Namazn Adab

Merhum mam Humeyni (r.a)

eviri:
Kadri ELK Mustafa YALIN

Yaymlayan
mam Humeyninin (r.a) Eserlerini
Dzenleme ve Yaymlama Kurumu

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

2
Yaymcnn Notu
20 Mays 1962 tarihinde yazl tamamlanan Adab- Namaz kitab,
namazn kalb adab ve manevi esrarnn geni bir aklamasdr. Bu
kitabn yazlndan yl nce, mam Humeyninin Srrus-Salat
adndaki deerli yaptlarnn birinde bu manalar, zl bir ekilde ve
irfan ehlinin zel diliyle yazlmt. 1 Ancak mam Humeyni o kitaptaki
bilgilerden daha geni bir kitlenin faydalanmas amacyla daha sade
bir dil ile mevcut kitab telif etmi ve yle buyurmutur:
Daha nce namazn esrarn yeterli derecede belirttiim bir kitap
hazrladm ve bu kitap genelin istifade edebilecei bir konumda
olmadndan dolay iman kardelerime belki bir uyar ve kendi kat
kalbime bir tesir olur diye, bu ruhani miracn kalbi adabyla ilgili bir
kitap yazmay kararlatrdm.
Daha nce Adab- Namaz kitabnn konular, bir takm aklama ve
deiikliklerle birlikte Pervaz der Melekut adyla basld ve ondan
sonra da kitabn kendisi yaynland. Ama nceki basklar, bir takm
nedenlerden dolay, -ki belki de bu nedenlerden biri, elyazmas
nshann mevcut olmay idi- ideal bir ekilde gereklemedi. Bu
yzden mam Humeyninin Eserlerini Yaymlama ve Dzenleme
Kurumu tam bir dikkatle ve emanete riayet ederek, asli olmayan
nshalar inceledikten ve messesenin elindeki asli nsha ile
karlatrdktan sonra bu eseri basp yaynlad. Kitapta mam
Humeyninin 1984 ylnda yazd iki nsz vardr ve bu nszlerde
mam bu kitab deerli evlad Hccetl-slam vel-Mslimin Hac
Seyyid Ahmet Humeyni ve Fatma Tabatabaiye (Hac Seyyid Ahmet
Humeyninin ei) ithaf etmitir. Bu iki nszn el yazmas metni de
bu kitapta baslmtr.
Birinci bask tirajndan bin cilt, ktphanelerin ve mamn el
yazmas eserlerine ilgi duyanlarn istifade etmesi iin el yazmas
metnin tmnn fotoraflar ile birlikte yaynlanm ve geri kalanlarda
ise el yazmasndan sadece bir rnek baslmtr.
1

Srr- Salat kitabnn tam ve edit edilmi metni, elyazma nushasnn kopyas,
aklamalar ve deiik indeksleriyle birlikte, geen yl bu messese tarafndan
yaynland.

Bu eserin basm iinde bize yardmc olan lm ve Kltrel Yayn

irketi nin sorumlularna, alanlarna iten teekkr ediyoruz.
O yce ahsiyete selam gnderiyor ve yce Allahtan slama
hizmet yolunda bize daha fazla baar vermesini diliyoruz.
mam Humeyninin Eserlerini
Dzenleme ve Yaymlama Messesesi

nsz
Kendini yetitirebilme gcnde olduum gemi gnlerin kusur ve
sululuuna eseflenmekten ve elimin bo, ykmn ar, yolun ok
uzun, ayamn aksak ve g zamanmn geldiini belirten sesin
kulakta yankland ihtiyarlk gnlerindeki hasret ve pimanln
dnda kendisinden bir fayda edinemediim Adab- Namaz kitabn
genlik kuvvetiyle dolu olan aziz evladm Ahmed e ithaf ediyorum.
nallah, Kuran- Kerim, Snnet-i erifin ve de byklerin
szlerinden alnarak hazrlanm bu kitabn muhtevasndan faydalanr,
marifet ehlinin klavuzluuyla gerek miraca yol bulur, bu karanlk
diyardan kalbini kurtarr ve byk peygamberlerin, yce velilerin
-Allahn salat ve selam onlara olsun- ve de Ehlullahn ulat ve
bakalarn da davet ettikleri insanln asl hedefine ulamaya
muvaffak olur.
Oulcazm! Allahn ftratyla yorulmu olan benliini bul,
kendini beenmiliin ve bencilliin ar dalgalarnn dalalet
girdabndan kurtar ve Allahn velayetinin olan Nuhun gemisine
bin! Herkim bu gemiye binerse kurtulur ve herkim de yz evirirse
helak olur.
Evladm! Allahn yolu olan srat- mstakimde seke seke yrsen
dahi hareket etmeye, kalbi ve zahiri hareket ve skunetlerine;
maneviyat ve uluhiyet rengi vermeye ve halka Allahn yarat
olduu iin hizmet etmeye al. Yce peygamberler ve Allahn has
evliyalar bakalarna benzer ilerle megul olmakla birlikte hibir
zaman dnyaya dalmamlardr. nk onlarn meguliyeti Hak ile
birlikte ve Hak iin idi. Bununla birlikte Hatemul-Enbiyadan (s.a.a)

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

4
yle buyurduu nakledilmitir: Bazen kalbim bulanmakta ve ben
her gn yetmi defa Allahtan mafiret dilemekteyim.1
Belki de Peygamber Hakk kesrette (varlk aleminde) grmeyi
bulanklk saymtr.
Evladm, kendini hazrla! Zira benden sonra sana hakszlk edilecek
ve benden duyduklar rahatszlklar senin hesabna yazacaklardr.
Eer Rabbin ile hesabn temiz tutarsan ve Allahn zikrine snrsan,
artk insanlardan dolay bir korkuya kaplmazsn. nk insanlarn
hesab abuk kapanr ve ezeli olan ey, Hakkn katndaki hesaptr.
Evladm! Benden sonra sana bir hizmet teklifi yaplabilir, eer
amacn slam Cumhuriyetine ve aziz slama hizmet ise reddetme ve
eer Allah korusun nefsi arzular ve ehvet tatmini iin ise, ondan
kan; nk dnya makamlarnn, urunda kendini helak etmene
deecek bir deeri yoktur.
Ey Allahm! Senin kullarndan ve yce peygamberlerin soyundan
olan Ahmet, ailesi ve yaknlarn dnya ve ahirette mutlu kl ve
kovulmu eytann elini, onlara zarar verme hususunda ksalt.
Ey Allahm! Biz zayf, gsz ve sliklerin kafilesinden geri
kalmlarz. Sen bizzat elimizden tut. Rabbimiz bize fazln ile davran
ve bize adaletin zere davranma. Selam Allahn salih kullarnn
zerine olsun.
4-3-1984
Ruhullah Musevi Humeyni

Mstedrekl-Vesail, Kitabus-Salat, Ebvabuz-Zikr, 22. bab, 1. hadis

Namazn Adab .....................................................................................

Rahman ve Rahim Olan Allahn Adyla

Hamd alemlerin Rabbine, selam Muhammed ve temiz ehline ve
Allahn laneti de bugnden kyamet gnne dek onlarn tm
dmanlarnn zerine olsun.
Ey Allahm, bizim seyir admmz senin kutsal huzuruna varmada
ksadr ve talep elimiz senin dostluk diyarna uzanmaktan acizdir.
ehvet ve gaflet perdeleri basiretimizi senin gzel cemalini grmekten
alkoymu ve dnya sevgisinin ve eytanln koyu perdeleri
kalplerimizi senin izzetli celaline ynelmekten gafil klmtr. Ahiret
yolu ince, insaniyet yolu zor ve biz aresizler tpk rmcekler gibi av
dncesine kaplmz. pek bcei gibi etrafmza ehvet ve emel
alarn rm aknlarz. Tmyle gayp aleminden ve sevgi
ortamndan kopmuuz. Ancak sen, ilahi nur ile kalp gzlerimizi
aydnla kavuturabilir ve gayb yardmlar ile bizi benlikten
kurtarabilsin.
Ey Allahm, (dnyevi arzulardan) sana ynelmem iin tam bir
kopuu bana nasip et ve kalp gzlerimizi sana bakma nuruyla
aydnlat; bylece kalbin baklar, nur perdelerini yrtp azamet
kaynana ulasn ve ruhlarmz senin kutsal izzetine asl kalsn.1
Bundan bir sre nce, iinde namazn esrarn yeterli derece
belirttiim bir kitap hazrladm.2 Ancak bu kitapk genelin anlay
dzeyinde olmay yznden bu ruhani mirasn kalbi adab hakknda
1

Mnacat-i abaniyye, Biharul-Envar, c. 91, s. 99

Srr- Salat kitabnda deerli yazar, balangta hamd, salat ve duadan sonra yle
yazyor: Benlik ve bencillik kaytlarna bal, benlik ve kendisine tapma badesiyle
megul ve manevi makamlardan ve varlk mlknden habersiz olan bu hayret ve
cahalet vadisinin akn ben, byk evliyalarn baz ruhi makamlarn, bu ruhani
slk ve imani mirata yazmaya samimiyetle karar verdim Bu deerli kitap, 10.
6. 1939 tarihinde bitmitir.
2

...............................................................................mam Humeyni (r.a)

kitap yazmaya karar verdim. Bylece iman kardelerime bir hatrlatma

ve benim kat kalbimde de bir etkisi olmasn diledim. eytann
etkisinden ve yardmdan mahrum kalmaktan Allah Tebarek ve
Tealaya snyorum. phesiz O, yegane veli ve her eye kadirdir.
Bu kitab bir giri, birka makale ve bir de son blm olarak
dzenledim.

Giri
Bil ki, namazn bu sureti dnda manalar ve bu zahir dnda bir de
batn vardr. Zahirin riayet edilmedii taktirde zahiri namazn
bozulmasna veya eksik olmasna neden olan bir adab olduu gibi,
batnn da kalbi ve batn bir adab vardr. Buna da riayet edilmezse,
manevi namaz bozulur veya noksan olur; ayn ekilde bunlara riayet
edilince de namaz melekuti bir ruha sahip olur. Bu kalbi ve batn
adaba dikkat ve nem gsterdikten sonra namaz klan ahsa, marifet
ehlinin ve kalp ashabnn namaznn ilahi srrndan bir nasip hasl
olabilir ki o da slk ehlinin gz nuru 1 ve mahbuba yaknlama
miracnn hakikatidir.2
Namazn batn, melekuti ve gayb bir sureti vardr. Baz delillerin
buna uygunluk arzetmesine ve slk ve riyazet ashabnn
mahedelerinin buna mutabk olmasna ek olarak, bir ok ayet ve
hadisler de genel ve zel bir ekilde buna delalet etmektedir ve biz,
bunlardan bazlarn zikrederek bu sayfalar teberrkl klmak
istiyoruz.
Bunlardan biri yce Allahn u buyruudur: Her bir nefsin
hayrdan yaptklarn hazr bulduu ve her ne ktlk ilediyse
onunla kendisi arasnda uzak bir mesafe olmasn istedii o gn
(dnn)3 Ayet-i erife, herkesin kendi iyi ve kt amellerini hazr
1

Baz hadislere iarettir. Bunlardan biri Allah Resulnn (s.a.a) buyurduu

Namaz gzmn nurudur hadisidir. Furuul-Kafi, c. 5, s. 321, Kitabun-Nikah,
Bab-u Hubbiin-nisa, 7. hadis
2
Allah Resulnden nakledilen Namaz mminin miracdr hadisine iarettir.
tikadat, Allame Meclisi, s. 59
3
Al-i mran / 30.

Namazn Adab .....................................................................................

bulduuna ve onlarn gayb/batn suretini mahede ettiine delalet

etmektedir. Ayn ekilde Allah bir baka ayet-i erifede yle
buyurmaktadr: Yapp ettiklerini (nlerinde) hazr bulmulardr. 1
Dier bir ayette ise yle buyuruyor: Artk kim zerre arlnca
hayr ilerse, onu grr.2 Bu ayetler, nefsin, amelleri aka
grdne delalet etmektedir.
Bu konu hususundaki hadisler ise, bu sayfalara smayacak kadar
oktur ve biz onlardan bazlarn zikretmekle yetiniyoruz.
Bu hadislerden biri, Vesailde nakledilen ve senedi mam Sadka
(a.s) dayandrlan u hadistir: Her kim farz namazlar ilk vakitte eda
eder ve onlarn hkmlerini hakkyla uygularsa, melek onu beyaz ve
temiz olarak ge ykseltir. Namaz (namaz klana) der ki: Sen beni
koruyup yce bir melee emanet ettiin gibi Allah da seni korusun.
Herkim de namazlarn sebepsiz yere geciktirir ve onlarn hkmlerini
hakkyla uygulamazsa, melek onun namazn siyah ve karanlk bir
ekilde ge ykseltir ve namaz bu halde yksek bir sesle namaz
klana yle der: Beni zayi ettin; beni zayi ettiin gibi Allah da seni
zayi etsin ve senin bana riayet etmeyiin gibi Allah da sana riayet
etmesin.3
Bu hadis, namaz Allahn meleklerinin ya temiz ve beyaz olarak,
ya da karanlk ve siyah olarak ge ykselttiklerine delalet etmektedir.
Temiz ve beyaz olarak namazn ge ykseltildii vakit, onun ilk
vakitte klnd ve adabna uyulduu zamandr. Bu durumda namaz,
namaz klana hayr duasnda bulunur. Namazn karanlk ve siyah
olarak ge ykseltildii vakit ise, onun gerekesiz geciktirildii ve
adabna riayet edilmedii zamandr. Bu durumda namaz, namaz klana
beddua eder. Bu hadis, melekuti ve gayb bir surete delalet etmekle
birlikte, onlarn hayatna da delalet eder. Nitekim bunun bir delili de
bulunmakta, ayet ve hadisler de bu anlama delalet etmektedir. Tpk

Kehf / 49.
Zilzal / 7.
3
Vesailu-ia, c. 3, s. 90
2

...............................................................................mam Humeyni (r.a)

Hak Tealann yle buyuruu gibi: Gerekten ahiret yurdu ise, asl
hayat odur.1
Bu Hadis-i erifin anlamn ifade eden, ama zikredilmesi halinde
uzamaya yol aacak baka hadisler de mevcuttur.
mam Sadktan (a.s) yle nakledilmektedir: Mmin kul kabre
konulunca namaz, onun sa tarafnda, zekat ise sol tarafnda yer alr.
Onun iyilii kendisine glge eder ve sabr bir kede yer edinir. Soru
sormadan sorumlu iki melek ieriye girince sabr ve namaz; zekat ve
iyilie yle der: Arkadanza yardm ediniz ve eer sizler aciz
kalrsanz ben onunla birlikteyim.2
Bu hadis-i erif, Usul-i Kafide iki kanal ile nakledilmi ve eyh
Seduk (r.a), Sevabul Amal kitabnda bu hadise yer vermitir. Hadisin
gayb ve berzahi suretine ve onlarn hayat ve uuruna delalet ettii
aktr. Kuran ve namazn melekuti surette tecessm hakknda bir
ok hadis mevcuttur.
Ama btn bu sylenenler namaz ve dier ibadetlerin bu ekli ve
kalbi adab dnda kalan eylerdir. Zira bu adaba riayet edilmedii
taktirde zaten ya namaz eksiktir veya Allah katnda hi makbul
deildir. Adab- kalbiyenin sayld bu sayfalar arasnda inallah
onlar da zikredilecektir.
Bu makamda bilinmesi gereken ey namazn ekliyle ve zahiriyle
yetinmenin; ebedi saadet, ondan da te izzetli Rabbin katna ulama
nedeni ve de mutlak sevgilinin yaknlna erimenin ki bu makam,
evliyalarn emellerinin hedefi, marifet ashabnn ve kalp erbabnn
arzusunun sonu, ondan da te, Resullerin efendisinin (s.a.a) gz
nurudur3- yceli merdiveni olan namazn batn kemallerinden ve
bereketlerinden yoksun kalp byk bir zarar ve ziyan etmek
olduudur. Zira bu alemden ktktan ve ilahi muhasebeye geldikten
sonra, (bu gaflet) aklmzn idrakndan aciz kald nice hasretlere
1

Ankebut / 64.
Usul-i Kafi, c. 3, s. 143, Kitabul man ve Kfr, Bab-u es-Sabr, 8. Hadis;
Sevabul Emal, s. 203, Sevab-us-Salat vez Zekat vel Birr ves Sabr, 1. hadis
3
Baz hadislere iarettir. Bunlardan biri Allah Resulnn (s.a.a) buyurduu
Namaz gzmn nurudur hadisidir. Furuul-Kafi, c. 5, s. 321, Kitabun-Nikah,
Bab-u Hubbin-nisa, 7. hadis
2

Namazn Adab .....................................................................................

sebep olur. Biz, mlk aleminin rts altnda ve tabiatn

uyuturuculuu etkisinde olduka, o alemi idrak edemeyiz ve bir
elimiz uzaktan atee uzanm gibi olur (hakkyla snamayz). Hangi
hasret, pimanlk, ziyan ve zarar, insann saadet ve kemal vesilesi ve
kalbi noksanlk hastalklarnn devas ve gerekte insani kemallerin
sureti olan bir eyin urunda krk elli yl zahmet ektiimiz halde
brakn ruhi adan faydalanmay, kalbi bulankln ve zulman
hicaplarn nedeni olmasndan ve Resul-i Ekremin (s.a.a) gz nuru
olan eyin bizim basiretimizin zayflamasna sebep olmasndan daha
byktr. Allah yannda (kullukta) yaptm kusurlardan dolay
yazklar olsun (bana).1
O halde, ey aziz! Azim ile kuan, talep ellerini a ve her meakkat
ve zahmetle olsa da kendi halini slah et ve marifet ehlinin
namazndaki ruhi artlar kazan. Muhammedi (s.a.a) tam keif ile tm
dertlerin ve nefislerdeki noksanlklarn derman iin hasl olan bu ilahi
macundan istifade et. Kendini olabildiince bu zulmet, hasret,
pimanlk menzilinden ve yce ve celil rububiyetin mukaddes
dergahndan uzak olan derin kuyudan uzaklatr, kurtar. Vuslat
miracna ve kemal yaknlna ulatr. Eer bu frsat elden kaarsa,
baka frsatlar olmayacaktr. Eer (namaz) kabul edilirse, dier
ameller de kabul edilir ve eer reddedilirse, dier ameller de
reddedilir.2
Ve biz, bu ruhani slkun batn adabn mmkn ve gerekli lde
beyan etmeye alacaz. Belki ehl-i imandan birinin ondan bir nasibi
olur ve bu da saadet ve insaniyet yolundan geri kalmn ve tabiat ve
bencillik zindannda zincire vurulmuun, belki ilahi rahmete ve gayb
tevecche kavumasna sebep olur. Muhakkak ki Allah, ihsan ve
inayet sahibidir.

Zmer / 56.
Felahus-Sail, s. 127, Men la Yehzuruul-Fakihten nakledilmitir. Dier bir
kaynakta hadis u ekildedir: Kulun kendisiyle hesaba ekildii ilk ey, namazdr.
Eer o, kabul edilirse, dier ameller de kabul edilir ve eer o reddedilirse, dier
ameller de reddedilir. (Fazlus-Salat, c. 1, 20. bab, 5. hadis)
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

10
Birinci Makale
Namazn tm hallerinde ve ibadetlerin tamamnda zorunlu olan
adap hakkndadr ve bunu birka blm halinde aklamaya
alacaz.
Birinci Blm
badette kalbi adaptan ve ahiret yolundaki slikin batn
vazifelerinden biri de, rububiyetin izzetine ve ubudiyetin zilletine
dikkat etmektir. Bu, slikin nemli menzillerinden biridir. Herkesin
yol alma gc, bu olgunun kuvveti derecesincedir. Daha da nemlisi
insaniyetin yetkinlik ve eksiklii bu olgunun tam ve eksik oluuna
tabidir. nsanda kendini beenmilik ve bencillik olgusu ne kadar ok
olursa, insanlk kemalinden ve rububiyet dergah makamndan da o
kadar uzak dm olur. Kendini beenmilik ve kendine tapnma
hicab, tm hicaplardan daha kaln ve karanlktr. Bu hicabn
yrtlmas, btn hicaplarn yrtlmasndan daha zor olup tm
hicaplarn yrtlmasna bir ncldr. Daha da nemlisi bu, gayp ve
ahadet kilitlerinin anahtar ve bu hicabn yrtlnn ardndan ruhani
kemaline ykselme kaplarnn kapsdr. nsan, benlie ve hayali
kemal ve cemaline bakt srece, mutlak cemal ve kemalden yoksun
ve uzak dm olur. Allaha doru yol almann ilk art, hak ve
batldaki riyazet ls, bu menzilden kmadr. O halde enaniyyet ve
kendini beenmilik admyla, benlik ve bencillik hicabnda aama
kaydeden her slikin ibadeti batl ve yolculuu Allaha olmayp
nefsedir. Putlarn annesi, sizin nefis putunuzdur.1
Yce Allah yle buyuruyor: Allaha ve Resulne hicret etmek
zere evinden kan, sonra kendisine lm gelen kiinin ecri
phesiz Allaha aittir.2
Fiziki hicret ve hicretin ekli, beden ile fiziki menzilden Kabeye
veya evliyalarn (a.s) mukaddes mekanlarna ynelik yaplan hicretten
ibarettir. Manevi hicret ise, nefis ve dnya evinden kp Allah ve
1

Putlarn anas, sizin nefis putunuzdur. nk bizim putumuz, u ejderha putunun

zerindedir. (Mevlana)
2
Nisa / 100.

Namazn Adab........................................... 11
Resulne doru gitmektir. Peygambere ve veliye doru yaplan hicret
de Allaha doru yaplan hicrettir. Nefis, kendine bal olduu ve
benlie tevecch ettii mddete yolcu deildir. Bencilliin kalntlar
slikin gznde bulunduu, benlik ehrinin duvarlar ve bencillik
ilannn ezan iitildii srece o mukimdir, yolcu ve muhacir deildir.
Misbah-u eriat kitabnda mam Sadk (a.s) yle buyurmaktadr:
Kulluk, batn rububiyet olan bir cevherdir; o halde kulluk ile elde
edilemeyen her ey, rububiyette bulunur ve rububiyet de rtl olan
her ey ise, kullukla hasl olur.1
Ubudiyet admyla yola koyulan ve kulluun zillet damgasn
alnna vuran kimse, rububiyetin izzetine ulamaya yol bulur.
Rububiyet hakikatlerine ulama yolu, ubudiyet basamaklarnda
yrmektir. Ubudiyette, benlik ve bencillikte yok olan ey, rububiyet
himayesinin glgesinde bulunur. yle ki slik; Ehl-i Snnet ve ia
arasnda mehur olan hadiste2 nakledildii gibi Hak Tealann
kendisinin kulak, gz, el ve aya olaca bir makama ular.
nk slik, kendi tasarrufundan geip, kendi vcut memleketini
tamamen Hakka teslim edip, evi ev sahibine verip rububiyet izzetinde
fani olunca da ev sahibinin kendisi ilerinin sorumlusu olur. O halde
onun fiilleri, ilahi fiillerdir; onun gz ilahi olur, Hakkn gzyle
bakar, kula ilahi kulak olur ve Hakkn kulayla duyar. Her ne
kadar nefsin rububiyeti kamil olur ve izzeti hedef edinilip
dnlrse, o oranda rububiyet izzeti azalr ve eksik olur. nk bu
ikisi birbirlerinin mukabilindedirler: Dnya ve ahiret, birbirlerinin
kumasdrlar.3
O halde, Allaha doru yol alan slikin, kendi zillet makamn
anlamas, ubudiyet zilletini ve rububiyet izzetini srekli gz nnde
1

Misbahu-eriat, Fi hakikatil-ubudiyye, 100. bab

Kurbun-Nevafil hadisine iarettir: Kulum onu seveceim boyutta nafile ibadetler
ile bana yaklar. Onu sevdiim zaman da duyduu kula, grd gz, konutuu
dili, tuttuu eli olur, duasn kabul eder ve benden istediini ona veririm. (Usul-i
Kafi, c. 4, s. 53, Kitabul-man vel-Kfr, Bab-u men eza mslimin ve
ihtehkerehum, 7-8. hadisler
3
Avali ul-Leali, c. 1, s. 277, ve c. 4, s. 115; Nehcl-Belaa-i Feyzil-slam, 100.
hikmet
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

12
tutmas zorunludur ve bu bak glendii oranda, ibadet daha da
ruhanileir ve ibadet ruhu daha da kuvvetlenir. Bylece Hakkn ve
kamil evliyalarn (a.s) elinden tutmasyla ubudiyetin hakikatine ve
cevherine ulamay baard taktirde ise ibadetin srlarndan bir para
anlar. Btn ibadetlerde zellikle kapsayc bir makam bulunan ve
ibadetteki yeri, insan- kamilin yeri olan, sm-i azam konumunda
bulunan ve hatta sm-i azamn kendisi olan namazda bu iki makam,
yani hakikat olan rububiyet izzeti makam ve onun saydam olan
ubudiyet zilleti makam gizlidir. Mstahap olan kunut ve farz olan
secde amellerinin bundan sonra inallah kendisine iaret edeceimiz
bir takm zgnlkleri vardr.
Mutlak ubudiyetin kemalin en yce mertebesi ve insaniyetin en
yksek makam olduu bilinmelidir. Allahn en kamil yarat
Muhammed (s.a.a) asaleten ve dier kamil evliyalar ise baml olarak
bu makamdan nasiplenmitir. Bunlar dndakilerin en mutlak
ubudiyet makamndan bir nasibi yoktur. Dierlerinin ubudiyet ayaklar
sakat, ibadet ve ubudiyetleri ise kusurludur. Ubudiyet adm dnda
mutlak hakiki miraca ulalamaz. Bunun iin ayet-i erifede yle
buyurulmaktadr: Kulunu gtren O (Allah) ycedir. 1
Ubudiyet adm ve rububiyet cezbesi, o mukaddes zat
(Peygamberi) yaknlk miracna ve vuslata ulatrmtr. Secdede
hasl olan ve mutlak fenadan dn simgeleyen namazdaki
teehhtte de risaletten nce ubudiyete tevecch sz konusudur. Ve
bu, risalet makamnn da ubudiyet cevheri neticesinde olduuna iaret
olabilir. Bu konunun, mevcut sayfalarn vazifesi dnda kalan uzun
bir aklamas vardr.
kinci Blm
Slk Ehlinin Makamlarnn Mertebeleri Hakkndadr
Bil ki, ehl-i slkun bu ve dier makamlarda saysz mertebe ve
dereceleri vardr. Biz, o mertebelerin bazlarn genel olarak
aklyoruz. Ama onun tm ynlerini bilmek ve mertebelerinin hepsini
1

sra / 1.

Namazn Adab........................................... 13
saymak bu fakirin gcnden haritir: Yaratlmlarn nefesleri
lsnce Allaha giden yollar vardr.1
Bu mertebelerden biri ilim mertebesidir. Bu da slk ehline bir
ilmin ve felsefi burhann ubudiyet zilletini ve rububiyyet izzetini ispat
etmesidir. Tahakkuk diyarnn hepsinin ve vcut dairesinin tamamnn
salt ba ve bamllk ve de salt fakirlik ve ihtiyatan ibaret olduu
yce gerei de ilimlerde ve akn felsefede akla kavuan z
marifetlerden biridir. zzet, mlk ve saltanat, yce mukaddes zata
(Allaha) hastr. zzetin ve yceliin lezzetlerinden, hi kimseye bir
nasip yoktur. Ubudiyet ve fakirlik/gszlk zilleti tm varlklarn
alnlarna kaznm ve hakikatlerinin zne yazlmtr. rfan ve
uhudun hakikati ile riyazet ve slkun neticesi, hakikat zerinden
hicabn kalkmas, insann kendinde ve tm varlklarda ubudiyet zilleti
ve fakirlik/gszlk ve huzu gereini grmesidir. Kainat efendisine
(s.a.a) isnat edilen Ey Allahm! Eyay bana olduu gibi gster. 2
duas belki de bu makama iarettir. Yani Kainat efendisi (s.a.a),
Rububiyet izzetinin uhudunu gerektiren ubudiyet zilletini mahede
etme ricasnda bulunmutur.
O halde, eer hakikat yolunun sliki ve ubudiyet yolunun yolcusu,
ilm slk adm ve fikri seyir merkebi vastasyla bu yolu kat ederse,
ilim hicabna ular ve insaniyetin ilk makamn elde eder. Lakin bu
hicap, ilim en byk hicaptr dedikleri karanlk hicaplardandr.
Slik, bu hicapta kalmamal ve onu yrtmaldr. Eer slik, bu
makamla yetinir ve kalbi, bu ba ile hapsederse, aldanmaya vaki
olabilir. Bu makamdaki aldanma, slikin bir ok ilm ayrntlara
girmesi, dnsel abalar ile bu maksat iin bir ok delil ne srmesi,
dier menzillerden mahrum kalmas, kalbinin bu makama ilgi
duymas, fenaullaha ulamak olan ideal neticeden gafil olmas,
1

Bu hadis Peygambere (s.a.a) mensuptur. Camiul-Esrar ve Menbaul-Envar, Seyyid

Haydar Amuli, s. 8, 95, 121. erh-i Lahici ber Glen-i Raz, s. 153, Nekdun-Nusus,
s. 185, Minhacul-Talibin, s. 221, Usulul-Aere, s. 31
2
Avaliul-Leali, c. 4, s. 132de yle nakledilmitir: Ey Allahm! hakikatleri bize
olduu gibi gster. Fahri Razinin Tefsirul-Kebir, c. 6, s. 26daki dipnotunda ve
Mirsadul-bad, s. 309da ise Bize eyay odluu gibi gster eklinde
nakledilmitir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

14
mrn fakat burhan hicab ve onun ubelerinde sarf etmesidir.
Ayrntlarn okluu fazlalatka hicab da byr ve hakikatten
uzaklamak fazlalar. yleyse, slik bu makamda ilim okluu, onun
gafleti ve delil kuvveti vastasyla hak ve hakikatten uzak ve talep
yolculuundan geri kalarak eytann oyununa gelmemelidir. Slik
azim silahyla kuanmal, gerek ideali isteme yolunda ciddiyet
gstermekten gaflet etmemeli ve kendini ikinci makam olan dier
makama ulatrmaldr.
Ve bu da, akln burhan kuvveti ve ilm slk ile idrak ettii eyi
akl kalemiyle kalp sayfasna yazmas, ubudiyet zilleti ve rububiyet
izzeti hakikatini kalbe ulatrmas ve ilm ballk ve hicaplardan
kurtulmas tarzndadr. nallah ileride bu makama iaret edeceiz. O
halde ikinci makamn neticesi hakikatlere imann husuldr.
nc makam, gerekte imann kamillik derecesi olan nefsin
itminan ve gven makamdr. Allah, dostuna hitaben yle
buyuruyor: nanmyor musun? (brahim): Hayr (inandm) ancak
kalbimin tatmin olmas iin dedi.1 Bu mertebeye de belki bundan
sonra iaret edilecektir.
Drdnc makam, ismi ve sfati tecellilerin tebasyla slikin
kalbinde zuhur eden ve onun kalbinin tamamn uhud nuruyla
aydnlatan, ilahi bir nur ve rahmani bir tecelli olan mahede
makamdr. Bu makamda, zikredilmesi mmkn olmayan bir ok
dereceler vardr. Bu makamda nafile ibadetlerden hasl olan
yaknlamadan (onun kula, gz ve eli olurum, hadisine iarettir) 2
bir numune belirir ve slik kendini sonsuz denizde gark olmu grr
ve ondan sonra iinde kader in esaslarndan bir parann
kefedildii ok derin bir deniz bulur.
1

Bakara / 260.
Kurbun-Nevafil hadisine iarettir: Kulum onu seveceim boyutta nafile ibadetler
ile bana yaklar. Onu sevdiim zaman da duyduu kula, grd gz, konutuu
dili, tuttuu eli olur, duasn kabul eder ve benden istediini ona veririm. (Usul-i
Kafi, c. 4, s. 53, Kitabul-man vel-Kfr, Bab-i men eza mslimin ve ihtekerehum,
7-8. hadisler
2

Namazn Adab........................................... 15
Bu makamlarn her birinin iinde, slik iin byk bir helaketin
olduu kendine has dereceler vardr. Slik, btn makamlarda kendini
bencillik ve benlikten arndrmal ve de kendini beenmi ve bencil
olmamaldr. Bunlar zellikle slik iin, ktlklerin ounun
kaynadr ve bundan sonra inallah bu konuya iaret edeceiz.
nc Blm
Huunun Beyan Hakkndadr
badetlerin tmnde zellikle de btn ibadetlerin banda yer alan
ve kapsayc bir zellii olan namazda slik iin gerekli olan
artlardan biri de huudur. Onun hakikati, sevgi veya korku ile kark
tam bir huzudan ibarettir. Ve o da, cemal ve celalin azametinin
stnlnn ve heybetinin idrak edilmesiyle hasl olur. Bu zetin
aklamas ise slk ehlinin kalplerinin, yaratl ve ftrat asndan
muhtelif oluudur.
Baz kalpler, ak ve cemalin mazhar olup ftrat asndan
sevgilinin cemaline ynelmi durumdadr ve slkta cemilin glgesini
idrak veya cemalin asln mahede ettiklerinde, cemalin srrndaki
gizlenmi azamet onlar mahveder ve kendinden geirir. Her bir
cemalde bir celal gizli ve her bir celalde de bir cemal sakldr.
Ariflerin efendisi, mmin ve sliklerin emiri Allahn selam ona ve
tm ehline olsun- u buyruunda ihtimalle buna iaret etmitir:
Azab iddetli olduu halde rahmeti dostlarn kapsayan ve rahmeti
geni olduu halde azab dmanlarn kuatan kimse her eyden
mnezzehtir.1 yleyse, cemalin heybet, azamet ve stnl onlar
kuatr ve sevgilinin cemali karsnda onlara huu hali hasl olur. Bu
durum, iin balarnda kalbin sarslmasna ve zdrabna neden olur.
Yattktan sonra ise, huzur hali meydana gelir, azamet ve stnlkten
hasl olan vahet ve zdrap, huzura dnr ve sakinlik hali ortaya
kar. Tpk kalbi bu ekilde olan Halilr-Rahman (a.s) gibi.
Baz kalpler ise korkulu ve celalin mazharlarndandr. Onlar her
zaman azamet, kibriya ve celalin idrakindedirler. Onlarn huusu,
korku zeredir. Esma-i kahriyye ve celaliyye onlarn kalbine tecelli
1

Nehcl-Belaa-i Feyzil-slam, s. 215, 89. hutbe

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

16
eder. Tpk Hz. Yahyann (a.s) byle oluu gibi. O halde, huu, bazen
sevgi ve bazen de korku ve dehet ile karktr. Geri her sevgide bir
dehet ve her korkuda bir sevgi sakldr.
Huunun mertebeleri azametin, celalin, gzelliin ve cemalin idrak
edilmesinin aamalar hesabncadr. Bizim gibiler bu hal ile mahede
nurundan mahrum olduundan aresiz olarak ilim veya iman yoluyla
huuyu elde etmeye almaldr. Yce Allah yle buyuruyor:
Mminler gerekten felah bulmutur; onlar namazlarnda huu
iinde olanlardr.1 Allah-u Teala namazdaki huuyu imann snr ve
iaretlerinden karar klmtr.
yleyse, her kim namazda huu iinde olmazsa, Hakkn mukaddes
zatnn buyruuyla, iman ehli zmresinin dndadr. Ve bizim
namazlarmzn huudan yoksun olmas, iman eksikliinden veya
yokluundan dolaydr. nan ve ilmin iman olmamas nedeniyle
Hakka ve Onun isim ve sfatlarna ve de dier ilahi marifetlere
ynelik bizde oluan ilim, imandan baka bir eydir. eytan Hakkn
mukaddes zatna ahadet etmekle, yaratl ve ahireti bilmekle birlikte
kafir olmu ve beni ateten yarattn, onu ise amurdan yarattn 2
demitir. yleyse eytan Allah ve Onun yaratcln itiraf
etmektedir. Zira (insanlarn) dirilecekleri gne kadar beni
gzle(yip ertele)3 demitir. O halde ahirete inanmaktadr; kitaplara,
peygamberlere ve meleklere ynelik ilm bulunmaktadr. Bu sfatlarla
birlikte Allah, ona kafir diye hitap etmi ve onu mminler
zmresinden karmtr.
yleyse, ilim ve iman ehli birbirlerinden ayrdrlar. Her ilim ehli,
iman ehli deildir. O halde ilm slktan sonra insan kendini
mminlerin slkuna dahil etmeli ve Hakkn azamet, celal, aydnlk
ve cemalinin grkemli yceliini kalbe tamal ve bylece kalbi huu
sahibi klmaldr. Aksi halde ilim yalnz bana huu getirmemektedir.
Tpk Allaha, ahirete ve Hakkn azamet ve celaline inanmakla
birlikte kalbinizin huuya sahip olmadn kendinizde grmeniz gibi.
1

Mminun / 1 ve 2.
Araf / 12.
3
Araf / 14.
2

Namazn Adab........................................... 17
Ve ama iman edenlerin, Allahn ve Hakktan inmi olann
zikri iin kalplerinin sayg ve korku ile yumuamas zaman
gelmedi mi?1 diye Allah-u Tealann buyurduu ayette belki de
maksat, peygamberin (s.a.a) getirdii eye inanmak olan ekilsel
imandr. Yoksa, hakiki iman huudan bir mertebeyi gerekli
klmaktadr. Veya ayet-i erifedeki huu, kamil mertebedeki huudur.
Tpk ilim aamasndan iman aamasna yetimi bir kimseye bazen
alim deyileri gibi ve muhtemelen Allahtan ancak alim olanlar
ileri titreyerek-korkar2 ayeti de onlara iarettir. Kitap ve snnet
literatrnde ilim, iman ve slam deiik mertebeleri kapsamaktadr
ve onlarn aklanmas, bu sayfalarn grevi dndadr.
Ahiret yolunun slikinin -zellikle namaz mirac vastasylakalbini ilim ve iman nuruyla huu sahibi klmas gerekir. Bu ilahi
cevheri ve rahmani nuru edebildii lde kalbe yerletirmeli, ondan
da te namazn tamamnda bu hali koruyabilmelidir. Geri iin
banda yerleme ve istikrar hali, bizim gibiler iin biraz zor ve gtr.
Ancak birazck kalbi altrma ve riyazetle ok mmkn bir itir.
Azizim! Kemal ve ahiret yurdunu elde etmek, talep ve ciddiyet
ister. stenilen ey byk olduu lde, onun yolunda ciddiyet
gstermek daha da gereklidir. Elbette ilahi yaknlk mirac ve izzetli
Rabbin civarna yaknlk makam, bu geveklik, durgunluk ve
aldrmazlk haliyle elde edilmez. stenene ulamak iin merte kyam
etmek gerekir.
Sizler ahirete iman etmisiniz, ister saadet ve kemal ve isterse de
mutsuzluk ve vebal ynnden o alemi, bu alem ile
kyaslamamaktasnz. nk o alem lm ve yokluu olmayan
ebedi/daimi bir alemdir. Onun saadete ereni rahatta, izzette ve ebedi
olan nimetlerdedir. O rahatln da bu alemde benzeri yoktur. O ilahi
izzet ve saltanatn bu alemde ei bulunmamaktadr. Oradaki nimetler
kimsenin hayaline gelmemitir. Ayn ekilde mutsuzluk ynnden de o
alemdeki azab ve acnn da benzeri ve ei yoktur. Saadete ulama
yolu, sadece izzetli Rabbe itaattir. taat ve ibadetler arasnda hibir
1
2

Hadid / 16.
Fatr / 28.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

18
ibadet, ilahi boyutlu bir karm, beerin saadetinin kefili ve kabul
tm amellerin kabul nedeni olan bu namazn mertebesinde deildir. O
halde, onu talep etmede tam bir ciddiyet gsteriniz, abalamadan
kanmaynz.
Onun yolunda meakkatlere tahamml ediniz; gerekte ise onun
meakkati de yoktur. Ondan da te birazck dikkat etseniz ve kalbi bir
huzur hasl olursa, bu alemde, Hak ile mnacat etmekten, bu dnyann
hibir lezzeti ile kyaslanmayacak lezzetler alrsnz. Nitekim Hak ile
mnacat ehlinin hallerini okumada da bu konu aydnla
kavumaktadr.
Bu blmdeki aklamalarmzn zeti udur: nsan, burhan veya
peygamberlerin (a.s) beyan ile Hakkn azamet, cemal ve celalini
anladktan sonra, onu kalbe hatrlatmal ve yava yava hatrlatma,
kalbi dikkat ve Hakkn azametinin ve celalinin zikrinin sreklilii ile
kalbe huu sokulmaldr. Bylece istenen netice hasl olur. Slik her
haliyle tad makam ile yetinmemelidir. Bizim gibiler iin hasl olan
her makam, marifet ehlinin pazarnda bir kuru bile etmez ve kalp
ashabnn pazarnda bir hardal tanesi ile kyas edilemez. Slik, tm
hallerde kendi eksiklik ve ayplarn hatrlamaldr. Bylece belki bu
vesileyle saadete bir yol alr. Hamd Allaha mahsustur.
Drdnc Blm
badetlerin zellikle de zikri ibadetlerin nemli kalbi adabndan biri
de itminandr. Ve bu, fakihlerin (r.a) namaz hususunda belirttikleri
itminann dndadr. O, slik ahsn ibadeti kalbi skunet ve itminan
ile yerine getirmesinden ibarettir. Zira slik, ibadeti kalp zdrab ve
geveme haliyle yerine getirdii taktirde, kalp o ibadetten etkilenmez,
kalbin melekutunda ibadetten bir eser hasl olmaz ve ibadetin hakikati,
kalbin batn suretine dnmez.
badetlerin tekrarnn ve zikir ve virtlerin okluunun bir felsefesi
de onlardan kalbe bir tesirin hasl olmas ve bir etkilenmenin meydana
gelmesidir. Bylece yava yava zikrin ve ibadetin hakikati, slikin
zatnn batnn ekillendirir ve kalbi, ibadet ruhuyla vahdet oluturur.
Kalpte; itminan, skunet, sakinlik ve vakar olmad mddete, zikir

Namazn Adab........................................... 19
ve ibadetlerin bir tesiri olmaz ve beden mlk ve zahirinin haddinden
melekuta ve nefsin batnna sirayet etmez ve ibadetin hakikatinden
kalbi lezzetler elde edilemez. Bunun kendisi, aklanmasna ihtiya
duyulmayan ve azck bir dikkat ile belli olan ak konulardandr. Ve
eer bir ibadet, kalbin ondan hibir ekilde etkilenmedii ve bir eserin
batnda belirmedii tarzda olursa, dier alemlerde mahfuz olmaz ve
mlk aleminden melekut alemine ykselmez ve lm rahatszl,
lmn korkun sekerat ve lmden sonraki korkun musibetlerde
Allah etmesin onun sureti tamamen kalp sayfasndan mahvolup
silinebilir ve insan Hakkn mukaddes katna bo bir elle gidebilir.
rnein eer bir kimse, La lahe llallah, Muhammedun Resulullah
(s.a.a) zikr-i erifini kalp skuneti ve gnl itminan ile syler ve kalbi
bu zikr-i erif ile eitirse, yava yava kalbin dili konumaya balar.
Zahir dili kalbin diline tabi olur ve ilk nce kalp zikreder, ondan sonra
da dil. mam Sadk (a.s), Misbah-u eriat kitabndaki hadise gre bu
manaya iaret ederek yle buyurmutur: Kalbini dilin iin kble
karar kl. Kalbin iareti, akln izni ve imann rzas olmad mddete
onu hareket ettirme.1
Kalbin konumaya balamad iin banda, ahiret yolu sliki, onu
eitmeli ve sakinlik ve skunet ile zikri ona telkin etmelidir. Kalbin
dili ald an, kalp dilin ve dier uzuvlarn kblesi olur ve onun zikri
ile insani vcut memleketinin tamam zikredici olu-verir. Ama insan
bu zikr-i erifi kalbi skunet ve sakinlik olmakszn, acele, zdrap ve
dikkatsizlik ile sylerse, ondan kalbe bir eser hasl olmaz, hayvani dil
ve kulak haddinden, insani batn ve duyuya bir ey ulamaz, onun
hakikati kalbin batnnda tahakkuk bulmaz ve kalbi, zevali mmkn
olmayan kemal suretine brnmez. O halde zellikle lm korkusu,
sekerat ve can ekime gibi dehet ve rpertici olaylar meydana
gelirse, tamamen o zikri unutur ve o zikr-i erif gnl sayfasndan yok
olur. Ondan da te kalbe ulatrmad Hak Tealann, HatemulEnbiyann (s.a.a), yce slam dininin, ilahi mukaddes kitabn ve
hidayet imamlarnn (a.s) isimlerini ve dier bilgileri unutur ve kabir
1

Misbahu-eriat, 5. bab, (fiz Zikr). Mstedrekl-Vesail, Kitabus-Salat,

Ebvabuz-Zikr, Babun-Nevadir, 2. hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

20
suali vaktinde bir cevap vermeye kadir olamaz. Telkinin de onun
haline bir faydas olmaz. Zira kendinde rububiyetin ve risaletin
hakikatinden ve dier gereklerden bir eser grmemektedir. Ve laf
olsun diye syledii ve kalpte ekillenmeyen eyler, onun hatrndan
kar. Rububiyete, risalete ve dier hakikatlere ahadet getirmekten
nasipsiz kalr.
Bir hadiste de yer ald zere, Resul-i Ekrem'in (s.a.a)
mmetinden bir grubu cehenneme soktuklarnda o grup, cehennem
malikinin heybetinden peygamberin ismini unutur. Oysaki ayn
hadiste onlarn iman ehli olduklar ve onlarn kalp ve yzlerinin iman
nuruyla parlad ve ldad yer almaktadr.1
Yce muhaddis Meclisi -Allahn rahmeti ona olsun- Miratul-Ukul
kitabnda onun kula ve gz olurum hadisinin erhinde yle
buyuruyor: Gz, kulak ve dier uzuvlarn Hak Tealaya itaat
yolunda kullanmayan kimse, ruhani gz ve kulak sahibi olmaz. Bu
cismani mlkn gz ve kula, o aleme gitmez ve o ahs kabir ve
kyamet aleminde kulaksz ve gzsz olur ve kabrin soru ve cevab
terazisi ise, o ruhani uzuvlardr.2
Bu tr bir itminan ve itminann eserleri hakknda bir ok hadis-i
erif vardr. Kuran- erif, kendisinin gzel bir ekilde okunmasn
emretmitir. Bir hadis-i erifte yle buyurulmaktadr: Herkim
Kurandan bir sureyi unutursa, o sure cennette ona ei olmayan bir
surette grnr. O ahs onu grdnde der ki: Sen nesin, ne kadar
da gzelsin, keke benim olsaydn. O yle cevap verir: Sen beni
tanmyor musun? Ben filan sureyim, eer beni unutmasaydn, seni bu
yce dereceye ulatrrdm.3
Baka bir hadiste ise yle buyuruluyor: Herkim ki Kuran
genliinde okursa, Kuran onun eti ve kanna karr. 4 Bunun
nedeni, genlikte kalbin meguliyetinin ve kirliliinin daha az
1

lmul-Yakin, c. 2, s. 1039
Mireetul-Ukul, c. 10, s. 392
3
Usul-i Kafi, c. 4, s. 410, Kitab-u Fazlil-Kuran, Bab-u men hefizel Kuran smme
nisiyehu, 2. hadis
4
Usul-i Kafi, c. 4, s. 405, Kitabul-Fazlil-Kuran, Bab- Fazl-i Hamilil-Kuran, 4.
hadis
2

Namazn Adab........................................... 21
oluudur. Bundan dolay kalp, ondan daha ok ve daha abuk etkilenir
ve onun eseri de daha fazla kalc olur.
Bu konu hakknda kraat blmnde inallah kendisinden
bahsedeceimiz bir ok hadis vardr. Bir hadis-i erifte yle
buyurulmaktadr. Allahn katnda az dahi olsa devaml amelden
daha sevimli bir ey yoktur.1
Burada asl nokta, zikredildii gibi amelin kalbin batn sureti oluu
olsa gerek.
Beinci Blm
badetin eytann Etkisinden Korunmasnn Beyan Hakkndadr
Kalbi adabn esaslarndan olan ve kendisine uymann byk fiil ve
zor ilerden sayld namazn ve dier ibadetlerin kalbi adabndan biri
de, onu eytann etkisinden korumaktr ve Onlar, namazlarn
(titizlikle) koruyanlardr2 diye buyuran mminlerin zellikleri
hakkndaki bu ayet-i erife, belki de korumann tm mertebelerine
iarettir. O mertebelerden biri, belki de en nemlisi, onu eytann
etkisinden korumaktr. Bu zetin aklamas udur: Marifet ashab ve
kalp ashabnca da bilindii gibi bedenler iin onu besleyen cismi
besinin bulunmas ve o besinin cismi gelimeyi ve fiziki olgunlamay
salayabilmesi iin, onlarn hallerine uygun ve yaplaryla badar
olmas gerektii gibi; kalp ve ruhlarn da kendisi vesilesiyle gelimesi,
beslenmesi ve manevi olgunlamann ve batn ycelmenin hasl
olmas iin kendi halleriyle uyuur ve yaplaryla badar bir besini
olmas gerekir ve ruhlarn yaplarna uygun olan besin, varln ilk
bandan varlk dzeninin en sonuna kadarki ilahi marifetlerdir.
Nitekim byk sanat erbab felsefenin tarifinde yle demilerdir:
Felsefe, insann d aleme benzer bir ekilde suret ve kemalinde akli
bir alem haline dnmesidir.3 Bu, tpk nefsi fazilet ve ilahi
1

Usul-i Kafi, c. 3, s. 137, Kitabul-man vel-Kfr, Babul-ktisad fil-badet, 2.

hadis
2
Mearic / 34. ve Mminun / 9.
3
Bu cmleyi Molla Sadra ve takipileri felsefenin tanmnda dile getirmi, fiiliyet
ve kemali kaydn ise bazlar eklemilerdir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

22
ibadetlerin kalplerin besini olmas gibi, manevi bir beslenmeye
iarettir.
Ve bilinmelidir ki bu besinlerden hangisi eytann etkisinden
korunmu ve Hatemul-Enbiyann ve Veliyullah- azamn Allahn
selam her ikisine ve Ehl-i Beyt'lerine olsun- tutulacak velayet eliyle
hazrlanm olursa, ruh ve kalp onun ile beslenir ve insaniyetin yce
kemaline ve Allaha yaknlama miracna nail olur. hlasn ncl olan
eytann etkisinden korunma, ancak slikin kendi slkunda Allah
istemesi ve tm ktlk ve batn hastalklarn kayna olan bencillii
ve kendine tapnmay ayaklar altna almas ile gerek bir ekilde hasl
olur. Bu, gerek ekliyle kamil insann ve ona bal olarak da ihlasl
velilerin (a.s) dnda dier ahslarda myesser olmaz. Ancak slik,
Hakkn batn ltuflarndan mitsiz olmamaldr. Zira Allahn
ruhundan mitsiz olmak, tm enme ve gevekliklerin badr, byk
gnahlardandr ve ehl-i marifetin gz nuru olan ey, halk tabakas iin
de mmkndr.
O halde, ilim ve ibadetlerini gsterebildii bir ciddiyet ile eytann
ve nefs-i emmarenin etkisinden arndrmak, tam bir dikkat ve
denetleme ile hareketleri, durular, istei ve hedefi zerinde
dnmek, batn hareketlerin ve ruhi besinlerin seyir hedefini,
tahsilini ve ilkelerini ele geirmek, nefsin ve eytann hilesinden gafil
olmamak, btn hareket ve fiillerde kendine ynelik tam bir ekilde
su-i zan beslemek ve hibir zaman onu kendi bana brakmamak,
ahiret yolu sliki iin lazm ve gereklidir. Aksi halde, azck bir
msamaha, eytann insan malub etmesine, devirmesine ve helaket
ve yoklua itmesine sebep olur. Zira ruhani besinler, eytann
etkisinden arnmad ve eytann elinin onlarn hazrlanmasnda rol
oynad taktirde ruh ve kalplerin onlar ile terbiye edilmemesine ve
gerekli kemallerine ulamamalarna ek olarak, onlarda byk bir
eksiklik ortaya kar ve belki de onlar, kendi sahibini eytanlarn veya
evcil ve yrtc hayvanlarn slkuna dahil eder. Saadetin iksiri ve
insaniyet kemalinin ve yce derecelere ulamann sermayesi olan ey,
ters bir netice verir ve insan mutsuzluk karanlnn derinliine iter.
Nitekim baz irfan ehlinin kullandklar bu stlahlarn ve onlarn

Namazn Adab........................................... 23
zerinde dnmenin onlar dalalete ittiini, kalplerini ters evirdiini,
batnlarn zulman kldn, kavramlar ile uramann onlarn
bencillik ve benlik dozajlarnn artmasna sebep olduunu ve onlar
tarafndan uygun olmayan iddia ve beenilmeyen vglerin
yapldn grmekteyiz. Ayn ekilde riyazet ve slk erbab
ierisinde riyazetin ve nefis tezkiyesi ile uramalarnn kendilerinin
kalplerini daha katlatrd ve batnlarn daha zulman kld
ahslar vardr. Bunlarn nedeni, onlarn ilahi/manevi slku ve
Allaha doru hicret etmeyi koruyamamalarndan ve ilm ve ameli
slklarnn eytann ve nefsin etkisiyle eytana ve nefse doru
olmasdr. Ayn ekilde dini ilimler okuyan renciler arasnda ilmin
kendilerine menfi ekilde tesir ettii, ahlaki ktlklerini artrd ve
felah ve kurtuluun vesilesi olmas gereken ilmin, onlarn
helaketlerine, cehalete, cedele, kibirlenmeye ve aldanmaya
ekilmelerine sebep olduu ahslar grdk. Ve yine ayn ekilde
ibadet ve itaat ehli ve adap ve snnetlere bal olanlar arasnda
hallerin ve nefislerin slah sermayesi olan ibadet ve tapnmann,
kalplerini kat ve karanlk kld ve onlar bencillie, kendini
beenmilie, kibre, markla, laf tamaya ve Allahn kullarna
ynelik kt ahlakl ve kt zanl olmaya zorlad kimseler vardr.
Bunlar da bu ilahi macunlara zen gstermemekten dolaydr.
Elbette kirli mfsit bir el ve asi nefsin mdahalesi ile hazrlanm
bir katmdan eytani ahlaktan baka bir ey domaz. Kalp, her
durumda onlardan beslendiinden ve onlarn nefsin batn sureti
olularndan dolay, birazck devamdan sonra insan, kendisinin terbiye
eliyle ve mdahalesiyle geliip-olgunlat eytann ocuklarndan
biri olur. Maddi gz kapand ve melekuti gz ald zaman insan
kendini eytanlardan biri olarak grr, o halde hsrann dnda bir
netice almaz ve hasret ve yaknmalar onun haline bir fayda salamaz.
O halde, dini blmlerin her hangi bir blmnde ve ilahi
yollardan her hangi bir yolda olan ahiret yolu sliki, ilk nce tam bir
zen ve dikkat ile sevgili bir doktor ve efkatli bir hemire gibi, kendi
haline zen gstermeli ve seyr-i slkunun eksikliklerini kontrol
etmeli ve ona dikkat gstermelidir. kinci olarak, bu arada yce ve

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

24
celil olan Hakkn mukaddes zatna yalnzlk anlarnda snmaktan ve
celal sahibinin yce mukaddes dergahna yalvarp-inlemekten gaflet
etmemelidir.
Ey Allahm! Sen bizzat bizim zayf ve aresiz halimizden
haberdarsn ve senin mukaddes zatnn yardm olmakszn byk
peygamberlere ve en kamil ve yce mertebeli evliyalara gz dikecek
derecede kuvvetli ve gl olan bir dmann elinden ka
yolumuzun olmadn bilmektesin. Eer ltfnn ve rahmetinin
aydnl olmazsa, bu penesi kuvvetli dman, bizi helaket toprana
srkleyecek ve zulmet ve ekavetin sapklnda problemlere maruz
klacaktr. Dergahnn zelleri ve katnn mahremleri Hakk iin biz
dalalet vadisinin armlarnn ve sapklk lnn dknlerinin
elinden tut ve kalplerimizi kin, dmanlk, irk ve evkten temizle.
phesiz ki hidayet sahibi sensin.

Namazn Adab........................................... 25
Altnc Blm
Sevin ve Neenin Beyan Hakkndadr.
Gzel neticelere yol aan, ondan da te baz kaplarn almasna
ve baz ibadetlerdeki srlarn kefedilmesine neden olan namazn ve
dier ibadetlerin kalbi bir adab da slikin ibadeti, kalp sevinci ve
neesi iersinde ve de ferahlk ve genilik ile yerine getirmeye zen
gstermesi ve ibadet vaktinde nefsin enmesinden ve pasifliinden
iddetle kanmasdr. O halde slik, ibadet etmek iin, nefsin ibadete
yneldii, sevin ve canllk tad ve de yorgunluk ve geveklikten
yoksun olduu bir zaman semelidir. Zira slik, enme ve yorgunluk
vakitlerinde nefsi ibadete zorlad taktirde, onda kt eserlerin
olumasna neden olabilir. nsann ibadet etmekten bkmas, zorluk
ekmesi ve skntsnn artmas ve yava yava nefsin doasnn
nefretine neden olmas, bu eserlerden bazlardr. Bunlara ek olarak,
insan tamamyla Hakk zikretmekten vazgeirmesi ve ruhu btn
saadetlerin kayna olan ubudiyet makamndan incitmesi de
muhtemeldir. Byle bir ibadetten kalbi nuraniyet hasl olmaz, nefsin
batn ondan etkilenmez ve ubudiyet sureti, kalbin batn sureti haline
gelmez. Oysa ki ibadette ideal olann, nefsin batnnn ubudiyet
suretine brnmesi olduu bundan nce zikredilmiti.
Ve imdi diyoruz ki, ibadet ve riyazetin esrar ve neticelerinden biri
de nefis iradesinin, beden mlknde etkili olmas, memleketin batan
sona nefsin ycelii altnda kahr ve yok olmas, beden mlkndeki
yaylm ve dalm kuvvet ve ordularn isyandan, bakaldrmadan,
bencillikten ve dikkafallktan al-konmalar ve kalbin batnnn
melekutuna teslim olmalar, bunun da tesinde yava yava btn
kuvvetlerin melekutta fani olmalar, melekut iinin mlkte cari ve
etkili olmas, nefsin iradesinin kuvvetlenmesi, memleket egemenliini
eytandan ve nefs-i emmareden almas ve nefis ordularnn imandan
teslime, teslimden rzaya ve rzadan fenaya intikal etmeleridir. Bu
halde nefis, ibadetlerin srlarndan bir para anlar ve fiil tecellilerden
bir para hasl olur. Bu zikredilenler, ancak ibadetin sevin ve nee ile
yerine getirilmesi ve eziyet ekmekten, sitem etmekten ve enmekten
tamamen kanlmas ile gerekleir. Bylece Hakkn zikrine ve

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

26
ubudiyet makamna ynelik sevgi ve ak hali meydana gelir ve huzur
ve istikrar hasl olur. Hak ve Onun zikri ile huzur bulmak, marifet
ehlinin olduka zen gsterdikleri ve seyr-i slk ashabnn hakknda
birbirleriyle yartklar ok nemli konulardandr. Doktorlarn
yemein sevin ve nee ile yenildii taktirde daha abuk
hazmolunduuna inanmalar gibi, ruhani tp da insann ruhani
yemekleri nee ve itah ile yemesi ve enme ve meakkatten
kanmas halinde, eserlerinin kalpte daha abuk oluacan ve kalbin
batnnn kendisi ile daha erken temizleneceini ifade etmektedir.
Bu kurala ilahi yce kitapta ve rububi gerek sayfada Allahn kafir
ve mnafklar yalanlayp yle buyurduu yerde iaret edilmitir:
(Onlar), namaza ancak isteksizce gelirler ve istemedikleri halde
infak ederler.1
Sarho iken namaza yaklamayn2 ayet-i erifesi ise bir hadiste
enme olarak tefsir edilmitir. Hadislerde bu kurala iaret edilmitir
ve biz onlardan bazlarn zikrederek bu sayfalar bereketli klmaya
alacaz.
Muhammed b. Yakubun Ebu Abdullah (a.s)a isnat ettii bir
hadiste yle buyurulmaktadr: Kendinizi zorlayarak ibadet
etmeyiniz.3
Ebu Abdullah (a.s) yle buyuruyor: Allah Resul (s.a.a) buyurdu
ki: Ey Ali, bu din metin bir dindir, ona itenlik ile eil ve Rabbine
itaat etmeyi kendine nefret edilecek bir ey haline getirme4
Ve mam Hasan Askeri (a.s)dan nakledilen bir hadiste ise yle
buyurulmaktadr: Kalpler neeli olduu zaman, onlara emanet
braknz ve enir olduu zaman ise onlar serbest braknz.5
Bu, kalplerin sevin ve neeli olduu zaman kendilerine emanet
braklmasn ve sknt ve enme vaktinde ise onlarn rahat
1

Tevbe / 54.
Nisa / 43.
3
Usul-i Kafi, c. 3, s. 129, Kitabul-man vel Kfr, Bab-u stivaul- amel velmudavemeti aleyh , Hadis: 3
4
Usul-i Kafi, c. 3, s. 138 Kitabul-man ve Kfr, Babul- iktisad fil badet 6.
Hadis
5
Biharul Envar, c. 75, s. 377 Kitab-ur- Ravza Bab. 29, 3. Hadis
2

Namazn Adab........................................... 27
braklmasn buyuran genel bir emirdir. O halde, marifet ve ilim
tahsilinde de bu kural gz nnde bulundurulmal ve kalpler zor ve
nefret ile tahsile mecbur klnmamaldr. Bu ve dier hadislerden
riyazet babnn nemli elerinden olan dier bir kural daha istifade
edilmektedir. Ve o da gzetmeden ibarettir. Gzetme, ister ilm, ister
nefsani ve ister ameli riyazet ve mcahadede slikin bulunduu her
mertebede kendi halini gzetmesi, nefis ile yumuak ve dosta
geinmesi ve g ve kapasitesinden fazlasn ona yklememesi
anlamndadr. zellikle genler ve ie yeni balayanlar iin bu, nemli
konulardandr. Eer genler, nefis ile yumuak ve dosta
geinmezlerse ve tabii istekleri ihtiya lsnce helal yollardan
gidermezlerse, telafi edemeyecekleri byk bir tehlikeyle
karlaabilirler. Bu tehlikenin nedeni udur: Bazen nefis, ar
zorlama ve lsz kstlama sebebiyle kontrolden kar ve irade
dizginini eline alr. Bylece skan tabii gereksinimler ve lsz
basklarn altnda riyazete maruz kalan ehvetin yakc atei zorunlu
olarak alevlenir ve memleketi yakar. Ve eer Allah korusun bir slikin
kontrol elden karsa veya bir zahit iradesiz kalrsa, ebediyyen
kurtulu yz grmeyecek ve saadet ve felah yoluna hibir zaman
dnmeyecek ekilde uuruma decektir.
O halde slik, mahir bir doktor gibi slk gnlerinde kendi nabzn
lmeli, hallerin gereklerini ve suluk gnlerini baz alarak nefse iyi
davranmal, genlik gururu olan ehvet ateinin yand gnlerde tabii
istekleri hazlardan tamamen mahrum klmamal ve meru yollar ile
ehvet ateini sndrmelidir. Zira ehveti ilahi emir yoluyla
sndrmek, hak yolundaki slka tam bir yardm eder. yleyse slik,
ilahi byk snnetlerden saylan buna ek olarak, insan trnn
bekasnn balangc olan ve ahiret yolu slkunda da byk bir etkisi
bulunan nikahlanmay ve evlilii yerine getirmelidir. Bundan dolay
Allah Resul (s.a.a), Evlenen kimse, dininin yarsn kurtarmtr. 1
diye buyurmutur.
1

Biharul Envar, c. 100, s. 220, Kitabul Ukud ve kaat Ebvabun- Nikah, Bab.
1, 1. Hadis4 eyh Tusinin Emalisi, c. 2, s. 132den nakledilmitir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

28
Allah Resul (s.a.a)den nakledilen bir hadiste iseHer kim ki
Allah ile temiz ve arnm olarak grmek istiyorsa, evlenmelidir 1
buyurulmaktadr:
Hakeza:
Cehennem
ehlinin
ounluu
bekarlardr.2
Bir hadiste mam Ali (a.s), yle buyuruyor: Sahabelerden bir
grup; kadnlar, gndz yemek yemeyi ve gece uyumay kendilerine
haram klmlard. mm Seleme, bunu Hz. Resul-i Ekreme haber
verdi. Hz. Peygamber (s.a.a) onlarn yanna geldi ve yle buyurdu:
Sizler kadnlardan kayor musunuz? Oysa ki ben onlarn yanna
gidiyor, gndz yemek yiyor ve gece uyuyorum. Her kim ki, snnetimi
yerine getirmekten kaarsa, benden deildir ve yce Allah yle
buyurmutur: Ey iman edenler, Allahn sizin iin helal kld
gzel eyleri haram klmayn ve haddi amayn. phesiz Allah,
haddi aanlar sevmez. Allahn size rzk olarak verdiklerinden
helal ve temiz olarak yiyin.3
Ahiret yolu slikinin nefsin yneli ve yz eviri hallerine riayet
etmesi zorunludur. Slik, byk ktlklerin kayna olan mutlak
anlamda hazlarn nn almaktan kanmal, sulukta ibadet ve ilm
riyazet asndan nefsi zorlamamal ve onu bask altna almamaldr.
Bu, zellikle genlik devresinde ve slkun balangcnda fkeye ve
nefsin nefretine neden olur ve bazen insan Hakk zikretmekten
vazgeirir. Hadislerde bu manaya bir ok kez iaret edilmitir; tpk
mam Sadk'n (a.s) Kafide yer alan bir hadis-i erifte yle
buyurmas gibi: Ben, genlik dneminde ibadet etmede ciddiyet ve
aba gsteriyordum ve babam bana yle dedi: Ey oul! Bundan daha
az ibadet et; zira Allah azze ve celle, bir kulu sevdiinde, az bir ibadet
ile kendisinden raz olur.4 Dier bir hadiste de bu ierie yakn bir
ifade vardr.5
1

Biharul-Envar, 1. Hadis8 ve 35, Ravzatul Vaizin s. 373 ve Nevadirur Revandi, s.

12den nakledilmitir.
2
Vesail-u ia, s. 15, Kitabul Nikah, Bab. 2, Hadis. 6
3
Biharul Envar, Hadis, 8 (Maide/87-88)
4
Usul-i Kafi, c. 3, s. 138, Kitabul- man ve Kfr, Babul- ktisad fil- badet,
Hadis, 5
5
Usul- i Kafi, Hadis, 4

Namazn Adab........................................... 29
Kafide yer alan bir hadiste mam Muhammed Bakr (a.s), Hz.
Resul-i Ekremden (s.a.a) yle buyurduunu nakletmektedir: Bu din
salam bir dindir; ona itenlik ve yumuaklk ile ynel ve kullar
Allaha ibadetten nefret ettirme. Ne yol kat eden ve ne de bineine
binilecek bir srt brakan ar bir binici gibi olmayn.1 Bir baka
hadiste ise yle buyurulmaktadr: Nefsini, Rabbin ibadetinden
nefret ettirme2
Gzetme (muraat) babndaki l, insann nefsin hallerine dikkat
etmesi ve onunla kuvveti ve zaaf orannda slk etmesidir; yle ki
nefis, ibadet ve riyazette gl olduu ve direni gc tad
taktirde, insan ibadette aba sarf etmeli ve ciddiyet gstermelidir.
Genliin gururlanma dnemini atlatan ve ehvet ateinin
kendilerinde bir lye kadar snen ahslarn, nefsi riyazeti bir miktar
daha fazlalatrmalar ve merte bir ciddiyet ve aba ile slka ve
riyazete girmeleri gerekir. Bunlar, nefsi riyazete altrdklar lde
onun iin bir baka kapy fethederler. Bylece nefis, yava yava tabii
kuvvetleri aar ve tabii kuvvetler nefs-i kibriyann egemenliine girer.
badette ciddiyet ve aba gsteriniz diye hadislerde zikredilenler,
ibadet ve riyazette alan ve abalayan ahslarn methedilmesi ve
hidayet imamlarnn (a.s) ibadet ve riyazetleri ile ilgili olarak
nakledilenlerin, ibadette lml olmay metheden bu hadis-i eriflerle
farkll, ehli slkun ihtilaflarndan, derecelerinden ve nefsin
hallerinden kaynaklanmaktadr. Tmel l, nefsin sevin ve kuvveti
ile onun nefret ve zayfldr.

1
2

Usul-i Kafi, Hadis, 50

Usul-i Kafi, 2. Hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

30
Yedinci Blm
Tefhimin Beyan Hakkndadr
badetin, zellikle de zikri ibadetin kalbi adabndan biri de
tefhimdir. Tefhim ise insann kendi kalbini iin banda dili henz
zlmemi ve kendisini eitmek istedii bir ocua benzetmesi,
sonra zikirlerin, virtlerin ve ibadetin hakikat ve esrarlarnn her birini
tam bir dikkat ve aba ile ona retmesi ve bulunduu her kemal
derecesinde idrak ettii hakikati kalbe kavratmasdr. Eer insan,
Kurann ve zikirlerin manalarn anlayan kimselerden deilse ve
ibadetin esrarlarndan yararlanmyorsa, Kuran Allahn kelamdr,
zikretmek Hakk anmaktr ve ibadet, itaat ve ba emektir diye bu
genel manalar kalbe retmeli ve kavratmaldr. Ve eer insan,
Kuran ve zikirlerin ekli manalarn anlayan kimselerdense, mjde ve
tehdid, emir ve nehy, yaratl ve ahiret gibi ekli manalar, idrak ettii
lde kalbe retmelidir. Eer insan iin, ilahi hakikatlerden bir
hakikat veya ibadetlerin srlarndan bir sr kefolursa, onu tam bir aba
ve gayret ile kalbe retmeli ve kavratmaldr. Bu kavratmann
neticesi, bir mddet dikkatten sonra kalp dilinin zlmesi ve kalbin
zikredici ve uyarc olmasdr. in banda, kalp renci ve dil
retmen, kalp, dilin zikriyle zikredici ve kalp, dile tabii iken, kalp
dilinin zlmesiyle durum tersine dner; kalp, zikredici olur ve dil,
onun zikriyle zikreder ve ona uyarak hareket eder. Hatta bazen insan
uykudayken dahi kalbi zikre uyarak dil ile zikreder. Zira kalbi zikir,
uyanklk haline mahsus deildir ve eer kalp uyarrsa, ona tabi olan
dil de zikreder ve kalbin melekutundan zahire sirayet eder. De ki:
Herkes kendi yaratlna (ftrat tarzna) gre davranr. 1
in balanglarnda insan bu olguyu; yani tefhim adabn gerek
hedef olan kalp dilinin zlmesine dek gzetmesi lazmdr. Kalp
dilinin almasnn alameti, zikir yorgunluu ve zahmetinin gitmesi,
sevin ve rahatln meydana gelmesi ve bitkinlik ve skntnn yok
olmasdr. yle ki eer bir kimse, dili almam bir ocuu eitmek
isterse, ocuun dili alncaya kadar retmen yorulup, bitkin
decektir. Ancak ocuun dili ald ve retmenin kendisine
1

sra / 84.

Namazn Adab........................................... 31
rettii kelimeyi syledii zaman, retmenin yorgunluu gider ve
retmen bir eziyet ve yorgunluk olmadan ocuun ardndan kelimeyi
syler. Kalp de iin balangcnda kendisine retilmesi, zikir ve
virtlerin retilmesi gereken dili almam bir ocuk gibidir. Onun
dili aldktan sonra artk insan ona tabi olur ve retimin sknts,
zorluu ve zikir yorgunluu ortadan silinir. Bu adap, yani balayan
kimseler iin olduka gereklidir.
Zikir, dua ve ibadetleri tekrarlamann ve onlara devam etmenin bir
felsefesi de kalp dilinin almas ve kalbin zikredici, duac ve abid
olmasdr. Bu adap gz nnde bulundurulmad mddete kalp dili
almaz.
Ve hadislerde bu manaya iaret edilmitir. Nitekim mam Sadk
(a.s) Kafide Hz. Ali'nin (a.s) baz kraat adaplarn beyan ederken
yle buyurduunu nakletmitir: Kuran kat kalplerinize yksek
sesle okuyun ve sureyi bitirme gayesinde olmayn.1
Ve Kafide yer alan bir hadiste mam Sadk (a.s), Ebu Usameye
yle buyurmaktadr: Ey Ebu Usame, kalplerinizi Allah anmaya
davet ediniz ve kt dncelerden saknnz.2
Hatta en kamil evliyalar dahi bu adab gzetiyorlard; bir hadiste
mam Sadk'n (a.s) namaz klarken dp bayld zikredilmektedir.
mam, normal haline dnd vakit kendisinden bunun sebebi soruldu
ve o yle buyurdu: Bu ayeti o kadar tekrarladm ki, onu
syleyeninden duydum ve takatim onu grmeye g yetiremedi.3
Hz. Ebuzer'den (r.a) yle nakledilmektedir: Allah Resul (s.a.a)
bir gece kalkt ve tekrar tekrar u ayeti okudu: Onlara azb
edersen, dorusu onlar senin kullarndr; onlar balarsan,
gl, hikmet sahibi olan phesiz ancak sensin4
1

Usul-i Kafi, c. 4. s, 418, Kitab-ul fazlil Kuran, Bab-ut tertilil Kuran beSevtil- Hasen, 1. Hadis
2
Kafi (Ravza), c. 8, s. 167, Biharul Envar, c. 67, s. 59, Kitabul- man ve Kfr
Bab, 44, 3. Hadis. nceki kaynaktan.
3
el- Meheccetul- Beyza, c. 1, s. 352, Kitab- u Esrar- Salat, Bab- u faziletilHuu ve Manahu
4
Maide / 118., Ruhul-Maani fi Tefsiril- Kuran Alleme Alusi, c. 7, s. 70. Nesai
ve Beyhakinin Sneninden naklen

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

32
Zikrin ve anmann hakikati, kalbi zikirdir ve dil ile yaplan zikir,
kalbi zikir olmakszn beyinsiz olup itibar derecesinden tamamen
yoksundur. Hadislerde bu manaya olduka iaret edilmitir. Resul- i
Ekrem (s.a.a), Ebuzere yle buyuruyor: Ey Ebuzer, tefekkrle
klnan iki rekaatlk normal bir namaz, kalbin gafil olduu bir halde
tm geceyi ibadetle geirmekten daha hayrldr.1
Ve ayn ekilde Resul- i Ekrem (s.a.a)den yle nakledilmektedir:
Allah-u Teala, sizin yzlerinize deil, kalplerinize bakmaktadr.2
Kalp huzuru ile ilgili hadislerde, namazn kalp huzuru orannda
makbul olduu ve kalbin gafletle bulunduu orannda da namazn
kabul edilmedii belirtilmektedir. Ayrca zikredilen bu adap,
gzetilmedii srece, kalbi zikir hasl olmaz ve kalp, unutkanlk ve
gafletten kurtulmaz.
Bir hadiste mam Sadk (a.s) yle buyuruyor: Kalbini diline kble
karar kl ve kalbinin iareti olmakszn onu hareket ettirme. 3 Bu
adaba riayet edilmeksizin kalbin kble olmas ve dil ile dier azalarn
ona uymas gereklemez. Eer bu adaba uyulmakszn belirtilen
neticeler meydana gelirse, bu istisna olup kendisiyle vnlmemelidir.
Sekizinci Blm
Kalp Huzurunun Beyan Hakkndadr.
ayet bir ok adabn kendisinin ncl olduu, onsuz ibadetin ruh
ve muhteva tamad, kemallerin kilidi ve saadet kaplarnn kaps
olan ve hadislerde bu oranda kendisinden bahsedilen bir eyin ve
kendisine bu oranda nem verilen bir adabn az olduu, kalbin nemli
adaplarndan biri de kalp huzurudur. Geri biz, Srr-us Salat 4 ve
1

Biharul Envar, c. 74, s. 82 Kitabur Ravza, Bab- u Mevaizin Nebi 2. Hadis,

Mekarmul- Ahlak s. 465ten nakledilmitir.
2
a.g.e. ve Biharul Envar, 67, s. 248. Camiul-Ahbar s. 117den (ksa bir eklemeyle)
nakledilmitir.
3
Misbah- u eriat, 5. Bab. (fiz Zikr). Mstedrikul-Vesail Kitab-us Salat, Ebvabuz Zikr Babun Nevadir, 2. Hadis
4
Srr Salat kitabnda deerli yazar, balangta hamd, salat ve duadan sonra yle
yazyor: Benlik ve bencillik kaytlarna bal, benlik ve kendisine tapma badesiyle
megul ve manevi makamlardan ve varlk mlknden habersiz olan bu hayret ve

Namazn Adab........................................... 33
Krk Hadis erhi1 kitaplarnda ondan bahsedip derece ve
mertebelerini akladk. Lakin burada da daha fazla istifade etmek ve
baka bir yere havale etmekten kanmak iin ondan bir para
bahsedeceiz.
nceden de zikredildii gibi ibadet, tapnma, zikir ve virtler, kalbin
batn sureti olduu, insann batnnn onun ile yorulduu, gnlnn
ubudiyet eklini ald ve ba buyrukluk ve isyankarlktan kurtulduu
vakit kamil bir netice verir. Ayn ekilde belirtildii gibi ibadetlerin
esrar ve faydalarndan biri de nefis iradesinin gl ve nefsin tabiata
hakim olmas, tabiat glerinin nefsin kuvvet ve saltanatnn
egemenliine girmesi ve melekuti nefsin iradesi, beden mlkne
nfuz etmesidir; yle ki mevcut kuvvetler Hak Tealaya kar tpk
Onun melekleri gibi olur. Bir an bile Ona isyan etmeyip onlara
verdii her emri yerine getirirler.2
Ve imdi diyorum ki, btn hepsinin kendisinin ncl olduu
ibadetlerin esrar ve nemli faydalarndan biri de btn memleketin
batnn ve zahirin Allahn iradesinin egemenliine girmesi, Allahn
buyruuyla hareketlenmesi, nefsin melekuti ve mlki kuvvetlerinin
Allahn ordusuna dnmesi ve hep birlikte Hak Tealaya kar
Onun meleklerinin konumlarn kazanmalardr. Bunun kendisi,
cahalet vadisinin akn ben, byk evliyalarn baz ruhi makamlarn bu ruhani
slk ve imani mirata yazmaya samimiyetle karar verdim Bu deerli kitap, 10.
6. 1939 tarihinde bitmitir.
1
Deerli yazarn yaptlarndan olan Krk Hadis erhi Kitab, 1937 ylnn Muharrem
aynda yazlmtr. Bu kymetli kitabn nsznde hamd, salat ve duadan sonra yazar
yle yazmaktadr. Bu sermayesiz zayf kul (ben), bir sredir sahabe ve alimlerin
(r.a) muteber kitaplarnda yer alan ismet ve taharet Ehli Beytinin (a.s) hadislerinden
krk hadis toplamay ve onlarn her birini halkn anlayaca bir slupta erh etmeyi
dnyordum. Bu yzden Farsa konuanlarn da ondan faydalanabilmesi iin
kitab Farsa yazdm. ayet Allahn izniyle Hz. Hatem- i Enbiyann u hadisinin
kapsamna girerim: mmetimden her kim halkn faydalanaca krk hadis
ezberlerse, kyamet gn Allah onu fakih ve alim olarak hareder. Bylece Allaha
hamd ederek ve Onun gzel yardmyla bu kitaba balamaya muvaffak oldum.
Allah-u Tealadan onu bitirme baars diliyorum. Muhakkak ki baar Ondandr.
2
Melekler Hakkndaki u ayet-i erifenin manasdr: Allah kendilerine neyi
emretmise ona isyan etmezler ve emredildiklerini yerine getirirler. (Tahrim /
6.)

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

34
Hakkn iradesinde kuvvet ve iradelerin fenaya ulamalarnn nazil
olmu mertebelerinden birisidir. Artk yava yava byk neticeler
buna eklenir; tabii insan, ilahi olur, nefis Allaha ibadet etmeyi adet
edinir, iblisin ordular tamamen yenilip ortadan kalkar, onun gleri
Hakka teslim olur ve onda batnn baz mertebeleri ile slam belirir.
Hakka irade tesliminin ahiret diyarndaki neticesi, Hak Tealann
onun iradesini gayp alemlerine egemen etmesi ve onu da kendisi gibi
yce rnek klmasdr; nasl ki Zat- Mukaddesin kendisi sadece irade
etmeyle istedii her eyi yaratyorsa, bu kulun iradesini de bu ekil
karar klar. Baz marifet ehli, Resul-i Ekremden (s.a.a) cennetlikler
hakknda yle bir hadis nakletmektedir: Onlarn yanna bir melek,
gelir, giri izni istedikten sonra yaklar ve Allah-u Tealann selamn
ilettikten sonra rububiyet dergahndan getirdii bir mektubu verir. O
mektupta muhatap alnan her insan iin yle buyurulmaktadr:
lmsz olan diri kayyumdan, lmsz olan diri kayyuma. Ben, bir
eye ol dedim mi oluverir. Seni de bir eye ol dediinde
oluverecek bir biimde karar kldm. Ardndan Allah Resul (s.a.a)
yle buyurmutur: Cennet ehli kimselerden bir eye ol deyip de o
eyin olmad kimse yoktur.1
Bu, kula kendi iradesini, nefsani istekler saltanatn, blis ile
ordusuna itaati terk etmesinden dolay verdikleri ilahi bir saltanattr.
Zikredilen bu neticelerin hi biri kamil olarak kalp huzuru olmakszn
hasl olmaz. Ve eer kalp ibadet vaktinde gafil ve unutkan olursa,
insann ibadeti hakikati bulmaz ve bu, oyun ve oyalanmaya benzer.
Elbette byle bir ibadetin nefse hibir ekilde tesiri olmaz, ibadet suret
ve zahirden batn ve melekuta ykselmez. Hadislerde bu manaya
iaret edilmitir. Nefsin kuvvetleri byle bir ibadet ile nefse teslim
olmaz, nefsin saltanat onlara zahir olmaz, ayn ekilde zahiri ve batn
kuvvetler Allahn iradesine teslim olmaz ve memleket Hakkn
yceliinin egemenliine girmez; bu olduka aktr. Bizde krkelli
yldr bir eserin hasl olmadn, aksine gnbegn kalbin karanlnn
ve kuvvetlerin isyannn arttn ve srekli tabiata, nefsani arzulara ve
eytani vesveselere ilgimizin oaldn grmemiz de bu yzdendir.
1

lmul Yakin, c. 2, s. 1061. (Az bir farllkla)

Namazn Adab........................................... 35
Bunlarn nedeni, ibadetlerimizin beyinsiz olmasndan ve onlarn batn
artlarnn ve kalbi adaplarnn amele yansmamasndan baka bir ey
deildir. Aksi taktirde lahi kitaptaki ayet-i mubarekenin nassyla da
ifade edildii gibi Namaz, irkin utanmazlklar (faha) dan ve
ktlklerden alkoyar.1
Elbette bu alkoyma, zahiri ekilsel bir alkoyma deildir; insan
gayb alemine yneltip iletecek ve onu isyan ve itaatkarszlktan
alkoyacak ilahi sakndrcnn eyleme gemesi iin, kalpte bir
mealenin yanmas ve batnda bir nurun ldamas gereklidir.
Bizler, kendimizi namaz klanlardan saymakta ve yllardr bu
byk ibadet ile megul olmaktayz. Kendimiz byle bir nur grmedik
ve batnda byle bir sakndrc ve men edici de elde edilmedi.
yleyse amellerimizin suretini ve fiillerimizin sayfasn o alemde
elimize verecekleri ve kendi hesabn kendin yap diyecekleri o gn,
bizim halimize yazklar olsun!2
Bir bak, byle amellerin ilahi dergahta kabul edilme zellii var
mdr, zulman irkin bu suret ile byle bir namaz Hz. Kibriyann
katnda yer edinebilir mi? Bu ilahi byk emanetle, peygamberlerin ve
vasilerin vasiyetiyle birlikte, byle mi slk edilmelidir ve Allahn
dman olan kovulmu eytann hyanet eli, bu ekilde mi emanete
yaklatrlmaldr? Mmin mirac ve muttakilerin kurban 3 olan namaz
neden sizi mukaddes meydandan, srgn ve ilahi yaknlama
diyarndan uzak klsn? O gn hasret, pimanlk, aresizlik, kt
akbet ve utangalk dnda bizim bir eyden nasibimiz olacak mdr?
Bu alemde benzeri olmayan bir hasret ve pimanlk ve benzerini
tasavvur bile edemeyeceimiz bir utanma ve utangalk! Bu alemdeki
hasretler ne olursa olsun binlerce mit ile karktr ve burann
utangalklar orann her gn olan hasret ve pimanlnn tersine
abuk geicidir. Allah-u Teala yle buyuruyor: (in) hkme
1

Ankebut / 45..
Kendi kitabn kendin oku; bugn nefsin hesap sorucu olarak sana yeter.
sra / 14.e iarettir.
3
Namaz, mminin miracdr. tikadat, merhum Meclisi, s. 29. Namaz
muttakilerin kurban (Allaha yaknlatrc) dr. Furu- i Kafi, c. 3, s. 265, Kitabus salat, Bab-ul Fazl-is salat, Hadis, 6
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

36
balanp bitecei, hasret gnne kar onlar uyar. 1 Gemi bir i
telafi edilemez ve telef olmu bir mr geri getirilemez; Allah
yannda (kullukta) yaptm kusurlardan dolay yazklar olsun
(bana).2
Ey aziz! Bu gn mhlet ve amel gndr. Peygamberler geldiler,
kitaplar getirdiler ve davette bulundular. Bizi gaflet uykusundan ve
tabiat sarholuundan uyandrmak, nur alemine, mutluluk ve sevin
neetine, ezeli ve ebedi nimetlere, sonsuz lezzetlere ulatrmak, helak
olmaktan, ekavetten, ateten, zulmetten, hasretten ve nedametten
kurtarmak iin yaplan btn bu hazrlklar ve tahamml edilen ac ve
zahmetler, onlar iin bir netice hasl olmakszn ve mukaddes zatlarn
bizim iman ve amellerimize bir ihtiyalar bulunmakszn, sadece
bizim kendimiz iindir. Bununla birlikte, bunlarn bize bir etkisi
olmad ve eytan, hibir vaaznn bizde bir eseri hasl olmayacak,
bundan da te hibir ayet ve hadisin kalp kulamza ulamayacak ve
hayvani kulan zahirinden teye gitmeyecek ekilde kalp
kulaklarmz ele geirmi, batn ve zahirimize hakim olmutur.
Ey bu yapraklar okuyan muhterem okuyucu! Sen de yazar gibi
btn nurlardan yoksun, salih amellerin tmnden eli bo ve nefsi
arzulara mubtela olma. Sen kendi haline ac ve mrnden bir netice
elde et. Peygamberlerin ve kamil evliyalarn hallerine dikkat et.
Kandrc hatalar ve eytann vaatlerini ayak altna al. eytann
oyununun maruru olma ve nefsi emmarenin hilesine gelme ki,
bunlarn hilesi, olduka incedir ve her batl ii insana hak suretinde
gstermekte ve insan kandrmaktadrlar. Bazen tvbe midiyle mrn
sonunda insan ekavete ekerler. Oysa ki mrn sonunda, gnahlarn
karanlnda, kullara ve Allahn hukukuna yaplan zulmlerden
dolay tvbe etmek, olduka zor ve sorunlu bir itir. nsan iradesinin
g tad, genlik kuvvetinin hazr olduu, gnah aacnn verimli
olmad, eytann saltanatnn nefiste salamlamad, nefsin
melekutla yeni ahitletii ve Allahn ftratnn ufkuna yakn olduu ve
tvbenin artlarnn hasl ve kabul olmasnn kolay olduu bugn,
1
2

Meryem / 39.
Zmer / 39.

Namazn Adab........................................... 37
insann tvbe etmek iin eyleme gemesine, bu gevek aac kkten
skmesine ve mstakil olmayan saltanat yok etmesine izin
vermemekte ve bunun tersi olan iradenin zayf, kuvvetlerin gsz,
eitli gnah aalarnn eski ve verimli, iblisin saltanatnn zahirde ve
batnda mstakilletii ve istikrar bulduu, tabiat sevdasnn iddetli,
melekuttan uzakln ok, ftrat nurunun snk ve bitik, tvbe
artlarnn zor ve problemli olduu ihtiyarlk gnlerini vaad
etmektedirler. Bu aldantan baka bir ey deildir.
Bazen efaatilerin (a.s) efaati vaadiyle insan onlarn mukaddes
dergahndan uzaklatrr ve yoksun klarlar. Zira gnahlara dalmak
kalbi yava yava siyah ve ba aa klp insan kt akbet ynne
sevk eder. eytann insana olan tamah iman almasdr. stedii
neticeye varabilmek iin de gnaha girmeyi onun ncl saymaktadr.
Eer insann efaat istei varsa, bu alemde alma ve abalamayla
kendisi ve efaatileri arasndaki irtibat korumal ve onlarn hali
ibadet ve riyazette nereye ulamt diye maher efaatilerinin hali
hakknda biraz dnmelidir. Varsayalm ki siz iman ile dnyadan
gtnz, ancak gnah ve zulmlerin yk ar olduu taktirde berzah
ve kabrin eitli azaplarnda size efaat edilmeyebilir. mam Sadk
(a.s)dan nakledilen bir hadiste yle buyuruluyor: Sizin berzahnz
kendiniz iledir.1 Berzah azaplar burann azaplaryla kyas edilemez
ve berzahn mddetini Allahtan baka kimse bilmemektedir ve belki
de onun mddeti milyarlarca yl srecektir. Kyamette de ancak uzun
bir zamandan ve dayanlmaz eitli azaplardan sonra efaat bize nasip
olabilir. Nitekim hadislerde de bu manaya deinilmitir.2
O halde, eytan gururu insan salih amelden al-koyar, ya imansz
veya ar ykler ile insan dnyadan gtrr ve mutsuzluk ve kt
akbete maruz klar. Bazen rahmet edicilerin en ycesinin geni
rahmeti vaadiyle, insann elini rahmet dergahndan uzak klar. Oysa ki
btn bu peygamberlerin yollanmas, kitaplarn gnderilmesi,
1

Bu mana, Furuul- Kafi, c. 3, s. 242 ve lmul- Yakin, c. 2, s. 1051de mer b.

Yezidin rivayetinden anlalmaktadr.
2
Bu hadislerden biri, Biharul Envar, c. 8, s. 362, Kitabul Adl ve Mead, 12. Bab,
3. Hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

38
meleklerin indirilmesi, peygamberlere vahyedilmesi ve ilham
verilmesi ve hak yoluna klavuzluk edilmesi, rahmet edenlerin en
ycesinin rahmetindendir ve insan bundan gafildir. Hakkn geni
rahmeti alemi kuatmtr ve biz, hayat suyu emesinin aznda
susuzluktan lmekteyiz.
lahi rahmetlerin en by Kurandr. Eer sen, rahmet edicilerin
en ycesinin rahmetini istiyorsan ve geni rahmeti arzuluyorsan, bu
geni rahmetten istifade et. O, saadete ulama yolunu am ve kuyuyu
yoldan ayrt etmitir. Sen, kendi ayan ile kuyuya dmekte ve
yoldan kmaktasn, rahmetin ne eksiklii vardr? Eer hayr ve saadet
yolunu baka bir ekilde halka gstermek olsayd, rahmetin genilii
gereiyle gsterirlerdi ve eer halk zorlama ile saadete ulatrmak
mmkn olsayd, ulatrrlard. Lakin heyhat! Ahiret yolu, irade adm
dnda baka bir ey ile kat edilmeyen bir yoldur. Saadet, zorla hasl
olmaz. Fazilet ve salih amel, irade olmakszn erdem ve salih amel
deildir. Ve belki de Dinde zorlama yoktur ayet-i erifesinin
manas budur.
Evet, zoraki ve mecburi amellerin yaplabildii yer ilahi dinin
suretidir, onun hakikati deil. Peygamberler (a.s) alemin suretinin ilahi
adalet sureti olmas iin mmkn olduu kadar bu zahiri sureti halka
dayatmak ve de kendi admyla katedip saadete erimesi iin halk
irat etmekle grevliydiler.
Ayrca, rahmet tamah ile insann elini rahmetten kesmek de
eytann oyunundandr.

Namazn Adab........................................... 39
Dokuzuncu Blm
Kalp Huzuru Hakkndaki Hadislerin Beyan
Kalp Huzuruna Tevik le lgili smet ve Taharet Ehl- Beytinin
Hadislerinden Bir Parann Zikri
Biz burada baz hadislerin tercmesiyle yetiniyoruz:
Allah Resulden (s.a.a) yle nakledilmektedir: Allah-u Tealay
grrcesine Ona ibadet et; zira eer sen Onu grmyorsan, O seni
grmektedir.1
Bu hadis-i eriften kalp huzurunun mertebelerinden iki mertebe
anlalmaktadr:
Birincisi, slikin cemal- cemili mahede etmesi ve sevgilinin
tecellilerinde gark olmasdr. Bylece kalp kulaklarnn tm, dier
varlklara kapanr, basiret gz, celal sahibinin pak cemaline bakar ve
Ondan baka bir eyi grmez. zetle slik; hazr ile megul, huzur ve
mazhardan uzaktr.
Bu makamdan daha aa olan ikinci mertebe ise, slikin kendini
huzurda hazr grmesi ve huzurun ve hazr olmann edebini
gzetmesidir. Resul-i Ekrem (s.a.a) yle buyuruyor: Eer birinci
makamn ehlinden olabiliyorsan, o ekilde Allaha ibadet et, aksi
taktirde rububiyetin huzurunda olduunu unutma. Elbette Hakkn
huzurunda olmann unutulmasnn ubudiyet makamndan uzak olduu
bir edebi vardr ve buna iaret edilmektedir. Bir hadiste Ebu Hamza
Somali (r.a) yle nakletmektedir: mam Zeynel Abidini namaz
klarken grdm. mamn cbbesi srtndan dt ve imam onu
namaz bitene kadar dorultup dzeltmedi. Bunun sebebini sordum.
yle buyurdu: Yazklar olsun sana, benim kimin huzurunda
olduumu biliyor muydun?2
Ayn ekilde Allah Resulnden (s.a.a) yle nakledilmektedir:
mmetimden iki kii, rku ve secdeleri bir olduu ekilde namaza

Biharul Envar, c. 74, Kitab-ur Ravza, Bab, 4; 3. Hadis. Mekarmul Ahlak, s.

459
2
Vesailu ia, c. 4, s. 688 Kitab-us Salat, Ebvab-u Efal-is Salat, Bab 3, Hadis 6

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

40
dururlar ve onlarn namazlar arasndaki fark ise yer ve gk
arasndaki mesafe kadardr.1
Hakeza le buyurmaktadr: Namazda yzn dndren kimse,
yznn eek yz gibi olacandan korkmuyor mu?2
Baka bir yerde yle buyurmaktadr: Eer bir kimse iki rekat
namaz klar ve onda dnyadan bir eyi aklna getirmezse, Allah-u
Teala onun gnahlarn balar.3
Ve bir baka hadiste yle buyurmaktadr: Baz namazlarn
yars, bazlarnn te biri, bazlarnn drtte biri, bazlarnn bete
biri ve bazlarnn altda biri kabul edilmektedir. Baz namazlar da
eski bir elbise gibi toplanp sahibinin yzne vurulmaktadr. Kalbin
ile ona ynelmediin mddete senin namazndan sana bir fayda
yoktur.4
mam Bakr (a.s) yle buyuruyor: Allah Resul (s.a.a) yle
buyurmutur: Mmin bir kul namaza durduu vakit, bitirinceye kadar
Allah-u Teala ona doru bakar -veya yle buyurdu: Allah-u Teala
ona ynelir.- Rahmet bann zerinden ona glge eder, melekler
gn ufkuna kadar onun etrafn kuatrlar ve Allah-u Teala, onun
ba zerinde durup yle sylemesi iin bir melei grevlendirir:
Ey namaz klan ahs, eer sana doru kimin baktn ve kimin ile
mnacatta bulunduunu bilsen, bir baka yere dikkat etmez ve
konumundan asla ayrlmazsn.5
mam Sadkdan (a.s) yle nakledilmektedir: stek/yneli ve
korkunun bir yrekte toplanp ta kendisine cennetin farz olmad bir
kimse yoktur. yleyse, namaz kldn vakit, kalbin ile Allah azze ve
celleye ynel; zira namaz ve duada kalbiyle Allah-u Tealaya ynelip
de Allahn mminlerin kalbini ona yneltmedii, onlarn dostluuyla
kendisini teyit etmedii ve de cennete gtrmedii bir mmin yoktur.6
1

Biharul Envar, c. 81, s. 249. Kitab-us Salat, Bab 164, Hadis1

Mstedrekul Vesail, Kitab-us Salat, Ebvab-ul Efal-is Salat, Bab 2, 2. Hadis
3
Ayn kaynak, 1. Hadis
4
Biharul Envar, c. 81, s. 260, Kitab-us Salat, Bab 16, Hadis 59
5
Mstedrekul Vesail, Kitab-us Salat, Ebvab-ul Efal-is Salat, Bab 2, 2. Hadis
6
Vesail-u ia, c. 4, s. 687, Kitab-us Salat, Ebvab-ul Efal-is Salat, Bab 3, 3.
Hadis
2

Namazn Adab........................................... 41
mam Bakr ve Sadkdan (a.s) yle nakledilmektedir: Kalbi
yneli iinde olduun namaz dnda, namazndan sana bir fayda
yoktur; yleyse eer bir kimse namaznn tamamn yanl klar veya
onun adabna riayet etmezse, namaz toplanp sahibinin yzne
vurulur.1
mam Bakrdan (a.s) yle rivayet edilmektedir: Kulun
namazndan kendisi iin yars veya te biri ya da drtte biri veyahut
bete biri yukarya gider; o halde kulun kalp ile kendisine
yneldiinin dnda baka bir ey yukarya gitmez ve biz, farz
namazlarn eksikliklerini tamamlamas iin nafile ibadetleri yerine
getirmeyle emrolunduk.2
mam Sadkdan (a.s) yle rivayet edilmektedir: Namaza
baladn zaman, Ona ynel; zira sen yneldiin zaman Allah da
sana ynelir ve eer yz evirirsen, Allah da senden yz evirir. O
halde bazen te biri veya drtte biri veyahut altda biri dnda
namazdan bir ey yukar gitmez. Bu da namaz klan ahsn namaza
yneldii miktarncadr ve Allah gafil kimseye bir ey vermez.3
Allah Resulnn (s.a.a) Ebu Zere yle buyurduu
nakledilmektedir: Tefekkrle klnan iki rekatlk normal namaz,
kalbin gafil iken bir gece boyunca klnan namazdan daha hayrldr.4
Bu konuda bir ok hadis vardr. bret almak veya uyank kalpler iin
bu kadar yeterlidir.
Onuncu Blm
Kalp Huzurunu Kazanmaya Davet Hakkndadr
Artk imdi kalp huzurunun fazilet ve zelliklerini akli ve nakli
adan rendin ve onu terk etmenin zararlarn anladn. lim yalnz
yetmemekte, bilakis hcceti daha da bir tamamlamaktadr; aba
silahn kuan ve rendiin eyi kazanmaya al. Ondan istifade
1

a.g.e. , 1. Hadis
lel-u erayi, c. 2, s. 327, bab 24, 2. Hadis
3
Mstedrekul- Vesail, Kitab-us Salat, Ebvab-ul Efal- Salat Bab 3, Hadis 7
4
Biharul Envar, c. 74, s. 82, Kitab-ur Ravza, Bab-ul Mevaizin Nebi, 2. Hadis,
Mekarimul- Ahlak, s. 465ten nakledilmitir.
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

42
edebilmen ve onu tayabilmen iin ilmini pratize et. Vahiy madeni
olan ve btn buyruk ve ilimleri ilahi vahiyden ve Muhammedi (s.a.a)
keiften kaynaklanan ismet Ehl-i Beytinin (a.s) hadisleri zerinde
biraz dn. Dier amellerin kabul edilme art, namazn kabul
edilmesidir ve eer namaz kabul olmazsa, dier amellere asla
bakmazlar.1 Namazn kabul edilmesi, kalbin ynelmesi vesilesiyledir;
kalbin ynelii namazda olmazsa, namaz itibardan der, Hz. Hakkn
huzuruna girme liyakatini tamaz ve de nceki hadislerde de
belirtildii gibi kabul olmaz. O halde amel hazinelerinin kilidi ve
btn saadetlerin kaplarnn kaps, kalp huzurudur; onun ile saadet
kaps insana almaktadr ve onsuz btn ibadetler itibar derecesinden
yoksundur.
O zaman birazck ibret bakyla dn ve makamnn nemi ve
byklne basiret gryle bak ve tam bir ciddiyet ile ie koyul.
Saadet kapsnn ve cennet kaplarnn anahtar ile mutsuzluk kapsnn
ve cehennem kaplarnn anahtar, bu dnyada senin kendi cebindedir.
Sen, cennet ve saadet kaplarn kendi yzne aabilirsin ve bunun
tersini de yapabilirsin. in dizginleri senin elindedir. Allah Tebarek ve
Teala, hcceti tamamlam, saadet ve mutsuzluk yollarn gstermi,
zahiri ve batn yardmlar yapmtr. Allah ve Onun evliyalar
tarafndan yaplmas gerekenler tamamlanmtr. imdi sra bizim
giriimimizdedir; onlar klavuz ve biz yolcuyuz. Onlar grevlerini en
gzel ekilde yaptlar, bir aklk brakmadlar ve bir an olsun kusur
etmediler. Sen de gaflet uykusundan uyan, kendi saadet yolunu kat et
ve kendi mr ve gcnden istifade et; eer vakit geerse ve bu
mevcut mr, genlik, g ve amel hazinesi elden giderse, bunun
telafisi yoktur. Eer gen isen, ii yalla brakma, nk yallkta
yallarn bildii ve senin bilmediin musibetlerin olacaktr. Yallk
ve zaaf halinde slaha almak, ok zor olan ilerdendir. Ve eer yal
1

Eer namaz kabul edilirse, dier ameller de kabul edilir ve eer namaz ret
edilirse dier ameller de ret edilir. Felah-us Sail, s. 127, Men la Yehzeruhul
Fekihten nakledilmitir. Dier bir kaynakta ise hadis yledir: Kulun kendisiyle
sorguya ekilecei ilk ey namazdr. Eer o kabul edilirse dier ameller de kabul
edilir ve eer o red edilirse, dier ameller de red edilir. c. 1 Fazl-us Salat, bab 1,
hadis 5

Namazn Adab........................................... 43
isen, kalan mrnn elden gitmesine izin verme, nk her ne olsa da
bu dnyada olduun mddete saadete giden bir yolun vardr ve
saadetten bir kap yzne aktr. Allah etmesin bu kap ve yol
kapanrsa, o zaman iraden elinden gider ve gemiten hasret,
pimanlk ve znt duymaktan baka bir nasibin olmaz.
yleyse ey aziz, eer peygamberlerin (a.s) syledikleri olan bu
zikredilen eylere iman etmisen, kendini saadeti kazanmak ve ahiret
yolculuu iin hazrlanmsan ve saadet hazinesinin anahtar olan kalp
huzurunu elde etmeyi gerekli gryorsan, bunun yolu, ncelikle kalp
huzurunun engellerini kaldrman, yol dikenlerini sulk yolunun
zerinden kkten skmen ve ondan sonra bizzat Ona ynelmendir.
badetlerde kalp huzuruna engel olan ey, dikkatin dalmas ve kalbe
gelen eylerin okluudur. Bu, bazen d olaylar ve duyu yollar ile
gerekleir. rnein, insan kula ibadet halindeyken bir ey duyar ve
duyulan o ey, batn hayal ve dncelerin balangc olur ve
insandaki vehim ve kuruntu gds onda tasarrufta bulunup daldan
dala konar. Veya insan gz bir eyi grr ve o ey, dikkatin
bozulmasna ve vehmin tasarrufta bulunmasna sebep olur. Veyahut
insann dier duyu organlar bir eyi idrak eder ve ondan hayali
intikaller hasl olur.
Geri bazlar bu sorunlarn tedavisinin belirtilen sebeplerin
kaldrlmas olduunu sylemilerdir. rnein insann karanlk bir
evde veya halvet bir mekanda durup namaz vaktinde gzlerini
kapatmas ve dikkatinin dald yerlerde namaz klmamas gibi.
rnein merhum ehid Sani (r.a) baz abitlerden yle nakletmektedir:
Onlar, namaz klnacak kadar genilie sahip karanlk kk bir evde
ibadet ediyorlard.1 Ancak bunun engeli yok etmedii ve ii aslndan
bitirmedii aktr. Zira tasarrufun oda kk bir sebeple iini yapan
hayaldir. Hatta bazen karanlk, kk ve halvet bir evde vehmin ve
hayalin etkisi daha da fazlalar ve dier etkenlerle birlikte kendisine
yeni vesileler bulur. O halde, iin kkten halledilmesi, hayal ve
vehmin slah edilmesiyle mmkndr ve biz bundan sonra ona iaret
1

Tenbihatul lliye ala Vaziyifis Salatil- Kalbiye, s. 110 fadat- ehid Sani, ta
bask 1313, Muhammed Hasan Cerfadekaninin hatt

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

44
edeceiz. Evet, bazen bu tr ilalar da baz nefislerde tesirsiz ve
etkisiz deildir. Ancak biz, kesin ve gerek sebebi ortadan kaldracak
bir ilacn peindeyiz ve o, bu ekilde hasl olmaz.
Bazen de dikkatin bozulmasnn ve kalp huzurunun engeli, batn
nedenlerdir. Bunun genel anlamda iki sebebi vardr ve balca
meseleler de bu iki sebebe dnmektedir:
Birincisi, bizzat hayal gcnn kac ve gezgin oluudur. Zira
hayal, olduka hareketli bir gd olup srekli daldan dala konmakta
ve zirveden zirveye umaktadr. Ve bu, dnya sevgisi, dnyaya
ynelmek ve dnyevi mal ve servet ile ilgili deildir. Aksine hayalin
hareketli oluu, bizzat musibet olup dnyay terk eden kimsenin de
mptela olduu bir husustur. Dikkat, nefsin itminan bulmas ve
hayalin durdurulmas, nemli konulardan olup bunlarn slahyla kesin
ila hasl olur. leride buna iaret edeceiz.
Dier bir sebep ise, dnya sevgisi ve dnyevi ilerde odaklamadr.
Bu, hatalarn ba ve batn hastalklarn annesi olup slk ehlinin
yolundaki diken ve musibetlerin kaynadr. Gnl ona bal olduu
ve onun sevgisine dald mddete kalplerin slah yolu tkal ve tm
saadetlerin kaps da insan yzne kapal olacaktr ve biz, iki blmde
bu byk iki nedenin ve iki gl engelin kaldrlmasna iaret
edeceiz inallah.
On Birinci Blm
Bo Hayallere Kaplmann Tedavisi
Kalp huzurunun kazanlmasna da yol aan, bo hayallere
kaplmann tedavisi iin faydal olan ilacn beyan hakkndadr.
Bil ki, nefsin her bir zahir ve batn kuvveti, zel bir riyazet ile
terbiye ve eitilme kabiliyetine sahiptir. rnein, insan gznn
belirli bir noktaya veya gne gibi iddetli bir a uzun sreyle
gz kapaklarn kapatmadan bakmaya gc yoktur. Ancak baz batl
riyazet ashabnn belirli maksatlar iin yaptklar gibi eer insan
gzn altrrsa, gz, kapanmakszn ve yorulmakszn uzun saatler
boyunca gnein kzgnlna ve ayn ekilde saatlerce hareket
etmeksizin belirli bir noktaya bakabilir. Dier kuvvetler ve hatta

Namazn Adab........................................... 45
nefesin tutulmas da bu trdendir. Anlatldna gre batl riyazet
ashabnda normalin zerinde nefesini tutan kimseler bulunmaktadr.
Hayal ve vehim kuvveti de terbiye edilebilecek kuvvetlerdendir. Bu
kuvvetler terbiye edilmeden nce daldan dala ve bir eyden bir dier
eye uan, ok dolaan ve lsz derecede hareketli olan bir ku
gibidir; yle ki insan bir dakikalna onlarn hesabn yaparsa, ok
zayf sebeplerden dolay ard ardnca nice intikallerin gerekletiini
grecektir. Hatta bazlar, hayal gezginliinin ve onu ram etmenin
imkan d ve rfi muhallerden olduunu sanmaktadrlar. Ancak bu
doru deildir. Riyazet, terbiye ve vakit harcama ile ram edilebilir.
htiyar ve iradenin egemenlii altnda hareket edecek ve onun istemesi
halinde kendisini bir hedef ve konuda saatlerce hapsedecek ekilde
hayal gezginlii nlenebilir.
Ve onu ram etmenin genel yolu, kendisinin aksine hareket etmektir.
Bu u ekildedir: nsan namaz vaktinde namazda hayali korumak iin
kendini hazrlamal, onu amelde tutsak klmal, insann elinden
kamak istedii an onu geri dndrmeli, namazn her bir hareket,
durgunluk, zikir ve amelinde onun haline zen gstermeli, halini tefti
etmeli ve onu kendi bana brakmamaldr. Bu, iin banda zor bir fiil
olarak grnmektedir; ancak bir mddet amel, dikkat ve tedaviden
sonra o kesinlikle uysallaacak ve meleke kazanacaktr. Siz, iin
banda, namazn tamamnda hayalinizi kontrol etme beklentisi iinde
olmamalsnz. Bu, olmayacak ve muhal bir beklentidir. Belki de
hayalin kontrol edilmesinin imkansz olduunu iddia edenler, bu
beklenti ierisindeydiler. Ancak bu i, tam bir aama, duraklama, sabr
ve yavalkla yaplmaldr. in balangcnda namazn onda birinde
veya daha aznda hayalin zapt edilip kalp huzurunun hasl olmas
mmkndr. Yava yava insan dnr ve kendini ona muhta
grrse, daha fazla netice alr ve yava yava eytana ve hayalin
gezginliine galip olur ve bylece namazn ounluunda insiyatif
gcn ele geirir. nsan hibir zaman mitsiz olmamaldr; zira
mitsizlik, btn geveklik ve gszlklerin kaynadr ve mit
gc, insan kendi saadetine ulatrr.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

46
Ancak bu alandaki nemli husus, bizde az olan ihtiya hissidir.
Kalbimiz, ahiret alemindeki saadetin sermayesinin ve sonsuz hayatn
vesilesinin namaz olduuna inanmamtr. Biz, namaz kendi
hayatmz iin bir yk saymakta ve onu bir dayatma ve grev
addetmekteyiz. Bir eyi sevmek, onun neticelerini idrak etmekten
doar ve bizim dnyay sevmemizin sebebi, onun neticesini grmemiz
ve kalbin ona inanmasdr. Bundan dolay, onu kazanmak iin davet
edilmeye, vaaza ve nasihate ihtiyacmz yoktur. Hz. Peygamberin
(s.a.a) davetinin dnyevi ve uhrevi diye iki ynl olduunu
zannedenler ve bunu eriat sahibinin kvanc ve nbvvetin kemali
sayanlar, diyanetten habersiz ve nbvvetin davet maksadndan
yoksun ve uzaktrlar. Dnyaya davet, byk peygamberlerin
hedefinden tamamen haritir. ehvet hissi, gazap, batn ve zahiri
eytan, dnyaya davet etmek iin yeterlidirler, peygamberlerin
grevlendirilmesine ihtiya yoktur. ehvet ve gazabn idaresi, Kuran
ve peygamber gerektirmez. Aksine peygamberler, halk dnyadan
sakndrr, mutlak ehvet ve gazab kstlar ve kar alanlarn
snrlarlar. Oysa ki gafil, onlarn dnyaya davet ettiklerini sanr. Onlar,
Her yola bavurarak mal kazanmak ve ehveti her yoldan sndrmek
elbette evlenmek gerekir ve ticaret, sanat ve ziraat olmaldr; bu ayr
bir konudur- doru deildir diye buyurmaktadrlar. ehvet ve
gazabn znde ise snrszlk/mutlakyet vardr. O halde onlar,
snrszln nn almaktaydlar; dnyaya davet etmemekteydiler.
Ticarete davet etmenin felsefesi, kt yoldan kazanmay kstlamak ve
nlemektir. Evlenmeye davet etmenin felsefesi, tabiatn snrlanmas
ve gnah ve ehvet gdsnn snrszlnn nne geilmesidir.
Evet, onlar mutlak/salt muhalif deildirler; zira bu tr bir muhalefet,
kamil dzene de aykrdr.
Biz, dnyaya ihtiya duyduumuzu hissettiimiz iin, onu hayatn
sermayesi ve zevklerin kayna olarak alglyor, ona ehemmiyet
vermeye zen gsteriyor ve onu elde etmeye alyoruz. Eer ahiret
hayatna iman edersek, orada yaama ihtiyacn hissedersek ve
ibadetleri zellikle de namaz, o alemin hayat sermayesi ve o var
oluun saadet kayna bilirsek, onu elde etmek iin kukusuz alacak

Namazn Adab........................................... 47
ve bu aba ve almada kendimizde bir zahmet, eziyet ve yk
hissetmeyecek, aksine tam bir istek ve evk ile onu elde etmenin
peine decek ve onun hasl ve kabul olma artlarn kalp ve can ile
kazanacazdr.
u an bizde bulunan soukluk ve geveklik, iman nn
solukluundan ve onun gevek bnyesinden kaynaklanmaktadr. Aksi
halde, eer btn bu peygamber ve evliyalarn (a.s) bildirdikleri, bilge
ve byk ahsiyetlerin (r.a) delilleri bizde bir ihtimal icat etmi
olsayd, hedefe varmak iin daha iyi bir ekilde almamz ve
abalamamz gerekirdi. Ancak bin kez yazklar olsun demeli ki, eytan
batnmza saltanat kurmu, kalp merkezimizi ve batn duyularmz
egemenlii altna alm ve bylece Hakkn ve Onun elilerinin
buyruunun, alimlerin sylediklerinin ve ilahi kitaplardaki
nasihatlerin kulamza gelmesine engel olmutur. u an bizim
kulaklarmz, dnyevi-hayvani kulaklar olup Hakkn vaazlar, zahir
haddinden ve hayvani kulaklarmzdan batna ulamamaktadr. Hi
phesiz, bunda, kalbi olan ya da bir ahit olarak kulak veren
kimse iin elbette bir t (zikir) vardr.1
Allah yolundaki slikin ve mcahidin byk vazifelerinden biri de
mcahade ve slk esnasnda kendine gvenmekten tamamen el
ekmesi ve yaratl olarak sebeplerin sebebine ve ftr olarak asllarn
aslna bal olmaya dnmesi; O mukaddes varlktan, temizlenme ve
korunma istemesi; O en mukaddes zatn elinden tutmasna gvenmesi,
halvet ortamlarnda Rabbine yakarmas ve kendi halini slah etmesini
tam bir ciddiyet ile istemesidir; zira Onun mukaddes zatndan baka
bir snak yoktur. Hamd Allaha mahsustur.
On kinci Blm
Dnya Sevgisinin Hayalin Dalmasna Sebep Oluunun Beyan
Hakkndadr.
Dnya sevgisinin hayalin dalmasnn sebebi ve kalp huzurunun
engeli oluuna ve onun mmkn derecedeki ilacna iarettir.
1

Kaf / 37.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

48
Bilinmelidir ki, ftrat ve yaratl asndan kalp, her neye ilgi ve
sevgi duyarsa, onun ynelinen kblesi de o sevgili olacaktr. Eer bir
eyle urama, sevgilinin hali ve istenilenin cemali hakknda
dnmeye mani oluyorsa, o ura azald ve mani ortadan kalkt
an, kalp hemen kendi sevgilisine doru uar ve ona balanr. Marifet
ehli ve ilahi cezbe sahipleri eer kalp kuvvetine sahip olurlarsa ve
cezb ve sevgide odaklarlarsa, her grlen eyde sevgilinin cemalini
ve her varlkta istenilen kemali mahede eder ve Grdm her
eyde ve her eyle birlikte mutlaka Allah grdm1 derler. Eer
onlarn efendisi Bazen gnlm bir bulanklk saryor ve ben, her
gn yetmi defa Allahtan af diliyorum.2 diye buyuruyorsa, bunun
sebebi udur: Sevgilinin cemalini aynada, zellikle de Ebu Cehil gibi
bulank bir aynada grmek, bizzat en mkemmel varlk iin hzndr.
Ve eer onlarn kalbi gl olmazsa ve dier eylerle megul olmak
kalp huzuruna engel olursa, o meguliyet azald an, onlarn kalp
kuu kendi kuts yuvalarna dner ve Cemal- Cemile tutunur.
Marifet ehlinin nazarnda tm dnya talibi olan Hakkn dndaki
eyleri isteyenlere gelince, ayn ekilde onlar da her neyi istiyorlarsa,
ona ynelmi ve balanm bulunmaktadrlar.
Onlar da eer sevdiklerinin sevgisinde arysalar ve dnya sevgisi
onlarn kalplerini sarmsa, hibir zaman ona ynelmekten
soyutlanmaz ve her halde ve her eyde kendi sevgilerinin cemali ile
yaarlar. Eer onlarn sevgisi daha az olursa, bo vakitlerde kalpleri
sevgililerine dner. Gnllerinde mal, makam ve eref sevgisi olanlar,
ryalarnda da onlar grr ve uyankken de sevdiklerinin
dncesiyle yaarlar. Onlar, dnya ile megul olduklarndan,
sevdikleriyle birbirlerine sarldrlar. Bu halde namaz vakti geldiinde,
gnl bir boluk hali bulmakta ve hemen sevgilisine balanmaktadr.
Adeta Tekbiretul-hram, dkkann kapsnn anahtar veya onunla
sevgilisi arasndaki perdeyi kaldran bir eydir.
Bylece insan ona hi dikkat etmedii ve tmyle dnya
dncesinde olduu bir halde namazn selamn verdiini anlayp bir
1
2

Hz. Ali (a. s)dan nakledilmektedir. lmul- Yakin, c. 1, s. 49

Mstedrekul- Vesail, Kitab-us Salat, Ebvab-u Zikr, bab 22, 1. Hadis

Namazn Adab........................................... 49
sre sonra kendine gelir. te krk-elli yllk namazmzn gnlde
zulmet ve karanlktan baka bir eserinin olmay bu yzdendir.
Hakkn yaknlk mirac ve o mukaddes makamn huzuruna nsiyet
sebebi olmas gereken ey, bizi yaknlk dergahndan tard edilmi ve
huzur makamna ykselmekten fersahlarca uzak klmtr. Eer
namazmzn ubudiyetten bir kokusu olsayd, onun semeresi sadelik,
tevazu ve alak gnlllk olur ve her biri insann helaket ve ekaveti
iin kendi bana bir sebep olan kendini beenmilik, gsteri, kibir ve
vnme olmazd.
Ayrca, gnlmz dnya sevgisiyle dolduundan ve onu imar
etmekten baka hedef ve ama tamadndan dolay, zorunlu olarak
bu sevgi, kalbin halvetine ve onun Mukaddes Zatn huzurunda
olmasna engel olmaktadr. Bu kahredici hastaln ve ocak sndrc
fesadn tedavisi, faydal ilim ve ameldir.
Bu hastalk iin faydal olan ilim, onun semereleri ve neticeleri
hakknda dnmek, onlar arasnda mukayesede bulunmak ve ondan
hasl olan zarar ve tehlikeleri dnmektir. Yazar Krk Hadis erhi
kitabnda bu konu hakknda bir aklama yapm ve gerekli lde
onu aklamtr. Burada da smet Ehl-i Beytinin baz hadislerini erh
etmeyle yetiniyorum. Kafide Ebu Abdullahdan (a.s) yle
nakledilmektedir: Her hatann kayna, dnya sevgisidir1 ve farkl
tabirler ile bu ierikte olan baka bir ok hadis daha bulunmaktadr.2
Bu hadis-i erif, uyank bir insan iin yeterlidir. Btn bu hatalarn
ve tm ktlklerin kk ve esas olmas kafidir. Birazck
dnmeyle, takriben btn ahlaki ve ameli ktlklerin bu habis
aacn meyveleri olduu bilinecektir. Alemde tesis edilen batl din ve
mezhepler ve dnyada meydana gelen ktlkler sadece bu byk
beladan kaynaklanmaktadr. Cinayet, yamalama, zulm ve tecavz
bu sapmann neticeleridir. Ktlk, fuhu, hrszlk ve dier facialar
bu fesat kknden tremektedir. Bu sevgiye sahip olan bir insan,
btn manevi faziletlerden yoksundur. Cesaret, iffet, cmertlik ve
1

Usul-i Kafi, Kitabul-man vel-Kfr, Bab-ul Habbid-Dnya vel-Hrs aleyha,

1. hadis
2
nceki kaynakta zikredilen babta 1den 17ye kadarki hadisler bu trdendir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

50
btn nefsani faziletlerin ba olan adalet, dnya sevgisi ile bir araya
gelmez. lahi marifetler; esmada, sfatlarda, fiillerde ve zatta tevhit,
hakperestlik ve hakmerkezcilik, dnya sevgisi ile zttr. Nefsin itminan
bulmas, skunet hali ve iki dnyann da saadet ruhu olan kalp huzuru,
dnya sevgisi ile birlemez. Kalbin zenginlii, nefsin ycelii ve
izzeti, hrriyet ve gerek zgrlk dnyay nemsememenin
gerekleridir; tpk fakirliin, zilletin, tamahn, kskanln, kleliin
ve dalkavukluun dnya sevgisinin gerekleri oluu gibi. Sevgi,
rahmet, vuslat, yaknlk ve muhabbet dnya sevgisiyle atr. Buz,
kin, ktlk, acmann yokluu, nifak ve dier bozuk davranlar, bu
hastalklarn annesinin ocuklardrlar.
Misbah-u eriatte mam Sadk (a.s) yle buyuruyor: Dnya, bir
suret eklinde olup, onun ba kibir, gz hrs, burnu tamah, dili riya,
eli ehvet, aya kendini beenmilik, kalbi gaflet, mevcudiyeti yokluk
ve neticesi zevaldir. O halde her kim onu severse, ona kibir verir, onu
iyi addedene hrs miras klar, onu isteyeni tamahlatrr, onu vene
riya elbisesi giydirir, onu irade edeni kendini beenmi klar, ona
gvenini gafil eder, onun metasna aldanan yok eder ve onun
metasn toplayan ve onun ile cimrilik edeni, atein iinde karar
klar. 1
Deylemi, radul-Kulub kitabnda Hz. Aliden (a.s) Resul-i Ekrem
(s.a.a)in yle buyurduuna dair rivayette bulunmaktadr: Mirac
gecesi, Allah-u Teala buyurdu ki: Ey Ahmet, eer bir kul gk ve yer
ehlinin namazn klarsa, gk ve yer ehlinin orucunu tutarsa, melekler
gibi yemek yemez ve abidlerin elbisesini giyerse, ondan sonra onun
kalbinde bir zerre dnya sevgisi veya ona bir para yneli, makam,
hret ve onun ssn grrsem, o dergahmda benim ile bir araya
gelemez. Muhabbetimi onun kalbinden karr ve kalbini karartrm;
bylece o beni unutur ve ben ona muhabbetimin gzelliini
tattrmam.2 Zira dnya sevgisi Allah sevgisiyle bir araya gelmez. Bu
konudaki hadisler buraya samayacak kadar oktur.
1
2

Misbah-u eriat, 32. bab, fis Sfat-id Dnya

radul-Kulub, c. 1, s. 206

Namazn Adab........................................... 51
Dnya sevgisinin btn ktlklerin balangc ve kayna olduu
gerei aydnlandktan sonra, akll ve kendi saadetini dnen bir
insann bu aac gnlden, kkten skmesi farzdr. Ve bunun tedavisi
ise, insann onun zddna hareket etmesidir. O halde eer insann mal
ve gelire ilgisi varsa, el akl, farz ve mstehab sadakalar ile
gnlden onun kkn skmelidir.
Sadakann srlarndan biri de dnyaya ilginin azalmasdr. Bunun
iin, insann sevdii ve alakasnn olduu bir eyi sadaka vermesi
mstehabtr. Kuran- Kerim bu anlamda yle buyuruyor:
Sevdiiniz eylerden infak edinceye kadar asla iyilie
eremezsiniz.1 Eer insann vnmeye, ncle, makama ve
stnle ilgisi varsa, onun tersine hareket etmeli ve slah olmas iin
nefsin burnunu yere srtmelidir. nsan bilmelidir ki, kendisi dnyann
peinden kotuu ve onu kazanmak iin aba harcad lde ona
alakas artacak ve ona ulamamann znts de oalacaktr. Adeta
insan elinde olmad bir eye taliptir. nsan, dnyay filan lde
istediini sanr, onun varlndan yoksun olduu mddete de
ardndan koar, bu uurda meakkate katlanr ve kendisini zorluklara
sokar. Ancak hedefindeki lde dnyay ele geirdii an, bu kendisi
iin normal bir hadise haline gelir, sevgi ve alakas bundan daha
yksek olan bir dier eye ynelir. Bu defa da bunun iin kendisini
zahmet ve meakkate atar ve hibir zaman sevgisi bitmez, aksine her
an daha da artar ve zahmet ve abas daha da oalr. Bu ahlak ve huy
asla duraklamaz. Marifet ehli bu ftrattan hareketle burada
zikredilmesi uygun olmayan bir ok konuyu ispatlamlardr. Bu
konularn bazlarna hadislerde iaret edilmitir. Kafide mam
Bakrdan (a.s) nakledilen u hadis onlardan biridir: Dnya hrs
olan kimse, ipek bcei gibidir; pek bcei kendi etrafnda ipei
rd lde kurtulmadan uzaklar ve bylece zntden lr.2

Al-i mran / 92.

Usul-i Kafi, c. 3, s. 202 Kitabul-man vel-Kfr, Bab-uz Zemmid-Dnya ve
Zhd-i Fiha, 20. hadis ve Bab-u Habbid-dnya vel-Hirsu Aleyha, 7. hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

52
mam Sadkdan (a.s) yle nakledilmektedir: Dnya, susuz bir
insann itii oranda susad ve sonuta lmne sebeb olduu deniz
suyu gibidir. 3

a.g.e. 24. hadis

Namazn Adab........................................... 53
Netice
Nefsi Dnyaya Kar Ayaklandrma Hakkndadr.
Ey Hakkn talibi ve Allaha ynelmi slik! Artk hayal kuunu
ram ettin, vehim eytann zincirledin, kadn ve evlat sevgisini ve de
dier dnyevi unsurlar etkisizletirdin, ilahi ftratn ak ateinin
koruyla huzur buldun, bir ate grdm1 dedin, kendini sefer
engellerinden yoksun grdn ve yolculuk azn hazrladn.
Dolaysyla yerinden kalk ve bu tabiat karanlnn evinden, dar geit
ve dnya karanlndan hicret et, zincirleri ve zaman silsilelerini
parala, bu zindandan kendini kurtar ve kutsal kuu, nsiyet dergahna
uutur.
Sana kubbenin zirvesinden seslenmekteler
Anlayamyorum, seni bu tuzaa dren nedir 2
O halde, azmini glendir ve iradeni salam kl. Zira slkun
birinci art azimdir ve azim olmakszn yol geilemez ve bir
yetkinlie ulalamaz. Byk eyh ahabadi 3 (ruhum ona feda olsun)
azimden insaniyetin beyni olarak sz etmekteydi. Hatta bundan nce
1

Hz. Musann (a.s) ailesiyle konumasnn bir blmdr. (Taha / 10.)

Hafzdan bir iir
3
Merhum Ayetullah Mirza Muhammed Cevad Hseyin Abadi sfahaninin olu ve
fakih, usuli, arif ve nemli bir filozof olan merhum Ayetullah Mirza Muhammed Ali
sfahani ahabadi, Hicri 1292 ylnda sfahanda dnyaya geldi. sfahan ve
Tahranda ilm tahsilinin ilk merhalelerini bitirdikten sonra mukaddes ilm
havzalarn bulunduu Necef ve Samerraya gitti, Cevahir kitabnn yazar, Ahond
Horasani ve eriat sfahani gibi byk statlardan ders ald ve ksa srede itihat
derecesine ulat. Merhum ahabadi, fkh, felsefe ve irfan ilimlerinde yce bir
mertebeye ulat, bu ilimlerde ders verdi ve onun ders halkas Samerrann en gl
ders havzas haline geldi. Iraktan dndkten sonra ilk nce Tahrana yerleti,
ardndan Kuma gitti ve yedi yl boyunca mukaddes kum kentinde kald. Kendisinin
Kumda kal sresi iersinde mam Humeyni (r.a), onun ahlak ve irfan dersinden
kapsaml bir ekilde istifade etti. mam Humeyni (r. a) bu kitabn deiik yerlerinde
ve dier kitap ve risalelerde byk bir sayg ve yceltmeyle o byk stattan
bahsetmekte ve onun yetkinliini nakletmektedir. Merhum ahabadi, deiik
ilimlerde ders vermeyle ve deerli renciler yetitirmeyle, birlikte deiik alanlarda
bir ok eser geride brakmtr. O yce ilim ve amel eri, H. K. 1369 ylnda yetmi
yedi yanda Tahranda vefat etti ve Hz. Abdulazim Hasaninin trbesinin yannda,
Merhum eyh Ebu Futuh Razinin makberesinde defnedildi. Allah onu peygamber
ve onun temiz Ehl-i Beytiyle haretsin.
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

54
zikredildii gibi takvann, nefsani lezzetlerden saknmann, nefsi
arzular terketmenin, eri riyazetin ve ilahi ibadet ve ayinlerin nemli
noktalarndan birinin de azmi takviye etmek ve nefsin melekutunun
egemenliinde mlk kuvvetlerini kahretmek olduu sylenebilir. Biz
imdi bu makaleyi yce Zat- Mukaddese hamd ederek ve Onu
anarak ve Seyyid Mustafa ve Nebiyy-i Muctebay ve onun temiz Ehli Beytini (a.s) verek ve methederek bitiriyor ve o mukaddes zatlarn
ruhaniyetinden bu ruhani sefer ve imani mira iin yardm diliyoruz.
kinci Makale
Namazn Mukaddimesi ve Onun Baz Kalbi Adabnn Zikri
Hakkndadr ve Onda Baz Maksatlar Vardr
Birinci Maksat
Taharet Hakkndadr ve Onda Baz Blmleri Vardr.
Birinci Blm
Taharetin Ksa Beyan
nceden de kendisine iaret edildii gibi, namazn bu suret dnda
bir hakikati ve bu zahir dnda da bir batn vardr. Namazn suretinin
ekli adap ve artlar olduu gibi, slik olan ahsn onlara riayet etmesi
gereken batnn da adap ve artlar vardr.
yleyse taharetin ekli bir sureti ve adab vardr, onlarn beyan
edilmesi bu sayfalarn vazifesi dndadr. Caferi mezhebinin fakihleri
(Allah onlarn szlerini ve derecelerini yceltsin) bunlar
aklamlardr. Ama batn adaba ve batn taharete gelince biz ksa
bir ekilde onlar beyan etmeye alacaz.
Bilinmelidir ki, namazn hakikati yaknlama makamna ykseli
ve ulu ve azametli Hakkn huzuruna ulama olduundan bu byk ve
yce hedefe varmak iin bu taharetlerin tesinde olan bir takm
taharetlere gerek vardr. Bu yolun dikenleri ve bu ykselmenin
engelleri olan baz irkinlikler vardr. Slik bunlardan biriyle
nitelendii taktirde bu basamaklardan yukarya kamaz ve bu miraca
ykselemez. Bu trden olan pislik ve irkinler namazn engelleri ve
eytann kirlilikleridir. Seyirde slikin yardmcs ve huzurun
adabndan olan ey, bu hakikatin artlardr. Allah yolundaki slikin ilk

Namazn Adab........................................... 55
olarak engelleri ve pislikleri ortadan kaldrmas lazmdr. Bylece nur
aleminden olan taharet ile nitelenmek ve temizliin hasl olmas
kendisi iin myesser olur. Btn zahiri ve batn, aleni ve gizli
pislikler temizlenmeyinceye dek, mazhar ve huzurda bulunmann slik
iin bir hazz olmayacaktr.
O halde, kirlerin/pisliklerin mertebelerinin ilki, gnah kiri ve Hz.
Velinimete itaatsizlik irkinliiyle meydana gelmi olan uzuvlarn ve
nefsin zahiri kuvvetlerinin pislikleri ve irkinlikleridir. Bu, eytann
zahiri tuzadr. nsan bu tuzakta kald mddete, ilahi yaknla
erimekten ve husul feyzinden mahrum olur. Hi kimse, insaniyet
memleketinin zahirini temizlemeden insaniyetin gerek makamna
nail olacan veya kalbin batnn temizleyebileceini sanmamaldr.
Bu, eytani bir aldantr ve eytann byk hilelerindendir. Zira
tabiatn ruhaniyete hakimiyeti olan gnahlar ile oluan karanlklar ve
kalbi zulmetler artmaktadr. Slik, zahiri memleketi fethetmeyene
kadar, byk hedef olan batn fetihlerden tamamen yoksun kalacak ve
saadet iin kendisine bir yol almayacaktr. yleyse bu slkun
byk engellerinden biri de pak nasuh tvbe suyuyla temizlenmesi
gereken gnah pislikleri ve kirlilikleridir ve Hak Tealann bize vermi
ve gayb aleminden nazil etmi olduu zahiri ve batn kuvvetlerin
tamamnn btn kirliliklerden uzak, pak ve temiz olduu, onun da
tesinde Allahn ftrat nuruyla nurland ve zulmetten ve iblisin
karanlk egemenliinden uzak bulunduu bilinmelidir. Ancak bunlar,
tabiat aleminin karanlk mekannda nazil olunduundan ve vehm
eytannn tasarruf eli ve iblisin hyanet eli onlara uzandndan asli
taharetlerinden ve ilk ftratlarndan ayrlm ve deiik eytani pislik
ve kirliliklere bulamlardr. O halde, eer Allah yolundaki slik
Veliyullahtan yardm alarak eytann tasarruf elini uzaklatrr, zahiri
memleketi temizler ve ilahi emanetleri teslim ald gibi geri verirse,
emanete hyanet etmemi olur. Eer bunu yapm ise, (Allah
tarafndan) balanr ve gnahlar rtlr, zahir asndan rahat olur
ve batn kt ahlakn pisliklerinden arndrmak iin kyam eder. Bu,
pisliklerin ve irkinliklerin ikinci mertebesi olup, ktl daha fazla,
tedavisi daha zor ve nemi de riyazet ashabnn gznde daha oktur.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

56
Zira, nefsin batn durumu kt ve manevi pislikler iinde bulunduu
mddete kutsal makama ulamaya ve halvette huzur bulmaya layk
olamaz. Daha da nemlisi, nefsin zahiri memleketinin ktlk
kayna, kt ahlak ve onun irkin huylardr. Slik, kt huylar iyi
huylara dntrmeyene dek, amellerin errinden emanda olmaz ve
eer tvbe etmeye muvaffak olsa da nemli eylerden olan istikameti
elde edemez. yleyse, zahiri temizlemek de batn temizlemeye
baldr. Buna ek olarak, batn pislik ve kirliliklerin kendisi, saadetten
mahrum kalmaya neden olmakta ve marifet ehlinin deyiiyle amellerin
cehenneminden daha byk ve yakc olan ahlak cehennemine sebep
tekil etmektedir. Bu manaya smet Ehl-i Beytinin hadislerinde
olduka ok iaret edilmitir.
O halde Allah yolundaki slike bu taharet de lazmdr. Kt ahlakn
kirini nefis levhasndan faydal ilim ve salih eri riyazetin temiz
suyuyla ykadktan sonra, kalbi temizlemeyle megul olmaldr. nk
o, merkez konumundadr ve onun iyi olmasyla btn memleketler iyi
ve onun kt olmasyla da hepsi kt olmaktadr. Kalp aleminin
kirlilii, btn kirliliklerin kaynadr ve bu da Hakktan gayrisine;
yani insann kendisine ve dnyaya ynelmesinden ibarettir. Bunun
kayna, en byk hatalardan olan dnya sevgisi ve btn
hastalklarn annesi olan nefis sevgisidir. Bu sevgi, slikin kalbinde
bulunduu srece, onda Allahn sevgisinden bir eser hasl olmaz,
hedef ve istenilen menzilin bana giden bir yol bulamaz. Slikin
kalbinde bu sevgiden kalntlar olduu srece, onun seyri Allaha
deil; aksine nefse, dnyaya ve eytanadr. O halde, nefis ve dnya
sevgisinden temizlenmek, gerekten de Allaha doru slk etmede
temizlenmenin ilk mertebesidir. nk bu temizlenmeden nce slk,
Allaha doru deildir ve msamahadan dolay slik ve slk szleri
kullanlmaktadr.
Bu menzilden sonra Attarn yedi ak ehrinin kendisinden sonra
bir numune olarak hasl olaca menziller vardr. Kendini slik bilen o
ahs, kendisini bir sokan dnemecinde grmtr. Bizler ise setlerin
ve kaln hicaplarn arkasnda bulunmakta ve o ehirleri ve
ehirdekileri bir hayal rn sanmaktayz. Benim eyh Attar ve

Namazn Adab........................................... 57
Meysem-i Tammar ile bir iim yoktur; ancak makamlarn gerekliini
inkar etmiyor, onlarn sahibini kalpten seviyor ve bu sevgiyle bir
kapnn almasn mit ediyorum. Sen her ne istiyorsan ol ve istediin
kiiye balan.
ddiac, sevgiliyi seyretmeye gelmek istedi
Gaybin eli geldi ve namahremin gsne vurdu.1
Ancak iman kardelii ve ruhani makamda irfani dostlara hyanet
etmeyi uygun grmyor ve mminlerin birbirlerine olan haklarndan
saylan nasihat etmekten de kanmyorum.
En byk manevi pislik ve kirlilikler, yedi deniz ile temizlenmeyen
ve byk peygamberleri (a.s) aciz klan cehl-i mrekkebin pislik ve
kirlilikleridir. Bu iddetli hastaln nedeni ise, ehlullahn ve marifet
ashabnn makamlarn inkar etmek ve kalp ehli kimselere kt zan
beslemektir. nsan, bu pisliklerin kirlerine bulam olduu srece
marifete doru bir adm atmayacaktr. Bunun da tesinde bu karanlk,
hidayet yolunun mealesi olan ftrat nurunu sndrebilir, makamlara
uuun Burak olan ak ateini azaltabilir ve etkisizletirebilir ve de
insan tabiat diyarnda kalc klabilir.
O halde peygamberlerin ve byk evliyalarn (a.s) hali hakknda
dnmeyle ve onlarn makamlarn zikretmeyle insann bu pislik ve
kirleri kalbin batnndan ykamas gereklidir. Gelinen her merhalede
insan o merhaleyle yetinmemelidir. Zira merhalelerde durmak ve
marifetlerde kanaat etmek, blisin ve nefs-i emmarenin byk
hilelerindendir, Allah bizi bu ikisinden korusun. Bu kitap halkn
seviyesine gre yazldndan evliyalarn taharetini zikretmekten
kanyorum. Hamd Allaha mahsustur.
kinci Blm
Taharetin Mertebelerine aret Hakkndadr
Bil ki, insan tabiat aleminde ve ilk madde menzilinde olduu
srece, ilahi ordularn ve eytani ordularn tasarrufu altndadr. lahi
ordular rahmet, selamet, saadet, nur, taharet ve kemal ordulardr.
eytann ordusu ise, onlarn mukabilindedir. Rububi ynler, eytani
1

Hafzdan bir iir olarak, Temaageh-i Raz olarak baslan nshasnda

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

58
ynlere galip olduundan, balangta insan ftratnn ilahi ftrattan
kaynaklanan bir nuraniyeti, selameti ve saadeti vardr. Bu, deerli
hadislerde aka ve ilahi erif kitapta da iaret edilerek beyan
edilmitir.1 nsan bu alemde bulunduu mddete, seme gcyle
kendini bu ikisinden birinin egemenlii altna koyabilir. O halde, eer
ftratn bandan sonuna kadar blisin onda bir tasarrufu olmazsa,
insan ilahi ve lahuti bir varlktr ki batan aa nur, taharet ve
saadettir. Onun kalbi Hakkn nurudur ve Hakkn dnda bir eye
ynelmez ve onun batn ve zahiri kuvvetleri, nuran ve temizdir.
Hakkn dnda bir ey onda tasarrufta bulunmaz. blis ondan bir
lezzet almaz ve onun ordular onda etkili olamaz. O, mutlak temiz ve
halis bir nur gibidir. Onun gemi ve gelecek gnahlar
balanmtr.2 O mutlak fetih sahibidir ve asalet olarak en byk
ismet makamn tamaktadr. Dier masumlar, o mukaddes zata tabi
olmayla bu makama sahiptirler. Peygamber ise, mutlak kemal olan
hatemiyet makamna sahiptir. Vasileri onun ahlakndan alm ve onun
ftratyla irtibatl olduklarndan, ona tabi olmayla mutlak ismet
sahibidirler ve onlar kamil olarak uymak konumundadrlar. Ancak
peygamber ve evliyalardan olan baz masumlar (a.s) ise mutlak ismete
sahip deildirler ve eytann tasarrufundan mutlak anlamda yoksun
olmamaktadrlar. Hz. Adem'in (a.s) yasaklanm aaca ynelmesi, bu
trden olup blislerin nderi byk blisin tasarruflarndandr. O aa,
ilahi bir cennet aac olmasna ramen, bu sfatla, kamil insaniyetin
makamyla elien isimler kesretine sahiptir. Bu, men edilmi olan
aacn manalarndan ve mertebelerinden biridir.
Eer ftrat nuru, ekilsel ve manevi kirlere bularsa, bulama
miktarnca yaknlamann okluundan ve huzurun sefasndan yoksun
kalr. Sonunda yle bir yere varr ki ftrat eytani olur ve onun zahiri
ve batn, ak ve gizlisi eytann tasarrufu altna girer.
1

yleyse sen yzn Allah birleyen (bir Hanif) olarak dine, Allahn o
ftratna evir. (Rum / 30.) Bu ayet onlardan biridir ve Biharul Envar, c. 3, s. 276
ve c. 64, s. 130 ve Tevhid, s. 328, 53. baba da mracaat edilebilir.
2
yle ki Allah, senin gemi ve gelecek (her) gnahn balasn ayetine
iarettir.

Namazn Adab........................................... 59
O zaman, eytan onun kalbi, kula, gz, eli ve aya olur ve onun
btn uzuvlar eytani hale gelir. Eer bir kimse Allah korusun- bu
seviyeye derse, mutlak anlamda mutsuzluk sahibi olur ve saadet
yzn asla grmez. Bu iki mertebe arasnda Hak Teala dnda
kimsenin sayamayaca mertebeler vardr. Her kim nbvvet ufkuna
yakn olursa, o yemin (sa) ehlindendir ve herkim de eytanlk ufkuna
yaknsa, o da yesar (sol) ehlindendir.
Ftratn kirlenmesinden sonra, temizlenmesinin mmkn olduu
bilinmelidir. nsan istedii srece; eytann tasarrufundan kmak
mmkn ve kolaydr ve de ilahi rahmani ordular olan Allahn
meleklerinin safna girmek imkan dahilindedir ve Hz. Peygamberin
(s.a.a) buyuruuyla, din dmanlaryla savamaktan daha stn ve
byk cihad olan nefis ile cihadn1 hakikati, blisin ordularnn
tasarrufundan kmak ve Allahn ordularnn tasarrufu altna
girmektir.
O halde, taharetin ilk mertebesi ilahi snnetler ile donanmak ve
Hakkn emirlerine ba emektir.
kinci mertebe, ahlaki faziletler ve yce melekelerle sslenmektir.
nc mertebe ise, kalbi Hakka teslim etmekten ibaret olan kalp
temizliidir. Bu teslimden sonra kalp nuran olur, ondan da te kalp
nur aleminden ve ilahi nur derecelerinden biri haline gelir, kalbin
nuraniyeti dier azalara ve batn organ ve kuvvetlere sirayet eder ve
btn memleket nur ve nur stne nur olu-verir. Bylece i yle bir
noktaya varr ki kalp ilahi ve lahuti bir kalp ve Allah batnn ve zahirin
btn mertebelerine tecelli eder. Bu halde, ubudiyet tamamen fani olur
ve gizlenir, rububiyet zahir ve aikar olur. Bylece slikin kalbi
itminan ve huzur bulur, btn alem sevgilisi olur, ilahi cezbelere
yakalanr, hata ve yanllklar balanr, sevgi tecellilerinin
glgesinde gizlenir, velayetin gzellikleri hasl olur ve dostun
huzuruna girme liyakatini bulur. Bundan sonra ise bu yapraklarda
zikredilmesi uygun olmayan baka menziller vardr.

Biharul-Envar, c. 68, s. 65 ve c. 19, s. 182

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

60
nc Blm
Taharet in Suya Ynelirken Slikin Kalbi Adab Hakkndadr
imdi de iman ehli olan kimselerin saf kalplerinin nuraniyeti iin
Misbah-u eriatta yer alan bir hadis-i erifi zikredelim.
Bu hadis-i erifte marifet ehlinin kalplerini dirilten ve kalp
ashabnn ar ruhlarna hayat veren gzel ve ince iaret ve hakikatler
vardr.
mam Sadk (a.s) Misbah-u eriatte yle buyuruyor: Taharet ve
abdest almaya azmedersen, Allahn rahmetine ynelir gibi suya
ynel. Zira Allah-u Teala suyu kendine yaknlk, mnacat ve hizmet
iin bir anahtar karar klmtr. Allahn rahmeti kullarn gnahlarn
temizledii gibi su da zahiri pislikleri temizler; ondan baka bir ey
temizlemez.
Yce Allah yle buyuruyor: Ve kendi rahmetinin nnde
rzgarlar mjdeciler olarak gnderen Odur. Biz, gkten
tertemiz su indirdik.1
Hakeza Allah-u Teala yle buyuruyor: Ve her canl eyi sudan
yarattk. man etmezler mi?2 Allah dnya nimetlerinden her eyi
suyla dirilttii gibi rahmet ve ltfyle de itaatleri kalplerin hayat
klmtr. Suyun sefasn, inceliini, temizliini, bereketini ve her eye
letafet iinde kartn bir dn. Allahn suyla temizlenmesini
emrettii (veya edasyla ibadette bulunman istedii) organlarn
temizle. Farz ve nafilelerinde adabn yerine getir. Her birinde bir ok
faydalar vardr. Yerli yerinde kullandn taktirde sana ok yaknda
fayda pnarlar fkrr. Sonra suyun eyayla karm gibi halk
arasna kar. Her eyin hakkn eda et. Anlamn deitirme.
Resulullahn (s.a.a) u sznden ibret al: Muhlis (veya has)
mminin misali, su misalidir. Tm itaatlerinde Allah-u Tealaya
kar safln, Allahn gkten indirdii ve de tertemiz olarak
adlandrd suyun safl gibi olsun. Organlarn suyla temizlediin
zaman, kalbini de takva ve yakin ile temizle.3
1

Furkan / 48.
Enbiya / 30.
3
Misbah-u eriat, 10. bab, Taharet bahsi
2

Namazn Adab........................................... 61
Bu hadiste mam Sadk'n (a.s) suyu Allahn rahmetine
benzetmesinin veya tevil etmesinin sebeplerinden biri de suyun
Hakkn rahmetinin byk mazharlarndan olmasdr. Allah, suyu
tabiat alemine nazil etmi ve varlklarn hayat kayna karar klmtr.
Hazret-i Esma ve sfat derecelerinin yce semasndan nazil olan ve
zdeklerin tecellisinin kendisiyle gerekletii topraklar, marifet ehli
nezdinde, su diye ifade edilmitir. nk mlki ve zahiri suda ilahi
geni rahmetin cilvesi, dnyevi dier varlklardan daha oktur. Hak
Teala onu zahiri pisliklerden temizlenmek iin karar klm, kendine
yaknlk ve mnacat anahtar olarak taktir etmi ve batini rahmetler
kaplarnn kaps olan hizmet dergahnn klavuzu olarak karar
klmtr. Hatta Hakkn rahmet suyu vcud alemlerinden bir alemde,
gayb ve uhud tecelligahndan bir tecelligahta nazil ve zuhur edecek
olursa, Allahn kullarnn gnahlarn o alemle uyumlu bir ekilde
ykar. O halde ehadiyyet semasndan nazil olan rahmet suyuyla,
zdekler tecellisinin gaybet gnahlar temizlenmi olur ve vahidiyet
semasnn geni rahmet suyuyla reel zdeklerin yokluk gnahlar
temizlenmi olur. Elbette vcudun her mertebesinde o mertebe ile
uyumlu bir ekilde.
nsani alemler mertebelerinde de rahmet suyunun farkl bir takm
zuhurlar vardr. Nitekim berzahi ve toplu zdeklerle Hazret-i Zattan
nazil olan suyla vcud sr gnahlar temizlenmi olur. Senin varln
hibir gnahla mukayese edilemeyecek bir gnahtr. Hazret-i esma,
sfat ve fiil tecelli makamndan nazil olan su ile de sfat ve fiilin
ruyeti temizlenmi olur. Hazret-i adalet hkm semasndan nazil olan
suyla da batn ve yaratsal pislikler temizlenir. Gaffariyet semasndan
nazil olan suyla da kullarn gnahlar temizlenir. Melekut semasndan
nazil olan suyla ise suri/ekli pislikler temizlenir. O halde aka
grld gibi Hak Teala suyu yaknlnn bir anahtar ve rahmetinin
bir delili klmtr. Daha sonra hadis-i erifte baka bir emir vardr.
Slk ve murakabe ehli iin baka bir yol amakta ve yle
buyurmaktadr: Suyun; sefa, incelik, taharet, bereket, dier eylerle
karma letafeti hakknda dn ve onu Allahn temizlemeni emrettii
organlarn temizlemekte kullan. Farz ve ilahi snnetlerde adabna

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

62
riayet et. Zira onlarn her birinde bir ok faydalar vardr. Onlar
saygyla kullanacak olursan senin iin ok yaknda faydalar emeleri
kaynar. Bu hadis-i erifte de genel anlamda taharet mertebelerine
iaret vardr. Bu hadis taharetin drt tmel mertebesini beyan etmitir.
Onlardan biri de hadis-i erifte buraya kadar zikredilen mertebedir ve
o da organlar temizlemektir. Murakabe ve Allaha doru slk ehli
kimselerin de iaret ettii gibi eyalarn zahirine ve suretine
taklmamak gerekir. Dolaysyla zahiri, batnn aynas karar klmal,
suretlerden hakikatler kefetmeli ve zahiri temizlikle kanaat
edilmemelidir. Zira bu zahiri kanaat, iblisin tuzadr. O halde suyun
sefasndan organlarn tasfiyesine gidilmeli ve onlar ilahi farz ve
snnetleri eda ederek tasfiye etmeli, sefalandrmaldr. Suyun incelii
ile organlar inceltilmeli, isyan younluundan dar klmal,
temizlik ve bereketi btn organlara sirayet ettirilmelidir. Suyun dier
eya ile karmasndan ilahi melekuti kuvvelerin tabiat alemi ile
karm idrak edilmeli, tabiat pisliklerinin bulamna engel
olunmaldr. O halde organlar ilahi farzlar ve snnetler adab ile
adaplandktan sonra yava yava batn faydalar ortaya kar. lahi sr
emeleri patlama yapar. Onun iin ibadet ve taharetin srlarndan bir
para ortaya kar. Taharetin ilk mertebesinden ve emirlerinden feragat
hasl olduktan sonra da ikinci emir balam ve yle buyurmutur:
Ondan sonra her eyin hakkn veren ve hibir eyin anlamn
deitirmeyen suyun dier eya ile karm gibi sen de insanlara
kar. Allah Resulnn, halis iman eden kimsenin misali su
misalidir szn dn.
Birinci emir slik insann dahili kuvveleri ve organlaryla
muamelesi hakkndayd. Bu hadiste yer alan ikinci emir ise insann
Allahn yaratyla muamelesi hakkndadr ve bu emir slikin
yaratkla olan muaeret niteliini beyan eden ok kapsaml bir emirdir.
Ayrca bundan halvet hakikati de istifade edilmektedir ve o da
yledir: Allaha doru slk eden kimsenin, insanlardan herkesle iyi
ekilde muaeret ettii, yaratsal haklarn reddetmedii ve
insanlardan her biri ile hallerine uygun olarak davrand halde ilahi
haklar grmezlikten gelmemesi, ubudiyet ve Hakka tevecchten

Namazn Adab........................................... 63
ibaret olan manay kaybetmemesidir. O, kesrette vaki olduu halde
halvettedir. Mahbubun menzilgah olan kalbi; bakalarndan ve her
trl ekil ve yazdan temizdir. Dolaysyla da burada nc emir
zikredilmitir ve o da slikin Allah-u Teala ile muamele niteliini
beyan etmektedir. Hadis yle buyurmaktadr: Btn itaatlerde
Allah-u Tealaya kar sefan; tpk gklerden indii ve tertemiz olarak
adlandrld zamanki suyun sefas gibi olmaldr.
Yani Allaha doru slk eden kimse tabiat tasarrufundan,
pisliklerden ve zulmetinden halis olmal, bunlarn kalbine girmesine
izin vermemelidir. Btn ibadetleri, zahiri ve batini irklerden ar
olmaldr. Su gklerden indiinde temiz olduu ve pisliklere
bulamad gibi, temiz ve pak melekut gaybnn semasndan inen
slikin kalbi de eytann ve tabiatn tasarrufu altnda pislie
bulamamaldr. Bu emirden sonra da riyazet ve slk ehli iin
kapsaml son bir emir verilmektedir ve yle buyurmaktadr:
Organlarn su ile temizlediinde kalbini de takva ve yakin ile
temizle.
Burada da marifet ehlinin iki yce makamna iaret edilmektedir.
Birisi takvadr ki, kemali de Haktan gayrisini terk etmektir. Dieri de
yakindir ki, onun da kemali mahbubun huzurunu mahade etmektir.
Drdnc Blm
Temizlemek Hakkndadr
Temizleyici ey, bu blmde asl olan sudur veya topraktr.
Bil ki slik insan iin tmel olarak yce maksada ulamak ve
rububiyetin yakn makamna ermek iin iki yol vardr. O iki yoldan
evveliyet ve asalet makam olan birincisi; mutlak rahmet makamna,
zelikle de her varl layk olduu kemale ulatran rahimiyyet
rahmetine tevecchen, Allaha doru seyretmektir. Rahimiyyet
rahmetinin zuhurlarndan ve ubelerinden biri de peygamberler
gndermektir. Bu peygamberler yol hidayetileri ve geride kalanlarn
elinden tutanlardr. Marifet ehli ve kalp ashab nezdinde tahakkuk
diyar, ilahi rahmetin suretidir ve yaratklar srekli olarak Hakkn
rahmet denizine gmlmler, ama ondan istifade etmemektedirler.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

64
lahi gayb aleminden ve rububi yaknlktan nazil olan; biz
terkedilmilerin istifadesi, tabiat zindanndaki biz mahkumlarn
kurtuluu ve arzu ve nefsani isteklerin karmak zincirine vurulmu
esirlerin necat iin lafz ve kelam suretine brnen bu ilahi byk
kitap, ilahi mutlak rahmetin en byk mazharndandr. Biz krler ve
sarlar ondan hi istifade etmedik ve de etmemekteyiz. Rububi
mukaddes huzurdan ve ilahi nsiyet ve yaknlk mahfilinden bu gurbet
ve vahet konana ayak basan, Ebucehil ve ondan daha ktleriyle
muaeret etmek zorunda kalan Bazen kalbim tozlanyor1 diyen
feryadyla marifet ve velayet ehlinin kalbini yakm bulunan son
Peygamber ve Mutlak Veli de ilahi mutlak keramet ve geni rahmettir.
Bu kk kulbeye gelii, en aalk alemde skunet eden varlklara
rahmet olmak ve onlar bu vahet ve gurbet diyarndan karmak
iindir. Tpk arkadalarn kurtarmak iin bela tuzana den bir
gvercini andrmaktadr. 2
Allaha doru slk eden kimse; rahmet suyu ile temizlenmeyi
nazil olan ilahi rahmetten istifade olarak kabul etmeli ve de rahmetten
istifade etmek imkanna sahip olduu mddete bu ie soyulmaldr.
Zat kusur veya su sebebiyle ulaamaynca ve rahmet suyundan
mahrum kalnca da kendi zillet, miskinlik, fakirlik ve yokluuna
tevecchten baka aresi yoktur. Ubudiyet zilletini gz nne
aldnda; kendi zat imkanna, fakirlik ve aresizliine tevecch
ederek gurur ve bencillikten dar ktnda ise rahmet kaplarndan
bir kap yzne alr, tabiat yeri rahmet beyzasnn yeri haline
dnr ve iki temizleyiciden biri3 olan toprak haline dnr.
Hakkn ltfne ve acmasna mazhar olur. Bu bak, yani kendi
zilletine bak insanda glenince de daha ok rahmete mazhar olur.
Ama eer kendine ve ameline gven admyla bu yolu kat etmek
isterse, helak olur. Zira, bu durumda elinden tutunmama imkan vardr.
1

Mustedrekul Vesail, Kitab-us Salat, Ebvab-uz zikr, 22. Bab, 1. Hadis

Kelile ve Dimne, Babul Hemametil Mutevveke
3
Bu merhum Ahund Horosaninin (kuddise srruhu) Kifayetul Usul, c. 1, s. 130da
u ekilde naklettii bir rivayete iarettir: Toprak iki temizleyiciden biridir ve on yl
sana yeter.
2

Namazn Adab........................................... 65
Tpk yol gitme cesaretini kendinde bulan ve admyla gururlanan,
gcne itimat eden, bu yzden de babasnn inayetine mazhar olmayan
ve kendi haline braklan bir ocuk gibi olur. Ama eer aresizliini ve
aczini merhametli babasnn huzuruna sunar, kendine ve gcne
gvenden tmyle karsa babasnn inayetine mazhar olur ve babas
elinden tutar ve hatta onu kucana alr ve kendi admyla ona yol
yrtr. O halde Allaha doru seyreden kimse de kendi slk ayan
krmal; kendine, riyazetine ve ameline gvenden tmyle uzak
durmal; kendinden, gcnden ve kuvvetinden fenaya ermeli, fena ve
aresizliini srekli gz nnde bulundurmaldr ki inayete mazhar
olsun. Bylelikle yz yllk yolu rububiyet cezbesiyle bir gecede
katetsin; batn dili ve hali, rububuyetin kutsal huzurunda acizlik ve
niyaz iinde yle arzetsin: Yoksa, darda kalana, kendisine
yakard zaman karlk veren, bandaki sknty gideren mi? 1
Beinci Blm
Batn ve Kalp Hasebiyle Abdestin Baz Adaplar Hakknda
mam Rza (a.s) yle buyurmutur: phesiz kul abdestle
emrolunmutur ki Cebbar olan Allah karsnda durunca ve Hak Teala
ile mnacaat edince temiz olsun, kendisine emrettii eylerde, itaat
etsin ve her trl pislik ve necasetten temizlensin. Ayrca yorgunluun
giderilmesi, uyuklamann ortadan kalkmas ve cebbar olan Allah
karsnda durmak iin kalbin temizlenmesi gibi dier bir takm
faydalar da vardr.2
Buraya kadar mam Rza (a.s) abdestin kendisini beyan etmitir.
Marifet ehlini ve slk ashabn yce ve celil olan Hak Tealann
mukaddes huzurunda durmann ve hacetleri gideren Allah ile
mnacatta bulunmann gz nnde bulundurulmas gereken bir takm
adablar olduu hususunda uyarmtr. Hatta zahiri pislikler ve zahir
gznn yorgunluu gibi eylerle bile o mukaddes dergaha gitmemek
gerekir; nerede kald ki kalp, pisliklerin kayna olsun ve btn
pisliklerin kk olan manevi pisliklere mptela olsun. Nitekim
1
2

Neml, 62
Uyun-u Ahbarir Rza, c. 2, s. 104, 34. bab, 1. hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

66
rivayette de yle yer almtr: Allah-u Teala sizin yzlerinize
bakmaz belki kalplerinize bakar. 1
nsann kendisiyle Hak Tealaya tevecch ettii ve yaratl
aleminden celal ve azamet kibriyasna bakabildii ey kalptir. Dier
organlarn bundan bir nasibi yoktur; ama buna ramen zahiri temizlii
de ihmal etmemek gerekir. Bu yzden de Allah; taharetin suretini,
insann sureti ve batnn da insann batn iin kararlatrmtr. Bu
hadis kalp temizliinin abdestin faydalarndan olduunu belirtmitir.
Bundan da anlald zere abdestin bir batn vardr ve o batnla
insann batn da tezkiye olmaktadr. Ayrca bu hadisten zahir ve batn
ile ahadet ve gayb ilikisi ortaya kmaktadr. Hakeza hadisten
anlald zere zahiri taharet ve ekli abdest de bir ibadettir ve
Rabbe itaattir. Bu adan zahiri taharet de batnn temiz olmasna
sebep olmaktadr. Zahiri taharetten kalbin temizlii hasl olmaktadr.
zetle Allaha slk eden kimse abdest alrken Hazret-i Kibriyann
mukaddes huzuruna ynelmek istediini hatrlamaldr. Sahip olduu
bu kalp ahvaliyle Allahn huzuruna varma liyakatine sahip deildir ve
hatta rububiyet izzetinin dergahndan kovulmu bir haldedir.
Dolaysyla paalarn svamal, zahiri tahareti de batna sirayet
ettirmeli, Hakkn nazar ettii, hatta Hazret-i Kudsn menzilgah olan
kalbini Hakktan gayrisinden temizlemeli, Firavun ruhunu ve btn
pisliklerin asl olan bencilliini aklndan karmal ve bylece
mukaddes makama layk bir hale gelmelidir. Daha sonra mam Rza
(a.s) abdeste zel bir takm organlarn gz nnde bulundurulmasnn
sebebini beyan ederek yle buyurmutur: phesiz abdest yz, iki
el, ba ve ayaa farz olmutur. Zira kul Hazret-i Cebbarn huzurunda
durunca abdestin farz olduu eyler zahir ve kefolur. Zira kul yzyle
secde ve huzuda bulunur, eliyle dilekte bulunur, rabet eder ve Hakka
balanr, bayla rku ve secdede Hakka ynelir ve ayaklaryla
oturup kalkar.
mam Rzann (a.s) bu szlerinin zeti udur: Bu organlarn
Hakkn ubudiyetinde bir pay vardr ve bu da bu organlardan ortaya
1

a.g.e. ve Biharul-Envar, c. 67, s. 248; Camiul-Ahbar, s. 117den az bir fazlalkla

naklen

Namazn Adab........................................... 67
kmaktadr. Bu adan bu organlarn temizlenmesi emredilmitir.
Daha sonra da mam Rza (a.s) onlardan zahir olan eyleri beyan
etmitir. bret alma ve istifadede bulunma yolunu ehline amtr.
Marifet ehlini bunun srlaryla tantrm ve onlara ubudiyetin zuhur
ettii yerlerin Hak Teala'nn mbarek huzurunda temiz olmas
gerektiini bildirmitir. Bu anlamdan eksik bir nasibi olan zahiri
organlar, taharet olmakszn bu makama layk deildir. Huzu gerek
anlamda yzn bir sfat deildir. stemek, rabet etmek, Hakka
balanmak ve ynelmek gibi haletlerin hi birisi zahiri organlarn ii
deildir. Ama bu organlar onlarn mazhar olduu iin de onlar
temizlemek gerekir. Dolaysyla ubudiyetin gerek mahalli ve bu
anlamlarn gerek merkezi olan kalp temizlii daha da nemlidir. Kalp
temizlii olmad taktirde, zahiri organlar, yedi denizle ykansa bile,
asla temizlenmez. Bu makama liyakat elde edemez. Aksine eytan
orada tasarrufta bulunur ve insan izzet dergahndan kovulmu olur.
lelu erayide kendi senediyle naklettii bir rivayette yle yer
almtr: Bir Yahudi Resulullaha (s.a.a) gelerek ondan baz eyleri
sordu, sorduu eylerden biri de uydu: Ey Muhammed! Bedende en
temiz organlardan olduu halde neden abdestte bu drt organ
ykanmaktadr? Peygamber (s.a.a) yle buyurmutur: Zira eytan
Ademe (a.s) vesvese ettiinde ve Adem de aaca yaklatnda oraya
bakt, bylece yzsuyu dklm oldu, daha sonra kalkp ona doru
gitti, bylece hataya doru att ilk admd, daha sonra eliyle o
aata olan eyi yedi, bylece ziynet ve ss bedeninden utu, Adem
ellerini bann zerine koydu ve alad. Allah-u Teala onun tevbesini
kabul edince de ona ve zrriyetine bu drt organlar temizlemeyi farz
kld. Aziz ve celil olan Allah aaca bakt iin yzn ykanmasn
emretti. ki eliyle aatan yedii iin de dirseklere kadar ellerin
ykanmasn emretti. Elini bana koyduu sebebiyle de bann
meshedilmesini ve hataya doru adm att iin de iki ayan
meshedilmesini emretti. 1

lelu erayi, c. 1, s. 280, 191. bab, 1. hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

68
Orucun farz oluunun sebebi hususunda da hadis-i erifte yer ald
zere Yahudiler yle sormulardr: Hangi sebepten dolay Allah
senin mmetine gnlerden otuz gn oru tutmasn emretmitir?
Peygamber (s.a.a) yle buyurmutur: phesiz Adem (a.s) o
aatan yeyince otuz gn karnnda kald, bylece de Allah Ademe ve
soyuna otuz gn alk ve susuzluk ekmesini emretti ve geceleri
yemelerine izin vererek de kendilerine ihsanda bulundu. 1
Bu hadis-i eriften de iaretler ehli ve kalp ashab kimseler unu
istifade etmilerdir: Ademin (a.s) hatas dierlerinin hatas gibi
deildi. Hatta belki de doal bir hata veya tabiat aac olan kesrete
tevecch hatas veya zat fena cazibesinden olan esmai kesrete
tevecch hatas olduu halde, Allahn sekini, Allaha yaknla ve
zat fenaya zgn klnm Adem (a.s) gibi birinden bu hataya dmesi
beklenmiyordu. Bu yzdende Hakkn mukaddes zatnn hubbi
(sevgisel) gayreti gereince isyan ve aldatlmas btn aleme ve
btn peygamberlerin diline yaylm oldu, bu yzden Allah yle
buyurmutur: Bylece Adem Rabbine isyan etti ve aldand. 2
Dolaysyla hem kendine ve hem sulbnde mevcut olan ve hatasna
ortak olan soyuna btn bu ykanma ve tenzih gerekli bir itir.
Nitekim onun soyu sulbnden ktktan sonra da bu su ortakln
srdrmtr.
O halde Adem ve ademolunun hatasnn mertebeleri ve makamlar
olduu gibi; asl olan babann hatasndan kmay salayan temizlik,
tenzih, taharet, namaz ve orucun da, hata mertebeleri ile uyumlu bir
ok mertebeleri vardr. Nitekim bu hatann ilk mertebesi esmai kesrete
tevecch, son makam ise yasaklanm aatan yemektir. zerinde
meyve olan ey de o aacn melekuti suretidir. Mlki sureti ise tabiat
ve tabiattaki eylerdir. Bu soyda var olan nefis ve dnya sevgisi de o
aaca meyletmenin ve ondan yemenin rnleridir. Bu beyandan da
aka anlald zere ademolunun btn zahiri gnahlarnn trleri
aatan yemek ile ilgilidir. Bundan temizlenmenin de belli bir ekli
1
2

a.g.e., c. 2, s. 378, 109. bab, 1. hadis

Ta-Ha, 121

Namazn Adab........................................... 69
vardr. Onlarn btn kalbi gnah trleri de o aacn ilerindendir.
Onun temizlii de ayr bir ekildedir. Onlarn ruhsal gnah trlerinin
de belli bir temizlii vardr.
Zahiri organlar temizlemek kamil insanlar iin ruhsal ve kalbi
taharetin glgesidir. Slk ehli iin ise bir emir ve vesiledir. nsan,
organlarn ve taharetlerin tecessm rtsnde olduu mddete ve o
aamada kald srece slk ehlinden deildir ve kendi hatasnda
bakidir. Zahiri ve batn taharet mertebeleriyle megul olup zahiri
taharetleri manevi taharetlere vesile klar. Btn ibadetlerinde onlarn
kalbi nasiplerini gz nnde bulundurur. Onlardan nasiplenir, batini
ynlerine daha ok nem verir ve ok byk nem gsterirse insanlk
yolunun slk kapsna girmi olur. Nitekim Misbahu eriada yer
alan bir hadis-i erifte de yle buyurulmutur: Organlarn suyla
temizlediin zaman kalbini de takva ve yakin ile temizle.1
O halde slk eden bir insan iin nce ilm bir slk gereklidir.
Ehl-i Zikrin (a.s) bereketiyle ibadet mertebelerini tehis ederek, zahiri
ibadetleri kalbi ve ruhi ibadetlerin bir dk mertebesi olarak kabul
eder. Daha sonra da slkun hakikati olan ameli slku balatr. Bu
slkun gayeti ise nefsi; Haktan gayrisinden temizlemek, zat ve
esmai tecelliler iin boaltmaktr. Slik olan kimse bu makama
eriince de slku nihayete erer. Kendisi iin, kemali seyrin nihayeti
hasl olur. Bylece de ibadetlerin srlarna ve slkun inceliklerine nail
olur. Taharetin srlar, celaliye tecellileri ve dier ibadetlerin gayeti de
cemaliye tecellileridir. Bunun geni aklamas ise bu sayfalara
smayacak kadar uzundur.
Altnc Blm
Gusl ve Gusln Kalbi Adab Hakkndadr
Marifet ehlinin dedii zere cenabet; ubudiyet vatanndan kmak
ve gurbete girmektir. Rububiyet izharnda ve bencillik iddiasnda
bulunmak, mevlann snrlarna girmek, siyadet (efendilik) nitelii ile
nitelenmektir. Gusl; ite bu pisliklerden temizlenmek ve kusurunu
itiraf etmektir. Baz byk alimler on blm halinde yz elli durum
1

Misbahu eria, el-Bab-u Air fit Taharet

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

70
zikretmilerdir ki slik olan kul onlardan gusl esnasnda
temizlenmelidir. Onlarn ou veya tamam da izzet, ceberut, nefis
kibriyas, bencillik ve egoistlie dnmektedir. 1
Yazara gre ise cenabet; tabiatta fani olmak, ruhaniyetten gaflet
etmek ve hayvanlk saltanatnn kemalinin nihayetine ve esfel-es
safiline girmektir. Gusl bu hatadan temizlenmek ve tabiat
hkmnden geri dnmektir. Tabiatta fenaya eren ve eytann
aldatmasna mptela olan btn nefis memleketini ykayarak ilahiyat
tasarrufuna ve rahmaniyyet sultanna varmaktr. Kalbi adab da
Allaha doru slk eden kimsenin gusl esnasnda dnyann nasibi
ve en dk zahiri olan beden gusl ve zahiri temizlikle yetinmemesi,
kalbin batini cenabetini ve bu cenabetten gusletmeyi daha da gerekli
grmesidir. Bylece hayvani nefsin insani nefse ve rahmani ilere
galebesine engel olmal, eytann pisliinden ve aldatmasndan tevbe
etmelidir. lahi nefha olan ve kaps rahmani nefesle alan ruhun
batnn, yasaklanm aacn asl olan gayrisine tevecchten
temizlemedir ki, bylece babas Ademin (a.s) cennetine layk olsun
ve de bu tabiat aacndan yemenin, dnyaya ynelmenin ve kesrete
tevecchn cenabetin en temel asl olduunu kavrasn. Dolaysyla
rahmani artan dklen Hakkn rahmet suyuyla bu cenabetten tam
temizlenmedike ve eytann tasarrufundan halis olmadka Allaha
yaknlk miracnn hakikati olan namaza layk olamaz. Zira, Namaz
sadece temizlikledir.2
Bu zikredilen geree Vesail adl kitabn eyh Seduktan naklettii
ve kendi senediyle rivayette bulunduu u hadis iaret etmektedir:
Yahudilerden biri Resulullaha (s.a.a) gelerek ondan baz eyleri
renmek istedi. Bir sorusunda yle dedi: Hangi ey sebebiyle
Allah-u Teala cenabetten gusletmeyi emretmi, idrar ve dkdan
gusletmeyi emretmemitir? Allah Resul (s.a.a) yle buyurmutur:
phesiz Adem (a.s) aatan yedii zaman o damarlarna sana ve
cildine sirayet etti, dolaysyla insan ehliyle iliki kurduunda tm
1
2

Byk alimden maksat Muhyiddin-i Arabidir, Futuhat-u Mekkiye, c. 1, s. 363

Vesailu ia, c. 1, s. 261, Kitabut Taharet, ebvabul Vuzu, 4. bab, 1. hadis

Namazn Adab........................................... 71
damarndan, bedenindeki tylerden su kmaktadr, bu yzden de aziz
ve celil olan Allah Ademin soyuna kyamete kadar cenabetten
gusletmeyi farz klmtr. 1
Hakeza dier bir rivayette de mam Rza (a.s) yle buyurmutur:
phesiz cenabetten daha necis ve pis olduu halde kaza-i hacetten
gusledilmesinin emredilmemesinin, ama cenabetten gusledilmenin
emredilmesinin sebebi, cenabetin insann nefsinden olmasdr ve o da
btn bedeninden kan ey sebebiyledir. Kaza-i hacet ise insann
nefsinden deildir. phesiz o bir kapdan girip dier kapdan kan
bir yemektir. 2
Geri zahir ashab nezdinde bu hadislerin zahiri udur ki nutfe
btn bedenden kt iin btn bedenin gusledilmesi gerekir. Bu
baz doktorlarn ve tabii hekimlerin de grne de mutabktr. Ama
hadisin banda yer alan aac yemek nedenine balanmas ve ikinci
hadiste yer ald zere cenabetin nefse isnat edilmesi marifet ve iaret
ehli kimseler iin marifetlere bir yol amaktadr. Zira aa ve Ademin
(a.s) o aatan yemesi Kuran ilimlerinin ve ismet ve taharet Ehl-i
Beytinin srlarndan biridir ve bu srda birok marifetler gizlidir.
Dolaysyla hadis-i eriflerde ibadetlerinden bir ounun sebebi
Ademin ve yasak aatan yemesinin olduu belirtilmitir. Bu yzden
abdest, namaz, gusl, Ramazan ay orucu, orucun otuz gn oluu, hac
ibadetinin bir ok hususiyetleri de bu babtandr. Yazar bu konuda
yllardr bir kitap yazmak istemektedir, ama bir takm meguliyetler
buna engel olmutur. Allah-u Tealadan baar ve saadet diliyorum.
zetle ey Ademolu! Sen lika (Allah ile grme) tohumusun,
marifet iin yaratlmsn, Allah-u Teala seni kendisi iin semi,
cemal ve celal eliyle yourmu, meleklerin secde ettii ve iblisin
kskand bir kul haline getirmitir. Eer senin asln olan babann
cenabetinden kmay arzuluyor, Hazret-i Mahbubun mlakatna
layk olmak istiyor, Hazret-i Kuds ve nsiyet makamna ulamak
1

Vesailu ia, c. 1, s. 466, Kitabut Taharet Ebvabul Cenabet, 2. bab, 2. hadis,

Men-la Yehzuruhul Fakih, c. 1, s. 22den naklen ve El-Mecalis, s. 115 ve el-lel, s.
104
2
a.g.e, 4. hadis, el-lel, c. 1, s. 281!den naklen ve Uyunu Ahbarir Rza, s. 291

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

72
kabiliyetini elde etmek istiyorsan Hakkn rahmet suyuyla batnn
gusletmeli, yasaklanm aacn mazharndan olan dnyaya
tevecchten tevbe etmeli Hazret-i Cemilin mahfili, ve Hazret-i
Celilin cemali olan kalbini dnya sevgisinden ve eytani pis ilerden
ykamalsn. Zira Hakkn lika cenneti temiz kimselerin yeridir:
Cennete sadece temiz girebilir. 1
Bir ykan ve o zaman harabata gir ki
Bu harap tapnak senden dolay kirlenmesin. 2
Yedinci Blm
Necaseti Temizlemenin Batn Adab Hakknda
Bil ki necasetten temizlenmek daha nce de zikredildii gibi
bencillikten ve nefisten fena olmaktan kmaktr. Hatta tmel olarak
nefis evinden dar kmaktr. Kul kendinden kalntlar olduu
mddete, en byk necaset iindedir. Ondaki abid ve mabud da
eytan ve nefistir. Tarikat ve slk ehlinin seyir menzilleri eer
makamlara ulamak ve derecelerin husul ise, bu nefis ve eytann
tasarrufundan uzak deildir ve sakat bir seyr-u slktur ve dolaysyla
nefsin menzillerinde slkten ve nefis evinin iini gezmekten ibarettir.
Byle bir yolcu ise, slik deildir. Allaha ve Resulne muhacir de
saylmaz. Kulun ayns olan en byk necasetten temizlenmemitir.
Bu necasetten tmyle temizlendii zaman da abid ve mabud Hak
Teala olur. Onun kula ve gz olurum.3
te bu, nafilelerin yaknlndan hasl olur. Bu adan cenabetten
temizlikte btn bedenin ykanmas gerekir. Zira kulun kendisi
herhangi bir ekilde baki kald taktirde bu pislik ortadan
kalkmamtr: phesiz bedendeki her kln altnda cenabet vardr. 4
O halde pislikten temizlenmek hudusten (hadis olmaktan)
1

Usul-i Kafi, c. 3, s. 371, Kitabul man vel Kfr, Babuz Zunub 7. hadis
Hafz
3
Usul-i Kafi, c. 4, s. 53; Kitabul-man vel-Kfr, Bab-u Men Eze'l Mslimin ve
htekerehum, 7 ve 8. hadisler
4
Biharul Envar, c. 78, s. 51, Kitabut Taharet bab-u Vucub-i gusl-i cenabet 23.
hadis
2

Namazn Adab........................................... 73
temizlenmektir ve kadim denizinde fenaya ermektir. Bunun kemali ise
aacn batn olan esma-i kesretten ktr. Bu kla soyun asl olan
Ademin bulac hatasndan dar kmaktr.
O halde hades (abdestsizlik durumu) manevi pisliklerdendir.
Ondan temizlenmek de gayb ve batini ilerdendir ve nurdur. Lakin
abdest snrl bir nurdur, gusl ise mutlak bir nurdur. Hangi abdest
guslden daha temizdir.1
Ama zahiri necasetten temizlenmenin burada yeri yoktur. Zira o
zahiri bir temizlenmektir. Kalbi adab ise Hakkn huzuruna varmay
irade eden slik kulun eytann pisliiyle Hakkn huzuruna
varamayacan, insanln erdemli ehrinin bozulmasnn balangc,
batn ve zahiri hatalarn kayna olan ahlaki temel knanm ilerden
kmadka hedefine ulaamayacan ve maksadna eriemeyeceini
bilmesidir.
eytan, mukaddes alemin komusu ve Allaha yaknlardan biri
sayld halde pis melekelerin vastasyla Allaha yaknlarn
makamndan srld ve Oradan k phesiz sen kovulmu
birisin2 sesiyle kovuldu. O halde gayb alemi kervanndan geri
kalm, tabiatn derin kuyusuna gmlm ve aalklarn en
aalna itilmi biz zavalllar; bu eytani pis melekelere sahip
olduka nasl mukaddes huzura eriebilir, ruhani varlklara yakn olur,
mukarrep varlklarla arkada olabiliriz. eytan bencillik etti ve ateten
yaratldn grerek, Ben ondan daha hayrlym3 dedi. Bu
nefsiyle gururlanmas; kendisine tapmasna, tekebbre kaplmasna,
Hz. Ademi (a.s) aalamasna sebep oldu ve Onu topraktan
yarattn dedi. Bylelikle yanl mukayesede bulundu. Ademin (a.s)
iyiliini, kemalini ve ruhaniyetini gremedi. Ademin zahirini,
topraktan olu makamn grd ve kendisinin ateten olu makamna
tevecch etti, kendisinin bencillik, egoistlik irkinden gaflet etti.
Bylece nefis sevgisi noksanlklarn grmesini perdeledi, ayplarn
mahede etmesine engel oldu. Bu bencillik ve egoistlik kendisine
1

Cami-u Ahadis-i ia, Kitabut Taharet, Ebvabul Gusl ve Ahkamihi 12. bab
Sad/77 ve Hicr/34
3
Sad/76
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

74
tapmasna, tekebbre ve gsterie kaplmasna riya ve isyana
dmesine neden oldu. Bylece de mukaddes miratan tabiatn
karanlna srld.
O halde Allaha doru slk eden bir kimsenin zahiri pisliklerden
temizlenme esnasnda eytani ve batini pisliklerden de temizlenmesi
ve Hakkn rahmet suyu ve eri riyazetle erdemli ehri ykamas ve
Hakkn tecelli yeri olan kalbini halis klmas, makam ve eref
sevgisinin ayakkablarn ayandan karmas gerekir. Bylece
mukaddes gven vadisine girer, Rabbin tecellisine kabiliyet elde eder.
Zahiri pisliklerden temizlenmedii mddete manevi pisliklerden de
temizlenemez. Zira zahiri temizlik batn temizlemenin n kouludur.
eriatn da emrettii dnyevi ve mlki tam bir takva haleti hasl
olmadka kalbi takva ortaya kmaz. Bu zikredilen eylerden kalbi
takva elde edilmedike; hakiki, gizli ve ruhsal takva da hasl olmaz.
Takvann btn mertebeleri, bu mertebenin nkouludur ve o da
Hakktan gayrisini terk etmektir.
Slik insann enaniyetinden kalntlar olduka Hak, onun batnna
tecelli etmez. Evet bazen rahmetin ncelii ve iradi boyutun galebesi
vastasyla slik, gayb adan yardm grr, bu ilahi yardmla
enaniyetten kalan kalntlar da ortadan kalkar. Belki de Hakkn daa
tecellisinin, dan paralanmasnn ve Hz. Musann kendinden
gemesinin nitelii de bu zikredilenlere iarettir. Meczup olan slik ile
slik olan meczub arasndaki fark da budur. Hakikat ehli bu
zikredilenlerden de anlad kadaryla ilgin ve nemli bir gerei
elde etmektedirler. Bu gerei bilmemek bir ok sapklklarn,
aldanmalarn ve hak yoldan uzak durmann kayna konumundadr.
Hakk talep eden bir kimse bu konuda bilgisiz olamaz ve ondan gaflet
etmek caiz deildir. O gerek udur ki slik ve Hakk talep eden bir
kimse kendisini baz gafil zahir ehlinden ve tasavvuf ehli cahillerinin
ifrat ve tefritlerinden mnezzeh klmaldr ki kendisi iin Allaha
doru seyr-u slk gereklesin. O taifeden bazsnn da inand
zere ilim ve zahiri amel ekli bir detaydr ve cahiller ile sradan
kimseler iin geerlidir. Ama sr ve hakikat ehli olan kalp ashab ve
gzel gemii bulunan kimselerin bu amellere ihtiyac yoktur. Zahiri

Namazn Adab........................................... 75
ameller, kalbi hakikatlerin ortaya k ve hedefe varmak iindir.
Slik, bu hedefe ulanca bu n koullarla uramas uzak dmektir
ve de rt kesretleriyle meguliyettir. kinci bir grup ise bu grubun
karsnda yer alm ve tefrite dmlerdir. Onlar, btn manevi
nkoullar, ilahi srlar inkar etmi ve zahir ve suret dnda btn
eyleri tmyle reddetmiler ve hayali ve vehmi bir ey kabul
etmilerdir. Bu iki taife arasnda bir mcadele ve ekime ortaya
km, her birisi dierini eriata aykr kabul etmitir. Oysa hak olan
udur ki her iki grup da snrlarn am ifrat ve tefrite dmlerdir.
Biz Srrus Salat kitabnda bu konuya iaret ettik. Burada da doru yol
olan itidal yoluna iaret edeceiz.
Bilmek gerekir ki zahiri ibadetler sadece kamil ruhani melekelerin
ve kalbi hakikatlerin ortaya k iin deildir. Aksine onun
meyvelerinden biridir. Lakin marifet ehli ve kalb ashab nezdinde
btn ibadetler, ilahi marifetleri batndan zahire ve batndan aa
karmak iindir. Nitekim rahmaniyet ve rahimiyyet nimeti de bu kalbi
ve zahiri neetlerin tmne yaylm durumdadr. Her bir mertebenin
bu ilahi kapsaml nimetten bir pay vardr. Her birinin Hakka
hamdetme ve Mutlak Vacibin rahimi ve rahmani nimetlerine
kretmekten bir nasibi vardr. O zahiri ve dnyevi neetten nefsin bir
pay ve mlki hayattan bir nasibi olduu mddete de, kesret dzeni
tmyle ortadan kalkmaz ve tabiat nasipleri yok olmaz. Allaha doru
slk eden kimse kalbini Hakktan bakasyla megul etmemelidir.
Gsn, hayallerini ve tabiat mlkn Hakktan gayrisinin yolunda
harcamamaldr. Bylece tevhid ve takdisin btn alemlerde kkl bir
izi vardr. Eer, ruhi cezbe iin tabiat aleminde, Hak iin tevazu ve
ibadetten baka bir netice hasl olursa, bu nefis enaniyetinden
krntlarn kaldna ve slikin nefis evinde seyrettiine, Allaha
doru seyretmediine delalettir.
Allah ehlinin seyrinin nihayeti, beden mlkn ve tabiatn da
Allahn boyasyla boyamasdr. Hak Tealann dilinden Ben
Allahm, ben rahmanm, ben rahimi (akrabal) yarattm ve ona
ismimden bir isim trettim. Her kim sla-i rahimde bulunursa ben de
ona balanrm, her kim de sla-i rahimi keserse, bende ondan

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

76
koparm1 diye buyurulan hadis-i eriflerin batn ve makamlarndan
biri, belki de bu ruhlarn annesi olan asli vatandan bu tabiatn
kopmasdr. Vuslat ise onun riyazeti ve ubudiyet vatanna dndr.
Ebi Abdillahtan (a.s) nakledilen bir rivayette yle yer almtr:
Halalarnz olan hurma aacna iyilikte bulununuz ki o Ademin
tynetinden yaratlmtr. 2 Bu hadis-i erif zikredilen rahimiyyete
iarettir.
zetle zahir memleketini ubudiyet izgisinden karmak, marifet
ehlinin makamlar hakknda cehaletin zirvesidir. eytan her grubu bir
yolla bu ekilde Hak Tealadan alkoymaktadr. Dolaysyla Allahn
velilerinin (a.s) gz nuru olan marifet yollarna set ekmek ve
makamlarn inkar etmek; ilahi eriatleri; hayvanlk makam, nefs
mlk ve dnya lezzeti ile snrlandrmak; batnn temizlenmesine,
kalbin imarna ve batnn ilerlemesine sebep olan ibadetlerin batn
adap ve srlarndan gaflet etmek, cehalet ve gafletin zirvesidir. Bu her
iki grup da saadet ve insanln doru yolundan uzak, marifet ehlinin
makamlarndan mahrumdur. Allah bilen ve makamlar tanyan bir
insan btn batn ve zahiri haklarn elde etmeli, her hak sahibini
hakkna ve nasibine eritirmelidir. nsan kendisini ifrat ve tefritten,
arlk ve ihmalkarlktan arndrmaldr. Bir tr snrlandrma olan
eriatn suretini inkar pisliinden temizlemeli ve bir tr kayt altna
almak olan eriat batnn, inkar pisliinden -ki her ikisi de eytann
vesveselerinden ve o lanetli varln pisliklerindendir- arndrmaldr
ki Allaha seyr-u slk yolu ve manevi makamlara ulama imkan
kolaylasn.
O halde necaseti ortadan kaldrma mertebelerinden biri de Allaha
yaknlamaya ve mminlerin miracna engel olan bozuk kuruntulardr.
Son peygamberliin kapsaml makam ve manalarndan, hatta son
peygamberliin delillerinden biri de btn nefsi makamlarda, tm hak
ve paylarn eriatn btn ilerinden elde etmektir. Nitekim azameti
yce rububiyet ilerini tanmada Hak Teala kendini kapsamllk
1
2

Biharul Envar, c. 71, s. 90, Meanil Ahbar, 302den naklen

Biharul Envar, c. 66, s. 95, s. 129 Mehasin s. 527den nakledilmitir.

Namazn Adab........................................... 77
makamyla yceliklerin en ycesinde ve dklerin en dnde
yle tantmtr: O evveldir, ahirdir, zahirdir ve batndr. 1
Hakeza: Allah gklerin ve yerin nurudur. 2
Hakeza: Eer bir iple yerlerin en altna inecek olursanz, phesiz
Allaha inmi olursunuz. 3
Hakeza: Her nereye ynelirseniz, oras Allahn vechidir. 4
lahi marifetleri bilen ve rahmani cezbelere kaplan kimseler iin
bu ve benzeri retilerden melekuti mutluluk ve lahuti vecd hasl olur.
Ayn ekilde kalbi ve ameli tevhidi, tabiat ufkunun ve beden
mlknn son mertebesine kadar sirayet ettirmi ve hibir varl
Allah tanma nasibinden mahrum klmamtr.
zetle, tasavvuf ehli, farknda olmadan sevi hikmetten ve zahir
ehli de Musevi hikmetten dem vurmaktadr. Muhammediler ise her
ikisinden de kaytl olarak beridirler. Bu zetin detaylar ise bu
makamn grevi dndadr ve bu sayfalara uygun deildir.
Misbahu-eriada yer aldna gre mam Sadk (a.s) yle
buyurmutur: Msterahn (tuvaletin) msterah (tuvalet) olarak
adlandrlmasnn sebebi, nefislerin necaset arlndan rahata
ermesi ve de ilerindeki pislik ve necasetten arnmasdr. Mmin,
dnyann en halis metasnn bile sonunda, o ekle dnmesinden
ibret alr. Dolaysyla dnyadan yz evirerek ve dnyay terkederek
rahatla eriir, nefsini ve kalbini dnyayla megul olmaktan uzak
tutar. Necaset, dk ve pislikten nefret ettii gibi dnya maln
toplamaktan da nefret eder. Nefsinin bazen aziz ve bazen de zelil
olduu hakknda dnr, kanaat ve takvaya sarlmann kendisine her
iki dnyada da rahatlk salayacan bilir. Hakeza rahatln dnyay
hafife almada, dnya metasndan uzak durmada, haram ve pheli
necasetten arnmada olduunu bilir. Dolaysyla nefsini tandktan
sonra, tekebbr kapsn yzne kapatr, gnahlardan kaar, yzne
tevazu, pimanlk ve haya kapsn aar; Allahn emirlerini yerine
1

Hadid/3
Nur/35
3
lmul-Yakin, c. 1, s. 54
4
Bakara/115
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

78
getirmek ve yasaklarndan kanmakta Allaha yaknln lezzetini ve
gzel akbeti talep eder, nefsini korku, sabr ve ehvetlerden saknma
zindanna hapseder ki karar yurdunda Allahn gvenlii altna girsin
ve Allahn rzayetini tatsn. phesiz gvenilmeye layk olan da
budur ve ondan baka bir eyin deeri yoktur. 1
Bu yce sz, slk ve marifet ehli iin kapsaml emirler
iermektedir. Ahiret yurduna doru slk eden uyank bir insan, btn
haletlerinde ruhani nasiplerini elde etmesi gerektiini ve de hibir
halinde Allaha dnnden gaflet etmemesi gerektiini bilir. Bu
yzden de filozoflar yle demilerdir: Tabib bedenin hizmetisi
olduu gibi peygamber de ilahi kazann hizmetisidir. Byk
peygamberler ve yce velilerin (a.s) ilahi kaza ve boyut dnda bir
eye tevecch yoktur. Onlarn kalbine ilahi kaza melekutu
hkmetmektedir. Onlar btn ilerin ilahi ordular olan
Melaiketullahn eliyle yrtldn bilmekte ve grmektedirler.
Doal bir tabib bu merhaleden uzak ve bu vadiden mahrum olduu
iin de btn doal ilerin cereyann doal glere isnat etmektedir.
zetle slik insan btn hallerinde ve ilerinde slki nasiplerini
elde etmelidir. Dolaysyla mlk aleminin lezzetlerinin yok olduunu,
deitiini ve ilerin sonunun bozulduunu grnce de kalp
rahatlyla onlardan yz evirir, onlarla megul olmaktan ve onlar
toplamaktan kalbini arndrr, necasetten tiksindii gibi dnyadan da
tiksinir. Zira tabiat aleminin batn necasettir. Mkaefe bablarndan
biri olan, uykuda necaset grmenin tabiri de dnya ve dnya
metasdr. Aleviyye (a.s) mkaefede de dnya, bir le ve murdardr.2
O halde mmin tabiat pisliklerinden arnd ve de tabiat ehrini
pisliklerin eziyetinden rahatla erdirdii gibi, kalbini de dnya ile
megul olmaktan rahatla erdirir, dnya ve makam sevgisi ykn
kalbinden kaldrr, ruhani erdem ehrini dnya pisliinden arndrr.
Dnya ile megul olmakta bu deerli nefsini birka saat iinde nasl
da hor ve zelil kldn, en kt hallere muhta kldn dnr. Bu
alemle kalben megul olmann mlk perdesi ve tabiat ls
1
2

Misbahu-eria, el-Babut-Tasi fil-Muberrez

Nehcl-Belaa, Feyzul-slam, 108. hutbe ve 151. hutbe

Namazn Adab........................................... 79
kalktktan sonra da, insan nasl hor ve zelil kldn, hesap ve cezaya
maruz braktn anlar. Bylece takva ve kanaate sarlmann iki
alemde de rahatla sebep olacan, dnya ve rahatln sadece
dnyay hor grmede ve lezzetlerinden uzak durmada olduunu
derkeder. Kendisini zahiri necasetlerden arndrd gibi haram ve
pheler necasetinden de arndrr. Kendisini tanyp ihtiya zilletini
hissedince de kibir kapsn kapatr, gnahtan kanr, yzne tevazu,
pimanlk ve haya kapsn aar, Hak Tealaya itaat etmeye alr,
isyanndan saknr ki Hak Tealaya gzel bir ekilde dnebilsin, nefsin
sefa ve temizlii iinde kutsal makama yaknlk elde edebilsin.
Nefsini, bylece korku, sabr ve nefsani isteklerden saknma zindanna
hapseder, ilahi azap zindanndan emanda olur, Hak Tealann
mukaddes zatna snarak karar/istikrar yurduna katlr ve bu hal
zere Hak Tealann rzayetini tadar. te bu slk ehlinin arzularnn
nihayetidir ve ondan bakasnn hibir deeri yoktur.
kinci Maksat
Elbisenin Adab hakkndadr ve Bunda ki Makam Vardr
Birinci Makam
Elbisenin Mutlak Adab Hakknda
Bil ki, insani dnen nefsin, vahdet ve yaln kemal hakikatine
ramen, balcas tmel olarak e ayrlan neetleri vardr. Birincisi;
mazhar zahiri organlar, en alt kabuu ise mlki beden olan zahiri
dnyevi ve mlki neettir. kincisi ise mazhar batn, berzahi beden ve
misali kalp olan orta berzah neetidir.
ncs ise mazhar kalb ve kalbi iler olan batn ve gayb
neettir.
Bu mertebelerden her birinin dierine oran ise zahiriyet ve
batniyet ile cilve ve mtecelli orandr. te bu adan her aamann
etkileri, zellikleri ve tepkileri dier bir mertebeye sirayet etmektedir.
Nitekim eer grme organ bir eyi idrak edecek olursa, ondan berzahi
gz hissinde o neetle uyumlu olarak bir etki hasl olur. Ondan da
kalbi ve batn gzde o neetle uyumlu bir eser ortaya kar. Ayn
ekilde iki neetteki kalbi etkiler de zahir olur. Bu konu gl

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

80
delillerle mutabk olmakla birlikte vicdann da onaylad bir konudur.
Bu adan, er'i zahiri adabn tmnn batnda bir takm eserleri
vardr. Nefsin berzahiyet makamnn nasiplerinden olan gzel ahlakn
da zahir ve batnda etkileri vardr. lahi marifetlerin ve hak inanlarn
her birinin de berzahi ve zahiri iki alemde bir takm etkileri vardr.
rnein, vcud memleketinde gayb ve uhud alemlerinde Hak
Tealadan baka bir tasarruf sahibinin olmadna ve dier varlklarn
tasarrufunun ise glgesel izne bal bir tasarruf olduuna inanmak bir
ok nefsani kemallere ve insani stn ahlaka sebep olmaktadr.
rnein Hakka itimat ve tevekkl etmek ve btn kemallerin annesi
saylan, yaratklardan tamah ban kesmek de bir ok salih amellere,
gzel fiillere ve bir ok irkinlikleri terketmeye sebep olur. Ayn
ekilde saylar ve etkileri bu sayfalarn iine samayacak, yazarn
krk kalemine nasip olmayacak ve hal ehlinin scak nefesinden veya
marifet ehlinin gl kaleminden ortaya koyulabilecek byk bir
kitab gerektiren dier marifetler de byledir: Bizim elimiz ksa ve
hurma aacn stnde.1
Ayn ekilde, insani bir kemal ahlakndan olan rza ahlak da nefsin
temizlenmesinde ok nemli etkilere sahiptir. Kalbi, ilahi zel
tecellilere mazhar klar, imann kemaline ve imann kemalini de
itminana ve itminan da onun kemaline ve onun kemalini de
mahedeye ve onu da mahedenin kemaline ve onun kemalini de
muaakaya (karlkl kur yapmaya) muaakay da kemaline, onun
kemalini de mravedeye (muameleye) ve mravedeyi de kemaline ve
onun kemalini de muvasalaya (srekli ilikiye) ve muvasalasn da
kemale ve onu da benim ve senin vehmine smayacak yerlere
ulatrr. Beden mlknde, etkilerinde ve dal ve yapraklar olan zahiri
fiillerinde, ok ilgin tesirleri vardr. Kula, gz ve dier organlar
ilahiletirir: Ben onun kula ve gz olurum.2 gereini bir yere
kadar zahir klar. Nitekim o mertebelerin de zahirde bir takm etkileri
vardr. Ayn ekilde zahir heyetinin btn normal ve anormal hareket
1

Hafz
Usul-i Kafi, c. 4, s. 53; Kitabul-man vel-Kfr, Bab-u Men Eze'l Mslimin ve
htekerehum, 7 ve 8. hadisler
2

Namazn Adab........................................... 81
ve durularn, btn terk ve fiillerin, onlarda etkileri vardr. ok
ilgintir, bazen Allahn kullarna aalayc bir gzle bakmak, slik
insan en stn mertebeden en dk mertebeye drr ve bunu telafi
etmesi ise yllarca uzar.
Bizim aresiz kalplerimiz zayf, gsz olduundan, kavak aac
gibi en kk bir rzgardan titrediinden ve skunet halini
kaybettiinden dolay kollarndan biri saylan elbise seimi gibi
sradan ilerde dahi kalbi haletleri mlahaza etmeli ve kalbi
korumalyz. nk, nefis ve eytann ok salam tuzaklar ve ok
ince hileleri vardr. Onlar ihata etmek bizim gcmzn dndadr.
Dolaysyla kudret ve gcmz orannda onlar karsnda kyam
etmeli ve Hak Teala'dan btn hususlarda baar ve teyit dilemeliyiz.
O halde diyoruz ki batnn zahirde ve zahirin batnda etkileri
akla kavutuuna gre Hakk talep eden ve ruhani gelime iine
girmek isteyen insan elbise ekli ve maddesini seme hususunda
ruhunu etkileyen ve kalbini direniten koparan, onu Hakktan gafil
klan ve ruhu dnyaya ynlendiren eylerden saknmak gerekir.
eytann ve nefsi emmarenin hileleri sadece pahal, gsterili ve lks
elbiseler giymek hususunda deildir. Aksine, bazen insan, eski ve
deersiz elbise ile itibar derecesinden drr. Bu adan insan hret
getiren elbiselerden, hatta sradan ve normalden mutlak bir ekilde
dar kan her eyden saknmas gerekir. Nitekim cinsi kymetli,
ekli ve kesimi ilgin ve grnml olan elbiselerden de saknmas
gerekir.
Zira kalbimiz olduka zayf ve ok kararszdr. En kk bir
imtiyaz elde edince ve tecelli grnce sarslmakta, itidal izgisinden
sapmaktadr. Nice aresiz ve zayf insan btn eref, insanlk, izzeti
nefis ve insanlk kemalinden arnm olduu halde iki metrelik ipek
para veya kesim ve dikii hususunda yabanclardan taklit edilmi
pamuk bir elbise veya bir ok utan ve stnlk taslamayla elde ettii
elbiseyle, Allahn kullarna aalayc bir gzle bakmakta,
nazlanmakta ve varlklar bir hi grmektedir. Bu nefsin zaaf
kemalinden veya ipek bceinin pislii ve koyun ynnden yaplm

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

82
bir eyi itibar ve eref sayan kapasite kklnden
kaynaklanmaktadr.
Ey zavall insan! Sen ne kadar da zayf ve sermayesiz bir varlksn.
Oysa sen imkan aleminin bir kvanc, ve yaratln usaresi olmalsn.
Sen ademolusun, isimlerin ve sfatlarn retmeni olmalsn, sen
halifenin ocuusun, sen byk ayetlerden biri olmalsn. Seni arn
byk kongresinden armaktalar1 Zavall kt varlk! Sen bir avu
pislikleri ve zavall hayvanlarn ynlerini gasbetmi ve onunla
vnmektesin. Bu ipek bcei, koyun, deve, sincap ve tilki sebebiyle
sevinmektesin. Neden dierlerinin elbisesiyle vnyorsun.
Bakalarnn vn kaynaklaryla nazlanp tekebbre kaplyorsun.
zetle elbisenin maddesi, cinsi, deeri ve sslenmesi de nefislere
etki etmektedir. Bu adan Kutb-i Ravendi (r.a) Mminlerin
Emirinden (a.s) yle buyurduunu rivayet etmitir: Pahal bir
elbise giyen kimse mutlaka tekebbre kaplr ve tekebbr iin ise
mutlak ate vardr.2 Elbiselerin tarz, sitili ve dikiminin de nefis
zerinde etkileri vardr. Bazen insan, elbisesi falan yabancnn
elbisesine benzedii iin cahilce banazlklara kaplmaktadr. Allah
Resulnden ve dostlarndan nefret etmekte, onlarn dmanlarn
sevmektedir. Bu adan da mam Sadkn (a.s) buyurduu gibi Allahu Teala peygamberlerinden birine yle buyurmutur: Bana iman
edenlere de ki; dmanlarmn elbisesini giymeyin, dmanlarm gibi
yemeyin, dmanlarm gibi yrmeyin. Aksi taktirde sizler de onlar
gibi benim dmanm olursunuz.3 Pahal elbiselerin nefsi etkiledii
gibi madde, cins, tarz ve ekli ok sade ve deersiz olan elbiselerin de
nefislerde etkisi vardr. Pek ok defa bunun fesad, derece olarak
pahal elbiselerin fesadndan daha oktur. Zira nefsin olduka ince
hileleri vardr. Kendini trlerinden farkl, kendisinin kaba elbise
giydii halde dierlerinin yumuak elbise giydiini grdnde,
ayplarndan bencillii sebebiyle gaflet etmektedir. Bu kendisini
1

Hafz
Mstedrekl Vesail, kitabus Salat, Ebvab-ul Ahkamil Melabis, 16. bab, 5. hadis,
Kutb-u Ravendi'nin Lbbl Elbab kitabndan naklen
3
El-Cevahirus Seniye, Bab-u Ebi Abdillah Cafer b. Muhammed Sadk, 60. hadis
2

Namazn Adab........................................... 83
ilgilendirmeyen ii kendisi iin kvan saymaktadr. Nice defa
kendisiyle vnmekte, Allahn kullarna kar gurura kaplmakta,
dierlerini Hakkn mukaddes dergahndan uzak grmekte, kedini
Allahn halis ve yakn kullarndan saymaktadr. Bazen riyaya ve dier
byk fesatlara dmektedir. Bu zavall; marifetin btn aamalar ile
takva ve nefsani kemallerden sadece kaba ve eski bir elbiseyle kanaat
etmi, ama en by bu elbisenin kendindeki etkisi olan binlerce
aybndan gaflet etmitir. eytann velilerinden olan kendisini Allahn
velilerinden saym, Allahn kullarn, deersiz ve naiz grmtr.
Nice defa da elbisenin tarz ve biimi insan bir ok fesatlara
drmektedir. Bu elbiseyi yle bir ekilde giymektedir ki zht ve
dindarlkla mehur olmaktadr.
zetle hret elbisesi de hem ifrat ve hem de tefrit boyutlarnda,
zayf kalbi sarsan ve insan ahlaki yceliklerden soyutlayan kendini
beenmilie, riyaya, kibre ve bbrlenmeye sebep olan eylerdendir.
Bu ilerin tm de nefsani rezaletlerin en byklerindendir. Hatta
dnyaya kaplmann ve balanmann sebebi olmaktadr. Bu da btn
hatalarn ba ve btn irkinliklerin kayna konumundadr.
Hadislerde de bu zikredilen eylerin bir ouna iaret edilmitir.
Nitekim Kafide mam Sadktan (a.s) yle buyurduu
nakledilmitir: Allah-u Teala hret elbisesinden dolay
gazaplanmaktadr.1
Hakeza mam Sadktan (a.s) yle buyurduu nakledilmitir: yi
ve kt hret, atetedir.2
Hakeza mam Sadktan yle nakledilmitir: Allah iki hretten
gazaplanr, biri elbise hretinden, dier de namaz hretinden. 3
Allah Resul de (s.a.a) bir hadiste yle buyurmutur: Dnyada
hret elbisesi giyen kimseye, Allah da ahirette zillet elbisesi giydirir.
4
1

Vesailu ia, c. 3, s. 354 Kitabus Salat, Ebvab-u Ahkamil Melabis, 12. bab, 1.
hadis
2
a.g.e, 3. hadis
3
Mstedrekl Vesail, Kitabus Salat Ebvab-u Ahkamil Melabis, 8. bab, 2. hadis
4
a.g.e, 1. hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

84

Namazn Adab........................................... 85
kinci Makam
Namaz Klan Kimsenin Elbisesinin Adab Hususundadr ve
Bunda ki Blm Vardr.
Birinci Blm
Elbisenin Temizliinin Srr Hakkndadr
Bil ki namaz, Allaha yaknlk makamna ykselmek ve nsiyet
huzuruna ermek makamdr. Slik kimse padiahlarn padiah olan
Allahn mukaddes huzuruna ermenin adabna riayet etmelidir.
Kabuun kabuu ve mlki suretsel bedenden ibaret olan nefsin
zuhurunun en dk aamasndan, zlerin z ve kalbin sr makam
olan en yce hakikatler ve makamlarna kadar btn aamalarda, slik
kimse Hakkn mukaddes huzurunda hazr olduu gibi, btn gizli ve
ak memleketlerin zahiri ve batn ordularn da yce ve azametli
Hakkn huzuruna armal, mukaddes zatn btn bir taharet ve
sefayla varlklardan hi birinin tasarrufu olmakszn cemal ve celal
kudret eliyle kendisine emanet olarak merhamet buyurduu
emanetleri, mukaddes huzura takdim etmeli ve kendisine ltfedildii
gibi o emanetleri geri vermelidir.
O halde, huzura erme edebinde bir ok tehlikeler vardr ki slik
kimse bir an bundan gaflet etmemelidir. Kabuu, hatta kabuklarn
kabuunu rten elbisenin temizliini, batini elbiselerin temizliine
vesile klmal ve bilmelidir ki bu elbiseler mlki bedenin elbiselerini
rtt gibi, bizzat bedenin kendisi de berzahi bedenin rtcsdr.
Berzahi beden de uanda mevcuttur, ama dnyevi bedenin rts
altndadr. Bu beden onu rtmtr. Berzahi beden de nefsi rten bir
elbisedir ve o da kalbi rtmtr, kalb ise ruhu rtmtr, ruh ise srr
rtmtr ve o da latif ve gizli bir rtcdr. Dier makamlar da
aynen byledir. Her dk mertebe bir st mertebeyi rtmtr. Btn
bu mertebeler her ne kadar Allahn halis kullarnda mevcut ve
dierleri bundan mahrum ise de, bu mertebelerin bazlarna herkes
sahip olduundan buna iaret edilmitir.
O halde, bilmek gerekir ki namazn sureti, beden ve elbise temizlii
ile gereklemez. Rahmann huzurundan insan uzaklatran eytann
pislikleri ise insann huzura girmesine engel eylerdir. Namaz klan

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

86
kimseyi, beden ve elbisesi eytani pisliklerle kirlendii takdirde
mukaddes huzurdan srer ve nsiyet makamna girmesine izin
vermezler. Aalk eytann tasarruflarndan ve pisliklerinden olan
gnah ve Hakka isyan pislikleri insann huzura eriine engel tekil
etmektedir. Dolaysyla, gnahlara bulaan bir kimse, berzahi beden
rtsn kirletmitir ve bu pisliklerle Hakkn huzuruna giremez. Bu
elbise temizlii batini namazn shhat ve tahakkuk artdr. nsan
dnya rtsnde olduu mddete bu gayb bedenden, taharetten,
elbise pisliklerinden, taharetin art oluundan ve pisliklerin engel
oluundan asla haberi olmaz. Bu rt kalkt ve batn saltanat zuhur
ettii zaman ve insanlarn topland gn, zahiri tefrika dzeni altst
olduu, gnein hakikati dnyevi karanlk rtlerin gerisinden
doduu, melekuti batn gznn ald, mlki ve hayvani gzlerin
kapand gn, basiret gzyle namaznn sonuna kadar taharetinin
olmadn, binlerce engele mptela olduunu, onlardan her birinin de
kendisini Hakkn mukaddes huzurundan srme sebebi olduunu
grr. Ne yazk ki o gn insann bunu telafi etme ve zme imkan
yoktur. Sadece hasret ve pimanlklar iinde kalr. Sonu olmayan
pimanlklara dar olur ve bitmeyen hasretlere kaplr. Hala gaflet
iinde bulunanlar ve hl inanmayanlar iin bitmi olaca o
hasret gn ile uyar. 1
Batn beden elbisesi temizlenince, melekuti bedenin eytann
pisliklerinden temizlenmesi gerekir ve o da knanm ahlak
pisliklerinden temizlenmektir. Bu knanm ahlak pislikleri, batn
kirletmekte, insan Allah katndan uzaklatrmakta, Hakka yaknlktan
uzak drmektedir. Onlar da eytann pisliinden olup rahmetten
uzaktr. Btn knanm ahlakn temelleri; kendini grmek, bencillik,
stnlk taslamak, gsteri yapmak ve kendi bana buyruk olmaktr.
Bunlarn her biri bir ok knanm ahlakn kayna ve bir ok hatalarn
badr. Slik bu temizlii yapt, takva elbisesini gerek bir tevbe
suyu ile ykad ve eri riyazetler ile temizledii zaman da; gerek
rtc olan kalbi temizlemekle megul olmaldr. Zira eytann
1

Meryem/39

Namazn Adab........................................... 87
kalpteki tasarrufu daha oktur. Pislikleri de dier elbiselere ve rtlere
sirayet etmektedir. O temizlenmedike dier temizlikler mmkn
olmaz. Kalbi temizlemenin bir takm mertebeleri vardr ki onlardan
bazsna bu sayfalarla uyumlu bir ekilde iaret edilecektir.
Birincisi; dnya sevgisinden temizlenmektir. Zira dnya sevgisi
btn hatalarn ba ve btn fesatlarn kaynadr. nsann kalbinde
bu sevgi olduka Hakkn huzuruna eriemez, temizliklerin annesi
olan ilahi muhabbet o pisliklerle gerekleemez. Allahn kitabnda,
peygamberlerinin ve velilerinin vasiyetlerinde, zellikle de
Mminlerin Emirinin (a.s) vasiyetinde en ok dnyay terketmek,
dnyada zht iinde yaamak ve takvann hakikatlerinden olan
dnyadan saknmak konusu nemle beyan edilmitir. Temizliin bu
mertebesi de sadece faydal ilim, kalbi gl bir riyazet, yaratl ve
ahiret hakknda tefekkr, dnyann yok olaca itibarine kalbin
tevecch etmesi ve ahiret aleminin saadet ve yceliini gznnde
bulundurmasyla mmkndr: Nereden geldiini, nereden olduunu
ve nereye gideceini bilen kimseye Allah rahmet etsin1
Temizliin dier bir aamas ise yaratklara gvenmekten
temizlenmektir. Zira bu, gizli irktir. Hatta marifet ehli nezdinde ak
bir irk saylmaktadr. Bu temizlik ise btn kalbi taharetlerin kayna
olan aziz ve yce Hakkn fiil tevhidi ile gerekleir. Bilmek gerekir
ki fiil tevhid babnda salt burhani ilmin ve tefekkri admn iyi bir
sonucu yoktur. Hatta bazen brhani ilimlerle fazla megul olmak
kalbin karanlna sebep olmakta ve insani yce maksattan
alkoymaktadr. Bu makamda yle demilerdir: lim en byk
rtdr. Yazarn inancna gre btn ilimler, hatta tevhit ilm bile
amelidir. Hatta tef'il kalbnda olan tevhid kelimesinden bile onun
ameli olduu anlalmaktadr. Zira trev hasebiyle tevhid; kesretten
vahdete gitmek ve kesret ynlerini cem (birlik) halinde yok etmektir.
Bu anlam burhanla hasl olmaz, aksine kalbi riyazet ve kalplerin
malikine ftr bir tevecchle kalbi, burhandan elde edilen eylerden
haberdar klmak gerekir ki tevhid hakikati hasl olsun. Evet brhan
1

Mefatihul Gayb, Mola Sadra Tashih,i Hacevi, s. 50

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

88
bizlere yle diyor: Vcutta Allahtan baka bir etki sahibi yoktur. 1
Bu da lailahe illallah'n dier bir anlamdr. Bu burhan bereketiyle
varlklarn tasarruf eli vcud kibriyasnn huzurundan uzak durmakta,
mlk ve melekut alemlerini sahibine geri evirmektedir. Gklerde ve
yerde olan Onundur 2, Her eyin melekutu Onun elindedir. 3,
Gklerde ve yerde ilah sadece Odur 4 gereini izhar etmekteyiz,
ama bu brhani konu kalbe ulamadka ve kalbin batn sureti haline
gelmedike, biz ilim snrndan iman snrna ulaamayz ve batn ve
zahir memleketini aydnlatan iman nurundan nasiplenemeyiz. Bu
adandr ki bu ilahi yce konu hakkndaki burhana sahip olsak bile,
yine de kesret iinde kalr, ehlullahn gz nuru olan tevhidden habersiz
deriz. Vcutta Allahtan baka bir etkili yoktur. szn ettiimiz
halde herkese hrs ve ihtiya elini uzatmaktayz:
stidlalcilerin aya tahtadandr.
Tahtadan ayak ise hi salam deildir. 5
Bu temizlik, sliklerin byk makamlarndadr. Bundan sonra da
dier bir takm makamlar vardr ki bizim haddimizin dndadr. Belki
bu sayfalarn arasnda, yeri geldike inaallah onlar da zikretmeye
alacaz.
kinci Blm
Setr- Avretin Kalbi tibarlar Hakknda
Allaha doru seyreden kimse, kendini yce ve celil olan Hakkn
mukaddes huzurunda grnce, hatta batn, zahir, gizli ve an,
huzurun ayns olduunu anlaynca; Kafi ve Tevhit kitaplarndan da
nakledildii zere mam Sadkn (a.s) buyurduu gibi, phesiz
mminin ruhunun Allahn ruhuna ball n gnee

Bu sz ilahi filozoflara aittir. Nitekim Mirza Ebul Hasan arani Esrarul

Hikemin mukaddemesinde s. 32de bu sz filozoflardan nakletmitir
2
Nahl/52
3
Yasin/83
4
Zuhruf/84
5
Mevlana'nn bir iiri

Namazn Adab........................................... 89
ballndan daha iddetlidir1 hakikatine erince, hatta gl
delillerle yce ilimlerde ispat edildii zere gaybn en yce
mertebesinden, hudun en dk mertebesine kadar btn varlk
dairesinin salt ilgi, irtibat ve azameti yce mutlak kayyuma ihtiya
halinde olduunu bilir. En insanlar! Sizler Allaha muhtasnz
Allah ise vlm ve zengindir 2 ayet-i kerimesi belki de bu anlama
iaret etmektedir. Eer varlklardan bir varlk her hangi bir halette, her
hangi bir anda ve her hangi bir durumda rububi kutsal izzete bal
olmazsa, zat imkan ve fakirlik sahasndan kar, zat vcub ve
zenginlik haremine girer. Allah bilen ve Allaha doru seyreden
kimse bu burhani hak konuyu ve irfani ilahi latifeyi, kalbi riyazetlerle,
akl ve brhan snrndan, kalp levhasna yazarak irfan snrna
ulatrmaldr ki kalbinde iman hakikati ve nuru tecelli etsin.
Kalp ashab ve ehlullah, iman snrndan kef ve uhud makamna
ayak basmaldr ve o da sadece iddetli bir mcahade, Allah ile halvet
ve Allaha ak olmakla hasl olur. Nitekim Misbahu eriada yer
aldna gre mam Sadk (a.s) yle buyurmutur: Arif kimsenin
kendisi yaratklarla, kalbi ise Allah iledir. Eer gz ap kapayncaya
kadar kalbi Allahtan gaflet edecek olursa Allaha evkinin
iddetinden dolay helak olur. Arif kimse ise Allahn emanetlerinin
emini, srlarnn hazinesi, nurunun madeni, Allahn yaratklara
rahmetinin delili, ilimlerinin yklenicisi, fazilet ve adaletinin
lsdr. Arif kimse yaratklardan, dnyevi maksatlardan ve
dnyadan mstanidir. Allahtan baka hi kimsenin menusu /dostu
deildir. O konumaz, iaret etmez, sadece Allah ile nefes alr; Allah
iin, Allahtan ve Allah iin yaar. 3
zetle, slik; kendisini btn boyutlaryla Hakkn huzurunda
grnce, zahiri ve batini btn avretlerini huzurun edebini korumak
iin rter. Hakkn huzurunda batn avretinin almasnn irkin ve
rezilliinin, zahiri avretin aa kmasndan daha byk olduunu
1

Usul-i Kafi, c. 3, s. 242, Kitabul man vel Kfr, Bab-ul Uhuvvet-il Mminin
bazihim li bazin, 4. hadis
2
Fatr/15
3
Misbahu eriat, el-Bab-ul Hamse vet Tisun, fil Marifet,

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

90
anlaynca, phesiz Allah yzlerinize bakmaz, lakin kalplerinize
bakar1 hadisi gereince de ahlaki knanmlklarn, irkin adetlerin
ve dk hallerin knanm batn avretlerinin, insan huzura erme
liyakatinden uzak dmesine sebep olduunu bilir ve bu da perdeleri
yrtmann ve avretin ortaya kmasnn ilk mertebesidir. Bilmek
gerekir ki eer, yce ve azametli Hakkn gaffariyet ve settariyet
perdesi, insan rtmeyecek olursa ve insan, settar ve gaffar ad altnda
gaffariyet ve settariyet talebinde vaki olmazsa, mlk perdesi
yrtldnda ve dnya rts ortadan kalktnda, mukarreb melekler
ve mrsel peygamberler (a.s) huzurunda bu rtleri yrtlr. Bu batn
avretlerin ortaya kmasyla Allah bilir, ne kadar irkinlikler ve
pislikler ortaya kar ve insan rezil olur.
Ey Aziz! Ahiret aleminin durumunu bu dnya ile kyaslama. Bu
alem o alemdeki nimet ve azaplarnn birini dahi alacak kapasitede
deildir. Bu alem gk genilii ve hacmi ile kabir aleminin de
kendisinden olduu en dk melekut perdelerinden bir perdenin
zuhurunu dahi kapsayacak dzeyde deildir. Nerede kald ki kyamet
aleminin bir rnei olduu en yce melekut aleminin bir perdesi! eyh
ehid-i Saninin Mnyetl Mrid adl kitabnda Hz. Sddka-i
Kbradan (a.s) naklettii detayl bir rivayette yle yer almtr:
Resulullah (s.a.a) yle buyurdu: phesiz ii alimlerimiz harolur,
onlara ilimlerinin okluu ve Allahn kullarn irad hususundaki
ciddiyetleri miktarnca ycelik elbiselerinden giydirilir. yle ki
onlardan bazsna nurdan bir milyon elbise verilir Bu elbiselerden
bir grubu, gnein zerine doduu eylerden bir milyon defa daha
stndr. 2
Bu, alemin nimetleri hakkndadr. Ama azabna gelince, Allame
Feyz, lmul Yakin adl kitabnda merhum eyh Saduktan, o da kendi
senediyle mam Sadktan bir hadis rivayet etmektedir. Bu hadisin
zmnnda Cebrail Allah Resulne (s.a.a) yle buyurmutur: Eer
uzunluu yetmi zir'a olan zincirlerden bir halkas dnyaya koyulacak
1

Biharul Envar, c. 67, s. 248, Camiul Ahbar, s. 117den az bir farkllkla

nekledilmitir.
2
Mnyetul Murid, s. 24

Namazn Adab........................................... 91
olursa, phesiz dnya hararetinden erir. Eer zakkum ve zeriden bir
damlas dnya ehlinin sularna decek olursa yeryz ehli onun kt
kokusundan lr.1 Rahmann gazabndan Allaha snrz.
O halde, Allaha doru seyreden slik kimsenin, btn pis
sfatlarn ve kt ahlakn kamil sfatlara dndrmesi ve Hakkn
kemaliye sfatlarnn dalgal sonsuz denizinde fani olmas, eytani
tabii yeryzn nurlu beyaz yeryzne evirmesi gerekir: Yeryz
Rabbinin nuruyla parlamaktadr2 gereini kendinde bulmaldr. Zat Mukaddesin celal ve cemal isimlerinin makamn kendi vcud
memleketinde gerekletirmelidir. Bu makamda insan, cemal ve
celalin rts altna girer. Allahn ahlakyla ahlaklanr, nefsi
irkinliklerden vehmi karanlklardan tmyle rtl kalr. Eer, bu
makam gerekletirecek olursa, azameti yce Hakkn zel inayetine
mazhar olur. Allah zel ve gizli ltfyle onun elinden tutar. Kibriya
perdesi altnda kendisinden baka hi kimsenin tanmayaca ve onun
da Hakktan baka hi kimseyi tanmayaca bir ekilde rtl klar:
phesiz velilerim cbbemin altndadr, onlar benden bakas
tanyamaz.3 lahi mukaddes kitapta da ehli iin bu konuda bir ok
iaretler vardr. Nitekim yle buyurmaktadr: Allah iman edenlerin
velisidir. Onlar karanlklardan nura karr. 4 Marifet ehli ve
gzel gemii bulunan kimselerin de bildii gibi btn yaratsal
tecelliler, karanlklarn ayni kesretleri ve mutlak nur; sadece
fazlalklarn dmesi ve slikin yolunun putlar olan tecessmlerin
krlmasyla mmkndr.
Fiil ve niteliksel kesretlerin karanl ayn- cemde (toplu zdekte)
yok olunca btn avretler rtlr, mutlak huzur ve tam vuslat
tahakkuk eder. Namaz klan kimse bu makamda Hak ile rtl olduu
gibi, Hak namazn klar. Son Peygamberin (s.a.a) mirac namaz da
baz makamlarda bu ekilde olmutur. Allah daha iyi bilir.
1

lmul Yakin, c. 2, s. 1033

Zmer/69
3
hya-u Ulumiddin, c. 4, s. 156, Kutsi hadis
4
Bakara/257
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

92
Misbahu eriada yer aldna gre mam Sadk (a.s) yle
buyurmutur: Mminler iin en ssl elbise takva elbisesidir. Onlar
iin en yumuak elbise ise iman elbisesidir. Nitekim Allah-u Teala
yle buyurmutur: Takva elbisesi en hayrl elbisedir. 1 Ama zahiri
elbise Allahn nimetlerinden olup Ademolunun avretini rter. Bu,
ademin soyunun zel yceliidir ve dier varlklara verilmemitir.
Ama mminler de bu nimeti, ilahi farzlar eda yolunda harcar. En
gzel elbise, seni Allah anmaktan gafil klmayan ve bakasyla
megul etmeyen, seni kre, zikre ve itaatine yakn klan elbisedir. O
halde elbisenin cinsi ve ekli hususunda gaflete ve Hz. Hakkn
mukaddes dergahndan uzakla sebep olan elbiseden sakn. Bil ki
elbiselerde ve hatta btn sradan ilerde insan Hakktan gafil klan,
dnya ile megul eden, zayf kalbini kt etkileyen; bbrlenmeye,
riyaya, sslenmeye, stnlk taslanmaya ve kibre mptela klan bir
takm eyler vardr ki hepsi de dinin afetidir ve kalbin katlamasna
sebep olmaktadr. Zahir elbisesini giyince Hak Tealann rahmet
perdesiyle gnahlarn rttn hatrla. Zahir elbiseyle rtndn
gibi, batn elbiselerden de gaflet etme. Derununu doruluk
elbisesiyle, batnn korku elbisesiyle ve zahirini de itaat elbisesiyle
rt. Hak Tealann ihsanndan ibret al ki, zahiri elbiseyi ayplar
rtmen iin karar klmtr. Tevbe kaplarn senin yzne amtr ki
kt ahlak ve gnahlarndan ibaret olan batn avretlerini onunla
rtesin. Hi kimseyi rsva etme, nitekim Allah da daha byk olan
eyler hususunda seni rsva etmemitir. Kendi ayplarnla ura ki
yzne slah kaps alsn ve sana yardmc olmayan eylerden yz
evir. mrn bakalar iin almakta tkenmekten sakn.
Amellerinin neticesi, bakalarnn defterine yazlmasn. Senin
sermayenle bakalar kurtulmasn ve kendini helak etmeyesin. Zira,
insann, gnahlarn unutmas, Hak Tealann dnyada insan mptela
kld en byk cezadr. Zira insan, bylece nefsini slah etmeyi
dnmez. Ayn ekilde ahirette bu en byk azap sebebidir. Kul,
azameti yce Allaha itaatle megul olduu, ayplaryla urat,
1

Araf/26

Namazn Adab........................................... 93
Allahn dininde ayp olan eyleri terkettii taktirde afetten
kurtulmutur ve Hakkn deryasnda yzmektedir. Hikmet ve beyann
fayda cevherleriyle kurtulua erer. Gnahlarn unuttuu ve ayplarn
grmedii ve de kendi gcne gvendii taktirde onun iin asla
kurtulu kaps alamaz.1 Geri nceki aklamalardan da bu hadis-i
erifin beyan ettii gerekler aklanmt; ama tercme olarak o
iaretlerden bazsn dile getirmek, kalplerin sefasna sebep
olmaktadr.
nc Maksat
Namaz Klan Kimsenin Mekannn Kalbi Adab Hakkndadr ve
Bu Konuda da ki Blm Vardr
Birinci Blm
Mekan Tanma Hakknda
Bil ki, Allaha seyr-u slk eden kimse iin vcud neetler
hasebiyle bir takm mekanlar vardr. Bu mekanlarn her biri iin zel
adaplar gereklidir. Slik, bunlar gerekletirmedike marifet ehlinin
namazna nail olamaz.
Birincisi tabii neet, dnyevi, zahiri mertebedir ki mekan tabiat
yeridir. Resulullah (s.a.a) yle buyurmutur: Bana yeryz secde
yeri ve temizleyici klnmtr.2 Slik iin, bu mertebede varolan edeb;
gayb neetten nazil oluunun, nefsinin yce bir yerden aalk tabiat
yerine iniinin ve en gzel suretten aalklarn en aalna
reddediliinin Allaha doru iradi slk, yaknlk miracna ykselmek,
Allahta ve Hz. Rububiyette fenaya vasl olmak iin olduunu kalbine
anlatmasdr ki bu da yaratln gayeti ve ehlullahn maksadnn
nihayetidir: Nereden geldiini, nerede olduunu ve nereye gideceini
bilen kimseye Allah rahmet etsin. 3
Slik kimse, Allahn yce dergahndan indiini, Allaha ibadet
diyarnda vaki olduunu ve de Allahn mkafat yurduna gideceini
1

Misbahu eriat, el-Bab-u Sabi fil Libas

Vesailu ia, c. 3, s. 593, Kitab-us Selat, Ebvab-ul ma Yuscedu aleyh, 1. bab, 8.
hadis
3
Mefatihul Gayb, Molla Sadra, Tashih-i Hacevi, s. 50
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

94
bilmelidir. Arif yle der: Allahtan geldim, Allahtaym ve Allaha
gidiyorum. O halde slik kendisine bunu anlatmal ve ruhuna tabiat
diyarnn Hakka ibadet mescidi olduunu ve bu hedef iin bu tabiat
alemine geldiini anlatmaldr. Nitekim azameti yce olan Allah yle
buyurmutur: Cin ve insanlar bana ibadet etsinler diye
yarattm.1 Tabiat yurdunu ibadet mescidi bulduunda ve kendini
orada itikafa kapadnda adabn yerine getirmeli, Hakk tezekkr
dnda hibir ey konumamal ve ubudiyet mescidinden sadece
haceti miktarnca kmaldr. Haceti yerine gelince de geri dnmeli,
Hakktan gayrisiyle nsiyet kurmamal ve bakasna balanmamaldr.
Zira bunlar, Allahn kapsnda itikafa kapanmann adaplarna
aykrdr. Allah bilen bir kimse iin bu makamda da yazlmas uygun
olmayan bir takm haletler vardr. Yazar insanlk ftratndan uzak,
tabiatn zlmani denizine boulmu, Hak ve hakikatten beri, sliklerin
ve ariflerin makamlarndan mahrum olduu iin bundan daha fazla
kendisini kudreti yce Hakkn ve has kullarnn huzurunda rezil
etmemesi ve bu makam beyandan el ekmesi daha iyidir. Nefs-i
emmareden ikayetini, zlcelalin mukaddes dergahna gtrmelidir.
Allahn geni ltf ve rahmeti belki elinden tutar ve mrnn geri
kalan yllarnda ncekilerini telafi etmeye alr: Ya Rabbi! Biz
nefsimize zulmettik. Eer sen bizi balamaz ve merhamet
etmezsen phesiz hsrana urayanlardan oluruz. 2
kinci makam ise nefsin melekuti ve mlki ordular olan batn ve
zahiri kuvvelerdir. Onlarn yeri de insan tabiatnn yeridir ve o da bu
bnye ve bedendir. Slikin bu makamdaki edebi de kalbin batnna,
tabiat yerinin rububiyet mescidi olduunu, rahmaniye ordularnn
secdegah olduunu anlatmasdr. O halde bu mescidi iblisin tasarruf
pislikleriyle kirletmemeli, ilahi ordular iblisin tasarrufu altna
vermemelidir. Bylece tabiat arz Rabbin nuruyla aydnlanr,
rububiyet makamnn uzakl zulmetinden dar kar. Bylece mlki
ve melekut kuvvelerini beden mescidinde itikafa sokar. Bedenine kar
1
2

Zariyat/56
Araf/23

Namazn Adab........................................... 95
mescidiyet esasnca muamelede bulunur. Kuvvelerine kar, Allahta
fena olma itikaf nazaryla davranr. Bu makamda slikin grevi daha
oktur. Zira mescidi temizlemek de onun sorumluluu altndadr.
Nitekim bu mescitte itikafa girenlerin adab da onun
sorumluluundadr.
nc makam ise, slikin kalbi ve gayb neetidir. Onun yeri de
nefsin gayb ve berzahi bedenidir ki nefsin yaratcl ve inasyla
vcuda gelir. Slikin bu makamdaki adab da kendisine bu makamn
dier makamlardan ok farkl olduunu ve bu makam korumann
slkun en nemli hususlarndan olduunu tattrmasdr. Zira ki kalp,
dergahta itikafa girenlerin imamdr. Kalbin bozulmasyla tm her ey
bozulur: Alim bozulunca alem bozulur.1 Alimin kalbi kk
alemdir. Alim ise byk alemin kalbidir. Bu makamda slikin grevi
dier iki makamdan daha byktr. Zira mescidin yapm da onun
grevleri arasndadr. Allah korusun bu mescidi; mescid-i drar, kfr
ve mslmanlar arasnda tefrika mescidi olabilir. Bu mescidde Hakka
ibadet caiz deildir. Onu ykmak gerekir. Slik kimse ilahi melekuti
mescidi, rahmani tasarruf eliyle ve velayet eliyle tesis etmeli, o
mescidi btn pisliklerden ve eytani tasarruflardan kurtarmal ve
orada itikafa girmelidir. Mcahade etmeli, kendisini mescitte itikaftan
karmal, mescidin sahibinin fenasnda itikafa girmelidir. Kendisine
ilgiden temizlenince ve bencillik bandan kurtulunca da kendisi
Hakkn menzilgah olur. Rububiyet mescidi haline gelir. Bylece
Hak; fiil, sonra esmai, sonra da zat tecellilerle o mescidde kendini
ver ve bu vg Rabbin namazdr. yle der: Subbuhun, Kuddusun,
Rebbul Melaiketi verruh.2
Allaha doru seyr-u slk eden kimse iin, slkun btn
makamlarnda dier nemli bir grev daha vardr, ondan gaflet etmesi
asla doru deildir. Zira bu slkun nihayeti ve zlerin zdr. O da
btn haletlerde ve makamlarda Hakkn zikrinden gafil olmamas,
btn ibadetlerde marifetullah talep etmesi, btn yerlerde Allah
1

Gurerul Hikem, c. 7, s. 269

Usul-i Kafi, c. 2, s. 329, Kitab-ul Hccet, Ebvab-ut Tarih, Bab-ul Mevlidin
Nebiyy ve Vefatihi, 13. hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

96
aramas, nimet ve kerametin onu sohbet ve halvetten alkoymamasdr
ki bu da bir tr istidractr (yava yava azaba yakalanmaktr.) zetle
ruh; batn, ibadet ve itaatleri marifetullah bilmeli, onlarda gerek
sevgilisini aramaldr ki kalbindeki muhibbiyet ve mahbubiyyet
alakas glensin gizli inayete mazhar olsun.
Misbahu eriada mam Sadktan (a.s) nakledilen bir rivayet yer
almtr. Bu rivayet zetle ve mealen yle demektedir: Mescidin
kapsna vardnda hangi dergaha geldiini ve nereyi kastettiini bil!
Bil ki makam yce bir sultann dergahna gelmi bulunmaktasn. Ona
yaknlk makamna, tabiat aleminin pisliklerinden ve eytann
ktlklerinden temizlenmeyen kimse giremez. O sadece doruluk,
sefa ve ihlas ile her trl zahiri ve batini irk trlerinden
temizlenmemi kimselere, orada oturmaya izin vermitir. O halde o
yerin azametini, heybetini ve ilahi celal izzetini gz nnde bulundur.
Sonra mukaddes dergahna ve nsiyet mekanna gir. Burada byk bir
tehlikeyle kar karyasn. Mutlak kadirin dergahna girdin, o istedii
her eyi kendi memleketinde icra eder. Ya sana adaletle davranr ve
hesabn grr, doruluk ve ihlas talep eder. Bylece dergahn
mahbubu da olsan ve itaatin ok da olsa reddolursun. Ama eer
ltfyle tevecch eder, rahmet ve ihsanyla bakarsa, itaatin her ne
kadar az da olsa, senden kabul buyurur ve sana byk sevap ihsan
eder. O halde bu yerin azametini bildiine gre acizliini, kusurunu ve
fakirliini itiraf et. Ona ibadeti amaladn, ona ibadet etmeyi ve
onunla menus olmay dndn iin kalbini, seni mahbubun gzel
cemalinden gizleyecek eylerle megul etme. Bu bakasyla meguliyet
pisliktir ve irktir. Hak Teala ise halis ve temiz kalbi kabul eder. Eer
kendinde Hakla mnacatn tatlln bulursan, Allah zikretme
tatlln tadarsan, rahmet ve kerametler bardandan ier ve
kendinde yneli ve icabetin gzelliini grrsen, bil ki mukaddes
dergahna hizmete layk grlmsn. O halde ieri gir ki sana izin
verilmitir ve de gvendesin. Eer kendinde bu haletleri grmezsen;
rahmet dergahnda dur, aresi tkenen kimse gibi ol, arzularndan
uzak ve eceline yakn ol. Onun kapsna zilletini ve meskenetini izhar
ettiin, ilticada bulunduun taktirde sende bir doruluk ve sefa

Namazn Adab........................................... 97
grrse, sana rahmet ve merhamet gzyle bakar, elinden tutar, seni
kendi rzasn elde etmede baarl klar. Zira o mukaddes zat kerimdir
ve kerameti aresiz kullar iin sevmektedir. Nitekim yle
buyurmutur: Yoksa, darda kalana, kendisine yakard zaman
karlk veren, bandaki sknty gideren mi? 1
Bu hadiste marifet ashab ve Allaha doru slk erbab iin
kapsaml bir takm hususiyetler olduu iin, detaylca naklettim ki bu
tefekkrden onlar iin bir hal hasl olsun.
kinci Blm
Mekann Mbah Oluunun Baz Adab Hakknda
Allaha doru slk eden insan; mekann mertebelerini kendi
vcud makamlar ve neetleri hasebiyle anlaynca, onlarn mbah
oluunun kalbi adab hususunda aba gstermelidir ki namaz aalk
iblisin gasbedici tasarruflarndan uzak olsun. O halde birinci aamada
ubudiyetin ve kulluun zahiri adabn yerine getirmeli, kal-u belada ve
anlama gnnde nceden vermi olduu ahdine vefa gstermeli,
iblisin tasarruf elini tabiat mlknden uzaklatrmaldr ki evin
sahibiyle dostluk kursun ve tabiat alemindeki tasarruflar gasbolmasn.
Baz ilahi zevk ehli kimseler batn hasebiyle: Ey iman edenler!
Ahitlerinize vefa gsteriniz. Sizlere hayvanlar helal klnmtr 2
ayetinin anlamnn hayvanlarn helal oluunun, velayet ahdine vefa
ball olduunu sylemilerdir. Hadislerde de yer aldna gre
btn yeryz mamndr. ii olmayanlar buray gasbetmitir.3
Marifet ehli; veliyy-i emri, tm vcud memleketlerinin, gayb ve
uhud derecelerinin maliki olarak kabul etmektedirler. mamn izni
olmakszn onda tasarrufta bulunmay caiz grmemektedirler.
Yazar yle diyor: Lanetli blis Allahn dmandr. blisin
tasarrufu ve her trl eytani tasarruf, tabiat aleminde gasp ve
zlmdr. O halde Allaha doru slk eden kimse de kendisini o
1

Misbah-u eriat, el-Bab-u Sani Aer, fid Duhulil Mescid

Maide/1
3
Usul-i Kafi, c. 2, s. 266, Kitabul Huccet, Bab-u Enne Arze Klleha lil mam
rivayetleri
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

98
aalk eytann tasarrufundan karacak olursa, tasarruflar rahmani
olur. Mekan, elbisesi, yemesi, nikah helal ve temiz olur. blisin
tasarrufu olduu miktarda da bu helal der ve eytan oraya ortak olur.
O halde eer insann zahiri organlar iblisin tasarrufunda olursa, o
organlar eytani olur. Hak memleketini gasbetmi saylr. Nitekim
melekuti kuvvelerin beden mescidindeki itikaf da, o kuvvelerin
rahmani ordulardan olduu durumda mbahtr. Aksi taktirde blisin
ordularna insani beden memleketinde tasarruf hakk yoktur. Zira
insani beden memleketi, Hak Tealann mlkdr. eytann tasarruf
elini Hakkn zel menzilgah olan kalp memleketinden dar ittii,
kalbini Hakkn tecellileri iin temiz kld ve yol iblisi olan Hakktan
gayrisinin oraya girmesine izin vermedii taktirde, onun iin zahir ve
batn mescidleri, mlki ve melekuti mekanlar helal olur ve namaz,
marifet ehlinin namaz haline gelir. Bu l zere mescidin temizlii
de belli olmaktadr.
Drdnc Maksat
Vaktin Kalbi Adab Hakkndadr ve Bu Konuda da ki Blm
Vardr
Birinci Blm
Bil ki marifet ehli ve murakabe ashab iin mukaddes rububiyet
makam ve ismi yce yaratcnn mnacatna olan ihtiyalar
miktarnca, Allah ile mnacat ve Hakla mlakat zaman olan namaz
vakitlerinde, murakabe ve dikkat etme haleti olmutur ve de vardr.
Gzel cemale cezb olan, ezeli gzellie ak olan, muhabbet
kadehinden mest olan ve elestu kadehinden kendinden geen
kimseler her iki alemden kurtulmu, vcud iklimlerine gz yummu,
cemalullahn mukaddes izzetine balanmlardr. Onlar iin srekli
huzur makam vardr; bir an olsun zikir, fikir, mahede ve
murakabeden mahrum deillerdir.
Marifet ashab, faziletler erbab, nefis erafeti ve yce tiynet sahibi
kimseler hibir eyi Hakkn mnacatyla deitirmez, Hak ile
mnacat ve halvetten sadece Hakk talep eder, izzet, eref, fazilet ve
marifeti Hak ile tezekkr ve mnacatta bilirler. Bunlar aleme tevecch

Namazn Adab........................................... 99
ederlerse, her iki aleme bakarlarsa onlarn bu tevecch arife bir
baktr. Alemde Hakk arar, Hakk talep eder, btn varlklar
Hakkn cilvesi ve cemilin cemali olarak bilirler: Btn aleme am
ki btn alem ondandr.1 Bunlar namaz vakitlerine can gnlden
dikkat eder, Hakla mnacat vaktini gzetlerler. Kendilerini Hakla
grmek iin hazrlarlar. Kalpleri hazrdr ve huzurdan hazr talep
ederler. Huzura hazr iin sayg gsterirler. Ubudiyeti mutlak kemalle
muaeret bilirler. Onlarn ibadet iin itiyaklar bu babdandr.
Gayb ve ahiret alemine iman eden, azameti yce Hakkn
kerametlerine ak olan kimse; cennetteki ebedi nimetleri, lezzetleri,
daimi mutluluklarn, dnyevi dk lezzetler ve geici naks
nasiplerle deitirmezler. Uhrevi nimetlerin tohumu olan ibadetler,
vaktinde kalplerini hazr klar, itiyak ve gnlden bu ie koyulurlar.
Neticelerin husul ve azklar kesbetme zaman olan namaz vakitlerini
gzetlerler ve hibir eyi ebedi nimetlerle deitirmezler. Bunlarn
kalbi gayb aleminden haberdar olduu ve ebedi nimetlere, ahiret
alemindeki daimi lezzetlere kalbi imanlar olduu iin, vakitlerini
ganimet kabul ederler ve asla vakitlerini zayi etmezler: Onlar cennet
ehlidir ve nimet erbabdr. Onlar orada ebedi kalacaklardr.
Zikredilen bu grup ve zikredilmeyen dier bazlar iin de ibadetler,
mertebeleri ve marifetleri miktarnca birer lezzettir. Onlar iin asla bu
grevler bir klfet deildir. Ama biz zavalllar arzular ve kuruntulara
duarz, heva ve hevesin zincirine vurulmuuz, tabiat aleminin
zlmani denizinde boulmuuz, muhabbet ve ak kokusunu
alamamz, irfan ve fazileti kalbimize tattramamz, ne irfan ve
mkaefe ashabyz ve ne de iman ve itminan! Dolaysyla da ilahi
ibadetleri teklif ve klfet olarak kabul etmekteyiz. Hacetleri gideren
Allah ile mnacat bir zorluk olarak saymaktayz. Hayvanlarn otla
olan dnya hakknda hibir eye sahip deiliz. Sadece zalimlerin yeri
olan tabiat alemine balanm durumdayz. Kalbimizin basiret gz
gzel cemalden kr; ruh tadmz, irfan tadndan uzaktr.

Sadi

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

100
Evet, marifet ehlinin nderi, muhabbet ve hakikat ashabnn
usaresi, Rabbimin yannda sabahladm, beni yedirdi ve iirdi1 diye
buyurmaktadr. Allahm! Muhammedin (s.a.a) seninle nsiyet
halvetinin diyarnda yapt bu sabahlama nedir? Senin kendi elinle bu
deerli varla tattrdn ve btn alemden kurtardn bu yemek ve
imek nedir? Bu yzden de o deerli varlk yle buyurmutur:
Benim Allah ile yle bir vaktim vardr ki ne mukarreb bir melek ve
ne de mrsel bir peygamber oray bilemez. 2 Acaba bu vakit dnya ve
ahiret aleminin vakitlerinden midir? Yoksa: ki yay kadar yaklat
halvetgahnn ve iki alemin terkedildii vakit midir? Musa Kelimullah
krk gn Musevi oru tuttu. Hak ile grmeye nail oldu. Allah yle
buyurdu: Sonra Rabbinin grme zaman krk gne
tamamland.3 Buna ramen Muhammedi grme vaktine
ulaamad, Ahmedi vakit ile bir uyum iine giremedi. Musaya (a.s)
grme zamannda, ayakkablarn kar 4 denildi ve onu da
muhabbet-i ehl (ehlini sevmek) olarak tefsir ettiler. Ama son
Peygambere Ali (a.s) sevgisi emredildi. Kalpte bu srdan yle eyler
vardr ki ondan bahsetmeyeceim sen kendin bu zetten detayl hadisi
oku.
kinci Blm
Vakti Gzetleme Hususunda
Ey aziz! Sen de mmkn olduu kadar bu mnacat vaktini ganimet
bil. Kalbi adaplarna riayet et ve kalbine uhrevi ebedi hayat sebebinin,
nefsani faziletler kaynann, sonsuz ycelikler sermayesinin Hak ile
nsiyet ve mnacat sayesinde hasl olduunu anlat. zellikle de
Hakkn celal ve cemal eliyle ruhani macundan yaplm olan, btn
1

Vesailu ia, c. 7, s. 388, az bir farkllkla, Sahih-i Buhari, Kitab-ut Temenni, s.

251, Mevlana ise Mesnevide yle diyor: Rabbimin nezdinde sabahladm srr
ifa olunca, yedirdi ve iirdi gerei bu yemein a oldu.
2
Evaliul Leali, c. 4, s. 7, 7. hadis, BiharulEnvar, c. 18, s. 360, Kitabut Tarihin
Nebiyy, bab-ul sbat'il Mirac
3
Araf/142
4
Ta-Ha/12

Namazn Adab...........................................101
ibadetlerden daha kapsaml ve kamil olan namaza dikkat et. O halde
vakitleri mmkn mertebe gzetle, fazilet vakitlerini se ki onda dier
vakitlerde olmayan bir nuraniyet vardr. Kalbinin meguliyetlerini o
zamanlar azalt, hatta kesip at. Bu da zamanlarn belirlemen, ebedi
hayatn stlenen namaz iin belli bir vakit tayin etmen, o vakitte
baka ilerle uramaman ve kalbini baka eylere balamamanla
mmkndr. Namaz dier ilerinle attrma ki kalbin rahat ve hazr
olsun.
imdi de gerektii kadaryla Masumlarn (a.s) halleri hakknda
nakledilen hadisleri zikredelim ki o yce insanlarn haletleri hakknda
tefekkrden bir uyanma hasl olsun. Belki de bylece kalp; vaktin
azametini, nemini ve makamn bykln idrak eder ve gaflet
uykusundan uyanr.
Allah Resulnn baz hanmlarndan yle nakledilmitir: Allah
resul bizimle sohbet ediyordu, biz de onunla konuuyorduk. Namaz
vakti geldiinde adeta onu tanmyorduk, o da artk bizi tanmyordu.
Bu her eyden kopup Allaha baland hasebiyleydi. 1 Hakeza
Mminlerin Emirinden (a.s) rivayet edildii zere namaz vakti
girdiinde Mminlerin Emiri kvranyor ve titriyordu. Ona yle
arzettiler: Ey Mminlerin Emiri! Sende grdmz bu hal nedir? O
yle buyurmutur: Allah-u Tealann, Emaneti gklere ve yerlere
sundum, onlar onu yklenmekten ekindiler ve korktular diye
buyurduu emaneti yklenme vakti geldi.2 Seyyid bn-i Tavus
(kuddise srrhu) Felahus Sahil adl kitabnda naklettii zere mam
Hseyin (a.s) abdest ald zaman rengi deiiyor ve eklem yerleri
titriyordu. Sebebini sorduklarnda ise o yle buyurdu: Ar sahibinin
iki eli arasnda kimsenin renginin sararmas ve eklem yerlerinin
titremesi gerekir. 3
mam Hasandan (a.s) da ayn ekilde nakledilmitir.4 mam
Seccaddan (a.s) rivayet edildii zere abdest aldnda rengi
1

Mstedrekl Vesail, Ebvab-ul Efals Selat, 2. bab, 17. hadis

a.g.e, 5. ve 14. hadisler
3
Seyyid b. Tavus, Felahus Sahilde, el-Luluiyyat kitabndan naklen, mam Hasan
b. Ali'nin (a.s) haletlerinde nakletmitir.
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

102
sararyordu. Kendisine, abdest aldnda sende grdmz bu hal
nedir? diye sorduklarnda yle buyurmutur: Kimin iki eli arasda
durduumu grmyor musunuz?1
Biz de eer bir miktar dnecek ve rtl kalbimize; namaz
vakitlerinin zlcelal hazretlerinin mukaddes dergahnda huzur vakti
olduunu, melikul mluk ve mutlak azim olan Hak Tealann zayf ve
naiz kulunu kendisiyle mnacata ardn, ebedi saadetler,
mutluluk ve daimi huzura kavumak iin kendi ycelik diyarna
girmesine izin verdiini anlatacak olursak, namaz vaktinin giriinden
marifetimiz miktarnca mutlulua kaplrdk. Eer kalbimiz, azamet ve
makam bykln azamet anlay miktarnca hissedecek olursa,
korku ve hayet hasl olur. Evliyann kalpleri ve haletleri farkl olduu
iin de, ltfi ve kahri tecelliler ile azamet ve rahmet hissi hasebiyle,
bazen mlakat evki ile cemal ve rahmet hissi onlar mutlulua ve
sevince bomaktadr ve dolaysyla da: Ey Bilal! Bizi rahatlat2
demektedirler: Mevlana da Mesnevide yle demektedir: Can
kemaldir, nidas da kemaldir, Mustafa, Ey Bilal bizi rahatlat
demektedir.
Bazen de saltanat, kahr ve azametle tecelli, bunlar kendinden
geirmekte, korku ve titremeye drmektedir.
zetle ey zayf kul! Vakitlerin kalbi adab; kendini dnya ve
ahiretin malikinin huzuruna girmek ve yce Hak Teala ile konumak
iin hazrlamandr. O halde kendi zaafna, aresizliine, zilletine ve
fakirliine bir gz at. Mrsel peygamberlerin ve mukarreb meleklerin,
azamet dergahnda kendinden getikleri; acziyet, meskenet ve zillet
izharnda bulunduklar azameti yce mukaddes zatn Kibriya, celal,
ycelik ve azametine bir bak. Buna baktn ve kalbine anlattn
zaman da kalp korkuya kaplr, kendini ve ibadetlerini naiz sayarsn.
Rahmet geniliine, kemaline ve Mukaddes Zatn rahmaniyet
ihatasna bak ki zayf kulun btn pisliklerine ve aresizliine ramen
4

Biharul Envar, c. 77, s. 346, Kitabut Taharet Ebvabul Vuzu, 34. bab, 34 . hadis,
Felahus Sailden naklen
1
Mstedrekl Vesial, Kitabus Selat, Ebvab-u Efal'is Selat, 2. bab, 35. hadis
2
Mehacetul Beyza fit Tehzib'il hya, c. 1, s. 377

Namazn Adab...........................................103
mukaddes dergahna girmesine izin vermitir. Onu melekler
gndererek, semavi kitaplar indirerek ve mrsel peygamberler
yollayarak nsiyet meclisine davet etmitir. Oysa, bu aresiz mmkn
varln gemi bir kabiliyeti de bulunmamaktadr. Ayn zamanda
Allah korusun bu davet iin ne Allaha, ne meleklerine ve ne de
peygamberlere bir fayda da dnlemez. Mutlaka bu tevecch ile bir
nsiyet hasl olur. Korku ve mit hissedilir. Dolaysyla korku, mit,
rabet admlaryla kendini huzura girmeye hazrla. Huzurun vaktini ve
gereklerini temin et ve bunun balcas da huzura utanan bir kalp,
korkan bir yrek, zillet, zayflk ve aresizlik hissiyle girmendir.
Kendini asla bu huzura layk grmemen, ibadet ve ubudiyete
mstahak saymamandr. badet ve ubudiyete giri iznini sadece
kudreti yce Hz. Ahadiyyetin ltuf ve rahmet geniliinden bilmendir
ve eer zilletini gz nne alr, ruh ve kalbin, Hakkn Mukaddes Zat
iin tevazu gsterir, kendini ve ubudiyetini deersiz kabul eder ve
naiz grrsen, Hak Teala da sana ltfeder, seni yceltir ve sana
yceliklerini giydirir.
Beinci Maksat
Ynelmenin Baz Adab Hakkndadr ve Onda da ki Blm
Vardr
Birinci Blm
Yneliin Toplu Srr Hakkndadr
Bil ki istikbal ve ynelmenin zahiri iki eyden olumaktadr.
Birincisi mukaddemi ve ncldr ve o da zahiri yz, btn dank
cihetlerden evirmektir. Dieri ise nefsidir ve o da ehirlerin ve
yeryznn merkezi konumundaki Kabeye yz ile ynelmek
konumundadr. Bu suretin de bir batn ve batnn da bir srr ve hatta
srlar vardr. Gayb srlarn sahipleri, ruhun batnn gayb ve ahadet
kesretlerinin dank ynlerinden evirmekte, ruh srrnn yzn
hibir eyaya balamamakta, btn kesretleri toplu birlik srrnda fani
klmaktadr. Bu ruhsal sr kalbe inince, Hak Teala, isimsel birlik
makam olan en byk ismi ile kalpte zuhur eder. simsel kesretler en
byk isimde fani ve yok olur. Kalbin yn bu makamda ism-i azama

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

104
doru olur. Mlk zahiri ile zuhur eden kalbin batnndan bakasn fani
etme ekli, mlk aleminin dou ve batsndan yz evirmektir. Birlik
makamna tevecchn ekli ise, yerde Allahn eli olan yeryznn
genileme merkezine tevecchtr.
Zahirden batna doru seyreden ve aktan gizliye doru ilerleyen
Allah sliki ise bu yeryz bereketleri merkezine zahiri tevecch ve
dank ynlere ynelmeyi terketmeyi kalbi haletlerine vesile klmal
ve anlamsz suret ile yetinmemelidir. Hazret-i Hakkn tevecch
merkezi olan kalbini, hakiki putlar olan dank ynlerden evirerek
yer ve gklerin bereket kaynaklar olan hakikat kblesine
yneltmelidir. Gayriyyet ve gayri yolunu ortadan kaldrmaldr ki,
yzm gkleri ve yeri yaratana evirdim1 srrna biraz da olsun
ulaabilsin, isimsel gayb aleminin tecellileri kalbinde bir rnek vcuda
getirsin. Dank kesretler ve ynler ilahi nur ile yansn, Hak Teala
elinden tutsun, kalp batnndan kk ve byk putlar velayet eliyle
yksn. Bu hikayenin sonu yoktur. Geelim, geelim.
kinci Blm
Ynelmenin Baz Kalbi Adab Hakkndadr
Ey Allaha doru seyr-u slk eden kimse! Bil ki zahiri yzn
tabiat aleminin dank ynlerinden evirdiin ve bir tek noktaya
ynelttiin zaman, gayb eliyle zatnn hamurunda gizli olan ve Hak
Tealann celal ve cemal eliyle tiynetini kendisiyle yourduu iki ilahi
ftrat iddiasnda bulunmu olursun. Bu iki ftr haleti, dnyevi zahir
suretiyle zahir ve ak klm olursun. O iki ilahi ftratn nurundan
rtl kalmamak iin, gayrisinden zahiri evirmek ve Allahn elinin
ve kudretinin zuhur mahalli olan kbleye tevecch etmekle apak bir
delil ortaya koymu oldun. O iki ilahi ftrattan biri noksanlk ve
noksandan nefret etmektir, ikincisi ise kemale ve kamile ak olmaktr.
Bu ikisinden biri, asli ve zatidir. Dieri ise baml ve glgeseldir.
Bunlar btn insanlarn yorulduu ftratlardr. Btn beer topluluu
inan, ahlak, tabiat, miza, imkan ve adet farkllklarna; kyl ve
ehirli, vahi ve medeni, alim ve cahil, ilahi ve tabii olmalarna
1

Enam/79

Namazn Adab...........................................105
ramen bu iki ftratla yorulmulardr. Onlar her ne kadar bundan
habersiz de olsalar ve kemal ve noksanlk ile kamil ve naks varl
tehis etmede farkl olsalar da, bu bir gerektir. O vahi kan dkc
katil, kemalin insanlarn canna ve malna galebe almasnda
olduunu zannetmektedir. O, kan dkmeyi ve adam ldrmeyi kemal
olarak saymtr ve bunda mrn tketmitir. Dnyay talep eden
makam ve mal dkn kimse de, kemalin mal ve makam olduunu
bilmektedir ve ona ak olmutur. zetle her maksat sahibi, kendi
maksadn kemal ve o maksat sahibini de kamil zannetmektedir. Ona
ak olmaktadr ve gayrisinden nefret etmektedir. Peygamberler (a.s),
Allah tanyan alimler ve marifet ashab da insanlar bu rtden
kurtarmak, ftrat nurlarn cehalet karanlklardan karmak ve onlara
kamil ve kemali retmek iin gelmilerdir. Dolaysyla kemal ve
kamili tehis ettikten sonra da artk ona tevecch ve gayrisini
terketmek davete ihtiya duymamaktadr. Hatta ftrat nuru da btn
beer silsilesinde varolan en byk ilahi klavuz konumundadr.
Bu ilahi macun ve yaknlk mirac olan namazda kbleye ynelmek,
merkezi noktaya tevecch etmek, dank ynlerden yz evirmek de
ftratn uyank olduunun ve ftrat nurunun rtlerden ktnn
gstergesidir. Bu, kamil kimseler ve marifet ashab iin bir gerektir.
Bizim gibi rtler ashab kimseler iin ise adab, kalbimize btn
tahakkuk aleminde mutlak kamil olan mukaddes zattan baka hi bir
kemal ve kamilin olmadn anlatmamzdr. Zira, o mukaddes zat,
noksansz bir kemal, aypsz bir cemal, katksz bir fiiliyet, ktlk
karmayan bir kuvve ve hayriyyet, zulmet karmakszn bir nurdur.
Btn tahakkuk aleminde kemal, cemal, hayr, izzet, azamet,
nuraniyet, fiiliyyet ve saadetten her ne bulunursa, o mukaddes zatn
cemal nurundandr. Hi birinin zat kemalde o mukaddes zatla
ortakl yoktur. Hibir varln o mukaddes zatn cemal, kemal, nur
ve gzellii olmakszn herhangi bir cemal, kemal nur ve gzellii
yoktur. zetle, mukaddes cemalin nur cilvesi alemi nurlandrm,
hayat, ilim ve kudret balamtr. Aksi taktirde, btn tahakkuk
alemi yokluk zulmetinde olup butlan iindedir. Kalbi marifet nuruyla
aydnlanan bir kimse, cemilin cemal nurundan baka her eyi ezeli ve

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

106
ebedi olarak batl ve yok bilir. Bir hadiste de yer ald zere
Resulullah (s.a.a) Lebidin;
Bil ki Allahtan baka her ey batldr ve her nimet mutlaka yok
olucudur. iirini dinledikten sonra yle buyurmutur: Bu iir
Arabn syledii en doru iirlerdendir.1
Kalbine btn tahakkuk aleminin batl olduunu ve mukaddes zatn
kemalini anlattn zaman, kalbin hakiki kbleye tevecch, mutlak
cemilin cemaline ak olmak ve btn tahakkuk aleminden nefret
etmek hususunda mukaddes zatn cilvesi dnda herhangi bir metot
uygulamaya artk ihtiya yoktur. Hatta ftratullah da insan ftr bir
ekilde buna davet etmektedir ve : Ben yzm, gkleri ve yeri
yaratana evirdim 2 gereini insann zat, kalp ve halinin dili
klmaktadr: Ben yok olanlar sevmem 3 gerei ise insann ftr
dili olmaktadr.
O halde ey fakir! Bil ki alem gayrilik boyutuyla zail, fani ve
batldr. Varlklardan hi birinin kendinden bir eyi yoktur. Kendi
zatlarnda cemal, gzellik, nur ve vg bulunmamaktadr. Cemal ve
gzellik Hakkn zatna mahsustur. O mukaddes zat, uluhiyyetinde
yalnz ve vcudun vcubu olduu gibi cemal, gzellik, kemal,
hususunda da yalnzdr. Hatta vcud hakknda da yalnzdr.
Dierlerinin alnnda zat yokluk zilleti ve butlan yazldr. O halde
ftratullah nurunun merkezi olan kalbini batl, bo ve naks ynlerden
evir; cemal ve kemalin merkezine ynel. Kendi saf batnnda irazl
Arifin dedii gibi ftrat dilin yle desin:
imize dosttan bakas smaz,
Her iki alemi dmana ver ki bize dost yeter.
Nitekim mam Sadk (a.s) yle buyurmutur: Kbleye yneldiin
zaman dnyadan, iindekilerden, yaratklardan ve onlarn iinde
bulunduklar eylerden midini kes. Kalbini seni Allah-u Tealadan
alkoyan her eyden boalt. Batnnla Allah-u Tealann azametini gr.
te orada herkes dnyada yapm olduuyla imtihan verir ve
1

lmu l yakin, c. 1, s. 106

Enam/79
3
Enam/76
2

Namazn Adab...........................................107
gerek Mevlalar olan Allaha dndrlr diye belirtilen gnde
Allahn huzurunda duracan hatrla. Korku ve mit adm zere
dur.1
Bu hadis-i erif bizim gibi kalbi haletlerini srekli koruyamayan,
vahdet ve kesretin arasn toplayamayan, Hakka ve halka tevecch
edemeyen rtl kimseler iin ok nemli hususlar iermektedir. O
halde Hakka tevecch etmemiz ve kbleye dnerken dnyadan ve
dnyadaki her eyden midimizi kesmemiz gerekir. Yaratklardan ve
ilerimizden yz evirmeliyiz. Ruhsal ve kalbi meguliyetleri can ve
kalbimizden karmalyz ki Hak Tealann huzuruna layk olabilelim.
Azamet cilvelerinden bir cilve ruhumuzun iinde cilve etsin. Azamet
nurunu, kabiliyetimiz orannda elde edince de Hakka dnmz ve
Hakkn mukaddes dergahnda duruumuzu hatrlayalm. 2
Btn nefsani isteklere ve batl mabutlarn zerine iptal izgisini
izelim.
O halde btn tahakkuk aleminin fiil cilvelerinden olduu
bylesine yce bir zatn huzurunda senin ve benim gibi miskin
kimseler, korku ve mit admlaryla yrmeli ve durmaldr.
Zayflmz,
aresizliimizi,
fakirliimizi
ve
zilletimizi
grdmzde ve Allah-u Tealann mukaddes zatnn kibriya, celal,
hamet ve azametini mahade ettiimizde de, makam tehlikesinden
hayet ve korku ve iinde olalm. Sonsuz ltuflar, ihsanlar,
rahmetleri ve kerametleri elde ettiimizde de mitvar olalm.

Misbahu eriat, el-Babus Salis Aer, fi iftitahis Selat ve Mustedrekl Vesail,

kitabus Salat, Ebvab-u Efal-is Salat 2. bab 9. hadis
2
Yunus/30

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

108
nc Makale
Namazla Birlikte Olan eyler Hakkndadr ve Onda da Birka
Ksm Vardr
Birinci Ksm
Ezan ve Kametin Baz Adab Hakkndadr Bunda da Be Blm
Vardr
Birinci Blm
Ezan ve Kametin cmali Adab ve Toplu Srr Hakknda
Bil ki Allaha doru seyr-u slk eden bir kimse ezanda mlki ve
melekuti glerin sultan olan kalp ile mlk ve melekut aleminin
dank ynlerine yaylm dier kuvvetleri Hakkn huzurunda hazr
ilan etmelidir. Huzur ve mlakat zaman yaklat iin de, onlar yle
bir hazrlamaldr ki, eer mtak ve ak iseler, ani bir cilve ile
kendinden gemesinler ve eer rtl kimselerden iseler, sebepsiz ve
adapsz olarak huzura girmesinler. O halde ezann icmali srr mlki
ve melekuti kuvvelerin ve ilahi ordularn huzuru iin bir ilandr.
cmali edebi ise makamn bykln, tehlikesini ve huzur ile
hazrn azametini derketmesidir. Zillet, fakirlik, ihtiya, noksanlk,
mmkn varln bu ii yapmaktan acziyeti ve huzura erme
kabiliyetine sahip olmaydr. Elbette bu yce ve celil olan Hakkn
rahmet ve ltfnn insann elinden tutmad ve noksanlklarn telafi
etmedii durumlardadr.
Kamet getirmek ise Allahn huzurunda mlki ve melekuti gleri
ayakta tutmak ve onlar huzurda hazr bulundurmaktr. Edebi ise
korku, hayet, haya, utangalk, sonsuz rahmete salam bir mid
balamaktr. Slik kimse ezan ve kametin btn blmlerinde kalbine
huzurun ve hazrn azametini bildirmeli, zillet, acizlik ve kusurunu
gz nnde bulundurmaldr ki, bir korku ve hayet hasl olsun ve
dier taraftan da geni rahmet ve yce ltuflar kalbe gstermelidir ki
salam bir mit hasl olsun.
O halde ak dolu kalplere evk ve cezbe hali galip gelir, sevgi ve
ak admyla nsiyet dergahna ayak basar, kalpleri namazn sonuna
kadar o gayb cezbeyle huzur ve hazrn ak iinde Hakk zikreder,
dnr ve onunla sarma dola olur.

Namazn Adab...........................................109
Bir hadiste Ali b. Ebi Talib (as) yle buyurmutur: nsanlarn en
stn; ibadete ak olan, onunla sarma dola bulunan, kalbiyle
seven, cesediyle dokunan ve kendini tmyle ona veren kimsedir.
Byle bir kimse dnyasn zorluk iinde mi yoksa kolaylk iinde mi
geirecei hususunda endieye kaplamaz.1
Korkan kalplere, azamet sultan tecelli eder. Kahhariyyet cezbesi
onlara galebe alar. Onlar kendinden geirir. Kalplerin hayet ve
korkusu onlar eritir, zat kusurlar zillet ve acizlik alglaylar onlar
her eyden al-koyar.
Bir hadiste yer aldna gre Musa b. Cafer (a.s) yle
buyurmutur: Mminlerin Emiri (a.s) yle buyurmutur: phesiz
Allahn, kalpleri hayetinden krlan, kendilerini konumaktan
alkoyan ve bu hayetin kendilerini konumaktan alkoyduu kullar
vardr. 2
Hak Teala kamil velileri iin bazen ltfi tecelli ile tecelli eder ve
onlara hubbi (sevgisel) cezbe ve ak klavuzluk eder. Bir hadiste de
yer ald zere Resulullah (s.a.a) namaz gzetliyor, ak ve evki
artyor ve mezzin olan Bilale yle buyuruyordu: Ey Bilal bizi
rahata erdir. 3
Hak Teala bazen de azamet ve saltanat tecellisiyle tecelli eder. Bu
defa da kalplerde korku ve hayet hasl olur. Nitekim Resulullah
(s.a.a) ve hidayet imamlarndan da bu korkuya dayal haletler
nakledilmitir. Bazen de kalplerin dayanma gc ve kapasite
bykl miktarnca ehadi cemi tecelli, tecelli eder. Biz dnya ile
megul olan rtl, tabiat zindannda mahpus, ehvet ve arzular
zincirine vurulmu, akli ve ilahi saadetlerden mahrum ve tabiat
uyuukluunun ezel sabahna kadar uyandramad derin uykudan
diriltemedii kimseler ise bu snflarn haricinde ve bu beyann
snrlar dndadr. O halde bizler iin dier bir takm huzur adab
1

Vesailu ia, c. 1, s. 61, Kitabut Taharet, Ebvab-u Mukaddemet'il badat, 19. Bab,
2. hadis, Resul-i Ekremden (s.a.a)
2
Biharul Envar, c. 75, s. 309, Kitab-u Revze, 25. bab, 1. hadis Tuheful Ukuldan
naklen
3
Muhacetul Beyza fi tehzib'il hya, c. 1, s. 377

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

110
vardr. Kalbi grevleri yerine getirmenin de baka bir ekli sz
konusudur. Ama her eyden nce blisin byk ordularndan insan ve
cin eytanlarnn ilkalarndan olan Allahn rahmetinden midini
kesmeyi kalbimizden dar karmalyz. Bu makamlarn baz zel
ahslara zg olduunu arzularmzn elinin ksa olduunu beerin
oralara ulaamayacan sanmamalyz. O halde tmyle hataya
kaplmamal tabiat yerinde geveklik ve soukluk iinde
kalmamalyz. Hayr byle hayale kaplmak doru deildir. Ben de
diyorum ki, ehlullahtan kamil ve has kimselerin makam, hi kimse
iin mmkn deildir; ama manevi makamlarn ve ilahi marifetlerin
sonsuz ve bir ok mertebeleri vardr. O makamlardan, marifetlerden
ve hallerden ou bizim gibiler iin mmkndr. Elbette soukluu ve
tembellii terketmek, cehalet ve inat ehlinin banazlnn Allahn
kullarnn kalbinden el ekmesi ve eytan onlarn slkuna engeli
olmamas artyla.
O halde bizim gibiler iin huzur adab her eyden nce, henz
zahiri hisler mertebesini geemediimiz iin, dnyevi celal ve azamet
dnda bir ey gremediimiz, ilahi gayb azametlerden habersiz
olduumuz hasebiyle Hakkn huzurunu tpk kalbin azametini
derkettii azametli sultann huzuru gibi kabul etmeli, kalbimize btn
bu azamet, celal ve kibriyann bu aleme inen melekut aleminin
azametinin bir cilvesi ve melekut aleminin de gayb alem karsnda
hissedilir bir deeri olmadn anlatmamzdr. Bylece kalbe, alemin
Hakkn mukaddes huzuru olduunu, Hak Tealann btn mekanlarda
hazr bulunduunu anlatm oluruz. zellikle de huzura girmenin zel
izni, mlakatn zel grme zaman ve ahadiyyet hazretiyle
muaeretten ibaret olan namaza ok nem vermeliyiz. O halde,
kalbimiz azamet ve huzuru derkedince ilk nce zor bile olsa kalp,
nsiyet elde edecek ve bu mecaz, hakikate dnecektir. O halde
zahiri adab ile malik'ul mluk Sultan'us Selatin ile muamele etmeye
kalktmzda zahiri huzur adablarn yerine getirdiimizde kalpte
bir takm etkiler oluacak, kalp azameti hissedecek, yava yava
insann istedii sonular ortaya kacaktr. Ayn ekilde sevgi ve ak
duygusu da, ilim elde etmek ve ryazetle hasl olmaktadr.

Namazn Adab...........................................111
O halde ilk nce, Hak Tealann zahiri rahmetlerini ve hissi
ltuflarn kalbe gstermek, rahmaniyet, rahimiyyet ve men'iyyet
(yasaklay) makamn kalbe ulatrmalyz ki yava yava kalp
nsiyet elde etsin, zahirden batna bir etki hasl olsun, batn memleketi
cemalin etkilerinden nuran olsun ve istenilen sonu hasl olsun. nsan
eer, bunu yerine getirmeye alr ve Allah yolunda cihad ederse, Hak
Teala da elinden tutar, onu tabiat aleminin karanlklarndan gayb
eliyle kurtarr. Kalbin karanlk yerini cemal nuruyla aydnlatr. Onu
ruhi gklere dntrr: Kim gzel bir i ilerse onun gzelliini
arttrrz. Dorusu Allah balayandr, krn karln
verendir.1
kinci Blm
Ezan ve Kametin Tekbirlerinin Srr ve Adab Hakknda
Bil ki ezan, nefsin zahiri ve batini kuvvelerinin btn isimler,
sfatlar iler ve ayetler hasebiyle mukaddes zat vmek iin rububiyet
dergahnda huzurun ilandr. Zira namaz, iaret edildii gibi kapsaml
bir vgdr ve burada vlen ise Hz. Vahidiyette isimlerin cem-i
ehadiyyet (toplu birlik) makam ile zdekler ve ayni isimlerde batn,
zuhur, cem, tefrik ile tecelli makam olan ism-i azam ile cilve
hasebiyle, Zat- Mukaddestir. O halde slik, ilk nce bu kapsaml i
hasebiyle Zat- Mukaddesin kibriyasna tevecch eder, daha sonra, ilk
nce kendi memleketinin mlki ve melekuti glerine ve ikinci olarak,
nefis memleketinde yaylan kuvvelerin melekutuna mvekkel klnan
Allahn meleklerine, nc olarak, gayb ve ehadet alemindeki
varlklara ve drdnc olarak da, gklerin ve yerlerin melekutuna
mvekkel olan Allahn meleklerine onun azamet ve kibriyasnn
ilannda bulunur. Dolaysyla, drt tekbir hasebiyle ismi azam i ve
d memleketinin ehadet ve gayb alemlerindeki btn sakinlerine ilan
eder. Bu da Zat- Mukaddesi vmekten aciz olduuna ilandr ve
namaz klmaktan, aciz olduunu bildirmektir. Bu da, slkun
kapsaml ilerinden ve slikin namazn btn hallerinde gz nnde
bulundurmas gereken ibadet ve vgnn kuatc adabdr. Bu yzden
1

ura/23

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

112
ezan ve kamette mkerrer bir ekilde zikredilmektedir ve namazda da
srekli tekrar edilmektedir. Her halden dier bir hale geite de
tekrarlanmaktadr ki, slik insann kalbinde, kendi zat kusuru ve
mukaddes zatn kibriya ve azameti yer etsin. Buradan da adab ortaya
kmaktadr ki, slik kimse her tekbirde kalbine ve kuvvelerine kendi
acizliini ve Hakkn yceliini hatrlatr. Baka bir adan ise ezann
bu ilk tekbirlerinin her biri bir makama iaret de olabilir. O halde,
nce zat adan, zat olarak nitelendirmekten tekbire iarettir. kinci
olarak, vasf asndan nitelendirmekten byk grmektir. nc
olarak, nitelendirmeden byk grmektir. Drdnc olarak, fiil
nitelendirmeden byk grmektir. Adeta slik yle demektedir:
Allah; zat olarak nitelendirilmekten, zat tecellilerden; sfat, isim ve
fiillerle nitelendirilmekten veya onlar hasebiyle tecellilerden daha
byktr.
Mminlerin Emiri (a.s) da uzun bir hadiste yle buyurmutur:
Allah-u Ekberin dier bir anlam da nitelik ve keyfiyeti
nefyetmesidir. Adeta mezzin yle demektedir: Allah kendi sfatn
nitelendirenlerin idrak ettiinin zerindedir. Nitelendiren kimseler
kendi idrakleri miktarnca Onu nitelendirmektedirler. Azamet ve
celali miktarnca deil. Allah nitelendirenlerin sfatn derk
etmesinden daha ycedir. 1
Tekbirlerin nemli adaplarndan biri de, slik kimsenin mcahade
etmesi, kalbi riyazetlerle kalbini azameti yce Hakkn kibriya mahalli
haline getirmesidir. Azameti, sultanl ve celali yce Hakkn
mukaddes zatna zg klmas ve dier varlklardan kibriya ve azameti
nefyetmesidir. Eer kalpte herhangi birinin kibriyas etkili olursa onu
Hakkn kibriyasnn glgesinde grmez ve bilmezse kalbi hastadr,
sorunludur ve eytann tasarrufu altndadr. Zira baz eytani
tasarruflar sebebiyle Hakktan gayrisinin kalpteki kibriya sultanl,
Hakknkinden daha oktur. Kalp onu Hakktan daha byk tanr ve
bu durumda insan mnafklar zmresinden saylr. Bu ldrc
hastaln alameti ise, insann yaratklarn rzayetini, Hakkn
1

Biharul Envar c. 81, s. 131, Kitabus Selat, Bab-ul Ezan-i vel kamet, 24. hadis

Namazn Adab...........................................113
rzayetinden ne geirmesi ve yaratklarn honutluu iin yaratcy
gazaplandrmasdr.
Bir rivayette de mam Sadk (a.s) yle buyurmutur: Tekbir
getirdiin zaman artan yeryzne kadar btn varlklar Zat-
Mukaddesin kibriya huzurunda kk gr. Zira Allah Tebarek ve
Teala eer bir kulun tekbir getirdiini grr, ama kalbinde tekbirin
hakikati ile, yani diliyle syledii eyle bir uyumluluk grmezse yle
buyurur: Ey yalanc! Benimi mi aldatyorsun. zzet ve celalime
andolsun ki seni zikrimin tatlndan mahrum klacam. Seni
yaknlmdan uzaklatracak ve mnacat sevincinden uzak
klacam. 1
Ey aziz! Bizim zavall kalplerimiz Hak Tealann zikir tatllndan
mahrumdur. O mukaddes zatn mnacat lezzetini ruhumuz
tatmamtr. lahi dergaha yaknla ulamaktan rtlyz. Cemal ve
celal tecellilerinden mahrumuz. Bu yzden de kalbimiz hastadr,
dnyaya tevecch, yeryzne aklp kalmak, tabiatn karanlk
rtlerine brnmek, bizleri Hakkn kibriya marifetinden, cemal ve
celal nurlarndan mahrum klmtr. Bizim varlklara bakmz iblisi
ve bamsz bir bak olduu srece, vuslat arabn henz imeyecek
ve mnacat lezzetine layk olamayacaz. Vcud aleminde herhangi
bir kimse iin izzet, kibriya, azamet ve celal grdmz ve
yaratlm zdek putlarn rtsnde kaldmz mddete, azameti
yce olan Hakkn kibriya sultan kalbimize tecelli etmez. O halde
tekbirin adaplarndan biri de slikin yzeyde kalmamas, lafz ve dil
lakrdsyla iktifa etmemesi, aksine ilk nce burhan ve ilahi ilimlerin
nuru kuvvetiyle, kalbini Hakkn kibriyasndan, azamet ve celali yce
olan mukaddes zata zg olduundan; fakirlik, zillet ve meskenetin
ise imkani varlklarn, cismani ve ruhani tm mevcudatn mal
olduundan haberdar klmaldr. Ondan sonra da riyazet kuvveti,
muaeret okluu ve tam bir nsiyetle kalbini bu ilahi latife ile diri
tutmal; kalbine ruhani ve akli bir hayat ve saadet balamaldr.
1

Misbahu eria, el Bab-us Salis Aer, fil htitam-is Salat, el Mehaccetul Beyza
Mektebet's Seduk Basks, c. 1, s. 385, Mstedrekul Vesail, Kitabus Salat, Ebvabul Efal-is Salat 2. bab, 9. hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

114
Mmkn varln zillet ve fakirlii ile kudreti yce Hakkn kibriya ve
azameti slikin gz nnde bulundurulursa, yeterince tefekkr ve
tezekkr edilirse, kalpte nsiyet ve skunet hasl olursa, btn
varlklarda Hakkn kibriya ve celal eserlerini basiret gzyle
mahede eder, bylece kalbi hastalklar tedavi olur. Ardndan
mnacat lezzetini ve zikrullah tatlln hisseder. Kalbi, azameti yce
Hakkn kibriya sultannn oturduu yer haline gelir. Memleketin zahir
ve batnnda kibriyann eserleri zahir olur. Kalp, dil batn ve zahir
birbiriyle uyum iine girer. Bylece batn, zahir, mlk ve melekut
kuvveleri tmyle tekbir syler. Kaln perdelerden biri kalkar.
Yaknlk mirac olan namazn hakikatine bir derece yaklalm olur.
lelu erayide mam Sadktan (a.s) nakledilen miracn
nitelendirildii uzun bir hadiste de bu sylenilen baz konulara iaret
edilmitir: Aziz ve cebbar olan Allah Peygamberine (s.a.a) iinde
krk tr nur bulunan, Allah Tebarek ve Tealann arnn etrafna
dizilen ve gren herkesi aknla dren bir mahfe gnderdi. O
nurlardan biri saryd. Bu yzden sapsar var oldu. Onlardan biri
krmzyd, bu yzden kpkrmz var oldu. Bylece Peygamber ona
oturdu. Daha sonra dnya semasna doru ykseldi. Bylece melekler
gklerin etraflarna katlar, secdeye kapanarak yle dediler:
Rabbimiz mukaddes ve mnezzehtir. Biz meleklerin ve ruhun Rabbi
mukaddes ve mnezzehtir. Bu nur ne kadar da Rabbimizin nuruna
benzemektedir. Cebrail ise yle buyurdu: Allah-u Ekber, Allah-u
Ekber bylece melekler sustular, gk ald, melekler toplandlar,
grup grup peygambere gelerek selam verdiler1
Bu hadiste ok byk srlar vardr ki bizim arzularmzn eli oraya
ulamaktan acizdir. Zikredilmesi gereken ey de u anda bizim
maksadmzn dndadr. Nurdan mahfenin ini srr, nurlarn kesret
srr, trsel kesret srr, krk saysnn srr, Allahn onu nazil klma
srr, onlarn arn etrafn sarma srr, bu makamda arn hakikati,
sarln sararma srr, krmzln kzarma srr, meleklerin kamas,
onlara secde, tesbih ve taktis etmesi, onlar Rabbin nuruna benzetmesi
1

lelu erayi, c. 2, s. 312, Bab-ul lel'il Vuzu vel Ezan ves Selat, 1. hadis

Namazn Adab...........................................115
ve benzeri bir ok srlarn beyan, ok uzun aklamay
gerektirmektedir. Bu makamla uyumlu ve konumuza tanklk edecek
gerek ise udur ki, Allahn melekleri Cebrailin tekbiri vastasyla
susmu, itminane kavumular, toplanmlar mutlak velinin toplu
mumu haline gelmilerdir. Tekbir vastasyla birinci gk fethedilmi,
Allaha doru ykselme yolundaki rtlerden biri yrtlmtr. Bilmek
gerekir ki ezanda yrtlan bu rtler, iftitahiyye tekbirlerinde yrtlan
rtlerden bakadr. Bundan sonra da bu manaya da inaallah iaret
edeceiz.
Kamette iki tekbirin olmasnn srr da belki de slikin ilahi huzurda
glerini ayakta tutmas, belli bir lde kesretten vahdete ynelmesi,
zat ve isimler veya isimler ve sfatlar tekbirini sylemesidir. Belki de
zat ve isimler tekbirinde, srat ve fiiller tekbiri de gizlidir.
nc Blm
Uluhiyyete Tankln Baz Adab ve Onun Ezan ve Namazla
rtibatnn Beyan Hakknda
Bil ki uluhiyyet iin bir takm makamlar vardr ki cem/birlik
hasebiyle iki makam olarak tabir edilmektedir. Birincisi, zat uluhiyet
makam, dieri ise fiil uluhiyet makamdr. Eer uluhiyyetin Hakta
mnhasr olmasnn ahadetinden maksat, zat uluhiyyet ise, hakikati
tekbirle birbirine yaklamaktadr. Eer elihe fi-ey kknden
tremise tahayyere fihi (onda hayrete dt) anlamndadr. Eer
lahe kknden tremise irtefee (ref oldu, ykseldi)
anlamndadr. Ama eer lahe, yeluhu kknden tremise
ihtecebe (perdeye brnd, rtld) anlamndadr. Bu taktirde de
tekbir babna mracaattan sonra anlam aa kmaktadr. Bu
konudaki adab da malum olmaktadr. Tekbirin tekrarlanmas da baz
faydalar iermektedir. Ama ihtisar (zet) ile aykr durumdadr. Eer
elihe kknden tremise abede anlamnda olup meluh
kelimesinden maksat da mabud anlamndr. O halde slik kimse
mabudiyetin, azameti yce Hak Tealaya mnhasr klnmasnn
ekilsel ahadetini, kalbi ve batn ahadetle mutabk klmal ve

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

116
bilmelidir ki eer kalpte baka bir mabud varsa, bu ahadetinde
mnafktr.
O halde her riyazetle uluhiyet ehadetini kalbine ulatrmal, kalp
kabesinden eytann ve nefs-i emmarenin tasarruf eliyle yontulmu
olan putlar krmal ve aa indirmelidir ki Hazret-i Kuds'n huzuruna
layk olabilsin. Dnya sevgisi ve dnyevi iler putlar, kalp kbesinde
olduka, slik asla maksadna ulaamaz. O halde uluhiyet ahadeti
mlki ve melekuti kuvvelerin ilan iindir. Bu durumda batl
mabudlar ve karmak hedefleri ayaklar altna almaldr ki yaknlk
miracna ykselebilsin.
Eer uluhiyet inhisarndan maksat fiil uluhiyet ise, bu tasarruf,
tedbir ve tesirin baka bir ifadesidir. Dolaysyla da ahadetin anlam
yle olmaktadr: Ben ehadet ediyorum ki tahakkuk diyarnda yce
ve celil olan Hak Tealann mukaddes zatndan baka bir tasarruf
sahibi, gayb ve ahadet aleminde etkili bir varlk yoktur. Eer slikin
kalbinde varlklardan herhangi birine itminan varsa kalbi hastadr,
ahadeti de doru deildir.
O halde slik vcutta Allahtan baka bir etkili yoktur hakikatini
evvela salam delillerle glendirmeli, peygamberlerin bisetinin
hedefi olan ilahi marifetlerden kamamal, Hakk ve zat ve sfat
ileri hatrlamaktan yz evirmemelidir ki btn saadetlerin kayna
da Hakk zikretmektir: Her kim zikrimden yz evirirse ona dar
bir geim vardr.1 Btn ilahi marifetlerin kayna ve gayb hakikat
kaplarnn kaps olan bu ilahi latifeye, tefekkr ve brhan admyla
ulaacak olursa, riyazet ve tezekkr admyla da kalbini onunla menus
klar ve bylece kalp ona iman eder. Bu, onun sznn doruluunun
ilk mertebesidir. Alameti ise Hakka balanmak ve dier varlklardan
mit ve tamah gzn evirmektir. Onun neticesi ise fiil tevhittir ve
bu da marifet ehlinin byk makamlarndandr. Allaha doru slk
eden bir kimse btn etkilerin Hakk'n elinde olduunu anlar ve
mukaddes zat dnda btn varlklardan tamah gzn evirirse,
mukaddes huzura layk olur, artk kalbi ftraten ve zaten o huzura
1

Ta-Ha/124

Namazn Adab...........................................117
ynelir. ahadetin tekrar edilmesi de belki kalbe yerlemesi iindir ve
ahadetten maksat da iki ahadetten biridir, belki de tekrar deildir;
birisi zat uluhiyete iarettir, dieri ise fiil uluhiyete iarettir. Bu
durumda da onun sonunda iade edilmesi, kalbe yerlemesi iindir. Bu
adan da orada ahadet lafzyla zikredilmemitir.
rfani Bir Uyar
Bil ki ahadet iin bir takm mertebeler vardr ki, biz bu sayfalarla
uyumlu olarak onun baz mertebelerini zikretmekle yetiniyoruz.
Birinci mertebesi szl ahadettir ve o da malumdur. Bu szl
ehadet en dk mertebesiyle de olsa, kalbi ahadetle birlikte
olmazsa, artk ahadet deildir. Aksine aldatma ve nifaktr. Nitekim
tekbir babnda mam Sadktan (a.s) bu anlamda bir hadis
nakledilmitir.1 kincisi ise fiil ahadettir ve o da insann organlarnn
amelleri hasebiyle ahadette bulunmasdr. rnein amellerine ve
amellerin ekline Vcudda Allahtan baka bir etkili yoktur
hakikatini yerletirmesidir. Nitekim szl ahadetin gerei de
Allahtan baka hi kimseyi etkili kabul etmemesidir ve amellerinin
suretinin de byle olmasdr. Bylece ihtiya elini yce Hak Tealann
mukaddes huzurundan baka bir yne uzatmaz, mit gzn
varlklardan her hangi birisine dikmez, zayf kullar nezdinde zenginlik
ve mstani olma izharnda bulunur. Zayflk, zillet ve acizlikten
uzaklar. Bu konu bir ok hadislerde de yer almtr. Nitekim Kafide
yer alan bir hadiste yle buyurulmaktadr: Mminin izzeti halktan
mstani oluundadr.2 Nimet ve zenginlik izharnda bulunmak da
eri mstahaplardan biridir. htiyalarn insanlardan istemek ise
mekruhtur. zetle insan vcutta Allahtan baka bir etkili yoktur
ilahi latifesini zahir memleketinde icra etmelidir.
ncs ise kalbi ahadettir ve o da fiil ve szl ahadetlerin
kaynadr. O olmad mddete bunlar da gereklemez ve hakikate
1

Misbahu eria, el Bab-u Salis Aer, fil htitam-is salat, el-Mehaccetul Beyza
Mektebet's Seduk Basks, c. 1, s. 385, Mstedrekul Vesail, Kitabus Salat, Ebvabul Efal-is Salat 2. bab, 9. hadis
2
Usul-i Kafi, c. 3, s. 218 Kitabul mani vel Kufr, Bab-ul stina an'n Bas 1. hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

118
ulamaz. O da Hakkn fiil tevhidinin kalpte tecelli etmesi, kalbin
batn srryla bu latifenin hakikatini elde etmesi ve dier varlklardan
ayrlmasdr. smet Ehl-i Beytinden nakledilen rivayetlerin balcalar
da insanlarn eline tamahlanmay terk etmek, kullardan midini
kesmek, Allah Tebarek ve Tealaya itimat etmek hakkndadr ve bunlar
da bu makamla ilgilidir.
Kafide yer alan bir rivayete gre Ali b. Hseyin (a.s) yle
buyurmutur: Ben hayrn tmyle insanlarn elinde olan eylerden
midini kesmekte toplandn grdm; her kim herhangi bir ey
hususunda insanlara mit balamaz ve tm ilerini Allaha havale
ederse Allah da her eyde kendisine icabet eder. 1 Bu tr hadisler
olduka fazladr.
Drdncs ise zat ahadettir ve maksat vcud ahadetten
ibarettir. O da kamil velilerde tahakkuk eder. Evliyann grnde
btn varlklarda bir anlamda bu ehadet vardr. Belki de: Allah,
melekler ve ilim sahipleri Allahtan baka ilah olmadna ehadet
ederler2 ayeti de bu zat ahadete iaret etmektedir. Zira Hak Teala,
toplu birlik makamnda vahdaniyetine zat ahadette bulunmaktadr.
Zira salt vcud, zat ahadiyete sahiptir. Kyamet gn afanda da
tam vahdaniyetiyle zuhur eder. Bu ahadiyet evvela cem/birlik
aynasnda, ondan sonra da tefsil (ayrlma) aynasnda zuhur eder. Bu
yzden yle buyurmutur: Melekler ve ilim sahipleri ve burada,
bu sayfalarda zikri uygun olmayan marifet makamlar da vardr.
Muhammed b. Mesud Ayyai, kendi tefsirinde Abdussemed b.
Beirden yle dediini nakletmektedir: mam Sadkn (a.s)
huzurunda ezandan bahsedildi. Bunun zerine mam (a.s) yle
buyurdu: Resulullah (s.a.a) Kabenin glgesinde uyumu idi
Cebrail iinde cennet suyunun bulunduu bir kapla onun yanna
geldi, onu uyandrd ve o suyla gusletmesini emretti. Ardndan
Resulullah binlerce renkten oluan bir mahfeye bindi ve daha sonra
gklere gtrld. Gk kapsna ulanca melekler onu grdler.
1
2

a.g.e. 3. hadis
Al-i mran/18

Namazn Adab...........................................119
Gn kaplarnn etrafndan katlar ve yle dediler: ki ilah
vardr; biri yerde, dieri ise gkte. Cebrail ise Allahn emriyle yle
dedi: Allah-u ekber Allah-u ekber Bylece melekler gklerin
kaplarna doru geri dndler, o zaman gk kaplar ald ve
Resulullah ieri girerek ikinci ge ulat. Melekler onun kapsndan
da katlar Cebrail yle dedi: Ehadu en lailahe illallah, ehedu
en lailahe illallah Bylece melekler geri dndler ve Resulullahn
bir yaratk olduunu anladlar. Bunun zerine kap ald ve
Peygamber ieri girdi 1
lelu erayide yer alan bir hadis de bu anlama yakn bilgiler
iermektedir.2 Bu hadislerden de anlald zere uluhiyete ahadette
bulunmak gk kaplarnn almasna sebep olmakta ve hicaplar
yrtmaktadr. Allahn meleklerinin toplanmasna sebep olmaktadr.
Uluhiyete ehadet ve uluhiyetin Zat- Mukaddese zg olduuna
tanklk vastasyla yrtlan bu perdeler, zlmani kaln perdelerdir.
Slik kimse bu rtlerde olduu mddete Hakkn huzuruna
varamaz. Bu kap fethedilmedike slk iin bir yol sz konusu
deildir. Bu rtler efal kesret rtleridir. Bu kesret rtsnde vaki
olmann neticesi ise varlklarn failiyet ve etkili oluunu grmektir.
Onun da semeresi failiyette onlar bamsz grmektir. mkansz
tefvizdir ve de en byk irktir. Nitekim uluhiyet ahadetinin ve
uluhiyetin Hak Tealaya zg olduunun tanklnn neticesi de efal
tevhittir, kesretin Hakkn fiilindeki fenaya eriidir. Gayrisinin faaliyet
ve tesirini reddetmektir ve Hak Teala dnda btn varlklarn
bamszln kabullenmemektir. Bu adan melekut aleminde
melekler, gkte bir ilah ve yerde bir ilah kesret rtsnden bu
ehadet vastasyla dar ktlar, kama ve tefrikadan nsiyete ve
toplanmaya geri dndler, gklerin kaplar fethedilmi oldu.
Dolaysyla da slik ehli kimse de bu ahadetiyle zulman hicaplarn
yrtar, gk kaplarn kendi yzne aar, btn bamszlk
rtlerinden geerek yaknlk miracna ykselir. Bu hakikat, dil
1
2

Tefsir-i Ayyai, c. 1, s. 157, Bakara suresinin tefsiri 530. rivayet

lelu erayi, c. 2, s. 312

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

120
lakrds ve szl zikirle hasl olmaz. Bu adan bizim ibadetlerimiz
suret ve dnyann tesine gemez ve de kaplar almaz. nmzdeki
rtler kenara itilmez.

Namazn Adab...........................................121
Drdnc Blm
Risalete Tanklk Etmenin Baz Adab Hakkndadr ve Onda
Velayete ehadette Bulunmaya da aret Vardr
Bil ki bu ruhan yolculuu ve iman mirac bu krk ayakla, kopmu
dizginlerle kr gzlerle ve nursuz bir kalple katetmek mmkn
deildir. Allah kime bir nur taktir etmemise onun iin bir nur
yoktur. 1
O halde bu ruhani yolu katetmekte ve bu irfani miraca
ykselmekte, marifet yolunun hidayetilerinin ruhaniyet makamna ve
Allaha ulaan ve Allahta duran hidayet yolunun nurlarna sarlmak
gerekir. Eer bir kimse enaniyet admyla ve velayete sarlmakszn bu
yolu katetmek isterse, mutlaka eytana ve cehenneme doru slk
eder. lm bir beyanla; hadis olan varlklarn kadim olan zata ve
deiken varlklarn sabit zata ball hususunda bir arac ve
rabtann olmas gerekir ki onun ayn zamanda sebat, deikenlik,
kadimlik ve hadislik boyutlar da olsun. Eer o vasta olmazsa sabit ve
kadim feyiz, ilahi snnette deiken hadise ulamaz ve bylece vcud
varlksal rabta hasl olmaz. Bu ikisinin arasndaki arac hakknda
brhani ilimler erbabnn ilm grleri farkldr. Nitekim irfani zevkin
de baka bir iktizas vardr ki nitekim detaylar bu sayfalarn
uhdesinde deildir. rfani zevkte arac varlk; mukaddes feyiz ve geni
vcuddur ki byk berzahiyet makamna ve yce araclk konumuna
sahiptir ve o da bizzat alevi mutlak velayet makamyla ittihat halinde
olan son Peygamberin velayet ve ruhaniyet makamdr. Bunun
detaylar da Misbahul Hidaye2 kitabnda yer almtr. Hakeza nzul
1

Nur/40
Misbahul Hidaye mam Humeyni (kuddise srruhu erif) tarandan hilafet ve
velayet ile ilgili marifetlerin ve hakikatlerin beyan hususunda yazlm bir kitaptr.
Bu deerli kitabn nsznde yle yazlmtr: Ben bu kitapta, Allahn izniyle
bata ve sonda sana hidayet velisinin kefolmasn istedim. Muhammedi hilafetin
hakikatlerinin ve alevi velayetin hakikatlerinin ve gayb ve ehadet alemlerine sirayet
niteliinin srlarnn aa kmasn istedimDolaysyla bu kitab Misbahul
Hidaye ilel Hilafeti ve'l Bidaye olarak adlandrmak daha uygundu. Allahtan baar
dilerim. phesiz Allah en iyi yardmc ve dosttur. Dnya ve ahiretten onun
velilerinden de yardm dilerim Bu kitabn yazm 1930 ylnda sona ermitir.
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

122
varlksal rabtann tersi olan ruhan ve uruc (ykseli) aracs
hakknda da durum byledir. Baka bir ibaretle vcudun kabzedilmesi
ve yaratcya dnte de bu vastaya ihtiya vardr ve o vasta
olmakszn gerekleemez. Kaytl naks kalplerin ve btnyle snrl
nazil ruhlarn irtibat da ruhan ve gayb araclar olmakszn tahakkuk
edemez.
Eer bir kimse Hak Tealann her varlk ile kayyum ve btn
alemleri vastasz ihata ettiini sanyorsa, Hi bir canl yoktur ki
Allah ona el koymam bulunsun1 ayetinde de iaret edildii gibi
makamlar kartrm, irtibatlar arasnda yanlla dm, vcud
mertebelerinin kesret makamn, zdeklerin fenaya eriiyle kartrm
demektir. Bu konunun bu kitapla elbette ilgisi yoktur. Bu kadar da
kalemin tuyanndan kaynaklanmtr.
zetle derecelere ykselme yolunu bulup, Allaha seyr-u slku
sona erdiren nimet velilerine sarlmak da Allaha doru seyr-u slk
etmenin bir gereidir. Nitekim hadislerde de buna ok iaret edilmitir.
Vesail adl kitapta da imamlarn velayeti ve imamete inan olmakszn
ibadetin batl olduu hususunda bir bab tahsis edilmitir. Kafi de kendi
senediyle Muhammed b. Mslimin yle dediini nakletmitir:
mam Bakrul Ulumun (a.s) yle buyurduunu iittim: Ey
Muhammed b. Mslim! phesiz zalim imamlar ve onlara uyanlar
Allahn dininden uzaktrlar, sapktrlar ve saptrcdrlar. O halde
yaptklar ameller bir kl gibidir ki rzgarl bir gnde iddetli bir
rzgar eser ve onu datr.2 Baka bir rivayette de yer aldna gre
mam Bakr (a.s) yle buyurmutur: Eer bir kimse geceleri ibadet
eder, gndzleri oru tutar, btn maln sadaka verir, mr boyunca
hacca gider, ama kendisine uyaca, btn amellerini onunla
yapaca Allahn veli kulunun velayetini kabul etmezse, onun Allah
katnda bir sevab yoktur ve o iman ehlinden deildir. 3 eyh Saduk
1

Hud/56
Vesailu ia, c. 1, s. 90, Ebvab-ul Mukaddemetil ibadat, 29. bab, 1. hadis, ve
Usul-i Kafi, c. 1, s. 259, Kitabul Huccet, Bab-ul Marifetil mam ver Reddi ileyh,
8. hadis
3
Usul-i Kafi, c. 3, s. 30, Kitabul mani vel Kfr, Bab-ud Deaimil slam 5. hadis
2

Namazn Adab...........................................123
da kendi senediyle Ebu Hamza-i Somaliden yle dediini
nakletmektedir: Ali b. Hseyin (a.s) bana yle buyurdu: Yeryznn
hangi paras daha stndr? Ben yle dedim: Allah, Resul ve
resulnn olu daha iyi bilmektedir. mam yle buyurdu: Bizler iin
en stn yer rkn ile makam arasdr. Eer bir kimse Nuhun mr
kadar kavmi arasnda bin yl yaarsa, elli yl oru tutar, gndz ve
geceleri o mekanda ibadetle urarsa, ama bizim velayetimiz
olmakszn Allahn huzuruna giderse, o eyden hibir fayda grmez.
1

Bu konudaki hadiseler buraya smayacak kadar oktur.

Risalete ahadete bulunmann adab ise Hakkn riseletine ahadeti
kalbine ulatrmas, risalet makamnn azametini, zellikle de tekvin,
teri, vcud ve hidayet olarak uhud ve gayb alemlerinin btn
dairesinin nimetinden istifade ettii son peygamberin risaletinin
azametini kalbine ulatrmaldr. phesiz peygamber Hakkn feyiz
vastas, Hak ile yaratk arasndaki rabtasdr. Eer onun ruhan ve
mutlak velayet makam olmasayd varlklardan hi birisi bu gayb
makamdan istifade etmeye layk olamazd. Hakkn feyzi, varlklardan
hibirisine ulamaz, hidayet nuru, zahir ve batn alemlerinden hi
birisine domazd.
phesiz peygamber nur suresinde yer alan bir nurdur: Allah
gklerin ve yerin nurudur.2 Dini teri eden peygamberin ve
alemlerin rabbinin resulnn azameti insann kalbine girince de,
hkm ve snnetlerinin azamet ve nemi de kalbe girer. Kalp onun
azametini derkedince de dier mlki ve melekuti gleri, ona boyun
eer. Mukaddes eriat, insan btn memlekette etkili hale gelir. Bu
ahadetin doruluk alameti de btn gayb ve zahiri kuvvelerinde
bunun zahir olmas, ona aykr davranmamasdr. Nitekim buna daha
nce de iaret edilmitir.
Buraya kadar zikredilenlerden risalete ahadetin ezan, kamet ve
namazla ilgisi de aa km oldu. Zira, slik kimse bu ruhan yolda
1

kabul Amal, Bab-u Men Cehile Hakke Ehlel Beyt (a. s) 2. hadis ve Vesail, c. 1,
s. 93, Ebvab-u Mukademet-il badat, 29 bab, 12. hadis
2
Nur/35

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

124
o mukaddes varla (Resulullaha) sarlmaya muhtatr. Bylece
onunla birlikte olmakla ve onun yardmyla bu ruhani ykselii
gerekletirecektir.
Baka bir yn de bu ahadette mlki ve melekuti kuvvelerle
mminlerin miracnn hakikati; irfan ve yakin erbabnn marifetlerinin
kayna olan namazn Muhammedi (s.a.a) tam kefin neticesi
olduunu ilan etmektir. Peygamber ruhani slk, ilahi ve rahmani
cezbelerle iki ok kadar veya daha da yaknlat 1 makamna ererek
birliksel gayb aleminde zat, esmai, sfati tecelliler ve insan ilhamlarla
onun hakikatini kefetmitir ve zetle bu, Peygamberin bu ruhani ve
manevi yolculuktan mmeti iin getirdii bir hediyedir. Peygamberin
mmeti en hayrl mmettir. Bylece Peygamber mmetini nimetlere
mazhar klmtr. Kalpte bu inan yerleince ve tekrarla glenince de,
elbette slik kimse makamn azametini ve yerin bykln idrak
eder, korku ve mit admyla bu merhaleyi aar, inaallah mmkn
olduu kadar bu ii yerine getirmesi mit edilir. O yce Peygamber de
elinden tutar. Onu, ftr ve asli maksat olan ehadi yaknlk makamna
ulatrr, ilahi ilimlerde de ispatland zere btn varlklarn dn
kamil insan olan Peygamber vastasyla tahakkuk etmektedir:
Yaratldnz gibi dneceksiniz2 Hakeza Allah sizinle fetheder,
sizinle sona erdirir ve yaratklarn dn sizedir.3
rfani Bir Nkte
lelu erayide yer alan ve mirac namazn aklayan bir hadiste
de yer ald zere Resulullah (s.a.a) Rabbul zzet tarafndan nazil
olan nurdan bir mahfe ile Cebrailin eliinde ge ykselince ve
nc ge vardnda melekler katlar, secdeye kapandlar,
tesbih ettiler ve Cebrail yle dedi: Ehedu enne Muhammeden
Resulullah, Ehedu enne Muhammeden Resulullah Bunun zerine
melekler toplandlar, Mminlerin Emirinin (a.s) halini sordular.
Bylece gk kaplar ald, Peygamber drdnc kata ykseldi.
1

Necm/9
Araf/29
3
Uyun-u Ahbarur Rza, c. 2, s. 272, Ziyaret-i Camia-i Kebire
2

Namazn Adab...........................................125
Orada Allahn melekleri bir ey demediler. Daha sonra gk kaplar
ald, melekler topland Cebrail kametin dier szlerini ifade
buyurdu.1
Ayyai Tefsir'inde de bu anlamda hadisler rivayet edilmitir. Bu
hadisten de anlald zere gklerdeki hibir melek Ahmed cemali
mahedeye g yetiremedi, o mukaddes nuru grnce secdeye
kapandlar, daldlar, mutlak Hakkn nurunu grdklerini sandlar,
ezan ve kametin szleriyle ise ns makamna geri dndler. Gklerin
kaplar ald ve rtler kalkt.
Dolaysyla slik kimse bu ahadetler vastasyla rtlerden ve
risalete ehadette bulunarak yaratsal zdek rtsnden tmyle
dar kmaldr. Zira yaratklarn en ereflisi olan Peygamber iin
sabit kld risalet makam, mutlak fena ve tam istiklalsizlik
makamdr. Zira son mutlak risalet, berzahi ilahi byk hilafettir. Bu
hilafet; zuhur, tecelli, tekvin ve teride hilafettir. Halifenin kendinden
hi bir bamszl ve zdei olmamaldr. Aksi taktirde hilafet
asalete dnr ve bu da varlklardan hi birisi iin mmkn deildir.
O halde Allaha doru slk eden kimse Ahmed byk hilafet
makamn kalbinin ve ruhunun batnna ulatrmal, onun vastasyla
hicaplar yrtmal, yaratsal rtden tmyle kmaldr. Bylece
btn gk kaplar ona alacak ve maksadna rtsz olarak nail
olacaktr.
Fkhi Bir Detay ve rfani Bir lke
Muteber olmayan baz rivayetlerde yer aldna gre ezanda
risalete ehadetten sonra ehedu enne aliyyen veliyullah denmelidir.
Baz rivayetlerde ise ehedu enne aliyyen Emir'el Muminin Hakka
denmelidir. Dier bazlarnda ise yle yer almtr: Muhammed ve
al-i Muhammed heyr'ul beriyyeh eyh Saduk (r.a) bu rivayetleri
muteber grmemi ve tekzib etmitir. 2 Alimler arasnda mehur
olduuna gre bu rivayetlere itimat edilmemektedir. Baz muhaddisler
1

lelu erayi, c. 2, s. 312, Bab-ul lel'il Vuzu vel Ezan ves Selat, 1. hadis
Men la Yehzuruhul Fakih, c. 1, s. 188, Kitabus Selat Bab-ul Ezan-i vel kamet ve
Sevab-ul Mezzinin, 35. rivayetin altnda
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

126
ise onu snnet delillerinde msamaha gstererek mstahap
saymlardr ve bu gr dorudan uzak bir gr deildir. Geri
mutlak yaknlk maksadyla sylemek daha evla ve ihtiyata yakndr.
Zira, risalete ehadetten sonra velayet ve mminlerin imametine
ehadet mstehaptr. Nitekim hticab hadisinde de yer ald zere
Kasm b. Muaviye yle demitir: mam Sadka (a.s) yle arzettim:
Ehl-i snnetin mirac hadisinde naklettii zere Resulullah (s.a.a)
Miraca gtrldnde Arn zerinde yle yazldn grmtr:
Lailahe illallah, Muhammed Resulullah, Ebu Bekr Sddk mam
yle buyurdu: Subhanelleh onlar her eyi deitirmilerdir, hatta
bunu bile. Kasm b. Muaviye, Evet deyince de mam yle
buyurmutur: Aziz ve celil olan Allah Arn yaratnca onun zerine
yle yazmtr: Lailahe illallah, Muhammed Resulullah, Aliyyen
Emir'el Mminin Bylece bu kelimelerin suya, krsye, levhaya,
srafilin alnna Cebrailin iki kanadna, gklerin ve yerlerin etrafna,
dalarn bana, gnein ve ayn zerine yazlmasn zikretmitir.
mam daha sonra yle buyurmutur: Sizden birisi Lailahe llallah,
Muhammeden Resulullah dedikten sonra yle desin: Aliyyen
Emirul Mminin 1 zetle bu zikr-i erif mutlaka risalete ehadetten
sonra mstahaptr. Ezann blmlerinde ise zellikle mstahap olmas
uzak bir gr deildir. Geri byk alimlerin bu rivayetleri tekzip
etmesi sebebiyle bu cmleyi ezann hususiyetleri olarak deil, mutlak
gurbet maksadyla sylemek ihtiyata daha yakndr.
Bu kelimelerin yce artan yeryzne kadar hereyin zerine
yazlmasnn irfani nktesi ise, hilafet ve velayetin hakikatinin
uluhiyetin zuhuru oluudur ve o da vcudun asl ve kemalidir.
Varlktan nasibi olan her mevcudun velayet ve hilafetin hakikati olan
uluhiyetin hakikati ve zuhurundan nasibi vardr. Bu ilahi latife gayb
aleminden ahadet alemine kadar btn varlklarn alnna yazlmtr.
O ilahi latife; geni vcudun, rahman nefsinin ve kendisi sebebiyle
yaratlan hakkn hakikatidir ve bizzat son hilafetin ve alevi mutlak
velayetin batndr. Bu adan arif eyh ehabadi (dame zilluhu) yle
1

El-hticac, c. 1, s. 230

Namazn Adab...........................................127
buyurmutur: Velayete ehadet de, risalete ahadette gizlidir. Zira
velayet risaletin batndr Yazar ise yle diyor: Uluhiyete ehadette
de her iki ahadet toplu olarak gizlidir, risalete ehadette de o iki
ahadet gizlidir. Nitekim velayete ehadette de o dier iki ahadet
gizlidir. Bata da sonda da hamd Allaha mahsustur.
Beinci Blm
Hayyaalatn Baz Adab Hakknda
Allaha doru slk eden kimse, tekbirlerle Hak Tealann
nitelendirmekten daha yce olduunu ilan edince, uluhiyete ehadetle
de tavsif ve tahmidi (nitelendirmek ve hamdetmeyi), hatta her etkiyi
Hakta mnhasr klnca, kendisini ie koyulma liyakatinden uzak
klnca, risalet ve velayet ehadetiyle arkada seince ve hilafet ve
velayetin mukaddes makamna sarlnca Nitekim yle denilmitir:
nce arkada, sonra yol1- ak bir ifadeyle mlki ve melekuti
kuvvelerini namaz iin hazrlamal ve onlar, hayya ale's selat
diyerek huzura davet etmelidir. Bunun tekrar da tam bir uyandrma
iindir. Veya biri dahil memleket kuvveleri iindir, dieri ise haric
memleket kuvveleri iin. Zira onlar da bu yolculukta slik insan ile
birliktedir. Nitekim buna iaret edilmitir ve ileride de zikredilecektir.
Bu makamda slikin adabndan biri de kuvvelerine ve kalbinin
batnna bunu anlatmasdr. Bylece kendini onun iin hazrlar. Zahiri
ve manevi adabna tmyle riayet eder. Ondan sonra da namazn
srrn ve neticesini, hayyaalel felah ve hayyaalel heyril amel
diyerek zetle ilan eder, bylece ftratn uyandrr. Zira kurtulu
mutlak saadettir. Btn insanlarn ftrat ise mutlak saadete aktr.
Zira ftrat kemali ve rahatl talep etmektedir. Saadetin hakikati ise
mutlak kemal ve mutlak rahatlktr ve o da amellerin en hayrls olan
namazda kalben, zuhuren ve batnen hasl olur. Zira namaz suret ve
zahir asndan byk ve kapsaml bir zikirdir ve btn ilahi ileri
1

Vesalu ia, c. 8, s. 299, Kitabul Hac, Ebvab-u Adabis Sefer, 30. bab, 11. hadis ,
Mehasin-i Berki s. 337den naklen, dier baz rivayetlerde de bu anlam ifade
edilmitir: Yoldan nce, yolda sor. Nehcul Belaa, Feyzul slam, s. 936, :
nce arkada, sonra yolculuk (el-Easiyyat, s. 164, Bab-us Sui-l Civar)

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

128
kapsayan ism-i azama vgdr. Bu adan ezan ve kamet Allah ile
balamakta ve Onunla bitmektedir. Allah-u Ekber namazn btn hal
ve intikallerinde tekrarlanmaktadr. Evliyann gz nuru olan tevhit
namazda hasl olmaktadr. Namazda mutlak fenann sureti ve tam rcu
hali karktr. Batn ve hakikat hasebiyle Hakka yaknlk miracdr.
Mutlak cemilin celaline ulama hakikatidir. O mukaddes zatta fenaya
ermektir ve ftrat Ona aktr. Tam itminan, mutlak rahatlk ve tam
akli saadet onunla hasl olmaktadr: Bilin ki kalpler Allahn
zikriyle itminane erer. 1
O halde Allahn fena makamna ulama, vcubi sonsuz denize
balanma, ezel cemalini mahade etme ve mutlak nur denizine
gmlmek olan mutlak kemal, namazda hasl olmaktadr. Mutlak
rahatlk tam istirahat ve kamil itminan de namazda ortaya kmakta ve
saadetin iki rkn hasl olmaktadr. O halde namaz mutlak kurtulutur
ve amellerin en hayrlsdr. Slik kimse bu ilahi latifeyi tekrar ederek
ve tam bir ekilde anarak kalbine anlatmal, ftratn uyandrmaldr.
Kalbe girdikten sonra da ftrat, saadet ve kemali talep etme sebebiyle
ona nem verecek, onu koruyacak ve gzetleyecektir. Onlarn
tekrarnda da daha nce sylenen nkteler vardr.
Slik kimse bu makama ulanca, huzura vardn ilan eder: Kad
kamet'is selat
Bylece slik kimse kendini vcud alemlerinin, Malikul Mluk'un,
Sultan'us Selatin'in ve mutlak azimin huzurunda olduunu grmelidir.
Kalbine tm imkani kusurlara dnen huzur tehlikelerini anlatmaldr.
Utanarak, grevini yapmamaktan haya ederek, korku ve mit admyla
girmeli, kerim olan zata balanmal, kendini azk ve binek sahibi
grmemeli, kalbini esenlikten bo grmeli, amelini iyiliklerden kabul
etmemeli ve deer vermemelidir. Eer bu hal kalbinde glenirse,
inayete mazhar olmas mit edilir: Yoksa, darda kalana, kendisine
yakard zaman karlk veren, bandaki sknty gideren mi? 2

1
2

Rad/28
Neml/62

Namazn Adab...........................................129
Sonu
Muhammed b. Yakub kendi senediyle Ebi Abdillahtan (a.s) yle
buyurduunu nakletmektedir: Ezan ve kamet getirdiinde arkanda
meleklerden iki saf, namaz klar, sadece kamet getirdiinde ise
arkanda meleklerden bir saf namaz klarlar.1
Bu tr hasisler ok fazladr. Baz rivayetlerde ise saflarn
miktarnn, dou ile bat aras kadar olduu yer almtr.2 Sevabul
Amal kitabnda yer aldna gre mam Sadk (a.s) yle
buyurmutur: Her kim ezan ve kametle namaz klarsa, meleklerden
iki saf arkasnda durur, ezan okumakszn kametle namaz klarsa
arkasnda meleklerden bir saf namaz klar. Ravi her safn miktarn
sorunca da mam (a.s) yle buyurmutur: En az dou ile bat aras
kadar, en ou ise gkle yer aras kadar. 3
Baz rivayetlerde de yle yer almtr: Eer ezansz kamet
getirilirse onun sa tarafnda bir melek, sol tarafnda da bir melek
durur. 4 Bu ve bunun benzeri bir ok rivayetler vardr. Rivayetlerin
farkll belki de namaz klanlarn ihlas ve marifetinin farkll
sebebiyledir. Nitekim konuyla ilgili rivayetlerden bu anlalmaktadr.
rnein lde ve fakirlerin topranda ezan ve kametle namaz klma
hakkndaki rivayet bu trdendir.5
zetle slik kendini, Allahn meleklerinin imam, kalbini de
melekuti ve mlki glerin imam grnce, ezan ve kamet ile mlki ve
melekuti glerini toplaynca Allahn melekleri etrafna toplannca,
batn ve zahir kuvvelerinin en stn olan ve dier kuvvelerin
efaatisi olan kalbini imam klmaldr. nk kalbi, kendine
uyanlarn kraatine kefildir. Dierlerinin gnah da onun boynundadr.
1

Furu-i Kafi, c. 3, s. 303, Kitab-us Selat, Bab-ul Bedil Ezan ve kamet 8. hadis
Sevabul Amal, s. 54, Sevab-u Mmen Sella bi Ezan vel kamet, 2. hadis
3
a.g.e
4
Vesailu ia, c. 4, s. 620, Kitabus Selat, Ebvab-ul Ezan veikamet, 4. bab, 4.
hadis
5
a.g.e, 9. hadis Ey Ebazer! phesiz Rabbin meleklere kar kiiyle vnr:
Fakirlerin topranda. . .
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

130
Onu gzel ve tam bir ekilde korumaldr ki huzuru koruyabilsin,
mukaddes makamn adabn yerine getirebilsin ve mukaddes
toplanmay ganimet saysn. Bylece Allahn meleklerinin
tevecchn ve teyidini byk grmeli, nimetlerden hakiki velinimeti
tanmal ve bu byk nimetleri krden aciz olduunu mukaddes
makama takdim etmelidir. phesiz nimet sahibi Allahtr.
kinci Ksm
Kyam Hakkndadr ve Onda ki Blm Vardr
Birinci Blm
Kyamn Toplu Srr Hakkndadr
Bil ki marifet ehli, kyam, fiil tevhide iaret olarak kabul
etmektedirler. Nitekim rku da sfat tevhidine iarettir. Scud ise zat
tevhidine iarettir. Bu ikisinin beyan kendi yerinde gelecektir.
Kyamn fiil tevhide iaret olduuna gelince, vaziyet olarak kyamn
kendisinde ve lafz olarak da kraatte o makama iaret vardr: Vaziyet
olarak kyamn fiiller tevhidine iaret etmesi, onda kulun Hak ile
kyamna ve Hakkn kayyumiyet makamna iaretin olmasdr. Ve o
da mukaddes feyizle tecelli ve fiil tecellidir. Bu tecellide Hakkn
failiyet makam zahirdir. Btn varlklar fiil tecellide yok olmulardr
ve zuhuri kibriyann altnda fenaya ermilerdir. Slikin bu makamdaki
irfani adab ise bu ilahi latifeyi kalbe hatrlatmas, mmkn olduu
kadar nefsi zdekleri terketmesi, mukaddes feyzin hakikatini kalbine
tezekkr vermesi, Hakkn kayyumiyeti ve yaratklarn Hakka
balln kalbinin batnna ulatrmasdr. Bu hakikat slikin kalbine
yer edince, kraati Hakkn diliyle vaki olur. Zakir ve mezkur bizzat
Hak olur. Bylece Kadir gecesinin baz srlar arifin kalbine kefolur:
Sen kendini vdn gibisin1 Hakeza: Senden sana snrm 2
hakikati baz mertebeleriyle onun iin kefolur. Namazn baz srlarn
arifin kalbi derkeder. Nitekim asl neet ve toprak olan secde
1

Resulullahn secdede yapt dualardan biridir. Furu-i Kafi, c. 3, s. 324, ve

Misbahu eria, 5. bab, ve Evaliul Leali, c. 1, s. 389, 21. hadis
2
Resulullahn secdede yapt dualardan biridir. Furu-i Kafi, c. 3, s. 324, ve
Misbahul Muteheccid ve Silahul Muteabbid, s. 308

Namazn Adab...........................................131
mahalline bakmak, boynunu ve ban nne emek de onun bir
gereidir ve imkani fakirlik ve zillete, kibriyann sultan ve izzetinin
altnda fenaya erie iarettir: Ey insanlar sizler Allaha muhtasnz
Allah ise mstani ve vlmtr.1
Kraatin lafzen fiil tevhit makamna iaret olduu hususu ise,
mbarek hamd suresinin tefsirinde detaylca ele alnacaktr.
kinci Blm
Kyamn Adab Hakkndadr
Ve o da udur ki slik; kendini Hakkn huzurunda grr, alemi
rububiyetin mazhar sayar ve kendini Allahn huzurunda hisseder,
hazr ve huzurun azameti kalbine eriir. Hak Teala ile mnacatn
nemini ve azametini kalbe anlatr, tefekkr ve tedebbr ile namaza
girmeden nce kalbini hazr bulundurur, ona konunun bykln
anlatr, kalbini namazn sonuna kadar huu, huzu, itminan, hayet,
korku, mit ve zillet ve meskenete zorlar. Kalbine bu ilere dikkat
etmesini art koar. Din byklerinin ve yol hidayetilerinin halleri
hakknda tefekkr eder, onlarn haletini dnr, onlarn Malik'ul
Mluk ile nasl muamele ettiini inceler, hidayet imamlarnn
hallerinden dersler karr, o byklere uyar, din byklerinin ve
masum imamlarn tarihi hususunda byk bir faydas olmayan lm,
doum yl, ka yalarnda olduklar ve benzeri eylerle yetinmez.
Seyrini balca onlarn imani ve irfani seyr-u slkunda
gerekletirmelidir. Onlarn ubudiyet hususunda nasl davrandklarn,
Allaha doru nasl seyrettiklerini ve mucizevi szlerinden anlalan
irfani makamlarnn nasl olduunu anlamaya almaldr.
Ne yazk ki bizim gibi gaflet ehli olan, tabiatn uyuturduu ve
sermayesiz gurura kaplan kimseler, btn ilerinde aalk eytann
oyunca halindedir. Asla ar uykudan, sonsuz nisyandan dar
kmamaktayz. Bizim Hidayet mamlarnn (a.s) marifet ve
makamlarndan istifademiz, saylamayacak kadar kk ve
deersizdir. Onlarn hayat ve tarihi hakknda sadece zahir ile
yetinmekteyiz. Peygamberlerin (a.s) biset hedefi olan eylerden
1

Fatr/15

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

132
tmyle yz evirmi bulunmaktayz. Hakikatte, imii iman
sanmtr 1 atasznn rnei konumunda bulunmaktayz. Biz u
anda bu makamda nakledilen baz rivayetleri zikredeceiz. Bylece
baz mmin kardeler iin bir tezekkr hasl olsun. Hamd ve kr
Allaha mahsustur.
Muhammed b. Yakub kendi senediyle Ebu Abdillahn (a.s) yle
buyurduunu nakletmektedir: Ali b. Hseyin (a.s) namaza durunca
rengi deiiyordu, secdeye varnca da ter dknceye kadar ban
kaldrmyordu.2 Hakeza babam (mam Bakr (a.s) yle diyordu:
Ali b. Hseyin namaza durunca rzgarn hareket ettirdii ey
dnda hi bir eyi hareket etmeyen bir aa gvdesi gibiydi. 3 Eban
b. Telib yle diyor: mam Sadka (a.s) yle arzettim: Ali b.
Hseyini namaz klarken grdm. Yz baka bir renge
brnmt. mam Sadk(a.s) yle buyurdu: Allaha yemin olsun
ki kendisi iin namaz kld zat (Allah) ok iyi tanyordu.4
Seyyid Ali b. Tavusun Felahus Sail adl kitabndan naklettii bir
rivayette Ebi Abdillah (a.s) yle buyurmutur: phesiz namaz;
sadece tam bir taharet zere ve kamil bir ekilde klan, hakkn eda
eden, vesvese ve inhiraftan uzak duran, Allah tanyan, Allah iin
huu eden, sebat gsteren; mitsizlik ve mit, sabr ve sabrszlk
arasnda duran kimse iin kemale erer. Adeta btn vaatler onun iin
gelmi, btn tehditler ona vacip olmutur. Varln balam,
hedefini gz nne alm, Allah yoluna cann koymu, Allahn
yolunu semi, burnunu (secdede) yere dayamada en ufak bir sknt
duymam, Allahtan baka herkesle ilikisini kesmi, sadece Allaha
ynelmi, Allahn huzuruna varm ve onun ihsann istemitir. Eer

Zahire aldanmak ve gerek olmayan gerek sanmak Hakknda bir ataszdr.

Furu-i Kafi, c. 3, s. 300, Kitab-u Salat, Bab-ul Huu fis Selat ve kerahiyyetil
Abes, 5. hadis
3
a.g.e, 4. hadis
4
lelu erayi, s. 88, Vesailu iadan naklen , c. 4, s. 685, Kitabus Selat, Ebvab-u
Efalis Selat, 2. bab, 4. hadis
2

Namazn Adab...........................................133
insan, byle bir namaz klacak olursa emredilen ve bildirilen bir
namaz klm olur. te bu fuhu ve ktlkten alkoyan namazdr.1
Muhammed b. Yakub kendi isnadyla Mevla Zeynul Abidinin
(a.s) yle buyurduunu nakletmitir: Namazn haklarna gelince...
Onun Allahn huzuruna var olduunu ve Allahn huzurunda
durduunu bilmendir. Bunu bilince namaza durmaya liyakat elde
edersin. Tpk zelil, talib, rabet eden, korkan, midi varolan, aresiz
bulunan, vakar iinde alayan, organlarnda huu bulunan, mtevazi,
kalbin gzel mnacatyla; hatalarn kuatt ve gnahlarn helak
ettii nefsinin kurtuluunu talep ederek, huzurunda bulunduu zatn
makamn byk grerek ve Allahtan baka hibir gcn olmadna
inanarak namaza duran bir kimse gibi namaza durma liyakatini elde
edersin.2
Peygamberin (s.a.a) ise yle buyurduu nakledilmitir: Rabbine
onu gryormuasna ibadet et, phesiz sen onu grmyorsan da, o
seni gryor.3
Fkhur Rzadan yle nakledilmitir: Namaza durduun zaman
bitkinlik iinde, uyuklar bir halde, aceleyle ve oynar gibi durma,
aksine huzur ve vakar ile namaz yerine getir. Namazda huu ve huzu
iinde ol, Allah iin tevazu gster, huu ve korkudan ayrlma. Korku
ve mit iinde ol, srekli endieli ve ihtiyatl davran, daha sonra
kaan ve mevlasnn huzurunda duran bir gnahkar gibi Allahn
huzurunda dur, ayaklarn yan yana koy, boynunu dik tut, saa sola
bakma, adeta Allah gryormusun gibi ol; sen onu grmyorsan
da, o seni grmektedir.4
Uddetud Daide ise yle yer almtr : brahimin (a.s) inlemesi
ve feryad bir millik mesafeden iitiliyordu. yle ki Allah onu u szle
vmtr: Dorusu brahim, yumuak huylu, duygulu ve
1

Felahus Sail, s. 23, el-Fasl'us Sani, fis Sifetis Salat

Mustedrekul Vesail, Kitabus Selat, Ebvab-u Efal-is Selat, 2. bab, 3. hadis
3
Biharul Envar, c. 74, s. 74, Kitabur Revze, Mevaizu'n Nebiyy, 4. bab, 3. hadis, ve
Mekarimul Ahlak, s. 459
4
Mustedrekul Vesail, Kitabus Selat Ebvab-u Efals Selat, 1. bab, 7. hadis,
Fkhur Rzadan naklen, s. 101, Bab-us Selatil Mefruze
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

134
gnlden (Allaha) ynelen biriydi.1 Namazda gsnden
kaynayan bir kazan gibi ses kyordu. Byle bir ses efendimiz
Resulullahn (s.a.a) gsnden de iitilmitir. Fatma (a.s) da
namazda Allah korkusundan normal halinden kyor, adeta nefesi
saylyordu.2
Bu konularda nakledilen rivayetler buraya samayacak kadar
oktur. Bu birka hadis zerinde tefekkr etmek de zikir ve tefekkr
ehli kimselere yeterlidir. Hem zahiri adab, hem kalbi ve manevi adab
ve hem de Allahn huzurunda durmann keyfiyeti hakknda kifayet
etmektedir.
Ali b. Hseyinin haletleri hakknda biraz dn. O byk insann
Hz. Hak ile mnacat hakknda tefekkr et. phesiz o byk zatn
latif dualar, Allahn kullarna ubudiyet adabn retmektedir. Ben o
byk insanlarn mnacatnn insanlar eitmek iin olduunu
sylemiyorum. Zira bu sz batl bir szdr ve rububiyet makamndan
ve Ehl-i Beytin marifetlerinden cahil olanlarn syledii bir szdr.
Onlarn korkusu ve hayeti herkesten daha fazlayd. Onlarn kalbinde
Hakkn celal ve azameti herkesten daha ok tecelli etmiti. Lakin ben
diyorum ki Allahn kullar, onlardan, ubudiyet niteliini ve Allaha
seyr-u slk eklini renmelidirler. Onlarn dualarn okuyunca, bu,
dillerinde bir lakrd olmamaldr. Aksine onlarn Hak ile nasl
muamele ettiklerini, Hakkn karsnda nasl da zillet, acizlik ve
ihtiya izharnda bulunduklarn tefekkr etmelidirler.
Sevgilinin canna andolsun ki Ali b. Hseyin (a.s), Hakkn
mukaddes zatnn kullarna balad en byk nimetlerden biridir.
Hak Teala o byk zat yaknlk ve kutsal alemden kullara ubudiyet
yollarn retmesi iin nazil buyurmutur: O gn nimetten
sorulursunuz.3 Eer bizlere bu nimeti ne kadar taktir ettiimizi,
neden bu byk ahsiyetten istifade etmediinizi soracak olurlarsa,
verecek hibir cevabmz olmaz, utan iinde bamz nmze
1

Hud/75
Mustedrekul Vesail, Kitabus Selat, Ebvab-ul Efalis Selat, 2. bab, 15. hadis
3
Tekasr/8
2

Namazn Adab...........................................135
eeriz, pimanlk ve teessf iinde yanarz, o zaman da pimanln
hi bir faydas olmaz.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

136
Gzel Bir t
Ey aziz! imdi henz frsat vardr. Deerli mrnn sermayesi
senin elindedir. Allaha doru seyr-u slk yolu ve Hakkn rahmet
kaplar aktr. Organlarnn kuvvet ve esenlii yerindedir. Mlk
aleminin tarla yurdu bakidir. Bir himmet et, bu ilahi nimetin deerini
anla, onlardan istifade et, ruhani kemalleri ezeli ve ebedi saadetleri
elde et. Semavi Kuran- Kerimin ve ismet Ehl-i Beytinin karanlk
tabiat yeryz geniliinde yaydklar ve alemi ilahi parlak nurlarla
aydnlattklar btn bu marifetlerden nasiplenmeye al. Karanlk
tabiat yerini ilahi nurla aydnlat. Gz, kulak, dil ve dier zahiri ve
batini organlarn Hakkn nuruyla nurlandr. Bu zlmani yeryzn
nuran yeryzne, hatta aklani gkyzne evir:
Yeryz baka bir yeryzne dnt gn.1
Yeryz Rabbinin nuruyla aydnlanr. 2
O gn eer senin yeryzn baka bir yeryz olmazsa ve Rabbinin
nuruyla aydnlanmam olursa, zulmetler, karanlklar, vahetler,
basklar, zilletler ve azaplar iinde olursun.
u anda bizim zahiri ve batn kuvvelerimiz eytani zulmetlerle
kararmtr. Bu hal zere baki kalacak olursak, yava yava bu ftrat
nuruna sahip yeryzmzn, ftrat nurundan uzak, karanlk zindan
yeryzne dnmesinden ve btn ilahi ftrat hkmlerinden rtl
kalmasndan korkuyorum. Bu da arkasnda saadetin olmad bir
mutsuzluk, nuraniyetin olmad bir zulmet, itminan yz grmeyen
bir dehet, ardnda rahatlk olmayan bir azaptr. Allah kimin iin bir
nur klmamsa onun nuru yoktur. 3 eytani gururlardan ve
ktl emreden nefisten Allaha snrm.
Byk peygamberlerin en byk amac, hkmlerin tesisinin
amac, semavi kitaplarn nzul sebebi, zellikle de sahibinin ve o
temiz nurun kaifinin son peygamber olduu kapsaml Kuran-
Kerim'in nazil olma sebebi, ilahi marifetler ve tevhidi yaymak, kfr
ve irki ortadan kaldrmaktr. Kalbi ve kalbi btn ibadetlerde tevhid
1

brahim/48
Zmer/69
3
Nur/40
2

Namazn Adab...........................................137
ve tecrit srr caridir. Arif ve kamil eyh ahabadi (ruhum ona feda
olsun) yle buyuruyorlard: badetler; kalp batn tarafndan beden
mlknde tevhidin icra edilmesidir.
zetle ibadetlerin istenilen sonucu; marifetler elde etmek, tevhidi
ve dier marifetleri kalbe yerletirmektir. Bu hedef ise slikin,
ibadetlerin kalbi nasiplerinden faydalanmas, suret ve kalptan, hakikat
ve ze ulamas dnya ve kabuunda durmamasyla hasl olur. Zira bu
ilerde durmak, insanlk slkunun yolunda bir diken konumundadr.
Salt surete davet eden, insanlar batn adablardan alkoyan, eriatn bu
suret ve kabuktan baka bir mana ve hakikatinin olmadn syleyen
kimseler Allah yolunun eytanlar ve insanlk yolunun dikenleridir.
Onlarn errinden Allaha snmak gerekir. Zira onlar marifet, tevhid,
velayet ve dier marifetlerin nuru olan ftratullah nurunu insanda
sndrmekte, zerlerine taklit, cehalet, adet ve evhamlar perdesini
geirmekte, Allahn kullarn dergaha ulamaktan ve cemilin
cemaline vuslattan alkoymaktadrlar. Marifetlerin yolunu kapamakta,
Hak Tealann kendi cemal ve celal eliyle mayasna marifet tohumunu
gizledii Allahn kullarnn saf kalplerini ve gelimesi ve terbiye
olmas iin semavi kitaplar ve byk peygamberleri gnderdii
gnllerini; dnyaya, sslerine ve maddi/cismani boyutlarna
yneltmektedirler. Onlar ruhaniyetten ve akli saadetlerden uzak
drmektedirler. Gayb alemlerini ve vaadedilmi cennetleri hayvani
yiyeceklere, ieceklere, nikahlara ve dier hayvani ehvetlere has
klmaktadrlar.
Bunlar, Hak Tealann btn bu alemi yaratmasnn, bunca kitap
nazil klmasnn, byk melekler indirmesinin, yce peygamberler
gndermesinin sebebinin sadece karn ve cinsel organ idare etmekten
ibaret olduunu sanmaktadrlar. Onlarn marifetinin nihayeti ahirette
ehvetlerine ulamak iin dnyada karnn ve tenasl organn
korumaktr. Be yz yllk cinsel ilikiye nem verdikleri kadar, tevhid
ve nbvvete nem vermemektedirler. Onlar, btn marifetlerin, karn
ve tenasl organn imar etmenin bir mukaddimesi olduunu
sanmaktadrlar. Eer ilahi bir filozof veya rabbani bir arif Allahn
kullarna rahmet kaplarndan birini amak isterse ve ilahi hikmetten

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

138
bir sayfa okumay arzularsa, onun hakknda her trl kt sz syler,
onlar tekfir ederler. Bunlar ylesine bir dnyaya gmlm, karn ve
tenasl organnn ehvetlerine nem vermilerdir ki, farknda olmadan
hayvani ehvetler dnda hibir saadetin tahakkuk diyarnda
olmamasn istemektedirler. Oysa eer alemde akli saadet varolacak
olursa, onlarn karnna ve tenasl organna bir zarar da olmaz.
Ama bizim gibi hayvanlk snrn aamayan kimseler iin, cismani
cennetten, karn ve tenasl organnn idaresinden baka bir ey yoktur,
ona da Allah-u Tealann ltfyle ulamamz mit edilir. Lakin
saadetin bundan ibaret olduunu sanmyorum. Hak Tealann cenneti
bu hayvani cennetten ibaret olamaz. Hak Teala iin hibir gzn
grmedii, hibir kulan iitmedii ve hibir kalbin iinden
geirmedii alemler vardr. lahi muhabbet ve marifetullah ehli
kimseler, bu cennetlerden hi birine itina etmemi, gaybe ve ahadet
alemine tevecchte bulunmamtr. Onlar iin lika cenneti sz
konusudur.
Eer Kuran ayetlerini ve ismet Ehl-i Beytinden nakledilen
hadisleri burada zikretmeye alrsak, bu kitabn hacmine aykr
davranm oluruz. Bu miktar bile kalemin tuyanndan zikredilmitir.
Bizim balca amacmz Allahn kullarnn kalbini, yaratldklar
amaca ynlendirmektir ve o da btn saadetlerden stn olan
marifetullahtr. O olmakszn hi bir ey olmaz. Slk yolunun dikeni
olan kimselerden maksadmz ise slamn byk alimleri ve Caferi
mezhebinin yce fakihleri deildir. Aksine baz cehalet ehli kimseler,
hata ve inat ile deil, cehalet ve kusur yoluyla ilim elde ettiini
sananlardr. Onlar Allahn kullarnn yol ekyas durumundadrlar.
Kalemin tuyannn ktlnden bozuk niyetten ve batl maksattan
Allah-u Tealaya snrm. Bata da, sonda da, zahirde de ve batnda
da hamd Allaha mahsustur.

Namazn Adab...........................................139
nc Ksm
Niyetin Srr ve Adab Hakkndadr ve Onda Be Blm Vardr
Birinci Blm
badetlerde Niyetin Hakikati Hakknda
Bil ki niyet bir eyi yerine getirmeye azmetmek; bir eyi
dndkten, faydasn onayladktan ve yerine getirmenin
gerekliliine hkmettikten sonra nefsi onu yerine getirmek iin
toplamaktan ibarettir, nefsani ve vicdani bir halettir ve de bundan
sonra ortaya kmaktadr. Himmet, azim ve irade ve kast olarak da
adlandrlmaktadr. Bu btn ihtiyari/iradi fiillerde mevcuttur. Hibir
ihtiyari fiil bunun dnda deildir. Bu i btn amellerde hakikaten
mevcuttur, mecazen deil. Amel esnasnda veya balangcnda detayl
olarak zihninde hasl olmas da gerekli deildir. Ayn ekilde bu kast
ve niyeti detaylca dnmesi de gerekmez. nsan bazen bir amel
yapmak ister, ayn zamanda o amelin detayl suretinden ve klli
kararndan gafildir. Ama o hakikat mevcuttur ve onu yapmak iin
harekete gemek reel olarak mevcuttur. Nitekim ihtiyari/iradi fiillerde
de vicdanen bu i aktr.
zetle bu azim karar niyetten ibaret olup fakihlerin (r.a) dilinde
her amelde istisna olmakszn mevcuttur. Eer bir kimse ihtiyari bir
ameli niyet olmakszn yapmak isterse, bu mmkn deildir. Buna
ramen aalk eytann vesvesesi ve hayali kuruntular akl mahkum
etmekte ve zaruri bir ii, insann gznden gizlemektedirler. nsan
deerli mrn amelini gzelletirmek, halis klmak, onu batini
pisliklerden temizlemek, tevhit marifetleri, Hakk tanma ve Hakk
talep etme yolunda harcamak ile megul olmas gerekirken, aalk
iblis ona vesvese etmekte, bylece mrnn yarsn zaruri ileri elde
etmeye harcamaktadr. eytann tuzaklar hileleri oktur. Birini amelin
asln terk etmeye zorlamaktadr. Dierini ise ameli terk etmesinden
meyus olduunda, riya bbrlenme ve dier fesatlara zorlamaktadr.
Eer burada baarl olamazsa, amelini muhafazakarlk yoluyla batl
klmaktadr. Btn insanlarn ibadetlerini, onun gznde hor klmakta,
halk kk drmektedir. Bu yzden de sradan ve sermayesiz bir i

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

140
olan kraat, tekbir veya amellerle birlikte olan niyet hususunda btn
mrn tketmeye zorlamaktadr. Velhasl eytan herhangi bir yolla
insann amelini batl klmadka raz olmamaktadr.
Vesvese eden eytann bir ok ileri ve saysz yollar vardr. u
anda onlarn tmn saymak mmkn deildir. Ama hepsinin
arasndan niyet hususunda vesvese hepsinden daha gln ve ilgintir.
Zira eer bir kimse btn gcyle, mr boyunca, niyet olmakszn
ihtiyar/irad bir ii yerine getirmek isterse, bunu asla baaramaz. Buna
ramen nefsi hasta, akl zayf, zavall birinin namazda uzun sre
niyetle namaz klmak iin beklediini grmektesin. Bu ahs tpk
pazara gitmek veya yiyecek yemek iin saatlerce dnen kimseyi
andrmaktadr. Namazn kendisi iin yaknlk mirac ve saadet anahtar
olmas gereken ve kalbi adaplaryla edeplenerek ve bu ilahi latifenin
srlarna ererek zatn kemale erdirmesi, hayat neetini temin etmesi
gereken kimse, btn bu ilerden gaflet etmektedir. Brakn bu ileri
gerekli grmemeyi, hatta batl saymakta, aziz sermayesini eytana
hizmet ve gizliden gizliye vesvese eden iblise itaat yolunda
geirmektedir. Hidayet nuru olan Allah vergisi akln iblisin hkmne
mahkum klmaktadr.
Abdullah b. Sinan yle diyor: mam Sadkn (a.s) yannda abdest
ve namaz hususunda vesveseye mbtela olan bir ahs andm ve yle
dedim: O akll bir kimsedir mam (a.s) yle buyurdu: Onun ne
akl vardr, oysa o, eytana ibadet etmektedir. Ben yle dedim:
Nasl eytana itaat etmektedir: mam yle buyurdu: Ona, gelen
eyin nereden olduunu sor, phesiz, eytann amelindendir
diyecektir 1
zetle, insan her trl riyazet ve zahmetle bu kkleri kesip
atmaldr. Zira insan btn hayrlardan ve saadetlerden
alkoymaktadr. nsan krk yl boyunca btn ibadetlerini, hatta zahir
hasebiyle dahi sahih bir ekilde yapamaz. Fkhi zahiri czlerini dahi
eda edemez. Nerede kald ki batn ve er'i adaplarn yerine
getirebilsin. Daha gln olan da udur ki, bu vesveseye kaplan
1

Usul-i Kafi, c. 1, s. 13, Kitabul Akli vel Cehl, 10. hadis

Namazn Adab...........................................141
ahslardan bazs, insanlarn btn amellerini batl bilmektedirler.
Btn insanlar din hususunda lakayt saymaktadrlar. Oysa kendileri
mukallit ise, taklit ettikleri mercileri de halktan biridir. Eer fazilet
ehli ise, rivayetlere mracaat ettiinde, Resulullah'n ve Hidayet
mamlarnn bu hususta normal davrandklarn grecektir. Btn
insanlar arasnda sadece vesveseye kaplan bu kimseler; Resulullahn,
masum imamlarn ve alimlerin aksine amel etmektedirler. Herkesin
amelini naiz grmekte ve kendi amelini ihtiyata uygun kabul
etmektedirler. Kendilerinin dine bal olduunu sanmaktadrlar.
rnein abdest hususunda Resulullahtan nakledilen rivayet
mtevatirdir. Zahiren Resulullah (s.a.a) bir avu su yzne dkyor,
bir avu sa eline, bir avu da sol eline. 1 mamiyye fakihlerinin icma
ettii zere bu abdest dorudur. Allahn kitabnn zahiri de bunu
sylemektedir. kinci defa su alma hususunda bazlar itiraz
etmilerdir. Ama ikinci defa su alma ve hatta ykamann bile zarar
yoktur. Ama mstahap olduu hususu tartlabilir. nc defa
ykamak bidattr ve abdesti batl klmaktadr. Bu hususta hem rivayet
ve hem de fetvalar bunu sylemektedir. imdi, zavall vesveseye
kaplan kimseyi gr ki, btn elini yirmi defa ykamakla bile iktifa
etmemektedir. Bu durumda abdesti phesiz batldr. Bu zavall akl
zayf kimse, eytana itaat ve vesvese zere yapt bu ameli sahih
olarak kabul etmekte ve ihtiyata uygun grmektedir. Dolaysyla da
dierlerinin amelini batl saymaktadr. Bu ahs aklsz sayan hadisin
doruluk sebebi de imdi anlalmaktadr. Resulullahn ameline aykr
bir ameli sahih sayan ve batl kabul eden kimse; ya Allahn dininden
kmtr, ya da aklszdr. nk bu zavall dinden kmamtr, o
halde aklszdr. eytana itaat etmekte ve rahmana muhalefet
etmektedir.
Bu musibeti ve zorlu hastal tedavi etmenin tek yolu ise
zikredilen bu iler hususunda tefekkr etmesi, amelini dindar
kimselerin, alimlerin, fakihlerin ameliyle mukayese etmesidir. Eer
kendini onlara muhalif grrse, eytann burnunu yere srmeli ve ona
1

Furu-i Kafi, c. 3, s. 24, Kitabus Salat, Bab-us Sfatil Vuzu

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

142
itina gstermemelidir. Eer eytan amelin batldr diye vesvese
edecek olursa, yle cevap vermelidir: Eer mmetin btn
fakihlerinin ameli batlsa, benim amelim de batl olsun. Bir mddet
eytana muhalefet edecek ve acziyet ve ihtiya iinde eytann
errinden Hak Tealaya snacak olursa, bu hastalnn ortadan
kalkmas ve eytann ondan midini kesmesi mit edilir. Nitekim
eytann ilkalarndan biri olan ekkin okluunu defetmek iin de
rivayetlerde yle emredilmitir:
Kafide kendi senediyle mam Bakrul Ulumun (a.s) yle
buyurduu nakledilmitir: Namazda ekkin ok olduu zaman,
namazn doru bil, yani ekke itina etme, bylece seni terk etmesi
mit edilir. phesiz bu eytandandr.1 Dier bir rivayete gre ise
mam Bakr veya mam Sadk (a.s) yle buyurmutur: eytan
namaz bozarak kendinize altrmaynz. Aksi taktirde o size
tamahlanr; zira aalk eytan kendisine adet ettirilen eye adet
edinir.
Zrarenin dediine gre de mam yle buyurmutur: phesiz o
aalk eytan kendisine itaat edilmesini ister. Dolaysyla kendisine
isyan edilince sizlerden birine geri dnmez.2 Bu eytann ilkalarndan
olan btn ilerde nemli tedavilerden biridir. eytani vehimleri
ortadan kaldrma metotlarndan biridir. Dua hadislerinde de bu
emredilmitir. steyen kimse Vesail ve Mustedrekul Vesaile, Kitabul
Hulelin sonlarna mracaat etsin.
kinci Blm
Tm ibadetlerin en nemli ilkelerinden olan ve kapsaml tmel
emirlerden biri saylan niyetin en nemli adabndan biri de ihlas tr.
hlasn hakikati ise ameli Allahtan gayrisi phesinden tasfiye etmek
ve tm dsal, isel, zahiri ve batini amellerde, batn Haktan gayrisini
grmekten saf klmaktr. Bunun kemali de Allahtan gayrisini mutlak
bir ekilde terk etmek, benlik ve bencillik ile gayri ve gayriyeti
tmyle ayaklar altna almaktr. Allah-u Teala yle buyurmutur:
1
2

Furu-i Kafi, c. 3, s. 359, Kitabus Selat, Bab-u Men ekke fis Selatihi 8. hadis
a.g.e 2. hadis

Namazn Adab...........................................143
Dikkat edin, halis din Allahndr. 1 Eer dinde nefsani ve eytani
izgilerden bir izgi olursa, halis olmaz ve halis olmayan bir eyi de
Allah-u Teala irade etmemitir. Gayriyet ve nefsaniyet kukusunu
tayan bir ey, hak dinin snrlar dndadr. Allah-u Teala yle
buyurmutur: Oysa onlar, doruya ynelerek, dini yalnz Allaha
has klarak Ona kulluk etmek, namaz klmak ve zekt vermekle
emrolunmulard. Dosdoru olan din de budur. 2
Hakeza yle buyurulmutur: Ahiret kazancn isteyenin
kazancn artrrz; dnya kazancn isteyene de ondan veririz;
ama ahirette bir pay bulunmaz.3
Resulullahdan (s.a.a) nakledildii zere yle buyurmutur:
phesiz herkese niyet ettii ey vardr. O halde her kim Allaha ve
Resulne hicret ederse, hicreti Allaha ve Resulne olur. Her kimin de
hicreti elde edecei bir dnyalk veya evlenecei bir kadn iin olursa,
onun hicreti de kendisine doru hicret ettii eyedir.4
Nitekim Allah-u Teala da yle buyurmutur: Allah yolunda
hicret eden kii, yeryznde ok bereketli yer ve genilik bulur.
Evinden, Allaha ve Peygamberine hicret ederek kan kimseye
lm gelirse, onun ecrini vermek Allaha der. Allah balayc
ve merhamet edicidir. 5
Bu ayet-i erifenin, ihlasn tm mertebelerini kapsam olmas da
muhtemeldir. Birincisi, beden ile gerekleen ekli/zahiri hicrettir.
Eer bu hicret Allah ve Resul iin halis olmazsa, nefsani lezzetler iin
olursa, bu hicret Allah ve Resulne yaplm bir hicret deildir ve
ihlasn bu mertebesi, zahiri fkhi bir mertebedir.
Bir dieri ise, balangc nefsin karanlk evi olan manevi hicret ve
batn yolculuktur. Nihayeti ise Allah ve sonu olarak yine Hakka
dnen Resuldr. Zira Resul bile salt resul olduu hasebiyle bir
bamszla sahip deildir. Aksine bir ayet, ayna ve temsilcidir. O
1

Zmer/3
Beyyine/5
3
ura/20
4
Mstedrekul Vesail, Ebvab-u Mukaddimetil badet, 5. Blm, 5. hadis
5
Nisa/100
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

144
halde Resule hicret de gerekte Allaha hicrettir. Allahn has
kullarn sevmek de Allah sevmektir.1
O halde ayet-i erifenin anlamndan bu ihtimal zere ortaya kan
sonu, nefis evinden ve enaniyet menzilinden manevi hicrete ve
irfani/kalbi yolculua kan ve kendini, nefsaniyetini ve haysiyetini
grmeden Allaha doru hicret eden bir kimsenin mkafatnn, Allah-u
Tealaya ait olduudur. Eer slk eden kimse Allaha doru yapt
seyirde nefsani lezzetlerden birini talep ederse, bu her ne kadar
makamlara erimek, hatta kendinin Hakka yaknlamas iin, Hakka
yaknla erme dilei bile olsa, bu slk, Allaha doru
gerekletirilen bir slk deildir. Aksine slk eden kimse henz
evden kmam, bir keden dier keye, bir zaviyeden baka bir
zaviyeye doru evin tam ortasnda yolculuk halindedir.
O halde, eer yolculuk, nefsin mertebelerinde ve nefsani kemaller
elde etmek iin olursa, bu Allaha doru slk etmek deildir. Aksine
nefisten nefise yolculuktur bu! Ama Allaha doru seyr-u slk eden
bir kimseye bu sefer kanlmazdr. Kemal sahibi evliya kullar dnda
hi kimse, nefsani seyrin olmad rabbani bir seyir gerekletiremez.
Bu sadece kemal sahibi evliya kullar iin geerlidir. Belki de O gece,
tan yerinin aarmasna kadar bir esenliktir 2 ayet-i erifesi de,
tabiatn karanlk gecesinde seyrin tm mertebelerinde varolan bu
eytani ve nefsani tasarruftan esenlie iarettir. Zira kemale ermi bu
evliya kullar iin, kyamet gnne dek, afak sknceye kadar kadir
gecesidir. Ve kyamet gn de Allahn bu kemale ermi evliya kullar
iin ebediyet cemalini grme zamandr. Ama bunlardan bakalar
seyrin tm aamalarnda esenlik iinde deildir. Hatta iin banda
hibir slk ehli eytani tasarruflardan mstesna deildir. O halde
anlald zere ihlasn bu mertebesi Allaha doru seyrin ilk
mertebesinden, hakiki lmn husul olan son aamasna dek, hatta
mahv makam akabindeki sahv makamndan ibaret olan ikinci
hakkani hayattan sonrasna kadar- slk ehli, marifet ve riyazet
rencisi kimseler iin hasl olmaz. Bu tr bir hulusun alameti ise
1
2

Kayna bulunamamtr
Kadir/5

Namazn Adab...........................................145
eytann hilesinin onlarda olmamas ve eytann tmyle onlardan
midini kesmesidir. Nitekim ayet-i erifede eytann dilinden yle
nakledilmitir: blis: Senin kudretine And olsun ki, onlardan,
sana iten bal olan kullarn bir yana, hepsini azdracam
dedi.1
Burada ihlas bizzat kula isnat edilmitir; kulun fiillerine deil. Bu
da amelde ihlastan daha yce bir makamdr. Dolaysyla belki de
Allah iin krk gece ihlas zere sabahlayan kimsenin, kalbinden
diline hikmet emeleri cari olur2 diye buyuran mehur nebevi
hadisi, ihlasn tm mertebesini kastetmektedir. Yani zat, sfat ve
amel ihlas! Belki de zat ihlas kastetmektedir ki dier ihlas
mertebeleri de onun gereklerindendir.
Bu hadisi erifi aklamak, hikmet emelerinden maksadn ne
olduunu beyan etmek, hikmet emelerinin kalpten dile akmasnn
niteliini ve hulusun bu cereyandaki etkinliini ifade etmek ve krk
gece sabahlama hususiyetini izah etmek, bu kitapta beyan edilmesi
mmkn olmayan konulardr. Apayr bir almay gerektirir. Nitekim
arifbillah merhum Bahrul Uluma isnad edilen Tuhfetul Mluk fis
Seyr-i ves Slk kitabnn asl gr de bu hadis-i erifi
aklamaktr. Baz mnakaalardan uzak olmasa da latif ve incelikli
bir almadr. Mnakaadan beri olmad hasebiyle de bazlar bu
kitabn o deerli insana (Bahrul Ulum) ait olmadn ifade
etmilerdir ve bu uzak bir ihtimal de deildir.
nc Blm
zetle Bu Kitaba Uygun Bir ekilde hlasn Baz Mertebelerinin
Beyan
hlasn mertebelerinden biri de bir vg, bir menfaat veya benzeri
eyler elde etmek iin zahiri ve kalbi amelleri, yaratklarn rzayeti ve
kalplerini elde etme phesinden tasfiye etmektir. Bunun karsnda
1

Sad/82, 83
Biharul Envar, c. 67, s. 242, Kitabul man vel Kfr, Babul hlas, 10. hadis,
Uyun-u Ahbarir Rza (a. s) c. 2, s. 69dan (az bir farkllkla) naklen. Bu anlam son
kaynakta, s. 249, 25. hadiste nakledilmitir.
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

146
ise riya zere amel etmek yer almaktadr. Bu riya ise fkhidir, tm riya
mertebelerinden daha aadr. Sahibi de tm riyakarlardan daha
deersiz ve daha cimridir.
kinci mertebe ise iinde Allahn inayette bulunaca etkeni de
olsa, ameli; dnyevi amalardan ve zail olucu fani lezzetlerin
husulnden tasfiye etmektir. Tpk rzkn genilemesi iin gece namaz
klmak, ayn afetlerinden esenlikte olmak iin ayn ilk gn namazn
klmak, salk ve shhat iinde olmak iin sadaka vermek ve dier
dnyevi amalar gibi
Baz fakihler (r.a) ihlasn bu mertebesini sz konusu amalara
ulamak niyetiyle yaplmas kouluyla ibadetlerin shhat art olarak
kabul etmilerdir. Bu da fkhi kaideler esasnca geree aykrdr.
Geri marifet ehli nezdinde bu namazn hi bir ekilde bir deeri
yoktur ve dier meru kazanlar gibidir ve hatta ondan daha azdr.
hlasn nc mertebesi ise cismani cennetlere, hurilere, kklere
ve benzeri cismani lezzetlere ulamaktan amelleri tasfiye etmektir.
Bunun karsnda ise rivayetlerde de yer ald zere iilerin ibadeti
yer almaktadr. Bu da ehlullah nezdinde dier kazanlar gibidir. u
farkla ki bu tccarn amelinin creti, daha ok ve emri yerine getirdii
ve de ameli zahiri fesatlardan koruduu taktirde daha ycedir.
Drdnc mertebesi ise rivayetlerde de yer ald zere 1 ameli
vaadedilmi cismani azap ve cezalar korkusundan tasfiye etmektir. Bu
ibadet de kalp ashab nezdinde bir deer ifade etmemektedir ve
Allaha ubudiyet sahasnn dnda kalmaktadr. Marifet ehli nezdinde
insann dnyevi cezalardan korkarak yapt bir amel ile, uhrevi bir
cezadan korkarak yapt bir amel arasnda veya dnyevi kadnlara
ulamak iin yapt bir amel ile, cennetteki kadnlara ulamak iin
yapt bir amel arasnda hibir fark yoktur ve her ikisi de Allah iin
deildir. Burada nihai etken insann bu ameli fkhi kaideler esasnca
zahiri butlan eklinden kurtarmasdr. Ama marifet ehlinin pazarnda
bu metann hi bir deeri yoktur.
1

rnein Vesailu ia, c. 1, s. 45, Ebvab-u Mukaddimetil badat, 9. Babn

rivayetleri ve hakeza Usul-i Kafi, c. 3, s. 131, Kitabul man vel Kufr, Babul
badet, 5. rivayet

Namazn Adab...........................................147
Beinci mertebesi ise ameli; akl saadetler, ebed, ezel, daim ve
ruhan lezzetlere ulamak etkeninden tasfiye etmek, Allaha yakn
meleklerin yoluna koyulmak, kutsal akllarn ve mukarrep meleklerin
topluluuna karmaktr. Bunun karsnda ise bu maksatlar iin amel
etmek yer almaktadr. Bu derece her ne kadar byk, yce ve nemli,
hikmet sahiplerinin ve aratrmaclarn ok nem verdii ve deerli
sayd bir derece olsa da, ehlullah nazarnda bu mertebe de seyr-u
slkun noksanlndandr. Ve bu yolda seyr-u sulukta bulunan kimse
de tccardr ve her ne kadar ticaret hususunda dierleriyle farkllk
iinde olsa bile, tccarlardan saylmaktadr.
Bunun karsnda yer alan altnc mertebe ise, ameli bu lezzetlere
ulaamama ve bu saadetten mahrum kalmak korkusundan tasfiye
etmektir. Bunun karsnda ise korkunun bu mertebesi iin amel etmek
yer almaktadr. Ve bu da her ne kadar yce bir mertebe olsa da ve
yazar gibi kimselerin istek snrlar dnda bulunsa da, ehlullah
nazarnda bu da klenin ibadetidir ve de kusurlu bir ibadettir.
Yedinci mertebe ise ameli, ilahi cemal lezzetlerine ulamaktan ve
lika (grme) cennetinden ibaret olan sonsuz azamet nurlarnn
mutluluklarna ulamaktan temizlemektir. Bu mertebe, yani lika
cenneti, marifet ehlinin ve kalp ashabnn en nemli hedeflerinden
biridir. Sradan kimselerin arzu eli bu mertebeye ulamaktan acizdir.
Marifet ehlinden ok az bu byk saadet erefine nail olmutur.
Bunlar ehlullahtan ve Allahn setii kemal sahibi, sevgi ve cezbe
ehli kimselerdir. Lakin bu kemal de ehlullahn en kamil mertebesi
deildir. Aksine onlarn sradan yaygn makamlarndan biridir.
Mminlerin Emirinin (a.s) ve tahir evlatlarnn abaniye duasnda bu
mertebeyi istemesi veya bu makama sahip olduklarna iaret etmeleri
de, makamlarnn bu mertebeye has olduu anlamnda deildir.
Nitekim bu mertebenin karsnda yer alan sekizinci mertebe de,
ameli, ayrlk korkusundan tasfiye etmektir ve bu da kemale ermi
kimselerin makamlarnn kemalinden deildir. Mminlerin Emirinin
senin ayrlna nasl sabrederim1 diye buyurmas da onun ve
benzerlerinin sradan makamlarndandr.
1

Misbahul Muteheccid, s. 778, Kumeyl duas

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

148
Velhasl ameli bu iki mertebeden tasfiye etmek de ehlullah
nezdinde lazm olan bir eydir ve onunla amel etmek kusurludur ve
nefsani lezzetlerden hari deildir. te bu, hulusun kemalidir. Bundan
sonran da hulusun snrlarndan dar kalan ve burada beyan edilmesi
uygun olmayan velayet, tecrit ve tevhit lleri altnda kalan dier bir
takm mertebeler vardr.
Drdnc Blm
imdi ihlas ve ibadetler makamn bir lye kadar bildiine gre,
kendini bu makamlar elde etmeye hazrla ki amelsiz ilmin hi deeri
yoktur ve de alim hakknda hccet daha ok tamamlanmtr ve
mnakaa daha oktur. Ne yazk ki biz ilahi marifetlerden, ehlullahn
manevi makamlarndan ve kalp ashabnn yce derecelerinden
mahrumuz. Bizden bir grup bu makamlar tmyle inkar etmekte,
ehlini ise hatal, batl ve bo kabul etmektedirler. Onlar anan veya
makamlarna davet eden kimseyi yalanc saymakta ve davetlerini de
ar szlerden saymaktadrlar. Halkn bu kesiminin noksanlk ve
ayplarn grmesi ve derin uykudan uyanmas mit edilmemektedir.
phesiz sen sevdiini hidayete erdiremezsin 1 Hakeza: ve sen
mezarda olana iittiremezsin 2
Evet, zavall yazar gibi her taraftan habersiz, kalpleri marifet hayat
ve ilahi muhabbet ile diri olmayan kimseler, beden klflar, rm
mezarlar olan llerdir. Bu beden tozu ve karanlk beden darl,
onlar btn nur ve nur stne nur alemlerinden mahrum brakmtr.3
Bu gruba her ne kadar ilahi ak ve muhabbete, lika (grme) sevgisi
ve Hakka balanma hakknda Kuran ayetleri ve hadisler okunsa da,
onu tevil ve tevcih etmeye alr, kendi grleri esasnca tefsir
ederler. Bunlar Allah sevgisi ve likaullah (Allah ile grme)
hakkndaki ayetleri, cennetteki aalar ve gzel kadnlar, lika
(grme) olarak tevcih etmektedirler. Bu grubun Mnacat-i abaniye
duasnn u szlerini nasl yorumladn bilemiyorum dorusu: Ey
1

Kasas/56
Fatr/22
3
Nur/40
2

Namazn Adab...........................................149
Allahm! Bana, sana tmyle balanmay nasip et. Kalp gzlerimizi
sana bakma nuruyla aydnlat. Bylece kalp gzlerimiz nurdan
hicaplar yrtsn ve azamet madenine balansn. Ruhlarmz,
mukaddes izzetine asl kalsn. Ey Allahm! Beni de kendisine nida
ettiinde sana icabet eden ve kendisine baktnda celalin karsnda
kendisinden geen kimselerden kl.1
Acaba bu nur rtleri nedir? Acaba Hakka bakmaktan
maksat cennet armutlar mdr? Acaba, azamet madeninden maksat
cennet kkleri midir? Acaba, ruhlarn kutsal izzete aslmasndan
maksat ehvetini gidermek iin hurul aynn eteine aslmak mdr?
Acaba, celal karsnda kendisinden gemekten maksat cennet
kadnlarnn cemali karsnda kendinden gemek midir? Acaba,
Resulullah (s.a.a) iin mira namaznda vcuda gelen bu cezbeler ve
meleklerin en by olan Cebrail-i Eminin bile srrna mahrem
olmad ve bir parmak dahi ileriye gidemedii, o mecliste mahede
ettii daha stn nurlar, ok gzel bir kadn karsndaki cezbeler
miydi? Yoksa gne ay ve ondan daha stn bir nur mu gryordu?
Acaba Masumun (a.s) Sadece selim bir kalple gelen2 ayetinin
anlam hususunda, selim olan kalp Hak Tealay Hakktan bakasnn
olmayaca bir ekilde mlakat eden kalptir. 3 diye buyurduu hadiste
Hakktan gayrisinin olmamasndan maksat, armut ve erikten
bakasnn olmamas anlamna gelen Hakkn kereminden bakasnn
yokluu anlamnda mdr?
Toprak olsun bama ki yine kalem dizginlerini elimden kopard ve
beni yeniden ar szlerle megul etti. Ama sevgilinin mrne yemin
olsun ki bu szden maksat sadece iman kardeleri iin, zellikle de
ilim ehli iin bir uyanmann hasl olmas veya en azndan ehlullahn
makamn inkar etmemesinin salanmasdr. Zira bu inkar, btn
sefaletlerin ve mutsuzluklarn kkenidir. Maksadmz ehlullahn kim
olduu deildir. Aksine maksat, makamlarn inkar edilmemesidir. Ama
bu makamlarn sahibinin kimler olduunu Allah bilmektedir. Bu husus
1

Mnacat- abaniye, Biharul Envar, c. 91, s. 99

uara/89
3
Usul-i Kafi, c, 3, d. 26, Kitabul man vel Kufr Bab-u hlas, 5. Hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

150
kimsenin haberdar olmad bir itir: Haberdar olan kimseden bir
haber gelmedi.1
Dier bir grup ise marifet ehlinin makamlarn inkar etmeyen ve
ehlullah ile inatlama iinde bulunmayan kimselerdir. Ama dnya ile
megul olmak, dnyay elde etmek ve fani lezzetlerine gmlp
kalmak, onlar hal, zevk, amel ve ilim kazancndan alkoymutur.
Bunlar hastalklarn onaylayan hastalar gibidirler. Ama karnlar
onlara, perhiz etme ve ac ilalar ime hususunda izin vermemektedir.
Nitekim birinci grup, mptela olduu halde, byle bir hastaln varlk
aleminde olduunu onaylamayan hastalar andrmaktadrlar.
Baka bir grubu ise ilm elde etmeye koyulmu ve marifetleri ilim
olarak tahsil etmek ile megul olmulardr. Ama bunlar, marifet
gereklerinden ve ehlullahn makamlarndan sadece bir takm
kavramlar, lafzlar ve debdebeli ifadelerle yetinmilerdir. Hem
kendilerini ve hem de zavall bir grubu kavram ve lafzlar zincirine
vurmu, btn makamlardan sadece sz ile kanaat etmilerdir.
Bunlarn iinde kendi kendini tanyan kimseler de bulunabilir. Ama
zavall bir gruba bakanlk etmek iin bu ii bo kavramlar,
geimlerini elde etmek iin bir ara klmlardr. Albenili kelimeler ve
ilgin szlerle Allahn kullarnn saf kalplerini avlamaya
almaktadrlar. Bunlar insanlardan olan eytanlardr ve Allahn
kullarna zararlar da, lanetlenmi iblisten daha az deildir. Bu
zavalllar, Allahn kullarnn kalplerinin Hakkn evi olduunu ve
Hakktan baka hi kimsenin orada tasarrufta bulunamayacan
bilememektedirler. Bunlar Hak Tealann evini gasp edenlerdir. Bunlar
gerek Kbeyi ykanlardr. Bunlar bir takm putlar yontmakta ve bu
putlar bir Kbe, hatta Beytul Mamur olan Allahn kullarnn
kalplerine yerletirmektedirler. Bunlar kendilerini doktor ekline
sokan ve Allahn kullarn eitli helak edici hastalklara maruz
brakan hastalardr. Bu grubun en nemli zellii; fakir ve dervileri
irad etmekten ok, bykleri ve zenginleri irad etmeye ilgi
duymalardr. Bunlarn mritlerinin ou mal ve makam sahipleridir.
1

Bu iddiaclar onu talep etmekte habersizdirler. /Haberdar olan kimseden bir haber
gelmedi (Sadi)

Namazn Adab...........................................151
Bizzat kendileri de zenginleri, mal ve makam sahiplerini
andrmaktadrlar. Bunlarn ok aldatc szleri vardr. Kendilerini
binlerce dnyevi pisliklere bulat halde, mritlerinin gznde temiz
gsterir ve ehlullahtan olduklarn ima ederler. O cahil zavalllar da
gzlerini onlarn btn hissedilir ayplarna kapam ve ii bo
kavramlara gnl vermilerdir.
Sz buraya geldiine gre her ne kadar sz dizisinin dnda kalsa
da, Ehl-i Beytin sznden teberrk ummak gzel olduundan,
konuyla ilgili nakledilen birka hadisi aktarmamz ok uygun
olacaktr.
eyh Seduk (r.a) el-Hisal adl kitabnda kendi senediyle Ebi
Abdillahn yle buyurduunu nakletmektedir: Alimlerden bazs
ilmini toplamay sever, ama kendisinden istifade edilmesini sevmez.
Bu atein ilk katnda olan kimsedir. Alimlerden bazs da t
verdiinde bbrlenir, kendilerine vaaz verdiinde ise kaba
davranrlar. Bu atein ikinci katndadr. Alimlerden bir ksm da ilm,
eraf takmnn ve zenginlerin yanna koymak ister ve ilm, fakirlerin
yanna koymak istemez; bu da atein nc katndadr. Alimlerden
bir ksm da ilminde zalimlerin ve sultanlarn yolunda gitmilerdir.
Bunlar da reddedildiklerinde ve herhangi bir i hususunda kendisine
kusur edildiinde gazaplanr; bu da atein drdnc katndadr.
Alimlerden bir ksm da ilmini ve szn artrmak iin Yahudi ve
Hristiyanlarn szlerini takip edenlerdir. Bu da atein beinci
katndadr. Alimlerden bir grubu da fetva vermeye kalkr ve yle
der: Bana (istediiniz eyi) sorun. Oysa bir kelime bile
anlamamaktadr ve Allah layk olmadklar halde bir iin ehliymi gibi
davrananlar sevmez. Bu da atein altnc katndadr ve alimlerden bir
grubu da ilm ycelik ve akl taslamak iin edinirler. Bu da atein
yedinci katndadr.1
Kuleyni de (r.a) Camiul Kafi adl eserinde kendi senediyle mam
Bakrn (a.s) yle buyurduunu nakletmitir. Her kim alimlere
kar vnmek, cahillerle tartmak ve insanlarn dikkatini ekmek
1

El-Hisal, c. 2, s. 352, 7. konu, 33. hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

152
iin ilim talep ederse, ateteki yerini hazrlasn. phesiz, riyaset ve
bakanlk sadece ehline layktr. 1
Hakeza mam Sadkdan (a.s) yle nakledilmitir: Dnyay seven
bir alim grdnzde onu dini hususunda itham ediniz (dini ilerde
ona itimat etmeyiniz); zira bir eyi seven kimse o sevdii eyin
etrafnda dner. Ve hakeza yle buyurmutur: Allah-u Teala
Davuda (a.s) yle vahyetmitir: Benimle kendin arasnda dnyaya
ak olan alimi vasta klma ki seni dostluumdan alkoyar. Bunlar,
Hakk talep eden kullarmn nn kesenlerdir. Onlara yapacam en
az ey, kalplerinden mnacat tatlln almamdr.2
Bu grup iinde sahtekar kimse olmamakla birlikte, bizzat ahiret
yolunun yolcusu ve retilen makamlar elde etme amacnda olan
kimseler de, bazen yol kesen eytana aldanmakta, gurura kaplmakta,
reti ve makamlar gerekten kendilerinin uydurduu veya
bakalarnn uydurmasndan istifade ettii bir takm ilm kavramlardan
ibaret olduunu sanmaktadrlar. Bunlar da mrnn sonuna kadar
genliini ve hayatn bir takm kavramlar oaltma, kitap ve
sayfalar kaydetmekte tketmektedirler. rnein Kuran tefsiri
alimlerinden bir gurubu Kuran'dan istifade etmeyi, sadece kraat
farkllklarn toplama, kaydetme, lgat anlamalarn, kelimelerin
trevlerini ve manevi gzelliklerini, Kuran'n icaz ekillerini, rfi
anlamlarn ve insanlarn anlay farklklarn kaydetmeye zg
klmaktadrlar. Onlar Kurann davetinden, ruhi ynlerinden ve ilahi
retilerinden tmyle gafildirler. Bunlar da doktora mracaat eden,
ondan reete alan, ama kendi tedavisini; sadece bir nshay
kaydetmekte, ezberlemekte, bileimlerinin keyfiyetinde bilen hastalara
benzemektedirler. Bunlar bu hastalk ldrecektir. Sonunda reeteyi
bilmek ve doktora mracaat etmek onlar iin tmyle sonusuz
kalacaktr!
Ey aziz! Btn ilimler amelidir. Hatta tevhit ilminin bile bir takm
kalbi ve zahiri amelleri vardr. Tevhit amel etmektir ve o da kesreti
vahdete evirmektir. Bu da ruhi ve kalbi amellerdendir. Fiil
1
2

Usul-i Kafi, c. 1, s. 59, Kitabul Fezlil lm Bab-u Mustekil bi ilmihi, 6. hadis

a.g.e. 4. hadis

Namazn Adab...........................................153
kesretlerde kaldn mddete, hakiki nedeni tanmadka, Hakk
gren gzlere sahip olmadka, Allah tabiatta mahede etmedike;
tabii ve gayr-i tabii kesretleri, kesret ynlerini, Hak ve fiillerinde fani
klmadka, Hakkn faaliyetinin vahdet sultan kalbinde hkmran
olmadka; hulus, ihlas, sefa ve tavsiyeden tmyle uzak ve tevhitten
mahrum kalrsn. Btn fiil riyakarlklar ve ou kalb riyalar, fiil
tevhidin noksanlndan kaynaklanmaktadr. Faydasz ve hibir etkisi
olmayan aresiz ve zayf insanlar gerek alemde etki sahibi gren ve
hak memleketinde tasarruf sahibi bilen kimseler, kendisini onlarn
kalbini celbetmekten nasl mstani klabilirler ve amellerini eytann
irkinden nasl tasfiye ve halis klabilirler? Sen kayna berrak
klmalsn ki ondan berrak sular aksn. Aksi taktirde bulank kaynaktan
berrak bir su beklentisi iinde olma. Sen eer Allahn kullarnn
kalbini, Hakkn tasarrufu altnda bilir, ey kalpleri evirip eviren
cmlesinin anlamn kalbinin damana tattrabilir ve kalbinin
kulana ulatrabilirsen, bizzat btn bu zayflk ve aresizliklerle
kalpleri avlamann peine dmezsin. Eer her eyin melekutu onun
elindedir, mlk onundur ve mlk onun elindedir gereini kalbine
anlatacak olursan, kalpleri celbetmekten mstani olursun ve kendini
bu zayf yaratn zayf kalplerine muhta grmezsin. Senin iin kalbi
zenginlik ortaya kar. Sen kendinde ihtiya hissettiin ve insan da
etkili bildiin iin, kalpleri celbetmeye muhta olmu ve kendini
kalplerde tasarruf eden kutsallk satcs sanmsn. te bu yzden de
riyaya dmsn. Eer etkili olarak Hakk grecek ve kendini de
alemde tasarruf sahibi grmeyecek olsaydn, bu irklere asla ihtiya
duymazdn.
Ey benlik iddiasnda bulunan mrik ve ey insan eklindeki iblis!
Sen bu miras, kendini tasarruf sahibi gren ve onlar aldatacam1
feryadn ykselten lanetli eytandan almsn. O zavall ve mutsuzluk
iinde rpnan eytan; irk ve bencillik iindedir. Alemi ve kendisini
bir glge deil de bamsz bir varlk olarak gren, bir kle olarak
deil de tasarruf sahibi olarak bilen kimseler iblisin eytanlndan
miras almlardr. Ar uykudan uyan
ve kalbine ilahi kitabn ve
1

Sad/82-83

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

154
nuran sahifelerin ayet-i erifelerini ilet. Bu azametli ayetler beni ve
seni uyandrmak iin nazil olmutur. Biz btn lezzetlerimizi tecvid ve
Kurann zahirine mnhasr kldk. Kurann marifetlerinden gaflet
ettik. Bylece de eytan bizlere egemen oldu. Bizlere hkmetti ve
eytann sultas altna girdik.
Konuyu burada hemen bitiriyor ve bu sz baka bir yere
brakyorum. nallah kraatn adab konusunda bu konuyu bir miktar
daha amaya alacaz ve Allahn izniyle ve baarsyla Kurandan
istifade etme yolunu hem kendime ve hem de Allahn kullarna
aklamaya alacam ves selam
Beinci Blm
Sz buraya geldiine gre bu makama uygun bir ekilde ihlasn
dier baz derecelerini de zikretmeye alacam.
hlasn derecelerinden biri de ameli; sevap ve ecrin istihkakn
grmekten tasfiye etmektir. Bunun tam kart ise ameli; sevap talep
etmek ve sevap istihkakn grmekle kartrmaktr. Bu da amelini
byk grmek meselesinden uzak deildir. Ve slk ehli kimse
kendisini bundan temizlemelidir. Bu istihkak grme durumu da;
kendisi ve an yce yaratc hakkndaki marifet noksanlndan
kaynaklanmaktadr. Bu da eytani aatan dallanmaktadr ki sonu
olarak kendisini, amelini, benliini ve enaniyetini grmeye
dnmektedir. Zavall insan, amellerini grme rtsnde olduu, ameli
kendisinden kabul ettii ve ite kendisini tasarruf sahibi bildii
mddete, bu hastalktan asla kurtulamaz, bu tasfiye ve halis klma
makamna asla eriemez. Dolaysyla slk eden kimse aba
gstermeli ve kalbi riyazetler, akli ve irfani slk ile kendi kalbine
btn amellerin; Hak Tealann, kulun eliyle icra ettii, ilahi nimet ve
balardan olduunu anlatmaldr. Fiil tevhit, slk eden kimsenin
kalbine yerleince de, artk ameli kendisinden grmez ve dolaysyla
da sevap talep etmez, aksine sevab bir ihsan ve nimetleri karlksz
grr. btidai/istihkaksz kabul eder.
Tahir imamlarn szlerinde ve zellikle de ilahi arifin irfan
semasndan ve Seyyids Sacidinin (mam Zeynl Abidinin) nuran

Namazn Adab...........................................155
aklndan; Allahn kullarn tabiat zindanndan kurtarmak, ubudiyet
edebini anlatmak ve rububiyet hizmetine soyunmak iin nazil olmu
olan ilahi ve nurlu Sahife-i Seccadiye kitabnda, bu ilahi latifeler
olduka fazla zikredilmitir. Nitekim mam Zeynl Abidin (a.s)
otuzikinci duasnda yle buyurmutur: Byk nimetleri
karlksz/istihkaksz olarak baladn ve ihsanna kretmeyi
ilham ettiin iin, hamt sana mahsustur.1 Baka bir yerde ise yle
buyurmutur: Nimetlerin ibtiai/istihkaksz ve ihsann bir batr.
Zira btn ihsanlarn bir batr ve btn nimetlerin
ibtiai/istihkakszdr.2
Misbahu eriada ise yle buyurulmutur: hlasn en dk
mertebesi; kulun btn gcyle aba gstermesi, sonra da Allah
katnda ameli iin bir deer bimemesi ve bu ameli sebebiyle rabbine
bir mkafat farz klmamasdr.3
hlasn bir dier derecesi ise; amelini ok grmekten, ameliyle
honut olmaktan, amele itimat ve kalp ball iinde bulunmaktan
temizlemektir. Bu da slk ehli iin seyr-u slkun en nemli
hususlarndan biridir ve onu Allaha doru seyreden kafileden
alkoyar. nsan tabiatn karanlk hapsine mahkum eder. Bu da
eytann pis aacndan tremekte ve beni ateten yarattn onu ise
topraktan yarattn4 diyen eytann miras olan bencilliktendir. Ve
ayn zamanda bu, insann kendi makamn ve azameti yce olan
mabudun makamn bilmemekten kaynaklanmaktadr.
Eer mmkn bir varlk olan bu zavall, kendisinin; aresizlik,
acizlik ve zayf makamn bilecek ve Hakkn kemal, byklk,
azamet makamn tanyacak olursa, asla amelini byk grmez ve
kendisinin bir i yaptn hesaba katmaz. Bu zavall, dnya pazarnda
bir yllk amele bile, shhat ve czlerinden gvende olmalar artyla,
birka kurutan fazla deer bimedikleri halde, iki rekaattan dolay
sonsuz beklentiler iindedir. te bu honutluk ve ameli ok grme
1

Sahife-i Seccadiye, 32. dua

a.g.e, 12. dua
3
Misbahu eria el Bab-u Sads ve Sebun, fil hlas
4
Araf, 12 ve Sad/76
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

156
gerei, bir ok ahlak ve ameli fesatlarn kaynadr ve bunlar
zikretmek konuyu uzatacaktr. Hadisi eriflerde de bu konuya iaret
edilmitir. Nitekim Kafi-i erif kendi senediyle Hz. Musa b. Caferin
(a.s) baz ocuklarna yle buyurduunu nakletmektedir: Ey
oulcazm! aba ve gayret gster ve nefsini aziz ve celil olan
Allaha ibadet ve itaat hususunda kusur haddinden fazla grme.
phesiz Allaha hakkyla ibadet edilemez.1 Hakeza mam (a.s) baka
bir hadisinde yle buyurmutur: Kendisiyle aziz ve celil olan Allah
irade ettiin her amel hususunda, kendi nefsini kusurlu gr. phesiz
btn insanlar, aziz ve celil olan Allahn koruduu kimseler dnda
kendileriyle Allah arasnda yapt amellerde kusur sahibidirler. 2
Hakeza mam (a.s) yle buyurmutur: Hayrn okluunu ok
grmeyiniz (Allaha ibadet ve itaat her ne kadar ok da olsa azdr).3
Hakeza Sahife-i Kamilede Allahn meleklerinin sfatlar hakknda
yle buyurulmutur: Onlar gnah ehline ve cehennem ehline kar
alevlenen cehenneme baktklarnda yle derler: Sen mnezzehsin,
biz sana hakkyla ibadet edemedik 4
Ey zayf kimse! Allahn yaratklarndan en arifi olan, ameli
herkesten daha nuran ve azametli olan Resulullah (s.a.a) bile acizlik
ve kusur ifadesinde bulunup Biz seni hakkyla tanyamadk ve
hakkyla sana ibadet edemedik5 derken ve masum mamlar (a.s) da
Allahn mukaddes huzurunda kusur ve acizlik izharnda bulunurken,
zayf bir sivri sinekten ne kar.6
Evet onlarn mmkn varln acizliini ve makam yce Vacib'ul
Vcudun azamet ve izzetini tanma makamlar, bu izhar ve itiraflarda
bulunmay gerektiriyordu. Oysa biz zavalllar cehaletten ve eitli
rtlerden dolay gurura kaplyor, kendimiz ve amellerimizle
1

Uslu-i Kafi, c. 3, s. 116, Kitabul man vel Kufr, bab-ul itiraf-i bil taksir, 1. hadis
a.g.e, 4. hadis
3
a.g.e, c. 3, s. 394; Kitabul man vel kufr, bab-u istifar-i zenb, 2. hadis ve c. 4, s.
196, bab-u Muhasebetil Amel, 17. hadis
4
Sahife-i Seccadiye, 2. dua
5
Miratul Ukul, c. 8, s. 146, Kitabul man vel Kufr; Bab-u kr
6
Kartaln ty dkt yerde, zayf sivri sinekten ne kar, Emsal ve Hikem-i
Dehhuda, c. 2, s. 579, airin ad zikredilmeksizin
2

Namazn Adab...........................................157
stnlk satmaya kalkyoruz. Suphanallah! Mminlerin Emirinin
(a.s) u sz ne kadar da dorudur: nsann kendi nefsiyle vnmesi,
aklnn hasetilerinden biridir.1 eytann, zaruri bir ii bize rtl
klmas ve bizim de akl terazisinde onu tartmaya kalkmamamz
aklszlktan deil midir? Oysa biz; hi phesiz btn sradan
insanlarn, hatta Allahn meleklerinin ve ruhanilerinin amellerinin,
Resulullah (s.a.a) ve Hidayet mamlarnn (a.s) amelleriyle mukayese
lsnde hibir hissedilir deere sahip olmadn ve asla
saylamayacan bilmekteyiz. Oysa bu byk insanlardan bir i
hususunda acizlik ve kusur itirafnda bulunmalar, mtevatir olarak ve
hatta ondan daha stn bir ekilde bir lde rivayet edilmitir. Bu iki
zaruri nermeden kan sonu da, bizim amellerimizden hi biriyle
honut olmamamz gerektiidir. Eer biz, btn dnya mrmz
boyunca ibadet ve itaat edecek olsak bile, utan iinde olmal,
zlmeli ve utanmalyz. Ama buna ramen eytan kalbimizde yer
etmi, akl ve hislerimizde egemen olmutur. Bu zaruri nermelerden
hibir sonu almam durumdayz ve de kalbimizin durumu bunun
tam tersidir.
Resulullahn (s.a.a) da onaylad gibi Hendek gn vurduu bir
darbesi, btn cin ve insanlarn ibadetinden daha stn olan 2 ve de
Allahn yaratklarnn en ok ibadet edeni olan, Ali b. Hseyinin bile
benzeri olmaktan acizlik izharnda bulunduu3 Mminlerin Emiri Hz.
Alinin bile, acizlik ve kklk izhar, kusur ve su itirafnda
bulunuu, bizlerden daha ok ycedir. Ali Murtezann ve Allahtan
baka btn yaratklarnn, dergahnn klesi olduu, sofrasndaki
marifetler nimetinden istifade ettii ve retilerinden ilim elde ettii
Allah Resul bile, o ekilde ie koyulmakta, kemal dairesinin seyrinin
tamam ve tevhit ve marifetin son halkas olduktan sonra, tam on yl
Hira danda ayakta durmakta, ibadet ve itaate koyulmakta, mbarek
1

Nehcul Belaa, Feyzul slam, s. 1172, 203. hikmet

Hendek gn Alinin vurduu bir darbe insanlarn ve cinlerin ibadetinden daha
hayrldr. Biharul Envar, c. 39, s. 2, Tarih-u Emiril Mminin
3
badette kim Ali b. Ebi Talib gibi olabilir? Biharul Envar, c. 46, s. 75, Tarih-u
Ali b. Hseyin, 5. Bab, 65. hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

158
ayaklar imektedir. Ve bunun zerine Allah-u Teala u ayeti nazil
buyurmutur: Ta-Ha biz sana Kuran' meakkate desin diye
indirmedik. 1
Ey temiz hidayeti! Biz Kuran sana, meakkat ve skntya
desin diye indirmedik, sen temiz ve hidayete erdiren bir kimsesin.
Eer insanlar sana itaat etmezse, bu onlarn kusurundan ve
ekavetindendir, senin slkunun ve hidayetinin noksanlndan deil.
Ama buna ramen Peygamber (s.a.a) acizlik ve kusurunu ilan
etmektedir.
Seyyid b. Tavus (k.s) Ali b. Hseyinden (a.s) bir hadis
nakletmektedir ki biz de bu blm, her ne kadar uzun da olsa, bu
hadisle bereketlendirelim. Zira bu hadis Ali b. Hseyinin (a.s) baz
haletlerini aklad iin, bylece ruhlar onun gzel kokusunu alr ve
kalplerin dama onunla tatlanm olur.
Seyyid b. Tavus (r.a) Fethul Ebvab adl kitabnda ez-Zehriye
istinaden yle nakletmektedir: Ali b. Hseyin (a.s) ile Abdulmelik b.
Mervann yanna vardk. Abdulmelik, Ali b. Hseyinin perianln
ve alnndaki secde izini grnce ararak yle dedi: Ey Eba
Muhammed! Senin iin Allah nezdinde hayr taktir edildii halde,
ibadetlerde abann etkileri zerinde aikar olmutur. Sen
Resulullahn (s.a.a) bir parassn. Ona oranla daha yakn ve
balarnz daha salamdr. Sen aile efradn ve zamanndaki halk
arasnda byk bir stnle ve fazilete sahipsin. Sahip olduun
fazilet, ilim, din ve takva gemite ve imdi, ailenden gp gidenler
dnda hi kimse iin sz konusu deildir. Mervan b. Hakem bylece
mam vd sonunda Ali b. Hseyin (a.s) yle buyurdu: (Bize
oranla) sylediin fazilet ve Allahn yardm nimetlerinin krn eda
etmek nasl mmkndr? Resulullah (s.a.a) ayaklar iinceye kadar
namaz klyor, oru gnlerinde az susuzluktan kuruyordu, buna
ramen ona (Fetih suresi 2. ayete iareten) Ey Resulullah! Senin
gemi ve gelecek btn gnahlarn balanmtr diye
sylediklerinde yle buyurmutur: kreden bir kul olmayaym
m? Balad ve bizi denedii eyler sebebiyle Allaha hamd
1

Ta-Ha/1 ve 2

Namazn Adab...........................................159
olsun. Dnyada ve ahirette kr, Allaha aittir. Allaha yemin olsun
ki eer bedenimin organlar paralansa, gzlerim anandan kp
yuvarlansa bile, sayanlarn sayamayaca ve btn hamd edenlerin
bile hakkn eda edemeyecei Allahn btn nimetlerinin onda birinin
krn bile yerine getiremem. Allaha yemin olsun ki ben bunu
yapamam, sadece Allah, gece gndz, ak ve gizli, hibir eyin beni
Onun zikrinden ve krnden alkoymadn grmektedir. Eer
ailemin zerimde hakk olmasayd ve dierlerinin de gcm orannda
eda edeceim bir takm haklar zerimde olmasayd, phesiz
gzlerimi ge diker, kalbimi Allaha yneltir ve Allah canm alana
kadar gzlerimi geri evirmezdim. O hkmedenlerin en iyisidir.
Bunun zerine mam alad ve Abdulmelik de alad 1
Drdnc Ksm
Kraatn Adab ve Baz Srlar Hususundadr
Bu blmde; mbarek Hamd, Tevhid ve Kadir sresinin tefsiri
vardr ve bu blm kitabn en deerli yeridir ve bunda birka meale
vardr:
Birinci Meale
Kuran- erifin kraatinin mutlak adab hususundadr ve bunda
birka blm vardr
Birinci Blm
Arif ve sradan insanlarn ortak olduu, kendisinden en gzel
sonularn kt, kalbin nuraniyetine ve batn hayatna sebep olan,
ilahi kitabn kraatinin nemli adaplarndan biri de tazim dir.
O da azamet, byklk, celalet ve kibriyay anlamaya baldr. Bu
anlam geri hakikat asndan beyan imkanndan ve beer takatinden
dardr. Zira her eyin azametini anlamak, hakikatini anlamakladr.
lahi Kuran- erifin yaratl aamalar, nzulnden ve fiiliye haline
geiinden nceki hakikati de Hz. Vahidiyetin huzurundaki zat
eylerden ve ilm hakikatlerdendir ve o da isimlerde zat bir sesleni
1

Biharul Envar, c. 46, s. 57, Fethul Ebvab

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

160
olan nefsi kelamn hakikatidir. Bu gerek; resmi ilimler, kalbi
marifetler ve gayb mkaefe ile de hi kimse iin hasl olmaz. Sadece
Nebinin mbarek zat (s.a.a) iin Kabe kavseyn (iki yay kadar
yaklat) ns mahfilinde, hatta ev edna (hatta daha da yaklat)
makamnn sr halvetinde, ilahi tam mkaefe ile hasl olur. Beer
ailesinin arzu eli bu makama erimekten acizdir. Sadece Allahn halis
velileri, manevi nurlar ve ilahi hakikatlerle, o mukaddes zatn
ruhaniyetine ortak ve tam bir uyumla onda fani olmulardr ve
mkaefe ilimlerini ondan miras almlardr. Kuran hakikati, o
mbarek zatn kalbine tecelli ettii nuraniyet ve kemalle, bir aamaya
nazil olmadan ve bir hale brnmeden, onlarn kalbine de yansmtr.
te o Kuran tahrif edilmemi ve deimemitir ve ilahi vahy
kitabndandr. Bu Kurana tahamml edebilen kimse de, mutlak Allah
velisi Ali b. Ebi Talibin (a.s) erif vcududur. Dierleri ise bu
hakikati sadece gayb makamndan ehadet yurduna indikten, mlki
deiime dnten, lafz ve dnyevi harfler rtsne brndkten
sonra elde edebilir. Bu da btn ilahi kitaplarda ve Kuran- erifte
vaki olan tahrifin anlamlarndan biridir. Btn ayet-i erifeler tahrif
ile, hatta bir ok tahrif ile isimler aleminden, ehadet ve mlk
alemlerinin sonuna dek; kat ettii aamalar hasebiyle beerin eline
ulamtr. Tahrif aamalarnn says da tpatp Kuran batnlarnn
aamalarnn saysncadr. Sadece tahrif, mutlak gaybten mutlak
ehadete, alemlerin aamalar hasebiyle nzuldr. Batnlar ise mutlak
ehadetten, mutlak gaybe dntr. O halde tahrifin mebdei ile
batnlarn mebdei birbirinin tam aksinedir. Allaha doru seyreden
kimse, batn mertebelerinden birine nail olunca, tahrif aamalarndan
birinden kurtulur. Tmel aamalar hasebiyle yedinci batn olan mutlak
batna ulanca da, mutlak tahriften kurtulur. Dolaysyla Kuran-i
erif bir kimse iin tahrifin tm eitleriyle tahrif olabilirken, bazs
iin baz aamalaryla ve bazs iin de hi tahrif olmayabilir. Bir
kimse iin de baz hallerinde tahrif, baz hallerinde tahrif edilmemi
olabilir. Tahrif edilmi haliyle de baz tahrif eitleri sz konusu
olabilir.

Namazn Adab...........................................161
Bildiin gibi Kurann azametini anlamak, beer idrakinin
dndadr. Ama tm beerin elinde olan bu nzul olmu kitabn
azametine icmalen bir iarette bulunmann da bir ok faydas vardr.
Ey aziz! Bil ki her kelam ve kitabn azameti, ya mtekellim ve
katibinin azametiyledir, ya da konu ve hedeflerinin azametiyledir.
Veya sonu ve neticelerinin azametiyledir. Veya resul ve elisinin
azametiyledir, veya kendisine gnderilen ve onu yklenen kimsenin
azametiyledir, veya koruyucusunun azametiyledir, veya aklaycsnn
azametiyledir, veya irsal vakti ve niteliinin azametiyledir. Bu
eylerden bazs zat ve cevheri gerei o azamette etki sahibidir, bazs
ise, ilineksel olarak ve vastayla azamette etkilidir. Bazs ise azameti
kefedicidir. Zikredilen btn bu eyler bu nuran sayfada en stn ve
kapsaml ekilde mevcuttur, hatta ona has eylerdendir. Dier
kitaplarda ise ya asla bu etkinlik sz konusu deildir veya btn
aamalaryla mevcut deildir.
Mtekellim, ina edici ve sahibinin azametine gelinceSahibi;
mlk ve melekutta dnlebilecek tm azametler ve gayb ve ehadet
alemine nazil olmu btn kudretler, o mukaddes zatn fiilinin
azametinin bir tecellisi olduu mutlak azimdir. Hak Teala hi kimseye
azametle tecelli etmez. Binlerce perdenin gerisinden tecelli eder.
Nitekim bir hadiste yle yer almtr: Allahn nur ve zulmetten
yetmi bin rts vardr. Eer bu rtler kenara ekilecek olursa
yznn nuru, masivay (Allahtan gayrisini) yakar. 1 Marifet ehli
nezdinde bu kitab- erif btn zat, sfat ve fiil ilerin mebdei ile ve
btn cemal ve celal tecellileriyle sudur etmitir ve dier semavi
kitaplar bu mertebeye sahip deildir.
Muhteva, hedef ve konular vastasyla azametine gelinceBunun
ok kk bir aklamas bile, apayr bir kitap yazmay ve almay
gerektirir ki ksa bir blm beyan edilebilsin.
Biz de ksaca ayr bir blm halinde genel hususlarna iaret
etmeye alacaz. O blmde inallah sonu ve semereleri asndan
azametine de iaret edeceiz.
1

Biharul-Envar, c. 55, s. 45de, bu hadis Ehl-i Snnet kanalyla nakledilmitir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

162
Vahy resul ve ulatrma vastasnn azametine gelince Bu eli
emin olan Cebrail ve en byk ruhtur. Resul-i Ekrem (s.a.a) beeriyet
rtsnden ktktan ve kalp ynn ceberut hazretine ynelttikten
sonra, bu en byk ruha balanr. O dieri de tahakkuk diyarnn drt
erkanndan biri, hatta erkannn en by ve eitlerinin en erefidir.
Zira, o nuran erif zat, ilim ve hikmetin mvekkel melei, manevi
rzklarn ve ruhani yiyeceklerin sahibidir. Allahn kitabndan ve
hadis-i eriflerden de Cebrailin ululanmas ve dier meleklerden
ncelii anlalmaktadr. 1
Kendisine gnderilenin ve vahyi yklenenin azametine gelince
Hak Teala btn zat, sfat, esma ve efal boyutlaryla temiz, arnm;
Ahmedi, Ahadi, cemi ve Muhammedi kalbe tecelli etmitir.
Peygamber nbvvetin ve mutlak velayetin hatmi/son makamna
sahiptir. Yaratklarn en ycesi, en byk yaratk, varln z,
vcudun cevheri, tahakkuk diyarnn usaresi, son halka, byk
berzahiyet ve yce hilafet sahibidir.
Koruyucusunun azametine gelince Koruyucusu da azameti yce
Hakkn mukaddes zatdr. Nitekim mbarek ayet-i kerimede yle
buyurmutur: Dorusu Kitab biz indirdik, onun koruyucusu
elbette biziz.2
Aklayc ve beyan edicisinin azametine gelince... Bunlar da
Resulullahtan Hccet-i Asra (a.f) kadar vcudun anahtarlar, kibriya
ve vahy madenleri, marifet esaslar cem ve tafsil (genel ve detay)
makamnn sahipleri olan masumlarn mutahhar zatlardr.
Vahy vakti ise kadir gecesidir. Kadir gecesi gecelerin en by,
bin aydan daha hayrl, en nurlu zaman, hakikatte ise mutlak veli
ve hatmi (son) Resuln (s.a.a) vslat zamandr. Vahyin nitelii ve
terifat ise burada beyan edilmesi imkansz bir husustur. Ayr bir
blmde incelenmesi gerekir ve uzayaca iin de burada
aklamaktan sarf- nazar ediyoruz.
1

uara/193, Necm/5-9, Tekvir/19-24; Biharul-Envar, c. 56, s. 258; Kitabus-Sema

vel-Alem, Ebvabul-Melaike, Bab-u Aher fi Vasfil Melaiketil-Mukarrebin, 23 ve
24. Hadis.
2
Hicr suresi/9.

Namazn Adab...........................................163
kinci Blm
lahi Kitab-I erifin Hedeflerine, Konularna ve Muhtevasna
Ksaca Bir aret
Bil ki bu kitab- erif (Kuran) bizzat kendisinin de belirttii gibi;
hidayet, insanlk seyr-u slkun klavuzu, nefislerin terbiye edicisi,
kalbi hastalklarn ifas ve Allaha doru seyrin nurlandrcsdr.
zetle, Allah Tebarek ve Teala kullarna olan rahmet genilii
esasnca, bu kitab- erifi kendi yaknlk ve kutsal dergahndan nazil
buyurmu, alemlerin tenasb hasebiyle nazil klm, bu zulman
aleme ve tabiat zindanna ulatrm, elfaz rtsne ve harfler ekline
brndrmtr. Bu kitab- erif, bu dnyann karanlk zindannda
mahkum olanlar ve arzular zincirlerine vurulmular kurtarmak,
onlar noksanlk, zayflk ve hayvanlk mertebesinden; kemal, kuvvet
ve insanln zirvesine ulatrmak; eytann komuluundan,
melekutilerle dostlua, hatta yaknlk makamna vslata ve ehlullahn
en byk hedefi olan likaullah mertebesine ulatrmak iin nazil
olmutur. Bu adan bu kitap Hakka ve saadete davet kitabdr. Bu
makama ulamann niteliini beyan etmektedir. Muhtevas ise ksaca
bu ilahi seyr-u slkta katks bulunan veya Allaha doru slk eden
kimseye yardmc olan eylerdir. zetle en nemli hedeflerinden biri,
marifetullaha davet ve zat, esma, sfat ve efal boyutlarda ilahi
marifetleri beyan etmektir. Hepsinden daha ok da zat, esma ve efal
tevhidini amalamtr ki, bazs aka ve bazs da ince bir iaretle
zikredilmitir.
Bilmek gerekir ki, bu kapsaml ilahi kitapta, zat tanmadan fiilleri
tanmaya dek, tm marifetler, her snfn kendi kabiliyeti lsnce
istifade edebilecei bir ekilde zikredilmitir. Nitekim tevhid (ihlas)
suresinin ayetlerini, zellikle de fiiller tevhidini, zahir alimleri,
muhaddisler ve fakihler (r.a), tmyle marifet ehlinin ve batn
alimlerinin tefsirine muhalif ve aykr bir ekilde tefsir ve beyan
etmektedirler. Yazar her ikisini de kendi yerinde doru kabul
etmektedir. Zira Kuran batn dertlerin ifasdr ve her hastay belli bir

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

164
ekilde tedavi etmektedir. Nitekim ayet-i kerime yle buyurmaktadr:
O ilktir, sondur, zahirdir, batndr. 1
Hakeza: Allah gklerin ve yerin nurudur. 2 Hakeza: Gkteki
ilah da yerdeki ilah da Odur.3 Hakeza: O sizinledir.4
Hakeza: Nereye ynelirseniz Allahn yz oradadr.5 Ve
benzeri ayetler, zat tevhidini beyan etmektedir. Har suresinin son
ayetleri ve benzeri ayetler ise sfat tevhidini beyan etmektedir.
Attn zaman da sen atmadn, fakat Allah att. 6 Hakeza:
Hamd alemlerin rabbi olan Allaha mahsustur. ve hakeza:
Gklerde ve yerde olan her ey Allah tesbih eder. 7 ayetleri de
efal tevhidini beyan etmektedir. Elbette bazs dakik, bazs da daha
dakik bir irfana delalet etmekte ve zahir ve batn alimlerinin her
tabakas iin bir eit hastalklara ifadr. Kafide yer alan bir hadis 8
esasnca da ahir zamanda derinlemi kimseler iin nazil olan Hadid
suresinin ilk ayetleri ile Tevhid (ihlas) suresinin ayetleri gibi baz
ayetlerden, zahir alimleri yeterlice istifade etmektedir. Bu da bu kitab erifin mucizelerinden ve kapsamllndandr.
Kurann dier bir hedefi de nefisleri temizlemeye ve batnlar
tabiat pisliklerinden arndrmaya davet, mutluluk elde etmek ve zetle
Allahn doru seyr-u slkun niteliidir. Bu deerli konuda da iki
nemli kola ayrlmaktadr. Birincisi iinde Haktan gayrisinden
tmyle yz evirmenin de yer ald tm aamalaryla takva, dieri
de iinde Hakka ynelme ve mukaddes zata dnmenin de yer ald
tm aamalara imandr. Bu husus, kitab- erifin en nemli
hedeflerinden biridir. Konularnn ou da direkt veya endirekt bir
ekilde bu hedefe irca etmektedir.
1

Hadid/3
Nur/35
3
Zuhruf/84
4
Hadid/4
5
Bakara/115
6
Enfal/17
7
Cuma/1 ve Teabn/1
8
Usul-i Kafi, c. 1, s. 123; Kitabut-Tevhid, Babun Nisbet, 3. hadis
2

Namazn Adab...........................................165
Bu ilahi sahifenin dier bir konusu da peygamberler, veliler ve
hikmet sahiplerinin kssalar, Hakkn onlar terbiye nitelii ile onlarn
yaratklar terbiye niteliidir. Bu kssalarda saysz faydalar ve bir ok
retiler vardr. Bu kssalarda akl hayran brakacak bir lde ilahi
retiler ve rububi terbiye ve emirler mezkur ve gizlidir. Allah
mnezzehtir. Hamd ve minnet Allaha mahsustur. Allahn kitabnda
defalarca zikredilen Ademin (a.s) yaratl kssas, meleklere secde
emri, isimlerin retilmesi ile Adem (a.s) ve iblis olaylarnda, o kadar
ok reti, terbiye marifet ve kaideler mevcuttur ki Dorusu bunda,
kalbi olana veya hazr bulunup kulak verene ders vardr . 1
ayetinde belirtilen insan hayretler iinde brakmaktadr. Adem, Musa,
brahim ve dier peygamberlerin (a.s) kssalarnn defalarca
zikredilmesi de, Kurann bir kssa ve tarih kitab olmay
sebebiyledir. Zira Kuran Allaha doru seyr-u slk, tevhit,
marifetler, tler ve hikmetler kitabdr. Bu ilerde ise istenilen,
tekrar edilmesidir ki kat nefislere etki etsin ve kalpler ondan t
alsn. Baka bir ifadeyle terbiye, retim, uyar ve mjdelemek isteyen
kimse hedeflerini farkl ifade ve eitli beyanlarla, bazen bir kssa
iinde, bazen tarih ve nakil eklinde, bazen aka, bazen ima, rnek
ve ifreli bir tarzda alamaldr ki farkl nefislerin ve dank kalplerin
her biri ondan hakkyla istifade edebilsin. Bu Kitab- erif tm
snflarn ve beer silsilesinin tamamnn mutluluu iin olduundan
ve bu insan tr de kalb haletleri, adetleri, ahlak, zaman ve
mekanlarda farkllk iinde olduundan, hepsini bir ekilde davet
etmek mmkn deildir. Baz nefisler, retileri almak iin, ak ifade
ve konuyu sade bir ekilde aklamakla yetinmez ve ondan
etkilenmezler. Bunlar beyin yaplar esasnca davet etmek ve konuyu
anlatmak gerekir. Baz nefisler de kssa, hikaye ve tarih ile ilgilenmez
ve sadece konu ve hedefin zne ilgi duyarlar. Bunlar birinci snf ile
ayn teraziye koymak mmkn deildir. Baz kalpler ise korkutma ve
uyar ile uyumludur. Baz kalpler ise vaat ve mjdeleme ile ilgilenirler.
te bu yzden bu kitab eitli ksmlarla, trl metotlarla ve eitli
yollarla halk davet etmitir. Byle bir kitap iin, tekrar etmek, gerekli
1

Kaf/37

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

166
bir husustur. Tekrar edilmemi ve metotsuz davet ve tler, belagat
snrndan kar. Nefisler zerinde de tekrar edilmeksizin istenilen
etkiyi yaratamaz.
Buna ramen bu Kitab- erifte olaylar ylesine tatl bir ekilde
ifade edilmitir ki, tekrar da insan usandrmamaktadr. Aksine
konunun tekrar edildii her defasnda, dierlerinde olmayan bir takm
eklentiler ve zellikler mevcuttur. Her defasnda irfani veya ahlaki
nemli bir nkte gznnde bulundurulmu ve olay bu nkte
etrafnda dnp dolatrmaktadr. Bu konunun beyan, Kurandaki
kssalarn tmn incelemeyi gerektirir ki bu kitabn hacmini
amaktadr. Bu sermayesiz, zayf kul, Allahn verdii bir baaryla
Kurandaki kssalar, sembollerinin zm, tabir ve terbiye nitelii
hakknda mmkn olduu kadaryla bir kitap yazmak
dncesindedir. Geri bu i de yazar gibileri iin bo bir hayal ve
ham bir arzudan baka bir ey deildir.
zetle peygamberlerin (a.s) kssasnn zikri ve seyr-u suluklarnn
nitelii, Allahn kullarn terbiye edi metotlar, hikmetli szleri,
tleri ve gzel mcadeleleri; azameti yce olan Hak Tealann
kullarnn yzne at marifet ve hikmet kaplarnn en by,
saadet ve retiler kaplarnn en ycesidir. Nitekim marifet erbab ve
slk ve riyazet ashab bundan byk lde istifade etmitir. Ayn
ekilde dierlerinin de bundan yeterli bir nasibi ve sonsuz bir ksmeti
vardr. Ayeti kerimede yle buyurmaktadr: Gece basnca bir yldz
grd. 1
rnein marifet ehli Hz. brahimin (a.s) seyr-u slkunun
niteliini idrak etmekte, Allaha seyr-u slk yolunu renmektedirler.
Enfsi seyrin ve manevi slkun hakikatini o meslekte gece
basnca olarak adlandrlan tabiat karanlnn nihayetinden, bu
meslekte Dorusu ben yzm, gkleri ve yeri yaratana, doruya
ynelerek evirdim ayeti ile kendisine iaret edilen benlik ve
bencillii atmak, benlii ve kendine tapmay terketmek, kutsal
makama ulamak ve dost mahfiline girmek derecesine kadar
derketmektedirler. Dierleri de ondan Halilur Rahmann afki
1

Enam/76

Namazn Adab...........................................167
seyrini ve mmetini terbiye ve talim etme niteliini idrak
etmektedirler. Bu dier hikayeler ve kssalar da bu esas zeredirler.
rnein Adem, brahim, Musa, Yusuf, ve sann kssasyla, Musa ve
Hzrn mlakat hususunda marifet, riyazet ve mcahede ehli ile
dierlerinin elde ettii istifadeler, ok daha farkldr. Hakeza Hakkn
mukaddes zatnn verdii t ve hikmetler de bu blme dahildir
veya apayr bir blm tekil etmektedir. Nitekim uygun olduu yerde
Hak Teala kudret diliyle, kullar, mbarek Tevhit suresi, Har
suresinin sonlar ve Hadid suresinin balarnda olduu gibi; ilahi
marifetlere, tevhide ve tenzihe davet etmitir. Veya ilahi kitab- erifin
dier hususlarna armtr. Kalp ashabnn ve gemii gzel
olanlarn bu blmden grd saysz faydalar vardr. rnein
marifetler ashab Evinden, Allaha ve Peygamberine hicret
ederek kan kimseye lm gelirse, onun ecrini vermek Allaha
der. 1 ayetinden nafile ve farzlarn yaknln istifade
etmektedirler. Oysa dierleri bedenle kmay ve Mekkeye ve
Medineye hicret etmeyi anlamaktadrlar. Ya da Hak Teala kullar
nefsi tezkiye etmeye, batn riyazetlere davet etmitir. Tpk u ve
benzeri ayetler gibi: Kendini tezkiye eden kurtulua ermitir.. 2
Veya Hak Teala malum olduu zere, kullar salih amele
armtr. Veya bunlardan her birinin karsnda yer alan hususlardan
sakndrmtr. Bu ilahi sayfada zikredilen Lokmani hikmetler, dier
byklerin ve mminlerin syledii anlaml szler de bu konuya
dahildir. Tpk Ashab Kehfin olaynda olduu gibi.
Bu nuran sayfann dier konularndan biri de kafirlerin,
inkarclarn, hak ve hakikate aykr olanlarn, peygamberlere ve
evliyalara dman olanlarn halini beyan etmek, ilerinin sonucunu
bildirmek, nasl helak olduklarn gstermektir. Tpk Firavun, Karun,
Nemrud, eddad, Ashab- Fil ve dier kafir ve facirlerin olaylar gibi.
Bunlarn her birinde ehli iin bir takm hikmetler, tler ve retiler
vardr. Melun blisin hikayeleri de bu blme dahildir. Hakeza deerli
bilgilerin yer ald Resulullahn (s.a.a) gazveleri de bu konuya
1
2

Nisa/100
ems/9

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

168
dahildir veya ayr bir konu tekil etmektedir. Bunlardan biri de
Mslmanlar gaflet uykusundan uyandrmak, Allah yolunda cihada
tevik etmek, hak kelimesini gerekletirmek ve batl ldrmek iin
Resulullahn (s.a.a) ashabnn mcahade niteliidir.
Kuran- erifin dier bir konusu da eriatn zahiri kanunlarn ve
ilahi snnet ve adaplar beyan etmektir. Bu nuran kitapta bu
hususlarn genel veya nemli ilkeleri beyan edilmitir. Bu blmn
balcas, konularn kaide ve usullerine davettir. Tpk Namaz, Zekat,
Hums, Hac, Oruc, Cihad, Nikah, Varis Ksas, Hudud, Ticaret ve
benzeri konular gibi. Zahiren eriat olan bu blm, dnya ve ahireti
bayndr klmak asndan btn snflar iin taktir edilmitir, genel bir
menfaate sahiptir ve insanlarn tm snflar bundan kendi
miktarlarnca istifade ederler. Bu yzden Allahn kitabnda bunlara
bir ok yerde davet edilmitir. Hadis ve rivayetlerde de bunlarn
hususiyetleri geni bir biimde yer almtr. eriat alimlerinin yazd
bu blmdeki kitaplar da dier blmlere oranla daha fazladr.
Kuran-i erifin dier konularndan biri de ahiretin durumu,
ahireti isbat eden deliller, azap ve ceza ile mkafat ve sevabn nitelii,
cennet, ate, azap ve nimet vermenin detaylardr. Bu blmde saadet
ehlinin haletleri; marifet ehlinin, Allaha yaknlaan kimselerin,
riyazet ehlinin, seyr-u slk edenlerin, ibadet ve menasik ehlinin
dereceleri ve hakeza kafirlerin, mutsuzluk ehlinin, inkarclarn,
mnafklarn, inatlarn, masiyet ehlinin ve fasklarn halet ve
dereceleri zikredilmitir. Ama genelin haline daha faydal olan eyler
daha ok zikredilmi ve de ak bir dille belirtilmitir. zel snf iin
faydal olan eyler ise, iaret ve sembollerle zikredilmitir. rnein
Allahn rzayeti daha byktr1 ayeti ile likaullah ayetleri o grup
iin zikredilmitir ve Hayr, onlar phesiz o gn rablerinden (onu
grmekten) mahrum kalmlardr 2 ayeti ise dier snf iin
zikredilmitir. Bu blmde, yani ahiretin detaylar ve Allaha dn
blmnde saysz retiler ve ok gizli srlar zikredilmitir. Bunlarn
nitelii hakknda bilgi sahibi olmak, sadece burhani slk veya irfani
1
2

Tevbe/72
Mutaffifin/15

Namazn Adab...........................................169
nur ile elde edilebilir. Bu ilahi sahifede yer alan konulardan biri de
Hak Tealann mukaddesatnn, ya bizzat hak bir konuyu ve ilahi
marifetleri isbat iin ikame ettii delil ve hccetlerin niteliidir. Tpk
Hak, tevhit, tenzih ilim, kudret ve dier kemal sfatlarn isbat iin
ortaya konan deliller gibi. Bu blmde bazen marifet ehlinin kamil bir
ekilde istifade ettii ok dakik deliller mevcuttur. Tpk u ayet gibi:
Allah, ondan baka ilah olmadna tanklk etti. 1 Bazen de
hikmet ve ilim sahibi kimselerin belli bir ekilde, zahir ve sradan
halkn ise ayr bir ekilde istifade ettii burhan ve deliller sz konusu
edilmitir. Tpk u ayet-i kerime gibi: Eer yerde ve gkte
Allahtan baka ilahlar bulunsayd yer ve gk kesinlikle bozulup
gitmiti. 2
Hakeza u ayet-i kerime: Her tanr kendi yarattn sevk ve
idare ederdi. 3 Hakeza Hadid suresinin ilk ayetleri, mbarek Tevhid
suresi ve dier benzeri ayetler Bu Kitab- erifin farkl yerlerinde
yer alan ahireti isbat, ruhlarn dn, ahiret aleminin vcuda gelii,
Allahn meleklerinin ve byk peygamberlerinin ispat hususundaki
delil ve burhanlar da bundandr. Bunlar Zat- Mukaddesin bizzat
ortaya koyduu hccet ve delillerdir. Kuran'da yer alan konulardan
biri de Hak Tealann marifetleri isbat hususunda peygamberlerin ve
alimlerin ortaya koyduu burhanlar nakletmesidir. Tpk
Halilurrahman (a.s) ve dierlerinin ortaya koyduu deliller gibi.
te bunlar bu kitabn nemli konulardr. Bunun yan sra saylmas
iin yeterli bir vaktin gerektii eitli konular da mevcuttur.
nc Blm
imdi bu ilahi sahifenin konularn ve hedeflerini bildiine gre,
ok nemli bir konuyu gz nne almalsn. Bu konuyu gz nnde
bulundurduun taktirde sana Kitab- eriften istifade yolu gzkr.
Marifet ve hikmetler kaps kalbine alr. O da bu ilahi Kitab- erife
eitim ve retim gzyle bakmandr ve onu bir eitim ve retim
1

Al-i mran/18
Enbiya/22
3
Mminun/91
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

170
kitab olarak bilmendir. Kendini onu renmek ve ondan istifade
etmekle grevli bilmendir. Kuran renmek, retmekten ve
faydalanmaktan maksat ise; sadece edebiyat, nahiv ve sarf ilimlerini
renmen deildir. Veya fesahat, belagat ve bedi ilmini anlaman
deildir. Hakeza kssa ve hikayelerine, tarihi veya nceki
mmetlerden haberdar olma gzyle bakman deildir. Bunlarn hi
birisi Kurann hedefi deildir ve bu ilahi kitabn asl maksadndan
ok uzaktr.
Bizim bu byk kitaptan az istifade etmemizin sebebi de bu kitaba
eitim ve retim gzyle bakmamamzdr. Biz genelde byleyiz.
Sadee Kuran sevap ve mkafat elde etmek iin okuyoruz ve bu
yzden de tecvidi dnda da bir eye itina gstermemekteyiz. Bizlere
sevap verilmesi iin Kuran doru okumaya almaktayz ve bu
eyle kanaat etmekteyiz. Bu yzden de krk yl Kuran okuduumuz
halde, ondan asla kraat sevab dnda bir istifade edememekteyiz.
Eer bir eitim ve retim gzyle bakacak olursak, o zaman da bedii
nkteleri beyan ekli ve icaz boyutuna bakmaktayz. Bazen de bundan
bir miktar daha yukar karak; tarihi cihetlerine, ayetlerin nzul
vakitlerine, ayet ve surelerin Mekki veya Medeni olularna, kraat
farkllklarna ii ve Snni mfessirlerin ihtilaflarna ve Kurann asl
hedefinin dnda kalan ilineksel ilere ynelmekteyiz. Bu da bizzat
Kurandan rtl kalmann ve ilahi zikirden gaflet etmenin sebebidir.
Biz ite bu ilerle uramaktayz. Byk mfessirlerimiz ise
glerinin nemli bir blmn bu boyutlarn birine veya daha
fazlasna harcam ve insanlarn yzne eitim ve retim kapsn
amamlardr.
Yazara gre imdiye kadar Allahn kitabnn bir tefsiri
yazlmamtr ve genel anlamda kitabn tefsiri o kitabn hedeflerini
aklamak demektir. Ve bu kitaba bakta nemli olan, kitap sahibinin
hedeflerini beyan etmektir. Bu Kitab- erif Allah-u Telann da
tanklk ettii zere hidayet ve eitim kitabdr. nsanlk yolunun
yolunu kat etmenin nurudur. Dolaysyla da mfessir bir insan
Kurann kssalarnn her birinde, hatta ayetlerinin her birinde, gayp
alemine hidayet olma boyutunu, saadet yoluna klavuzluk niteliini,

Namazn Adab...........................................171
insanlk ve marifet yolunu kat etme eklini okuyucusuna retmelidir.
Mfessir kimse bizlere tefsirlerde yer ald zere nzul sebebini
deil, nzuln hedefini anlatt taktirde mfessirdir. Bu Adem ve
Havva kssasnda, Allah-u Tealann kendi kitabnda defalarca
zikrettii, yaratln balangcndan yeryzne ininceye kadar blise
ait olaylar, marifetler, tler ve sembollerle doludur. Bizleri byk
lde nefsin ayplarndan, iblisi ahlaktan, nefsin kemallerinden ve
insani retilerden haberdar klmaktadr. Oysa biz bundan gaflet
iindeyiz. zetle Allahn kitab; marifet, ahlak, saadet ve kemale
davet kitabdr. Dolaysyla tefsir kitab da, irfani ve ahlaki boyutlar
aklayc ve saadete davetin dier boyutlarn belirtici olmaldr. Bu
boyuttan gaflet eden, sarf- nazarda bulunan veya nem vermeyen bir
mfessir, Kurann maksadndan ve kitaplarn inii ile Resullerin
gnderilii hedefinden gaflet etmitir. Bu, asrlardr insanlar
Kurandan istifade etmekten mahrum klan ve insanlara hidayet
yolunu kapayan bir hatadr. Biz kitabn nazil olu hedefini, bizzat
bizlere hedefini anlatan burhani ve akli boyutlardan sarf- nazarda
bulunarak, bizzat Allahn kitabndan almalyz. Zira kitabn yazar
kendi maksadn daha iyi bilmektedir. imdi bu yazarn dedii
esasnca Kurann esaslarna bakacak olursak bizzat yle
buyurduunu grrz: O kitap (Kuran); onda asla phe yoktur o
mttakiler iin yol gstericidir.1
Bu ayet, bu kitab hidayet kitab olarak tantmaktadr. Hakeza
kk bir surede ka defa yle buyurulduunu grmekteyiz:
Andolsun biz Kuran t alnsn diye kolaylatrdk. (Ondan)
t alan yok mu?2
Hakeza Kurann yle buyurduunu grmekteyiz: nsanlara
kendilerine indirileni aklaman iin ve dnp anlasnlar diye
sana bu kitab indirdik.3 Hakeza Kurann yle buyurduunu
grmekteyiz: Sana bu mbarek kitab ayetlerini dnsnler ve
1

Bakara/2
Kamer/17
3
Nahl/44
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

172
akl olanlar t alsnlar diye indirdik.1 ve zikredilmesi uzayan bir
ok ayet-i erifeler mevcuttur
zetle bizim bu szden maksadmz, tefsirler hususunda eletiride
bulunmak deildir. Zira mfessirlerden her birisi bir ok zahmetler
ekmi, sonsuz skntlara katlanm ve bir kitap yazmak iin zorluklar
grmtr. Onlar Allah iin alm ve ecirleri de Allaha aittir. Bizim
bundan maksadmz, Allaha yegane seyr-u slkta bulunma, nefisleri
tezkiye etme ve ilahi snnet ve adaplar kitab olan bu Kitab- eriften
istifade etme yolunu renmektir. Bu Kitap; yaratc ve yaratk
arasnda en byk vesile, en salam bir kulp ve rububiyet izzetine
balanan kopmaz bir iptir. Bu kap insanlarn yzne almal, Farsa
ve Arapa tefsir yazan mfessirler ve alimler bunlar yazmaldr.
Amalar ahlaki ve irfani retileri beyan etmek, mahluk ile
yaratcnn iliki niteliini aklamak, aldan diyarndan mutluluk ve
ebediyet diyarna hicretin niteliini bildirmek olmaldr. Bunlar bu
Kitab- erifede emanet olarak braklm eylerdir. Bu kitabn sahibi,
maksad belagat ve fesahat boyutlar olan Sekkaki ve eyh deildir.
Hakeza maksad nahiv ve sarf boyutlar olan Sibeveyh ve Halil de
deildir. Hakeza alemin tarihini yazan Mesudi ve bn-i Hellakan da
deildir. Bu kitap Hz. Musann asas ve yed-i beyzas veya lleri
dirilten sann soluu deildir ki, sadece Nebi-i Ekremin
doruluuna delalet ve icaz iin gelmi olsun. Bu ilahi sahife; ilahi
marifet ve ilmin ebedi hayatyla kalpleri ihya kitabdr. Bu Allahn
kitabdr ve de yce ve celil olan ilahi eylere davet etmektedir.
Mfessir, insanlara ilahi boyutlar retmeli, insanlar da ilahi ileri
renmek iin tam istifade bulunmak zere onlara mracaat etmelidir.
Biz Kurandan yle bir ey indiriyoruz ki o mminler iin bir
ifa ve rahmettir. Zalimlerin ise yalnzca ziyann artrr. 2 Allahn
kitabn otuz krk yl okuduktan ve tefsir kitaplarna mracaat ettikten
sonra asl maksadndan mahrum kalmamzdan daha byk hsran var

1
2

Sad/29
sra/82

Namazn Adab...........................................173
mdr? Ey Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik, eer, bizi
balamaz ve bize acmazsan mutlaka ziyan edenlerden oluruz. 1
Drdnc Blm
imdi Allahn kitabnn azametin gerektirdii, tm boyutlaryla
malum olduu ve konularndan istifade yolu aldna gre Allahn
kitabndan istifade eden ve renen kimseye istifadenin hasl olmas
iin, nemli adaplarndan birini de kullanmas gerekir ve o da
istifadeye engel olan eyleri ortadan kaldrmaktr ve biz de bunu
istifade eden kimse ile Kuran arasndaki rtler olarak ifade
etmekteyiz. Bu rtler oktur, biz bunlardan bazsna iaret edelim.
Byk hicaplardan biri bencilik hicabdr. Bu da renen kimsenin
kendisini bu rt vastasyla mstani grmesi ve istifadeye muhta
bilmemesidir. Bu eytann nemli aheserlerinden biridir ve de srekli
insana hayali bir takm kemalleri sslemekte ve insan sahip olduu
eylerden honut ve kni klmaktadr. Sahip olduu eylerin dndaki
her eyi onun gznden drmektedir. rnein tecvid ehlini o czi
ilimle kanaatkar klmakta ve bu ilmi onlarn gznde sslemekte,
dier ilimleri onlarn gznden drmektedir. Kuran yklenenleri
onlarn nezdinde kendilerine tatbik etmekte ve onlar bu ilahi ve
nuran kitab anlamaktan ve istifade etmekten mahrum klmaktadr.
Edebiyat ashabn da o zden mahrum ekliyle honut klmakta ve
onlara Kurann tm boyutlarn, onlarn nezdinde olandan ibaret
olduunu gstermektedir. Tefsir ehlini de bilindii ekliyle sadece
kraat ekilleri ve lgat erbabnn muhtelif grleriyle megul
klmakta; nzul zaman, nzul sebebi, Medeni ve Mekki oluu,
ayetlerin ve harflerin saylar ve benzeri eylerle oyalamaktadr.
limler ehlini de sadece delalet sanatlaryla, hccet ekilleri ve benzeri
eylerle kani klmaktadr. Hatta filozof, hekim ve stlahlar bilen
kimseyi de, stlahlarn, mefhumlarn ve benzeri eylerin kaln
rtsne mahpus klmaktadr. Kurandan istifade eden bir kimse
btn bu rtleri yrtmal, bu rtlerin tesinde Kuran'a bakmal, bu
rtlerin hi birinde durmamaldr. Aksi taktirde Allaha doru slk
1

Araf/23

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

174
eden kafileden geri kalr, ilahi irin davetlerden mahrum der. Bizzat
Kuran- eriften de, durmama ve belli bir snr ile kani olmama emri
istifade edilmektedir. Kuran kssalarnda bu anlama bir ok iaretler
yaplmtr. Hz. Musa Kelim, byk nbvvet makamna ramen o
makamla kanaat etmemi, yce ilm makamnda durmam, Hzr gibi
kamil bir kimseyi grnce tevazu ve huzu iinde yle demitir:
Sana retileni bana hayra gtren bir bilgi olarak retmen
iin peinden gelebilir miyim?1
Bylece istifade etmesi gereken ilimleri renmek iin onun
hizmetinde bulundu. brahim (a.s) da iman makam ve peygamberlerin
zel ilmiyle kanaat etmedi ve yle arzetti: Ya rabbi bana lleri
nasl dirilttiini gster.2
Bylece kalbi iman makamndan, uhudi itminan makamna ermek
istedi. Bundan daha ycesi de Allah Tebarek ve Teala son
Peygambere (s.a.a) Allahn yaratklarn mutlak ekilde tanyan en
iyi kimse olduu halde- u ayeti kerime ile emretmitir: Ve de ki:
Ey Rabbim! lmimi artr. 3
Bu ilahi kitabn emirleri ve peygamberlerin kssalarn nakletmesi,
bizim bunlar vastasyla uyanmamz ve gaflet uykusundan aylmamz
iindir.
Hicaplardan biri de bozuk grler, meslekler ve batl mezhepler
rtsdr. Bu bazen insann bizzat kendi kt kabiliyetinden
kaynaklanmaktadr ve genellikle de tabi olmaktan ve taklitten hasl
olmaktadr. Bu, zellikle de Kuran retilerinden mahrum klan bir
rtdr. rnein eer anne babadan veya minber ehlinden baz
cahillerin szlerini salt iitmekten dolay kalbimizde bozuk bir inan
vcuda gelince, bu inan bizimle ilahi ayet-i erifeler arasnda bir
engel olmaktadr. Eer bunun aksine binlerce ayet ve rivayet olsa, ya
zahirinden el eker veya ona anlay gzyle bakmayz. nanlar ve
marifetler hususunda rnekler oktur, ama ben onlar saymaktan sarf
nazar ediyorum. Zira bu rtlerin, benim gibi birinin szyle ortadan
1

Kehf/66
Bakara/260
3
Ta-Ha/114
2

Namazn Adab...........................................175
kalkmayacan biliyorum; ama rnek olarak, genel anlamda
anlalmas kolay olan bir rneine iaret etmek istiyorum. Likaullah
hakknda nazil olan bunca ayetleri, bu konuda varolan saysz
rivayetleri Masum mamlarn (a.s) dualarnda yer alan bunca ak
beyanlar, kinayeleri ve iaretleri, cahil kimselerin yayd
marifetullah yolunun kapal olduu inanc sebebiyle ve marifet ve
cemali mahede kapsnn yasaklanm ekliyle zatta tefekkr babyla
mukayesesi sonucunda, tevil ve tevcih etmekte veya asla bu meydana
girmemekte ve dolaysyla da peygamberlerin ve evliyann gz nuru
olan marifetlerle aina olmamaktadr. Ehlullah iin peygamberlerin
bisetinin nihayeti ve evliyann isteklerinin zirvesi olan bir marifet
babnn kapatlmas ve sz etmenin dahi salt kfr ve zndklk olarak
adlandrlarak halkn yzne rtlmesi, ok zc bir eydir. Bunlar
peygamberlerin ve evliyann marifetlerini, halkn ve sradan
kadnlarn, Hakkn zat, isimler ve sfatlar hakkndaki marifetleriyle
eit bilmektedirler. Hatta bazen onlardan daha stn grmekte ve
yle demektedirler: Falan kimsenin gzel ve amiyane inanlar
vardr. Keke bizim de onun gibi amiyane inanlarmz olsayd. Bu
konu dorudur, zira bu sz syleyen aresiz kimse, amiyane
inanlarn bile kaybetmi ve dolaysyla da ehlullahn ve has
insanlarn marifetlerini batl saymtr. Bu arzu u ilahi ayette
belirtilen kafirlerin arzusuna benzemektedir: ve kafir yle der:
Keke ben toprak olsaydm.1
Eer biz eytani gurur ve cehaletten kaynaklanan bu inancn
rsvaln ortaya karmak iin detaylar zikredecek olursak, bu, ayr
bir kitap yazmay gerektirir. Ayrca eer bu eytani kaln perdenin
arkasnda unutulmaya yz tutulmu marifetleri zikretmek istersek ve
de Kurandan mahrum kalmann ve Kuran terk etmenin
aamalarndan biri olduunu belirtmek istersek ki bunun znts
ayet hepsinden daha oktur- bu ayr bir almay gerektirir. Nitekim
ayet-i erifede yle buyurulmutur: Ve Peygamber yle dedi: Ey
Rabbim! Kavmim bu Kuran terk etmitir 2
1
2

Nebe/40
Furkan/30

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

176
Kuran terk etmenin bir ok ve saysz aamalar vardr ve ayet
biz bunun balcalarna mptela durumdayz. Acaba biz bu Kuran
temiz ve deerli bir ciltle ciltlediimizde, kraat veya istihare
ettiimizde, pp gzmze koyduumuzda onu terk etmi
olmamakta myz?
Acaba mrmzn ounu Kurann tecvit, lgat, beyan ve bedi
konularna harcayacak olursak bu Kitab- erifi terkedilmilikten
kurtarm olur muyuz? Acaba farkl kraatlerini ve rneklerini
rendiimiz taktirde, Kurandan uzak dme utancndan kurtulmu
mu oluruz? Acaba Kurann mucize ekillerini, gzel sanatlarn
renecek olursak, Resulullahn ikayetinden kurtulmu mu oluruz?
Asla bu ilerden hi birisi, Kurann ve Kuran indirenin (Allahn)
hedefledii bir ama deildir. Kuran ilahi bir kitaptr ve Kuran'da
ilahi eyler bulunmaktadr. Kuran yaratc ile yaratk arasnda
balant ipidir. Kurann retileri vesilesiyle, Allahn kullar ile
kendilerini terbiye eden kimse arasnda manevi bir ba ve iliki
kurulmaldr ve Kurandan ilahi ilimler ve ledunni marifetler hasl
olmaldr. Resulullah (s.a.a) Kafide yer alan bir rivayet esasnca yle
buyurmutur: phesiz ilim eittir: Muhkem ayet, adil (mutedil)
bir farz ve salam bir snnet. 1 Kuran- erif bu ilimlerin
yklenicisidir. Eer biz Kurandan bu ilimleri renirsek, onu
terketmi olmayz. Eer Kurann davetlerini kabul eder ve tler,
marifetler ve hikmetler dolu peygamberler (a.s) kssalarn renecek
olursak ve eer biz Allah-u Tealann tlerini Kuranda zikredilmi
peygamberlerin ve hikmet sahibi kimselerin nasihatlerini dinleyecek
olursak, Kur'an' terketmemi oluruz. Aksi taktirde Kurann zahiri
suretine gmlmek, yeryzne balanp kalmaktr ve eytann
vesveselerinden saylmaktadr ki bundan Allaha snmak gerekir. Bu
nuran sahifelerden istifade etmeye engel olan rtlerden biri de
mfessirlerin yazd veya anlad dnda hi kimsenin Kuran
eriften istifade etme hakkna sahip olmad inancdr. Onlar ayet-i
erifeler hususundaki tefekkr, yasaklanm olan kendi gr
esasnca tefsir yapmakla kartrmlardr. Bu bozuk grleri ve batl
1

Usul-i Kafi, c. 1, s. 37, Kitab-u Fezlil lm Bab-us Sifetil lm ve Fazlihi, 1. hadis

Namazn Adab...........................................177
inanlar sebebiyle Kuran-i erifi btn istifade metotlarndan
soyutlam ve onu tmyle terketmilerdir. Oysa ahlak, iman, slam
ve irfan istifadeler hibir ekilde tefsirle ilgili deildir ki kendi gr
esasnca tefsir saylsn. rnein, eer bir kimse Hz. Musann Hzr ile
olan grmesinin ve muaeretinin niteliinden; Hz. Musann
nezdinde olmayan bir ilm elde etmek iin sahip olduu nbvvet
makamnn azametine ramen yapt yolculuun zorluklarn ve ayeti
kerimede de Sana retileni bana hayra gtren bir bilgi olarak
retmen iin peinden gelebilir miyim?1 diye belirtilen Hzra
ihtiyacn arzetme niteliini, Hzrn cevap eklini ve Hz. Musann
zr dilemesini dnr ve bunlardan ilim makamnn bykln
ve iinde yaklak yirmi edebin bulunduu rencinin retmenle olan
seyr-u slk adabn anlayacak olursa, bunun kendi gr esasnca
tefsirle ne ilikisi vardr! Kurandan yaplan istifadelerin bir ou bu
trdendir. Marifetler hususunda da rnein eer birisi Allah-u
Tealann btn vgleri Allaha mahsus klan ve btn senalar Hak
Tealaya zg klan el-Hemdu lillahi rebbil alemin sznden efal
tevhidi istifade eder ve ayet-i erifeden alemde varolan btn kemal,
celal, izzet ve celalin; kr gzn ve rtl kalbin varlklara isnat ettii
her azametin, Allah-u Tealaya zg olduunu syler ve hibir
varln kendiliinden bir eye sahip olmadn ifade eder, btn
vglerin Hakka mahsus olduunu ve buna hi kimsenin ortak
bulunmadn dile getirirse, bunun kendi grnce tefsirle ne ilgisi
vardr ki? Kendi gr esasnca tefsir olarak adlandrlp
adlandrlamayacan tartalm. Bu ve benzeri bir ok hususlar
kesinlikle bu bilgilerden de anlald zere asla tefsirle ilgili deildir.
Ayrca rey ile kendi gr esasnca tefsir hususu da, tartma gtrr.
Zira, bunlar belki de burhani llerle uyum iinde olan akli ilimler ve
marifetler ayetleriyle, akln mdahil olduu ahlaki ayetler ile ilgili
deildir. Zira, bu tefsirler akli salam brhanlar veya akli ak itibarlar
esasncadr. Dolaysyla da onlarn aksine bir zahir olduu taktirde onu
zahirinden ekip almak gerekir. rnein ayet-i erifede Rabbin
1

Kehf/66

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

178
geldi 1 ve hakeza , Rahman ar istila etti. 2 buyurulmusa ve rfi
anlay burhana aykr ise, bu zahiri reddetmek gerekir. Burhan
esasna dayal tefsir kendi grnce tefsir deildir ve asla da
yasaklanmamtr.
O halde ihtimalen zannedildii zere rey ile tefsir; akl ve
grlerin aciz kald muhkem ayetlerle ilgilidir. Bunlar, teslimiyet
iinde vahiy hazinedarlarna ve meleklerin indii yerlere boyun eip
almak gerekir. Nitekim Allahn dinini akllaryla ve mukayeselerle
anlamak isteyen Ehl-i Snnet fakihlerinin tam karsnda rivayet-i
eriflerin ou bu konuyu beyan etmektedir. Ayrca baz rivayet-i
erifelerde Akl, Kuran tefsirine en uzak eydir.3 Ve hakeza,
Allahn dini akllarla elde edilemez 4 diye buyurulmusa, Allahn
dininden maksadn, dinin teslimiyete dayal hkmleri olduuna
tanklk etmektedir. Aksi taktirde yaratcnn isbat, tevhid, taktis,
ahiretin ve nbvvetin isbat, hatta mutlak marifetlerin isbat akln
talep ettii bir hak ve akla zg eylerdir. Baz makam yce
muhaddislerin szlerinde tevhidi isbat hususunda delile dayanmak
naklidir diye yer almsa, bu ilerin gariplerinden ve Allaha
snlmas gereken musibetlerdendir. Bu sz knanmaya ve hakaret
edilmeye muhta deildir. ikayet Allaha edilir.
Kuran- erifi anlamaya ve bu semavi kitabn t ve
retilerinden istifade etmeye engel olan perdelerden biri de, kalbin
hakikatleri derketmesine engel olan alemlerin rabbinin mukaddes
dergahna oranla isyan ve tuyandan ortaya kan gnahlarn
bulanklk rtsdr. Bilmek gerekir ki iyi veya kt amellerin her
birisi iin melekut aleminde kendisiyle uyumlu bir suret olduu gibi,
nefis melekutunda da bir suret vardr. Bu suret vastasyla nefsin
melekut batnnda ya nuraniyet ortaya kar, kalp temizlenir ve
nurlanr ve bu durumda nefis cilalanm bir ayna gibi marifet ve
1

Fecr/22
Ta-Ha/5
3
Biharul Envar, c. 89, s. 95, Kitabul Kuran, 8. Bab, 48. hadis, Tefsiri Ayyai, c. 1,
s. 12den naklen
4
Biharul Envar, c. 2, s. 303, Kitabul lm, 41. hadis, kmal'ud Din'den naklen
2

Namazn Adab...........................................179
hakikatlerin zuhuruna ve gayb tecellilerine layk hale gelir veya nefis
melekutu zulman ve iren bir hale gelir. Bu durumda da kalp
paslanm ve kirlenmi bir ayna haline gelir ve ilahi marifetlerin ve
gayb hakikatlerin husul bu aynaya yansmaz. Kalp, bu durumda
yava yava eytann sultas altna girer. Ruh memleketinin
egemenlii iblisin eline geer, kulak, gz ve dier kuvvetler de o
aalk varln egemenlii altna girer. Kulak ilahi tlerden ve
marifetlerden tmyle mahrum kalr, gz, ilahi nurlu ayetleri gremez
hale gelir. Hakkn eserlerini ve ayetlerini gremez konuma der.
Kalp dinde aratrmaya koyulmaz ve bylece, ayetler ve beyyineler
hakknda tefekkrden; Hakk, isimleri ve sfatlar anmaktan mahrum
der. Nitekim Hak Teala yle buyurmutur: Kalpleri vardr
bununla kavrayp-anlamazlar, gzleri vardr bununla grmezler,
kulaklar vardr bununla iitmezler. Bunlar hayvanlar gibidir,
hatta daha aalktrlar. te bunlar gafil olanlardr. 1 Bylece
aleme baklar, hayvanlarn baklar haline gelir. bret almaktan ve
dnceden uzak hale der. Onlarn kalbi, hayvanlarn kalbi gibi
tefekkrden ve tezekkrden nasipsiz der. Ayetlere bakmak, tler
dinlemek ve marifetler renmek hususunda gaflet ve kibir haletleri
gn getike artar, bylece de hayvandan daha aalk ve sapk bir
hale gelirler. Bizimle Kuran tleri ve marifetleri arasnda vaki olan
kaln perdelerden biri de, dnya sevgisi rtsdr. Bu rt sebebiyle
kalp tm gcn dnyaya harcar ve kalp tmyle dnyaya ynelir.
Kalp bu sevgi vastasyla Allah zikretmekten gafil kalr, zikirden ve
zikredilenden yz evirir. Dnyaya ve dnyann durumlarna ilgisi
arttka da bu kalp perdesi kalnlar, bazen de bu ilgi kalbe yle bir
galebe alar ve makam ve stnlk sevdas kalbi yle bir egemenlii
altna alr ki Allahn ftrat nuru tmyle sner ve saadet kaplar
insann yzne kapanr. Belki de Bunlar Kuran dnmezler
mi? Yoksa kalpleri kilitli midir? 2 ayetinde belirtilen kalp kilitleri;
bu dnyevi ilgi, ballk ve kilitleridir. Kurann marifetlerinden
istifade etmek ve ilahi tlerden nasiplenmek isteyen bir kimse
1
2

Araf/179
Muhammed/24

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

180
kalbini bu pisliklerden temizlemeli ve Allahtan gayrisiyle meguliyeti
ifade eden kalbi gnahlar pisliini kalbinden gidermelidir. Zira temiz
olmayan bir kimse bu srlarn mahremi olamaz. Nitekim Allah-u Teala
da yle buyurmutur: phesiz bu, sadece arnm olanlarn
dokunabilecei, korunmu bir kitabta mevcutken lemlerin Rabbi
tarafndan indirilmi olan deerli bir Kurandr.1 Bu kitabn
zahirine, zahir alemde zahiri temizlie sahip olmayan birinin
dokunmas eri ve teklifi adan yasak olduu gibi, kalbi dnyevi
ballklar pisliine bulaan kimsenin Kurann rettii t, batn
ve srrndan istifade etmesi de yasaktr. Nitekim Allah-u Teala yle
buyurmutur: Bu kitap (Kuran), onda asla phe yoktur. O,
muttakiler (takva sahipleri) iin bir hidayettir.2 Muttaki ve mmin
olmayan bir kimse de genel bir iman ve takva hasebiyle Kurann hak
inanlar ve tlerinin zahiri nurlarndan mahrumdur. Muttaki
olmayan bir mmin ise hassn, hassul hassn ve ehessul havasn
(zelin zelinin ve zellerin en zelinin) takvas olan, takvann dier
mertebeleri hasebiyle, dier mertebelerinden mahrumdur. Bunun
etrafnda detaylca aklamada bulunmak ve maksada delalet eden
dier ayetleri de zikretmek sz uzatacandan, biz tefekkr edildii
taktirde uyan ehli olan kimseler iin kifayet eden ilahi bir ayet-i
erifeyi zikrederek konuyu burada noktalamak istiyoruz. Allah
Tebarek ve Teala yle buyurmutur: Ey Kitab ehli! Kitaptan
gizleyip durduunuzun ounu size aka anlatan ve
(kusurunuzun) ounu da affeden peygamberimiz gelmitir.
Dorusu size Allahtan bir nur ve apak bir Kitab gelmitir. 3 Bu
ayet-i erifenin hususiyetleri olduka fazladr. Bu ayetin nkteleri
etrafnda aklamalarda bulunmak, u anda imkanlar dnda kalan
ayr bir almay gerektirir.

Vaka/77-79
Bakara/2
3
Maide/15
2

Namazn Adab...........................................181
Beinci Blm
Kurann kraatinin adaplarndan biri de kalp huzurudur. Bu
kitapta kalp huzurunu, ibadetlerin mutlak adabnda zikrettiimiz iin
yeniden aklamann gerei yoktur. Kuran kraatinin nemli
adabndan biri de tefekkrdr. Tefekkrden maksat ise ayet-i
erifelerden maksad ve hedefi aratrmaktr. nk Kurann
maksad bizzat bu nuran sahifenin de belirttii gibi esenlik yollarna
hidayet etmek, zulmetin tm mertebelerinden nur alemine karmak
ve doru yola iletmektir. nsan, ayet-i erifeler zerinde tefekkr
sayesinde, mlk glerine ait olan en dk mertebesinden, selim
kalbin hakikati olan son aamasna kadar tm esenlik mertbelerini
Ehl-i Beytten nakledilen yoruma gre ise Hakk, Haktan gayrisinin
olmayaca bir ekilde mlakat etmeyi- 1 elde etmelidir. Mlkiye ve
melekutiye glerinin esenlii, Kuran okuyan kimsenin yitii
olmaldr, bu semavi kitapta insann yitirdii ey mevcuttur ve insan
tefekkr ederek onu elde etmelidir. nsani gler bylece eytann
tasarrufundan salim olur, selamet yolunu elde eder ve uygulamaya
geirirse, hasl olan her esenlik mertebesinde bir zulmetten kurtulur ve
ister istemez ilahi parldayan nur onda tecelli eder, bylece evveli
tabiat aleminin zulmetleri olan zulmetlerin tmnden, tm
boyutlaryla ve kesrete tevecchten ibaret olan zulmetin en sonundan
btn boyutlaryla kurtulur, mutlak nur kalbinde tecelli eder, bu
makamda rabbin yolu olan dosdoru insanlarn yoluna hidayet olur:
phesiz Rabbim doru yol zeredir.2
Kuran- erifte tefekkre davet ve tefekkr vmek bir ok yerde
mevcuttur. Nitekim Allah-u Teala yle buyurmutur: Sana da,
insanlara gnderileni aklayasn diye Kuran indirdik. Belki
dnrler.3
Bu ayet-i kerimede tefekkr hakknda byk bir vg vardr. Zira,
semavi byk kitabn ve nuran byk sahifenin nzul hedefi, tefekkr
ihtimali olarak taktir edilmitir. Bu da tefekkre gsterilen iddetli
1

Usul-i Kafi, c. 3, s. 26, Kitabul man vel Kufr, Bab-ul hlas, 5. hadis
Hud/56
3
Nahl/44
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

182
itinadandr. Bu yzden tefekkr ihtimali bile, bylesine byk bir
ycelie sebep olmutur. Baka bir ayette ise yle buyurulmaktadr:
Sen onlara bu kssay anlat, belki zerinde dnrler. 1 Bu
trden veya buna yakn ayetler olduka mevcuttur. Tefekkr hakknda
bir ok rivayetler de nakledilmitir. Nitekim son Peygamberin (s.a.a)
Gklerin ve yerin yaratlnda, gece ile gndzn birbiri ardnca
gelmesinde akl sahiplerine phesiz deliller vardr. 2 ayeti nazil
olduunda yle buyurduu nakledilmitir: Bunu okuduu halde
hakknda tefekkr etmeyen kimseye eyvahlar olsun. 3
Bu konuda balca mesele insann vlm tefekkrn hangisi
olduunu anlamasdr. Yoksa Kuran ve hadiste tefekkrn vld
hususunda hibir phe yoktur. Tefekkr hakknda en iyi tabir ise hac
Abdullah Ensarinin (kuddise srruhu) buyurduu u ifadedir: Bil ki
phesiz tefekkr maksat ve neticeye ki nihayeti onun kemalidirulamak iin basiretin ki kalp gzdr- aray iinde olmasdr.
Aka bilindii gibi maksat ise ilm ve amel kemal ile hasl olan
mutlak saadettir.
O halde insan ilahi kitabn ayet-i erifelerinde, kssa ve
hikayelerinde, saadetten ibaret olan maksad ve insan sonucu elde
etmelidir ve saadete, mutlak esenlie, nur alemine ve doru yola
ulamaktan ibaret olduu iin de insan Kuran- eriften esenlik
yollarn, mutlak nurun madenini ve doru yolu talep etmelidir.
Nitekim nceki ayet-i erifede de buna iaret edilmiti. Kuran okuyan
kimse hedefe ulanca da onu elde etmek hususunda basiret sahibi
olur, kendisine Kurandan istifade etme yolu alr, Hakkn rahmet
kaplar yzne alr. Bylece ksa, ama aziz mrn ve kendi
saadetini elde etme sermayesini, risaletin hedefi olmayan ilerde
harcamaz, nemli bir ite gereksiz konumalardan saknr.
Bir mddet kalp gzn bu hedefe diker ve dier ilerden sarf-
nazar ederse, kalp gz alr, keskinleir, Kuranda tefekkr, nefis
iin sradan bir i haline gelir, istifade yollar alr, imdiye kadar ak
1

Araf/176
Al-i mran/190
3
Nurus-Sakalayn, c. 1, s. 350 (Az bir ifade farkllyla)
2

Namazn Adab...........................................183
olmayan kaplar yzne alr, ve Kurandan asla elde etmedii
konular ve retileri elde eder. Bylece de Kurann btn kalbi
hastalklarn ifas olduunu anlar. Bu durumda ise Kurandan
iman edenlere rahmet ve ifa olan eyler indiriyoruz. O, zalimlerin
ise sadece kaybn artrr1 ayet-i erifesinin anlamn ve Mminlerin
Emirinin (a.s) Kuran reniniz, phesiz Kuran kalplerin
bahardr. Kurann nurundan ifa araynz. phesiz Kuran
gnllerin ifasdr.2 sznn anlamn idrak eder, Kuran- eriften
sadece cismani hastalklarnn ifasn talep etmez, asl hedefini
Kurann da hedefi olan ruhani hastalklarn ifas olarak karar klar.
Kuran, cismani hastalklarn ifas olmak iin nazil olmamtr. Geri
cismani hastalklarn ifas da Kuran ile hasl olur. Nitekim
peygamberler (a.s) de her ne kadar ifa verseler de cismani ifa iin
gelmemilerdir. Onlar nefislerin doktorlar, kalp ve ruhlarn ifa
vericisi idiler.
Altnc Blm
nsan bir ok sonulara ve saysz istifadelere eritiren Kuran
kraatinin nemli adabndan biri de tatbiktir. Bu da insann tefekkr
ettii ayet-i erifelerde, o ayetlerin anlamn kendi haline tatbik
etmesidir. Bylece insan eksikliini bu vastayla ortadan kaldrr,
hastalklarn onunla iyiletirir. rnein insan Hz. Adem (a.s)
kssasnda, eytann btn secdeler ve uzun ibadetlerine ramen kutsal
dergahtan kovuluunun sebebinin ne olduunu grrse, kendini ondan
temizler. Zira ilahi yaknlk makam temiz kimselerin yeridir. eytani
ahlaklar ve sfatlarla da o kutsal dergaha adm atmak mmkn
deildir. Ayet-i erifeden de istifade edildii zere blisin secde
etmemesinin sebebi, bencillik ve kendini beenmilikti. O, Beni
ateten yarattn, onu ise topraktan yarattn3 davulunu alyordu.
Bu bencillii kendini byk grmeye ve gsterie ve o da emre isyan
ve kendi bana buyruk olmasna neden olmu, bylece de ilahi
1

sra/82
Nehcl-Belaa, Feyzul-slam, s. 330, 109. hutbe; ifadede az bir fazlalkla.
3
Araf/12
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

184
dergahtan kovulmutu. Biz mrmzn bandan beri eytana lanet
etmi ve onun ilahi dergahtan kovulduunu dile getirmi olduumuz
halde, kendimiz o kt sfatlara sahip durumdayz. Kutsal dergahtan
kovulma sebebinin herkimde olursa, onun ilahi dergahtan kovulmu
olduunu dnemedik bile. eytann ayr bir hususiyeti yoktur. Onu
yaknlk dergahndan kovan ey, bizim de o dergaha yaknlamamza
izin vermez. Dolaysyla da eytana ettiimiz lanetlere, bizzat ortak
olmaktan korkuyorum.
Hakeza bu deerli kssa hakknda tefekkr edelim. Ademin
stnln ve Allahn meleklerinden stnlk nedeninin ne
olduunu grelim. Sonra da gcmz orannda o sfatlara sahip
olmaya alalm. Baktmzda bu sebebin, isimleri bildirme olduu
anlalmaktadr. Nitekim yle buyurmutur: Ademe btn isimleri
retti.1
simleri retmenin yce mertebesi Esmaullah makamnda
tahakkuk etmektir. Nitekim rivayet-i erifede yer alan, phesiz
Allahn doksan dokuz ismi vardr. Herkim onlar sayarsa cennete
girer.2 simleri saymann yce mertebesi de insann, esmai cennete
nail klan isimlerin hakikatiyle tahakkuk etmektir.
nsan, kalbi riyazetlerle Allahn isimlerinin mazhar ve ilahi byk
bir ayeti haline gelebilir. Bylece, vcudu rabbani bir vcud olur.
Vcud memleketinin tasarrufu, ilahi cemal ve celalin eline geer.
Nitekim u hadiste de buna yakn bir anlam ifade edilmitir:
phesiz mminin ruhunun Allah-u Tealaya olan ittisali, gne
nurunun gnee ve nura olan ittisalinden daha iddetlidir. 3 Sahih bir
hadiste de yle yer almtr: Kul nafilelerle bana yaklanca, onu
severim, onu sevdiim zaman da kendisiyle iittii kula, kendisiyle
grd gz, kendisiyle ald eli olurum.4
1

Bakara/31
Biharul-Envar, c. 4, s. 186 ve 187
3
Usul-i Kafi, c. 3, s. 242, Kitabul-man vel-Kfr, Bab-u hvetul-Mminin
bazuhum li bazin, 4. hadis.
4
Usul-i Kafi, c. 4, s. 53, Kitabul-man vel-Kfr, Bab-u Men Ezel-Muslimin ve
ihtekerehum, 7. hadis
2

Namazn Adab...........................................185
Baka bir hadiste ise yle yer almtr: Ali Allahn gz ve
Allahn elidir1 vb. bir ok hadisler. Bir hadiste ise yle yer almtr:
Biz Allahn gzel isimleriyiz.2
Bu hususta bir ok akli ve nakli ahitler de mevcuttur. zetle
Kuran Kerimden ok nasiplenmek ve lezzet almak isteyen bir
kimse, ayet-i erifelerden her birini kendi haline uyarlamaldr ki
ondan kamil bir ekilde istifade edebilsin. rnein Enfal suresinde bir
ayet-i erifede yle buyurulmutur: man edenler ancak o
kimselerdir ki, Allah anld zaman kalpleri titrer, ayetleri
okunduu zaman bu, onlarn imanlarn artrr ve Rablerine
gvenirler. 3
Seyr-u slk eden bir kimse bu sfatla uyum iinde olup
olmadna bakmaldr. Acaba Allahn ad anlnca kalbi titremekte ve
korkmakta mdr? lahi ayet-i erifeler kendisine okunduunda
kalbinde iman nuru artmakta mdr? Hak Tealaya tevekkl ve itimat
etmekte midir? Yoksa bu mertebelerin her birinden yoksun ve bu
hususiyetlerin her birinden mahrum mudur? Eer Hakktan
korktuunu ve kalbinin Allah korkusuyla tepindiini anlamak
istiyorsa, amellerine bakmaldr. Allahtan korkan bir insan, ycelik
dergahnda mukaddes ilahi makama kstahlkta bulunamaz. Hakkn
huzurunda ilahi hrmeti asla ineyemez. Eer ilahi ayetlerle iman
glenirse, iman nuru zahiri iklimine de sirayet eder. Kalp nuran
olduu taktirde; dil, sz, gz, bak, kulak ve dinlemenin nuran
olmamas mmkn deildir. Nuran insan btn mlki ve melekuti
glerinin nur sat kimsedir. Byle bir kimse, bizzat saadete ve
doru yola ulat halde, dierlerine de nur saar, onlar da insanlk
yoluna hidayet eder. Nitekim eer bir kimse Allah-u Tealaya tevekkl
ve itimat ederse, bakalarnn elinden midini keser, ihtiya ve fakirlik
ykn mutlak gani olan Allahn dergahna sunar, dierlerini de
1

Mminlerin Emirinin bir hutbesinde ise yle yer almtr: Ben Allahn gz,
doru dili ve eliyim. (Meanil-Ahbar, s. 17, 14. hadis; et-Tevhid, s. 65, 22. blm,
2. hadis
2
Usul-i Kafi, c. 1, s. 196, Kitabut-Tevhid, Babun-Nevadir, 4. hadis
3
Enfal/2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

186
kendisi gibi fakir ve yoksul grr, onlar sorun halleden kimse olarak
kabul etmez. O halde Allaha doru seyr-u slk eden kimsenin
grevi, kendisini Kuran- erife sunmasdr. Nitekim bir hadisin
doru olup olmadn ve muteber olup olmadn anlamnn ls,
o hadisi Allahn kitabna sunmaktr. Eer hadis, Allahn kitabna
muhalif ise, batl ve bo szdr. O hadisi batl ve bo bir sz olarak
kabul etmelidir. Doruluk, erilik, mutsuzluk ve saadetin ls de
Allahn kitabnn lsyle doru ve uyum iinde olmaktr. Nitekim
Resulullahn (s.a.a) ahlak Kuran idi. nsan ahlakn Kuran ile uyum
iinde klmaldr ki, kamil velinin ahlakyla da uyum iinde klabilsin.
Allahn kitabna muhalif olan ahlak, bo ve batl olan ahlaktr. nsan
btn retilerini, kalp hallerini, batn ve zahir amellerini, Allahn
kitabna uyarlamal ve Allahn kitabna sunmaldr ki, Kurann
hakikati tahakkuk etsin ve Kuran onun batn sureti haline gelsin.
Sen apak bir kitapsn ki,
Harflerinle gizli aikar olmaktadr.1
Bu makamda dier bir takm adap da vardr ki onlardan bazsn bu
kitabn balangcnda, ibadetlerin mutlak adab konusunda zikrettik.
Onlarn bazs ise bu adapta mevcuttur. Dier bazs ise uzad iin
onlardan sarf- nazar edilmitir. phesiz bilen Allahtr.
Sonu
Fayday tamamlamak ve Ehl-i Beytin sznden teberrk elde
etmek iin baz rivayet-i erifeleri tercme etme hakkndadr.
Kafi-i erifte Sad senediyle mam Bakrn (a.s) yle buyurduu
nakledilmitir: Ey Sad Kuran reniniz. Zira Kuran kyamet
gn en iyi suretlerde gelir. mam daha sonra u anlama yakn sz
buyurmutur: Mmin, ehit ve peygamberlerden olan yaratklarn
saflarndan ve Allahn meleklerinin saflarndan geer, onlarn tm
de, Bu bizden daha nuranidir der. Sonra Peygamber onu tantr2
Hakeza mam Sadkn (a.s) yle buyurduu rivayet edilmitir:
1

Bu beyitler mminlerin Emiri Aliye (a. s) mensuptur ve yle balamaktadr: Sen

kendinin kk bir cisim olduunu sanyorsun. Oysa sende byk alem gizlidir.
2
Usul-i Kafi, c. 4, s. 394, Kitab-u Fezl-il Kuran, 1. konu, 1. hadis

Namazn Adab...........................................187
Allah-u Teala ilkleri ve sonlar bir araya getirmek isteyince, onlar
aniden nden gelen birini grrler ki asla ondan daha iyi bir yz
grlmemitir.1 Bu anlama yakn hadisler oktur ve marifet ehlinin
szleri, bunun apak delilidir ve onlarn da dedii gibi bu alemdeki
varlklarn ahirette de uhrevi yzleri vardr.
Bu blmdeki hadislerden amellerin uhrevi sureti de istifade
edilmektedir. Kafi-i erif kitab kendi senediyle mam Bakrn (a.s)
yle buyurduunu nakletmektedir: Resulullah (s.a.a) yle
buyurmutur: Ben, Allahn kitab ve Ehl-i Beytim aziz ve Cebbar
olan Allahn huzuruna varan ilk kimseleriz. Bizden sonra mmetim
gelir ve o zaman onlara Allahn kitabna ve Ehl-i Beytime nasl
davrandklarn sorarm. 2
Baka bir hadiste de yer aldna gre, aziz ve celil olan Cebbar
Allah Kurana yle buyurur: zzet, celal ve makammn yceliine
andolsun ki sana ikram eden kimseye mutlaka ikram edeceim ve seni
kmseyen kimseyi kmseyeceim.3
Bilmek gerekir ki eer, Kuran retileri ve hkmlerini ihya
etmeyi, Kuran ile amel etmek ve hakikatini gerekletirmek ile ihya
etmediimiz taktirde, o gn Resulullaha cevap veremeyiz. Kurann
davetlerini ve hedeflerini gzard etmekten daha byk bir ihanet
dnlebilir mi? Kurana ve ismet Ehl-i Beyti olan Peygamberin
Ehl-i Beytine ikram, sadece Kurann kabn ve Ehl-i Beytin
mutahhar trbelerini pmekle deildir. Bu, ihtiram ve ikramn ok
zayf bir mertebesidir. Eer Kurann emirleri ve buyruklaryla amel
edersek makbuldur. Aksi taktirde bu bir alaya alma ve oyuncak haline
gelir. Nitekim hadis-i eriflerde de Kuran okuyan kimseye, Kuran ile
amel etmemesi karsnda ok sert uyarlarda bulunulmutur. eyh
Sedukun (r.a) kabul-Amal kitabnda kendi senediyle Resulullahn
(s.a.a) bir hadiste yle buyurduu nakledilmitir: Herkim Kuran
renir ve onunla amel etmezse, dnya sevgisi ve ziynetini ona tercih
ederse, onun iddetli azabna mazhar olur, Allahn kitabn
1

a.g.e.
Usul-i Kafir, c. 4, s. 400, Kitab-u Fezlil-Kuran, 1. blm, 4. hadis
3
a.g.e. 14. hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

188
arkalarna atan Yahudi ve Hristiyanlarla ayn konumda bulunur.
Herkim de Kuran okur, bununla riyada 1 bulunur ve dnyaya
ulamay irade ederse yznde etsiz bir kemiin olduu halde Allah
mlakat eder, Kuran atee girmesi iin arkasna vurur ve atee
denlerle birlikte atee girer. Herkim de Kuran okur, onunla amel
etmezse, Allah onu kyamet gn kr olarak hareder. O kimse yle
der: Ey rabbim! Benim gzlerim olduu halde neden beni kr
olarak harettin. Allah yle buyurur: Sana ayetlerimiz geldii
halde onu unuttun. imdi bugn de ayn ekilde unutuldun. 2
Bylece onun atee atlmas emredilir. Herkim de Kuran Allah
rzasna erimek ve dini retileri renmek iin okursa kendisine
btn meleklere ve mrsel peygamberlere verilenlerin benzeri verilir.
Herkim de Kuran renir ve bununla beyinsizlerle tartmak iin
riya ve gsterii, alimlere kar vnmeyi irade eder ve onunla
dnyay talep ederse, Allah kyamet gn onun kemiklerini
birbirinden ayrr ve atete azab ondan daha iddetli bir kimse olmaz.
Allahn gazabnn iddetinden dolay her trl azaba arptrlr.
Herkim de Kuran renir, ilimde tevazu gsterirse, onu Allahn
kullarna retirse ve bu vesileyle Allah nezdinde olan sevab dilerse,
cennette onun sevabndan daha byk bir sevap olmaz ve cennette
olan enfes ve yce bir derecede, onun nasibi daha geni ve makam
herkesten daha erafetli olur. 3
Hakeza Kurann anlam hakknda tefekkr, Kurandan t
almak ve etkilenmek hususunda da bir ok rivayetler yer almtr.
Nitekim Kafi-i erif, kendi senediyle mam Sadkn (a.s) yle
buyurduunu nakletmitir: phesiz hidayet nurunun yeri, karanlk
gecelerin Kurandadr. O halde, aratrmac kimse, Kuran
gzden geirir, aydnlk iin gzlerini aar. Zira tefekkr, gren kalbin
hayatdr. Nitekim nuru talep eden kimse de, karanlklarda nurla

Metinde geen suma kelimesi riyann bir eididir ve o da insann dierlerinin

kalbini elde etmek iin ibadetlerini onlara duyurmasdr.
2
Ta-ha/126
3
kabul-Amal, s. 332, 337, 366

Namazn Adab...........................................189
yrr.1 mam Sadkn (a.s) maksad da udur: nsann karanlklarda
uuruma yuvarlanma tehlikesinden korunmas iin, zahiri nurla
yrmesi gerektii gibi, seyr-u slkun karanlk yollarnda da helak
edici uurumlara dmemek iin irfan ve imann kl kandili ve
hidayet nuru olan Kuran ile de ahirete ve Allaha doru yrmelidir
Meanil-Ahbar kitabnda da Mminlerin Emirinin (a.s) bir hadiste
yle buyurduu yer almtr: Gerek fakih, Kuran isteksizlikten
dolay terk etmeyen ve bakasna tevecch etmeyen kimsedir. Bil ki
iinde tefekkr ve anlayn olmad bir ilimde hayr yoktur, iinde
dncenin olmad bir kraatin hayr yoktur ve iinde derinlemenin
olmad bir ibadetin hayr yoktur.2
Hisal ve Meanil-Ahbar kitaplarnda da Resulullahn (s.a.a) yle
buyurduu nakledilmektedir: Kuran yklenenler cennet ehlinin
arifleridir.3 Aka bilindii gibi bu yklenmeden maksat Kurann
ilimlerini ve marifetlerini yklenmektir ve bunun ahiretteki sonucu da
byle bir insann marifet ehli ve kalp ashab arasnda yer almasdr.
Nitekim Kurann tlerinden t almadan, Kurann hikmetlerini
ve marifetlerini yklenmeden, hkm ve snnetleriyle amel etmeden,
Kurann zahirini yklenen kimsenin misali, Allah-u Tealann da
buyurduu gibidir: Kendilerine Tevrat retildii halde, onun
gereini yapmayanlarn durumu, srtna Kitab yklenmi
merkebin durumu gibidir. 4
Kuran- erifin zellikleri ve adab hususundaki hadis-i erifler
bu zet almaya smayacak kadar oktur. Muhammede ve Ehl-i
Beytine selam olsun.
kinci Meale
Burada da namaz hususunda namaz adabnn bir blm
zikredilecektir ve bu konu da birka blm halindedir:
1

Usul-i Kafi, c. 4, s. 400, Kitab-u Fezlil Kuran, 1. blm, 5. hadis

Meanil-Ahbar, s. 226, Bab-u Menel-Fekih, 1. hadis
3
a.g.e. , s. 323, Bab-u Menel-Hulefa-i Ehlel-Cennet, 1. hadis; el-Hisal, c. 1, s. 28,
Babul-Vahid, 100. hadis
4
Cuma/5
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

190
Birinci Blm
Bil ki, bu ruhani yolculukta ve ilahi miracda bir takm dereceler ve
mertebeler vardr ki bu kitapla uyumlu olarak onlardan bazsna iaret
etmekle yetineceiz.
Birincisi krinin (Kuran okuyan kimsenin) sadece kraat tecvidi
ve ifade gzellikleri dnda bir eyle ilgilenmemesi ve sadece teklifi
eda etmek ve grevini yapmak iin kelimeleri telaffuz etmek ve
harflerin mahrelerini doru bir biimde karmak iin aba
harcamasdr. Byle kimseler iin teklifler bir klfet ve zahmettir.
Bunlarn kalbi bezgin ve batnlar Kurandan sapm bulunmaktadr.
Bunlar iin, Kuran terk eden kimsenin cezasndan kurtulma dnda,
ibadetten bir nasipleri yoktur, meer ki gayb hazinelerin bir ihsan
olsun ve bylece de bu virtleri sebebiyle ihsan ve nimete mazhar
olsunlar. Bu grup kimselerin, bazen, dilleri Hakk zikretmekle
megul, kalpleri ise ondan tmyle uzak ve beridir. Dnyevi kesrete
ve mlki megalelere baldr. Hakikatte bu grup, zahiren namazda,
batnen ve hakikaten ise dnya ve dnyevi istek ve ehvetlerle
meguldr. Bazen de kalpleri namazn zahirini dzeltmeyi
dnmekle uramaktadr. Bu durumda bunlar, kalp ve dilleriyle
zahiri namaz iindedir ve bu suret onlardan makbul ve beenilmitir.
kinci grup ise bu had ile kani olmayan, namaz, Hakk tezekkr
vesilesi bilen ve kraati, Allaha hamd ve senada bulunma olarak
dnen kimselerdir. Bu grubun da zikredilmesi uzun srecek olan bir
ok mertebeleri vardr. Belki u hadis-i kudsi de bu gruba iaret
etmektedir: Namaz kendimle kulum arasnda bltrdm; yars
benim, yars ise kulumundur.
Kul, Bismillahirrahmanirrahim deyince, Allah yle der:
Kulum beni zikretti. Kul, Elhamdlillah deyince de Allah yle
der: Kulum bana hamdetti ve senada bulundu ve bu, semiallahu
limen hemide sznn anlamdr. Kul, errahmanirrahim deyince
Allah, Kulum beni ululad der. Kul, Maliki yevmiddin deyince de
yle der: Kulum beni azametli bildi. (bir rivayette ise yle yer
almtr: ) Kul, ilerini bana havale etti. Kul, yyake nebudu ve

Namazn Adab...........................................191
iyyake nestein deyince de Allah yle der: Bu benimle kulum
arasndadr. Kul, hdinas sratel mustakim deyince Allah yle
der: Bu kulum iindir ve kulum ne isterse onundur1
Namaz, bu hadis-i erif esasnca Allah ile kul arasnda
bltrld iin, kul; mevlann Hakk olduu kadaryla, Hakkn
huzurunda kyam etmeli ve bu hadiste yer ald zere ubudiyet
edebini yerine getirmelidir ki an yce Allah da ona rububiyet
ltuflaryla davransn. Nitekim Allah-u Teala yle buyurmutur:
Ahdime vefa edin ki ben de ahdinize vefa edeyim. 2 Allah-u Teala
kraatte ubudiyet adabn drt esasa ayrmtr:
Birinci
esas
tezekkrdr
ve
bu
tezekkr
bismillahirrahmanirrahim cmlesinde hasl olmaldr. Bylece seyr slkta bulunan kul, tahakkuk yurduna, msemmada fani olan isim
nazaryla bakmaldr ve kalbini, mmknatn tm zerresinde Hakk
dilemeye ve Hakk istemeye altrmaldr. Ftrat zatnn mayasnda
kaytl olan isimleri renmeyi, neetin kapsamll ve Allahn en
byk adnn zuhuru gereince Nitekim Allah-u Tealann u
sznde buna iaret edilmitir: Ademe tm isimleri retti3fiiliyet ve zuhur mertebesine karmaldr. Bu makam ise Hak ile
halvet etmek ve ilahi ilerde ok tezekkr ve tefekkrde bulunmakla
hasl olur. Bylece kulun kalbi hakkani olur ve tm vcudunda
Hakktan baka bir ismin olmad bir yere ular. Bu da uluhiyette
fenann bir mertebesidir. nkarc, kat ve tersine dnm kalpler,
yaptmz bu aklama esasnca onu asla inkar edemezler; meer ki
inkarlar, iblis bir inkar olsun! Byle kalplerin ise Allah korusun
Hakkn isim ve zikirlerinden doal bir nefretleri vardr. Eer ilahi
marifetlerden bir sz veya Allahn isimlerinden bir zikir sz konusu
edilirse, sklr ve karn ve cinsel organlarnn ehvetleri dnda hibir
eye gz amazlar. Bu gruptaki kimseler peygamberler ve evliyalar
iin (a.s) de, cismani makamlardan ve hayvani isteklerin temin
1

Mehaccetul-Beyza, c. 1, s. 388; Biharul-Envar, c. 92, s. 226; Sahih-i Mslim, c.

2, s. 92; az bir ifade farkllyla.
2
Bakara/40
3
Bakara/31

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

192
edildii cismani cennetten baka bir eye inanmazlar. Bunlar uhrevi
makamlarn bykln de dnyevi byklkler gibi geni balar,
akan nehirler, huriler, hizmetiler ve saraylarn okluuyla mukayese
ederler. Eer ak, muhabbet ve ilahi cezbeden sz edilecek olursa,
irkin laflarla sahibine saldrr, adeta kendilerine kt sz sylenmi
gibi, onu telafi etmeye alrlar. Bunlar; insan yolun engeli,
marifatullah yolunun dikeni ve insan kandran eytandrlar. Grup grup
Allahn kullarn Hakktan, isimlerden, sfatlardan, zikrinden ve
yadndan alkoyar ve hayvani hedeflere, karn ve cinsel organlarnn
ehvetlerine yneltirler. Bunlar, eytann memurlardrlar. Onlar iin
senin doru yolunun zerinde oturacam1 ayeti gereince, ilahi
doru yolun zerine oturur, hi kimsenin hakkyla nsiyet etmesine
izin vermez ve hayvani ehvetlere ballk zulmetinden saylan
hurilere ve kklere ilgiden kurtulmasna msaade etmezler. Bunlar
peygamberlerin ve Ehl-i Beytin (a.s) dualarndan, onlarn da hurileri
ve kkleri istediklerine dair bir takm deliller de ortaya koyabilirler.
Bunlar, muhabbet ve inayetin alameti olan mahbubun bana ve
yceliine bak ifade eden Allahn kerametini sevmek ile hayvani
ehvetin mayasnda bulunan huri, kk ve benzeri eylerin sevgisini
birbirinden ayrt etmemek hatasna dmlerdir. Oysa Allahn
kerametini sevmek, Allah sevmektir ki buna baml olarak keramet
ve inayete de sirayet etmektedir. Btn aleme am ki, btn alem
Ondandr. Yemyeil dnyay Ondan olduu iin severim ve btn
aleme Ondan olduum iin am. (Sadi)
Sevgilinin yurdunun sevgisi kalbimi sevindirmemitir.
Lakin orada yaayann sevgisi kalbimi sevindirmitir.2
Yoksa Ali b. Ebi Talibin (a.s) huri ve kklerle ne ii vardr? O
hazretin nefsani istekler ve hayvani ehvetlerle ne mnasebeti vardr?
badeti hrlerin ibadeti olan bir kimsenin, mkafat da tccarlarn
mkafat olmayacaktr. Kalemin dizginleri yine koptu ve konudan
uzak dtm.
1
2

Araf/16
Mecnun Amiri, Camiu-evahid, s. 220

Namazn Adab...........................................193
zetle kendini, ilahi tedvin (yazlm) ve tekvin (yaratlm)
kitabnn ilahi isimlerini ve ayetlerini kraat etmeye altran kimsenin
kalbi, yava yava zikir ve ayet suretine dnr, zatnn batn
Allahn ismini ve Allahn ayetini tahakkuk ettirir. Nitekim zikir
kelimesi Resul-i Ekrem ve Ali b. Ebi Talib (a.s) olarak ve Esma-i
Hsna (Allahn gzel isimleri) ile ilahi ayetler de Hidayet mamlar
diye tefsir ve tatbik edilmitir. Onlar; Allahn ayetleri, gzel isimleri
ve Allahn zikridirler. Zikir, makam beyan edilmesi ve yazlmas
mmkn olmayan byk ve yce bir makamdr. Marifet ve ilahi cezbe
ehli ile muhabbet ve ak ashab iin u ilahi ayet-i erife yeterlidir: O
halde beni zikredin ki ben de sizi zikredeyim.1
Hakeza Allah-u Teala Musaya yle buyurmutur: Ey Musa!
Ben, beni zikredenin arkadaym.2 Hakeza Kafide yer alan bir
rivayette de Resulullah (s.a.a) yle buyurmutur: Kim Allah ok
zikrederse, Allah da onu ok sever.3
Vesail de kendi senediyle mam Sadkn (a.s) yle buyurduunu
nakletmitir: Aziz ve celil olan Allah yle buyurmutur: Ey
Ademolu! Nefsinde beni zikret ki, ben de nefsimde seni zikredeyim.
Ey Ademolu! Halvette beni zikret ki, ben de seni halvette zikredeyim.
Ey Ademolu! Beni akta zikret ki ben de senin andan daha
hayrl olan bir akta seni zikredeyim. mam Sadk (a.s) daha sonra
yle buyurmutur: Kul, bir topluluun iinde Allah zikrederse,
Allah da onu meleklerden bir topluluun iinde zikreder.4
kinci esas ise Allaha hamdetmektir ve bu da namaz klan
kimsenin elhamdlillahi rabbil alemin sznde hasl olur.
Bil ki, namaz klan kimse; zikir makamna eriir, kainatn tm
zerrelerini, dk ve kk varlklar ilahi isimler olarak grr,
bamszlk boyutunu kalbinden dar karr, gayb ve uhud
alemindeki varlklara glge gzyle bakacak olursa, onun iin
hamdetme makam hasl olur ve kalbi btn vglerin Zat-i Ehediye
1

Bakara/152
Usul-i Kafi, c. 4, s. 255, Kitabud-Dua, Bab-u ma Yecibu min Zikrillah, 4. hadis
3
a.g.e. 3. hadis
4
Vesailu-ia, c. 4, s. 1185; Kitabus-Salat, Ebvabuz-Zikr, 7. blm, 4. hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

194
mahsus olduunu ve dier varlklarn bunda bir paynn olmadn
itiraf eder. Zira bu varlklarn kendiliinden bir kemali yoktur ki, onlar
iin bir hamd ve vg vaki olsun. nallah, bu mbarek surenin
tefsirinde bu ilahi latifenin detayl bir aklamas gelecektir.
Kraatte ubudiyetin nc esas ise tazimdir. (Allah ululamaktr)
ve bu da er-Rahmanir-Rahim diye sylemekle hasl olur. Allaha
doru seyr-u slk eden kul hamdetme esasnda, vgleri Hak
Tealaya mahsus kld ve vcud kesretlerinden kemal ve vgy
kaldrd zaman vahdet ufkuna yaklar, kesreti grme gz yava
yava krelir, vcudun genilii olan rahmaniyet sureti ile vcud
kemalinin genilii olan rahimiyet sureti, kalbinde tecelli eder, Hakk
kesretin iinde yok olduu muhit ve cami isimleriyle nitelendirir.
Bylece kemal cilve vastasyla, cemalden hasl olan bir heybet
kalbte hasl olur ve sonra da Hakkn azameti kalbine yerleir.
Bu hal yer edince de kul drdnc esasa intikal eder ve o da
temcidin (Allah ululamann) hakikati olan takdisdir. Baka bir
ifadeyle ilerini Allaha tefviz (havale) etmektir. Bu ise Hakkn
malikiyet ve kahiriyet makamn grmek, kalp kbesindeki putlar
krp, kesret tozlarn dkmek, klp evinin malikinin zuhuru ve eytani
engel olmakszn kalbi hakimiyeti altna almaktr. Bu halde kul halvet
makamna ular, bylece kul ile Allah arasnda hibir rt kalmaz.
yyake nebudu ve iyyake nestein ifadesi, o zel halvette ve
nsiyet topluluunda vaki olur. te bu yzden Allah yle
buyurmutur: Bu benimle kulum arasndadr. Ezeli inayete mazhar
olup, onu kendisine getirdiinde de bu makamda istikamet gstermeyi
ve ihdinassratel-mstakim szyle Allahn kalbe yerlemesini
diler. te bu yzden ihdina kelimesi elzimna, edimna ve
sebbetna diye tefsir edilmitir. Bu da hicaptan dar kan ve ezeli
hedefe ulaan kimseler iindir. Hicap ve rt ehli olan bizim gibi
kimseler ise hidayeti kendi anlamyla Allah-u Tealadan dilemelidir.
Belki de inallah-u Teala bunun devam mbarek Hamd suresinin
tefsirinde gelecektir.

Namazn Adab...........................................195
Tamamlama
Kudsi Hadis-i eriften anlald zere namazn tm Hak Teala
ile kul arasnda bltrlmtr ve sadece hamd rnek olarak
zikredilmitir. O halde rnein namazn hallerinin deiiminde
sylenen namaza giri ve dier tekbirler, rububiyetin zahiri ve Zat-
Mukaddesin paydr. Eer Allaha doru seyr-u slk eden kul, bu
ubudiyet grevini yerine getirir ve rububiyetin hakkn yce oranda
eda ederse, Hak Teala da mkaefe kapsnn almasndan ibaret olan
kulun hakkn, kendi zel ezeli ltuflaryla eda eder. Nitekim
Misbahu-eriada yer alan bir hadis-i erifte yle buyurulmutur:
Tekbir getirildiinde Hakkn kibriyas nezdinde btn varlklar
kk gr. Sonunda ise yle buyurulmutur: Namaz vaktinde
kalbine bir bak; eer namazn tatln tadarsan, namazn sevin ile
mutluluu hasl olursa ve kalbin Hakkn mnacaatyla sevinli ve
hitaplaryla lezzetlenmi olursa, bil ki Allah da seni tekbirinde tasdik
etmitir. Aksi taktirde mnacaat lezzetini yokluunu ve ibadet
tatlndan mahrum kalmay, Allahn seni tekzib ettiine ve
dergahndan kovduuna bir delil say.2
Bu esas zere namazn hallerinin ve fiillerinin her birinde, Hak
Teala iin kulun yerine getirmesi gereken ve o makamda ubudiyet
adabndan olan bir takm haklar vardr. Kul iin; Hak Tealaya,
ubudiyet edebine riayet ettii taktirde, Allahn da kendisine gizli ltf
ve yce rahmetiyle inayette bulunaca bir nasibi vardr. Ama eer kul
kendini ilahi mikatlarda, zel inayetlerden mahrum grrse, bilsin ki
ubudiyet adabna riayet etmemitir. Orta makam sahibi kimseler iin
de bunun alameti, ibadetin tatlln ve mnacatn lezzetini kalben
tatmamas ve Hakka ballk mutluluundan mahrum olmasdr.
Lezzet ve tatllktan uzak olan bir ibadetin ise ruhu yoktur ve kalp
ondan istifade edemez.
1

el-Meheccetl-Beyza, c. 1, s. 388; Biharul-Envar, c. 92, s. 226 ve Sahih-i

Mslim, c. 2, s. 92; az bir ifade farkllyla
2
Misbahu-eriat, el-Babus-Salis Ar, fil htimamis-Salat; el-Mehecceul-Beyza,
Mektebetus-Sadkn basks, c. 1, s. 385; Mstedrekl-Vesail, Kitabus-Salat,
Ebvab-u Efalis-Salat, 2. blm, 9. hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

196
O halde ey aziz! Kalbini ubudiyet adabyla nsiyet ettir, ruh
damana, Allahn zikrinin tatlln tattr. Bu ilahi latife ilk nce
Allah ok anmak ve hak ile nsiyet kurmakla hasl olur. Ama zikirde
kalp lm olmamal ve gaflet kalbe galebe almamaldr. Allah
anmakla kalbini menus kldn zaman da, yava yava ilahi inayete
mazhar olursun ve kalbin melekut kaplarn fetheder. Bunun da
alameti aldat diyarndan uzak durmak, ebediyet yurduna ynelmek
ve lm gelmeden lme hazrlkl olmaktr. Ey Allahm! Mnacat
lezzetinden ve hitaplarnn tatlndan bize de bir nasip inayet buyur.
Bizleri seni zikreden ve kutsal izzetine balanan kimselerden kl! l
kalplerimize inayet bala. Dierlerinden kopup sana tevecch
etmemizi sala. phesiz ki sen ihsan ve nimet sahibisin.
kinci Blm
Allaha Snmann Baz Adab Hususunda
Allah-u Teala yle buyurmutur: Kuran okuyacan zaman,
kovulmu eytandan Allaha sn. Dorusu eytann, iman
edenler ve yalnz Rablerine gvenenler zerinde bir nfuzu
yoktur. Onun nfuzu sadece, Onu dost edinenler ve Allaha
ortak koanlar zerindedir.1 Kraatin, zellikle de Allaha doru
ruhani bir yolculuk, hakiki bir mirac ve Ehlullaha ulama merdiveni
olan namazda kraatin nemli adaplarndan biri de, marifet yolunun
dikeni ve Allaha seyr-u slkun engeli olan talanm eytandan
Allaha snmaktr. Nitekim Allah-u Teala mbarek Araf suresinde
bizzat eytann dilinden yle buyurmaktadr: Beni azdrdn iin,
andolsun ki, senin doru yolunun zerinde onlara kar
duracam.2 eytan Ademin evlatlarnn yzne doru yolu
kapatacana ve onlar doru yoldan mahrum brakacana dair yemin
imitir. Dolaysyla da insanln doru yolu ve Allaha ulama
mirac olan namazda, bu ekyadan Allaha snmakszn kurtulmak
mmkn deildir. Bu Allaha snma da sadece dil lakrds, ruhsuz
suret ve ahiretsiz dnyayla tahakkuk etmez. Nitekim grld gibi
1
2

Nahl/98-100
Araf /16

Namazn Adab...........................................197
baz kimseler, krk elli yl bu kelimeyi telaffuz ettikleri halde, bu, yol
kesici eytann errinden kurtulamam, ahlak ve amellerde, hatta
kalbi inanlarnda eytana uymu ve onu taklit etmilerdir. Eer
Allaha hakkyla bu aaln errinden snm olsaydk, mutlak
feyyaz, geni rahmet, kamil kudret, ihata edici ilim ve geni kerem
sahibi olan mukaddes Hak Teala da bize snak verirdi ve bylece
iman, ahlak ve amellerimiz dzelirdi. O halde bilmek gerekir ki bu
melekuti ve ilahi seyr-u slktan geri kaldmz mddete, eytann
kandrmas ve eytann sultas altna girmek vastasyla bu bizim kendi
kusurumuzdan ve eksikliimizdendir. Zira biz bylelikle manevi
adaba ve kalbi artlara riayet etmedik. Nitekim ruhi sonularn, zahiri
ve batn etkilerini elde edemediimiz btn zikir, vird ve ibadetlerde
de bu ince nkte mevcuttur. Kurandaki ayet-i erifelerden ve
Masumlardan (a.s) nakledilen hadis-i eriflerden de bir ok adap
istifade edilmektedir. Onlarn tmn saymak, daha fazla bir
aratrmay ve sz uzatmay gerektirir. Biz onlardan bazsn
zikretmekle yetineceiz.
Allaha snmann nemli adaplarndan biri de hulustur (ihlastr).
Nitekim Allah-u Teala eytann yle dediini naklediyor: blis:
Senin kudretine And olsun ki, onlardan, sana iten bal olan
kullarn bir yana, hepsini azdracam dedi. 1 Bu ihlas; ayet-i
erifede de aka yer ald zere, ameli ihlastan daha yce bir
ihlastr. Ameli ihlastan -kalbi veya organlarla yaplan ameli ihlastandaha ycedir. Zira bu ihlas meful kipindedir. Eer ameli ihlas sz
konusu olsayd, fail kipinde ifade edilirdi.
O halde bu ihlastan maksat, ameli ihlasn da kendisinden
kaynakland, insani hviyetin btn gayb ve zahiri ilerden halis
olmasdr. Geri seyr-u sulukun evvelinde bu ilahi latife ve hakikat,
amel riyazetlerin ve bunun asl olan zellikle kalb riyazetlerin iddeti
olmadka herkes iin hasl olmaz. Nitekim u hadiste de buna iaret
edilmitir: Her kim krk gn Allah iin halis olarak sabahlarsa,
hikmet emeleri kalbinden diline dklr.2 Yani herkim krk sabah
Ademin tynetinin yorulduu krk sabah miktarnca sabahlarsa Bu
1

Sad/82 ve 83

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

198
ikisi arasndaki iliki de marifet ehli ve kalp ashab arasnda belli bir
eydir- kendisini Allah iin halis klar, kalbi ve zahiri amellerini hak
iin halis ederse, kalbi ilahileir ve ilahi kalpten de sadece hikmet
emeleri akar. Bylece kalbinin en byk tercman olan dili de
hikmet ile konuur, bylece iin banda amelin ihlas, kalbin halis
olmasna sebep olur, kalp halis olunca da Ademi tynete ilahi
yourmayla emanet olarak braklan cemal ve celal nurlar, kalp
aynasnda zahir olur, tecelli eder ve kalbin batnndan, bedenin
mlknn zahirine sirayet eder.
zetle eytann sultasndan kmaya sebep olan hulus, ruhiyetin ve
kalp batnnn Allah-u Teala iin halis olmasdr. Mnacat-i
abaniyede Mminlerin Emirinin (a.s) syledii u sz de ihlasn bu
mertebesine iarettir: lahi! Bana, sana btnyle balanmay nasip
et.1 Kalp ihlasn bu aamasna varnca ve Allahtan gayrisinden
tmyle kopunca, vcud memleketinde, hak dnda hibir ey
bulunmaynca, eytan ki hak olmayan yoldan insana hakim olur- onu
egemenlii altna alamaz, Allah-u Teala onu kendi snana kabul
eder, salam uluhiyet kalesine snr. Nitekim yle buyurulmutur:
La ilahe illallah benim kalemdir. Herkim kaleme girerse,
azabmdan gvende olur.2 La ilahe illallah kalesine girmenin aamas
vardr. Nitekim azaptan gvende olmann da aamalar vardr.
Dolaysyla batn, zahir, kalp ve kalp ile Hakkn kalesine giren ve
ona snan kimse, en ycesi Hakkn cemalinden rtl kalmak, yce
ve celil olan sevgilinin vuslatndan ayrlmak olan azabn btn
mertebelerinden gvende olur. Nitekim Hz. Ali (a.s) Kumeyl duasnda
yle buyurmutur: Farzedeyim ki azabna sabrettim, ama ayrlna
nasl sabredeyim! Biz bu mertebeye ulaamayz. Bu mertebeye
ulaan kimse gerekten Allahn kuludur. Allahn rububiyeti altna
girmitir, Hak Teala onu egemenlii altna almtr ve tautun
2

Biharul-Envar, c. 67, s. 242, Kitabul-man vel-Kfr, Babul-hlas, 10. hadis,

Uyun-i Ahbarir-Rza, c. 2, s. 69dan naklen (az bir farkllkla). Ayrca bu anlam son
kaynakta, s. 249, 25. hadisde de nakledilmitir.
1
Mnacaat-i abaniye, Biharul-Envar, c. 91, s. 99
2
et-Tevhid, s. 25; Biharul-Envar, c. 3, s. 13 ve c. 90, s. 192

Namazn Adab...........................................199
velayetinden kurtulmutur. Bu makam evliyann en deerli
makamlarndan ve sekin insanlarn en zel derecelerindendir. Dier
kimselerin bundan nasibi yoktur. Bu aamadan ok uzaklarda bulunan
inkarclarn kat kalpleri ve cedelleenlerin kat nefisleri bu makamlar
inkar eder, bu konuda konumay batl sayar. Hatta evliyann gz nuru
olan, kitap ve snnette bir ok yerde yer alan bu eyleri Allah korusun
sufilerin yalanlar ve Haviyye mensuplarnn bo szleri olarak
deerlendirir. Biz de hakikatte kmil kimselerin makam olan bu
makamlar zikrettiysek, bundan bir nasibimizin olduu veya bu
makamlara tamah gzyle baktmz anlamnda deildir. Sadece bu
makamlar inkar etmediimizi belirtmek iindir. Evliyay ve
makamlarn zikretmenin de kalpleri dzeltmede, halis ve tamir
etmede etkili olduunu kabul ettiimiz iindir. Zira velayet ve marifet
ashabnn hayrn anmak da muhabbet, iliki kurma ve uyum iinde
olmaya ve bu uyum da cezbolmaya sebep olur. Bu cezbeler de zahiri
cehalet karanlklarndan hidayet ve ilim nurlarna kmak olan efaate
neden olur ve batn da ahiret aleminde efaatin zuhuruna sebep olur.
Zira efaatilerin efaati de; mnasebetsiz ve batn cezbe olmakszn
ortaya kmaz, bo ve batl zere ekillenmez.
zetle her ne kadar bu kamil mertebe evliya ve sekinlerden kamil
kimseler dnda hi kimseye hasl olmasa da ve hatta bu mertebenin
kemal makam, asaleten, son Peygambere, onun halis nuran, Ehedi,
Ahmedi, Cemi ve Muhammedi (s.a.a) kalbe ve ona baml olarak
da kmil ve halis Ehl-i Beyte hasl olsa da, mmin ve muhlis
kimseler de onun tm mertebelerinden el ekmemeli, ameli ve ekli
ihlas ve fkhi zahiri hulus ile kanaat etmemelidirler. Zira makamlarn
birinde durmak; insan ve insanln yoluna oturan ve onu her vesileyle
kemallere ulamasna ve yceliklere kmasna engel olan blisin
aheserlerinden biridir. O halde himmet gstermek, iradesini
glendirmek gerekir ki, bu ilahi nur ve rabbani latife, suretten batna
ve mlkten melekuta sirayet etsin. nsan ihlastan ulat her
mertebede, o lde Hakkn snana snm ve Allaha
snmann hakikati gereklemi, o aalk eytann hakimiyet eli,
insandan kalkm olur.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

200
O halde, eer insan ve mlk sureti Allah iin halis klm, beden
mlknde yaylm kuvvetlerden ibaret olan nefsin dnyevi zahiri
ordularn Hakka sndrm; gz, kulak, dil, karn, tenasl organ, el
ve ayaktan ibaret olan yeryzne ait kresel yedi iklimi gnahlarn
pisliinden temizlemi, ilahi ordulardan ibaret olan Allahn
meleklerinin tasarrufuna brakm olursan, yava yava bu iklimler
hakkani olur, Hakkn tasarrufu altna girer, bylece sonunda bizzat
kendisi melaiketullahdan olur veya melaiketullaha benzer ki: Onlar
Allahn emrettiklerine isyan etmez ve kendilerine emredileni
yerine getirirler.1
Bylece Allaha snmann en yce mertebesi gerekleir, eytan
ve ordular zahiri memleketten ger, batna ynelir ve nefsan, mlk
kuvvetlere hcum eder. Bu seyr-u slk eden kimsenin ii daha da bir
zorlar, slku daha da dakik bir hale gelir. Dolaysyla da seyir
admlar daha da bir glenmeli, kontrol daha da kamil olmal;
kendini beenme, riya, kibir ve bbrlenmeden ibaret olan nefsani
helaketlerden Allah-u Tealaya snmal, yava yava batn, manevi
bulanklklardan ve batn pisliklerden tasfiye etmekle uramaldr.
Bu makamda, hatta tm makamlarda Hakkn fiil tevhidine tam bir
tevecch ve kalbe bu ilahi latifeyi ve semavi sofray hatrlatma, seyr-u
slkun en nemli esaslarndan ve miracn ve ykseliin temel
esaslarndandr. Hak Tealann, gkler, yer, batn, zahir, mlk ve
melekut zerindeki malikiyetinin hakikatini kalbe tattrmak gerekir ki,
kalp de uluhiyette tevhit ve tasarrufta Allahn orta olduunu
reddetme riyazetini elde eder. lahi ftrat rengine brnr, tevhidi
terbiye ile terbiye olur. Bu durumda kalp Allah dnda bir snak ve
dost grmez ve bilmez, tam bir hakikat iinde teslim olarak
kendiliinden Hakka ve mukaddes uluhiyet makamna snr. Kalp
bakalarnn tasarrufundan yz evirmedike ve varlklara tamah
gzn yummadka asla hakikat zere Hakka snm olmaz, onun
davas yalan ve ehli marifet nezdinde mnafklar zmresinden saylr,
yalan ve aldatma ehli olarak grlr.
1

Tahrim /6

Namazn Adab...........................................201
Bu korkun vadide ve tehlike dolu derin denizde, ilm kkleri
kamil evliyalar ile balant halinde bulunan rabbani bir hikmet sahibi
kimsenin nefesinden, ilim olarak tevhidi istifade etmek, kalbin
batnna byk bir yardmda bulunur. Ama bu istifadenin temel art,
ayet, alamet, Allaha doru seyr-u slk bakyla onunla megul
olmasdr. Aksi taktirde yolun dikeni ve canlarn yznn rts olur.
Nitekim Resulullah (s.a.a) de Kafide yer alan bir hadisi erifte bu ilm
muhkem ayet diye adlandrmtr.1
zetle kalpte Hakkn fiil tevhidinin kkleri salamlar, kalp
kapsn alr, amelle i ie bulunan ilim suyuyla sulanrsa, bunun
neticesi uluhiyet makamn hatrlamaktr ve bylece kalp, yava yava,
Hakkn fiil tecellisi iin, duru ve berrak bir hale gelir. Ev hainden ve
yuva yabancdan boalnca da, ev sahibi onu ele geirir, Hakkn
melekut eli, batn melekutu ve kalpten mlk ve bedenin zahirine
kadar, tm mlki ve melekuti gleri tasarruf ve egemenlii altna
geirir. eytanlar tmyle bu aamadan ger ve batn memleketi Hak
iin tpk bir glgeyi andran bamszlna geri dner ve bu Allaha
snmann rabbani latifelerinden ikincisidir. O halde bu makamdan
ruh ve batnn Allaha snmas ile Allaha snmann ve dier bir
takm mertebelerini istifade etmekteyiz ki, onlar burada saymak
uygun deildir. Bu kadar da kulun kaleminin tuyanndan veya yce
ve celil olan mevlann kalemi yrtmesiyle yazlmtr. Snmak
sadece Allahadr.
Allaha snmann adap ve artlarndan biri de bu blmn
banda zikredilen ayette de iaret edildii gibi imandr ve iman her ne
kadar felsefi brhanla hasl olmu olsa da, ilimden ayr bir eydir.
Delilcilerin aya tahtadandr.2
man ise iddetli bir tezekkr, tefekkr ve Hak ile nsiyet ve
halvetten hasl olan kalbi bir nasiptir. eytan, Kuranda da apak bir
ekilde yer ald zere yaratl ve ahiret hakkndaki ilmine ramen,
kafirler zmresinden saylmtr. Eer iman, brhani ilimden ibaret
olsayd, bu ilme sahip olan kimselerin eytann tasarrufundan uzak
1
2

Usul-i Kafi, c. 1, s. 37, Kitab-u Fezlil-lm, Bab-u Sfatil-lm vel Fezlihi, 1. hadis
stidlalcilerin aya tahtadandr/Tahta ayak ise ok dayanakszdr (Mevlana)

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

202
olmas ve ilerinde Kurann hidayet nurunun ldamas gerekirdi.
Oysa bu etkilerin brhani imanla hasl olmadn grmekteyiz.
Dolaysyla eer eytann tasarrufundan dar kmak ve Hak
Tealann snana snmak istiyorsak, iddetli bir kalbi riyazet,
tevecchn devam veya okluu ve iddetli halvet sayesinde imani
gerekleri, ilahi olmas iin kalbe ulatrmak gerekir. Kalb ilahi olunca
da eytann tasarrufundan kurtulur. Nitekim Allah-u Teala yle
buyurmutur: Allah, iman edenlerin velisidir. Onlar
karanlklardan nura karr.1
Dolaysyla zahir ve batnlarnn, gizli ve aklarnn tasarruf
edicisinin Hak Teala olduu mminler, eytann tasarruflarndan halis
ve Rahmann egemenlii altndadrlar. Allah bu mminleri, karanln
btn mertebelerinden mutlak nura karr. Onlar masiyet ve tuyan
zulmetinden, rezil ahlaklarn bulanklk zulmetinden; cehalet, kfr,
irk, bencillik, egoistlik ve kendini beenmilik zulmetinden, itaat ve
ibadet nuruna, stn ahlak nurlarna; ilim, kemal, iman, tevhid, Allah
grme, Allah isteme ve Allah sevme nuruna ulatrr.
Allaha snmann adaplarndan biri olan tevekkl de imann
blmlerinden ve imani, latif ve hakiki nurlardan biridir. Tevekkl
ileri Hak Tealaya brakmaktr ve kalbin fiil tevhide imanndan hasl
olmaktadr. Bunun detaylarnn ise bu sayfalarda zikredilmesi
mmkn deildir. Seyr-u slk eden kul, Hak Tealadan gayrisini bir
snak olarak grmez ve ilerde tasarruf yetkisini Zat- Mukaddese
mnhasr bilirse; kalbinde gayrisinden kopma, Allaha snma ve
tevekkl haleti hasl olur ve Allaha snmas hakikate eriir. Hakikat
zere rububiyet ve uluhiyetin salam kalesine snnca da, Allah-u
Teala geni ihsan ve yce rahmeti ile ona snak verir. phesiz ki
Allah byk bir ihsan sahibidir.
Sonu ve Netice
Geen blmn konularndan da anlald zere Allaha
snmann hakikati, Allahn fiil tevhit makamna, brhani kamil bir
ilim ve bu makama imandan hasl olan nefsani bir halet ve keyfiyetin
1

Bakara/257

Namazn Adab...........................................203
husuludr. Yani felsefi salam brhan, Kuran naslarndan istifade
edilmi nakli deliller, ilahi kitab ve hadis-i eriflerin iaret ve
incelikleriyle aydnlanm bir akl yoluyla, vcuda getiri saltanatnn,
etkide bamszln, hatta etkinin aslnn, Zat- Mukaddese mnhasr
olduunu ve dier varlklarn bunda bir ortakl olmadn anlayacak
olursa, -kendi yerinde ispat edildii zere- kalbini bundan haberdar
klmal ve akl kalemiyle kalp levhasna Allahtan baka ilah yoktur
ve varlk aleminde Allahtan baka etki sahibi yoktur hakikatini
yazmaldr.
Kalp bu ilahi latifeye ve burhani hakikate iman edince de, onda,
gayrisinden kurtulu ve Allaha snma haleti hasl olur. eytan
insanlk yolunun yol kesicisi ve kendisinin gl dman grnce de,
bir aresizlik haleti hasl olur ki, bu kalbi halet, Allaha snmann
hakikatidir. Dil, kalbin tercman olduu iin de o kalbi haleti tam bir
aresizlik ve ihtiya ile dile getirir ve bylece talanm eytandan
Allaha snrm cmlesini hakikat zere syler. Eer kalpte bu
gereklerden bir etki yoksa, eytan kalbini ve dier varlk iklimini
tasarruf etmise, bu Allaha snma haleti de eytann tedbir ve
tasarrufu zere gerekleir. Bylece lafz olarak eytandan Allaha
sndn syler, hakikatte ise eytann tasarrufu altnda bulunur.
Allahtan eytana snm olur, ama bu snma istenilenin tam
tersini gerekletirir. eytan Allaha snan bu kimseyi alaya alr, bu
alayn neticesi ise hatann kefinden ve tabiat perdesinin kenara
ekilmesinden sonra belli olur. Lafzen Allaha snan byle bir
kimsenin rnei ise, azgn bir dmann errinden salam bir kaleye
snmak isteyen, ama dmana taraf giden, kaleden yz eviren ve de
bu dmann errinden bu kaleye snyorum diyen bir kimsenin
misalidir. Byle bir kimse dmann ktlne dar olduu gibi,
onun alayna da maruz kalr.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

204
nc Blm
stiazenin (Allaha Snmann) Esaslarn Beyan Hakkndadr ve
Bu Drt Esastr:
Birincisi Allaha snan kimse, ikincisi kendisinden Allaha
snd ey, ncs kendisiyle Allaha snd ey ve drdncs
ise kendisi iin Allaha snd eydir.
Bil ki, bu esaslarn burada zikredilmesi mmkn olmayan uzun bir
aklamas vardr ve biz ksaca aklamakla yetineceiz. Birinci esas,
Allaha snan kimsedir ve o da Allaha doru seyr-u slkun ilk
konandan, zat fenann nihayetine kadar insann hakikatidir:
Mutlak fena kemale erince, eytan helak olur ve Allaha snma
gerekleir.
Bu zet aklamann detay ise udur: nsan nefis ve tabiat evinde
ikamet ettike, ruhani yolculuk ve Allaha seyr-u slk ile megul
olmadka ve btn boyut ve aamalaryla eytann sultas altnda
kaldka, Allaha snmann hakikatine eriemez, dilinin lakrds
faydasz olur, hatta bu eytann sultasn glendirir; insan bundan
sadece ilahi inayet ve ihsan sayesinde kurtulur. nsan Allaha doru
seyr-u slka koyulunca ve ruhani yolculuu balatnca da, bu seyr-u
slkta olduu mddete, bu yolculua engel olan ve yolunun dikeni
konumunda bulunan ey kendi eytandr; bu, eytann ruhani
glerinden veya cin ve insanlardan olsun farketmez. Zira cin ve insan
da eer Allaha doru seyr-u slkun engeli ve yol dikeni olduu
taktirde, eytann yardm ve tasarrufuyladr. Nitekim Allah-u Teala
mbarek Nas suresinde buna iaret ederek yle buyurmutur:
nsanlardan, cinlerden ve insanlarn gnllerine vesvese veren o
sinsi vesvesecinin errinden, insanlarn ilah, insanlarn
hkmran ve insanlarn Rabbi olan Allaha snrm. Eer
eytan cin olursa, ayet-i erifeden de istifade edildii gibi gizliden
gizleye vesvese edicidir ve bu insan ve cin eytandr. Birisi asaleten,
dieri ise baml olarak. Ama eer eytan cine benzer baka bir
hakikat olursa, ayet-i erifeden anlald zere bu iki tr, yani cin ve
insan da eytani tecessmler ve mazharlardr. Nitekim dier bir ayette

Namazn Adab...........................................205
bu anlama iaret edilerek yle buyurulmutur: cin ve insan
eytanlarn 1
Bu mbarek surede, burada zikredildii gibi Allaha snmann
esaslarna iaret edilmitir ve bu aka grlmektedir.
zetle insan, Allaha doru seyr-u slku balatmadka Allaha
snm deildir. Bu seyr-u slk tamamlandnda, ubudiyet eserleri
hibir ekilde baki kalmadnda ve mutlak zat fenaya nail olduunda
kendisinden Allaha snlan eyden ve Allaha snan kimseden
hibir eser kalmaz, arifin kalbinde ilahi saltanat ve Hakktan baka bir
ey olmaz. Kendi kalbinden ve kendisinden hibir haberi kalmaz.
Senden sana snrm. 2 hakikati de bu makamda mevcut deildir.
Fena, ns ve dn haleti hasl olduunda ise, yine Allaha snmann
bir hakikati vardr. Lakin bu istiaze (Allaha snmak) slikin sahip
olduu istiaze gibi deildir. Bu yzden, son Peygamber (s.a.a) de
istiaze ile emredilmitir. Nitekim Allah-u Teala yle buyurmutur:
De ki: Rabbim! eytanlarn kkrtmalarndan sana snrm.
Rabbim! Yanmda bulunmalarndan da sana snrm.3
O halde insan iki makamda mstaiz (Allaha snan) deildir.
Birincisi slktan nce ve o da eytann sultas ve tasarrufu altnda
bulunduu salt rt halidir. Dieri de seyr-u slk sona erdikten
sonradr ve orada mutlak fena hasl olur; artk Allaha snandan,
kendisinden Allaha snlan eyden ve snmaktan bir haber yoktur.
ki makamda da mstaiz (Allaha snan) vardr. Birincisi Allaha
doru slk halidir. Burada slk eden kimse, insanln doru yolu
zerine oturan vuslat yolunun dikenlerinden Allaha snr. Nitekim
Allah eytandan yle nakletmektedir: Beni azdrdn iin,
andolsun ki, senin doru yolunun zerinde onlara kar
duracam.4 Dieri ise mutlak fenadan dn ve sahv (kendine
gelme) halidir. Burada da insan, her trl rtlerden ve gayrisinden
Allaha snmaktadr.
1

Enam/112
Furu-i Kafi, c. 3, s. 324, Misbah-eria, 5. bab, Evalil Leali, c. 1, s. 389, 21. hadis
3
Mminun/97-98
4
Araf/16
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

206
Snmann ikinci esas ise kendisinden Allaha snlan eydir ve
o da lanetlenmi iblis ve kovulmu eytandr. Bu blis ve eytan,
kurduu eitli tuzaklar vastasyla insan maksada ulamaktan ve
hedefin gereklemesinden alkoyar. Baz byk marifet ehlinin
belirtmi olduu eytann hakikatinin, Allahtan gayrisi olduu
boyutuyla tm alemden ibaret olmas, yazarn nezdinde yeterli
deildir. Zira, Allahtan gayrilik boyutu, hakikatten uzak, vehmi bir
suretten ibarettir ve bu insan megul eden blisin tuzaklarndandr.
Belki de Allah-u Tealann u sz buna iaret etmektedir: okluk
kuruntusu sizi o kadar megul etti ki, mezarlar ziyaretle
oradakileri de sayacak kadar oldunuz. 1 Yoksa blisin bizzat
kendisi misali bir soyutlulua sahip bir hakikattir. Btn blislerin
reisi olan tmel iblis hakikati de tmel vehimdir. Nitekim ilk adem
olan tmel soyut ve akli gerek de tmel akldr. Mlki tikel vehimler
ise onun mazharlarndan ve ilerindendir. Nitekim tikel akllar da
tmel akln ilerinden ve mazharlarndandr. Bu makamn detaylar ve
aratrmas ise bu kitaba smayacak boyuttadr.
zetle bu ilahi slk ve Allaha seyire engel olan ve yol dikeni
saylan ey, eytan ve mazharlardr ki amelleri de eytann amelidir.
Gayp ve uhud alemlerinden nefis iin hasl olan ilineklerden ve farkl
haletlerden ister fakirlik, zenginlik, shhat, hastalk, kudret, acizlik,
ilim, cehalet, afetler ve gayrisi gibi dnyevi mlk alemlerinden olsun
ve isterse de cennet, cehennem, onlara ait ilim, hatta tevhit ve Hakk
takdis ile ilgili olsun, canann yzn grmeye engel olan her ey,
insan Hakktan, Hakk ile nsiyet ve halvetten alkoyan ve insan
onlarla megul eden blisin tuzaklardr. Hatta zahiri, insanlk yolunda
durmak, batn ise, Hak yolunda durmak olan ruhani derecelerde
durmak ve manevi makamlarla megul olmak bile -ki ayrlk ve
uzaklk cehenneminin ruhani kprsdr, lika (grme) cennetiyle
sonulanmaktadr ve bu zel kpr, marifet ehli ve kalp ashabndan az
bir taifeye zgdr- en byk blisin byk tuzaklarndandr ki,
ondan azameti yce Hakkn mukaddes zatna snmak gerekir.
1

Tekasr/1-2

Namazn Adab...........................................207
zetle seni Hakktan alkoyan ve azameti yce mahbubun gzel
cemalinden rtl klan ey, senin eytanndr. Bu ister insan eklinde
olsun, isterse de cin. Herhangi bir vesileyle seni bu maksattan
alkoyan ey, eytann tuzaklardr. Bu ister yce makam ve dereceler
cinsinden olsun, veya ilimler ve kemaller, ya da sanat ve meslekler
veya rahatlk ve huzur veya sknt ve zillet, yada baka eyler olsun
hi fark etmez. te bunlar knanm dnyadandr ve baka bir tabirle
kalbin Hakktan gayrisine balanmas, onun dnyasdr ve bu
knanmtr. eytann tuzadr, bundan Allaha snmak gerekir.
Belki de Resulullahtan (s.a.a) nakledilen u szler, bu anlama iaret
etmektedir: Gkten inen her eyin, ge ykselen her eyin, yere
nazil olan her eyin, yerden kan her eyin, gece ve gndzn
fitnelerinin, iinde hayr olan dnda, gece ve gndzn iddetli
olaylarnn errinden kerim olan Allahn yzne ve iyi ve kt hi
kimsenin geemeyecei Allahn kelimelerine snrm.1 Allahn
vechine ve Allahn kelimelerine snmak, cemal ve celal denizine
dalmaktr. nsan bundan alkoyan ey ise ktlklerdendir; eytan
alemi ve hileleri ile ilgilidir. Dolaysyla ister semavi kamil
gereklerden olsun ve isterse de yeryzne ait naks hakikatlerden
olsun, hayra davet edenleri dnda, tmnden, Allahn vechine
snmak gerekir. nsann hayrna olan ey ise, insan Hak Tealadan
ibaret olan mutlak hayra davet eder.
Allaha snmann nc esas ise, kendisiyle Allaha snlan
eydir. Bil ki istiazenin hakikati Allaha doru seyr-u slk eden
kimsede gerekletii ve Hakka doru seyirde hasl olduu iin, yani
istiaze, slk mertebelerinde slike mahsus olduu iin, seyredenlerin
ve seyr-u slk edenlerin makam, mertebe ve dereceleri hasebiyle
snma, snan, kendisinden snlan ey ve kendisiyle snlan
eyin hakikatleri farketmektedir. Belki de Nas suresi buna iaret
etmektedir: nsanlarn rabbine, insanlarn hkmdarna ve
insanlarn ilahna snrm.
Slkun temellerinden kalp makamnn snrlarna kadar seyr-u
slk eden kimse, rububiyet makamna snr. Bu rububiyet, fiil
1

Biharul-Envar, c. 91, s. 215

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

208
rububiyet de olabilir ve bu durumda da Allahn tam kelimelerine
snrm hakikatine mutabk olur. 1
Slikin seyri, kalp makamna erince, ilahi saltanat makam kalbinde
zuhur eder. Bu makamda blisin kalbi tasarruflarnn ve onun
zalimane batn sultasnn ktlnden nsanlarn Melikinin
makamna snr. Nitekim birinci makamda da eytann gsteki
tasarruflarnn errinden Allaha snr. Belki de nsanlarn
gnllerine vesvese veren o sinsi vesvesecinin errinden ayetinde
belirtilen vesvese, kalp ve ruhlara gizliden gizliye vesvese olmakla
birlikte, tantma makamnda, herkes nezdinde zahir olan, sfatlar ve
genel hususlarla tantlmas uygundur. Zira burada slik kalp
makamndan, ilahi nefha olan ruh makamna gemitir ve Hak
Tealaya ball, gne nlarnn gnee ballndan daha oktur.
Bu makamda hayret, cezbe, ak ve evk esaslar balar ve insan bu
makamda insanlarn ilahna snr. Bu makamdan geince, zat, iler
aynas olmakszn gznnde bulundurulunca ve baka bir ifadeyle sr
makamna ulanca Senden sana snrm 2 gerei ile uyumlu
hale gelir.
Bu makamlarn da buraya smayacak detayl bir izah vardr.
Bil ki Allahn ismine snmak, kapsamllk vastasyla bu tr
makamlarla uyumludur ve o hakikatte mutlak snmadr. Dier
snmalar ise kaytldr.
Snmann drdnc esas ise kendisi iin snlan eydir. Yani
istiazenin hedefi ve nihayetidir. Bil ki snan insan iin bizzat talep
edilen ey, kemal, saadet ve hayr cinsindendir ve bu da sliklerin
makamlar ve mertebeleri hasebiyle farkllk arzetmektedir. Nitekim
slik nefis evinde ve tabiat rtsnde kald mddete, seyrinin
gayeti, nefsani kemallerin ve dk doal saadetlerin usuldr ve bu
slkun balangcndadr. nsan, nefis evinden dar knca, ruhani
ve kemaller makamndan zevkli soyutlulua eriince, hedefi ycelir,
maksad kemale erer, nefsani makamlar geride brakr. Maksadnn
1

kbalul-Amal, s. 430, Recep aynn ilk gnnn duas

Peygamber-i Ekremden secdede nakledilen bir duadr. Furu-i Kafi, c. 3, s. 324,
Misbahul Mteheccid ve Silahul Mteabbid, s. 308
2

Namazn Adab...........................................209
kblesi kalbi kemaller ve batn saadetler olur. Bu makamdan da geip
ruhani sr makamna eriince, batnnda, ilahi tecellinin esaslar ortaya
kar. Batnnn dili, iin balangcnda: Vechimi Allahn vechine
evirdim, ondan sonra da vechimi Allahn isimleri veya Allah iin
evirdim olur. Ondan sonra da Vechimi Onun iinde evirdim
olur. Belki de Yzm gkleri ve yeri yaratana evirdim.1 Sz
de, fatriyyet (yaratclk) mnasebetiyle bu makamla ilgilidir.
zetle her makamda slikin gerek hedefi, bizzat kemal ve saadetin
husuldr. Her makamda saadet ve kemallerle birlikte bir eytan
olduu ve de eytann tuzaklarndan birinin husule engel olmas
hasebiyle de, slik kimse, zat maksad ve asl hedefinin husul iin
eytandan, ktlklerden ve eytann tuzaklarndan Hak Tealaya
snmaldr. O halde hakikatte slik iin snmann gayeti, istenilen
saadetlerin ve kemallerin husuldr. Gayetlerin gayeti ve istenilenlerin
nihayeti ise azameti yce olan Hak Tealadr. Bu veya sonraki
makamda yce ve celil olan Allahtan baka her ey yok olur.
eytandan istiaze de tabiatyla sahv makamnda vaki olur. Bata da
sonda da hamd Allaha mahsustur.
Drdnc Blm
Tesmiyenin (simlendirmenin) Baz Adaplar
Tevhit kitabnda, besmelenin tefsiri sorulunca mam Rzann (a.s),
yle buyurduu nakledilmitir: Bismillah diyen kimsenin sznn
anlam, Ben kendime Allahn nianelerinden bir niane koydum
demesidir ve bu niane de ibadettir. Ravi yle diyor: Ben
(Arapa metinde geen) simeh ne anlama geliyor? diye sordum.
mam, Nianedir diye buyurdu.2
Bil ki Allah seni ve bizleri Allahn isimleri ile isimlenen
kimselerden klsn- slik iin tesmiye makamna girmek, sadece
istiaze makamna girdikten ve o makamn nasiplerinden istifade
ettikten sonra mmkndr. nsan eytann tasarrufunda ve sultasnn
altnda olduu mddete, eytann isimleri ile isimlendirilmitir.
1
2

Enam/79
et-Tevhid, s. 229, 31. blm, 1. hadis; Meanil-Ahbar, s. 3

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

210
eytan onun batn ve zahirine tam bir galibiyet aldnda ise, bizzat
kendisi btn mertebeleri ile Onun ayeti ve alameti haline gelir. Bu
makamda eer tesmiyede (isimlendirmede) bulunursa, eytani bir
kuvvet ve irade ile tesmiyede bulunur. Onun Allaha snma ve
tesmiyesinden, sadece eytani sultay glendirme hasl olur. lahi
baar ile gaflet uykusundan uyannca, onun iin uyanklk hasl
olunca, yakza (uyanklk) makamnda ilahi ftrat nuru, Kurani
retiler ve tevhit yolunun hidayetilerinin snneti nurlaryla Allaha
doru seyr-u slk etmenin gereini anlaynca ve kalp seyr-u slka
engelleri idrak edince, yava yava istiaze (snma) hali ortaya kar
ve ondan sonra da Rabbani bir baar ile istiaze makamna varr.
eytani pisliklerden temizlendiinde ise, batn ve zahirinin temizlii
miktarnca uyumlu bir ekilde, o ilahi nurlar, slikin aynasnda tecelli
eder. lk nce bu nurlar karanlklarla karktr, hatta karanl daha
stndr: Salih ameli, salih olmayan ameli ktlklerle
kartrdlar.1 Yava yava bu seyr-u slk glenince de nur
zulmete galebe alar. Rububiyet isimleri slikte ortaya kar. O
hakikatin adlandrmas belli bir lde hasl olur. Yava yava zahirde
erdemli ehrin dzenine muhalif, batnda riya, kibir ve benzeri eyler,
batnn batnnda ise kendini grmek bencillik ve benzeri eyler olan
eytani almetler, slikin zahir ve batnndan ayrlr, onun yerine
zahirde erdemli ehrin dzenini koruyan, batnda ubudiyet ve nefsin
zilleti olan, batnn batnnda ise Allah istemek ve Allah grmek
olan Allahn isimleri onlarn yerine yerleir ve bu nur memleket ilahi
olunca da, ins ve cin eytanlarndan boalr. lahi isimler onda vcuda
gelir. Bizzat slikin kendisi ismiyet makamn hayata geirir.
O halde nce slikin tesmiyesi, ilahi isimler ve alametlerle
nitelendirilmesidir. Ondan sonra da bu mertebeden ykselir, bizzat
kendisi ismiyet makamna ular. Bu da nafile yaknlnn balardr.
Nafile yaknl vcuda geldiinde ise, ismiyetin tamamna nail olur.
Bylece kul ve kulluktan bir ey kalmaz. Eer birisi bu makama
ularsa, btn namaz ilahi dille vaki olur ve bu evliyadan ok aznda
gerekleir.
1

Tevbe/102

Namazn Adab...........................................211
Orta halli ve bizim gibi naks kimseler iin ise, isimlendirme
vaktinde kalbi, ubudiyet da ile dalamak, kalbi Allahn isimleri,
ayetleri ve ilahi alametlerden haberdar klmak ve dil lakrds ile iktifa
etmemektir. Bylece ilahi inayetlerin bir paras bizim halimize de
amil olur, gemiimizi telafi eder, kalbimize isimleri renme yolu
alr ve hedefe ulama yolu hasl olur.
Bu hadis-i erifte yer alan Allahn alametlerinden bir alametten
maksat; belki de rahmaniye rahmetinin ve rahimiyye rahmetinin bir
alameti olabilir. nk bu iki isim ihata edici isimlerdendir. Btn bir
tahakkuk alemi, bu iki erif ismin glgesinde vcudun aslna ve
kemaline ulam ve de ulamaktadrlar. Rahmaniye ve rahimiye
rahmeti, btn vcud alemine amil olmaktadr. Hatta btn tevhid
yolunun hidayetilerinin hidayetinin bir cilvesi olduu rahimiyet
rahmeti de hepsini kapsamaktadr. Sadece istikamet ftratndan kendi
kt tercihleriyle mahrum kalanlar, bunun dndadr. Yoksa bu rahmet
onlar kapsamyor deildir. Hatta iyi ve kt ekinlerin hasat zaman
olan ahiret aleminde de, kt ey ekenlerin bizzat kendisi, rahimiyye
rahmetinden istifade etmekten kusurlu ve aciz durumdadrlar.
zetle, slik kimse, tesmiyesinin ve alametinin hakikate
dnmesini istiyorsa, Hakkn rahmetlerini kalbine ulatrmal,
rahmaniyyet ve rahimiyet rahmetiyle tahakkuk ettirmelidir. Kalpte bir
rneinin hasl olduunun alameti de Allahn kullarna inayet ve ltuf
gzyle bakmas, herkesin hayr ve salahn dilemesidir. Bu bak,
byk peygamberlerin ve kamil evliyalarn bakdr. Sadece onlarn
iki bak vardr. Birinci baklar, toplumun saadetine, aile dzenine
ve erdemli ehre baktr. Dier bir baklar ise, ahsn saadetine
baktr. Onlar bu iki saadete tam bir ilgi duyarlar. Onlarn eliyle tesis,
infaz, keif ve icra olan btn ilahi kanunlar, bu iki saadete tmyle
riayet etmektedir. Hatta erdemli ehrin dzeninin mlahaza edilmesi
ile tesis ve teri olduu gzlemlenen ksas, hudud ve benzeri cezalarn
icrasnda da, her iki saadet gz nnde bulundurulmutur. Zira bu iler
genellikle bir ruhu terbiye etmek ve onu saadete ulatrmak hakknda
tam bir etkinlie sahiptir. Hatta iman nuru ve saadeti olmayan ve cihad
ve benzeri eylerle ldrdkleri kimseler iin detpk Ben-i Kureyza

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

212
Yahudileri gibi- bu ldrme bizzat kendilerine de salah ve islah
saylmaktadr. Hatta denebilir ki son Peygamberin kmil rahmetinden
biri de, onlarn lmdr. Zira onlarn bu alemdeki varl sebebiyle
her gn kendileri iin eitli azaplar hazrlarlar. Oysa bu dnyann tm
hayat, ahiretin bir gnlk azabna ve zorluklarna demez. Bu konu,
ahiret azabnn miktarnn lsn, neden ve sonularn bilen
kimseler iin ok aktr. O halde Ben-i Kureyza Yahudilerinin
boynuna vurulan her kl gazap ufkundan ok, rahmet ufkuna daha
yaknd. yilii emretmek ve ktlkten sakndrmak ise rahimiye
rahmetinin bir boyutudur. O halde iyilii emreden ve ktlkten
sakndran bir kimsenin kendi kalbine de rahimiye rahmetini tattrmas
gerekir. Emir ve yasaklardaki bak gsteri, stnlk taslama ve
kendi emir ve yasaklarn zorla kabullendirme olmamaldr. Zira eer
bu bakla hareket ederse, kullarn saadetinin ve tm lkelerde
Allahn hkmnn icrasnn husulu demek olan iyilii emretmek ve
ktlkten sakndrmann hedefi hasl olmaz. Hatta bazen cahil insan
iyilii emretmekten tam tersine bir sonu elde eder. Nefsani istekleri
ve eytann tasarrufu ile yapt cahilane bir emir ve yasak iin, birden
fazla ktlk ortaya kar. Ama eer rahmet ve efkat hissi, trdelik
ve kardelik hakk, insan, cahilleri irad etmeye ve gafilleri
uyandrmaya zorlarsa, rahimane kalpten kaynaklanan irad ve beyann
nitelii, phesiz layk maddelere hakkyla tesir eder, kat kalpleri bile
o kibir ve inkar ruhundan uzaklatrr. Ne yazk ki biz Kurandan bir
ey renmiyor, bu ilahi yce kitaba tefekkr ve renme gzyle
bakmyoruz. Bu hikmet dolu zikirden ok az ve deersiz bir istifade
de bulunuyoruz. phesiz u ayet-i erife hakknda tefekkr etmek,
insann kalbine marifet yollarn ve mit kaplarn aar: Firavuna
gidin, dorusu o azmtr. Ona yumuak sz syleyin, belki t
dinler veya korkar.1
Firavunun tuyan artnca Ben sizin en yce Rabbinizim 2
diyecek yere vard. Bylece byklenmesi ve fesad nihayete eriti ve
1
2

Ta-Ha/ 43-44
Naziat/24

Namazn Adab...........................................213
hakknda, ocuklarn boazlad ve kadnlarn diri brakt 1
ayeti nazil oldu.
Ryay grr grmez ve kahin ve sihirbazlar ona Musa bin
mrann (a.s) doacan haber verdiklerinde, kadnlar erkeklerden
ayrd, gnahsz ocuklar boazlad ve onca fesada bulat. Rahman
olan Allah rahimi rahmetiyle tm yeryzne bakt ve beer trnn en
kamil ve mtevazi olann, yani Musa bin mran (a.s) gibi byk bir
peygamberi seti ve kendi eliyle onu terbiye etti. Nitekim Allah yle
buyurmutur: Msa erginlik ana gelip olgunlanca, ona hikmet
ve ilim verdik. yi davrananlar byle mkfatlandrrz .2
Onu, kardei Harun gibi biriyle destekledi ve insanlk aleminin
efendisi olan bu iki byk insan Allah-u Teala seti. Nitekim yle
buyurmutur: Ve ben seni setim3
Hakeza yle buyurmutur: Gzmn nnde yetiesin diye.4
Hakeza yle buyurmutur: Seni kendim iin ayrdm. Sen ve
kardein, ayetlerimle gidin; beni anmakta gevek davranmayn.5
Bu konuda nazil olan dier ayet-i erifeler de burada beyan
edilemeyecek kadar oktur ve arif insann sylemeyecek kadar
bunlardan nasibi vardr. zellikle de u iki yce kelime: Gzmn
nnde yetiesin diye ve Seni kendim iin ayrdm. Sen de eer
kalp gzn aarsan bu latif, ruhani ezgiyi iitirsin. Kalbin ve tm
vcudun tevhid srr ile dolar.
zetle Allah-u Teala bunca hazrlk grd, Musa-i Kelimi ruhani
metotlarla eitti. Nitekim yle buyurmutur: Ve seni bir ok
musibetlerle denemitik.6
Musa (a.s) yllarca hidayet yolunun adam ve insanlk yolunun
eitilmii yal uaybn hizmetinde eitim grd. Nitekim Allah
yle buyurmutur: Bunun iin, Medyen halk arasnda yllarca
1

Kasas/4
Kasas/14
3
Ta-Ha/13
4
Ta-HA/39
5
Ta-Ha/41-42
6
Ta-Ha/40
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

214
kalmtn. Sonra, ey Msa, peygamberlik grevini yklenecek bir
yaa gelince dnp geldin.1
Daha sonra, daha stn bir denemek iin onu am yolundan bir
le gnderdi. Ona yolunu kaybettirdi. zerine yamur yadrd. Ona
karanlklar stn getirdi. Eini doum sanclarna maruz kld. Btn
tabiat kaplar yzne kapanp, mbarek kalbi kesretten bkp, Hakka
ynelen saf ftrat yoluna koyulunca, bu karanlk lde ilahi ve ruhani
yolculuk bylece sona erdi: Tur tarafndan bir ate grd
Oraya gelince, kutlu yerdeki vadinin sa yanndaki aa
cihetinden: Ey Msa! phesiz Ben lemlerin Rabbi olan
Allahm diye seslenildi.2
Bunca imtihanlar ve ruhani terbiyeden sonra Allah-u Teala onu
nereye hazrlad? Sadece isyan etmi ve Ben sizin en byk
Rabbinizim diye haykran bir kulunu davet, hidayet, irad ve
kurtarmak iin. Firavun yeryznde bir ok fesada bulamt. Allah-u
Teala onu gazap yldrmyla yakabilirdi. Ama rahimiyye rahmeti ona
iki byk peygamber gnderdi, ayn zamanda ona, Firavun ile
yumuak konumalarn tavsiye etti. Olur ki Allah hatrlar ve kendi
yaptndan ve iinin akibetinden korkar. Bu iyilii emretme ve
ktlkten sakndrma emridir. Bu Firavun gibi birini irad etme
niteliidir. imdi sen de iyilii emretmek ve ktlkten sakndrmak
ve Allahn yaratklarn irat etmek istiyorsan, tezekkr ve renmek
iin nazil olan bu ayet-i erifeleri hatrla ve ondan dersler al.
Muhabbet dolu bir kalp ve duygu dolu bir gnlle Allahn kullarn
gr ve onlarn hayrn can-u gnlden dile. Kalbini rahmani ve rahim
bulduun zaman da, iyilii emretme ve ktlkten sakndrma gibi
irat etmeye koyul ki, duygu , kat kalpleri yumuatsn, kalplerin
demiri muhabbet ateiyle kark tlerle yumuasn.
Bu, insann din dmanlarna kar taknmas gereken, Allah
yolunda buzetmek ve Allah yolunda sevmek vadisinden apayr bir
vadidir. Nitekim rivayet-i erifeler ve Kuran Kerimde de bu yer
1
2

Ta-Ha/40
Kasas/29-30

Namazn Adab...........................................215
almtr. O kendi yerinde doru, bu da kendi yerinde dorudur. u
anda bunu beyan etme imkanmz yoktur.
Beinci Blm
Mbarek Hamd Suresinin Ksaca Bir Tefsiri le Allaha
Hamdetme ve Kraat Adab Hakkndadr.
Bil ki alimler bismillahirrahmanirrahim cmlesindeki ba
harfinin ait olduu ey hakknda ihtilafa dmlerdir. Herkes ilim ve
irfan hususundaki merebi esasnca, onun iin bir mteallik (ilgili
olduu bir ey) zikretmitir. Nitekim edebiyat alimleri ibtida
(balang) maddesinden veya rnein istianet (yardm dilemek)
maddesinden trediini ifade etmi ve taktire almlardr. Baz
rivayetlerde yle yer almtr: bismillah, yani Allahtan yardm
dilerim. Bu yorum Ehl-i Snnetin zevkine daha uygundur. Nitekim
bu hususta da bir ok rivayetler de yaygndr. Bir ok hadislerin
ihtilaf da bu anlama yklenmitir. Dolaysyla da bu blmde
bismillah hakknda mam Rza (a.s) yle buyurmutur: Yani
Nefsimi Allahn alametlerinden bir alametle iaretliyorum.1 Veya
istianet (yardm dilemek) hakikati Ehl-i Snnetin derkettii
anlamdan daha ince bir anlam ifade etmektedir ve bunda tevhidin srr,
ok dakik bir ekilde beyan edilmektedir.
Ehl-i marifetten bazs ise, bismillah zehere (zahir oldu, aa
kt) cmlesine mutaallk klm ve yle demitir: Yani zeherel
vcud, bi ismillah (Vcud Allahn adyla zahir oldu) 2 bu yorum
marifet ehli ve slk ve irfan ashabnn gr hasebiyledir. Onlara
gre btn varlklar, kainattaki zerreler, gayb ve ahadet alemleri, ilahi
ve cami ismin, yani Allahn en byk isminin tecellisi ile zahir
olmulardr. O halde, ya niane ve alamet veya ycelik ve ykseklik
anlamnda olan ism kelimesi feyz-i mnbesit ve izafe-i irakiyye
(genileyen feyiz veya nursal feyizlendirme) olarak adlandrlan
Hakkn genileyen fiil tecellisinden ibarettir. Zira bu gre gr
1

et-Tevhid s. 229, 31. Blm, 1. hadis, Meanil ehbar, s. 3

Bismillahn anlam Hakkndaki bu yorumu Muhyiddin-i Arabi Futuhatul
Mekkiyye c. 1, s. 102de zikretmitir.
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

216
btn varlk alemi; soyut akllardan tut, vcudun son mertebelerine
dek, tm bu feyzin tecessmleri ve bu latifenin tahakkuklardr. lahi
ayet-i erifelerde ve Ehl-i Beytin (a.s) yce hadislerinde bu gr,
birok yerde teyit edilmitir. Nitekim Kafide yer alan bir hadis-i
erifte yle buyurulmutur: Allah meiyyeti bizzat yaratt. Daha
sonrada eyay meiyyetle yaratt.1 Bu hadisi erifi herkes kendi
grnce yorumlamtr. Hepsinden daha zahiri ise bu irfan grne
mutabktr ve o da udur ki, maksat, feyz-i mnbesitten (genileyen
feyizden) ibaret olan fiil meiyettir. Eyadan maksat ise bu latifenin
tecessmleri olan vcudun mertebeleridir. O halde hadisin anlam
yledir: Allah-u Teala kadim ve zat meiyyetin glgesi olan fiil
meiyyeti, bizzat vastasz olarak yaratmtr. Gayb ve ehadet
alemindeki dier varlklar ise, ona tabi olarak yaratmtr. Seyyid
Muhakkk Damad sahip olduu aratrma ve incelik makamna
ramen bu hadis-i erifi ok ilgin bir ekilde yorumlamtr.2 Nitekim
merhum Feyzin 3 (r.a) yorumu da dorudan uzaktr.
zetle ism kelimesi, fiil tecellinin bizzat kendisinden ibarettir ve
btn varlk alemi onunla tahakkuk etmitir. sm kelimesinin ayni
ve reel ilerde kullanm ise Allahn resulnn ve Ehl-i Beytinin (a.s)
dilinde ok yaygndr. Nitekim Ehl-i Beyt yle buyurmutur: Esmai Hsna biziz.4 Dua-i erifelerde de Bi ismikellezi tecelleyte ala
filann (Falana tecelli ettiin isminle) ifadesi oktur.5
Her suredeki bismillahn, bizzat o sureye ait olmas da
muhtemeldir. rnein Hamd sresindeki bismillah, hamda aittir. Bu
da irfani zevke ve marifet ehlinin mesleine mutabktr. Zira hamd
edenlerin hamdnn ve senada bulunanlarn senasnn da, Allah isminin
kayyumiyetiyle olduuna iarettir. O halde btn sz ve amellerin
bandaki tesmiye (besmele) ki eri mstahaplardan biridir1

Usul-i Kafi, s. 1. s. 149 Kitabut Tevhid, Bab-ul radeti, inneha min Sifatil Fiil, 4.
hadis; Biharul Envar s. 4, s. 145
2
Miratul Ukul, , c, 2, s. 19, ve el-Vafi, c. 1, s. 100
3
El-Vafi, c. 1, s. 100, Ebvab-u Marifetis Sifatihi Sbhanehu ve Esmaihi, Bab-us
Sifatl Fiil, 4. hadisin beyannda
4
Usul-i Kafi, c. 1, s. 196, Kitabud Tevhid, Babun Nevadir, 4. hadis
5
Sumat adl dua-i erifte, Misbahul Mteheccid s. 376

Namazn Adab...........................................217
insandan ortaya kan her amel ve szn ilahi ismin kayyumiyetiyle
gerekletiini hatrlamak iindir. Zira vcudun btn zerreleri, Allah
isminin tecessmdr ve baka bir ifadeyle onlar bizzat Allahn
isimleridir. Bu ihtimal zere kesret grnde bismillahn anlam her
sure, sz ve fiilde farkldr. Fakihler yle demilerdir: Her sure iin
bismillah nceden tayin edilmelidir. Eer bir sure iin bismillah
sylenir de baka bir sure okunursa doru deildir. Bu fkhi meslek
asndan da makbuldr ve kesretlerin en byk ismullahtaki fenas
grnce ise btn bismillahlarn bir tek anlam vardr.
Bu iki gr, vcudun mertebelerinde, gayb ve uhudun
menzillerinde de sz konusudur. Kesret baknda ve varlklarn
ruyetinde, varlklar kesret halindedir; vcud mertebeleri ve alemdeki
varlklar; rahmaniye, rahimiyye kahriyye ve ltfiyyenin farkl
isimleridir. Kesretin izmihlali ve vcud varlklarn, feyz-i mukaddesin
ezeli nurunda yok oluunda da, feyz-i mukaddesten ve ilahi cami
isimden baka bir etki ve haber sz konusu deildir. Bu iki gr ilahi
isimler ve sfatlarda da sz konusudur. Birinci baka gre Hz.
Vahidiyyet, isim ve sfatlarn kesret makamdr ve btn kesretler o
hazrettendir. kinci baka gre ise Allahn en byk isminden baka
bir isim ve resim yoktur. Bu iki bak, hikmete dayal ve fikir
admyladr. Eer bak arifane olursa, kalp kaplarnn fethi ve kalbi
riyazet ve slk admyla, Hak Teala, fiil ism ve zat tecellilerle,
bazen kesret sfat, bazen de vahdet sfatyla ashabnn kalbine tecelli
eder. Kuran- erifte de bu tecellilere iaret edilmitir. Bazen aka
iaret edilmitir. rnein Allah-u Teala yle buyurmutur: Rabbi
daa tecelli edince onu yerle bir etti ve Msa da baygn dt.1
Bazen de iaretle belirtilmitir. Tpk brahimin ve Resulullahn,
Enam ve Necm surelerinin ayet-i erifelerinde zikredilen
mahadeleri gibi. Masumlarn (a.s) dua ve rivayetlerinde de buna bir
ok iaretler yaplmtr. zellikle de inkarclarn, senet ve metnini
inkar edemeyecei, zel ve genel, arif ve sradan herkesin kabul ettii,
deerli Sumat duasnda zikredilmitir. O deerli duada bir ok yce
anlam ve retiler mevcuttur. Onun bir paras bile, arifin kalbini
1

Araf /143

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

218
kendinden geirmekte ve o ilahi nefhann bir nesimi, slikin ruhuna
esmektedir. Nitekim yle buyurulmutur: Daa tecelli ettiin, da
yerle bir ettiin ve Musay kendinden geirdiin vehinin nuruna
yemin olsun ve Sina danda grlen, kendisiyle kulun ve Resuln
Musa bin mranla konutuun azametine yemin olsun ve Sairde ki
douuna, grlne ve Faran dandaki zuhuruna yemin olsun1
zetle Allaha doru seyreden bir kimse, tesmiye vaktinde kalbi ile
btn zahir ve batn varlklarn, gayb ve ahadet alemlerinin,
esmaullahn terbiyesi altnda olduunu, hatta Allahn isimlerinin
zuhuruyla zahir olduunu anlamal, btn hareket ve durularnn ve
btn alemin, Allahn en byk isminin kayyumiyetiyle olduunu
derketmelidir. Dolaysyla Allah vmesi; ibadeti, itaati, tevhidi ve
ihlas Allahn isminin kayyumiyetiyledir. Bu makam ve ilahi latife,
onun kalbine yerleip salamlanca, ibadetin hedefi olan iddetli bir
tezekkrden sonra, marifetlerden olan baka bir yol arifin kalbine
alr, vahdet alemine cezbolur -nitekim Allah-u Teala ns halvetinde
ve kutsal mahfilde kelimi olan Musa bin mrana yle buyurmutur:
phesiz Ben Allahm, Benden baka ilah yoktur; Bana kulluk
et; Beni anmak iin namaz kl.2 Burada Allah, namaz klmann
hedefini, kendini zikretmek olarak taktir etmitir- sonunda kalp ve hal
lisan ve kalbi, Onun vgs Onun kendisinedir, Ve sen kendini
vdn gibisin3 ve Senden sana snrm 4 hakikatine eriir.
Bu bismillahn ba harfinin ait olduu eyin srrnn zeti ve
ondan elde edilen marifetlerin bir blmdr. Ama ba harfinin
srlar; batnda alevi velayet makam olan ve Kuran cemul cem
(toplularn toplusu) makam saylan ba harfinin altndaki noktann
gizemlerini beyan etmek ise, daha kapsaml bir aratrmay
gerektirmektedir.
1

Sumat duasndan, Misbahul Muteheccid, s. 376

Ta-Ha/14
3
Peygamberin (s.a.a) secdede ettii bir duadr, Furu-i Kafi, c. 3, s. 324, Misbahu
eriat, 5. bab ve Avalil Leali, c. 1, s. 389, 21. hadis
4
Peygamber-i Ekremden secdede nakledilen bir duadr. Furu-i Kafi, c. 3, s. 324,
Misbahul Mteheccid ve Silahul Mteabbid, s. 308
2

Namazn Adab...........................................219
Ama ismin hakikatine gelince, onun iin gayb, gaybul gayb, srr,
srrus srr, zuhur ve zuhuruz zuhur makam vardr. sim, Hakkn
alameti ve Zat- Mukaddeste fani olduu hasebiyle de, vahdet ufkuna
daha yakn olan ve kesret alemine daha uzak olan her isim, ismiyet
makamnda daha kamildir. Ve isimlerin en kamili ise kesretten, hatta
ilm kesretten bile mnezzeh olan isimdir ve o da zat makamnda,
feyz-i akdes makamyla, gayb ehedi ve Ahmedi tecelliden ibarettir.
Veya daha da yaknlat1 deerli ayet-i erifesi de buna iaret
etmektedir.
Bundan sonra da Hz. Vahidiyyette Allahn en byk isminin
tecellisi vardr. Ondan sonra da feyz-i mukaddes ile tecelli sz
konusudur. Ondan sonra da varlklar aleminde kesret sfatyla
tecelliler sz konusudur. Yazar Misbahl Hidaye 2 ve erh-i Dua-i
Seher3 kitaplarnda bunu detaylca izah etmitir. Allah, eer isimden
maksat vcud tecessmler ise, feyz-i mukaddes ile zuhurdur. Allah
kelimesinin; zahir ve mazharn ittihad ve ismin msemmada fenas
cihetiyle onun hakknda kullanlnn ise sakncas yoktur, belki de
Allah gklerin ve yerin nurudur4 ve Gkte ilah ve yerde ilah
sadece Odur5 ayeti de bu makama iaret etmektedir ve bu itlakn
ahidi konumundadr. Eer isimden maksat feyz-i mukaddes ile tecelli
makam ise, o zaman da vahidiyet ve cem (toplu) esma makamdr. Ve
baka bir tabirle ism-i azam makamdr. Bu da dier ihtimallerden
daha zayftr. Eer isimden maksat ism-i azam ise, bu durumda da zat
veya feyz-i akdes makamdr. Dolaysyla rahman ve rahim makamlar
da bu ihtimal hasebiyle aka anlald zere farkllk arz
etmektedir.
1

Necm/9
Nur/40
3
erh-i Dua-i Seher mam Humeyninin (r. a) Arapa yazd bir kitaptr. Bu kitab
yazmaktan maksad yazarnda nsznde belirttii gibi mbahale duas diye mehur
olan mbarek bir duann boyutlarn anlatmaktr. (Seher annda okunan bu dua, Tahir
mamlardan (a. s) nakledilmitir. Bu deerli kitabn yazl H. K. 1349 ylnda sona
ermitir.
4
Nur/35
5
Zuhruf/84
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

220
Rahman ve rahim, isim iin veya Allah iin bir sfat da olabilir.
Daha uygun olan ise isim iin sfat olmasdr. Zira onlar Allahn
sfatlarn vg makamndadr ve bu esas zere tekrar ihtimalinden de
korunmu olmaktadr. Geri eer Allahn sfat olursa, bunun da bir
yorumu vardr ve bu tekrarda da bir belagat nktesi mevcuttur. Eer
ismin sfat sayacak olursak, isimden maksadn ayn isimler olduunu
teyit etmektedir. Zira sadece ayn isimlerle, rahmaniye ve rahimiyye
sfatyla nitelendirilebilir. O halde eer isimden maksat zat bir isim ve
cem makamla tecelli olursa, rahmaniyet ve rahimiyet zat sfatlardan
olur ki, Hz. smullah iin vahidiyet makamyla tecellide sabittir.
Rahmaniyye ve fiil rahimiyye rahmeti ise, onlarn mazharlarndandr.
Ama eer isimden maksat meiyet makam olan fiil ve cemi tecelli
olursa, o zaman da rahmaniyet ve rahimiyet fiil sfatlardan olur.
Dolaysyla rahmaniye rahmeti, vcudun aslnn genilemesidir ve bu
da btn varlklar iin geneldir. Ama Hakkn zel sfatlarndandr.
Zira vcudun aslnn genilemesinde, Hak Taela iin bir ortam sz
konusu deildir. Dier varlklar ise icad rahmetten acizdirler.
Vcudda Allahtan baka bir etki sahibi yoktur ve tahakkuk diyarnda
ise Allahtan baka bir ilah mevcut deildir. Ama yol hidayetilerinin
hidayetinin beklenmesinden kaynakland rahimiyye rahmeti ise,
saadete ermilere ve yce ftratlara mahsustur. Lakin dier varlklarn
da kendisinden nasiplendii genel bir sfattr. Daha ncede iaret
edildii gibi rahimiyye rahmeti de genel rahmetlerdendir. Mutsuzluk
sahibi kimselerin bu rahmetten nasipsizlii, onlarn noksanl
sebebiyledir; rahmetin snrll sebebiyle deil. Bundan dolay
hidayet ve davet btn beer ailesi iin geerlidir. Nitekim bunu
Kurn apak bir ekilde beyan etmektedir. Ayrca bir gre gre de
rahimiye rahmeti, Hak Tealaya mahsustur; dierlerinin bundan bir
nasibi yoktur. Rivayet-i erifeler hususunda da nazar ve itibarlar
farkll hasebiyle rahimiyye rahmetinin beyannda farkllk ba
gstermitir. Bazen yle buyurulmutur: phesiz rahman genel bir
sfat iin zel bir isimdir. Rahim ise, zel bir sfat iin genel bir
isimdir.1
1

Mecmeul Beyan, c. 1, s. 21, mam- Sadktan naklen (az bir fakllkla)

Namazn Adab...........................................221
Hakeza yle buyurulmutur: Rahman btn yaratklar
kapsamaktadr, rahim ise sadece mminlere hastr. 1
Daha sonra yle buyurulmutur: Ey dnya rahman ve ahiret
rahimi!2 Hakeza yle buyurulmutur: Ey dnya ve ahiret rahman
ve her ikisinin rahimi!
rfani nceleme
Edebiyat alimlerinin belirttii zere rahman ve rahim
rahmet kknden tremitir ve mbalaa iindir. Ama rahmanda,
rahime oranla daha fazla bir mbalaa sz konusudur. Kyas da;
rahimin, rahmandan nce zikredilmesini iktiza etmektedir. Ama
rahman ahsi bir isim olduundan ve dier varlklar hakknda
kullanlmadndan dolay, rahimden ne geirilmitir. Bazs ise her
ikisinin de bir anlama geldiini ifade etmi, tekrarnn sadece tekit iin
olduunu sylemilerdir. Kurann da en yce mertebesiyle indii
irfani zevk ise, rahmann rahimden nce zikredilmesini iktiza
etmektedir. Zira Kuran- erif kalp ashab nezdinde, ilahi tecellilerin
nazil olan ve rububiyye esma-i hsnasnn yazl suretidir. Rahman
ismi, ism-i azamdan sonra, Allahn en kapsayc ismi olduundan,
marifet ashab nezdinde de kuatc isimlerle tecellinin, kuatlan
isimlerle tecelliden ve daha ok kuatc isimlerle tecellinin hepsinden
nceliklii hasebiyle, evvela Hz. Vahidiyette tecelli, Allahn en
byk ismiyle tecellidir. Ondan sonra da rahmaniyet makamyla
tecellidir ve rahimiyet ile tecelli ise rahmaniyet ile tecelliden daha
sonradr. Zuhur ve fiil tecellide de, bu uhutta ism-i azam ve zat
ism-i azamn zuhur yeri olan meiyet makamyla tecelli de btn
tecellilerden nceliklidir. Gayb ve ehadet alemindeki tm varlklar
ihata eden rahmaniyet makamyla tecelli de, u ayette buna iaret
etmektedir: Rahmetim her eyi kuatmtr 3- dier tecellilerden
1

Rahman btn alem iin rahim ise mminlere hastr Meanil Ahbar, s. 3;
Biharul Envar, c. 89, s. 229
2
Ey dnya rahman ve ahiret rahimi ve dnya ile ahiret rahimi Usul-i Kafi, c. 4, s.
340, Kitabud Dua, Bab-ud Dua-i lil Kerb, 6. hadis; Sahife-i Seccadiye, 54. dua
3
Araf/156

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

222
nceliklidir ve baz adan da u ifade buna iaret etmektedir:
Allahn rahmeti gazabn gemitir.1
zetle batn ve ruh hasebiyle bismillah, fiil tecellilerin suretidir.
Sr ve srr'us sr hasebiyle de esma-i tecellilerin ve hatta zat
tecellilerin suretidir. Zikredilen tecelliler ise evvela Allah makamyla,
daha sonra rahman makamyla ve daha sonra da rahim makamyla
tecellidir. Szsel ve yazl suretler de byle olmaldr ki ilahi ve
rabbani sistem ile mutabk olsun. Ama mbarek Hamd suresindeki
rahman ve rahim, Rabbul Aleminden daha sonradr. Bunun sebebi
ise belki de bismillahda vcudun gayb gizliliklerinden zuhuruna ve
sure-i erifede ise dn ve batnlara baktr. Elbette bu ihtimalde, bir
problem de sz konusudur. Belki de rahmaniye ve rahimiye
rahmetinin ihata ediciliine iaret iindir. Belki de ayr bir nktesi
vardr. Her haliyle bismillahta zikredilen bu nkte onaya layk bir
nktedir. Belki de bu deersizin kalbinde rahimiyye rahmetinin
bereketlerindendir. hsan buyurduklarna karlk hamd sadece Allaha
mahsustur.
Aratrma ve Sonu
Zahir alimlerinin belirttii zere ise rahman ve rahim kelimeleri,
rahmetten tremitir ve her iki kelimede de yumuaklk ve merhamet
gizlidir. bn-i Abbastan yle rivayet edilmitir: Rahman ve rahim,
iki latif (ince anlam ieren) kelimelerdir. Onlardan biri dierinden
daha latiftir. Rahman yani ltfeden, rahim ise kullarna rzk ve nimet
vererek merhamet eden kimsedir.2
Merhamet ve incelie bir tepki gerektii iin de bu iki kelimenin
Zat- Mukaddes hakknda kullanlabilmesi iin bir takm tevil ve
yorumlara gidilmi ve mecaz olduu sylenmitir.
Bazlar ise bu tr sfatlarn geneli hakknda nclleri brak,
hedefe koyul yoluna gitmiler ve bu tr sfatlarn Allah hakknda
kullanlmasnn fiiller ve etkiler mnasebetiyle olduunu, ncller ve
1

lmul Yakin, c. 1, s. 57
Ed-Durrul Mensur, fit Tefsir, bil Mesur, Celaluddin Suyuti, c. 1, s. 9, Esma ve
Sfatta, Beyhakiden naklen.
2

Namazn Adab...........................................223
sfatlar mlahazasyla olmadn sylemilerdir. O halde rahim ve
rahmann Allah hususundaki anlam, kullaryla merhamet zere
muamelede bulunan kimse demektir. Mutezile, Allahn btn
sfatlarn bu ekilde veya buna yakn bir trde kabul etmitir. O halde
bu sfatlarn Allah hakknda kullanl da mecazdr. Ama bizce mecaz
olular uzak bir ihtimaldir. zellikle de rahman hususunda uzak bir
ihtimaldir. Aksi taktirde ilgin bir ii gerektirir ve o da udur ki; bu
kelimenin, caiz olmad bir anlam iin kullanlmasnn taktir
edilmesini gerektirir. Dolaysyla, gerekte bu mecaz, hakikati
olmayan bir mecazdr. Biraz dn! Aratrmaclar ise bu tr soruya
yle cevap vermilerdir: Kelimeler; genel anlamlar, mutlak hakikatler
iin ortaya konmutur. O halde merhamet ve yumuaklk kayd,
rahmet kelimesinin asl anlamnn iinde deildir. Bu kayt halk
zihinlerinde uydurulmu, karlmtr. Yoksa konunun asl anlamnda
bir etkisi yoktur. Bu konu da zahir asndan aratrmadan uzaktr. Zira
bilindii gibi kelimeleri karan kimse, sradan insanlardan olup soyut
anlamlar ve mutlak hakikatleri bu kelimeleri yaarken gz nnde
bulundurmamtr. Evet eer kelimeleri vaz eden kimse, Hak Teala
veya ilahi ilham ve vahiy vastasyla peygamber olsayd, bu konu iin
bir yorum yaplabilirdi. Ama bu da sabit deildir. zetle bu kelimenin
zahiri problemlidir. Ama aratrmaclarn maksadnn da bu zahir
olduu malum deildir. Aksine bu konuyu beyan ederken yle demek
de mmkndr: Lgatleri vazeden kimse her ne kadar mutlak ve soyut
anlamlar gz nnde bulundurmamsa da, ama elfazn karsnda
vazedildii eyler soyut ve mutlak anlamlar olmutur. rnein nur
lafzn vazetmek istediinde, her ne kadar bu, ilineksel ve hissi nurlar
olsa da, vazeden kimsenin gz nnde bulundurduu nurlar bu
nurlarn maverasn anlamad vastasyla- nur lafznn nuriyet boyutu
olmutur; nur ve zulmetin karm boyutu deil. Eer vazeden
kimseye yle sorulacak olursa: Bu snrl ve ilineksel nurlar, salt
nurlar deildir. Zulmet ile kark nurlardr. Nur lafz, nuriyet
boyutunun ifadesi midir, yoksa nuriyet ve zulmaniyetin ifadesi
midir? Zaruret gerei yle cevap verir: Onun nuriyeti boyutunu
ifade etmektedir ve zulmet boyutu asla onun anlamnda yer

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

224
almamtr. Hepimizin de bildii gibi ate lafzn vazeden kimse de,
vazetme esnasnda sadece dnyevi ateleri gznnde bulundurmu,
bu hakikate intikal sebebi dnyevi ateler olmu, ahiretten ve Allahn
yreklere kecek olan tututurulmu ateinden gaflet etmitir.
zellikle de vazeden kimse, baka bir aleme inanmyorsa Buna
ramen bu intikal vesilesi, hakikatte kayt ve snrllk sebebi olamaz.
O halde ate, atelilik boyutu karlnda vaki olmutur. Dolaysyla
da vazeden kimsenin anlamlar soyutladn sylemiyoruz. Aksi
taktirde ok uzak bir ihtimal ortaya kar. Biz yle diyoruz:
Kelimeler snrsz ve kaytsz anlamlar karlnda yer almtr. O
halde hibir uzak ihtimal sz konusu deildir. Anlamlar garipliklerden
ve yabanclklardan uzak kaldka hakikate daha yakn olur ve
mecaziyet phesinden daha uzak der. rnein bizzat zahir ve
bakas iin zahir klc anlamna gelen nur kelimesi, bu dnyevi ve
ilineksel nurlar hakknda kullanlsa da, hakikatten uzak deildir. Zira
onlar hakkndaki kullanlnda da, snrllk ve zulmetle karklk
boyutu gznnde bulundurulmamaktadr. Gznnde bulundurulan
ey zat zuhur ve mazhariyettir; ama zuhurlar daha kamil, zatiyet
ufkuna daha yakn, mazharlar ise nicelik ve nitelik asndan daha
fazla olan ve noksanl daha az olan melekuti nurlar hakkndaki
kullanm hakikate daha yakndr. Ceberutiye nurlar hakknda
kullanm da ayn beyanla hakikate daha yakndr. Nurul Envar,
zulmetin btn boyutlarndan halis, srf ve salt nur olan yce ve celil
Allahn zat- mukaddesi hakkndaki kullanm, salt ve halis bir
hakikattir. Hatta denilebilir ki eer nur kelimesi bizzat zahir ve
gayrisini zahir klc anlam iin vazedilmise, bunun Hak Teala iin
kullanm czi akllar asndan hakikattir. Ama teyit edilmi akllar
ve marifet ashab asndan mecazdr. Sadece Hak Teala hakknda
kullanm hakikattir. Ayn ekilde kemal anlamlar, yani vcud ve
kemal cinsinden olan anlamlar karsnda vazedilen kelimelerde de
ayn ekiller geerlidir.
O halde rahman, rahim, atuf, rauf ve benzerlerinde bir kemal ve
tamam ciheti ve bir de noksanlk ve infial (tepki) ciheti vardr. Bu
lafzlar sz konusu hakikatin asl olan kemaliye ciheti esasnca

Namazn Adab...........................................225
vazedilmitir. Ama hakikatin garipliklerinden, yabanclklarndan ve
alemin gereklerinden olan ve de bu hakikatlerin imkan alemlerinde ve
dk dnyevi alemlere nzulnden sonra kendileriyle birliktelik
iinde bulunan infiali (tepkisel) cihetler -nk zulmet nur ile dk
alemde birbirine karm durumdadr- bu lafzlarn gerek anlamnda
bir etkisi yoktur. Dolaysyla salt kemal cihetine sahip olan, infial ve
noksanlk cihetinden mnezzeh olan bir varlk anlamnda kullanm,
salt hakikattir ve hakikatin ta kendisidir. Bu aklama marifet ehlinin
zevkine yakn olmakla birlikte, zahir ehlinin bulgularyla da uyum
iindedir.
O halde akla kavutuu zere baz alemlere nzulnden sonra
baka bir eyle karp birliktelik arzeden bu tr kemal sfatlarnn
mutlak tr azameti yce olan Hakkn mukaddes zat bundan
mnezzehtir- Hak Teala hakknda kullanlnca mecaz deildir.
Hidayete erdiren phesiz Allahtr.
***
Elhamdulillah Yani btn vgler uluhiyetin mukaddesatna
aittir. Ey aziz! Bil ki bu mbarek kelimenin altnda has, hatta haslarn
hass, tevhidin srr yatmaktadr. Btn hamdedenlerin vgsnn Hak
Tealaya mahsus oluu, brhan hasebiyle de hikmet ashabnn ve yce
felsefe nderlerinin yannda aikardr. Zira brhanla akla
kavutuu gibi btn varlk alemi, Hz. Hakkn geni feyzi ve
genileyen glgesidir. Btn zahir ve batn nimetler, hangi nimet
sahibinden olursa olsun, zahir ve halkn gr hasebiyle yce ve celil
olan Hak Tealaya mahsustur. Hibir varln bunda bir ortakl sz
konusu deildir. Hatta saysal ortaklk dahi sradan felsefe ehli
nezdinde sylenen bir ifadedir, yce felsefe ehli nezdinde deil! O
halde hamd, nimetler ve ihsanlar karsnda olduundan ve varlk
aleminde de Hakktan baka bir nimet verici bulunmadndan, btn
hamd ve vgler Ona mahsustur. Hakeza Ondan ve Onun
cemalinden baka bir cemal ve celil de yoktur ve dolaysyla da btn
vgler Ona irca etmektedir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

226
Baka bir tabirle her ven kimsenin vgs nimet ve kemal ciheti
karsndadr. Onu eksikletiren ve snrlayan nimet ve kemalin
mahallinin ise, sena ve vgde hibir etkisi yoktur ve hatta ona
aykrdr. Dolaysyla btn vg ve hamdler kemal ve cemal olan
rububiyet payna dnmektedir; noksanlk ve snrlamadan ibaret olan
yaratk payna deil.
Baka bir tabirle btn yaratklarn zerinde yaratld ilahi
ftratlardan biri de nimet veren kimseyi vmek, kretmek ve tam bir
ekilde hamdetmektir. lahi ftratlardan biri de noksanlk, naks ve
naks klan eyden nefrettir. Her trl katklk ve noksanlktan halis
olan mutlak nimet ve her noksanlktan mnezzeh tam kemal ve cemal,
Hakka mahsus olduu ve dier varlklar da mutlak nimetleri ve
mutlak cemali noksan kld ve snrlad, artrp teyit etmedii
hasebiyle de, btn insanlarn ftrat Allahn mukaddes zatn
vmektedir ve dier varlklardan nefret etmektedir. Sadece kemal
memleketlerinde ve ak ehirlerinde seyretme hasebiyle, zlcelalin
zatnda fani olan varlklara ak ve muhabbet ve vg ise, Hakka ak
olmann ve Hakk vmenin bizzat kendisidir. Allahn haslarnn
sevgisi Allah sevgisidir.1 Buraya kadar zikredilenler de kesret
hicaplarnda olan orta halli kimselerin makam hasebiyledir. Bunlar
gizli ve en gizli irkin btn mertebelerinden mnezzeh olmam ve
hulus ve ihlas mertebelerinin kemaline erimemi kimselerdir. Ama
baz zel haletlerde fani olan kalp ashabnn irfan hasebiyle, btn
nimetler, btn kemal, celal ve cemaller zat tecellinin suretidir ve
btn vgler Hak Tealann mukaddesatna aittir. Hatta vg de
Ondan ve Onun kendisine yaplan vgdr.2 Nitekim bismillahn
elhamdulillaha aidiyeti de bu anlama iaret etmektedir. Bil ki Allaha
seyr-u slk eden ve Allah yolunda cihad eden bir kimse, marifetlerin
bu ilm snryla yetinmemeli, mrn hicaplar, hatta en byk
1

Kayna bulunmamtr.
Allahn adyla, bilmek gerekir ki elif-lamdaki iki ihtimal zere btn vglerin
zgnl veya hamdn cinsi her ne kadar nedensellik dakik bir anlam tasa da,
felsefi nedensellikle eliki halindedir. Kuran dili ve evliyann (a. s) irfan
olmakszn yorumlanamaz.
2

Namazn Adab...........................................227
hicaplar olan istidlaller yolunda harcamamaldr. nk bu aamay
tahtadan ayakla1, Hatta Sleymann kuu2 ile katetmek bile mmkn
deildir. Bu vadi kutsal varlklar vadisidir. Bu merhale takva
sahiplerinin merhalesidir. Makam, eref, kadn ve ocuk sevgisinin
ayakkablar karlmadan, itimat asas atlmadan ve bakasna
tevecch kenara itilmeden, halis kimselerin makam ve kutsallarn
menzili olan bu mukaddes vadiye ayak basmak mmkn deildir.
Eer slk eden kimse bu vadideki ihlas gereklerine ular, kesret ve
hayal iinde hayal olan dnyaya srt evirirse, enaniyetinden geriye bir
eyler kalm olsa bile, gayb aleminden kendisine yardm edilir. lahi
tecellilerle enaniyet da yok olur. Kendisi iin sak ve fena hali
meydana gelir. Bu makamlar dnya ve lezzetleri dnda bir eyden
haberdar olmayan ve eytani gururdan baka bir ey tanmayan kat
kalplere ok uyumsuz gelir ve bunlar birer vehim olarak
deerlendirir. Oysa tabiat ve dnya hakkndaki sahip olduumuz fena
ki bu alemden her adan daha zahir olan btn gayp alemlerinden ve
hatta zuhurun zatna zgn olduu Allahn mukaddes zatndan ve zat
sfatlarndan gaflet etmi bulunmaktayz ve o alemler ile yce ve celil
olan Hakkn mukaddes zatn isbat etmek iin brhan ve istidlallere
sarlmaktayz- irfan ve slk ehlinin iddia ettii fenadan aama olarak
ok daha garip ve ilgintir.
Bu hikayeler hayret iinde hayrettir...
Allah haslar, daha has olanlarn ahvalini grnce kendilerinden
geerler.3
Eer metindeki ehes kelimesi sad ile olursa bunun hayret
edilecek bir yeri yoktur. Zira naks varln kamildeki fenas, doal ve
ilahi snnetle uyumlu bir itir. O halde hayret ehas kelimesinin sin
harfiyle okunduu yerdedir. Nitekim uanda da btn bizim gibiler
iin bu fena ve kendinden geme tahakkuk etmi bulunmaktadr. yle
1

Mevlanann u beytine iarettir: stidlalcilerin aya u tahtadandr, tahtadan ayak

ise ok dayankszdr.
2
Hafzn u beytine iarettir: Ben Anka kuunun konana tek bama varmadm/
Bu aamay Sleymann kuu ile katettim.
3
Mevlana

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

228
ki kulak ve gzlerimiz tabiata gmlm ve gayb aleminin
olaylarndan tmyle habersiz bulunmaktayz.
Rivayet ve nceleme
Bil ki zahir ve edeb alimlerinin dediine gre hamd dil ile iradi
olan bir gzellii vmektir. Onlar (zahir ve edebiyat alimleri) bu etten
dil dnda btn dillerden gafil olduklar iin, Hak Tealay tesbih ve
hamdetmenin, hatta Zat- Mukaddesin mutlak szlerinin bir tr
mecaz olduunu sylemektedirler. Hakeza varlklarn tesbih ve
hamdn da mecazi olarak deerlendirmektedirler. Dolaysyla da Hak
Teala da tekellmn (konumann), kelam icad etmekten ve dier
varlklar hususunda ise tesbih ve hamdetmeyi zat ve tekvin bir iten
ibaret olduunu sylemektedirler. Bunlar, konuma hakikatini kendi
trlerine has klmakta, yce ve celil Hak Tealann mukaddes zatn ve
dier varlklar konumayan, hatta neuzu billah dilsiz saymaktadrlar.
Bunun, mukaddes zat tenzih etmek olduunu sanmaktadrlar. Oysa bu
bir snrlama ve hatta akl iptal etmektir ve Hak Teala bu tenzihten
mnezzehtir. Nitekim Ehl-i Snnetin tenzihlerinin ou birer snrlama
ve tebihtir. Biz daha ncede lafzlarn mutlak ve genel anlamlar iin
vazedilme niteliini beyan etmitik. imdi de yle diyoruz: Biz bu
ilahi gereklerde lgavi doruluun veya hakikatin lazm geldii
endiesini tamyoruz. Aksine bu konulardaki l, kullanmann ve
akli hakikatlerin shhatidir. Geri nceki aklama hasebiyle, lgavi
hakikatler de isbat edilmiti. Dolaysyla diyoruz ki lisan, tekellm,
kelam, kitabet, kitap, hamd ve methetmenin vcud neetler hasebiyle
birtakm merhaleleri vardr ve bunlardan her biri de neetlerden bir
neet veya vcud mertebelerinden bir mertebeyle uyum iindedir.
nk hamdetmek her hususta bir gzellie ve methetmek de bir
cemal ve kemale vaki olmaktadr. Yce ve celil olan Hak Teala gayb
hviyette, zat ilmi hasebiyle cemil cemalini, ilim ve uhud
mertebelerinin en kemali ile mahade ettii iin sevinmenin en
iddetli mertebesi ile, cemil zatna sevinmitir. Dolaysyla da zat iin,
Hz. Zatta tecelliler mertebesinin en ycesi olan ezeli tecelli ile tecelli
etmitir ve bu da, gayb hazretinde zat lisan ile vaki olan zat bir

Namazn Adab...........................................229
grlt kopartr. Bu kelami tecelliyi mahede ise zatn duyuudur
ve bu zatn Hakkn zatn vmesi de, Hakk vmektir ve dier
varlklar bunu idrak etmekten acizdir. Nitekim son peygamber, Allaha
en yakn ve varlklarn en ereflisi olmasna ramen acziyet itirafnda
bulunarak yle demitir: Seni vmek mmkn deildir. Sen kendi
vdn gibisin.1 Bilindii gibi hamd ve senay saymak, cemal ve
kemali tanmann bir parasdr. Mutlak cemal hakknda tam bir bilgi
elde etmek ise mmkn deildir. Dolaysyla da hakiki bir hamd vaki
olamaz ve marifet ashabnn marifetinin nihayeti ise acziyet irfandr.
Marifet ehli, Hak Tealann be dille kendini vdn
sylemektedir. O diller mutlak zat dili, gaybi ehadiyet dili, cem
vahidiyet dili, tafsili esma dili ve eyan (zdekler) dili ve bunlar;
vcud kesret dili olan ayan (zdeksel) mertebelerinin sonuna dek,
evveli meiyet dili olan, zuhur dilinden ayrdr.
Bil ki btn varlklar iin bir takm nasipler, hatta salt hayat olan
gayp aleminden bir takm nasipler vardr ve hayat btn vcud
aleminde caridir. Bu konu yce felsefe erbab nezdinde brhanla
ispatlanm, kalp ve marifet ashab nezdinde ise mahade ve
grmekle sabittir. lahi ayet-i erifeler ve vahiy velilerinin (a.s)
rivayetleri de buna tam bir ekilde delalet etmektedir. Genel felsefe
ehlinden rtl kalanlar ve varlklarn konumasn derkedemeyen
zahir ehli, bunu tevil etmeye almlardr. lgin olan da udur ki,
zahir ehli, felsefe ehlininin Allahn kitabn kendi akllar hasebiyle
tevil ettiklerini ifade etmektedirler. Kendileri varlklarn konumasn
derketmedikleri iin btn ak ayetleri ve sahih hadisleri tevil
etmektedirler. Oysa bu konuda hibir delile de sahip deillerdir.
Dolaysyla da hibir brhanlar olmad halde sadece uzak ihtimal
grdkleri sebebiyle, Kuran tevil etmektedirler. zetle vcud alemi,
hayatn asl, ilim ve uurun hakikatidir. Varlklarn tesbihi de iradi,
bilinli ve szl bir tespihtir; rtl kimselerin syledikleri gibi zat ve
tekvini deil. Btn varlklar vcuttan aldklar nasip hasebiyle
azameti yce Allahn makam hakknda bir bilgiye sahiptirler.
Tabiatla megul olma ve kesrete gmlme hususunda, hibir varlk
1

Misbahu eria, 5. bab; Evalil Leali, c. 1, s. 389

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

230
insan gibi deildir. Bu adan da insan btn varlklardan daha
rtldr. Beeriyet rtsnden dar kan kesret ve gaybiyet
rtsn yrtan insanlar ise, rtsz olarak cemil cemali mahede
etmektedirler. Dolaysyla bu kimselerin hamd ve vgs, btn hamd
ve vglerden daha kapsamldr ve de Hakk btn ilahi boyutlaryla,
btn isim ve sfatlarla vmekte ve ibadet etmektedir.
Sonu
Bil ki elhamdulillah kelime-i erifesi beyan edildii hasebiyle
kapsaml kelimelerdendir. Eer bir kimse onun incelikleriyle ve
hakikatleriyle Hakk vecek olursa, beerin gcnn dahilinde
olduu kadaryla Allaha hamdetmitir. Bu yzden rivayet-i erifelerde
de bu anlama iaret edilmitir. Nitekim bir rivayette yer aldna gre
mam Bakr (a.s) bir gn evden ktnda bineini bulamad zaman
yle buyurmutur: Eer merkep bulunursa hakkyla Allah-u
Tealaya hamdedeceim. Merkep bulunduu zaman mam Bakr (a.s)
merkebe bindi, elbisesini dzeltti ve yle buyurdu: Elhamdulillah.1
Resulullah da (s.a.a) nakledilen bir rivayette yle buyurmutur:
Lailahe illallah terazinin yarsdr, elhamdulillah ise teraziyi
doldurur.2 Bu da beyan ettiimiz zere elhamdlillah kelimesinin
tevhidi de kapsad hasebiyledir.
Resulullahtan (s.a.a) hakeza yle buyurduu rivayet edilmitir:
Kul, elhamdulillah deyince bu terazisinde yedi kat gkten ve yedi
kat yerden daha ardr.3 Hakeza Peygamberin yle buyurduu
nakledilmitir: Eer Allah, kullarndan bir kuluna btn dnyay
verecek olursa ve o kul da buna karlk elhamdulillah derse bu
syledii kendisine balanan eyden daha stndr.4 Hakeza
Peygamberin (s.a.a) yle buyurduu nakledilmitir: Allah nezdinde
hibir ey elhamdulillah diyen kimsenin sznden daha sevimli
1

Usul, Kafi, c. 3, s. 152, Kitabul man vel Kufr, Bab-u ukr, 18. hadis
Biharul Envar, c. 90, s. 210; Emali-i Tusi, c. 1, s. 18den naklen
3
Mustedrekul Vesail, ; Alul Beyt kurumunun basks, c. 5, s. 314
4
Mekarimul Ahlak, s. 307, el-Babul Air el-Feslus Salis fit Tehmid (az bir
farkllkla)
2

Namazn Adab...........................................231
deildir. Bu sebeple Allah onunla kendini vmtr.5 Bu blmdeki
hadisler saylamayacak kadar oktur.
***
Allah-u Taelann Rebbul Alemin szndeki Rab eer mteali
(yce), sabit ve seyyid (efendi) anlamnda ise, bu zat isimlerden
saylr ve eer malik, sahip, galib ve kahir anlamnda ise bu durumda
sfat isimlerden saylr ve eer mrebbi, munim (nimet veren) ve
mtemmim (tamamlayc) anlamnda ise, o zaman da efal
isimlerdendir. Alem kelimesi ise vcudun btn mertebelerine, gayb
ve uhud menzillerine amil olan Allahtan gayrisi anlamnda ise, Rab
sfat isimlerinden saylmaldr ve eer maksat tedric husul ve kemal
olan mlk alemi ise, rabdan maksat da fiil ismidir. Her haliyle burada
maksat zat ismi deildir. Bir nkteye gre de alemin kelimesinden
maksat, ilahi terbiye ve meiyetin altnda kendilerine layk olan
kemale ulaan mlk alemidir ve Rabdan maksat ise efal isimlerinden
olan mrebbi anlamndadr.
Bil ki biz bu kitapta ayet-i erifelerin edebi, lgavi ve terkip
boyutlarn zikretmekten sakndk. Zira onlar genellikle beyan
etmilerdir. Burada ise ya genellikle beyan edilmeyen, ya da eksik
zikredilen eyler beyan edilmektedir.
Bilmek gerekir ki burada iaret edilen zat, sfat ve efal isimleri,
marifet erbabnn kavramlar esasncadr. Marifet ehlinin baz
bykleri ise naud Devair kitabnda isimleri; zat, sfat ve efal
isimleri diye blmlerdir:
Zat isimler unlardr: Allah, er-Rab, el-Melik, el-Kuddus, esSelam, el-Mmin, el-Muheymin, el-Aziz, el-Cebbar, el-Mutekebbir,
el-Aliyy, el-Azim, ez-Zahir, el-Batin, el-Evvel, el-Ahir, el-Kebir, elCelil, el-Mecid, el-Hak, el-Mubin, el-Macid, el-Vacid, es-Semed, elMuteali, el-Ganiy, en-Nur, el-Varis, Zulcelal, er-Rakib
Sfat isimleri ise unlardr: el-Hayy, e-ekur, el-Kahhar, el-Kahir,
el-Muktedir, el-Kaviyy el-Kadir er-Rahman, er-Rahim, el-Kerim, el5

Kayna bulunmamtr

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

232
Gaffar-, el-Gefur, el-Vedud, er-Rauf, el-Halim, es-Sabur, el-Birr, elAlim, el-Habir, el-Muhsi, el-Hakim, e-ehid, es-Semi, el-Besir
Fiil isimleri ise unlardr: el-Mubdi, el-Vekil, el-Bas, el-Mucib, elVasi, el-Hasib, el-Mukit, el-Hefiz, el-Halik, el-Bari, el-Musevvir, elVehhab, er-Rezzak, el-Fettah, el-Kabiz, el-Basit, el-Hafiz, er-Rafi, elMuizz, el-Muzill, el-Hekim, el-Adl, el-Latif, el-Muid, el-Muhyi, elMumit, el-Vali, et-Tevvab, el-Mumtekim, el-Muksit, el-Cami, elMuni, el-Mani, ez-Zrr, en-Nafi, el-Hadi, el-Bedi, er-Reid. 1
Bu taksimin ls hususunda yle demilerdir: Btn isimler her
ne kadar zat isimleri olsa da, lakin zatn zuhuru itibariyle, zatn
isimleri olarak adlandrlmaktadr; sfat ve fiillerin zuhuru itibariyle
ise, sfati ve efali isimler olarak adlandrlmaktadr. Yani hangi itibar
daha zahir olursa, isim ona tabidir. Bu adan bazen, baz isimlerde iki
veya itibar bir araya toplanr ve bu adan isimlerden zat, sfati,
efal veya bu nden ikisi sz konusu olur. Tpk daha nce
zikredilen Rab kelimesi gibi. Ama bu konu yazarn zevkine mutabk
deildir. rfani zevke de uymamaktadr. Taksimden anlalan u ki bu
isimlerdeki l udur: Marifet admyla yola koyulan sulk ehli, fiil
fenaya ulatktan sonra, Hak Tealann kalbine ettii tecelliler, efal
isimleriyle tecellilerdir. Sfat fenadan sonra ise, sfat tecellilerdir.
Zat fenadan sonra ise slik iin zat isimle tecelliler gerekleir. Eer
onun kalbi koruma gcne sahip olursa, sahv (kendine gelme)
makamndan sonra, efal mahedeleri haber veren ey fiil
isimleridir. Sfati mahedeleri haber veren ey ise, sfat isimleridir.
Hakeza zat isimleri de byledir. Bu makamn burada ifade
edilemeyecek, bu sayfalarda aklanamayacak kadar uzun bir detay
vardr. naud-Devairde zikredilen ey ise, bizzat ortaya koyduu
lleri ile de mutabk deildir. Nitekim isimlere bakta bu apak bir
ekilde anlalmaktadr. Sylenebilir ki bu isimler taksimine
Kuran- erifte de iaret edilmitir ve bu da Har suresinin son ayet-i
erifeleridir. Allah-u Teala yle buyurmutur: O, grleni de
grlmeyeni de bilen, kendisinden baka ilah olmayan Allahtr.
1

naud-Devair s. 28

Namazn Adab...........................................233
O, acyc olandr, acyandr.2 Bu ayet-i erifelerden belki de
birincisi, zat isimlere, ikincisi sfat isimlere ve ncs ise fiil
isimlere iaret etmektedir. Zat isimlerin sfat isimlere ve onun da fiil
isimlere takdimi ise, vcud gereklerin tertibi hasebiyledir. lahi
tecelliler; mahede ashabnn mahedeleri ve kalp ashabnn kalbine
ettii tecelliler hasebiyle deildir. Bilmek gerekir ki bu ayet-i
erifelerin, burada zikredilmesi uygun olmayan bir takm srlar da
vardr. kinci ayet sfat isimler, nc ayet ise fiil isimlerdir ve bu
ok aktr. Ama alimul gayb veahadet, rahman ve rahim
isimlerinin zat isimlerden oluu, gayb ve ehadet aleminin isimlerinin
batn ve zahiri isimlerden oluu esasna dayaldr. Rahmaniyet ve
rahimiyetin feyz-i mukaddesin deil, feyz-i akdesin tecellilerinden
olmasna dayaldr. Hayy, Sabit, Rab ve benzeri isimlerin, zat isimlere
daha yakn olmasna ramen bu isimlere zg kln, belki de onlarn
ihatas sebebiyledir. Zira bunlar en nemli isimlerdendir. phesiz
Allah bilir.
Uyar
Alemin kelimesinin trevi ve anlam hususunda byk bir
ihtilafa dlmtr. Bazlarnn dediine gre alemin kelimesi
ouldur ve somut ve soyut tm yaratklarn trlerini kapsamaktadr.
Her tr alemdir ve bu oulun kendi trnden tekili yoktur. Bu mehur
olan grtr.
Bazlarnn dediine gre ise alem kelimesi ismi meful, alim
kelimesi ise ismi faildir. Alemin kelimesi ise melumin (malum
olanlar) anlamndadr. Bu gr kendi apnda delilsiz ve uzak bir
ihtimal olmakla birlikte, Rabbul malumin ifadesinin kullanl da
olduka gvensiz ve uzak bir olasdr. Bazlarna gre ise bu
kelimenin kk alamettir. Bu durumda btn varlklar hakknda
kullanlmaktadr. Zira btn varlklar Zat- Mukaddesin ayeti,
nianesi ve alametidir. Dolaysyla vav ve nun harfleri ise akl
sahiplerini kapsamas ve dier varlklar hakknda daha ok
kullanlmas itibariyledir.
2

Har/22

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

234
Bazlarna gre ise ilm kknden tremitir. Bu durumda da
btn varlklar hakknda kullanlmas dorudur. Nitekim akl sahipleri
hakknda kullanl da uygundur. Ama alem kelimesi Allahtan
gayrisi hakknda da kullanlmakta, her tr ve ferdi kapsamaktadr.
Eer alem kelimesini, fert ve tr hakknda kullanan kimse, lgat ve
rf ehli ise, her bireyin yaratcnn zatnn alameti olduu itibariyledir.
Her eyde onun iin bir ayet vardr 1 Ama eer arif-i ilahi ise, o
zaman da, her varln cami ismin zuhuru ve her hakikati, ehediyet-i
cem zuhuru ve vcudun srr yoluyla kapsad itibariyledir. Bu adan
btn alemin her parasn ehediyet-i cem makamyla ism-i azamdan
saymak mmkndr. Yani isimlerin ve ayetlerin tm, tmndedir.
Bu zikredilenler hasebiyle byk filozof Sadrul Mteellihinin,
Beyzavi gibilerine yapt itiraz yerindedir. Zira onlar bu yolu
tatmamlardr. Ama irfan ashabnn metoduna gre bu doru deildir.
Beyzavinin bu makamdaki sz ve sz konusu filozofun kelam ok
uzundur. Uzun olduundan burada zikredilmesi mmkn deildir.
steyen kimse sz konusu merhum filozofun Fatiha suresinin tefsirine
mracaat etmelidir.
Rab kelimesi sfat isimlerden olursa malik, sahip ve benzeri
anlamlar ifade eder. Alemin den maksat ise Allahtan gayri her eyi
kapsamaktadr. ster mlk aleminin varlklar olsun; ister gayb soyut
varlklar, hi farketmez. Ama eer efal isimlerinden olursa -ki bu
daha zayftr- alemin kelimesinden maksat sadece mlk alemidir.
Zira bu durumda rab kelimesi mrebbi (terbiye eden) anlamndadr
ve bu anlam bir tedricilik gerektirmektedir. Soyut alemler ise
zamansal bir tedricten mnezzehtir. Geri yazara gre bir anlamda
tedric ruhu da dehr aleminde tahakkuk etmitir. Bu balamda,
zamann ruhu ve tedric dehriyyeti anlamnda soyut alemlerde
zamansal hudusu (oluu) da isbat ettik. rfani meslekte de zamani
hudusu btn alemler iin sabit kldk. Ama mtekellimlerin ve hadis
alimlerinin anlad gibi deil.
1

Keful Esrar, c. 1, s. 436 bazlar ise bu beytin Ebul Attahiyyeye ait olduunu
sylemilerdir.

Namazn Adab...........................................235
Bir Baka Uyar
Bil ki hamd cemilin karsnda yer almaktadr. Ayet-i erifeden de
anlald zere hamd ve vgnn, ism-i cami olan ism-i azam
makam iin vaki olduu istifade edilmektedir ve de alemlerin
rububiyet makamna, rahmaniye ve rahimiye rahmetine ve din
gnnn maliki makamna sahiptir. Dolaysyla da bu esma-i erifeyi
rab, rahman, rahim ve malik isimlerinin hamdda byk bir etkisinin
olduunu kabul etmek gerekir. Biz daha sonra Allah-u Tealann
maliki yevmiddin sznn beyannda bu konuyu daha ak bir
ekilde aklamaya alacaz.
imdi ise alemlerin rububiyet makamnn hamdetmek ile uyumu
hakknda sz etmek istiyoruz ve bu iki adan mnasiptir: Birincisi
bizzat hamdedenin alemlerden biri olduu, hatta tek bana bir alem
olduu asndan, hatta marifet ehli nezdinde varlklardan her birisi
tek bana bir alem olduundan, kendisini rububiyet makamnn
terbiye eliyle zaaf, noksanlk, dehet ve yokluk zulmetinden; kuvvet,
kemal, itminan ve insanlk aleminin nuraniyetine kard hasebiyle;
cism unsuri, madeni, bitkisel ve hayvansal menzillerden dzenli bir
sistem altnda zat ve cevheri bir hareket, ftr ve yaratsal bir akla
geirdii ve varlklarn en yce makam olan insanlk makamna
ulatrd sebebiyle Hak Tealaya hamdetmesidir. Hak Teala bundan
sonra da onu terbiye eder ve bylece insan, hayal bile edemeyecei bir
makama ular.
Bylece org gibi yok olurum,
nna ileyhi raciun derim. 1
Dieri de felek, unsur, cevher ve araz (ilineksel) mlk aleminin
dzenini ynetmek; kamil insann varlnn n art, hakikatte bu
doan varln tahakkuk aleminin saresi, alemlerin nihai hedefi, bu
adan son yaratk olduu, mlk alemi cevher ve zat harekete getii
ve de bu hareketin zat ve kemale doru yaplan bir hareket sayld
hasebiyle, vard en son yer yaratln ve seyrin nihayetidir. Genel
1

Bir kere daha melekken kurban olur da o vehme gelmeyen yok mu, ite o olurum.
Yok olurum, suretlerin hepsini terk ederim de erganun gibi Biz, mutlaka geri
dnenleriz Ona ulaanlarz derim.. (Mevlana)

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

236
olarak tmel cisme, tmel tabiata, tmel bitkiye, tmel hayvana ve
tmel insana baktmzda, insann alemin cevheri ve zat
hareketinden sonra vcuda gelen ve kendisiyle sonulanan son yaratk
olduu hasebiyle, Hak Tealann terbiye eli btn tahakkuk aleminde
insann terbiyesine koyulmu ve bylece evvel ve ahir olan insan
olmutur.
Bu zikredilenler tikel fiillerde ve vcud mertebelerine baktadr.
Aksi taktirde mutlak fiil hasebiyle Hak Tealann fiil iin, mukaddes
zatndan baka bir hedef yoktur. Bu kendi yerinde de ispatlanm bir
konudur. Tikel fiillere baktmzda da insann yaratl hedefi mutlak
gayb alemidir. Nitekim kuts bir hadiste yle yer almtr: Ey
ademolu! Eyay senin iin yarattm ve seni de kendim iin
yarattm.1 Kuran- Kerim'de de Musa bin mrana (a.s) hitaben yle
yer almtr Seni kendim iin setim.2 Hakeza yle buyurmutur:
Ve ben seni setim3
O halde insan Allah iin yaratlan bir varlktr ve Zat- Mukaddes
iin yaratlmtr. Varlklar arasnda seilen ve zgr olan odur. nsann
seyrinin nihayeti ise Allahn kapsna ulamak ve Allahn zatnda
fenaya ermek ve Allahta, fena makamnda sabit kalmaktr. Onun
dn Allahadr, Allahtandr, Allahtadr ve Allah iledir. Nitekim
Kurn- Kerimde yle yer almtr: phesiz onlarn dn
bizedir.4
Dier varlklar insan vastasyla Hakka dner, dolaysyla onlarn
dn insanadr. Nitekim velayet makamlarnn bir blmn izhar
eden Ziyaret-i Camiada yle buyurulmutur: Yaratklarn dn
sizedir ve onlarn hesab sizin zerinizedir. Hakeza yle
buyurulmutur: Allah sizinle (yaratla balamtr) ve sizinle sona
erdirecektir. 5 Ve Hak Teala ayet-i erifede yle buyuruyor:
phesiz onlarn dnleri bizedir. Sonra onlar hesaba ekmek
1

lmul Yakin, c. 1, s. 381

Ta-Ha/41-42
3
Ta-Ha/13
4
Gaiye/25
5
Uyun-u Ehbarir Riza (a. s) c, 2, s. 272; Ziyaret-i Camia-i Kebire
2

Namazn Adab...........................................237
de elbette bize aittir. 6 Ziyareti Camiada hakeza yle
buyurulmutur: Yaratklarn dn size ve hesaplar sizin
zerinizedir. Bu tevhid srlarndan bir srdr ve de kamil insana
dnmenin, Allaha dn olduuna iarettir. Zira kamil insan, mutlak
fani ve Allahn bekasyla bakidir. Kendiliinden bir nesnellii, sebat
ve benlii yoktur. Kendisi esma-i hsnadandr ve ism-i azamdr.
Nitekim Kuranda ve hadis-i eriflerde de buna olduka iaret
edilmitir.
Kuran- erif o kadar tevhid inceliklerini, srlarn ve hakikatlerini
kapsamtr ki, marifet ehlinin akl hayrette kalmtr ve bu, semavi ve
nuran sayfann byk mucizelerinden biridir. Sadece terkip gzellii,
beyan incelii, fesahatin sonu, belagatn nihayeti, davet nitelii,
gaipten haber, gl hkmler, aile dzeninin salaml ve benzeri
eyler asndan deil. Oysa bunlarn her biri de bamsz olarak
harikulade ve beer gcnn stnde birer mucizedir. Ama bu Kuran erif, fesahat gzelliiyle mehur oldu ve bu mucizesi dier
mucizeler arasnda daha da yaygnlat. Bunun sebebi de ilk yllarda
Araplarn bu konuda uzman olduu ve sadece bu mucizeyi derkettii
sebebiyledir. Kuranda varolan daha nemli boyutlar, daha stn
mucizeler ve daha stn retiler, o zamanki Araplarn derkedemedii
gereklerdi. uanda da onlarla ayn izgide olanlar, bu ilahi latifeden
sadece lafzi terkipleri, bedii ve beyani gzellikleri derketmektedirler.
Ama marifetlerin inceliklerini ve srlarn bilenler tevhit ve tecridin
latifelerinden haberdar olanlar, tmyle bu ilahi kitaba ynelmitir. Bu
ilahi kitaptaki baklar ve bu semavi vahiydeki arzularnn kblesi,
Kuran
marifetlerdir.
Dier
boyutlarna
fazla
tevecch
etmemektedirler. Her kim Kurann irfanna, Kuran marifetleri elde
eden slam ariflerine bakacak, onlarla dier dinlerin alimlerini
eserlerini ve marifetlerini mukayese edecek olursa, dinin en byk
temeli, peygamberlerin gnderili ve kitaplarn nazil olu hedefi olan
Kuran ve slamn marifetlerinin yceliini anlar, bylece de bu
kitabn ilahi bir vahiy ve bu marifetlerin ilahi marifetler olduunu
onaylamak hususunda hi bir zorlua dmez.
6

Gaiye/25 ve 26

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

238
man kaz
Bil ki azameti yce Hak Tealann rububiyeti alemler zerindeki
rububiyeti iki trldr:
Birisi, alemdeki btn varlklarn ortak olduu genel rububiyet. Bu
genel rububiyet her varl rububiyet tasarrufu altnda, noksanlk
izgisinden, layk olduu kemaline ulatrd tekvini terbiyelerdir.
Tabii ve cevheri ilerlemeler, zat ve ilineksel deiim hareketleri,
rububiyet tasarruflar altnda gereklemektedir ve zetle maddeler
maddesi ve ilk madde menzilinden; hayvanlk, cismani kuvveler ve
hayvani ruhaniyetin ve tekvini terbiye menzilinin husuluna kadar her
ey yle ahadet eder: Azameti yce olan Allah Rabbimdir.
kincisi ise terii rububiyetin mertebelerindendir ve de insan trne
zgdr. Dier varlklarn bundan bir nasibi yoktur. Bu terbiye;
kurtulu yollarna hidayet etmek, insanlk ve saadet yollarn
gstermek ve aykr eylerden sakndrmaktr ve bunlar da
peygamberler vastasyla izhar edilmitir. Eer bir kimse irade
admyla kendini terbiye altna alacak ve Rabbul aleminin tasarrufu
altna sokacak olursa ve de organlarnn zahiri ve batini kuvvelerinin
tasarrufunun, nefsani tasarruf olmayaca bir ekilde terbiye olacak
olursa, hatta bundan da te ilahi ve rububi tasarruf altna girecek
olursa, bu insani tre zg insanlk kemali mertebesine ulam olur.
nsan, hayvanlk makamna kadar dier hayvanlarla ayn ekilde
yrmektedir ve bu makamdan sonra nnde iki yol bulunmaktadr ve
bu yollar irade admyla kat etmelidir. Birincisi Rabbul Aleminin
doru yolu olan saadet menzilidir: phesiz Rabbim doru yol
zeredir.1 Dieri de talanm eytann eri yolu olan mutsuzluk
yoludur. O halde eer insan kuvvelerini ve vcud organlarn rabbul
aleminin tasarrufu altna koyar ve Allahn terbiyesi ile terbiye olursa,
yava yava bu memleketin sultan olan kalbi, Allaha teslim olur.
Kalp alemlerin rabbinin terbiyesi altna girdii taktirde ise, dier
ordular ona uyar ve btn vcud memleketi Hak Tealann terbiyesi
altna girer. Kabir aleminde, melekler kendisine, Rabbin kimdir?
1

Hud/56

Namazn Adab...........................................239
diye sorduunda kalbinin glgesi olan gayb dili Azameti yce olan
Allah benim Rabbimdir diyebilir. Byle bir kimse Allah Resulne ve
hidayet imamlarna itaat edeceinden ve ilahi kitapla amel
edeceinden diliyle yle der: Muhammed (s.a.a) benim
peygamberimdir, Ali ve masum evlatlar benim imamlarm ve Kuran
benim kitabmdr. Eer kalbini ilahi ve rububi klmamsa, bu
durumda da Lailahe illallah, Muhammedun Resulullah, aliyyen
veliyyullah gerei kalp levhasna yazlmaz. Nefsin batn sureti
haline gelmez, Kuran erifle amel etmi saylmaz, Kuranda
tefekkr ve tezekkrde bulunmaz. Kuran ona mensup olmaz ve o da
Kuran'la manevi ve ruhi bir irtibat kuramaz ve bylece lm
hastalnn zorluklarnda ve byk bir olay olan lmde, btn
marifetler hatrndan silinip gider.
Ey aziz! nsan ar bir hastalk veya zihinsel glerinin
zayflamasyla btn bilgilerini unutabilir, meer ki iddetli tezekkr
ve nsiyetle bu bilgiler onun ikinci ftrat haline gelmi olsun! Eer
byk bir olay meydana gelirse, insan birok ilerden gaflet eder,
bilgilerine unutkanlk izgisi izilir. O halde lmn korkun
hallerinde hali ne olur? Eer kalp kula almamsa ve kalp duyucu
deilse lmden sonra inanlarn telkininin kendisine hibir faydas
olmayacaktr. Telkin kalplerin hak inanlardan haberdar olduu,
kalpleri duyucu hale geldii kimseler iin faydaldr. lmn
zorluklarnda bir gaflet hasl olmusa, bu vesileyle Allahn melekleri
onun kulana duyurur, ama eer insan sar olur, berzah ve kabir
aleminin kulana sahip olmazsa, asla telkini iitmez ve bunun
kendisine bir etkisi olmaz. Hadis-i eriflerde de bu sylenen
gereklere iaret edilmitir.
Allah-u Teala yle Errahmanirrahim diye buyurmutur.
Bil ki celil ve yce Hak Tealann btn isim ve sfatlar iin genel
olarak iki makam ve mertebe vardr: Birisi Hz. Vahidiyette sabit olan
zat sfat ve isimlerdir. Zat tecelli ve ilerden olan zat ilim, zat irade
ve kudret ve dier zat iler gibi.
Dieri ise Hak Teala iin sabit olan feyz-i mukaddes tecellisi ile,
fiil sfat ve isimler makamdr. Tpk rakilerin sabit bildii, tafsili

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

240
ilmin ls kabul ettii, filozoflarn en stn, Hac Nasuriddinin
(Allah yzn en klsn) hakknda brhan ikame ettii fiil ilim gibi.
Hac Nasuriddin de tafsili ilmin lsnn fiil ilim olduu hususunda
rakilere tabi olmutur.1 Geri bu konu aratrmalara aykrdr. Aksine
tafsili ilim zat mertebesinde sabittir. Zat ilmin tafsil ve kefi ise, fiil
ilimden daha stn ve daha oktur. Nitekim bu konu kendi yerinde
apak delillerle ispat edilmitir. Ama vcud dzeninin, Hakkn tafsili
ve fiil ilm olduu konusu sabittir ve brhan snneti ile irfan
merebinde bir gerektir. Geri irfani daha tatl bir zevk, daha stn
bir meslekte bundan ayr bir yolda vardr: An yolu dier
yollardan ayrdr.2 zetle Rahmaniyye ve rahimiye rahmeti iin
iki mertebe ve iki tecelli vardr. Birisi feyz-i akdes tecellisiyle Hz.
Vahidiyette, zat tecelligahnda; dieri ise feyz-i mukaddes tecellisi ile
varlksal zdekler tecelligahnda. Zahir olduu zere mbarek surede
eer
rahman
ve
rahim
zatiye
sfatlarndan
ise
bismillahirrahmanirrahim ayet-i erifesindeki bu iki sfat, isme tabi
tutmak mmkndr. Bu durumda da fiil sfattan saylr. Dolaysyla
asla tekrar szkonusu deildir ve de tekid veya mbalaa olduu
sylenemez. Bu ihtimal zere ilm Allah nezdindedir- ayet-i erifenin
anlam yle olmaktadr: Rahmaniyye ve rahimiyye meiyeti ile
hamd, rahmani ve rahimi zata mahsustur. Meiyyet makam; zat-
mukaddesin cilvesi olduu hasebiyle de, meiyyet makamnn
taayyunatndan (zdeklerinden) olan rahmaniyyet ve rahimiyet
makam da, zat rahimiyet ve rahmaniyyetin cilvesidir. Burada
zikretmediimiz baka ihtimaller de vardr. Zira bu zikredilen ihtimal
daha zahirdir.
***
Allah-u Teala yle buyurmutur: Maliki yevmiddin (Din
gnnn sahibi). Kurrlardan ou melik eklinde kraat etmilerdir
1

Vesariul Mesari, Hac Nasuriddin, Tashihi Muizi, s. 141

An yolu dier yollardan ayrdr/Aklarn mezhebi ve dini Allahtr.
(Mevlana)
2

Namazn Adab...........................................241
ve iki kraattan her biri iin de, bir takm edebi tercihler
zikretmilerdir. Hatta baz byk alimler (Allahn rahmeti zerlerine
olsun) Melik diye kraat edilmesinin, malik diye kraat
edilmesinden daha tercihli olduu hususunda bir de kitap
yazmlardr.1 Her iki tarafn da dedii szlerden itminana ermek
mmkn deildir. Yazarn grne gre ise malik diye kraat
edilmesi daha tercihli ve hatta daha belirgindir. Zira bu mbarek sure
ile mbarek Tevhid suresi, dier Kuran sureleri gibi deildir. Bu iki
sureyi insanlar farz ve nafile namazlarda okuduklar iin, her asr
milyonlarca Mslmandan iitmiler ve onlar da nceki milyonlarca
Mslmandan bunu ayn ekilde iitmilerdir. Hakeza bu iki sure-i
erifeyi okuduklar ekilde, her hangi bir harf azaltp eksiltmeden,
hidayet imamlarndan (a.s) ve Peygamberden (s.a.a) de
nakletmilerdir. Her ne kadar kurrlarn ou melik diye okumusa
da ve alimlerden bir ou melik kraatn tercih etmilerse de, bu
husus zaruri, sabit, kesin ve mtevatir bir emre zarar vermemektedir
ve hi kimse onlara uymamtr. Alimler de kurralardan her birine
uymay caiz grmlerse de, szne itina edilmeyecek az bir grup
dnda hi kimse, bu zaruret karsnda namazlarnda melik
eklinde de kraat etmemilerdir. Ve eer melik diye kraat eden
olmusa da ihtiyat babndan kraat etmiler ve malik diye de
okumulardr. Nitekim nakli ilimlerdeki Allame eyhimiz Hac eyh
Abdulkerim Yezdi (kuddise srruhu) ada olan alimlerinden birinin
istei zerine melik eklinde okumutur. Ama bu ihtiyat olduka
zayftr. Hatta yazarn inancna gre kesin olan bir emre aykrdr.
Bu aklama nda bazlarnn kuf hattnda melik ve malik
kelimeleri birbirine kartrlmtr. Sznn zayfl ortaya
kmaktadr. Zira bu iddia dillerde yaygn olmayan dier sureler
hakknda sylenebilir. Hatta bu bile tartlabilir. Ama iitme ve kraat
eklinde sabit olan bylesi surelerde, aka bilindii gibi bu iddia
olduka zayf ve itibarsz bir aklamadr.
Zikredilen bu sz kufuven kelimesinde de caridir. Zira her ne
kadar sadece Asmn kraati olsa da, vav- meftuhe ve fa-i mezmume
1

Kayna bulunamamtr.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

242
ile kraat edilmesi iitilme yoluyla zaruret gerei sabittir. Dier
kraatler bu zarureti ortadan kaldramamtr. Bazlar kendi zanlarnca
ihtiyat ederek ekserin kraati uyarnca kufuen eklinde kraat
etmilerdir, ama bu ihtiyat yersizdir.
Eer insanlarn kraat ettii gibi kraat etmemizi emreden
rivayetleri tartacak olursak nitekim mnakaa edilebilir ve
zannedildii zere de bu rivayetlerin maksad udur: nsanlarn
okuduu ekilde kraat ediniz, yedi kura arasndan birini tercih
etmekte serbest deilsiniz- o zaman melik ve kufueni
Mslmanlar arasnda mehur olann ve Kuran'da yazl olann aksine
kraat etmek, yanl olacaktr. Velhasl htiyat, insanlar arasnda
yaygn, dillerde mehur ve Kuran'da yazl olduu ekilde okumaktr.
Zira o tr bir kraat, her gre gre sahihtir. phesiz Allah bilir.
Felsefi Aratrma
Bil ki Hak Tealann malikiyeti, kullarn malik olduklar eylere
malikiyeti gibi deildir. Sultanlarn kendi memleketine malikiyeti
trnden bir malikiyet de deildir. Zira bu malikiyetler, itibari
izafelerdir. Hakkn yaratklarna izafesi ise, bu trden deildir. Geri
fkh alimleri nezdinde bu tr bir malikiyet Hak Teala iin de boyuna
(enine deil) sabittir. Ayrca burada zikredilen grle de
elimemektedir. nsann organlarna malikiyeti trnden bir malikiyet
tr de deildir. Hakeza insann zahiri ve batn kuvvelerine malikiyeti
gibi bir malikiyet de deildir. Bu malikiyet de nceden zikredilen
dier malikiyetlerden daha ok, Hak Tealann malikiyetine yakndr.
Hakeza nefsin, kendi ilerinden olan zat fiillerine malikiyeti de, bu
trden bir malikiyet deildir. Tpk genileyip daralmas bir yere kadar
nefsin iradesi altnda olan zihni suretlerin icad da, bu tr bir malikiyet
deildir. Hakeza akli alemlerin altndaki alemlerin malikiyeti, de bu
tr bir malikiyettir. Zira bu alemde tasarruf edenler de, yok etme ve
icad etme eklindedir. Zira alnlarna fakirlik zilleti yazlm olan
btn imkani tahakkuk alemi, bir mahiyet snrnda da olsa, bir snrla
snrlandrlm ve bir lyle belirtilmitir. Bir snrla snrlandrlm
olan her eyin, kendi fiiliyle snrll lsnce bir faslas vardr;

Namazn Adab...........................................243
kayyum ve hakkan bir ihataya sahip deildir. O halde btn eya zat
mertebesi hasebiyle, kendi tepkileriyle farkl ve mtekabildir. Bu
yzden de zat ve kayyum bir ihataya sahip deillerdir. Ama irak
izafe ve kayyum ihata ile olan Allah-u Tealann malikiyeti; hakiki,
gerek ve zat bir malikiyettir. Bu malikiyette, sfat ve zat hususunda
varlklardan hibirisiyle bir aykrlk iinde deildir. Zat-
Mukaddesin malikiyeti, btn alemlere oranla eittir. Varlklardan hi
birisi hususunda farkllk arzetmemekte veya dier alemlere oranla
gayb ve soyut alemlere daha kapsayc ve yakn bir konumda
bulunmamaktadr (Btn alemlere kar eit bir konumdadr). Aksi
taktirde bir snrllk ve aykrlk iinde bulunur, ihtiya ve imkan
sfatlarna sahip olmu olur. Allah ise bundan ok daha ycedir. Belki
de Allah-u Tealann u sz de buna iaret etmektedir: Biz ona
sizden daha yaknz.1 Hakeza: Biz ona ah damarndan daha
yaknz. 2 Hakeza: Allah gklerin ve yerlerin nurudur.3 Hakeza:
Gkte de ilah Odur ve yerde de ilah Odur. 4 Hakeza: Gklerin
ve yerlerin nuru Ona aittir.5 Resulullahn (s.a.a) u sz de bu
gerei ifade etmektedir: Eer bir iple yeryznn en alt katna
indirilecek olursanz, Allaha inmi olursunuz.6 Hakeza mam Sadk
(a.s) Kafide yer alan bir rivayette yle buyurmutur: Hibir mekan
Ondan bo deildir. Hibir yer Onu ihata etmemitir ve hibir
mekana, dier bir mekandan daha yakn deildir. 7 mam Ali Naki
(a.s) da yle buyurmutur: phesiz Allah dnya semasnda
olduunda da, arn zerinde olduu gibidir. Her ey ilim, kudret,
mlk ve ihata asndan Onun iin eit konumdadr. 8 Zat-
Mukaddesin btn eyaya ve alemlere malikiyeti eit bir konumda
olmakla beraber, ayet-i erifede yle buyurulmutur: Malik-i
1

Vaka/85
Kaf/16
3
Nur/35
4
Zuhruf/84
5
Bakara/107
6
lmul Yakin, c. 1, s. 54
7
Usul-i Kafi, c. 1, s. 170, Kitabut Tevhid, Babul Hareketi vel ntikal, 3. hadis
8
a.g.e. 4. hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

244
yevmiddin (ceza gnnn sahibi) Bu zgnlk, belki de ceza
gnnn toplu bir gn olduu hasebiyledir. Bu adan toplu bir gn
olan ceza gnnn maliki, detay konumunda olan dier gnlerin de
malikidir. Mlk aleminin danklklar melekut aleminde topludur.
Veya azameti yce Allahn kahhariyet ve malikiyetinin zuhuru,
mmkn varlklarn Allahn kapsna dnd ve varlklarn Allahta
fena makamna ykseldii gn olan toplu gnde (kyamet gnnde)
zuhur edecei hasebiyledir.
Bu zetin bu kitapla uyumlu bir aklamas ise yledir: Vcud
nuru ve hakikat gnei, gaybn gizliliklerinden ahadet alemine doru
nzul seyrinde, gizlilik ve gaybete doru hareket etmektedir. Baka bir
tabirle her nzulde, bir tecelli vardr ve her tecelli ve takayyud ise bir
hicabdr. nsan btn tecellilerin ve kaytlarn toplusu olduu
hasebiyle de, yedi gk ve yedi kat yer olarak tevil edilen yedi zulman
ve yedi nuran hicab ile rtldr. nsann esfelessafiline d ise,
belki de btn hicap eitleriyle rtnmesini ifade etmektedir.
Tecelliler ufkunda vcud gneinin ve salt nurun rtnmesi leyl veya
leyletul kadr olarak ifade edilebilir. nsan bu rtlerde rtl kald
mddete de, ezel cemalini mahededen ve ilk nuru grmekten
mahrum kalr. Suudi (ykseli ifade eden) seyirde ise btn varlklar
tabiat aleminin en dk makamndan, tabii hareketlerle -ki onlarn
zat yaratlna, feyz-i akdesin ilm taktiri hasebiyle ilahi ftratn
cazibe nuru, emanet olarak braklmtr- asli vatanlarna ve gerek
miatlarna dndkleri iin- nitekim ayet-i erifelerde bu anlama bir
ok yerde iaret edilmitir- yeniden nuran ve zulman hicaplardan
kurtulmu olurlar. Hak Tealann kahiriyyet ve malikiyeti tecelli eder.
Hak Teala vahdet ve kahhariyet ile tecelli buyurur. Burada son ilke
dner ve zahir batn ile birleir. Zuhur hkm der ve batn hkmeti
tecelli eder. Mutlak Malikden u hitap gelir Zat- Mukaddesten
baka bir muhatap da yoktur: Bugn mlk kimindir? O gn cevap
verecek bir kimse olmad iin de bizzat Allah yle buyurmutur:
Vahid ve Kahhar olan Allahndr. 1
1

Gafir/16

Namazn Adab...........................................245
Hakiki gneinin tecelliler ufku rtsnden kt gn olan bu
mutlak gn, bir anlamda ceza gndr. Zira varlklardan her birisi
kendisiyle uyumlu bir ismin glgesinde Hakta fanidir. Sura
frlnce o isimden zuhur eder ve o ismin tabileri ile birlikte olurlar:
Bir grubu cennette, bir grubu ise atete.1 Kamil insan bu dnyada
Allaha doru seyr-u slk ve Allaha doru hicret hasebiyle, bu
rtlerden kar; kyametin hkmleri, saat ve yevmuddin (ceza gn)
kendisi iin zahir ve sabittir. O halde Hak Teala, malikiyeti ile bu
namazsal mirata onun kalbine zuhur eder. Dili kalbinin tercman
olur, zahiri batn mahedelerinin dili olur. Malikiyetin yevmuddine
(ceza gnne) zgnlnn srlarndan biri de ite budur.
Ar le lgili lham
Bil ki ar ve ar tayanlar hakknda bir takm ihtilaflar vardr ve
bu konu ile ilgili rivayet-i erifelerin zahirinde de ihtilaf sz
konusudur. Ama batn hasebiyle hibir ihtilaf yoktur. nk irfan ve
burhan yol asndan arn bir ok manalar vardr. lgili alimlerin
dilinde grmediim anlamlarndan biri de, feyz-i akdesin konumu
olan Hz. Vahidiyettir. Bunu tayanlar ise nemli isimlerden drt
isimdir ki evvel , ahir , zahir ve batndr.
Hakeza ilgili alimlerin dilinde grmediim anlamlarndan biri de,
ism-i azamn konumu olan feyz-i mukaddestir. Bunu tayanlar da
rahman, rahim, rab ve maliktir.
Dier bir anlam ise Allahtan gayrisi anlamndadr. Bunun
tayclar ise u drt melektir: srafil, Cebrail, Mikail ve
Azraildir.
Dier bir ismi ise, cism-i kldr. (tmel cisimdir) taycs ise
erbabul envan (trlerin rablerinin) suretleri olan drt melektir.
Kafide yer alan bir rivayette de buna iaret edilmitir.2
Bazen de ilim hakknda kullanlmaktadr. Belki de bu ilimden
maksat ise, byk velayet makam olan Hak Tealann fiil ilim
makamdr. Tayclar ise gemi mmetlerdeki kamil evliyadan u
1
2

ura/7
Usul-i Kafi, c. 1, s. 131 ve 132

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

246
drt kiidir: Nuh, brahim, Musa ve sa (a.s). Bu mmette yer alan
drt kamil evliya ise unlardr: Hatemul Enbiya, Hz. Ali, Hasan ve
Hseyin (a.s) Bu sz de anlaldktan sonra mbarek Hamd sresinde
zata iaret eden Allah isminden sonra, ad geen rab, rahman, rahim
ve malik isimleri, belki de batn hasebiyle bu drt erif ismin
vahdaniyet arnn taycs olduu iindir. Bunlarn zahiri ise
tahakkuk arnn taycs olan Hak Tealann drt mukarreb
meleidir. O halde Mbarek rab ismi, rab mazhariyetiyle rzklarn
mvekkili ve vcud diyarnn mrebbisi olan Mikailin batndr. erif
olan rahman ismi ise; ruhlarn ina edicisi, surun frcs, ruhlarn
ve suretlerin harekete geiricisi olan srafilin batndr. Nitekim
vcudun genilemesi de rahman ismiyledir. Mbarek ve erif olan
rahim ismi de, varlklar eitmek ve kemale erdirmekle grevli olan
Cebrailin batndr. erif olan malik ismi ise ruhlar ve suretleri
almak ve zahiri batna evirmekle grevli olan Azrailin batndr. O
halde bu sure-i mbareke, maliki yevmiddin ayetine kadar,
rahmaniyet ve tahakkuk arn kapsamaktadr ve onun tayclarna
iaret etmektedir. O halde btn varlk alemi ve Kurann tercman
olduu gayb ve uhud tecellileri, mezkur surede, buraya kadar
zikredilmitir. Bu anlam toplu bir ekilde ism-i azam olan bismillahta
da mevcuttur. Hakeza sebebiyet makam olan ba harfinde ve hakeza
nedensellik srr olan noktada da mevcuttur. Ali (a.s), velayet ve
nedenselliin srrdr. O halde ba harfinin altndaki nokta da Alidir
(a.s).1 Yani ba harfinin altndaki nokta velayet srrnn tercmandr.
Dikkatle dnlsn! Dnlmesinin srr ise, hadiste varolan bir
husus sebebiyledir. phesiz Allah bilendir.

Esfarul Erbaa, c. 7, s. 32; Esrarul Hikme, s. 559

Namazn Adab...........................................247
rfani Tenbih
Rab kelimesinin takdimi, rahman ve rahim kelimelerinin
sonradan zikredilii ve malikin tehiri, belki de tmel bir fenaya veya
Malikul Mlukun nezdinde huzur makamna kadar insann dnyevi
ve mlki neetten seyr-u slk niteliine iarettir. O halde slik kimse
seyrin temelinde olduu mddete Rabbul Aleminin tedrici terbiyesi
altndadr. Zira kendisi de alemlerden bir paradr ve slku da zaman
ve tedricin tasarrufu altndadr. Slk admyla tabiat aleminden
kt zaman da, sadece aleme ait olmayan ki sivaiyet (gayriyet)
boyutu onda daha galip haldedir- kuatc isimler mertebesi kalbinde
tecelli eder. erif bir isim olan rahman kuatc isimler arasnda
daha zgn olduu hasebiyle zikredilmitir. Rahman, rahmetin zuhuru
ve mutlak genilik mertebesi olduu iin de batnlar ufkuna daha
yakn olan rahimden nce zikredilmitir. O halde irfani slkta ilk
nce zahiri isimler tecelli eder, ondan sonra batn isimler. Slikin
seyri de kesretten vahdete olduu iin, malik isminin de onlardan biri
olduu, salt batn isimlere eriir. Bylece malikiyet ile tecellide gayb
ve ahadet aleminin kesretleri ortadan kalkar, tmel fena ve mutlak
huzur hasl olur. Kesret rtsnden vahdet zuhuruna ve ilahi saltanata
ulatnda ve huzuriyye mahedesine nail olduunda da, huzuri
muhataplk makamna eriir ve iyyake nabudu (sadece sana
ibadet ederiz der.
O halde sure-i erifede, slk ehli olanlarn btn seyir dairesi
zikredilmitir. Yani tabiat aleminin son rtlerinden zulman ve nuran
btn rtlerin kalkt ve mutlak huzura ulald yere kadar. Bu
huzur, slk eden kimsenin byk kyameti ve kyametin koptuu
andr. Belki de Allahn diledii bir yana, gklerde olanlar, yerde
olanlar hepsi dp lr1 ayet-i erifesindeki mstesnadan maksat,
tmel sura frlmeden nce kendisi iin sak ve mahv (fena) hasl
olan bu tr slk ehlidir. Belki de muhtemelen Resulullahn (s.a.a) u
sz de buna iaret etmektedir: Ben ve kyamet u ikisi (iaret ve orta
parman iaret ederek) gibiyiz.2
1

Zmer/68

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

248
Edebi Tembih
Tefsirlerde grdmz veya onlarda nakledildii zere din; ceza
ve hesap anlamna alnmtr. Lgat kitabnda da bu anlam zikredilmi
ve Arap airlerinin szleri de delil olarak gsterilmitir. rnein air
yle diyor: Bil ki cezalandrldn gibi cezalandrlrsn Sehl b.
Rabia'ya isnat edilen bir szde ise yle yer almtr: Dmanlktan
baka bir ey baki kalmamtr. Onlar cezalandrdklar gibi
cezalandrd.k Sylendii zere ilahi isimlerden biri olan deyyan
kelimesi de bu anlamdadr. Belki de dinden maksat, hak eriattr.
nk kyamette dinin eserleri zahir olur ve dini hakikatler, perde
gerisinden ortaya kar. Dolaysyla da bugn dnya gn olduu gibi,
o gn de din gn olarak adlandrmak gerekir. Zira bugn dnya
eserlerinin zuhur ettii gndr ve dini hakikatlerin sureti burada zahir
deildir. Bu tpk Allah-u Tealann u szne benzemektedir:
Onlara Allahn gnlerini hatrlat1
Yani Hak Tealann kahr ve saltanatyla bir toplulua davrand
gnler. Kyamet gn hem Allahn gn ve hem de din gndr. Zira
o gn ilahi saltanatn zuhur ettii ve Allahn dininin hakikatlerinin
ortaya kt gndr.
***
Allah-u Teala yle buyurmutur: iyyake nabudu ve iyya
kenestein (Sadece sana ibadet eder ve sadece senden yardm dileriz).
Ey aziz! Bil ki slik kul marifet yolunda btn vgleri Hakkn zat-
mukaddesine has bildii, vcudun genileyi ve daraln Allahtan
kabul ettii, bata ve sonda, balangta ve sonuta btn ilerin
Allahn malikiyet elinde olduunu itiraf ettii ve kalbinde efal ve zat
tevhidinin tecelli ettii durumda, ibadet ve yardm dilemeyi Hakka
zgn klm olur ve btn varlk aleminin isteyerek veya istemeyerek
zat- mukaddesin karsnda huzur gsterdiini kabul eder, tahakkuk
2

el-Easiyyat, s. 212, Bab-u ma Yucibus-Sabr, Biharul Envar, c. 2, s. 39, Kitabul

lm, 72. hadis, Mfidin Mecalisinden
1
brahim/5

Namazn Adab...........................................249
diyarnda yardm dilemeyi kendisine isnat edebilecei birini gremez.
Zahir ehlinin ibadetin zgnl gerek, yardm dilemenin
zgnl ise gerek deildir diye sylemeleri, zahir ehlinin
slubunca sylenmi bir szdr. Zira onlara gre Haktan gayrisinden
de yardm dilenmektedir ve Kuran- erifte yle buyurulmutur:
yilik ve takva zere yardmlan1 ve hakeza yle buyurulmutur:
Sabr ve namazdan yardm dileyiniz 2 Hakeza kesin bir ekilde
bilindii gibi Nebi-i Ekremin, hidayet imamlarnn, ashaplarnn ve
Mslmanlarn sireti de bir ok mbah ilerde Hakktan gayrisinden
yardm dilediklerini gstermektedir. Tpk hayvandan, hizmetiden,
eten dosttan, eliden, iiden ve benzeri eylerden yardm diledikleri
gibi. Ama Hak Tealann fiil tevhidinden haberdar olan vcud
dzenini Hak Tealann failiyet sureti olarak gren, vcudda burhan
ile veya aka Allahtan gayrisini etkin grmeyen bir kimse, basiret
gz ve nuran kalbi ile yardm dileme zgnlnn de gerek bir
zgnlk olduunu bilir. Dier varlklardan yardm dilemeyi de,
Hakktan yardm dilemenin sureti olarak kabul eder. Bunlarn dediine
gre vgleri Hak Tealaya zgn klmann da bir anlam yoktur. Zira
kendi meslekleri zere dier varlklarn da vgye deer bir takm
tasarruflar, iradeleri cemal ve kemalleri vardr. Onlara gre diriltme,
ldrme, rzk ve yaratma da Hak Teala ve halk arasnda ortak olan
ilerdendir. Ama ehlullah nazarnda bu bir irktir ve rivayetlerde de bu
gizli irk olarak ifade edilmitir. Nitekim bir eyi hatrnda tutmak iin
parmaa taklan yzk de gizli irkten saylmtr.3
zetle iyyake nabudu ve iyyake nestein cmlesi
elhamdulillah cmlesinin teferruatdr ve hakiki tevhide iarettir.
Kalbinde tevhidin hakikati tecelli etmeyen ve kalbini mutlak irkten
temizlemeyen bir kimsenin iyyake nabudu demesi gerek deildir.
Bu kimse ibadet ve yardm dilemeyi Hakka has klm olmaz. Bu
1

Maide, 2
Bakara/45
3
Nitekim Ebu Abdillah (a. s) yle buyurmutur: phesiz irk karncann ayak
izinden daha gizlidir. Ve hakeza yle buyurmutur: Hacetini ve benzeri eyleri
hatrlamak iin yzk takmak da bundandr. Meanil Ahbar, s. 379; Bab-u
Nevadirul Meani, 1. hadis, Biharul Envar, c. 69, s. 96
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

250
kimse Allah gren ve Allah dileyen bir kimse saylmaz. Kalbinde
tevhid tecelli ettii taktirde, tecelli lsnce varlklardan yz
evirmi ve Hakkn kutsal izzetine balanm olur ve sonunda
iyyake nabudu ve iyyake nestain hakikatinin Allahn ismiyle
baki olduunu mahade eder ve sen kendini vdn gibisin1
hakikatlerinden bazs kalbinde tecelli eder.
rak Uyar
Bu kitaptaki aklamalardan da, gaybetten hitaba geisin nktesi
akla kavumutur. Bu sanat, szn gzelliklerinden ve belagatn
sslerindendir. Fesahat ve belagat alimlerinin szlerinde ok
grlmektedir ve szn gzelliine sebep olmaktadr. Bir halden bir
hale iltifat, muhataptan dalgnl giderir ve ruhuna yeni bir sevin
verir. Ama namaz Hz. Kudse ulama ve ns makamnn husul
merdiveni olduu hasebiyle, bu sure-i erifede de bu ruhani yceli ve
irfani yolculuk emredilmitir. Kul Allaha doru seyrin balangcnda,
tabiat aleminin zulman hicaplarnda ve gayb aleminin nuran
rtlerine mahpus kald ve de Allaha doru yolculuk manevi slk
admyla bu rtlerden k olduu sebebiyle ve hakikatte Allaha
doru hicret; nefis ve yaratklar evinden, Allaha doru dn,
kesretleri terk etmek, gayriyet tozunu silmek, tevhitlerin husul,
halktan uzak durmak, rab nezdinde huzura erimek olduundan ve de
maliki yevmiddin ayet-i erifesindeki kesretleri, Allahn kahiriyet
ve malikiyet nuru nda grdnden, kesretten mahv ve Hak
Tealadan huzur haleti ortaya kar. Huzuri muhataplk, cemal ve
celali mahade ile ubudiyeti ne geirir. Allah istemeyi ve Allah
grmeyi, mukaddes huzura ve nsiyet mahfiline ulatrr.
Bu maksadn iyyake zamiriyle eda ediliinin nktesi de, bu
zamirin kesretlerin iinde fenaya erdii zata irca etmesidir. O halde bu
makamda slike zat tevhid makam hasl olabilir. Esma ve sfat
kesretinden yz evirebilir ve kalbin yz kesretler rts olmakszn
Hz. Zata ynelebilir. Bu da muvahhitlerin imam, arifler halkasnn
1

Peygamberin (s.a.a) secdede ettii bir duadr, Furu-i Kafi, c. 3, s. 324, Misbahu
eriat, 5. bab ve Avalil Leali, c. 1, s. 389, 21. hadis

Namazn Adab...........................................251
ba, aklarn nderi, meczub ve mahbublar silsilesinin ba olan
Mminlerin Emiri (a.s) ve masum evlatlarnn buyurduu tevhid
kemalidir. Tevhidin kemali Ondan sfatlar nefyetmektir.1
Zira sfatn gayriyet ve kesret boyutu vardr. Bu kesrete tevecch
esma-i kesret bile olsa- tevhidin srlarndan ve tecridin gereklerinden
uzaktr. Bu yzden belki de Ademin (a.s) hatasnn srr da,
yasaklanm aacn ruhu olan esmai kesrete teveccht.
rfani Bir Aratrma
Bil ki zahir ehli, abid tek olduu halde nabudu ve nestain diye
oul kipiyle ifadesi hususunda, bir takm nkteler beyan etmilerdir.
Bu nktelerden biri de abid ahsn, ibadeti vesilesiyle Hak
Tealann dergahnda makbul olmas iin, eri bir hileye ba vurmu
olmasdr. O da abid insann kendi ibadetinin makbul olmas iin
ilerinde Hak Tealann ibadetlerini kabul buyurduu kamil evliyann
da bulunduu dier yaratklarn ibadeti arasnda kendi ibadetlerini
rahmet dergahna ve mukaddes huzura takdim klmasdr. Zira
ayrcalk gzetmek yce varlklarn adetinden deildir.
Bu nktelerden biri de iin banda namazn cemaatle klnm
olmas hasebiyle, oul kipiyle ifade edilmi olmasdr.
Biz ezan ve kametin cmlelerinin srr hakknda bu srr
aklayacak bir takm nkteler de beyan ettik. O da udur ki, ezan,
slikin Allahn huzuruna ermek iin mlki ve melekuti glerini ilan
etmesidir. Kamet ise, onlar ilahi huzurda ikame etmesidir. Slik mlki
ve melekuti glerini huzura eritirince ve glerin nderi olan kalp
de imamete kalknca ve namaz ikame edilince mmin tek bana bir
cemaattir.2 O halde nabudu, nestain ve ihdina tmyle bu
cemiyet vastasyla mukaddes huzurda hazr bulunmaktadr. rfan ve
uhudun kayna olan ismet ve taharet Ehl-i Beytinden menkul
rivayet ve dualarda da bu anlama iaret edilmitir.

Usul-i Kafi, c. 1, s. 191, Kitabut Tevhid Bab-u cemavit Tevhid 6. hadis

Vesailu ia, c. 5, s. 379, Kitabus Selat, Ebvab-u Salatil Cemaat, 4. bab, 2 ve 5.
hadisler
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

252
Yazara gre dier bir nktesi de udur ki, slik elhamdulillahta,
mlk ve melekutta, her venin tm vglerini Hakkn zat-
mukaddesine has klmasdr.
Burhan ehlinin kaynaklarnda ve irfan ashabnn kalplerinde, mlk
ve melekutuyla tm vcudu dairesinin idrak, hayvan ve hatta insan
bir uura dayal hayata sahip olduu, Hakk Tealay uur ve idrak
zere vp tespih ettii ispatlanmtr. Tm varlklarn zellikle de
insan trnn ftratnda, mutlak cemil ve kamilin mukaddes
dergahnda huzu sabittir ve alnlar mukaddes dergahta topraa
kapanm durumdadr. Nitekim Kuran'da da yle buyurulmutur:
Onu hamd ile tesbih etmeyen hi bir ey yoktur; fakat siz
onlarn tesbihlerini anlamazsnz.1
Dier ayet-i erifeler ve bu ilahi latifelerle dolu olan Masumlarn
rivayeti de bu salam felsefi brhani teyid etmektedir. O halde Allaha
doru seyr-u slk eden bir kimse, brhani istidlal veya iman zevk
veya irfani mahade admyla bu hakikati derkedince, olduu her
makamda tm vcud zerrelerinin, gayb ve hud sakinlerinin, mutlak
abid olduunu ve kendi yaratclarn talep ettiini anlar. Dolaysyla
da oul kipiyle btn varlklarn, btn hareket ve skunetlerinde,
Hak Tealann mukaddes zatna ibadet ettiini ve Ondan yardm
dilediini izhar eder.
Bir Uyar ve Bir Nkte
Bil ki kaide gereince ibadette yardm dileme, ibadetten ncelikli
olduu halde iyyake nabudu cmlesinin iyyakenestein
cmlesinden nce zikredilmesi hakknda, ibadetin, ianete (yardma)
deil, istianete (yardm dilemeye) takdim edildiini sylemilerdir.
Bazen yardm, yardm dilenmeksizin gerekleir. Bu ikisi birbiriyle
irtibatl olduu iin de, takdim ve tehir hususunda bir fark sz konusu
deildir. Nitekim yle denmektedir. Hakkm eda ettin, dolaysyla
bana iyilik ettin veya bana iyilik ettin, dolaysyla hakkm eda
ettin. Ayrca istianet, yaplmas dnlen ibadet iindir, yaplm
1

sra/44

Namazn Adab...........................................253
ibadet iin deil. Bu yorumlarn soukluu zevk erbabna gizli
deildir.
Belki de nktesi udur ki, istianetin Hak Tealaya zgn kln,
Allaha slk eden kimsenin makam hasebiyle ibadetin
zgnlnden daha geri plandadr. Nitekim aka bilindii gibi bir
ok muvahhitler ve ibadeti Hakka zgn klanlar, istianette ortaktrlar
ve istianeti Hakka zgn klmazlar. Nitekim tefsir ehlinin
bazlarndan, istianeti zgn bilmediklerine dair nakilde bulunmutuk.
O halde ibadette zgnlk, bilinen anlamyla muvahiddlerin
makamlarnn ilklerindendir ve istianeti Hakka mnhasr klmak da,
mutlak anlamda Hakktan gayrisini terk etmektir.
Dikkat etmek gerekir ki istianetten (yardm dilemekten) maksat
sadece ibadette yardm dilemek deildir. Aksine btn ilerde yardm
dilemek anlamndadr ve bu da nedenleri ortadan kaldrdktan, kesreti
terk ettikten ve Allaha tam bir yneliten sonradr. Baka bir ifadeyle
ibadet zgnl; Hakk istemek, Hakk talep etmek ve gayrisini
talep etmeyi terketmektir. Yardm dileme zgnl ise; Hakk
grmek ve gayrisini grmeyi terketmektir. Gayrisini grmeyi
terketmek ise ariflerin makamlarnda ve sliklerin menzillerinde,
gayrisini talep etmeyi terketmekten daha sonra gelmektedir.
rfani Bir Fayda
Ey slik kul! Bil ki ibadet ve yardm dilmeyi Hakka zg klmak
da muvahhidlerin makamlarndan ve sliklerin kemal derecelerinden
deildir. Zira onda tevhid ve tedric ile elien bir takm iddialar vardr.
badeti, abidi, mabudu, yardm dileyeni, kendisinden yardm dileneni
ve yardm dilemeyi grmek bile tevhide aykrdr. Slikin kalbine
tecelli eden gerek tevhitte, bu kesretler yok olmutur ve bu ileri
grmek sz konusu deildir. Evet gayb cezbelerden kendine gelen ve
kendisine sahv (kendine gelme) makam hasl olan kimselere, kesret
hicap deildir. Zira insanlar bir ka gruptur: Bir grubu rtldrler,
tabiatn karanlk rtlerine gmlen bizim gibi zavall rtllerdir.
Bir grubu da mukaddes dergaha doru hicret eden ve Allaha doru
yolculua kan sliklerdir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

254
Bir grubu ise kesret hicaplarndan km, Hak ile megul olan ve
halktan gaflet etmi, onlardan rtl kalm ve vuslata ermilerdir.
Onlar iin mutlak yok olu ve kendinden gei makam hasl olmutur.
Bir gurubu ise mkemmel ve hidayeti olu makamna sahip olan
byk peygamberler ve onlarn vasileri (a.s) gibi halka dnenlerdir.
Bu grup kesrette vaki olduklar ve yaratklar irat etmekle megul
olduklar halde, yine de kesret onlara birer rt olmamaktadr ve onlar
iin berzahiyyet makam vardr.
O halde iyyake nabud be iyya kenestein gerei bu gruplarn
haletleri hasebiyle farkllk arzetmektedir. Dolaysyla biz rtller
iin bu sadece bir iddia ve surettir. O halde eer rtlerimizin farkna
varr ve eksikliklerimizi terkedersek, eksikliklerimizden haberdar
olduumuz lde, ibadetlerimiz de nuraniyet kazanr ve Hak
Tealann inayetine mazhar olur. Slikler ise slk adm miktarnca,
hakikate yakndrlar. Vuslata ermi kimseler ise, Hakk grme
orannca bir gerek arzetmektedir. Kesreti grme orannda da salt
suret ve adetler zere cari olutur. Kemale ermi kimselere gre ise
salt hakikattir. Dolaysyla onlarn ne Hak ve ne de halk ile bir hicab
yoktur.

Namazn Adab...........................................255
man Bir Uyar
Ey aziz! Bil ki biz tabiat aleminin bu kaln perdeleri altnda
kaldmz, tm vaktimizi dnya ve lezzetlerini onarmaya
harcadmz ve Hak Tealadan, zikrinden ve fikrinden gafil
olduumuz mddete, btn ibadetlerimiz, zikirlerimiz ve
kraatlerimiz hakikatten yoksundur. Ne elhamdlillahta btn
vgleri Hakka mnhasr klabiliriz ve ne de iyyake nabudu ve
iyyake nestein de hakikate bir yol edinebiliriz. Bu hakikatte yoksun
iddialarla Hak Tealann mukarreb meleklerinin, Peygamberlerin,
resullerin ve masum velilerin huzurunda rezil rsvay olmu oluruz.
Hal ve kalb dili, dnya ehlini ven bir kimse, nasl elhamdulillah
diyebilir? Kalp kblesi doal olan, ilahiyetten bir kokusu almayan ve
halka dayanan bir kimse hangi dille iyyake nabudu ve iyyake
nestein diyebilir? O halde bu meydann eriysen, himmetini kuan.
iddetli bir tezekkr ve Hakkn azameti, yaratklarn acizlii, fakirlii
ve zilletinde tefekkr ile daha iin banda bu kitap boyunca zikredilen
gerekleri ve incelikleri kalbine ulatr ve kalbini Hak Tealann
zikriyle dirilt ki, kalbine tevhidden bir koku gelsin. Gayb yardmlarla
marifet ehlinin namazna bir yol edinebilesin. Eer bu meydanlarn eri
deilsen, en azndan eksikliklerini gznnde bulundur, acziyet ve
zilletine tevecch et, utan iinde ban nne eerek yola koyul ve
ubudiyet iddiasnda bulunmaktan sakn. nceliklerini hayata
geiremediin bu ayet-i erifeleri, kemale ermi kimselerin diliyle oku
veya sadece Kurann suretini kraat etmeyi gznnde bulundur ki,
en azndan batl ve yalanc bir iddiada bulunmam olasn.
Fkhi Bir lke
Baz fakihler iyyake nabudu ve iyya kenestein rneinde ina
kastinin caiz olmadn sylemektedirler. Onlara gre bu Kuraniyete
ve kraate aykr bir durumdur. Zira kraat bakasnn kelamn
nakletmektir. Bu sz doru deildir. Zira insann kendi szyle birini
vmesi mmkn olduu gibi, bakalarnn szyle de vebilir.
rnein eer Hafzn bir iiriyle birini vecek olursak, bizim onu
vdmz ve hem de Hafzn iirini okuduumuz anlamndadr. O

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

256
halde elhamdilillah rebbil alemin cmlesiyle eer hakikaten btn
vgleri Hak iin ina edecek ve iyya kenabudu cmlesiyle de
ibadeti Hakka mnhasr olarak ina edecek olursak, bu Allahn
kelamyla hamdettiimiz ve Allahn szyle ibadeti Allaha has
kldmz anlamndadr. Hatta eer birisi bu kelam ina manasndan
soyutlayacak olursa, ihtiyaten kraatinin batl olduunu sylemesek
bile, en azndan ihtiyata aykrdr. Evet eer bir kimse bunun anlamn
bilmezse, renmesi gerekmez. Bir anlam olduu hasebiyle suretinin
kraat edilmesi de kifayet etmektedir. Rivayet-i erifelerde de kraat
eden kimsenin ina ettii yer almtr. Nitekim kutsi bir hadiste yle
yer
almaktadr:
Her
hangi
bir
kul
namaznda
bismillahirrahmanirrahim derse Allah yle buyurur: Kulum beni
zikretmitir ve kul, elhamdlillah derse Allah yle der: Kulum
bana hamdetmitir.1 Kul tarafndan besmele ve hamd inas
kastedilmedii taktirde, kulum beni zikretmitir ve kulum bana
hamdetmitir cmlesinin anlam olmaz. Nitekim Mirac hadisinde de
yle buyurulmutur: imdi vuslata erdin, o halde adm an. 2
Hidayet imamlarnda (a.s) maliki yevmiddin ve iyya kenabudu
cmlesinde ortaya kan haletler ve onlarn bazsnn bu ayeti tekrar
edii, onlarn bunu ina ettiini gstermektedir; salt kraat deil.
rnein: smail Allahtan baka bir ilah olmadna ahadet
etmektedir.3 Ehlullahn namaz mertebelerinin nemli farkllklarndan
biri de onlarn kraat mertebelerinin farklldr. Nitekim buna daha
nce iaret edilmiti. Bu da sadece kraat eden kimsenin kraat ve
zikirleri ina etmesiyle gerekleir. Bu anlamn ahitleri bundan daha
oktur. zetle bu anlamlarn ilahi kelamla ina edilmesinin sakncas
yoktur.
1

Mehaccetul-Beyza, c. 1, s. 388; Biharul-Envar, c. 92, s. 226; Sahih-i Mslim, c.

2, s. 92; az bir ifade farkllyla.
2
lelu-erai s. 315, mirac namaz hadisinden
3
Bir rivayete gre bu cmle mam Sadkn (a. s) olu smailin kefenine yazd bir
cmledir. Mehur olduu zere rivayetlerin zahirine bal kalan Ahbariler de bu
cmleyi llerinin kefenlerine yazmlardr. (Vesailu ia, Kitabut Teharet,
Ebvabut Tekvin, 29. blm, 2. hadis

Namazn Adab...........................................257
Bir Fayda
Lgat ehli, ibadetin; huzu ve tezellln (boyun eme ve
teslimiyetin) nihayeti anlamna geldiini ifade etmilerdir. Onlarn
dediine gre ibadet, huzu mertebelerinin en stn olduu iin de,
sadece vcud ve kemal mertebelerinin en stnne, nimet ve ihsan
mertebelerinin en byne sahip olan bir kimse iin layktr. Bu
adan Hakktan gayrisine ibadet irktir. Farsa tapma ve kulluk
anlamna gelen ibadet belki de hakikatte bu anlamdan daha genitir ve
o da yaratc ve Allah iin huzu ve teslimiyetten ibarettir. Bu adan bu
tr bir huzu; mabudu, ilah veya ve mazhar kabul etmekle birliktedir.
Bu adan Hak Tealadan gayrisine ibadet irk ve kfrdr. Ama bu
anlam hususunda bir yakin ve itikat olmad taktirde, her ne kadar
huzunun nihayeti ifade edilse de, kfr ve irke sebep olmamaktadr.
Geri onun baz trleri haramdr. Tpk huzu iin alnn topraa
dayamak gibi. Bu geri ibadet ve takva deildir, ama zahiren eri
adan yasaklanmtr. O halde mezhep sahiplerinin mezhep
byklerine gsterdikleri sayg onlarn her eyde vcudun aslnda ve
kemalinde- Hak Tealaya muhta, kendileri hakknda bir fayda, zarar,
lm ve hayata malik olmayan salih kullar, ubudiyet vastasyla Hak
Teala'nn inayetine mazhar ve ilahi dergaha yakn ve Allahn
ihsanlarnn vesileleri olduu inancyla birlikte olursa, bu hibir
ekilde irk ve kfr deildir. Zira Allahn has kullarna sayg
gstermek Allaha sayg gstermektir ve Allahn has kullarn
sevmek, Allah sevmektir.1
Allahn birliine ahadette bulunan ki ahit olarak Allah yetergruplar arasnda vahiy ve ismet Ehl-i Beytinin, ilim ve hikmet
hazinelerinin bereketiyle, beer ailesinin tm taifelerinden, Hak
Tealann tevhid, taktis ve tenzihinde en sekin olan, phesiz on iki
imama inanan ia grubudur. Usul-i Kafi ve Tevhid-i eyh Seduk gibi
akaid kitaplar ve celil ve yce olan Hak Tealay tevhit ve taktis
hususunda Masum mamlarndan nakledilen dua ve hutbeler byle
bir ilmin beer arasnda gemiinin olmadna tanklk etmektedir.
Hak Tealay hi kimse ilahi vahiy olan mukaddes kitaptan ve kudret
1

Kayna bulunmamtr.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

258
eliyle yazlan Kuran- eriften sonra onlar gibi takdis ve tenzih
etmemitir.
ia btn asrlarda bylesine tevhid, tenzih ve masumiyet ehli
mamlara tabi olmu ve onlarn apak brhanlaryla Hakk tanyp
tenzih ve tevhid derecesine ulamlardr. Ama buna ramen akaid ve
kitaplarndan ilhad kokan baz taifeler, bu ia grubuna dil uzatm ve
sahip olduklar batn dmanlk vastasyla, ismet Ehl-i Beytine tabi
olanlar irk ve kfr ile sulamlardr. Bu marifet ve hikmet
pazarnda her ne kadar bir deer ifade etmese de, maalesef naks
kimseleri, ve cahil halk ilim kaynandan uzaklatrmakta ve cehalet
ve ekavete sevketmektedir. Bu insanla kar ilenmi bir cinayettir
ve hibir ekilde bunu telafi etmek mmkn deildir. Zira er'i ve akli
ller hasebiyle de bu kusurlu cahil ve aresiz kimselerin gnah, sz
konusu insafsz kimselerin boynunadr. Zira onlar kendi birka gnlk
hayali menfaatlar yznden, ilahi hkm ve marifetlerin yaylmasna
engel olmakta ve beer trnn sefalet ve ekavete dmesine sebep
olmaktadr. Hayrul beer (insanlarn en hayrls) olan Hz.
Muhammedin (s.a.a) btn zahmetlerini zayi etmektedirler. Bunlar
vahiy ve tenzil hanedannn kaplarn halkn yzne kapatmlardr.
Allahm! Onlara ok lanet gnder ve onlar elim bir azapla azaplandr.
***
Allah-u Teala yle buyurmutur: Bizleri doru yola hidayet et.
Ey aziz! unu bil ki Hamd suresinde marifet ve riyazet erbabnn
slk keyfiyetine iaret edilmitir ve iyyake nabud (sadece sana
ibadet ederiz) hakikatine kadar slkun btn keyfiyetinin, halktan
Hakka olduu belirtilmitir. Dolaysyla slik olan kimse efali
tecellilerden, sfati tecellilere, oradan da zat tecellilere terakki eder,
nuran ve zulman hicaplardan kar ve huzur ve mahade makamna
ularsa, tam bir fena ve tmel bir yok olu mertebesi hasl olur. lallah
seyri bitince de ubudiyet ufkunun batmna ve maliki yevmiddindeki
malikiyet saltanatnn douuna yaknlar. Bu seyr-u slkun sonunda
da istikrar ve yerleme haleti ortaya kar. Slik olan kimse kendine

Namazn Adab...........................................259
gelir ve sahv (kendine gelme) makam hasl olur. Burada kendi
makamna tevecch eder. Lakin bu tevecch; Hakka tevecchn
halka tevecche bal olduu Allaha dn halinin tam tersidir. Baka
bir ifadeyle Allaha doru slk halinde halk ile ilgili hicaplarda,
Hakk grr, ama maliki yevmiddinde hasl olan tmel fena
mertebesinden dnten sonra, Hakkn nurunda, halk mahade eder.
Bu yzden de iyya ve kaf zamirlerini takdim edip yya
kenabudu diyerek kendi zatna ve ibadetine hitap eder. nk bu
haletin sabit olmamas da mmkndr ve bu makamda srmeye
dlebilir. Dolaysyla kendisinin sebat ve lzumunu ihdina
szyle Hak Teala'dan talep eder. Nitekim ihdina cmlesi
elzimna bizimle ol, bizi kendi halimize brakma diye tefsir
edilmitir.
Bilmek gerekir ki zikredilen bu makam ve beyan edilen bu tefsir,
marifet ehlinden kemal sahipleri iindir. Onlarn birinci makam ise
Allaha seyrin dn makamnda, Hak Teala onlarla halk arasna hicap
olur. Onlarn kemal makam byk berzah haletidir. Orada ne halk
Hakka hicap olur biz rtller gibi- ve ne de Hak halka rt olur.
Tpk itiyak sahibi vuslata erenler ve cezbeye kaplan fenaya ermi
kimseler gibi. O halde onlarn srat- mustakimi Hakkn srat olan iki
neet arasndaki orta berzah haletidir. Dolaysyla ellezine enamte
aleyhim cmlesinden maksat, Hak Tealann Hz. lmiyede feyz-i
akdes tecellisiyle kabiliyetlerini taktir ettii ve tmel fena
makamndan sonra kendilerini, kendi memleketlerine dndrd
kimselerdir. Bu tefsir esasnca gazaba uram kimseler, vuslata
ermeden nceki rt ehli kimselerdir. Sapmlar ise Hakta fenaya
erenlerdir.
Kemal sahibi olmayan kimseler, eer slka daha girmemilerse,
bu iler onlar hakknda geerli deildir. Onlarn srat, eriatn zahiri
sratdr. Bu yzden de srat- mustakim din, slam ve benzeri eyler
diye tefsir edilmitir. Ama eer slk ehli kimseler iseler, hidayetten
maksat yol gstericilik ve srat- mustakimden maksat ise Allaha
vuslat yolunun en yakndr ve o Allah Resulnn (s.a.a) ve Ehl-i
Beytinin yoludur. Nitekim Allah Resul (s.a.a), hidayet imamlar ve

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

260
Mminlerin Emiri Ali (a.s) diye tefsir edilmitir. Rivayette de yer
aldna gre Resulullah dz bir izgi izdi ve etrafna da eitli eri
izgiler izerek, Bu ortadaki dz yol bendendir1 diye buyurdu.
Allah-u Tealann: Sizleri orta bir mmet kldk2 szndeki orta
mmetten maksat da, mutlak ifadeyle mutlak ekilde ortada olu
anlamn iermektedir. Bunlardan biri de ruhi kemaller ve marifetlerin
orta oluudur ve bu da byk berzahiyet makam ve byk orta
olutur. Bu yzden bu makam da, Allahn kemal sahibi velilerine
mahsustur. Nitekim rivayetlerde de yer aldna gre bu ayetten
maksat, Hidayet mamlardr (a.s). mam Bakr (a.s), Yezid bin
Muaviye lciye yle buyurmutur: Vasat mmet biziz, Allahn halk
zerindeki ahitleri biziz.3 Baka bir rivayette ise yle buyurmutur:
Ar giden bize dner ve geride kalan bize katlr. 4 Bu hadiste de
zikredilen eylere bir iaret vardr.
Nursal Bir Uyar ve rfani Bir Nur
Ey hak ve hakikat talibi! Bil ki Allah Tebareke ve Teala vcud
sisteminin yaratln, gayb ve hud mazhar olan her eyi, Gizli bir
hazineydim, tannmak istedim ve bylece yaratklar tannmak iin
yarattm.5 hadis-i erifi gereince, esma ve sfat aleminde, zat
tannma sevgisi hasebiyle, zat bir sevgi ve yaratsal bir ak ftrat
zere yaratmtr. Varlklar o ilahi cezbe ve rabbani ak ateiyle mutlak
kemale ynelmekte, mutlak cemile ak ve talib olmaktadr. Her bir
varlk iin ilahi ve ftr bir nur taktir etmitir ve her varlk bu nur
vastasyla maksad ve hedefine ulama yolunu elde etmektedir. Bu nur
bir vslat refrefi ve yceli burakdr. Belki de Resulullahn (s.a.a)
Burak ve refrefi de bu latifenin bir incelii ve bu gerein mlki
tecessmnn bir sureti idi. Bu yzden de bu alemin batn olan
cennetten nazil olmutur.
1

lmul Yakin, c. 2, s. 967de bu anlama yakn rivayet edilmitir.

Bakara/143
3
Usul-i Kafi, c. 1, s. 270, Kitabul Hccet, Bab-u fi enne Eimmete heda lillah ala
halkihi, 2. hadis
4
Tefsir-i Ayyai, c. 1, s. 63, 11. hadis
5
Esrarul Hikem, s. 20
2

Namazn Adab...........................................261
Varlklar zdeksel mertebelere nazil olduu ve azameti yce
sevgilinin cemil cemalinden rtl kaldklar iin de, Hak Teala bu
nurla onlar, bu zulman zdeklerden ve nuran sabitlerden, bu
inceliklerin hakikati olan mbarek hadi adyla dar karmakta,
gerek hedefe en yakn yola ve sevgilinin civarna ulatrmaktadr. O
halde o nur, Hak Tealann hidayeti; o ate, ilahi baar ve en
yakn yola slk ise srat- mstakimdir. Hak Teala da bu srat-
mstakim zeredir. Belki de marifet ehli iin zahir olduu gibi Hi
bir canl yoktur ki Allah ona el koymam bulunsun. Rabbim
elbette doru yoldadr.1 ayeti de bu hidayete, bu seyre ve bu
maksada iaret etmektedir.
Bilmek gerekir ki varlklardan her biri iin kendine zg bir yol,
nur ve hidayet vardr. Allaha giden yollar, yaratklarn nefesleri
saysncadr.2
Her zdeklemede zulman bir hicab ve her vcud ve sbutta
nuran bir rt olduundan ve insan da; zdeklerin topland ve
vcutlarn cami bulunduu yer olduundan, Hakk Tealadan en rtl
olan varlk saylmaktadr. Belki de Sonra onu aalarn en aas
kldk3 ayeti de bu anlama iaret etmektedir. Bu yzden insan yol,
yollarn en uzunu ve en zulman olandr. nsann Rabbi; zahir ve
batnn, evvel ve ahirin, rahmet ve kahrn ve bilahare karlkl
isimlerin kendisine eit seviyede bulunduu Allahn en byk ismi
olduundan, insan iin seyrin sonunda byk berzahiyet alemi hasl
olmaktadr. Dolaysyla da onun yolu, yollarn en incesidir.
mani Bir Uyar!
Sylendii ve bilindii gibi hidayet iin; seyredenlerin seyir ve
Allaha doru slk edenlerin mertebe trleri hasebiyle, bir takm
mertebe ve makamlar vardr. Biz de zetle bu makamlardan bazsna
1

Hud/56
Bu hadis Peygambere mensuptur. Camiul Esrar ve Menbeul Envar, Seyyid
Haydar Amuli, s. 8, 95, 121 ve erh-i Lahici ber Golen-i Raz s. 153, Nekdun
Nusus, s. 185, Minhacut Talibin, s. 221, Usulul Aere, s. 31
3
Tin/5
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

262
iaret etmek istiyoruz. Bylece srat- mstakim ile kendine gazab
edilmiler ve sapmlardan ibaret olan srat- mufritin ve srat-
muferritin de, mertebelerden her biri hasebiyle belli olacaktr.
lki ftr hidayet nurudur. Nitekim nceki uyarda buna iaret
edildi. Hidayetin bu aamasnda srat- mstakim; mlki ve melekuti
rtyle rtnmeksizin, Allaha doru slk veya organik ve kalbi
gnahlar rtsyle rtnmeden Allaha doru slk veya ifrat ve tefrit
rtsnden Allaha doru slk veya nuran ve zulman rtlerle
rtnmeden Allaha doru slk veya vahdet ve kesret rtsne
rtnmeden Allaha doru slk demektir. Belki de istediini
saptrr ve istediine de hidayet eder1 ayeti de nezdimizde sabit
zdeklerin tecellisiyle vahidiyet mertebesi olan kadir gecesinde, taktir
edilen rtler ve hidayet mertebesine iarettir. Bunun detay ise bu
kitabn, belki de genel anlamda yaz ve beyan dairesinin dndadr.
Bu Allahn srlarndan bir sr ve Allahn rtlerinden bir rtdr.2
kincisi Kuran nuruyla hidayet olmaktr. Bunun kart ise, onu
tanmada ifrat ve tefrite dmektir veya onun zahiri ve batn ile
yetinmektir. Nitekim baz zahir alimleri Kuran ilimlerini sradan rfi
anlamlardan ve revata olan adsal kavramlardan ibaret bilmektedir. Bu
inanla Kuran zerinde tefekkr ve tedebbrde bulunmamaktadrlar.
Onlarn insann organik, kalbi, cismi ve ruhsal saadetin kefili olan bu
nuran sahifeden istifadesi, sadece zahiri ve ekli emirlere zgdr.
Onlar; Kuran zerinde tefekkrn gerekli veya stn bir ey
olduuna veya Kuran nurundan istifade edildii taktirde marifet
kaplarnn fethedileceine delalet eden onca ayetleri grmezlikten
gelirler. Sanki Kuran dnyaya ve hayvani lezzetlenmelere davet
etmek, hayvanlk ve hayvani ehvetler makamn tekid etmek iin
nazil olmutur! Baz batn ehli de zanlarnca ilahi huzur adabyla
edeplenmek ve Allaha doru seyrin nitelii olan -ki bundan
gafildirler- Kurann zahirinden ve zahiri davetlerinden yz evirmi,
1

Nahl/93 ve Fatr/8
et-Tevhid, s. 383; Babul Kaza vel-Kadr, 32. hadis. Mminlerin Emiri, kader
Hakknda yle buyurmutur: Bil ki kader Allahn srlarndan bir sr ve Allahn
rlerinden bir rtdr.
2

Namazn Adab...........................................263
lanetli blisin ve ktl emreden nefsin hileleriyle Kurann
zahirinden sapm ve hayallerince batn ilimlere sarlmlardr. Oysa
batna ulama yolu, zahir ile edeplenmektedir.
O halde bu her iki grup da itidal izgisinden sapm, Kurani doru
yola hidayet nurundan mahrum kalm, ifrat ve tefrite dmlerdir.
Aratrmac bir alim ve incelik sahibi bir arif, hem zahir ve hem de
batna ynelmeli, maddi ve manevi edepler ile edeplenmelidir.
Zahirini Kuran nuruyla aydnlatt gibi, batn da marifetler, tevhid
ve tecrid nuruyla aydnlatmaldr. Zahir ehli bilmelidir ki Kuran
zahiri/ekli adaba, ameli ve ahlaki emirlere; tevhid, esma ve sfatlar
babnda sradan inanlara zg ve has klmak, Kurann hakkn
tanmamak ve son dini naks kabul etmektir. Oysa son dinden daha
kamil bir din dnlemez. Aksi taktirde adalet snnetinde son din
oluu imkansz olacaktr. O halde slam, eriatlerin sonuncusu;
Kuran, nazil olan kitaplarn sonuncusu ve yaratc ve yaratk arasnda
son iliki olduu iin; dinlerin, eriatlerin ve nazil olan ilahi kitaplarn
zat hedefi ve asl maksad olan tevhid, tecrid ve ilahi marifetlerin
hakikatlerinde, mertebelerin en sonuncusu ve kemalin nihai doruk
noktas olmaldr. Aksi taktirde eriatta bir noksanlk saylr ki, bu da
ilahi adalete ve rububi ltfe aykr der. Bu da ok kt bir
imkanszlk ve irkin bir utantr. Bu utanc hak dinlerin zerinden
yedi denizle ykamak mmkn deildir. Allah korusun! Batn ehli de
bilmelidir ki, asl maksada ve gerek hedefe ulamak da sadece zahir
ve batn temizlemekle mmkndr. Suret ve zahire sarlmakszn
batn ve deruna ulamak imkanszdr. eriatn zahir elbisesini
giymeden, batna ulamak mmkn deildir. O halde zahiri terk
etmekte, eriatlerin batn ve zahirini iptal etmek yatmaktadr. Bu da
insan ve cin eytannn oyunlarndan biridir. Biz de bu konunun bir
miktarn Krk Hadis erhinde beyan ettik.
ncs eriat nuruyla aydnlanmaktr. Drdncs slam nuruyla
aydnlanmaktr. Beincisi iman nuruyla aydnlanmaktr. Altncs yakin
nuruyla aydnlanmaktr. Yedincisi irfan nuruyla aydnlanmaktr.
Sekizincisi muhabbet nuruyla aydnlanmaktr. Dokuzuncusu velayet

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

264
nuruyla aydnlanmaktr. Onuncusu, tecrid ve tevhid nuruyla
aydnlanmaktr.
Her biri iin de ifrat ve tefrit, arlk ve kusur sz konusudur ki,
detay szn uzamasna neden olduundan geiyoruz. Kafide yer alan
u hadis, belki de bunun baz veya tm mertebelerine iaret
etmektedir: Biz ar gidenin ulaamad ve geride kalann da ileri
geemedii Al-i Muhammediz.1
Bir nebevi hadiste de yle yer almtr: Bu mmetin hayrls,
geride kalann katld ve ar gidenin de kendisine dnd
orta/vasat topluluktur.2
rfani Bir Uyar
Bil ki gayb, ehadet, dnya ve ahiret alemlerindeki btn varlklar
iin bir balang ve dn vardr. Geri btn mahiyetlerin balang
ve dn ilahidir. Lakin yce ve celil olan Hak Tealann mukaddes
zat, bizzat esma sfatlar olmakszn, dk veya yce varlklara
tecelli etmediinden ve makamszlktan ibaret olan bu makam
hasebiyle, isim, resim, zat sfat ve fiil isimlerle muttasf olmakszn,
varlklardan hibirinin onunla bir tenasb yoktur. Hibir irtibat ve
karm sz konusu deildir: Toprak nerede? Rablerin Rabbi
nerede!3 Nitekim bu inceliin detaylarn Misbahul-Hidayede
zikrettik. O halde Hak Tealann mukaddes zatnn balang ve dn
kayna, esmai rtlerdedir. sim, msemmann ayns olduu halde,
onun rtsdr de. O halde gayp ve ehadet alemlerinde tecelli, esma
hasebiyle ve de onlarn rtsndedir. Bu adan Zat- Mukaddesin
esma ve sfat cilvelerinde, Hz. lmiyyede marifet ehlinin eyan-i
sabite (deimez zdekler) olarak adlandrd bir takm tecellileri
vardr. O halde Hz. lmde, her ismi tecellinin, bir sabit zdeinin
olmas gereklidir. Her ismin de ilm tecelli ile harici d alemde
1

Kafi, c. 1, s. 136; Kitabu-Tevhid, Babun Nehy aniss-Sfat, 3. hadis

Lisanul-Arab, Madde-i Nemt, 7. cilt, s. 417. Bu rivayet Aliden (a.s)
nakledilmitir.
3
Aynul-Kuzatn Tehmidat kitabnn musahhihi olan Afif Asiran s. 274de bunu bir
hadis olarak kaydetmitir. (Esrarul-Hikem-i Sebzevari, s. 23)
2

Namazn Adab...........................................265
balang ve dnnn kendisiyle uyumlu bir ilikisinin olduu, bir
zuhuru vardr. Varlklarn her birinin balangc ve sonu olan isim,
onun srat- mstakiminden ibarettir, dolaysyla her birinin kendisine
zg bir seyri ve srat vardr ve de isteyerek veya istemeyerek, ilim
halvetinde takdir edilen bir balangc ve dn sz konusudur.
Zahirlerin ve sratlarn ihtilaf da isim hazretlerinin ve zahirinin ihtilaf
hasebiyledir.
Bilmek gerekir ki insann ala illiyinde (en yce alemlerde)
takvimi (kvam ve doruluu), esma-i cem iledir. Bu adan EsfelesSafiline kadar tardedilmitir ve onun srat, Esfeles-Safilinden
balayarak ala illiyinde sona ermitir. Bu Hak Tealann kendilerine
mutlak nimetle ihsan buyurduu kimselerin sratdr ve bu nimet ilahi
nimetlerin en ycesi olan esma-i cemin kemal nimetidir. Dier
sratlar ise; ister saadete erenlerin ve kendisine nimet verilenlerin srat
olsun ve isterse de ekavete denlerin srat, mutlak nimet feyzinden
yoksunluk miktarnca, ifrat ve tefritin iki tarafndan birine dahildir.
Dolaysyla kamil insann srat, mutlak bir szle kendisine nimet
verilenlerin sratdr ve bu srat, asaleten son peygamberin mukaddes
zatna zgdr. Dier nebilere ve velilere de baml olarak bu yol
sabittir. Bu sz anlamak ise Nebi-i Ekrem peygamberlerin sonuncusu
olduundan, Esma ve eyan (isimler ve zdekler) hazretlerini
anlamaya baldr ve bunu da Misbahul-Hidaye kitabnda aklam
bulunmaktayz. Doru yola hidayet eden phesiz ki Allahtr.
Meseleyi Kavratmak in Bir Sz Nakli
Byk eyh Bahai (kuddise srruhu) Urvetul-Vuska adl
risalesinde yle buyurmaktadr: Mnezzeh olan Allahn nimetleri
saylamayacak kadar oktur. Nitekim Hak Teala yle buyurmutur:
Allahn nimetlerini saymaya kalkarsanz, sayamazsnz. 1 Lakin
Allahn nimetleri iki trldr: Dnyevi ve uhrevi, onlardan her birisi
de ya vehbidir, ya da kesbi. Bunlardan her biri de ya ruhanidir ya
cismani. Dolaysyla nimetler sekiz ksm olmaktadr.
1

brahim/34 ve Nahl/18

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

266
Birincisi, ruhani, vehbi ve dnyevi nimettir. Tpk ruhun frlmesi
veya akl ve anlayn ifazesi gibi.
kincisi, cismani, vehbi ve dnyevi nimettir. Tpk organlarn ve
kuvvelerin yaratl gibi.
nc ise, ruhani, kesbi ve dnyevi nimettir. Tpk nefsin aalk
ilerden uzaklamas ve temiz ahlak ve yce melekelerle
sslenmesidir.
Drdncs ise, cismani, kesbi ve dnyevi nimettir. Tpk
beenilmi heyetler ve gzel arelerle sslenmesi gibi.
Beincisi ise, ruhani, vehbi ve uhrevi nimettir. Tpk gnahlarmz
balamas ve nceden tvbe etmi kimseden raz olmas gibi.1
Altncs ise, cismani, vehbi ve uhrevi nimettir. Tpk st ve baldan
nehirler gibi.
Yedicisi ise, ruhani, kesbi ve uhrevi nimettir. Tpk balama ve
tvbe edildii taktirde raz olmak ve itaat fiiliyle elde edilen ruhani
lezzetler gibi.
Sekizincisi ise, cismani, kesbi ve uhrevi nimettir. Tpk itaat fiiliyle
elde edilen cismani lezzetler gibi.
Burada nimetten maksat, son drt ksmda yer alan veya ilk drt
ksmdan, bu son drt ksma ulama vesilesi olan eylerdir.2
eyh Behainin bu nimet bltrmesi, geri ok incelikli bir
bltrmedir, ama ilahi nimetlerin en nemlisi ve ilahi mukadder
kitaplarn en yce maksad olan nimeti unutulmu, sadece naks veya
orta kimselerin nimetleri zikredilmitir. Geri eyh Behainin sznde
ruhani lezzetler de zikredilmitir. Ama itaat fiiliyle elde edilen uhrevi
ve ruhani lezzetler, orta makaml kimselerin nasibidir, naks
kimselerin nasibi demesek bile.
zetle, eyh Behainin zikrettii hayvani lezzetler ve nefsani
nasipler dnda bir takm nimetler de vardr ki onlarn balcalar
eydir:
1

eyh Behainin buradaki ifadesi zikredildii gibidir ve zahiren istinsah eden kimse
hata etmitir. Belki de maksat, Hak Tealann, tvbe gemii olmakszn bizleri
balamasdr.
2
Risale-i Urvetil-Vuska, s. 38

Namazn Adab...........................................267
Birincisi zat marifeti ve zatn tevhit nimetidir ki, bunun da asl
Allaha doru slk etmek ve neticesi ise lika cennetidir. Eer slik
kimse neticeye bakacak olursa, slkunda noksanlk vardr. Zira bu
makam kendini ve lezzetleri terketme makamdr. Hasl olana
tevecch ise, kendine tevecchn bir neticesidir. Bu da kendine
tapmaktr, Allaha tapmak deil; teksirdir, tevhid deil ve rtnmedir,
tecrid deil.
kincisi ise isimlerin marifet nimetidir ve bu nimet, esmai kesretler
hasebiyle dallara ayrlmaktadr. Eer mfredat hesaplanacak olursa,
bin tanedir. Eer iki veya daha fazla isimle terkibat hesaplanacak
olursa, saylamayacak kadar oktur: Allahn nimetlerini saymaya
kalksanz, sayamazsnz. Bu makamda esmai tevhid, isimlerin cemi ahadiyet makam olan ism-i azam tanma nimetidir ve isimlerin
marifet neticesi ise isimler cennetidir. Herkes, bir veya birden fazla,
tek veya toplu marifeti lsnce bundan nasiplenir.
ncs ise efali marifet nimetidir. Bu da saysz bir ok
konulara ayrlmaktadr. Bu mertebedeki tevhit makam ise feyz-i
mukaddes ve velayet-i mutlaka makam olan fiil tecellilerin cem-i
ehediyet makamdr. Bunun da neticesi, slikin kalbinde Hak
Tealann fiillerinin tecellisi olan efali cennettir. Belki de Musa b.
mrann, Bir ate grdm1 diye buyurduu tecelli de, efali tecelli
idi. Hak Tealann, Rabbi daa tecelli edince onu yerle bir etti ve
Msa da baygn dt.2 diye buyurduu tecelli de esmai veya zat
tecellidir.
O halde birinci makamdaki kendisine, nimet verilenlerin srat,
Allahn zatna slk sratdr ve o makamdaki nimet de, zat tecellidir.
kinci makamdaki srat ise, Allahn isimlerine slktur ve o
makamdaki nimet ise, esmai tecellidir. nc makamda ise Allahn
fiillerine slktur ve ondaki nimet ise efali tecellidir. Bu makamn
ashabnn cennetlere ve genel insanlarn lezzetine tevecch yoktur.

1
2

Taha/10, Neml/7 ve Kasas/29

Araf/143

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

268
Bu ister ruhani olsun, ister cismani fark etmez. Nitekim rivayetlerde
de mminlerden bazs iin bu makam ispat edilmitir.3
Son
Bil ki mbarek Hamd suresi, vcudun btn mertebelerine amil
olmakla birlikte, slkun btn mertebelerine ve iaret olarak
Kurann btn maksatlarna amildir. Bu konulara dalmak, her ne
kadar daha geni bir izah ve daha farkl bir mantk gerektirmekle
birlikte, onlardan her birine iaret etmek, hi de faydasz deildir.
Hatta marifet ve yakin ashab iin bir ok faydalar vardr.
O halde, birinci makamda diyoruz ki, bismillahirrahmanirrahim,
belki de vcudun btn dairesine, nzul ve suud (ini ve k)
kavisine iarettir. O halde, Allahn ismi kabz ve bastn (toplanma ve
genilemenin) ahadiyet makam ve rahman ise bast (genileme) ve
zuhur makamdr ki, bu da nzul boyutudur. Rahim ise kabz ve butun
(toplanma ve batnlar) makamdr ki, bu da suud (ykseli) boyutudur.
Elhamdulillah ise, ceberut ve melekut-i alaya iarettir. Onlarn
hakikati de mutlak vglerdir. Rabbul-Alemin ise, gayrilik makam
olan terbiyet ve alemin mnasebetiyle, belki de zat cevheriyle
harekete gemi ve eitilmi olan tabiat alemine iaret etmektedir.
Malik-i Yevmiddin ise, vahdet ve kahhariyet makamna iarettir ve
vcud dairesinin rcu etmesidir. Buraya kadar vcudun nzulen ve
suuden (ini ve k olarak) btn dairesi son buldu.
kinci makamda ise diyoruz ki, mstahap olan istiaze (Allaha
snma) belki de Hakktan gayrisini terk etmeye ve eytann
sultasndan kamaya iarettir. Bu da makamlarn bir paras deil, n
koullar olduu hasebiyledir. Zira ncllerden soyutlanmak,
sslenmektir ve bizzat kemaliyye makamlarndan deildir. Bu adan
istiaze, surenin bir paras deildir. Belki sureye giriin n
koullardr. Tesmiye ise belki de fiil, zat ve bu ikisinin arasndaki
tevhit makamna iarettir. Elhamdulillahtan Rabbul-Alemine
kadar ise, belki de fiil tevhide iarettir. Malik-i Yevmid-Din ise tam
fenaya ve zat tevhide iarettir. yyake Nebuddan balamakta ve
3

Biharul-Envar, c. 77, s. 23

Namazn Adab...........................................269
sahv (kendine gelme) ve rcu haletiyle son bulmaktadr. Baka bir
ifadeyle istiaze; yaratklardan, Hakka yolculuk ve nefis evinden
kmaktr. Tesmiye; yaratl ve kesret aleminden soyutlandktan
sonra, hakkaniyetle tahakkuka iarettir. Elhamdulillahtan RabbulAlemine kadar da Hakktan Hakka, Hakta sefere iarettir ve bu
yolculuk Malik-i Yevmiddinde bitmektedir. yyake nabudda ise
Hakktan yarata sahv (kendine gelme) ve rcunun husulyle
balayan bir yolculuktur ve bu yolculuk da hdinas Sratel
Mstakimde sona ermektedir.
nc makamda ise diyoruz ki, bu mbarek sure Kuran-
Kerimde balca ilahi amalar kapsamaktadr. Zira Kurann
maksatlarnn asl, marifetullahn kemale erdirilmesi ve boyutlu
tevhidin hasl olmasdr. Hak ve halk (yaratc ve yaratk) arasndaki
rabta, Allaha doru slkun nitelii, zarif varlklarn hakikatlerin
hakikatine dn nitelii, toplu, detayl, bireysel ve katkl ilahi
tecellilerin tantm, slk ve tahakkuk asndan yaratn irad, ilim,
amel, irfan ve uhud asndan kulun eitilmesi ve zetle btn bu
gerekler, bu mbarek surede kamil bir vecazet ve zetle beyan
edilmitir.
O halde bu mbarek sure, Fatihatul-Kitap, mml-Kitap ve
Kuran hedeflerinin ksaca bir suretidir. Btn ilahi kitaplarn amalar
da tek bir amaca irca ettiinden ve o ama da tevhidin hakikati
olduundan, btn peygamberlerin hedefi ve amalarnn nihayeti
olduundan, hakikatler ve tevhit srlar, mukaddes Bismillah
ayetinde gznnde bulundurulmutur. O halde bu mbarek ayet,
Allahn en byk ayeti olup btn ilahi kitaplarn amalarn
kapsamaktadr. Nitekim hadis-i erifte de bu yer almtr.1 Ba harfinin
altndaki nokta da onun srrdr. O ba harfidir 2. Btn bir kitap zuhur
1

Biharul-Envar, c. 92, s. 238, bu babda hadis mevcuttur.

Eer Kuran asrnda yaygn olan Kufi hattnda hibir noktann olmad
sylenecek olursa, yle cevap verilebilir ki, bu hakikat sz konusu iddiamza zarar
vermemektedir. Her ne kadar zuhurdaki bu rol ertelenmi olsa da hakikatlerde bir
etkisi yoktur. Dolaysyla genel olarak bu iddiann shhat hakknda mutlak olarak
ikna edici bir delil yoktur. Bu konuda yaygn olmak, mutlak yok oluun delili
deildir. Biraz dn.
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

270
ve sr asndan ba harfinde gizlidir. Kamil insan, yani mbarek
alevi (a.s) vcud, tevhid srrnn ortasdr.1 Ayet aleminde ise son
Peygamberden (s.a.a) sonra o mbarek vcuddan daha byk bir ey
yoktur. Nitekim hadis-i erifte de bu yer almtr.2

1
2

Ben ba harfinin altndaki noktaym. (Esrarul-Hikem, s. 559)

Tefsir-i Safi, c. 2, s. 779, Anin-Nebeil Azim ayetinin tefsirinde

Namazn Adab...........................................271
Son ve Tamamlayc Bilgi
Baz rivayetlerde bu mbarek surenin fazileti hakknda
Peygamberin (s.a.a) Cabir b. Abdillah-i Ensariye yle buyurduu
rivayet edilmitir: Ey Cabir! Acaba Allahn kitabnda indirdii en
stn surenin hangisi olduunu sana reteyim mi? Cabir yle
arzetti: Evet, annem babam sana feda olsun, Ey Allahn Resul! Onu
bana ret! Bylece Resulullah kitabn esas olan Hamd suresini ona
retmi ve yle buyurmutur: Ey Cabir! Seni bu sure hakknda
bilgili klaym m? O yle arzetti: Anam babam sana feda olsun, ey
Resulullah! Beni haberdar kl. Peygamber yle buyurdu: O lm
dnda her hastaln ilacdr. 1 bn-i Abbas Resulullahtan (s.a.a)
yle nakletmektedir: Her eyin bir esas vardr ve Kurann esas
da Fatihadr, Fatihann esas da Bismillahirrahmanirrahimdir. 2 Ve
Resulullahtan yle nakledilmitir: Hamd suresi her derdin
devasdr.3
mam Sadkn (a.s) ise yle buyurduu yer almtr:
Elhamdulillahn ifa vermedii bir kimseye, hibir ey ifa
vermez.4
Mminlerin Emiri Hz. Aliden nakledildii zere Resulullah (s.a.a)
yle buyurmutur: Allah Teala bana yle buyurmutur: And
olsun ki, sana daima tekrarlanan yedi ayetli Fatihay ve Kuran
Azimi verdik.5 Ayrca bana Fatihatul Kitab ltfetti ve onu
Kuran'a denk kld. phesiz Fatihatul Kitap arn hazinesindeki en
deerli eydir. Allah-u Teala Muhammedi (s.a.a) fatiha ile
ereflendirmitir ve sadece ona zgn klmtr. Bu konuda
peygamberlerden
kendisine
fatihadan
sadece
Bismillahirrahmanirrahim ayetinin ihsan edildii Sleyman
dnda, hi bir peygamberi ortak klmamtr. Nitekim Belkstan yle
nakletmektedir: Bana Sleymandan yce bir mektup gelmitir ve
1

Tefsir-i Ayyai, c. 1, s. 20, 9. hadis.

Mecmeul-Beyan, c. 1, s. 17
3
a.g.e
4
Tefsir-i Ayyai, c. 1, s. 20 ve 10. hadis ve Biharul-Envar, c. 89, s. 237, 34. hadis
5
Hicr/87
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

272
onda yle yazldr: Bismillahirrahmanirrahim1 O halde her kim
Muhammed ve Ehl-i Beytinin dostluuna inanarak bu sureyi okur,
emirlerine teslim olur ve zahir ve batnna iman ederse, Allah-u Teala
bu surenin her harfine karlk, her bir iyiliinin, kendisi iin
dnyadaki btn mal ve hayrlardan daha stn olacak bir iyilik
yazar. Her kim Kuran okuyan birini dinlerse onun iin de okuyan
kimsenin sevabnn te biri vardr. O halde sizden her biriniz,
kendisine arzedilen bu iyiliini artrma cehdi iinde olmaldr. Zira bu
bir ganimettir. Sakn elden karmayn, aksi taktirde kyamette sizler
iin hasreti baki kalr.2
mam Sadkdan (a.s) ise yle buyurduu rivayet edilmitir:
Eer bir lye yetmi defa hamd suresi okunur da o lnn ruhu
geri dnerse, bu ilgin bir i deildir.3
Resulullahdan (s.a.a) da yle buyurduu nakledilmitir: Her kim
Fatihatul Kitab' okursa kendisine Kurann te ikisini okumann
sevab verilir.4 Baka bir rivayette ise yle buyurulmutur: Adeta
Kurann btnn okumu gibidir. 5
Ubey b. Kaabdan da yle dedii rivayet edilmitir: Resulullaha
(s.a.a) Fatihatul Kitab okudum, bana yle buyurdu: Ruhum elinde
olana andolsun ki Allah Tevrat, ncil, Zebur ve Kuran'da Fatihatul
Kitabn bir benzerini indirmemitir. O mml kitab ve Sebul
Mesanidir. O Allah ile kulu arasnda bltrlmtr. Kul iin
diledii ey vardr.6
Huzeyfe b. Yemandan (r.a) nakledildii zere Resulullah (s.a.a)
yle buyurmutur: Allah-u Teala bir kavim iin kesinlemi azab
indirir, onlarn ocuklarndan birisi Kurandan elhamdulillah ayetini
okur, Allah-u Teala bunu iitince, krk yl onlardan azab kaldrr.7
1

Neml/29, 30
Uyun-u Ahbar-i Riza, c. 1, s. 301, Fima Cae anil man Ali b. Musa min Ahbaril
Mutafarrika, 60. hadis, Biharul Envar, c. 89, s, 227, 5. hadis
3
Tefsir-u Nuris Sakalayn, c. 1, s. 4, Hamd suresinin tefsiri, 8. hadis
4
Biharul Envar, c. 89, s. 259 ve Mecmeul Beyan, c. 1, s. 17
5
a.g.e
6
Mecmeul Beyan, c. 1, s. 17
7
Tefsirul Kebir, c. 1, s. 178
2

Namazn Adab...........................................273
Hakeza ibn-i Abbastan da yle dedii nakledilmitir: Biz
Resulullahn yannda iken aniden bir melek geldi ve yle buyurdu:
Sana verilen ve senden nceki peygamberlere verilmeyen iki nur
sana mjdeler olsun! O iki nur Fatihatul Kitap ve Bakara suresinin
sonlardr. Her kim onlardan birini okursa hacetini gideririm.1 Bu
rivayeti Mecme de bu anlama yakn bir ekilde nakletmitir.2
Altnc Blm
Mbarek Tevhid Suresinin Tefsirinden Bir Para
Bil ki bu mbarek tevhid suresi, hadisi eriflerde de yer ald
zere Hak Tealann nispetlerini beyan etmektedir. Nitekim Kafi
kitabnda da senedi mam Sadka varan bir hadiste yle yer almtr:
Yahudiler Resulullaha (s.a.a) yle dediler: Bizler iin Rabbinin
nisbetlerini (niteliklerini) beyan et. Bunun zerine Resulullah gn
bekledi ve onlara cevap vermedi ve daha sonra: Kulhuvellahu
ehad (De ki Allah birdir. ) ayeti nazil oldu. 3
Bu adan insanlarn akl; bu ayetlerin hakikatlerini, inceliklerini ve
srlarn anlamaktan acizdir, ama buna ramen marifetler ehlinin
nasiplendii ve ehlullahn kalbinin elde ettii gerekler, soyut akln
llerine smayan eylerdir.
Sevgilinin mrne yemin olsun ki bu mbarek sure; ruh gklerinin,
karartlar yeryznn ve nefsaniyet dalarnn tamaktan aciz kald
emanetlerdendir. Bu emaneti ancak kamil insan tayabilir. Zira kamil
insan imkan snrlarn am, kendinden gemitir. Ama yine de iin
iinde bir mjde vardr ve bu mjde ahir zaman ehlinin gzlerini
aydnlatmakta, marifet ehlinin kalbine gven balamaktadr. Bu
mjde Kafide yer alan bir hadistir ve bu hadiste Ali b. Hseyine (a.s)
tevhid sorulunca yle buyurduu yer almtr: Aziz ve celil olan
Allah ahir zamanda derin grl bir topluluun geleceini
bilmekteydi. Bunun zerine kulhuvellahu ehad ve Hadid suresinin
alimun bizatissudur ayetine kadar olan ayetleri nazil buyurmutur.
1

Mustedrekul Vesail, Kitabus Selat, Ebvabul Keraet, 44. blm, 3. hadis

Mecmeul Beyan, c. 1, s. 18
3
Usul-u Kafi, c. 1, s. 122, Kitabut Tevhid, Bab-un nisbet, 1. hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

274
Dolaysyla ondan bakasn kasteden kimse helak olmutur. 1 Bu
hadis-i eriften de anlald zere bu ayetlerin ve bu mbarek
surenin anlalmas, derin dnenlerin ve ince grl kimselerin
hakkdr. Tevhid ve marifetin derinlikleri, incelikleri ve srlar burada
gizlidir. Hak Teala ilahi ilimlerin inceliklerini, ehli iin nazil
buyurmutur. Tevhidin ve ilahi marifetlerin srlarndan nasibi olmayan
kimselerin bu ayete bakma hakk yoktur. Bu ayetleri anladklar
sradan anlamlara ykleme ve tahsis klma hakkna sahip deildir.
Mbarek Hadid suresinin ilk ayetlerinde tevhidden, uluhiyyet ve
tecrid srlarnn yce marifetleri gizlidir. Hi bir ilahi kitapta, marifet
ehli ve kalp ashabnn sayfalarnda benzeri yoktur. Eer nbvvetin
doruluunun ve son peygamberin getirdii eriatin kemale erdiinin
doruluu iin sadece bu ayetler bile olsayd, marifet ve gr ehli
kimseler iin yeterliydi. Zira bu marifetler beerin aklndan stn ve
insani dnce erevesi dndadr. Bu yzden sz konusu ve benzeri
ayetler nazil olmadan nce, Kurann kapsad marifetlerin, insanlar
arasnda bu trden bir gemii yoktu ve bu srlara hi kimse
erememitir. imdi ilimleri ilahi vahiy emesinden kaynakland
halde, alemdeki byk filozoflarn kitaplar da gnmzde mevcuttur.
Bunlardan en by ve incelikli olan ise deerli ve byk filozof
Aristotelesin Esolojya2 adl kitabdr. Filozoflarn byklerinden biri
1

Usul-i Kafi, c. 1, s. 125, Kitabut Tevhid, Babun Nehy anil Kelam fil Keyfiyet,
4. hadis
2
Dehhuda lugatnamesi Aristo maddesi altnda Esolojyay Aristonun kitaplarndan
biri saymtr ve yle yazmtr: O sz rububiyet hakkndadr. Onu Ferfuryus-i
Suri tefsir etmi, Abdulmesih b. Abdullah el Hemsi en-Naimi ise Arapaya tercme
etmitir. Ebu Yusuf Yakub b. shak el-Kindi onu Ahmed b. Mutesim iin
dzeltmitir. Berlinde 1882 ylnda baslmtr. Mir Damadn yazm olduu
Kebasat adl kitabn dipnotunda H. K. 1314 ylnda baslmtr. Ama Esolojya
maddesinin altnda yle yazlmtr: Esolojya ilahiyat anlamna gelen Yunanca
Siusliges kknden tremitir. Meyamir ise Mslmanlar nezdinde eyhul Yunani
diye mehur olan Plotinin eseridir. O da Tasuatn drdnc ila altnc kitaplarna
amildir. Baz eski alimler yanllkla bu kitab Aristoya isnat etmilerdir. Ama 1314
ylnda Esolojya kitab Ebul Hasan b. Ahund Molla Rza Kemerbuni tarafndan
Kebesat adl kitabn haiyesine kaydedilmitir ve Lugatname-i Dehhuda kitabnda
kitabet tarihi yanllkla bask tarihi olarak yazlmtr.

Namazn Adab...........................................275
olan eyhur Reis Ebu Ali Sina, zamann dahisi olmasna ramen
onun karsnda ba emi ve kklk izharnda bulunmutur.
Aristonun fikri eserlerinden biri mantk ve kaidelerinin tanzimidir. Bu
adan da ona muallim-i evvel (ilk retmen) demilerdir. eyhur
Reis yle diyor: O byk insan, mantn kaidelerini dzenleyince
hi kimse onun bu kaidelerine itiraz edemedi veya bir eklemede
bulunamad. Btn bunlara ramen Aristo o deerli kitab, rububiyet
marifeti hakknda yazmtr. Baknz o kitabn bandan sonuna kadar,
rububiyet makamn tantma noktasnda, Hadid suresinin evvelindeki
bu ayet gibi veya bu byk tevhid srrndan bir eser grebilecek
misin? Ve bu da Allah-u Tealann szdr: Evvel, ahir, zahir ve
batn Odur.1 Veya u szn bir benzeri onlarn tmnn szlerinde
var mdr: Nerede olursanz o sizinledir.2 Derin dnceli marifet
sahibi kimselerin de bildii gibi, bu ayetlerde bir ok srlar mevcuttur.
Allah-u Teala ahir zaman ehline byk bir srr en deerli ifadelerle
beyan etmi ve onlara ltufta bulunmutur. Her kim dnyadaki
dinlerin marifetlerine ve her yaygn dinin byk filozoflarna
mracaat eder ve onlarn yaratl ve ahiretin hakkndaki bilgilerini;
slam dininde, byk slami filozoflarn ve yce ariflerin beyan
ettikleri bilgilerle kyaslayacak olursa, bu marifetlerin Kuran-
Kerimin marifetler nurundan ve son Peygamberi ile Ehl-i Beytinin
hadislerinden kaynaklandn tastik eder. Ehl-i Beyt de bu bilgileri
Kurann nurlu kaynandan istifade etmilerdir. O zaman da insan,
slami irfan ve felsefenin eski Yunandan kaynaklanmadn anlar.
Aslnda onlarla hibir benzerlii de yoktur. Evet baz slam filozoflar
Yunan felsefesi esasnca hareket etmitir. rnein eyhur Reis
bunlardandr. Ama eyhur Reisin felsefesi; rububiyet, yaratl ve
ahireti tanma hakknda marifet ehli nezdinde bir kabul grmemitir
ve marifet ehli nezdinde onlarn bir deeri yoktur.
zetle slam filozoflarnn bugnk felsefesini ve marifet ehlinin
byk retilerini Yunan felsefesine isnat etmek, filozoflarn
kitaplarndan habersizliin gstergesidir. rnein deerli slam
1
2

Hadid/3
Hadid/4

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

276
filozofu Sadrul Mteellihin (kuddise srruhu), deerli stad
Muhakkik Damat (kuddise srruhu) deerli rencisi Feyzi Kaani
(kuddise srrhu), deerli rencisi Feyz, deerli arif mani, Kad Said
Kummi (kuddise srruhu) gibi filozoflarn kitaplarndan haberdar
olmamann gstergesidir. Hakeza ilahi sahifelerin marifetlerinden ve
Masumlarn (a.s) hadislerinden habersizliin ifadesidir. Ne yazk ki
bu kimseler her felsefeyi, Yunana isnat etmi, slam filozoflarnn
Yunan felsefesine tabi olduunu sanmtr.
Biz mbarek tevhid suresinin inceliklerini ve bu yce ayetlerin baz
iaretlerini Krk Hadis erhi kitabnda beyan ettik. Ayrca bunun
zetle yorumunu da Srrus Salat kitabnda akladk ve burada da
ksaca yazmaktayz. Tevekkl sadece Allahadr.
O halde diyoruz ki, bu surenin bismillah eer surenin kendisine
ait ise nitekim Hamd suresinde de bu ihtimali kabul ettik- o zaman
belki de Hak Tealann nispetlerinin erhini ve tevhid srlarnn
beyann, insann kendi enaniyeti ve kendisine ait bir dille aklamas
mmkn deildir. Slik olan kimse kendi rtsnden dar
kmadka, mutlak meiyet ve feyz-i mukaddesin meiyyet
makamyla tahakkuk etmedike ve mutlak hviyette fani olmadka
tevhidin srlarn asla derkedemez.
Kul (De ki) emri, byk berzahiyet makamyla cem ehadiyetinin
emridir; cem ve tafsilin bir aynasdr. Yani: De ki Ey Muhammed! Ey
cem ehadiyetinin zuhur aynas! Zat yaknlk makamnda, veya veya
daha da yaknlat mukaddes makamnda, belki de feyz-i akdes
makamna iarettir- kendinden fani ve Allahn bekasyla baki bir dille
de ki: Huvellahu Ehad (Bir olan Allah Odur).
Ey marifet ve tevhid yolunun sliki ve mira yolcusu! Tenzih ve
tecrit aamalarn kateden kimse! Bil ki Hak Tealann mukaddes zat
bizatihi zahir ve batn tecellilerden mnezzehtir. aret, resim, sfat ve
isimden mberradr. Marifet ehlinin arzular kibriya eteklerine
uzanamamaktadr. Kalp ashabnn slk aya, mukaddes dergahn
vusul edememektedir. Kamil evliyalarn marifetinin nihayeti, Biz
seni tanmadk makam idi. Srlar ashabnn seyrinin nihayeti ise,

Namazn Adab...........................................277
Biz sana hakkyla ibadet edemedik makamdr.1 Marifet ehlinin
nderi ve tevhit ashabnn emiri bu yce makamda yle buyurmutur:
hlasn kemali ondan sfatlar nehyetmektir. 2 Slk ehlinin nderi,
secde ehlinin efendisi ve ariflerin nderi bu yce makamda yle
buyurmutur: Sfatlar sende yok olmu ve vasflar sende silinmitir. 3
lm ve kavramlar slkunun ashab olanlar da mukaddes zat;
korunmu, gayb, gizli sr, gaip olan Anka kuu ve mutlak
mehul olarak tanmlamlardr. simler ve sfatlar rts olmakszn
zat, hibir aynaya tecelli etmez ve hibir vcud, gayb ve uhud
aleminde zuhur etmez. Ama, Her gn bir itedir4 hasebiyle
mukaddes zat iin, bir takm isimler, sfatlar, cemal ve celal ileri
vardr ve ahadiyyet makamnda onun iin zat isimler sz konusudur
ve bu da gayb makamdr. O isimleri de zat isimler olarak
adlandrmak gerekir. Zat isimlerin zuhuruyla feyz-i akdese tecelli
etmektedir. Zat isimler kisvesindeki bu tecelliden de vahidiyet, esma
ve sfat ve uluhiyyet makam zuhur etmektedir.
O halde bilindii gibi mutlak Zat- Mukaddesten sonra makam
daha vardr: Gayb makam ve feyz-i akdes ile tecelli makam ki belki
de hadis-i nebevide yer alan ama5 ibaresi buna iaret etmektedir- ve
cem ehadiyeti ile ism-i azamn makam olan vahidiyet makamdr.
Detayl kesreti ile esma ve sfatlar makamdr. Bu makamlarn detayl
aklamas ise bu sayfalara smayacak kadar genitir.
O halde bu n bilgiler nda diyoruz ki, ayette geen huve
kelimesi, belki de zatn, zat isimle tecellisi olan feyz-i akdes
makamna iarettir ve Allah ise, ism-i azam olan esma cem-i ahadiyet
makamna iarettir. Ahad ise ehadiyyet makamna iarettir. O halde
1

Bu da Resulullahtan (s.a.a) nakledilen bir rivayete iarettir: Biz seni hakkyla

tanyamadk ve sana hakkyla ibadet edemedik. Miratul Ukul, c. 8, s. 146,
Kitabul man-i Vel Kfr, Babu kr
2
Nehcul Belaa, Feyzul slam, 1. hutbe
3
Sahife-i Seccadiye 32. dua
4
Rahman/29
5
Allah Resulne (s.a.a) Rabbimiz gkleri ve yeri yaratmadan nce neredeydi?
diye soruldu, o da Amadayd diye yant verdi. Evaliul-Leali, c. 1, s. 54, , 4.
Blm

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

278
ayet-i erife bu makamn esmai teksir makamnda, kesret iinde
olmasna ramen, hakikat hasebiyle, nihai vahdet makamnda
olduunu isbat etmek istemektedir. Feyz-i akdes ile tecelli de zuhur
makam hasebiyle Allahtr ve batnlar makamyla ise ahaddir.
Belki de huve kelimesi zat makamna iarettir. Huve kelimesi
gayb bir iaret olduundan da, hakikatte mehule iarettir. Allah ve
ahad kelimeleri ise vahidiyyet ve ahadiyyet makamna iarettir. O
halde mutlak mehul olan zat, zat isimlerle ve sfatsal vahidiyet
isimleriyle tantmaktadr. Hakikatte de zatn gayb olduuna ve
arzularn elinin ona ulaamayacana iaret etmektedir. Dolaysyla da
bir mr zat hakknda tefekkr etmek insann delalete dmesine
sebep olmaktadr. Ehlullahn marifetine ve Allah bilen alimlerin
ilmine ait olan ey ise, vahidiyet ve ehadiyet makamdr. Vahidiyet
genel olarak ehlullah ve ehadiyet ise ehlullahtan halis olanlar iindir.
Felsef Uyar
Bil ki Hak Teala iin filozoflar nezdinde subuti ve selbi sfatlar
vardr. Selbi sfatlar denilmesinin sebebi selbin (olumsuzluun)
selbedilmesidir. Yani noksanln selbedilmesine irca edilmektedir.
Bazlar ise subuti sfatlara, cemal sfat ve selbi sfatlara ise, celal
sfat demilerdir. Zlcelali vel kram btn selbi ve subuti sfatlarn
toplamdr. Bu sz her iki aamada da aratrmalara aykrdr.
Birinci aamada selbi sfatlar tahkik zere sfatlardan deildir. Zira
Hak Tealann zatnda ne selb ve ne de selbin selbi sz konusudur.
Hak Teala selbi sfatlarla muttasf deildir. Zira selb ile muttasf
olmak, madule nermelerde olur ve madule nermeleri ise Hak Teala
hakknda caiz deildir. Zira imkaniyye boyutlarn dorular ve de Zat-
Mukaddeste terkibe sebep olur. Dolaysyla selbi sfatlar mutlak selb
etme yoluyla basittir ve de sfatn selbidir; selbin selbi sfatn isbat
deil. Baka bir ifadeyle Hak Teala'dan noksanlklar selb-i basit (yaln
olumsuzluk) ile selbedilmitir, yoksa olumlu ve madule yoluyla
noksanlklar selbetmek, Onun hakknda sabit deildir. O halde
hakikatte tenzihi sfatlar, sfat deildir. Hak Teala subuti sfatlarla
muttasftr.

Namazn Adab...........................................279
kinci aamada ise marifet ehli nezdinde cemal sfat, nsiyet ve
ballk gerektiren sfattr. Celal sfat ise dehet, hayret ve azamet
getiren bir sfattr. O halde ltuf ve rahmete taalluk eden ey, cemal
sfatndandr. Tpk rahman, rahim atuf, latif, rab ve benzeri isimler
gibi. Kahr ve kibriya sfatna taalluk eden ey ise celal sfatndandr.
Tpk malik, melik, kahhar, muntakim ve benzeri isimler gibi. Geri
her cemalin iinde celal vardr. Zira her cemalin iinde de hayret ve
dehet vardr ve de azamet ve kudret srryla kalbe zuhur etmektedir.
Her celalin batnnda rahmet vardr. Kalb onunla batini nsiyet kurar.
Bu adan kalp, ftrat gerei cemal ve cemile cezbolduu gibi; kudret,
azamet, kadir ve azime de cezbolmaktadr. O halde bu iki tr sfat
subuti sfatlardr; selbi deil.
Bu konu anlaldna gre bil ki, Allah geri ism-i azamdr ve de
cemal ve celal sfatlar Onun tecellilerindendir ve hakimiyeti
altndadr, ama bazen celal sfat karsnda cemal sfat hakknda
kullanlmaktadr. Nitekim ilahiyyet ve uluhiyyet de tr asndan da
cemal sfatna aittir. zellikle de eer celal sfatnn karsnda vaki
olursa. Kulhuvellahu ehad ayetindeki ehad kelimesi, belki de
Zat- Mukaddesin besatet (genilik) kemali makamndan ibaret olan
celal sfatlarnn balcalarndandr ve Allah da cemal ismine iarettir.
O halde ayet-i erifede Hak Tealann nisbeti ehadiyet ve vahidiyet
makam hasebiyledir. Ve de feyz-i akdes ile tecelli olarak- bu ,
btn ilahi boyutlar kapsamaktadr- tantlmtr. Elbette bu, nceki
uyarda zikredilen birinci ihtimale gredir. Bu uyarda zikredilen
ihtimale gre ise, Hak Tealann nispeti, btn isimleri ihata eden celal
ve cemal isimlerinin makam hasebiyle tantlmtr. Allah bilendir.
rfani Uyar
Bil ki her mtekellimin kelam zuhur makam hasebiyle onun
zatnn cilvesidir ve batn melekelerinin kelimeler aynasnda sz
syleme kabiliyeti miktarnca ortaya kdr. Nitekim eer bir kalp
nuran olur ve her trl tabiat aleminin pisliklerinden temizlenirse,
sz de nuran olur ve hatta nur kesilir ve o kalp nuraniyeti, lafzlar
rtsnde tecelli eder. Nitekim hidayet imamlar hakknda yle

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

280
buyurulmutur: Sznz nurdur.1 Hakeza yle yer almtr:
phesiz kullar iin sznde tecelli etmitir.2 Nehcul Belaada ise
yle yer almtr: phesiz Onun sz fiilidir. 3 Ve fiil, failin
zatnn sozsuz bir tecellisidir. Eer bir kalp zulman ve bulank olursa,
sz ve fiil de zulman ve bulank olur: Allahn, ho bir sz; kk
salam, dallar ge doru olan Rabbinin izniyle her zaman
meyve veren ho bir aaca benzeterek nasl misal verdiini
grmyor musun? nsanlar ibret alsn diye Allah onlara misal
gsteriyor. irkin bir sz de, yerden koparlm, kk olmayan
kt bir aaca benzer. 4
Yce ve celil olan Hak Telann mukaddes zat Her gn bir
itedir5 hasebiyle esma ve sfat kisvesinde peygamberlerin ve
velilerin kalbine tecelli etmektedir. Onlarn kalplerinin farkll
hasebiyle, tecelliler farkllk gstermektedir. Vahiy melei Cebrail
tarafndan peygamberlerin kalbine nazil olan semavi kitaplar da bu
tecelliler ve onlar iin balangc olan esma farkllklar hasebiyle
farkllk iindededir. Nitekim peygamberlerin ve eriatlerinin farkll
da esmai devletleri hasebiyledir. O halde daha kapsaml ve ihata edici
olan her ismin devleti (hakimiyeti) daha geni ve tabi olan nbvveti
de daha ihata edici ve nazil olan kitab da daha kuatc ve
kapsamldr. Ona tabi olan eriat da daha kuatc ve devamldr. Son
nbvvet, Kuran- Kerim ve slam eriat da zuhurlardan ve
tecellilerden olup, ehadi cami veya ismullah'il a'zam makamdr. Bu
yzden nbvveti, kitaplar ve eriat, dierlerinden daha kapsamldr.
Onlardan daha kamili ve kapsamls dnlemez. Gayb aleminden
tabiat basitliine, ondan daha stn ve benzeri bir ilim nazil
olmayacaktr. Yani o eriatle ilgili olan ilm kemalin son zuhurudur.
Bundan daha stn nzul imkan mlk aleminde mmkn deildir.
Dolaysyla son Peygamber (s.a.a) varlklarn en erefi ve ism-i
1

Uyun-u Ahbarir Rza, c. 2, s. 277, Ziyaret-i Camia-i Kebire

Biharul Envar, c. 89, s. 107
3
Nehcul Belaa, Feyzul slam, s. 737, 228. hutbe
4
brahim / 25 ve 26.
5
Rahman/29
2

Namazn Adab...........................................281
azamn tam mazhardr. Onun nbvveti de mmkn olan
nbvvetlerin en kamili ve ezeli ve ebedi olan ism-i azam devletinin
suretidir. Ona nazil olan kitap da gayb mertebesinden ism-i azam
tecellisi ile nazil olmutur ve bu adan bu deerli kitabn ahadiyet-i
cem ve tafsili vardr ve szlerin en kapsamlsdr. 1 Nitekim
peygamberin (s.a.a) kendi sz de szlerin en kapsamlsdr. Kurann
veya Peygamberin sznn kapsaml oluundan maksat ise, btn
kapsaml kaideleri ve genel ilkeleri beyan etmi olmas deildir. Geri
o anlamda da Peygamberin hadisleri kapsaml ve kaideli szlerdir.
Nitekim ilm-i fkhta bu malumdur. Kapsamll ise beerin mrnn
btn dnemlerinde, btn insanlar iin nazil olmas ve bu trn
btn ihtiyalarn gidermesidir. Bu trn hakikati de kapsaml bir
hakikattir ve mlk aleminin en dk mertebesinden ruhaniyet,
melekut ve ceberut aleminin en yksek mertebesine kadar btn
aamalara sahiptir. Bu adan da bu trn bireyleri, bu mlki en dk
alemde, tam bir farkllklara sahiptir. Bu trn bireyleri arasnda olan
farkllklar, dier varlklarn bireyleri arasnda yoktur. Bu trde
mutsuzluk sahibi kimse, ekavetin kemalinde ve saadet sahibi bir
kimse de saadetin kemalindedir. Bu trn bireyleri btn dier hayvan
trlerinden daha aa, bazs ise en stn mukarreb meleklerden daha
stndr. zetle bu trn bireyleri, alglama ve marifetler hususunda
farkllklar iindedir. Kuran herkesin kendi kemali, idrak zaaf,
marifetleri ve ilimden sahip olduklar derece hasebiyle istifade
edebilecekleri bir ekilde nazil olmutur. rnein u ayet-i erife:
Eer yerle gkte Allahtan baka ilahlar olsayd, ikisi de
bozulurdu2 Marifet edeb ve lgat ehli bir ey anladklar halde,
kelam alimleri baka bir eyler anlamaktadr. Filozof ve hikmet
sahipleri ise, baka bir ekilde, arifler ve veliler ise bambaka bir
ekilde istifade etmektedirler. rf ehli ise hitabi bir beyanla kendi
zevki hasebiyle anlamaktadr. rnein yle demektedirler: ki sultan
bir memlekete smaz ve bir taifede iki reisin varl, fesada sebep
1

u nebevi rivayete iaret etmektedir: Bana szlerin en kapsamls verilmitir. (elHisal, 5. bab 56. hadis)
2
Enbiya/22

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

282
olur ve bir kyde iki muhtar ihtilaf ve kargaala neden olur. Eer
alemde de iki ilah olacak olsa fesat, eliki, ihtilaf ve tartma olur. Bu
olmad iin de bu farkllklar ile gk ve yerlerin dzeni mahfuzdur.
O halde alemin yneticisi birdir. Mtekellimler ise bundan temanu
(birbirine engel olma) burhanndan istifade etmektedirler. Filozoflar
ve hikmet sahibi kimseler ise: Vahidden, sadece vahit sudur eder ve
vahid, sadece vahidden sudur eder.1 yoluyla salam ve metin bir
brhan ikame etmektedirler. Marifet ehli de alemin Hak Tealann
tecelligah ve zuhur aynas olduu hasebiyle, baka bir ekilde
vahdaniyeti istifade etmektedirler ve benzeri eyler ki, her birini izah
etmek konuyu uzatacaktr.
Bu nbilgilerden de anlaldna gre bil ki Kul Huvellahu
ehad suresi Kurann dier ayetleri gibi, kapsaml szlerin en
kapsamlsdr. Bu adan da herkes ondan bir ekilde istifade
etmektedir. Nitekim zahir ve edebiyat alimleri, huve zamirinin en
(makam) zamiri olduunu sylemektedirler. Allah ise zat ismi olarak
ve ehad kelimesini ise vahit veya vahdette mbalaa anlamnda kabul
etmektedirler. Yani Allah birdir, uluhiyette orta yoktur veya onun
benzeri yoktur2, uluhiyet ve zat kadimlii hususunda orta yoktur,
veya fiilleri vahittir, yani salah ve ihsan zeredir. Kendisi iin bir
menfaati yoktur ve Allah sameddir, yani byktr, ihtiyalar
hususunda insanlarn bavurduu kaynaktr veya samettir, yani ii bo
deildir. i bo olmad iin de ondan bir ey ortaya kmaz, o
kendisi de bir eyden domamtr. Onun benzeri yoktur. Bu beyan
birden fazla ilahlara sahib olan kafirler mukabilinde sradan rfi bir
beyandr. Kafirlerin btn ilahlar, imkan sfatlara sahiptiler.
Peygamber-i Ekrem de onlara yle buyurmakla emrolundu: Bizim
ilahmz, sizin ilahnz gibi deildir, belki onun sfatlar, zikredilen bu
sfatlardr. Bu, rf ve adet zere bu surenin tefsiridir ve bu bir taife
iindir. Daha ince anlamlarnn olmasyla bir elikisi de yoktur.
Nitekim onlardan bazsn zikretmi bulunmaktayz.
1

Bu, felsef bir kaidedir. arat ve Tembihat (erh-i Hace Nesir, c. 3, s. 21 ve

Esfarul-Erbea, c. 2, s. 204, 13. Blm)
2
ura/11

Namazn Adab...........................................283

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

284
Felsef Yorum
Ahir zaman ehli iin nazil olmu olan mbarek Tevhit suresi
hakknda belki de felsefi ller ve burhanlarla uyumlu bir yorum
vardr ve onu da arif eyhabadiden, istifade ettim.
Dolaysyla, huve, salt vcuda ve mutlak hviyete iarettir ve o
mbarek surede Hak Teala iin ispat etmi olduu alt yce felsefi
konuya delil tekil etmektedir.
Birincisi uluhiyet makamdr ki btn kemalleri toplayan ve cemal
ve celalin ehediyet-i cem (toplu birlik) makamdr. Zira felsefi
yorumlarla uyumlu makamlarda da ispat edildii zere salt vcut ve
mutlak hviyet, salt kemaldir. Aksi taktirde salt vcudun da yokluu
gerekir. Bu konu bir takm n bilgilere ihtiya duyduundan iaret ile
yetiniyoruz.
kinci makam ise ehediyet makamdr ki; akl, haric ve vcud
hviyetin tam vesatetine iarettir. Cins, fasl (ayrk), madde ve suretten
oluan akli bileim ile madde, harici suret veya niceliksel paralardan
oluan harici bileimden, mutlak olarak mnezzeh olduunu ifade
etmektedir. Bu konudaki brhan da salt vcut ve mutlak hrriyet
burhandr. Zira eer salt ehedi bir zat olmazsa, saltlktan uzaklar ve
zatiyeti ortadan kalkar.
nc makam ise semediyet makamdr ki mahiyetin nefsine
iarettir. Eksikliinin olmamas ve iinin bo olmamas da mahiyetinin
olmadna ve imkansal noksanlklara sahip bulunmadna iarettir.
nk btn mmkn varlklarn zat mertebeleri boluk ve ara
mesabesinde olduu iin, bir boluk ifade etmektedir. Zat-i mukaddes
ise salt vcut ve mutlak hviyyet olduu hasebiyle, asl mahiyet olan
imkansal noksanlktan uzaktr. Zira mahiyet, vcub snrlardan elde
edilen ve vcudun tecellisinden alglanan bir gerektir. Salt vcut ise
her trl hadden ve nesnellikten mnezzehtir. Zira her snrl varlk,
snrl hrriyet ve kark vcuttur; mutlak ve salt vcut deil.
Drdncs ise ondan hibir eyin ayrlmamasdr. Zira bir eyin
bir eyden ayrlmas, ilk madde, hatta niceliksel paralara sahip
oluunu gerektirmektedir ve o da mutlak hrriyet ve salt vcutla
aykrlk iindedir. Sonularn nedenden ayrl ise, imtisal suretinde

Namazn Adab...........................................285
deildir. Belki tecelli, zuhur ve sudur yoluyladr ve Ondan suduruyla
da nedenden hibir ey eksik olmamaktadr. Rcu ediiyle de ona
hibir ey eklememektedir.
Beincisi ise onun bir eyden meydana gelmeyiidir. Zira bunun da
nceki aykrlklarla birlikte, vcudun sarafeti ve hrriyetin mutlak
oluuyla baka bir aykrl bulunmaktadr. Zira bu salt vcuttan nce
bir varln olmasn gerektirir ve bu yce felsefede ispat edildii
zere salt varlk, her eyden ezelidir. Dier varlklar ise mutlaktan
sonra vcuda gelen varlklardr.
Altncs ise einin ve benzerinin olmaydr ve o da salt vcudun
tekerrr etmeyecei burhanyla sabittir. O halde iki mutlak hrriyet
dnlemez. Mutlak ve kaytl mahiyet de birbirine benzer deildir.
Bu konulardan her birinin bir takm n koullar ve ilkeleri vardr
ki detaylar uzayacandan bu kadaryla yetiniyoruz.
rak Felsefe
Bil ki bu mbarek sure olduka zet olmasna ramen btn ilahi
ileri tesbih ve tenzih mertebelerine amildir. Hakikatte Hak Tealann
ifadeler kalbnda mmkn olan eylerle nispetini ortaya koymaktadr.
Nitekim, Huvellahu ehed ifadesi kemal sfatnn btn
hakikatlerini ifade etmektedir ve btn subut sfatlara amildir. Samet
kelimesinden surenin sonuna kadar ise, sfat-i tenzihiyedir ve de
noksanlar selbetmeye iarettir. Mbarek surede iki hadden k ispat
edilmitir ki, bu iki had de tatil ve tebihatlardr. Her ikisi de itidal ve
tevhit hakikatinden uzaklamaktr. Ayet-i erife ilk nce tatil
meselesini (akllarn Allah hakknda hibir bilgi edinemeyecei
ilkesini) nefyetmeye iaret etmekte, surenin sonu ise tebihi
nefyetmeye iaret etmektedir. Sure ayrca mutlak zata, zat isimlerle
tecelliden ibaret olan ehediyet makamna ve sfat isimleriyle tecelliden
ibaret olan vahidiyet makamna iarettir. Nitekim bunun detaylar
mnasebet miktarnca zikredilmitir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

286
Tamamlama
eyh Saduk (r.a) el-Bahteriden, o da Veheb Kareiden, o da mam
Sadktan, o da deerli babas Bakrul Ulumdan Allah-u Teala'nn
kulhuvellahu ehad ayeti hakknda yle buyurduunu
nakletmektedir: Kul (De ki) kelimesi, sana vahyettiklerimizi ve
sana bildirdiklerimizi dinleyen ve mahede eden kimselerin hidayete
ulamas iin, sana kraat ettiimiz harf terkibiyle izhar et
anlamndadr. Huve kinaye olan bir isimdir ve gaibe iaret
etmektedir. O halde ha harfi sabit anlama uyar yapmaktadr.
Vav harfi ise hislerden gaib olana iarettir. Nitekim haza
kelimesi de duyular nezdinde hazr olan bir eye iarettir. Ve bu gaibe
iaret de kafirlerin kendi duyular ile hissettikleri tanrlar hakknda
bir uyardr. Onlar yle diyorlard: te bu bizim tanrlar, hissedilen
ve gzle grlen varlklardr. O halde ey Muhammed! Sen de ilahn
iaret et ki, onu grelim, derkedelim ve aknlk iinde
bocalamayalm. Bunun zerine Allah-u Teala yle buyurdu: De ki:
Huve (O) dolaysyla ha sabit olan bir eyi tesbit etmekte ve
vav ise gzlerden ve dokunma hissinden gaib olan bir varla
iarettir ve Allah bundan mnezzehtir. Zira Allah gzleri derkeden ve
duyu organlarn yaratandr.1
mam Bakr (a.s) da yle buyurmutur: Allahn anlam,
insanlarn hakikatini derkten aciz olduklar ve niteliklerini ihata
edemedii mabud anlamndadr. Arap yle demektedir: Aliher
recul Bunu bir eyde aknlk iinde bocaladklar ve hakknda ilm
ihata elde edemedikleri zaman sylemektedirler. Velehe kelimesini
ise, korktuklar ve bir eye sndklar zaman sylemektedirler. lah
ise insanlarn duyu organlarndan gizli olan varlk anlamndadr.
mam Bakr (a.s) ise yle buyurmutur: Ahad bir ve tektir, ehad
ve vahid tek bir anlam ifade etmektedir ve o da ei olmayan tek varlk
anlamndadr. Tevhid ise bu vahdeti ikrar etmektir ve o da infirat
(birleme) anlamndadr. Vahid ise bir eyden kaynaklanmayan ve bir
eyle birlemeyen, dier eylere aykr varlk anlamndadr. Bundan
dolay saynn temelinin tek olduunu sylemektedirler ve tek, saydan
1

et-Tevhid, s. 88, Bab-ut Tefsir-i Kulhuvellahu ehad, 1. hadis

Namazn Adab...........................................287
saylmamaktadr. Zira say, tek hakknda deil, iki ey anlamnda
kullanlmaktadr. Dolaysyla Allah-u Tealann Allah-u Ahad
sznn anlam udur ki, insanlarn idrakten ve niteliklerini ihatadan
aciz kaldklar ilah, ilahl hususunda birdir ve yaratn
sfatlarndan mnezzehtir.1
mam Bakr (a.s) hakeza yle buyurmutur: Babam Zeynul
Abidin (a.s,), babas Hseyin b. Aliden (a.s) yle buyurduunu
nakletmitir: Samed; ii bo olmayan ve de ycelii sonsuza varan
varlktr. Samed yemeyen ve imeyen varlktr. Samed uyumayan
varlktr, samed her zaman olan ve her zaman olacak olan varlktr.
mam Bakr (a.s), Muhammed b. Hanefiye'nin yle dediini
nakletmitir: Samed zatyla kaim olan ve gayrisinden mustani olan
varlktr. Ondan gayrisi ise yle demitir: Samed oluum ve
bozukluktan uzak varlk demektir ve samed, deiiklikle
nitelendirilmeyen bir varlk demektir.
Hakeza mam Bakr (a.s) yle buyurmutur: Samed itaat edilen
en byk varlk demektir. Onun zerinde bir emreden ve nehyeden
yoktur. Hakeza yle buyurmutur: Ali b. Hseyin Zeynul
Abidinden (a.s), samedin anlam sorulunca yle buyurmutur:
Samed orta olmayan bir varlktr, onun iin bir eyi korumann
zorluu yoktur ve hi bir ey Ondan gizli kalmaz.2
Veheb Karai ise yle diyor: Zeyd b. Ali yle diyordu: Samed
yle bir varlktr ki, bir eyi irade ettiinde ona ol der, o da
oluverir. Samed eyalar yaratan varlktr. Allah varlklar birbiriyle
zt, benzer ve ift olduklar halde yaratmtr. Kendisi ise vahdeti ile
mnferittir (tektir). Ne ztt vardr, ne ekli, ne misli ve ne de
benzeri.3
Veheb ayrca Ali b. Hseyinden (a.s), samedin tefsiri hakknda da
bir sz nakletmektedir: mam Bakrul Ulumdan (a.s) da samed
harflerinin srlar hakknda bir sz aktarmaktadr.. Veheb b. Veheb
mam Bakrn (a.s) yle buyurduunu sylemektedir: Eer Allahn
1

a.g.e, 2. hadis
a.g.e 3. hadis
3
a.g.e, 4. hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

288
bana buyurduu ilm tayacak birini bulsaydm, phesiz tevhid,
slam, din ve eriatlerini samedden yayardm. Byle birisini nasl
bulabilirim ki? Oysa ceddim Mminlerin Emiri de ilm iin bir tayc
bulamam ve bulamaynca acsndan ah ekmi ve minberin zerinde
yle buyurmutur: Beni kaybetmeden nce bana istediiniz eyi
sorun. phesiz u gsmde byk bir ilim vardr. Ah! Ah! Onu
tayacak birini bulamyorum.1
Sonu
Bu makam da bu mbarek surenin fazileti hakknda bir takm
hadisler zikrederek tamamlamak istiyorum. Geri bu surenin fazileti
hakkndaki hadisler, bu ksa almaya smayacak kadar oktur.
Kafi kitabnda Bakrul Ulumun (a.s) yle buyurduu yer
almtr: Her kim kulhuvellahu ehad suresini bir defa okursa, ona
bereket verir. Her kim iki defa okursa, ona ve ehline bereketli olur.
Her kim de defa okursa; ona, ehline ve komularna bereketli olur.
Her kim on iki defa okursa, Allah onun iin cennette on iki kk bina
eder. Koruyucu melekler yle der: Bizi falan kardeinizin kklerine
gtrn de falan kimseyi grelim. Yz defa okuyan kimse ise kan
dkme ve mal hakk dndaki yirmi be yllk gnah balanm olur.
Her kim drt yz defa okursa, atlar ldrlm ve kanlar dklm
drtyz ehidin sevabn elde eder. Bir gece ve gndz bin defa
okuyan kimse ise, cennetteki makamn grmedike veya makam
kendisi iin grlmedike asla dnyadan gmez.2
Hakeza Kafide mam Bakrn (a.s) yle buyurduu
nakledilmitir: Resulullah (s.a.a) yle buyurmutur: Her kim
uyumak iin yatana gittiinde, yz defa kulhuvellahu ehad
suresini okursa, Allah elli yllk gnahlarn balar.3

a.g.e, 6. hadis
Usul-i Kafi, c. 4, s. 425, Kitab-u Fazlil Kuran, Bab-ul Fazlil Kuran, 1. hadis
3
a.g.e. 4. hadis
2

Namazn Adab...........................................289
Hakeza mam Sadkdan (a.s) yle buyurduu rivayet edilmitir:
Babam yle buyurmutur: Kulhuvellahu ehad, Kurann te
biridir ve Kafirun suresi ise Kurann drtte biridir. 1
mam Sadk (a.s) ise yle buyurmutur: Peygamber (s.a.a) Sad
b. Muazn cenaze namazn kld ve yle buyurdu: Aralarnda
Cebrailin de bulunduu yetmi bin melek geldiler ve Sadn cenaze
namazn kldlar. Ben Cebraile yle arzettim: Hangi ey sebebiyle,
Saad sizin namaznza mstahak oldu. Cebrail yle buyurdu:
Ayaktayken, otururken, svari iken, yaya iken, giderken ve gelirken
kulhuvellahu ehad suresini kraat ettii iin.2
Vesail de ise Mecalis ve Mean'il Ahbar'dan naklen, kendi senediyle
mam Sadktan (a.s), o da babalarndan, onlar da Selmandan (r.a)
yle buyurduunu rivayet etmitir: Resulullahn (s.a.a) yle
dediini iittim: Her kim bir defa kulhuvellahu ehad suresini
okursa, Kurann te birini kraat etmitir. Her kim iki defa okursa,
Kurann te ikisini kraat etmitir. Her kim defa okursa, btn
Kuran hatmetmi gibidir.3
Sevabul Amal kitabnda ise yle yer almtr: Her kim Cuma
gn kulhuvellahu ehad suresini okumadan geirir ve lrse ebu
Lehebin dini zere lr.4
Mstedrek'te ise bu surenin fazileti hakknda bir ok uzun hadisler
nakledilmitir. steyen kimse Mstedrek ve Vesail kitaplarna
mracaat etsin.5 Hamd Allaha mahsustur.

a.g.e. 7. hadis
a.g.e, 13. hadis
3
Vesailu ia, c. 4, s. 868 Kitabus Selat, Ebvab-ul Kraatil Kuran 31. bab 5.
hadis, Meanil Ahbar s. 234, Bab-ul Mana Kavlis Salman
4
Sevabul Amal, s. 156, Sevab-u Kiraat-i kulhuvellahu ehad, 2. hadis
5
Vesailu ia, c. 4, s. 866 ve 870 Kitabus Selat, Ebvab-u Kiraatil Kuran 31. 33.
bablar ve Mustedrekul Vesail, Kitabus Selat, Ebvab-u Kraat-il Kuran, 24 ve 26.
bablar
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

290
Yedinci Blm
Bu kitapla uyumlu olacak miktarnca mbarek Kadir suresinin
ksaca bir tefsiri
Allah-u Teala yle buyurmutur: phesiz biz onu Kadir gecesi
nazil buyurduk. Bu ayet-i erifede ok yce konular vardr ki,
onlardan bazsna iaret etmek faydal olur kansndayz. Birinci konu
udur ki, bu ayet-i erife ve dier bir ok ayetler, Kuran nazil
buyurmay, Allahn mukaddes zatna isnat etmektedir. Nitekim yle
buyurmutur: Biz onu mbarek bir gecede nazil buyurduk.1
Hakeza: phesiz biz zikri nazil kldk ve phesiz onu biz
koruyacaz.2 Bunlar ve benzeri bir ok ayet-i erifeler Baz
ayetlerde ise Kurann nzul olay, Ruhul Emin olan Cebraile isnat
edilmitir: Onu Ruhul Emin nazil klmtr. 3 Zahir alimleri bu
makamlarda, bunun Ey Haman! Bana bir kule yap4 kabilinden
mecaz olduunu sylemektedirler. rnein, tenzilin Hak Tealaya
isnad, mukaddes zatn tenzil hususunda sebep ve emredici
olmasndandr veya tenzilin Hak Tealaya isnad hakikattir, RuhulEmin arac olduu iin de ona mecazen isnat edilmektedir. Bunun
sebebi de Hakkn fiillerinin yaratklara isnadn, yaratklarn fiilinin
yaratklara isnad gibi dnmeleridir. Dolaysyla da onlar Azrail ve
Cebrailin Allah tarafndan grevinin, tpk Hamann Firavun; usta ve
mimarlarn da Haman karsndaki grevi gibi olduunu sanmlardr.
Bu batl bir kyastr ve de ayr bir konudur. Yaratklarn Hak Tealaya
isnadn, yaratklarn fiilni ve yaratcy anlayabilmek, ilahi
marifetlerin en nemlisi ve felsefi konularn en temelleridir. Bundan
bir ok nemli konular akla kavumaktadr. Bu konulardan biri de
cebir ve tefviz meselesidir ve bu konumuz da onun dallarndan biridir.
Bilmek gerekir ki yce ilimlerde ispat edildii zere btn varlk
alemi ve vcud mertebeleri, Hakkn iraki (nursal) tecellisi olan feyzi mukaddesin suretidir. zafe-i rakiyye (nursal grecelik) salt ilgi ve
1

Duhan/3
Hicr/9
3
uara/193
4
Gafir/36
2

Namazn Adab...........................................291
fakirlik olduu iin de, zdekleri ve suretleri de salt ilgidir.
Kendiliinden hibir bamszla sahip deildir. Baka bir tabirle
btn varlk alemi; zat, sfat ve fiil boyutlarnda Hak Tealada fanidir.
Zira eer varlklardan birisi, zat ilerinden birinde, herhangi bir
bamszla sahip olacak olursa ister vcud hviyetinde ve isterse
de varlksal ilerde olsun- bu durumda imkan sahasndan kacak, zat
vcub makamna dnecektir. Bunun batl olduu ise aktr. Bu ilahi
latife kalpte kkleince ve kalp bunu gerekli olduu gibi tadnca
kendisine kaderin srlarndan bir sr ve iki i arasndaki i
hakikatinin bir latifesi kefolur.
O halde kemaliye fiil ve eserleri, yaratklara isnat ettikleri ekliyle,
ayn nispetle Hakka da isnat etmek mmkndr. Hibir tarafta
mecazn olmas da gerekmez. Ve bu da vahdet ve kesret ile iki iin
toplam grnde tahakkuk etmektedir. Evet salt kesrette vaki olan ve
vahdetten rtl kalan kimse, fiili, yaratklara isnat eder ve Hakktan
gafil kalr. Tpk rtl kalan bizler gibi. Ama kalbinde vahdet tecelli
eden bir kimse, yaratklardan rtl kalr ve btn fiilleri Hakka isnat
eder. Muhakkk bir arif vahdet ve kesretin arasn bulur ve mecaz
olmakszn fiil, Hakka isnat ettii halde, mecaz olmakszn
yaratklara da isnat eder ve, Attnda sen atmadn Allah att 1
ayeti de atmay ispat etmekle birlikte, onu nefyetmektedir ve
nefyettii halde de isbat etmektedir. Bu ayet irfani merebe ve dakik
imani meslee iaret etmektedir. Kemali etkiler ve fiiller demekle,
noksanlklar istisna etmi olduk. nk noksanlar yoklua
dnmektedir ve kemal etkiler ise vcudun tecellilerindendir. Bilaraz
(ilineksel olarak) Hakka mensuptur. Bu konunun detaylar bu
sayfalara smayacandan bununla yetiniyoruz.
Bu bilgilerden de Hak Tealaya ve Cebraile tenzilin; srafil ve
Hakka ihyann; Azraile, nefislere mvekkel meleklere ve Hakka
lmn isnad akla kavumaktadr. Kuran- erifte bu konuya bir
ok iaretler vardr. Bu Kuran- Kerimin marifetlerinden biridir.
Kurandan nce, filozoflarn kitaplarnda bunun bir izi dahi yoktur.
1

Enfal/17

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

292
Beer ailesi bu ihsan hakknda, ilahi sayfann (Kurann) ltfne
borludur. Tpk dier ilah ve Kuran marifetlerde olduu gibi.
kinci konu ise inna diye buyurulmas nktesine iaret
hakkndadr. Burada oul kipi kullanlmtr ve hakeza enzelna
fiilinde de oul kipi kullanlmtr. Bil ki bunun nktesi Hak Teala'nn
bu deerli kitabn tenzil mebdei oluunu tazimdir. Belki de bu
cemiyyet, esma cemiyyettir ve de una iaret etmektedir ki Hak
Teala, bu erif kitap iin btn sfat ve isimlerin mebdei
konumundadr. Bu adan da bu deerli kitap, btn isim ve sfatlarn
ehadiyet-i cem (toplu birlik) suretidir. Ve Hak Teala'nn mukaddes
makamn btn ynleri ve tecellileri ile tantmaktadr. Baka bir
ifadeyle, bu nuran sahife, ism-i azamn suretidir. nk kamil insan
da, ism-i azamn suretidir. Hatta bu ikisinin gaybdeki hakikati birdir.
Sadece tefrika (ayrlk) aleminde suret hasebiyle birbirinden
ayrlmaktadr, ama yine de mana hasebiyle birbirinden ayr deillerdir.
Havuzda yanma gelinceye kadar asla birbirinden ayrlmazlar 1
hadisinin bir anlam da budur. Nitekim Hak Teala celal ve cemal
eliyle, kamil insann ve ilk Ademin tynetini yourmutur. Cemal ve
celal eliyle kamil kitab ve kapsaml Kuran nazil buyurmu ve belki
de bu yzden Kuran olarak adlandrmtr. Zira ahadiyet makam,
vahdet ve kesretin cem makamdr. Bu adan bu kitapta, neshedilme
veya kopma imkan yoktur. Zira ism-i azam ve mazharlar ezeli ve
ebedidir. Btn eriatlar bu eriata ve Muhammediye velayetine davet
etmitir.
Belki de inna enzelnahu cmlesinde beyan ettiimiz bir nkte
de, inna ereznel emanete2 ayeti hakknda da oul kipi kullanlm
olmasdr. Zira emanet batn hasebiyle velayetin hakikatidir ve zahir
hasebiyle de eriat, slam dini, Kuran veya namazdr.

Bu sz mtevatir ve mehur Sakaleyn hadisinin bir blmdr. Usul-i Kafi, c. 1, s.

299, Kitabul Huccet, Bab-u Ma Ferezellahu ve Resuluhu minel Kevn meel
Eimmeti (a.s) 6. hadis, c. 4, s. 141, Kitabul man vel Kufr, Bab-u edna ma yekunu
bihil Abdu Mminen 1. hadis
2
Ahzab/72

Namazn Adab...........................................293
nc konu ise Kurann nzulnn niteliinin ksaca bir
beyandr ve bu da ilahi marifetlerin inceliklerinden ve dini hakikatin
srlarndandr ki, hi kimse ilm bir yolla onun hakknda bir bilgi
sahibi olamaz. Sadece ilkleri son Peygamberin vcudu olan kamil
veliler ve daha sonra Peygamberin ellerinden tutmasyla dier veliler
ve marifet ehli kimseler, bunun hakknda bilgi edinebilirler. Baka hi
kimse keif ve uhud yoluyla bu ilahi inceliklerden haberdar olamaz.
Zira bu hakikati mahade etmek, sadece vahiy alemine vasl olmak
ve imkani alemlerin snrlarndan kmakla mmkndr. Biz bu
makamda iaret ve sembolik olarak bu gerekleri beyan etmeye
altk.
Bilmek gerekir ki manevi slk ve batn sefer ile Allaha doru
seyreden ve nefsin karanlk kona ile enaniyet evinden hicret eden
kalpler, genel olarak iki gruptur. Birincisi ilallaha yolculuunu
bitirdikten sonra lmn kendilerine gelip att kimselerdir. Onlar
bu halde cezbe, fena ve lm halinde baki kalrlar. Bunlarn ecri
Allaha aittir ve onlara ecir veren Allahtr. Bunlar Allahta fani olmu
meczublardr. Kimse onlar tanmaz, onlar kimseyle irtibata gemez ve
onlar, Hak Tealadan bakasn tanmazlar: Benim velilerim rtmn
altndadrlar. Onlar benden bakalar tanmaz.1
kinci grubu ise Allaha doru ve Allahtaki seyrin bitmesinden
sonra kendilerine dnebilme kabiliyetine sahiptirler. Bunlar da sahv
(kendine gelme) ve uyanklk haletine brnrler. Bunlar kadrin
srr olan feyz-i akdesin tecellisi hasebiyle, kabiliyetleri taktir edilmi
kimselerdir. Allah onlar kullar kemale erdirmek ve beldeleri imar
etmek iin semitir. Bunlar Hz. lmiyyeye ittisalden ve zdeklerin
hakikatine irca ettikten sonra, zdeklerin seyrini, onlarn Hz. Kudsa
ittisalini, ilallaha ve saadete doru yolculuklarn kefederler ve
nbvvet elbisesine brnrler. Bu keif Cebrailin vahiy alemine
inmesinden nceki ilahi vahiydir. Bu alemden daha dk alemlere
tevecch edince de, ilm ihatalar ve esma hazretlere tabi olan kemali
neetleri miktarnca, yce kalemlerde ve kuds levhalarda olan eyleri
1

hya-u Ulumuddin, c. 4, s. 256, kudsi bir hadis olup Kbabi ve Kbayi diye iki
ekilde nakledilmitir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

294
kefederler. eriatlarn, nbvvetlerin ve hatta btn ihtilaflarn
kkeni buradandr. Bu makamda bazen Hz. lmiyyede, kalemlerde ve
en yce levhalarda mahade ettikleri o kudsi sr ve gayb hakikat Hz.
Cebrail olan vahiy melei vastasyla, nefis gayb ve erafetli ruh
srlar vastasyla mbarek kalplerine nazil olur. Bazen Cebrail, onlar
iin misal hazretinde misali bir tecessme brnr. Bazen mlki bir
temessle brnr ve o hakikat vastasyla gayb mmknnden,
ehadet aleminin mehedine kadar zuhur eder ve o ilahi latifeyi nazil
klar. Alemlerin her birinde vahiy sahibini bir ekilde idrak ve
mahade eder. Hz. lmiyyede bir ekilde, Hz. Ayanda (zdeklerde)
ise baka bir ekilde, kalemler hazretinde baka bir ekilde, levhalar
hazretinde baka bir ekilde, misal hazretinde baka bir ekilde, ortak
histe baka bir ekilde, mutlak ehadetlerde ise baka bir ekilde Bu
da nzuln yedi mertebesidir. Belki de Kurann yedi harf zere nazil
oluu da bu anlama1 iaret etmektedir. Bu anlamn bilindii gibi
Kuran bir olan Allah katndan inen bir kitaptr2 ile hibir aykrl
yoktur. Bunun da, burada zikredilmesi uygun olmayan detaylar
vardr.
Drdnc konu ise enzelnahu cmlesindeki gaip hann srr
hakkndadr. Malum olduu zere Kurann bu aleme nazil olmadan
nce bir takm makamlar ve dereceleri vardr. Birinci makam, onun
zat tekellm ve ehediyet-i cem yoluyla zat seslenile gayb
hazretlerdeki ilm makamdr. Gaip zamiri de belki o makama iaret
etmektedir. Bu anlam ifade etmesi iin de gaybet zamiri
zikredilmitir. Adeta yle denilmek istenmitir: Leyletul-Kadrde
nazil olan Kuran, o gizli srda ve ilm neette var olan ilm
Kurandr. Bu Kuran, zat ile ittihat halindeki ve esmai tecellilerden
sayld o makamndan nazil buyurduk. Bu zahiri hakikat, o ilahi
srdr ve ifadeler ve lafzlar kisvesinde zuhur eden bu kitap, zat
mertebesinde, zatiye tecellileri suretinde ve fiil mertebesinde ise, fiil
1

phesiz Kuran yedi harf zere nazil olmutur. (Biharul-Envar, c. 89, s. 83)
phesiz Kuran Vahidin nezdinden inen vahiddir. (Usul-i Kafi, c. 4, s. 438,
Kitab-u Fezlil-Kuran, Babun-Nevadir, 12. hadis)
2

Namazn Adab...........................................295
tecellinin ayns suretiyledir. Nitekim Mminlerin Emiri (a.s) yle
buyurmutur: phesiz Allahn sz, fiilidir.1
Beinci konu ise Leyletul-Kadrin beyan hakkndadr. Burada da
bir ok konular ve saysz marifetler vardr. Byk alimler (r.a) kendi
meslekleri hasebiyle bunu ele almlardr. Bizler bu kitapta onlardan
bazsna ksaca iaret edeceiz. Bu alimlerin zikretmedii bir takm
konulara da, bir takm eylerin zmnnda iaret edeceiz.
Evvela Leyletul-Kadrin isimlendirilii konusunda ihtilaflar vardr.
Bazsna gre eref ve makam sahibi olduu iin ve makam sahibi
Kuran, makam sahibi melek vastasyla, makam sahibi Resule,
makam sahibi mmet iin nazil olmutur. Bu yzden adna LeyletulKadr (eref ve makam sahibi gece) denilmitir. Bazsnn dediine
gre Leyletul-Kadr olarak adlandrln sebebi, o gecede ilerin,
ecellerin ve insanlarn rzknn taktir edilmesi hasebiyledir. Bazsnn
dediine gre ise de meleklerin okluundan yeryz darald iin, o
geceye kadr denilmitir ve o da, Men kudire aleyhi rzkuhu2
trndendir. Bu szler, bu makamda sylenen eylerdir. O
makamlardan her birisi iin bir takm aratrmalar gerekir ki, onlardan
bazsna ksaca iaret etmek, faydal olur kansndayz.
Birinci konu makam ve deer sahibi anlamnda oluudur. O halde
bil ki, bu makamda, mutlak zaman ve mekan ile ilgili bir sz vardr.
Bu zaman ve mekann bazs deerli, bazs deersiz, bazs uurlu,
bazs uursuzdur. Bu acaba zamann kendi zatndan mdr, yoksa zat
tecessmnden midir? Mekan hususunda da bu byledir. Acaba
olaylarn vaki olmas, deerli veya deersiz ilerin husul, ilineksel
olarak o zellie sahip midir? Geri bu konu ok nemli deildir ve
bu konu hakknda detaylca konumann faydas yoktur. Dolaysyla
biz zetle zikretmeye alacaz.
Birinci ihtimalin tercih edili sebebine gelince Zaman ve
mekann erafetini veya uursuzluunu ispat eden ayet ve rivayetlerin
zahirine bakacak olursak, bunlar bizzat onlarn sfatdr, taalluk eden
eyin sfat deil. Akli bir engel olmad iin de, onlarn kendi
1
2

Nehcul Belaa, Feyzul slam, s. 737, 228. Hutbe

Rzk kendisine daralan kimse (Talak/7)

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

296
zahirine isnad edilmesi daha uygundur. kinci ihtimalin tercih edili
sebebi ise, zaman ve mekann tek bir hakikat, hatta onlarn
ahsiyetinin tek bir ahsiyet oluudur. Bu adan da tek bir ahsta
hkm hususunda paralanma ve ihtilaf olmaz. O halde zaman ve
mekann erafetine veya uursuzluuna delalet eden ayetler ve
rivayetler, onlarda hasl olan nermeleri ve olaylar ifade etmektedir.
Elbette bu burhani bir yorum deildir. Zira zaman her ne kadar tek bir
gerek olsa da, dereceli ve uzantl bir gerek olup, niceliksel bir
hakikati ifade etmektedir. Dolaysyla baz paralarnn, dier baz
paralaryla hkm ve eserde farkl oluunun sakncas yoktur. Her
gerein iki hkm ve etkiye sahip olmad hususunda hibir brhan
yoktur. Aksine bunun aksi zahirdir. rnein insan bireyleri tek bir
ahs olduklarna ramen, cismiyye suretlerinde bir ok farkllklar
vardr. rnein cildi, beyni ve kalbi dier organlarndan daha latif ve
daha nemlidir. Hakeza batn ve zahiri kuvvelerinin bazs da, dier
bazsndan nemli ve deerlidir. Bu da bu alemde insann tam ve tek
bir sfatla zahir olmamas nedeniyledir. Geri tek bir ahstr. Ama bir
ok sfatlarla zahirdir, ahkam da farkllk arzetmektedir. Ama birinci
ihtimalin tercih sebebi de doru ve beenilir bir yorum deildir. Zira
bu szler, rnein asaletuz-zuhura ve asaletul-hakikate irca
etmektedir. Usul ilminde de ispat edildii zere asaletul-hakikat ve
asaletuz-zuhur, hedefte ek edildii durumda hedefi tayin etmektedir,
hedefin belli oluundan sonra hakikati ispat etmemektedir, biraz
dnmek gerekir.1
O halde her iki ihtimal de mmkndr. Ama ikinci ihtimal, daha
beenilirdir. Belki de Leyletul-Kadr son Peygamberin vuslat gecesi
ve gerek akn mahbubuna ulama gecesi olduu sebebiyle kadir ve
kymet sahibi olmutur. Geen konularda da anlald gibi,
meleklerin tenezzl ve vahyin nzul fena ve gerek yaknln hasl
1

Dnmenin sebebi ise burada bu iddiay baka bir ekilde beyan etmenin mmkn
oluudur ve o da udur ki, bir yklemi, bir zneye isnat etmek iin, o znenin bir
hkme sahip oluu ve btn zneyi ifade edii gereklidir. Nitekim itlak bahsinde de
stadmz, bu beyanla itlakn mukaddemelerine ihtiya duymakszn taklit
ilimlerinde itlak ispat etmilerdir.

Namazn Adab...........................................297
olmasndan sonradr. Bir ok rivayetlerde ve ayet-i erifelerden de
istifade edildii gibi, zaman ve mekanlarn erafet ve uzunluu,
onlardaki olaylar vastasyladr. Bu da mracaat ile malum olur. Geri
onlardan bazsndan zat erafet de istifade edilmektedir.
Leyletul-Kadr denmesinin bir baka ihtimali ise, o gecede yln
gnlerindeki ilerin taktir ediliidir. O halde bil ki, kaza ve kaderin
hakikati, keyfiyeti ve zuhur aamalar; ilahi ilimlerin en ycesi ve
erafetlisidir. Dolaysyla da dikkat ve letafetin kemali babndan bu
konunun etrafna dalmak bile, insan trne yasaklanm ve onlarn
aknlkla delalete dme sebebi olarak beyan edilmitir.
Bu adan bu hakikati eriatin srlarndan ve nbvvetin
emanetlerinden saymak gerekir. Bunun hakknda detayl
konumalardan sarf- nazar etmek icab eder. Biz bu makamna uygun
olan bir konusuna iaret etmek istiyoruz. O da udur ki, bu ilerin
taktiri Allah-u Tealann ilminde, ezeli olarak taktir edilmesine ve
rububi ilmin mnezzeh makamna oranla tedrici ilerden olmamasna
ramen, her yl belirli bir gecede taktirin anlam ne olabilir?
Bil ki kaza ve kaderin bir takm mertebeleri vardr ve o neetler
sebebiyle hkmleri farkllk arzetmektedir. Bunun ilk mertebesi, Hz.
limde sfat ve isimlerin zuhuruna tabi olarak feyz-i akdes tecellisi ile
taktir edilen ve llen hakikatlerdir. Ondan sonra da yce kalemlerde
ve yce levhalarda, zuhur hasebiyle fiil tecelliyle taktir edilmekte ve
hkm verilmektedir. Bu mertebelerde asla deiiklikler vaki olmaz.
Deimeyen kesin kaza, ayan (zdekler) hazretlerinde, ilm neette
vaki olan ve soyut levha ve kalemlere nazil olan soyut gereklerdir.
Ondan sonra da hakikatler, berzahi bir surette, dier levhalar ve daha
aa alemlerde, misali ekillerde zuhur eder ve o da ayrlan hayal
veya tmel hayaldir. rak filozoflarnca o alem, muallak (asl)
rnekler olarak adlandrlmaktadr. Bu alemde, deiiklikler ve vaki
olmas mmkn farkllklar vaki olmaktadr. Ondan sonra da taktirler
ve lmler, tabiat aleminde mvekkel melekler vastasyla
gereklemektedir. Bu kadr levhasnda ise daimi deiiklikler ve
srekli farkllklar olmaktadr. Hatta kendisi seyyal bir surettir.
Dereceli ve aamal bir surettir. Bu levhada hakikatler iddetle zaaf

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

298
gsterir, hareketler srat, hzllk ve devinim arzeder. Buna ramen
Hakka yaknln ciheti, genileyen feyzin ve uzayan glgenin zuhur
sureti olan eyalarn bu gayb vechesi, Hak Tealann fiil ilminin
hakikatidir. Bu asla deimez ve bakalamaz. zetle btn
deiiklikler, ecellerin fazlal ve rzklarn taktiri filozoflara gre
misal aleminde olan ilm kadr levhasndadr. Ama yazara gre
taktirlerin bizzat mahalli olan ayn kadr levhasndadr ve mvekkel
meleklerin eliyle vaki olmaktadr. O halde leyletulkadr kamil velinin
tam tevecch ettii ve onun melekuti saltanatnn zuhur ettii gecedir.
Kamil velinin ve her asr imamnn ve kutbunun, erif nefsi vastasyla
tabiatlar aleminde deiiklikler vaki olmaktadr. Gnmzn kamil
velisi ise yeryznde Allahn bakiyesi olan efendimiz, mevlamz,
imammz ve hidayetimiz Hccet b. Hasan Askeridir (ruhlarmz ona
feda olsun). O istediinde tabiat paralarn yava hareket ettirir ve
istediini de hzl hareket ettirir. stedii rzk geniletir, istedii rzk
daraltr. Bu Hakkn iradesinin iradesidir. Ezeli irade nurudur ve ilahi
emirlere tabidir. Nitekim Allahn melekleri de kendiliinden bir
tasarrufa sahip deildir. Btn tasarruflar, hatta btn vcudun
zerreleri, ilahi tasarrufa baldr ve o ilahi gayb latifeden
kaynaklanmaktadr: Sana emredildii gibi dosdoru ol.1
kinci ihtimalde leyletulkadrin adlandrl sebebi olarak sylenen
yeryznn meleklerin okluundan daralmas vechi ise, uzak bir
yorumdur. Geri bu yorumu zamannn dahisi Halil b. Ahmed (r.a) 2
buyurmutur. Burada tartlmas gereken konu meleklerin tabiat alemi
ve maddiyet cinsinden olmaddr. O halde yeryznn daralmasnn
anlam nedir? Bil ki bu konunun benzeri deerli rivayetlerde de
1

Hud/112
Halil b. Ahmed b. mer b. Temim, Ebu Abdurrahman Bahili Basri Nahvi Aruzi H.
K 100 veya 105 ylnda Basrada domutur ve 170 veya 175 ylnda vefat etmitir.
O mehur edip ve lgatidir ve Aruz ilminin kurucudur, iidir. Bir gre gre de
mam Sadkn (a. s) ashabndan biridir ve Hazretten rivayet etmitir: Onun farkl
ilimlerde eitli eserleri vardr. rnein Zubdetul Aruz, el-Ayn, memet Hakknda
bir kitap, El-Lika, En-Niem, El-Cumel, e-evahid, en-Nuked, e-ekl, isimlerin ve
harflerin anlamlar hakknda bir kitap. Daha ok bilgi iin Rical ve Biyografi
kitaplarna, rnein Ayanu ia, c. 30 s, 50ye mracaat ediniz.
2

Namazn Adab...........................................299
mevcuttur. rnein Sad b. Muazn (r.a) 1 teyi edilme olay veya
meleklerin ilim ehline kanatlarn germesi gibi.2 Bu, meleklerin misal
suretle temessl veya gayb aleminden misal alemine tenezzldr ve
de arzn melekutunun daralmasdr. Veya yeryz mlknde onlarn
mlk temessldr. Geri bu temessl de doal ve hayvan gzler
gremez. zetle bu daralma ya misali temessller veya mlki
temessller itibari iledir.
Leyletul Kadrin gerei hakkndaki ikinci husus ise bil ki, her
varln bir hakikati, her mlki suretin; batin melekut ve gayb sureti
vardr. Marifet ehli olan kimselerin dedii gibi, vcudun hakikatinin
nzul mertebeleri, hakikat gneinin tecessmler ufkunda rtlmesi
itibariyle gecelerdir. Suud (ykseli) mertebeleri ise hakikat gneinin
tecessmler ufkundan k itibariyle gnlerdir. Gnlerin erafet ve
uursuzluu ise bu beyan zere ok aktr.
Baka bir ifadeyle nzul boyutu Muhammedi leyletul Kadrdir.
Suud boyutu ise Ahmedi yevmul kyamettir. Zira bu iki boyut
genileyen feyz nurunun yaylmasdr ve bu da Muhammedi
hakikattir. Btn zdekler sm-i Azamn ilk tecellisindendir. O halde
vahdet grnde alem, Kadir gecesi ve kyamet gndr. Dolaysyla
da bir gece ve gndzden fazla deildir ve o da btn tahakkuk alemi,
Muhammedi Leyletul Kadr ve Ahmedi yevmul kyamettir. Her kim
bu hakikatle tahakkuk ederse, srekli leyletul Kadrde ve yevmul
kyamette olur ve bu bir araya gelebilir.
Kesret bak itibari ile geceler ve gndzler ortaya kmaktadr. O
halde baz geceler Kadr saylr ve bazlar Kadr deildir. Btn geceler
arasnda vcud hakikatinin nurunun; btn boyutlar, isimler ve
sfatlaryla, nuraniyet kemali ve btn hakikati ile batt Muhammedi
tecessm ve Ahmedi bnye, mutlak Leyletul Kadrdir. Nitekim
Muhammedi gn de, mutlak yevmul kyamettir. Dier gece ve
gndzler kaytl gece ve gndzlerdir. Kurann bu erafetli bnyeye
ve temiz kalbe nazil oluu, Leyletul Kadre nazil oluudur. O halde
Kuran hem Leyletul Kadrde tmel mutlak keif yoluyla nazil
1
2

Furu-i Kafi, c. 3, s. 236, Kitabul Cenazi, Babul Meseleti fi'l Kabr, 6. hadis
Mealimul Usul, s. 7. Bu anlam, birka yolla mam Sadka (a. s) isnat edilmitir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

300
olmutur ve hem (astrolojik olarak) Leyletul Kadrde 23 yl boyunca
nazil olmutur.
Arif eyh ahabadi yle buyurmulardr: Muhammedi dnem
Leyletul Kadrdir ve bu ya btn vcud dnemlerinin Muhammedi
oluu itibariyledir, ya da bu dnemde Muhammedi kamil kutuplarn ve
masum hidayet imamlarnn Leyletul Kadr oluu itibariyledir.
Leyletul Kadrin hakikati hususunda verdiimiz bu ihtimale, Tefsir-i
Burhann, Kafiden naklettii uzun bir hadis de delalet etmektedir. O
hadiste yer aldna gre bir Hristiyan, Musa b. Cafere Ha, Mim.
Apak olan Kitaba And olsun ki, biz onu, kutlu bir gecede
indirdik. Dorusu biz, insanlar uyarmaktayz. Katmzdan bir
buyrukla, her hikmetli ie o gecede hkmedilir 1 ayetini sorunca
Hz. Musa b. Cafer yle buyurmutur: Ha, Mim, Muhammed'dir
(s.a.a). Kitab'ul Mubin ise Mminlerin Emiri Alidir (a.s). Leyl ise
Fatmadr (a.s).2 Bir rivayette ise leyalin ar (on gece)
Hasandan (a.s) Hasana (a.s) temiz mamlar diye tefsir
edilmitir.3 mam Musa b. Caferin zikrettii bu mertebe de,
Leyletul Kadrn mertebelerinden biridir ve de Leyletul Kadrin
btn Muhammedi dnem olduuna tanklk etmektedir.
Tefsir-i Burhanda mam Bakrdan (a.s) bir rivayet nakledilmitir.
Bu rivayet deerli bir rivayet olduundan, baz marifetlere iaret
ettiinden ve de nemli srlar kefetmi olduundan uur sayarak bu
hadisi aynen zikrediyoruz: Tefsir-i Burhann sahibi eyh Ebu Cafer
Tusiden ki onun ricallerindendir-, o da Abdullah b. clan
Sekuniden yle dediini rivayet etmitir: mam Bakrn (a.s) yle
dediini iittim: Ali ve Fatmann evi Resulullahn (s.a.a)
hcresidir. Evlerinin tavan Rebbul Aleminin ardr. Evlerinin
sonunda bir yark vardr ki oradan ara kadar vahiy miracndan
perde kaldrlm, melekler sabah akam her saat ve her an vahiyle
onlara nazil olmaktadr. Meleklerin grup grup gelii asla
kesilmemektedir. Bir grup inmekte ve dier bir grup yukar
1

Duhan/1-4 ve Tefsir-u Burhan, c. 4, s. 158

Usul-u Kafi, c. 2, s. 326, Kitabul Huccet Bab-u Mevlidin Nebiyy (s.a.a) 4. hadis
3
Tefsir-i Burhan, c. 4, s. 457, Suretul Fecr 1. hadis
2

Namazn Adab...........................................301
kmaktadr. phesiz Allah Teala brahim iin de gklerden perdeyi
kaldrd ve bylece ar grd. Allah onun grn artrd. phesiz
Allah; Muhammed, Ali, Fatma, Hasan ve Hseyinin gr gcn
de artrmtr. yle ki onlar ar gryorlard, ar dnda evleri iin
bir tavan gremiyorlard. Evleri Rahmann aryla rtlmtr.
Meleklerin ve ruhun miraclar onlarn evindedir ve Rablerinin
emriyledir: Her trl i iin esenliktir. Ravi, her trl i
iin esenliktir ne demektir? diye sorduunda ise, mam (a.s)
yle buyumutur: Yani her ey iin Ben (ravi) yle arzettim:
Byle mi nazil olmutur? mam Evet. diye buyurdu.1
Bu hadis-i erif zerinde dnmek, ehline marifetten kaplar aar
ve ona velayetin ve Leyletul Kadrin hakikatinden bir para kefolur.
nc i ise bil ki, Leyletul Kadrin iaret edilen bir batn ve
hakikati olduu gibi, onun sureti ve hatta tabiatlar aleminde
mazharlar da vardr. Bu mazharlar, noksanlk ve kemal hususunda
farkllk iinde olabileceinden, Leyletul Kadrin tayini babndaki
rivayetlerde yer alan o btn deerli gecelerin, Leyletul Kadrin
mazharlar olduu eklinde ortak bir tespite gitmek de mmkndr.
Elbetteki erafet ve kemal mazhariyeti hususunda birbirinden farkllk
iindedirler. Leyletul Kadrin tam zuhuru, son Peygamberin tam
vuslat ve son kamilin kavumas olan o mbarek gece, btn yl
boyunca ya mbarek Ramazan aynda, ya son on gnde veya
gecede gizlidir. ii ve Snni rivayetlerde bu konuda ihtilaflar vardr.
ii rivayetlerde de phe zere 19, 21 ve 23. geceler zikredilmitir.
Bazen de 21 ve 23. gece arasnda ihtilafa dlmtr.
ahab b. Abdurrabbih yle diyor: mam Sadka (a.s), Bana
Leyletul Kadri haber ver diye arzedince yle buyurdu: 21. ve 23.
gece.2
Abdulvahid b. Muhtar Ensari yle diyor: mam Bakra (a.s)
Leyletul Kadri sorunca bana yle buyurdu: ki gecededir. 23. ve
21. gece. Ben yle dedim: Bu ikisinden sadece birini zikret. mam
1

Tefsir-i Burhan, c. 4, s. 487, Suretul Kadr, 25. hadis

Mecmeul Beyan, c. 10, s. 519 ve Nurus Sakaleyn, c. 5, s. 628, Suretul Kadr 71.
hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

302
yle buyurdu: kisinden birinin leyletul Kadr olduu her iki gecede
de ayn ekilde amel etsen, ne olur. 1
Hassan b. Ebi Ali yle diyor: mam Sadka (a.s) leyletul Kadri
sorduumda yle buyurdu: Onu 19, 21 ve 23. gecelerde ara. 2
Seyyid bin Zahid kbal de yle diyor: Bil ki Ramazan aynn 23.
gecesinin ak rivayetlerde, ak bir beyan ve mkaefeyle Leyletul
Kadr olduu belirtilmitir. rnein kendi senedimizle Sufyan b.
Seidden (veya Semtten) yle dediini rivayet ediyoruz: mam
Sadkdan (a.s) bana Leyletul Kadri belirtmesini istedim. mam
yle buyurdu: 23. gecedir. Hakeza kendi isnadyla Zrare
Abdulvahid b. Muhtar Ensariden yle dediini nakletmektedir:
mam Bakra (a.s) Leyletul Kadri sorduumda bana yle
buyurdu: Allaha yemin olsun ki sana haber veriyorum ve senden
gizlemiyorum. O son yedi gecenin ilk gecesidir. Ayrca Zrareden
naklettiine gre mamn (a.s) leyletul Kadri tayin ettii ay, 29 gn
ekmitir.3 Ondan sonra da naklettii rivayetlerde leyletul Kadrin
23. gece olduu belirtilmitir. rnein maruf olan Cehni4 olaynda.
rfani Bir Uyar
Geen mbarek surede de sylendii gibi daha ak olan gre
gre, her suredeki bismillah, bizzat o sureye aittir. Dolaysyla
mbarek Kadir suresindeki bismillah da, mbarek Kadir suresinde u
anlam ifade etmektedir: Kuran Kerimin hakikati ve ilahi
mukaddes latifeyi; esma-i cem hakikati, rububi ism-i azam ve mutlak
rahimiyye ve rahmaniye rahmetiyle tecessm eden Allahn ismiyle,
Muhammedi (s.a.a) kadir gecesinde nazil kldk. Yani Kurann
zuhuru, ilahi cem zuhuruna, rahmaniyyet ve rahimiyyetin genileyip
daralmasna tabidir. Hatta Kurann hakikati rahmaniyyet ve
rahimiyyetin zuhuruyla, smullahil Azam hazretlerinin zuhur
1

Biharul Envar, c. 95, s. 149

Mecmeul Beyan, c. 10 s. 519 ve Vesailu ia, c. 7, s. 263, Kitabus Sevm, 32. bab
21. hadis
3
kbalul Amal, s. 206
4
kbalul Amal, s. 207
2

Namazn Adab...........................................303
makamdr ve de cem ve tafsile amildir. Bu adan bu deerli kitap,
Kuran'dr ve furkandr. Nitekim son peygamberin ruhaniyeti ve onun
mukaddes velayet makam da Kuran ve furkandr. Cem ve tafsil
ehadiyyet makamdr.
O halde Mukaddes Zat, bu ihtimal esasnca adeta yle
buyurmaktadr: Biz cem ve tafsili ehadiyyet makam olan sm-i
Azamn tecellisiyle, rahmaniyyet ve rahimiyyetin zuhuru esasnca
Kuran Muhammedi Kadir gecesinde nazil kldk. Fark aleminde,
hatta farkn fark aleminde, iki Kuran, yani nazil olan yazl Kuran
ile Peygambere inen Kuran arasnda, yani ilahi kitap ile Muhammedi
hakikat arasnda hasl olmutur. Yani Visal gecesinde iki Kuran
birletirdik ve iki Furkan bir araya getirdik. Bu itibarla da bu gece
leyletul Kadirdir. Ama onun kadrini, Kadir gecesinin asaleten sahibi
olan son Peygamber (s.a.a) ve ona baml olarak masum vasiler
dnda hi kimse bilmemektedir.
Tamamlama
Leyletul Kadrin Fazileti Hakknda Baz Rivayetlerin Zikri
Arif Billah Seyyid Tavus (r.a) deerli eseri kbal adl kitabnda
yle buyurmutur: Ebu Fazl b. Muhammed Herevinin, Yevakit adl
kitabnda leyletul kadrin fazileti hakknda u rivayeti grdm.
Peygamberden yle buyurduu nakledilmitir: Musa yle buyurdu:
Allahm! Ben sana yaknl diliyorum Allah yle buyurdu:
Benim yaknlm Kadir gecesinde uyumayan kimse iindir. Musa
(a.s) yle buyurdu: Allahm! Ben senin rahmetini diliyorum Allah
yle buyurdu: Rahmetim Kadir gecesinde fakirlere merhamet eden
kimse iindir. Musa yle arzetti: Ben srattan gemeyi istiyorum
Allah yle buyurdu: Bu da Kadir gecesi bir sadaka veren kimse
iindir. Musa yle arzetti: Allahm! Ben cennetin aalarndan ve
meyvelerinden istiyorum. Allah yle buyurdu: Bu da Kadir
gecesinde bir tesbihte bulunan kimse iindir. Musa yle buyurdu:
Allahm! Ben senden kurtuluu istiyorum. Allah yle buyurdu:
Ateten kurtulu mu? Musa Evet diye arzetti. Allah yle
buyurdu: Bu da Kadir gecesinde mafiret dileyen kimse iindir.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

304
Musa yle buyurdu: Allahm! Ben senin rzan istiyorum. Allah
yle buyurdu: Benim rzam da Kadir gecesinde iki rekat namaz
klan kimse iindir.
Hakeza o kitapta Peygamberin (s.a.a) yle buyurduu
nakledilmitir: Kadir gecesi gklerin kaplar alr. Bylece o gece
namaz klan bir kimseye, Allah-u Teala yapt her secde iin
cennetten bir aa yazar. yle ki bir svari o aacn glgesinden bin
yl gidecek olsa, yine de onu katedemez. Ayrca yapt her rekata
karlk da cennette inci, yakut ve Zebercet tandan bir ev verir.
Okuduu her ayete karlk da cennet talarndan bir ta giydirir.
Yapt her tesbihe karlk da en gzel kulardan birini verir. Yapt
oturuma karlk da cennetin derecelerinden bir ihsanda bulunur.
Yapt her teehhde karlk da, cennetin odalarndan bir oda verir.
Verdii her selama karlk da cennet elbiselerinden bir elbise giydirir.
Sabahleyin afak skerken Allah ona, gsleri elbisenin altndan
belirgin ve gzken ns ve muhabbet dolu hurilerden, temiz, gzel
ahlakl cariyelerden, kalc hizmetilerden, temiz kulardan, kokulu
reyhanlardan, akan nehirlerden, honut klan nimetlerden,
hediyelerden ve yceliklerden verir. Nefis istediini orada bulur ve
gz lezzet alr, sizler de orada kalcsnz.
Hakeza o kitapta mam Bakrdan (a.s) yle buyurduu
nakledilmitir: Kadir gecesini ihya eden kimsenin gnahlar, gkteki
yldzlar, dan arl ve denizler miktarnca da olsa balanr.1
Kadir gecesinin fazileti hakkndaki rivayetler buraya smayacak
kadar oktur.
Allah-u Teala yle buyurmutur: Kadir gecesinin ne olduunu
nereden bileceksin? Bu terkip konunun bykl ve azameti
sebebiyledir. Hakikatin azameti, zellikle de mtekellim ve muhatap
asndandr. Kudreti yce olan Hak Teala, mtekellim ve Resulullah
(s.a.a) muhatap olmakla birlikte, bazen konu o kadar azametlidir ki,
onun izhar harflerin ve kelimelerin terkibi ile beyan edilememektedir.
Dolaysyla adeta yle buyurmaktadr: Kadir gecesinin ne kadar
yce ve azametli bir hakikat olduunu bilemezsin. Onun hakikati
1

Biharul Envar, c. 98, s. 168

Namazn Adab...........................................305
beyan edilemez. Harf ve kelimeler o hakikati dile getiremez. Bu
yzden de hakikatinin beyan iin ma (ey) harfi kullanlmtr.
Dolaysyla onu beyan etmekten sarf- nazar etmi ve yle
buyurmutur: Leyletul kadr hayrun min elfi ehr (Kadir gecesi
bin aydan hayrldr) Yani Kadir gecesini etkileri ve zellikleriyle
tantmtr. Zira hakikatini beyan etmek mmkn deildir. Buradan da
anlalaca zere leyletul Kadrin hakikati ve batn, suret ve
zahirinden ayrdr. Geri bu zahiri de, ehemmiyetli ve azametlidir.
Ama mutlak veli ve btn alemleri ihata eden Resulullaha oranla bu
ekilde tabir edilecek mesabede deil.
Evet, zikredilen ihtimale gre leyletul Kadrin batn, deerli
Peygamberin (s.a.a) bnyesi ve hakikatidir ki, o da btn boyutlaryla
hakikat gnei ile rtldr. Burada daha byk bir problem vardr.
Zira burada Peygamberin mlki sureti olan leyletul Kadrin
hakikatini bilmediini sylemek, o halde mmkn deildir. diyecek
olursan yle derim: Bu konunun, bir srr ve batn bir latifesi vardr.1
Ey aziz! Bil ki gerek leyletul Kadrin batnnda, yani mlk sureti
ve bnyesi veya Muhammedin sabit zdeinde, ism-i azamn
tecellisi ve ilahi, cem, ahad tecellisi olduundan, Allaha doru slk
eden kul, yani Resulullah (s.a.a), kendi hicabndadr. O batn ve
hakikati mahade edemez. Nitekim Musa b. mran (a.s) hakknda
Kuranda: Beni gremezsin 2 diye buyurulmutur. Oysa Musa iin
zat veya sfat tecelli ortaya kmt. Nitekim Allah yle
buyurmutur: Rabbi daa tecelli edince onu yerle bir etti ve Msa
da baygn dt.3 Hakeza deerli Sumat duasndaki ifadeler de
bunun apak delilidir. Bunun nktesi de udur: Ey Musa! Musevi
hicaplarda ve benlik rtsnde olduun mddete, mahede imkan
yoktur. Cemilin cemal mahedesi, kendinden ayrlan kimse iindir.
Kendinden ayrlan kimse ise, Hak gzyle grr ve Hak gz Hakk
gren gzdr. O halde leyletul Kadrin kamil sureti olan ism-i
1

Dorusu bunda, kalbi olana veya hazr bulunup kulak verene ders vardr.
Bu ifade (Kaf/37) ayetinden iktibas edilmitir.
2
Araf/143
3
Araf/143

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

306
azamn cilvesini, benlik rtsnde kaldka, grmek mmkn
deildir. Dolaysyla bu ifade tahkik esasnca doru ve yerinde bir
ifadedir.
Ama eer, Kadir gecesi ondaki gnein rtlmesi itibariyle
Ahmedi bnyenin kendisidir; bu yorum doru olsun diye, gnein
kendisi deil. diyecek olursan ben yle derim: Nazar ehlinin
lisanyla bir eyin nesnellii, o eyin kemal sureti iledir. Sebeplerin
zatn, zellikle de ilahi sebepleri tanmakszn hakikati tannamaz.
Marifet ehlinin diliyle de zahir ve batn, cilve ve tecelli eden
arasndaki oran, birbirinden ayr iki eyin oran deildir. Aksine bir
hakikat, bazen zuhuri bir cilveye brnr, bazen de batn bir cilveye
brnr. Nitekim maruf arif yle buyurmutur:
Biz varlklar gsteren yokluklarz.
Sen mutlak vcud ve varlmzsn.
Arif-i Ruminin (Mevlanann) ifadesiyle bu sz bitmez. Ama
ondan sarf- nazar etmek daha evladr.
Allah-u Teala yle buyurmutur: Kadir gecesi bin aydan daha
hayrldr. Eer leyletul Kadrin mlki zahir sureti mlahaza
edilecek olursa, iinde Kadir gecesi olmayan bin aydan hayrl
oluudur veya Kadir gecesinin ve o gecedeki ibadet ve itaatlerin
srailoullarnn silah tadklar ve Allah yolunda cihat ettikleri bin
aydan hayrl oluudur veya Kadir gecesi meyyeoullarnn (Allah
onlara lanet etsin) bin yllk saltanatndan daha hayrldr. Nitekim
rivayetlerde byle beyan edilmitir.1
Eer leyletul Kadrin hakikati mlahaza edilirse, bin yl, btn
varlklardan kinayedir. Zira bin, kamil bir saydr ve aylardan maksat
ise trlerdir. Yani kamil insan olan Muhammedi mbarek bnye, btn
varlklardan ibaret olan bin trden daha iyidir. Nitekim baz marifet
ehli kimseler bunu beyan etmitir.2
Yazara gre baka bir ihtimal de udur ki, leyletul Kadr, ism-i
azamn mazharna iarettir. Yani Muhammedi (s.a.a) tam aynaya
1

Biharul Envar, c. 94, s. 8, Mecalisu eyhten, Tefsir-i Ali bin brahim, s. 732,
Tefsir-i Burhan, c. 4, s. 486, Kafi (Revze) s. 222, 280. hadis
2
Kayna bulunamamtr.

Namazn Adab...........................................307
iaret etmektedir. Bin ay ise, dier isimlerin mazhardr. Zira Hak
Teala iin bir isim vardr. Her isim de gayp ilminde gizlidir. Bu adan
Kadir gecesi de gizlidir. Muhammedi bnye olan Kadir gecesi,
Allahn gizledii isimlerdendir. Son Peygamberin (s.a.a) mukaddes
zatndan baka hi kimse, o gizli isim hakknda bilgi elde edemez.
rfani Bir Uyar
Bilmek gerekir ki kamil veli olan son Peygamber (s.a.a),
kendisindeki ism-i azamn batnlar, btn ileriyle Hakkn onda
rtnmesi itibariyle, leyletl Kadrdir. Ayni ekilde hakikat gneinin
zuhuru ve tecelli ufkundan kapsaml ismin ortaya k itibariyle de
leyletl Kadrdir. Nitekim yevml kyamet ise onun bizzat
kendisidir.
zetle o mukaddes zat, Kadir gecesi ve gndzdr. Kyamet gn
de Kadir gecesidir. O halde dier mazharlar arasndan sadece ay ve bu
tam mukaddes mazhardan da gece diye bahsedilmesi, belki de aylarn
ve yllarn balangcnn, gndz ve gece olmas hasebiyledir. Nitekim
vahid de saylarn balangcdr. Peygamber de ism-i azam olan
hakikatin batnyla, dier isimlerin mebdeidir. Kendi tecellisi ve sabit
tecessmyle temiz aacn asl ve dier tecessmlerin mebdeidir.
Dn, tan ve ganimet bil.
Allah-u Tealann, Melekler ve Cebrail o gecede Rablerinin
izniyle her trl i iin inerler ayetinde de doru bir takm konular
vardr ki, onlardan bazsna zetle iaret edeceiz.
Birinci husus: Allah-u Tealann meleklerinin eitlerini zikretmek,
zetle onlarn hakikatine iarettir. Bil ki muhaddisler ve aratrmaclar
arasnda meleklerin soyut veya somut oluu hakknda ihtilaf vardr.
Filozoflarn, aratrmaclarn tm ve fakihlerden aratrmaclarn
ou, meleklerin dnen soyut nefse sahip olduklarna inanmlardr
ve bu konuda da gl deliller ortaya koymulardr. Bir ok
rivayetlerden ve ayet-i kerimelerden de meleklerin soyut olduu
istifade edilmektedir. Nitekim aratrmac muhaddis, Mevlana
Muhammed Taki Meclisi (Merhum Meclisinin babas) erh-i
Fakihte baz rivayetlerin altnda bu rivayetlerin dnen soyut nefse

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

308
delalet ettiini beyan etmitir.1 Baz byk muhaddisler de soyut
olmadna inanmlardr. Getirdikleri nihai delil de udur ki, soyut
olduklarna inanmak, eriata aykrdr. Zira onlara gre Hak Teala'nn
mukaddes zatndan baka hibir varlk soyut deildir. Oysa bu gr
ok zayftr. Zira onlarn bu grnn balca iki temeli vardr.
Birincisi alemin zamansal ortaya k olaydr. Onlar Hakktan baka
bir varln soyut olmasnn buna aykr olduunu sanmlardr. Dieri
de Hak Tealann irade sahibi fail oluudur. Onlar bunun da akl ve
melaiketullah aleminin soyut oluuna aykr olduunu sanmlardr.
Bu her iki mesele de yce ilimlerde beyan edilmitir. Ve bu tr
meselelerin soyut varlklarla elimedii, orada akla kavumutur.
Hatta dnen soyut nefsin yokluuna, akl ve melaiketullah aleminin
imkanszlna inanmak, bir ok ilahi meselelere ve saysz hak
inanlara aykrdr. Ama u anda bunlar beyan etmek mmkn
deildir. Alemin zamansal ortaya k bu grubun sand gibi
zamansal ortaya k meselesinin aslna aykrdr. Bundan da te, bir
ok ilahi kaidelerle de elimektedir.
Yazara gre hak olan, akl ve nakil ile de uyumlu olan Allahn
melekleri iin eitli trlerin olduudur. Onlardan bir ou soyuttur ve
bazs da berzah ve cisman surete sahiptir: Rabbinin ordularn
sadece O bilir. 2 Meleklerin trleri tmel bltrme hasebiyledir ve
de melekuti varlklarn iki ksm olduu sylenmitir. Onlardan birinin
cisimler alemiyle hibir ilintisi yoktur. Ne hulili ve ne de tedbiri bir
balant iinde deillerdir. Dieri de bu ikisinden birisiyle irtibat
olanlardr.
Birinci tr iki ksmdr. Bir ksmna mheymine melekler
denmektedir ve onlar cemilin cemalinde kaybolan ve celilin zatnda
hayrete den meleklerdir. Bunlar dier yaratklardan habersiz ve
dier varlklara asla tevecch etmemektedirler.
1

rnein mam Sadkn (a. s), Ruh alnnca cesedin zerinde durur rivayeti
hakknda yle yazmtr: Bu, bundan sonraki ve benzeri bir ok rivayetler tevatr
haddindedir ve ayetlerin zahiri de ahiretin ruhani olduuna delalet etmektedir ve bu
da beden bozulduktan sonra nefsin bekasdr. Revzetul Muttakin, c. 1, s. 492
2
Mddessir/31

Namazn Adab...........................................309
Allahn veli kullar arasnda da byle bir grup bulunmaktadr.
Tpk bizim tabiatn zulman denizinde boulduumuz ve bizzat zahir
ve her zuhurun kayna olduu halde Zlcelal olan zattan ve gayb
aleminden tmyle gaflet ettiimiz gibi. Ama onlar alemden ve
alemde olan her eyden gaflet ederek Hakka ve cemilin cemaline
ynelmilerdir. Rivayetlerde de yer ald zere Allahn bir takm
yaratklar, Allahn Adem ve blisi yarattndan bile haberdar
deillerdir.1
kinci ksm ise Allah-u Tealann, vcut rahmetinin vastalar
kld kimselerdir ve onlar varlklar zincirinin temelleri ve evklerinin
nihayetidir. Bu gruba ceberut ehli denmektedir. ncs ve reisleri de
ruh-i azamdr (en byk ruhtur) Melekler ve ruh nazil olur ayeti
de belki de Allahn meleklerinden bu gruba iarettir. Meleklerden
olmasna ramen Ruhun ayrca zikredilmesi de, onun azameti
sebebiyledir. Nitekim, Melekler ve ruh sraya dizildii gn 2 ayeti
de buna iaret etmektedir. Bir itibarla da ruha kalem-i ala (en yce
kalem) denmektedir. Nitekim yle buyurulmutur: Allahn
yaratt ilk ey kalemdir3 Bir itibara gre de akl-i evvel
denmektedir. Nitekim yle buyurulmutur: Allahn yaratt ilk ey
akldr.4 Bazlar ise ruhun Cebrail olduunu kabul etmektedirler.
Filozoflar ise Cebraili, kerrubin meleklerinin sonuncusu kabul
etmekte ve Ruhul Kudus olduunu sylemekte ve ruhu, kerrubin
meleklerin evveli saymaktadrlar. Rivayetlerden de istifade edildii
zere ruhul azam (en byk ruh) cebraildendir. Nitekim Kafide yer
ald zere Ebu Basir yle demektedir: mam Sadka (a.s), Sana
ruhu soruyorlar. De ki ruh Rabbimin emrindendir ayetini
sordum, yle buyurdu: Cebrailden ve Mikailden daha byk bir
yaratktr. O Resulullah (s.a.a) ve mamlar (a.s) ile birlikteydi ve o
melekuttandr.5
1

lmul Yakin, c. 1, s. 250 ve Kafi (Ravza) s. 231, 301. hadis

Nebe/38
3
Tefsiri, Nuris Sakaleyn, s. 5, s. 389, 9. hadis ve lmul Yakin , c. 1, s. 154
4
Biharul Envar, c. 1, s. 97
5
Usul-i Kafi, c. 2, s. 18, Kitabul Hccet, Bab-u Ruhulleti Yseddidulah biha elEimmete, 3. hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

310
Baz rivayetlerde de yer aldna gre Ruh, meleklerden deildir
ve belki de onlardan daha byktr.1 Belki de ruh Kuran ve
rivayetlerde iki anlamda kullanlmaktadr. Nitekim terminolojistlerin
nezdinde de bunun eitli anlamlar vardr. Bir ruh, meleklerin
trndendir. Nitekim melekuttan olduu buyurulmutur. Bir ruh da,
bizzat velilerin kendisidir, meleklerden deildir ve onlarn en
bydr. O halde mbarek Kadir suresindeki ruh, belki de Kadir
gecesindeki nzul itibariyle ruh-i eminden ve ruh-i azamdan
ibarettir. Senden ruhu soruyorlar2 ayetindeki ruh ise, kemal
mertebesinde Cebrailden ve dier meleklerden daha byk olan
insan ruhtur. O da emir alemindendir ve bazen de mutlak emir olan
meiyyet ile ittihat halindedir.
Allahn meleklerinden dier bir ksm ise, cismaniye varlklara
mvekkeldir ve bunlar idare edendir. Onlarn da ok trleri ve saysz
gruplar vardr. Zira dk veya yce, gksel veya elementsel her
varlk iin, melekut bir suret vardr. Bu sureti ile melaiketullah
alemine baldr ve Hakkn ordular ile iliki halindedir. Nitekim Hak
Teala u ayette, eyann melekutuna iaret etmektedir: Her eyin
melekutunun elinde olduu ve kendisine dnlen Allah
mnezzehtir.3
Resulullah da (s.a.a) rivayet edildii zere meleklerin okluu
hakknda yle buyurmutur: Gkler feryat etmitir ve de feryat
etmesi gerekir. Zira gkte meleklerin secde veya rku halinde
olmad bir admlk yer yoktur.4
Bir ok rivayetler de meleklerin okluu ve trlerinin fazlal as
ifade edilmitir.5
kinci husus ise Allahn meleklerinin emir sahibine nazil oluunun
keyfiyetinin beyan hakkndadr.
1

Biharul Envar, c. 25, s. 64, Kitabul mamet, Ebvab-u Halkihim ve Tiynetihim ve

Ervahihim, 3. bab, 45. hadis
2
sra/85
3
Yasin/83
4
lmul Yakin , s. 1, s. 259
5
Biharul Envar, c. 56, s. 144den sonras, Ebvabul Melaike

Namazn Adab...........................................311
Bil ki ruh-i azam, Allahn meleklerinden en byk yaratktr. Yani
ilk aamada Allahn meleklerindendir. Ama hepsinden daha byk ve
daha ycedir. Allahn ceberut alemindeki soyut varlklar, kendi
makamlarn amazlar. Cisimler hakkndaki ini ve ykseli, onlar
hakknda dnlemez. Zira soyut varlklar, cisimlerin zelliklerinden
mnezzehtir. O halde onlarn kalp veya gs veya velinin mterek
hissi mertebesinde, yeryznde, Kabede Resulullahn kabri etrafnda
ve Beyt-i Mamurda tenezzl, melekuti veya mlki temessl
yoluyladr. Nitekim Hak Teala Ruhul Eminin Meryeme (a.s) nazil
oluu hakknda yle buyurmutur: Ona kamil bir insan eklinde
tecelli etti.1 Nitekim kamil veliler iin de melekut temessl ve ruhi
zuhur mmkndr. O halde Allahn meleklerinin, mlk ve melekuta
temessl eklinde mdahale gc vardr. Kamil evliyalarn da
zahirden batna rucu etme ve tecelli eklinde, melekut ve ceberuta
mdahale gc vardr. Melekuti veya ceberuti veya melekuti
soyutlardan olan soyut varlklar anlayan ve varln aamalarn,
mahzarlarn, batnn zahire ve zahirin batna nispetini tasavvur eden
kimseler iin bu konuyu onaylamak kolaydr.
Bilmek gerekir ki ceberut ve melekut varlklarnn kalp, gs ve
beer hissine tecellisi, sadece beeriyet lsnden k ve alemler
ile uyumu akabinde mmkndr. Aksi taktirde nefsin; mlki
tedbirlerle megul olduu ve dier alemlerden gaflet ettii taktirde, bu
mahadeleri ve temesslat grmesi mmkn deildir.
Evet, bazen velilerden birinin iaretiyle, nefsin bu alemden
vazgemesi hasl olmaktadr ve liyakat gcyle gayb alemlerinden
manevi veya ekli idrakler hasl olmaktadr. Bazen de bir takm iler
sebebiyle, rnein insan iin tabiattan insiraf hasl olmaktadr ve de
gayb aleminden bir rnei derketmektedir. Nitekim eyhul Reis
Beytullah hacceden ve cehennem ateinden kurtulu beraatini alan o
sade kimsenin hikayesini nakletmektedir. eyh Arif Muhyiddin de bu
olayn bir benzerini nakletmitir.2 Bunlar nefislerin mlk aleminden
insirafndan ve melekuti tevecchndendir. Bazen de kamil velilerin
1
2

Meryem/17
Kayna bulunamamtr.

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

312
nefisleri, alemlerden soyutlandktan, ruhul a'zam veya dier
melaiketullah mahade ettikten sonra, nefsin gc vastasyla
kendine gelmekte, gayb ve ehadeti korumaktadrlar. Bu durumda
btn alemlerde, annda ceberuti hakikatleri mahade etmektedirler.
Bazen de bizzat kendi kamil velinin kudretiyle, meleklerin nzul
hasl olmaktadr. Allah daha iyi bilir.
nc husus ise udur ki leyletul Kadr Resulullahn (s.a.a) ve
Hidayet mamlarnn mkaefe gecesidir. Bu adan da melekut
gaybinden, btn mlki iler onlar iin kefolmaktadr. Her ie
mvekkel melekler onlar iin gayb ve kalb aleminde zahir olmaktadr.
Yaratklar iin yl boyunca taktir edilen ve dk ve yce levhalarda
yazlan btn iler, melekuti kitaplar ve varlksal ekiller olarak onlara
kefolmaktadr. Bu mkaefe, tabiat aleminin btn zerrelerini ihata
eden melekuti bir keiftir. Dolaysyla insanlarn hibir ii, Veliyy-i
Emre gizli deildir. Onlar iin bir gecede bir yln ileri, bir halde
zamann btn hususlar ve bir anda mlki ve melekuti btn
takdirlerin ve tedricen yl boyunca btn gnlk ilerin icmal ve tafsil
eklinde kefolmas, aykr bir ey deildir. rnein Kurann nzul
keyfiyeti hakknda hadislerde yer ald zere, toplu olarak Beytl
Mamurda ve 23 yl boyunca Resulullaha nazil olmutur.1 Beytl
Mamura giri de Resulullaha nazil olutur.
zetle bazen Veliyy-i Emr, mele-i alaya, yce kalemlere ve soyut
levhalara ittisal eder ve ezeli ve ebedi olarak btn varlklar tam bir
keifle kefeder. Bazen de dk levhalara ittisal hasl olur. Bir
mddet mukadder olan kefeder. Btn varlk sayfas da onun
velayetinde hazrdr. Vaki olan her i, onun gznn nnden geer.
Rivayetlerde amellerin Veliyy-i Emre arz edilmesi yer almtr.
Her Pazartesi ve Perembe gn ameller Resulullaha ve Hidayet
mamlarna arz olur. Baz rivayetlerde de yer aldna gre her sabah
ve bazlarnda da her sabah ve akam kullarn amelleri onlara arzedilir.
Bunlar da icmal, tafsil, cem ve tefrik hasebiyledir. Tefsir-i Burhan ve

Usul-i Kafi, c. 4, s. 437, Kitab-u Fezlil Kuran, Babun Nevadir 6. hadis

Namazn Adab...........................................313
Safi gibi eitli tefsirlerde konu ile ilgili olarak ismet ve taharet Ehl-i
Beytinden rivayetler nakledilmitir.2
O gece tan yerinin aarmasna kadar bir esenliktir. Yani bu
mbarek gece, her trl ktlklerden, belalardan ve eytani
afetlerden, tan yeri aarncaya kadar esenliktir. Veya Allahn
velilerine ve itaat ehline esenliktir veya tan yeri aarncaya kadar
onlarla gren Allahn melekleri, Hak Teala tarafndan onlara selam
gnderir.
rfani Bir Uyar
nceden leyletl Kadrin hakikati hakknda zikredildii gibi, bu
gece; vcudun mertebelerinde ve nurlu ufuklarnda, hakikat gneinin
rtnmesi itibariyle, hud ve gayb aleminin zdeklemesinden
dolay, leyl (gece) olarak adlandrlmtr. O halde leyletul kadr,
Hak Tealann, sm-i azamn hakikati olan sfat ve isimlerinin,
vahidiyet-i cem ileri hasebiyle gizlendii gecedir. Ve o Resulullah
dneminde, Resulullahn (s.a.a), ondan sonra da tek tek btn
Hidayet mamlarnn bnyesi ve tecessmdr. O halde leyletul
Kadrin fecri de hakikat gneinin etkilerinin, zdekler rtsnn
gerisinden zahir olduu vakittir. Gnein zdekler ufkunda duruu,
kyamet gnnn fecridir. Bu kamil velilerin zdekler ufkunda,
hakikat gneinin bat, leyletl Kadrin mddeti olan fecrin
douuna kadar srdnden, o erafet sahibi gece mutlak olarak
eytann tasarruflarndan uzaktr. Gne rtl olduu gibi, lekesiz ve
eytani tasarruflardan uzak bir ekilde doar. O gn tan yeri
aarncaya kadar esenliktir. Ama dier gecelerin ya aslnda esenlii
yoktur veya o geceler meyyeoullarnn veya benzerlerinin
gecesidir. Veya btn anlamlaryla o gecelerde esenlik yoktur ve o
dier insanlarn geceleridir.
Sonu
Byk velilerin, marifet ehlinin nurlu kalbinden tutmasyla zahir
olan irfani beyanlar ve imani mkaefelerden de anlald zere,
2

Biharul Envar, c. 24, s. 338, 346, 347 ve Tefsir-i Safi

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

314
mbarek Tevhid suresi, Hak Tealann yce zatna mensuptur.
Mbarek Kadir suresi ise byk Ehl-i Beyte (a.s) mensuptur. Nitekim
bu mirac rivayetlerinde de yer almtr.
Muhammed b. Yakub kendi isnadyla Ebu Abdillahn (a.s) sra
hadisinde Peygamberin kld namaz hususunda yle buyurduunu
nakletmitir: O zaman aziz ve celil olan Allah ona yle vahyetti:
Ey Muhammed! Yce ve mbarek olan Rabbinin nispetlerini oku.
Allah ahaddir, Allah samettir, Allah domam ve dourulmamtr,
hi kimse onun dengi ve benzeri deildir. Bu ilk rekattr. Daha sonra
aziz ve celil olan Allah ona yle vahyetti: Elhamdulillah oku.
Peygamber nce okuduu gibi, onu da okudu. Sonra Allah ona yle
vahyetti: nna enzelnahuyu oku phesiz bu da senin ve ehlinin
kyamet gnne kadar nispetidir.1
Mbarek Kadir suresinin hakkndaki rivayetler oktur. rnein
Kafide yer alan bir rivayette mam Bakr (a.s) yle buyurmutur:
Her kim aka inna enzelnahu fi leyletil kadr suresini okursa
klcn Allah yolunda, knndan ekmi gibidir. Her kim de gizli
okursa, Allah yolunda kanna bulanm gibidir. Her kim onu on defa
okursa gnahlarndan bin gnah silinir. 2
Hevasil Kuran'da da Resulullahn yle buyurduu yer almtr:
Her kim bu sureyi okursa Ramazan aynda oru tutmu, leyletl
kadri derk etmi ve Allah yolunda cihat etmi kimsenin sevabn elde
eder.3 Bata da sonda da hamd Allaha mahsustur.
Bir zr
Yazar bu kitapta fazla nsiyet edinmeyen irfani konular
yazmamay ve namazn kalbi adabyla iktifa etmeyi karar almt. Ama
grdnz gibi kalem isyan ve tuyan etti ve bu surenin tefsiri
hakknda kararn at. Dolaysyla da iman kardelerimden ve ruhani
dostlarmdan zr diliyorum. Eer bu sayfalarda zevkinize uymayan
bir ey grrseniz, ltfen onu batl olarak saymaynz. Zira her ilmin
1

Burhan Tefsiri, c. 4, s. 487, Suretul Kadr, 22. hadis

Usul-i Kafi, c. 4, s. 427, kitab-u fezlil Kuran, bab-u fezlil kuran 6. hadis
3
Tefsir-i Brhan c. 4, s. 480 Suret'l Kadr, 1. hadis, Hevasul Kur'an'dan naklen
2

Namazn Adab...........................................315
bir ehli ve her yolun da bir yolcusu vardr: Allah lsn bilen ve
haddini amayan kimseye rahmet etsin.1
Bazlarnn hal hakikatinden gaflet etmesi mmkndr. Kuran
marifetlerden ve ilahi snnetlerin inceliklerinden habersiz olduklar
iin, bu kitapta yer alan baz konular, kendi grnce tefsir olarak
sayabilirler. Bu salt hata ve byk bir iftiradr. Zira bu marifetler ve
incelikler, Kuran- Kerimden ve deerli hadislerden istifade
edilmitir. Bunun duyulan kantlar da vardr. Bu konular arasnda,
onlardan bazs zikredilmi ve ou da zet olsun diye
zikredilmemitir.
kinci olarak, bu konularn tm veya ou akl veya irfan
burhanlarla uyum iindedir ve byle bir ey, kendi grnce tefsir
etmek saylmaz.
nc olarak, zikrettiimiz veya ayet-i erifelerin beyannda ifade
ettiimiz konularn ou, kavramlarn mistaklarnn beyan
trndendir. Mistakn ve hakikatin mertebelerinin beyan ise, tefsirle
ilgili deildir ki, kendi grnce tefsir etme saylsn.
Drdnc olarak, btn bu aamalardan sonra biz dinde ihtiyat iin
zaruri olmayan konularda, ihtimal zere ve ihtimallerden biri olarak
konular zikretmi bulunmaktayz. Dolaysyla da ihtimal kapsn hi
kimse kapamamtr ve bu da kendi grnce tefsir etmek saylmaz.
Burada dier bir takm konular vardr ki onlar zikretmekten sarf-
nazar ettik ve zetle beyan etmeye altk.
Beinci Ksm
Rukunun Baz Srlar ve Adaplar Hakkndadr ve Bunda Be
Blm Vardr
Birinci Blm
Rkudan nceki Tekbir Hakknda
Zahiren bu tekbir rukuya aittir ve namaz klan kimsenin rku
makamna hazrl iindir. Adab da Hakkn celal ve azamet
makamn ve rububiyet saltanat ve izzetini gz nnde bulundurmas,
kendi zaafn, aczini fakirliini, iinde bulunduu zilletini gznnde
1

Gurerul Hikem, 3. Blm, Ra harfi, 1. hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

316
bulundurmasdr. O halde marifet miktarnca rububiyet izzeti ve
ubudiyet zilleti iinde, Hak Tealay niteliklerden tekbir (daha byk
kabul) etmesidir.
Slk eden kul, Allah hakknda yapt nitelendirmeyi, tesbihi ve
takdisi, sadece Allahn emrine itaat ve Allah-u Tealann izni
vastasyla nitelendirme ve ibadet olarak kabul etmelidir. Aksi taktirde
asla rububiyet huzurunda hibir ey olmayan, sahip olduu her eyiyle
makam yce mabuda ait olan bir kulun, tavsif ve tazime kalkma
cesareti olamaz. yle ki Ali b. Hseyin gibi bir kimse Allahn dili
olan tatl velayet diliyle yle arzetmektedir: Bu konuamayan
dilimle mi sana kredeyim?1 Zayf bir sivri sinein elinden ne gelir
ki?2 O halde slk eden kul tehlikeli rku makamna gelmek isteyince,
kendisini o makama hazrlamal, kendi eliyle tavsif, tazim, ibadet ve
slkunu geride brakmal, ellerini kulaklarna kadar kaldrmal, bo
avularn kbleye doru tutmal, eli bo, kalbi korku ve mit dolu
olarak, ubudiyet makam hakkndaki kusurundan korkarak, kendisini
ereflendiren ve halis velilerin ve kamil dostlarn makamlarndan olan
byle bir makama giriine izin veren Hakkn mukaddes makamna
balln umut ederek, rku makamna girmelidir. Belki de elleri bu
ekilde kaldrmak; kyam makamn terk etmek ve o snrda durmay
terk etmek ve kyam makamndan azn almadna iarettir.
Tekbirde kyam makamnda syledikleri niteliklerden, tazim ve tekbir
etmeye iarettir. Marifet ehli nezdinde rku makam, sfat tevhidinin
makam olduu iin, rku tekbiri de bu tevhitten tekbire ve ellerini
kaldrmak da yaratklarn baz sfatlarn reddetmeye iarettir.
kinci Blm
Rkuya Eilmenin Adab Hakknda
Bil ki namazn balca hali vardr. Dier amel ve fiiler ise,
onlarn nclleridir. Birincisi kyam, ikincisi ruku, ncs ise
secdedir. Marifet ehli bu haletin, tevhide iaret ettiini kabul
etmektedir. Biz de Srru's Salat kitabnda o makamlar irfani zevk
1
2

Misbahul Mteheccid, s. 534, Ebu Hamza Duasndan

Emsal ve Hikem-i Dehhoda, c. 2, s. 579, airin ad zikredilmemitir

Namazn Adab...........................................317
asndan zikrettik. imdi de dier bir dille bu makamlar, geneli
ilgilendirdii kadaryla beyan edeceiz.
O halde diyoruz ki namaz; mminin kemali, mirac ve takva ehlinin
yaknlatrcs olduundan, iki ie dayaldr. Biri dierinin ncldr.
Evvela bencillii terk etmektir ve bu da takvann batn ve hakikatidir.
kinci olarak da, Allah istemek ve Hakk talep etmektir ki, o da
yaknlk ve miracn hakikatidir. Bu yzden rivayetlerde yle
buyurulmutur: Namaz her takval kimsenin yaknlama vesilesidir. 1
Nitekim Kuran da takva sahipleri iin hidayet vesilesidir: Bu
kitapta phe yoktur ve mttakiler iin hidayettir.2
zetle kyam, ruku ve sucud makamlar olan bu makamda, bu
iki makam tedrici olarak hasl olmaktadr. O halde kyam halinde
failiyet makam hasebiyle; bencillii terketmek, Hakkn failiyetini ve
mutlak Hakkn kayyumiyetini grmek vardr. Rku ise sfat ve
isimler makam hasebiyle, kendini grmeyi terketmektir ve Hakkn
sfat ve isimleri makamn grmektir. Secdede ise mutlak olarak
bencillii terketmek ve Allah talep etmek vardr. Sliklerin btn
makamlar bu makamn ilerindendir. Nitekim bu konu, basiret ehli
ve irfan ve slk ashab kimseleri iin ok aktr.
Slk eden kimse, bu makamlarda, bu amellerin srrnn, tevhid
olduuna tevecch edince, daha latif ve dakik olan makamlarn her
birinde, slikin daha dikkatli olmas gerekir. Elbette makamn tehlikesi
ve srme ihtimali daha oktur.
O halde rku makamnda slk eden kimse, vcud aleminde
Hakkn ilm, kudreti, hayat ve iradesi dnda bir eyi olmadn
iddia etmektedir ve bu iddia olduka byk bir iddiadr ve ok dakik
bir makamdr. Bizim gibiler byle bir iddiada bulunamaz. Dolaysyla
zatn batnyla Hakkn mukaddes dergahna yalvarp yakarmal;
boyun
emeli,
kusurumuzdan
dolay
zr
dilemeliyiz.
Noksanlklarmz ak bir gzle ve vicdan mahedesiyle grmeliyiz.
Bylece belki de mukaddes makamdan bizlere bir tevecch edilir ve
aresizlik haleti, Mukaddes Zatn elimizden tutmasna neden olur.
1
2

Furu-i Kafi, c. 3, s. 265, Kitabus Salat, Bab-ul Fezlis Salat 6. hadis

Bakara/2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

318
Ya da sknt ve ihtiya iinde olana, kendisine dua ettii zaman
icabet eden, ktl gideren mi?1
nc Blm
Resulullahn (s.a.a) Mirac namaznda yer ald zere, rukuya
gittikten sonra izzet hitab yle buyurmutur: Arma bak
Resulullah (s.a.a) yle buyurdu: Bunun zerine yle bir azamete
baktm ki, onu grmekle kendimden getim. O azameti grdkten
sonra bana ilham edildi ve yle dedim: Subhane rebbiyel azimi ve
bi hamdih (Byk olan Rabbim mnezzehtir ve Ona hamd ederim.)
Bylece bunu sylediim zaman baygnlk halinden kendime geldim,
bir biri ardnca ilhamlarla bunu tekrarladm, kendime gelince de
normal halime dndm.2
Ey aziz! Genel nder ve yol hidayetisi olan Peygamberin (s.a.a)
slkunun azamet makamna bir bak ki, kendinden aasna bakmak
olan rku halinde, arn nurunu grmektedir. Arn nuru evliyaya gre,
aynasz zatn cilvesidir. Burada nefsi tecessm ortadan kalkmakta,
kendinden gemek ve baygnlk hali ortaya kmaktadr. Bylece
Mukaddes Zat, ezeli inayeti ile o deerli varln elinden tutmutur.
Sevgiye dayal ilhamla; tesbih, tazim ve hamdetmeyi o mukaddes zata
telkin buyurmutur. O da -rtler ve insann mertebeleri saysncayedi defann ardndan kendine geldi. Sahv haleti ortaya kt ve mirac
namaznn tmnde bu haller devam etti.
Bizler nsiyet halvetine girecek bir halde deiliz ve de mukaddes
makamda bir yerimiz yoktur. O halde acizlik ve zilletinizi hedefe
ulama sermayesi ve istenilenin hasl olmasna bahane klarak,
tevessl eteinden el ekmeyelim ki mutlulua erielim. En azndan,
bu meydann eri deilsek de, hidayet yolunu katedenlerden yardm
dileyelim ve kamil insanlarn ruhaniyetinden yardm alalm. Bylece
marifetlerin bir kokusunu alrz. l bedenlerimize o ltuflardan bir

1
2

Neml/62
lel erayi, s. 315, Mirac namaz hadisinden bir blm

Namazn Adab...........................................319
esinti eser. Zira Hak Tealann adeti, ihsan ve ahlak ise nimet vermek
ve bata bulunmaktr.1
Bilmek gerekir ki ruku haleti; tesbih, tazim ve azameti yce Rabbi
hamdetmekten ibarettir. O halde tesbih, tavsif etmekten mnezzeh ve
taktis ise tantmaktan mnezzeh bilmek anlamndadr. Tazim ve
tahmid (hamdetmek) tebih ve tatil haddinden dar kmaktr. Zira
tahmid yaratsal aynada zuhuru ifade etmektedir. Tazim ise bu
snrlandrmay ortadan kaldrmaktadr.
O halde O zahirdir ve alemde onun zuhurundan daha zahir bir ey
yoktur ve o yaratsal nesnel elbiseye brnmemitir.
Drdnc Blm
Misbahu eriada yer aldna gre mam Sadk (a.s) yle
buyurmutur: Bir kul Allah iin hakikat zere ruku ederse, Allah-u
Teala onu cemal nuruyla ssler, kibriya glgesinde ona yer verir.
Setiklerinin elbisesini ona giydirir. Ruku evveldir, secde ikincidir. Her
kim evvelinin hakikatini yerine getirirse, ikincisine liyakat elde eder.
Rkuda edep (ubudiyet) vardr. Secdede ise mabuda yaknlk vardr.
Her kim edebi gzelletirmezse, yaknlk iin liyakat elde edemez. O
halde kalbi Allaha huzu ile dolan miskin, Allahn saltanat altnda
korkan ve organlarn zntden ve rku edenlerin nasibinden
nasipsiz kalma korkusuyla yere yayan kimselerin rukusu gibi ruku et.
Rivayet edildii zere Rebi b. Hseym, gece sabaha kadar sadece bir
rukuda bulundu. Sabah olunca belini dorulttu (veya inledi) ve yle
dedi: ihlas sahipleri yola dtler ve biz geri kaldk. Rkunu kamil
bir ekilde eda et, srtn dik tut ve kendi himmetinle Ona hizmete
soyunduun dncesini terket ki onun yardm olmakszn bu sana
nasip olmaz. Kalben eytann vesveselerinden, hilelerinden ve
oyunlarndan ka ki Allah-u Teala kullarnn mertebesini, tevazular
miktarnca yceltmektedir. Allah; azametinin kullarnn batnna
zuhur ettii miktarda onlar tevazu ve huzu yollarna hidayet
etmektedir.2
1
2

Zira adetinden biri ihsan, ahlakndan biri de bata bulunmaktr.

Misbahu eria, s. 12, ve Biharul Envar, c. 82, s. 108

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

320
Bu hadis-i erifte bir takm iaretler, mjdeler, adaplar ve emirler
vardr. Nitekim Allahn cemalinin nuruyla sslenmek, Allahn
kibriya glgesinin altnda glgelenmek ve Allahn sekin kullarnn
elbisesini giymek; esmai retim makamna vuslatn mjdesidir:
Ademe tm isimleri retti.1 Sfat fena makamnn
gereklemesi ve o makamdan sahv haletinin husuldr. Zira Hak
Tealann kulunu cemalinin makamyla sslemesi, Adem eitimin
hakikati olan esma makam ile tahakkuk ettirmesidir. Kahriyye
isminden olan kibriya glgesine gtrmesi ve ona fenasnda yer
vermesi de kulu kendinde fani klmaktr. Bu makamdan sonra da onu
sekinlerinin elbisesine brndrmek fenadan sonra onu baki
klmaktr. Buradan da anlald zere secde zat bir fenadr. Nitekim
marifet ehli de bunu ifade etmilerdir. Zira ruku ncedir ve o da bu
makamlardr. Secde ise ikincidir ve o da zatta fena makamdr.
Hakeza anlald zere secdede hasl olan mutlak yaknlk da,
sadece rukunun hakikatiyle hasl olmas sayesindedir. kincisine layk
olmak isteyen kimse, rukusal yaknl ve edepleri elde etmelidir.
Rku ve secdelerin srlarn ve latifelerini beyan ettikten sonra da
orta dereceli kimseler iin kalbi adaba iaret etmitir ve o da baz
genel ilerdir ki, nszde zikrettik. Bazlar ise rukuya hastr. Bu iler
beyan edildii iin de bunun detaylarndan sarf- nazar ediyoruz.
Beinci Blm
Ban Rukudan Kaldrma Hususunda
Vukuftan dnmenin srr, esmai kesrettedir. Nitekim yle
buyurmaktadr: Tevhidin kemali ondan sfat nefyetmektir.2 Zira
esmai fenadan sahv halinin husulnden sonra, slik olan kul, kusur ve
suunu mahede eder. Ademin hatasnn nedeni ki zrriyeti onu
telafi etmelidir- aacn batn olan esma-i kesretlere teveccht.
Zrriyeti olan kendi hatas ile kendi asl olan Ademin hatasn
anlad zaman da, boyun bkme makamn ve noksanln anlar.
Bylece de kibriya hazretinde, kanatlar germekten ibaret olan hatasn
1
2

Bakara/31
Usul-i Kafi, c. 1 s. 191, Kitabut Tevhid, Bab-u Cevamiit Tevhid, 6. hadis

Namazn Adab...........................................321
ortadan gidermeye hazrlanr ve bu makam selbeder. Rkudan sonra
tekbir getirerek esmai kesretleri ortadan kaldrr. Eli bo olarak zillet,
meskenet ve asl topraktan olma makamna tevecch eder. Bunun
nemli adaplar ise, makamn byk tehlikesini derketmek, tam
tezekkr yolunu kalbe tattrmak, Hz. Zata tevecchte mcahadeye
girimek, kendine tevecch, hatta kendi zillet makamna tevecch
terketmektir.
Bil ki ey Aziz! Hazret-i Hakk tam tezekkr ve o Mukaddes Zatla
kalbin batnna mutlak tevecch, kalbin batn gzlerinin almasna
sebep olur ve onunla da velilerin gz nuru olan Allah mlakat haleti
hasl olur: Bizim urumuzda cihad edenlere, phesiz yollarmz
gsteririz.1
Altnc Ksm
Secdenin Adab ve Srlarna Ksa Bir aret
ve Bunda Birka Blm Vardr
Birinci Blm
Toplu Srr Beyannda
Bu sr irfan ashab ve kalp erbab nezdinde, kendini terketmek,
Allahtan gayrisinden yz evirmek ve baln karnna girmekle hasl
olan Yunusi miracla, hicab grmeksizin kendi aslna tevecchn hasl
olmasdr. Ban topraa dayamakta ise; topran kalbinin batnnda
ve tabiat aleminin aslnda cemilin cemalini grmeye iaret vardr.
Bunun kalbi adab ise; kendi hakikatinin ve vcudunun kklerini
elde etmek, en nemli nefis sultannn merkezi ve ruhun ar olan
kafasn, mukaddes makamn en yakn yerine koymak ve Malikul
Mlukun kutsal aleminin topran grmektir.
O halde sucudi durumun srr kendinden gz yummaktr. Ban
topraa koyma edebi ise, en yce makamlarn gzden uzaklatrmak
ve topraktan daha dk grmektir. Eer kalpte namazsal durumlar
hasebiyle kendilerine iaret edilen iddialardan bir sebeb olursa, bu
marifet ehli nezdinde nifaktr. Zira bu makamn tehlikeleri en byk
tehlikelerdir. Allaha doru slk eden kimsenin zat tabiat ve kalbi
1

Ankebut/69

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

322
ftratyla, celil ve yce olan Hakkn inayetine sarlmas ve zillet ve
meskenetle kusurlarnn balanmasn dilemesi gerekir. Bu da bizim
gibilerin eriemeyecei ve uhdesinden gelemeyecei nemli bir
makamdr.
Biz Srrus Salat risalesinde bu makamlar detaylca zikrettik.
Dolaysyla bu risalede bundan saknyoruz ve adab hakknda
Misbahu eriada yer alan bu rivayeti nakletmekle yetiniyoruz.
kinci Blm
Misbahu eriada yer aldna gre mam Sadk (a.s) yle
buyurmutur:1 Allaha yemin olsun ki mrnde bir defa bile olsun
secdenin hakikatini yerine getiren kimse hsrana uramaz. Bu
kendisini terketme halinde Hakla halvet eden, ama aldatan kimseler
gibi sadece zahirde halvetle nsiyet kuran, hakikatte ise Hakktan ve
Allah-u Tealann; bu alemde Hakla nsiyetten ve o alemde
rahatlktan ibaret olan, secde edenler iin hazrlad nimetlerden
gafil olan kimseler ise, kurtulu yzn gremezler. Ayrca secdede
Hak Tealaya gzellikle yaknlk dileyen kimse, asla uzak dmez ve
secde haletinde edepsizlik eden ve kalbini Hakktan bakasna
balayarak saygnln yitiren kimse, asla Hak Tealaya yaklaamaz.
imdi secdenin baz srlarn bildiine gre, Hak Tealann mukaddes
dergahnda mtevazi ve zelil olan kimseler gibi secde et, kendi
noksanlk ve aresizlik haline bak. Bil ki yaratklarn ayaklar
altndaki topraktan ve herkesin irendii nutfeden yaratldn.
nsan nceden zikredilen bir ey olmad halde sonradan
yaratlmtr. Allah-u Teala secdenin unvann kendine yaknlama
olarak karar klmtr. Yaknlama; kalp, sr ve ruhladr. O halde
Hakka yakn olan kimse Hakktan gayrisinden uzaklar. Zahirde
secde de, her eyden el ekmek ve gzn grd her eyden yz
1

Bu hadisi erifte srlarn ve edeplerin beyan bir araya getirilmitir. Bu konuda

dnmek Allaha doru seyreden kimsenin yzne marifet kaplarn aar ve
inkarclarn inkarn ortadan kaldrr. Ayn zamanda irfan velilerinin ve yakin
ashabnn iddialarn teyit etmektedir. Hak ile halvet, nsiyet hakikati ve Hak
Teala'dan gayrisinin terk edilmesini hatrlatmaktadr.

Namazn Adab...........................................323
evirmekle olur. Batnda da bu i byledir. Dolaysyla kalbi namazda
Hakktan gayrisine balanan kimse, o eye yaknlar, Hakkn irade
ettii eyden ise uzaklar. Nitekim Hak Teala yle buyurmutur: Biz
kul iin iki kalp karar klmadk Nitekim Resulullah da Allah-u
Tealann yle buyurduunu bildirmitir: Ben bir kulun kalbinde
bana itaatin ihlas sevgisini ve rzam elde etme isteini bulacak
olursam bizzat ilerini yrtmeyi stlenirim ve ilerini tedbir ederim.
Benden gayrisiyle megul olan kimse ise alayclardan saylmaktadr
ve ziyan edenlerin kitabna yazlmaktadr.1
nc Blm
Bir hadiste de yer ald zere, Yce Rabbinin adn tesbih et2
ayeti nazil olunca Resulullah (s.a.a) yle buyurmutur: Bu ayeti
rukuda okuyunuz. Ayrca Allah-u Teala, Yce Rabbinin adn
tesbih et.3 ayetini nazil klnca da Peygamber yle buyurmutur:
Bu ayeti secdede okuyunuz.4 Kafide yer alan bir hadiste de yle
buyurmutur: Allahn kendisi iin setii ilk isim el-Aliyy ve elAzimdir. 5 Belki de bu el-Aliyyden maksat zat isimlerdeki ilk elAliyydir ve el-Azim de sfat isimlerdeki ilk el-Azimdir.
Bil ki secde de namazn dier durumlarnda olduu gibi bir halet,
bir zikir ve bir sr vardr. Kamil kimseler iin bu iler, bu kitapta
beyanna iaret edildii gibidir ve daha fazla bilgi vermek uygun
deildir. Orta dereceli kimseler iin ise onun ekli tevazu gstermek,
kibirlenmeyi ve bencillii terketmektir. Mstahaplardan biri olan ve
terkinin de ihtiyata aykr bulunduu burnuna su ekmek de tevazu,
tezelll ve alak gnllnn kemalini izhar etmektir ve kendi aslna
tevecch etmek, kendi durumunu hatrlamaktr. drak mahalli,
harekete geme ve kudret zuhurunun yeri olan bu yedi veya sekiz
zahiri organ; meskenet ve zillet toprana dayamak da tam teslim
1

Misbahu eria, 16. Babus Sadis Aer, fi-s-Sucud

Vaka/74
3
Ala/1
4
Mecmeul Beyan, c. 9, s. 224, Vakia/74. ayetin tefsirinde
5
Usul-i Kafi, c. 1, s. 153, Kitabut Tevhid, Bab-ul Hudusil Esma, 2. hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

324
olmann, btn glerini takdim etmenin ve Ademi hatadan kmann
alametidir.
Bu anlamlar kalpte hatrlamak glenince, yava yava kalp ondan
etkilenir, bir halet ortaya kar ve bu halet de kendinden kamak ve
bencillii terketmektir. Bu haletin neticesi ise nsiyet haletinin
husuludur; bunun ardndan ise tam halvet hasl olur ve tmel sevgi
ortaya kar.
Secdenin zikrine gelince, tavsiften tenzih ve emre kyamdan ibaret
olan tesbihten veya esmai teksirden tenzihten ya da tevhid tenzihten
ibarettir. nk tevhid tefildir ve o da kesretten vahdete gitmektir ve
bu da teksir ve irkten uzak deildir. Nitekim zat ycelikleri tavsif ve
tahmid (hamdetmek) de bu anlamlardan uzak deildir.
el-Aliyy kelimesi zat isimlerdendir. Kafide yer alan bir rivayete
gre de Hak Tealann kendisi iin setii ilk isimdir. Yani evvela zatn
kendisi iin tecellisidir. Slk eden kul da bu makamda kendinden
fani olup alemdeki her eyi terkedince, bu zat tecelliyle vnr. Bil ki
ruku, birinci ve secde ise ikincidir ve onlardaki tesbih ve tahmid de
farkldr. Hakeza bu her iki makamdaki rab da farkldr. Zira marifet
ehlinin dedii gibi rab kelimesi, itibarla zat, sfati ve efali
isimlerdendir. O halde elhamdlillahi rabbil alemin cmlesindeki
rab, kyam makam mnasebetiyle fiiliye isimlerindendir ve de efali
tevhid makamdr. Rukuda ise rukunun sfat tevhidinin makam olmas
mnasebetiyle sfat isimlerdendir. Secdede ise secdenin zat tevhit
makam olduu mnasebetiyle, zat isimlerdendir. Tesbih ve tahmid
ise bu makamlarn her birinde vaki olunca o makamla ilgilidir.1
Drdnc Blm
Mirac namaznda olduu gibi kendinden geme ve sak secdesi,
Hakkn azamet nurlarn mahade etme neticesindedir. Kul
1

Elyazmasnda drdnc blmden nce mam bu konuyu irfani bir uyar olarak
kaleme almlardr; ama sonradan bu sayfalarn zerini izerek haiyesinde yle
yazmlardr: Bu uyar fazladr ve silinmesi gerekir. Kitabn yeniden istinsah edilen
nshasnda da bu blm mevcut deildir, ama bu konu nceki basklarda bu kitapta
yer almtr ve bu baskda da silinmitir.

Namazn Adab...........................................325
kendinden geip mahv ve sak haletine ulanca, ezeli inayete mazhar
olur ve kendisine gayb ilhamlar ilham edilir. Secdenin zikri ve tekrar
da sahv ve kendine gelme halinin ortaya k iindir.
O halde insan kendine gelince, kalbinde Hakkn nurunu mahade
itiyaknn atei alevlenir ve secdeden ban kaldrr ve kendinden
enaniyetten bir kalnt grrse, elinin iaretiyle onu reddeder ve
bylece ikinci defa azamet nuru ona tecelli eder, enaniyetinin
kalntlarn yakar ve fenadan fani olur. Tekbir getirince de mutlak
tmel mahv ve hakiki tam sak haleti onun iin hasl olur. Dolaysyla
zikirlerin ilham yoluyla, gayb yardm onu bu makamda kalc klar
ve velayet makamnn sahv ve her trl rtnmeden ve yaratsal
sslerden mnezzeh olan bu makamdaki sahv haleti, onun iin ortaya
kar. Kesretin hkmlerinden olan teehhd ve selam hali de bu
mahvdan sonraki sahv da hasl olur. Buraya kadar insani seyir
dairesinin tm tekmil oldu ve tamamland.
Yedinci Ksm
Teehhdn Adabna Ksaca Bir aret Hakkndadr ve Bunda ki
Blm Vardr
Birinci Blm
Bil ki namazn ilintilerinden ve namaza giri hazrlklarndan olan
ezan ve ikamet ile namazn sonundaki fenadan bakaya ve vahdetten
kesrete k olan teehhtte; vahdaniyet ve risalete tanklk etmek,
slk eden kula, namazn hakikatinin hakiki tevhidin husulu olduunu
ve vahdaniyete tankln kapsaml makamlardan olduunu hatrlatr
ve de namazda batan sonra slk eden kimseyle birliktedir. Ayrca
onda yce ve celil olan Hak Tealann evveliyet ve ahiriyyet srr da
gizlidir. Hakeza onda byk bir sr olan slikin Allahtan ve Allaha
seferi de vardr. Sizi yaratt gibi yine Ona dneceksiniz.1 O
halde slk eden kimse btn makamlarda, bu hedefe tevecch
etmelidir. Hakkn uluhiyyet ve vahdaniyet gereini kalbine
iletmelidir ve kalbi bu mirac yolculukta ilahi klmaldr ki ahadeti
hakikat olsun ve nifak ve irkten mnezzeh klnsn.
1

Araf/29

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

326
Risalete ahadet hususunda da mutlak velinin ve son peygamberin
bu slki miracda insann elinden tutmas, kapsaml makamlardandr.
Slik, btn bu makamlarda ona tevecch etmelidir ve velayet
makamlarndan olan evveliyet ve ahiriyyetinin zuhur srr da ehli iin
akla kavumu olacaktr.
Bilmek gerekir ki namazn evvelindeki ahadet ile teehhtteki
ahadet arasnda fark vardr. Zira o slktan nceki ahadettir.
Taabbudi veya taakkuli (ibad veya akl) bir ahadettir. Bu ahadet ise
dnten sonradr ve bu ahadet, tahakkuki ve temekkni (reel ve
yerleik) ehadettir. Dolaysyla teehhdn ahadeti ok tehlikelidir.
Zira o iddiada tahakkuk ve tevekkl vardr. Ve rtsz bir ekilde
kesrete dn iddias szkonusudur. Bu yce makam biz ve bizim
gibilere hasl olmamaktadr. Hatta sahip olduumuz bu hal sebebiyle
bu yce makamn beklentisi iinde olmamak gerekir. Hak Teala'nn
huzurundaki edepte zillet, noksanlk, acizlik ve aresizliimizi gz
nnde bulundurmak ve utan iinde mukaddes dergaha ynelmek
gerekir.
Allahm! Bizim birka lafz dnda velilerin makamlarndan,
sekinlerin derecelerinden, ihlas sahiplerinin kemalinden ve sliklerin
slkundan bir nasibimiz yoktur. Btn bu makamlardan sadece
sylentilerle kanaat ettik. Ondan ne bir keyfiyet hasl oldu, ne de bir
hal. Allahm! Dnya ve iindekilerin sevgisi bizi mukaddes
dergahndan ve nsiyet mahfilinden mahcup klmtr. Meer ki sen
gizli ltfnle biz zavalllarn elinden tutasn ve gemiimizi telafi
edesin. Bylece gaflet uykusundan uyanarak mukaddes dergahna bir
yol bulalm.
kinci Blm
Misbahu eriada mam Sadkdan (a.s) nakledilen bir hadiste 1
ibadetlerin kalbi adabna, hakikatlerine ve srlarna iaret edilmitir ve
yle buyurmutur: Teehhd yce ve celil olan Hakkn vgsdr.
Hatta nceden de iaret edildii gibi mutlak ibadet, bir isim veya
1

Misbahu eria el-Bab-us sabi Aer, fit Teehhud,

Namazn Adab...........................................327
isimlerle, veya tecellilerden bir tecelliyle veya hviyet aslyla Hakk
vmektir.
Bu hadis daha sonra adabn balca ilkelerine iaret etmekte ve
yle buyurmaktadr: Zahirde kulluk ettiin ve ubudiyet iddiasnda
bulunduun gibi batnnda da ibadet et ki kalbi/gizli ubudiyet, organik
d amellerine de sirayet etsin. Amel ve sz, batn ve srrnn sureti
olsun. Ubudiyetin hakikati, vcudun btn paralaryla, hem zahiri ve
hem de batini paralaryla cereyan etsin. Organlardan her biri
tevhitten nasiplensin ve zikreden kimsenin lisan, zikri kalbine
ulatrsn. Muhlis muvahhidin kalbi, tevhid ve ihlas diliyle ifade
etmektedir. Ubudiyet hakikatinden rububiyeti talep eder ve
bencillikten dar karak Hakkn uluhiyetini kalbine ulatrr. Bil ki
kullarn peremi Hak Tealann elindedir. Herkes Hak Tealann
meiyet ve kudretiyle bakar ve nefes alr. Onlar btn eitleriyle Hak
memleketinde tasarruftan acizdirler. En kk bir tasarrufta dahi
bulunamazlar, meer ki Mukaddes Zatn iradesi ve izni olsun.
Nitekim buyurulduu gibi Allah-u Teala istediini yaratr ve irade
ettiini seer. Hi kimsenin kendi iinde iradesi yoktur, yani
bamsz bir ekilde Allah-u Teala, vcud memleketinde tasarruf
hususunda irkten mnezzehtir. Bu latifeyi kalbine ulatrdn zaman
Hakka kretmen, hakikate dnr. kr, organlarna ve amellerine
sirayet eder. Ubudiyette dil ve kalp birlikte olmas gerektii gibi, bu
fiil tevhidde de dilin doruluu, vuslata ermi kalbin srrnn sefasyla
olmaldr. Zira yce ve celil olan Hak, yaratcdr. Ondan baka bir
etken yoktur. Btn iradeler ve meiyetler, onun ezeli irade ve
meiyetinin glgesidir.
Hakkn vahdaniyet ve uluhiyyetine ahadet adabndan sonra da,
mutlak kul ve son resul olan Peygamberin mukaddes makamna
tevecch eder, ubudiyet makamnn risalet makamndan ncelii
sebebiyle de ubudiyet admnn, sliklerin btn makamlarnn ncl
olduunu anlar. Zira risalet, ubudiyetin bir ubesidir ve son
Peygamber hakiki kul ve de hakkta fanidir. Ona itaat Hakka itaattir.
Risalete ahadet, vahdaniyete ahadete ulamaktadr. Slk eden kul
da kendine dikkat etmeli ve Allaha itaat olan Resule itaat hususunda,

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

328
hi bir kusur etmemelidir ki mukaddes dergaha ulamaktan ibaret olan
ibadetin bereketlerinden, mutlak velinin yardmyla mahrum kalmasn
ve bilmek gerekir ki nimetlerin velisinin ve Resul-i Ekremin (s.a.a)
yardm olmakszn mukaddes dergaha ve nsiyet yerine ulamak
mmkn deildir.
Sekizinci Ksm
Selamn Adab Hakkndadr ve Bunda ki Blm Vardr
Birinci Blm
Bil ki srr fena olan slik kul, kendine gelip, uyannca,
yaratklardan gaybet halinden huzur haline dnnce varlklara selam
verir. Tpk yolculuktan ve gurbetten dnen kimsenin verdii selam
gibi. O halde yolculuktan dnn balangcnda Nebiyy-i Ekreme
selam verir; zira vahdetten kesrete dndkten sonra ilk hakikat,
velayet hakikatinin tecellisidir: ve ncekiler bizleriz"1 Ondan sonra
da dier varlklarn zdeklerine tafsil ve cem yoluyla tevecch eder.
Namazda yaratktan gaip olmayan ve Allaha yolculuk etmeyen
kimseye selamn, hibir hakikati yoktur. Sadece dilinin lakrtsdr. O
halde selamn kalb edebi, namazn btn edebidir. Eer miracn
hakikati olan bu namazda, bir ykseli yoksa ve nefis evinden
klmamsa, onun iin selam yoktur. Ayrca bu yolculukta eer
eytan ve nefsi emmarenin tasarrufundan esenlik varsa ve bu hakiki
miracn tmnde kalbin bir hastal yoksa, selam gerektir. Aksi
taktirde onun selam yoktur. Dolaysyla Peygambere (s.a.a) selam
gndermenin bir hakikati vardr. Zira o bu miraci yolculukta ve
Allaha doru suudi ve nzuli seyirde esenlikle muttasftr. Ve btn
seyirde Hakktan gayrisinin tasarrufundan mnezzehtir. Nitekim
mbarek inna enzelnahu suresinde de buna iaret edilmitir.
kinci Blm
Misbahu eriada yer aldna gre mam Sadk (a.s) yle
buyurmutur: Namazn sonunda verilen selamn anlam udur: Her
1

Biharul Envar, c. 15, s. 15 Evvel biziz ve sonlar da biziz. Sahih-i Mslim c. 2,

s. 585, Sahih-i Buhari, c. 1, s. 36 Sonlar biziz ve ilkler biziz eklinde nakletmitir.

Namazn Adab...........................................329
kim Allahn emrini ve Peygamberin snnetini kalb huzuru iinde eda
ederse, dnyevi belalardan gvende olur ve ahiret azabndan uzak
kalr. Selam, Allah-u Tealann kullar arasnda emanet brakt
isimdir. Bylece alverilerde, emaneti korumada, birbiriyle ilikide,
doru dostlukta kaynamann shhatinde ve muaeretlerinde bundan
istifade etsinler. Eer selam yerli yerine koymak ve anlamn eda
etmek istiyorsan Allahtan korkmalsn. Kalb, din ve akln senden
esenlikte olsun. Onlar gnahlarn pisliiyle kirletme, koruyucu
meleklerini de gvende klmalsn. Onlar zmemelisin ve onlar
usandrmamalsn. Uygun olmayan davranlarnla onlar kendinden
uzaklatrmamalsn. O halde dostun ve dmann senden taraf
gvende olmaldr. Her kimin yaknlar kendisinden gvende olmazsa,
phesiz yabanclar da ondan gvende olmaz. Her kim selam yerli
yerine koymazsa ona ne bir selam vardr ve ne de teslim. Ve o her ne
kadar halk arasnda Mslman grnse de selam hakknda yalan
sylemektedir.1 Bu hadiste buyurulduu gibi namazn sonundaki
namazn anlam esenliktir. Yani kalbi huu ile Peygamberin
snnetlerini ve ilahi ileri eda eden kimse, dnya belasndan ve ahiret
azabndan gvende olur. Yani dnyada eytann tasarruflarndan
esenlikte bulunur. Zira kalp huzuruyla ilahi emirleri eda etmek
eytann tasarruflarnn kesilmesine neden olur. phesiz namaz
fuhutan, ktlkten alkoyar.2
Daha sonra selamn srlarndan birine iaret ederek yle
buyurmaktadr: Selam, Allahn varlklar arasnda emanet brakt
isimlerinden bir isimdir. Bu da varlklarn ilahi isimlerden
mazhariyetine iarettir. Slik kul, zat batnna ve ftratna emanet
olarak braklan bu ilahi latifeyi izhar etmelidir. Btn
muamelelerinde, muaeretlerinde, emanetlerinde ve irtibatlarnda
kullanmaldr. Batn veya zahir memleketine de sirayet ettirmelidir.
Muamelelerde Hak ve Hakkn dini zere kullanmaldr ki, bu ilahi
emanete ihanet etmemi olsun. O halde selamn hakikati btn mlki
ve melekuti glerine sirayet eder ve btn adetlere, inanlara, ahlaka
1
2

Misbahu eria el-Bab-u fi Samn Aer, fis-Selam, Biharul Envar, c. 82, s. 307
Ankebut/45

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

330
ve amellere bular. Bylece de btn tasarruflardan esenlik iinde
olur. Bu esenliin elde edilme yolunun ise takva olduunu belirtmitir.
Bilmek gerekir ki takvann bir takm mertebeleri ve menzilleri vardr:
Dolaysyla zahiri takva, zahiri gnahlarn zulmetinden korunmaktr.
Bu takva insanlarn genelinin takvasdr.
Batn takvas ise batn ifrattan, tefritten temizlemek ve ahlak ve
ruhi igdlerdeki itidal snrn amamaktr. Bu da zel kimselerin
takvasdr. Akl takvas ise, akl, ilahi olmayan ilimlerde akl
kullanmaktan temizlemek ve korumaktr. lahi ilimlerden maksat ise
eriatler ve ilahi dinler ile ilgili olan ilimlerdir. Btn tabiat ilimleri ve
Hakkn mazharlarn tanmaya yarayan dier ilimler ilahidir. Eer
yle deilse her ne kadar konular yaratl ve ahiret olsa da ilahi
deildir. Bu da Ehessul Hevas'n (haslarn hassnn) takvasdr.
Kalp Takvas ise, kalbi Hakktan gayrisini mahade ve mzakere
etmekten korumaktr. Bu evliyann takvasdr. Hak Tealann,
Benimle oturanla ben de otururum.1 diye buyurduunu belirten
hadisten maksat da, bu kalbi halvettir. Bu halvet en iyi halvettir. Dier
halvetler ise bu halvetin husul iin bir ncl konumundadr. O halde
takvann btn bu mertebelerine sahip olan kimsenin dini, akl, ruhu,
kalbi, btn zahiri ve batn gleri esenlikte olur. Koruyucu ve
mvekkel melekler de ondan gvende olur. Ondan usanmaz, bkmaz
ve dehete kaplmazlar. Byle bir ahsn muamele ve muaereti de
dost ve dmana kar esenlik yoluyla gerekleir. Ve bylece her ne
kadar insanlar ona dmanlk etse de, dmanln kkleri kalbinin
batnndan sklr. Her kim de takvann btn mertebelerinde
gvende olmazsa, o lde de selam feyzinden mahrum kalr ve nifak
ufkuna yaklar. Allah bizi ondan korusun. ves-selam.

el-Mevahibus Seniyye, s. 77 ve Meheccetul Beyza, c. 8, s. 58 (az bir farkllkla)

Namazn Adab...........................................331
Kitabn Sonu
Namazn Dahili ve Harici Hakkndadr ve Bunda Birka Blm
Vardr
Birinci Blm
Namazn nc veya Drdnc Rekaatnda Okunan Teshibat-i
Erbaa, ve Tesbihat- Erbaann Mnasip Olduu Miktarda Kalbi
Adab ve Srlar hakkndadr
Bu Tesbihatn da Drt Rkn Vardr
Birinci rkn tesbihtir ve tesbih kapsaml makamlardan olan tehlil
ve tehmid ile nitelendirmekten tenzihtir. Slik kul btn ibadetlerinde
buna tevecch etmeli, kalbini Hakk vme ve nitelendirme
iddiasndan korumaldr ve kul iin hakkyla ubudiyet etmenin
mmkn olduunu sanmamaldr. Nerede kald ki kamil evliyalarn
bile arzu gzlerinin kesildii ve marifet ashabndan byklerin tamah
ehlinin uzanamad rububiyet hakkn eda etmek! Anka kuu hi
kimsenin tuzana dmez tuzan topla1 Bu adan maarif ehlinin
marifetinin kemalinin, kendi aczini tanmak olduu ifade edilmitir.2
Evet yce ve celil olan Hak Tealann geni rahmeti, biz zayf
kullar kapsad iin, rahmetinin genilii de biz zavalllara hizmet
imkann vermi ve Allaha yakn olanlarn yaknlktan dolay srtnn
eildii mnezzeh ve mukaddes makama giri iznini merhamet
buyurmutur. Bu da, nimet sahibinin mukaddes zatnn kullarna
uzanan ellerinden ve ihsanlarndan en bydr. Marifet ehli, kamil
veliler ve ehlullah, onun deerini kendi marifetleri miktarnca
bilmektedir. Oysa her makam ve mevkiden rtl kalan biz aresizler,
her trl kemalden ve marifetten tmyle uzak kalan biz zavalllar,
bundan gafiliz. Sonsuz byk nimetlerden biri olan ilahi ileri klfet
olarak saymaktayz. Bkknlk ve usangalkla onu eda etmeye
kalkmaktayz. Bu adan da onun nuraniyetinden tmyle mahrum
ve rtlyz.

1
2

Hafz
Biharul Envar, c. 94, s. 150, el-Munacat-u Semaniyete Ar, Mnacatun lil Arifin

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

332
Bilmek gerekir ki tehmid ve tehlil, fiil tevhidi kapsadndan ve
onda snrlama ve noksanlk phesi bulunduundan ve hatta tebih ve
kartrma phesinden dolay slik kul, tesbih ve tenzih srryla oraya
girmeli ve kalbinin batnna, azameti yce olan Hakkn her trl
yaratsal zdeklerden mnezzeh olduunu ve kesret elbiselerinden
beri olduunu anlatmaldr ki, yapt vglerinde teksir phesinden
mnezzeh olsun.
kinci rkn ise tehmiddir ve o da kyam ve kraat ile mnasip olan
fiil tehmid makamdr. Bu adan da bu tesbihler son rekaatlarda
hamd makamnn yerine gemektedir ve namaz klan kimse isterse
Hamd suresini, onun yerine okuyabilir. Fiil tevhidi ise, hamd
suresinde olduu gibi hamdn Hak Teala'ya has klnndan
anlamaktayz. Bylece kulun vglerden tmyle elini kesip
atmaktayz. O evvel ahir, zahir ve batndr. 1 Hakikatini kalbin
kulana gtrmeli Sen attnda sen atmadn, lakin Allah att 2
hakikatini ise ruha tattrmalyz. Bencillii slkun ayaklar altna
alarak, kendimizi tevhid makamna ulatrmal ve kalbi yaratklarn
minnetinin altndan dar karmalyz.
nc rkn ise tehlildir, onun da bir takm makamlar vardr.
Makamlarndan biri, fiil uluhiyeti nefy makamdr. Baka bir
tabirle, varlk aleminde Allahtan baka bir etkenin olmaydr. Bu
tekit, hamdin tahsis sebebidir. nk imkani varlklar ve mertebeler,
yce Hakkn vcud hakikatinin glgesidir ve salt irtibattr. Onlardan
hi birisi iin bamszlk szkonusu deildir. Bu adan icad etkiyi
onlardan birine isnat etmek doru deildir. Zira tesirde icadn istiklali
de, vcudun istiklalini de gerektirmektedir. Zevk ehlinin ifadesiyle
glgesel varlklarn hakikati, Hakkn kudretinin yaratsal aynadaki
zuhurudur. Lailahe illallahn manas ise Hakkn yaratltaki
kudretinin faaliyetini ifade etmektir. Ve yaratsal zdekleri
nefyetmektir. Onlarn failiyet makamn fani klmaktr ve onlarn
Haktaki tesiridir.
1
2

Hadid/3
Enfal/17

Namazn Adab...........................................333
Bir makam da, Hakktan gayri ilahlar nefyetme makamdr.
Lailahe illallah (Allahtan baka ilah yoktur) anlamndadr. O halde
tehlil makam tehmid makamnn sonucudur. Zira eer, vgler
Hakkn mukaddes zatna zgn olursa, ubudiyet de o mukaddes
makama oturur. Yaratklarn bir gzellik grdklerinde yaratklara
yaptklar btn ibadetler de bylece yok olur. Adata slik yle
demektedir: Btn vgler Hak Tealaya mnhasrdr. O halde
ubudiyet de Ona mnhasrdr. O mabuttur ve dier putlarn tm
krlmaldr. Tehlil iin burada zikredilmesi uygun olmayan dier bir
takm makamlarda vardr.
Drdnc rkn ise tekbirdir ve o da tavsiften tekbirdir. Adeta kul
tehmid ve tehlil makamna girince, ilk nce tavsiften tenzih etmi ve
ondan mezun olduktan sonra da tavsiften tekbir ve tenzih etmitir ki,
tahmid ve tahlil ise kusurunu ve dkln itiraf etmekle birliktedir.
Bu makam da tekbir, tehmid ve tehlil makamndan tekbirdir. Zira
orada kesret phesi vardr. Nitekim bu nceden de zikredilmitir.
Belki de tesbihte, tedbirden tenzih ve tekbirde ise tenzihten tekbir
vardr. Bylece kulun iddialar tmyle rm olur ve fiil tevhide
sarlr. Ardndan Hak ile kyam etme makam kalbinde melekeleir.
Renklerden uzak durur ve temkin haleti hasl olur.
Slik kul, marifetlerin ruhu olan bu mbarek zikirlerde boluk,
yalvarp yakarma, kopma, zillet ve tevazuyu kalbine yerletirmelidir.
ou zaman batnn mdavemeti, kalbi zikir suretine dntrr ve
zikrin hakikatini, kalbin batnnda mtemekkin klar ki, zikir elbisesini
giysin, uzaklk elbisesi olan kendi elbisesini zerinden karsn.
Bylece ilahi kalpler hakkani olur, Allah mminlerden nefsini satn
almtr 1 ruh ve hakikati onda tahakkuk eder.

Tevbe/111

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

334
kinci Blm
Kunutun Kalbi Adaplar Hakkndadr
Bil ki kunut, mekket mstahaplardan biridir ki onu terk etmek
uygun deildir. Hatta ihtiyat onu yerine getirmektir. Zira baz ashap,
onun farz olduuna inanmlardr. Baz rivayetlerin zahiri de farz
olduunu sylemektedir. Geri daha gl olan bir gre gre, fkhi
sanatta kunut farz deildir. Nitekim byk alimler arasnda mehur
olan da budur. mamiye arasnda yaygn olan ekliyle yerine
getirilmelidir. Yani elleri yzn hizasna kaldrmak, avularn ge
amak, nakledilen ve her hangi bir duay okumak, kunutta her dilde
dua etmek caizdir. ster Arapa olsun ister dier bir dille, ama Arapa
daha ihtiyatl ve daha stndr.
Fakihlerin buyurduuna gre ondaki en stn dua Ferec duasdr.1
nemli fkhi delili ise, yazara gre faziletine delalet etmemektedir,
ama duann anlam onun da fazilete sahip olduunu gstermektedir.
Zira hem tehlil, hem tesbih, ve hem de tevhidin ruhu olan tahmide
(hamdetmeye) amildir. Nitekim daha ncede bu beyan edildi. Hakeza
Allah; el-Halim, el-Kerim, el-Aliy, el-Azim, er-Rab gibi bir takm
ilahi isimleri de kapsamaktadr. Hakeza ruku ve sucudun zikirlerini de
kapsamaktadr. Zat sfat ve efal isimlerini de barndrmaktadr.
Hakeza yce ve celil olan Hak Tealann tecellilerinin mertebelerini de
kapsamaktadr. Hakeza peygamberlere selam da ihata etmektedir.
Geri ihtiyat olan bunu terketmektir. Daha gl olan gre gre de
caizdir. Peygambere (s.a.a) ve onun Ehl-i Beytine salavat
gndermeyi de kapsamaktadr. Adeta bu mbarek dua, bu zet haliyle
namazn btn zikir grevlerini kapsamaktadr.
Fakihlerin (r.a) dedii gibi bu duann faziletini isbat etmek
mmkndr. Veya snnet delillerinde gz yumulabilir.2 Ama yazara
1

Lailahe illallahul Halimul Kerim Vesailu ia, c. 4, s. 906, Kitab'us Selat,

Ebvab-ul Kunut 7. bab, 4. hadis ve Mstedrekul Vesailu ia, Kitabus Selat,
Ebvabul Kunut 9. ve 4. hadisler
2
stifaze haddine varan eitli rivayetlerde yer aldna gre, eer bir kimseye
herhangi bir amelin sevap olduu ular ve o da o ameli yaparsa, her ne kadar o
rivayet doru olmasa da, o ameli yapt iin sevabn elde eder. Bu rivayet ehbaru
menbelaga rivayetleri diye mehurdur ve onlarn anlam ise snnet delillerinde

Namazn Adab...........................................335
gre bu delil zerinde dnmek gerekir veya bize ulamayan muteber
bir delilin kefi yoluyla, son dnem alimlerinin grndeki icmann
temelleri konumundadr.
Fazileti ok olan ve kulun Hak ile mnacat adabna amil bulunan
ve hakeza mnacat ve Hakka balanmak hali olan kunut hali ile, ilahi
kamil bir takm ihsanlar kapsayan ve de baz byk alimlerin (r.a)
hakknda zen gsterdii dualardan biri de Ya Men Ezherel Cemil
duasdr. Bu dua arn hazinelerindendir. Hak Teala'nn Resulullaha
hediyesidir. Cmlelerinin her birinin bir ok faziletleri ve sevaplar
vardr. Nitekim Tevhid adl kitapta da eyh Saduk bunu aktarmtr.1
Ubudiyet edebi hakknda en nemli ey, mnacat ve Hakka
ballk olan kunut halinde ve tmyle ibadet izhar ve vmekten
ibaret olan namazda, yce ve celil olan Hak Tealann Mukaddes
Zatnn mnacat ve dua kaplarn kulun yzne am olmas ve onu
erafetlendirmesidir. Kul da mukaddes rububiyet makamnn edebini
gz nnde bulundurmal, dualarna dikkat etmelidir. Zira bu dualar
Hak Tealann tenzih ve tesbihini kapamaktadr. Hakkn ydn ve
zikrini iinde bulundurmaktadr. Kulun bu deerli halde Hakktan
istedii ey, ilahi marifetler trndendir. Mnacat, nsiyet, halvet,
Hakka ballk kapsn fethetmeyi talep etmektir. Kul, dnyay talep
etmekten el ekmeli ve hayvani dk ileri ve nefsani ehvetleri terk
etmelidir. Kendisini temiz kimselerin nnde utanacak bir hale
drmemeli ve iyilerin huzurunda kendini deersiz klmamaldr.
Ey Aziz! Kunut, Hakktan gayrisinden elini ykamak, btnyle
rububiyet izzetine ynelmek ve bo ellerini mutlak ganiye doru
uzatmaktr. Bu Allaha ballk haletinde, karnndan ve tenasl
organndan bahsetmek ve dnyay yad etmek ise noksanln
kemalinden ve hsrandandr.
Ey can! imdi sen vatanndan uzak dm ve hrlere komuluktan
alkonmusun. Bu skntl karanlk yere dar olmusun, tpk ipek
bcei gibi kendi an rme.
msamahadr. Biharul Envar, c. 2, s. 256, Kitabul lm, 30. bab ve Usul-i Kafi, c. 3,
s. 139 Kitabul man vel kfr Bab-u Men Belegehu Sevabun Minellah an Amelin
1
Et-Tevhid, Bab-u Esmaillahi Teala, 29. blm 14. hadis

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

336
Ey aziz! Rahman olan Allah senin ftratn kendi marifet nuruyla ve
ak ateiyle yourmutur. Seni peygamberlerin nuru ve evliyalarn
benzeri aklarn nuruyla teyit etmitir, bu atei aalk dnya klyle
sndrme. O nuru, karanla ve gurbet diyar olan dnyaya tevecch
karanlna evirme. Bil ki eer asl vatanna tevecch edecek ve
halktan koparak Hakka balanmay sadece Hakktan dileyecek
olursan, hicran ve mahrumiyet haletini acl bir kalple Allahn
huzuruna arzedersen, aresizlik, fakirlik ve dertlerini izhar edersen,
mutlaka gayb yardm gelir batn elinden tutar, noksanlklarn telafi
eder. Zira haletlerinden biri ihsan ve ahlakndan biri de bata
bulunmaktr.
Muttakilerin mam Mminlerin Emiri ile hepsi de marifet ve hak
inanlarn imam olan masum evlatlarndan nakledilen abaniye
duasnn szlerini kunutta okuyacak olursan, zellikle de Allahm!
Bana, sana doru insanlardan tam kopmay nasip eyle! 1 cmlesini
yazarn kalbi gibi l bir kalple deil, strap ve yalvarp yakararak
Allahn dergahna sunacak olursa bu hal ile ok mnasiptir.
zetle kunut makam, yazara gre tpk sucud makam gibidir ve o
da ubudiyetin zilletine tevecch etmek ve rububiyetin izzet makamn
hatrlamaktr. Ayrca rububiyet izzetine ynelmek ve ubudiyetin zillet
ve acizliini hatrlamaktr. Bu da orta dereceli kimselerin makamnn
hasebiyledir. Ama kamil kimselerin makamnn hasebine gelince,
sucud makam, kulun fenasdr ve gayrisini terketmektir. Kunut
Hakka ballk ve gayrisine gvenmeyi terk etme makamdr ki,
tevekkl makamnn ruhu saylmaktadr. zetle kyam efal tevhit
makamdr. Bu tevhit, ikinci rkuda temkin olursa, kunutta bunun
sonucunu izhar eder ki, fakirlik kekln Hakka gtrr.
Yaratklardan kopar ve kaar.

Mnacat- abaniye, Biharul Envar, c. 91, s. 99

Namazn Adab...........................................337
nc Blm
Namazn Takibat Hakkndadr
Namazda tekid edilen ve terkinin mekruh olduu ve zellikle de
sabah ve ikindi namazlarnda daha fazla tekid edilen mstahaplardan
biri de, namazn takibatdr.1 Nakledilen takibatlar olduka oktur,
onlardan biri de namazn sonunda yer alan tekbir cmlesidir.
Byk eyhler tpk iftitahiye tekbirleri gibi, her tekbirde elini
kulana kadar kaldrmaya ve avularn kbleye doru amaya dikkat
gsterirler. Bunun isbat mkldr, geri baz rivayetlerden elleri
defa kaldrmay istifade etmek mmkndr, belki de elini defa
kaldrmak ve defa tekbir getirmek, sonra da la ilahe illallahu
vehdehu vehde2 okumak yeterlidir. Eer byk eyhlerin dikkat
gsterdikleri ekilde elleri kaldrmak mstahap ise, bu zikredilen
srlar temkin etmektir, belki de kendi namazn ve ibadetlerini
reddetmektir ki, sakn kalpte bencillik ortaya kmasn.
tekbir belki de namazn tm ruhunun kvam olan tevhitten
tekbire iarettir. O halde bu tekbirlerin kalbi adab, her elini
kaldrdnda, tevhitten birini tardetmektir. Yce ve Celil olan
Hakk tavsiflerden ve tevhidlerden tenzih ve tekbir etmektir. Yce ve
celil olan Hakkn mukaddes dergahna kusurunu, zilletini ve
acizliini arzetmektir. Biz Srrus Salat kitabnda bu tekbirlerin ve
elini kaldrmann ruh haletini gzel bir ekilde, bu risalede yer ald
gibi zikrettik ve o da bu miskine Allah-u Tealann ltuflarndan
biridir. Hamd Allaha mahsustur.
Takibat-i erifeden biri de Sddka-i Tahirenin (a.s) tesbihatdr.
Resulullah (s.a.a) kendisine bizzat retmitir ve o takibatlarn en
stndr. Bir hadiste yer ald gibi Eer ondan daha stn bir eyi
olsayd, Resulullah (s.a.a) Fatmaya (a.s) onu ihsan ederdi.3
mam Sadktan (a.s) nakledildiine gre de Bu tesbihat her gn
ve her namazn ardndan okumak, benim nezdimde her gn bin rekaat
1

Namazdan sonra yaplan zikir ve dualar

Vesail-i ia c. 4 s. 1030, Kitabus Salat, Ebvab'ut Takib 14. bab, 2. hadis
3
Furu-i Kafi, c. 3, s. 343, Kitabus-Salat, Babut-Takib badez Salat ved-Dua, 14.
hadis
2

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

338
namaz klmaktan daha sevimlidir.4 Ashab nezdinde maruf olan tertibe
gre; otuz drt defa tekbir, otuz defa hamd ve otuz defa da
tesbih etmektir. Bu esas zere, bunun belirlenmi deil de, en stn
olmas ihtimaldir. Hatta insan hamd ve tesbihin takdim ve tehiri
hususunda da zgrdr. Belki de tekbiri ertelemek ve tesbihi ne
almak hususunda da zgrdr. Ama stn ve ihtiyata yakn olan
mehur olan tertiptir.
Bunun kalbi adaplar da tesbihat-i erbaada zikredilmitir. Ayrca bu
deerli zikirler, namazdan sonras iin nakledilmitir. Tesbihi ise,
tekbir ve ubudiyete hakkyla kyam etmekten tenzihtir. Allahn
mukaddes huzuruna ibadet liyakatinden, tekbir ve tenzihtir ve hakeza
ibadetin gayeti olan marifeti tekbir ve tenzihtir. Dolaysyla salih kul,
namazn ardndan bir miktar noksanlklarn, ibadetlerini ve muhabbet
mezhebinde gnah saylan huzur halindeki gafletini tefekkr etmelidir.
Azameti yce olan Hakkn mukaddes huzurundaki nasipsizliklerini
gz nne getirmeli, bizzat baka bir kapy fethetmek olan takibatta
Hak Tebarek ve Tealann rahmetinden mmkn mertebe istifade
etmeli, bu deerli zikirleri kalbine ulatrmal, kalbini onlarla ihya
etmelidir. Olur ki bylece akbeti iyilik ve saadetle son bulur. Hz.
Fatmann (a.s) tesbihatndaki tehmidde, ubudiyete kyam vgsn
ilahi hviyet iin ispat etmelidir. Ayrca bunu o Mukaddes Zatn
baars, teyidi ve gc olarak kabul etmelidir. Bu ilerin hakikatini
kalbine ulatrrsa ve o latifelerin gizliliklerini kalbe tattrrsa, bylece
kalp, Hakkn zikriyle ihya olur ve kalp Hak ile ebedi hayata kavuur.
Sabahleyin, kesretle meguliyetin balangc ve dnyaya giri
olduundan ve de yaratklarla megul olma ve Hakktan gaflet
tehlikesiyle kar karya olduundan, slik insan hassas zamanlarda
bu karanlk yere girmek iin Hak Tealaya tevessl etmeli ve Allaha
sarlmaldr. Eer kendini o mukaddes dergahta deerli grmyorsa, o
zaman da son Peygambere ve Masum mamlara sarlmal, o deerli
zatlar efaati karar klmaldr. Her gnn bir sahibi olduu iin de,
Cumartesi gn Resulullahn mbarek vcuduna, Pazar gn Hz.
4

Biharul-Envar, c. 83, s. 332; Sevabul-Amal, s. 149dan naklen ve Vesailu-ia,

c. 4, s. 1024, Kitabus-Salat, Ebvabut-Takib, 9. bab, 2. hadis

Namazn Adab...........................................339
Aliye (a.s), Pazartesi gn Hasan ve Hseyine (a.s), Sal gn mam
Seccad, imam Bakr ve mam Sadka (a.s), aramba gn, mam
Kazm, mam Rza, mam Taki ve mam Nakiye (a.s), Perembe gn
de Hz. Hasan-i Askeriye (a.s) ve Cuma gn de -Allah zuhurunu
yakn klsn-, Veliyy-i Emre aittir. 1
Dolaysyla sabah namazndan sonra, bu zulman helak edici denize
ve eytani korkun tuzaa girmek iin, o gnn sahibine tevessl
etmek ve nsiyetin mahremleri ve kutsal dergahn yaknlar olan
mamlarn efaatiyle Hak Tealadan eytann ve nefsi emmarenin
ktln gidermesini taleb etmek gerekir. Naks ibadetlerinin
tamamlanmas ve kabul hususunda, o bykleri vasta karar
klmaldr. Elbette yce Hak Teala, Muhammedi (s.a.a) ve Ehl-i
Beytini hidayet araclar ve nderlerimiz klmtr. Onlarn bereketi,
mmeti sapklktan, cehaletten kurtarmaktadr. Onlarn efaati
vastasyla kusurlarmz gidermekte, doru olmayan itaat ve
ibadetlerimizi kabul buyurmaktadr. phesiz ihsan ve nimetlerin
sahibi Allahtr. Dua kitaplarnda menkul olan takibatlar mezkurdur ve
herkes kendi haliyle mnasip olarak birini semeli, bu deerli
yolculuu hayr ve saadetle sona ulatrmaldr.
Son ve Dua
Bizim bu kitab riya, kendini beenme vb. namazn manevi
engellerini zikretmekle tamamlamamz daha uygundur. Lakin Erbein
kitabnda baz hadislerin erhinde, bu konular detaylca anlatlmtr.
imdi ise iim ok olduundan ve fikri glerim daldndan bu
hizmeti etmekten mazurum. Bu yzden bu sayfalar noksanlm
itiraf ederek sona erdiriyorum ve temiz gr sahibi kimselerden
hatalarm balamasn taleb ediyor. Onlarn hayrl dualarna ve
yce nefislerine muhtacm.
Allahm! Biz zayf kullarna hibir hizmet, itaat, kullua ihtiya
olmakszn, ihsan, inayet, salt rahmet ve varln elbise yceliini
giydirdin. Bizleri ruhani, cismani, nimet trleriyle ve batn ve zahiri
rahmet eitleriyle ereflendirdin. Oysa biz olmasaydk bile, senin
1

Biharul-Envar, c. 24, s. 239, Hisal, c. 2, s. 394, 7. Babdan naklen

.....................................................................................mam Humeyni (r.a)

340
kudretinde hibir eksiklik olmazd veya bizim varlmzdan dolay,
senin azametin ve hametin artm deildir. imdi senin rahmaniyet
kaynan tam, cemil cemalinin gne gz parlam ve bizleri
rahmet denizine gmm, cemal nurlaryla nurlandrmtr. O halde
noksanlklarmz, hatalarmz ve gnahlarmz batn baar nuruyla
ve gizli hidayetle telafi et. Batan sona dnyaya balanan kalplerimizi,
dnyevi ilgilerden kurtar, mukaddes izzetine balanmakla ssle!
Allahm! Biz deersiz kullarn itaatinden dolay senin mlknde bir
genileme olmaz ve bizim isyanmz, senin memleketinde hibir
eksiklik oluturmaz. Gnahkarlara ikence ve azap etmenin sana bir
faydas olmaz, aresiz kimseleri balamak da senin kudretinde
noksanlk icad etmez. Hatakarlarn deimeyen zdei, rahmet talep
etmektir. Noksan olanlarn ftrat ise, tamamiyeti talep etmektir. Sen
geni ltfnle bizlere davran ve kt kabiliyetli oluumuza gz yum.
Allahm! Her ne kadar ben rahmetine ehil deilsem de, phesiz
sen geni rahmetinle beni balamaya ehilsin.
Allahm! Sen dnyada gnahlarm baladn ve ben
gnahlarmn ahirette rtlmesine daha ok muhtacm.
Ey Allahm! Bana, tmyle sana balanmay nasip et.
Kalplerimizin gzlerini sana bakma nuruyla aydnlat ki kalplerimizin
gzleri, nurdan hicaplar yrtsn ve bylece azamet madenine
balansn.1
te burada yce ve celil olan Allahn taktiriyle szmz sona erdi.
Allahn nimetlerine hamd ve krederim. Muhammede ve Ehl-i
Beytine salat ve selam olsun. Bu kitap 16/6/1942 tarihinde, Pazartesi
gn sona ermitir.

Dua-i abaniye, Biharul Envar, c. 91, s. 99

Namazn Adab............................................................................................ 341

indekiler
Yaymcnn Notu 5
nsz 7
Giri
11
Birinci Makale
15
Birinci Blm
15
kinci Blm
18
Slk Ehlinin Makamlarnn Mertebeleri Hakkndadr
18
nc Blm
20
Huunun Beyan Hakkndadr
20
Drdnc Blm 23
Beinci Blm
26
badetin eytann Etkisinden Korunmasnn Beyan Hakkndadr
26
Altnc Blm
30
Sevin ve Neenin Beyan Hakkndadr.
30
Yedinci Blm
35
Tefhimin Beyan Hakkndadr
35
Sekizinci Blm 37
Kalp Huzurunun Beyan Hakkndadr. 37
Dokuzuncu Blm 44
Kalp Huzuru Hakkndaki Hadislerin Beyan
44
Kalp Huzuruna Tevik le lgilii
44
Onuncu Blm
46
Kalp Huzurunu Kazanmaya Davet Hakkndadr 46
On Birinci Blm 49
Bo Hayallere Kaplmann Tedavisi
49
On kinci Blm 52
Dnya Sevgisinin Hayalin Dalmasna Sebep Oluu.
52
Netice 57
Nefsi Dnyaya Kar Ayaklandrma Hakkndadr. 57
kinci Makale
59
Namazn Mukaddimesi ve Onun Baz Kalbi Adabnn Zikri Hakknda 59
Birinci Maksat
59
Taharet Hakkndadr ve Onda Baz Blmleri Vardr.
59
Birinci Blm
59
Taharetin Ksa Beyan
59
kinci Blm
62
Taharetin Mertebelerine aret Hakkndadr
62
nc Blm
65

342 ..............................................................................................indekiler
Taharet in Suya Ynelirken Slikin Kalbi Adab Hakkndadr
65
Drdnc Blm 68
Temizlemek Hakkndadr
68
Beinci Blm
70
Batn ve Kalp Hasebiyle Abdestin Baz Adaplar Hakknda 70
Altnc Blm
74
Gusl ve Gusln Kalbi Adab Hakkndadr
74
Yedinci Blm
77
Necaseti Temizlemenin Batn Adab Hakknda 77
kinci Maksat
84
Elbisenin Adab hakkndadr ve Bunda ki Makam Vardr 84
Birinci Makam
84
Elbisenin Mutlak Adab Hakknda
84
kinci Makam
89
Namaz Klan Kimsenin Elbisesinin Adab Hususunda
89
Birinci Blm
89
Elbisenin Temizliinin Srr Hakkndadr
89
kinci Blm
92
Setr- Avretin Kalbi tibarlar Hakknda 92
nc Maksat 97
Namaz Klan Kimsenin Mekannn Kalbi Adab Hakknda 97
Birinci Blm
97
Mekan Tanma Hakknda 97
kinci Blm
101
Mekann Mbah Oluunun Baz Adab Hakknda 101
Drdnc Maksat 102
Vaktin Kalbi Adab Hakkndadr ve Bu Konuda da ki Blm Vardr 102
Birinci Blm
102
kinci Blm
104
Vakti Gzetleme Hususunda 104
Beinci Maksat
107
Ynelmenin Baz Adab Hakkndadr ve Onda da ki Blm Vardr 107
Birinci Blm
107
Yneliin Toplu Srr Hakkndadr
107
kinci Blm
108
Ynelmenin Baz Kalbi Adab Hakkndadr
108
nc Makale 113
Namazla Birlikte Olan eyler Hakknda113
Birinci Ksm
113
Ezan ve Kametin Baz Adab Hakkndadr Bunda da Be Blm Vardr
Birinci Blm
113
Ezan ve Kametin cmali Adab ve Toplu Srr Hakknda
113

113

Namazn Adab............................................................................................ 343

kinci Blm
116
Ezan ve Kametin Tekbirlerinin Srr ve Adab Hakknda
116
nc Blm
120
Uluhiyyete Tankln Baz Adab
120
rfani Bir Uyar
122
Drdnc Blm 125
Risalete Tanklk Etmenin Baz Adab Hakknda 125
rfani Bir Nkte
128
Fkhi Bir Detay ve rfani Bir lke
129
Beinci Blm
131
Hayyaalatn Baz Adab Hakknda
131
Sonu 133
kinci Ksm
134
Kyam Hakkndadr ve Onda ki Blm Vardr 134
Birinci Blm
134
Kyamn Toplu Srr Hakkndadr
134
kinci Blm
135
Kyamn Adab Hakkndadr 135
Gzel Bir t
139
nc Ksm
141
Niyetin Srr ve Adab Hakkndadr ve Onda Be Blm Vardr
141
Birinci Blm
141
badetlerde Niyetin Hakikati Hakknda 141
kinci Blm
145
nc Blm
148
zetle Bu Kitaba Uygun Bir ekilde hlasn Baz Mertebelerinin Beyan
Drdnc Blm 151
Beinci Blm
157
Drdnc Ksm 162
Kraatn Adab ve Baz Srlar Hususundadr
162
Birinci Meale
162
Birinci Blm
162
kinci Blm
165
lahi Kitab-I erifin Hedeflerine, Konularna ve Muhtevasna aret 165
nc Blm
172
Drdnc Blm 175
Beinci Blm
183
Altnc Blm
186
Sonu 189
kinci Meale
192
Birinci Blm
192
Tamamlama
197

148

344 ..............................................................................................indekiler
kinci Blm
198
Allaha Snmann Baz Adab Hususunda
198
Sonu ve Netice 205
nc Blm
206
stiazenin (Allaha Snmann) Esaslarn Beyan Hakknda
206
Drdnc Blm 212
Tesmiyenin (simlendirmenin) Baz Adaplar
212
Beinci Blm
217
Mbarek Hamd Suresinin Ksaca Bir Tefsiri le Allaha Hamdetme ve
rfani nceleme
223
Aratrma ve Sonu
225
Rivayet ve nceleme
230
Sonu 232
Uyar
236
Bir Baka Uyar 237
man kaz
240
Felsefi Aratrma 244
Ar le lgili lham 247
rfani Tenbih
249
Edebi Tembih
250
rak Uyar
252
rfani Bir Aratrma 253
Bir Uyar ve Bir Nkte
255
rfani Bir Fayda
256
man Bir Uyar
257
Fkhi Bir lke
257
Bir Fayda259
Nursal Bir Uyar ve rfani Bir Nur
262
mani Bir Uyar! 263
rfani Bir Uyar
266
Meseleyi Kavratmak in Bir Sz Nakli 267
Son
269
Son ve Tamamlayc Bilgi 272
Altnc Blm
274
Mbarek Tevhid Suresinin Tefsirinden Bir Para 274
Felsef Uyar
279
rfani Uyar
280
Felsef Yorum
284
rak Felsefe
285
Tamamlama
286
Sonu 288
Yedinci Blm
290

217

Namazn Adab............................................................................................ 345

rfani Bir Uyar
302
Tamamlama
303
Leyletul Kadrin Fazileti Hakknda Baz Rivayetlerin Zikri 303
rfani Bir Uyar
307
rfani Bir Uyar
313
Sonu 313
Bir zr 314
Beinci Ksm
315
Rukunun Baz Srlar ve Adaplar Hakknda
315
Birinci Blm
315
Rkudan nceki Tekbir Hakknda
315
kinci Blm
316
Rkuya Eilmenin Adab Hakknda
316
nc Blm
318
Drdnc Blm 319
Beinci Blm
320
Ban Rukudan Kaldrma Hususunda 320
Altnc Ksm
321
Secdenin Adab ve Srlarna Ksa Bir aret
321
ve Bunda Birka Blm Vardr
321
Birinci Blm
321
Toplu Srr Beyannda
321
kinci Blm
322
nc Blm
323
Drdnc Blm 324
Yedinci Ksm
325
Teehhdn Adabna Ksaca Bir aret Hakknda325
Birinci Blm
325
kinci Blm
326
Sekizinci Ksm
328
Selamn Adab Hakkndadr ve Bunda ki Blm Vardr
328
Birinci Blm
328
kinci Blm
328
Kitabn Sonu
331
Namazn Dahili ve Harici Hakkndadr ve Bunda Birka Blm Vardr
Birinci Blm
331
kinci Blm
334
Kunutun Kalbi Adaplar Hakkndadr 334
nc Blm
337
Namazn Takibat Hakkndadr
337
Son ve Dua
339

331