Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Geometri
A lmek
eorem kantlamak zordur da matematiksel
bir tanm bulmak kimileyin daha da zordur.
Bu yazda a lsnn matematiksel
tanmn vereceiz. Derece ya da radyan, hangi birim cinsinden yazlrsa yazlsn, uygulamada bir
gnyeyle llen ay bu yazda kuramsal olarak
tanmlayp nasl hesaplandn gstereceiz.
Ben bir ann lsnn
ne demek olduunu zaten biliyorum, ohooo biz ne alar ltk! diyenler bu yazy zelBu a ka derecedir? likle okusunlar, nk bu yaz
Bu ann - rnein zellikle onlar iin kaleme aln34 derece olmas
ne demektir?
mtr.
Soracamz soru ve dile getireceimiz sorun
Eski Yunanllarn akllarnn ucundan bile gemezdi. Matematik bugnk kadar matematiksel deildi o zamanlar. Eski Yunanllar olsa olsa 180 dereceyi tanmlarlar, ardndan verilen bir ann 180
derecelik ay bld orana (oran ne demekse!)
gre o ann lsn tanmlayabilirlerdi.
unu da hemen belirtelim ki, bir ann lsn tanmlamann tek yolu burada sunacamz
yntem deildir. Bir baka saymzda, belki de bir
sonrakinde (kimbilir!) ayn kavram g serileriyle
(bkz. MD-2004-II, sayfa 32-38) tanmlayacaz.

Kesi

Ali Nesin
anesin@bilgi.edu.tr

Ay bylece tanmladktan sonra, verilmi bir

ay lelim... rnein yukardaki ekilde verilen
ay lelim, yani m(AOB)yi bulalm. Hayr yanl syledim... lmeyelim (biz mhendis miyiz!),
sadece o ann lsn tanmlayalm, tanmlayalm ki isteyen lebilsin...

180 ve 0 Derecelik Alar. Baz alarn ka derece olduklarn bulmak kolaydr. rnein eer A,
O ve B noktalar dorusalsa, AOB as ya 180 ya
da 0 derecedir, O nokA
O
B
tasnn A ve B noktala180 derecelik AOB as
rnn arasnda olup olmamasna gre deiir.
O
A
B
Neden byledir? Ta0
derecelik
AOB
as
nmdan dolay! 0 ve
180 derecelik alar byle tanmlanmtr. Biz de bu
tanm kabul edelim.
90 Derecelik A. imdi de 90 derecelik ay,
yani dik ay tanmlayalm.
90 derecelik ay da tanmlamak o kadar zor
deildir ama ok da kolay deildir. Bir noktadan
bir doruya dik inerim, olur biter geerli deildir,
nk 90 dereceyi tanmlamadan dik inmenin ne
demek olduu belli deildir. te byle yaparm
diye elle gstermek de olmaz. 180 derecelik ay
tam ortadan ikiye blerim yant doru yanta daha yakndr, ama bu da mulak bir tanmdr.
90 derecelik ann ne demek olduunu ben
zaten biliyorum; neden bildiim bir eye kafa patlataym diyenler bu derginin kapan bir daha
amamak zere kapatsnlar; gnlleri rahat olsun:
ne kaybettiklerini hibir zaman bilemeyecekleri gibi bunun eksikliini de duymayacaklardr. Sonu
olarak milyarlarca insan bir ann lsnn ne
demek olduunu bilmeden yaayp gidiyor.
Geen saymzda Hilbertin klid geometrisi
iin bulduu aksiyomlarn vermitik. Bunlar belli
bir saydayd, tam 20 tane... Bu 20 aksiyomu vermeden nce Hilbertin kabul ettii tanmsz terimlerin
listesini vermitik. Bunlardan biri de elik ad verilen
bir terimdi. ki a etir sz iki ann lleri

A. nce konumumuzu belirleyelim. Bildiimiz R2 klid dzlemindeyiz. Alarmz da bu

dzlemde yer alacak.
Konumumuzu belirledikten sonra ay tanmlayalm: Bir ay, aadaki ekildeki gibi, dzlemde belli bir srayla alnm
nokta olarak tanmlaB
yabiliriz. Eer sral noktalarmz (srasyla) A, O ve
B ise, AOB asndan szeO
A
deceiz.
Bu yazda alarmzn
A, O ve B noktalaryla
verilmi AOB as
lleri hep 0 < 360
eitsizliklerini salayacak.
* stanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm retim yesi.

72

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

eittir anlamna ama tanmsz olarak kullanlmt.

Bir ann ka derece olduunun ne demek olduunu (imdilik) bilmesek de, iki ann llerinin eit
olup olmadn (imdilik) bildiimizi varsayalm.
Elimizde bu elik kavramyla 90 dereceyi tanmlayabiliriz. Bunu geen saymzda yle yapmtk (sayfa
77): A-O-B ilikisini salayan nokta alalm, yani O noktas A ve B noktalarnn arasnda olsun. C,
AB dorusu stnde olmayan bir nokta olsun. Eer
AOC ve COB aC
lar ese, bu alarn
dik a
dik a
her birine dik a
A
O
B denir.
Buradaki
Grsel dikliin matematiksel hibir arasndalk terimi
anlam olmadndan dik alar
de Hilbertin kabul
zellikle dik izmedik.
ettii tanmsz terimlerden biridir, bir nokta dier iki noktann arasndadr anlamnda ama tanmsz olarak kullanlr.
Dik ann lsne 90 derece diyelim. (lerde
sadece dik ann deil, her ann lsn tanmlayacaz; o zaman dik ann lsnn gerekten
90 derece olduu kantlanmal.)
Tabii sadece 90 derecenin tanmn vermek yetmez, bir de ayrca ls 90 derece olan bir ann
olduunu kantlamak gerekir. Konumuz bu olmadndan byle bir kanta girimeyeceiz.

da kantlanabilir, hatta byle bir a pergel ve entiksiz cetvel yardmyla kolaylkla izilebilir. Bu izimi okura brakyoruz.
Yukarda akladmz geometrik yntemle,
180 derecelik adan hareketle, alar srekli ikiye
blerek 90, 45, 22,5, 11,25, 5,625 derecelik alar
tanmlanabilir. Bunlar toplayarak rnein 22,5 +
11,25 = 33,75 derecelik alar da tanmlayabiliriz.
Ama bu yntemle sadece n ve m doal saylar iin
m180/2n derecelik alar tanmlanabilir.
Ekenar genden hareketle 60 derecelik ay
da tanmlayabiliriz. Dolaysyla 30, 15, 7,5 derecelik alar da tanmlanabilir.
Bu geometrik yntemle tm alar tanmlayamayacamz herhalde anlalmtr. Her a iin ayr bir tanm vermeye zamanmzn yetmeyecei gibi,
bu yntemle her ann tanmlanamayaca da kantlanabilir. rnein 21/3 derecelik bir a nasl tanmlanr? Ya da bir ann lsnn 21/3 derece
olduunu nasl anlarz? Daha da basit bir soru: 1
derecelik a ne demektir?
te bu yazda bir ann lsn matematiksel olarak tanmlayacaz.
Pi Says ve Radyan. Alarmz derece cinsinden deil de radyan cinsinden tanmlayacaz. Hatrlatalm: 180 derece radyana eittir ve daha genel olarak derece /180 radyana eittir.
Yukarda den bahsettiimize bakmayn, bu yazda saysn da tanmlayacaz. Ama tanma giden
yolu anlamak iin en azndan balangta saysnn
anlamn bildiinizi varsayacaz. Daha sonra, biimsel matematik yaptmzda yi matematiksel
olarak tanmlayacaz. Hatta nin 4ten kk bir
say olduunu bile kantlayacaz! (Siz hi okulda
bu ya da buna benzer bir eitsizliin kantn grdnz m! Okullarda , 3,14 gibi bir say olarak belletilir gen dimalara! Ama Matematik Dnyas sayesinde genlerimiz artk geree ulayorlar...)

Ay kiye Blmek. Dik ann tanmndaki

yntemden esinlenerek, herhangi bir a verilmise,
bu ann yars da tanmlanabilir, hatta ls
olan bir adan hareketle ls /2
B
olan bir a pergel ve (entiksiz) cetvel yardmyla yandaki ekilde gO
rld gibi ina edilebilir. DolayA
OAB asn ikiye syla derecelik bir a tanmlanblmek
msa, /2 derecelik a da olduka
somut biimde tanmlanabilir.
Burada bir paragraf ap herhangi bir ann
pergel ve entiksiz cetvelle e blnemeyeceini
de belirtelim. 180 derece gibi baz alar e blnebilir ama her a, rnein 60 derecelik a e
blnemez. Bu, 200 yldan beri bilinen bir teoremdir. Bir gn MDde kantlarz.

ki ay toplamak

Fikir. Bir ann lsn nasl tanmlayacamz anlatalm. Ann lsn tanmlamak iin
dzlemdeki erilerin uzunluunu tanmlamamz
gerektiini greceiz.
Bilindii zere r yarapl bir emberin
uzunluu 2rdir. Eer yarap 1 ise, yani r = 1 ise,
ki o zaman embere birim ember denir ve o zaman emberin uzunluu 2 olur. (Bir sonraki sayfadaki ilk ekil). Demek ki 2 radyan iin 2lik bir

Alar Toplamak.
Ayrca eer lleri
ve olan iki a verilmise, ls +
olan bir ann varl

73

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

ember uzunluu bulduk.

O zaman 1 radyanlk bir
ayla snrlanan birim
2 radyan
ember parasnn uzunluu da 1 birim olur. (2
2 radyanlk (yani 360
radyan iin 2 birim
derecelik) bir a iin
birim emberin uzunluu
uzunluk elde etmisek, 1
2 birimdir.
radyan iin 1 birim uzunluk elde ederiz; 2lik
1 birim
1
uzunluu
2 radyana b1 rad.
ln. Soldaki ikinci ekil).
Dolaysyla radyanlk
bir ayla snrlanan birim
1 radyanlk (yani 360/2
derecelik) bir a iin birim ember parasnn uzunluember parasnn uzunluu
u birim olur. (1 radyan
1 birimdir.
iin 1 birim uzunluk elde
1
etmisek, radyan iin
birim
rad.
birim uzunluk elde ederiz.
Soldaki nc ekil).
Grld gibi, birim
radyanlk (yani 360/2 ember stnde, ann lderecelik) bir a iin birim
ember parasnn uzunluu syle ann belirledii
birimdir.
ember uzunluu (her ne
kadar biri radyan dieri birim uzaklk cinsinden olsa da) birbirine eit kyor... Dolaysyla eer bir
ember parasnn uzunluunu tanmlayabilirsek, o
zaman ann lsn de tanmlayabiliriz.
Bundan byle amacmz bir ember parasnn
uzunluunu hesaplamak. Elbette ip gibi matematie yabanc maddeler kullanamayz.
1

Bylece y, xin bir fonksiyonu olur, yani her x iin

x2 + y2 = 1 eitliini salayan bir ve bir tek y pozitif says vardr. Aada bu fonksiyonun grafiini
izdik. Fonksiyon sadece 1le 1 arasndaki saylar
iin tanmlanmtr (yoksa 1 x2 negatif bir say
olur ve karekk alnamaz.) Bu fonksiyonun grafiinin bir parasnn uzunluunu tanmlayp hesaplamamz gerekiyor. Eer bunu yapabilirsek, sadece
yarm ember deil, tam ember stndeki btn
yaylarn uzunluunu hesaplayabiliriz.

2 birim

1
(x, y) : y = 1 x2

(x) = 1

x2

fonksiyonun grafii

hesaplamamz gereken
uzunluk
y = (x) =

1 x2

Bir Fonksiyonun Grafiinin Uzunluu Sorusu.

, [a, b] aralndan gerel saylar kmesi Rye giden bir fonksiyon olsun. Yukardaki durumda
y = 1 x2 .
Amacmz nin grafiinin Hesaplamamz gereken
uzunluk
uzunluunu hesaplamak.
Bir fonksiyonun gray = (x)
fii, aslnda R2 dzleminde izilmi bir eridir.
b
(Erinin matematiksel ta- a
nmn birazdan vereceiz. Bir eri kendi stnden
geebilir ya da geri gelebilir ama bir fonksiyonun
grafii bu tr cilveler yapamaz. Bkz. bir sonraki
sayfadaki ekil.)
Bir fonksiyonun grafiinin uzunluunu bulacamza bir erinin uzunluunu bulursak daha genel
bir ey yapm oluruz.
Erinin matematiksel tanm yle: R2de bir
eri, belli bir [a, b] kapal aralndan R2ye giden
bir fonksiyonu ya da byle bir fonksiyonunun
R2deki ([a, b]) imgesi olarak tanmlanr. (Genellikle eriyi veren fonksiyonun srekli olduu varsaylr ama bizim byle bir koulumuz olmayacak.)

ember. ember, herkesin bildii zere, bir

dzlemde merkez ad verilen bir noktaya eit uzaklkta olan noktalar kmesidir. Gene herkesin bildii
zere emberin noktalarnn merkeze olan sabit
uzaklna yarap denir. Merkezi (a, b) noktasnda,
r birim yarapl bir emberin denklemi,
(x a)2 + (y b)2 = r2
(x, y)
y
dir. Bu, Tales Teorer yb
minden hemen kar.
(a, b)
b
xa
Eer merkez (0, 0) noktas ve yarap 1 birim ise,
bu denklem,
a
x
x2 + y2 = 1
Gri dik gene Tales Teoremini
2
2
2
uygularsak (x a) + (y b) = r biimini alr elbette. Bir de
buluruz.
ayrca eer emberin st
tarafndaysak, o zaman yyi x cinsinden yazabiliriz:
y = (x) = 1 x2 .

74

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

b
w
v
u

(a)
(v)

(s)

(b)

En Kk stsnr

(u)

A, gerel saylar kmesi Rnin bo olmayan

bir altkmesi olsun. Eer bir r gerel says Adaki her saydan bykeitse, rye Ann stsnr
denir. rnein 5, (0, 1) ak aralnn bir stsnrdr. te yandan Z altkmesinin stsnr yoktur.
stsnr olan kmelere stten snrl kme denir.
Eer r,
A kmesi
Ann stsnrlar
Ann bir
R
stsnrysa,
rden byk her say da Ann bir stsnrdr elbette.
A, Rnin stten snrl ve bo olmayan bir
altkmesiyse, o zaman Ann stsnrlarnn en
k vardr. Bu sonu gerel saylarn tanmndan kaynaklanr ve bir baka saymzn kapak konusu olacaktr.
Bir A kmesinin en kk stsnr (varsa)
bir tanedir ve bu say sup A ya da eks A olarak
gsterilir.
Ann en kk stsnr: sup A
rnein 1,
A kmesi
Ann stsnrlar
(0, 1) ak
R
aralnn en
kk stsnrdr; 1 ayn zamanda [0, 1] kmesinin de en
kk stsnrdr. Grld gibi sup A, A kmesin olabilir de olmayabilir de.
Yukardaki tanmdan u kyor: 1) Her a
A iin, a sup A, ve 2) sup A bu zellii salayan saylarn en k.
Eer bo olmayan A kmesinin en kk
stsnr yoksa sup A = olarak tanmlanabilir.

t
(t)
(w)
s
a
Bir erisi. [a, b] aralnn her says
belli bir an olarak alglanabilir.
O zaman erisini (a)dan (b)ye giden
bir paracn yolu olarak yorumlayabiliriz.

Eer , belli bir [a, b] kapal aralndan Rye

giden bir fonksiyonsa, nin grafiini, bir x saysn R2nin (x) = (x, (x)) noktasna gtren bir eri olarak grebiliriz.
Dolaysyla her fonksiyon grafii bir eridir,
ama her eri Rden
Bir fonksiyonun grafii
Rye giden bir fonksiolmayan iki eri
yonun grafii deildir.
Bir erinin uzunluunu leceiz. Ama nasl?
tanmlamamz gereken Uzunluk hesapla(a)
uzunluk
mak istiyoruz ama
uzunluk denen ey
(b)
nedir? nce uzunluu tanmlamamz gerekiyor. stelik herhangi bir eyin deil, ok karmak olabilecek bir erinin uzunluunu tanmlamalyz.
ki Nokta Arasndaki Mesafe. Bir erinin
uzunluunu tanmlamadan nce iki nokta arasndaki mesafeyi tanmlayalm. Bu, ok ok nemli.
ki nokta arasndaki mesafe tanmlanmadan daha
ileri gidemeyiz.
Dzlemde herhangi iki A ve B noktas verilmi
olsun. A noktasnn koordinatlar (a1, a2), B noktasnn koordinatlar (b1, b2) olsun. imdi, A ile B
arasndaki mesafeyi

nsav. A ve B gerel say kmeleri iin,

A + B = {a + b : a A, b B}
ise, o zaman
sup(A + B) = sup A + sup B
eitlii geerlidir.
Kant: = sup A, = sup B, = sup(A+B) olsun. + , elbette A + B kmesinin her saysndan bykeit, yani + , A + Bnin bir stsnr, dolaysyla A + Bnin en kk stsnr olan
den bykeit. Eer < + ise, o zaman
(+)/2 < olduundan, (+)/2,
Ann bir stsnr deildir, demek ki Ada
(+)/2 < a eitsizliini salayan bir a vardr. Ayn biimde Bde (+)/2 < b eitsizliini salayan bir b vardr. ki eitsizlii altalta
yazp toplarsak, < a + b A + B buluruz, bir
eliki. Demek ki = + .

d2 (A, B) = (b1 a1 )2 + (b2 a2 )2

olarak tanmlayalm. Buna klid mesafesi denir.
klid mesafesinin kolayca kantlanabilecek u
zellikleri vardr: Her A, B ve C noktalar iin
d2(A, B) negatif olmayan bir gerel saydr,
d2(A, B), ancak ve ancak A = B ise 0 olabilir,
d2(A, B) = d2(B, A),
d2(A, B) d2(A, C) + d2(C, B).
Bu drt zellii salayan bir d fonksiyonuna mesafe fonksiyonu denir ve d2(A, B) says A ve B noktalarnn mesafesi olarak tanmlanr. Birinci zellik

75

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

mesafenin en az 0 olduunu syler, yani iki nokta

arasndaki mesafe negatif olamaz. kinci zellik, bir
noktann kendisine olan mesafesinin 0 olduunu ve
bu zellikte bir baka noktann olmadn syler.
nc zellik, Ayla B arasndaki mesafenin Byle
A arasndaki mesafeye eit olduunu syler, yani
mesafe simetriktir der. (Bu zellik tek ynl yollar
olan trafikte geerli deildir.) Drdnc zellik,
Adan Bye gitmek iin Cden gemek gerekiyorsa
yolun ksalamayacan syler; bu son zellie gen eitsizlii denir. Yukardaki drt nerme arasnda, kantnda birazck zorlanlabilecek bir tek bu
eitsizliktir. Bunu da MD-2003-III, sayfa 69-70 ve
MD-2003-IV, sayfa 83te kantlamtk.
R2 dzleminde baka mesafe fonksiyonlar da
vardr. te bunlardan ikisi: A ve B noktalarnn
koordinatlar biraz nceki gibi (a1, a2) ve (b1, b2)
olsun. u fonksiyonlar tanmlayalm:
d1(A, B) = |a1 b1| + |a2 b2|,
d(A, B) = max{|a1 b1|, |a2 b2|}.
Hem d1 hem d yukardaki drt zellii salar, yani
her ikisi de birer mesafe fonksiyonudur.
B(3, 4)
Yandaki rnekte grlecei zere, tanmlanan bu d2, d1 ve
A(0, 0)
d mesafe fonksiyond2(A, B) = (3 0)2 + (4 0)2 = 5
= 7 lar genellikle deiik
d1(A, B) = |3 0| + |4 0|
d(A, B) = max{|3 0|, |4 0|} = 4
sonular verirler.
d2ye klid mesafesi denir. d1e bazen New
York mesafesi denir, nk bir zgaray andran
New York sokaklarnda bir noktadan bir baka
noktaya ancak Dou-Bat ve Kuzey-Gney istikametlerinden yryerek gidilir genellikle ve bylece
iki nokta arasndaki en ksa mesafe bu iki noktann
d1 mesafesi olur.

P(x, y)

Yukardaki mesafenin ortak bir zellii vardr: Eer C noktas A ve B noktalar arasndaysa, o
zaman d(A, B) = d(A, C) + d(C, B) eitlii geerlidir.
Bu zellik her mesafe tarafndan salanmaz. rnein, d(A, B) = min {1, d2(A, B)} bir mesafedir ve bu
eitlii salamaz. Bu eitlii salayan mesafelere
dorusal mesafe diyelim.
Bir Daha ember. Kabul ettiimiz mesafe
fonksiyonuna gre ember deiir. Bunu grmek
iin emberin tanmna geri dnelim: Bir O noktas ve bir r gerel says verilmi olsun; O noktasna
mesafesi r olan noktalar kmesine ember denir,
yani, ember
{P : d(P, O) = r}
biiminde bir kmedir. O noktasna emberin
merkezi, r saysna emberin yarap denir.
Eer r < 0 ise ember bokmedir elbet.
Eer r = 0 ise ember sadece merkezden oluur.
Ama eer r > 0 ise, tanmdan grld zere,
ember kmesi, kabul edilen d mesafesine gre deiir. Eer d mesafesi olarak d2 klid mesafesini alrsak, bildiimiz emberi buluruz. Ama mesafe olarak
d1i, du ya da bir baka dyi alrsak ember olarak
bir baka kme buluruz. Aadaki gri alanda d2, d1
ve d mesafe fonksiyonlar iin bu emberleri izdik.
Biz klid geometrisinde altmzdan d2 klid mesafesini kabul edeceiz. Ama yaptklarmz
olabildiince genel tutmak iin d2 yerine adna d diyeceimiz herhangi bir mesafeyi kullanacaz.
Bir Erinin Grafiinin Uzunluu. , belli bir
[a, b] aralnda tanmlanm bir eri olsun. nn
uzunluunu tanmlayacaz ve gerektiinde de lebileceiz. Sezgisel olarak bildiimiz bu uzunluk
kavramn matematiksel olarak tanmlayacaz.

r
P(x, y)

r
O(a, b)

O(a, b)

d2 mesafesinde (a, b) merkezli

r > 0 yarapl ember:
{(x, y) R2 : d2((a, b), (x, y)) = r}

d1 mesafesinde (a, b) merkezli

r > 0 yarapl ember:
{(x, y) R2 : d1((a, b), (x, y)) = r}

= {(x, y) R2 : (x a)2 + (y b)2 = r}

= {(x, y)

R2

: (x

a)2

+ (y

b)2

= {(x, y) R2 : |x a| + |y b| = r}.

r2}.

76

P(x, y)

O(a, b)

d mesafesinde (a, b) merkezli

r > 0 yarapl ember:
{(x, y) R2 : d((a, b), (x, y)) = r}
= {(x, y) R2 : max{|x a|, |y b|} = r}.

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

sylyor. Dolaysyla erisinin uzunluunu btn bu lP() saylarnn en kk stsnr (bkz.

75inci sayfadaki gri alan) olarak tanmlayalm ve
bu uzunlua || diyelim:
|| = sup{lP() : P, [a, b]nin bir paralan}.
Yani, [a, b] aralnn her P paralan iin,
|| lP()
ve || bu zellii salayan en kk gerel say.

tanmlamamz gereken
uzunluk

(a)
(b)

Tanma giden yolun nn amak iin her zaman olduu gibi nce biraz sohbet edelim.
a = t0 t1 t2 ... tn = b
biiminde bir sonlu diziye [a, b] kapal aralnn
paralan adn verelim. imdi aadaki ekle ve
ekildeki kirilerden oluan poligonal yola bakalm.
(a)

(t1)

(b)

Erinin uzunluu = || =
sup{lP() : P, [a, b]nin bir paralan}
(a)
(b)

(t2)
(t3)

Bu arada || saysnn (uzunluunun) d mesafe

fonksiyonuna gre deitiini de dikkat ekelim.
Ama bakalm || diye bir say var m gerekten, yani
{lP() : P, [a, b]nin bir paralan}
kmesinin en kk stsnr var m? Byle bir stsnr varsa o zaman stsnrlarn en k vardr.
Byle bir stsnr olmas iin, bu kmenin stten snrl olmas gerekir. Ne yazk ki bu kme her erisi iin stten snrl deildir ( srekli ve grnts snrl olsa bile.) Bunu aadaki ikinci rnekte greceiz.

(t5)
(t4)

[a, b] araln ne kadar ince dorarsak, yani

paralanmz ne kadar inceyse poligonal yolla
erisi o kadar birbirine benzer ve o kadar uzunluklar birbirine yakn olur. (Elbet burada sezgisel konuuyoruz, sohbet aamasndayz, henz ciddi matematik yapmaya balamadk.)
Poligonal yolun uzunluunu kirilerin uzunluklarnn toplam olarak tanmlamak herhalde iin en
doal ve en dorusu. Her kiriin uzunluunun
d((ti), (ti+1)) olmasn istemek de bir o kadar doal.
(Birazdan, uzunluk kavramn matematiksel olarak
tanmladmzda, d((ti), (ti+1)) saysnn gerekten
(ti)(ti+1) kiriinin uzunluu olduunu greceiz.)
Eer
P = (a = t0 t1 t2 ... tn = b),
[a, b] kapal aralnn bir paralanysa, lP() saysn,
d((t0) (t1)) + ... + d((tn1), (tn))
toplam olarak tanmlayalm. lP() saysn, dahaca
tanmlamadmz erisinin uzunluuna olduka
yakn bir say olarak alglayabiliriz. Nitekim sezgimiz bize P paralan ne kadar inceyse, lP() saysnn nn uzunluuna o kadar yakn olduunu

rnek 1. Bir doru paras (dmdz!) bir eridir. Eer doru paras dikey deilse, doru parasn, m ve c sabitleri iin,
(x) = (x, mx + c)
erisi olarak grebiliriz. Burada x, belli bir [a, b]
kapal aralnda deimektedir.
B(b, mb + c)
A(a, ma + c)
|| = d2(A, B)

Mesafe fonksiyonumuz alk olduumuz d2

klid mesafesi gibi dorusal bir mesafe olsun. Kolayca grlecei zere, [a, b] kapal aralnn paralan ne olursa olsun, d mesafesi dorusal olduundan, lP() says (a, ma + c) ile (b, mb + c) noktalar arasndaki mesafesidir, dolaysyla bunlarn en
kk stsnr da bu mesafedir, yani,

d((t0), (t1)) d((t ), (t ))

1
2
(t1)
(t0)
(t2)
d((t2), (t3))
(t6)
(t3)

d((t5), (t6))
(t5)
(t4)

= (b a)2 + ((mb + c) (ma + c))2

d((t3), (t4))

= (b a) 1 + m2

d((t4), (t5))

77

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

dir. Bunun kant kolaydr ve okura braklmtr.

Doru paras dikey olsayd da ayn yant bulacaktk: Bir doru parasnn klid uzunluu u
noktalarnn klid mesafesine eittir.

nsav 1. Eer [a, b] aralnn Q paralan P

paralann ieriyorsa o zaman lP() lQ().
Kant: Tmevarmla kanttan hareketle, Q
paralannn P paralanna bir nokta eklenerek
elde edildiini varsayabiliriz, yani,
P = (a = t0 t1 t2 ... tn = b)
ise, Q paralannn, belli bir i = 0, 1, ..., n1 iin,
(a = t0 t1 ... ti c ti+1 ... tn = b)
biiminde olduunu varsayabiliriz. O zaman lQ()
toplam, lP() toplamnda
d((ti), (ti+1))
terimi yerine,
d((ti), (c)) + d((c), (ti+1))
terimi konularak elde edilmitir. Ama gen eitsizliinden dolay
d((ti), (c)) + d((c), (ti+1)) d((ti), (ti+1)).
Bu da eitsizlii kantlar.

rnek 2. Gene klid mesafesini alalm. a0 =

b0 = 0 olsun ve n 1 iin,
an = 1/2 + 1/22 + ... + 1/2n
bn = 1/2 1/3 + ... + (1)n/n
olsun. Hem (an)n hem (bn)n dizisinin n sonsuza giderken limiti vardr ve bu limitler srasyla 1 ve
yaklak 0,30683dr (tam olarak 1 ln 2dir), yani n sonsuza giderken an saylar 1e, bn saylar
adna b diyeceimiz bir sayya yaknsarlar. erisi,
aadaki ekildeki olduu gibi, (an, bn) noktasn
(an+1, bn+1) noktasna birletirsin; bir de ayrca
(1) = (1, b) olsun. O zaman , [0, 1] kapal aralndan R2ye giden (srekli ve snrl bir alana
san) bir eridir.
1/2
1/21/3+1/4
b = 1 ln 2
1/21/3+1/41/5
1/21/3
0

nsav 2. a < b < c olsun. , [a, c] aralnda tanmlanm bir eri olsun. ve erileri erisinin
srasyla [a, b] ve [b, c] aralklarna tekabl eden
ksmlar olsunlar. O zaman nn dorultulabilir
olmas iin yeter ve gerek koul ve nn dorultulabilmesidir. Bu durumda ayrca
|| = || + ||
eitlii geerlidir.

y = (x)

1/2

3/4 7/8 1

(an, bn) noktasyla (an+1, bn+1) noktasn birletiren dorunun uzunluu bir nceki rnekte grdmz gibi bu iki nokta arasndaki klid mesafesidir, demek ki bn+1 bnden, yani 1/nden byktr. Bundan kolaylkla (nsav 2)
|| 1/2 + 1/3 + 1/4 + ...
eitsizlii kar. Ama sadaki toplam sonsuzdur
(aadaki gri kare), demek ki bu durumda || bir
say deil, sonsuz, yani .

(a)
(c)

(b)

(a)dan (b)ye kadar olan eri ,

(b)dan (c)ye kadar olan eri .
(a)dan (c)ye kadar olan eri .

Kant: nce nn dorultulabilir olduunu

varsayalm. P ve Q srasyla [a, b] ve [b, c] aralklarnn bir paralan olsun. O zaman P Q bileimi [a, c] aralnn bir paralandr. Ayrca tanmdan da hemen anlalaca zere,
lPQ() = lP() + lQ().
Demek ki,
|| lPQ() = lP() + lQ() lP().
Bundan, lP() saylarnn stten snrl olduu kar, yani || says vardr. Ayn ekilde || says da
vardr. ve erilerinin dorultulabilir olduklarn kantladk. Ayrca yukarda kantladmz
|| lP() + lQ()
eitsizlii her P ve Q iin geerli olduundan, sayfa 75deki gri alanda kantlanan nsava gre,
|| || + ||.

1/2 + 1/3 + 1/4 + ... Toplam

1/2 1/2
1/3 + 1/4 1/4 + 1/4 = 1/2
1/5 + 1/6 + 1/7 + 1/8 1/8 + ... + 1/8 = 1/2
1/9 + ... + 1/16 1/16 + ... + 1/16 = 1/2
eitsizliklerinden ve benzerlerinden, 1/2 + 1/3 +
1/4 + ... sonsuz toplamnn hi durmadan byd, yani sonsuza gittii anlalr.
Grld gibi bir erinin (srekli bile olsa)
klid uzunluu sonsuz olabiliyor. klid uzunluu
sonlu olan erilere dorultulabilir eriler denir.
1 ngilizcesi rectifiable. ou zaman dorultulabilir fonksiyonun bir de ayrca srekli olmas istenir.

78

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

imdi ve erilerinin dorultulabilir olduklarn varsayalm. P, [a, c] aralnn herhangi bir

paralan olsun. Q, Pye b noktas eklenerek elde
edilmi paralan olsun. Q paralann, bden
kkeit ve bykeit olanlar olmak zere ikiye
ayrarak [a, b] ve [b, c] aralklarnn R ve S paralanlarn elde edelim. O zaman nsav 1e ve erinin uzunluu tanmna gre,
lP() lQ() = lR() + lS() || + ||.
Dolaysyla lP() saylar || + || tarafndan stten
snrlanyor. Bundan da nn dorultulabilir olduu ve || || + || eitsizlii kar.

C
C

1/2

1/2

C
C
D
D

nsav 3. Eer erisi dorultulabilirse ve

ise da dorultulabilir ve || ||dr.
Kant: nn tanm kmesinin her P paralanna en fazla iki nokta ekleyerek (nn u noktalarn), Pyi nn bir paralanna dntrebiliriz.
Varsaymdan dolay Pnin ya yaratt her kiri,
nn da bir kiriidir. Dolaysyla, lP() ||. Bu
eitsizlik her P iin geerli olduundan, || ||.

1/2

1/2

CD doru parasnn uzunluunun CD doru

parasnn uzunluundan kkeit olduunu kantlayacaz. Bundan da istediimiz sonu kacak,
nk dikdrtgenin sol, sa
C
ve st kenarlarnn uzunluklarnn toplam 4.
C
Yukardaki ikinci ekli
E
aadaki gibi bytelim. C
E, CDnin orta noktas olsun. Bu noktadan CDye
E
EE dik dorusunu kalm.
D
EC, DC dorusuna paralel olsun. klid geometriD
siyle kolayca kantlanaca
zere |CE| < |CE| < |CE|. Demek ki |CD| < |CD|.
Bylece lP() 4 eitsizliini kantlam olduk,
yani birim emberin yarsnn uzunluu vardr. Bu
sayya adn verelim. Artk nin 4ten kk bir
say olduunu biliyoruz.

Son Olarak ember. imdi emberin st ksmn veren

(x) = x, 1 x 2

erisinin [1, 1] aralnda klid mesafesine gre

dorultulabilir olduunu kantlayalm. Burada klid mesafesini kullanacaz.
P, [1, 1] aralnn herhangi bir paralan olsun. lP() 4 eitsizliini kantlayacaz.
Bunun iin yar emberi aadaki ekildeki gibi [1, 1] [0, 1] kutusuna sokalm. lP() 4 eitsizliinin sandaki 4, dikdrt1
genin sa, sol ve st kenarlarnn uzunluklarnn toplam ol1
1
duuna dikkatinizi ekerim.
P paralanna 1/2 ve
1
1/2 saylarn da ekleyerek
daha ince olan Q paralan1
1
n elde edelim. lP() lQ()
1/2
1/2
eitsizliinden dolay, lQ()
4 eitsizliini kantlamak yeterli.
Q paralann belirledii herhangi bir CD kiriini ele alalm. Bulunduu yere bal olarak, CD kiriini, aadaki ekilde grld gibi, dikdrtgenin kenarndan birine O merkezli bir homotetiyle (genlemeyle) CD doru parasna tayalm.

Altrmalar. Birim emberin alt ksmnn

uzunluunun da olduunu matematiksel olarak
kantlayn. nsav 2ye gre bundan birim emberin uzunluunun 2 olduu kar. r yarapl bir
emberin uzunluunun 2r olduunu kantlayn.
nsav 3ten her ember parasnn uzunluu olduu kar. > 3 eitsizliini kantlayn.
Nihayet! Artk bir ann lsn matematiksel olarak tanmlayabiliriz. AOB bir a olsun. O
merkezli birim emberi izelim. OA ve OB nlar
birim emberi A ve B noktalarnda kessin. Birim
ember zerindeki AB yaynn uzunluu AOB
asnn radyan cinsinden ls olsun.

79