Professional Documents
Culture Documents
Koniklerin Simetrileri,
Odak Noktalar ve Dorultmanlar
Ali Nesin* / anesin@bilgi.edu.tr
Engin Yardmc** / enginyardimci@yahoo.co.uk
ve
Bir nceki yazda, dzlemde, dorultman denilen bir l dorusuna ve odak noktas denilen bir F
l
noktasna olan uzaklklarnn orannn sad(l, P)
bit olduu noktalar
kmesinin bir konik
P
P
olduunu grdk. Bu
d(F,
P)
yazda hemen hemen
P
F
her koniin bir dorultman ve bir odak
noktasnn olduunu
P
gstereceiz.
nce ok genel bir ey yapalm. Bir F noktas
ve bir l dorusu verilmi olsun. Bir de ayrca bir e
sabiti verilmi olsun. {P : d(P, F) = ed(P, l)} koniini ele alalm. F
l
noktasndan geen ve l dorusuna dik olan doru,
P
R
Q kolayca grlecei zere, koniin
P
F
bir simetri eksenil
R
dir. Yazmzda bu
olguyu tam kez
Q
kullanacaz.
nce elipsi irdeleyelim.
Teorem. Eer a > b ise, x2/a2 + y2/b2 = 1 denklemiyle verilmi bir elipsin sadece iki tane odak
noktas ve dorultman ifti vardr. e sabit oran bu
iki ift iin de ayndr. Bunlar, = 1 iin,
F a2 b2 , 0
ELPS
nsav. 0 < b < a olmak zere x2/a2 + y2/b2 = 1
denklemiyle verilmi bir elipsin en uzun kirii merkezden geen yatay kiritir ve bunun da uzunluu
2adr.
Kant: F ve F elipsin odak noktalar olsun.
Sayfa 33teki Teorem 2de, elipsin herhangi bir M
noktas iin d(M, F) + d(M, F ) = 2a eitliini grmtk. imdi elipsin stnde M ve N noktalar
alrsak, gen eitsizliinden,
d(M, N) d(M, F) + d(F, N)
odak noktas ve
x=
a2
a2 b2
a2 b2
<1
a
34
eitliini buluruz. (x, y) noktas elipsin stnde olduundan x2 yerine a2(1 y2/b2) koyabiliriz. Dolaysyla her y [b, b] says iin,
a2(1 y2/b2) + (y )2 = e2(c y)2
eitlii geerlidir. Demek ki
a2(1 Y 2/b2) + (Y )2 e2(c Y)2
polinomunun sonsuz sayda kk vardr, yani sfr
polinomudur. Dolaysyla Y2nin katsays 0a eittir, yani, e2 = a2/b2 + 1 < 0, bir eliki. Sz verdiimiz gibi CF nin x ekseni olduunu kantladk.
imdi F ve Cnin koordinatlar (, 0) ve (c, 0)
olsunlar. Hl daha varsaymsal olan orana da e
diyelim. yi, cyi ve eyi bulacaz.
P
C
y
b
P(x, y)
a
O
(bkz. yukardaki ekil: Eer P noktas elipsin stndeyse, Pnin CFye gre simetrisi olan P noktas
da ayn oran bantsn saladndan elipsin stndedir.) Bir nceki sonutan dolay, CF dorusu
ya x ya da y eksenidir, yani C ve F noktalarnn ikisi birden ya x ya da y ekseni zerindedir. CF nin x
ekseni olduunu kantlayacaz.
Bir eliki elde etmek amacyla, bir gaflet annda CF dorusunun y ekseni olduunu varsayalm. O
C(0, c)
x2 + (y )2
cy
P(x, y)
O
Gaflet an
C(c, 0)
d(P, F)
=e
d(P, l)
cy
F(0, )
F(, 0)
cy
d(P, F)
=e
d(P, l)
35
y
y = ax2
b
odak noktas
= a2 b2
F
c=
a
paraboln stnde herhangi bir noktann koordinatlar olsun. Bu noktann l dorusuna gre simetrii, kolayca grlecei zere, (2b x, y) noktasdr. Demek ki bu nokta da paraboln stnde.
imdi hem y = ax2 hem de y = a(2b x)2 denklemi
geerli olmaldr. Demek ki, ax2 = y = a(2b x)2 ve
sadeletirerek, b2 = bx olmal. Ama bu eitlik her x
iin salanmal. Dolaysyla b = 0 olmal. Bylece,
dikey dorularn arasnda sadece x = 0 denklemiyle verilen y ekseninin paraboln simetri ekseni olduunu kantladk.
Belli bir doruya paralel olan dorular kmesine bir paralellik snf adn verelim. rnein dikey dorular kmesi bir paralellik snfdr; x ekseniyle 45 derecelik a yapan dorular kmesi bir
baka paralellik snfdr. Bir paralellik snf bir
eim tarafndan belirlenir; daha ak bir ifadeyle,
eer bir paralellik snf dikey dorulardan olumuyorsa, o zaman bir m says (eimi) iin, paralellik
snfndaki her doru y = mx + b biiminde yazlr
ve y = mx + b biiminde yazlan her doru bu paralellik snfndadr.
imdi, y = ax2 parabol asndan, dikey dorular paralellik snfnn dier paralellik snflarna
gre bir ayrcal olduunu kantlayacaz. Her dikey doru parabol sadey = ax2
ce bir noktada keser, bunu biliyoruz. Bakalm
baka bir paralellik snf
bu zellii salyor mu?
Bizce salamyor!
Herhangi bir m eimini sabitleyip, eimi m olan
paralellik snfna, yani belli bir b says iin denklemi y = mx + b eklinde yazlan dorulara ve bu dorularn parabolle kesiim noktalarna bakalm.
(Yandaki stundaki ekle bakn.) Olas bir kesiim
noktasnn x ve y koordinatlar bir yandan y = mx +
a2 b2
< 1.
a
(2b x y)
(x, y)
= a b < a
buluruz. eyi zaten yukarda bulmutuk:
e=
a2
a2 b2
x
P(x, y)
x2/a2 + y2/b2 = 1 denklemiyle verilen elipste,
|PF|/|PQ| = e = 1 b2/a2.
malyz. Kantlayalm. P(x, y), elipsin stnde herhangi bir nokta olsun. Bakalm d(P, F)/d(P, l) = e
eitlii geerli mi? Tm saylar pozitif olduundan,
elips stndeki her P noktasnn
d(P, F)2 = e2d(P, l)2
eitliini, yani x2/a2 + y2/b2 = 1 eitliini salayan
her (x, y) say iftinin
d((x, y), (, 0))2 = e2(c x)2
eitliini saladn kantlamak yeterli. Bu da, verilen c, ve e saylaryla olduka zahmetsiz biimde yaplabilir. Bulduumuz bu odak noktas ve
dorultmann bir de y eksenine gre simetrileri
vardr elbet. Kantmz bitmitir.
PARABOL
Parabollerin denkleminin bir a > 0 sabiti iin,
y = ax2 biiminde yazlabileceini grdk. Tabii
denklemin bu hale gelmesi iin parabol dndrmek, telemek ve bir eksene gre simetrisini almak
gerekebilir; bunlar yaptmz varsayalm.
36
b denklemini bir yandan da y = ax2 denklemini salar. Demek ki birinci koordinat x, ax2 = mx + b
denklemini salamal. Bu son denklemin ya 0 ya 1
ya da 2 zm vardr: Eer b > m2/4a ise iki zm vardr, eer b = m2/4a ise bir zm vardr,
eer b < m2/4a ise hi zm yoktur. Her x zm iin bir y (= mx + b) bulunabileceinden parabolle y = mx + b dorusunun kesiim noktas says,
ax2 = mx + b denkleminin zm says kadardr.
Bylece dikey dorular paralellik snfnn dier dorulara gre bir ayrcal olduunu gstermi olduk.
y = ax2
b = m2/4a
y = mx + b dorular (b deiirken)
y = ax2 paraboln
0 (b < m2/4a ise),
1 (b = m2/4a ise) ya da
2 (b > m2/4a ise) noktada keserler.
Bu, bize simetri ekseni hakknda bilgi verir. Dikey dorular parabol iin ayrcalkl bir paralellik
snf olduundan, simetri ekseni dikey dorular
korumal, yani dikey bir dorunun simetri eksenine
gre simetrisi gene bir dikey doru olmal. Demek
ki simetri dorusu dikey ya da yatay olmal. Dikeyse y ekseni olduunu ilk paragrafta grdk. Yatay
olamayacan grmek kolay: Yatay bir simetri ekseni olsa, paraboln ikinci koordinat negatif olan
bir noktas olurdu ki, olmadn biliyoruz.
37
kar: b = = 1/4a.
Bylece olas odak noktasn, dorultay ve oran bulduk: Srasyla F(0, 1/4a) noktas, y = 1/4a
dorusu ve e = 1 oran. imdi bunlarn gerekten
odak noktas, dorultay ve oran olduunu kantlamalyz. Okur dikkat ederse, bunu yukarda yaptmz grecektir; gremiyorsa hesaplar bir defa daha yapmasnda yarar vardr.
e=
dr. Bir baka deyile, x2/a2 y2/b2 = 1 denklemini salayan (x, y) noktalar kmesi,
{P : |PF| = ed(P, l)}
kmesidir.
Kant: x2/a2 y2/b2 = 1 denklemiyle verilen hiperbole odaklanmak yeterli. Daha nce elips ve parabol iin iki kez yaptmz gibi, nce hiperboln bir
F odak noktas ve bir l dorultmannn olduunu
varsayp Fyi ve lyi bulacaz. Oran hakknda herhangi bir varsaymda bulunmayacaz (ancak daha
nce yaplanlardan, eer elips ve paraboln hiperbol
olmadn biliyorsak, orann 1den byk olmas gerektii anlalr.) Daha sonra bu bulunan odak noktas ve dorultman adaylarnn gerekten odak noktas ve dorultman olduunu kantlayacaz.
Daha nce iki kez grdmz gibi Fden geen ve dye dik olan doru, koniin, yani hiperboln bir simetri eksenidir. Yukardaki nsava gre
bu simetri ekseni ya x ya da y eksenidir, yani F ya
x ya da y eksenindedir ve d ya dikeydir ya da yatay. Ama d yatay olsa hiperbol keser ve o zaman
da hiperboln sadece bir noktas olur... Demek ki
d dikey ve F noktas x ekseni zerinde.
F noktasnn koordinatlar (, 0) olsun. d dorusu da x = c denklemiyle verilmi olsun. Gerekirse y eksenine gre simetriini alarak c 0 eitsizliini varsayabiliriz.
HPERBOL
Son olarak, baka konik kalmadndan, hiperbol ele alacaz.
nsav. (a) y = bx/a dorular x2/a2 y2/b2 =
1 hiperbolnn asimptotlardr ve bu hiperboln
baka asimptotu yoktur.
(b) x ve y eksenleri x2/a2 y2/b2 = 1 hiperbolnn simetri eksenleridir ve bu hiperboln baka
simetri ekseni yoktur.
Kant: (a) Sayfa 27-28de, y = bx/a dorularnn x2/a2 y2/b2 = 1 hiperbolnn asimptotlar olduklarn kantlamtk. Ayn kant hiperboln
baka asimptotu olmadn da kantlar.
(b) x ve y eksenlerinin simetri eksenleri olduu
bariz. Hiperboln bir simetrisi asimptotlar asimptotlara gndermek zorunda olduundan, birinci
ksmdan, eer asimptotlar birbirine dik deilse, x
ve y eksenlerinden baka simetri ekseni olmad
anlalr. Eer asimptotlar birbirine dikse, yani
a = b ise, asimptotlarn kendileri de (y = x ve y = x dorular) potansiyel simetri eksenleri olarak
karmza karlar. Bu iki dorunun dourduu
simetriler x ve y eksenlerini dei toku ettiinden,
bunlarn simetri eksenleri olamayacan anlamak
zor deil.
d
P(x, y)
F a2 + b2 , 0
a2 + b2
a
F(, 0)
a2
a2 + b2
38
Hiperboln stnde herhangi bir (x, y) noktas alalm. Demek ki x2/a2 y2/b2 = 1 eitlii salanyor. imdi (x, y)nin F noktasna ve d dorusuna
olan uzunluklarn hesaplayalm. Bakalm bunlarn
oran yukarda bulduumuz e mi? Aadaki,
(x )2 + y2 = d(P, F) = ed(P, d) = e | x c |
denklemini elde ederiz. Bu eitliin her iki tarafnn
da karesini alrsak,
(x )2 + y2 = e2(x c)2
eitliini elde ederiz. Ayrca, y2 yerine b2(x2/a2 1)
yazarsak,
(x )2 + b2(x2/a2 1) = e2(x c)2
denklemini elde ederiz. Bu denklemin sonsuz tane
zm olduu iin,
(X )2 + b2(X2/a2 1) e2(X c)2
polinomu 0 polinomudur, yani katsays da
0dr:
1 + b2/a2 e2 = 0
2 + 2ce2 = 0
2 b2 e2c2 = 0.
Birinci denklemden e bulunur:
d(P, F)
=
d(P, d)
2
2
2 x
x
a
b
+ b 2 1
a2
a2 + b2
orannn
a2 + b2
a
olduunu kantlamak istiyoruz. Her iki tarafn da
karesini alrsak, kolay bir hesapla eitliin gerekletii grlr. Bu da kantmz tamamlar.
e=
kinci denklemden
= ce2 = c(1 + b2/a2) = c(a2 + b2)/a2
buluruz. enin ve nin bu deerlerini nc denkleme tayarak,
c2(1 + b2/a2)2 b2 (1 + b2/a2)c2 = 0
buluruz. Bunu sadeletirip cyi tecrit edersek, (az
biey hesap yapmak gerekiyor)
Son olarak, x2/a2 y2/b2 = 1 hiperbolnn daha dikkatli bir resmini izelim.
y = bx/a
a2
c=
a2
a2 + b2
a2 + b2
.
a
e=
2
2
2
x a + b + y
a2
+ b2
d:x=
a2
a2 + b2
x2/a2 y2/b2 = 1
b
O
= a2 + b2 .
Demek ki odak noktas, dorultman ve oran
varsa, bunlar yukarda bulduumuz gibi olmal.
imdi de yukarda bulduklarmzn gerekten hiperboln odak noktas, dorultman ve oran olduunu kantlayalm.
ember
P
r
A
Gene ember
P
a
A
a2
+ b2
y = bx/a
ember
P
A
a
P
b
c
a2
Ya bu ne?
a2 + b2
Elips
P
Ya bu ne?
A
a
a
A
39
b
c
B
C