FUZLNN RND ZHD ESERNDE RND VE ZHD

DEERLENDRMELER ZERNE BR NCELEME

Yrd. Do. Dr. Ahmet L
1. GR
Rind Zhid, Fuzlnin Farsa mensur eserlerinden biridir. Eserde yer
yer manzum blmler de bulunmaktadr. Baz kaynaklarda Muhvere-i Rind
Zhid, Risle-i Rind Zhid adlaryla da gemektedir. Rind Zhid, skdarl
Salim tarafndan 1869da Trkeye evrilmitir. Tenkitli metni Kemal Edip
Krkolu tarafndan 1956 ylnda yaplm olup Farsa yaymlanmtr. Eserin
Trkiye Trkesine evirisi ise Hseyin Ayan tarafndan yaplmtr (Fuzl 2001)1
Konu baba ve oul (Rind ve Zhid) arasndaki konuma ve mnazaradr.
Zahir ve Batn bilgileri de ieren eserin mistik bir zellii de bulunmaktadr. Eser,
Kuran- Kerim, Hadis, Fkh, Tefsir ve Tasavvufa dair bilgiler de ierir. Eserde
semboller geni bir yer tutar. Allaha ibadet ve zhd ile varmay amalayan
Zhid/baba ile Allaha ancak ak ve samimiyetle varlacan savunan Rind/oul
arasndaki konumay/tartmay konu edinen sembolik bir anlatma sahiptir.
Eserde akl ve gnl temsilcisi olarak sembolletirilen Zhid (baba) ve Rindin
(oul) atmalar, bireyin olgunlama/kendini tanma(bulma) yolundaki ruhsal
atmalarna/mcadelelerine de simge deer olmaktadr.
Eser, olgun bireyler yetitirme olarak tanmlanan ve Jungun Yce Birey
(Jung 2003) olarak adlandrd arketipsel sembolizm asndan da nemlidir.
Eserin ahs kadrosunun iki nemli kiisi olan Zhid ve Rind, baba ve oul olarak
dramatik aksiyonda yer alr. Zhidin olunu eitme amacnda oluu, Rindin de
olgunlama yolunda babasndan yardm talep etmesi gibi olgular, eserin eitim

ArdahanniversitesinsaniBilimlerveEdebiyatFakltesiTrkDiliveEdebiyat
BlmArdahan,eposta:aicli@hotmail.com.tr
1

Fuzl 2001: Metin iinde bu ekilde yaplan gnderme veya alntlar Hseyin Ayan
tarafndan evirisi yaplan Fuzlnin Rind Zahid isimli eserine yaplan atf iin
kullanlmtr. Hseyin Ayann eser hakknda verdii bilgiler de bu eserden
yararlanlarakaktarlmtr.Metnintamknyesikaynakaksmndaverilmitir.

21

retim asndan nemini gzler nne sermektedir. Deer eitimi asndan

bakldnda Zhidin olu Rindin sosyal geliimi iin nce ahlaki geliimini
ncelemesi de ayrca dikkate ayandr. nk insann sosyal gelimesi genellikle
bir ahlaki gelimeden ibarettir (Gngr 1998: 7).
almamz, eser hakknda Fuzlyi inceleyebilmek iin, onun bu
eserinin mutlaka okunmas gerektii (Fuzl 2001: 8) deerlendirmelerinde
bulunan Hseyin Ayann grlerini yerinde bularak eserdeki iki
sembol/kavram/kii (Rind ve Zhid) zerinde Fuzlnin yapt sembolik ve
kavramsal deerlendirmeleri aktarp bu deerlendirmeler zerinde ksa aklamalar
ekseninde bir denemedir. Amacmz hem Fuzlyi hem de Rind Zhidi iyi
anlamak adna bir abadr.
Eserin kavram ve sembol boyutuna girmeden nce eserin ksa bir zetine
bakmak faydal olacaktr.
2. ESERN ZET
Eserin iki nemli kiisi bulunmaktadr. Bunlardan biri Zhid dieri de
Rinddir. Ad Zhid olan bir babann Rind isimli bir olu vardr. Zhid, olunun
eitimiyle ilgilenmek ve onu olgun bir birey olarak kendi deerleri lsnde
yetitirmek ister. Bu amala daima oluna yardmc olmaya alr. Bazen de
oluna nasihatlerde bulunur.
Rindin, babasnn nasihatlerinin daha ak ve anlalr olmas ynndeki
ilk itirazyla babas ile arasnda bir mnazara balar. Baba ile oul arasnda geen
konumalardan bazlar iir, air, eriat bilimleri, yaz renme gibi bilimsel ve
sanatsal konular eksenindedir. Baba ve oul arasnda iftilik, ticaretle urama,
bir byn/padiahn hizmetinde bulunma gibi baz mesleklerin tavsiyesi
zerinde de youn tartmalar yaanr.
Rindin kendini tanma/bireyselleme ve olgunlama yolunun yolcusu
olma azmi sonucunda Zhid, oluna yolculuk iin izin verir. Fakat Rind,
kendisinin hlen babasna ihtiyac olduunu bildirerek babasn da yannda ister.
kili birlikte yolculua balar. Yolculuk esnasnda karlarna kan bir bina/mescit,
Zhid babann olunun tekml iin uygun grd bir mekndr. Fakat burasnn
kendi olgunlamas iin uygun bir yer olmad grn tayan Rind ile babas
arasnda geen meknn uygunluu eksenli tartmalardan sonra Rind ve Zhid
tekrar yola koyulurlar. Meyhaneden kmasn bekledii Rindin geri gelmediini
gren Zhid meyhaneye gider ve ikili arasnda meyhane ve mescit tartmas tekrar
balar. Zhid ve Rind aralarndaki anlamazln algsal farkllktan doduunu
anlayp, birbirlerine kar gelmekten vazgeip,
olgunlam olarak teklik
mertebesine ularlar.
3. RND VE ZHD DEERLENDRMELER
Sembol ve kavram ynnden zengin olan bu eserdeki Rind ve Zhid
deerlendirmelerine gemeden nce sembol ve kavram konusunda n bilgi
mahiyetinde baz aklamalarda bulunmak yararl olacaktr.

22

nsanlar kavramlar, karmak, hayali ve soyut dnceleri ve olaylar

anlatmada sembolik anlatm kullanmlardr. nsanln yeryz maceras ile
balayan yaamlarnn ilk deneyimlerinden bu yana efsaneler, mitler, masallar,
destanlar, romanlar, hikyeler ve mesnevilerin byk ounluu, sembolik
anlatmlarla bezenmilerdir. Geleneksel edebiyat teorisi ndaki grlere
bakldnda, asl sanat eserinin lsnn, temsil yetisiyle doru orantl olduu
grlr. Coomaraswamyye gre gerek sanat: sembolik ve manal bir temsilin
gerekletirilebildii, yani akln dnda grlmesi mmkn olmayan eylerin
temsil edildii sanattr (Livingston, 1998: 110).
Soyut manalarn, bilinen ve grlen ekillerle rneklendirilmesi,
dncelerin insan zihninde yer edinmesine katk salar. nsan zeks saf manay
ne kadar da anlayacak gce sahip olursa olsun yine de soyut manalarn, semboller,
iaretler ve izgiler halinde gsterilmesi, kavranabilirlik asndan byk nem arz
eder.
Fuzl, eserinde Rind ve Zhid kiiliklerini tanmlarken eitli
sembollerden faydalanr. Rind Zhidde bu iki kiiliin varlk bulduu simgeler,
daha yksek bir gerekliin yansmas ya da glgesi (Lings, 2003: 9) gibidir.
Simge ve timsal gibi isimlendirmelerin yan sra, varlklar, olgular,
unsurlar arasnda akla, zekya ve sezgiye dayal karlatrma, benzerlik arm,
ilgi ve alaka kurularak semboller oluturulur. Fuzl, Rind ve Zhidi tanmlarken
onlarn duygularn, hayali grntlerini, soyut olan kavramsal zelliklerini
somutlatrr/sembolletirir. Bu eser sayesinde Fuzlnin sembol/simge oluturma
gc gzler nne serilir. nk sembolde nemli olan somut bir unsurun hayali
grntleri, soyut kavramlar, duygular, dnceleri temsil etmesidir (etin,
2006: 89)
Nesneler dnyasnda, somut olarak grlenlerin insan zihninde
oluturduu soyut grntler, kavram seviyesinde alglamaya tabi tutulur. Bu
kavramlar alglama, somut grnglerin ieriklerinin kavranmasna baldr. Ayn
durum kavramlarn anlalmas iin sembollerin varln da gerektirmektedir.
Kavram yani bilin olgular (Saussure 2001: 41), gstergelerin tasarmlarna
baldr. Simgeler, ister iitim ister grnm olsun, bilin olgularnn anlalmasna
yardmda bulunur. Kavramlarn gsterenleri olan simgeler, gsterge dizgeleridir
(Guiraud 1994: 97). Bu dizgelerde doa ve insan dnyasnn biimleri, benzetimli
birer anlam tarlar. Herhangi bir kavram tanmlamaya ynelik bir anlam veya
anlam dizgeleri dorultusunda kullanlan gsteren, kendi anlam dna karak
sembolleir. Artk o sembol, yeni kavram ya da kavramlar iaret eder.
Fuzlnin Rind ve Zhid ile ilgili deerlendirmelerine bakldnda her iki
kavramn ve bu iki kavram izah etmek iin kullanlan dier semboller, sezdirici
ynyle de nemlilik arz eder. Ramazan Korkmazn sembol tanmna bakldnda
Fuzlnin sembol oluturmadaki gc ayrca grlmektedir: Semboller, yerlerine
getikleri eyleri tam bir benzeme yerine, gizli bir sezdirme ile rastlantsal veya
geleneksel bir kabulleni balamnda temsil ederler. Bylece sembol olarak
kullanlan nesne-iaret, kendi varlk alan dnda yeni ve farkl anlamlarla

23

zenginleerek daha st bir kurmaca anlatmn arac durumuna gelirler (Korkmaz

2002/a: 263).
Rind Zhid, eserde kiiler dzleminde dramatik aksiyonun bir paras
olmakla birlikte kavramsal ve sembolik boyutta da dramatik aksiyonda yer
edinmektedir. Rind Zhid, bir edebi eser olarak eitli alardan incelenebilir.
Eserdeki kii, kavram ve sembol deerlerin lk deer ve kar deer balamnda
sembolik olarak ematize edilmesi de eserin daha iyi anlalmasna katk salar.
Edebi eserlerin iki ezeli ve ebedi kartlk zerinde kurulduunu syleyen
Korkmaza gre bu iki kartlk lk deer ve kar deer (Korkmaz 2002/b:
272) olarak karmza kar. Anlatsal yaplarda, bu iki deer farkl grnt
seviyesi oluturarak kendini gerekletirme imkn bulur. Bu deerler; eyleyen
olarak kii, dnsel anlamda kavram ve derin hakikatleri sylemekten ok
sezdirme, antrma ve artrma balamnda simge olarak (Korkmaz, 2002/b:
273) belirirler. Kurmaca eserlerde kiiler vakann eyleyenleridir. Bu dzlemdeki
dizgeler insan dndaki somut, soyut ve hayali kavramlardan da oluabilir. Her ne
kadar bu kiiler ya da eyleyenler, kiiler dzleminde grnt seviyesi olutursalar
bile kendilerini ancak kavram ve simge boyutunda ifade ederek evrensel hakikate
aarlar. (Korkmaz 2002/b: 273).
Kavramlar, genellikle tematik g ve kar g olarak temsil edilen
aksiyonda, glerin amalara ulama yolunda taknlan tavrlar, deer
anlaylarn, varolu amalarn ve ynelilerini bildiren ara deerlerdir. Simgeler,
dorudan doruya hibir eyi sylemeyip kendini saklayan derin bir hakikatin ne
srlm halleridir. Simge, buzdann suyun altndaki ksmn iaret etmekle,
sezdirmekle ykml bir deerdir (Korkmaz 2002/b: 273). Eserde dramatik
aksiyon ynyle kartlk arz eden Rind ve Zhid ile bu kartla kavram ve
sembol boyutunda destek veren olgu ve nesneler Ramazan Korkmazn KORA
olarak adlandrd emayla gsterilebilir. Tabloda gsterilen kavram ve
sembollerde dramatik aksiyonda var olan kartlkla birlikte Fuzlnin Rind ve
Zhid hakkndaki deerlendirmeleri de bulunmaktadr. Bir dier ifade ile iki
kartlkm gibi grnen Rind ve Zhidin hakikatte ayn ynde olduu gr
vurgulanmaktadr. Ayrca tabloda Fuzlye gre ikilide olmas gereken zellikler
de yer almaktadr.

24

Tablo 1: Kora emas

lk Deer/Tematik G

Kar Deer/Kar G

Kii

Rind

Zhid

Kavram

Gnl,
Takva,
Sevgi, Ak,
Gzellik, Hakikat, Marifet, Yol,
Yolculuk, Temiz Ahlak, Benlikten
Syrlma (Yokluk), Bilim, Sanat,
iir, Alak gnlllk, Hakka
Muhtalk,
Geici
heveslere
aldanmamak

Benlik, Zhd, Korku, Akl,

eriat, Tarikat, Fkh lmi,
Rindliin
ilk
aamas,
Marurluk

Sembol

ekirdek, Tohum, Aa, Oul,

Ik, Meyve, Cevizin ii(ya),
Cevher, Yeni nesil, Fidan, Mrid,
Meyhane, Ayna

Kabuk, Baba, Ate, Toprak,

Mezra, Ocak/Maden, Cevizin
Kabuu, Saki/eyh, Fakihlik,
Mescit, Ik, Ayna

Rind Zhid anlatsnn ekilsel olarak bir zetinin sunulduu tablodaki

kavram ve semboller, eserdeki aklamalar ve izahlar sayesinde daha iyi
anlalacak olup anlatnn dramatik aksiyonun anlalmasna da katk salayacaktr.
Ayrca edebiyat evrelerince birbirinden ayr sanlp kartlk arz ettii sanlan
ikilinin aslnda ayn zn iki farkl yansmas olduu ynnde aklamalar
barndran eserin bu ynyle de olumlu bir amaca hizmeti de sz konusu
olabilecektir.
Zhid, Rindin babas olmakla, Rindlerin aslnn, znn Zhid olduunun
iaretidir. Zhid, Rindliin n aamasdr. Zhd, hakikat bilgisinin kabuu Rindlik
ise i meyvesidir. Hakikaten de oul babann i meyvesidir. Zhd kabuk, Rindlik
ekirdektir. eriat kabuk, hakikat/marifet ise cevizin iidir. Hakikate ve marifete
ulamak, Zhidin oulun ruhunun derinliklerine inmesidir. Bunu iin tarikata
gerek vardr. Tarikat yoldur. Yolculuk iki aamal olarak balar. Birinci yol ikinci
yolun aamasdr.
Zhid, Rindin kemlt/olgunluu, Rind Zhidin kemltdr. Rind,
Zhidin tohumudur (Fuzl 2001: 20). Tohum, hem aacn/meyvenin z hem de
yeni neslin zdr. Her Zhid bir Rind iin urar, her tohum zhde/aaca
mahkmdur. Varln z tabiatlardaki/alglardaki ztlklar olmakla, Zhid Rinde
Rind de Zhide muhtatr. Zhidin neslinin devam olu olan Rinddir. Rindin
bilinmesi, soyunun belli olmas iin Zhidin varl muhakkaktr.
Zhid akl, Rind ise gnldr. Gnln varl akl iledir. Aklsz olan,
kendi gnlnden bihaberdir. Gnl akldan yoksun olunca babo kalr ve ennihaye akl- Muhammed bu fetreti doldurmak iin fetret dnemini kapatr.
Kendilerinden bihaber olan Hristiyanlktan sonra tamamlayc olarak akl ve gnl
dini gelir. Gnl dininden nce akl dini vardr ve o gnl hie sayandr. Bu fetret

25

dnemi de gnl dinin peygamberi olan mfik sa ile kapanmtr. sa gnldr,

mfiktir, gnetir.
Rind, babasndan topraa den tohumdur. O Zhidn mezra()da, ilim
sahasnda kk salar ve gdalanr. Kendisine lazm tm tahsilt baba mezra(s)nda
aldktan sonra ban karr, onun ba ykseklerdedir. Babasnn mezra(s)nn
temelleri stnde ykseldike ykselir. Gneten, rzgrdan, yamurdan yaratln
z olan drt unsurdan biri olan babasnn mezra(s)ndan/topraktan,
gneten/ateten rzgrdan/havadan, yamurdan/sudan gerekli gday alr, yeni
fidan ykseldike ykselir. Zaman gelince dallanr, budaklanr ve trl faydalarla
birlikte en nihaye meyveye durur. Rind ve Zhid, ayn aata birbirlerinin
tamamlaycs olur. Oulun babaya benzemesi misali, birlik devam eder. Yeni rn
bir meyvedir. Meyve de kendi iinde yeni bir Rind barndrr.
Rind, vurdumduymazlk, her konuda serbestlik ve bakasna inat, zevkine
gre hareketin ad deildir. Yalnzlk kesinin temiz ahlakls (Fuzl 2001: 17)
olmak zorundadr. Zhid de benlikten kurtulmaldr. O kulluk tekkesinin sekin
mezhepli Zhidi olmaldr (Fuzl 2001: 17). Bu durumda dalaletten ayrlp
mstakim yola girilir. Aksi takdirle dalalete gidenlerin yoluna gidilir. Yanl yol ise
kabuun dna doru bir seyir izler. Hakikatin kabuu eriattr. eriatn dna
kld m Zhid de Rind de boluklar iinde vatanszlk duygusuyla zerre misali
her tarafa savrulur.
Zhid gururlu olmamal, Rind de Allahn huzurundan uzak olmamal
(Fuzl 2001: 17). Allahn huzurundan uzak olmamak, srekli ibadet iinde
olmay icap ettirir. En ak ifadeyle namaz ile Allahn huzuruna varlr. Yaygn
anlaya gre Rind, namazdan uzaktr. Zhidin ibadetini beenmez ve Zhidi
kk grr. Aslnda Rind de Zhid de bu deildir. Zhid grnte Allahn
huzurundayken
kalben
marurdur.
Byklenir,
zhdnn
kendisini
kurtaracandan emindir. Yerilen zhd anlay budur. Rind ise srekli olarak
Hakka muhtaln bilir ve hibir zaman onun derghndan ayrlmaz, uzak
durmaz. Bunun iindir ki Fuzuli yle der:
Tanrm sen beni gururlu Zhid yapma
Senin huzurundan uzak olan bir Rind yapma (Fuzl 2001: 17)
Marur Zhid, blistir. O Allaha ibadette fevkalade bir mevkideyken
gururu/atelii/hasetlii yznden alaa edilmitir. Hakiki Zhidin evi
mutluluun doduu kulluk evidir. Zhid bu evde ibadet tespihinin bandan
salvat zinciriyle peygamberliin sonuncusuna ular. Hakiki Rindin yeri anlay
gzelliinin meyhanesidir. Rind meyhanede irade kadehini eriat sahibinin elinden
alr (Fuzl 2001: 18).
Zhidin evi mutluluun doduu kulluk evi, Rind ise bu mutluluk evinin
dourduu kulluktur. Yalnz bu kulluk evi anlay gzelliinin elenceli yeridir.
Zevk evinde herkes zevkle ibadetini yapar. Korku yoktur, anlay vardr. Sevgi
vardr. Ak vardr. Gzellik vardr. Hakka yaplan kulluk, anlay gzelliinin
meyhanesinde yaplr. nk buras onlara keder yoktur yeridir. Buras Zhidin

26

olunun irade kadehini eriat sahibinin elinden ald yerdir. Zhid, arap sunan bir
saki, Rind ise kadehi onun elinden alandr. Rind, meygededir. Mey hayrandr.
Meyi ona sunan ise eriattr. Rind eraitten beslenir. eriatsz Rindlik olumaz.
Gdasz kalr. eriatsz tarikat ve hakikat olmaz. Rindin ncelikle eriatn
kadehinden imesi gerekir. Ardndan kazand irade ile tarikat kullanarak
hakikate ulap anlay gzelliinin meyhanesinden yeni yeni Rindlere arap
sunmaldr. Fuzlde eriatsz Rindin olamayaca; ilimsiz iirin temelsiz olduu
dncesiyle yorulur. Fuzl ilim/akl olmadan iirin ne kymeti vardr der ve
bunu da temelsiz duvar rnei ile destekler. Onun Rindi byle biridir. O, irade
arabn itikten sonra yola giri tekkesinin bir kesine ekilerek onun tarafndan
kabul olmann aresini aratrr ve tarikata girmenin zevkine ular (Fuzl 2001:
18).
Ik, Zhidlerin ar gnllerindendir. eriat binas bdanla, Zhid ile
ular. Zhidin elinden Rind gibi ier (Fuzl 2001: 18). Rindin ar, duru gnl,
safl Zhidin gnldr. arabn oluumu damtlmasyladr. Ik szlr. Ik
ateten damtlr. arap ise zmden damtlr. Gnl, Zhidin aklnn
damtlmasdr. Binada n varl bdanla; yokluu viranelie iarettir. Gnl
ykk dkk de olsa eriat onu bd eder. Gnlde yaam olduunun ve
iradenin elden kamayacan imler. En son ocan ttmesinin, tm vatann
kurtuluuna zemin hazrlamas gibi, demin oullarnn vatannn bd olmas da
zhdn varldr. Dnya gnldr, gnln meyvesidir. demin gnlne/nefsine
uymasnn sonucudur.
Zhid kimdir/nedir? O dnya kavgasndan kurtulmu bir fakihliktir.
Fakihlerin grevi dnya deildir. Temiz ve kirli sularn tekrarn yapan biri hi
deildir. Fakih ilmi fkh kitaplarna sdrp kabuuyla ilgilenenlerden deildir.
limlerin ilmihalden ibaret olduu inancna sahip kiilerden de deildir. O ilmihal
kitaplarn hakiki ilmi ile tersyz edendir. Fakih mihraba secde etmez; mihraplarn
beli ona sayg gstermek iin bkktr (Fuzl 2001: 19). Zhid yle yce bir
mevkidedir ki feleklerin bana uygun ta onun pabulardr (Fuzl 2001: 19). Ta
sahipleri bile onun ayann tozuna muhtatr (Fuzl 2001: 19).
Hakiki Zhidin yolu vuslat yoludur. Ona uyanlarn hepsi Allaha vuslat
iin yola koyulanlardr. Zhide uyanlar, ilahi cezbeye kaplm dervilerdir.
Hakiki Zhid, her iki dnyaya bayrak amal ve her birinden nasibini almaldr.
limsiz, mesnetsiz, bencillik kokan kaba sofuluk yapanlar Zhid olmaz. O ilm ve
irfan bilgileri bilmeli, hak yolunun yolcularna eriat pnarndan ak arab
iirmelidir.
Rind, Zhidin oludur ve kavray olarak devrinin gzdesidir. Zamannn
bir tanesidir. Fakat Rind; yaratlndaki hikmetin manasn anlama gcne
erimemitir. Rind, erdem ve olgunluk bahesinin gl, ululuk ve makam
madeninin ssl bir cevheridir. Bu cevher ilenmelidir. lemesi iin Zhidin ve
ilmi tehizat lazmdr. Rind, gerekli ileme malzemesi ile asl hviyetine kavuur.
ocuk, yardma muhtal ve elinden birisinin tutmas ynyle ilk etapta
Zhidin/babann yardmna muhtatr.

27

Olunun elinden tutup, kendi madeninin cevherini ilemek iin grevinin

farknda olan baba, grevini icraya koyulur. Olunun zeksnn istidat gneinin
prltlarnn kvlcmn grp, ferasetinin balangcndan makbul olacan
anlaynca olunun yzne t kaplarn aar. (Fuzl 2001: 19-20) Ondan i
dnyasnda kaybolmu (cevherler mahzeni) olan latif vcudu, grnyle de
ortaya koymaya arr. Zhidin Rinde d ok aktr; Nefsini bilen rabbini
bilir. Kendisini bilen knt kenzen mahfiyyen srrna eriir. Zhid, Allahn
herkesin, zelde Rindin, i dnyasna saklad cevherler mahzenini (Fuzl 2001:
20) bulmay ve bir ayna gibi yanstmay birinci grev olarak telakki eder.
Rind, Zhidin onun gnlne ate vurmasndan sonra bilinlenir ve mkl
duruma der. Zhidden ilk kvlcm alan Rind, sakinin elinden ald arapla
icazet almasna olgunlama yoluna adm atar. Fakat halen Zahide muhtatr:
Gnlmn skntsn bilensin
Btn mklm hallet
Geri hner kaplarn atn
Sz incisine akln, fesahatin yardmn verdin. (Fuzl 2001: 21)
Muhtaln farkna varan Rindin azndan hakiki Zhidin zellikleri
dklr. Ona gre Zhid, sz kartrmamal, ok ak konumaldr. Szn
ziyadesiyle tebih srlar perdesiyle rtmemelidir. Arayan herkese yardmc
olmaldr. Onlarn gnln krmamaldr. Sz rtmeyip isteyicilere ak
tutmaldr. Sz gneinin evlere girmesine engel olmamaldr.
Rindin Zhidden bekledii bir baka davran da herkesin bilgi
birikimine ve seviyesine gre konumasdr. lmen ok ycelerde olan Zhid,
nasihatlerini onu dinleyenlerin akllarnn derecesine gre (Fuzl 2001: 22)
yapmaldr.
Rindin bu aklamalar, Zhidi zmez, Zira o Rindi kazanmak ister.
Rindin dz yazdan nesirden deil de mazmundan honutluunu bilen Zhid, onu
bu sevdadan vazgeirmeye alr. Bunun iin Kurandan deliller getirir. Fakat
gnl ile konuan Rind, ayetten anlalmas gerekenin Allahn, iiri peygamberden
bakasna rettiidir. Ayrca iirde hikmet vardr dsturu, Rindin iiri
sevmesindeki yegne temeldir.
Rind, hem bilime hem de sanata meyilli olmaldr. Bilime rabet
gstermelidir ki ruhani tatlar zinciri kmldasn. lim rabbin srlarn bilmeye
vastadr (Fuzl 2001: 25). Zhidin bu gr Rindin de benimsedii yce bir
grtr. Ona gre ilim, bir ktr, bir kvlcmdr. Can mumu ancak ilimle
alevlendirilir. Hakiki Rind, Zhidden bu konuda yardm talebinde bulunur.
Onu et ki bereketinden bir yere ulaaym.
Klavuzluunda bir yere varaym.
Varlk iddias, irfandan baka bir ey deildir.

28

lmin ilk aamasnn yaz olmad, hakiki Rindin grdr. lim Zhide
gre yaz ile balar, Rinde gre ise yaz hakikat ilmi iin ncelikli deildir. Eer
ncelikli olsayd Allah, kendisini tantan peygambere de yazy retirdi (Fuzl
2001: 27). Rindin gznde hakiki Zhid, yazy bilmenin Tanry bilmenin sebebi
olmadn kavrayandr. nk Allah, bilir, konumaz, lldir, Tanrnn yaknnda
dil suskundur. Nasl olur ki yaz yazlsn.
Zhid, Rindin yaz sanatna meyli olmadn anlar. Rindin padiahlara
hizmet etmesini ister nk hizmet mutluluu iine alr, hizmet padiahlk ve
saltanat sayesidir. Rind, Zhidin bu fikrinin hakiki Zhide yakmadnn
farkndadr. Rind, insann ister Zhid ister Rind, insana kulluunu reddeder.
Hizmetten ve insann insana tercihindeki asl hikmetin Allah bilmek olduunu
aklar. Bu iin heveslilerinin dnyaya tapanlar olduunu, bilim rtbesi arayan,
kendisine ve kendi gibilerine yaramadn anlatr (Fuzl 2001: 31).
Rind kendisinin ve dnyann geici heveslerine aldanmadnn farknda
olmak demektir. Rind, nefse uyup, sadece dnyalk peinde, gnn gn
edenlerden olmamak demektir. Rind olmak demek, gnn gn yapan padiahlarn
ve dier insanlarn meclislerinden uzak kalmak demektir. Rind olmak, padiahlara
yakn durup, onlarn mallarnn hesaplarn yapp geici kazan elde eden
Zhidlerden olmamaktr. Rind, hakanlara hizmet iin ok yaldr. Eilirse
dorulamaz.
Zhid, Rindin kendisinin istedii gibi olmasn, olunun da her ynyle
kendisine benzemesini ister. Zhid, Rindi yola getirmek iin ok urar:
Ey Rind, zellikle hayatn zn sana harcadm, seni ortaya karmak
iin zahmet ektim. Olmaya ki benim ektiim zahmet, ihanetine sebep olsun.
Senin cahilliinde mit ipliinin ucu elden gitsin! Bilim kazanmann perdesi, senin
bal bulunduun soyu gsteren yzn rter. Senin cahilliini renen herkes
beni ayplamaya alr (Fuzl 2001: 38).
Zhidin yanl alglamasna gre Rind, hi ayplanmamaldr. Rindin
ayplanmas aslnda Zhidin ayplanmasdr. Zhid, halk Rindi grnce, onu
ayplamaya baladnda bir anlamda Zhidin onu doru yola getiremedii
inancyla Zhidi de kk grecei endiesi tar. Zhidin bu grnts
marurluk nianesidir. Hakiki Zhid ise gururdan kibirden iz tamaz. Zhidin bu
yanl dncesi karsnda Rind, babasn hem teselli hem de Rindin tamas
gereken zelliini anlatma amal olarak unlar syler:
Ey Zhid, ocuun vcudundaki cahillik eserinin, babasna ihaneti
gerektirir diye sylediin ey, hatann ta kendisidir. Uygun olmayan bir
dncedir. nk hikmetin gerei insanlarn eitliine cevaz vermemitir. Her iki
kiinin arasna bir farklk derecesi koymutur. ocuun kt olmas babann gzel
adnn meneidir. Bu sebeple benim hnersizliim, senin gzel bir adnn ve
hnerinin mkemmelliindendir (Fuzl 2001: 38).
Rind, yumuak huyludur, Rind, Zhidin kalbini krmaz. O kendi
hnersizliini babasnn hnerli olduunun ispat sayar. Rind, hata yapmazsa

29

Zhidin tecrbesi belirmez. Rind baba ile olun ve dier tm varln znn
farkllkla anlalacann grntsdr. lahi hikmet icabnca insanlarn eitliine
cevaz yoktur fikri Rindde olduka belirgindir.
Rind, Zhide uymaktan ve ona muhta olmaktan utanmaz (Fuzl 2001:
40). Rindin Zhide kar olduu durum, Zhidin ile ekmeyi huy edinmesidir.
Zhidin evindeki tm ara ve gereler, ile ekme aralardr. Fakat Rinde gre
Allahn rahmeti, gazabn gemitir. Cihanda insan memnun edecek aralar da
vardr. Rind kendisini Zhidin ocuu olduunu bilir ve ocuun z gerei,
yaratlndaki naziklikten dolay skntya katlanmasnn mutlakyeti olmadnn
savunucusudur.
Rind, Zhid gibi dnyay ve nimetlerini kk grp ondan yz evirmez.
Zhidin dnyay kerih grmesi, dnya ile megul olanlar uykuda tanmlamas
Rinde uygun deildir. Rinde gre Hak ehlinin dnyaya kt demeleri, onun
gzelliine iarettir. Dnyay irkin saymak aslnda onun sevimliliidir. Olgun
insanlar dnyann ktlnden dolay dnya sevgisinden vazgemezler. nk
hakikat yolcular, dnyay mkemmel bir sanat eserinin grnd yer olarak
telakki edip, bu dnyada gzellii seyredip hakiki sevgiliyi daha iyi tanmas iin
bir vesile olarak grrler. Dnya kaba sofularn dnd gibi sknt yeri deil,
rahatn ta kendisidir (Fuzl 2001: 44).
Rind, Zhidden ayrlamaz. Ezel kitabnda bu ikili yan yanadr. kili her ne
kadar birbirinin ztt gibi grnrlerse de aslnda birbirinin tamamlayclardrlar.
Tpk kadn ve erkek gibi. Kadn ve erkek nasl birbirlerinin tamlamaycs ise Rind
ve Zhid de yledir. Bu durum Zhidin dilinden yle dklr:
Ne senin isteklerinin okluundan seni grp gzetmeden kendimi
alabiliyorum ne de doutan gelen sevgimden dolay sana gurbet yolunu
gsterebiliyorum. Seninle olmak da zor olmamak da zor (Fuzl 2001: 56-57).
Rind, hakikati araynda Zhidin yannda olmasn ister. Buradaki amac
her neye bakarsa, onun niteliini Zhid vastasyla renmektir (Fuzl 2001: 65).
Rindi yolculuk esnasndaki tehlikelere kar srekli uyaran ve Rindin de
Zhidin uyarlarna dikkat kesilmesi (Fuzl 2001: 58) ikilinin birbirlerine
ballklar ve ayrlmazlklarnn nianesidir:
Ey Zhid, bana sefere karken alnacak tedbirleri ret, gurbet
yolculuunu hatrlat da kimlerden korunmam ve kimlerden saknmam gerekir,
bileyim. Gurbet belasnn eitleri nelerdir? Kimlerle karlarsam iyi ve uygun
olur, bildir (Fuzl 2001: 58).
4. SONU
Fuzlnin dnya grn/felsefesini yanstan nemli eserlerinden biri
olan Rind ile Zhid, anlatma/tahkiyeye dayal mensur bir almadr. Eserdeki
dramatik aksiyonda ilk etapta kartlk arz eden Rind ve Zhidin tartmas sz
konusudur. Fakat bu kartlk sadece dramatik aksiyonun tekili iin geerlidir.

30

Eserin tamamna yaylan gr, Rind ve Zhidin birliktelii esasdr. Rind ve

Zhid, birbirinin ayrlmaz parasdr.
lk etapta zt kutuplar olarak beliren ve edebiyat aratrmaclarnn da iki
zt unsur (tipleme) olarak alglad (!) Rind ve Zhidin, Fuzlnin anlay, bak
asyla okunmas farkl ve yeni bak alarnn olumasna zemin hazrlar. Eserde
grlen kavram ve sembollerin tm, Rind ve Zhid iin birer olgunlama arac
olarak gsterilmitir. Bu eserde Zhide yklenen misyon ok ardr. Hakikatte,
Zhid, Rindin varlnn ilk aamasdr. Rind de yetimek iin Zhide muhtatr.
Aralarndaki tartma ise yanl anlalmalarn aradan karlmas ynyledir. kisi
de ayn eyleri sylemektedirler; fakat sylem tarzlar farkllk arz ettii iin iki zt
kutupmu gibi bir algya sebebiyet vermektedir. Fakat bu eser ile ikilinin birbirini
dlayc, azarlayc, hor grc zelliklerinden ziyade, birbirlerini tamamlayc
olduu grlmektedir.
Edebiyat aratrmalarmzda iki farkl tipleme olarak grlen Rind ve
Zhid, karakter gelitiricilikleri ynyle bir karakter gibi hareket etmektedirler.
Rindin olgunlamas iin Zhidin, Zhidin olgunlamas iin Rindin abasna
bakldnda her ikisi de anlat kahraman iin birer norm karakter zellii
tamaktadrlar. Bylece Fuzl, bu almasyla Rind ve Zhidi birer karakter gibi
alglamamzda yardmc bir grev stlenmektedir. Eserin sonunda grlen
olgunlama ve birlik mertebesi de bunu aklayc bir durumdur.
Eserde Rind ve Zhidin bir birinin ztt olarak grlen kavram ve sembol
unsurlar da yine tamamlayclk zellikleri tar. Biri baba dier oul olarak
anlatnn dramatik aksiyonunda belirirken, babann akl, olun da gnl ile
kavramlatrlmasna bakldnda birlikteliin srd grlr. Yine babann
kabuk, olun meyve olarak sembolize edilmesi de tamamlayclk, koruyuculuk
gibi unsurlar sezdirerek aklar. Babann maden, olun cevher olmas ve babann
toprak, olun da tohum olmas yine bu birlikteliin grld dier sembolik
grntlerdendir.
Eserde srekli yinelenen, birlik, beraberlik, ayrlmazlk, muhtalk gibi
unsurlar, esere Leyla ve Mecnun, Ferhd ile irin, Mihr Mteri, Hsn Ak vb.
eserler erevesinden baklmasna ayrca kap aralamaktadr. Ters alg ile ilk etapta
birbirlerinin rakibi ve ters unsur olarak beliren ikilinin aslnda ayn varln devam
olduu veya tekml/olgunlama erevesinden bakldnda tamamlayclk
zellikleri gze arpmaktadr.
Kaynaka
Fuzl, Muhammed, Rind ile Zhid, ev. Hseyin Ayan, Milli Eitim
Bakanl Yaynlar, Ankara 2001.
etin, Nurullah. (2006). iir zmleme Yntemi. Ankara: nc Kitap
Yaynlar.

31

Guiraud, Pierre (1994). Gstergebilim, ev., Mehmet Yaln. Ankara

mge Kitabevi.
Gngr Erol, Deerler Psikolojisi zerinde Aratrmalar, tken
Neriyat, stanbul 1998.
Jung Carl Gustav, Drt Arketip, ev. Zehra Aksu Ylmazer, Metis
Yaynlar, stanbul 2003.
Korkmaz, Ramazan. (2002/a). karosun Yeni Yz Cahit Stk Taranc.
Ankara: Aka Yaynlar.
Korkmaz, R. (2002/b). Romanda Dramatik Aksiyonu Salayan
Deerlerin Grnt Seviyeleri zerine Baz neriler, Scholarly Depth and
Accuracy, A Festschrift to Lars Johonson, (Editr: Nurettin Demir, Fikret Turan).
Ankara: Grafiker Yaynlar.
Lings, Martin (2003). Simge ve Kkenrnek, ev., Sleyman Sahra.
Ankara: Hece Yaynlar.
Livingston, Ray (1998). Geleneksel Edebiyat Teorisi. ev., Nejat
zdemirolu. stanbul:nsan Yaynlar
Saussure, Ferdinan de (2001). Genel Dilbilim Dersleri, ev., Berke
Vardar. stanbul:
Multilingual Yaynlar.

32