Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Q[d] Cisimlerinde
Karelerin Toplam
Serhat Doan* / kelaker@gmail.com
Q[d] Halkas. Kanta gemeden nce Q[d]
kmesi hakknda kantta kullanacamz bir iki ey
syleyelim.
nce tanm: Q[d] kmesi, a ve b kesirli saylar olmak zere a + bd biiminde yazlan saylar
kmesidir. Bundan byle a + bd biiminde bir ifade yazdmzda, a ve bnin Qde olduklarn sylemeden varsayacaz. Ayrca, Q[d] kmesinin
elemanlarn hep , , gibi Yunan harfleriyle gstereceiz.
Q[d] kmesi, kolayca snanaca zere, toplama, karma ve arpma ilemleri altnda kapaldr, yani Q[d] kmesinden iki elemann toplam,
fark ve arpm gene Q[d] kmesindedir. Bu
zellikleri yznden Q[d] kmesine halka denir.
Q[d] halkasnda 0 dnda her saynn tersi
bir gerel saydr elbette. Bu saynn gene Q[d]
halkasnda olduu hi de bariz deil, ama imdi
kantlayacamz zere yledir.
Eer = a + bd Q[d] ise,
= a bd
olsun. da Q[d] halkasndadr. saysna nn
elenii ad verilir. Kolay bir hesapla kantlanabilecei zere, fonksiyonu toplamaya, karmaya ve
arpmaya sayg duyar, yani her , Q[d] iin,
+ = +
=
=
eitlikleri salanr. Bu yzden eer karelerin toplamysa, says da karelerin toplamdr: Nitekim,
eer,
= 12 + ... + n2
ise
=12 + ... +n2
dir.
imdi N() = olsun. Eer = a + bd ise,
N() = = (a + bd)(a bd) = a2 b2d
eitliine gre N() kesirli bir saydr ve, d bir tamkare olmadndan, N(), ancak = 0 ise 0 olabilir.
Demek ki 0 ise, N(), 0 olmayan kesirli bir saydr. Bylece y N()ya blp gene Q[d] halkasnda bir say elde ederiz: /N() Q[d]. imdi,

ilindii gibi her pozitif gerel say bir karedir,

karekknn karesidir! Ayn sonu tamsaylar kmesi Z ya da kesirli saylar kmesi Qde
geerli deildir. rnein bu kmelerde 2 bir kare deildir, nk 2 says Zde ya da Qde deildir. Gene de bu kmelerde her pozitif say (gene bu kmelerden) en fazla drt saynn karesinin toplamdr.
Zde bu, Lagrange Teoremi olarak bilinen bir teoremdir. Qde de her pozitif saynn drt karenin
toplam olduu Lagrange Teoreminden olduka
kolay bir biimde (ufak bir hinlikle kar): Eer x, y
> 0 tamsaylarsa, nce xy pozitif tamsaysn drt
tamsaynn karesinin toplam olarak yazalm:
xy = a2 + b2 + c2 + d2,
sonra da
x/y = xy/y2 = (a2 + b2 + c2 + d2)/y2
= (a/y)2 + (b/y)2 + (c/y)2 + (d/y)2
eitliinin farkna varalm; bylece her x/y pozitif
kesirli saysnn drt kesirli saynn karesinin toplam olarak yazlabildii kar.
Bu yazda, eer d > 1, tamkare olmayan bir
tamsayy simgeliyorsa,
Q[d] = {a + bd : a, b Q}
kmesinin sonlu tane karenin toplam olarak ifade
edilen saylarn bulacaz.
Soruyu d = 2 iin internet sitesine (www.alinesin.org) dll soru olarak koyan Ali Nesin bir de
ayrca, karelerin toplam olan saylarn ka karenin
toplam olarak yazlabilecei sorusunu sormutur.
Karelerin toplam olan her saynn en fazla be karenin toplam olarak yazlabileceini kantlayacaz, ancak bu sonucun drt kareye indirilip indirilemeyeceini bilmiyoruz.
Bulduumuz sonu yle:

Teorem. Q[d] kmesinin a + bd elemannn

gene Q[d] kmesinin elemanlarnn karelerinin
toplam eklinde ifade edilebilmesi iin a |b|d eitsizlii gerek ve yeter kouldur. Ayrca, byle bir eleman en fazla be karenin toplam olarak yazabiliriz.
* Bilkent niversitesi Matematik Blm 3. snf rencisi.

89

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

(
/N()) = 1,
eitliine dikkatinizi ekerim. Bu eitlikten nn
arpmsal tersi olan 1 saysnn/N() saysna
eit olduu ve aslnda Q[d] halkasnda olduu kar. Bu zellie sahip halkalara cisim denir. Demek
ki Q[d] sadece bir halka deil, ayrca cisimdir de.
Dikkat ederseniz, eer karelerin toplamysa, da karelerin toplam olduundan, bu iki saynn arpm olan N() da karelerin toplamdr,
yani negatif olamaz. Teoremdeki a |b|d koulu
da aslnda tam tamna, N() ve a saylarnn negatif olmadn sylyor. Yani ayn teoremi yle de
yazabiliriz:

denkleme yerletirip biraz hesap yaparsak,

4dy4 4ay2 + b2 0
eitsizlii salayan kesirli bir y says bulmamz gerektii anlalr. y2 yerine z koyarsak,
4dz2 4az + b2 0
eitsizlii salayan ve karekknn kesirli olduu
bir z 0 bulmamz gerektii anlalr. Bu, ikinci dereceden bir denklem. Kkleri de u pozitif saylar:
a a2 db2
.
2d
Karekk alnmas gereken a2 db2 says N()ya
eit olduundan ve varsayma gre pozitif olduundan karekk almada bir sorun yok. Demek ki,
a N ( ) 2 a + N ( )
y
2d
2d
eitsizliklerini, yani,
0

Teorem. Q[d] kmesinin = a + bd elemannn gene Q[d] kmesinden sonlu tane karenin
toplam eklinde ifade edilebilmesi iin gerek ve yeter koul N() 0 ve a 0 eitsizlikleridir. Ayrca,
byle bir elemann en fazla be karenin toplam
olarak yazabiliriz.

a N ( )
a + N ( )
y
2d
2d
eitsizliklerini salayan kesirli bir y says bulmalyz. Kesirli saylar kmesi gerel saylar kmesinde
youn olduundan byle bir kesirli y says bulabiliriz.

Koullarn gerekli olduunu hemen gsterebiliriz. N() 0 koulunun gerekli olduunu az nce
gsterdik. Eer = a + bd, x + yd trnden saylarn karelerinin toplamysa, o zaman a, x2 + y2d trnden yazlan kesirli saylarn toplamdr. Bu saylar negatif olamayacaklarndan a da negatif olamaz.
imdi koullarn yeterli olduunu gsterelim.
Canalc nsavmz aada:

imdi nsavmz kullanarak verilen koullar

salayan bir saysnn be karenin toplam olarak
yazldn gsterebiliriz. Nitekim Q[d], nsavdaki gibi 2 Q0 ilikisini salayan bir say olsun. Kesirli saylarda da geerli olan Lagrange
Teoreminden dolay 2yi drt kesirli saynn
karesinin toplam olarak yazabiliriz ve sonuta
be karenin toplam olarak yazlabilir.

nsav. N() 0 ve a 0 eitsizliini salayan

her = a + bd Q[d] iin, = 2 + k eitliini
salayan Q[d] ve k Q0 saylar vardr.
Kant. Eer b = 0 ise, = 0 ve k = = a alabiliriz. Bundan byle b 0 olsun. = x + yd yazp,
2yi pozitif bir kesirli say yapan x ve y saylarn bulmaya alalm. 2 saysn hesaplayalm:
2 = (a + bd) (x + yd)2 =
= (a x2 y2d) + (b 2xy)d.
Bu say kye eit olacak. knin kesirli ve pozitif olmasn istediimizden,
b = 2xy
eitliini ve
a x2 y2d 0
eitsizliini salayan x ve y kesirli saylarn bulmalyz.
y, eer varsa, 0 olamaz, nk b = 2xy olmal
ve daha en batan bnin 0 olmadn varsaydk.
Birinci denklemden x = b/2y bulunur, bunu ikinci

90