Matematik Dnyas, 2005 Yaz

Descartes ile Fermat

Robert Langlands* / rpl@ias.edu
ldz niversitesinde matematik rencilerilandmz ve eriliin tanmna uygun olan koorne verdiim klid ve Descartes konulu genel
dinatlardan ne derece uzak olduunu grrz.
dersler, srdrmek istediim tasarmn ilk
Descartesn ama ve yntemlerinin matematii
iki blmdr. Amacm ksaca anlataym. Bu dersnasl etkilediini anlatmak istemiyorum. Amacm
lerimde, matematiin birok temel kavram arasndaha snrl. Descartesn, birazdan aklayacamz
da, eski Yunan matematikilerinin kefettii ve o zaPappus Problemini koordinatlar metoduyla nasl
mandan bugne nemini hi yitirmemi iki temel
zdn ayrntlarla gstermek istiyorum. Papkavram incelemek istiyorum: irrasyonel saylar
pusn drdnc yzylda sorduu bu soru onye(ama zellikle irrasyonel cebirsel saylar) ve erilik.
dinci yzylda birok matematikiyi uratrmtr.
Henz bitirmediim bu dersler dizisinde, bu iki
Yalnz Descartes deil, Fermat da, hatta belki o kukavramn yzyllar boyunca geirdikleri gelimeleaktan bakalar da bu problemi zmtr.
ri izlemeye alacam.
Kantlar deiik olmasna karn, hem DescarKonuyu sadece tarihsel ya da bilimsel adan
tes hem Fermat, Apollonyusun gelitirdii konikler
yorumlamakla yetinmeyeceim. Amacm, matemakuramn uygulamlardr. Fermat, Apollonyusun
tiin geliiminde nemli olan yazlar ada makakefettii koniklerin niteliklerini kullanarak ve gelelermi gibi sunarak dinleyiciyi gemi yzyllarn
reksiz szden saknarak kantn dorudan ve domatematik yazlarn okumaya
laysz olarak sunmutur. te
tevik etmek; eminim eskileri
yandan, ynteminin deeri
de yenilere duyulan hayranlkkonusunda okurlarn ayrca
la okuyacaktr.
ikna etmek isteyen Descartes,
Bugne dek ounlukla
Fermatnn tersine, yntemiklid ve Descartes hakknda
nin baz ynlerini uzun uzadkonutum. Gelecekte, yalnz
ya anlatmtr; gene de Apolmatematie deil, fizie ve fellonyusun kuramyla ilgili
sefeye de katklar olan Gauss
nemli baz ayrntlara girDescartes (1596-1650) ve Fermat (1601-1665)
ve Riemann hakknda konumekten kanmtr.
may tasarlyorum. Katklar arasnda belki de en biRnesans dnemi, sanatta, bilimde ve dilde ve
lineni olan erilik kavram geometri ve fizikte ok
aslnda her adan, Avrupann sonraki yaamn,
nemlidir. Erilii ortaya karmak iin koordinatdolaysyla hepimizi ok etkilemitir. Descartesla
lara ihtiya dodu. Bilindii gibi, koordinatlar DesFermatnn Pappus Problemi hakknda yazdklarcartes ortaya karmt. Tabii Descartesn koordin okuyup iyi anlayarak, her ikisinin de Apollonnatlar nasl ve hangi erevede ortaya koyup kulyustan ne derece etkilenmi olduunu grp bilim
landn herkes bilmeyebilir.
insanlarnn Rnesans nasl yaadn sanki kenDescartes matematik hakknda az yazd. En bidimiz yaamasna hissedebiliriz.
linen yazs Franszca kaleme ald (o zamanlar evFermat eski Yunancaya Descartestan daha hrensel bilim dili Latinceydi) La gomtriedir. Bu
kim olduundan ve kendini daha ok matematie
yazy okuduumuzda, Descartesn koordinatlaradadndan Apollonyusun yazlarn sanrm daha
nn bugn hem basit hem de ileri geometride kuliyi biliyordu.
Pappus Problemini anlattktan sonra, nce
* leri Aratrma Merkezi, Princeton, NJ, ABD. ODT matemaFermatnn
ardndan Descartesn zmn aktik rencilerine Kasm 2004te yaplm bir konumadan
layacam. Konumam Apollonyusun konikler
uyarlanmtr. Robert Langlandsn bst, heykeltra Charlotte Langlandsn eseridir.
kuramndan ksaca szederek bitireceim.

54

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

Pappus Problemi. Pappus Probleminin dier

ad ve drt doru problemidir. Drt doru
problemini ele alalm nce. Aadaki ekilden takip edin. Drt l1, l2, l3, l4 dorusuyla drt 1, 2,
3, 4 as verilmi olsun. (Elbette ne Descartes ne
de Pappus benzer simgeler kullanmlardr.) C,
herhangi bir nokta olsun. Verilmi bu her drt
B1
l3

B3

l1

Fermat drt doru problemini deil doru

problemini zmtr. Bu problemde doru ile
a verilmitir. Fermatnn kulland simgeleri
kullanarak problemi ve zmn anlatalm.
A
E
D
3

l4
4

O
B4
2

I
C

Yukardaki ekilde AM, MB ve BA problemde

verilmi olan l1, l2 ve l3 dorulardr. Ayrca bir de
1, 2 ve 3 alar verilmi olsun. O, dzlemde
herhangi bir nokta olsun. E, I, D noktalar srasyla AM, MB, BA dorular stnde olsun, yle ki
OE, OI ve OD dorularnn bu dorularla yaptklar alar srasyla 1, 2 ve 3 olsun. Ayrca,
OE OD/OI2 =
(2)
denklemini salamasn istediimiz bir de says
verilmi olsun.
Problemde sadece O noktas keyfi seiliyor. Bu
O noktas verildiinde OE, OI ile OD dorularn
verilen 1, 2 ve 3 alar oluacak biimde izebiliriz. Fakat ikinci denklemden dolay O noktas
bsbtn keyfi olamaz. te Pappus, yukardaki (2)
koulunu salayan O noktalarnn belirledii geometrik yerin ne olduunu sorar. Fermat bu geometrik yerin bir konik olduunu kantlamtr.
Kantn anlatmaya devam edelim. Ama nce
doru probleminin drt doru probleminin zel
bir hali olduuna dikkatinizi ekerim; nitekim drt
doru probleminde l3 = l4 ve 3 = 4 alrsak,
doru problemini elde ederiz.
Q, MB aralnn orta noktas olsun. A ve Q
noktalarn bir doruyla birletirelim. FOC dorusu bir sonraki ekildeki gibi Odan gesin ve
MBye paralel olsun. ON dorusu ise, O noktasndan geip MA dorusuna paralel olsun.
OEF, ODC ve OIN genlerinin 9 as da
problemin verileri tarafndan belirlenmitir. Anla-

l2
2
B2

doru iin, C den geen ve li dorusuyla i asnda kesien bir doru izelim. Tabii her i = 1, 2, 3,
4 iin i 90 ise bu dorulardan ikier tane vardr, zel bir seim yapmamza gerek yok, ikisinden
biri kabulmzdr. Drt yeni doru daha elde ettik. Bunlara, ekilde de grld gibi, CB1, CB2,
CB3 ve CB4 diyelim. Daha bitmedi. Ayrca bir de
verilmi bir says olsun ve son bir koul daha koalm. Verilmi dorulardan ikier ikier seerek iki
grup belirleyelim, rnein bir yanda l1 ile l2 dorular, te yanda l3 ile l4 dorular. Son koul
CB1 CB2 = CB3 CB4
(1)
denklemiyle ifade edilir, yani CB1 ile CB2 uzunluklarnn arpmyla CB3 ile CB4 uzunluklarnn arpm arasndaki oran saysna eit olmal.
Elbette her C noktas (1) koulunu salamaz,
ama bazlar salayabilir. te Pappus Problemi, bu
koulu salayan C noktalarnn oluturduu geometrik yerin ne olduunu sorar.
Drt doru problemi olarak anlan bu problem
eski Yunanllar tarafndan incelenmi, belki de zlmt. 17nci yzylda, Hollandal dilci Jakobus
Golius, Pappusn yazlarnda bulduu problemi
Descartesa, Fermatya ve bakalarna sordu.
Fermat, zmyle Descartestan daha usta olduunu gstermi olabilir, ama Descartesn zm de matematikte yepyeni bir r amtr.

A
D

Fermatnn zm. Fermatnn zmyle

balayalm, onunkisi baz bakmlardan Descartesnkinden daha kesin.

M I

55

O
N

X
Q

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

taym. Bir defa, OEF, ODC ve OIN alar lar

tarafndan verilmitir. Ayrca, FC dorusu MB
dorusuna paralel olduundan EFO ve DCO alar l1, l2 ve l3 dorular tarafndan belirlenir. Ayrca ONB as AMB asna eittir ve bu son a da
l1 ve l2 dorular tarafndan belirlenir.
OEF ve ODC genlerinin alar bilindiinden OF/OE ve OC/OD oranlar da bilinir. Ayrca
EOOD/OI2 oran verilmitir. O zaman,
OF OC / OI2
oran
EO OD / OI2 OC/OD OF/OE
arpmna eit olduundan, OFOC/OI2 oran da
bilinir. OIN geninin alar bilindiinden,
OI2/ON2 oran da bilinir, dolaysyla,
OFOC /ON2 = FO OC/OI2 OI2/ON2
oran da bilinir. FM uzunluu ON uzunluuna eit
olduundan OFOC/FM2 de bilinir. Bu sayya
diyelim. imdi AQ dorusu zerinde yle bir U
noktas seelim ki, eer (aadaki ekildeki gibi)
UR dorusu MB dorusuna paralelse,
UR2/RM2 = = OF OC/FM2
(3)
olsun. (Eer OF = OC olabilseydi, O noktas U
noktas olurdu.)

dir; dolaysyla ekildeki konii boyutta dnmemiz gerekiyor. Bu konuya da daha sonra deineceiz. Fermat, okurunun Apollonyusu iyi bildiini
varsaydndan, anlatm bizimkinden daha ksadr.
Fermat, O noktasnn bulunduu tarafta deil
de, erinin dier tarafnda bulunan, yukarda betimlenen konikle FC dorusunun kesitii bir P noktas alr. Anlalan Apollonyusun kuramn iyi bilen
biri iin, bu kesiimin tam iki nokta ierdii aktr.
yle bile olsa bu noktalardan birinin O olduu kaA

R
F
M

D
E

M I N

U
C

I N

U
O

P
Q

ntlanmal. Kantlayalm: Kesiim noktalarndan biri P, dieri O olsun. O = O eitliini kantlayalm.

Apollonyusun kulland ap kavramn henz anlatmadk, ama gene de kullanacaz: AQ dorusu
koniin ap olduundan ve Q noktas MB aralnn orta noktas olduundan, PF = OC. Dolaysyla PC = OF. Bunlar aklmzda tutalm. Kuramnn
ok ileri sonularn ieren Apollonyusun nc
kitabnn altnc nermesine gre,
PF OF/FM2 = UR2/RM2.
Bu ve (3) sayesinde
PF OF/FM2 = OF OC/FM2,
yani PFOF = OFOC. imdi,
PF PC = OC OF = OC OF.
Y noktas FC dorusunun stnde oynak bir noktaysa, YFYC = PF PC ikinci dereceden bir denklemdir, dolaysyla iki zm vardr. Biri elbette
Pdir. Dieri ise, yukardaki eitliklerden dolay
hem O hem de Odr. Bu nedenle O = O.
Konumann sonunda, Descartesn kantn da
verdikten sonra Apollonyusun gelitirdii kurama
dneceiz ve koniin apn tanmlayacaz.

R
O
F

Fermat kant yle bitirir: Aranan geometrik

yer, ap AQ olan, U, M ve B noktalarndan geen
ve M ve B noktalarnda teetleri MA ve AB dorular olan koniktir. Fermatnn okurlarnn tersine
dinleyicilerim koA
niklerin apnn
ne olduunu bilmeyebilirler. BuU
nu daha sonra
anlatacam.
B
M
Q
Okulda renilenin tersine, bir
konik aslnda konik kesit erisi-

Descartesn zm. Descartes doru problemini deil drt doru problemini zmt. O da
Fermat gibi Apollonyusun kuramna dayandrmt
kantn. Fakat Descartes Apollonyusun yazlarn
Fermat kadar iyi bilmiyordu gibi geliyor bana.

56

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

T

S
l1

l4

R
B
1

G
4

l3

C
l2
2
D

Kant anlatmak iin Descartesn makalesinde

bulunan ve biraz deitirerek yukarya aldmz
ekli kullanacaz. Bu ekildeki harflendirmeyle (1)
denklemi
CBCD = CFCH
(1)
denklemine edeerdir.
La gomtrie adl makale Descartesn nl
felsefi eseri Discours de la mthodeun (Metot
zerinde Konuma) bir ekidir. Eserinde de belirttii zere, Descartes, Pappusn problemini zmek
iin felsefi eserinde anlatt yntemi matematie
uyguladn iddia eder. Descartesn bu iddias biraz abartl olsa da, hem felsefi eseri hem de ekini
okumanz tavsiye ederim.
Descartes, ana uzunluklar olarak AB ile CB
uzunluklarn seer. AB uzunluunu x olarak ve
BC uzunluunu da y olarak gsterir. x ile y uzunluklarnn daha bilinmeyen eride bulunan C noktasnn ada anlamda koordinatlar olduuna
dikkatinizi ekerim. (l1 dorusu, A noktas ve 1
as bilindiinden, x ve y uzunluklar bilinirse, nce B sonra da C noktas bulunabilir.) Elbette bu
koordinatlar alk olduumuz dik koordinat sistemine uymuyorlar, ama gene de C noktasn belirlediklerinden koordinattrlar.
Descartes, (1) formlnde beliren CB, CD, CF
ve CH uzunluklarn x, y ve bilinen uzunluklar cinsinden yazar teker teker. CB zaten y olarak verilmitir, Descartes izleyerek dierlerini bulalm.
l2, l3, l4 dorular l1 dorusunu A, E ve G
noktalarnda keserler. Bu dorular, ekilde gsterildii gibi CB dorusunu da srasyla R, S ve T
noktalarnda kessinler.
RAB ile RBA alar veriler tarafndan belirlenmi (yani deimez) olduklarndan, hem ARB -

geninin alar hem de AB ile BR arasndaki oran

belirlenmitir. Bu oran z:b olsun. Ne z ne de b niceliinin belirlenmi olduuna dikkatinizi ekerim,
yalnz AB ile BR arasndaki oran olan z/b says belirlenmitir. Descartes bylece RB = bx/z denklemini ve buradan da
CR = y + bx/z
denklemini elde eder.
Descartes pozitif saylar tercih ettiinden, Bnin
C ile R arasnda bulunduu durumda son denklemi
kullanr, fakat Descartes iin fazladan iki incelenecek durum daha vardr. R noktas C ile B noktasnn arasndaysa CR = y bx/z denklemini elde eder.
te yandan C noktas B ile R noktasnn arasndaysa, CR = y + bx/z denklemini kullanr.
Anlatlan yntemi uygulamaya devam edelim.
RDC as verilmi olduundan ve CRD as bilinen BRA asna eit olduundan, DRC geninin
alar ve dolaysyla CR ile CD kenarlar arasndaki oran bilinmektedir. Bu oran z:c olsun. u halde
CR kenar y + bx/z saysna eit olduundan,
CD = CRCD/CR = cy/z + bcx/z2.
znin sadece her uzunluu bir sayya dntren
birim olduunu vurgulayalm.
Ayrca, AB, AD ve EF dorular verilmi olduundan, AE aralnn uzunluu da verilmitir. Descartes bu uzunluu k harfiyle gsteriyor. O zaman
EB = k + x

57

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

olur. Ama dediim gibi, Descartes pozitif saylar

tercih ettiinden, yalnzca ekildeki gibi A noktasnn EB aralnda olduu durumun deil, her durumun stnde ayr ayr duruyor. rnein B noktas EA arasnda bulunursa, EB uzunluu k x saysna eit olur veya E noktas BA arasnda bulunursa uzunluk k + x olur. Ben yalnz ekilde gsterilen durumu inceleyeceim.
Descartes, devam ederek, ESB geninin alarnn verilmi olduunu dikkate alp, EB ile BS arasndaki orann belirlenmi olduunu kaydediyor.
Bu oran z:d olsun. u halde
BS = EBBS/EB = (dk + dx)/z
ve durum ekildeki gibiyse
CS = CB + BS = (zy + dk + dx)/z.
Durum ekildeki gibi deilse, forml benzerdir fakat baz art iaretlerinin yerine eksi iaretler konmas gerekir.
Descartes FSC geninin her asnn bilindiini
dikkate alyor. Dolaysyla CF ile CS uzunluu arasndaki oran biliniyor. Bu oran e:z olsun. Demek ki,
CF = CSCF/CS = (ezy + edk + edx)/zz.
Descartes AG uzunluunu l harfiyle gsteriyor. Ondan sonra, BGT geninin her as bilindiinden, BT ile BG uzunluklarnn oran olarak not
edilen :z de belirlenmi oluyor. Dolaysyla,
BT = BGBT/BG = (l x)/z,
CT = BC + BT = (zy + l x)/z.
Nihayet Descartes TCH genini kullanarak
CH ile CT uzunluu arasndaki orann belirlenmi
olduunu grp bu oran g:z olarak kaydediyor ve
son olarak
CH = CTCH/CT = (gzy + gl gx)/zz
denklemini elde ediyor.
Bylece, CB, CD, CF ile CH uzunluklar bulunmu oldu:

(4)

alarak, (1) ve (4) denklemlerinden

cy bcx
zy + dk + dx zy + l x
y +
=

(5)
z2
z2
z2
z

denklemini elde ederiz. Bu, iki bilinmeyenli ve ikinci dereceden bir denklem olduundan, bu denklemin bir konik tanmladn biliyoruz.
Ancak Descartesn o zaman da mevcut olan
bilgilerin hangilerini kullanp, bulduu denklemin
tanmlad hattn bir konik olduunu nasl ispatladn anlamak istiyoruz. Bu amala Descartesn
anlatsn incelemeye devam edelim.
Descartes (1) denklemini deil,
CB CF = CD CH
(6)
denklemini inceler. Yani Descartes sabitini 1 alr
ve ayrca CD ile CF dorularn dei toku eder.
(4) ve (6)y kullanarak ve biraz hesap yaparak,
(-dekz 2 + c glz)y + (-dez 2 x - c gzx + bcgzx)y
ez 3 cgz 2

eitliine varrz. Descartes denklemi bizim gibi yazmyor ve paydada negatif saylar kullanmyor. Dolaysyla ez says cg saysndan daha byk deilse,
+ ile yer deitirirler. Tabii ez ile cg says birbirine eit olabilir, ama bunu gzden karyor. Hi olmazsa bylece bu durumu incelememi oluyor...
Her saynn pozitif olmasnda srar ettiinden,
Descartesn drt farkl durumu incelemesi lazmdr. Bu drt duruma ve baz istisnai durumlara aldrmyoruz. Denklemi basitletirmek amacyla,
c glz dekz 2
ez 3 cgz 2

= 2m,

dez 2 + c gz bcgz
3

ez cgz

2n
z

tanmlarn yaparsak yukardaki denklem

2n
bc glx bc gx2
y2 = 2my
xy +
.
z
ez 3 cgz 2
olarak yazlr. Derecesi 2 olan bu denklemi Descartes da biz de hemen zebiliriz:

czy + bcx
CD =
,
CB = y,

z2

CF = ezy + dek + dex , CH = gzy + gl gx .

z2
z2

Yldzdaki derslerimde bu denklemleri incelemeden nce, Descartesn kaydetme dedii sreci

tekrar ada adan gzden geirmitik. Descartesn matematik yazlarnn hepsinin bugnk
gzle incelenmesinin ok nemli olmasna karn,
bu konumada Descartesn fikirlerinin daha derin
anlamn anlatmaya uramyoruz.
Descartesn kant nasl bitirdiini anlatmadan
nce, bizim nasl bitireceimizi anlatalm. = eg

+ bc glx - bc gx2

y2 =

y =m

nx
2mnx nnx2 bcfglx bcfgx2
+ m2
+
+
.
z
z
z2
ez 3 cgz 2

Forml daha da ksaltmak iin, Descartes o ve p

tanmlarn yle yapyor:
2mn
bc gl
o =
+
,
z
ez 3 cgz 2

58

p nn
bc g
=

.
2
3
m z
ez cgz 2

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

nce, konikilerin nclerinin kulland konik tanmn anlataym. Bu tanm Apollonyusun

kulland tanmdan deiiktir. Aadaki ekilde
koni ile konik gsteriliyor. Koniler dik konilerdir, yani yle ina edilmilerdir: Bir emberin
merkezinden geen ve emberin dzlemine dik
olan bir doru izilsin. Koninin zirvesi bu dorunun herhangi bir noktas olabilir. Koni, seilen zir-

Tabii Descartes burada hi farketmeden, mnin sfr olmadn sanyor ve bylece,

nx
p
+ m2 + ox x2
(7)
m
z
basit zmne ulayor.
imdi Descartestan aldm aadaki ekle
bakalm. (Makalesinin grebildiim her basksnda, ekilde ILK as hep dik a gibi duruyor. eklin tam doru olmamas Apollonyus sayesinde o
kadar nemli deil ancak anlalmas zor ve kimse
pek bir ey anlamaz gibi geliyor bana.)
y =m

parabol

90lik koni

R
M

A
I

L
K

G
H

N
C

dar al koni

hiperbol

geni al koni

veyle emberin noktalarn birletiren nlardan

oluur. Bu nlara yapc nlar ya da ksaca yapc diyebiliriz. Apollonyus ncesi konikilerin kabul ettikleri tanma gre herhangi bir yapcya dik
olan bir dzlemle koniyi kesitirirsek bir konik elde ederiz. ekilde, birazdan ayrntlaryla aklayacamz deiik k gsteriliyor.
Zirveden ve emberin merkezinden geen herhangi bir dzlem alalm. Yukardaki ekilde bu
dzlem sayfann dzlemidir. izilmi dzlemin koniyle kesiimi iki yapcdan ibarettir. ekilde de
gsterildii gibi bu iki yapc arasndaki a dik,
dar ya da geni olabilir; bu aya gre elde edilen
konie srasyla parabol, elips veya hiperbol denir.
Yukardaki tanm ada tanm kadar genel deildir, zira, bugn kullandmz anlamda, koniyi
hangi dzlemle kesitirirsek kesitirelim gene bir
konik elde ederiz. Apollonyus da bugn kullandmz tanm kullanmt.
nce Apollonyusun bir koniden ne anladn
anlatalm, konie daha sonra geeceiz.
Arka sayfada ayn koni kez izilmitir. Zirvesi A, taban ise BCP emberidir. Tabann merkezi olan O noktasyla zirveden geen doru koninin
eksenidir. ncleriyle Apollonyusun tanmlar
arasndaki fark, Apollonyusun tanmnda, koninin
ekseninin, koniyi tanmlayan emberi ieren dzleme dik olmamasdr. Bu daha genel tanmda konuyu olduka basitletiren bir fark daha vardr. Koniyi ina ederken, zirveden geen yapcy taban emberine deecek ekilde dndrerek bir yzey izeriz.
Apollonyus ncesinde allagelmi anlamda bir koni ele alndndan, yapc o zamanlar dorunun yars, yani sadece bir nd. Ama Apollonyusa gre
koni, zirvenin her iki ynne doru uzayan bir ifte koni olduundan, yapc tam bir dorudur. Koninin taban gene bir emberdir. Bu emberi ieren

elips

ekilde ILM ile CLB dorular nemlidir.

(7)de y saysna eit olan BC aral verilmitir. BC
dorusunda bulunan L noktasn Descartes
p 2
x ,
(8)
m
yani BL = m nx/z olacak ekilde semitir. Descartes bu saynn negatif olabileceini farketmiyor; en
azndan bu olanaa dikkatimizi ekmiyor. O kadar
da nemli deil. Ancak ILK as dik deilse bile,
(8)in bir konik tanmlad zmn anafikirlerinden biridir. Apollonyus, genel kuramnn erevesinde bunu M ikinci yzylda kantlamt.
Galiba Apollonyus, Arimetin yansra Byk
skender sonras matematikilerinin en nemlilerinden biridir. Apollonyusun yazdklarn henz okumadm. Ancak ngiliz tarihisi Thomas Heathin
yazd Apollonyus of Perga adl gzel kitapta Apollonyusun konikler zerine yazd sekiz ciltten bugn mevcut olan yedisinde bulunan hemen hemen
tm nermeler yorumlanp aklanmtr. Bu derin
ve karmak kuram bugn anlatmam mmkn deildir. Size sadece Apollonyusun koniklere dair baz kavramlar nasl tanmladn ve Fermatyla Descartesn uygulad nermelerinden en basitlerini
nasl kantladn ksaca nakletmek isterim.
LC = m2 + ox

59

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

p
o

E
A

ve koninin zirvesinden geen dzlemdir. ABC dzleminin DME dorusuna dik olmak zorunda olmadna dikkatinizi ekerim.
Bu temel nesneleri belirledikten sonra, konie
dair baz temel kavramlar tanmlayabiliriz. lk
olarak, erinin ekseni PM dorusudur. Apollonyus, buna erinin ekseni deil erinin ap diyor.
Ayrca, ekilde DME dorusuna paralel olan QQ
aral V noktasyla ikiye blnr. Bu nedenle PM
dorusuna konik kesit erisinin ap denilir. Ama
burada dikkatli olmak lazm: Bir konik birok deiik koni tarafndan belirlenebileceinden, ayn
koniin birok deiik ap vardr. QQ , erinin
bir kiriidir. Apollonyus QV aralna ordinat ve
PV aralna apsis diyerek, her koniin noktalarnn birazdan aada gstereceimiz ikinci dereceden bir denklemi saladn kantlar, yani Apollonyus aslnda bir bakma Descartesn cebirsel
ynteminin sahibidir. Biz apsis ve ordinat Descartes gibi x ve y iaretleriyle ifade ederiz.
ekillerde de grdmz gibi, eri elips, parabol ya da hiperbol olabilir.
Apollonyus, birinci kitabnda Descartesn kulland temel teoremleri, dier kitaplarnda Fermatnn kulland daha derin ve zor olan teoremleri de ieren onlarca nerme ispatlar. Ben yalnz
Descartesn kulland en basit teoremleri anlatacam. spatlar vermeyeceim. Sadece teoremlerin
nermelerini vererek Descartesn Apollonyusa ne
kadar borlu, ondan ne kadar etkilenmi olduunu
anlatabilirsem amacma ulam olacam.
Aadaki ekildeki BECD emberinin DME
kiriine dik olan BC apn ieren ABC dzleminin
koniyle kesiimi AB ve AC dorulardr. zel bir
durum olarak, koniyi bu iki dorudan birine (diyelim AC ye) paralel olan
A
EMDVQPL
bir dzlemle kesitirelim.
dzlemi
L
Bylece elde edilen koniP
in ap PM dorusudur
Q
ve bu zel durumda
V
H
AC ye paraleldir. EriD
nin apyla koninin ke- B
M
sitii P noktas, koniyle
E
konik tarafndan tamamen belirlenmitir. PL doru paras, konii tanmlayan PDE dzleminde ve PMye dik olsun, ayrca PL BA AC = PA BC2 eitlii salansn.
Buradan, Apollonyusun nemli bir nermesine
gre, koniin her Q noktasnn,

o
p

P
D

P
E

o
p

dzleme paralel olan ve koninin zirvesinden gemeyen her dzlem koniyi gene bir emberde keser ve
bu emberlerin her biri koninin bir tabandr.
Gelelim konie... Apollonyusun kulland konik tanmyla nceki tanm arasnda en nemli fark
koniyi kesen dzlemin durumudur. nclerinin tanmnda koniyi kesen dzlem bir yapcya diktir,
oysa Apollonyusun tanmnda dzlemin durumu
keyfidir. Koni ifte koni olduundan bir dzlemle
kesiimi bo olamaz. Dzlem koninin zirvesini iermezse, kesiim Apollonyusun anlamnda bir koniktir. Kesen dzlem taban ieren dzleme paralel
deilse, iki dzlemin kesiimi bir dorudur. ki dzlem birbirine paralelse, taban deitirerek iki dzlemin ayn olduklarn varsayabiliriz ve bu durumda da iki dzlemin kesiimi gene bir doru ierir.
Aadaki drt ekilde taban ember BDCE
emberidir. Konii belirleyen dzlem PDE dzlemidir. Taban ieren dzlemle eriyi belirleyen PDE
dzleminin kesiimi DME dorusudur (iki dzlem
aynysa, bu doru, dzlemin herhangi bir dorusu
olabilir.) BC, emberin DME dorusuna dik olan
ap olsun. Eklediimiz ABC dzlemi BCyi ieren
A

B
E

M
E
V
Q
A

P
Q

P
V
Q

D
CB

B
C=M

Q
Q V

M
E

60

K
C

Matematik Dnyas, 2005 Yaz

L
R
B

QV2 = PL PV
(9)
denklemini salad kar. Apollonyus denklemi
bizden daha geometrik bir biimde ifade etmiti.
Oysa siz, Descartes gibi, bu denklemin
y2 = x
biiminde olduunu grp bir parabol denklemi
olduunu hemen anlarsnz. Bu denklem, Descartesn elde ettii (8) denkleminin zel bir durumudur. Hem Apollonyusun hem Descartesn yazlarnda kirilerin genellikle apa dik olmadna dikkatinizi ekerim.
Parabol hallettik. imdi ilkin hiperbol iin,
sonra da elips iin Apollonyusun ispatlad denklemleri vereyim. Koniyi kesen dzlem bu sayfadaki
ekillerdeki gibi koninin bir yapcsna paralel
deilse, ifte koniyle kesiimi ya bir ya da iki
A
paradan ibarettir; birinci durumda kesiime elips denir, ikinci durumda ise
Q
P
hiperbol.
Eer kesiim hiperbolse,
H
K
V
hiperboln
PM ap,
D
ABC
dzleminde
bulunan CA doruC
M
F
sunu P noktasnda
E
kessin. Koniyi tanmlayan PDE dzleminde bulunup PM apna dik
olan ve P noktasndan geen PL doru parasnn
uzunluu iin
PL : PP = BF FC : AF2
denklemi doru olsun. Bu denklem PL uzunluunu,
dolaysyla Lyi belirliyor. VR dorusu PLye paralel olsun ve PL ile VR dorular Rde kesisinler.
Apollonyusun bir baka nemli nermesine gre,
QV2 = PV VR.
(10)
PL uzunluunun yerine ve PP uzunluunun yerine yazarsak, bu denklemin yerine
y2 = x( + x/) = x + x2/
(10)
denklemini elde ederiz. Bu denklem de Descartesn
denkleminin zel bir durumudur.
Son ekli kullanarak elipsi de inceleyelim. Tabii elipse dair sav da hiperbole dair sava benzerdir.
Konik elips ise eriyi tanmlayan dzlemle AC dorusunun kesitii P noktas A noktasndan balayp C noktasndan geen nda bulunur. O zaman
koniyi tanmlayan emberi deitirerek, taban, P
noktas Ayla C arasnda bulunacak biimde seebiliriz. PP dorusu taban ieren dzlemle M noktasnda kesisin. Adan geen ve PMye paralel
doru BCyi F noktasnda kessin. PL aral gene

P
V
H
Q
L

K
P

R
D

M
E

PM dorusuna diktir, konii tanmlayan dzlemde

bulunur ve uzunluu
PL : PP = BF FC : AF2
denklemiyle belirlenir. P ile L birletirilsin. PL
dorusuna paralel olup PL dorusuyla R noktasnda kesien VR dorusu izilsin. u halde, Apollonyusun nc asl nermesi olarak,
(11)
QV2 = PV VR
denklemini elde ederiz.
Eri elips ise, VR uzunluu PL uzunluundan
daha kktr. (11) sayesinde, kenar QV ordinat
olan karenin alan, kenarlar PL parametresiyle PV
apsisi olan dikdrtgenin alanndan daha kktr.
Fark, kenar PV ordinatna eit olan bir karenin alanna orantl olarak ifade edilebilir. y = QV, x = PV,
= PL ve PP = ise, hiperbol iin elde ettiimiz
(10) denklemine benzer olan
y2 = x x2/
(11)
denklemi dorudur. Bu denklem de Descartesn
denkleminin zel bir durumudur.
Bildiimiz gibi, Descartesn denklemiyle balayp kareye tamamlayarak, biz aslnda tam olarak
Apollonyusun yazsnda bulunan (9), (10) ve
(11) denklemlerini elde ederiz. Apollonyus hem
her koniin bu denklemlerden biri tarafndan belirlendiini, hem de, biraz daha zor olarak, bu denklemlerden hepsinin bir konik belirlediini kantlamt. Descartes Apollonyusa ne kadar borlu olduunu itiraf etmez.
Bugn, Apollonyusun birinci kitabnn ardndan gelen bilinen alt kitabnda gelitirdii ok daha zor kurama dokunmadk. zellikle Fermatnn
kulland teoremleri anlatmadk.
Eer Rnesans matematikilerinin eski Yunanl matematikilere ne kadar yakn olduunu biraz
daha iyi anlamsak, konumamn baarl olduunu dnebilirim.

61