Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Yirminci Yzylda Matematii

Sarsan Temel Dnceler
Timur Karaay* / tkaracay@baskent.edu.tr
gzlemlerine dayal yasalar koymutur. Konumuzla ilgili olan ikisi unlardr:
1. Cisimler arlklaryla doru orantl bir ivmeyle yere derler.
2. Bir cismin hareket etmesi iin ona srekli
bir kuvvet etki etmelidir.
Aristonun bu mekanik yasalar - ki yanltrlar - fizik bilmeyen herkesin sezgiyle ulaabilecei sonulardr. Ortalama
bir insann hareketi baka trl alglamas zordur. Aristonun yasalar, gnlk yaama ve alglamalarmza o kadar uygundur ki, 1800 yl boyunca insanlk bu yasalardan kuku duymamtr.
Ama bilim adamlarnn bir ii de kukulanmak ve sorgulamaktr: Eer bir cismin hareketi iin
ona srekli kuvvet uygulamak gerekiyorsa, gk cisimlerini kim itiyor veya ekiyor? Dalndan den
elmay yere iten veya eken ey nedir?

Adna Kaos Kuram denilebilecek bir kuram

bilimsel anlamda olutu mu? Bu soruya olumlu
yant vermek iin zaman henz erken olabilir.
Ancak byle bir kuramn douu iin yeterince
neden ve olgu olduu ve bu amala aba
sarfedildii gzard edilemez. Bu konumada,
bir matematiki gzyle determinizmin ve kaosun ne olduu aklanacaktr.
Hareket. nsanl tarih boyunca ok uratran doa olaylar vardr. Hareket ve zaman bunlarn banda gelir. Felsefenin, fiziin, matematiin
ve sanatn temel ura alanlar olmulardr.
Mekaniin amac, evrendeki nesnelerin hareketini aklamak, yani belli bir anda bulunacaklar
konumu ngrebilmektir. Hareket eden nesneler,
galaksi ve gne sistemleri gibi devasa, saat sarkalar ve futbol topu gibi insan boyutunda ya da
elektron gibi atomik boyutlarda olabilir. Yakn
evremizdeki hareketleri Newton mekaniiyle,
atomalt paracklarn hareketlerini kuantum mekaniiyle, galaksilerin hareketini de grecelik kuramyla aklamaya alyoruz. Tm bu hareketleri aklayan tek bir mekanik kuram her saygn fizikinin hayalidir.
17inci yzyldan sonra gelien modern bilim,
hareketi aklama ynnde epeyce yol almtr,
ama gene de hareketin her ynn aklamaktan
ok uzaktayz. Biraz geriye bakarak bu yolda alnan mesafeyi grmek, bundan sonra alnacak yol
iin umut ve cesaret verecektir. Henz emekleme
anda olan kaos kuram bu yolda amzda atlm nemli bir admdr.

Ptolemy. MS 150lerde
Claudius Ptolemynin (MS
85 - 150) gk cisimlerinin
hareketi iin koyduu yasalar Katolik Kilisesinin resmi
gryle uyum salaynca
yerkremiz evrenin merkezi
olma mertebesine erimitir1.
Kopernik. Gnn birinde Nikola Kopernik
(Nicolaus Copernicus, 14731543) adl bir Polonyal plak gzle yapt uzun gzlemlerden sonra gerekle yzyze gelmemizi salad: Yerkremiz tamakta olduu o
yce payeyi gnee kaptrd:
Artk, evrenin merkezi dnya
deil, gneti2!

Aristo. M 300 yllarnda Aristo (M 384322), birok alanda yapt gibi, hareket iin de
* Bakent niversitesi Matematik Blm retim yesi. Yaz,
21-24 Eyll 2004te Assosta gerekletirilen Mantk, Matematik ve Felsefe II.Ulusal Sempozyumunda yaplan konumadan
uyarlanmtr.
1 Yermerkezli evren, ngilizcesiyle geocentric universe.
2 Gnmerkezli evren, ngilizcesiyle heliocentric universe.

62

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kepler. Evren kuramn Johann Kepler (15711630) geometrik bir modele oturttu:
1. Bir gezegenin yrngesi, bir odanda gnein yer ald bir elipstir.
2. Gnei gezegene birletiren doru eit zaman aralklarnda eit alanlar sprr.
3. Gezegenin periyodunun karesi gnee olan
ortalama uzaklnn kpyle orantldr. (Dnya
iin T 2 = R3.)
Keplerin, bugn bile geerliini koruyan bu
mkemmel geometrik modeli,
gne sistemi iindeki gezegenlerin hareketlerini kusursuz aklyordu ama evrendeki btn hareketleri ve en
nemlisi hareketlerin nedenini
aklamaya yetmiyordu.

delinin ve Galilenin yerekimiyle ilgili artc

gzleminin gerisinde yatan gizemi aramaya balad. Gezegenler neden Keplerin modeliyle hareket
ederler? Ar ve hafif cisimler neden ayn ivmeyle
yere derler? Bu sorularn yantlarn veren matematiksel bir forml olmalyd. Sonunda aradn
buldu. Newtonun hareket yasalar, biraz sonra ele
alacamz determinizm kavramnn temelidir.
Newtondan sonra 20inci yzyl bana dek hareketle ilgili her eyin Newtonun hareket yasalarndan ktna inanlacaktr.
Nerden Nereye? (Matematikten Fizie!)
Kepler, gezegenlerin hareketlerini aklayan
geometrik modeli yaratmak iin Pergeli Apolloniusun (M 262-190) 1800 yl nce yazd
Konikler adl yaptna dayanyordu. Herhalde,
Apollonius, koniklerin gizlerini tutkuyla aratrp ortaya dkerken, on sekiz yzyl sonra byk
bir uygarla r aacan aklna bile getirmiyordu: Apollonius olmasa Kepler, Kepler olmasa
Newton, Newton olmasa Einstein olmazd!

Galile. Galileo Galilei (1564-1642) bir yandan

teleskopla gk cisimlerini gzleyip Kopernikin gnmerkezli
kuramn dorularken, te yandan yerekimiyle ilgili deneyleri
Aristonun 2000 yllk imparatorluunu derinden sarsyordu:
Btn cisimler ayn ivmeyle yere derler.
Bu yasa ar cisimlerin de hafif cisimlerle ayn
ivmeyle yere dtn sylyor ve Aristonun yukarda anlan ilk yasasn rtyor. Tarih, byk
imparatorluklarn derinden sarslnca yklmalarnn kanlmaz olduunu gstermitir.

Diferansiyel Denklemler - Dinamik Sistemler

Fiziksel bir olguyu, rnein bir nesnenin hareketini anlamak iin, olguyu kda hapsetmek, yani
matematiksel bir modelini kurmak gerekir. Bu da
genellikle matematiksel denklemlerle mmkndr.
Fiziksel olguyu matematiksel olarak anlamakla, bulunan denklem sistemini zmek edeerdir, en azndan bu yolda atlm ok nemli bir admdr. Bulunan denklemler genellikle diferansiyel denklem denen bir trdendir. (Bkz. sayfa 64.)
Baz diferansiyel denklemleri zmek kolaydr,
bunlara dorusal ya da lineer diferansiyel denklemler denir (bkz. bir sonraki sayfadaki gri karenin sonu.) Diferansiyel denklemlerin zmleri adna analitik denilen (bkz. bir sonraki sayfadaki gri kutu), olduka ele avuca gelen, bir anlamda eli yz dzgn
ya da evcil diyebileceimiz ve polinomlara olduka
benzeyen fonksiyonlardr. Bu diferansiyel denklemlerin zmleri bulunabildiinden, temsil ettikleri fiziksel olgunun matematiksel zmlemesi de yaplabilir, en azndan byle bir kuramsal temel vardr.
Dorusal olmayan diferansiyel denklemlerin
zmleri ne yazk ki bilinen fonksiyonlar cinsinden yazlamaz genelde. Bu zor denklemler teorik
olarak zlemediinden yaklak zmler iin
bilgisayarlar kullanlr.

Newton. Galilenin sarst Aristo imparatorluuna Isaac Newton (16421727) son darbeyi indirecektir. Newton Hareket Yasalar
denen aadaki yasalar, Aristo imparatorluunu ykmakla
kalmad, 200 yl boyunca fiziin temeli oldu ve amzn
teknolojisine yol at:
1. Hareketli bir cisim dardan bir kuvvetle etkilenmezse dzgn dorusal hareketini ilelebet srdrr.
2. Ktlesi m olan bir cisme uygulanan F kuvvetiyle a ivmesi arasnda F = ma bants vardr.
3. Her etkiye kar ona eit bir tepki vardr.
Newton, Keplerin mkemmel geometrik mo-

63

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Hz

Diferansiyel Denklemler

Bir doru zerinde yol alan bir parack t-inci

saniyede x(t) = t2 metrede olsun. rnein, parack, 0nc saniyede x(0) = 02 = 0 metrede, 3nc
saniyede x(3) = 32 = 9 metrededir. Hz gittike artan bu paracn tam 3nc saniyedeki hzn hesaplayalm.
nce paracn 3 ve 4nc saniyeler arasndaki ortalama hzn hesaplayalm. Parack, 3nc saniyede x(3) = 32 = 9 metredeyken, 4nc saniyede x(4) = 42 = 16 metreye varm, demek ki 1
saniyede 16 9 = 7 metre katetmi. Dolaysyla
paracn 3 ve 4nc saniyeler arasndaki ortalama hz 7 metre/saniyedir.
imdi paracn 3 ve 3,1inci saniyeler arasndaki ortalama hzn hesaplayalm. Parack, 3nc
saniyede x(3) = 32 = 9 metredeyken, 3,1inci saniyede x(3,1) = 3,12 = 9,61 metreye varm, demek ki
0,1 saniyede 9,61 9 = 0,61 metre ketetmi. Dolaysyla paracn 3nc ve 3,1inci saniye arasndaki ortalama hz 0,61/0,1 = 6,1 metre/saniyedir.
imdi de, herhangi bir h iin, paracn 3 ve
3 + hinci saniyeler arasndaki ortalama hzn hesaplayalm. Yukarda h = 1 ve 0,1 iin 7 ve 6,1 bulduk.
Parack, 3nc saniyede 32 = 9 metredeyken, 3 + hinci saniyede (3 + h)2 = 9 + 6h + h2 metreye varm, demek ki h saniyelik bir srede
(9 + 6h + h2) 9 = 6h + h2
metre katetmi. Dolaysyla paracn 3nc ve
3+hinci saniye arasndaki ortalama hz
(6h + h2)/h = 6 + h
metre/saniyedir.
Paracn 3nc ve 3 + hinci saniyeler arasndaki ortalama hznn 6 + h olduunu bulduk.
Paracn tam 3nc saniyedeki hzn bulmak
iin h = 0 almak gerekir: Paracn tam 3nc
saniyedeki hz 6 + 0 = 6 metre/saniyedir.
Yukardaki hesaplar 3 yerine herhangi bir t
zaman iin yapalm. Paracn t ile t + h arasndaki ortalama hz,

Hareket eden bir noktann t anndaki konumunu x = x(t) ile gsterelim. Noktann her an bir
de hz vardr. Noktann t anndaki hzn x = x(t)
ile gsterelim. rnein eer x(t) = 0 ise, nesne o t
annda hareket etmiyordur, (ama hemen sonra ya
da hemen nce hareket halinde olabilir, rnein
havaya bir ta attmzda, en tepeye vardnda
tan hz 0dr, dmeye baladnda hz negatiftir.) vme ise hzn hzdr. Havaya atlan bir ta
gittike yavaladndan ivmesi balangta negatiftir; ta dmeye baladnda ivmesi pozitif olur.
Noktann t anndaki ivmesini x = x(t) ile gsterelim. vmenin de hz hesaplanabilir ve x ile gsterilir. Bunu bylece sonsuza kadar srdrp t zamanna gre deien x, x, x, ..., x(n), ... fonksiyonlarn elde edebiliriz.
Hareket eden bir paracn t anndaki x(t) konumunu belirlemek iin, genellikle, nce, x, x, x,
x, ... fonksiyonlar arasnda bir balant kurulur.
rnein, konum hza eit olabilir, o zaman balant x = x dir (daha dorusu x(t) = x(t)dir.) Ya
da xx = 2tx gibi bir balant olabilir. Bu tr balantlara diferansiyel denklem denir. Diferansiyel
denklem bulunduktan sonra, bu diferansiyel denklemi salayan x = x(t) fonksiyonlarnn bulunmas
gerekir.
Deikeni t olan p0, ..., pn, q fonksiyonlar
iin,
x(n) + pnx(n1) + ... + p1x + p0x = q
biiminde yazlan diferansiyel denklemlere dorusal diferansiyel denklemler denir. Dorusal diferansiyel denklemleri zmek dierlerine gre daha
kolaydr.

Sarkacn Hareketi
Ktlesi m, ipinin uzunluu L olan bir sarka
belli bir 0 asyla gerilip belli bir hzla itilirse, sarkacn t anndaki as = (t),
L + g sin() = 0
P
diferansiyel denklemini salar. (Buradaki g yerekiminin
(t)
L
ivmesidir.) Bu denklem lineer
deildir ve zm, bilinen
dier fonksiyonlar cinsinden
mg sin
mg cos
yazlamaz, bilgisayar yardmyla saysal ve yaklak olamg
rak zlebilir ancak. Ama
eer 0 ve ilk hz kkse, o
zaman da kk olur ve sin() olduundan,
kk hatalar umursamayarak denklemi L + g
= 0 lineer denklemine dntrp zebiliriz.

x(t + h) x(t ) (t + h)2 t 2 (t 2 + 2th + h2 ) t 2

=
=
h
h
h
2
2th + h
=
= 2t + h
h
dir. h = 0 alrsak, paracn t anndaki hznn 2t
olduunu buluruz. Genel forml yle:
hz = x(t) = limh 0

x(t + h) x(t)
.
h

64

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

s(t) = as(t) bs(t)k(t)

k(t) = cs(t)k(t) ek(t).
Burada, a, b, c ve d, ava, avcya, corafyaya vs gre
deien pozitif sabit saylardr; s ve k ise solucan ve
ku saysnn t anndaki art (ya da azal) hzdr.
Birinci denklem unu der: Eer ortamda ku
yoksa, yani k = 0 ise, solucan says s = as hzyla
artar (yani ku yoksa belli bir a sabiti iin s(t) = aert
olur.) Ama her ku da solucanlarn belli bir b yzdesini avlamaktadr, dolaysyla ku says solucan
saysn azaltmaktadr. (Demek ki b sabiti 0la 1
arasnda bir saydr.)
kinci denkleme gre, avlanacak solucan yoksa
ku says k = ek hzyla deiir, yani azalr. csk
terimi avlanan solucan saysnn kularn oalmasna neden olduunu gsterir.
te bu, (srekli) bir dinamik sistemdir. Eer
bu sistemi zmek ok zorsa, zaman srekli deitirmek yerine rnein saniye ba deitirterek yle bir sisteme varabiliriz:
sn+1 sn = asn + bsnkn
kn+1 kn = csnkn + ekn.
Buradaki sn = s(n) ve kn = k(n), n-inci andaki (ya
da saniyedeki) solucan ve ku saysdr. Eer sfrnc saniyedeki solucan ve ku saysn, yani s0 =
s(0) ve k0 = k(0) saylarn biliyorsak, hesapla
1000inci saniyedeki solucan ve ku saysn en
azndan kuramsal olarak bulabiliriz. Zamann
birim birim ilerledii byle bir sisteme de ayrk dinamik sistem denir.
Eer s(0) ve k(0) biliniyorsa, srekli ya da ayrk
olsun, analitik zm olan her dinamik sistemin
tek bir zm vardr. s(0) ve k(0) deitike, doal
olarak genel zm de deiir. Bu deerlere dinamik sistemin balang koullar denir.
rnein bir bilardo topunun stakayla vurulu
yn, gc ve topun neresine vurulduu balang
koullardr. Verilen balang koullaryla top her
zaman ayn yrngeyi izler.

Analitik Fonksiyonlar
(x) = ax2 + bx + c gibi bir polinom tarafndan verilen fonksiyonlar olduka kolay anlalrlar. Ama her fonksiyon polinom tarafndan
verilmez elbet. : R R, belli bir a R noktasnda n kez trevlenebilir bir fonksiyon olsun.
Kolayca kantlanabilecei zere,
(a) = pn(a)
(a) = pn(a)
...
(n)(a) = pn(n)(a)
eitliklerini salayan bir ve bir tek n-inci dereceden pn(x) polinomu vardr:
n
pn(x) = i=0 (i)(a)(xa)i/i!
Bu polinomlarn n bydke ye daha ok
benzediklerini, hatta sonsuzda hem yaknsak
hem de ye eit olduklarn, yani,

(x) = i=0 (i)(a)(xa)i/i!

eitliini ummak gerekir. Ne yazk ki bu eitlik
her zaman doru deildir: 1) Seri yaknsak olmayabilir, 2) Seri yaknsak olduunda da (x)e
yaknsamayabilir. Ama eer bir > 0 ve her x
(a, a+) iin,

(x) = i=0 (i)(a)(xa)i/i!

ise, ye ada analitik denir. Analitik fonksiyonlar polinomsal olmasalar da polinomsal fonksiyonlara olduka benzediklerinden el stnde tutulurlar. exp, sin, cos gibi fonksiyonlar her noktada analitiktirler.
Basit hareketleri matematikselletiren diferansiyel denklemler ya da denklem sistemleri genellikle dorusaldr. Fiziksel sistem karmaklatka, diferansiyel denklemlerdeki deiken says artar, sistem ok deikenli olur. Ayrca denklemdeki terimlerin dereceleri byr ve sistem dorusal olmaktan kar. Genellikle, bu tip denklemlerin analitik bir zm uzay yoktur. Bu, kaos diye adlandrlan olgular allm matematik diliyle aklayamaymzn asl nedenidir.

Balang Koullar. 1500lerde, bir doa yasasn aklamann tek yolunun onu belirleyecek lmlerin yaplmasyla mmkn olabilecei gr
kt. Bunun anlam akt: Evrenin yasalar szel
ifadeler yerine simge ve saylarla aklanmalyd.
Bu gr 17inci yzylda gelimeye balayan modern bilimin temeli olmutur ve maddeyi ve doa
olaylarn aklamak iin bilim matematii asl ara
olarak kullanmtr. rnein, Newton yasalar s-

Dinamik Sistem. Diyelim bir ortamda kular

(avclar) ve solucanlar (avlar) var. Belli bir t anndaki solucan saysna s(t), ku saysna k(t) diyelim. Elbette solucan ve ku says arasnda bir iliki olmal, rnein ku says arttka solucan says azalmal. yle bir model tasarlayalm (LotkaVolterra modeli):

65

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

zel olarak ifade edilseler bile, bir fiziksel sistemin

durumunu aklamak iin hareket eden paracn
belli bir andaki (diyelim 0nc saniyedeki) konumunun, hznn, ynnn ve ona etkiyen kuvvetlerin bilinmesi gerekir. Bu bilgiler de elbette
saysaldr ve sistemin
balang koullardr.
Bir dinamik sistemin
bir andaki konumunu,
hzn, ynn ve ona etkiyen kuvvetleri bildiimizi varsayarak onun
daha sonraki ya da daha
nceki bir zamandaki
Bir bilardo oyuncusu, aslnda vuraca topa istedii y- durumunu da bilmek isrngeyi izdirtecek balan- tiyoruz. Fiziksel durumu
g koullarn aryordur.
matematikselletiren diferansiyel denklem ya da sistem dorusalsa zmn analitik olduunu sylemitik. Ama her balang koulu iin bir baka analitik zm bulunur.

Determinizmin matematiksel dili ok aktr.

Balang koullar bilince, ona uyan biricik analitik zm bulabiliriz. Bu zme diyelim. Herhangi bir t annda sistemin durumunu biliyorsak,
fonksiyonunu biliyoruz demektir. Artk her a iin
(t+a) ve (ta) deerlerini hesaplamak, yani sistemin a zaman sonra ve a zaman nceki durumlarn saptamak mmkndr.
Demek ki determinizmin uygulanabilmesi iin,
sistemin analitik zmne ve iyi belirlenmi balang koullarna gereksinim vardr. ok kolaym gibi grnen bu i, gerekte pek ok sistem iin
imknszdr. Bu imknszlk kaos diye anlan fenomenleri yaratr.
Tanr Zar Atar m? Newton fizii doruktayken, 20inci yzyl iinde Newton fiziinin eksiini
tamamlamak iin yaplan almalarda iki yeni kuram ortaya kt: kuantum ve grecelik kuramlar.
Grecelik kuram, bu yaznn kapsam dndadr.
Kaosun olasla dayal yanyla yakn ilikisi nedeniyle kuantum mekaniine birka satr ayrmakta
yarar vardr.

Determinizm. Felsefi adan, klasik mekaniin

yani Newton mekaniinin z determinizmdir. Determinizm, bir fiziksel sistemin imdiki durumu,
nceki durumunun sonucudur der. Dolaysyla
her olay ve hareketi nceden belirlemek mmkndr. Bu gr, antik an maddeci dnrlerine
kadar geriye gtrebiliriz. Hi deilse, 1500 yllarnda ortaya kan nedensellik (neden-sonu) dncesinin arlk kazanmasndan sonra Isaac Newtonun ortaya koyduu hareketin temel yasas
modern bilimi btnyle determinizme dayal klmtr. Bu yasalar, determinizmi yalnz ileriye deil,
geriye doru da alan salam bir ara olarak grr. Gerekten, Newtonun hareket yasalarna gre, u andaki fiziksel durum nceki fiziksel durumdan kt gibi, bundan sonra olacak fiziksel durum da u andaki fiziksel durumun sonucu olacaktr. Klasik fiziki asndan, Halley kuyruklu yldznn 2061de yeniden dnyay ziyaret edeceini kesinlikle ngrebilmek ya da gelecek gne tutulmasnn ne zaman olacan ve dnyann neresinden en
iyi grneceini imdiden amaz biimde hesaplayabilmek, determinizmin yadsnamaz zaferleridir.
Modern bilimin dayana olan ve yzyllardr etkisini srdren bu gr, bugnn bilimini, teknolojisini ve uygarln yaratmtr.

Heisenberg Belirsizlik lkesine gre hareket

halindeki bir paracn belli bir andaki momentumuyla (yani ktlesiyle hznn arpmyla) bulunduu konumu, deney
koullar mkemmel bile
olsa, kesin olarak belirlenemez, mutlaka bir hata
olmaldr, nk lm
yapmak iin sistem mutlaka rahatsz edilmelidir.
Bu iki hatann arpm
quantum sabiti ad verilen ve h olarak simgelenen bir sabitten daha az
olamaz (h = h/2 = 6,6262 1034/2 Js). Bu
belirsizlik insani boyutlarda nemsiz olsa da atomik boyutlarda grmezden gelinemeyecek bir
hatadr. Eer momentum p, konum x ise ve hatalar da p ve x ise, p x > h olmaldr. Dolaysyla konumu tam olarak tespit etmek iin (yani xin 0 olmas iin), p sonsuz olmaldr! Belirsizliin hakim olduu bu quantum dnyasnda bir paracn uzaydaki konumu yzdeyz kesinlikle belirlenemez, paracn konumu
sadece %99 gibi belli bir olaslkla belirlenebilir.

66

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Atomun yapsn aklamak iin atomalt paracklarnn hareketleri belirlenmeli. Bu paracklara

determinizm ilkesini uygulayabilmek iin balang
koullarnn bilinmesi gerekiyor. Ama Heisenberg ilkesine gre (bkz. bir nceki sayfadaki gri alan) paracklarn ayn anda tam olarak konum ve hzlarn
lebilme olana yok; hz bilindiinde konum bilinmiyor, konum bilindiindeyse hz bilinmiyor.
Buna are olarak olaslk kuram kullanld.
Paracklarn hzlar ya da konumlar belli olaslklarla belirlendi. Fizikte olasln kullanl determinizmden radikal bir saptr.
Dnemin en renkli kiilerinden Albert Einstein
bu gre kar durup Tanrnn zar attna inanamam! diyecektir. Ama, olayn ok inandrc yan vardr.
Yaplan tahmin bir parack iin
deil, milyonlarcas iindir. Bir
para atp tura geleceini tahmin
ederseniz, ya tutturur ya da yanlrsnz. Ama 1.000.000 tane
para atp 500.000 tanesinin tura
Albert Einstein geleceini sylerseniz gene byk olaslkla yanlrsnz ama gerek tura saysnn
da ok uzana dmezsiniz.
Btn bunlardan nce, hemen 20inci yzyl balarken
Newton mekaniine duyulan gveni sarsan grlerin ortaya kn anmsamalyz. 1898de
Fransz matematikisi Jacques
Hadamard balang koulunda
Jacques
bir hata yapldnda sistemin
Hadamard
uzun dnemde ngrlemez olacan belirtti. nl Fransz Matematikisi ve dnr Henri
Poincar 1900de gne sisteminin dengesinin salam olup olmadnn kantlanamayacan
gsterdi. 1908de Science et
Mthode adl nl yaptnda konuyu ayrntlaryla ilemitir.

talarn bir yana koysak bile, kuramsal olarak hibir alet her zaman gerek deerleri veremez. lmlemede Belirsizlik dediimiz bu olgu, bir fiziksel sistemin balang koullarnn kesin olarak belirlenemeyecei anlamna gelir. Bu olgunun determinizm ilkesinde yaratt olumsuzluu saptayan
ilk kii Henri Poincardir (1854-1912). imdi bunun ilgin yksne geebiliriz.

Kaotik Davran
Analitik zm olan bir sistemde balang
koullarndaki ufak bir deiiklik, aadaki ekilde de grld gibi zmlerde de ufak deiikliklere
neden 4
olur. Oysa analitik 3
2
zm olmayan bir 1
sistemde ufak bir de- 0
iiklik ngrlemez 1
0
1
deiikliklere neden 1
olabilir. rnein atmosfer olaylar kaotiktir ve bu
yzden meteoroloji ancak birka gn sonrasn
tahmin edebilir.
Birbirine ok yakn
balang koullar
t = 10
Birbirinden tamamyla
deiik ve bamsz
sonular. zmlerden
birini bilmek dieri
hakknda bir fikir
vermiyor.

t=0
t=1
t = 10

Kaotik davran

n Cisim Problemi
Arlklar olan noktasal n cisim belli bir hzla ve belli bir yrngeyle bir ortama girdiklerinde, cisimler arlklarndan dolay birbirlerini ekerler ve yrngeleri birbirinden etkilenir. Bu n
cismin izecei yrngeyi bulmak n cisim problemi olarak anlr. Cisimlerden biri ya da birka
sabit varsaylabilir ya da bir ya da birkann
arl dierlerine gre ok kk alnabilir. 3
cisim problemine rnek olarak gne-jpiterdnya ya da gne-dnya-satelit alnabilir.
ki cisim problemi Newton tarafndan zlmtr ve zm analitiktir. Ama ikiden fazla
cisim iin problemin genel zm kaotiktir.

Henri Poincar

lmlemede Belirsizlik. Balang koullarn

nasl belirleyeceiz? Bunun tek yolu gzlem ve lmlemedir. Ama gzlemler, deneyler, lmler
gerek saysal deerleri veremez; onlar ancak belli
bir yaklaklkla, yani belli bir hatayla bulabiliriz.
Her lmlemede kanlmaz olan alet ve insan ha-

67

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kelebek Etkisi. Newton yasalar iki gk cisminin hareketine mkemmel uyum salar, ama ikiden ok (rnein ) cisim olduunda analitik zm elde edilmez. Cisim Problemi diye anlan bu problem yirminci yzyla girerken astronomide popler bir konu oldu.
Norve Kral II. Oscar, gne sisteminin dengesinin salam ya da hassas olup olmadn kantlayana dl vereceini duyurdu. Henri Poincar
1900de, gne sisteminin hareketini belirleyen
denklem sisteminin zmnn balang koullarna baml olduunu,
ancak balang koullarnn asla doru olarak
saptanamayacan, dolaysyla gne sistemiSalam denge Hassas denge
nin salam ya da hassas
olup olmadnn belirlenemeyeceini gsterdi. Bu
ngrlemez durum iin kaos terimini kullanan
ilk kii de odur. Bylece, Poincar, istenen problemi zmeden dln sahibi oldu. (Makale matbaadayken matematiksel bir hata farkedilir, Poincar
hatay zorlanarak da olsa dzeltir ama bu arada ald dln daha fazlasn hatay dzeltmek iin
harcamtr!) Ama bir problemin zlemeyeceini
kantlamak, problemi zmek kadar deerlidir.
imdi Poincarnin byk bulgusunun matematiksel adan basit aklamasn yapabiliriz. Dinamik sistemin analitik zm varsa, belli bir
balang deeri yaknndaki deerler iin fonksiyon (yrnge) deerleri de birbirine yakndr (sreklilik). Determinizm asl gcn buradan alr. Bu
sistemlerde balang koullar kesinlikle belirlenemese bile, gerek balang deerlerine yakn deerlerin alnmas sonuta nemli farklar yaratmaz.
zm analitik olmadnda, birbirine ok yakn noktalardaki teetler birbirinden ok uzakta
olabilirler. Ya da birbirine ok yakn balang koullarnda sonular birbirinden ok uzak olabilirler.
Bu ksa aklamadan sonra, konuyla ilgilenen
fizikilerin kaos terimine ykledikleri anlam ortaya koyabiliriz: Balang koullarna hassas bamllk. Fizikilerin bunu ifade eden gzel bir deyimleri var: inde bir kelebek kanat rparsa Teksasta kasrga olabilir. Bu szde hibir politik ima
olmadn sylemeye gerek yoktur. Sadece, sylenmek istenen, balang koullarndaki ok kk deiimin sistemin davrannda ok byk
fark yaratabildiidir.

Werner Karl Heisenberg

1901de Almanyada domutur. Birinci Dnya Sava yznden lise renimi yarda brakp Bavaryada hasata yardm etmek zorunda kalr. Savatan
sonra Mnihe gider ve Hitlerin
Bavaryadaki komnist iktidar
ykmaya alan Demokratik Sosyalist glerinde yer alr. Ayrca iiriyle, mziiyle, dncesiyle yeni bir Alman yaam kurmaya alan Yeni zciler genlik hareketine katlr.
1920de saylar kuramnda matematik doktoras almak iin Mnih niversitesine girer
ama sonradan teorik fizie geer ve Bohr, Pauli,
Born ve Fermi gibi yzyln en byk fizikileriyle tanr. 1923te, uygulamal fizikteki baarszl yznden orta dereceyle doktorasn
alr ama ayn yl nl Gttingen niversitesinde
profesr olur. Saylar yerine matrisler kullanan
bir atom kuram gelitirir. Bir yl sonra Schrdingerin bulduu dalga mekanii Heisenbergin
matris kuramn glgelemi olsa da Schrdinger
her iki kuramn edeer olduklarn kantlar.
1926da Kopenhag Kuramsal Fizik Enstitsne
Bohrun yanna gider ve yaamnn en verimli
zamann geirir. 1927de elektronun zelliklerini anlamak iin yollanan gamma nlarnn
elektronun davrann deitirdiini gzlemler
ve Einsteinn kukuyla karlad Belirsizlik lkesini ne srer. Ayn yl Almanyaya dner.
1932de gen yanda Nobel dln alr. Ancak 1933 Nazi iktidar ve kinci Dnya Sava
Alman niversitelerini allak bullak eder. Yahudi
akademisyenler lkeyi terketmektedirler. Naziler Yahudi fizii olarak nitelendirdikleri teorik fizii niversitelerden temizlemek isterler.
Heisenberg dorudan sulanr ama Birinci Dnya Savanda yklan Almanyay eski gnlerine
kavuturmak istediinden lkeyi terketmez. SS
efi Himmlere bavurmasyla itibar iade edilir.
Atom bombas projesinin bana getirilir. Sava
bittiinde Heisenberg ngilterede bir sre hapsedilir. Serbest brakldnda, daha sonra arkada Max Planckn adn verdii Kaiser Wilhelm
Enstitsnn bana getirtilir. 1970te emekli
olur ve 1976da lr. Almanyann bomba yapmndaki baarszl isteksizliinden mi yoksa
bilimsel yetersizlikten mi kaynakland bugn
dahi tartma konusudur.

68

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Hogeldin Kaos! Aya insan indiren, Marsa uydu gnderen ve bu hareketlerin her saniyesini nceden ngren determinizmin byk gcn yanmzda hissetmek hepimize huzur veriyor. Ama, bir bilardo topunun illa diktrtgen olmayan bir masada
nereye arpacan hesaplayamamak, gn sonrasnn hava durumunu doru tahmin edememek ya
da bir dnya savann sonularn ngrememek gibi olgular, kayg verici deilse bile, determinizmin
verdii huzura glge drecek kadar hayalkrcdr.
Konuma diline indirirsek, davran ngrlemeyen dinamik sistemlerini ya da onlarn davranlarn kaos olarak niteliyoruz. Fizikilerin kaos terimine ykledikleri bu anlamla sokaktaki adamn,
hele hele politikaclarn kaos terimine ykledikleri
anlam ok farkldr. Fizikilerin sylediklerini matematik diliyle ifade edersek kaosu daha iyi tanmlam oluruz.
Sonu olarak, dorusal (lineer) olmayan dinamik sistemlerin ou iin ngr yapmaya engel
olan neden vardr:
1. Sistemin analitik zm yoktur.
2. Hibir balang koulunu tam olarak belirleyemeyiz (lmlemede Belirsizlik lkesi).
3. Balang koullarnda meydana gelen ok
kk deiim(ler) sonuta ok byk farklara neden olabilir (Balang koullarna hassas bamllk Kelebek etkisi).
Aslnda nc nedeni birinci nedene indirgeyebiliriz, nk sistemin zm analitikse kelebek etkisi ortadan kalkar, yani birbirine yakn balang koullar iin birbirine yakn fonksiyon deerleri kar.

Lorenz havann s deiimini belirlemek iin,

birinci basamaktan diferansiyel denklemden
oluan
dx/dt = ax + ay
dy/dt = bx y zx
dz/dt = cz + xy
sisteminin saysal zmn aryordu. Sistem dorusal deil ve akkanlar dinamiinde kullanlan sistemlerin basitletirilmi bir zel durumu. Zaman
gsteren t deikeni t dt kadar deitiinde, Lorenz, analiz derslerine yeni balayan rencilerin bile itiraz edebilecekleri u yaklak ilemleri yapt:
X = x + x x + dx = x axdt + aydt
Y = y + y y + dy = y + bxdt + aydt ydt zxdt
Z = z + z z + dz = z czdt + xydt
(Balang deerleri: dt = 0,02, a = 5, b = 15, c = 1.)
t deitike (X, Y, Z) noktasnn boyutlu uzayda
izdii yrngeyi bilgisayarla izmeye balad (bkz.
aadaki ekil.) Ortaya kan grafik kendisini hi
kesmiyor ve iki nokta civarnda dnyordu. Bu
noktalara Lorenz ekerleri3 denir.

Lorentz ekerleri
Yandaki ekilde
birbirine ok yakn
alnan iki nokta ekildeki yollar takip ederek bir sre birbirine
olduka yakn seyrederler ama ksa bir sre sonra yollar birbirinden tamamyla bamsz olur, birinin yolu dierinin alaca yolu

Garip ekerler. Poincarnin 1900de bulduu

kaos kavram, meteorolojist Edward Lorenzin
1963te meteorolojik deiimlerin balang koullarna hassas bamll diye ifade edilen gzlemlerine kadar pek ilgi ekmedi. nk fizikiler yirminci yzyln ilk yarsnda kendilerine daha ilgin gelen
kuantum fiziiyle ilgileniyorlard ve Poincarnin bu
nemli buluunu ihmal ettiler. Lorenz, Poincarnin
63 yl nceki bulgusunu ondan bamsz olarak yeniden buldu. Ele ald dinamik sistem iin (meteoroloji) balang koullarnda oluacak kk deiimlerin sonuca ok byk etkiler yaptn gzlemledi ve bu gzlemini matematikselletirdi. Kelebek
benzetmesi onundur. Bylece, uzun sreli hava tahminlerinin olanakszln ortaya koydu.

Tekrarlar4. Lorenz kaosu yeniden kefedince,

kaos rnekleri arayanlar oald. Farkl sistemler ve
farkl balang koullar iin garip ekerleri canlandran bilgisayar programlar yazld. Bu sistemlerin ou, matematik diliyle sylersek, tekrarlama
yntemleriyle elde edilir. Bunlar arasnda gndemde uzun sre kalan baz rnekleri sralayacaz.
Julia ve Mandelbrot Kmeleri. Gaston Maurice Julia (1893-1978) kinci Dnya Savanda y3 ngilizcesi attractors ya da strange attractors.
4 ngilizcesi iterations.

69

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

znden yaraland. Uzun sre hastanede kald. Bu

srede babasnn kendisine verdii polinomlarla ilgili bir kitab okumaya balad. Rasyonel bir
fonksiyonu iin
n(X) = ((...((X))...))
deerlerini inceledi. Yrngesi, yani {n(x) : n N}
kmesi sonlu olan x noktalarndan oluan kmeleri aratrd ve bunlarn ilgin zelliklerini buldu.
Ancak, bulular bir sre sonra unutuldu. 1973te
Benoit Mandelbrotun (d. 1924) ii yeniden ele alp
karmak dzlemde bilgisayarla izimler yapmasyla konu yeniden gndeme geldi. Julia ve Mandelbrot kmeleri arasndaki fark, karmak dzlemde
yaygn bir rnek olan z a z2 + c dnm zerinde aklayalm.
Dizisel yrngeleri kolay gstermek iin bu
dnm z(n+1) = z(n)z(n) + c biiminde yazalm.
Sabit bir c says iin {z(n) : n N} yrngesini
sonlu yapan z(0) noktalarnn karmak dzlemde
oluturduu J(c) kmesine Julian dolgusu5, bu kmenin kenarna da Julian kmesi denir. 1919da
G. Julia ve P. Fatou ikilisi, her dolgu kmesinin ya
tekpara6 (yekpare) bir kme ya da bir Cantor kmesi olduunu ispatlad.
Tekpara her Julia dolgusu bir Mandelbrot kmesidir. z a z2 + c dnmnnde z(0) = 0 alnrsa c noktasnn yrngesi bulunur:
z(1) = z(0)z(0) + c = c.
Bu ekilde yrngesi sonlu olan c noktalarnn
oluturduu kme, z z2 + c dnmne karlk gelen Mandelbrot kmesidir. Bu kme balantl bir Julian dolgusudur. Kenar uzunluu sonsuzdur ancak alan bilinmemektedir.

Doal fraktaller: Bir aa ve bir erelti otu.

Ev yapm fraktal

Matematiksel Fraktal: Yukardaki ekildeki gibi, her admda

siyah renkli ekenar genlerden her biri drt ekenar
gene ayrlr ve her admda ortadaki atlrsa, sonsuz
adm sonra kalan ekle Sierpinski geni ad verilir.

Kaosla Birlikte Matematie Giren Yeni Kavramlar. Tekrarlamayla yaratlan ve kaotik saylan
baz olgular matematie yeni ufuklar at m? Buna imdiden olumlu bir yant vermek zordur. Ama
kendi kendini tekrarlayan geometrik ekillerden kan fraktal geometri ve fraktal boyut matematie
yeni giren kavramlardr.
L-sistem harflerin ksa bir dizimiyle temsil edilen basit bir nesneden balayarak ok karmak nesneler yaratabilen bir tekrarlama yntemidir. Geen
yzyln balarnda ortaya kan bu yntem nceleri ilgi grmedi. 1950li yllarda Noam Chomsky Lsistemi doal dillerin szdizimine (sentaksa) uygulad. 1968de biyolog Aristid Lindenmayer tarafndan
bitkilerin bymesini temsil etmek zere kullanld.
L-sistem bilgisayar desteiyle baarl sonular verip
vermeyeceini dnmeye deer.

z z2 + c dnmne karlk gelen Mandelbrot kmesi.

5 ngilizcesi Julian-filled set.
6 ngilizcesi connected.

70

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

zen bilgisayarlarmz, gnn birinde bakasnn

izdii kaotik grafiklere bakarak tekrarlama kuraln ve kuraln balangcn karmaya balarsa
matematikileri ok mutlu edeceklerdir.
Dinamik sistemlerde istenen ey, dinamik kural dediimiz diferansiyel denklemin (ya da denklem sisteminin) zmn bulmaktr. Buna matematikte tersinme (inverse) problemi diyoruz. Cebir, analiz ve diferansiyel denklem kuramlarmz
ounlukla tersinme problemleriyle urar. nk, determinizmin istedii eyleri veren odur. te
yandan, btn problemleri zen bir tersinme kural yoktur. Bu nedenle problemler kendi ilerinde
birbirine benzer snflara ayrlp, her snf iin ayr
ayr zm yntemleri gelitirilir. rnein, btn
diferansiyel denklemleri zen bir tek yntem yoktur. Bunun yerine, her diferansiyel denklem snf
iin ayr ayr zm yntemleri aranr. Kaotik sistemler iin de benzer eyin olmas gerekir. Bl ve
ynet ilkesi yalnz politikada deil, bilimsel bilgi
retiminde de geerlii olan bir altn kuraldr.

Ev yapm bir baka fraktal

Bu kavramlarn matematikte yeni ufuklar ap

aamayacan zamanla greceiz.
Matematik Asndan Asl Sorun Nedir? Julia
kmeleri, Mandelbrot kmeleri, Sierpinski geni,
Cantor tozu, erelti otu, brokoli gibi rnekleri ister kaotik sistem sayalm ister saymayalm, asl sorunumuz bakadr. Tekrarlamalarla istediimiz
kadar kaotik sistemler yaratabiliriz. Hatta kendi
kendisini tekrar etmesi gerekmeyen snrsz sayda
ardk ilemler yaparak sistemi tamamen iinden
klmaz duruma getirebiliriz. Bunu yle bir rnekle aklayabiliriz. Elimizde bir y = (x) fonksiyonu var olsun. Bunun birinci ve ikinci basamaktan trevlerini almay da ieren sonlu sayda cebirsel ilemden oluan bir operatre, iterasyonun bir
adm gzyle bakalm. Bu admlar ardk olarak
uygulayarak ok karmak bir diferansiyel denklem retmek kolaydr. lemlerden sonra rettiimiz denklem yle olsun:
F(x, y, y, y) = 0
imdi, yaptmz ilemleri unuttuumuzu varsayalm ve baladmz fonksiyonu yeniden bulmak isteyelim. Daha iyisi, yaptmz ilemlerden habersiz olan birisinden bu diferansiyel denklemi zp
yeniden y = (x) fonksiyonunu bulmasn isteyelim.
Eer denklemimiz zm yntemi bilinen bir snfa girmiyorsa, hi kimse aranan fonksiyonu bulamayacaktr.
Sz gelimi, Sierpinski geni sonunda dzlemde bir toz halini alacaktr. Olayn gemiini hi bilmeyen birisi, bu tozun bir genden Sierpinski iterasyon kural ile elde edildiini ispatlayabilir mi?
Bilimkurgusal bir dil kullanarak konualm.
Bugn belli tekrarlamalarla kaotik grafikler i-

Sonu. Matematikiler, inde kanat rpan

kelebein nasl olup da Teksasta kasrga yaratacan aklayan matematiksel modelden ok, Teksasta olan kasrgay inde hangi kelebein hangi
kanat rpyla yarattn bilmek isterler. Gnn
birinde kaos bir bilim olacaksa, matematikiler o
kelebei bulmak zorundadr.

Kaynaka
1.

Anishchenko, Vadim S., Dynamical Chaos, World Scientific, 1995.

2. Aristid Lindenmayer, Mathematical models for cellular interaction in development, J. Theoret. Biology, 18:280-315,
1968.
3. Baker, Gregory L. ve Gollub, Jerry B., Chaotic Dynamics:
An Introduction. Cambridge, England: Cambridge University Press, 1990.
4. Barry Cipra, Whats Happening in the Mathematical Sciences, Cilt 1-5, AMS Bookstore.
5. Crownover, Richard M., Introduction to Fractals and
Chaos, Jones and Bartlett, 1995.
6. David Ruelle, Rastlant ve Kaos, TBTAK Popler Bilim
Kitaplar, Ankara, 1990.
7. Davis, Brian, Exploring Chaos: Theory and Experiment.
Perseus Books, 1999.
8. Gary Mar ve Patrick Grim, Semantics of Paradox: Chaotic
Liars, Fractals, and Strange Attractors, Philosophy and
Computing.
9. Hilborn, Robert C., Chaos and Nonlinear Dynamics, New
York: Oxford University Press, 1994.
10. Ian Stewart, Does God Play Dice? The Mathematics of
Chaos, Basil Blackwell, 1990.
11. James Gleick, Kaos, TBTAK Popler Bilim Kitaplar,
Ankara, 1987.

71