BÖLÜM 9

ADERANS VE KENETLENME
GİRİŞ
Beton ve çelik çubuklardan oluşan bir yapı elemanın
betonarme olarak davranabilmesi için, çubukların betona
kenetlenmesi gerektiği daha önceki bölümlerde belirtilmişti.
Çelik çubukla beton arasında kenetlenmeyi sağlayan kayma
gerilmelerine aderans denir.
Donatı ve beton arasında var olan bu bağ kuvvetleri
nedeniyle, donatıdaki gerilme moment değişimine paralel
olarak değişir.
Aderans nedeniyle, büzülme ve sünme gibi betona özgü
deformasyonlar, donatıyı da etkiler.
Eğilme Aderansı
Eğilme etkisindeki bir betonarme elemanda momentin bir
kesitten diğerine değişebilmesi için, donatıdaki gerilmenin de
değişmesi gerekir. Ancak, donatıdaki gerilmenin
değişebilmesi, donatı çevresinde oluşan ve aderans gerilmesi
olarak adlandırılan kayma gerilmeleri ile mümkündür. Denge
koşulu nedeniyle, x uzunluğundaki çubuğun çevresinde
etkiyen aderans gerilmelerinin toplamı, çubuğun iki ucundaki
çekme kuvvetleri farkına eşit olmalıdır.
M
 b (u )x  T 
z
Yukarıdaki denklemde, b aderans gerilmesi, u ise çubuğun
çevre uzunluğudur. M/x = V olduğundan, yukarıdaki
denklem aşağıdaki gibi yazılabilir.

V
b 
u.z
Bu denklem, eğilme aderansı olarak tanımlanır.
Eğilme aderansı
Kenetlenme Aderansı
Betonarmede, donatı beton kütle içine yeterli uzunlukta
gömülmüşse, çubuğu çekip çıkartmak mümkün değildir. Gömülme
boyunun yeterli olmadığı durumlarda ise, çubuk yüzeyinin
geometrisine bağlı olarak çubuk sıyrılıp çıkabilir veya etrafındaki
beton kütleyi yarabilir. Betona gömülen çubuk boyu lb
“kenetlenme boyu” olarak adlandırılır ve bu tür aderansa da
“kenetlenme aderansı” denir.
Kenetlenmenin yeterli olabilmesi için, donatı akma gerilmesine
eriştiğinde veya depremde olduğu gibi, donatı akma ötesinde
belirli bir birim deformasyona ulaştığında, çubuk betondan
sıyrılmamalı ve betonu yarmamalıdır.

f yd
lb  co 
f ctd
Bu denklem kenetlenme boyunu veren temel denklemdir. Katsayı
co ‘ın deneysel olarak saptanması gerekir.
Aderans Gerilmelerinin Çubuk Boyunca Dağılımı
Aderansın Nedenleri ve Aderans Mekanizması
Aderans olarak adlandırılan beton ve donatı arasındaki bağın
üç temel nedene dayandığı kabul edilmektedir.
1. Çelik ve beton arasında “yapışma” ( kohezyon ) olarak
nitelendirilebilecek moleküler ve kapiler bağ kuvvetleri
2. Beton ve çelik çubuk arasında oluşan sürtünme kuvvetleri
3. Donatı çubuğu ve beton arasındaki mekanik diş kuvvetleri
Düz yüzeyli çubuklarda aderans, ilk iki nedene, yani yapışma
ve sürtünmeye dayanmaktadır. Nervürlü çubukların
aderansında ilk iki nedenin etkisi ihmal edilebilecek kadar
azdır. Bu tür çubukların aderansı, çubuk üzerindeki çıkıntıların
( nervürlerin ) betona yaslanması ile sağlanmaktadır. Bu
yaslanmadan oluşan kuvvetlere mekanik diş kuvvetleri
denmektedir. Bugüne kadar geliştirilen en basit aderans
deneyi “eksenel çekip çıkarma” deneyleridir.
Sözü edilen aderans deneyi için düz yüzeyli çubuklar
kullanıldığında, kenetlenme boyu yeterli ise donatı akmakta,
yetersiz ise, çubuk betondan sıyrılarak çıkmaktadır.
Aderans deneyinde nervürlü çubuk kullanıldığında gözlenen
davranış, düz yüzeyli çubukla yapılan deneyden oldukça
farklıdır.
Nervürlü çubuğun yeterli aderans boyuna sahip olduğu
durumlarda donatı akmakta, kenetlenme boyunun yetersiz
olduğu durumlarda ise, çubuğu saran beton kütle, oluşan
radyal çatlaklar nedeni ile yarılmaktadır.
Yukarıda özetlendiği şekilde, aderans açısından düz yüzeyli ve
nervürlü çubukların birbirinden çok farklı olduğu görülür.
Düz yüzeyli çubuk aderansını temel alan bir betonarme
eğitimini görmüş mühendis, nervürlü çubukları aynı felsefe ile
kullanmaya kalkarsa, tatsız olaylarla karşılaşabilir.
Yıllarca pas payını sıfıra yakın bir düzeyde tutarak inşaat
yapmış bir mühendis, aynı uygulamayı nervürlü çubukla
donatılmış elemanlarda da yaptığı takdirde, aderans açısından
önemli sorunlarla karşılaşabilir.
Burada aderans dayanımını etkileyen başlıca değişkenler
kısaca irdelenecektir.
Çekip - çıkartma deneyleri ve aderans gerilmelerinin
dağılımı
Çekip-çıkartma (pull-out)
deneyleri ( İTÜ )
 Aderans Dayanımını Etkileyen Başlıca Değişkenler
1. Betonun çekme dayanımı. Nervürlü çubuklarla donatılmış
elemanlarda kırılma, yarılma ile oluşacağından, çekme
dayanımı özellikle önemlidir.
2. Çeliğin akma dayanımı, kenetlenme boyunca aderans
gerilmesi dağılımını etkileyeceğinden önemlidir.
3. Çubuğun yüzey geometrisi (nervürlü, nervürsüz)
4. Donatı çapı. Çap değiştikçe, kenetlenmeyi sağlayan
çevrenin, uygulanan kuvveti etkileyen alana oranı
değişmektedir. Ayrıca, yarılma kırılmasında betonda
oluşan çekme gerilmeleri de, çapla orantılı olmaktadır.
5. Aderans, kenetlenme boyu ile değişir. Ancak aderans
dayanımı, kenetlenme boyu ile orantılı değildir; yani
kenetlenme boyunun iki katına çıkartılması, aderans
dayanımının iki kat arttığı anlamına gelmez. Dolayısıyla
kenetlenme ( aderans ) gerilmesi çubuk boyunca sabit
değildir.
6. Donatı etrafındaki beton örtünün kalınlığı (pas payı). Beton
örtünün kalınlığı, özellikle nervürlü çubukla donatılmış
elemanlar için önemlidir. İç basınç altındaki boru
analojisinden hareket edilirse, çekme dayanımının (yarılma
dayanımı) et kalınlığı (pas payı) ile ters orantılı olduğu
görülür. Pas payının az olması nedeni ile yarılma oluşur.
7. Betonarme çubuğun betonlama sırasındaki konumu.
Betonlama sırasında üst yüzeye yakın çubukların altında
biriken hava kabarcıkları bu çubukların aderansını zayıflatır.
8. Yerel gerilmeler de aderansı etkileyebilir. Örneğin, mesnetin
uyguladığı yerel basınç gerilmeleri, özellikle nervürlü donatı
kullanılan durumlarda yarılmayı geciktirebilir.
9. Sargı donatısı. Sargı donatısı özellikle nervürlü donatı
kullanıldığında etkilidir. Sargı donatısı beton kütleyi sararak,
yarılmaya karşı dayanımı önemli ölçüde artırabilir.
10. Kullanılan agreganın cinsi ve katkı maddeleri de aderansı
etkiler. Örneğin, hafif agrega ile yapılan betonun aderans
dayanımı, normal agregayla yapılana oranla daha düşüktür.
11. Puzzolanlı katkı maddeleri de aderansı olumsuz yönde
etkileyebilir.
Aderans nedeni ile oluşabilecek çatlakların tanınmasında ve
diğer çatlaklardan ayırt edilmesinde yarar vardır. Şekilde
kenetlenme boyunun yetersiz olması nedeni ile kiriş alt
yüzünde gözlenen çatlaklar gösterilmiştir. Bu şekilde, donatı
çubuğu kesik çizgilerle işaretlenmiştir.

Nervürlü donatının neden olduğu aderans çatlaması

UYGULAMADA ADERANS SORUNU
Temel Kenetlenme Boyu
Temel kenetlenme boyu; donatının gerekmediği ( kirişte, boyuna donatı
için moment sıfır noktası ) noktadan itibaren olması gereken uzunluk
olarak tanımlanabilir.
Bir çok çağdaş yönetmelikte olduğu gibi, TS 500 ’de de temel kenetlenme
boyu, donatı çubuğunun yüzey geometrisine (düz veya nervürlü) ve
betonlama sırasındaki konumuna göre verilmektedir. Donatı için iki ayrı
konum tanımlanmaktadır.
Konum I : Genel durum (Konum II de olmayan bütün çubuklar)
Konum II : Betonlama sırasında eğimi yatayla 45  - 90 arasında olanlar ile
daha az eğimli veya yatay olup da betonlama sırasında kesitin alt yarısında
veya kesitin serbest üst yüzünden 300 mm den daha uzakta olan çubuklar.
Herhangi bir betonarme kesitinde, donatının öngörülen çekme veya basınç
gerilmesini güvenle taşıyabilmesi için her iki yönde yeterli kenetlenme
boyuna sahip olması gereklidir. Kenetlenme, düz kenetlenme ile, manşon
ve benzeri mekanik bağlantılarla veya kanca ile sağlanabilir.
Çekme Donatısının Kenetlenmesi
a. Düz Kenetlenme
Kenetlenme, donatının gereksinme duyulmayan noktadan
noktadan düz olarak lb kadar uzatılması ile sağlanabilir.
Kenetlenme boyu olarak tanımlanan boy, nervürlü çubuklar için
aşağıdaki denklem kullanılarak hesaplanmalıdır.
f yd
lb  0.12   20 Nervürlü
f ctd
Düz yüzeyli çubuklarda, bu değerin iki katı kullanılmalıdır.
f yd
lb  0.24   20 Düz yüzeyli
f ctd
Donatı çapının 32 mm <  < 40 mm olduğu durumlarda
yukarıdaki denklemlerden hesaplanan kenetlenme boyu
100/(132-) katsayısı ile çarpılarak artırılır.
Denklemden hesaplanan kenetlenme boyları, Konum II ‘ye
giren çubuklar için 1.0 ile, Konum I ‘e giren çubuklar için ise
1.4 ile çarpılmalıdır.
Kenetlenme boyunun tanımı
Kesitteki donatının, hesaplanan gerekli donatıdan fazla olduğu
durumlarda, yukarıdaki denklemlerden belirlenen kenetlenme
boyları, hesaplanan donatı alanının mevcut donatı alanına
oranı ile çarpılarak azaltılabilir.
Ancak, bu azaltma ile bulunan kenetlenme boyu yukarıda
verilen denklemden hesaplanan boyun ½ ‘sinden ve 20
‘den az olamaz.
Afet Bölgelerinde Yapılacak Yapılar Hakkında Yönetmelikte
(1997) tanımlanan deprem dayanımına katkıda bulunan
süneklik düzeyi yüksek çerçeve elemanlarında ve perdelerin
kritik yükseklikleri içinde bu azaltma yapılamaz.
Beton örtüsünün donatı çapından az olduğu veya aynı
sıradaki donatı çubukları arasındaki net uzaklığın donatı
çapının bir buçuk katından küçük olduğu durumlarda,
denklemden hesaplanan kenetlenme boyları 1.2 ile çarpılarak
artırılmalıdır.
Düz kenetlenmeye ancak nervürlü çubuklarda izin verilir.
b. Kanca veya Fiyongla Kenetlenme
Donatının ucu bükülerek kanca veya fiyong yapılıyorsa, gerekli
kenetlenme boyu azaltılabilir. Şekilde gösterilen standart
kancaların bulunduğu durumlarda, kenetlenme boyu lbk
denklemden bulunacak değerin ¾ ü kadar alınabilir.

Boyuna donatı Kancalarında,

dm≥6
Etriye ve çiroz kancalarında,

dm≥6
Fiyonglarda,

dm≥12, a≥2, c≥3

Standart Kanca ve Fiyonglar

Kancanın betona uyguladığı kuvvetler ve oluşan
c.Kaynaklı Enine Çubukla Kenetlenme
Gerekli kenetlenme boyu çubuğa kaynaklanmış enine
çubuklar ile sağlanabilir. Nokta kaynaklı hasır çeliklerde bu
tür kenetlenme yaygın olarak kullanılır.
Kenetlenme için gerekli enine çubuk sayısını ve minimum
boyutları gösteren TS 500 Çizelge 9.1 nokta kaynaklı hasır
donatı için geçerlidir. Dinamik veya çok değişen yüklerin söz
konusu olduğu durumlarda çizelgedeki değerlere bir çubuk
ve 100 mm eklenmelidir.
Çizelge - Kaynaklanmış Enine Çubuklar İçin Aranan Kenetlenme
Koşulları
d. Mekanik Kenetlenme
Özel durumlarda kenetlenme, donatı ucuna kaynaklanan veya
vidalanan plakalarla da sağlanabilir. Bu gibi durumlarda, öngörülen
düzenleme bir laboratuvarda denenmeli ve projede kullanılacak
çubuk hesap kuvveti, kırılma yükünün %70 ‘ini geçmemelidir.
Bu tür kenetlenmenin kullanılabilmesi için özel izin gereklidir.
Mekanik kenetlenme özel manşonlarla da sağlanabilir. Kullanılacak
manşonun yeterliliği bu konuda yapılmış deneylerle kanıtlanmalıdır.

e. Demet Donatının Kenetlenmesi

Demet donatının kenetlenme boyunun hesabında aşağıda denklem
ile tanımlanan eşdeğer çap e kullanılmalıdır.

e=1.2  n1/2
Bu ifadede;
n : demetteki donatı sayısı
 : demetteki donatıların çapıdır.
Demet Donatı
Basınç Donatısın Kenetlenmesi
Basınç donatısına kanca yapılamaz. Donatı çubuğu bütün yük
düzenlemeleri altında basınca çalışıyorsa, kenetlenme boyu ilgili
denklemden hesaplanan değerin ¾ ‘üne kadar azaltılabilir.

Ucu kancalı basınç donatısının davranışı

Kancanın açılması nedeniyle kabukta yırtılma ve önlem
 Etriyelerin Kenetlenmesi
Etriyelerin kenetlenmesi, kanca, düz bindirme veya enine
çubuk kaynaklanarak sağlanabilir.
a. Kanca ile Kenetlenme
Bu tür kenetlenme, aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi
135 veya 90 lik kancalarla sağlanmalıdır.
Şekil a da gösterilen tür, dikdörtgen kesitler, kolonlar
ve özellikle burulmaya maruz elemanlar için
kullanılmalıdır.
Şekil b de gösterilen tür ise kanca tabla içinde kalmak
koşuluyla, ancak dişli döşeme kirişlerinde kullanılabilir.

b. Düz Bindirme İle Kenetlenme

Şekil c de gösterilen düz bindirme, deprem veya
burulma etkisi altındaki yapı elemanlarında kullanılamaz.
Etriyelerde Kancalı Kenetlenme Türleri
c. Kaynaklı Enine Donatı İle Kenetlenme
Etriyelerde bu tür kenetlenme ancak hasır donatı ile yapılır.
Şekilde izin verilen kaynaklı kenetlenme türleri gösterilmiştir.

Etriyelerde Kaynaklı Kenetlenme Türleri

DONATININ EKLENMESİ
Genel
Donatıda eklemeler projede gösterilen yerde ve biçimde
yapılmalıdır. Bu konuda yapılacak her hangi bir değişiklik
için proje mühendisinin onayı alınmalıdır.
Donatının eklenmesinde aşağıdaki yöntemlere izin verilir.

Bindirmeli Ekler
Bindirmeli eklerde çubukların bitişik olması tercih
edilmelidir. Eklenen iki çubuk arasında aralık bırakılması
gereken durumlarda, bu aralık bindirme boyunun 1/6
‘sından ve 100 mm den fazla olmamalıdır.
Demet donatıda ek yapıldığında, demetteki tüm çubuklar
aynı kesitte eklenmemelidir.
Demetteki bireysel çubuklar için gerekli bindirme boyu
%20 artırılarak bulunur.
Donatının Eklenmesi: Şaşırtmalı Bindirmeli Ekler
Manşonlu Ekler
Betonarme yapı elemanlarında kullanılacak manşonlu
eklerin, hem çekme hem de basınç altında, manşonla
bağlanan donatı çubuğu için standartlarda öngörülen
minimum karakteristik akma dayanımının 1.25 katı
dayanıma sahip olduğu deneylerle kanıtlanmalıdır.

Kaynaklı Ekler
Kaynaklı ek yapılacak çubukların metalurjik analizi
yapılmalı ve çeliğin özellikle karbon içeriği açısından
kaynaklanmaya uygun olduğu kanıtlanmalıdır.
Kaynaklı ekler TS 708 ’e uygun olarak yapılmalıdır.
Kaynakla yapılan eklerde her elli taneden birine ( en az 5
tanesine ) çekme deneyi uygulanmalıdır. Bu deneylerde,
ekli donatının 1.25 fyk kadar gerilme taşıyabileceği
kanıtlanmalıdır.
Betonarme donatı eklenmesinde kullanılan çeşitli yöntemler
Çekme Donatısının Eklenmesi
a. Bindirmeli Ekler
Bindirmeli eklerde bindirme boyu lo aşağıdaki denklemlerden
hesaplanır.

lD=1lb , 1=1+0.5r
Burada, “r” aynı kesitte eklenen donatının toplam donatıya oranıdır.
Bütün kesiti çekme taşıyan elemanlarda, 1=1.8 alınır. Konum I ‘e
giren çubuklarda lo , 1.4 çarpanıyla artırılır.
Bindirmeli ek yapılan çubuk uçları kancalı ise, bindirme boyu bu
denklemden elde edilen değerin ¾ ‘üne kadar azaltılabilir.
Bindirmeli eklerde, bindirme boyunca sargı donatısı bulundurulması
gereklidir. Sargı donatısının çapı , en az eklenen donatı çapının 1/3 ü
veya 8 olmalıdır. Bindirme boyunca en az 6 sargı donatısı
bulundurulmalı ve sargı donatısı aralığı eleman yüksekliğinin ¼
ünden ve 200 mm den fazla olmamalıdır.
Birden fazla çubuğa ek yapılması gereken durumlarda, ek yerleri
şaşırtılmalıdır. İki ekin merkezinden ölçülen uzaklık en az 1.5 lo
kadarsa, ekler şaşırtılmış sayılır.
 Hasır donatının eklenmesi için önerilen TS 500 Çizelge 9.2, kesitte
bulunan donatının gerekli donatıdan en az %50 fazla olduğu
durumlar için geçerlidir. Kesitteki donatı alanının gerekli donatı
alanına oranı 1.5 tan küçük olduğu durumlarda, Çizelge 9.2 ‘deki
bindirme boyları ve enine çubuk sayıları, ( 1.5 x gerekli donatı kesit
alanı / kesitte bulunan donatı alanı) oranında artırılır.
Çizelge : Nokta Kaynaklı Hasır Donatı İçin Bindirme Koşulları

b. Manşonlu Ekler
Çekme donatısındaki manşonlu ekler TS 500 Madde 9.2.3 e göre
yapılmalıdır.
c. Kaynaklı Ekler
Basınç Donatısının Eklenmesi
a. Bindirmeli Ekler
Bindirmeli eklerde bindirme boyu TS 500 Madde 9.2.2. a da
belirtilen kenetlenme boyundan ve 300 mm den az olamaz.
Basınç donatısındaki bindirmeli eklerde kanca yapılmamalıdır.
Bindirme boyunca TS 500 Madde 9.3.5.a da tanımlanan sargı
donatısı aralığı d/4 ten az olmamalıdır.
Çapı 30 mm den büyük olan donatı çubuklarına bindirmeli ek
yapılamaz. Bu çubuklar yeterliliği deneylerle kanıtlanmış özel
manşonlarla eklenmelidir.
b. Manşonlu Ekler
Basınç donatısındaki manşonlu ekler TS 500 Madde 9.2.3 e
göre yapılmalıdır.
c. Kaynaklı Ekler

Basınç donatısındaki kaynaklı ekler TS 500 Madde 9.2.4 e

göre yapılmalıdır.
 Şaşırtmalı bindirmeli ekler

Donatı rijitliğinin neden olduğu yırtılma

Kolon Boyuna Donatısı Bindirmeli Ekleri
a. Kolon boyuna donatısı kolon orta bölgesinde ekleniyorsa,
lo>lb olmalıdır.
b. Hiçbir yük birleşiminde kolon boyuna donatısında çekme
oluşmuyorsa, bindirmeli ekler TS 500 madde 9.2.6 ya göre
yapılabilir.
c. Herhangi bir yük birleşiminde, kolon boyuna donatısında
çekme oluşuyorsa, boyuna donatıda kolon alt ucunda
yapılacak bindirmeli ekler aşağıdaki koşullara uyacaktır.
Aynı kesitte boyuna donatının yarısı veya daha azı
ekleniyorsa,
lo  1.25 lb
Aynı kesitte boyuna donatının yarısından fazlası ekleniyorsa,
lo  1.50 lb
Kolonlarda bindirmeli ek
Sürekli kirişte moment diyagramının değişimi ve kenetlenme
TDY97 ‘de kenetlenme ile ilgili olarak
verilen ilave koşullar ve detaylar,
ilgili konular ( kirişler, kolonlar, kolon-
kiriş birleşim bölgeleri ve perdeler )
anlatılırken
ayrıntılı olarak belirtilmişti.