Matematik Dnyas, 2005 Yaz

Kapak Konusu: Konikler

Konikler, En Doal Halleriyle

Hawan Batson*

Konikler

Matematikiler ou zaman biroklarnn gereksiz grd

ilerle urarlar ve yzyllar sonra bu gereksiz sanlan ilerin aslnda ok gerekli olduu anlalr.
Matematikiler bu gereksiz ilere sadece gzelliklerinden dolay ilgi duyarlar. Nedeni pek bilinmez ama matematikilere gzel grnen bir zaman
sonra insanoluna ve kzna hep gerekli, yararl,
hatta vazgeilmez olmutur. Gzellikle yararllk
arasnda tam dile getiremediimiz bir ba olmal...
Eski Yunanllarn toplu olarak konik diye adlandrdklar elips, parabol ve hiperbol erileri ite
bu biroklar tarafndan gereksiz grlen ama daha
sonra insanla ok yararl olan almalardandr.
Konikler ilk olarak Eflatunun
bir rencisi olan Pergeli Apollonyus tarafndan Milattan nce nc yzylda dikkate alnp incelenmilerdir. Perge, bilindii gibi Antalya yaknlarndadr. Yani ApolApollonyus
lonyus bu corafyann insandr.

ember

Elips

Hiperbol

Parabol

17nci yzyla dein Apollonyusun almalarnn pek bir uygulamas bulunamamtr. O gne
dek sadece matematikte bulunan konikler, o gnden
sonra birden fizikte de belirmeye balamlardr. Bu
yzylda Kepler gezegenlerin gne etrafnda bir
elips erisini izleyerek dndklerini kefetmitir.
(Eski Yunanllar gezegenlerin bir ember izdiini
dnrlerdi, doal olarak...)

Gene ayn yzylda Galile havaya ve ileri doru

atlan glle, ta, ok, top mermisi gibi bir arln
eer havann direnci dikkate alnmazsa havada bir
parabol izeceini gstermitir.

Apollonyus, taban bir ember olan bir dik koniyi yandaki stundaki ilk resimdeki gibi dzlemlerle kesitirmi ve dzlemin eimine gre deien bir
ekil elde edeceini grp ortada hibir neden yokken bu ekilleri inceleyip bu konuda insanln ilk
eserini yazmtr: Konikler. Langlandsn yazsnda
(sayfa 54-61), konikler konusuna tarihsel olarak deiniliyor; zellikle son blmde Apollonyusun katklarndan szediliyor.

embere, daha dorusu emberimsi ekillere

doada ve gnlk yaamda pek
sk rastlarz. Gne, dolunay, baz ieklerin gbekleri, tekerlekler... Bunlar tekrarlamaya gerek
grmyoruz.

* Bu yaz iin Jill Brittonun http://britton.disted.camosun.bc.ca/home.htm adresindeki yazdan yararlanlmtr

14

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

Elipse de gnlk yaamda sk

sk rastlanr. En basitinden, dzlemi bak dorumuza dik olmayan
bir ember bize elips olarak grnr. rnein silindir biimindeki
bir bardan tepesi, bardaa belli
bir ayla baklrsa elips eklinde
grlr.
Bir emberin bir dzleme izdm bir elipstir.
Eik tutulmu ve yarsna kadar su dolu bir
bardakta, suyun yzeyi (sadece yandan grnm deil, kendi de) bir elipstir.
Tm bunlar, bir silindir, tabanna paralel olmayan bir dzlemle kesildiinde elde edilen kesit
elipstir anlamna gelir.
Eik kesilmi salam dilimleri rnein elipstirler.
Daha nce de deindiimiz gibi, gezegenler

Sonbahar noktas - Gz lm
(22 Eyll)

Dnyann yrngesi
K mevsimdnm
(21 Aralk)
147106 km

152106 km

Yaz
mevsimdnm
(21 Haziran)
Bahar noktas
(20 Mart)

Ay ve uydularn dnya etrafndaki yollar da

elips biimindedir.
Bir atomda, elektronlar, ekirdein etrafnda hemen hemen eliptik bir yol izleyerek dnerler.
Bir elipste adlarna odak noktas denilen ok zel iki nokta vardr. Elips biiminde bir bilardo masas dnn. Topu odak noktalarndan birine koyup stakayla rastgele vurun. Topu
hangi yne doru
vurursanz vurun,
top masann kenarna (banta) arpar
arpmaz
hemen
br odak noktasna doru ynlenecektir! Ve elbette br odak noktasndan getikten sonra
banta arpar arpmaz tekrar gene birinci odak noktasndan geecektir! Eer
masann geri tepme kapasitesi yksekse bu byle
uzun bir sre devam eder.
Elipslerin bu zellii tpta, bbrek talarn krmada kullanlr. Hasta, paralanacak ta odak
noktalarndan birinde olacak ekilde su dolu elip-

Yukarda grnen bina silindir biimindedir. Binann tepesi binaya dik olmayan bir dzlemle kesildiinden, at bir elipstir.
Fotoraf ayrca belli bir ayla ekildiinden, zaten elips olan
at bize daha bir elips grnmektedir. Fotorafn solundaki
fskiyeden fkran sular da paraboller halinde dyorlar.

gnein etrafnda eliptik bir yol izleyerek dnerler.

Gne de ayrca bu yolun odak noktalarndan
birindedir. (Odak noktasM ars
nn tanm iin bkz. sayfa
D nya
29 ve 34. Bu yazda sz
V e ns
edilen kavram ve olgular
er
M k
ilerki sayfalarda akla
kavuacaklardr.) Ancak
bu eliptik yollar nerdeyse
birer emberdir.

tik bir kvete yatrlr. Elipsin dier odak noktasndan yaylan yksek enerji dalgalar elipsin yzeyine arparak dier odak noktasna, yani bbrek tana younlar ve bylece ta tuz buz olur!
Elipslerin bu zellii haberlemede, casuslukta
ya da ispiyonculukta da kullanlabilir. Tavan elips
biiminde olan bir meknda, bir odak noktasna

15

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

balarsn ve ipi gergin tutarak kalemi ivinin etrafnda

dndrrsn. Eer bunu
bir ivi yerine yandaki ekildeki gibi iki iviyle yaparsak, bir elips elde ederiz.
ivilerin bulunduu yer,
elipsin odak noktalar olarak bilinen noktalardr.
Elipsin bir paras ekseni etrafnda evrilirse Amerikan futbol topu elde edilir. Elips yerine emberi
evirirseniz bildiimiz Trk topunu elde edersiniz.
utlanm bir futbol topu havada hemen hemen bir parabol izer,
Teoride
srtnme olmasa ve
Gerekte
yeryznn
ekim
gc ykseklie gre
deimese tam bir parabol izecek.
Bir fskiyeden fkran su
parabol izerek yere szlr.
Su dolu bir bidonun yan
yzeyine bir delik aarsanz
suyun parabol bir yol izleyerek aktn grrsnz. Delii biraz yukarya
aarsanz parabol deiir. Bylece suyun derinliiyle uygulad basn
arasnda bir iliki olduu ortaya kar. Hatta
biraz fizik bilen biri biraz hesapla herhalde basnc su yksekliinin
bir fonksiyonu olarak elde edebilir.
Yukardaki deney baz hnzr
dnceleri akla getirebilir. Eer
elinizin altnda bir bidon yoksa, bazlarnz, minimum alet edevatla
baka deneylere bavurabilir.
Yere den bir zpzp giderek klen paraboller izer.
Eer cebinizde zpzp yoksa
ve illa bir parabol grmek istiyor-

yerlemi birinin her fslts dier odak noktasndan duyulabilir! rnein Londradaki Aziz Paul
katedralinin bu zellii vardr.
ABDnin milletvekillerinin ve bilumum idarecinin topland Capitol binasnn Statuary
Hallnn (Heykeller Salonu) tavan da eliptiktir.
Bunu farkeden (daha sonra ABD bakan olacaktr)
milletvekili John Quincy Adams masasn odak

Statuary Hall, U.S. Capitol building

noktalardan birine yerletirerek, dier odak noktasna yakn olanlarn konumalarn dinlemi ve
bundan politik olarak yararlanm! Aadaki fotoraftaki baklarndan kurnazl anlalyor.

John Quincy Adams

(1767-1848)
ABDnin altnc cumhurbakan (1825-1829).
Babas da bakanlk yapm
ilk ABD bakan. Ayrca,
paalar bzlmemi pantolon giyen ilk ABD bakan...
Avrupann Amerika ktasndan elini ayan ekmesi
gerektiini savunan Monroe
doktrininin yaratclarndandr. Klelie kar duruuyla bilinir.

sanz, size en yakn

yunusu sudan frlarken gzlemleyin.
Yunus havada bir
parabol izecektir.

ember izmek kolaydr. Yere bir ivi akarsn,

iviye bir ip balarsn, ipin dier ucuna bir kalem

16

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

Elipste iki tane olan odak noktas parabolde bire der (elipsin odak noktalarndan biri parabolde
sonsuza tanr.) Parabolik
bir bilardo masasnda,
odak noktasna koyulan
bir top stakayla herhangi
bir istikamete doru vurulursa, parabole arpan top
paraboln simetri eksenine
F
paralel gider.
Bu zellik, arabalarn farlarnda kullanlr: Bir
parabol simetri ekseni etrafndan
dndrerek bir yzey elde edelim.
Bu yzeyi yanstc bir maddeyle
kaplayalm. Odak noktasna yerletirilmi bir ampul, parabolik yzeye
arparak dmdz ileri gidecek ve gecemizi aydnlatacaktr. Eer ampul
odak noktasnn biraz stne yerletirilirse, n younluu azalr ve kardan gelen
arabann srcs ktan rahatsz olmaz.
Bunun tersi de yaplabilir. Gne nlar tek bir
noktaya odaklatrlarak youn bir s ya da k elde edilebilir. Gne enerjisiyle bu yntemle su stlabilir. Aadaki aygtta, tepeden gelen gne nlar bir aynayla s yanstc bir parabole doru ynlendirilir. (Aynalar, elektronik bir dzenekle srekli gnee bakacak ekilde hareket ederler, ki gne
nlar aynalara dik gelip younluk kaybetmesinler.) Parabole arpan gne nlar odak noktasna
ynelirler. Odak noktasndan geen su borusu bu
sayede snr.

Avustralyada gne enerjisiyle elektrik elde edilen bir

santral. 2300 yl nce yaam matematiki Apollonyus
sayesinde!

Ayn dzenek ekildeki

ve fotoraflardaki gibi anten
niyetine de kullanlabilir.
Zaten odak noktasnn
latincesi focustur ve ocak
anlamna gelir. Bugn focus,
odak ya da odaklanmak anlamna da kullanlyor.

Parabol, anten grevini grrken

Bu yntemle uzaydan gelen eitli sinyaller tek

bir noktaya younlatrlabilir.
ki parabolik
ayna kullanarak olmayan bir nesneyi
varm gibi gsterebilirsiniz, daha dorusu, olan bir nesneyi baka bir yerGne enerjisini parabolle
odaklayan
bir baka dzenek
deymi gibi gsterebilirsiniz, yani ee dosta oturma salonunuzda serap
grdrebilirsiniz... (...misiniz... Biz denemedik...)

17

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

ABDnin Missouri eyaletindeki yanda grlen Gateway Kemeri parabole ok benzer ama
parabol deildir.
Bu erinin ne olduunu aklayalm.
Bir zincir aln ve iki
ucundan asp kendi
Gateway Arch (Kemeri)
haline brakn. Zincir sarkar doal olarak. Zincirin sarkmasyla elde
edilen eri parabole ok benzer; o kadar ki Galile
bu eriyi parabol sanmtr.

Hiperbole gelelim... Hiperbol, elips ve parabol kadar doada ve gnlk yaamda sk grlen bir eri deildir. Ama gene de
salonumuzda grme ansmz
var: Konik bir abajurun duvarda
brakt glge bir hiperboldr.
Altgen bir kurunkalemi kalemtrala aarsanz da hiperbolleri grrsnz.
ok hzl giden bir uan ardnda brakt ses dalgalar havada bir koni biiminde yaylrlar ve, yeryznn bir dzlem olduunu varsayarsak, ayn anda yere
arpan ses dalgalarnn oluturduu noktalar kmesi bir hiperboln bir parasdr.

Zircir erisi

Sarkan zincirin oluturduu eriye zincir erisi

diyelim. (ngilizcesi catenary.)
Kpr kurmak iin iki yakaya gerilen halat,
balangta, yani stne henz
hibir arlk binmemiken,
sadece kendi arlna maruz
kaldnda bir zincir erisi
oluturur. Daha sonra, kpr
kurulduunda, halat parabole
dnr, nk kprnn
arl artk halatn stne
binmi ve halatn arln
yok saylabilecek bir dzeye
Zircir erisi
drmtr.
zetlemek gerekirse, kendi arlna braklan
zincir bir zincir erisi izer ve bu zincir erisi bir pa-

Konikler sadece ve sadece estetik olduklar iin

gnlk yaamn eitli alanlarnda, rnein aadaki gibi mimaride kullanlabilirler.

Bir koniin belli aralklarla teetlerini izersek

gze son derece ho gelen bir biim elde ederiz:

Parabol erisi

rabol deildir; ama zincirin her noktasna byk bir

arlk balandnda zincir zincir erisi olmaktan
kp parabole dnr.

2300 yldr incelenen konikleri bir dergiye sdrmak imknszdr elbette, bu dergi MD de olsa!

18