Matematik Dnyas, 2005 Yaz

Kapak Konusu: Konikler

Koniklerin Simetrileri,
Odak Noktalar ve Dorultmanlar
Ali Nesin* / anesin@bilgi.edu.tr
Engin Yardmc** / enginyardimci@yahoo.co.uk
ve

Bir nceki yazda, dzlemde, dorultman denilen bir l dorusuna ve odak noktas denilen bir F
l
noktasna olan uzaklklarnn orannn sad(l, P)
bit olduu noktalar
kmesinin bir konik
P
P
olduunu grdk. Bu
d(F,
P)
yazda hemen hemen
P
F
her koniin bir dorultman ve bir odak
noktasnn olduunu
P
gstereceiz.
nce ok genel bir ey yapalm. Bir F noktas
ve bir l dorusu verilmi olsun. Bir de ayrca bir e
sabiti verilmi olsun. {P : d(P, F) = ed(P, l)} koniini ele alalm. F
l
noktasndan geen ve l dorusuna dik olan doru,
P
R
Q kolayca grlecei zere, koniin
P
F
bir simetri eksenil
R
dir. Yazmzda bu
olguyu tam kez
Q
kullanacaz.
nce elipsi irdeleyelim.

d(M, N) d(M, F ) + d(F , N)

eitsizliklerini elde ederiz. Bunlar altalta toplayp
ikiye blersek, d(M, N) 2a eitsizliini elde ederiz. Demek ki bir kiriin uzunluu en fazla 2a olabiliyormu. Merkezden geen yatay kiriin uzunluunun 2a olduu bariz.

Elipsin bu en uzun kiriine asal kiri denir.

Sonu. Eer a b ise, x2/a2 + y2/b2 = 1 denklemiyle verilmi bir elipsin simetri dorular sadece
x ve y eksenleridir ve sadece (0, 0) noktas simetri
noktasdr.
Kant: nerme x ve yye gre simetrik olduundan a > b eitsizliini varsayabiliriz. Yukarda
kantladmz zere x ekseni stndeki kiri, elipsin biricik en uzun kiriidir. Dolaysyla elipsi elipse gtren dzlemin mesafe koruyan dnmleri
bu uzun kiriin yerini deitiremez. Bundan da istenen sonu kar.

Teorem. Eer a > b ise, x2/a2 + y2/b2 = 1 denklemiyle verilmi bir elipsin sadece iki tane odak
noktas ve dorultman ifti vardr. e sabit oran bu
iki ift iin de ayndr. Bunlar, = 1 iin,

F a2 b2 , 0

ELPS
nsav. 0 < b < a olmak zere x2/a2 + y2/b2 = 1
denklemiyle verilmi bir elipsin en uzun kirii merkezden geen yatay kiritir ve bunun da uzunluu
2adr.
Kant: F ve F elipsin odak noktalar olsun.
Sayfa 33teki Teorem 2de, elipsin herhangi bir M
noktas iin d(M, F) + d(M, F ) = 2a eitliini grmtk. imdi elipsin stnde M ve N noktalar
alrsak, gen eitsizliinden,
d(M, N) d(M, F) + d(F, N)

odak noktas ve
x=

a2
a2 b2

denklemiyle verilmi l dorultman iftidir. Sabit

oran, her iki ift iin de
e=

a2 b2
<1
a

dir. Yani elips,

{P R2 : d(P, F) = ed(P, l)}
kmesidir.
Kant: nce, elipsin bir F odak noktas ve bir l
dorultman (ve bir e oran) olduunu varsayp

* stanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm retim yesi.

** ODT Matematik Blm rencisi.

34

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

bunlar bulmaya alalm. Bu biraz zaman alacak.

Daha sonra bulduumuz bu F, l ve enin istediklerimiz olduunu kantlayacaz.
Her eyden nce F odak noktas l dorultmannn stnde olamaz, nk aksi takdirde d(P, F)
= ed(P, l) koulu bir doruyu verirdi ve elipsimizin bir doru olmad malum.
Fden l dorultmanna bir dik ekelim. C, bu
dikle dorultmann kesiim noktas olsun. Kolayca
grlecei zere, CF elipsin bir simetri dorusudur

eitliini buluruz. (x, y) noktas elipsin stnde olduundan x2 yerine a2(1 y2/b2) koyabiliriz. Dolaysyla her y [b, b] says iin,
a2(1 y2/b2) + (y )2 = e2(c y)2
eitlii geerlidir. Demek ki
a2(1 Y 2/b2) + (Y )2 e2(c Y)2
polinomunun sonsuz sayda kk vardr, yani sfr
polinomudur. Dolaysyla Y2nin katsays 0a eittir, yani, e2 = a2/b2 + 1 < 0, bir eliki. Sz verdiimiz gibi CF nin x ekseni olduunu kantladk.
imdi F ve Cnin koordinatlar (, 0) ve (c, 0)
olsunlar. Hl daha varsaymsal olan orana da e
diyelim. yi, cyi ve eyi bulacaz.

P
C

y
b

P(x, y)

a
O

(bkz. yukardaki ekil: Eer P noktas elipsin stndeyse, Pnin CFye gre simetrisi olan P noktas
da ayn oran bantsn saladndan elipsin stndedir.) Bir nceki sonutan dolay, CF dorusu
ya x ya da y eksenidir, yani C ve F noktalarnn ikisi birden ya x ya da y ekseni zerindedir. CF nin x
ekseni olduunu kantlayacaz.
Bir eliki elde etmek amacyla, bir gaflet annda CF dorusunun y ekseni olduunu varsayalm. O

C(0, c)

x2 + (y )2
cy

P(x, y)

O
Gaflet an

zaman l dorultman x eksenine paraleldir. C ve

Fnin koordinatlar srasyla (0, c) ve (0, ) olsun.
imdi, elips stnde seilmi her P(x, y) noktas iin,
x2 + (y )2

C(c, 0)

d(P, F)
=e
d(P, l)

eitlii geerlidir. Her iki tarafn da karesini alp

paydalar eitlersek, elipsin stndeki her (x, y)
noktas iin,
(x )2 + y2 = e2(c x)2
eitliini buluruz. (x, y) noktas elipsin stnde olduundan y2 yerine b2(1 x2/a2) koyabiliriz. Dolaysyla her x [a, a] says iin,
(x )2 + b2(1 x2/a2) = e2(c x)2
eitlii geerlidir. Demek ki
(X )2 + b2(1 X2/a2) e2(c X)2
polinomunun sonsuz sayda kk vardr, yani sfr
polinomudur; demek ki katsays da 0 olmaldr:
1 b2/a2 e2 = 0
2 + 2ce2
=0
2 + b2 e2c2 = 0.
Bu denklemden yi, cyi ve eyi bulacaz.
Birincisinden hemen eyi bulabiliriz: e2 = 1
2
b /a2. Bundan ve ikincisinden yararlanarak yi c
cinsinden yazabiliriz:
= ce2 = c(1 b2/a2).

cy

F(0, )

F(, 0)

Gerekirse y eksenine gre her eyin simetrisini

alarak cnin negatif olmadn varsayabiliriz. (Yukardaki ekle aldanmamal, daha ne Fnin elipsin
iinde olduunu ve ne de < a < c eitsizliklerini
biliyoruz.)
Elips stnde seilmi her P(x, y) noktas iin,

cy

d(P, F)
=e
d(P, l)

eitlii geerlidir. Her iki tarafn da karesini alp

paydalar eitlersek, elipsin stndeki her (x, y)
noktas iin,
x2 + (y )2 = e2(c y)2

35

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

Teorem. y ekseni y = ax2 denklemiyle verilen

paraboln tek simetri eksenidir.
Kant: nce dikey simetri eksenlerine bakalm.
l, paraboln dikey bir simetri ekseni olsun. O zaman l dorusunun denklemi, bir b iin, x = b biimindedir. bnin 0 olduunu kantlayacaz. (x, y),

Bu son iki sonutan ve nc denklemden cyi bulabiliriz:

0 = 2 + b2 e2c2
= c2(1 b2/a2)2 + b2 (1 b2/a2)c2
= c2(b2/a2 + b4/a4) + b2.
Gerekli sadeletirmeyi yapp c2yi tecrit edersek,
a2
c=
>a
2
2
a b
buluruz. imdi, cnin bu deerini biraz nce bulduumuz = c(1 b2/a2) eitliine yerletirirsek,
2

y
y = ax2

Demek ki, eer varsa, F(0, ) odak noktasn, l

(x = c) dorultmann ve e orann bulduk. imdi
bu bulduumuz F noktasnn gerekten odak noktas, l dorusunun gerekten dorultman olduunu ve enin gerekten sabit oran olduunu kantladorultman

b
odak noktas
= a2 b2
F

c=
a

paraboln stnde herhangi bir noktann koordinatlar olsun. Bu noktann l dorusuna gre simetrii, kolayca grlecei zere, (2b x, y) noktasdr. Demek ki bu nokta da paraboln stnde.
imdi hem y = ax2 hem de y = a(2b x)2 denklemi
geerli olmaldr. Demek ki, ax2 = y = a(2b x)2 ve
sadeletirerek, b2 = bx olmal. Ama bu eitlik her x
iin salanmal. Dolaysyla b = 0 olmal. Bylece,
dikey dorularn arasnda sadece x = 0 denklemiyle verilen y ekseninin paraboln simetri ekseni olduunu kantladk.
Belli bir doruya paralel olan dorular kmesine bir paralellik snf adn verelim. rnein dikey dorular kmesi bir paralellik snfdr; x ekseniyle 45 derecelik a yapan dorular kmesi bir
baka paralellik snfdr. Bir paralellik snf bir
eim tarafndan belirlenir; daha ak bir ifadeyle,
eer bir paralellik snf dikey dorulardan olumuyorsa, o zaman bir m says (eimi) iin, paralellik
snfndaki her doru y = mx + b biiminde yazlr
ve y = mx + b biiminde yazlan her doru bu paralellik snfndadr.
imdi, y = ax2 parabol asndan, dikey dorular paralellik snfnn dier paralellik snflarna
gre bir ayrcal olduunu kantlayacaz. Her dikey doru parabol sadey = ax2
ce bir noktada keser, bunu biliyoruz. Bakalm
baka bir paralellik snf
bu zellii salyor mu?
Bizce salamyor!
Herhangi bir m eimini sabitleyip, eimi m olan
paralellik snfna, yani belli bir b says iin denklemi y = mx + b eklinde yazlan dorulara ve bu dorularn parabolle kesiim noktalarna bakalm.
(Yandaki stundaki ekle bakn.) Olas bir kesiim
noktasnn x ve y koordinatlar bir yandan y = mx +

a2 b2
< 1.
a

(2b x y)

(x, y)

= a b < a
buluruz. eyi zaten yukarda bulmutuk:
e=

a2
a2 b2
x

P(x, y)
x2/a2 + y2/b2 = 1 denklemiyle verilen elipste,
|PF|/|PQ| = e = 1 b2/a2.

malyz. Kantlayalm. P(x, y), elipsin stnde herhangi bir nokta olsun. Bakalm d(P, F)/d(P, l) = e
eitlii geerli mi? Tm saylar pozitif olduundan,
elips stndeki her P noktasnn
d(P, F)2 = e2d(P, l)2
eitliini, yani x2/a2 + y2/b2 = 1 eitliini salayan
her (x, y) say iftinin
d((x, y), (, 0))2 = e2(c x)2
eitliini saladn kantlamak yeterli. Bu da, verilen c, ve e saylaryla olduka zahmetsiz biimde yaplabilir. Bulduumuz bu odak noktas ve
dorultmann bir de y eksenine gre simetrileri
vardr elbet. Kantmz bitmitir.

PARABOL
Parabollerin denkleminin bir a > 0 sabiti iin,
y = ax2 biiminde yazlabileceini grdk. Tabii
denklemin bu hale gelmesi iin parabol dndrmek, telemek ve bir eksene gre simetrisini almak
gerekebilir; bunlar yaptmz varsayalm.

36

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

Fyi ve lyi bulalm. Oran hakknda herhangi bir

varsaymda bulunmayacaz.
Fden lye l dik
l
y = ax2
dorusunu inelim. Pal
F
P
raboln noktalar |PF|
= ed(P, l) eitliini salayan noktalar olduundan, l dorusu paraboln bir simetri eksenidir. Bir nceki nsava gre l dorusu y eksenidir. Demek ki l dorusu yataydr ve F noktas y ekseninin stndedir. F(0, )
olsun ve l dorusu da y = b denklemiyle verilmi
olsun. Amacmz
y
2
yi ve byi bul- y = ax
mak. Daha sonra
P(x, y)
F(0, )
bulduumuz bu
x
Fnin ve lnin gerd
ekten odak nokb
tas ve dorultman
olduunu kantlayacaz.
l dorusu parabol kesemeyeceinden (neden?) b < 0 olmal.
(0, 0) noktas paraboln stnde olduundan,
P = (0, 0) alrsak, || = |PF| = ed(P, l) = e|b| = eb
eitliini buluruz. Demek ki yi ve eyi bulmak yeterli; o zaman b de belirleniyor.
P(x, y) paraboln herhangi bir noktas olsun.
O zaman,

b denklemini bir yandan da y = ax2 denklemini salar. Demek ki birinci koordinat x, ax2 = mx + b
denklemini salamal. Bu son denklemin ya 0 ya 1
ya da 2 zm vardr: Eer b > m2/4a ise iki zm vardr, eer b = m2/4a ise bir zm vardr,
eer b < m2/4a ise hi zm yoktur. Her x zm iin bir y (= mx + b) bulunabileceinden parabolle y = mx + b dorusunun kesiim noktas says,
ax2 = mx + b denkleminin zm says kadardr.
Bylece dikey dorular paralellik snfnn dier dorulara gre bir ayrcal olduunu gstermi olduk.
y = ax2

b = m2/4a
y = mx + b dorular (b deiirken)
y = ax2 paraboln
0 (b < m2/4a ise),
1 (b = m2/4a ise) ya da
2 (b > m2/4a ise) noktada keserler.

Bu, bize simetri ekseni hakknda bilgi verir. Dikey dorular parabol iin ayrcalkl bir paralellik
snf olduundan, simetri ekseni dikey dorular
korumal, yani dikey bir dorunun simetri eksenine
gre simetrisi gene bir dikey doru olmal. Demek
ki simetri dorusu dikey ya da yatay olmal. Dikeyse y ekseni olduunu ilk paragrafta grdk. Yatay
olamayacan grmek kolay: Yatay bir simetri ekseni olsa, paraboln ikinci koordinat negatif olan
bir noktas olurdu ki, olmadn biliyoruz.

x2 + (y )2 = d(P, F) = ed(P, d) = e(y b)

eitlii salanr. Her iki tarafn da karesini alalm.

x2 + (y )2 = e2(y b)2
bulunur. Ama y = ax2 denklemi salanmak zorunda. Demek ki her x R iin,
x2 + (ax2 )2 = e2(ax2 b)2
eitlii salanmal. Bunu bir polinom gibi grrsek,
X 2 + (aX 2 )2 e2(aX 2 b)2
polinomunun 0 polinomu olduunu, yani katsaylarnn 0 olduunu grrz. Demek ki,
a2 = e2a2
1 2a = 2e2ab
2 = e2b2
eitlikleri salanmal. (Sonuncusunu zaten biliyorduk, || = eb eitliini daha nce bulmutuk.) Birincisinden e = 1 kar (e pozitif olmal). enin bu
deerini ikinci ve nc denkleme yerletirirsek,
1 = 2a( b) ve = b
buluruz. Birinci denklemden dolay = b olamaz.
Demek ki = b. Bunu birinci denkleme yerletirirsek, 4a = 1 ve = 1/4a buluruz. Buradan da b

imdi de bir paraboln bir ve bir tek odak

noktas ve dorultman olduunu ve orann 1 olduunu kantlayalm. Bunu y = ax2 denklemiyle
verilen parabol iin kantlamak yeterli elbette.
Teorem. Bir paraboln bir ve bir tane odak
noktas ve dorultman vardr ve oran 1dir, yani
bir ve bir tane F noktas (odak noktas) ve l dorusu (dorultman) iin, parabol,
{P : |PF| = d(P, l)}
kmesidir. Eer parabol y = ax2 denklemiyle verilmise, odak noktas F(0, 1/4a) ve dorultman
y = 1/4a dorusudur.
Kant: y = ax2 denklemiyle verilen parabole
odaklanmak yeterli. nce, paraboln bir F odak
noktas ve bir l dorultmannn olduunu varsayp

37

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

kar: b = = 1/4a.
Bylece olas odak noktasn, dorultay ve oran bulduk: Srasyla F(0, 1/4a) noktas, y = 1/4a
dorusu ve e = 1 oran. imdi bunlarn gerekten
odak noktas, dorultay ve oran olduunu kantlamalyz. Okur dikkat ederse, bunu yukarda yaptmz grecektir; gremiyorsa hesaplar bir defa daha yapmasnda yarar vardr.

e=

dr. Bir baka deyile, x2/a2 y2/b2 = 1 denklemini salayan (x, y) noktalar kmesi,
{P : |PF| = ed(P, l)}
kmesidir.
Kant: x2/a2 y2/b2 = 1 denklemiyle verilen hiperbole odaklanmak yeterli. Daha nce elips ve parabol iin iki kez yaptmz gibi, nce hiperboln bir
F odak noktas ve bir l dorultmannn olduunu
varsayp Fyi ve lyi bulacaz. Oran hakknda herhangi bir varsaymda bulunmayacaz (ancak daha
nce yaplanlardan, eer elips ve paraboln hiperbol
olmadn biliyorsak, orann 1den byk olmas gerektii anlalr.) Daha sonra bu bulunan odak noktas ve dorultman adaylarnn gerekten odak noktas ve dorultman olduunu kantlayacaz.
Daha nce iki kez grdmz gibi Fden geen ve dye dik olan doru, koniin, yani hiperboln bir simetri eksenidir. Yukardaki nsava gre
bu simetri ekseni ya x ya da y eksenidir, yani F ya
x ya da y eksenindedir ve d ya dikeydir ya da yatay. Ama d yatay olsa hiperbol keser ve o zaman
da hiperboln sadece bir noktas olur... Demek ki
d dikey ve F noktas x ekseni zerinde.
F noktasnn koordinatlar (, 0) olsun. d dorusu da x = c denklemiyle verilmi olsun. Gerekirse y eksenine gre simetriini alarak c 0 eitsizliini varsayabiliriz.

HPERBOL
Son olarak, baka konik kalmadndan, hiperbol ele alacaz.
nsav. (a) y = bx/a dorular x2/a2 y2/b2 =
1 hiperbolnn asimptotlardr ve bu hiperboln
baka asimptotu yoktur.
(b) x ve y eksenleri x2/a2 y2/b2 = 1 hiperbolnn simetri eksenleridir ve bu hiperboln baka
simetri ekseni yoktur.
Kant: (a) Sayfa 27-28de, y = bx/a dorularnn x2/a2 y2/b2 = 1 hiperbolnn asimptotlar olduklarn kantlamtk. Ayn kant hiperboln
baka asimptotu olmadn da kantlar.
(b) x ve y eksenlerinin simetri eksenleri olduu
bariz. Hiperboln bir simetrisi asimptotlar asimptotlara gndermek zorunda olduundan, birinci
ksmdan, eer asimptotlar birbirine dik deilse, x
ve y eksenlerinden baka simetri ekseni olmad
anlalr. Eer asimptotlar birbirine dikse, yani
a = b ise, asimptotlarn kendileri de (y = x ve y = x dorular) potansiyel simetri eksenleri olarak
karmza karlar. Bu iki dorunun dourduu
simetriler x ve y eksenlerini dei toku ettiinden,
bunlarn simetri eksenleri olamayacan anlamak
zor deil.

d
P(x, y)

Teorem. Bir hiperboln iki tane odak noktas

ve dorultman ifti vardr ve her ikisi iin de oran
ayn ve 1den byktr. Eer hiperbol a > b saylar iin x2/a2 y2/b2 = 1 denklemiyle verilmise bu
iftlerden biri

F a2 + b2 , 0

noktas (odak noktas) ve

d : x=

a2 + b2
a

F(, 0)

a2
a2 + b2

dorusudur (dorultman). Dier ift bunlarn y eksenine gre simetriidir. Oran,

imdi hiperbol zerinde herhangi bir P(x, y)

noktas alalm.

38

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

Hiperboln stnde herhangi bir (x, y) noktas alalm. Demek ki x2/a2 y2/b2 = 1 eitlii salanyor. imdi (x, y)nin F noktasna ve d dorusuna
olan uzunluklarn hesaplayalm. Bakalm bunlarn
oran yukarda bulduumuz e mi? Aadaki,

(x )2 + y2 = d(P, F) = ed(P, d) = e | x c |
denklemini elde ederiz. Bu eitliin her iki tarafnn
da karesini alrsak,
(x )2 + y2 = e2(x c)2
eitliini elde ederiz. Ayrca, y2 yerine b2(x2/a2 1)
yazarsak,
(x )2 + b2(x2/a2 1) = e2(x c)2
denklemini elde ederiz. Bu denklemin sonsuz tane
zm olduu iin,
(X )2 + b2(X2/a2 1) e2(X c)2
polinomu 0 polinomudur, yani katsays da
0dr:
1 + b2/a2 e2 = 0
2 + 2ce2 = 0
2 b2 e2c2 = 0.
Birinci denklemden e bulunur:

d(P, F)
=
d(P, d)

2
2
2 x
x
a
b

+ b 2 1

a2

a2 + b2

orannn
a2 + b2
a
olduunu kantlamak istiyoruz. Her iki tarafn da
karesini alrsak, kolay bir hesapla eitliin gerekletii grlr. Bu da kantmz tamamlar.

e=

kinci denklemden
= ce2 = c(1 + b2/a2) = c(a2 + b2)/a2
buluruz. enin ve nin bu deerlerini nc denkleme tayarak,
c2(1 + b2/a2)2 b2 (1 + b2/a2)c2 = 0
buluruz. Bunu sadeletirip cyi tecrit edersek, (az
biey hesap yapmak gerekiyor)

Son olarak, x2/a2 y2/b2 = 1 hiperbolnn daha dikkatli bir resmini izelim.
y = bx/a

a2

c=

a2

a2 + b2

a2 + b2
.
a

e=

2
2
2
x a + b + y

a2
+ b2

d:x=

a2

a2 + b2

x2/a2 y2/b2 = 1

bulunur. Bundan ve daha nce bulduumuz

= c(a2 + b2)/a2 eitliinden kar:

b
O

= a2 + b2 .
Demek ki odak noktas, dorultman ve oran
varsa, bunlar yukarda bulduumuz gibi olmal.
imdi de yukarda bulduklarmzn gerekten hiperboln odak noktas, dorultman ve oran olduunu kantlayalm.

ember
P
r
A

Verilen bir A noktasna

uzaklnn karesi sabit
(r2) olan noktalar (P)
kmesi bir emberdir.

Gene ember
P
a
A

Verilen A ve B noktalarna uzaklklarnn

karelerinin (a2 ve b2)
toplam sabit (r2) olan
noktalar (P) kmesi de
bir emberdir.

a2
+ b2

y = bx/a

ember
P

A
a
P

b
c

a2

Ya bu ne?

a2 + b2

Elips
P

Ya bu ne?
A
a

a
A

Verilen A, B ve C noktalarna uzaklklarnn

(a2, b2 ve c2) toplam
sabit (r2) olan noktalar
(P) kmesi nedir?

Verilen bir A noktasna uzakl sabit (r)

olan noktalar (P) kmesi bir emberdir.

39

Verilen A ve B noktalarna uzaklklarnn (a

ve b) toplam sabit (r)
olan noktalar (P) kmesi bir elipstir.

b
c

B
C

Verilen A, B ve C noktalarna uzaklklarnn

(a, b ve c) toplam sabit (r) olan noktalar
(P) kmesi nedir? Ad
var mdr? Byle bir
erinin sivri bir noktas olabilir mi?