yaptklar eyse hi ilgilendirmez beni vesselm. [3]

(Basra valisi Osman b. Huneyf'in bir dne arl-dn ve gittiini

duyduklar zaman ona yazdklar mektup:)
(Allah'a hamd- sendan, Raslne ve soyuna sal-t selmdan)
Sonra Huneyfolu, Basrallardan bir blm, duyduk ki seni dne
arm; sen de hemen gitmisin. Renk-renk yemekler, byk byk
kseler houna gitmi. Oysa ben sanmazdm ki yoksullar arlmayan,
zenginleri dvet edilen bir topluluun dvetine icbet edesin. Dilediin
yemee bir bak, haram hell olduunda phen olursa at o yemei
azndan; hell olduunu iyice bilirsen birazck ye.[4]
Bil ki her uyan kiinin uyduu, yolundan gittii, bilgisinden kland
bir imm vardr. Gene bil ki sizin immnz, dnyasnda khne bir
elbiseyle iki para ekmei kendisine yeter bulmaktadr. Bilirim, sizin
buna gcnz yetmez; yetmez ama ekinip gayret ederek, temiz olmaya,
doru yola gitmeye gayret gstererek yardm eden bu yolda bana;
gcnz yettii kadar yolumda olun. Andolsun Allah'a ki ben
dnyanzdan ne bir gm, ne bir altn toplayp biriktirdim ne u ok
ganimetlerden bir mal ydm, ne de stmdeki ypranm elbiseden
baka bir elbise aldm.
Evet, gkyznn glgelendirdii u dnya yznden, elimizde bir
Fedek vardr; ona da toplumun bir ksm haris oldu, bir ksm cmertlik
etti; Allah ne de gzel hkmedicidir. Ben ne yapaym Fedek'i, yahut
ondan baka bir yeri ki bu nefsin kona, yarn mezardr; onun
karanlnda eseri bile kalmaz, haberi bile yiter gider, duyulmaz. O
mezar aan, elleriyle geniletse bile ta, kerpi der, ylr, toprak
dklr dapdarack bir hle getirir. imdiden nefsimi takva ile riyzete
altraym ki en byk korku gnnde eminlie erisin; maherin kaygan

yerinden srmesin.
Dilesem ben de yalar ballar bulurum; buday ekmeinin hlisini yerim;
ipek elbise giyinirim; fakat nefsimin dileinin bana st olmas beni
lezzetli yemekler yemeye ekmesi mmkn m hi? Ben nasl doya-doya
yemek yiyebilirim ki Hicaz'da, yahut Yemme'de belki yoksullar vardr;
gnler gemitir ki tokluk nedir, grmemilerdir. Gecemi karn tok olarak
nasl gndz edebilirim ki evremde a karnlar, yanm, susuzluktan
bunalm cierler vardr. Nitekim deyen de demitir:
Sen karn tok olarak yatmadasn;
evrendeyse tabaklanmam deriye bile hasret eken cierler var;
bu dert yeter sana.[5]
Rz olur muyum ki bana Emir'l-M'minin desinler de sonra ben,
zamann skntlarnda onlara ortak olmayaym, yahut da darlkta, yaay
skntsnda onlara mukted saylmayaym? Derdi gn, gzelim otlar
otlamaktan baka bir ey olmayan bal, yahut sprntlerde yiyecek
bulup yemekten baka bir ey dnmeyen, shibinin maksadndan
haberi bile olmayan bir hayvan deilim, o eit yaratlmadm ki ben.
Yahut da isiz-gsz terk edileyim, yahut aslsz lflarla uraaym,
yahut sapklk ipini ekeyim, yahut da aknlk yoluna deyim; bunun
iin yaratlmadm ben.
Sanki gryorum, diyeniniz diyor ki: Ebu-Tlibolu'nun yedii buysa,
akranlaryla savaa yiitlerle harbe gc yetmez, zayflar, elden ayaktan
der. Oysa ki bilin; sahralardaki aa daha kuvvetlidir; gzelim
balarda, bahelerde biten aalarnsa gc azdr. Ovalarda biten otlar,
daha kuvvetli yanar, kz daha ge sner. Biz Raslullah'la bir kkten
bitmi iki aacz; onun kolunun pzsym ben.[6] Vallahi Arap birlese de
benimle savaa kalksa, yz evirmem, frsat alarnda boyunlarn
krarn onlarn. u ters adamdan, u ba aa bedenden yeryzn
temizlemeye urayorum; bylece de ekin, aralarndaki tatan, topatan
kurtulsa diyorum.[7]
Semerin srtna, yularn boynuna ey dny; senin trnaklarndan
kurtuldum, tuzaklarndan ktm, yollarndan ekildim ben. Nerede
oyunlarnla aldattn, gldrdn milletler, nerede sslerinle,
ziynetlerinle kandrdn mmetler? te urackta onlar, kabirlere rehin
olmular, lahitlere girip yatmlar. Vallahi grnr bir kii olsaydn,
tutulur bir cisme brnseydin, olmayacak isteklerle aldattn, sonra
onlar kandrp helk ukuruna attn kullar, telef vdsine frlattn,
bel vartalarna urattn padiahlar iin sana Allah'n hadlerini icr
ederdim; onlar yle bir yere yolladn ki oraya ne gidenden bir haber var,
ne oradan gelen var. Heyht; ne de uzaktr senin bel yerlerine, mihnet
vdilerine, o kaygan yola ayak basp da dmemek; ucu buca, dibi
boyu bulunmayan denizlerine dp de boulmamak; kim senin torundan
tuzandan kurtulduysa odur baarya eren, doru yolu bulan. Senden

kurtulup esenlie erien kiinin yata dura dar da olsa ne var? Onca
dny, bir gnceizdir; can verdi mi, rahata erer. Uzak ol benden, vallahi
ben seni kendime rmetmeden sen rmedersin beni; senin gemini hi
salvermem; nk dilediin yere ekersin beni. Allah izin verirse der de
and ierim Allah'a;[8] nefsimi, bir kuru ekmek paras bulunca onu yeter
bulup sevinecek, onu yiyip kredecek bir hle getiririm; gzlerimi suyu
ekilmi, nemi kalmam bir kaynak haline getirinceye dek de gzyalar
dkerim. Otlayan hayvan, otlayp karnn doyurur da yan st m yatar?
Koyun srs, yaylp doyar da uyuyaca yere mi gider? Ali de azn
yer de uykuya m dalar? Bunca yldan sonra ovada otlakta otlayan,
yazda yaylan hayvanlara dnerse gzleri aydn olsun.
Ne mutlu o kiiye, Rabbinin farzlarn ed eder de; urad etin eylere
dayanr; geceleri gzlerine uyku girmez; sonunda uyku ar basarsa da
yeryzn dek, elini yastk eder de dalar; hem de kymet gnnden
korkarak gzlerine uyku girmeyen, yanlar yatak yz grmeyen,
dudaklar gizlice Rablerini zikreden, boyuna yarlganma dileklerinden
gnahlar kendilerinden giderilen, arnan topluluk iinde. "Onlardr
Allah bl; bilin ki Allah bl, kurtulanlarn, muratlarna
erenlerin ta kendileridir. "[9]
Ey Huneyfolu, Allah'tan ekin; birka para ekmek yeter sana; yeter
kurtuluun iin cehennemden.

(Osman b. Huneyf'e, Cemel savandan nceki mektuplar)

tat glgesine gelirler, snrlarsa bu, zten sevdiimiz, istediimiz ey.
Ama dmanla, isyna kalkrlarsa, sana itat edenlerle, isyn
edenlerin stne yr. Seninle gelmek istemeyenlere aldr etme. tat
edenlerle harekete ge, brlerini brak. nk istemeyerek zorla seninle
gelenlerin gelmeyileri, oturup kallar, gelilerinden, olmaylar,
bulunularndan hayrldr.

(Medine'den Basra'ya giderlerken Kfe'lilere mektuplar:)

Allah'n kulu Emir-l M'minin Ali'den, Ansarn aln olan, Arabn yce
da mertebesinde bulunan Kfelilere:
(Hamd- sen, salt- selmdan) Sonra ben size Osman'a ait olaylar
ylesine haber vereyim ki duymanzla grme dnn:
Halk onu knamaya koyuldu; bense Muhacirlerden ona en fazla t
veren, en fazla, yaptklarn anlatp o ilerden vazgemesini syleyen
biriydim. Talha'yla Zbeyr, onu sarp yollara sryorlar, yumuaklkla
gidilmez bellere gtryorlard. ie'yse ona pek kzmt, kprmt.

Hsl mukaddermi, toplum, onu ldrd; bana da, benim zorumla deil,
kendi dilekleriyle kendi istekleriyle biat etti.
Bilin ki hicret yurdu (Medine), halkyla beraber kkn-den ykld. Oras,
ate stndeki kazan gibi kaynayp comaya koyuldu; fitne deirmeni,
milinin evresinde dnmeye balad. Artk emirinize koun, Allah'n
izniyle dmannzla savan.

(Basra fethinden sonra Kfelilere)

Allah, kendisine itat edenlere, nimetine krde bulunanlara verecei
sevbn en gzelini Peygamberinizin Ehlibeytine kar gsterdiiniz itat
yznden sizlere versin. tat ettiniz; arldnz, geldiniz.

(Osman tarafndan Azarbeycan vlisi olan E'as b. Kays'e)[10]

Seni, bana buyruk olmak iin ben tayin etmi deilim; yalnz boynunda
bir emanet var ve sen, senden stn olann buyruu altndasn; halka
dilediini yapamayacan gibi tehlikeli bir ie de giriemezsin. Elinde
stn ve ulu Allah malndan mal var; imdi sen, onu bana teslim etmek
iin benim hazine memurlarmdansn; senin zerinde kt
hkmedenlerden deilsem, bana teslim edersin onu.

(Kad urayh b. Hris, kadlnda seksen dnra bir ev satn almt.

Emir'l-M'minin (a.s), bunu duyunca, bana seksen dinara bir ev
satn aldna, buna dair bir de senet yazdrdna, tanklara tanklk
verdirdiine dir haber geldi buyurdular. urayh tasdik edince
kzgn bir hlde ona bakp buyurdular ki:[11]
Y urayh, yakndr, sana yle birisi gelip atar ki ne yazdn eye
bakar, ne tanklarndan sorar; gzn arkada kalarak seni o evden karr;
her eyden ayrp kabrine kapar. Dikkat et ey urayh, bu evi kendi
malndan baka bir malla, hellinden kazandn paradan baka bir
parayla satn alm olmayasn. byleyse, byle bir ey yaptysan bil ki
dny yurdunda da ziyan ettin gitti, hiret yurdunda da. O evi alacan
vakit bana gelseydin, sana yle bir senet yazardm ki, evi almak iin ne

bir dirhem verirdin, ne de daha fazla bir pul.

Yazacam senet de uydu:
Aalk kulun, lmnden sonra karlp atlan bir lden; u aldan
dnysnda, geip gidenlerden, helk olup bitenlerin alannda satn ald
yerdir bu. Bu evin drt snr var: Birinci snr fetlerin sebeplerine varr
dayanr; ikinci snr musibetleri, bellar meydana karan eylere varr;
nc snr, insan helk edecek heveslere, dileklere ular; drdnc
snr, insan azdran eytana kavuur; bu evin kaps da bu snra alr.
Dilee kaplp aldanan, ecelle u evden kaldrlp atlandan bu evi, kanat
stnlnden karak, istek ve helk olu aalna derek satn
almtr.
Bu evde, satn alann bana gelecekler de, Kisra, Kayser, Tbba ve
Hmyer gibi padiahlarn, zorbalarn balarna gelen eylerdir: Onlarn
bedenleri rm gitmitir; canlar alnmtr; mal stne mal yan,
onu oaltp duran, yaplar yapp pekitiren, yceltip bezeyen, zahirler
toplayan, zannnca evldn dnen, kendisinden sonra kalacaklarn
gamn yiyen kiilerin balarna gelen, onun da bana gelecektir.
Sonunda bunlarn hepsini de Tanr'ya bildirmek, soruya ekilmek iin
getirecekler, sevap ve azap mahalline yacaklar, hakla batln arasnn
ayrlaca vakit, shibini hepsinden bir-bir soruya ekeceklerdir. "te
orda, batl i ileyenler, ziyan edip gideceklerdir." (M'min, 78)[12]

- Selman, aslen ranldr; doduu yer hakknda ihtilf vardr. Kendisi,

kendisini, Ben dem evldndan slm olu Selmn'm dive tavsif
etmitir. Soyunun, s al nebiyyin ve lihi ve aleyhisselmn vasilerine
ulat rivyet edilmitir. Zertt dininde olduu zamanlar dhil, gnee
secde etmedii, hr zaman Peygamberi'nin zuhr etmek zere olduunu
duyup onun dinine girmek ve ona ulamak iin urat, nihyet bir
olayda esir dp Medineli bir yolcuya satld, muayyen bir para
karlnda hrriyetini kazanmak zere urat, azad edildikten sonra
Hazreti Peygamber'e ulap slm' kabl ettii sahih rivyetlerdendir.
Hz. Reslul-lah sallallahu aleyhi ve lihi ve sellem, ona "Eb-Abdullah"
knyesini vermiler, "Selmn'l-Hayr" lakabn ihsan buyur-mulardr.
Haklarnda "Selmn, bizden, Ehlibeyttendir" ve "Selmn, Fars ehlinin
slm'da en kdemlisidir", "man, Sreyy yldznda bile olsa Fars
ehlinin elinden kurtulamaz, onlar, oraya bile ularlar" melindeki hadisi erifler vrid olmutur (Cmi', 1, s.38, 2, s108.) Hendek savanda, Hz.
[1]

Rasl-i Ekrem (s.a.a), Selmn'n reyiyle hendek kazdrmtr. Mezkr

savata ve dier savalarda bulunmutur. ia-i mmiyye'ye gre "Erkni Erbaa"dandr. Hz. Reslullah (s.a.a) "Bana drt kiiyi sevmem
emredildi; ilki sensin Y Ali, Selmn, Mikdd ve Eb-Zerr onlardandr"
buyurmutur. Emir'l-M'minin (a.s), "Yeryznde yedi kii vardr ki
halk, onlar yznden rzklanrlar; onlarn yznden yardma maz-har
olurlar; onlarn yznden yamur yaar, Selmn onlar-dandr" ve
"Selmn'n bildiini Eb-Zer bilseydi; Selmn' ldrmeye kalkard"
buyurmular, mm Muhammed'l-Bkr aleyhisselm da "Selmn'a,
Selmn- Frisi demeyin; Selmn- Muhammedi deyin; o, biz
Ehlibeyttendir" demiler-dir. Bir gn ashab, soy soptan bahsederlerken
Selman, ben Abdullh olu Selmn'm; dalletteydim; Allah,
Muhammed'-le beni hidyete sevk etti; yoksuldum, Muhammed'le beni
zenginletirdi; kuldum, Allah beni Muhammed'le hr kld; soyumsopum budur benim demiti. Sonra bu olay Hz. Rasl'e (s.a.a) haber
verince Rasl-i Ekrem (s.a.a), Ey Kurey buyurmulard, insann soyusopu dinidir, erliidir, asldr ve akldr; yce Allah, Biz sizi bir erkek ve
diiden yarattk, sonra biliesiniz, tanasnz diye sizi kabilelere,
ubelere ayrdk, gerekten Allah katnda en bynz, en fazla takv
shibi olannzdr buyurmutur; ey Selmn, bunlarn hibiri senden stn
deildir; ancak Allah'tan ekinmekle; sen Allah'tan ekiniyorsan stn
sensin (yet-i Kerime, 49. srenin, Hucurt, 13. ayeti kermesidir) mer
zamannda Medyin'e vli tayin edilen Selman, hicretin otuz drdnc
ylnda veft etmitir; Medyin'de Medfundur. RadyAllahu anhu ve
rdh (Tenkyh, 2, s.45-48, stb, 2, s.83, sd'l Gaabe, 3, s. 10, sbe, 2,
s.150).
- mran b. Husayn'l -Huzz, ashaptandr; btn gaz-velerde
bulunmutur. Hicretin elli ikinci ylnda veft etmitir (Tenkyh, 2, s.350).
[2]

[3]

- Beinci blmn 83. hutbesinin notuna baknz.

- Osman b. Huneyf, ansardandr; Ebu-Amr knyesiyle knyelenmitir;

Ebu-Abdullah diyenler de vardr. Emir'l-M'minin'e (a.s) rc'
edenlerdendir. Uhud'da ve dier gazalarda bulunmutur. Cemel
savandan nce Emir'l-M'minin tarafndan Basra vliliine tayin
edilmi, kendisine, Rebeze'den gnderilen emir zerine savaa girimi,
Cemel ashab, Basra'ya girince Osman b. Huneyf'in san, sakaln tra
ettirmilerdi. Hz. Emir'e (a.s) ulatktan sonra Cemel savana itirk
etmi, Kfe vliliine tayin edilmiti. Muviye'nin zamannda veft
etmitir (Tankyh, 2, s.245).
[4]

Bu cmlelerde, "En kt yemek, toklarn arld, alarn dvet

edilmedii dn yemeidir" hdisine de iaret vardr (Cmi, 2, s.33)
- Beyit, Abdullah'it-T olu Htem'indir. Bundan nceki beyit, "yemek
yiyeceim vakit bir sofra daha hazrla da uzak yakn, dost birisi gelsin,
beraber yiyelim; benden sonra, beni knamasnlar" melindedir: Bu beyit,
"Sen karn tok olarak yatmadasn; evrendeyse tabaklanmam deriye
[5]

bile hasret eken cierler var; bu ayp yeter sana" tarznda da rivyet
edilmitir. Tabaklanmam deriden maksat, hayvann derisini yemeye
alanlar, alardr; et yz grmeyenlerdir. Bundan sonraki beytin meli
de udur: "Ben, bana gelen konuun kuluyum, klesiyim; bende bu huy
olmasayd kullua ait hibir huyum olmazd."(Kazvini, 3, s.274-275).
- "Y Ali, insanlar ayr ayr aalardan, soylardandr; ben ve sen bir
aatanz, bir soydanz. Ben aacm, Fatma dal, Ali budaklar; Hasan
ve Huseyn meyveleridir; iamz da yapraklardr o aacn. Aacn kk
Adn cennetindedir, dallar budaklar br cennetlere yaylmtr. Ben ve
Ali, bir aatanz; insanlar ayr-ayr aalardan." Mstedrek'sSahihayn, Knz'l-Hakaak, Kenz'l-Umml ve Zahir'l-Ukb'dan
naklen Fadil'l-Hamse, 1, s. 171-172)
[6]

[7]

- Bu szlerle Muviye'yi kast buyurmaktadrlar.

- "Ve hibir ey iin, bunu mutlaka yarn yapa-cam deme; ancak

Allah dilerse yaparm de ve bir eyi unutunca Rabbini an ve de ki:
Umarm, Rabbim, beni bundan daha ziyade hayra ve doruya yakn
bir eye erdirir ve baar verir bana." (18, Kehf) 23-24)
[8]

[9]

- Mcdele, 22.

- E'as b. Kays'il-Kind Ebu-Muhammed iin 1. ksmn "Beinci

blm"nn (Tarihi Hutbeler) 86. hutbesinin erhine baknz.
[10]

- Kad urayh'i, sahbeden sayanlar vardr. mer, onu Kfe'ye kad

tayin etmi. Osman zamannda da hizmetine devam etmitir. Emir'lMminin (a.s) azli cihetine gitmise de Kfeliler raz olmamlard; o
yzden gene Kfe kadln-da kalmt. Altm, yahut yetmi be yl
kadlk etti. Ashab- Kirmdan olup Hucr'il Hayr diye anlan Hucr b.
Adiyy'il-Kindi'nin, h, kfrne ve tattan ktna dir fetv vermesi
dolaysyla Muhtr b. Ebu-Ubeydet'is-Sakafi, onu, yalnz Yahudilerle
meskn olan bir kye srm, Haccc gelince Kfe'ye getirip gene
kadla tayin etmi, fakat ihtiyarln bahane ederek lnceye dek
kazda bulunmamtr. Hicretin yetmi ikinci, yahut sekseninci ylnda
yz, yahut yz on yanda lmtr. Seksen yedinci ylnda ld de
rivyet edilmitir (Tenkyh, 2, s.83).
[11]

- Kisr, ran ahlarna, Kayser, Roma imparatorlarna denir. Tbba

Hmyerli bir hkmdardr; tebaas ok olduu iin bu adla anlmtr. 44.
srenin (Duhn) 17. ve 50. sresinin 14. yetlerinde, peygamberlerini
inkr ettiklerinden helk edildikleri beyan buyrulmaktadr.
[12]

2. Blm
Muaviye'ye Mektuplar
6

Ebubekir'e, mer'e, Osman'a biat edenler, onlara biat ettikleri artlarla bana da biat ettiler.
Orda bulunanlardan birinin, bir bakasn semesi, bulunmayann bu biati reddetmesi
mmkn deil. Meveret ancak Muhcirlerle Ansara ait. Onlar toplandlar da birisine uydular,
ona imm dediler mi bu, Allah'n da raz olduu bir ey. Onlarn yapt ie raz olmayp
imm knamak, yahut bir bidate uymak sretiyle verdikleri hkmden kan, kt eye
brakrlar. Fakat srr ederse, inananlarn yoluna uymad iin onunla savaa giriirler ve
dnd eyin veblini de Allah, onun boynuna ykler.
mrme andolsun ey Muviye, nefsine uymaz da aklnla dnrsen beni, Osman'n kanna
girenlerden tamamyla ber, halkn iinde o kandan en sorumsuz bulursun. Sen de bilirsin ki
ben ondan ayrlmtm, bir kenara ekilmitim; ama bildiini rtmeye, bhtan etmeye
kalkrsan rtebildiin kadar rt, edebildiin kadar et.
***
8
(Muviye'ye yollad Cerir b. Abdullah'a gnderdii mektup)
Bundan sonra mektubum sana varnca Muviye'yi kesin bir hkme ar, reyini bildirmeye
zorla. Ondan sonra da yerleri yurtlar shipsiz klan savala, yahut onu hor bir hle getirecek
olan bar arasnda muhayyer brak. Sava kabl ederse ona karar ver; bar kabl ederse
biatini al vesselm.
***
75
Allah'n kulu Emir'l-Mminin Ali'den Ebu-Sfyan olu Muviye'ye:
Sen de iyice bilirsin ki (Osman b. Affan hakknda ve ondan evvelki olaylara ait) zrlerimi
size bildirdim; bylece de sizinle muraza kapsn kapattm. olmamasna are bulunmayan,
def'ine imkn olmayan ey oldu bitti. Hikye uzundur, sz oktur.
Dnen dnd, gelen geldi. Yanndakilerden adma biat al, onlardan bir blkle de dn, bana
gel.[1]
***
7
Bundan sonra, tlerle yazdn, sapklnla bezediin, kt ve batl reyinle gnderdiin
mektubun geldi. Bir kiinin mektubu bu ki ne doru yolu grp onu sevk edecek gz var; ne
onu yedip geree gtrecek klavuzu var; sapklk onu arm, o da ona uymu gitmi.
Dallet onu haydam; o da ona tbi olmu; hezeyan ederek beyhude sesler karr; hatlara
derek adm atar, yol yitirir.

(Ayn mektuptan:)
nk biat birdir, iki olamaz; ona baka bir reyi katlamaz. Ondan baekip kabl etmeyen
dne uygun buyruu knam olur; o biatte dnceye, pheye kaplan, mdheneye dm
olur.
***

9
Kavmimiz, Peygamberimizi ldrmeyi, bizi kkmzden karp atmay dilemiti;
aleyhimizde dncelere dalmt; bamza iler amt. bizden tad tuzu men etmiti; bize
korku elbisesini giydirmiti; sarp dalara gitmemizi zorlamt; aleyhimize sava ateini
yakmt. Allah'sa onun civarndan ktl gidermemizi, onun haremine girmeye kimseye
frsat vermemenizi takdir eylemiti. nananmz, bununla ecir ve sevap diliyordu; kfirimizse
bu soyla, bu boyla vnyordu, soyunu boyunu koruyordu. Bizden baka, Kurey'ten olup
slm' kabl edenler, bizim kapldmz korkudan, ldrlmekten sa esendiler.
Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslullah, sava tandr kznca, insanlar, korkudan
ekilmeye kalknca ashabn, Ehlibeytiyle korudu; kllarn, mzraklarn kzgnlna
Ehlibeytini srerdi. Hris olu Ubeyde, Bedir gnnde ehit edildi; Hamza Uhud gnnde
ehit edildi; Ca'fer, Mu'te'de ehit edildi. Dileyen de adlarn andm kiiler gibi ehdeti
dilediler; fakat onlarn ecelleri gelip atmt; dileyenlerinse daha gelmemiti.[2]
Ne kt bir zamana geldim ki aarm benimle beraber ayak diremeyen, slm' benim gibi ilk
kabl etmeyen kii, tuttu da, benimle ayn eyi iddida e oldu; oysa ben onu tanmam bile.
Sanmam ki Allah da tansn; hamd Allah'a herhlde.
Benim Osman' ldrenleri sana teslim etmemi istemene gelince: Ben bu ie baktm, fakat
onlar sana, yahut senden bakasna vermem mmkn deil. mrm hakk iin ki
azgnlndan, ktlnden vazgemezsen grrsn ki yaknda onlar seni isteyecekler.
Onlar istemem iin ne karada, ne denizde, ne dada, ne dzlkte sana bir zahmet
vermeyecekler. Hem de bu, bir istek olacak ki seni gamlara batracak; bu, bir ziyaret olacak
ki onunla buluman, seni sevindirmeyecek. Selm, ona ehil olana.
***
10
Nasl da dnya kendisini sslemi, lezzetleriyle seni aldatm; seni arm, icbet etmisin;
srm, ona uymusun; emretmi, itatte bulunmusun; iinde bulunduun u hl var ya; bir
de perdeler alrsa ne yapacaksn acaba? Bil ki yakndr, seni ylesine bir tutacak ki tutan;
seni ylesine bir kapacak ki kapan; ondan kurtulmama imkn olmayacak; ondan seni bir
koruyan, bir kurtaran bulunmayacak.
Brak u ii de soru gnn dn, ona hazrlan. Sva eteklerini, yol yitirmilerin szlerine
kulak asma; yoksa bu halde devam edersen, bu gaflete dp gidersen haber vereyim sana;
iinde bulunduun nz-u naim seni aldatm, benlie atam; eytan boazna sarlm,
seninle murda yetmi; senin iine girmi, can, kan bulunan her yerini kendine gezinti yeri
etmi.
Ey Muviye, siz ne vakit halka hkim oldunuz, ne vakit mmetin buyruunu ellerinize
aldnz; hem de gemi zamanlarda bir hakknz, stn bir erefiniz yokken? Allah'a snrz

ktle dren sebeplerden. steklerin gafletine dp gitmekten, iinden, dndan gizli

ak aykrla dp kar durmaktan ekinmeni sylerim sana.
Beni savaa ardn; halk bir yana brak, tek bana karma k; iki taraf da sava
zahmetinden kurtar da hangimizin gnl kararm, hangimizin can gz kapanm, belli
olsun. Ben Eb'l-Hasan'm, senin atan, dayn, kardeini Bedir gn ldrenim; o kl imdi
de yanmda; o yrekle dmanmla buluacam. Dinimden dnmedim, yeni bir peygambere
uymadm; ben, sizin isteyerek terk ettiiniz, zorla ve istemeyerek girdiiniz dosdoru
yoldaym.[3]
Zannnca Osman'n kann istemek iin geldin. Sen de bilirsin ki Osman'n kan nasl ve
nerede dkld; dileyeceksen oradan dile.
Sanki gryorum seni, sana di geirildi mi, sava korkusuyla ar ykler altndaki develer
gibi barmadasn; sanki gryorum beni aran ordunu, balarna birbiri stne yedikleri
kltan, stlerine ullanan kt kaz ve kaderden, birbiri ardnca helk olup yerlere
serilmekten feryt etmedeler. Onlar ya Allah'n kitabn inkr eden inat kfirlerdir, yahut
biatten dnen hinler.
***
17
Benden, am' brakmam istedin ya; dn sana vermediim eyi bugn verecek kii deilim
ben. Sava, Arab yedi bitirdi, ancak yarm canl kiiler kald demene gelince: Gerek uruna
can veren cennete ulat; batl uruna lense atee dt. Sava ve adam bakmndan beraberiz
demene gelince de derim ki: Sen, phe zerine bu ie giritiin halde gene de zayfsn;
benimse imnmda phem yok. am ehli, Irak ehlinin hireti zlemesinden ziyade dnyya
dkn.
Biz de Abdimenf oullaryz szne gelelim: Evet, fakat meyye, [4] Him gibi, Harb,
Abdl-Muttalib gibi deildir. Eb-Sfyan'sa Ebu-Tlib'e benzemez. Muhcir, azad edilene[5]
benzemedii gibi soyunda phe olmayan da pheli soydan gelene benzemez. Hakka uyan,
batla uyana, inanan, pheye dene e olmaz. Ne kt evlttr o evlt ki atalarna uyup
cehennem ateine der.
Bizim ellerimizde Peygamberlik stnl var, o soydanz biz; chiliye stnlyle stn
olan kiiyi hor-hakir ettik, aa saylana stnlk verdik. Allah, Arab, kendi dinine blkprk soktuka bu mmet, ister istemez ona ba edi; kimisi inanarak Mslman oldu,
kimisi korkudan Mslman oldu. lk Muhcirler, stnlkleriyle geip gittiler, stnl elde
ettiler. eytann vsna uyma; onun sana yol bulmasna meydan verme vesselm.
***
28
(Hamd sen ve salt selmdan) Sonra mektubun geldi. Mektubunda, Allah'n salt ona
ve soyuna olsun, Muhammed'i, dinini bildirmek iin setiini, ashabndan bazlar da onu

kuvvetlendirdiini yazmsn. Ne de alacak ey ki Allah'n bizi snadn, Peygamberiyle

de bize ltuflarda bulunduunu sanki sen biliyormusun da biz bilmiyormuuz; bize haber
veriyorsun bunu. Oysa ki bu szlerin, Bahreyn'de hurmas bol Hecer ehrine hurma
gtrmeye, ok atmay bileni ok atmaya armaya, ona, atclk belletmeye kalkmaya, tereciye
tere satmaya benziyor, onu hatrlatyor.
slm'da falan, feman kiinin en stn kiiler olduunu sanyorsun. Bir eyi anyorsun ki yle
olsa sana bir stnlk gelmez; olmasa seninle bir ilgisi dnlmez. Senin, stn olanla,
olmayanla buyruk verenle, buyrua uyanla ne iin var? Tutsak olup azad edilenlerle onlarn
oullarnn, ilk hicret edenlerle, onlarn dereceleriyle, onlarn stn olanlaryla,
olmayanlaryla ne ilgisi olur; bunlar anlatmak, onlara m der? bizim oklarmzdan olmayan
kanatsz bir okun vnlamas duyuldu. Buyruk altnda olan biri hkm vermeye kalkt.
A kii, sen yklendiin ar ykle topallaya-topallaya gitmedesin; kendi gidiine bak, kendi
kusurunu gr; takdir seni geriye atm, sen de geri dur. Ne alt olan sana bir zarar verir; ne st
olan sana bir kr getirir,sen llere dm yelmedesin; varacan yeri yitirmi, sinsi-sinsi
srnmedesin. Ben sana haber vermeden de grmez misin ki Allah'n ltfyle Muhcirlerin
bir bl ehit oldu, her birinin stnl var. Allah'n salt, O'na ve soyuna olsun,
Raslullah, bizim ehidimizin namazn klarken yetmi tekbir getirdi; onu byle bir
stnlkle stn etti. Grmez misin ki bir blnn Allah yolunda elleri kesildi, her birinin
stnl var; bizden bu hle den birisine, Cennette umaktadr, iki kanad var dendi.[6]
Allah insann kendisini vmesini nehyetmeseydi, bu szleri, anan, kendisi iin yle
stnlkler anar, sylerdi ki, inananlarn gnlleri onu bilirdi; duyanlar da inkr edemezlerdi.
Beni brak da var, iine git.
Bizleriz, Rabbimizin setii kiiler, onun ltfne mazhar olanlar; insanlarsa bize uymak
sretiyle, bizim vastamzla seilmiler, ltfne mazhar olmulardr.[7]
Sizinle karmz, sizden kz almz, size kz vermiiz, grnte sizi de kendimizle bir
grmz, fakat bu, eskiden beri bizde bulunan stnlmze engel olamaz; siz bizim
derecemizde deilsiniz, nasl olabilir bu ki Peygamber bizden, yalanlayan sizden; Allah'n
Arslan bizden, ahdini bozanlarn arslan sizden; cennet genlerinin ulular bizden, cehennem
ehlinin ocuklar sizden; lemlerde kadnlarn hayrls bizden, odun hamall yapan kadn
sizden. Bizdeki stnlkler pek ok; sizdeki aalklara son yok.[8]
Mslmanlmz duyulmutur, mehurdur; ondan nceki stnlkler de inkr edilemez;
htralar durup durur; Allah'n kitbysa hakkmzdaki pheleri giderir de buyurur: "Soy
bakmndan birbirlerine yakn olanlarn bzlar, bzlarndan daha stndr. Allah
kitabnda." (Enfl, 76) "Gerekten de insanlarn brhim'e en lyk olanlar ona ve bu
Peygamber'e uyanlar ve inananlardr ve Allah, inananlara yardmcdr." (l-i mran, 61)
Biz bir kere yaknlk bakmndan stnz, bir kere de itat bakmndan.
Sakyfe gn Muhcirler, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslullah'a yaknlklarn ne
srerek Ansra st geldiler; hak bizimdir. Ansrn deil dediler. Baka bir ynden yrselerdi
Ansr dvlarnda ayak direrdi.[9]
Sanyorsun ki ben, btn halifelere haset ettim, hepsine isyan ettim. byleyse bu su sana
ait olmad gibi sana zr getirmeme de hcet yok.
Bu bir su ki utanc sana ait deil.[10]

Deve gibi zorla biate srklendiimi sylyorsun; Allah'n ebedi varlna andolsun ki
knamak, yermek isterken vdn beni. Beni rsvay etmek isterken rsvy ettin kendini.
Dininde pheye dmedike, inancnda ikil bulunmadka mazlm oluu, Mslman'a bir
noksan vermez, onu bir ayba srklemez. Bu sylediklerim de sana deil, senden
bakalarna; nk sen zten sz dinlemezsin, duymazsn; hakk tasdik etmezsin; fakat sz
sras geldi de syleyeyim dedim.
Sonra benimle Osman arasndaki iten sz ayorsun. Ona soy bakmndan yaknlk
dolaysyla bu soruyu senin cevaplandrman gerek: Hangimiz ona daha fazla dmanlk ettik,
hangimiz lmne sebep olduk? Ona, yardm istedii hlde onun, sen yerinde otur deyip
yardmn istemedii kii mi, yoksa onun yardm istedii halde yardmna gelmeyen, bana
gelenler gelinceye dek oyalanan kii mi?[11]
Andolsun Allah'a ki "Gerekten de sizden geri kalanlar ve kardelerine de bize gelin
diyenleri bilir ve bunlarn pek az savaa gelir ancak" yeti mnfklar hakkndadr vallahi
(33, Ahzb, 18).
Nice kere ona, yapt ii bildirdim ben; gittii yolun nasl bir yol olduunu syledim ben; ona
kar bir gnahm, bir taksirim varsa o da, ona doru yolu gstermemdir ancak. Ama nice
susuzlar vardr ki suu olmadan, sebebi bilinmeden knanrlar.
Bz kere gerek t veren, ancak thmet altna girer.[12]
Ve diyorsun ki: Benimle sana uyanlar arasnda hkm verecek kltr ancak; beni ve dostlar
alarken gldrdn bu sznle. Ne vakit grlm Abdl-Muttalib oullarnn dmandan
ekindikleri, kltan korktuklar?
Hele biraz dayan, sava saf kurulacak, sava balayacak.[13]
ardn kii, yaknda seni aracak, yaklamayaca-n sandn, sana yaklaacak. Ben,
pek tez geliyorum stne byk bir orduyla, Muhcirlerle Ansrdan ve iyilikle onlara
uyanlardan toplanm bir orduyla.[14] Pek byk bir ordu bu, sana gelip atacak; tozu dumana
katacak. Hepsi kefenlerini giyinmiler, almay ama edinmiler; en ok sevdikleri,
istedikleri ey senden almak, sonra Rablerine ulamak. Onlarla, Bedir savanda
bulunanlarn soylar beraber; Him oullarnn kllar yanlarnda; kardeine, dayna, atana,
soyuna neler etti onlar, bilirsin onlarn kllarn sava gn, unutmadn; "Ve bu, uzak
deildir zulmedenlerden." (Hd. 85) (9).
37
Allah Allah, aarm una; sonradan icd ettiin, nefsinin hevasn uyup dzp kotuun
aslsz eylere ne kadar da sk sarlmsn; aknla ne kadar da tez yapmsn; hem de
Allah'n dileyip soraca, kullarna delil olarak sunduu ve hesabn isteyecei gerekleri
yitirerek, ahitlerini bir yana atarak.
Osman ve onu ldrenler hakkndaki fazla ve lzumsuz szlerine gelince: Sen o kiisin ki,
kendine yardm umduun, faydal grdn zaman ona yardm ediyorsun; oysa ki ona
yardmda bulunman gerektii zaman, onu hor-hakir braktn, yardmna komadn vesselm.

***

48
syan ve zulm, yalan ve iftira, insan dnyada da rezil eder, hirette de; bunlara urayanlar,
din bakmndan da ite budur o kt kii diye parmakla gsterilir, hiret bak-mndan da.
Ayplayanlar katnda zulmeden, iftirada bulunan kiinin ayb da belirir, sylenir, kusuru da.
Ve sen, a getikten sonra elde etmek istediin eyi elde edemezsin; bir blk de haksz
olarak phelere derler; ileri isteklerine gre ve Allah hkmne aykr yorumlarlar; Allah
onlarn yalanlarn da meydana karr; bunu da inkr edemezsin. ekin o gnden ki kii,
yaptnn iyiliini bulacak, sevinecektir o gn, yularn eytann eline veren, onun yettii
yere giden kii de ndim olacaktr o gn.
Sen bizi Kur'n'n hkmne ardn; oysa ehli deildin onun. Senin arna uymadk,
Kur'n'a uyduk; onun hkmne raz olduk.
***
55
Hakemeyn dolaysyla yazld anlalmaktadr.
(Hamd sen ve salt selmdan) Sonra, noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah dnyay,
dnyadan sonraki lem iin halketti; ehlini, ilerinden hangisi daha gzel amelde bulunacak,
kendilerine gstermek iin snad. Biz dnya iin yaratlmadk, dnya iin almamz
buyrulmad bize. Biz oraya, snanmak iin gnderildik ve Allah, beni seninle snad, seni de
benimle; birimizi, brne hccet kld.
Sen Kur'n' yorumlayp dnyay dilemeye koyuldun; elimle, dilimle bir cinyette
bulunmadm hlde benim hakkmda ksas hkmn tatbike kalktn. Sen ve amllar, o
kan benden istemeye giritiniz; bilgininiz, bilgisizinizi, aleyhime kalkp kar durannz,
oturannz bu ie kkrtt. Kendine gel de Allah'tan ekin; yularn ek eytann elinden;
yzn hiretten yana evir; nk bizim de tutacamz yol odur, senin de; biz de hirete
varacaz, sen de. Tezce gelip atacak, kkn skecek, soyunu sopunu yok edecek Allah
azbndan kork; Allah'a and ierim , hem de bu andda sulu olmam ve bu and yersiz de
imem; Allah; benimle seni karlatrrsa admm geri atmam; "O zamana dek ki Allah
aramzda hkmeder ve odur hkmedenlerin en hayrls." (A'rf, 85).
***

64
(Allah'a hmd- sen, Raslne salt- selmdan) Sonra derim ki: Bildirdiin gibi biz ve
siz, uzlam bir toplumduk, fakat dnk gn, aramz ayrd bizim. Biz inandk, siz kfir
oldunuz; bugn biz gerek yoldayz, siz snanp aldandnz. Mslman olannz, zorla
Mslman oldu, hem de Mslman byklerinin hepsi de, Allah'n salt O'na ve soyuna
olsun, Raslullah'a uyduktan sonra.
Benim Talha'y, Zbeyr'i ldrdm, ie'yi rktt-m, Hicaz'a yolladm, benimse
iki ehir arasnda konduumu sylyorsun. Bu, bir i ki sen bunda yoktun; seninle olup biten
bir ey yokken bundan sana ne.
Muhcirlerle Ansrn da bulunduu bir toplulukla stme geleceini yazyorsun; senin
kardeinin tutsak olduu gn hicret bitti.[15] Gelmekte acele ediyorsan hele dur, rahat otur;
nk Allah, umarm ki sana azp etmek iin gnde-recektir beni. Yok, sen geleceksen
ziyaretime, Esedolu'-nun kardeinin dedii gibi derim sana:
Yaz rzgrna kar gelenlerin o rzgr yzlerine vurur;
Koca talarla tozu topraa, kk ta paralarn onlara savurur.[16]
Atan, dayn, kardeini ldrdm kl yanmdadr benim.[17] Vallahi benim bildiim
gibiysen sen, kalbin dallet perdesiyle rtl, aklnsa kt ve kt. Sana u sz sylenseydi yeri
var:
Yksek bir yere kmak iin merdivene trmanmadasn; ama o merdiven seni helke
gtrecek, ykseltmeyecek. nk sen ne yitirdiini aramadasn; ne hayvann otlatmadasn;
bir ey istiyorsun ki ne onun ehlisin, ne onun mdenindesin. Szn, yaptn ie ne de uzak.
Allah'n salt- selm O'na olsun, Muhammed'e kar durup ktle girien, batl dileyen,
bildiin gibi de ldrldkleri yerlere serilen, balarna geleni defedemeyen amcalarna
dneceksin yaknda; onlar da o savata sa kalmadlar; erkekleriyle korumak istediklerini
koruyamadlar; savatan geri kalmayan kllarla yok olup gittiler.
Osman' ldrenler hakkndaki lflarn oald gitti; sen de halkn kabl ettiini kabl et;
sonra toplumun, benim hakkmda verecei hkme raz ol; Allah'n kitbna gre senin
hakknda da gereken hkm vereyim, onlarn hakknda da. Ama senin istediin ey, memeden
kesilen ocuun ilk zamanlarndaki hilesinden baka bir ey deil.
***
73
Mektubuna cevap vereyim mi, mektubunu okuyaym m, reyimi geveteyim mi, anlaym
yanl sayaym m? det tereddt iindeyim. Benden olmayacak eyler istiyorsun, bana

mektuplar yazp gnderiyorsun. Tpk dolgun mideyle yatan, derin bir uykuya dalan, dank
ve sama ryalar gren, ne yapacan bilmez bir halde kalkan, yapt i aleyhine mi kar,
lehine mi, bilmeyen kiiye benziyorsun; sen o adam deilsin ama, o, sana ok benziyor.
Allah'a and ierim ki birazck bar mdini gtmesem sana ylesine bir gelip atardm ki
kemikler krlr, etler dklrd.
Bil ki eytan, iyi ilere dnmene, de kulak vermene engel olmakta. Selm, ona ehil olana.
***
65
(Allah'a hamd- sen, Raslne salat- selmdan) Sonra derim ki: Grenin bakyla
apak ileri grmek, ondan faydalanmak zamann geldi; fakat sen, batl dvlara giritin,
halk yalanlarla kandrarak gemilerinin yolunu tuttun, yalanla, senin kadrinden pek yce
olan bir mkama ycelmek, sana verilmeyen eyleri kapp almak istedin; hem de haktan
kaarak, kulaklarnn duyduuna, kalbine dolana uyman, etinden, kanndan daha elzemken
ba ekerek, inatlaarak bu ie kalktn, "Haktan sonra ancak batl var" (Ynus, 32); apak
bildiriten sonra insan, ona uymazsa ancak pheye, zanna kaar.
pheden, o elbiseye brnmekten sakn; nk phe an bekleyen fitne, nice zamandr ki
perdelerini salm, insanlarn gzlerini rtm, karanl, hibir eyi gstermez olmutur.
eitli yorumlara gelen mektubunu aldm; lflarn hikyelere, masallara dayanmakta, onlarla
rlmekte; o lflarda ne ilim var, ne hilim. Sanki akan, durmayan kuma benzer cvk, kaygan
bir yerde sabahlamsn, yryemiyorsun; kapkaranlk bir yola dmsn; admn nereye
atacan bile gremiyorsun. Ycesine kmana imkn bulunmayan bir yere trmanyorsun;
nineleri yok, seemiyorsun; oraya kartal bile uamaz; oraya ulaan, gkteki yldzlara ular
ama bu ii baaramaz. Bu ycelik, sana lyk deil; kadrini, haddini bil de eil de eil. Allah
saklasn beni, Mslmanlarn bana seni musallat etmekten, yahut onlarn bir iini sana
vermekten.
Bundan byle kendi hlini dn, urayacan kbetten sakn; imdiden bu iten vazgeersen
zrn makbl olur; fakat vazgemekte gecikirsen ve Allah kullar sana kar harekete
geerlerse ilerin balanr kalr; her eyin berbt olur vesselm.
***

30
Elinde olan eylerden, sana vcip olan Allah haklarndan dolay Allah'tan ekin, o haklara bak
da Allah'tan sakn. Bilmediin takdirde zrnn kabl edilmeyecei eyi tan, bilinmesi
gereken eye dn, ren onu. nk itat iin apak deliller var; apaydndr o yollar; beli
beyandr o yol ki tutulacak; ikrdr varlacak konak. i bilenler, akl erenler, o yolu tutarlar;
kt kiiler aykr davranrlar. Kim o yoldan saparsa haktan ayrlr; sapklk yoluna adm atar;
Allah'n nimetini tebdil eder; azbna urar.
Nefsini bil, nefsini; Allah, yolunu apak bildirmitir sana; iin neye varacak, tantmtr sana.
Sonun ziyana varacak; tuttuun yol kfr mahallesine kacak. Nefsin seni erre gtrmede;
sapkla atmada; helk vartalarna drmede; yolunu gletirdike gletirmede.
***

32
nsanlarn ounu helk ettin; dallete attn; azgnlnla onlar aldattn; daldn denizin
dalgalarna kattn; phe dalgalarnn cokunluuna frlattn. Doru yoldan saptlar; topuklar
stnde gerisin geriye dndler; soylarna boylarna yneldiler. Ancak ilerinden can gzleri
ak olanlar, seni tandktan sonra senden ayrldlar; onlar serke dallet devesine bindirdikten
onlar doru yoldan helk yoluna saptrdktan sonra, Allah'n amnna kap sndlar.
Kendin iin Allah'tan ekin ey Muviye; yularn ek eytann elinden; nk dny senden
geip gitmede; hiretse sana gittike yaklamada vesselm.
***
39
(Amr b. s'a mektuplar:)
Sen, sapkl ortada olan, perde alm, ayb grnm bulunan birisine uydun; dnini, ona
uyup dnysn elde etmesi iin sattn. O, kendisiyle dp kalkan ayplara atar; yceyse
aalatr; akllysa, hilmi varsa akna dndrr; ie yaramaz bir hle getirir. Kpein
avlad avn artn yemek iin arslann penesine snd gibi sen de onun izine uydun,
artn umdun, Dnyn da elinden kt gitti, hiretin de. Geree sarlsaydn dilediini elde
ederdin.
Allah sana ve Ebu Sfynolu'na kar, bana bir nsrat vermeyi mmkn klarsa yaptnzn
cezsn veririm; buna imkn olmaz da siz kalrsanz, nnzdeki cez, daha da ktdr, daha
da etindir size vesselm.[18]

20
(Basra, Ehvaz, Fars ve Kirman illerinin mili bn-i Abbs'n memru olan Ziyd b.
Ebih'e mektuplar:)
Allah'a gerek olarak yemin ederim ki, Mslmanlarn ganimetlerine, haralarna ait olan
maldan, paradan, az, yahut ok bir eyde hynetin bildirisine bana, sana kar yle iddetli
davranr, seni yle bir sktrrm ki azck bir mal bile senden yiter gider; o ehemmiyetsiz ey
bile ar gelir sana, srtn kertir senin.[19]

44
(Muviye, Ziyd b. Ebih'i kendisine karde iln etmek niyetine dt zaman Ziyd'a
gnderdikleri mektup:)
Duydum ki, Muviye akln elmek, klcn gedmek iin sana mektup yazm. Sakn ondan;
o, eytann ta kendisidir; adamn nnden, ardndan, sandan, solundan gelir; onu gafil
avlamak, habersizce kapmak ister. Eb-Sfyan, Hattbolu mer'in zamannda nefsine
uymu, eytana kaplm, bir szdr, sylemiti; onunla soy sbit olmaz, mirsa da hak
kazanlmaz. Byle bir szle kendisini bir soya mensup sayan, deveye aslm matraya dner;
boyuna sallanr durur.[20]

- Kendilerine biat edildikten sonra Muviye'ye gnderdii bu mektubu Vkd, "Kitb'lCemel"de kaydeder.
[1]

- Ubeyde, Abdl-Muttalib olu Hris'in oludur. Rasl'i Ekrem (s.a.a) Ubeyde'yi ok

severlerdi. Ubeyde, iki oluyla Medine'ye hicret etmi, slm'n mriklerle ilk harbi olan
Bedir'de, slm'n sanca kendisine verilmiti; bu savata yaraland; Medine'ye dnerken
veft etti. Ya altm t (Tenkyh, 2, s.242).
[2]

Hamza, Abdl-Muttalib'in olu ve Hazreti Rasl-i Ekrem'in amcalar, ayn zamanda st

kardeleridir. Rasl-i Ekrem'den (s.a.a) iki yl nce domulardr. Raslullah'n dvete
baladklarndan iki yl sonra Mslman olmular, Medine'ye hicretten sonra Bedir savanda
bulunmular, Uhud'da Vah tarafndan ehit edilmilerdir. Muviye'nin anas Hind'in, Hz.
Hamza'nn karnn yarp cierini kararak diledii mehurdur (Tenkyh 1, r. 375-376).
Ca'fer, Hazreti Peygamber'in (s.a.a) amcalar Eb-Tlib'in oludur. Rasl-i Ekrem'e (s.a.a) pek
benzerlerdi. Ali (a.s)den sonra slm'la merref oldu; ondan on yl nce domulard. Mu'te
savanda iki kolu kesildikten sonra ehit oldular; "Ca'fer'e Allah, iki kolu yerine iki kanat
verdi" hadisine istinaden "Tayyr" lkabyla anldlar (Tenkyh, 1, s.212).
- Muviye'nin atasndan maksat, anas Hind'in babas Utbe'dir; days, Utbe olu Velid'dir;
kardei de Hanzala'dr. de Emir'l-M'minin (a.s) tarafndan Bedir'de katledil-mitir.
[3]

- meyye, Abdimenaf olu Abdu ems'in oludur; Him, Hz. Peygamber-i Ekrem'in
(s.a.a) nc atalardr ve Abdu ems'le ikiz kardetirler. Rivyete gre bu ikiz ocuklar,
birinin parma brnn alnna yapk olarak domular, kesilerek birbirlerinden
ayrlmlar, bu da hayra yorulmamtr. "Half'l-Fuzl-Fazllarn yemini" denen ve Hz.
Peygamber'in de, on be yalarndayken bulunduklar, mazlmlar koruma yemininde
[4]

meyyeoullar bulunmad gibi bu andlama, bir yandan da Amr'n babas saylan s'n
aleyhindeydi. meyye, daha ocukken haclarn mallarn alard; bu yzden de "Hris" diye
anlrd; yz irkin, beli bklm, kr olmutu; sokaa ktka klesi Zevkan onu yederdi.
Harb, meyye'nin oludur; onun olu da Eb-Sfyan'dr; ad Sahr'd. Sahr, kayalk, tmsekli,
gidilmesi g yer anlamnadr; onun olu da Muviye'dir; Muviye, erkee kzm kanck
kpek anlamna gelir. Ey- Murtazaviyye'den erik b. A'ver, bir gn Muviye'nin yanna
gitmi, Muviye onun salbetine hiddetlenip tariz yollu, sen erik'sin, Allah'n eriki yoktur,
A'versin, yni bir gzn kr, gz olan krden hayrldr; ahlkn kt, iyi huylu kii, kt
huyludan stndr deyince erik, Sen Muviye'sin, bu adn anlam ren kpektir; Harb
olusun, sulh harpten yedir. Sahr olusun, dzlk, sarp yerden hayrldr. meyye, yni
criyecik soyundansn; hr kadn halayktan stndr demitir.
- Mekke fethinde balananlara "Tulakaa-Azad edilenler"denmitir ki bunlar, Muhacir
olmadklar gibi Ansardan da deildirler (meyyeoullar hakknda "Fetret'l-slm"n 6-19.
sayfalarna, Ebu-Sfyan hakknda "Seffinet'l-Bhr"a baknz; 1, s.633-634).
[5]

- Cenazesinde yetmi tekbir getirilen, Seyyid'-hed Hamza'dr (a.s). Peygamber (s.a.a),

Uhud'da ehit olanlarn cenazelerini klarlarken Hamza'nn cesedini kaldr-tmam, bu sretle
ona yetmi tekbir getirmi oldular. Elleri kesilen ve cennette iki kanatla uan da Ca'fer-i
Tayyr'dr (a.s).
[6]

- Hazreti Emir'l-M'minin ve Ehlibeyt (a.s) hakkn-daki yet ve hadisleri yazsak, ayr ve

mufassal bir kitap olur. Biz, burada bir ka hadis zikretmekle yetineceiz: "Bu kapdan ilk
giren, muttakilerin imm, Mslmanlarn seyyidi, dinin istedii, vasilerin sonuncusu, yz
nurla parl-parl parlayanlar cennete gtren kiidir" buyurmular, kapdan Ali (a.s)
girmitir (Ebu-Nuaym'in "Hilye"sinden ve bn-i Ebi'l-Hadid'in Nehc'l-Belga erhi'nden
naklen "El-Murcat, 6. basm, Necef-1383 H. 1963, s. 187). Hazreti Ali'ye iaretle, "Bu,
bana ilk inanan, kymet gn benimle ilk msfaha edecek olan kiidir; bu Sddyk-
Ekber'dir; bu, u mmetin hakla batl ayran Fruk'udur; bu, mminlerin istedii, zledii
kiidir buyurmulardr." (ayn, Tabarni'den, El-Kmil ve Kenz'l-Umml'den naklen; ayn
sahife) "Ben, Rabbimin katnda ne menzildeysem Ali de benim katmda ayn menzildedir."
"Sayk" dan naklen, s.189) "Bana itat eden Allah'a itat eder; bana isyn eden Allah'a
isyn eder; Ali'ye itat eden bana itat etmitir; Ali'ye isyn eden bana isyn etmitir; Y Ali,
sen dnyda da seyitsin, hirette de; senin sevdiin, benim sevdiimdir; benim sevdiim de
Allah'n sevdii kiidir; senin dmann, benim dmanmdr; benim dmanm da Allah
dmandr; vay benden sonra sana buzedene." (Hkim'in "Mstedrek"inden naklen, s. 190191) "Kim azminde Nh'a, ilminde deme, hilminde brhim'e, anlaynda Mus'ya,
zhdnde s'ya bakmak, onlardaki bu sfatlar grmek isterse Eb-Talibolu Ali'ye baksn,
onu grsn." (Beyhaki ve Ahmed b. Hanbel'in "Msned"indn naklen, s.194) "Y Ammr,
Ali'yi bir yolu tutmu, insanlar baka bir yolu tutmu grrsen Ali'nin tuttuu yolu tut, o yola
git; halk brak, nk Ali kesin olarak seni ktle gtrmez; kesin olarak hidyet yolundan
karmaz." (Deylem ve Kenz'l-Umml'den naklen, s.193)
[7]

- Yalanlayandan maksat Eb Cehl, yahut Ebu-Sfyan'dr. Allah'n Arslan, Hamza'dr (a.s),

ahdini bozanlarn arslan, Esed b. Abd'l-Uzz'dr. Abdimenaf, Zhre, Esed, Teym,
Hrisoullar'yle ahitleip Kusay oullaryla savaa karar verdiler; bu yzden onlara
"Ahlf"dendi. Abd'd-Droullar'nn elinde olan Kbe hizmetlerini elde etmek zere
ahitletikleri de sylenmitir. Sonradan bunlar, ahitlerinden dndler. Ahdini bozanlarn
arslan, Muviye'nin ana tarafndan atas Utbe b. Raba'dr diyenler de olmutur (Kavzini s.
109). Ahdini bozanlarn arslanndan maksat, Eb-Sfyan'dr diyenler de vardr; nk Handak
[8]

gazvesinde boylar o toplam, bu boylar da Hz. Resl-i Ekrem'le (s.a.a) savaa ahitlemilerdi
(Muhammed Abduh, c.3 s.32, not:4). Cennet genlerinin ulular mm Hasan ve mm
Huseyn'dir (a.s); nitekim buna dir olan hadisleri Tirmizi, bn-i Mce, Mstedrek, Hilyet'lEvliy, Trih-u Badad, El-sbe, Kenz'l-Umml, Nese, Mecma'uz Zevid, Zahir'ul-Ukb
tahri etmitir (Fadil'ul-Hamse, 3, s.212-218). Cehennem ehlinin ocuklarndan maksatsa
Mervan'n evlddr (Muhammed Abduh, c.3, s.32; 4. not).kadnlarn hayrls, Hazreti
Ftmat't-Zehr selamullhi aleyh'dr. Buhr, Ahmet b. Hanbel, bn-i Sa'd'in Tabakaat',
Nesei'nin Hasis'i, Tirmizi'nin Snen'i, Mstedrek, Hilyet'l-Evley, Kenz'l-Ummal, Zahir,
stb v.s. hadis kitaplaryla tefsirlerde, bu hususta hadisler mevcuttur (Fadil'l-Hamse, 3,
s.137-146). Odun hammall yapan kadnsa Harb'in kz, Muviye'nin halas, Eb-Leheb'in
kars mmceml'dir; Kur'n- Mecid'in 111. sresinin (Tebbet) 4. yet-i kermesinde
"Hemmlet'el-Hatab" diye anlmtr.
[9]

- Bu hususta 1. ksmn beinci blmndeki 3. ve 7. hutbelere ve notlara baknz.

- Bu msra, Eb-Z'eyb'indir. Beytin ilk msras, "Benim onu sevdiimi knamakta kt

szller" melindedir (Muhammed Abduh, s.33, 2. not; Kazvini, 3, s. 112). Ebu-Z'eyb'in ad
Hveyld'dir, babas Hlid adl birisidir. Hz. Peygamber'in (s.a.a) zaman- sadetine yetimitir.
Hicretin yirmi sekizinci ylnda Msr'da vefat etmitir (bn-i Kuteybe: E-i'ru ve'-ur;
Ahmed Muhammed kir basm, 2. Kahire-1387 H. 1967; ir hakkndaki bibliyografya iin
Dr. Nihat M. etin'in doktora tezi olan "Kitab'l-Mzekkeri ve'l-Mennes"e bk.)
[10]

- Birinci ksmn 5. blmndeki 12. ve 15. hutbelere baknz. Osman, evi kuatlnca
Muviye'ye mektup gnderip imdat istemi, fakat Muviye mektubu okuyunca, Osman nce
adalete riyet ederken sonra huyunu deitirdi; iler de alt-st oldu; halk krld. Allah'n
ondan giderdii nimeti ben nasl ona ide edebilirim demi, yardmda bulunmamt (eyh
Zebih'ullh- Mahallt: Kitb-u Kef'l-Bnyn der Zindegn-i Cenb- Osmn ibn-i Affn;
Tehran-1382, H. s. 415-416).
[11]

- Bir beytin ilk msrasdr; ilk msrann meli, "Ne kadar t verdim, t vererek ardna
dtm"dr (Kazvn, 3 s.115).
[12]

- Bu msra, Hamel b. Medr'indir. Cahiliyye devrinde develerini yamalayp gtrdkleri

vakit, "Ecel gelince lm, ne de gzel eydir; hele biraz dayan, sava saf kurulacak, Hamel
saldracak; ama lm gelip att m, lmde de bir beis yok" melinde msra'lk, bir
rczeyle Mlik b. Zheyr'i korkutmak istemi, sonra da onun boyuna saldrp Mlik'i
ldrmt. Mlik'in kardei Kays de sonradan onu ve kardei Huzeyfe'yi ldrerek
almt. Bu msra savala tehdit bbnda atasz olmu, sylenegelmitir (Muhammed
Abduh, s.35, 3. not; Kazvini, 3, s.116).
[13]

- "Muhcirlerle Ansrdan ilk olarak iman etmede ileri dereceyi alanlarla iyilikte onlara
uyanlara gelince: Allah onlardan raz olmutur; onlar da ondan raz olmulardr ve onlara,
kylarnda rmaklar akan cennetler hazrlamtr; orda ebedi kalrlar onlar. Budur en byk
kurtulu ve sadet." (9, Tevbe, 100)
[14]

- Bahrn nshasnda, "Baban tutsak olduu gn hicret bitti" tarzndadr. Eb-Sfyan, Bedir
savanda kars Hind'in babas Utbe, amcas eybe, kardei Velid ve Bekr maktl dtkten
sonra hicretin nc ylnda bunlarn cn almak ve nr- slm' sndrmek emel-i
fsidiyle Uhud savana sebep olmu, ondan sonra da Hendek savan hazrlamt. Mekke
fethi iin hazrlanan ordunun azametini duyunca Medine-i Mnevvere'ye gelmi, yolda
[15]

Hazreti Abbs'n amnn salam, bu yzden mer'in klcndan kurtulmu, can

korkusundan Mslman olmutu. Mekke-i Mkerreme'nin fethinden sonra oras, dr-i harp
olmaktan km, dr- slm olmu ve "Mekke fethinden sonra hicret yoktur" hadisi
mucibince hicret bitmitir (Cmi, 2, s.196). Byle olduu halde Muviye, yanndakileri, hatt
kendisini bile muhcirlerden gstermek gayretini gdyordu.
[16]

- Bu beytin, Esedoullar'ndan bir ire idiyeti anlalmaktadr.

- Atas, ana tarafndan Muviye'nin atas olan Utbe, days Velid b. Utbe, kardei de
Hanzala'dr ki de Bedir'de Emir'l-Mminin (a.s) tarafndan dr- azba gnderilmitir.
[17]

- Amr b. s, Hicretin sekizinci ylnda Hlid b. Velid ve Abd'd-dr oullarndan Osman b.

Talha'yla Mslman oldu. Hz. Rasl-i Ekrem'in (s.a.a), oullar Abdullah'n vefatndan sonra
s, Hz. Peygamber (s.a.a) geerlerken "ebter geiyor" demiti. Ebter, soyu kesilmi, hayrsz
kii anlamna geldii gibi sylenmekte teeddb ettiimiz baka bir anlam da vardr. Bu
mnsebetle "Kevser suresi" (108) nzil olmu, Hazreti Peygamber'in (s.a.a) soyunun
kesilmeyecei, kendilerine hadsiz, hesapsz hayr ve bereket, sonsuz, sayya smaz mmet,
ok sahbe, efaat ve cennette "Kevser" denen nehir veya havuzun verildii, asl soyu
kesilenin, Hazreti Peygamber'e buzeden Vil olduu beyan buyrulmutur; bzlarna greyse
bu srede kastedilen kii, Amr'dr (Tabrasi: Mecma'l-Beyan, 10, 1379, s.550-584; Et'Tecrid,
2, Kitbu Tefsir'il-Kur'an, s.120; A. Glpnarl: Kur'an- Kerim ve Meli; st. Remzi K. 1377
H. 1958, c. 2, Alama, s.128). Amr, Kuza boyuna gnderilen orduya kumandan tayin
edilmi, Umn'a mil olmu, Hz. Peygamber'in (s.a.a) ebediyete intikllerine kadar orada
kalmt. Ebubekir zamannda am ve Filistin'le Kudus', Msr' ve Raka'yla Trablus'u teshir
etti. mer'in halifelii zamnnda, Msr'da pek ok arziye ship olmuken mer, btn
arzisini, maln mlkn zaptedip beytlmle verdi. Osman'n zamannda Msr'dan azledildi;
Filistin'e ekildi; iin sonunu dnerek hibir harekete karmad. Cemel savandan sonra
oullar Abdullah ve Muhammed'i de alarak am'a, Muviye'ye, Osman'n kanndan Ali'nin
sorumlu olduunu yaymasn, Sffin'de, Kur'n'n hakem yaplmasn telkin eden Amr'dr.
Hicretin otuz drdnc yl evvalinin ilk gn lmtr; lmnde yetmi yandayd
(Tekyh, 2, s.333; El-Beyanu ve't-Tebyin, sd'l-Gaabe, stib, Trih'ul-Hamis, El-Kmil,
Mrc-z Zeheb, kd'l-Ferid, Nakd't-Tevrih, Ravzat'l - Ebrr, Cmi'ul - Hikyt, Kitb'l
- Fahri ve Meshir'n-Nis'dan naklen Fetret'l-slm; s.73-78 1. ksmn 5. blmndeki 64.
hutbenin notlarna da bk.)
[18]

- Ziyd, Eb-Sfyn'n, Tif'te bulutuu Smeyye adl eli bayrakl bir kadnn oludur;
fetih ylnda, yahut hicret senesinde, bir rivyette de Bedir sava gn domutu; babas
er'an mehl olduundan babasnn olu anlamna "Ziyd b. Ebih" diye anlrd. Sohbet ve
r'yeti yoktur. mer zamnnda Basra emvlinin cibyeti hizmetinde ve Eb-Ms'l-A'ar'nin
vekletinde bulunmutu. Hazreti Emir (a.s), onu Basra mili tayin buyurmulard. mm
Hasan aleyhisse-lm'n hilfetinden sonra Muviye'ye tbi oldu ve Muviye, "ocuk,
yatandr; zin edeneyse ta var", yni ocuk, er'an evli olan babasnn oludur; zin ile
neseb sahih olamaz melindeki hadis-i erife (Cmi, 2. s.186) ve eriat-i Muhammediyye'ye
muhlefetle Eb-Meryem adl birisinin ehdetiyle onu kendisine karde iln etmi, bu
hususta ashab- kirmn, hatt mm'l-M'minin ie'nin itirazlarna kulak bile asmamt.
Ziyd, sonradan Ey- Murtazaviyye hakknda pek iddetli davranm, binlerce Mslman'n
kanna girmitir. Olu Ubeydullah'sa, mm Huseyn aleyhis-selma kar Yezid'in emirlerini
yerine getirmi, babasnn olu olduunu hakkyla ispt eylemitir.
[19]

- Allah raz olsun, Seyyid diyor ki: Ziyd bu mektubu okuduktan sonra, Kabe Rabbine
andolsun ki byledir dedi; fakat bu, hatrnda olmakla beraber Muviye kendisini arnca da
ona uydu.
[20]

mer'in zamannda Ziyd, bir mecliste pek gzel szler sylemi, Amr b. s, Allah iin
demiti, bu kii Kurey'ten olsayd Arab sopasyla diledii yere srerdi. Bu sz zerine EbSfyan, vAllahi Kurey'tendir o; tansaydn onu, senin ehlinden de daha stndr demi, Amr,
babas kim diye sorunca da, onu anasnn rahmine ben attm szn sylemiti. Amr, peki,
neden soyuna almyorsun deyince de mer'i iaret ederek, urada oturan byk kiiden
korkuyorum; benim postumu yzer demiti ve bu szler, halkn arasnda yaylmt.
Muviye, Ziyd'a, Ziyd Fars eyleti miliyken, "Nice kiiler vardr ki soyundan kesilir de
dmana tbi olur; sen de bunlardansn; sanki benim kardeim deilsin; oysa ki biz, bir
babadan olmuuz. Ben Osman'n kann almak istiyorum, sense bana kar duruyorsun. Sana
bu geveklik, anandan gemi. Ben sana ltfetmek, yaptn balamak, bu hususta sevba
ermek istiyorum. Sen onlar iin ne kadar savarsan sava, onlardan ancak uzaklarsn; nk
Abdu-emsoullar, Himoullar'nn katnda dman saylrlar. Sen kendi soyuna, boyuna
gel, katl; baka kuun kanadyla umaya alan kua dnme; inad brak, yok, eer szme
inanmyorsan, bu iten vazge, ne bana ziyan ver, ne de dostlarna" melinde bir mektup
gndermiti. Hazreti Emir (a.s) bunu duyunca Ziyd'a yukardaki mektubu yollam-lard.

3. Blm
SAVA SIRASINDAK HTABELER
(Orduya Vasiyetleri:)

Dmanla karlatnz m, yahut dman sizinle bulutu mu ordughnz yksek yerlerin

nlerine, yahut da eteklerine, yahut geit vermeyecek rmak kylarna kurun ki oradan
faydalanasnz; dmann errinden emin olasnz. Dmanla savanz bir ynden, yahut iki
ynden olsun. Dmann anszn basknndan emin olmanz, korkudan esen kalmanz iin de
da srtlarna, yksek tepelere gzcler dikin. Bilin ki ordunun ncleri, askerin gzleridir;
onlarn gzleri de, onlardan nce gidenlerdir.
Sakn birbirinizden ayrlmayn; kondunuz mu, hep birden konun; gtnz m hep birden
gn. Gece basnca da evrenize mzraklar dikin; uykuya dalp gitmeyin; pek az uyuyun;
uykunuz, suyun zarar verdii kiinin azn suyla alkalamas gibi olsun.
***
12
bin erle Ma'kl b. Kays'ir -Riyh'yi am'a gnderirken buyurdular ki:

Mutlaka kavuacam, ondan baka varacak yerin olmayan Allah'tan sakn. Seninle
savaandan bakasyla savama. Sabahleyin ve akam st serinliklerinde orduyu yrt; le
anda dinlendir; onlar rahat bir srette sr. Gecenin ilk alarnda yrtme, nk Allah
o zaman dinlenme ve esenleme a yapmtr; yrme a olarak takdir etmemitir. O
alarda bedenini dinlendir; bineklerinin srtlarndaki ykleri indir. Durup dinlendikten sonra
tanyeri d, fecir att m, Allah'n bereketiyle, ltfyle yr.
Dmanla bulutun mu, adamlarnn ortasnda dur. Sava ateini alevlemek isteyen kii gibi
onlara yaklama; olaylardan korkan kii gibi de uzaklama; emrim sana
ulancaya dek
bekle.
Onlardan nefretin, onlara dmanln, onlar doru yola armadan, onlara deliller getirip
zr serdedecek bir hle sokmadan sizi onlarla savaa srmesin.[1]
***

79
(Ordu kumandanlarna hitbeleri:)
(Allah'a hamd sen, Reslne selt selmdan) Sonra, sizden nce gelip geenleri,
ancak halk haktan men etmeleri, halkn da hakk satmalar, onlarn batl kabl etmeleri,
halkn da batla uymalar helk etmitir.

14
(Sffin'de dmanla bulumadan nce ordusuna buyurdular ki:)
Onlar savaa balamadan siz savaa balamayn; nk siz, Allah'a hamdolsun, doru
yoldasnz; buna inanmsnz; delilleriniz de var. Onlar savaa balayncaya dek beklemeniz,
onlarn aleyhine, size bir baka delildir.
Allah'n izniyle dman bozguna urad m, dnp kaan ldrmeyin; st olup tutsak
ettiinizi yaralamayn; yaralanp yere dm olan katletmeyin. Sizi svseler, emirlerini
svseler bile kadnlara dokunmayn; nk onlarn gleri de zayftr, nefisleri de, akllar da.
Bize, kadnlar mrikken bile onlardan el ekmemiz emredilmiti; o alarda, chiliye
devrinde, bir erkek olar tala, sopayla vurup dvmedike onlar, o adama, o adamn evldna
svmezlerdi.

15
(Dmanla karlanca dular.)
Allah'm, gnller sana balanmtr; boyunlar sana uzanmtr; gzler sana dikilmitir;
ayaklar senin yolunda direnmitir; bedenler senin yolunda zayflamtr.
Allah'm, aramzdaki gizli dmanlk meydana kt; gnllerdeki kin kaynad, cotu.
Allah'm, Peygamberimizin, aramzda olmayn, d-manlarmzn ok oluunu,
dileklerimizin per-perian bir hle geliini sana arzediyoruz, sana ikyet ediyoruz, hlimizi
sana sylyoruz. "Rabbimiz, bizimle kavmimiz arasn hak zere sen a; sen aclarn en
hayrlssn." (A'rf,78).

16
(Sava srasnda ashabna kitaplar:)
Size gerilemeniz, sonra tekrar saldrmanz g gelmesin; geri dnmeniz, sonra da hcum
etmeniz ar olmasn. Kllarn haklarn verin; dmanlar yerlere serin; eser edecek, zarar
verecek tarzda vurun. Fazla ses karmayn, fazla barmayn; bu, yreklerden korkuyu srer
karr. Tohumu yaran, insan yaratan Allah'a andolsun ki onlar, Mslman olmadlar; ancak
Mslman olmu grndler; kfr gizlediler. Kfre yardmc bulunca da kfrlerini
meydana vurdular.
13
(Askerlerinin iki kumandanna u emir-nmeyi yazmlard:)
kinize ve size uyanlara, sizin mertebenizde olanlara Hrisolu Mlik'l-Eter'i kumandan
tyn ettim. Onu dinleyin, onun emirlerine itat edin; onu kendinize kalkan edinin. nk o,
korkup geveyecek, acze decek, tez davranlmas akla, ihtiyta daha yakn olan ada durup
bekleyecek, ihtiyatla hareket edilmesi akla daha uygun olduu zaman tez davranacak
kiilerden deildir.

56

(Askerlerin nclerine kumandan tyn edip am'a gnderdikleri urayh b. Hn'ye

vasiyet ederek buyurdular ki:)
Her sabah, her akam Allah'tan kork, ekin; dnynn seni aldatmasndan sakn; hibir hlde
ondan gafil olma. Bil ki nefsini, istedii eylerin oundan ekmezsen bu dilekler, seni pek
ok zarara sokar. Nefsine engel o, ek evir onu; fkelenince fkene hkim ol, al ayann
altna, ez onu.[2]

77
(Haricilere delil getirmek zere Abdullah b. Abdullah b. Abbs' gnderirken
buyurmulard ki:)
Onlarla Kur'n'a dayanarak bahse girime; nk Kur'an, bir ok yn olan, trl yorumlarla
yorulabilen bir kitaptr; sen sylersin, onlar da sylerler; onlara snnete dayanarak delil getir;
nk ondan kamaya yol bulamazlar onlar.

78
(Eb-Ms'l-A'ari'nin, hakem olarak gittii yerden yazd mektuba cevaplar:)
(Bu mektubu Said b. Yahy'l-Emev "Kitb'l-Magaaz"sine almtr.)
Gerekten de insanlarn ou, hakka yardm edip kazanacaklar ebed sadeti dnya malna
deimitir; onlar dnyya meyletmilerdir, hev ve heveslerine uyup sz sylemilerdir.
Ben bu ite, alacak bir konaa kondum; orada nefisleri, onlar alacak bir hale drm
bir toplum da geldi topland. Ben onlarn kan kesilip phtlaacak yaralarn onarmak
istiyorum. Bil ki, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun Muhammed mmetine benden daha
dkn olan, onlarn uzlamalarn benden daha fazla isteyen biri yoktur; bununla da iyi bir
sevba, gidilecek gzel bir yere nil olmay ummaktaym. Sz verdiim eye vef edeceim,
fakat sen, benden iyi, temiz bir hlde ayrlmtn; bu hli bozarsan bil ki kt kii, akln,
tecrbenin kendisine verdii fayday kendisine harm eden kiidir. Verilen hkm gerek de
doru olursa onu bozmam; Allah'n dzene soktuu bir ii ifst etmem.
Bilmediin, tanmadn szlere kulak asma; nk insanlarn ktleri, sana kt szlerle
kanat ap uanlar, o kt szlerle sana gelip konanlardr vesselm.
31
(Sffn'den dndkten sonra mam Hasan aleyhisse-lm'a yazdklar vasiyetnme)
Zamnn etinliini ikrr eden, geici olduunu bilen, mr sona eren, kadere boyun een,
dnyay knayan, ller yerinde yurt tutan, yarn da u dnyadan gp gidecek olan fn
babadan; dilediini elde edemeyen, helk olup genlerin yoluna giden, hastalklara ama
olan, zamna rehin edilmi bulunan, musbet oklarna hedef kesilen, dnyya tutsak olup
zanlara kaplan, aldanp duran, lme borlu ve esir, mihnetlere giriftar, hznlere e, fetlere
nisan olan dileklere kaplm, llerin yerine gemi oula.
Dnynn benden yz evirdiini anladm; zamnenin bana kar serkelik ettiini bildim;
hiretin, bana benden bakasn dndrmeyecek, ardmda kalanlar hatrlatma-yacak, kendi
derdim, btn insanlarn derdini bana unutturacak bir halde yneldiine kanat getirdim; bu
hl, bana oyuna gelmez bir ii, yalan olmayan bir gerei aklad; ona gayret etmeme sebep
oldu. Seni vcdumdan bir para olarak grdm; hatt canm, bedenim olarak tandm;
ylesine ki sana bir musbet gelse bana gelmi olur; lm sana gelip atsa beni alm olur.
Seni dnmem, bana kendimi unutturdu da lsem de, kalsam da tutman dileyerek sana bu
vasiyet-nmeyi yazdm.
Oulcazm, Allah'tan ekinmeni, emirlerine itat etmeni, onu anarak kalbini onarman, onun
ipine yapman tavsiye ederim sana; ona yaprsan, seninle Allah arasnda ondan daha
salam hangi sebep, hangi vesile vardr ki?

Kalbini tle dirilt, zhitlikle ldr; tam inanla kuvvetlendir; hikmetle aydnlat; lm
anmakla alalt; yok olacana inandr; dnya elemleriyle gr shibi et; zamann
saldrsndan, gecelerle gndzn kt geiinden ekindir onu. Gp gidenlerin hallerini
anlat, gster ona; senden ncekilerin balarna gelenleri syle ona; o gelip geenlerin
lkelerinde gez, onlardan kalanlar gr; neler yapmlar, nereden gmler, nereden
ayrlmlar, nereye konmular, seyret. Greceksin ki onlar, dostlardan ayrldlar; gurbet
diyrna gtler; az zaman sonra sen de onlardan biri gibi olacaksn; u halde konacan yeri
dzelt, hiretini dnyya satma.
Bilmediin ey hakknda sz syleme; gerekmedii zaman sze girime. Sapklk olduundan
korktuun yola gitme; nk sapklk aknl zamannda o yoldan dnmek, korkulara
atmaktan yedir. yilii buyur da sen de iyilerden ol; ktl elinle, dilinle men et de bu
abanla ktl edene kar dur. Allah yolunda seni, hibir knayan knayamaz. Nerede
olursa olsun, gerek iin etinliklerin en etinlerine dayan; din hkmlerini ren. Btn
ilerde Allah'a sn; byle yaparsan tam koruyan bir koruyucuya, tam stn bir men edene
dayanm, snm olursun.
Dilediin eyde Rabbine z doru ol; nk vermek de onun elindedir; vermemek de. Hayr
ok dile; vasiyetimi anla; baka yollara ynelme; nk szn hayrls, fayda verenidir, bil ki
hayr yoktur fayda vermeyen bilgide; bellenmesi doru olmayan bilgiden de faydalanmak
mmkn deildir.
Oulcazm, ben grdm ki kocaldm; grdm ki zaafm artp duruyor; sana vasiyet etmeye
koyuldum; gnlmdekileri sana sylemeden ecelim gelir, yahut bedenimin zayflamas gibi
reyimde de bir zayflk olur, yhut de dileklerin kavramas, dnya fitnelerinin gelip atmas
engel olur; sen de buyruk tutmaz serke deveye dnersin dedim; bu vasiyetleri yazmaya
giritim. nk gen adamn gnl, bir ey ekilmemi alana benzer; oraya ne ekilirse tutar,
boy atar. Ben de gnlm dileklere dp katlamadan, aklm, dnya dertlerine dmeden
tecrbe edenlerin urap snanmalarna derek elde ettikleri edepleri sana sylemeye
baladm; bylece arayp dilemek zahmetine dmezsin; tecrbe illaryla sa esen kalmaya
muhta olmazsn. Bunlarn, aramak zahmetiyle, tecrbelerle elde edilenleri sana sunulmakta;
evvelce bizce karanlkta kalanlar apaydn sana gsterilmekte.
Oulcazm, ben, benden ncekiler kadar yaamadm, fakat onlarn yaptklarna baktm,
haberlerini rendim, dndm; eserlerini seyrettim; bylece de onlardan biri gibi oldum;
hatt onlarn ilkinden sonuncusuna kadar onlarla mr srme dndm; hllerinin durusunu
bulanndan ayrdm; faydalsn zararlsndan ayrdm; her iin byn, en gzelini
sunuyorum sana, bilinmezini atyorum, sylemiyorum sana. Esirgeyen bir baba olarak seni
dndmdendir ki syleyeceim edeplerle muttasf olman istiyorum; daha gensin,
mrn uzun; zamann seni kul etmesini, iyi ve esen bir niyete, tertemiz bir rha ship olman
diliyorum. nce stn ve ulu Allah'n kitabn renmeni, te'vilini bilmeni, slm eriatn ve
hkmlerini, helln, harmn iyice anlaman vasiyet ediyorum. Vasiyetime bununla
balyorum; bunlardan baka bir eyle balamyorum.
Sonra insanlarn, dileklerine dp kendi reylerine uyup phelere dtkleri, ayrla
uradklar eylerle dmen-den korkuyorum; nitekim phelere dmlerdir, ayrla
uramlardr da. Onlar iin seni uyarmay, grmediim hlde sana sylemek, daha doru
geldi bana. Dilerim ki Allah doru yolu bulmanda, dilediin geree ermende sana baar
verir; bu vasiyeti yormay sana brakyorum.

Bil ki oulcazm, vasiyetimden tutacan eylerin bence en sevimlisi, Allah'tan ekinmen,

Allah'n farzlarn yerine getirmen, senden nce gelip geen atalarnn, ehlibeytinden temiz
kiilerin yolunu tutmandr. Onlar, yaptklarna dikkat ettiler, senin dikkat ettiin gibi; onlar,
ilediklerini dndler; senin dndn gibi. Sonra onlar, iinden kamayacaklar eyleri
braktlar, pheli grdklerinden vazgetiler. Ama onlarn yolunu tutmaz da nefsin, seni buna
zorlarsa, iyice anlamak, iyice bilmek artyla bu yolu tut. phelere uymak, dmanlklara
bavurmak yoluyla deil. Byle bir ie girimeden nce Allah'tan yardm iste, rzasna mazhar
olman, seni pheye drecek her eit fenlkta bulunmaman, seni sapkla gtrecek
eylerden kurtulman iin baar dile. Gnlnn arla ulatna iyice inandn, akln yatt,
reyin o ite topland, btn dncelerin, bir tek dnce haline geldi mi de sana
anlattklarma bak, onlar hatrla. O i, gnlne ho gelmez, grne, dncene uygun
olmazsa bil ki geceleyin gz grmeyen deve gibi bilmeden adm atyorsun, karanlklara
dalyorsun. Dini dileyen kiinin bilmeden adm atmas, hakla batl birbirine kartrmas ciz
olamaz; bu eit eyden el ekmek daha dorudur; oulcuum, vasiyetimi iyi anla.
Bir de bil ki lmn shibi, yaayn da shibidir; yaratan, ldrendir; yok eden, tekrar
diriltendir, dert veren, derdi giderendir. Dny, Allah'n nimetler verdii, fakat snamalara da
uratt, yaptklarmza hirette karlk olarak mkfat ve mczat takdir ettii bir yurttur,
bir hlde kalmaz, daha da senin bilmediin, onun diledii eyler vardr ki anlatlamaz. Bu
ilerden biri, seni ikile drnce bunu, onu bilmediine ver; nk sen nce bilgisiz
yaratldn; sonra bilgi shibi oldum. Nice eyler vardr ki bilmezsin; o ilerde ne yapacan
arrsn; gzn grmez olur da sonra grr, anlarsn. Seni yaratana, sana rzk verene, senin
yaratln dzgn bir hale getirene yap, kulluun ona olsun; rabetin ona ynelsin; korkun
ondan olsun.
Bil ki oulcazm, hibir kimse, noksan sfatlardan mnezzeh Allah'tan haber getirdii gibi
haber getirmemitir. Ondan raz ol da seni bollua iletsin; kurtulua yneltsin. Ben sana t
vermede kusr etmiyorum; fakat sen, kendine ne kadar dikkat edersen et, hayrn benim kadar
gremezsin.
unu bil ki oulcazm, Allah'n orta olsayd onun Peygamberleri de gelirdi sana; onun
tasarruf ve kudret eserlerini de grrdn; onun ilerini de, sfatlarn da tanrdn. Fakat,
kendisini vd gibi bir Allah'tr o; kudretinde ona zt bir varlk yoktur; zevli olamaz;
ebeddir o. Evveldir eydan, evveline bir evvel olmakszn; hrdr eydan, sonuna bir son
bulunmakszn. Zt byktr, rab oluunu gnlle, gzle kavramaya hcet kalmakszn. Bunu
byle bildin mi, senin gibi kadri kk, kudreti az, aczi ok, Rabbine ihtiyc fazla kiiye
nasl hareket etmek gerekse yle hareket et; ona itat etmekte, azbndan korkmakta,
cezsndan ekinmekte o eit davran. nk o, sana ancak gzel eyleri buyurmutur; seni
ancak irkin eylerden men etmitir.
Oulcazm, sana dnyya, dnya ahvline, onun zevline, hlden hle giriine dir haberler
verdim; hiretten, hiret ehlini hazrlananlardan da seni haberdr ettim; ibret alman, ona gre
harekette bulunman iin ikisine dir szler syledim, rnekler getirdim. Dnyy deneyen,
dnya hlini bilen kii, ykk-dkk, ktlk ve darlk bir yerden yola den toplulua benzer;
yolun zahmetine katlanrlar, dostlarn ayrlna dayanrlar, yolculuun glne sabrederler;
yolda hoa gitmeyen az yeter bulurlar; sonunda da gep-geni, ho mu ho olan yerlerine
varp karar ederler. Artk onlar iin bu yolculuun ne bir elemi kalmtr, ne bir gl,
ziyan. Onlar iin konacaklar yere yaklamaktan daha sevimli, varacaklar yere ulamaktan
daha iyi bir ey yoktur. Dnyya aldanan kiiyse nn- nimeti bol, mmur bir konaktan ktlk,

kupkuru bir yere gen toplulua benzer. Onlara, nce bulunduklar yerden ayrlmaktan daha
kt, anszn yle bir yere gelmekten daha fena bir ey olamaz.
Oulcazm, nefsini, kendinle bakalar arasnda bir tart haline getir; kendine yaplmasn,
bana gelmesini sevdiin, dilediin eyi bakalar iin de sev, dile; sana yaplmasn, bana
gelmesini istemediin eyi onlar iin de isteme. Nasl zulme uramay istemezsen sen de,
ylece kimseye zulmetme. Nasl sana iyilik etmelerini istiyorsan sen de bakalarna ylece
iyilik et. Bakasnda grp, duyup irkin bulduun eyi, kendin iin de irkin bul. Sana
yaplnca raz olacan eyi insanlara da yap. Bildiin az bile olsa zarar yok, fakat
bilmediini syleme. Sana sylenmesini istemediin eyi sen de syleme bakalarna. Bil ki
kendini grmek, beenmek, gerein zdddr, aklllarn feti.
Kazan elde etmeye al, kulluk et, bakalar iin hazine biriktirmeye bakma. Doru yola
yneldin mi, Rabbine kar daha da fazla eil. Bil ki nnde, uzak m uzak, etin mi etin bir
yol var; o yola azksz dmemen, ama yknn de yngl olmas gerek. Gtremeyecein
yk yklenme. Yklenirsen sana arlk verir, vebl getirir. Yok yoksul kiilerden, kymet
gn, senin azn yklenecek birini buldun mu, bunu ganimet bil; yarn ona muht olduun
vakit o, o az sana sunar. Ona ok yardmda bulun; kudretin varken yap bunu; nk sonra
onu ararsn da bulamazsn. Elin geniken senden bor isteyene ver; o da sana, dara dtn
zaman der onu.
Bil ki nnde sarp bir geit var; orada yk hafif olan hli, yk ar olandan gzeldir; orada
yavalayann hli, tez geenden ktdr. O geit seni mutlaka ya cennete gtrecektir, ya
cehenneme atacaktr. Konmadan nce kendine konak hazrla; oraya varmadan azn dz,
ko; nk lmden sonra bir holuk dileminin faydas olmad gibi dnyya dnmek de
mmkn deil.
Bil ki gklerin, yeryznn hazneleri elinde olan, sana du etmek iin izin vermi, icbet
edeceini de vaad etmitir. Dilemeni emretmitir, dilediini vermek iin; acmasn istemeni
emretmitir, sana acmak iin. Seninle arasna bir perde ekmemitir; seni, onun katnda efat
edecek birisine muhta etmemitir. Kt bir i ilersen tvbe etmekten men etmemitir seni;
azbn hemencecik gndererek ukubete salmamtr seni; tvbeyle ona yz tutarsan
reddetmez; azba uramaya lyk olduun su yznden de seni rsva eylemez. Su
yznden tvbeni kabl etmezlikte bulunmaz; crmn yzne vurmaz; rahmetinden seni
meys etmez. Hatt suundan gemeni de bir sevap sayar; yaptn ktle kar bir gnah
yazar; ilediin iyilie kar on sevap verir. Sana tvbe kapsn am, zrn kabl etmeyi
vaad etmitir. Onu ardn m sesini duyar; gizli yalvardn m gnlndekini bilir. htiyacn
ona sylersin; gnlndekini ona aarsn; dertlerini ona ikyet edersin, skntlarnn
giderilmesini ondan istersin; ilerinde ondan yardm dilersin; mr okluu, beden shhati,
rzk bolluu gibi ondan bakasnn veremeyecei eyleri ondan beklersin. Sonra haznelerinin
anahtarlarn da, ondan dilemeye izin vererek senin ellerine teslm etmitir; ne vakit dilersen,
du ile nimetlerinin kaplarn aarsn, orak dilek yerlerini sulamak iin rahmetini istersin.
cbeti gecikirse de midini kesmemelisin; nk vergi ve ihsan, niyetle yeksandr. Nice kere,
isteyenin ecri oalsn, umana daha da fazla ihsan edilsin diye icbet gecikir. Nice kere bir ey
istersin, verilmez; fakat hemencecik, yahut bir zaman sonra ondan daha hayrls verilir, ondan
daha hayrls verilmek iin o verilmez, geciktirilir. Nice eyler vardr ki sen istersin onu;
fakat verilse o yzden dinin helk olur. u halde gzellii sana kalacak, vebli senden gidecek
ey istemelisin. Mal sana kalmaz; sen de ebedi olarak mala ship olamazsn.

Bil ki sen hiret iin yaratldn, dny iin deil. Yok olmak iin halkedildin, kalmak iin
deil. lm iin varsn sen, yaamak iin deil. Bir duraktasn ki oradan sklp atlacaksn;
bir evdesin ki orda emre hazr olacak; bir yoldasn ki o yoldan hirete varacaksn. Sen,
korkann kurtulamayaca, dileyenin er-ge bulaca, nnde -sonunda gelip ataca lme
bir avsn, ekin ondan; kt bir iteyken, kendi kendine bu iten tvbe etmem gerek derken
gelip atmasn, tvbeyle aran amas, yoksa kendini helk ettin demektir.
Oulcuum, lm ok an; birden decein hli zikret; lmden sonra o hle deceksin.
Onu hep nnde bil, gryorsun say da seni, silhn kuandn, kemerini baladn bir
hlde bulsun; anszn gelip st olmasn sana. Sakn dny ehlinin dny ile oyalanmas, ona
yapp kalmas aldatmasn seni. Elbette Allah, dnyy anlatmtr sana, elbette dny da
kendini bildirmitir sana; ktlkle-rini ap yaymtr, gstermitir sana. Dny ehli, ancak
ren, havlayan kpeklerdir; av peinde koan yrtc canavarlardr. Bzs bzsn srr;
stn, zebun olann yer; by kn kahreder. Dny ehli, ayaklar bal
hayvanlardr, bir ksm da ba bo salverilmi hayvanlar; akllarn yitirmilerdir; belirsiz bir
yola dp gitmilerdir. Ayaklar kumlara batar; orda ne bir ot var, ne su var; ne de onlar
srp gtren bir oban var. Dny onlar krlk yoluna srmtr; gzlerini hidyet
almetlerinden rtmtr. Dnyya dalmlardr; nimetine gark olmulardr; onu Rab
edinmilerdir; dny onlarla oynar, dny ile oyalanrlar; nlerinde ne var, unutmular. Hele
azck dayan, karanlk alr, aydnlanrsn o zaman, Gryorum, gler balanm, ykler
yklenmi. Koan, tez gidene ular elbet.
Bil ki oulcazm, binei geceyle gndz olan bir kii, dursa bile gider; oturup dinlense bile
yol alr, yeler. yice bil ki dileine ulaamazsn, ecelinden kaamazsn; sen, senden nce
gidenin yolundasn. u hlde dilei azalt. Kazanc gzelletir, oalt; nk nice istek vardr
ki eldekinden, avutakinden eder insan; her dileyen rzklanmaz; her az isteyen de mahrum
kalmaz.
Nefsini btn aalklardan stn tut, seni dileklere ekse bile; nk nefsini aalatmana
karlk stn ve yce bir ey bulamazsn, kendini zelil etmekle kalrsn; hibir izzetse, o
zillete demez. Kendini bakasna kul etme; Allah seni hr yaratmtr. erle elde edilen hayra
hayr denmez; glkle ulalan kolayla kolaylk ad verilmez. Sakn tamah bineinden; o
seni helk suyunun bana gtrr. Gcn yettike Allah'la arana bir nimet shibi sokma,
nk sen, ancak payn alacaksn, nasibine ulaacaksn. Hepsi de ondan olmakla beraber,
noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah'tan gelen az, halktan gelen oktan daha stndr.
Elinden kan, sktunla elde etmek, sze dalp elde etmenden daha kolaydr. Kaptakini
korumak, kapan sk kapamakla mmkndr. Elinde bulunan koruman, bakasnn elinde
bulunan istemenden daha iyidir, hotur bence. mitsizliin acs, insanlardan bir ey
istemekten hayrldr; yzsuyu dkmeden yoksullua dayanmak, ktlklere bulanp zengin
olmaktan hayrldr. Herkes, kendi srrn en iyi ve salam korur. Nice alan vardr ki bu
alma ona zarar verir. Kim ok sz sylerse hezeyan eder; kim dnrse basirete erer.
Hayrllarla e-dost ol, onlardan biri olmaya bak; erlilerden ekin, onlardan rak ol. Ne
ktdr haram ey yemek; zulmn en ktsyse zayfa zulmetmek. Yumuakln sertlik
sayld yerde sertlik yumuaklktan saylr; ok zaman il, dert olur, hastalk olur; dert de
il kesilir, derman verir. Olur ki t veren, t vermez, t isteyeni kandrr. Dileklere
kaplp dayanmaktan sakn; onlara kaplmak, dayanmak, ahmaklarn sermyesidir; aklsa,
tecrbeleri bellemek, onlar unutmamaktr. En hayrl tecrbe, sana t veren tecrbedir.
Her isteyen, istediini elde etmez; her gurbete giden, geri dnp gelmez. Az yitirmek
bozguna dmektir; hireti berbat etmektir. Her iin bir sonu vardr; nasl takdir edildiyse

sana gelir, ular. Ticarete girien tehlikeye atlmtr. Nice az vardr ki oktan daha
bereketlidir, daha verimlidir. Aalk yardmcda, kendisinde nifak olan dostta hayr yoktur.
Binei sana rm olsa da zamana bel verme, srtn dayama; payn al ondan; sakn inada
dmekten, dmanla girimekten. Kardein seni dolamamaya balad, yaknl kesti,
ltufta, dostlukta nekes davrand, senden uzaklat, sana kar yumuakken sertleti, onun
kuluymusun gibi su iledii zaman bile senden zr dilemedii, sana kar velinimetlie
kalkt zaman, kardeinden sakn. Bu dediklerimi, yerinden baka bir yerde yapmaktan,
yahut ehil olmayanlara bu eit mumele etmekten de ekin. Dostuna dman olan dost
sayma, dman bil. Kardeine ister iyi ve gzel grnsn, ister irkin gelsin, holanmasn,
t ver. fkeni yen, sonucu bakmndan, bundan daha tatl, bundan daha lezzetli bir iim
grmedim ben. Sana sert davranana kar yumuak ol, belki o da yumuar. Dmanna
stnlkle mumele et, bala onu; bu, hem ona dost oluun, hem balayann bakmndan
iki zaferin de en tatlsdr (ki zafer vardr bunda: stn olmak, onun gnln ele almak).
Senden ayrlan kardeini sen dola; gn olur, eyym olur, belki dner, gene sana gelir. Senin
hakknda iyi zan besleyenin zannn gerekletir. Seninle arasndaki dostlua gvenerek
kardeinin hakkn yitirme; hakkn yitirdiin kii, kardein deildir senin. Ehline kar kt
kii olma; sana rabet etmeyene rabet etme. Sen kardeine iyilik ettike o, senden ayrlmaz;
sen ona ihsanda bulunduka o, sana ktlk edemez. Sana zulmedenin zulm, gznde
bymesin. O kendi zararna, senin faydana almaktadr. Seni sevindirene ktlk etmen,
yerinde bir i deildir.
Bil ki oulcazm, rzk iki ksmdr; bir rzk sen ararsn, bir rzk da var, seni arar, sen ona
varmadan o sana gelir. htiya zamnnda alalmak, zenginken cef etmek ne kt huydur.
Dnydan nasibin, hiretini dzdn kadardr. Elinden kana hayflanacaksan, sana
ulamayan her ey iin hayflanadur. Henz olmayan, gelip atmayan eyi olup bitenden anla;
nk iler, hep birbirine benzer, Musibete dmedike nasihatten faydalanmayanlardan
olma; nk akll kii edeple tlenir; hayvanlarsa ktekle. Sabra dayanarak, Allah'a
gvenerek dertleri kendilerine at. Orta ve doru yolu brakan sapmtr. E dost da soy-soptur.
Dost, sen yokken sana dostluk edendir. Nice uzak vardr ki yakndan daha yakndr; nice
yakn vardr ki uzaktan da uzak. Garip o kiidir ki dostu yoktur. Hakka kar durann yolu
daralr. Kadrini, haddini bilenin kadri bki kalr. Yapacan sebeplerin en kuvvetlisi, seninle
yce Allah arasndaki sebeptir. Seni dnmeyen, dmanndr. Tamah insan helk edince bir
ey elde etmek de mitsizlik verir. Her ayp almaz; her frsat hayretmez. ok olur ki gren
kii yol aztr da kr, doru yolu bulur. Hemencecik yapmak istediin ktl geciktir.
Bilgisizin senden kesilmesi, seni aramamas, akllnn seni grp gzetmesine; gelip
dolamasna denktir. Kim zamandan emin olursa zaman, ona hynet eder; kim onu byk
grr, ondan ekinirse ona hynette bulunmu olur. Her ok atann oku amaca varmaz; her ok
hedefe rastlamaz. Buyruk shibi huyunu deitirdi mi, zaman da deiir. Yola dmeden dostu
sor, eve girmeden komuyu bul. Senden bakasndan nakletsen bile gldrecek sz syleme.
Sakn kadnlarla danma; onlarn reyleri zayftr; azimleri gevek, yapacaklar iten baka bir
ie koma onlar; nk kadn iektir, koklanr; kahraman deildir, kolu bklr. Kadn
kendi yceliinden baka bir ycelie yceltme; kendinden bakasna efati yapma.
Kskanlacak yerden baka yerde kskanla kalkma, nk bu, doruyu eriltebilir; iyiyi
pheli gsterebilir.
Herkesi yapabilecei ie ko. Byle yaparsan hizmeti birbirlerine atamazlar; hizmetten
kanamazlar. Soyuna-boyuna iyilik et, nk onlar kanatlarndr. Onlarla uarsn; onlar
aslndr senin, onlara ularsn. Elindir onlar, onlarla saldrrsn.

Seni dininde, dnynda Allah'a smarladm; u tez geen dnyda da, bir zaman sonra gelecek
hirette de sana hayrlar dilerim vesselm.
***

- Ma'kl b. Kays, Kfe'nin yiitlerinden, ileri gelenlerindendir. Ammar b. Yasir, onu,

Hrmzan'la Tster'in fethine gndermiti. Hazreti Emir (a.s), Anbar'n, Muviye ordusu
tarafndan yamalanmasndan sonra onu nc olarak yolla-mt. Hrcilerden
Nciyyeoullar'yla savaa memr olmu, Basra vlisi Abdullah b. Abbas da, ona yardm iin
iki bin kii gndermeye memr edilmiti. Hricilerle savata ehit dt (Tenkyh, 3, s.229).
[1]

- urayh b. Hn, ashabnn ileri gelenlerindendir. Sffin'de nclerin kumandanyd; Ziyd

b. Mnzir'il-Hris de onunla beraberdi. Eter gnderilince, Ziyad' sa kola, urayh'i sol kola
tayin etti. Ziyad Kfe'ye vli olunca Hucr b. Adiy'nin kfrne ehdet edenler arasnda
urayh'i de zikrederek Muviye'ye bir mektup gndermiti. urayh, bunu duyunca
Muviye'ye, Ziyd, Hucr aleyhinde ehdetimi yazm sana; ben ehdet ederim ki Kucr,
namaz klan, zekt veren, marfu emreden, mnkeri nehyeden, kan, mal haram bir zattr;
istersen ldrt onu, istersen brak melinde bir mektup yollad. sd'l-Gaabe ve dier
kitaplara gre urayh, ayn zamanda sahbedendir de. Hazreti Emir'in btn savalarnda
bulunmu, yz yirmi yanda Secistan'da, hiccetin yetmi sekizinci ylnda ehit olmutur
(Tenkyh, 2, s.83.)
[2]

4. Blm
dAr MektuplarI, EmrNAme ve Aht-NAmeler
67
(Mekke vlisi Kusem b. Abbs'a Mektuplar:)
(Allah'a hamd sen, Raslne ve soyuna salt selmdan) Sonra, insanlarla haccet.
Allah'n gnlerini, gemi mmetlere gelen azaplarn anlat. Sabah akam onlarla otur, konu;
fetv isteyene fetv ver. Bilgisize bilgi ret. Bilginle mzkerede bulun. nsanlara eli
olarak, ancak dilini kullan, perdeci olarak da yzn gster. htiyc olann sana
bavurmasna, seni grmesine engel olma. nk ihtiya shibi ilk ba vuruunda
kaplarndan srlrse ihtiyac giderildikten sonra da vmez seni.
Allah malndan, katnda toplanana bak. Yannda olan ehil ayl shiplerine, yok-yoksul kiilere
sarfet, artann bize yolla. Katmzda bulunanlara pay edelim.
Mekkelilere dikkat et; evlerinde konuklanan kiilerden para almasnlar. nk noksan
sfatlardan mnezzeh olan Allah "Orada yurt tutanla ziyrete gelen hakknda hkm

birdir" buyurmutur (Hac, 25). Orada yurt tutan, orada yerlemi olandr. Ziyrete gelense
Mekke ehlinden olmayp hac iin oraya gidendir. Allah bize ve size sevdii ilerde
bulunmamz iin baar ihsan etsin vesselm.[1]
***

(Muviye'nin Hac mevsiminde haclar, Osman', Emir'l-Mminin'in ldrtt, hi

olmazsa ldren-lerle bir olduu hakknda kandrmak ve onlar kendisine itate
armak iin Mekke'ye bz kiiler gnder-diini duyduklar zaman Kusem'e u
mektubu yolla-mlard:)

33
(Allah'a hamd sen, Raslne ve soyuna salt selmdan) Sonra, batdaki gzetme
memurum bana, onun Hac mevsiminde amllardan gnl gzleri kr, an kulaklar sar,
basiretleri anadan doma a'm bz kiileri gnderdiini yazd. Onlar, hakk batla
aramadalar. Yara-dana s olarak yaratlma uymadalar. Dnynn memesinden din
bahanesiyle st samadalar. Allah'tan ekinen iyi kiilerin setikleri hireti geip gidiverecek
dnyya satmadalar. Hayrla ancak onu ileyen murdna erer, kurtulur, errin cezsn da
ancak onu yapan bulur.
Elindeki gle ayak dire, akl banda bir t kesil. Emirine uyan, immna itatte bulunan
bir kii ol. Sonradan zr dilemek zorunda kalacan bir ii yapma. Nimetlere ship olduka
azan, skntlara uradka korkup kaan kii olma.

70
(Medine vlisi Sehl b. Huneyf'il Ansri'ye Medinelilerden bir ksmnn Muviye'ye
katlmas dolaysyla yazdklar mektup:)
Yannda olan, idaren altnda bulunan kiilerin bir ksmnn birer birer Muaviye'ye katldn
haber aldm. Onlarn gitmesiyle sana uyanlarn saysnn azaldna, onlarn yardmndan
mahrum kaldna hayflanma. Onlarn hidyetten ve haktan kaarak krle ve bilgisizlie
snarak gitmeleri, onlara sapkla dmek bakmndan yeter bir beldr. Senin iin de
onlardan kurtulmak bakmndan det ifdr. nk onlar dny ehlidir, ona ynelirler, ona
koarlar. Ona adaleti tandlar, grdler, iittiler; bellediler ve bildiler ki insanlar bizim
katmzda hak bakmndan birdir, eittir; bundan ekindiler, nimet ve devlet shibi olmaya,
eitlerinden byk tannp mal mlk elde etmeye katlar.
Uzak olsunlar onlar, uzak. Vallahi onlar, bir zulmden kamadklar gibi adalete de
ulamadlar. Biz bu iin zorluklarnda bize yardm etmesini, sertliklerini yumuatmasn
Allah'tan ummaktayz vesselm.[2]

69
(Hris-i Hemdn'ye Mektuplar:)
Kur'an ipine sarl, onu kendine t bil. Tam hellini hell tan, harmn haram.
Gemilere dir Kur'an'da anlatlanlar gerekle, inan; haktr Kur'an'da anlatlan.
Dnyda geen alar dn, geleceklere dir ibret al onlardan. nk geenle gelen
birbirine benzer ayan beyan. Dnynn sonu nne baldr, geip gitmitir; kalan zamann
hepsi de geecektir, olup bitmitir. Allah'n adn ulula; onu andn m hakkyla an. lm,
lmden sonraki halleri ok ok an; ama hireti dzp komadan da lm istemek yok. Bir
ii yapann o iten raz olduu, fakat btn Mslmanlarn nefret ettii her iten ekin. Gizlice
yaplan, fakat aka yaplnca utanlan her iten sakn. Shibine sorulunca inkr ettii ii
yapma; yahut zr diledii ie yaklama. Haysiyetini halkn knay oklarna ama etme; her
duyduunu halka syleme; nk yalan sylemek bbnda bu yeter sana. Halkn her syledii
sz de reddetme, bilgisizlik olarak da bu yeter sana. fkeni yen, gcn yettike sutan ge;
fkelenince halm ol, bala; bu senin kbetini hayreder. Allah'n sana ihsan ettii nimetlerin
birini bile yitirme; kredegr. Allah'n ltfettii nimetlerin eseri de sende grnsn. kret de
nimetler geledursun.[3]
Bil ki insanlarn en stn, kendinden, ehlinden, malndan Allah yolunda ihsan eden, Allah
rzas iin hayrda bulunandr. nk, nce yaptn hayr, senin iin azk olarak kalr; geriye
braktnsa bakalarnn hayr olur.[4]
Reyi gevek olan, yapt ho grnmeyen kiiyle grmekten ekin. nk insan grp
konutuu kiiyle lerler; arkadandan ibret alrlar da hakknda hkm verirler.[5]
Byk ehirlerde otur, yerle; nk oralar Mslmanlarn toplandklar yerlerdir. Halk
gaflete dalan, cef ve zulmeden, Allah'a itaatten yardmcs az olan yerlerden ekin.
arlarda, pazarlarda oturmaktan sakn. nk oralar eytann geldii, fitnelerin belirdii
yerlerdir.[6]
Allah'n sana stn ettii kiiye fazla bak, onun stnln dn; nk bu, kr aan
kaplardr.[7]
Cuma gn Allah yolunda, yahut mecbr olduun yolculuktan baka, namazda bulunmadka,
namaz klmadka sefere kma.[8]
Her iinde Allah'a itat et. nk Allah'a itat, ondan baka her eyden stndr. Nefsini
kullua altrmaya bak. Fakat ona yumuak mumele et; kahretme onu; ancak sana farz olan
eylerden baka eylerde onun huzrunu da ho gr; nk farzlarn, vaktinde ve yerinde
yaplmas gerekir.
Sakn dnyy dilerken, Rabbinden kaarken lm gelip atmasn sana. Sakn ktlk
edenlerle konuma, onlarla dp kalkma, nk er erre ular ancak. Allah' byk bil, ulu
tan, onu sevenleri sev. fkeden ekin, nk fke blisin ordusundan bir blktr.[9]

71
(Mnzir b. Crd'il Abdi'ye mektuplar:)
(Allah'a hmd sen, Raslne salt selmdan) Sonra derim ki: Babann temizlii
aldatt beni. Seni de onun yolunu tutar, izini izler sandm. Oysa sen bana sz verdiin gibi
kmadn; nefsine boyun edin; hiretine ait ileri yzst braktn; hiretini ykarak, dnyn
onarmadasn; dnini brakarak aretine ihsanda bulunmadasn. Hakknda bana bildirilenler
gerekse, ehlinin devesiyle ayak kaplarnn srm bile senden hayrldr. Senin gibi birisi, snr
korumaya, bir i baarmaya, birinin kadrini yceltmeye, bir emanete ortak olmaya ehil
olmad gibi yle kiinin hynetinden de emin olunmaz. Allah izin verirse, bu mektubumu
alr almaz hemen katma gel.[10]
25
(millerine gnderdikleri emir-nme:)
Bir olan, erki bulunmayan Allah'tan korkarak yr. Vazfene git; hibir Mslman'
rktme; rzas olmadka, haber vermeden yanna gitme; malndaki haktan baka bir ey
alma.
Bir kabileye vardn m, evlerine, adrlarna gitmeden sularnn bana in. Sonra skin, vakur
bir halde yanlarna var; onlara selm ver; hl hatr sormakta kusr etme; ondan sonra olanlara
ey Allah kullar de; Allah'n velsi ve hlifesi mallarnzdaki Allah hakkn almak iin beni size
yollad; mallarnzda Allah velsine vereceiniz Allah hakk var m? Birisi yok derse szn
tekrarlama. Sana hakkn verecek bulundu mu da onu korkutup rktmeden, ona kar sert
mumele etmeden, yolsuz davranmadan, zulmeylemeden onunla beraber git, altndan,
gmten ne verirse sana, onu al.
kz, davar, devesi varsa, hayvanlarn bulunduu yere shibinin izniyle gir. nk onlarn
ou, shibinin maldr. Hayvanlarn bulunduu yere iddet gstererek, sert bir srette deil,
shibinin izniyle gir. Ne hayvanlar rkt, ne shiplerini korkut. Onlar ikiye ayr, shibin
hangi bl isterse almasna msade et. Geri kalan da ikiye bl, gene onu, hangi pay
almak isterse alsn, muhayyer brak. Setii, almak istedii hayvanlara dokunma. Bylece
ble ble Allah'n hakk olan o hakka ulaan pay ondan al. Bu taksmi bozman isterse kabl
et; onlar birbirlerine kartr. nce yaptn gibi ayrmaya bala; Allah'n hakkn alncaya
dek, bu mumeleye devam et.
Kocalm, yal, ark, zs krk, hasta, aypl ve bir gz kr hayvan alma. Bu ie birisini
memr edecek olursan dininden emin olduun, Mslmanlarn mallarn alrken onlara
yumuak ve iyi mumelede bulunacak kiiyi se. Bylece Allah maln Allah velisine ulatr;
o da bunlar, Mslmanlara bltrsn. Bu ie, t veren, esirgeyen, emin olan, koruyan
kiiyi memr et. Sert davranan, zarar veren, Mslmanlar yoran kiiyi memr etme. Sonra
topladn mal bize yolla; biz de Allah nasl emrettiyse yle hareket edelim.
Emin olduun kii onlar toplayacaksa, tenbih et, dii deveyi, stne tamah ederek almasn;
yavrusuna zarar vermi olur. Bir de ona binerek yormasn onu. Binmekte, stlerini samakta
adalete riyet etsin; getirirken yorulanlar dinlendirsin, aya sren, yrmekte glk eken
hayvanlar yava srsn. Hayvanlar suya rastladka sulasn, otlak yerlerde onlar suvarp

yaysn. Bylece de size semiz, yorulmam, salam hayvanlar getirsin de onlar Allah'n
emrine, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun Peygamberinin snnetine gre Mslmanlara
bltrelim, gereken ilere kullanalm. Bu, Allah'n izniyle ecir ve sevap bakmndan daha
byk, doru i ilemene daha yakn bir harekettir.

26
(Bu da zekt toplayan memurlara:)
Bu ie memr olann gizli olarak yapt, halktan gizledii ilerde de, Allah o ilere tank
olduu, onun her eyini bildii iin ondan ekinmesini emrederim. Grnrde Allah'a itat
eder gibi ilerde bulunann, gizli olarak ona aykr harekette bulunmamasn buyururum. Gizli
yapt iler aka yaptklarna denk olan, ii szne uyan kiidir ki; emaneti ed etmitir,
kullukta ihlsa ermitir.
Halk horlamamasn, incitmemesini, szlerini reddetmemesini, memr olduu i yznden
kendisini onlardan stn grmemesini dilerim. nk onlar da din kardeleri-mizdir, haklar
vermekteyse, yardmclarmz.
Bu zektta senin de farz olan bir hakkn var; belli bir payn var; bu malda, yok yoksul
kiilerden, yoklua dm zayf adamlardan ortaklarn var. Biz senin hakkn tam olarak sana
vermekteyiz; sen de tam olarak onlarn haklarn vermelisiniz. Bunu yapmazsan, kymet
gnnde insanlardan pek ok dmann olur. Ne ktdr o kii ki Allah katnda dmanlar
yok yoksul kiiler, borlular ve yolda kalanlar olsun.
Emaneti hor gren, hynete koyulan, kendini ve dnini bu kt sfatlardan artmayan bilsin ki
dnyda kendini hor hakir etmitir, rezil rsva olmutur. hiretteyse daha da hor hakirdir,
daha da rezil rsva. Hynetin en by, mmete hynet etmek, hlenin en kts, imma
hle dzmektir vesselm.

19
(Bz vlilerine emir-nmeleri:)
(Hamd sen ve salt selmdan) Sonra, hkmnn altnda bulunan kyller, ekincilere
sert davranman, kat mumelede bulunman, onlar hor grmen, onlara cef etmen dolaysyla
ikyet ettiler senden. Aratrdm, grdm ki mrik olmalar yznden onlar, kendine
yaklatrlmaya, onlarla dlp kalklmaya ehil deillerse de slm'n amnnda[11]
olduklarndan dolay da uzaklatrlp, hor tutulmalar, cevr- cef ile idre edilmeleri de
doru olamaz. Allah izin verirse onlar bir yan iddetle dokunmu olan yumuaklk rtsyle
rt. Onlara o eit bir elbise giydir; icb eder, sert davranrsan, bir yandan da esirge onlar,
ltfet onlara; kimi vakit kendine yaklatr onlar, kimi vakit uzaklatr kendinden onlar;
bylece idre et onlar.

40
(Bz vlilerine:)
(Hamd sen ve salt selmdan) Sonra, senin bz iler yaptn haber verdiler; bunlar
yaptysan, Rabbini gazaba getirdin; mmna isyn ettin; sana emanet edilene hynette
bulundun demektir. Bana haber verdiler ki yeryznn derisini yzmsn. Ayaklarnn
bast yerin altnda ne bulduysan almsn; ellerine ne getiyse yemisin.
Hesabn hemen bana bildir ve bil ki Allah'n sorusu, insanlarn sorusundan pek etindir.[12]
***
51
(Hara memurlarna emirleri:)
Allah'n kulu, M'minlerin emiri Ali'den hara memurlarna:
Kim, kendisine er ge gelip atacak olan soru gnnden ekinmezse, kendisine o gn
koruyacak eyi nceden hazrlamaz. Bilin ki size yklenen vazife kolaydr, gl yoktur;
fakat ecri byktr, cevb oktur. Tutalm Allah'n nehyettii suun dmanln, ktln
sorusu, azb olmasn; ondan ekinmekte ylesine sevap vardr ki, onu elde etmeye
almamakta bir zrmz olamaz; onu yitirmekten daha byk bir musibet de bulunamaz.
nsanlara insafla mumele edin; ihtiyalar olan eyleri almayn, dayann, nk siz halkn
hazine memurlarsnz, o hazineyi koruyanlarsnz; mmetin vekillerisiniz, immn
elilerisiniz.
Bir ie koyulan, iinden alkoymayn; onu arayp elde etmesine engel olmayn; hara
hussunda kn, yazn giyecekleri eyleri satmaya kalkmayn; kendilerine gereken eyleri
tadklar hayvanlara, i grdrdkleri kiilere dokunmayn. Bir pul iin bile onlar
dvmeyin; namaz klan Mslmanlarn, yahut Mslmanlarn amnnda bulunan Kitap
ehlinin mallarna el atmayn. Yalnz slm ehline kar kullandklar sbit olan atlarna, yahut
silahlarna el koyun; nk onlar slm dmanlarnn ellerine vermek, onlara kuvvet temin
etmek elbette ciz olmaz ve bu, akla da, er'a da uymaz.
Allah yolunda size ne gerekse yerine getirin, nk noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah
ltfetmitir de bizim ve sizin bu almamza karlk ona kretmemize imkn vermitir;
gcmz yettike, emirlerine uyup yardmda bulunmamza frsat ihsan eylemitir; g
kuvvetse ancak Allah'ndr.
50
(Snrlar silahlaryla koruyan kumandanlara:)
Allah'n kulu, M'minlerin emiri Ali'den snrlar silahlaryla koruyan kumandanlara:
(Allah'a hamd sen, Raslne ve soyuna salt selmdan) Sonar, emire gereken ey,
ulat stnle gvenip, elde ettii ycelie dayanp, hlini, nn deitirmemesi, Alh'n

ona ihsan ettii nimeti kullarna vererek onlar kendisine yaklatrmas, sndrmas, din
kardelerine ltuflarda bulunmasdr.
Bilin ki sizden, ancak sava halinde gizlemem gereken bz eylerden baka hibir ey
gizlememekteyim. er'i hkmlerden baka hibir eyde sizinle danmaktan uzaklamadm,
ekinmedim. Uygun ve doru bulduum, icr ettiim, gerek olarak tanyp yerine getirdiim
eyden baka, her eyde hak bakmndan siz benim katmda denksiniz, eitsiniz.
Bunlar da yaparsam bu, Allah iin bir nimettir size; sizden gereken ey de itat etmektir bana.
Buyruumdan kp geri kalmayn; uygun grdnz eyleri yapmaktan kanmayn; gerek
uruna zahmetlere katlann, skntlara dayann.
Bu hususta doru hareket etmezseniz, bence, sizden erilen, doruluktan sapan kiiden daha
aa kii bulunamaz; ona cez vermemem de mmkn olamaz; o da benden kurtulu yolunu
bulup kaamaz, kanamaz.
Bu emrileri buyruk verenden duydun, kabl edin; nce siz, bunlara itat edin ki Allah da sizi
dzene soksun, ilerinizi onarsn, dzp kosun.
42
(Bahreyn vlisi mer b. Ebi-Selmet'il Mahzmi'yi azledip yerine, Nu'mn b. Acln'izZuraky'y tayini zerine mer'e yazdklar mektup:)
(Hamd sen salt selmdan) Sonra, Bahreyn'e Nu'mn b. Acln'iz-Zuraky'yi tayin ettim
ve vlilii, seni knamakszn, sulu bulmakszn senden aldm. Vilyeti iyi idre ettin,
emaneti ed eyledin. Bana kar bir pheye dmeden seni knayacam ummadan thmet
altna alnacan, sulu saylacan sanmadan hemen yanma gel. am zlimlerine hareket
etmek zereyim; senin de benimle bulunman istiyorum. nk sen, dmanla savata, Allah
izin verirse bana arka olacaklardansn, din direini dikeceklerdensin.[13]

46
(Bz vlilerine:)
(Allah'a hmd sen, Rasln'e salt selmdan) Sonra sen, kendilerine dayanarak dni
ycelttiim, suludan ululanmay giderdiim, korkularla dolu snrlar tuttuum kiilerdensin.
Seni dndren her ite Allah'tan yardm iste. Halkla mumelede etin oluuna biraz da
yumuaklk kat; yumuak davranman gerektii zaman yumuaklkla o ite dayan. Ama sert
olan gereken yerlerde de sert davran.
Halka kanatlarn ger; yzn gle olsun, onlara iyi mumelede bulun; bakta , grte,
iarette, selmda bile onlar bir tut; t ki bykler senin onlara meyledeceini ummasnlar;
zayflar, adaletinden mit kesmesinler vesselm.

60
(Ordunun geecei yerlerdeki vlilere ve malmemurlarna:)
(Hamd sen ve salt selmdan) Sonra bilin ki Allah dilerse hkmnz altnda bulunan
yerlerden geecek olan orduyu gnderiyorum; halka eziyet etmemeleri, ktlkte
bulunmamalar hakknda Allah'n onlara vcip ettii eyleri tavsiye ettim; artk ben, onlardan
sorumlu olamam; sizin idrenize braktm onlar; ancak alk dolaysyla askerden zor
durumda kalanlar, doyacaklar kadar bir ey yerlerse bu, ciz grlebilir. Onlarn, halkn
malna el uzatarak zulmde bulunmalarna, idreniz altnda bulunan kt kiilerin de, dediim
zorluk mstesn, askere kar durmalarna engel olun; ben de ordunun iindeyim. Arkadan
ben de gelmekteyim. Ordudan bir zulm, bir hakszlk grrseniz onlar idrede acze der,
Allah'tan ve benden bakasnn yardmndan mit keserseniz bana ikyette bulunun, Allah
dilerse, onun yardmyla buna ben engel olurum.
43
(Adeir-i Hurre'de vlileri bulunan Maskala b. Hubayra'ya mektuplar:)
Yaptysan Allah'n gazabn stne alacan, mmn kzdracan bz eyleri haber verdiler
bana. Mslmanlarn, oklaryla, atlaryla elde ettikleri, elde ederlerken de kanlarn
dktkleri, canlarn verdikleri mal, toplumundan istediklerine payetmisin. Andolsun
tohumu yarp bitiren, insan halkedip gelitiren Allah'a ki bu gerekse benim katmda aalk
biri kesilirsin, bence tartda pek hafif gelirsin. Rabbinin hakkn hor grme, dinini yok ederek
dnyn dzene sokmaya kalkma; sonra yaptn ilerde en fazla ziyan edenlerden olunsun.
Bilin ki bu malda, senin yannda bulunan Mslmanlarn da hakk var, benim yanmda
bulunanlarn da. Hepsi de eittir bu maln payediliinde. Herkes su imek iin bana gelir, suya
kanp gider.[14]
76
(Abdullah b. Abbas' Basra'ya vli tayin ettikleri zaman ona buyurdular ki.)
nsanlar, yznle, meclisinle, hkmnle ferahlat, hont et. fkeden sakn; nk fke
eytann insan aldatmak iin iv ettii kt bir eydir. Bil ki seni Allah'a yaklatran herey,
ateten uzaklatrr; Allah'tan uzaklatran her ey de seni atee yaklatrr.
58
(Sffin olaylarn ehirlere bildiren mektup:)
lk olarak amllarla bulutuumuz zaman hlimiz uydu: Grnte Rabbimiz birdi,
Peygamberimiz birdi, slm'a armamz aynyd. Biz onlarn Allah'a daha fazla
inanmalarn, Rasln daha gerek olarak tasdik etmelerini istemediimiz gibi onlar da
bizden byle bir ey istemiyorlard. Bu hususta da hlimiz birdi, aynyd; ancak Osman'n
kan hussunda ayrlmz vard; oysa bizim o kanda dahlimiz yoktu.

Gelin dedik, bugn resini bulamadmz u ii brakalm; fitne ateini sndrelim; halk
yattralm; i kuvvetlenince, halk bir olunca hak neyse ona uyalm. Hayr dediler, biz inat
ediyoruz, bu ii baarmaya karar verdik. Dvetimizden kandlar, sava balad, atei yad,
yalmland; tandr kzd. Sava, bize de dilerini gsterdi, onlara da; penesini att; o zaman
nce ardmza uydular; biz de icbet ettik; isteklerine uyduk; dileklerini yerine getirdik,
buna altk. Deliller grnd onlara; zr getirmeleri bitti. Kim bu kararda durursa Allah
onu helk olmaktan kurtarr; kim inadnda srr ederse Allah onun kalbini perdesiyle rtm
demektir,[15] ktlk deirmeni onun baucunda dner, dolanr.
59
(Fars eyletlerinden Halvan vlisi Esved b. Katiba'ya gnderdikleri mektup:)
Vlinin herkese kar dilei ayn olmazsa bu, ok eyde onu adalete riyetten men eder;
bundan dolay halkn her ii senin katnda eit olsun; nk cevirle, zulmle adalete
ulamann yolu yoktur. Beenmediin, holanmadn eyden, onun benzerlerinden kendini
ek, sakn. Sevbn dileyerek, azbndan korkarak Allah'n farz ettii eyleri yapmaya nefsini
bezlet.
Bil ki dny bel yurdudur; insan dnyda bir an bile kendisini mihnetten sa esen bulursa bu
an kyamet gnnde ona hasret olur, nedmet olur. Bil ki hibir ey ebedi olarak haktan seni
ekemez; hibir ey de hakkn yerini tutamaz. Sana vcip olan haklar korumaya bak, nefsini
koru; halkn ilerine adamakll bak; nk bu hususta elde edecein fayda, senin vstanla
halkn elde edecei faydadan da stndr.
27
(Muhammet b. Ebi-bekr'i Msr'a vli tayin ettikleri zaman ona verdikleri emir:)
Onlarn stlerine kanatlarn ger; onlara iyi mumelede bulun; yzn gle olsun. Bakta da,
grte de bir tut onlar; bylece bykler kendilerine meylettiini sanmasnlar; zayflar
adaletinden meys olmasnlar. nk Allah yaptklarnzn kklerini, nemsizlerini de
soracaktr; byklerini, nemlilerini de, gizli yaptklarnz da soracaktr, ikar olarak
ilediklerinizi de. Azba urarsanz, sizsiniz kendinize fazlasyla zulmeden; balarsa odur
fazlasyla ltfeden.
Bilin Allah kullar, Allah'tan ekinenler hem gelip geiveren dnynn faydalarn elde ederek
gittiler; hem bir zaman sonra gelecek hiretin faydalarn. Dny ehli ahiretlerinde onlarla
ortak olmad; fakat hiretlerinde de bir ortaklk kurmad. Onlar dnyda konakladlar en gzel
bir konaklayla; dny nimetlerini yediler, en gzel bir yiyile. Dnydan dny nimetlerini
yediler, en gzel bir yiyile. Dnydan dny nimetlerine erenler gibi nasiplerini aldlar;
kendilerini beenenler, ululananlar gibi nasiplerine erdiler; sonra da hiret azyla varacaklar
yere vardlar, en krl kazanc elde ettiler. Dnylarndan, pheli eylerden ekinmenin tadn
aldlar; gerekten de hirette Allah komular olacaklarn bildiler. Dular reddedilmez
onlarn; nasipleri azalmaz onlarn.
Allah kullar, lmden, onun yaknlamasndan saknn; lm iin uzak hazrlamaya yuvann.
nk o byk bir ile gelip atmada, ulu bir olayla varp gelmede. Bir hayrla geliyor ki
onunla hi mi hi er beraber olamaz; yahut bir erle atyor ki onunla hi mi hi hayr

bulunamaz. Cennette, cennet iin i yapandan daha yakn kim var; cehenneme cehennem iin
i ileyenden daha yakn kim var?
Siz pelerine lm dm avlarsnz. Ona tutulmak iin oturup sinseniz gene sizi tutar; ondan
kurtulmak iin kasanz, koar, sizi yakalar. O size, glgenizden de yakndr. lm, karnza
kar, pereminizden tutar, dny ise ardnzdan drlr gider.
Saknn o ateten ki dibi derindir; atei etindir azb yenilenir durur. Bir yurttur ki orda
acnmak yok; feryat duyulmaz; mihneti eksilmez. Allah'tan korkmanzn pekimesini, daha da
artmasn isterseniz, buna gcnz yeterse, Allah'a iyi bir zanda bulunun. Korkuyla mdin
arasn birletirin; nk kulun Rabbine mdi korkusu miktrncadr; Allah'tan en gzel
tarzda ltuflar mit eden, Allah'tan en fazla korkandr.
Ey Ebbekrolu Muhammed, seni bence en fazla askerimin bulunduu ehre, Msr'a vli
tyn ettim. Msr halkna buyruk yrtmeye memur ettim seni; bu bakmdan nefsine en
iddetli bir tarzda kar durman, dnine sarlman, mrnden bir an bile kalm olsa bunlara
dikkat etmen gerek. Halkndan birisini raz etmek iin Allah'n gazabna uramamaya bak;
nk Allah'tan baka snacan olmad gibi, onu raz ettikten sonra da ekinecein kimse
yok.
Namaz vaktinde kldr, iin yoksa vaktinden evvel kldrmaya, iin varsa vaktini geirmeye
kalkma. Bil ki yaptn, yapacan her ey namazna baldr.
(Ayn emir-nmeden:)
Bil ki hidyete gtren imamla, ktle sevk eden, mmeti helk eyleyen imam,
Peygamber'in dostuyla Peygamber'in dman bir deildir. Allah'n salt o'na ve soyuna olsun
Raslullah buyurmutur ki:
Ben mmetim iin ne mminden korkarm, ne mrikten.[16] nk mmini Allah, iman
yznden kt-lkten sorur; mriki de irki yznden kahreder. Fakat mmetimi, gnl
nifakla dolu, dili szler yapar, bilgili bir dille konuur, diliyle doru syler, iyilii emreder,
hareketiyle ktlkte bulunur, ktlk eder kiinin, mnfkn azdrmasndan korkarm.[17]
62
(Msr'a Mlik'l-Eter'i vli tayin buyurduklar zaman Msrllara gnderdikleri
mektup:)
(Hamd sen ve salt selmdan) Sonra gerekten de noksan sfatlardan mnezzeh olan
Allah, Muhammed'i lemlere korkutucu, peygamberlere tank olarak gnderdi; Allah'n salt
ona ve soyuna olsun. O gnce Mslmanlar hilfet hussunda ayrla dtler.
Birbirleriyle ekitiler. Andolsun Allah'a ki Arabn, bu ii, Peygamber'den sonra Ehlibeytinden
alacan, benim halifeliime engel olacan hatrma bile getirmedim. Fakat bir de baktm,
grdm ki halk, filn kiiye biat etmekte; elimi ektim; sonunda insanlarn dinden
dndklerini, Allah'n salt ona ve soyuna olsun, Muhammed'in dnini iptle kalktklarn,
halk buna ardklarn grnceye dek dayandm. Fakat bu ie giritikleri zaman, slm'a
yardm etmezsem onda bir gedik alacandan, onun yklacandan korktum; nk bu
musibet bana, az bir gn srecek, sonra serap gibi yitip gidecek, yahut bulut gibi dalp

yitecek olan hilfetten, size emir olmaktan mahrum kalmaktan da daha byk olacakt. Bu
olaylar srasnda kalktm, ie giritim; sonunda batl yok olup gitti, din, olduu gibi karar etti.
(Bu mektuptan:)
Vallahi onlarla tek bama kalsam, onlarsa btn yeryzn kaplasalar, gene de aldr etmem,
gene de korkmam. Can gzmle grmekteyim; Rabbimin ihsan ettii phesiz bir inanla
bilmekteyim ki onlar daldklar sapklktalar, bense hidyet yolundaym. Ben Allah'a
kavumay zlemekteyim; onun gzelim sevbn beklemekteyim, ummaktaym. Ancak beni
hayflandran u mmetin bana akl noksan olan kt kiilerin, zlim ve gnahkrlarnn
musallat olmalar, Allah'n maln elden ele aktarmalar, Allah kullarn kle yapmalar, temiz
ve iyi kiileriyle savamalar, sulularnysa kendilerine yardmc etmeleri, onlara
dayanmalardr. Onlarn iinden sizin aranzda, gzlerinizin nnde haram olan eyi ien ve
slm hkmnce dayak yiyen var, onlarn iinde, mala mlke ship olmadka slm'a
gelmeyen var. Bunlar, bu hller olmasayd sizi bu kadar zorlamazdm, toplanmanz bu derece
istemezdim. Bu kadar uramazdm sizinle; vazgetiniz, geveklik gsterdiniz mi
brakverirdim sizi.
Grmyor musunuz ki evreniz kuatlmakta; memleketiniz alnmakta, lkeniz zaptedilmekte,
ehirleriniz elinizden kmakta. Allah sizlere acsn; dmannzla savaa kn, yurtlarnzda
oturup kalmayn, aksi hlde horlua dersiniz, alalrsnz, nasbiniz daha da aa olur,
perperian kalrsnz. nk savaan kii uyank durur, uyuyana gelince, su uyur, dman
uyumaz vesselm.[18]

38
(Mlik'l-Eter'i Msr'a vli tayin buyurduklar vakit Msrllara gnderdikleri
mektup:)
Allah'n kulu Emir'ul Mminin Ali'den; yaratt yeryznde isyn edildii, hak giderildii,
zulm adrnn, iyinin de, ktnn de, oturann da, yolculuk edenin de ba stne dikilip
kurulduu, iyilikle ferahlanmaya, ktlkten ekinmeye imkn kalmad bir ada Allah iin
fkelenen topluma.
Size Allah kullarndan yle bir kul gnderiyorum ki; korku gnlerinde uyumaz, rknt
alarnda ihtiyt elden koymaz, ktlk edenlere ateten de etindir: O da Muzhac
boyundan Hris olu Mlik'tir. Geree uyan szlerini dinleyin; emirlerine uyun; nk o,
Allah kllarndan bir kltr ki yz, hi mi hi gedilmez, nereye vurursa keser, hat etmez.
Size gidin, daln diye emir verirse gidin, daln; durun, dayann diye emir verirse durun,
dayann. nk o, gereken eyden ne bir adm ileri atar, ne de bir adm geri kalr, gereken ii
ne geciktirir, ne o i iin iver; ancak ne yaparsa benim emrimle yapar. Sizin faydanz iin, ona
ihtiycm olduu halde setim, size yolladm onu; o size t verir, dmannza kar da
etindir; bu yzden gnderdim onu.

53

Mlik'l-Eter'i Msr'a vli tayin buyurduklar vakit ona yazdklar Ahit Nme
Rahmn ve Rahim Allah adyla.
Bu, Allah'n kulu Emir'l-Mminin Ali'nin, vergisini toplamak, dmanlaryla savamak,
halkn dzene sokmak, ehirlerini onarmak iin Hris'l-Eterolu Mlik'i Msr'a vli tayin
ettii zaman ona verdii emir-nmedir.
Ona, Allah'tan ekinmesini, kullukta bulunmay semesini, kitabnda, farzlarna, snnetlerine
dir emredilenleri yerine getirmesini buyurur; nk hibir kii yoktur ki Allah'n emrettii
eylere uymasn da kutlu olsun, mutluluk bulsun; onlara uymayan da yoktur ki s olmasn,
ktle dmesin. Noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah kalbiyle, eliyle, diliyle yardm
etmesini buyurur; nk ad ululandka ululansn. Allah dnine yardm edene yardm
edeceini, onu stn tutana stnlk vereceini vaad etmitir.[19] steklere dnce nefsiyle
savamasn, onun serkeliini giderip zaptetmesini emreder; nk "nefis, gerekten de
ktl pek emredicidir. Ancak Allah'n acd kii kurtulur ondan." (Ysuf, 53).
Sonra unu bil ki ey Mlik, seni yle bir yere yollamaktaym ki senden nce oradan adaletle
hkmeden, zulmle hkm yrten nice devletler gelip gemitir. Sen kendinden nceki
buyruk sahiplerinin yaptklarn nasl gryor, seyrediyorsan halk da senin yaptn ileri,
senin gibi grecek, seyredecek. Sen onlar hakknda neler diyorsan halk da senin hakknda o
eit szler syleyecek. Allah kullarnn dillerine neler ilhm eder de onlar syletirse, temiz
kiiler, o szlerle gerei anlarlar, hkmde bulunurlar.
Kendine temiz ileri zhire edin, en fazla sevdiin azk, sence bu olsun. Hev ve hevesine
hkim ol, sana hell olmayan eyleri yapma; nefsini bunlara meylettirme; nefsini ktlkten
alkoymak, sevdiin, yahut nefret ettiin eylerde ona hakim olmak, ona insafla mumelede
bulun-maktr. Halka merhametle mumeleyi kendine det et; onlar sevmeyi, onlara
ltfetmeyi huy edin. Onlara kar yiyeceklerini, ieceklerini ganimet bilen yrtc bir canavar
kesilme.
nk halk iki snftr: Bir ksm dinde kardetir sana, br ksm yaratlta etir sana.[20]
Onlar srebilirler, kusur ederler; bilerek, yahut yanlarak ellerinden bz eyler kabilir.
Senin yaptklarn Allah'n balamasn nasl seviyor, istiyorsan sen de onlar bala;
kusurlarndan ge.[21] nk senin mevkiin onlardan str; seni bu ie memr edenin mevkii
senin mevkiiden stn; Allah'sa vli tayin edenden de stn; onlarn ilerini senin emrine
vermi, onlarla seni snanmaya uratm, Allah'la savamaya kalkma sakn; onun azbndan
kurtulmana re yok; balamasna, merhametine aldr etmememe de imkn yok.
Halkn kusurlarn balaynca nedmete dme; onlara cez verince de sevinme; seni yoldan
karacak fkeye kaplp ceza vermekte tez davranma. Ben onlara buyruk verenim, emrime
uyulmas gerek demeye kalkma; nk bu gnle gurur verir; dini gevetir, nimeti bozar
gider. Gnlne byle bir dnce geldi mi, gcnn, kuvvetinin stnde olan Allah'n gcn,
kuvvetini dn, onun kudretine kar aczini gr; bu, ba kaldran, serkelik eden nefsini
yattrr, kibrini, gururunu giderir, yitip giden akln bana getirir. Sakn Allah'n azametiyle
boy lmeye, onun kudretine kendi gcn kuvvetini benzetmeye girime; nk Allah, her
zorbay hor-hakir eder; her ba ekeni, ululanan alaltr gider.[22]
Allah'a kar da insafl ol, insanlara, ehline ayline, adamlarndan buyruuna uyanlardan
holandklarna kar da insafla mumelede bulun; byle yapmazsan bil ki zulmetmi olursun.

Allah kullarna zulmedenin dmanysa Allah'tr, Allah'la dmanla girienin delilini Allah
batl klar, zulmden geinceye, tvbe edinceye dek de o kii Allah'la savam olur. Allah'n
nimetlerini bozan, zil eden, azbnn arabuk atmasna sebep olan eyler iinde zulmden
daha gls yoktur. nk Allah mazlmlarn dularn duyar; zlimlere de a gelince
azbn yollar.[23]
Halkn vliye en ar gelen snf bel anda ona en az yardm eden, adaletten holanmayan,
isteklerinde direndike direnen, kendilerine ihsanda bulunulduu zaman en az kreden,
ihsanda bulunulmaynca zr g kabl eyleyen, zamnenin etinliklerine az dayanan, ileri
gelenleridir. Dnin direi olan Mslmanlarn topluluuna sebep bulunan, dmana kar
duranlarysa halk tabakasdr; onlar sevmelisin; onlara meyletmelisin.
nsanlarn ayplarn grp gzeten, onlar ap syleyen kiiler sana en uzak kiiler olsun.
Onlar kendine yaklatrma. nk insanlarda ayp olabilir; vliyse bunlar rtmeye en fazla
hakk olan kiidir. Onlarn bilmediin ayplarn amaya, renmeye kalkma; sence
bilinenleri, iyilie, temizlie yormaya bak; bilmediklerin hakkndaysa Allah hkmeder.
Ayplar elinden geldike rt; buyruuna uyanlarn ayplarn rtmeyi sevdike, bu huyla
huylandka Allah da senin ayplarn rter, balar.[24]
Halka kar duyduun kni brak, her sua ceza vermeye kalkma; sence doru olmayan eyleri
bilmezlikten gel. Halkn ktln syleyenlerin szleri hemencecik gerek bulma; nk
halkn ktln syleyen kovucu, tlere benzese bile garez shibidir.[25]
Nekes kiiyle meverette bulunma; seni stnlkten alkor, ihsandan men eder, yoksulluu
gsterir sana, seni yoksullua sevk eyler. Korkakla danma; ilerde zaafa drr, yapacan
eyden seni alkor. Haris kiiyle de danma; zulmle mal ymay gzel gsterir sana.
Nekeslik, korkaklk, hrs, ayr ayr huylardr ama bunlarn hepsi birden Allah'a kt zan
meydana getirmede birleir.
Vezirlerinin en kts, senden nce, kiilere vezirlik edenlerdir; suta onlarla birlik olanlardr.
Bunlarn yerine reyleri onlar kadar isbetli gekin olan, fakat onlar gibi zlime zulmnde
yardmc, suluya suunda ortak olmayan hayrl kiiler bulabilirsin. Bunlarn yk sana daha
hafiftir; yardmlar sana daha gzeldir; sana besledikleri sevgi daha gerektir; senden
bakalaryla lfetleri daha azdr. Yalnzken de bunlarla d kalk, meclislerinde de bunlar
bulundur.
Sonra ac bile olsa sana gerei syleyen, Allah'n dostlarnda bulunmasn ho grmediin
eylerde sana az msade eden kiileri se; onlarn szleri seni geree gtrr, hakszlktan
geri kor. Takv ehliyle gerek kiilerle dost ol; onlarn seni fazla vmelerine, yapmadn
ileri yapm gstererek vnmene sebep olmalarna msade etme; nk fazla vlme,
insan kibre gtrr, faziletten drr.
yilik edenle ktlkte bulunan, katnda bir grme sakn, nk onlar bir gr, iyilik
edenleri iyilikten vaz geirir; ktlk edenleri ktle altrr; bunlara kar lyk olduklar
mumeleyi yap.
Bil ki vlinin, halka ltufta, ihsanda bulunmasndan, ilerini kolaylatrmasndan baka halkn
emniyetini celbedecek bir ey olamaz. Onlara ltfeder, aralarnda adaletle mumelede
bulunur, ilerini kolaylatrrsan evvelce yreklerinde uyanm bir nefret varsa yok olur, yerini
emniyet ve sevi duygusu tutar. Onlara ylesine mumele et ki, halk senin hakknda gzel bir

zanna ship olsun. Gerekten de iyi ve gzel zan, senin ar ykn hafifletir; o yk senin
srtndan alr. unu da bil ki senin hakknda iyi fikir gden, idrenden memnun olandr, kt
fikir tayanda idrenden memnun olmayandr.
Bu mmetin ileri gelenlerinin, byklerinin gttkleri yolu yordam, halkn alp yapt,
bylece de birbirleriyle uzlat, ilerinin dzene girdii eyleri eksiltme. Koyanlarn ecre,
sevba nil olduklar eski yolu yordam brakp onlara zarar verecek, yeni detler, yeni yollar
icd etmeye girime; onlardan eksilttiklerinin vebli sanadr.
daren altndaki ehirlerin dzene girmesi, halkn huzra kavumas iin dima bilginlerle
gr, bu hususta dnceli kiilerle dan.
Bil ki halk snflara ayrlmtr. O snflarn bir ksm br ksmnn dzene girmesiyle dzelir,
huzra erer; bir ksmnn br ksmndan mstani kalmasna imkn yoktur.
Bu snflardan biri, Allah ordusudur, askerlerdir; biri ummi ve hususi ileri dzene sokan
ktiplerdir; biri adaletle hkmeden kadlardr; biri insafla, yumuaklkla kullar arasnda
hkmeden, beytlmal ilerini gren kiilerdir,biri Mslmanlarn amnna girmi olan ve
cizye veren Kitp ehlidir, vergi veren Mslmanlardr; biri al verile uraanlar ve sanat ehli
olanlardr; bir de ihtiya shibi olan yok yoksul kiilerdir ki bunlar, bu snflarn en aa
tabakasdr. Bunlarn hepsinin de adl adnca Allah katnda pay vardr; Kitabnda, yahut
Allah'n salt o'na ve soyuna olsun Peygamberinin snnetinde haddi konmu, farz
bildirilmitir ki bu ahidde, katmzda korunmaktadr.
Askerler, Allah'n izniyle halkn snaklardr, vlilerin ziynetleridir; dnin stnl, eminlik
esenlik yollar onlarla korunur; halk ancak onlarla kalknr, huzra kavuur. Askerler Allah'n
emriyle alnan vergiyle beslenebilirler; dmanlarna kar o syede g kuvvet shibi olurlar;
dzene girmeleri ancak o vergiye dayanlarak olur; neye ihtiyalar varsa onunla dzene
sokulur.
Sonra bu iki snf, ancak nc snfla, kadlar, zekt ve vergi memurlar ve ktiplerle nizma
girer. Onlar halkn ilerini dzene sokarlar; faydal eyleri toplarlar ; ileri gidenlerin de, aa
olanlarn da ileri onlarn syesinde emniyete kavuur.
Btn bu snflarn ayakta durmalar, tcirlerle, sanatkrlarla mmkndr. Onlar halkn
muhta olduu eyleri toparlar; arlara, pazarlara dkerler, bylece baka snflarn
yapamayaca eyleri yaparlar.
Sonra ihtiyc olan, yokluk iinde bulunan, aa tabaka gelir. Bunlar grp gzetmek,
bunlara yardm etmek gerektir. Allah katnda bu snflarn hepsinin de genilii vardr,
hepsinin de yeri vardr; ihtiyalarnn giderilmesi, hallerinin dzene sokulmas icb eder. Bu
da vlinin vazifesidir. Vlinin, Allah'n emirlerini gerei gibi yapar, halkn dzenine alr,
abalarken Allah'tan yardm dilemesi, hakka riyet etmesi, bu iler kendisine hafif gelsin, ar
gelsin dayanmas gerektir.
Orduna sence Allah iin, Rasl iin ve mm iin en fazla t verenlerinden, emanet ve
iffet bakmndan en temiz olanlarndan, hilimde en stn bulunanlarndan kumandanlar se.
Bunlar, fkelendii zaman fkesini yenen, cez vermekten acele etmeyen, zr kabl eden,
zayflar esirgeyen, kuvvetlilere kar gevemeyen kiilerden seip tayin et; bunlar ne zora
bavuranlardan olsun, ne zaafa denlerden.

Sonra toplumun soy-boy bakmndan ereflilerinden, temiz ev bark shibi olanlarndan,

gemilerinde iyilik bulunanlarndan, savalarda yiit davrananlarndan, cmertlerinden asker
al. nk bunlarda ycelik, byklk huylar toplanmtr. yiliin, adamln dallar
budaklardr bunlar. Sonra da babalarn oullarn grp gzetmesi, esirgemesi gibi onlarn
ilerini gr gzet, aratr; onlara ettiin iyilik ve ihsan gznde bymesin; onlara verdiin
ey az bile olsa aa grnmesin sana. nk bu ihsan, sana t vermelerine, seni iyi
bilmelerine, tanmalarna vesiledir. Onlarn byk ilerini greceim diye kk
ehemmiyetsiz ilerinde ihml gsterme. Az bir ltfn bile bir yerde ie yarar, ondan
faydalanrlar; ounun da yeri var; ondan da mstan kalamazlar. Askerine en ok yardm
edenleri kendilerine istihkaklarn, erzaklarn tam olarak verenleri, yurdu korumak iin
ehirlerde kalanlarla savaa gidenlerin ailelerinin ihtiyalarn giderenleri, kumandanlarnn
sence en itibar grenleri olmal; onlara ylesine mumelede bulunmalsn ki dmanla savata
hepsinin de derdi, fikri bir olsun. Onlar esirgemen, kalplerinin sana meyletmesine sebep olur.
Vlilerin gzlerini aydnlatan ilerin en stn ehirlerde, dosdoru olarak adaleti yaymak,
halk arasnda sevginin belirmesine sebep olmaktr. Onlarn sevgileri de, ancak gnllerinin
huzra ermesiyle mmkn olur. tlerinin doruluu ancak vlilerinin hizmet mddetinin
sona ermemesini istemeleriyle, idresi kendilerine ar gelmemesiyle, bir ayak nce gitmesini
dilememeleriyle imkn bulur. Halkn dileklerini yerine getir, iyilerini v, ektikleri zahmetleri
say dk; nk gzel huylarn fazla an, onlarn yiitliklerini artrr; onlar sevindirir. Allah
dilerse iyilikte geri kalanlar da o yola sevk eder, iyiletirir.
Sonra herkesin, snanan, bilinen derecesini tan; birinin ektii zahmeti bakasna mal etme;
onun yerine bakasn vme; herkese noksansz olarak hakkn ver; herkesin hakkn tan.
Birisinin byk oluu yapt, baard i kk bir ise, byk grmene, gene birinin yapt
i bykse, fakat kendisi dknse o ii kk grmene sebep olmasn.
Byk ve etin ilerde, sana pheli grnen hususlarda Allah'a ve Rasl'ne bavurur. Yce
Allah ird etmeyi takdir buyurduu topluma "Ey inananlar, Allah'a Peygamber'e ve
iinizden emredecek kudret ve liyakate ship olanlara itat edin. Allah'a ve hiret
gnne inanyorsanz, bir eyde ihtilfa dtnz m o hususta, Allah'a ve Peygamber'e
mracaat edin" buyurmutur (Nis, 59). Allah'a ba vurmak, onun Kitabnn muhkem
emrine uymak, Rasle bavurmak da onun reyde aykrl mucib olmayan apak snnetine
tbi olmaktr.[26]
Halka hkm verecek kiileri, sence idresine memur olduun kiilerin en stnlerinden se.
yle ki iler onlar daraltmasn, birbirlerine hasm olanlar, onlara st gelmesin, ayaklar
srp yanl bir ie dmesinler; bilmezken sonra bilip, anlamazken sonra anlayp hakk
yerine getirmediklerine ndim olmasnlar; kendilerini zanna kaptrmasnlar, azack bir
anlayla hkmn sonunu aratrmaktan kalmasnlar; pheli ilerde hkm verirken
dnsnler, dayansnlar; apak delillere uysunlar; hasmn mrcaati onlar skmasn,
gnllerini daraltmasn; ileri iyice ap yayp anlayta en sabrl kiiler, hak meydana
knca da en kesin hkm verenler olsunlar; vlmede ileri gidi onlar kibre sevk etmesin;
aldata kaplmasnlar; bu eit kiiler de pek azdr.[27] Sonra onlarn hkmlerinden de
haberdr olmaya fazlasyla al; hkimin geimini fazlasyla temin et; halka ihtiycn azalt.
Sana yakn olanlara kar kk grnmemeleri, halkn dedikodusundan emin olmalar, hleye
kaplmamalar iin onlara, katnda yksek bir mevki sala. Bilhassa buna ok dikkat et; nk
bu din, kt kiilerin ellerine tutsak dt; onunla hev ve havese uyuldu; onunla dny
dilenir oldu.

Sonra vergi ve zekt memurlarna dikkat et. Onlar snadktan sonra tayin et; onlar ahs bir
meyille ve rasgele tayin etme; nk bu iki ey cevir ve hynet kollarnn bir araya
toplanmasna sebep olur. Bunlar temiz ilelerden, slm'a eskiden girmi olanlardan tecrbe
ve utan sahibi kiilerden se; nk onlar, ahlka en stn namusa en doru, garezlerden
en kurtulmu, tamahlar en az, ilerin sonularn dikkatte en fazla gayretli kiilerdir. Sonra da
onlarn rzklarn bol bol ver. nk bu nefislerini dzeltmeye kuvvet verir onlara.
Mslmanlarn elleri altnda bulunan mallar yemekten alkor onlar. Ayn zamanda, emrine
uymazlar, emanetine hynette bulunurlarsa bu, onlarn aleyhine de delil olur sana. Sonra
ilerini tefti et, onlara gerek ve vefl gzcler gnder; hllerini, ilerini grp, anlayp sana
bildirsinler. nk onlarn haberleri olmadan senin onlardan haberdar olman, onlarn emin bir
srette i grmelerine, halka yumuaklkla mumele etmelerine sebep olur. Onlarn iinde
zlimlere yardm edenler varsa onlardan korun. Onlardan biri, vazifesinde hynet eder de
gzclerin verdikleri haber onun aleyhinde olur, hepsinin de verdii haber ayn bulunursa bu
tank olarak yeter sana. Artk ona beden cezy verebilir, yaptna karlk onu sulu tutar,
onu aalk bir derkeye drr, onu hynet dayla dalar, thmet zincirini boynuna
takarsn.
Vergi iini de aratr, memurlarn ahvlini dzene koy, nk vergi iinin ve vergi
memurlarnn dzene girmesi, onlardan bakalarnn da dzene girmesi demektir. Onlardan
bakalar ancak onlarn dzeniyle dzene girebilir. nk insanlarn hepsi de verginin ve
vergi memurlarnn ehlidir, aylidir. Ancak vergi toplamaktan ziyde memleketin
kalknmasna dikkat etmelisin; nk vergi memleket kalkndka toplanabilir. Memleket
kalknmadka mmur bir hle gelmedike vergi isteyen, ehirleri ykar gider, kullarysa helk
eder; yle bir buyruk shibinin ii, idresi pek az bir mddet srr. Vergi verenler, verginin
arlndan, yahut vergi verecekleri eylere bir fet geldiinden, yahut iecekleri,
sulayacaklar suyun kesildiinden, yahut bir bendin yklp arzyi su bastndan, topran
kaydndan, yahut da mahsln mahvolduundan ikyet ederlerse hallerini dzene sokacak
bir derecede vergilerini azaltman gerektir. Bu sana g gelmeli. nk bu yardmla, bu
kolaylk gstermenle halk refha kavuur, lke de mmur olur; bu takdirde senin idren
bezenir; ayrca da halk adaletle idre ettiin iin onlarn saygsn, sevgisini kazanm
olursun; refahlarna hizmet ettiin, adaletle mumelede bulunduun, onlar kuvvetlendirdiin
iin gerekince bu kuvvete de dayanabilirsin; onlar esirgeyiin, haklarnda adaletle mumele
ediin, onlara yumuak davrann da buna sebep olur. yle bir n olur, yle bir a gelir atar
ki onlara ba vurman gerekir; onlar da dileini seve seve kabl ederler; istediini yerine
getirirler; nk lkede vcuda gelen mmurluk ve servet, onlara ykleyecein yk
ekmelerine kuvvet verir.
Bir yarin harp olmas oradaki halkn yoksul dmesin-den ileri gelir; oradaki halkn
yoksulluuysa vlilerin, kendilerine mal ymalarndan, vlilikte kalacaklarna emin
olmamalarndan, ibret alnacak eylerden az ibret almalarndandr.
Sonra ktiplerini de tefti et; onlarn da hallerine dikkat et; ilerine, onlarn hayrllarn tayin
et. Dmanlara kar kullanacan dzenleri, gizli tuttuun eyleri, kendini byk gren, bu
yzden de topluluun nnde sana kar durmaya cr'et eden kiilere deil, temiz ve iyi huylu
olanlarna yazdr. Memurlarndan gelen mektuplar sana sunmakta gaflet etmemeleri, senden
aldklar emri, aldklar gibi bildirmeleri, bir ahde girecein vakit artlar gevek, zayf
brakmamalar, gerekirse o ahdi bozmakta aciz gstermemeleri, artlar ona gre komalar,
ileri baarrken de hadlerini bilmeleri gerektir. Kendi haddini bilmeyen kii bakasnn
haddini hi bilmez.

Sonra onlar, kendi anlayna gvenerek, onlara meyline uyup haklarnda iyi bir zan
besleyerek tyn etme; nk insanlar, yapmacklara ba vurarak, gzel hizmetler gstererek
kendilerini vliye iyi tantrlar; oysa ki yapmack hareketlerin tesinde ne t vermeyi
bilirler, ne emanete riyet etmeyi. Senden nceki temiz kiilerin setikleri kiilere bak, sen de
onlar se, halka en gzel mumelede bulunmalarn, en fazla emanete riyetle tannm
olanlarn i bana getir; bu, Allah'a kar z doru olduunu, ilerine memur olduun
kiilere de hayrl bulunduunu ispt eder.
Her iin bana en by kendine gelmeyecek, ilerin okluu, onu artmayacak kiileri
geir. Ktiplerinden birinde bir ayp grr de aldrmazsan o aypla da sen ayplanrsn, sonra
cevap da veremezsin.
Bir de tcirleri, sanat ve zanaat erbbn tavsiye ederim sana; onlara kar hayrl ol. Onlarn
bir ksm oturduklar yerlerde ticaretle megul olur. Bir ksmysa bir yerden bir yere gider, mal
gtrp getirir; bir baka bl de halkn muht olduu eyleri ellerinin emekleriyle
hazrlar. bunlara hayrla mumelede bulun; nk onlar faydal kiilerdir. Gereken eyleri
uzun yollar aarak, beller geerek, lkendeki karalarda, denizlerde, dzlklerde, dalklarda
gezerek alrlar, getirirler; oysa halkn o eylerin bulunduu yerlere gitmesine ne imkn vardr,
ne de gc yeter. Onlar dzene baldrlar, isyanlarndan korkulmaz; bar adamlardr,
gailelerinden rklmez. Bulunduun yerde de onlarn ilerini gr gzet, uzak, yakn ehirlerde
de hllerini izle, dikkat et, bir zulme uratma onlar. Ama unu da bil ki, btn bunlarla
beraber, bunlarn ounda ar bir hrs, kt bir nekeslik, bencillik, faydal eyleri gizleyip,
saklayp azalnca deerinden fazla satma gayreti, menfaat dknl vardr; ellerinde
bulunanlar bildikleri gibi satmak isterler; buysa halkn zararna sebep olduu gibi vlilere de
buna gz yummak ayptr, noksandr. htikr men et; nk Allah'n salt o'na ve soyuna
olsun Raslullah da men etmitir. Al veri, gzel srette, adalet terazilerine uygun olarak, bir
narh konarak yaplsn; iki taraf da, satan da zarar etmesin, alan da. Sen ihtikr nehyettikten
sonra onu yapmaya kalkan olursa cezlandr, fakat cezada pek de ileri gitme.[28]
Sonra Allah iin, Allah iin aa tabakay gr gzet. Onlar bavuracaklar bir dzen
bulamayan, yok yoksul, muhta, darlkla bunalm, dertlere karm, kazantan ciz kalm
kiilerdir. Bu snf iinde dilenenler olduu gibi bir ey umup bekleyenler, fakat kimseden bir
ey istemeyenler de vardr,[29] Onlarn hakkna dir Allah'n sana emrettii eyi Allah iin
olsun, koru. Onlara, memur olduun beytlmlden, her ehirde, Mslmanlarn ganimet
olarak elde ettikleri ve devlete ait olan arznin gelirinden, ekininden bir pay ayr. Bulunduun
ehirde, o ehre yakn yerlerde olanlaryla uzaklarda bulunanlar ayn hkme tbidir; onlarn
her biri hakkna riyet etmeni ister. Nimetler iinde bulunuun, ehemmiyetli ilere daln,
onlar unutturmasn sana; ehemmiyetli ilere bakman, kk saylan ilere bakmayna bir
mzeret olamaz; byle bir zrde kabl olunamaz. Unutturmasn sana onlar ehemmiyetli
ilere dalman; yzn evirme onlardan. Onlarn gzlere hor grnenlerini, insanlar
tarafndan aa saylanlarn, fakat sana gelip hllerini anlatamayanlarn sen ara, bul. Onlar
bulmak, hllerini sorup anlamak iin Allah'tan korkan, ona kar ululanmayan gvendiin
kiiler yolla; onlarn hllerini sana bildirsinler. Sonra haklarnda ylesine harekette bulun ki
Allah'a ulatn gn onlar hakknda zrler getirmeye kalkmayasn. nk bunlar, halk
iinde bakalarndan daha fazla insafa lyk kiilerdir. Btn bu snflarn haklarn vermeye
gayret et, bilmeyerek hakkna riyet etmediklerin iin de Allah'tan balanman dile.
Yetimlerden, kocalm kiilerden bir dzene ba vuramayanlar, kimseden bir ey
dilemeyenleri gr gzet. Bu, vlilere ar bir yktr. Fakat hakkn hepsi de ardr. Ancak

Allah, hayrl bir sonuca varmalarn isteyip ona dayananlara, vaad ettiini gerek bilip
inananlara o yk hafifletir.
Zamann bir ksmn ihtiya sahiplerine hasret, onlarn hepsini huzuruna al, otur, onlarla
gr. O mecliste seni yaratan Allah'a kar gnl alakln takn. Askerinden,
yardmclarndan, koruyucularndan, zaptiye erknndan hi kimse onlar korkutmasn; onlara
mni olmasn, onlar da seninle yzyze korkmadan, ekinmeden konusunlar. Allah'n salt
o'na ve soyuna olsun, Raslullah'n bir yerde deil, birok yerde "Zayfn kokup ekinerek,
dili dolaarak sz sylemeye alt, fakat kuvvetliden hakkn alamad toplum ne
temizlie ular, ne kutlulua kavuur" buyurduunu duymuumdur; onlarn sert
konumalarna, sz sylerken ar lflar edenlerine tahamml et; daralmay, onlarla
grmekten ekinip utanmay brak da Allah bu yzden sana rahmetlerini yaysn; ona itatin
yznden sevaplar versin. hsanda bulunduun zaman minnet ykleyerek verme ki, verdiin,
alana sinsin; vermediin zaman da gzellikle zrler getirerek verme ki almayan, hi olmazsa
sevinsin.[30]
Bz iler de vardr ki bizzat senin yapman gerektir. Bunlarn biri, ktiplerinin yazmakta aciz
gsterdikleri hususlarda memurlarna senin cevap vermendir. Biri de halkn ihtiyac sana
hangi gn arzedilirse hemen o gn o ihtiyalar gidermendir ki bu, olabilir ki yardmclarn
skar; vaktinde yapmazlar bu ii. Her gnn iini o gn gr. nk her gn yaplacak bir i
vardr.
Vakitlerinin en stnn, en fazlasn seninle Allah arasndaki kullua hasret. Fakat halka sarf
ettiin vakitlerin de hepsi, ilerde niyetin temiz oldu mu, halk bu yzden esenlie eriti mi
Allah'a ait olur, ona kulluk saylr.[31]
Allah iin dnini hlis klan farzlara bilhassa dikkat et. Gecende gndznde beden
ibdetlerini onlarla Allah'a yaklamak kastyla kusur etmeden, riyya dmeden nasl gerekse
o eit yerine getir. Halka namaz kldrdn zaman namaz uzatp onlar usandrmadan, tez,
fakat erknn yitirmeden kldr; nk halk iinde hasta olan vardr, ii-gc olan vardr.
Allah'n salt o'na ve soyuna olsun, bene Yemen'e gnderdii zaman Raslullah'a, onlara
nasl namaz kldraym diye sordum. En zayfnn kld namaz gibi kldr, inananlara kar
merhametli davran buyurdular.[32]
Btn bunlardan sonra derim ki: Buyruunun altnda bulunanlara uzun mddet grnmez
olma; nk vlilerin halka grnmemeleri darlktan bir ksmdr; halk skar; vlilerin idre
ilerinde az bilgili olduklarna dellet eder. Onlara grnmemek, onlarn birok eyleri
renmelerine de engel olur; onlarca byk eyler kk grnr, kk eylerse gzlerinde
byr; gzel ve iyi, irkin grnr onlara; irkinse gzellie brnr; hakla batl birbirine
karr gider. Vli de bir insandr ancak; halkla grmedike onlarn hllerini bilemez.
Kendisinden gizli kalanlar gremez. Gerein apak almetleri yoktur ki bunlarla doru,
yalandan ayrlsn. Sen iki kiiden birisin ancak: Birisi mutlka hakk yerine getirir, herkese
hakkn verir; gereken hakk verdikten, iyi i grdkten sonra neden gizleneceksin? br,
vermemeyi, hakk ed etmemeyi det edinmitir; halk senden mit kestikten sonra
hemencecik el eker senden, ne diye onlara grnmeyeceksin? Oysa ki halkn sana zahmet
vermeyen ikyetlerinin ou, ya bir zulme uradndandr, yahut mumelede insaf ve adalet
isteindendir.
Sonra vlinin bz adamlar da bulunabilir ki onlar, kendi reyleriyle hareket ederler; zulmde
bulunurlar; insaflar azdr; mumelelerinde adaleti gzetmezler; btn bunlarn sebeplerini

kesip ortadan kaldrarak erlerini insanlardan gider. Yaknlarna, yannda bulunanlara arzi
verme ki bz yerleri, bz tarlalar elde etmek tamahna dmesinler; aksi halde oradaki kye
zarar gelir; bu iin, bir rmaktan su almak ihtiycnda bulunanlara zarar dokunur; o sudan
faydalanmak, o yerden fayda salamak isteyenlere arziye ship kanlar zulmederler; bunun
faydas bakasna der, vebliyse vlinin boynuna yklenir; oralardan, verdiin kiiler
faydalanrlar, aybysa dnyda da sana der, hirette de sana.[33] Yakn olsun, uzak olsun,
kime gerekse hakkn ver; bu hususta sabrl ol, ecrini Allah'tan iste; akraban ve yakn
adamlarn bile olsa haktan ayrlma; iin sonunu dn; isterse sana ar gelsin bu i, hayrl
olduu sence mlmsa yapmaktan ekinme; hakkn yerine getir. Halk bir ite zulm var
zannna der, sana hayflanrsa asln anlatarak, zrler getirerek zanlarn deitir; bu sretle
sen adaletle i grm olursun, buyruun altndakilere de yumuaklkla mumele etmi
bulunursun. zr getirmekle sen hakka riyet eder, murdna erersin, halk da doruyu anlar,
iin asln bilir.
Dmann, seninle barmak isterse reddetme. Barta Allah'n rzas var, orduna huzur ve
istirahat ver, sen de skntlarndan kurtulmu olursun; ehirlerinse eminlie kavumu olur.[34]
Ama bartktan sonra dmanndan sakn da skn; nk ok kere dman yaklar, gafil
olman bekler. u halde ihtiyatla hareket et, bu hususta iyi bir zanna dmeyi thmet altna al.
Seninle dmannn arasn bir bala baladn, onunla bir muhedeye vardn, yahut da ona
aman elbisesini giydirdin mi ahdine vef et; verdiin amana riyet et; nefsini, ona verdiin
sze, ahde kalkan yap. nk dilekleri birbirine aykr, reyleri darmadan ve eit eit
olduu hlde insanlarn Allah'n farz ettii eylerde hepsi de ahde vef etmeyi ululadklar gibi
ululadklar bir farz yoktur. Hatt Mslmanlar yle dursun, mrikler bile bunu gerekli
saymlar, buna riyet etmiler, ahitte, amanda durmamann ne zararlar vereceini
bilmilerdir. Verdiin amana gadretme; ahdini bozma, hynette bulunarak dmann
aldatma, nk Allah'a kar byle bir cr'ette bulunan, ok kt, ok ziyankr bir bilgisizdir
ancak. Allah, ahdini, amann kullar arasnda bir rahmet olarak yaymtr ki o, bir emniyettir,
herkes orda esenleir; bir haremdir, herkes ona snr; blk blk herkes onun civrna koar
gider. Onu bozmak, ona hynet etmek, ona hle katmak olamaz. Bahnelerle bozulacak ahde
girme, pekitirdikten sonra yorumlara gvenme; Allah adna verdiin ahdi bozmaya, haksz
olarak ondan dnmeye kalkma; genilemesi umulan, sonunda stnlk bekleyen darla
dayanman, gnahndan korkacan gadirden hayrldr; bozarsan Allah'n gazab gelip atar
sana; ne dnyada berhudar olursun, ne hiretinde.
Sakn haksz olarak kan dkmekten, nk azba sebep olan, su bakmndan ondan daha
byk bulunan, nimetin zevline, devletin yitmesine sebep tekil eden hibir ey yoktur ki
haksz olarak kan dkmekle kyaslanabilsin. Kan dkenlerin hesbn kymet gnnde bizzat
noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah grecek, azaplarn o verecektir.[35] Harm olarak kan
dkmekle gcn kuvvetini oaltmaya kalkma; nk bu gc kuvveti zayflatr, hatta yok
eder gider. Bilerek kan dkme hussunda ne Allah katnda bir zrn kabl edilir, ne benim
katmda. nk cezs ksastr bunun. Yanllkla kamn, yahut klcn, yahut da elin bir
ktle sebep olursa, kudretine gvenip ululanarak, ldrlen kiinin velilerine, onun
diyetini vermekten kanma.
Kendini beenmekten, seni ululua sevk eden eylere uyup gvenmekten, vlmeyi
istemekten ekin; nk bunlar, ihsan shiplerinin ihsanlarn yok etmek, ecirlerini
mahveylemek iin eytann gz att frsata yol aan eylerdir.
drene tbi olanlara ihsanda bulununca da onlar minnet altnda brakmaya, ihsann
balarna kakmaya kalkma. Yaptn ok grmekten de ekin. Vaadedince ve vaadinden

dnme. Baa kakmak, ihsan yok eder; yaplan iyilii ok grmek, byk saymak, gerein
n sndrr; vaatten dn, Allah'n gazabn, halkn nefretini mucib olur; Yce Allah,
"Allah katnda en beenilmeyen ey yapmayacanz eyi sylemenizdir" buyurur.(Saf, 3)
Zamn gelmeden ilerde aceleye dme. Yapmak imkn olunca da o ite ihml etme;
doruluu sence belli olmayan ie girime, ama doruluu aka belli olan ii de savsaklama.
Her ii yerinde yap, her ii yerinde ile.
Herkesle bir ve eit olduun eylerde kendi payn oaltmaya kalkma; herkesin gzettii
eylerde gaflete dme; nk sen, bakalarna da rneksin. Az bir zaman sonra ileri rten
perdeler alr, mazlmun hakk da senden alnr.[36]
fkeni yen, kendine ship ol. Elini, dilini gzet. Btn bu hllerde hemencecik cez
vermekten ekin; cezy geriye at, fken yatncaya dek elini, dilini gzet. Bu sylediklerimi
hireti anarak, Rabbine ulaacana inanarak derdini, gussan oaltmadka da yapamazsn.
Sana, senden nce, adaletle hkm srenleri, yahut stn yol yordamlar, Allah'n salt o'na
ve soyuna olsun, Peygamberimizin eserini, yahut da Allah Kitabndaki farzlar anmak, bizim
bunlar anp dnerek nasl hareket ettiimizi grmek, bu ahit-nmemden sana verdiim
buyruklara uymaya kendini zorlamak gerektir; nefsine uymak hussunda bir geveklik
gstermemen iin bu kadar delil gsterdim sana.
Ve ben, benim ve senin, kullarn en gzel anlarna iyi ve yerinde vlerine mazhar
olmamz, ehirlerde iyi ve gzel eserler brakmamz, nimetin,hakkmzda tam ve olgun
olarak, ltuf ve ihsann kat kat fazlasyla verilmesini, benim de, senin de mrmzn
kutlulukla ve ehit olarak tamamlanmasn Allah'n bol ve saysz rahmetine, pek byk
kudretine, her dilenen eyi ltfedip vermesine snarak niyz etmekteyim ve biz, gerekten
Allah'n rzasn istemekteyiz. Selm Raslullah'a; Allah'n salt ve selm o'na ve tertemiz
soyuna olsun.[37]
34
(Muhammed b. Ebi-Bekr'i (r.a) Msr vliliinden azledip yerine Mlik'l-Eter'i tayin
ettikleri zaman Mlik, Msr'a gitmeden Muhammed'e yazdklar mektup:)
(Hamd sen ve salt selmdan) Sonra derim ki: Senin yerine Eter'i tynime cann
sklm, bunu haber verdiler bana. Fakat bil ki ben bunu seni bu ite zayf bulduumdan, bu
ie daha fazla sarlmadndan yapmadm. Seni hkmettii yerden ayrdm ama daha kolay
idre edebilecein, daha fazla sevecein bir yere vli tayin edeceim.
Msr'a vli olarak tyn ettiim zat, bize kar t, dmanlara kar etin bir ztt; Allah
ona rahmet etsin; gnlerini tamamlad, lmle bulutu ve biz ondan raz olduumuz hlde
veft etti. Allah onu rdvniyle mkfatlandrsn; sevbn kat kat arttrsn.
Dmanna kar k; tedbirle yr; seninle savaanla savamakta evik ol; onlar Rabbi'nin
yoluna ar; Allah'tan ok ok yardm iste ki bu, Allah izin verirse skntlarnda sana yeter;
bana gelen eylerde de sana yardm eder.

35
(Muhammed b. Ebi-Bekr'ine (r.a) Msr'da ahdetinden sonra Abdullah b. Abbs'a
mektuplar:)
(Allah'a hamd sen, Rasl'ne ve soyuna salt selmdan) Sonra unu bildiririm ki
Msr alnd, Allah ona rahmet etsin, Muhammed b. Ebi-Bekr ehit edildi. Onu, Allah katnda
t veren bir evlt, zahmete katlanan bir vli, kesen bir kl, ktlkleri defeden bir direk
bilirim; onun veft dolaysyla bize ecir vermesini dilerim Allah'tan.
Halk ona uymaya, bu olaydan nce ona yardm etmeye ardm, tevik ettim. Gizli, aikr,
yeniden ve tekrar onlar dvet ettim. Bir ksm dvetime icbet etti, fakat istemeyerek. Bzs
bahneler buldu, fakat yalan syleyerek. Bzs da oturakald yardm etmeyerek. Onlardan tez
zamanda beni kurtarmasn dilerim Allah'tan. Andolsun Allah'a ki dmanmla bulutuum
ada ehit olmay istemeseydim, ehdeti ummasaydm lmne raz olurdum; bunlarla
birgn bile beraber bulunmay istemezdin, bunlarla ebed olarak bulumazdm.[38]

***

kinci Ksmn sonu

18 Zilhccet'l-Har, yd-i Gadr, sali 1389.

- Kusem b. Abbs b. Abdl-Muttalib, Hz. Peygam-ber'in (s.a.a) amcalarnn oludur ve

ashabndandr. Hz. Peygamber'in (s.a.a) cenzesinin defninde bulu-nanlardan-dr. Emir'lM'minin (a.s) tarafndan Mekke vliliine tayin edilmi, Muviye Bsr b. Ertt' Mekke'ye
gnderdii zaman bozguna uram, Bsr, Mekke'ye eybe b. Osman' brakp gidince onunla
savap malub etmi, sonunda Semerkand'e gitmi, orda ehit olmutur. Hz. Peygamber'e
(s.a.a) pek benzerlerdi (Tenkyh, 2, s.27-28; Bsr iin de ayn kitabn 1. cildine baknz; s.
168-169).
[1]

- Sehl b. Huneyf; Ansardan, Evs boyundandr, Bedir'de bulunmutur. Uhud'da Hazreti

Rasl-i Ekrem'e (s.a.a) lm zerine biat etmitir ve sahbe dald zaman sebt
edenlerdendir. Btn gazalarda bulunmutur. Hazreti Emir (a.s) Basra'ya giderlerken onu
Medine'ye vli olarak gndermilerdi. Fars vilyetine tayin edilmi, fakat oraya gidememiti.
Sffin'den sonra, Kfe'de, hicretin otuz sekizinci ylnda veft etmitir. Hazreti Emir, Sehl, en
sevdiim kiilerdendi buyurmu ve cenzesini teyi' etmi, bu srada fslalarla be kere
namazn klmlardr (Tenkyh, 2, s.74-75).
[2]

- Kur'n- Mecid'in 3. suresinin 103. yet-i kermesinde Allah ipine, yni Kur'n'a ve
Kur'n'n, slm'n hkmlerine yapmamz emir buyrulmaktadr. Hazreti Peygamber de
(s.a.a) iki halife braktklarn, birinin gkle yer arasnda uzatlm bir ip olan Allah Kitab,
br de Ehlibeyti olduunu, bunlarn kymete dek birbirinden ayrlmayacan beyan
buyurmulardr (Cmi, 1, s.87). Gene. 3. srenin (l-i mran) 134. ayet-i kerimesinde,
fkesini yenenler, insanlarn kusurlarn balayanlar vlmekte ve ihsan shiplerini Allah'n
sevdii beyan edilmektedir. Kur'n Mecid'in 93. sre-i celilesinin son yet-i kermesinde (11),
"Ve Rabbinin nimetini an, syle" buyrulmaktadr. Rasul-i Ekrem de (s.a.a), "Allah
gerekten de kuluna verdii nimetini eserini onda grmeyi sever" buyurmakta (Cmi, 1,
s.63), Kur'n- Kerim'de "krederseniz, ziydeletiririz" buyrulmaktadr ( brhim, 7). Bu
ksmda btn bunlara iaret vardr. Ayn zamanda Hazret-i Rasl'n (s.a.a) "Her gelecek
yakndr, uzak olansa gelmeyecek olandr" hadisine de iaret vardr (Cm, 1, s.86).
[3]

- Rasl-i Ekrem (s.a.a), "nsanlarn hayrls, insanlara en faydal olandr" buyurmakta

(Cmi, 2. c.8). nsann kendisinden sonra, brakt slih ocuun, ecri boyuna shibine de
verilecek olan sadakann, yni insanlarn boyuna hayrland eyin, mesel cmiin,
hastanenin, mektebin ve kullarn faydaland bir ilim brakann bilgisinin, en hayrl halefi
olduunu beyan etmektedir (2, s.9). Kur'n- Mecid'de inananlarn, yaptklar hayr, Allah
katnda bulacaklar tebir edilmektedir (2, Bakara, 110; 73, Mzzemmil, 20).
[4]

- Rasl-i Ekrem (s.a.a) "Kylerde oturma; kylerde oturan kabirde oturana, lye benzer"
buyurmulardr (Cmi, 2, s.190).
[5]

[6]

- Hazreti Raslullah (s.a.a) insanlar yollarda oturmaktan men buyurmulardr (ayn, 1, 97).

- Kendilerine, yni Hz. Rasl-i Ekrem'e (s.a.a) bakmann, bilgin kiinin yzne bakmann,
Ali'ye bakmann ibdet olduuna dir hadisler mevcuttur (Cmi, 2, s.176, Knz'l-Hakaak,
2, 186). Kur'n- Mecid'de de man ehlinin yce dereceleri olduu beyan buyrulmutur (20,
Th 75).
[7]

- Kur'n- Mecid'de Cum gn namaz vakti bildirildi mi, namaz vakti geldi mi, al-veriin
braklp namaza gidilmesi, namaz klndktan sonra Allah'n ltfettii, edecei rzk peinde
dlmesi emir buyrulmaktadr (Cumua, 9-10).
[8]

- "Sakn kt eten, dosttan. nk sen onunla tannrsn" (Cmi, 1, s.97). Kur'an- Mecid,
dima dny ve hireti dengeli tutmakta, hiret iin dnyy terk etmeyi, yahut dnyya dalp
hireti unutmay knamaktadr.
[9]

Hris-i Hemdn, Hris'l-A'ver lakabyla mehurdur. Hazreti Emir'l-Mminin, dvanlarnda

"Kim lm hline gelirse, mmin olsun, mnfk olsun, beni grmeden lmez" melindeki
beytiyle balayan iiri bu zta hitben sylemilerdir. Hars diye de anlan bu zat, bir gece
Hazreti Emir'in (a.s) huzruyla merref olup, Ey Mminler emiri, beni sana, senin sevgin
getirdi demi; Hazret de, "Sana bir ey syleyeyim de kret, bir kul yoktur ki beni sevsin de,
lrken sevdii gibi beni grmesin. Bir kul da yoktur ki, bana buzetsin de gene lrken,
buzettii gibi beni grmesin" buyurmu, kendilerini sevenin erecei makam, elde edecei
mkfat, sevmeyenin varaca derekeyi ve urayaca mczat lm hlinde mhade
edeceini bildirmilerdir (Tenkyh, 1, s.242-243).

- Mnzir hakknda, Hazreti Emir'in "Omuzlarna ok bakar, ulularn, deerli yemen

kumalarndan elbise giyinir, kadnlar gibi salnr, ayakkaplarndaki tozu frr bir adamdr"
buyurduunu Seyyid Rady rahimehullah nakleder (Muhammed Abduh, 3, s.133).
[10]

Hazreti emir (a.s) onu bz yerlere memr etmiti. O da Hazretin millerine hynette
bulunmutu. Babas Crud sahbedendir, Hazreti Rasl'n (s.a.a) ikrmna mazhar olmutu
(Tenkyh, 3, s.248).
- slm lkesinde bulunan ve devlete vergi veren, aleyhte almayan Kitap ehli amandadr.
Hazreti Rasl-i Ekrem (s.a.a) "Kim slm'n amannda olan bir zimmiyi incitirse, onun
dman ben olurum; kime dman olursam, kymette de dman olurum ona",
buyurmulardr (Cmi, 2, s. 140).
[11]

[12]

- Yazdklar kiinin kim olduu tasrih edilmemitir.

- mer b. Ebi-Selmet'il-Mahzm, ashaptandr. Ebi-Selme, Hazreti Raslullh'n sallallahu

aleyhi ve lihi vesselem, zevceleri cenb- mmseleme radyAllahu anh ve rdh'nn
oullar bulunmas dolaysyla Hazreti Rasl'n vey oullar saylrlar. Hicretin ikinci yl
Habee diyarnda domutur. Hz. Rasl'n (s.a.a), veftlarnda dokuz yan-dayd. Cemel
savanda Hazreti Emir'in (a.s), maiyetinde bulunmular, Bahreyn'de vlilik hizmetinden
sonra Nu'mn b. Acln'n Bahreyn'e tayini zerine Hazrete iltihak etmiler, Sffin savana
katlmlard. Abdlmelik zamannda hicretin seksen nc ylnda Medine'de veft
etmilerdir (Tenkyh, 2, s.340).
[13]

Nu'mn b. Acln, Ansrn Zurayk boyundandr. Gayet fasihti. iirleri vardr, bir kasidesinde
Hazreti Emir'in (a.s) braklp Ebubekir'in hilfete nasbedilmesini knar. Kendine "Lisn'lAnsr" denirdi. sd'l-Gaabe ve bn-i Ebi'l-Hadid erhi bu kasidenin bz beyitlerini zikreder
(ayn, 3, s.273).
[14]

- Maskala iin 1. ksmn beinci blmnde 88. hitbenin notuna baknz.

- 2. surenin (Bakara) 6-7. yet-i kerimelerinde kfir olanlarn kfrleri yznden

kalplerinin, kulaklarnn mhrlendii, gzlerinde perde bulunduu bildirilmektedir. 45. sre-i
celilenin 23. yet-i kerimesinde de kendi dileini mbud edinenin, bu yzden, bildii halde
sapkla dt, kulana kalbine mhr vurulduu, gzlerine perde ekildii beyan
buyrulmaktadr.
[15]

- Cenab- Rasl-i zian (s.a.a) lemlere rahmet olarak gnderildikleri iin her mkellef
onun dvetine uymakla memurdur ve herkes, gnderildikleri andan itibaren onun "mmet-i
dvet"idir. Ancak dvete icbet edenler, "mmet-i icbet"tendir.
[16]

[17]

- "mmetim iin en fazla korktuum, dili sz bilen, btn mnfklardr" Cmi, 1, s.11).

Muhammed b. Ebi-bekr (r.a) iin birinci ksmn 107. hitbesinin notuna baknz.
- Mlik b. Hris'il Eter'in Naha, asahb- kirmdan ve ey- Murtazaviyye'dendir.
ecati, fasheti, tabit-i irnesi olan ve Emir'l-M'minin'e (a.s), iddetle ve ihlsla bal
bulunan Mlik, Osman'n aleyhine kym edenlerdendir. Medine'ye gelirken Rebeze'den bir
kadnn, yolda, Ey Allah kullar, bu Raslullah'n (s.a.a), sahbisi Eb-Zerr'dir, Rabbine ulat;
bana yardm edin, dvetime icbette bulunun dediini duyup yanndakilerle Ebuzerr'in
[18]

cenazesini gasl, tehiz ve tekfin etmitir, Ebuzerr (r.a) veft ederken zevcesine, Raslullah
bana haber verdi, ben gurbette leceim, fakat mmetinden slih kiiler beni gasledecekler,
namazm klacaklar, defnedecekler; ben veft edince yola k, otur; mutlaka gelecekler var,
onlara haber ver buyurmutu. Mlik, Ebuzerr'in namazn kldrm, sonra da Allah'm, bu,
Raslullah'n sahbsi Ebzerr'dir, sana kulluk edenlerden bir kulundur; senin yolunda
mriklerle savamtr; dinini tebdil ve tayr etmemitir, ancak yaplmamas gereken,
yaplmas ho olmayan eyleri grm, diliyle, gnlyle kar durmu, bu yzden ceflara
uram, srlm, horlanmtr; yapayalnz, garip olarak veft etmitir; Allah'm ona bunlar
rev grenlerden, Rasl'nn hareminden onu srenlerden sen cn al demi, herkes bu
duya min-hn olmutu. Hazreti Emir (a.s) onu Msr'a vli tayin buyurmulard. Giderlerken
Muviye, Osman'n klesi Nfi'i gndermi. Nfi, Eter'le dost olmu, emniyetini kazanm,
Svey yaknlarnda Kulzm denen yerde ona zehirli balla kark st iirerek ehdetine
sebep olmutu. ehdet haberi Muviye'ye ulanca, "Allah'n ordular var, bal da onlardan"
diye sevinmi, mescide gidip minbere karak Ali'nin iki kolu vard; sa kolunu Sffin'de
kestim, o, Ammr'd; imdi de sol kolu olan Eter'i kestim diye vnmt. Hazreti Emir,
Mlik'in ehdetini duyunca pek mteessir olmular, ben Raslullah'a ne menzilede, ne
mertebede idiysem Mlik de bana o menziledeydi, o mertebedeydi buyurmulard. ehdetleri
hicretin otuz sekizinci ylndadr (Tenkyh, 2, s.48-49; Sefinet-l-Bihr, c.1, s.684-688).
Hram olan eyi ien, slm hkmnce dayak yiyen, Eb-Sfyn'n olu Utbe'dir; Tif'te
Abdullah olu Hlid, ona had vurdurmu, er'i hkme gre seksen sopa vurdurarak onu
dvdrmtr (M. Abduh, 3, s.not. 3). Velid b. Utbe de had vurulanlardandr diyenler vardr
(Kazvini, 4, s.21). Mala, mlke ship olmadka slm'a gelmeyenlerle, M'ellef'l-Kulb
kastedilmektedir ki Eb-Sfyan ve olu Muviye de bunlardandr (Kazvini, s.21).
- "Ey inananlar, siz yardm ederseniz Allah'a, o da yardm eder size ve ayaklarnz
diretir; size sebat verir." (47, 7). Allah'a yardmdan maksat; Allah dinine, yni slm'a
sarlmak, emirlerini tutmak ve dmanlarla savamaktr. Nitekim bu yet-i kermeden sonraki
yetlerde kfir olanlarn yaptklar ktln kendilerine zarar verecei, abalarnn boa
kaca, yeryznde, kendilerinden nceki kfirlerin de Allah tarafndan yok edildikleri,
Allah'n inananlara yardmc olduu, kfirlereyse bir yardmc bulunmad bildirilerek bu,
teyid edilmektedir (8-11).
[19]

- Halk umum olarak iki snfa ayrmakta ve birinci snfn, 49. sure-i celilenin (Hucurt)
10. yet-i kerimesinde bildirildii gibi inananlar olup bunlarn din kardeleri bulunduunu,
bildirmekte, ikinci snfnsa, yaratlta bize e ve denk olduunu bildirerek inanta karde
olmamakla beraber insanlk bakmndan bize e olanlar, Kitap ehlini kast buyurmaktadrlar.
u hlde insanlk, umm ve eit vasf, imansa kardelii meydana getiren ve inananlara tahsis
olunan vasftr. Fakat her iki snfa kar da adaletin yrtlmesi, bunlarn adalet bakmndan
ayrd edilemeyecei anlatlmaktadr.
[20]

- 24. srenin (Nr) "stn ve geimi geni olanlarnz akrabaya, yoksullara ve Allah
yolunda yurtlarndan genlere vermekten ekinmesinler, ve iyilik etmeyi terk
etmesinler ve balasnlar ve sutan ekinsinler. Allah'n sizi yarlgamasn istemez
misiniz? Ve Allah sular rter, rahimdir" melindeki yet-i kerimesine iaret
buyrulmaktadr.(22).
[21]

- "Peygamberler, fetih ve yardm istediler ve her inat cebbar mahrum olup gitti"
yet-i kerimesine irttir (brhim, 15).
[22]

- "Bylece de sulular istemeseler de gerei izhr etmeyi ve batln boluunu

bildirmeyi murt etmedeydi. " (Enfl, 8) "Yoksa bunu Allah'a isnd ederek o uydurdu
mu derler? Gerekten de Allah dilerse gnln mhrler senin ve Allah, batl
mahveder, gerei gerekletirir szleriyle; phe yok ki o, gnllerde olanlar bilir."
(r, 24) ve "Hi phe yok ki onlar yapmadklar eyleri sylerler; ancak inananlar ve
iyi ilerde bulunanlar ve Allah' ok ananlar ve zulme uradktan sonra yardma mazhar
olanlar mstesn. Ve zulmedenler yaknda bileceklerdir hlleri neye varacak ve nereye
varp gidecekler." (uar, 227). Bu yetlere iaret edilmektedir.
[23]

- "Kim mmin kardeinin bir aybn bilir de rterse Allah da onun aybn rter." (Hadis.
Knz'l-Hakak, 2, s.173-174).
[24]

- "Ey inananlar, buyruktan km biri size bir haber getirdi mi doru, yahut yanl
veya yalan olup olmadn aratrp iyice bir anlayn; yoksa bir toplulua bilgisizlikle
bir ktlkte bulunur da yaptnza ndim oluverirsiniz." (Hucurt, 6).
[25]

- "yle bir mbuddur ki sana kitap indirdi,onun bir ksm manas apak yetlerdir
ve bunlar kitabn temelidir. Dier ksmysa eitli mnlara benzerlik gste-ren
yetlerdir. Yreklerinde erilik olanlar fitne karmak ve onlar yorumlamak iin
mnlar ak olmayan yetlere uyarlar. Halbuki onlarn yorumunu ancak Allah bilir.
Bilgide pheleri olmayacak kadar kuvvetli olanlarsa derler ki: Biz inandk ona, hepsi
de Rabbimizdendir; bunu akl tam olanlardan bakalar dnmez." (l-i mran, 7).
[26]

- "Ey inananlar, saknn fazla phe etmekten. phe yok ki bz zan ve pheler
sutur ve ayplarnz, gizli ileri arayp gzetmeyin ve bir ksmnz, bir ksmn-zn
gybnda ktln de sylemesin..." (Hucurt, 12).
[27]

- "Al veri, ancak iki tarafn rzasyla olur." (Hadis, Cmi, 1, 85) "Tcirler yok mu,
onlardr ktlk edenlerin, kt kiilerin ta kendileri." (Knz'l-Hakak, 2, s.32) "Ne kt
kuldur muhtekir kul; Tanr ucuzluk, bolluk verdi mi mahzn olur, ktlk oldu mu sevinir,
ferahlar. " (Cmi, 1, s.106) "Mal mlk getiren rzklanr; saklayan lnete urar." (ayn, 121)
"Kim bir yenecek eyi pahalansn da yle sataym diye mmetimden krk gn saklasa,
sonradan onu sadaka olarak verse bile kabl edilmez." (2, s. 142) "Halkn muht olduu
eyleri armza, pazarmza getiren, Tanr yolunda savaan ere benzer, pahallasn diye
saklayansa Tanr Kitabn aykr anlamda anlayan gibidir." (1, s.121) "Kim bir mal saklar,
pahallasn da Mslmanlara yle sataym niyetine kaplrsa yanl yolda sapm olur;
Allah'n ve elisinin amnndan, emniyetinden uzaklamtr." (2, s.142).
[28]

- "Verilen eyler, kendilerini tamamyla Allah yoluna vermi olup yeryznde dolamayn
(dilenmeyen) yoksullara aittir. Bilmeyen kii, onlarn istinlarn grp zengin sanr; halbuki
sen yzlerinden tanrsn onlar. Yzsuyu dkerek halktan bir ey istemez onlar. Hayr iin ne
harcarsanz phe yok ki Allah onu bilir." (Bakara, 273).
[30]
- "Gzel sz ve su balama, ardnda minnet olan sadakadan hayrldr. Allah
mstanidir; cez vermede acele etmez. Ey inananlar, maln insanlara gsteri iin harcayan
ve Allah'a, hiret gnne inanmayan kii gibi sadakalarnz, ihsannz, baa kakmakla minnet
ve eziyetle hi verilmemi bir hle getirmeyin. O eit adam, sanki iddetli bir yamur altnda
kalp stndeki topran kayarak svamasyla kaypak bir hle gelen kayadr. O eit adamlar,
kazanlarndan hibir sevap elde edemezler ve Allah, inanmayan kavmi doru yola sevk
etmez. Maln, Allah rzasn kazanmak iin zlerin-dekini yerli bir hle getirip kendilerine
mal etmek iin verenlerse bir tepedeki baheye benzerler; bol bol yaan yamur, o bahenin
[29]

meyvelerini iki misline karr, hatt bu eit yamur yamasa bile mutlaka bir isentiye
kavuur oras ve Allah, btn yaptklarnz grr." (Bakara, 263, 265).
- "Bir gn adaletle mumelede bulunmak, altm (nfile) ibdetten stndr." Hadis,
Knz'l-Hakaak, 2, s.113).
[31]

- "Toplumun en zayfnn namaz gibi namaz kldr; okuduu ezana karlk para alan kiiyi
mezzin yapma..." (Cmi, 2, s. 37).
[32]

- "Hi phe yok ki kymet gn insanlarn ulu Allah'a en sevgilisi ve yer bakmndan
(mnen) ona yakn adaletle idre eden imamdr. Ulu Tanr tarafndan en ziyde buzedileni
ve ona en uzak bulunan da hkm altndakilere cevreden, zulmeden imamdr." (Cmi, 1,
s.72).
[33]

- "Bar daha hayrldr..." (6, 128) "Mminler kar-detir ancak, kardelerinizin aralarn
uzlatrn." (ayn, 128) "Dmanlar sulha yanarlarsa sen de yana ve Allah'a dayan; phe
yok ki o her eyi duyar, bilir." (Enfl, 61).
[35]
- "Ve kim bir mmini kasten ldrrse cezs cehenneme atlmaktr, ebed kalr orda ve
Allah ona azbe-der ve rahmetinden uzaklatrr onu ve ona pek byk bir azap hazrlamtr
da." (Nis, 93).
[36]
- "lm baygnl gerek olarak gelip att m, buydu ite denir senin kap durduun. Ve
frlr sr'a, ite bugndr azap gn ve herkes yannda bir srp gtren ve bir tank
olarak gelir. Andolsun ki gafletteydin bundan, derken perdeyi kaldrdk gznden, artk gzn
keskin bugn." (Kaaf, 19-22).
[34]

- Bu Ahit-Nme, pek ileri bir grle yazlmtr. Bir yere hkmetmek zere tayin edilen
kiinin o yerin trih, corafi, iktisd durumunu iyiden iyiye bilmesi, anlamas, trihten ibret
almas, halkn din kardei ve yaratlta e ve karde iki snf olarak grmesi, herkese adaletle,
merhametle mumele etmesi, kimsenin malna, canna gz dikmemesi, halktan gizlenmemesi,
kendisini onlardan ayr, stn ve byk grmemesi, yaayta, geimde onlardan ayrlmamas
cez vermede bile adaletle beraber merhamete riyet etmesi, savaa kesin olarak lzum
grlmedike bavurmamas, kan dkmekten ekinmesi, her hususta halka rnek olmas
gerektiini bildirmektedir. Hz. Emir (a.s) bu Ahit-Nmele-rinde halk snflara blmede, her
snfn br snflarn dzene girmesiyle dzgn bir hle gelebileceini anlatmaktadr. lkenin
huzru askerle mmkndr; askerin d saldrya kar durmas, i dzeni korumas vergiyle
mmkndr. Fakat vergide de halkn, vergi ylnn, blgenin verim ve kabiliyetinin gz
nnde tutulmas gerektir. Verginin verilmeyecek, yahut halk zarara sokacak bir hadde
karlmas halk yoksul drr. Halk yoksul olan blgeyse harap olur gider. lkenin
kalknmas, halkn kalknmasna baldr, verginin verilebilecek miktarda olmas, vergi
memurlarnn adalete riyet etmeleri, al verite bulunan sanat ve ticaret erbab olan snfa
baldr. Yalnz bunlarn ihtikrda bulunmamalarna, mal deerinden fazla satabilmek iin
saklamamalarna, satta fazla kr gzetmemelerine dikkat etmek, hem devlet ve mal
memurlarn, hem esnaf, sanatkr sk bir teftie tbi tutmak icb eder. Ancak bu teftite de
dindar, namuslu, tecrbeden gemi, doru szl ve doru zl kiiler kullanlmaldr. Btn
bunlarla beraber gene de vli her sylenen sze, her verilen habere inanmamal, bizzat bu
snflar murkaba altnda tutmaldr.
[37]

Hsl bu Ahit-Nme, halk idre etmek, devlet iini dzene sokmak mevkiine gelen, getirilen
kii iin zamannda olduu gibi bugn de, yarn da, gerekten de geerli ve ok ileri grleri
ihtiv eder.

[38]

- Muhammed b. Ebi-Bekr iin birinci ksmn son blmnde 107, hitbenin notuna baknz.

1. Blm

Din, man, Mmin, Mslim, Kur'an, badet

(mandan sorulduu vakit buyurmulardr ki:)
* man drt direk stnde durur: Sabr, yakyn, adalet, cihd. Sabr drt ksmdr: zlem,
korku, ekinmek, tetikte durmak. Cenneti zleyen dileklerden vazgeer. Cehennemden korkan
haramlardan ekinir. Dnyada ekinen kii, dny musbetlerini hie sayar. lme kar tetik
duransa hayrl ilere koar.
Yakyn de drt ksmdr: Aklllk, hikmeti yormak, gemilerden t almak, geenlerin
yolunu yordamn izlemek. Aklllkta gz ak olana hikmet aydnlanr. Himeti apaydn
gren ibret alr. bret alansa gemilerdenmi gibi hareket eder. Dnyaya da aldanmaz.
Adalet de drt ksmdr: Anlayta derine dalmak, bilgide derin olmak, aydn hkmle karara
varmak, hilimde direnmek. Kim anlay shibi olursa, ilmin dibine dalar; kim ilmin dibine
dalarsa hkmde yol yordam neyse elde eder; hilim shibi olansa yapt ite ileri gitmez,
insanlar arasnda tertemiz yaar.
Sava da drt ksmdr: Doruyu buyurmak, ktl nehyetmek, gerek ilerde doru olmak,
geree uymayanlara dmanlk gtmek. Doruyu buyuran kii inanan-larn bellerini
dorultur; ktl nehyeden, mnfklarn burunlarn krar; gerek ilerde doru hareket
eden, kendisine gereken eyi yapar; ktlklere, geree uymayanlara dman olan, Allah
iin kzan kiiyse yle bir hle erer ki, Allah onun yznden onun dmanlarna kzar ve
kymet gnnde onu raz eder.
Kfr de drt direk stnde durur: Doru olmayan eylerde derine dalmak, kavga yolunu
tutup ululanmak, gerekten sapmak, aykr yol tutmak. Gerek olmayan eylerde derine dalan,
geree ulaamaz; bilgisizlikle kavgaya girien, kavgay oaltan, geree kar kr olur kalr.
Kim gerekten saparsa iyi ey ona kt grnr; ktlkse gzelleir; sapklk sarholuuna
tutulur. Aykr yol tutannsa yollar gleir, ileri sarpa sarar, kurtulu yolu da daraldka
daralr.
phe de drt direk stnde durur: Batl zere savamak, korkmak, ikile dmek, sapkla
teslm olmak. Savamay det edinmenin gecesi sabah olmaz. Korkann nndeki ardna
der. pheye yolunda yelip yortan o phe, eytanlarn ayaklar altna atar; dny
tehlikeleri yznden sapkla teslim olansa dnyda da helk olur, hirette de.
* nsanlar, dnylarn dzene sokmak iin dinlerine ait bir eyi terk ettiler mi Allah onlar
ondan daha zararl bir eye uratr.
* Farzlara zarar veren nfilelerle yaknlk olamaz.

* Sizi slm'a ylesine bir nispetle mensup sayaym ki benden nce kimse byle bir nispeti
sylememitir. slm teslm olutur; teslm olu yakyndir; yakyn gereklemektir;
gereklemek ikrardr; ikrar emre uymaktr; emre uymaksa o emirleri yerine getirmektir.
* Yaradann bykl, yaratlan gznde kltr.
* Namaz, her temiz kiinin Tanr'ya yaklamasdr. Hac, her zayfn savadr. Her eyin zekt
vardr; bedenin zekt da orutur. Kadnn savaysa kocasyla iyi geinmesidir.
* Nice orulu vardr ki orucundan elde ettii ancak alktr, susuzluktur. Nice geceleri ibdetle
geiren vardr ki o kulluktan elde ettii ey, uykusuzluktur, yorgunluktur. Ne mutlu akl
banda olan riflerin uykusu ve yemesi.
* Ne mutlu hireti anan, soru iin i gren, nil olduuna, hakkna kanaat eden ve Allah'tan
raz olan kiiye.
* Yaradana isyan hususunda yaratlma itat olamaz. Sutan vazgemek tvbe etmekten
ehvendir.
(mandan sorulduu vakit buyurdular ki:)
* man gnlle tanmak, dille ikrr etmek, z ile de kullukta bulunmaktr.
* Bir blk halk sevp iin Allah'a kulluk eder; bu kulluk, tcirlerin kulluudur. bir blk de
Allah'a korkudan kulluk eder, bu da klelerin kulluudur. Bir blkse, Allah'a krederek
kullukta bulunur; ite hr kiilerin kulluu budur.
* Noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah', yapmay iyice dilediim eyleri yapmamakla,
baladm dmleri zmekle tandm.[1]
* Allah imn irki temizlemek, namaz ululuu brakmak, zekt rzka sebep olmak, orucu
kullarn ihlsn snamak, hacc dni kuvvetlendirmek, sava, slm' yceltmek, doruyu
buyurmay halk dzgn bir hle sokmak, ktlkten nehyetmeyi, kt kiileri fenalktan
ekmek, yaknlarla buluup grmeyi, onlar grp gzetmeyi, Mslmanlarn saylarn
oaltmak, kss onlar korumak, ahitleri yerine getirmeyi, haram olan eylerin ne kadar kt
olduunu anlatmak iin emretti. kiyi akl korumak, hrszl temizlii bildirmek, ziny
soyu-sopu gzetmek, livtay nesli oaltmak iin nehyetti. Tanklkta bulunmay kullarn
haklarn yerine getirmek iin buyurdu. Yalan brakmay gerein yceliini bildirmek iin
emretti. Selm vermeyi zarardan, korkudan korunmamz, mmeti mmetin dzenini
salamak, imma itat etmeyi de immeti ululamak iin emir buyurdu.[2]
(Kaderden sorulunca buyurdular ki:)
* Kapkaranlk bir yoldur, gitmeyin o yola. Pek derin bir denizdir, dalmayn o denize.
Allah'n srrdr, uramayn onunla.
(Birisi, am'a gidiiniz Allah'n kaz ve kaderiyle deil midiydi diye sorunca bu soruya
uzun uzun cevap verdiler. Bu arada buyurdular ki:)

* Yazk sana, sen kazy yerine gelmesi, kaderin mutlaka olmas gerekli sanmadasn. byle
olsayd sevap ve ikab batl olur, vaat ve vaidin ortadan kalkmas icb ederdi. Oysa ki noksan
sfatlardan mnezzeh olan Allah, kullarn yapacaklar ilerde muhayyer brakarak emretmi,
ktlklerden ekinmelerini bildirerek nehyetmitir. Emir de, nehiy de, kulun ihtiyrn
ortadan kaldrmam, kudretini yok etmemitir. Onlara kolay olan teklif etmi, zor olan
buyurmamtr. Az iyilie ok sevap vermitir. Kul malp olarak isyan etmez; mecbur olarak
itatte bulunmaz. O peygamberleri bir oyun iin gndermemi, kitab abes olarak indirmemi,
gkleri ve yeryzn, ikisi arasnda yaratlanlar bo yere yaratmamtr. "Bu, kfir olanlarn
zann. Artk vay haline kfirlerin ateten."(38, Sd, 27).
Ebu-C'fer Muhammed b. Aliyy'il-Bkr aleyhimes-selm'dan rivyet edilmitir.
buyurmulardr ki:
* Yeryznde Allah azbndan iki aman verdi; biri kaldrld; brne yapn. Kaldrlan
aman Allah'n salt o'na ve soyuna olsun, Raslullah't, Duran, kalan amansa istifardr. Allah
Tel "Sen, onlarn iinde olduka onlar azaplandrmaz ve gene yarlganma dilerlerken,
Allah, onlara azap vermez" buyurmutur. (8, Enfl, 33).
* Tam fakih o kiidir ki insanlar Allah'n rahmetinden mitsiz hle drmedii, Allah'n
ltfnden onlar meys etmedii gibi Allah'n mekrinden de onlar emin etmez.
* nananlarn zanlarndan saknn; nk yce Allah gerei onlarn dillerine ilhm eder.[3]
* Kur'an'da sizden ncekilere ait olaylar, sizden sonraki zamanlara ait haberler, aranzda cr
olacak hkmler vardr.
* nanann yznde glelik vardr, kalbindeyse hzn. Gnl her eyden genitir, nefsi her
eyden alak. Ycelikten nefret eder, hrete dmandr, gam gussas uzundur, dnmesi
derin. Susmas fazladr; vakti yoktur. ok kreder, ok sabreder. Dnceye dalmtr,
ihtiyc olanlar grnce kendi ihtiycn hatrlamaz bile. Huyu gzeldir, geinmesi ho ve
yumuak. eref ve din bakmndan serttir, huy bakmndan kuldan alak.
* Amelsiz sevap dileyen, yaysz ok atmaya kalkan kiiye benzer.
* Bu mmetin en hayrllar hakknda bile Allah'n azbndan emin olmamalsn; nk yce
Allah "Allah azbndan emin olanlar ancak zarara uram topluluk-lardr"
buyurmutur (7, A'rf, 99); bu mmetin en kts hakknda bile Allah'n rahmetinden mit
kesmemelisin; nk Allah, "Allah'n rahmetinden kfir olan topluluktan baka
kimsecikler mit kesmez" buyurmutur. (Ysuf, 87).
* nanan kiinin gnde ii vardr: Bir zaman Rabbiyle mnct eder, ona kullukta bulunur;
bir zaman geimi iin alr; bir zaman da vardr, hell ve gzel lezzetlerle zevklenir. Akll
kii, ancak ey iin yolculuk eder: Geimini salamak, hiretini elde etmek, yahut da
haram olmayan zevk ve lezzet elde etmek iin.
(Birisi, huzurlarnda, Allah'tan sularm rtmesini dilerim deyince buyurdular ki:)
* Anan yasnda alasn; biliyor musun, sularn rtlmesini, balanmasn istemek nedir?
Sularn rtlmesini istemek, lliyyin [4] derecesidir; bunun da alt anlam vardr: Birincisi
gemi sulara ndim olmak, ikincisi ebed olarak o gemi sular bir daha ilememek,

ncs Allah'a temiz ulamak, kul hakknda kendisinde bir ey olmad halde kavumak
iin yaratlmlarn haklarn kendilerine vermek, drdncs sana vcip olan btn emirlerini
yerine getirmeye niyet etmek, beincisi, bedeninde hrstan bitip gelimi etleri, dertle, gamla
eritmek, derini kemie yaptracak kadar zayflamak, ondan sonra hell lokmadan gelien ete
kavumak, altncs bedenine evvelce su ileme tadn tattrdn gibi ibdet elemini de
tattrmaktr. Bu artlardan sonra, Allah'tan sularn rtmesini dilerim diyebilirsin.
Allah'n yle kullar vardr ki Allah onlar kullarn faydalarna hizmet etmek iin nimetlerle
nimetlendirmitir. Onlarn ellerine nimetler vermitir. Onlar da o nimetleri kullara ihsan
ederler. Fakat ihsan etmediler mi de o nimetleri onlardan alp bakalarna verir.
* (Bz bayramlarda buyurmulardr ki:)
Bayram, orucunu, geceleri ettii ibadeti Allah'n kabl ettii kiiye bayramdr. Hangi gn
Allah'a isyn edilmezse o gndr bayram.
Allah dostlar o kiileridir ki insanlar dnynn grn-ne baktklar zaman onlar, dnynn
iyz grrler. nsanlar hemencecik elde edilecek dny ileriyle urar-larken onlar, bir
mddet sonra gelecek hireti elde etmek kaygsna derler. Ahiret ilerine koyulurlar.
Kendilerini ldrecek zevklerden geerler, o zevkleri ldrrler. Terk edecekleri eyleri
bilirler de daha nce terk ederler. Grrler, bilirler ki bakalarnn dnydan elde ettikleri ok
ey pek azdr. Onlarn dnyy elde etmeleri ellerinden yitirmelerinden baka bir ey deildir.
* Allah dostlar insanlarn uzaklatklar eylere dmandrlar. nsanlarn dman olduklar
eylere dostturlar. Onlarla Kitabn hkmleri bilinir; onlardr Allah'n Kitabyla bilenler.
Onlarla Kitabn hkmleri yrtr; onlardr Kitabn hkmyle yryenler. Umduklar eyin
stnde umulacak bir ey grmezler onlar. Korktuklarnn stnde korkulacak bir varlk
tanmazlar onlar.
* mnn almeti, yalan sana fayda, gerek zarar verecek olsa bile gerei semen, szn
bilginden fazla sylememen, bakalarnn szlerinde de Allah'tan korkman, ekinmendir.
(Tevhid ve adl sorulduu zaman buyurdular ki:)
* Tevhid Allah' vehmine gre tavsif etmemek, adaletse Allah' hikmet ve adalete zt eylerle
thmetlememektir.
* Mmin, kardelerine kar ululanmaya, ona gler yz gstermemeye balad m, ondan
ayrld demektir.
"Gurer'ul-Hikem"den
* Mmin, sevgisi Allah iin, nefreti Allah iin, almas Allah iin, brakmas Allah iin olan
kiidir.
* Mmin, insanlarn ezsna tahamml eden, fakat hi kimsenin ondan incinmedii kiidir.
* Beden secdesi, yzn en erefli yerlerini topraa koymak, avularyla, dizleriyle, ayak
parmaklaryla, gnl alaklyla ve hlis niyetle topraa kapanmaktr. Gnl secdesiyse

geici eyleri gnlden karmak, varl yok olmayacak eylere tam bir himmetle ynelmek,
ululuu ve benlii brakmak, dny balarn kesmek, peygamberlik huylaryla huylanmaktr.
* Bedenin orucu, irde ve ihtiyarla azaptan korkup sevaba girmeyi, ecre nil olmay dileyerek
yemekten kesilmektir. Nefsin orucu, be duyguyu br sulardan ekmek, kalbi de btn er
sebeplerinden ayrmaktr. Kalbin orucu, dil orucundan, dilin orucu karnn orucundan
hayrldr.
* Noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, kimseyi dellete sevk etmez ve Allah kullarna
zulmedici deildir.[5]
* Kur'n'n hell ettiini haram sayan kii inanmamtr.
* u Kur'an'la dp kalkan hibir kimse yoktur ki bir fazlala ermesin, yahut noksana
dmesin. Ona uyarsa hidyette ileri gider, uymazsa krlkle noksana der.
* Takyyesi olmayann dini de yoktur.[6]
* Size be vasiyet ediyorum ki, develere binip seferlere dseniz de onlar elde etseniz deer
mi deer:
* Hi biriniz rabbinizden bakasndan birey ummasn; gnhndan baka bir eyden
korkmasn. Hi biriniz kendisinden bilmedii bir ey sorulunca bilmiyorum demekten
utanmasn. Hi bir kimse bilmedii bir eyi renmekten ekinmesin. Sabredin, nk sabr
imana nispetle cesetteki ba gibidir. Ba olmayan bedende hayr yoktur. Sabr olmadka da
imandan hayr gelmez.
***

- Mevln, "Mesnev"nin 3. cildinde H. Emir'in bu kelmlarna iaret ederler (Reynold A.

Nicholson basm 1929, s.255-256; beyt. 4462-4472).
[1]

- Emir'l-M'minin (a.s), bu szlerle emir ve nehiy-lerin teri'i hikmetlerini beyan

buyurmaktadrlar.
[2]

- "nanann anlayndan saknn; nk o, Allah nruyla bakar, grr." (Hadis, Knz'lHakaak, 1, s.8).
[3]

- lliyyin, 83. sre-i celilenin (Muttafffin) 18-19. yet-i kerimelerinde geer ve yan srenin
6-7. yetlerindeki "Siccn" karldr. Siccn, zindan, hapishane anlamlarna gelen "sicn"
kkndendir. Cehenneme denmitir. Yedinci kat yerdir, kfirlerin amel defterleridir diyenler
de vardr. "lliyyn", ycelik, ykseklik anlamna gelen "al" kkndendir. Cennetlerin en
[4]

yce derececidir; mminlerin amel defterlerinin bulunduu mnevi yerdir; mminlerin amel
defterledir (A.Glpnarl: Kur'n- Kerm ve Meli; Aklama, . 118-119).
- 3. srenin (l-i mrn) 182, 8. srenin (Enfl) 51. 20. srenin 10, 41. srenin (Fussilat) 46.
ve 50. srenin (Kaaf) 29. yet-i kermelerinde Allah'n kullarna zulmetmeyecei
bildirilmektedir.
[5]

- Takyye, tehlike, hlinde kendini ve Mslmanlar, dini korumak iin inanc gizlemek
anlamna gelir. 3. srenin (l-i mrn) 28. yetinde, "nananlar, man edenleri brakp da
kfir dost edinmesinler, bu ii yapan Allah'tan bir ey beklemesin. Fakat kfirlerden
ekinmeniz gerekse o ba-ka. Allah kendisinden saknmanz emretmektedir ve d-np
varlacak yer de Allah tapsdr" demekte, 16. surenin (Nahl) 106. yetinde de kalbi tam
inand hlde zorla kfr mcip sz syleyenin kfir olmayaca beyan buyrulmak-tadr.
Takyye bu yetlere dayanr. Ancak slm'n stnl, dayanmakla mmknse o vakit
takyye caiz olmaz.
[6]

2. Blm

Hz.Muhammed (s.a.a), Kendileri, Ehl-i Beyt (a.s)

* (Raslullah Sallallahu aleyhi ve lihi ve sellem'in defni nnda buyurdular ki:)
Sabr gzeldir, fakat sana kar deil. Alayp szlanmak ktdr, fakat sana deil. Senin
musibetine uramak pek byk bir ey. Bundan nce uradmz musibetler de bir ey deil,
bundan sonra urayacaklarmz da.
* Bizim hakkmz haktr; verirlerse alrz; vermezlerse yol uzasa bile develere biner, yrr
gideriz.
* (am yolunda Anbar kylleri Hazretin ardnda yaya gitmeye baladklar vakit, Bu
yaptnz nedir diye sordular. Kyller, biz dediler, uyruk shiplerimizi byle ulularz;
detimiz budur bizim. Hazret buyurdular ki.)
Allah'a andolsun, bu bir i ki bununla buyruk shibi olanlarnz faydalanmaz; sizse dnyda
bu ii yapmakla kendinizi meakkate sokmadasnz; hirette de azba uratmadasnz. Ne kt
meakkattir, ne olmaz zahmettir o ki, sonunda azap var. Ne ho rahatlktr o ki, onunla hirette
ateten esenlik var.
* u klcmla, bana buzetmesi iin mminin beynine vursam bile gene bana buzedemez.
Beni sevmesi iin btn dnyy mnafn nne dkp sersem gene beni sevemez. Bu,
mmi Peygamber'in, Allah'n salevt O'na ve soyuna olsun, dilinden kan ve takdire uyan
bir szn zdr ki buyurmutur: Y Ali, mmin sana buzetmez, mnfk seni sevmez.[1]

(Kendilerini haddinden fazla ven birisine buyurdular ki:)

* Ben dediinden aaym, gnlnde gizlediinden stnm.
(Bir toplumun, kendilerini, yzlerine kar vdkle-rini duyunca buyurdular ki:)
* Allah'm, benim ne olduumu benden daha iyi bilirsin sen. Ben de kendimi onlardan daha
iyi bilirim. Allah'm, onlarn sandklarndan daha hayrl et bizi, bilmedikleri sularmz da
bala.
* Biz orta yolu tutanlarz. Geride kalan gelir, bize ular; ileri giden dner, bize kavuur.
(Kendini nasl buluyorsun y Emir'el-Mminin diye soran birisine buyurdular ki:)
* Varln yok olmakta, shhatini hastalk kavramakta, emin olduu yerden musibetlere
atmakta olan kiinin hli nice olur ki?
* Benim yzmden iki kii helk olmutur: Sevip hakkmda ileri giden, sevmeyip aleyhimde
bulunan.
(Kendilerine Kurey'ten sorulunca buyurdular ki:)
* Mahzumoullar Kurey'in glleridir; erlerinin szlerini duymay, kadnlaryla
nikhlanmay seversin. Abd ems-oullar (meyyeoullar), rey bakmndan en uzak,
arkalarn korumakta, ihtiyatla hareket etmekte en ileri varanlardr. Bizse elimizde olan ihsan
ederiz; lm anda canlarmz cmerte veririz. Onlar okluktur; dzencidir, etin
huyludur; bizse szde daha fasih, t vermede daha ileri gler yzllkte daha stnz.
* Gerei grdm andan beri gerek hakknda pheye dmedim ben.
* aarm u ie: Hilfet Raslullah'la sohbet yznden tahakkuk ediyor da sohbet ve yaknlk
yznden tahakkuk etmiyor.
* Yalan sylemedim; bana da yalan sylenmedi; sapkla dmedin, kimse de benim
yzmden sapkla dmedi.
* Ben mminlerin emiriyim, onlar bana uyarlar; malsa kt kiilerin emiridir; onlar da ona
uyarlar.[2]
Gurer'ul- Hikem'den
* Saknn bizim hakkmzda ileri inanca sapmaktan; biz kullarz, yaratlmz; buna inann;
sonra bizim hakkmzda, stnlmz hakknda dilediiniz inanc gdn (Ancak Tanrlk,
Peygamberlik mstesn).
* nsanlarn krlkte en ileri gideni sevgimize, stnlmze gz yuman, susuz
olduumuz halde bizi dman olandr; biz onu geree arrz, oysa bizi fitneye arr,
dnyya arr; bize dman olur, dmanlk gder. nsanlarn en kutlusu da stnlnz

bileni, bizimle Allah'a tevessl edeni, sevgimizde ihls shibi olan, ardmza uyan,
nehyettiimizi terk edendir. Bu eit kii bizdendir ve ebedilik yurdunda bizimledir.[3]
* yiliklerin en stn, en iyisi bizi sevmek, ktlklerin en kts de bize buzetmektir.
* Bizim en ok sevdiimiz kii, bizi seveni seven, bize dman olana dman olandr.
* Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Muhammed'in gerek dostu, isterse soyu ona
ulamasn, Allah'a en fazla itat edenidir. Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Muhammed'in
dman da, isterse soyu ona ulasn, yakn olsun, Allah'a isyn edendir.
* Gerekten de Allah'tan baka yoktur tapacak sznn artlar vardr; ben ve zrriyyetim,
onun artlarndanz.
* Gerekten de yce Allah, yeryznde bizi seti, bize de yardm etmek, ferahlmzla
ferahlanmak, hznmzle hznlenmek, canlarn, mallarn yolumuza vermek iin iamz
seti; onlar bizdendir, bize gelirler, cennette de bizimledir onlar.[4]
* Bizim iimiz gerekten de etindir; etinletirilmitir; pek serttir, sertletirilmitir;
gizlenmitir, perde ardna alnmtr, ona, Allah'a yakn melek, yahut gnderilmi peygamber,
yahut da noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah tarafndan gnl manla snanm inanan
kii tahamml edebilir.
* Sorun beni yitirmeden; nk andolsun Allah'a, Kur'an'da hi bir yet yoktur ki niin ve
kimin hakknda indi, nerede indi, dzlkte mi, dalkta m, hepsini de en iyi bilenim ben.
Gerekten de rabbim bana, anlayan bir akl, syleyen bir dil ihsan etmitir.
* Perde kaldrlrsa bile yakynim artmaz benim.
* Bize sarlan, bize ular; bizden ayrlan, geri kalr, helk olur; emrimize uyan, ne geer,
kutlulua erer; bizim gemimizden baka bir gemiye binen boulur gider.[5]
* Kim bizi gnlyle sever, diliyle bizimle olur, klcyla dmanmzla savarsa o, cennette
bizimle, bizim derecemizdedir. Kim gnlyle bizi sever, diliyle bize yardm eder, fakat eliyle
bize yardm etmez, dmanmzla savamazsa; cennette bizimledir, fakat bizim derecemizden
aa bir derecededir.
* Bildiim, tandm andan beri hakk inkr etmedim. Bana gsterildii andan beri hakta
pheye dmedim, yalan sylemedim. Kimse de benim yalan sylediimi sylemedi. Ben ne
yolumu sapttm, ne de benim yzmden biri yolunu saptt.
* Biz hakka aranlarz; halkn immlaryz: Gerek dilleriyiz. Kim bize itat ederse
kurtulua erer. kim bize isyn ederse helk olur gider.
Biz Htta'nn kapsyz. O kap selmet kapsdr. Kim girerse esen kalr, kurtulur; kim
muhlefet ederse helk olur.[6]
* Biziz Allah kullarna, onun eminleri, ehirleri hakk yceltenler; dost bizimle kurtulur,
dmanlk eden bizim yzmzden helk olur.

* Biziz peygamberlik aac, vahyinin indii yer, meleklerin gelip gittii mahal, hikmetlerin
kaynaklar, ilmin mdenleri.
* Biziz Rasl-i Ekrem'in elbisesi, onun dostlar, ona hizmette bulunanlar, ona varlacak
kaplar. Evlere ancak o kaplardan girilir; kaplardan baka yerden girenler hrszdr; cezya
arplr.[7]
* Heyht, eer Allah'tan ekinmeseydim Arabn dhsi olurdum ben.
* Andolsun ki, Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslullah'n ashabndan olup, ondan
duyduklarn unutmayanlar, bilirler, ben bir an bile ne noksan sfatlardan mnezzeh olan
Allah'n emrini reddettim, ne Rasl'nn emrini. Allah'n bana ltfettii erlikle yiitlerin
durakladklar, ayaklarn geriye ekildii yerlerde canmla, bamla onu korudum. Allah'n
salt O'na ve soyuna olsun, elimden geldii kadar canm ona fed ettim; btn gcmle
dmanlaryla savatm, nefsimle onu korudum; o da benden baka kimseye nasip olmayan
ilmini bana ltfetti.
Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, Raslullah veft ettii zaman ba gsndeydi, aznn
yr avcma akt, onu yzme srdm. Allah'n salt O'na ve soyuna olsun, onu ykamaya
koyuldum; melekler yardmclarmd. Ev halk ve civr feryatla dolmutu. Meleklerin bir
ksm inmedeydi, bir ksm kmadayd.
Sesleri hl kulaklarmdadr; ona salavt getiriyorlard, bu, onu kabrine yerletirinceye dek
srd gitti. Haytnda da, memtnda da ona benden yakn kimdir ki?
* Haktan ve hak ehlinden ayrlma; ayan srmesin, nk biz Ehlibeyti brakp bakasna
sarlan helk olur, dnysn da yitirir, hiretini de.
(Eimme-i Hdy (s.a.a) anlatrlarken buyurmular-dr ki:)
* Bilgileri iman gerekliiyledir. Yakyn ruhuyla yakyne ermilerdir. Nimete erenlerin g
bulduklarn onlar kolay sayarlar; bilgisizlerin katklar, holanmadklar eylerle huylanrlar.
Ruhlaryla en yce yerdeyken dny ehliyle, bedenleriyle konuur grrler. Onlar
yeryznde Allah halifeleridir; onun dinine halk aranlardr. h h onlar grmeyi ne de
zlemiimdir.
Onlardr mnn direkleri, halkn Allah'a vesleleri. Hak onlarla aslna erer; batl onlarla
sklr gider; dili kesilir, susar. Dini korumak ona riyet etmek hussunda sk davranrlar. Bu
hussi smsk tutarlar. Hem de duyup rivyet etmek yoluyla deil. Allah'n salt O'na ve
soyuna olsun, Raslullah'n srrnn mahremi onlardr; emrini koruyanlar, bilgisine ship
olanlar, hkmn yerine getirenler, kitaplarn hfzedenler, dininin dalar onlardr.
Dinin gzdr, yzdr onlar. Rahmn'n hazineleridir onlar. Sylerlerse gerek sz sylerler;
susarlarsa bakalar szlerine sz katamaz. Onlardr dnin esas, yakynin direi. leri giden,
dnp onlara gelir; geri kalan varr onlara ular.
Onlardr karanlklarn klar, hikmetlerin kaynaklar, ilmin mdenleri, hilmin karar ettii
yerler. Onlardr ilmin yaay, bilgisizliin lm. Hilimleri ilimlerinden haber verir size;
susmalar, szlerini anlatr size. Hakka aykr hareket etmezler ve hakta ayrla dmezler.
Hak, susarlarsa da onlardadr, sylerlerse de, gerek tank olurlarsa da.

* Tohumu yarp bitirene, bedeni halkedene andolsun; bir toplum kacak ki nceden
Muhammed (s.a.a), nasl Kur'n'n tenzili iin savatysa, o toplum da te'vili iin balarnza
vuracak ve bu, size Rahmn'n hkmdr, hr zamanda olacak.[8]

- "Y Ali, seni ancak mmin sever, sana ancak mnfk buzeder." (hadis, Knz'lHakaak, 2, s.206).
[1]

- "li, mminlerin diledii istedii, uyduu kiidir; malsa mnafklarn diledii ey." (Hadis.
Cmi, 2, s.55)
[2]

- "Kim l-i Muhammed'e sevdii halde lrse ehdet mertebesine erimi olarak lr.
Bilin kim l-i Muhammed'i sevdii hlde lrse yarlganm olarak lr. Bilin, kim l-i
Muhammed'i severek lrse tvbe etmi olarak lr. Bilin, kim l-i Muhammed'i severek
lrse iman kamil mmin olarak lr. Bilin ki, kim l-i Muhammed'i severek lrse lm
melei ona cennet mjdesi verir; sonra da Mnker ve Nekir onu cennetle mutular. Bilin, kim
l-i Muhammed'i severek lrse gelin kocasnn evine gider gibi cennete gider. Bilin, kim li Muhammed'i severek lrse Allah, kabrinde cennete iki kap aar onun. bilin, kim l-i
Muhammed'i severek lrse mezar rahmet meleklerinin ziyaretgh olur. Bilin, kim l-i
Muhammed'i severek lrse snnet zere geree uyan topluluktan olarak lr. unu da bilin,
kim l-i Muhammed'e buzederek lrse kymet gnnde iki gz arasna bu, Allah'n
rahmetinden meyustur sz yazlm olarak gelir. Bilin, kim l-i Muhammed'e buzederek
lrse kfir olarak lr. Bilin, kim l-i Muhammed'e buzederek lrse cennetin kokusunu
bile duyamaz." (Kur'n- Mecid'in 42. sre-i celilesinin, r, "Bu, Allah'n inanan ve iyi
ilerde bulunan kullarn mjdelemesidir ite. De ki: Sizden tebliime karlk bir cret
istemiyorum, istediim ancak yaknla-rma sevgidir ve kim gzel ve iyi bir i yaparsa
onun gzelim mkftn arttrrz. phe yok ki Allah sular rter. yilie mkfatla
karlk verir" melindeki 23. yetinin Zamaher tarafndan "Kef"taki tefsirinden naklen
"Fedil'l-Hamse", 2, s.78-79). Bu hadis ile l-i Muhammed'-in sevgisi ve mazallah,
buzuna sonular verir, belli olur; fazla tafsile sanrz ki hcet yoktur.
[3]

- ia, taraftar demektir, ism-i mensbu ii'dir. Bu sz mhdes olmayp Hazreti Peygamber
(s.a.a) tarafndan, 98. sre-i celilenin (Beyyine) "nananlar ve iyi ilerde bulunanlar, phe
yok ki yaratlmlarn en hayrllardr" melindeki 7. yet-i kerimesinin tefsirinde "Ali ve
ia's yaratlmlarn en hayrllardr" buyrulmu ayn yetin tefsirinde "Nefsim kudret elinde
olana andolsun ki bu ve ia's kymet gn kurtulanlarn, muratlarna erenlerin ta
kendileridir" demilerdir. Hz. Peygamber'in (s.a.a) ashab, Ali (a.s) gelince, "Yaratlmlarn
en hayrls geldi" derlerdi. "Ali ve ia's kymet gnnde kurtulanlarn, muratlarna
erenlerin ta kendileridir" hadis-i erifi de ayn meldedir. Bunlardan baka hadislerde de Ali
taraftarlar "i" adyla geer (bn-i Cerir-i Tabari tefsirinden, Syti'nin "Ed-Drr'lMensur"undan, "Savk'ul-Muhrkak dan, "Knz'l-Hakaak"dan, "Mecna'uz-Zevait"den
naklen "Fadil'l-Hamse, 1, s.277-278, 2, 93-95). Kur'n'n 19. sresinin 69. 28. sresinin 15,
37I. sresinin 83. yetlerinde "ia" sz, eitli mnsebetlerle geer.
[4]

- "Ehlibeytim Nh'un gemisine benzer. O gemiye kim bindiyse kurtuldu; kim ba ekti,
binmediyse bouldu gitti." (Hadis. Cmi, 2, s.136).
[5]

- "Bir vakit u ehre girin, nimetlerinden, nerede dilerseniz orda bol bol yiyin; kapsndan
secde ederek girin, buras yurttur deyin; yarlganma dileyin de sularnz rtelim; iyilikte
bulunanlarn sevbn daha da arttracaz demitik." (2, Bakara, 58) "Hani o zaman onlara, bu
ehirde yerlein ve dilediiniz yerde dilediiniz eyi yiyin ve bu makam sularn dkld
makamdr deyin; kapdan yerlere kapanrcasna eilerek girin de sularnz rtelim; iyi
hareket edenlerin mkftn da fazlasyla verelim denmiti." (7, A'raf, 161)
[6]

Bu iki yet-i kerimede, "Sularn dkld makam, yurt "Htta" diye geer. Hadis-i erifte,
"Ehlibeytim aranzda Nuh kavmi iinde Nh'un gemisine benzer. Kim o gemiye bindiyse
kurtuldu; kim binmediyse helk oldu ve sriloullar iindeki Htta'ya benzer" ve sonunda
"Kim oraya giderse yarlgand" ilavesiyle geer (Syti'nin "Drr'l-Mensr"un-dan,
"Kenz'l-Umml"den, "Mecma'uz-Zevait"den naklen "Fedil'l-Hamse" 2, s.57-59).
- 2. Srenin (Bakara) 189. yet-i kerimesinde evlere kaplardan girilmesi emir
buyrulmaktadr. Rasl-i Ekrem de "Ben ilmin ehriyim, Ali kapsdr; ilmi isteyen kapya
gelsin", "Ben hikmet eviyim, Ali kapsdr", "Ali ilminin kapsdr, benden sonra benim
gnderilip tebli ettiim eyleri size apak bildirendir; onu sevmek imandr; ona
buzetmekse nifaktr" buyurmulardr (Tabarn, Cmi'us-Sagyr, Msted-rek's-Sahihayn,
Tirmizi, bn-i Cerir, Kenz'l-Umml ve Deylem'- den naklen "El-Murcat", s. 188).
[7]

- (Muviye, Ali'nin (a.s) ias'ndan Drr'a, bana Aliy'i anlat demiti. Drr bundan
vazgemesini sylediyse de Muviye srar edince dedi ki:)
[8]

ehdet ederim ki onu bz vakit gece karanl basnca mihrbnda eliyle sakaln tutup, ylan
sokmu bir kii gibi titreyerek, derde uram gibi alaya alaya yle dediini grmmdr,
duymuumdur:
Ey dny, ey dny, uzakla benden, bana m gelmedesin aldatmaya beni, yoksa beni mi
dilemekte, zlemektesin? Benim gnlme girmene, benim de seni sevmeme imkn yok.
Heyht, sen benden bakasn aldat. Benim sana ihtiycm yok. Ben seni kere boadm;
artk sana dnmeme, seni almama imkn yok. mrn azdr, deerin aadr; dilediin hordur
bence senen. h azn azlndan, yolun uzunluundan, yolculuun uzak, varlacak yerin pek
yce oluundan.
Drr, bu szlerden nce "Andolsun Allah'a ki, onun yceliine bir son ululuuna bir snr
yoktu. Gc, kuvveti etindi. Kesin sz sylerdi. Adaletle hkmederdi. Her yanndan bilgi
fkrrd, akard. Her sznde hikmet dile gelir, coard. Dnydan, dny lezzetlerinden
ekinirdi. Geceleri gecenin garipliiyle esenleirdi. ok alard. Uzun uzun dnrd. Halk
iinde en deersiz ve ksa elbise giyen oydu; en deersiz eyleri yiyen oydu. Aramzda,
iimizden birisi gibiydi, bir ey sorduk mu cevap verirdi; bir ey sorarsa cevap verirdik; fakat
andolsun Allah'a, onun bize bu kadar yaknlna, bizim ona bu derece yaknlmza ramen
gene de heybetinden sz syleyemezdik ona. Din ehlini ulular, arlad. Yoksullar kendisine
yaklatrr, hatrlarn sorard; gnllerini alrd. Kuvvetli kii, o varken olmayacak bir ie
girimezdi. Zayf kii, adaletinden meys olmazd" demiti.
Muviye, bu szleri duyunca naslsa mteessir olmu, gzyan yeniyle silmi. Dirr'a, ondan
ayrldktan dolay ne derecede mteessirsin diye sormutu. Drr, tek ocuu kucanda

boazlanan ana kadar diyerek ona, emriyle yaptrd bir cinyeti hatrlatt. Muviye, benden
sonra dedi, benim adamlarmdan birine beni sorsalar bu eit bir ey sylemez (Drr iin
"Tenkyh'l-Makaal"e, 2, s.105-106, Kazvini erhi'ne, c.4, 105. sahifenin notuna baknz).

3. Blm

Dnya-hiret
* Dny bir topluma tevecch etti mi bakalarnn iyiliklerini, gzelliklerini ereti olarak
onlara verir; bir toplumdan da yz evirdi mi kendilerindeki iyilikleri, gzellikleri de onlardan
gidiverir.
* Dnyadakiler, uykuda yol alan kervan ehline benzerler.
* Zaman bedenleri ypratr, dilekleri tzeler, lm yaknlatrr; umulan uzaklatrr, kim ona
dost olur, onu elde ederse zahmete der, kim onu yitirirse yorulur, darla urar.
* nsanlarn soluklar ecellerine doru attklar admlardr.
* Zaman ve zamanndakileri dzgnlk, iyilik kavrad m bir insan, kendisinden kt bir ey
grnmeyen birisi hakknda kt zanna derse zulmetmi olur. Zaman zamanndakileri
ktlk kavrad m bir insan, birisi hakknda iyi bir zanda bulunursa kendisini aldatm olur.
* Dny grn yumuak olan, iinde ldrc zehir bulunan bir ylana benzer. Aldanan
bilgisiz ona meyleder, akll kiiyse ondan ekinir.
* Zaman ikidir; Ya sana yr olur, ya aleyhine dner. Yr oldu mu, aldanp gaflete dme;
aleyhine dnd m de dayan.
(Bir cenzede glen birisini duyunca buyurdular ki.)
* Sanki lm, bizden bakalarna yazlm, sanki bu gerek, bizden bakasna hkmedilmi.
Sanki gr durduumuz u ller, bir yere gidiyorlar ki tez bir zamanda dnp tekrar
gelecekler bize. Onlar kabirlerine gtrmedeyiz; miraslarn yemedeyiz. Sanki bizler
onlardan sonra kalacaklarmz. Her d unutmuuz, her feti ardmza atmz. Bizi
kkmzden karacak her belya gz yummuuz.
Ne mutlu kendisini alaltana, kazancn tertemiz bir hle koyana, zn dzgn bir hle
getirene, huyunu gzelletirene, malnn fazlasn yoksullara verene, azn beyhude szlerden
yumana, errini insanlardan giderene; kendisine snnet ar gelmeyene, bidate mensup
saylmayana.

* aarm nekese ki korktuu yoksullua doru koup durur; arayp istedii zenginlik, elinden
yiter geder. Dnyda yoksullar gibi yaar hiretteyse zenginlerin sorusuyla soruya ekilir.
aarm o glen, benlie den kiiye ki, dn bir meni parasyd, yarn bir le olacak.
aarm Allah'n varlndan pheye dene ki Allah'n halkn grp durur. aarm Allah'n
varlndan phe edene ki lenleri gzleriyle grr. aarm hiret yaayn, tekrar dirilii
inkr edene ki ilk yaratl grr, bilir. aarm yokluk yurdunu yapp durana ki varlk
yurdunu terk eder gider.
(Sffin'den dnerlerken Kfe dndaki mezarla gelince buyurdular ki:)
* Ey yalnzlk diyarnn, ssz yerlerin, karanlk kabirlerin halk, ey topraa denmi, gurbete
dm, yalnzla e olmu, korkun ve tenh yerlere snm kiiler, siz bizden nce
yaadnz, gittiniz; bizse ardnza dtk, size ulamak zereyiz. Braktnz evlerde oturanlar
var; zevcelerinizi nikhladlar; mallarnz paylatlar. Bu bizim size verdiimiz haber, sizden
ne haber var?
(Sonra ashabna dnerek buyurdular ki:)
Sz sylemelerine izin verilseydi size elbette haber verirler, derlerdi ki: Gerekten de en
hayrl azk takvdr.[1]
* Allah'n bir melei vardr, her gn barr; doun lm iin. Toplayn yok olmak iin, yapn
yklmak iin.[2]
* Dnya karar edilecek yurda geittir; insanlarsa orda iki blktr: Bir bl kendilerini
satar; helk eder dny onlar. Bir bl canlarn kurtarr; azd eder dny onlar.
* Zamann deimesi insanlarn zlerindekini bildirir.
* nsanlar, dnyann oullardr. nsan anasn severse knanmaz.
* Yoksul demolu, eceli ne vakit gelip atacak, bilmez. Ne illetlere urayacak, haberi bile
olmaz. Yapt iler unutulmaz. Sivrisinek srsa can yanar; boaznda su dursa onu boar;
terlese pis pis kokar.
* Dny bakalar iin yaratlmtr, kendi iin deil.
(Birisini dnyay knarken, yererken duyup buyurdular ki:)
* Ey dnynn aldaylarna kaplan, uydurularna aldanan, dnyya kaplyor, sonra da onu
yermeye mi giriiyorsun? Sen mi dnyy sulamadasn; dny m seni sulamada? Ne vakit
dny seni artt, ne vakit aldatt? Topraa atp rtt babalarnn helk olduklar yerlere
mi aldatt seni; yoksa yer altna att analarnn yaratt yerlerle mi kandrd seni?
Ne kadar altn onlardan derdi, hastal gidermeye. Ne kadar uratn onlar tedvi
ettirmeye. Onlarn iyilemelerini diledin; onlar iyiletirmek iin hekimlere ba vurdun. Bu
esirgemelerin onlarn hi birine fayda etmedi. Onlarn devsn aradn; resi olmad; gcnle
kuvvetinle lm gideremedin onlardan.

Dny onlara ettii ile, sana rnek verdi; ldkleri yerle leceini gsterdi. Oysa dny,
szn gerekleyene gereklik yurdudur; szn anlayana kurtulu evidir. Ondan azk
toplayana zenginlik diyrdr; dn tutana t mahallidir.
Dny, Allah dostlarnn secde yeridir; Allah meleklerinin namazgh. Allah vahyinin indii
yerdir; Allah dostlarnn al veri yurdudur. Orada rahmet elde edenler; orada kr edinirler,
cenneti kazanrlar. Dny, lm aka haber verdii, kendisinden ayrlacamz seslenip
bildirdii, kendisinin ve kendinden olanlarn kbetini anlatt halde, kimdir ki onu knar,
yermeye kalkar?
Dny, belalaryla bely gsterir ehline; sevinciyle onlar sevince tevik eder. nsan esenlikle
dnyda akam eder, musbetle sabah bulur. Bu, tata yneltmesidir onun; isyndan
korkutmasdr; ekinmeyi telkin etmesidir onun.
Nedmetle sabahlayanlar knarlar onu. Kymet gn bakalarysa verler onu. nk dny
onlara kbeti anlatmtr, onlar da anlamlardr; ne olacan sylemitir onlara,
gereklemilerdir onu; t vermitir onlara, tutmulardr dn onun.
* nsanlara bir zaman gelip atar ki o zamanda Kur'n'dan ancak eser ve yaz, slm'dan da
isim kalr. O gn insanlarn mescitleri mmurdur yap bakmndan; haraptr hidyete mahal
olmak bakmndan. O gn mescitlerde oturanlar, onlar yapanlar, yeryznn en kt
kiileridir; fitne onlardan kar, su ve hat onlara snr. Kim o fitneye girmemek isterse
srp gtrrler, kim geri kalrsa yrtp alrlar. Noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah
buyurur ki: Ztma andolsun ki ben, o kavme ylesine bir fitne gnderirim ki bilim shibi bile
arr kalr ve o fitneye dalar. Biz Allah'n balamasn, gafletle ayamz kaydrmamasn
dilemekteyiz.[3]

Gurer'ul-Hikem'den
* nsanlar bir tomara izilmi sretlere benzerler. Tomar drldke bir ksm yiter, bir ksm
gelir.
* Geceyle gndz yaayanlarn eserlerini gidermek, gemilerin izlerini yok etmek iin
alp duran iki emekidir.
***

[1]

- 2. srenin 197. yet-i kerimesine iaret buyurmakta-drlar.

[2]

- "Doun lm iin, yapn yklmak iin" (Hadis, Knz'l-Hakak, 2, s.146).

- "mmetime bir zaman gelecek atacak ki o zamanda Kur'n okuyanlar ok olacak,

fakihler azalacak, ilim alnacak, fitne oalacak. Bundan sonra bir zaman da gelecek ki
mmetimden Kur'n okuyanlar ok olacak, fakat Kur'an, boazlarndan aa gemeyecek,
onunla amel etmeyecekler. Bundan sonra da mrik, mminin syledii sz zerine, onunla
Allah hakknda mcadeleye giriecek." (Hadis, Cmi, 2, s.28).
[3]

4. Blm

Akl, Bilgi
* Akllnn gnl, srrnn sanddr. Gler yz, gzel huy dostluk adr; tahammlse
ayplarn kabridir.
(mam Hasan'a (a.s) buyurdular ki.)
* Oulcuum, benden drt ey belle, ilediin zaman sana zarar vermeyecek drt eyi de
aklnda tut: Zenginliin en stn akldr; yoksulluun en by ahmaklk. Korkulacak
eylerin en korkuncu kendini beenmektir; soyun-sopun en ycesi gzel huy. Oulcuum,
ahmakla e dost olmaktan sakn; sana fayda vermek isterken zarar dokunur. Nekesle e dost
olmaktan sakn; ona en fazla muht olduun zaman yardmna komaz, oturur. Ktlk
edenle e dost olmaktan sakn; o, pek az bir eye seni satar gider. Yalancyla e dost olmaktan
sakn; nk o, serba benzer; uza yakn gsterir sana, yakn uzaklatrr senden.
* Akllnn dili gnlnn tesindedir; ahman gnlyse dilinin tesinde.[1]
* Akl gibi zenginlik, bilgisizlik gibi yoksulluk, edep gibi miras, danmak gibi arka olamaz.
* Bilgisiz kiiyi, bir ite, bir fikirde ya pek ileri gitmi grrsn, ya pek geri kalm.
* Akl tamamland m sz azalr.
* ler pheli grnd m, sonunu grerek n hakknda hkm vermek gerekir.
* Nerede olursa olsun, hikmeti almaya bak; nk hikmet mnfkn gnlnde, oradan kp
ona ship olan mminin gnlne girerek karar edinceye dek skin olmaz.
* Hikmet, mminin yitik maldr; isterse nifak ehlinden olsun, hikmeti al.[2]
* Bilmiyorum demeyi brakan kii, lecei yerden yaralanr gider.
* Bilginin en aal, dilde olandr; en ycesi de insann uzuvlarnda ve ilerinde
grnenidir.

* Bir haberi duydunuz mu onun hkmne uymak suretiyle duyun, belleyin ve rivyet edin
onu; yalnz nakletmek iin deil; nk bilgiyi rivyet edenler oktur; fakat ona riyet edenler
azdr.
* Nice bilgin vardr ki bilgisi olduu halde ona fayda vermez de bilgisizlii ldrr gider onu.
* Akldan daha faydal mal, kendini beenmekten daha korkun yalnzlk, tedbir gibi akl,
takv gibi kerem, gzel huy gibi e dost, edep gibi miras, baar gibi klavuz, iyi ilerde
bulunmak gibi al-veri, sevap gibi kr, pheli eylerde durup ekinmek gibi saknmak,
haramdan kanmak gibi zhitlik, dnmek gibi bilgi, farzlar yerine getirmek gibi ibdet,
utanmak ve sabretmek gibi man, gnl alakl gibi soy sop, bilgi gibi ycelik, hilim gibi
stnlk, danmak gibi arka yoktur.
* ktisada riyet eden yoksullua dmez.
* Ho geinmek akln yarsdr.
(Kmeyl b. Ziyd'in-Nahai'nin (r.a) elini tutup eh-rin dna kardlar. Sahraya
varnca bir ah ektiler de buyurdular ki:)
* Ey Kmeyl, bu gnller kaplardr; en hayrl kap da iindekini en iyi koruyandr. Benden
duyduun sz aklnda tut. nsanlar ksmdr: Rabb'e mensup bilgin, kurtulu yolunda bilgi
belleyen, bunlardan bakalar pislie bulanm sineklerdir; her seslenen kiiye bilmeden uyan,
her yele kaplp giden kiilerdir. Onlar ne bilgi klaryla klanmlardr, ne kuvvetli bir
destee dayanmlardr.
Ey Kmeyl, ilim maldan hayrldr; ilim seni korur, sense mal korursun. Mal, vermekle azalr,
ilim retmekle oalr. Mal shipleri maln zevliyle zevl bulup giderler.
Ey Ziydolu Kmeyl, bilgiyi elde etmek, det dindir ki Allah'a onunla yol bulunur. nsan,
yaarken onunla tat elde eder; lmnden sonra da iyilikle, hayrla anlr. lim hkimdir,
malsa hkm altndadr, maluptur.
Ey Kmeyl, mallar hazinelerde biriktirenler, diriyken lmlerdir; bilginlerse dny
durduka yaarlar. Kendileri yok olup gitmilerdir, fakat eserleri yreklerde mevcuttur.
(Gslerine iaretle) Burada ylesine derin, ylesine geni bir bilgi var ki ne olurdu, bunu
anlayabilecek biri bulunsayd. Evet, tez anlar birini buluyorum, fakat emin deilim ondan, din
hkmlerini dnyya let edebilir; Allah'n nimetleriyle Allah kullarna, Allah'n delilleriyle
Allah'n dostlarna kar stnlk dvsna giriebilir. Yahut geree ship olanlara boyun
een, fakat nne ardna dikkat etmeyen, can gz ak olmayan, daha balangta pheye
dp gnlnden ikillenen birini bulabiliyorum. Oysa ne buna inanlabilir ne ona. Yahut da
dny lezzetine sarlan, hemencecik ehvetlere atlan, yahut da mal mlk toplamaya hrs olan
birini buluyorum; oysa bu ikisi de hi bir hususta dne riayet edenlerden deildir. Bu iki
blk, ancak otlayan hayvanlara benzer. te ilim, ilim ehlinin lmyle bylece lr gider.
Allah'm, evet; yeryz, Allah iin delil ve hccet olan, onun adna kaaim bulunan birisinden
hl kalmaz; o, ilmi ve dni ayakta tutar; ama meydanda olur, bilinir, tannr, yahut hikmete
mebn korkar grnr, gizlenir. Allah'n hccetlerinin, Allah'n apak delillerinin batl
olmamas iin hkm budur, byledir. Ama bu, niceye bir byle srr gider? Andolsun Allah'a
ki onlarn saylar azdr. Allah katnda dereceleri pek byktr. Allah delillerini, onlara

bezeyenlere smarlayncaya, kendi benzerlerinin gnllerine verinceye dek onlarla korur.

Allah onlarn can gzlerini aar, bilgiyi onlara sunar; onlar da yakin ruhuyla kuvvetlenirler;
glkleri kolay grrler, bilgisizlerin kandklar, ho grmedikleri eyler ho grnr
onlara; canlar yceler ycesi olan yaknlk duraklarnda olduu halde bedenleriyle dny
ehlinden grnrler, onlarla grp konuurlar. te bunlardr Allah'n halfeleri, yaratt yer
yznde. Bunlardr halk dnine aranlar. h, h, ne de zlerim onlar grmeyi. Ey Kumeyl,
istersen dn, git artk.[3]
* Kendi bildiine gre danmadan i gren, helk olur gider; insanlarla danansa onlarn
akllarna e olur.
* nsanlar, bilmedikleri eylere dmandrlar.
* nsann kendini beenmesi, aklna haset eden bir sfattr.
* Yce kiinin en iyi huylarndan biri bildiini bilmezlikten gelmesidir.
(Akll kimdir, anlat denince buyurdular ki:)
* Her eyi lyk olduu yere koyandr. (Chili anlat dediler; buyurdular ki:) anlattm ya.
* fke delilikten bir ksmdr. nk shibi ndim olur; ndim olmuyorsa delilii adamakll
pekimi demektir.
* Hikmet shibi kiilerin szleri doruysa devdr, yanlsa hastalk.
* Bilginizi bilgisizlik, yakininizi phe hline getirmeyin. Bildiniz mi amel edin; yakyne
erdiniz mi ayak direyin.
* Allah bir kulu alaltt m, ona bilgi baarsn men eder.
* Ahmakla e dost olma; kendi yaptn sana gzel gsterir, seni de kendine benzetmek ister.
* bret alnacak eyler ne de ok, ibret alanlarsa ne az.
* lim ikidir: Yaratltan olan, duyup bellenen. Duyulup bellenen bilgi, yaratlta bilgi
kabiliyeti yoksa fayda vermez.
* lim amelle eittir; bilen amel eder. lim, amelle seslenin; amel cevap verirse ne l, cevap
vermedi mi ilim de ger gider.
(Cbir b. Abdullah-i Ansr'ye buyurdular ki:)
* Y Cbir, dny drt ey stnde durur: Bilgisiyle amel eden, halka da reten bilgin;
renmekten utanmayan, ekinmeyen bilgisiz, varlnda nekeslikte bulunmayan cmert,
hiretini dnysna satmayan yoksul. Bilgin, bilgisini yitirirse, bilgisiz de renmekten
ekinir. Zengin, malnda nekeslik ederse yoksul da hiretini dnysna satar.
Y Cbir, kime Allah'n nimetleri ok gelir, kimin mal fazlalarsa insanlarn ona ihtiyac
artar; kim, Allah'n verdii nimetlerde kendisine vcip olan yerine getirirse o nimetlerin

devmna, sebep olur; kim, vcip olan if etmezse o mal mlk zevle atm, yok etmeye
balamtr.[4]
* Seni azgnlk, yolundan alkor, doru yola sevk ederse bu, aklna dellet eder, akll
olduuna delil olarak bu yeter sana.
* Nice kiiler vardr ki haklarnda gzel szler syleyen kiilerin szlerine kanarlar, aldanrlar.
* Hkm verite susmakta hayr olmad gibi bilgisiz sz sylemekte de hayr yoktur.
* ki haris vardr ki doymaz da doymaz: Bilgi isteyen, dny dileyen.
* Her kaba bir ey koyunca daralr; ancak bilgi kab mstesn. Ona bilgi konduka geniler.
Gurer'ul-Hikem'den
* lim l olsa bile diridir. chil diri olsa bile l.
* Bilgi, tkenmeyen bir hazinedir; akl, eskimeyen, ypranmayan bir elbise.
* Bilgin, kadrini bilen kiidir; bilgisiz, yaptn bilmeyen kiidir. Akll, ameline dayanr,
chil, emeline dayanr. Bilgin, kalbiyle, gnlyle bakar grr; chil, gzyle bakar grr.
* Akl gurbette yakn bulmaktr; ahmaklk vatanda gurbete dmektir.
* Cahiller oalnca bilginler garip olurlar.
* Hilim hikmetin meyvesidir; gerekse dallar, budaklardr.
* Allah rahmet etsin kadrini bilene, haddini amayana.
* Bilgin kiinin rtbesi, rtbelerin en ycesidir.
* Bilgin kiinin bilgisinden dolay kr, bilgisiyle amel etmesi ve o bilgiyi, mstahak olana
belletmesidir.
* ki ey vardr ki sonu bulunmaz; Bilgi, akl.
* Akllnn zann, chilin yakininden daha dorudur.
* er ile hayr dileyenin akl da bozulmutur, duygusu da.
* Az ilmi olup da onunla amel eden, ok ilmi olup da amel etmeyenden hayrldr.
* l, bi, sonra kes; dn, tan, sonra syle; anla, bil, sonra yap.
* Kendini bilmeyen, bakasn nasl bilir?
* Ya syleyen, ird eden bilgin ol, ya dinleyen, belleyen kesil; ncs olmaktan sakn.

* Kiinin gnderdii eli, aklnn tercemndr; mektubuysa szden daha anlatldr.

* Seni slh etmeyen bilgi, sapklktr; sana faydas olmayan mal, vebldir.
* Chil dostundan ziyde akll dmanna gven.
* Grmek yalnz gzle olmaz; grler, grenleri aldatabilir.
* Kullar, bilmedikleri eylerde duraklasalard ne kfir olurlard, ne dallete derlerdi.
* Kendini bilen rabbini bilir.[5]
* nsann, kendisindeki noksan bilip anlamas, olgunluktan ve ileri stnlndendir.
* Renkten renge giri, inantan inanca gei, ahman almetlerindendir.
* Bilgiyle dirilen lmez.
* Bilgiyi, ehil olmayana veren, bilgiye zulmetmitir.
* Syleyene bakma, sylenene bak.
* Kendi reyinle hareket etme; kendi reyine uyan, helk olur gider.
***

- Akll gnlne danr, doru bulduunu syler, ahmak, diline geleni syler, dnmez
bile anlamn vermektedir.
[1]

[2]

- "Hikmet mminin yitik maldr." (Hadis, Knz'l-Hakaak, 2, s.49).

- Kmeyl b. Ziyad'in-Naha, Hazreti Rasln (s.a.a) zaman- sadetini idrk eden,

vefatlarnda sekiz yanda olan, Emir'l-Mninin ve mam Hasan'n (a.s) havss- ashabndan
bulunan bir zattr. Emr'l-M'minin'in (a.s) sahib-srr saylmtr. Yemenlidir. Mzhac
boyunun Naha kabilesindendir. a'bnn on beinci gecesiyle Cuma geceleri okunan ve
"Kmeyl dus" diye anlan mnct, Hazret-i Emir'den rivyet etmitir. Hazreti Emir, bir
gn deveye binmi, Kmeyl'i de arka tarafa bindirmiti. Kmeyl, Y Emir'el-M'minin,
hakikat nedir diye sordu. Hazreti Emir, hakikat buyurdular, ululuk srlarnn keyfiyete smaz
bir hlde almasdr. Kmeyl, biraz daha syle dedi, Emir (a.s), vehmedilen eylerin bilinen
tarzda zuhuruyla yok olmasdr buyurdu. Kmeyl, biraz daha sylemesini istedi. Birliin
tevhid sfatlarn cezbetmesidir dedi. Biraz daha sylemesini rec edince hakikat, ezel
sabahndan yan bir ktr ki eserleri birlik varlklarna vurur buyurdular. Biraz daha
sylemesini niyz edince de mumu dinlendir, sabah dodu buyurup sustular. Sfiler, bu
[3]

szlere byk bir ehemmiyet vermiler, bu szler hakknda erhler yazlmtr. Sfiyye'ye
gre, nefsin, "Nmiyye-i Nebtiyye, Hissiye-i Hayvniyye, Ntka-i Kudsiyye, Klliyye-i
lhiyye" olmak zere drde ayrld hakkndaki sz de Kmeyl, Hazreti Emir'den rivyet
etmitir; fakat muhaddisler, bunu Sfiyye'nin uydurduunu sylerler. Kmeyl, Hit'te vliyken
Muviye tarafndan gnde-rilen bir frkann, oray istils ve bz kimseleri katli, mallar
yama etmeleri zerine Hz. Emir, bir mektupla, Kmeyl'i azarlamlar, fakat Kmeyl
sonradan bu fkray malb edince de memnuniyetlerini izbr buyurmulardr. Bir gn Hz.
Emir'le giderlerken birisinin, 39. srenin (Zmer), "Hi o, hiretten saknarak ve Rabbinin
rahmetini umarak geceleri secde eden, kyamda bulunan ve bylece itat ve ibdet eden kiiye
benzer mi" melindeki 9. yet-i kermesini hznle, yank bir sesle okuduunu duymu, o
adamn ktln de bildii hlde okuyuunu beenmi ve amt. Hazreti emir, Kmeyl'in
zamirini kefederek, inanma buyurmulard, o adam cehennem ehlindendir. Sonradan o kii,
Nehrivan'da ldrlen Hriciler arasnda bulunmutu. Sffin'de ve Nehrivan'da Hazreti
Emir'in maiyetinde bulunan Kmeyl, Haccc'n vlilii srasnda Kfe'de saklanm, fakat
Haccc, Kmeyl'e mensup olanlara verilen paray kesince onlarn zarar grmemesi iin gidip
Haccc'a teslim olmu, zten benim mrm sona eriti, Emir'l-M'minin, beni senin
ldreceini bana haber verdi demiti. Haccc, sen, Osman'n katillerindensin deyip
Kmeyl'in ban kestirerek ehit ettirmiti. Kabr-i mbrekleri Kfe Mescidi civrndadr
(Tenkyh, 2, kinci blm, s.42; Sefinet'l-Bihr, 2, s. 496-97 ve 602-603; Ma'sm-Alih;
Tark'ul-Hakaak, Muhammed Ca'fer Mah-cb teshihi ve haiyeleriyle, Tehran-1339- 1345,
2, s.83-90)
- Cbir b. Abdullah. Ansr'n Hazre boyundandr. kinci Akabe biatinde bulunanlardandr.
Emir'l-M'minin'e (a.s) ve Ehlibeyte izhr- sadkat eden ashab- kirmdandr. Kendisine,
Aliyy ibn-i Ebi Tlib hakknda sorulunca: O insanlarn hayrlsdr. Biz, Rasulllah'n (s.a.a)
zamannda mnfklar, ona buuzlarndan tanrdk demitir. mam Muhammed'l-Bakr'a
(a.s) Hazreti Raslullah'n (s.a.a) selmn tebli ettii mehurdur. Hicretin yetmi sekizinci
ylnda veft etmitir (r.a; Tenkyh, 1, s.199-201).
[4]

- Bu sz, hadis olarak da naklederler (Sefinet'l-Bhr, 2, s.603) Kendini, nefsini acizle

bilen, noksanla bilen, sula bilen, erle bilen, Rabbini, kudretle, kemlle, afivle, hayrla bilir
tarzlarnda erhedenler vardr.
[5]

5. Blm

eitli Konulara Ait Vecizeleri

* Tamaha yapan kendini alaltr. Zarara dtn aklayan alalmaya raz olur. Dilini
kendisine buyruk shibi eden, diline geleni syleyen, kendisine zarar verir.
* Nekeslik ayptr; korkaklk noksan. Yoksulluk, delil getirmede akl dilsiz eder; yoklua
den, ehirde garip olur gider. ciz kalmak fettir; sabr yiitlik. ekinmek zenginliktir;
saknmak kalkan.

* Allah'a raz olmak ne gzel e dosttur; bilgisiyle byk bir miras. Edeplere riyet, boyuna
yenilenen elbisedir, dnceyse saf bir ayna.
* Uzaklamak ayplar rter. Yapt ii beenen kiiyi knayan ok olur.
* nsanlarla yle geinin ki ldnz m alasnlar size; sa kaldnz m sevgiyle arsnlar
sizin iin.
* nsanlarn en cizi, insanlardan karde edinemeyenidir; ondan daha cziyse karde
edindikten sonra onu yitirenidir.
* En yakn yitiren, en uza da yardmc olarak bulamaz.
* Dileine uyup koan, eceline kavuur.
* Korku mitsizlie e olmutur; utan mahrmiyete. Frsat bulut gibi geip gider; hayrl
frsatlar elde etmeye aln.
* Ettii i ar olan kiinin soyu boyu da onunla tezce yryemez.
* Byk gnahlarn kefreti, zulme denlere yardm etmek, acze denleri ferahlandrmaktr.
* Zhitliin en stn, zhitlii gizlemektir.
* Hayr yapan, hayrdan da hayrldr; er ileyense erden de ktdr.
* Cmert ol, nekeslikte ileri gitme; saygl ve sral ver, ihsan ederken, vermemie de dnme.
* Zenginliin en ycesi dilekleri terk etmektir.
* Halka istemedii, holanmad eyleri syleyen kii hakknda halk da, bilmedii eyleri
syler.
* Kimin dilei uzar giderse kt ileri de oalr gider.
* Seni gama, gussaya sokan ktlk, Allah katnda sana benlik veren iyilikten daha hayrldr.
* nsann deeri, himmetincedir; gereklii, adamlncadr, erlii, yapt ktlkten utanc
kadardr; temizlii ve nmusu da kskanl derecesindedir.
* st olmak, ihtiyta riyetle olur. htiyata riyet, d-np tanmakla mmkndr, dnp
tanmak da srlar gizlemekle olur.
* Yce kiinin a kalnca, aalk kiinin, karn doyunca saldrsndan korkun.
* nsanlarn gnlleri rkektir; kim onlar elde ederse ona alrlar.
* Devlet sana yr olduka aybn gizli kalr.
* nsanlarn en fazla balamas gerekeni, cez vermeye en fazla gc yetenidir.

* Cmertlik, istemeden vermektir. stendikten sonra vermekse utantandr ve ktdr.

* Sabr ikidir: stemediin, holanmadn eye sabretmek; sevdiin, dilediin eye
sabretmek.
* Zenginlik gurbette yurttur; yoksulluk yurtta gurbet.
* Zanaat tkenmez maldr.
* Mal, isteklerin temelidir.
* Seni ekindiren kii, sana mjde verene benzer, ona eittir.
* Dil yrtcdr; yular brakld m salar, paralar.
* Dostlar yitirmek, gurbete dmektir.
* htiyac olan eyi elde edememek, ehli olmayandan istemekten ehvendir.
* Kim bir ite halka, nc olursa, bakasn terbiyeye kalkmadan kendisini terbiye etmeli; bu
terbiye de diliyle t vermeden nce huyuyla t vermek sretiyle olmal. Nefsine muallim
olup kendini terbiye eden kii, insanlara muallimlik edip onlar terbiye edenden daha fazla
ululanmaya deer.
* Her sayl ey biter; her beklenen gelip atar.
* htiyarn reyini, gencin yiitliinden ok severdim.
* Tvbe etmek elindeyken midini kesene aarm.
* nsanda bir et paras vardr ki bedenine bir damarla balanmtr. Bu da kalptir ve pek
alacak bir uzuvdur bu. Onun hikmete ait eyleri ve bunlara aykr zt eyleri vardr. mide
kapld m tamah alaltr onu. Tamah onu heyecana drd m hrs helk eder onu.
mitsizlik ona ship oldu mu keder ldrr onu. Kzgnlk onu kavrad m fke de kavrar
onu. Hont oldu mu korunmay unutur gider. Korkuya kaplnca korunmaya balar.
Esenletiini sannca gaflete der. Bir musibete urad m kararsz bir hle gelir. Bir mal
buldu mu zenginlik azdrr onu. Yoksulluk onu srd m bel kavrar onu. Ala dnce
zayflk kertir; fazla doyunca da mde dolgunluu rahatszla uratr onu. Her hususta geri
kal zarar verir ona; her ite ileri gidi bozguna drr onu.
* Noksan sfatlardan mnezzeh Allah'n emri, rvet almayan, aalanmayn, tamah yoluna
gitmeyen kiiyle dorulur, yerine gelir.
* ki i arasnda ne kadar da uzaklk var; var, tad gider, vebli kalr; i var, zahmeti geer,
sevb kalr.
* Dost, kardeini halde korumadka tam dost olamaz; Dknlnde, kendisi
bulunmad vakit, lmn-den sonra. Drt ey verilene drt ey harm olmaz: Duya
koyulan icbetten, tvbeye baar ihsan edilen kablden, istifara yneltilen balanmaktan,
kretmeye frsat ilhm edilen, nimetin ziyde olmasndan mahrm kalmaz. Bunu da Allah'n

Kitab gereklemektedir. Yce ve Ulu Allah buyurur ki "Dua edin, icbet edeyim size." 40,
M'min, 60) "Ktlk eden, yahut nefsine zulmde bulunan, sonra istifar ederse
Allah'a, Allah' sular rtc ve inananlara acyc olarak bulur." 4, Nis, 110) kr
hakknda da "krederseniz nimeti oaltarm size" buyurmutur. (14, brhim, 7) Tvbe
hakknda da "Tvbe, ancak bilgisizlikle ktlk edip sonra hemen tvbe edenlerden
kabl edilir. Onlardr Allah'n, tvbelerini kabl ettii kiiler ve Allah hereyi bilir,
hkm ve hikmet shibidir" buyurmutur. (4, Nis, 17).
* Dert ve gam ihtiyarln yarsdr.
* nsan, dilinin altnda gizlidir.
* Kadrini bilmeyen kii helk olur gider.
(Birisi, kendisine t vermesini isteyince buyurdular ki:)
* Amelsiz hireti dileyenlerden, olmayacak mitler besleyip tvbe etmeyi isteyenlerden olma.
Hani kii vardr, dnyda zhitlerin szlerini syler, dnyya rabet edenlerin ilerini iler.
Dnynn malndan mlknden verilse doymaz; verilmese kanmaz. Verilenin krnden ciz
olur; verilmeyenin fazlasn ister durur. Halk ktlkten men eder, fakat kendisi ktlkten
kanmaz; emreder, kendisi emre uymaz. Temiz kiileri sever, ilediklerini ilemez. Sulular
sevmez, oysa ki onlardan biridir o. Gnahlarnn okluundan lmden ekinir, rker;
lmden kendisini rkten eyi yapmakta srar eder. Hastalanrsa nedmete der; iyileirse
nedmeti unutur gider. fiyet buldu, nimet elde etti mi marur olur; belya urad m midini
keser, perianla satar. Belya derse ciz olur, duya koyulur; ferahla eriirse kendine
gvenir, aczini unutur, zannna uyar, aldanr; gerek bildiine kanmaz, kalakalr. Kendi
suundan az su ileyenin kbetinden korkar; kendisineyse yapt iyilikten fazlasn ister
umar. Kimseye ihtiyac olmazsa bbrlenir, fitnelere kaplr; ihtiyaca dnce mit keser,
yaylr. Kulluk ederse gevek davranr; istee, zleme kaplrsa isyn ne alr, peinden gider;
tvbeyi geriye atar; bir mihnete urasa da din hkmlerinden dar kar. Bakalarna ibretler
gsterir; rnekler getirir, kendisi ibret almaz. t verir de verir, kendisi t tutmaz. Szle
klavuzluk eder, ameldeyse herkesten geri kalr. Geici nimeti elde etmekte ileridir; kalacak
nimetleri elde etmekte geri. Suu, isyn ganimet sayar, ganimeti ziyn sanr. lmden korkar,
ama frsat yitirir gider. Bakasnn az suunu kendi yapt sua nispetle ok grr;
bakalarnn az grd kulluu kendi kulluuna nispetle az bulur. nsanlar knar durur,
kendisineyse dalkavuklukta bulunur. Zenginlerle oyuna dalmak, onca yoksullarla Allah'
anmaktan daha sevimlidir. Kendisince bakalar aleyhine hkmeder; bakalarnn iyiliine
bakp kendi ktln grerek kendisini mahkm etmez. Bakalarn doru yola sevk
etmeye urar; nefsiniyse azgnla atmaya savar. Ona itat edilir; oysa isyn eder. Ona vef
gsterilir; o vef etmez. Allah iin Allah yolunda korkmaz da halktan korkar, ekinir; fakat
hakla mumelede Allah'tan korkmaz, korku nedir, aklna bile gelmez.[1]
* Herkes iin tatl, ac bir son vardr.
* Her gelip atan dnp gider; her dnp giden gelmemie, olmama dner.
* Zaman uzasa, sonu gecikse bile sabreden, mutlaka zafer ular.
* Bir toplumun yaptna raz olan, onlardan saylr. Onlardan saylan her kiinin de iki suu
vardr: O ii ilemek suu, o ie raz olmak suu.

* Birbirine aykr olarak arlan iki yolun biri, mutlaka sapklk yoludur.
* Her zulme balayan, yarn piman olur, elini srr, kemirir.
* Thmetlenecek yere varan kii, hakknda kt zanna deni knamasn.
* Yoksulluk en byk lmdr.
* Kendini beenmek ilerlemeye engel olur.
* Gzleri grene sabah mtr.
* Byklk, ululuk, gnl geniliiyle, tahammlle mmkndr.
* Ktlkte bulunanlar iyilik edene mkfat vererek payla, yola getir.
* Ktl, erri kendi gnlnden karmak suretiyle, bakalarnn gnllerinden sk kar.
* Tamah ebedi kleliktir.
* leri gidiin meyvesi nedmettir. htiyatn meyvesi selmet.
* Hikmetle hkm vermek hususunda susmakta hayr olmad gibi bilgisizlikle sz
sylemekte de hayr yoktur.
* Ey demolu, ihtiyacndan fazla kazandn eyi bakas iin biriktirmedesin.
* Cmertlik, erefleri koruyan bir sfattr; hilim, kt kiilerin azlarn balar; balamak,
stn olmann zekttr; hynet eden dosttan ayrl, teselli bulmaktr; danmak, doru yola
gitmektir. Kendi aklyla i gren, kendini tehlikeye atar; sabr, dmanlar oklara hedef eder;
szlanmak, zamne ceflarna yardmc olur. Zenginliin en stn dilei terk etmektir. Nice
akl vardr, hev ve hevesin buyruuna uyar, esir olur. Gzel tecrbe, baardandr; dostluk,
insana fayda veren yaknlktr; usanp daralan kiiye emniyet etmemek gerektir.
* Kim hay libsna brnrse halk, onun ayplarn grmez.
* Soruya verilen cevap oalnca doru gizli kalr.
* Senin hakknda iyi zanda bulunann zannn gerekletir.
* Ey demolu, kendi nefsinin vassi ol da malnda, senden sonra ne yapmalarn istiyorsan
sen yap.
(Kmeyl b. Ziyd'a buyurdular ki:)
* Ey Kmeyl adamlarna, akam ana dek iyi huy kazanmalarn buyur; uyuyann
hcetlerini gidermekle akam etsinler. nk andolsun btn sesleri duyana, hi bir kii
yoktur ki bir gnl sevindirsin de Allah o sevin yznden ona bir ltufta bulunmasn. Suyun
biriktii havuzda yabanc dereler nasl srlr, kovulursa o ltuf da shibine bir bel gelip
att m, o bely kovar, giderir.

* Hin kiilere vefda bulunmak, Allah'a hynette bulunmaktr; hinlere gadretmekse, Allah'a
vef etmek demektir.
* Dostunu ihtiyatla sev, olabilir ki birgn sana dman olur: Dmannla da ihtiyata riyet
ederek dmanlkta bulun, olabilir ki birgn sana dost kesilir.
(Dou ile bat arasndaki yol ne kadardr diye sorulunca buyurdular ki:)
* Gne iin bir gnlk yol.
* Dostlarn tr, dmanlarn da . Dostlarn, dostundur, dostunun dostudur, dmannn
dman. Dmanlarn da dmanndr, dostunun dman, dmannn dostu.
* Kskan olan, gayret shibi bulunan, kesin olarak zin etmez.
* Babalarn dostluu, oullarn yaknln meydana getirir. Dostluk yaknla muhtatr,
onunla tamamlanr; fakat yaknlk dostlua, sevgiye daha ziyade muhtatr; yaknlk sevgiyle
olur.
* Ta nereden geldiyse oraya atn; nk erri ancak er giderir.
(Ktibi Ubeydullah b. Ebi-Rifi'e buyurdular ki:)
* Kalemini dzelt, ucunu keskin kes, satrlarn arasn a, harfleri birbirine yakn yaz; bu,
yaznn gzelliini salar.
(Oullar Muhammed b. il-Hanefiyye'ye buyurdular ki:)
* Oulcuum, yoksul dmenden korkarn; yoksulluktan Allah'a sn; nk yoksulluk dini
noksanlatrr, akl artr, dostluu giderir.
* Gnaha alt olarak stnlk bulan stnlk elde etmemitir; erle st olan alt olmutur.
* Her kiinin malnda iki ortak vardr: Miras, olaylar.
* Zlime gelip atan adalet gn, mazlmun urad cevir ve cef mihnetinden etindir.
* Bir kiiyi lyndan fazla vmek riydr, dalkavukluktur; lyndan az vmekse ya
dilsizlikten ileri gelir, ya hasetten.
* Sularn en etini, shibine ehven ve ehemmiyetsiz grnenidir.
* Kendi aybn gren, bakalarnn aybyla oyalanamaz; isyan klcn knndan syrn,
onunla ldrlr. Kim btn gcyle bir ie sarlrsa helk olur gider. Kim, kendisini zarar ve
tehlike denizine atarsa garkolur, batar. Kt bellenen eylere sarlan ktlkle knanr. Kimin
sz oalrsa yanl da oalr. Kim fazla yanlrsa utanc azalr, utanc azalann ekinmesi
de azalr; ekinmesi azalann gnl lr, gnl len kii atee girer. Kim halkn, ayplarn
grr, onlar knar, fakat kendisi de o ileri yaparsa ahman ta kendisidir. Kanaat tkenmez
maldr. lm fazla anan, dnynn az nimetine de raz olur. Szn, amelinden bilen kiinin
sz azalr; o, ancak gereken sz syler.

* Zlim kiinin almeti vardr: Gnaha dalp kendisinden stn olana zulmeder; kendinden
alt olana, kendisi st olduu iin zulmeder; zulmeden ble yardmc olur, zulmeder.
* iddet son dereceyi buldu mu ferahlk gelir atar . Bel halkalar tam darald m, genilik
yz gsterir.
* Aybn en by, ona benzer bir ayp sende de varken bakasn ayplamandr.
* Dnce sf bir aynadr. bret almak korkutan bir t, bakasnda grp de
holanmadn eyden ekinmense edep olarak yeter sana.
* Gerekten de hak ardr, fakat tatldr; batlsa hafiftir, fakat insan helk eder.
* Sz, sylemezsen senin hkmne tbdir; ama sylemeye baladn m sen ona mahkm
olursun. Paran pulunu nasl gizliyorsan szn de gizle; nice sz vardr ki nimeti giderir,
zahmeti, mihneti getirir.
* Bilin ki yoksulluk, bellardan bir beldr; yoksulluktan da etini beden rahatszldr; ondan
etin olansa gnl rahatszldr. Bilin ki mal genilii nimetlerdendir; fakat mal
geniliinden daha stn olan ey beden sihhatidir; beden sihhatinden daha stn olansa
gnl huzrudur.
* Konuun da tann, nk insan, dilinin altnda gizlidir.
* Nice sz vardr ki saldrtan daha da tesirlidir.
* Gerekle savaan elbette altolur gider.
* Yumuaklkla hareket etmek, insana soy boydur.
* Hayr ileyin, hayr azmsamayn, kmsemeyin; nk onun k de byktr; az da
oktur. inizden biri, bakas bu hayr ilemeye benden daha lyk demesin; nk andolsun
Allah'a, sonra o da sizin iin byle der. Hayr ileyecek kii de vardr, er ileyecek kii de.
Siz bu ikisini terk ettiniz mi, ileyecek, iler o ii.
* Gizli ilerini, zn temizleyen, slh eden kiinin dn da temizler Allah slh eder onu;
dni iin i ileyenin dny ilerini de dzene kor Allah. Allah'la arasn dzelten kiinin
Allah, insanlarla da arasn dzeltir.
* Hilim insan rten bir rtdr; aklsa keskin bir kl. Huylarndan kt olanlarn hilminle
rt. Hev ve hevesini de aklnla ldr.
* Emir sahibi olmak, insanlarn zlerinin snanmasdr.
* inde bulunduun ehirden daha lyk ehir yoktur sana. ehirlerin hayrls, iinde
geimini salayabildiin ehirdir.
* Bir insanda gzel bir huy varsa, bekleyin o huya benzer baka gzel huylarn da.

* Hilim ve dnceyle hareket etmek, acele etmeden i baarmak, ikiz ocuklardr; bunlar
yce himmetten doarlar.

Gurer'ul-Hikem'den
* Tecrbe shibi kii, hekimden daha bilgindir. Garip, dostu olmayandr.
* Kadnlarn ktlerinden ekinin; hayrllarndan sknn.
* Nice zengin vardr ki yoksuldan da yoksuldur; nice byk kii vardr ki her aalk kiiden
de aadr; nice yoksul da vardr ki btn zenginlerden daha zengindir.
* Mminin kr amelinde grnr. Mnfkn kryse dilindedir ancak.
* ki ey vardr ki yitirmeden kadri bilinmez: Genlik ve fiyet.
* Batla yardm eden, hakka zulmeder.
* Byk kiilerin zaferi balamaktr, ihsanda bulunmaktr. Aalk kiilerin zaferiyse
ululanmaktr, azgnlk etmektir.
* Nefsine hkim olman, en stn g, kudrettir. Ona buyruk yrtmen en hayrl emrettir.
* ehvetle kul olan parayla alnm kleden de aalktr.
* Utancn stn, insann kendinden utanmasdr.
* Nice kan vardr ki onu dil dker.
* Nefsine zulmeden, bakasna kar nasl adaletle mumele edebilir?
* Mazlma yardmc ol, zlime dman kesil.
* yilii emret, ktlkten nehyet. Senden kesileni dola, sana vermeyene ver.
* Yce kiiden ona ihnette bulunduun zaman ekin; aalk kiiden de ona ihsanda
bulunduun zaman; ihsan sahibindense onu daralttn zaman sakn.
* Soylar boylar, babalarn, analarn mensp olduklar soyla boyla deil, vlecek
stnlklerledir.
* Gzle grmek bir eyi duymaya benzemez.
* Yaptn ayb ven, sana dalkavukluk eden, bulunmadn yerde seni ayplar, knar.
* Allah'n nimetlerini dnene Allah baar verir; Allah'n zt hakknda dnense zndk
olur.

* nsanda dil olmasa, insan sz sylemese, srete brnm bir varlktan, yahut ba bo
braklm otlayan bir hayvandan baka ne olabilir ki?
* Birinin aleyhinde sylenen sz dinleyen, o sz syleyen gibidir.
* erden ekinen kii, hayr yapana benzer; sutan saknan kii, iyilikte bulunana dner.
* Babalarn dostluu oullar arasnda soy sop birlii demektir.
* Szn dikildii yer, gnldr; smarland yer dncedir, onu kuvvetlendiren akldr,
meydana karan dildir; bedeni harflerdir, canysa anlam; ss, dzenli sylenmesidir;
dzgnlyse doru oluu.
* Can gz kr olunca gzle grn faydas yoktur.
* Allah'n sana verdii nimetleri yitirme; onun verdii nimetleri eseri, sende grlmelidir.
* Suluyu meys etme; nice su ileyen vardr ki sonu balanmakla biter. Nice kulluk eden
vardr ki sonunda kulluu bozulur, mrnn sonunda cehenneme gider.

- Seyyid Radyy, Allah ondan raz olsun, der ki: Bu kitapta yalnz bu szler olsayd tam
faydal t, tam yerinde hikmet, can gz ak olana basret, okuyup dnene ibret olarak
yeterdi.
[1]

6. Blm

Tarihi lgilendiren Szleri

(Savata kendilerine ve dmanlarna katlmayanlar hakknda buyurmulardr ki:)
* Gerei horladlar, batla yardm etmediler.
(Habbb b. el-Eretti iin buyurdular ki:)
* Allah Habbb'a rahmet etsin, dileyerek Mslman olmutu; steyerek, raz olarak hicret
etmiti; eline geene kanat ederdi: Allah'tan raz olurdu; savaarak yaamt.[1]
(Harriyye'den (Haricilerden) birisinin teheccd namaz kldn, Kur'an okuduunu
duyunca buyurdular ki:)
* Yakin ile uyku, pheyle namazdan hayrldr.

(Sehl b. Huneyf'il-Ansr[2] veft edince buyurmulard ki:)

* Bir da bile beni sevse musibetlere urar.
(Haricilerin, hkm ancak Allah'ndr szn duyunca buyurdular ki:)
* Doru bir sz. Fakat bu szle batl murt edilmekte.
(Talha ve Zbeyr, bu ite sana ortak olmak zere biat ediyoruz dedikleri zaman
buyurdular ki:)
* Hayr, fakat kuvvette, yardmda ortaksnz; aciz grr, ite bir aksamaya rastlarsanz
yardmc olursunuz.
(mam Hasan aleyhisselma buyurdular ki:)
* Savata birisini savamaya arma; fakat seni aran olursa icbet et; nk savaa
aran sidir; sninse lmesi gerek.
(Muviye'nin adamlar Anbr' yamaladklar zaman bizzat yaya olarak Kfe'den
kp Nuhayle'ye geldiler. Halkn bir ksm arkalarndan gidip kendilerine ulat ve Y
Emir'el-M'minin, biz onlarn zararlarn gideririz dedi. (Hazret buyurdular ki:)
* Ben sizin zararnzdan kurtulamyorum; beni bakala-rnn zararlarndan nasl
kurtaracaksnz? Benden nce halk kendilerini idre edenlerden ikyet ererdi, bense bugn
idre ettiim kiilerden ikyet ediyorum. Sanki ben idre edilenim de beni idre edenler
onlar; yahut ben emre tbiim de onlar mir.
(Bu srada iki kii, huzurlarna gelip biri, Y Emir' el-Mminin, ne emrin varsa buyur,
biz gidelim; benim szm ancak kendime ve bu kardeime geer dedi. Hazret
buyurdular ki:)
* Dilediim eyin iki kiiyle yaplabilmesine imkn m var?
(Sffin'den dnte yollar amllarn bulunduu yere urad. Kadnlarn Sffin'de
ldrlenlere alatklarn duydular. Bu srada o boyun ulularndan Harb b.
urhahabl geldi. Hazret ona buyurdular ki:)
* Duyduuma gre, size kadnlarnz stolmu, yle mi? Neden onlar bu feryattan men
etmiyorsunuz?
(Harb maiyetlerinde yaya olarak yrmek istedi. Kendileriyse ata binmilerdi;
buyurdular ki:)
* Geriye dn, senin gibi yaya olarak yryen birinin benim gibi binee binmi kiinin
maiyetinde yrmesi buyruk shibine bir fitnedir, mminlereyse alal.
(Nehrivan gn savata ldrlen Haricilerin yanlarndan geerlerken buyurdular ki:)

* Beter olun, sizi aldatan, sizi zarara soktu. (Kim aldatt onlar Ya Emir'el-Mminin diye
sorulunca buyurdular ki:) Yol azdran eytan ve ktl buyuran nefisleri onlar mitlerle
aldatt; onlara isyan yollarn at, geniletti; st olacaklarn vaad etti onlara, derken onlar
birden atee att gitti.
(Muhammed b. Ebi-Bekr'in ehdetini duyunca buyurdular ki:)
* Allah ona rahmet etsin, ona olan hznmz, ehdetinden sevinenlerin sevinleri kadar.
Ancak onlar kendilerini sevmeyen birini yok ettiler; bizse bir dost kaybettik.
(Ashabyle otururlarken gzel bir kadn geti, herkesin gz o kadna takld. Bunu
grnce buyurdular ki:)
* Bu erkeklerin gzleri ehvete kapldklarn belli ediverir, bu bak ehvetin cokunluunu
gsterir. inizden biri, beendii, holand bir kadna gz kaynca hemen gidip kendi
zevcesine yaklasn; nk bu da kadndr, o da kadn.
(Hariclerden biri "Allah ldresice kfir (H), ne de fakih" dedi. Ashab bunu
duyunca o adama kastetti, stne saldrd. Hazret buyurdular ki:)
* Yava olun hele, bu ancak bir sv, ona ya svmeyle karlk verilir, yahut da aldr
edilmez, suu balanr gider.
(Mlik b. Eter'i verek buyurdular ki:)
* O, Allah'n bir klcdr ki, vurmakla krlemez; kr de deildir zten. Bid'at onu yolundan
alkoymaz; sapklksa onu hi saptrmaz.
(Malik'l-Eter'in ehdet haberi gelince buyurdular.)
* Allah Mlik'e rahmet etsin; Mlik, ne Mlik'ti? Tek yce bir da olsayd ne stne bir nal
basabilirdi, ne ycesine bir ku uup konabilirdi.

- Habbb ibin'il-Erett sahbeden ve muhcirdendir. lk slm'a gelenlerden olup Bedir

ashabndand. slm olduktan sonra, mrikler tarafndan kendilerine ikence edilen
sahbeden biridir. Btn ikencelere ramen mriklere kar- durmu, onlarn syletmek
istedikleri szleri syleme-mitir.
[1]

Cemel ve Sffin savalarnda Emir'l-M'minin'in maiyetinde bulunmular, Nehrivan

savandan birka gn nce Hriciler tarafndan ehit edilmilerdi. ehdetleri hicretin otuz
yedinci ylndadr. Yalar altm dokuza varmt. Namazlarn Emir'l-M'minin klm, Kfe
dnda defnedil-miti. Kfe dndaki mezarla ilk defnedilen sahbi Habbb'dr (Tenkyh, 1,
s.395-396).
[2]

- Sehl b. Huneyf iin 2. ksmdaki 4. blmn 3. Mek-tubunun notuna baknz.

7. Blm

Gerek, Adalet, Geim, nsanlk, Sava

* aarm u insana ki bir ya parasyla grmektedir, bir et parasyla sylemekte; bir
kemikle doymaktadr, bir delikle soluk almakta.
* Ktl eliyle, diliyle, gnlyle, gidermeye alan, hayrl huylar nefsinde toplamtr.
Halkta grd ktl diliyle, gnlyle inkr eden, fakat eliyle ktle engel olmayan,
hayr huylarndan ikisine yapm, birini yitirmitir. Gnlyle inkr edip eliyle, diliyle inkr
etmeyense huyun en ycesini yitirmi, birini elde etmitir. Halktan ktl diliyle,
gnlyle, eliyle inkr etmeyenler, gidermeye almayanlarsa diri gibi grnen llerdir.
* yi ve hayrl ilerin hepsi ve Allah yolunda sava; iyilii buyurmak, ktlkten halk men
etmek, karsnda koskoca usuz bucaksz denize nispetle bir katreden ibrettir; dalgalanp
kpren, cokun denizde bir tkrktr det. yilii buyurmak, ktlkten men etmek, ne
kimsenin ecelini yaklatrr, ne rzkna noksan verir. Ama bunlarn hepsinden daha stn olan
da zulmeden buyruk sahibine kar doru sylemektir.[1]
(Eb-Cuhayfe der ki: Emir'l-M'minin aleyhisse-lm'dan duydum, buyurdular ki:)
* Sizden ilk olarak savaa ait olup da alnacak ey, elinizle, sonra dilinizle, sonra da
gnllerinizle savamaktr. yilii gnlyle tanmayan, ktl men etmeye kalkmayan
kii, baaa dp gitmitir.[2]
* l de alalma, az yeter bul da yzsuyu dkme. alp bir ey elde edemeyen kii, oturunca
hibir ey elde edemez.[3]
* Din hkmleri bilmeden ticarete girien, resiz fize der, sutan kurtulamaz.
* Sana rabet ve muhabbeti olan kiiye rabet etmemen, nasibinde noksana dmendir.
Senden holanmayana rabet etmense alalmandr.
Mal memurlarndan biri byk bir yap yaptrnca buyurdular ki:
* Paralar, yapnn tepesine kt, grnd; nk bu yap zenginlii sylemede.
* Yznn suyu donmutur. Ancak bir ey istersen yumuar, szp damlamaya balar; kime
yzsuyu dktne dikkat et.
* Mazlmun zlimden alaca gn, zlimin mazlma zulmettii gnden daha etindir.
Gurer'ul-Hikem'den
* A kalmak, alalmaktan hayrldr.

* Adamln en stn derecesi, mal mlk esirgemeyerek kardeleriyle geinmesi, her hlde
onlarla eit olmasdr.
* nsanlarn en insafls, kendisi hakknda bir hkim hkm vermeden nefsine insf edenidir.
nsanlarn en fazla cevredeniyse cevrini, zulmn adalet sayandr.
* nsann stnlkleri birbiri ardnca gelip atan etin ilerde meydana kar.
* Dallar budaklar, aresi yok, kklere, sebeplere dayanr, onlardan srer, meydana gelir;
onlar meydana getiren sebeplere, para buuklara, tmlere dner ular.
* Rabbin rzasn kazanmak isteyen, zulmeden buyruk shibine kar adalet szn
sylemelidir.
* ki kii yoktur ki halk kendisine uymaya arsn da, biri sapklkta olmasn.
* Haktan, gerekten sonra, dalletten baka ne vardr ki?[4]
* mitsizliin acl, halka yalvarmaktan yedir.
* Tamah seni kul etmesin, Allah seni hr yaratt.
* Yapt zulmlerden geip, haklar sahiplerine vermekten daha stn adalet olamaz.
"Nehc'l - Belga'dan"
* Gerekten de noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah yoksullarn geimlerini zenginlerin
mallarnda takdir buyurmutur. Hi bir yoksul, a kalmaz ki bir zengin onun hakkn vermi
olsun; yce Allah da zenginlere bunu soracaktr.
* Bir evvelki gaspedilmi bir tek ta, o evin ykm iin rehin edilmesi demektir.
25 Zilhicct'il-Harm 1389
Abdlbki GLPINARLI
Bu metnin erhinde azam derecede faydalandmz kaynaklardan "Ez-Zeria il TasnifiSia" mellifi Allme Akaa Bozorg-i Tehrn muhammed Muhsin'in, Allah'n rahmetine
kavutuunu duyup zldk. btn ilim lemine basal verir, kendilerine rahmet diler,
okuyuculardan Ftiha niyz eyleriz.

A. G.

- "Savan en stn zulmeden buyruk shibine kar doruyu sylemektedir." (Hadis Cmi,
1, s.41)
[1]

- Ebu-Cuhayfe'nin ad Veheb b. Abdullah'is-Suvi'dir. sd'l Gaabe, sahbe arasnda

gsterir; Veft- Peygamberi de ergenlik andayd; fakat hadis rivyet etmitir. Bir gn
yemek yerken; Raslullah sallallahu aleyhi ve lihi ve sellem ona, dnyda karnn
doyuranlarn hirette a olacaklarn buyurmu, bunun zerine Eb Cuhayfe, mrnn sonuna
dek, gnde bir vn yemeyi ve doyuncaya dek yememeyi det edinmiti. Hazret-i Emir'in
(a.s) btn savalarnda maiyetlerinde bulunmutur. Hz. Emir (a.s), bu zta, Veheb'l-Hayr ve
Veheb'ullh lkaplarn vermilerdi. Kfe'de, beytlmle memr olmutu. Hicretin yetmi
ikinci ylnda Basra'da veft etmilerdir (Tenkyh, 3, s.280-281, Son Ksm, s.8).
[2]

- Yni kendi kazancnla gein, kazancn yeter bul; kimseden bir ey umma, kimseye
yzsy dkme.
[3]

- "te gerek Rabbiniz Allah, budur; gerekten sonra sapklktan baka ne var ki?
Artk nereye dnme-desiniz?" (10, Yunus, 32)
[4]