BÖLÜM 13

TEMELLER
Üst yapıdan kolon, duvar, kemer vb. gibi düşey
taşıyıcılara gelen yükleri zemine ileten yapı elemanları
temellerdir *.
Bu iletimin uygun bir şekilde gerçekleşmesi için,
temellerde meydana gelen çökme ve dönmeler kabul
edilebilir sınırlar içinde kalmalıdır.
Eğer zeminin yüzü veya üst tabakası yapıdan gelecek
yükleri güvenli bir şekilde karşılayacak durumda ise,
temeller iklim koşullarına göre 60150 cm. arasında
değişen bir donma derinliği de göz önüne alınarak zemin
yüzüne yakın düzenlenir (yüzeysel /sığ temeller).
* Temel yerine sömel terimi de kullanılabilmektedir.
Yüzeysel temellerin pratik hesabında kullanılan en önemli
zemin parametresi, temel zemininde kullanım yükleri ( G+Q)
altında meydana gelmesine müsaade edilebilen gerilme,
başka bir deyişle zemin emniyet gerilmesidir.
Bunun yanında diğer önemli bir yükleme durumu da G+QE
veya bazen G+1.3Q 1.3W yükleme durumudur. Ancak;
TDY97, zemin emniyet gerilmesinin, kullanma durumuna göre
ender ortaya çıktığı ve kısa sürdüğü için deprem durumunda
% 50 ‘ye kadar artırılabileceğini öngörmektedir. Benzer
şekilde, rüzgar için de % 25 artırılabilmektedir.
Buna göre; zemin gerilmelerinin kontrolü, şu şekilde
yapılabilir.
G+Q yüklemesi için : z  z,em
( veya 1.4G+1.6Q yüklemesi için : z  1.45 ~1.5 z,em )
G+QE yüklemesi için : z  1.5 z,em
Daha ayrıntılı yapılacak hesaplarda, zemin
gerilmelerin sonucu meydana gelecek düşey yer
değiştirmelerle, temelin kesit etkilerinin karşılıklı
etkileşimi de göz önüne alınabilir.
Bunun için en basit yol, temelin elastik taşıyıcı
sistem ve zeminin yan yana gelmiş elastik yaylardan
ibaret kabul edilmesidir ( Winkler hipotezi ).
Bu durumda elastik yay katsayısı, zemin yatak
katsayısı olacaktır.
Zemin yatak katsayısı, zeminde birim yer değiştirme
meydana getirmek için birim alana yapılacak
yükleme olup, t/m3 veya kg/cm3 birimindedir.
NOT: Eğilme momenti etkimesi durumunda, temellerin
e=M/N kadar eksantrisite ile asimetrik yapılması sonucu
düzgün yayılı zemin gerilmesi oluşturularak, daha ekonomik
temel çözümü elde edilebilir.
Yüzeysel
temeller,
üst yapıdaki
taşıyıcı
sistemin
türüne ve
zeminin
durumuna Yüzeysel (sığ)
göre birkaç Temel Türleri
değişik
şekilde belirir.
Sık
rastlanan
türleri
yandaki
şekilde
gösterilmiştir.
Betonarme temellerin genel sınıflandırması
Yapı yükleri ağır veya zemin üst tabakası üst yapı yüklerini
alıp alt tabakalara iletecek özelliğe sahip değilse, yani zemin
yeterli güvenlikte değilse; kolon yükleri kazık, keson vb. ara
elemanlarla zeminin taşıyıcılık özelliğine sahip olan alt
tabakalarına veya sürtünme ile daha geniş zemin yüzeyine
iletilir ( derin temeller / kazıklı temeller ).
a) Yerinde çakma kazıklar ( Fore tipi kazıklar )
Betonarme, çelik veya ahşap olabilir.
Yük, daha derinde bulunan sağlam zemine aktarılır.
b) Yerinde dökme kazıklar ( Franki tipi kazıklar )
Derinde daha sağlam zemin bulunmadığı durumlarda;
yük, sürtünme ile ve derinde daha sağlam zemin
oluşturularak zemine aktarılır.
Üst yapının yükü, kazıklar üzerine tapılan radye temel
vasıtasıyla kazıklara ve dolayısıyla zemine aktarılır.
Kazıklı temeller, zorunlu hallerde uygulanması gereken,
daha maliyetli temellerdir.
Kazıklı temelde kolondan yük akışı
Kazıklı temel örneği
Ayırma Derzleri / Hareket Derzleri
Yapının çeşitli bölümlerinin birbirinden bağımsız hareket etmesine
imkan sağlayan aralıklara ya da kesimlere, genellikle “derz” veya
“ayırma derzi” adı verilir. Bunlar;
Betonarme yapıda rötre, sünme, sıcaklık değişimi veya yangın gibi
etkiler nedeniyle oluşabilecek boy değişikliklerinin etkisini azaltmak
için, yapının plandaki boyutlarını sınırlı (~ 30 m ) tutmak amacıyla
oluşturulan ve sadece temel üzerine kadar yapılan “dilatasyon /
genleşme derzleri”,
Farklı özellikteki zeminlere oturan veya üst yapıdaki kütleleri çok
farklı olan yapılarda, farklı oturmalara müsaade etmek ve ilave
etkilerin doğmasını önlemek için üst yapıda oluşturulan ve temelde
de devam ettirilen “oturma derzleri”,
Planda dikdörtgen formun dışında olan ve burulma etkisinde
kalabilecek L , T gibi planlı veya birbirlerine çarpmalarını önlemek
üzere ve farklı özelliklerdeki bitişik nizam inşa edilen betonarme
binalarda yapılan “deprem derzleri” ve
Çeşitli amaçlarla yapılabilecek yapımsal derler ve iş derzleri olarak
Kolon yükleri temel yoluyla zemine aktarılırken,
zeminle yüzeysel temellerin ortak yüzünde
meydana gelen basınç gerilmeleri sonucu
zeminde düşey yer değiştirmeler ortaya çıkar.
Bu tür yer değiştirmelerin yapının temellerinde
farklı olması taşıyıcı sistemde ilave etkilerin
doğmasına sebep olur.
Bu gibi durumlarda, bu derzlerin temelde de
devam ettirilmesi gerekebilir.
TDY97 ‘ye göre, bırakılacak minimum derz
boşluğu, 6 m yüksekliğe kadar en az 3 cm
olacak ve bu değere 6 m ‘den sonraki her
3 m yükseklik için en az 1 cm eklenecektir.
Bu konudaki ilave koşullar, TDY97 mad. 6.10.3
‘de verilmiştir.
a1) Temel zemini ve
yükler oturma
yapmayacak durumda ise,
derz temelde devam
ettirilmez.

a2) Oturma bekleniyorsa,

derz temelde de devam
ettirilmelidir.

Yapıda derz düzenlenmesi

Dilatasyon ( ayırma/genleşme ) ve oturma derzlerinin
temeldeki durumu
Duvar Altı Temeli
Yük taşıyan duvar veya betonarme perdeler için
düzenlenir.
Uzun doğrultuda eğilme oluşmadığı kabul edilerek
birim boy için kısa doğrultuda hesap yapılır.
Duvar altı temellerinin genişliği, zemin dayanımı
dikkate alınarak belirlenir.
Uzun doğrultuda yüklemenin veya zemin özelliğinin
değişmesinden doğabilecek etkileri karşılamak için
konstrüktif olarak donatılır.
Genellikle enine kesit dikdörtgen veya yamuk biçimde
oluşturulur. Ancak, hesaba esas olan birim uzunluktaki
boyuna kesitin hep dikdörtgen olduğu açıktır.
Bu tür temel kesitlerinde meydana gelen kesme
kuvveti ve eğilme momenti aşağıdaki şekilde
gösterilmiştir.
Çeşitli duvar altı temelleri
Duvar Altı Temelinde Zemin Gerilmeleri
Tasarım momenti < Homojen çatlamamış kesit

Md < Mcr varsayımı ile hesaplanan

çatlama momenti

Tasarım kesme kuvveti < Kesmede çatlama

Vd < Vcr dayanımı

Duvar altı Temeli

Boyutlandırmaya esas olacak kesme kuvveti Vd , duvar veya
perde yüzünde; eğilme momenti Md ise, duvar altı temelinde
duvar kalınlığının ¼ ’ü kadar içerideki kesitte, betonarme perde
duvar altı temelinde ise perde yüzünde alınmalıdır.
Temel kalınlığının kesme donatısı gerektirmeyecek
şekilde belirlenmesine gayret edilmelidir.
Temel kalınlığı seçilirken, yukarıda sözü edilen hesap eğilme
momentinin, homojen çatlamamış kesit varsayımı ile
hesaplanan çatlama momentinden, hesap kesme kuvvetinin de
kesmede çatlama dayanımından küçük olması sağlanmalıdır.
( Mcr=2,5.fctd.W ; Vcr=0,65.fctd.bw.d )
Bu durumda, boyuna doğrultuda her köşede bir tane olmak
üzere toplam 410 donatının yerleştirilmesi yeterli olabilir.
Bu donatı, aralığı temel kalınlığının iki katını geçmeyen ve
en az 8/30 etriyelerle sarılmalıdır.
Duvar altı temel kalınlığının, duvar dışına taşan konsol
açıklığının yarısından ve 20 cm ‘den az olmaması, temelin rijit
olması ve gerilmelerin düzgün dağılması bakımından gereklidir.
Temel donatısı, zeminden ve yer altı suyundan etkilenebileceği
için beton örtüsü en az 5 cm olmalıdır.
Eğer hesap eğilme momenti, yukarıda verilen şartı
sağlamıyorsa; eğilme momentine göre hesaplanan,
çapı 10 mm den az olmayan ve aralığı temel kalınlığından
fazla olmayan bir enine donatı yerleştirilmelidir.
Enine yerleştirilen bu ana donatıdan başka, boyuna
doğrultuda da dağıtma donatısı konulmalıdır.
Dağıtma donatısı alanı, ana donatının 1/5 ’inden ve 4 10
’dan az olmamalıdır.
Sistemin tek yönde yük aktardığı göz önüne alınarak, tek
yönde çalışan döşemeler için verilen diğer konstrüktif
kurallar burada da aynen uygulanabilir.
TDY97 ‘ye göre, duvar altı temellerine konulacak boyuna
donatıların hem üstte ve hem altta yatay aralıkları 30 cm
‘yi geçmeyecek; köşelerde, kesişme noktalarında ve
basamaklı temel durumlarında sürekliliği sağlayacak
biçimde bindirme yapılacaktır.
TDY97 ‘de duvar altı temellerine ilişkin olarak belirtilen koşullar
aşağıdaki çizelgede belirtilmiştir. TDY97 Tablo:12.3
Tekil / Münferit Temeller
Tek bir kolon için düzenlenen temel olup, plandaki şekli
kare, dikdörtgen veya daire olabilir.
Düşey kesitleri genellikle dikdörtgen veya yamuk olarak
ortaya çıkar.
Temel kalınlığının kesme donatısı gerektirmeyecek
şekilde belirlenmesine ve kesme veya zımbalama
donatısına ihtiyaç duyulmamasına gayret edilmelidir.
Yatay yer değiştirmeleri önlemek için birbirlerine konstrüktif
olarak donatılan bağ kirişleri ile bağlanır.
Planda her iki doğrultuda çalışan tekil temelin hesabı, kolon
yüzünden dışarı taşan temel parçaları, ayrı ayrı konsol kiriş
gibi kabul edilerek yapılabilir.
Eğilme ve kesme hesabı için kritik kesit kolon yüzü kesiti
alınabilir.
Şekilde gösterilen çevre için zımbalama kontrolü, kirişsiz
döşemelerde verilen ilkelere göre yapılmalıdır.
NOT: En çok uygulanan türü, b ve c şekilleridir.
Tekil Temel
Simetrik betonarme
tekil temellerde
kesit ve donatı
Simetrik olan ve olmayan tekil temeller
İki doğrultuda moment etkisindeki tekil temel
Tekil temelin planda alanı 1 m2 ’den, en küçük
boyutu 70 cm ‘den; temel kalınlığı 25 cm ‘den
ve konsol açıklığının ¼ ‘ünden; donatının beton
örtüsü ise 5 cm ‘den az olmamalıdır.
Her iki doğrultu için hesapla bulunan donatılar,
temel tabanında bir ızgara oluşturacak biçimde ve
eşit aralıklı olarak yerleştirilebilir.
Donatı aralığı 25 cm ‘yi geçmemeli ve her iki
doğrultuda çekme donatısı oranı, göz önüne
alınan kesite göre, ayrı ayrı 0,002 ‘den az
olmamalıdır.
Ayrıca, tekil temelin plandaki dış kenarına
konulacak çember donatısı, temelin güç
tükenmesine yakın durumdaki davranışını olumlu
yönde etkiler.
Tekil temelde çember donatısı ve kemerlenme
Tekil temellerde çember donatısı
Prefabrike kolon elemanlarının ankastreliğini sağlamak için yuvalı ( tekne )
tekil temeller uygun olur. Aşağıda örnek şekli verilen bu tür temellerin
hesap ve yapımında uyulacak esaslar, “prefabrike yapıların hesabı ile ilgili
Türk Standardı’nda” ayrıntılı olarak verilmiştir.
Sürekli / Mütemadi / Şerit Temeller
Birbirlerine yakın tekil temellerin birleştirilmesinden
sürekli temel doğar ( şerit temel ).
Böyle bir durumda düşey yüklerin bileşkesinin temel
yüzeyinin ağırlık merkezine etkimesi, düzgün zemin
gerilmesi elde etme yönünden arzu edilir.
Eğer bu durum sağlanmamışsa, temel yüzeyinin
ağırlık merkezinde bileşke kuvvetle beraber doğacak
moment, zemin gerilmelerinin düzgün yayılışını
bozar.
Böyle bir durumda zemin gerilmelerinin doğrusal
yayıldığı kabul edilebilir.
Sürekli temellerde uygulanabilecek enkesit biçimleri
Sürekli temellerin R bileşkesine göre simetrik yapılması
Sürekli temelde kesit etkileri
Bir doğrultuda sürekli temel türleri
Kolon sayısı arttıkça, kolon yükleri kendisine
komşu iki açıklıktaki zemin gerilmelerine daha
etkili olurken, daha uzak açıklıklardaki zemin
gerilmelerine olan etkileri uzaklık artıkça azalır.
Bu düşünceden hareketle üst yapının rijit
olmadığı durumlarda kolon yükünün, komşu
açıklık ortaları arasında kalan bir bölgede zemine
düzgün yayıldığı kabul edilebilir.
Çalışma biçimleri sürekli kirişlere benzer.
Sürekli temellerin düzenlenmelerinde; kiriş kısmı
için sürekli kirişlere ait konstrüktif kurallara, plak
( ampatman ) kısmı için tekil temellerde verilen
konstrüktif kurallara uyulması tavsiye edilir.
Sürekli temelde zemin gerilmeleri
Sürekli
temelde
zemin
gerilmeleri
ve kesit
tesiri
diyagramları
Temel taban genişliği; birim boy için temel tabanında oluşan
zemin gerilmeleri, zemin emniyet gerilmesini aşmayacak
şekilde belirlenir.
Bu amaçla, sürekli kirişin genişliği yeterli olduğu takdirde,
kiriş dışına taşan plak (ampatman) yapılmayabilir.
Ampatman yapıldığı takdirde, temel kirişine göre simetrik
yapılması uygun olup; bu durumda kiriş dışına taşan plak,
kirişle birleştiği noktada ankastre mesnetli konsol plak olarak
düzgün yayılı zemin gerilmesine göre birim boy için hesap
edilerek donatılır.
Ampatmanın kesit hesabı ve donatısı için, konsol döşemelere
ilişkin kurallar geçerlidir.
Kiriş dışına taşan ampatman genişliği fazla olduğu takdirde,
enine kesitin dikdörtgen yerine trapez yapılması ekonomik
olabilir. Ancak, her iki durumda da konsol mesnetindeki
kesitin dikdörtgen olduğu açıktır.
TS 500-2000 ‘e göre;
Kirişli olan sürekli temellerde,
Kiriş yüksekliği : h  ln / 10
Plak kalınlığı : t  20 cm olmalıdır.
Vcr > Kolon yüzünde hesaplanan Vd olması,
olabildiğince sağlanmalıdır.
Kirişsiz plak olarak düzenlenen sürekli temellerde, plak
kalınlıkları 30 cm ‘den küçük olamaz.
Bu tür sürekli temellerde, kolon yüzündeki kesme kuvveti
ve zımbalama kontrolleri, daha önce kesme ve
zımbalama güvenliği için anlatılan şekilde yapılır.
Temel kirişlerinin boyutlandırılmasında; kesme kuvveti,
eğilme momentinden daha etkin olabilir. Bu nedenle,
boyutlandırmada kesme kuvveti öncelikli olarak dikkate
alınmalıdır.
Komşu arsa veya yapı
sınırında bulunan ve yarım
pabuç biçiminde yapılma
zorunluluğu ortaya çıkan
tekil temellerde, temel
tabanındaki zeminde çekme
gerilmelerinin oluşması ve
dolayısıyla temel taban
alanından tam
yararlanılamaması, hatta
temelin dönme ihtimali
nedeniyle, sınırdaki
kolonların ve dolayısıyla
temellerin sınırdan içeriye
çekilmesi veya birden fazla
tekil temelin birleştirilmesiyle
sürekli temel haline
getirilmesi şeklindeki
çözümler, çok daya uygun
olabilir. Komşu yapı sınırında bulunan temeller
Izgara Temeller / İki Doğrultuda Sürekli Temeller

Tekil temellerin iki doğrultuda birleştirilmesiyle ızgara

biçimli iki doğrultuda sürekli temeller meydana gelir.
Zemin gerilmeleri sürekli temellerdeki gibi bulunabilir.
Bu durumda temel kesitinde kesme kuvveti ve eğilme
momentine ek olarak burulma momentinin de ortaya
çıkması söz konusudur.
Sürekli temellerin daha ayrıntılı çözümleri, temel
elastik kiriş ve zemini elastik mesnet kabul ederek
yapılabilir.
İki doğrultuda sürekli/ızgara temel sistemi
Izgara temellerde kolon yükünün temellere aktarılması
Radye / Alan Temeller
Genellikle tüm üst yapı kolonlarının beraberce bir
temel plağına oturması şeklinde belirir.
Zeminin taşıma kapasitesinin düşük ve kolonların çok
yüklü olması genellikle bu tür temeli gerekli kılar.
Çalışma biçimleri kolonları birleştiren kirişlerin
bulunması veya bulunmaması durumuna göre kirişli
ve kirişsiz döşemelere benzetilebilir.
Kolon yüklerinin zemine iletilmesinde, plak gözlerinin
simetri eksenleri çizilerek, kolon yüklerinin etki alanları
sürekli temellerdekine benzer biçimde belirlenebilir.
Elastik zemine oturan plak kabulü ile kesit tesirlerinin
bulunması, duruma göre daha gerçekçi olabilir.
Radye
temel
türleri
Bağ Kirişleri
Farklı yatay yer değiştirmeleri önlemek amacıyla tekil
temeller, iki doğrultuda kolon eksenlerinde birbirlerine
bağ kirişleri ile bağlanır.
Bir doğrultuda sürekli temellerin de diğer doğrultuda
bağlanması uygundur.
Temel zemininin kaya olması durumunda bağ kirişleri
yapılmayabilir.
Deprem bölgesindeki yapılarda zemin gruplarına bağlı
olarak, bağ kirişlerinin sağlaması gereken minimum
koşulları aşağıdaki çizelgede verilmiştir.
Tekil ve sürekli temellerde bağ kirişlerinin uygulanması
Tekil ve sürekli temellerde bağ kirişleri ve kesitleri
 Çizelge : TDY97 ‘de Bağ Kirişleri İçin Verilen
Minimum Koşullar
Koşulun Tanımı Deprem Zemin Zemin Zemin Zemin
Bölgesi Grubu Grubu Grubu Grubu
(A) (B) (C) (D)
1.Bağ kirişinin 1,2 %6 %8 %10 %12
minimum eksenel 3,4 %4 %6 %8 %10
kuvveti*
2. Minimum enkesit 1,2 25 25 30 30
boyutu (cm)** 3,4 25 25 25 25
3. Minimum enkesit 1,2 625 750 900 900
alanı (cm2) 3,4 625 625 750 750
4.Minimum boyuna 1,2 414 416 416 418
donatı 3,4 414 414 416 414
*
Bağ kirişinin bağlandığı kolon veya perdelerdeki en büyük eksenel kuvveti yüzdesi olarak
**
Minimum enkesit boyutu bağ kirişinin serbest açıklığının 1/30 ’undan az olamaz