Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kreselleen Geometri
3 - stanbul-New York-Kuzey Kutbu geni
Tosun Terziolu*
tosun@sabanciuniv.edu.tr
zlemde bir genin i alarnn toplamnn 180 olduunu biliyoruz. Peki ya bir
krede? Bir krenin stndeki genlerin
i alarnn toplam ka olur? Bu dizinin bu son
yazsnda bu soruyu yantlayacaz ve kresel genin i alaryla yzey alan arasndaki nemli ve
artc bir ilikiyi kantlayacaz.

byk ember birbirine kart iki noktada kesitiinden, eer byk emberin kesiim noktalarna
A, A, B, B, C, C dersek (buradaki A ve A noktalar iki byk embeA
rin kesitii kart
noktalardr; B, B ve
C
B
C, C noktalar da yle), o zaman bu bB
C
A
yk ember ABC,
ABC, ABC, ABC,
ABC, ABC, ABC,
Kredeki byk emberin
ABC kresel gen- oluturduu sekiz kresel genin
simgesel (ve gerekd) bir resmi.
lerini belirler. (Bir Byk daire krenin yzn
ediyor. En dtaki ember
karpuz bak dar- temsil
aslnda tek bir noktadr, krenin
besiyle sekiz gensel en arkadaki noktas.
dilime ayrlr.) Bu sekiz geni yukardaki ekilde olduu gibi biraz daha simgesel olarak gsterebiliriz.
Dzlemde dorusal olmayan deiik nokta
bir gen oluturur. Krede de ayn ey dorudur.
Bunun kantn okura brakyoruz. Ama rnein
noktann ikisi kart noktalarsa o zaman bu
nokta ayn byk ember zerinde bulunurlar ve
bir gen oluturmazlar.

Kresel gen. Dzlemde, ikier ikier kesien ama

nn birden ayn noktada
kesimedii deiik doru
bir gen oluturur. Krede
doru olmadndan ayn tanm krede veremeyiz. AnDzlemde bir gen
cak krede benzer bir tanm verebiliriz:
Dzlemde dorunun oynad rol krede byk emberler oynar (anmsatalm: byk emberler merkezi krenin merkezi olan emberlerdir), yle ki: dzlemde iki nokta arasndaki en ksa yol bu iki noktadan geen dorunun stndedir,
krede ise iki nokta arasndaki en ksa yol bu iki
noktadan geen byk emberin stndedir. Bunu
geen saymzda (sayfa 65-69) popler bir matematik dergisinde olabilecek en matematiksel
biimde kantlamtk.
B
Bu gzlemden hareketC

le, bildiimiz gen tanmnda dzlem yerine

kre, doru yerine bA

yk ember dersek, doal bir kresel gen
Krede byk ember
tarafndan belirlenen kresel kavramna varrz:
gen ve genin , ve
byk ember tarafni alar.
dan belirlenen blgelerden birine kresel gen dememiz gayet doal.
Bu emberler A, B ve C noktalarnda kesiiyorsa,
ABC geninden sz edeceiz.
Ama dikkat! Krede, byk ember, bir deil, tam sekiz tane kresel gen belirler. Nitekim iki

Krenin Alan. Yarap r olan krenin yzey

alan 4r 2ye eittir. Bu forml bugne dek MDde
kantlanmad, okullarda da kantlanmaz, ama ok
zor deildir, sadece biraz zordur, gnn birinde
MDde kantlanr. imdilik bu formle inanalm.
(Ama bir sonraki sayfada emberin evresinin 2r
olduu kantlanacak; daha dorusu, says emberin evresi 2r olacak biimde tanmlanacak.)
Dnyamzn uydusu olan ay bir model olarak
alalm. Ay her gece tam grmeyiz. Tam grdmzde, yani tam mehtapta, parlak yzeyin (grnen
deil, gerek) alan 2r 2ye eit olur. Yarm ayn ise
alan r 2dir. Buradaki r tabii ki ayn yarapdr.
Krenin kuzey ve gney kutuplarn birletiren
iki byk ember ele alalm. (Bkz. bir sonraki sayfadaki ekil.) Eer bu iki emberin kuzey (veya gney) kutbundaki asna dersek, emberlerin arasnda kalan dilimin alan 2r 2ye eittir, nk
4r 2 olan toplam kresel alan 2 radyana bler-

* Sabanc niversitesi retim yesi.

80

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

sek 1 radyanlk kresel dilimin alann buluruz

(2r 2), bunu yla arparsak radyanlk dilimin
alann buluruz (2r 2).

Kresel genlerin ke alaryla alan arasndaki ilikiyi genelde aratrmak iin imdi ke
noktalar A, B, C olan herhangi bir kresel gen
dnelim. lkin ABCA dilimine bakalm. Burada A her zaman olduu gibi Ann kart noktas.
Bu dilimin alan biraz nce
A
grdmz zere r 2ye
eit.
x
C
B
imdi yandaki ekilden ta
y
z
kip edin. BCA geninin alanB
C
A
na x diyelim. BACA genine
bakarak,
2r 2 = + x
eitliini buluruz.
imdi bir de ABCB dilimine bakalm. Bu dilimin alan ACB geninin alan y ise, aynen yukardaki gibi,
2r 2 = + y
olur. Ayn ekilde ABC geninin alann z ile gsterirsek
2r 2 = + z
elde ederiz. Yukarda elde ettiimiz eitlii toplayarak
3 + x + y + z = 2( + + )r 2
buluruz.
Bir genin kelerinin kartlarn alarak elde
ettiimiz yeni genin ilkiyle eit alana sahip olduunu yukarda grmtk. Dolaysyla ABC geninin alan ABC genine yani yye eit. Bu ve
benzeri eitliklerden, aadaki ekilden de grlecei zere
+ x + y + z = 2r 2
forml kar. Son iki eiklikten de,
+ r 2 = ( + + )r 2
kar. Aadaki teoremi kantladk:

A
alk ABAC dilimi; alan 2r2.

Bariz ama nemli bir olgu daha: Eer (A, A),

(B, B), (C, C) kart noktalardan oluan nokta iftleriyse, ABC ve ABC genlerinin alanlar birbirine eittir, nk genlerden biri krenin merkezine
gre dierinin simetriidir.
Kresel genin Alar. Aadaki ekilden de
grlecei zere, kresel bir gen alt a belirler:
1) A, B ve C kelerindeki ke alar
(ya da genin i alaB
a
r) yani byk embeC

a
rin teetleri arasndaki

b c
alar. Bunlar srasyla
c
b

, ve ile gsterelim.
A
2) Bir de BC, CA ve
AB yaylar var, bunlar
Birim krede byk ember
da esasnda birer a.
tarafndan belirlenen kresel
gen ve genin , ,
BC yayna a, CA yayke (i) alar ve a, b, c
kenar alar.
na b ve AB yayna da c
dersek, eer krenin yarap 1se rnein a as
BC yayn merkezden grdmz adan baka
birey deil. a, b ve cye de kenar alar diyelim.

Girard Teoremi. Ke alar , ve olan bir

kresel genin alan ise + + = + /r2.
A

Girard Teoremi. ABC geninin alann ile

gsterelim. Bu blmde ile , , ke alar
arasndaki ilikiyi inceleyeceiz.
nce zel bir hale bakalm: A kutup noktas
olsun, B ve C noktalar da ekvatorda olsunlar. =
= 90 = /2 radyan olduunu grmek kolay. Bu
zel halde, , ABCA diliminin alannn yarsna
eittir, yani = 2r 2/2 = r 2.

z C
y
B

ABC geni,
alan

z
C

A
x

Krenin alan 4r2dir, ayrca 2( + x + y + z)dir.

81

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Girard Teoreminin formlnden, kresel genlerin ke alarnn toplamnn mutlaka

180den fazla olduu anlalyor. Ayrca, kresel
genin alan da sadece krenin yarapna ve ke alarnn toplamna bal.
Burada ryi sonsuz alrsak, daha dorusu ryi
sonsuza gtrrsek, /r2 formlden kaybolur ve
++=
eitliini buluruz, aynen dzlemdeki mehur sonu: Bir genin i alarnn toplam radyandr.
Nitekim dzlemi sonsuz yarapl bir kre olarak
dnebiliriz!

b
vAC

vAB

Byk embere Teet. Geen saydaki yazmzda (sayfa 67), A ve B noktalarndan geen byk ember yayna Adan teet olan vAB birim vektrnn koordinatlarn bulmutuk. Anmsatalm:
(*)
vAB = csc c OB cot c OA.
Buradaki O krenin merkezidir; c de AOB asdr.

olarak yazalm. Ke as olan y ise

cos = (vAC, vAB)
olarak yazabiliriz, nk vAC vektr A noktasnda C noktasna byk emberin ynn vermekte,
yani bu iki yn arasndaki adan baka birey
deildir. (*)dan dolay,
vAB = csc c OB cot c OA.
vAC = csc b OC cot b OA.
olduunu grelim ve u i arpma bakalm:
cos = (vAB, vAC)
= (csc c OB cot c OA, csc b OC cot b OA)
= csc c csc b (OB, OC) csc c cot b (OB, OA)
cot c csc b (OA, OC) + cot c cot b (OA, OA).
= csc c csc b cos a csc c cot b cos c
cot c csc b cos b + cot c cot b
= csc c csc b cos a csc c cot b cos c.
Trigonometrik tanmlar kullanp sadeletirirsek,

vAB

A
c
O
x
y

cos a cos b cos c

.
sin b sin c
eitliini elde ederiz.
Bu sonuca kenarlar iin kosins kural diyeceiz. Formlmz bize kenar alaryla bir ke as arasndaki ilikiyi veriyor. Bu forml sayesinde
eer kresel genin kenar alarn biliyorsak ke alarn da buluruz.
Biraz dualite kullanarak kresel genlerin alar hakknda baka bir ilgin teorem daha kantlayabiliriz (bkz. [2, 3]):
cos = cos a sin sin cos cos .
Ke alar iin kosins kural adn
vereceimiz bu forml sayesinde, eer kresel genin ke alarn biliyorsak kenar alarn da
buluruz.
cos =

vAB, AB byk ember yayna Adan teet olan birim vektr.

Krede Kosins Kurallar. Yukarda kresel

bir genin alt deiik a belirlediini gstermitik: , , ke alar ve a, b, c kenar alar. Bu
alt a arasnda bir iliki olmal. Bu blmde bu
ilikileri bulacaz. (, , ) ve (a, b, c) llerinden birinin dierini belirlediini gstereceiz. Byle bir ilikiyi ortaya karmak iin standart, yani
yarap 1 olan kreyi almann bir sakncas yok,
yle yapalm.
Standart kremizdeki ABC genine geri dnelim. Kenar alarn i arpmla
cos a = (OB, OC),
cos b = (OA, OC),
cos c = (OA, OB)

82

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

stanbul-New York-Kuzey Kutbu geni. imdi yerkre zerinde zel bir gene bakalm.
genin A kesi stanbul, B kesi New York ve
C kesi de kuzey kutbu olsun. stanbulun enlemi
41 kuzey ve boylam da 29 dou. Bunlar yaklak saylar tabii, derecenin altmta biri olan dakikalarn gznne almadk. Ayn ekilde New
York da 41 kuzey enleminde ve boylam da 73
bat. Yani iki ehir ayn enlemde bulunuyorlar.
z
C
a

B = NY

41
73

c
O

A = ST

41
y

29

Dnyamz standart kre gibi dnelim. A ve

B kelerinin karsnda olan a ve b kenarlar
90 41 = 49 veya 49/180 radyan. c kenarn
bir nceki saymzda (sayfa 66) 1,2535 radyan olarak bulmutuk. Kenarlar iin
cos a cos b cos c
sin b sin c
kosins kuraln kullanrsak, basit bir aritmetik bize cos = 0,39077 veya = 67 verir. Demek ki,
kutupdaki ke as 102 olduundan, genimizin ke alarnn toplam
67 + 102 + 67 = 236.
Bundan 180 karrsak 56 buluruz. Yeryznn
yarap da yaklak 6378 km olduundan, stanbul, New York ve kuzey kutbu arasnda kalan genin alannn Girard Teoremiyle
(56/180) 63782 39.590.000 km2
olduunu grrz.
cos =

Kaynaka
[1] Dava Sobel ve William J.H. Andrewes, Boylam, ev. M.
Gktepeli, TBTAK Popler Yaynlar, 2004.
[2] Roger Fenn, Geometry, Springer 2001.
[3] George A. Jennings, Modern Geometry with Applications,
Springer 1994.
Kre zerinde yaptklarmz gznzde canlandrmakta
glk ekiyorsanz internette u adrese bir bakmanz
neririm: \http:/math.rice.edu/~pcmi/sphere/gos4.html\#1\

83