Professional Documents
Culture Documents
Dejenere klar. Birinci ve ikinci tip denklemler dejenere olarak nitelendirilirler, nk bunlarn
tanmlad eriler nokta ve dorulardan oluurlar,
eri szcnn hakkn yeterince vermeyen bir
durum szkonusu...
Birinci Tip Denklemler. lk olarak
x2 + by2 = 0
denklemlerine bakalm: Eer b > 0 ise sadece x = y =
0 buluruz, yani koniin sadece (0, 0) noktas vardr:
C = {(0, 0)}.
Eer b = 0 ise x = 0 dorusu elde edilir:
C = {(0, y) : y R}.
Eer b < 0 ise, d = b > 0 tanmn yaparak
0 = x2 + by2 = x2 dy2 = (x + yd)(x yd)
denklemini elde ederiz. Demek ki bu durumda konik, x + yd = 0 ve x yd = 0 dorularnn bileimidir: C = {(yd, y) : y R}.
kinci Tip Denklemler. imdi x2 = denklemiyle tanmlanan koniklere bakalm. Bu denklemin < 0 ise sfr, = 0 ise bir ve > 0 ise iki zm vardr. Ama bir de y deikeni var; y denklemde belirmediinden, yye herhangi bir koul koulmamtr ve y herhangi bir deeri alabilir. Demek ki bu durumda:
Eer < 0 ise koniin hi noktas yoktur, yani,
C = dir.
xle birlikte
eri artarak
sonsuza gidiyor.
y
au2
(u, au2) P
(u, au2) P
erinin bulunduu
blge; x ekseninin
stnde.
x
23
(0,0) P
aa doru
ibkey
y = ax2
yukar doru
hep yukar doru
ibkey
ibkey
Paraboln olas ekilleri
imdi fonksiyonun grafiini byk lde belirleyen u zellii gstereceiz: Her A, B P iin,
P nin A ile B arasnda kalan
y = ax2
ksm AB kiriinin altndadr,
B
yani grafik yandaki ekildeki
A
gibi yukar doru ibkeydir.
Kant: A(u, au2) P ve B(v, av2) P olsun.
(u, v) aralndan herhangi bir w alalm, yani u < w
< v olsun. imdi wnin stnde bulunan grafiin P
noktasyla, kiriin Q noktasn karlatralm. ny = ax2 ce bu iki noktann koQ
B(v, av2) ordinatlarn bulalm.
Pnin koordinatlarnn
P(w, aw2)
A(u, au2)
x
(w, aw2) olduu belli.
w v
u
Qnn birinci koordinat da w elbette. Q, AB dorusunun stnde olduu iin, Qnn ikinci koordinatn bulmak iin
AB dorusunun denklemini bulmalyz. Bulalm:
av2 au2
(x u) + au2 = a(v + u)(x u) + au2 .
v u
Demek ki AB dorusunun denklemi yle:
y = a(v + u)(x u) + au2.
Dolaysyla Q noktasnn ykseklii (yani ikinci
koordinat)
a(v + u)(w u) + au2
dir. Bu ykseklikle Pnin ykseklii olan aw 2 saylarn karlatralm. Qnnkisinin daha byk olduunu kantlamak zor deil:
a(v + u)(w u) + au2 > aw2
(v + u)(w u) > w 2 u2 = (w u)(w + u)
v + u > w + u v > w.
Bylece paraboln yukar doru ibkey olduunu
kantlam olduk ve neye benzedii byk lde
ortaya kt; sayfann bandaki birinci ekildeki gibi olmal.
Ama paraboln eklinden daha tam emin olamayz. Yukardaki ekil biraz fazla yumuak. Belki
de paraboln en umulmadk bir yerinde bir sivrilii vardr. Aadaki sadaki grafikte (0, 0) noktay=
P : y = ax2
(u, au2)
y = m(x u) + au2
ka noktadan keser? Paraboln (u, au2) noktasndan geen ve dikey olmayan bir dorunun denklemi, belli bir m says iin,
y = m(x u) + au2
eklindedir. Olas ikinci kesiim noktasnn birinci
koordinatna v dersek, v,
av2 = m(v u) + au2
eitliini salamaldr. Buradan,
24
duunu varsayabiliriz. Eer b = 0 ise, eri iki dorudan oluur. Bundan byle bnin 0 olmadn
varsayalm. Analizimizi b > 0 ya da b < 0 koullarna gre ikiye ayracaz. Birinci tr eriye elips,
ikinci tre hiperbol denir. Artk, a yerine 1/a2, |b|
yerine 1/b2 yazarak, elipsin denklemini
x2/a2 + y2/b2 = 1
olarak, hiperboln denklemini de
x2/a2 y2/b2 = 1
olarak yazabileceimizi varsayabiliriz. Ayrca a ve
bnin de pozitif olduklarn varsayabiliriz.
Elips. Bu blmde a > 0 ve b > 0 iin,
x2/a2 + y2/b2 = 1
denklemiyle verilen E erilerini ele alacaz. Bu tr
erilere ve bunlarn dndr ve telemelerine elips
denir. nce elipslerin birka kolay zelliinden
balayalm.
Eer a = b ise, denklem x2 + y2 = a2 biimine brnr ve bu denklemin verdii elips (0, 0)
merkezli ve a yarapl emberdir. Dolaysyla a ve
b birbirlerine yakn saylarsa elipsin embere benzeyecei tahmininde bulunabiliriz.
Eer (x, y) E ise, (x, y) E, (x, y) E,
(x, y) E . Dolaysyla E erisi x ve y eksenlerine gre simetriktir.
x2, en byk deerini y2 = 0, yani y = 0 olduunda alr. Demek ki x2 a2 olmaldr. Dolaysyla
a x a. Benzer eitsizlikler y koordinat iin de
geerlidir elbet: b y b. Demek ki elips [a, a]
[b, b] dikdrtgeninin iine skmtr.
O noktasndan geen her nn elipsi tek bir
noktada kestiini kantlamay okura altrma olarak brakyoruz.
Eer x ve y pozitifse, ikisinden biri arttnda
dieri bu art telafi edip x2/a2 + y2/b2 = 1 eitliini salayabilmek iin azalmak zorundadr. x ve y
simetri eksenlerinden dolay, elipsin davrann dier durumlarda da (rnein x pozitif, y negatifken
de) biliyoruz.
Bu bulgulardan elipsin nasl bir eri olduu
aa yukar kar. Elipsi izmemize ramak kald.
Birka olas eriyi bir sonraki sayfada izdik.
Eer dzlemin A(x, y)
noktas x2/a2 + y2/b2 < 1
elipsin d
eitsizliini salyorsa, bu
noktann elipsin iinde olduunu syleyelim. Eer
elipsin ii
x2/a2 + y2/b2 > 1 ise nokta-
25
a x a
a x
b
a x a
b
(u, v)
a
(u, v)
b
x2/a2 + y2/b2 = 1 elipsiyle dikey dorularn kesiimi
y
b
(u, v)
a
a
2
y=
(x, y)
b u
2
a v
(x u) + v
a x
b
26
y
bx/a
y
y = bx/a
x2/a2 y2/b2 = 1 hiperbolnn
x > 0 ve y > 0 blgesi
a
byk x
kar. Dolaysyla eer x ok ok bykse, o zaman, b2/x2 terimi ok ok kk olur ve y2/x2 aa yukar b2/a2 saysna eit olur, yani
y/x b/a
olur. Demek ki yyi de pozitif alrsak,
y/x b/a
olur. imdi u sav ortaya atyorum: x ok bydnde, pozitif bir y iin (x, y) H ise, o zaman
y bx/a,
yani hiperbolle y = bx/a dorusu birbirlerine ok
yakn olurlar. Savm kantlyorum. (x, y) paraboln stnde bir nokta olsun. x, ok ok byk olsun. y de pozitif olsun. bx/a ile y arasndaki farkn
ok ok kk olduunu kantlayacaz:
bx
bx b 2
b
y=
x a2 = x x2 a2
a
a a
a
2
2
b
2
2 x+ x a
x
x
a
a
x + x2 a2
b
a
a2
0.
x + x2 a2
27
y = bx/a
y = b(x u)/a + v
a
(u, v)
a
a
y = b(x u)/a + v
x
y = bx/a
x2/a2 y2/b2 = 1 hiperbol,
rnein, bu ekilde olduu gibi
(a, 0) noktasnda keli olabilir mi?
ralel olan iki doru dnda (bkz. yan stunun tepesindeki ekil), hiperbol (u, v) noktasnda kesen
her dorunun hiperbol bir baka noktada da kestiini kantlayabiliriz, kantlayacaz da. Eer v = 0
ise, ifadesini okura braktmz benzer bir nerme
dorudur. Bylece hiperboln keli olamayaca,
yumuak olmas gerektii kantlanm olacak.
Kanta, daha dorusu hesaplara girielim. Hiperboln stnde herhangi bir (u, v) noktas alalm.
Demek ki
u2/a2 v2/b2 = 1
eitlii salanr. Bu noktadan geen herhangi bir
doru alalm.
Eer doru dikeyse ve (u, v) (a, 0) ise, o zaman dorunun hiperbol iki noktada kestii kolaylkla kantlanr.
Eer doru dikeyse ve (u, v) = (a, 0) ise o zaman dorunun hiperbol sadece (u, v) = (a, 0)
noktasnda kestiini kantlamak da kolaydr.
Dorunun dikey olduu durumun daha fazla
irdelenmesini okura brakp, biz en genel durumu
irdeleyelim: Doru dikey olmasn. O zaman dorunun denklemi, m iin,
y = m(x u) + v
dir. Demek ki, dier kesiimi bulmak iin,
y = m(x u) + v
x2/a2 y2/b2 = 1
denklem sistemini zmeliyiz. Bu arada u ile v arasndaki u2/a2 v2/b2 = 1 ilikisini de unutmayalm.
x u eitsizliini varsayabiliriz, nk (u, v)den
deiik bir zm aryoruz. kinci denklemdeki
yyi birinci denklemi kullanarak yokedebiliriz. Ardndan, v2/b2 yerine u2/b2 1 yazalm. Ortaya kan denklemde nce 1leri sonra da x ular atalm. Geriye,
x+u
m2 (x u)
2
2mv
=0
a
b
b2
denklemi kalr. Eer xin katsays 0 deilse, yani m
b/a ise, bu denklemin tek bir zm vardr ve
bylece dorunun hiperbol kestii dier nokta
bulunur. Ama dikkat! Bu dier nokta gene (u, v)
noktas olabilir; kolay bir hesap bunun ancak m =
ub2/va2 iin doru olabileceini gsterir. Bu durumda, doru, hiperbole (u, v) noktasnda teettir.
Eer xin katsays 0 ise, yani m = b/a ise, yani
doru asimptotlara paralelse zm yoktur. (Neden? Dikkatli olmak gerekiyor: 0x = 0 denkleminin ok zm vardr!)
2
y = bx/a
28