Professional Documents
Culture Documents
MUSTAFA DURMAZ
ALIMA GRUBU
EYP ER
DR. NDER ALTU
NECAT KARAOBAN
DR. TANJU ELK
PROJE DANIMANI
SEFA TAKIN
KURGULAMA
EYP ER
BERGAMA BELLETEN - 18
Bergama Kltr ve Sanat Vakfnn bir kltr hizmetidir.
Ylda bir kez yaynlanr.
Sahibi
: Hseyin ADA
Kapak Tasarm
: Samet AHNER
Fotoraflar
: BERKSAV
Basm Yeri
ISSN
: 1303-1708
ISBN
: 978-975-95865-8-4
Basm Tarihi
: EYLL 2010
ANADOLUNUN
LOKMAN HEKM
Hem halk salks bir lokman, hem
saray doktoru; hem hekim hem hakim, hem
bir dnr, bilge bir kii. Bergamada bir
Glgam, lkada bir Hzr; devrinin
gnei, iksir saan, deva datan tbbn, tebabetin piri Galenos.
SUNUM
Antik an en nl salklarndan Hipokrates
kadar nemli birisi de Bergamal Galenostur. M.S.
129 ya da 130 ylnda doan Galenos, tpta birok
bulularn sahibi ve eczacln atasdr. Galenosun
Roma mparatorluk hekimi olarak grev yapt
dnemde Roma mparatoru Marcus Aeurelius kendisine bir madalyon armaan etmi, zerindeki
ilemeli yaz ile Galenosu Hekimlerin mparatoru
ibaresi ile onurlandrmtr. Galenos, 81 yanda
Bergamada ldnde tp ve eczacla ilikin
birok yeni tedavi yntemi ve bulu brakmtr.
EXPO 2015 iin aday olan zmirliler, Paris'te iki
sunum gerekletirmiti, Burhan caln darbukas
ile yapt solodan sonra Bergamal Galenos, 3
boyutlu olarak sahnede beliren grnts ile ngilizce olarak canlandrlmt. Sesli sunumda:
Gznz ak, zihniniz serbest olsun. Ben Cladius Galenos. Bergama'da dodum. 1877 yandaym. 16 yanda hekim olmaya karar verdim.
zmir'de, skenderiye'de hekimlik dersleri aldm. mparator Antonius beni
hekimler kral ilan etti. Anatomi, fizyoloji, ila ve tedavi yntemlerim
yzyllarca kullanld deniyordu.
Cumhurbakan Abdullah Gl de burada yapt konuma ieriinde
Bergamal Galenostan sz etti.
zmir'in EXPO 2015 adaylyla srecinde kente gelen delegelerin elerine, eczacln atas saylan Bergamal Galenos'un icat ettii zel
bakm rn kremin yeniden retilerek hediye edilmesi byk nem tamaktadr.
yle bir yer ki Bergama; dnyann en nl antik salk yurdu olan
Asklepion'u var. Hidroterapi merkezi, termal kent Allianoisi var. Cilt
hastalklarna ve tensel gzellii salayan Cleopatra Gzellik Ilcas var.
O Asklepion ki kapsna "buraya lm giremez" diye yazlm, Burada
vasiyetler almaz. te yle bir diyar Bergama.
6
Tbbn, eczacln simgesi olan ylan figr, Bergama kkenli bir logodur. Bir gn lm kesinleen bir hasta Asklepionda lemeyecei iin
karlmak istenmi. znt iinde evine dnerken st itii kaba kusan
iki ylan grm. Zavall intihar etmek amac ile o zehiri imi. leceine
iyilemesin mi?
Eczacln atas Bergamal Galenos, bitkisel 473 ilac eserlerinde
kaleme alm. Merhemler, uruplar, deiik preparatlar. 1900 yl nce
Ege topraklarndan kan byk hekimin bize brakt miras bylesi bir
almayla, hemehrilik tutkusuyla, vefaszlklara kar gnl panzehiri
yapabiliriz. Hele 2011 yl Dnya Salk Yl ilan edilince Bergama Asklepionun ve Allianoiun gizemlerini ortaya karmak ve Hipokrattan sonra
dnyann ilk byk hekimlerinden Bergamal Galenosu anlatmak zere
Bergamadalk balamnda bir eyler yapma sorumluluu duyulmutur.
Yaam bir lendir erene
Otamay ottan derene
Binbir trl ifa serene
Galendir salk yant
Irak yollar yakn olsa,
Bergamaya akn olsa
Lokman Hekim akn olsa
Dikilir Galen ant
LKLER BERGAMASI
1- lk olarak Parmen (deriden kat yapm), Kratesin paromen ilemi
2- lk kez yazar ve bilginlerin biyografisinin okul programlarna alnmas
3- lk kez teorik matematikte Apolloniosun konik kesimler buluu
4- lk telkinle tedavi (psikoterapi)
5- lk doal tedavi (mzik, tiyatro, spor gne, su ve amur ile)
6- ilk farmakoloji (bitkisel ilalar)
7- lk afyon maddeli ila
8- lk kent hijyeni (salk altyaps)
9- lk tp-eczaclk simgesi olarak (ylan)n kullanlmas
10- lk mhendislik, "U" borusu yntemi ile trigonometri
11- lk kent imar yasas
12- lk terasl ve basamakl tapnak: Zeus Suna ve Demeter Tapna
13- lk kent ar-pazar yasas
14- lk komn devleti projesi
15- lk grev ve topluszleme, (M.. 248'de cretli askerlerle, Bergama
Kral I. Eumenes arasnda)
16- lk drt tiyatrolu kent (Asklepion, Akropol, Virankap, Amfitiyatro)
17- lk ok amal Asya Amfitiyatrosu
18- lk meslek sendikalar ve sendika konfederasyonu
19- lk dereceli retim (jimnazyumda ilk, orta, lise)
20- lk kutsal yol Virankapdan Asklepiona giri21- lk kaz mzesi (Arkeoloji deposu ve sonra mze)
22- lk ahap sahneli tiyatro (Akropol)
23- lk kez renkli mensucat dokumacl
24- lk ta bloklu liman - Bergamann Elea liman 240 metre ta bloklardan ina edilmi25- lk parfm imalat
25- lk Hristiyan kilisesi (yedi kiliseden biri)
8
ENLER BERGAMASI
1- En uzun sredir ayn kurulu tarafndan yrtlen yabanc kaz- Alman
Kaz ekibi
2- En dik tiyatro- Akropol tiyatrosu
3- En byk sunak- Akropol Zeus Suna
4- En yksek Anadolu tapnak kalnts - Kzlavlu Serapis Tapna
5- En geni am fst alan - Kozak Yaylasnda 16 milyon aa
6- En kullanlabilir antik yapda termal kent - Allianoi
7- En terasl antik kent- Kalede st-orta ve aa ehir teraslamas
8- En byk Asya ktphanesi- Akropol Ktphanesi 200 bin cilt
9- Asyann en byk salk yurdu-Asklepion
10- En byk hekim- Asyada hekimlerin imparatoru Galenos
11- Asyann en byk heykeltralk okulu - Bergama Heykeltralk Okulu
12- En grkemli duvar al ve yer mozayik iilii
13- Kitaplara en ok deer bime
14- En grkemli erkek heykelleri
Bergama Asklepionu
10
Asklepios ya da lyada Destan'nda geen adyla Eskulapios, iki hastay para karl tedavi ettii iin Zeus tarafndan ldrlr.
lmnden sonra rencileri Asklepiad'lar tarafndan tanr mertebesine kartlm, Antik Ege panteonuna eklenmitir. Panteona ge katlmasna karn ekolnn hzla yaylmas sayesinde Roma mparatorluu
snrlar ierisinde Asklepios tarikatna ait birok ifa merkezi kurulmutur. Bu merkezler arasnda en nemlilerinden olan Bergama Asklepion'unun kalntlarnda, ylann tanrsal bir figr olarak hem mimaride hem de
dekorasyon unsurlarnda oka kullanld gze arpar.
11
(Telkinle tedavi)
(Fizik tedavi)
(Gnele tedavi)
(Tiyatroyla tedavi)
(Mzikle tedavi)
(amurla tedavi)
(Suyla tedavi)
(Souk-scakla tedavi)
(Sporla tedavi)
(Okumayla tedavi)
(lala tedavi)
(nanla tedavi)
(Boaltmla tedavi)
(Panzehirle tedavi)
Galenos Theriake Panzehir Macun kitabn yazmtr.
12
15- Aromaterapi
16- Fitoterapi
17- Hipnoterapi
18- ncubatioterapi
19- Apiterapi
20- Thalassoterapi
21- Hirudoterapi
13
Bergamal Galenos byk bir anatomist ve filozoftur; ilk kez fizyolojinin pratik tptaki nemini gsterdi, maymun ve domuz llerini kesti,
lm mahkmlar zerinde deneyler yapt. Tp tarihinde ilk kez, bedenin
normal ilevlerini bilmeden hastalklarn tedavisinin mmkn olmadn
syledi. Ona gre insan bedeni 4 svya sahiptir: kan, safra, phlegma,
khole-mukus; bunlarn karm yaradl zn oluturur. Temel nitelikler
de scak, souk, kuru, nemli olarak tanmlanr. Bir ilacn etkisini belirlemek iin analogiadan yararlanmak gerekir mi sorusuna, 7-8 kiide
denenen bir mshil ilacnn ayn kesin sonucu vermeyecei cevabn verir.
lataki dereceleme de Galenosun buluudur. Scak ilalar, s derecelerine gre yumuatr, aar, temizler, seyrekletirir, hazmeder, kendilerine
ekerler. Bunlara rnek olarak bitkilerden numuneler sralar. Hner,
hastaln derecesine gre ilacn-arenin derecesini uyarlamaktr.
Doal s Galenos iin yaamn z, esas ve kouludur. ki trl olup
doutan olan biri organlarda yer alr, dieri kalbin ssdr, kan yoluyla
tm gvdede tanr. Doutan olan s zerinde Galenostan sonra ok
tartld. Bilinmeyen bir kayna m vard? Bir kadavrada onu oluturan
tm geler korunmu olmakla birlikte s yok olur. Elementlerden ve
biimden bamsz snn sakl ve aklanmayan bir kkeni var, Galenos,
bunun havadaki oksijen olduu konusuna ok yaklat, bir gn havadan
pneumann karlmasnn mmkn olduunu syledi ilk kez. Sz
konusu ey oksijendi, pneuma olarak bilinen oksijen XVII. yzyla kadar
bilinmeyecekti.
Galenos'un nemli aratrma ve alma alanlarndan biri botanik, ila
yapm ve uygulamas olmutur. Galenos, bata hahatan elde edilen
afyon olmak zere, yaad evrede yetien, gzel avrat otu (atropas belladonna) ya da banotu (hyoscyamus niger), ebicehil karpuzu (cologuinte)
ve (helleboius) zerinde almalar yapmtr. Galenos, damla sakznn
kellik, uyuz ve ylan sokmasnda etkili olduunu syler. zellikle, afyon
ieren ilalar zerinde alan Galen, bu ilalara deva (panacea) adn vermi; bunlarn bedensel ve ruhsal hastalklarn yol at btn aclar,
arlar, endieleri, kayglar, korkular ve skntlar dzelttiini ileriye
srmtr.
Ses telleri siniri olan nervus rekurrens inferior, Galenos tarafndan bulunmutu. Bu nedenle ses teli sinirleri arasndaki rmcek a gibi ara
14
17
certain solidarity and considerable size, this is the second period; the
substance of the foetus has the form of flesh and no longer the form of
semen. Accordingly you would find that Hippocrates too no longer calls
such a form semen but, as was said, foetus. The third period follows on
this, when, as was said, it is possible to see the three ruling parts clearly
and a kind of outline, a silhouette, as it were, of all the other parts (Arabic
mudghah). You will see the conformation of the three ruling parts more
clearly, that of the parts of the stomach more dimly, and much more still,
that of the limbs. Later on they form twigs, as Hippocrates expressed
it, indicating by the term their similarity to branches. The fourth and final
period is at the stage when all the parts in the limbs have been differentiated; and at this part Hippocrates the marvelous no longer calls the foetus an embryo only, but already a child, too when he says that it jerks and
moves as an animal now fully formed (Arabic a new creation)
The time has come for nature to articulate the organs precisely and
to bring all the parts to completion. Thus it caused flesh to grow on and
around all the bones, and at the same time it made at the ends of the
bones ligaments that bind them to each other, and along their entire length
it placed around them on all sides thin membranes, called periosteal, on
which it caused flesh to grow.
Galenos gebelii 4 evreye ayrmtr. Modern tpta ise gebelik 3 evreye
(trimester) ayrlmtr. lgin yan ise Galenosun bunu Aristo ve
Hipokrattan almas ve bu evrelemenin Kuran- Kerimde de aynen yer almasdr.
Aristoya gre gebelik
1. evre: sperm, 2.evre: regl kan, 3.evre: beden/et, 4.evre: kemikler,
5.evre: etlerle beraber byme
Galene gre gebelik
1.evre: semen, 2.evre: regl kan, 3.evre: ekillenmis vcut, 4.evre:
kemikler
Kuran- Kerime gre gebelik
1.evre: nutfa yani sperm, 2.evre:Alak yani kan phts, 3.evre:
19
GN IIYOR
Galenos'un yaad dnemden yzyllarca nce, hekimler arasnda
hangi tbbi bilginin en doru olduu konusunda tartmalar vard. Deneyciler (Ampirikler) ve Usular (Rasyonalistler) tbb ve bilimin dier
kollarn etkileyen en byk iki okulu oluturuyordu. Usular, yetkin bir
hekimi "tbb kuramlar yaratarak ya da kuramlar izleyerek deil, deneyler
yaparak bilgi sahibi olan kii" olarak tanmlyordu. Usular ise hastalar
tam anlamyla tedavi edebilmek iin saf deneyimi kuramla desteklemek
gerektiini ne sryorlard.
20
21
AILIM
GALENOS ve BERGAMA
Bergama (Pergamon), M..283-133 tarihleri arasnda kendi adyla
anlan Bergama Krallnn bakenti olmu, Galenos domadan 300 yl
kadar nce Romallarn eline gemiti. Kutsal bir ifa yeri olan Asklepion'u, 200 bin rulodan oluan byk ktphanesi ve parmen (Charta
Pergamena) denilen ince deriden yaplan kd ile nl ve zengin bir ehirdi.
Roma dneminin nl hekimlerinden Galenos'un doup ld bu ehirde Prof. Dr. Arslan Terziolu bakanlnda, 17 Ekim 1993 gn "Enternasyonal Galenos Paneli" (Galenos Workshop) ad verilen bir bilimsel
toplant yaplm ve Bergama Belediyesi Bakan Sefa Takn'n nerisiyle
ehrin bir caddesine Galenos Caddesi" ad verilmitir.
Enternasyonal Galenos Paneli'ne katlanlarn sunduklar bildiriler,
Trk Tp Tarihi yll (Acta Turcica Historiae Medicinae)'nn 1.saysnda
(1994) yaynlanmtr.
1993 ylnda Bergama'da adna uluslararas bir toplant dzenlenmesi
ve bir caddesine "Galenos caddesi" isminin verilmesi, aradan yaklak
1900 yl gemesine karn Bergama'nn,
hemehrisi olan bu nl hekimi unutmadn
gsterir.
Galenosun hayatta iken bir bst yaplmamt. En eski resmi ise, 472'de tahta kan
Bat Roma mparatoru Anicius Olbyrius'un
kzkarde juliana Anicia adna, 487 veya
512'de kopya edilen ve halen Viyana Milli
22
Ktphanesinde bulunan bir Dioskorides yazmasndadr. Asl ok tahrip olan bu resim nce
Poultan ve daha sonra da Singer tarafndan
yeniden izilmitir.
Osman Bayatl'nn belirttiine gre, antik
ada, bir kran borcu olarak Bergama tarafndan, adna bir ant dikildi. Antn iki
kitabesinin Bergamal Kadri lkokulunun
arka kaps yanndaki bir evin duvarnda durduu saptanmtr.
Galenos'un stanbulda beyaz mermer zerine yaptrd ihtiyar adam
ve kadn heykeli olduu sylenir. nana gre birbiriyle geinemeyen
evli iftlerden biri bu heykeli kucaklarsa hemen boanrlarm.
Galenos, yazd eserleri, anatomi, fizyoloji ve eczaclk alanlarnda
yapt aratrmalar ve bu aratrmalarn sonularn tedavi alanna sokmay baarm oluu nedeniyle bilimsel tbbn gerek kurucusu olarak
kabul edilmektedir.
Greke olarak yazd 500 kadar eserinden 15 kadar dorudan tedavi
alan ile ilgilidir. Bu kitaplarnda Galenos, ilalarn nitelikleri, miktarlar,
etkileri, seimi ve hazrlama yollar hakkndaki kiisel grlerini aklamtr. Bu almalar ona "Eczacln Atas" nvannn verilmesine
neden olmutur.
Her ne kadar Alman hekimi Paracelsus (1493-1540), bn Sina ve Razi'ninkiler ile birlikte, onun kitaplarn da 1526 ylnda yakm ise de,
Galenos'un tp ve eczaclk alannda ortaya koyduu temel fikirler 17.
yzyln sonlarna kadar, yani 1500 yl boyunca etkisini srdrmtr.
GRUP PSKOTERAPLER
Prof. Dr. Abdlkadir zbek, nceleri Ankarada yaplan, 1984ten bu
yana ise her yl Bergama Esklapta (Asklepionda) yaplan Grup
Psikoterapileri Kongrelerinin kurucusudur. Bergama Esklapta, Mays
1984de Trkiyede ilk kez Grup Psikoterapileri Dernei, Ankara niver23
GR
LKADA ANADOLUDA TIP
Anadolu'nun eitli antik kentlerinden yetien hekimlerin tan, tedavi
ve cerrahi alanlarndaki katklar, bu bilimin geliimindeki temel dinamii
oluturur.
Anadolu tbbnn zellii ise, tbbi konular ele alrken, tarafsz bir
gzlem, aklc bir yorumla olaylar sihir, by ve inanca dayandrma
alkanlndan arndrabilmesi ve ona bir bilim nitelii verebilmesindedir.
Kukusuz bu baarda hekimlerin, temel eitimlerini gimnasyumlarda
tamamlamalar ve matematik, geometri, corafya, felsefe, etik gibi dersleri izlemi olmalar temel etkendir.
Anadolu hekimleri, aratrmaya ve yeni bululara olan gl istek ve
eilimlerinin kazandrd yeni bilgilerle ve ortaya koyduklar birikim
zenginlii ile yzyllar srecek bilim n yaktlar.
HTTLER'DE TIP
Genellikle Hitit tbbnn, adalar olan Msr ve Mezopotamya ile
karlatrdmzda, geri kald baz aratrclarca ileri srlmektedir.
Bugne kadar kazlarla gn na karlan Hitit yazl belgelerinin tm
okunmamtr. Okunanlar arasnda tp ve hastalklarla ilgili olanlarn
says 22 tablettir. Bu nedenle bilgi snrl kalmakla birlikte, genelde tbbi
uygulamalarn sihirle, by ile ve salgnlarn tanr gazab olduu inanc
ile i ie olduu, ila bilgisinin, kk ok eskilere giden otlarn kullanlmas ile ilgili gelenekler den olutuu anlalyor.
Hititler krk kadar hastal tanyorlard. Bunlar metinlerde anlatlmaktadr. Hijyen konusunda dinsel trenler srasnda hem kraln hem de
katlanlarn temiz olmasna zen gstermeleri ve ykanmann ritelin bir
paras olmas dikkat ekicidir.
Halk sal ile ilgili olarak ime suyu kaynaklarnn temiz tutulmasnn istenmesi de belli konulardaki titizlie iarettir.
27
28
kazlarda ktn grdmz adak heykelciklerinde ve tabula ansata ad verilen adak levhalarndaki organ motifleri adak inancnn
varln gstermektedir. Bu da Asklepios
kltn ve kltrn gndeme tayor.
ASKLEPOS
Asklepios, en nemli tp ve salk tanrsyd.
Onun klt, yaklak bin yllk bir dneme
yayld. Ege ve Roma mitolojilerinde doumu
ile ilgili eitli ykler vardr. Genel kabul, Pindaros'un M.. 5. yzyln balarnda yazd nc Pythionikon lirik iirindeki eklidir. Asklepios'un babas Apollon, Ege panteonunun ifa
tanrsdr. lmcl hastalklar ve salgnlar verebilir ya da onlar nleyebilir. Dier Olymposlu tanrlarn yara ve hastalklarn iyi eder. Asklepios'un annesi ise Tesalya (Kuzey Yunanistan) Kral Phlegyas'n kz ve
bir lml olan Koronis'tir. Apollon tarafndan gebe braklan Koronis,
bir lml ile evlenince sadakatsizliine fkelenen Apollon onu ve kocasn ldrr. Onlarn vcutlar yaklmak iin odunlarn zerine konduunda kederli Apollon henz yaayan ocuu Koronis'in karnndan alr
ve Pelion Da'na gtrr. Asklepios orada Kentauros Kheiron tarafndan
bytlr. Kheiron ona tp sanatn da retir. Asklepios nl ve ok iyi
bir hekim olur. Homeros'un lyada'snda da byle anlatlr. Tesalya'da ok
aranan bir hekim olmas, onu Troya Sava'na gitmekten korur, ancak iyi
birer hekim olan iki olu Makhaon ve Podalirios'u savaa gnderir. Bir
lml olmasna karn Asklepios mucizeler yaratacak denli gldr ve
lleri (Thesus'un olu Hippolytos'u) diriltmesiyle Zeus'u fkelendirir.
Bu tr diriltmelerin doann dengesini bozacandan korkan 'Tanrlarn
Kral', yldrmyla Asklepios'u arpar.
Bu ykye gre Asklepios nce lmldr, Kuzey Yunanistan'da
aranan bir hekim olur ve Herakles gibi kahraman konumuna ykseltilir.
lmnden sonra da yar-tanrlar konumuna getirilir. Bir baka ykye
gre ise, ifa veren bir yeralt ruhudur, giderek artan n, ona ilahi bir
soy, Apollon'la bir kan ba yaratma gereini dourmutur. Klt
30
32
ASKLEPON
Hekimliin bu efsaneler, yklerle dolu balangcnn bir sonucu
olarak da eylem alanlar doallkla tapnaklard. Bu tapnaklar birer klliye durumunda idiler. Hasta kabul ve bekleme yerleri, bakm odalar, jimnastik sahalar, gezinti alanlar vard. Bavuran hastalar bir dizi, dinsel
havas da olan eylemden geirilerek (ki buna ritus diyoruz) kabul ediliyordu. Hamam, terletme, mshil yoluyla iini temizleme, spor, amur
banyosu, uyku odalar, rya yorumlama ve telkin gelenei bu dnemde
egemendir ve tedavi, hekimlerden ok, hekimlik bilgisini dinsel retinin
bir blm olarak kazanm rahipler tarafndan yaplmaktadr.
En nl salk yurtlar Epidauros, Knidos. Kos, Rhodos, Kyrene ve
Bergama gibi kentlerde kurulmu olup bu klliyelerin temel ilevi tedavi
zelliidir.
Aelius Aristides, Asklepios ile yakn ilikisini ayrntl olarak anlatrken, M.S. 2. yzyln ortalarnda halen yaplmakta olan Bergama
Asklepionu ile ilgili bilgi de vermektedir.
Dier tm dinlerde olduu gibi, Asklepios Kltnde de hem bireyin
hem de halkn tapnmasn belirleyen bir dizi karmak tren vard. Halk
ilgilendiren trenler arasnda, sk ve dzenli olarak kurban kesme ve tapnak rahiplerinin halk adna yapt kutsama trenleri de bulunuyordu. Her
yl yaplan, yakn ve uzak blgelerden ok sayda insann katld byk
festivallerle karlatrldnda bu trenler olduka alakgnll kalyordu. Ancak tapnma trenlerindeki farkllk Asklepios Klt'n dier
kltlerden kkten ayryordu. Daha nce ortaya kan Ege tanrlarnn
oundan farkl olarak Asklepios kendisini uzaklatrmyor, tapnanlaryla
arasnda sk balar kuruyordu. Bunu, onlarn kendi meskenine, yani tapnaa girmelerine izin vererek salyordu. Yine de biimci ve kat bir tren
szkonusuydu. Gelen herkes, ister hastalktan kurtulmu ve kranlarn
sunmaya gelmi olsun, isterse de ifa aramaya gelmi olsun, tapnak giriinde arnma treninden gemeliydi. Bu tren bir kurban sunulmasn
ve trensel bir ykanmayla temizlenmeyi kapsyordu. Rahiplerin gzettii
bu trenlerden sonra, bir dilei olanlar tapnan giriindeki abaton'a, yani
'kutsal yatakhaneye' yatrlyorlard. Burada btn bir geceyi ya da gnn
bir ksmn geiriyorlard. Bu, Asklepios'un tedavisini uygulad 'incu33
bation' yani tapnak uykusu idi. Asklepios genellikle bir d grnts olarak
belirir veya dorudan hastay iyiletirir
ya da ona, uyandnda hatrlayaca
talimatlar verirdi. Tedavi bazan yalnzca bu grnt sayesinde etkili
olurdu. Bazan da hastalkl blgenin
kutsal ylan ya da kpek tarafndan
yalanmas iyilemeyi salard. Bazen
ise tanrnn mesaj st rtl olur,
buna bir anlam vermek iin rahibin yorumu gerekirdi. Daha sonra rahip,
uygun ilac, diyeti, banyo ya da egzersizi nerirdi. Bunlara tam bir modern
karlk aramak biraz naif olacaksa da, bu rahiplerin, antik an dini ifaclar ve psikoterapistleri olduu sylenebilir. Bunlar inkbasyonun
etkisini arlatanlk yoluyla abartsalar da, hasta ile konuarak, ona baz
dini tedaviler ve bitki terkipleri nererek ve gereklemi olan mucizev
ifalar anlatarak hastann beklentisini ykseltiyorlard.
Asklepios tarafndan iyiletirilenler, ona kran sunarlard. Bunun,
hayvan kurban edilmesi, yiyecek, para, elenkler, deerli metallerden
yaplm kap ve tabaklar ya da hasta vcut parasnn modelinin sunulmas gibi birok yolu vard. Bugn ilgimizi en ok ekenler, rahiplerce
de desteklenmi olan, hastaln tanmland ya da betimlendii metal
plakalar ve ta tabletlerdir. Bunlar tapnakta sergilendiklerinde, Asklepios'un gcnn ve o merkezin anlamnn reklam oluyorlard.
Galenos ve Ephesoslu Rufus gibi gvenilir kaynaklar da Asklepios'un
bu tr gvenilir ifalarn onaylamaktadrlar. Ryalarn tbbi adan anlam olduu dnlyordu. Galenos, ryalarn fiziksel ve ruhsal
hastaln tans ve seyrinde anlaml olduunu dnen tek kii deildi.
O, hem hastann esinlendii hem de tanr esini olan ryalar eit derecede
deerli kabul ediyor ve kendisi de kutsal baz iaretlere gre davranyordu.
Tapnak tbbna ait ilgin bir anlatm da Aelius Aristides'e aittir. Aristides hem hasta hem de dinin bir inanan olarak birok yln Bergama'daki
Asklepion'da geirmi ve oradaki deneyimlerini ayrntl ekilde
yazmtr.
34
KM BU ARSTDES
M.S. 118'de toprak sahibi zengin bir ailenin ocuu olarak Balkesirde dodu. Dnemin en saygdeer retmenlerinden iyi eitim ald.
Aristides, Atina'da sekin retmen Herodes Atticus'un yannda retorik
rendi. Eitimini tamamlaynca Yunanistan ve Msr'a gitti. Buralar
grp kefederken halka ilk sylevlerini vermeye balad. Yirmialt
yanda Roma'ya gitti ve saraya sunuldu. Parlak bir sylev kariyerine
balamtki ar ve kronik bir hastalk tm planlarn bozdu. Solunum
gl, ate, karn ilii, gs ars, sarlk ve di ars gibi belirtiler, onu ayn yl Roma'y terketmeye zorlad. Eve dn, kazanlm
parlak bir baarnn kutlamas deil, gelecek vaat eden bir kariyerin henz
balamadan bitmesi anlamn tayordu. En iyi doktorlar derman iin
geldiler ama hibir iyileme olmad. Msr'n ifa Tanrs olan Serapis'e
inanc bile okaz dzelme salayabildi.
Aristides, zmir (Smyrna) yaknlarndaki nl kaplcalarda umutsuzluk
ve depresyon iinde rpnd srada, Asklepios'tan ilk buyruklar ald:
'Bana yalnayak yrmemi emretti. Ryamda sanki uyankm gibi
bardm ve ryay yerine getirdiimdeyse yle dedim: 'Ulu Asklepios!
Emrin yerine getirilmitir." Bu emir yeterince samayd, ama Asklepios'la
'konuma' ksm baka birok garip tedaviye de yol amtr. Daha sonra
hekimlerle konumasna ve Serapis ile sis'e de bavurmasna karn,
sonula kendisini Asklepios'un emrine adamtr. Tapnan snrlar
iinde ve dnda grmeyi srdrd birok rya araclyla tanr ona
yaamnn her noktasnda yol gstermitir. lk emirlerden biri de Aristides'in ryalarn, emirleri ve tedavileri yazmas ve bir gn bunlar kltn
yararna halka sunmasyd. Bunlarn yazl ekilleri olan Hieroi Logoi ile
Aristides deneyimlerini gelecek kuaklara brakmtr. Asklepios'a
ballna karn Aristides'in hastal M.S. 145 yazna dek srd. Bu
arada, Bergama Asklepionu'nu ziyaret etmek iin bir buyruk ald. Sonraki
iki yl boyunca Bergama'da inkbasyona yatt. ehrin dndaki kk bir
vadide bulunan bu tapnak, M.. 4. yzylda ana tapnak Epidauros'a
bal olarak kurulmutu. n, M.S. 2. yzylda dorua ermiti. Aristides
zamannda, yakndan ve uzaktan birok hasta ifa bulmak iin buraya
geliyordu. te bu dnemdeki nne dayanarak tapnak 'Dnyann Yedi
Harikas' arasna sokulmutur. Drtgen eklinde bir alann dou kenarnda
35
dn reddetmiyor, onu da tutuyorum. Bu bir cornucopia deildi (Hieroi Logoi III, 7-9; C.A.Behr evirisinden).
Aristides, normal saylabilecek emirler dnda, Asklepios'tan tamamen akld emirler de almtr. Hatta bunlardan bazlarn uyguladnda
hayatta kalp kalamayaca hekimler iin merak konusu olmutur. Emirlerin etkili olmasn salayan, byk oranda esiz olmalaryd. Aristides
ve arkadalar iin, Asklepios'un sadece kendi hastalklarna zg bir tedavi nermi olduunu bilmek ok nemli bir fiziksel destek oluyor ve
hastaln dzelmesinde tetik grevi gryordu.
Bergama'da tapnak bekisi Asklepiakos'un evinde ite unlar oldu.
nce dirseimden kan aktmam emretti ve anmsayabildiim kadaryla
'altm pint' (1 pink 0,5 litre) diye ekledi. Bu, birka flebotominin yetmeyeceini gsteriyordu, ama bu sonra ortaya kt. Tapnak bekileri ki
uzun yllardr oradaydlar ve hepsi de tanrnn inanl hizmetileriydiler,
bu kadar ok kan veren birini hi grmediklerini sylediler. Yalnz schuran ok kan vermiti ama onun durumu biraz garipti ve yine de benim
kadar ok kan vermemiti (Hieroi Logoi ll, 46-7; C.A.Behr evirisinden).
Bu, kiisel bir kurtarcya kiisel bir ballkt ve hastaln fiziksel belirtilerinin dzelmesi srecin yalnzca bir blmyd. Ruhsal rehberlik
ve emirlerin yerine getirilmesi ayn derecede anlamlyd. Ayn belirtiler
genellikle yine ortaya kyor, dzelenlerin yerine daha ar yeni belirtiler
geebiliyordu ve Aristides'in mucizeleri, Epdauros'ta daha nce
kaydedilmi olanlardan ok farklyd. Aristides, onlar okuyup duyduunu, ancak hi tank olmadn sylyordu. Sonuta, Aristides'in zamannda bu tr mucizelere Roma'da halen rastlanyordu. Aslnda, inanca
bal ifa merkezleri, ok az sayda mucizev tedavi ile de varlklarn
srdrebilirlerdi. nananlarn geri kalan iin, bir dizi dnyevi ve mkemmel tedavi yntemi, aralarna serpitirilmi rastlantsal garip durumlar ile
birlikte, Asklepios'a inancn ve balln srmesini ve baz basan yanlsamalarnn ortaya kmasn salyordu. Ancak bu sonular pek de uzun
mrl olmuyordu.
Aristides, iki yl sren kutsal tedaviden sonra Bergama'y terkettiinde,
'mucizev' tedavilere karn hl hastayd. Ancak hayal krklna uram
olmak bir yana, kendi iinde bir dengeye bile kavumutu. Asklepios
39
LKA HEKML
Asklepionlardaki bu tedavi yntemleri dnda iki
trl hekimlik vard. zel
olarak alan hekimler evlerinde hasta bakarlard.
Bu yolla hekim hastas ile
daha sakin bir ortamda ilgilenme olana bulurdu.
Bunun dnda bir ksm
hekim atreion veya
Taberna denilen mekanlarda hasta bakarlard. Bunlar, maalar ynetim tarafndan belirlenen ve
denen halk hekimleri idi. atros demosios denilen bu halk hekimlerinin
cretlerini karlamak in konulmu atrikon denilen bir vergi de vard.
Ayrca tahl da verilirdi. Bir Msr papirusunda hekim Eukarpos'a ne miktarda tahl verilecei belirtilmektedir. Baz aileler birleip dernekleerek
aylk belirli bir denti toplamak suretiyle oluturduklar kasadan, hasta
olanlarn hekim ve ila masraflarn karlyorlard. Bu hekimler ayrca,
dzenlenen spor karlamalarnda da grevlendirilirdi. Kadn hekimler
de vard. zellikle doumlarda bulunurlar, kadn hastalklar ile ilgilenirlerdi.
Hekimlerin hasta kabul odalarnn nasl olmas gerektii eitli kaynaklarda anlatlr. Bir Corpus Hippokraticum metninde, odann kl ve
havadar olmas ve muayene srasnda hekim ile hastann oturduu yerin
e ykseklikte olmas gereine iaret edilir. Bir yataa veya sedire uzanma
Roma dneminde balamtr.
Hekim odasnda alet dolab, gerekli muayene aletleri, snger, bandaj
bulunur, bugnk ie ekmekde kullanlan cam kaplarn yerini tutan
43
bronz kaplar ve benzeri gereler duvara asl dururdu. Odada ayrca su,
ya ve arap kaplan vard. Bunlara ek olarak hekimin not defteri de bulunur, hekim gerekli bilgileri buna yazard. Hekimlerin yardmclar da
muayene srasnda yanlarnda durur, hastann tutulmas, zaptedilmesi
gerekli aletlerin verilmesi, ilalarn hazrlanmas ilerini grr, ev ziyaretlerinde elik ederlerdi.
M.. 3- yzyla kadar hekimlerde uzmanlamann nemli olduuna
dair pek kant yok.
Hellenistik an sonlarna doru Philostratos, tm tp alannn bir tip
hekime braklamayacan, travmalara, ateli hastalklar, gz hastalklarna, mesane hastalklarna ve cerrahiye ait vak'alara bakan hekimlerin
ayr olmas gerektiini, bunlarn farkl uzmanlk alanlar olduunu syler.
Hekimlerin, hastalarnn ilalarn kendi muayenehanelerinde hazrladklarn gsteren pek ok grsel belge gn na kazlarla
karlmtr. Hekimler topluluuna Asklepios mridleri anlamnda
Asklepiadiai deniyordu. Bunlar gl bir sektr (Lonca) oluturmulard.
44
HPOKRAT VE ARDILLARI
Hipokrates de bir Asklepiades ailesine mensuptu.
Kimdi bu Hipokrates? Aa yukar M.. 460 yllarnda Kos (stanky) adasnda domu ve ilk tp bilgilerini babas Heraklides ile Selymbria'l (Silivri'li) Herodikos'tan almt. O ada pek moda olduu
zere Yunanistan'a yolculuk yapm ve bir sre dolamt. Epidemi
zerine yazd kitaplardan bazlarnda Thasos, Tesalya'daki Larissa,
47
farkl hastalkta birka genel durumun sz konusu olduuydu. Bu durumlar tedavi etmek zere gelitirdikleri methodos adl yntemler ekoln
adn da oluturuyordu. Metodizm, pratik yaklamlarna nemli bir
destek saladndan, zellikle Roma mparatorluu'ndaki Ege hekimleri
asndan nemliydi.
Drdnc tbbi ekol olan pnmatistler, dogmatiklerden ayrlp pneuma
ve drt sv kuramna dnen bir grup tarafndan oluturuluyordu. Pneuma,
yaamn kaynakland temel maddeydi ve vcuttaki bozukluu svlarda
dengesizlie yol ayordu, bu da hastalklara neden oluyordu.
Bu drt 'okul', sa'nn doumundan nceki ve sonraki yzyllarda tpta
baskn kt ve Ege tbbnn Roma'ya geli dnemine denk geldi. Spartal
Arkagatos'un M.O. 219'da Roma'ya yerleen ilk doktor olmas gibi, asl
anlaml olay, Bithynial Asklepiades'in M.. 2. yzyln sonlarnda Roma'ya gelmesidir. Asklepiades retorikte ustayd, ancak Roma'da tbbn
parlak durumda olduunu grnce hekim oldu. Ege tp kuramlarna kar
gl direnci farkederek, Roma dncesine paralel hareket etti ve
mkemmel bir uygulamal yaklam ile salam bir mant biraraya getirdi. Bundan baka abartl tedavilere srtn dnp, o dnemde ok kullanlan egzotik veya mide bulandrc ilalarn yerine basit teraptik
ilalar getirdi. Bu yzden takma ad 'arap veren' ve 'souksu veren' anlamna geliyordu. Svlar kuramn reddederek o dnemde oktan
terkedilmi olan 'atomlar' kuramn kabul etlii iin, bata Galenos olmak
zere birok tp yazar tarafndan eletirildi. Ancak Celsus onu, gelenekleri ykp, 'tedavi yollarn byk lde deitiren' biri olarak grrd.
HPOKRAT'IN YOLUNDA
Hipokrates hekimlerinde anatomi bilgisinin belirti bir dzeyde olduu
biliniyor. Bu an hekimleri iskelet yaps zerinde, zellikle cerrah
iseler, yeterli bilgiye sahiptiler, ancak i organlar, damarlar, sinirler
konusunda bilgileri ok azd. Bu nedenle bir zm gerekiyordu. Bunun
iin de, genel fizyolojik sistem zerinde teori gelitirdiler. Bunu yaparken,
saduyu ile hareket etmeleri Hellen tbbnn in ve Hint tbbnn dt
fantezilere dmesini nledi.
49
naklanr ve beyinden gelen balgamn kandaki havay durdurmas sonucunda oluur. Aklama doru deildir; ama bilimsel denebilecek bir kurama dayandrld iin deerlidir. Bu kitabn en nemli zellii, sarann
kutsal olarak nitelendirilmesine kar km olmasdr. Hastalklar, doal
ve kutsal (veya tanrsal) diye ikiye ayrmann olanaksz olduunu belirten
Hipokrates, bu konuda yle der:
"Kutsal denilen hastaln tartmasn yapacam. Benim dnceme
gre, tanrsal veya kutsal hastalk yoktur. Hastalklarn nedenleri doaldr.
Tanrsal sanlmas, insann deneyimsiz oluundan ve zel karakteri nedeniyle armasndan ileri gelir. Eer insanlar, ona ilikin bilgilerinin eksiklii nedeniyle kutsal kaynaa inanmay srdrrlerse, onu anlama
olanandan yoksun kalrlar. Kabul edecekleri iyiletirici, sihirden arnm, yaln bir yntemle bu hastaln kutsall yalanlanabilir.
artc olmas nedeniyle kutsal olarak kabul ediliyorsa, yalnzca bir
deil, birok hastala kutsallk atfedilebilir. Ondan daha az artc olmayan baka hastalklar da gsterebilirim; ancak hi kimse onlarn kutsal
hastalk olduunu iddia etmez. Benim bildiime gre, bazlar uykularnda inler ve lk atar; bazlar nefes alamaz; bazlar frlayp dar
kar; yani uyanncaya kadar lgn gibidirler. Uyandklarnda halsiz ve
solgun olmakla birlikte, nceki gibi salkl ve aklcdrlar; ayrca bunlar,
pek ok kez tekrarlanabilir. Daha birok rnek verilebilirse de, sre her
birini teker teker ele almamza olanak vermemektedir.
Benim grme gre, bu hastala kutsallk atfedenler, ok dindar
olan veya stn bilgi iddiasnda bulunan ve zamanmzn sihirbazlarna,
sahte doktorlarna benzeyen kimselerdir. Hastaya yardmc olacak hibir
tedavi uygulayamadklar iin sihre snr ve cahillikleri ortaya kmasn
diye kutsallk atfederler."
Antik ada Egeliler, belirli bir hastal tehiste genel patolojiden
yararlanma yoluna gidiyorlard. Bir doktor olarak en nemli ey,
hastaln geliimini ve ldrc olup olmadn sylemekti. Hastalar
rahiplere de danyorlar ve genellikle yaayp yaamayacaklarn ve ne
kadar srede iyileeceklerini soruyorlard.
Hastalklarn kritik gnleri saptanmt. Doktorlar bu kritik gnlere
yaklaldnda, hastann direncini arttrmaya alrlard. yi bir doktor
bu ileri yapabilmeliydi.
51
52
yardm
yap.
nsan
sevgisinin
bulunduu
yerde sanat ak da bulunur.
Durumlarnn
ldrc olduunun bilincinde olan baz hastalar,
yalnzca hekimlerinin iyi
tutumlarndan dolay iyilemilerdir. Hastay iyiletirmek ve ifa bulmu
olann kendisini iyi hissetmesini salamak iin
gzetim altnda bulundurmak isabetlidir... Ayrca bir hekimin neyin uygun olduunu belirleyebilmesi iin kendisine de dikkat etmesi gerekir."
Hipokrates, psikolojik tedavi ile de ilgilenmitir ve aslnda asklepionlardaki tedavi yntemlerini benimseyen bir hekim iin bu ok doaldr.
Ona gre, ruh ve beden ok sk bir iliki iindedir; bir hekim bunlardan
birini gz ard ederek dierini iyiletiremez. Biri ok kt iken, dierinin
iyi olmas dnlemez.
O an iki byk tp okulundan biri olan Knidos'da hekimler, daha
ok zel hastalklar ayrdedip, zerinde almay amalamlar, Kos'lu
hekimler ise genel patolojiye arlk vermilerdi. Bu sonuncularn
eilimleri hastalklar bir ka gruba toplamakt. nemli olan prognosisi
yani hastaln seyrini nceden kestirebilme yeteneiidir. Burada gz
nne almamz gereken ey M., 5. yzylda diagnosis'in (tehis-tan)
ok snrl olduu ve hekimi, tbbi aratrmadan ok hastasnn salna
kavumasnn ilgilendirdiidir.
Prognosis her hastalktaki seyir yani hastaln balang ve gidiidir.
Deneyimi ilerledike hekim, sadece hastalkta deil doadaki birok
olayda bunun varln gzlemi, her hastalkta belirli geliim eikleri
olduunu saptamtr.
Hekimler her eyden nce, insan vcudundaki dengesizliklerin ana
semptomunu (gstergesini) biliyorlard. Bu vcud hareretinin ykselmesi,
53
55
HELLENSTK A
Khalkedon'lu (Kadky) Herophilos M.. 4. yzyln sonunda dnyaya
gelmitir. Kos'lu Praksagoras'n rencisidir. Sistematik anatominin kurucusu olduu gibi insan vcudunun sistematik "terih" tekniini getiren ilk
hekimdir. Terih srasnda karlat her organ ve her ilevli blm iin
bir isim bulmutur. Bugn de anatomide onun verdii isimler kullanlr.
Beynin ayrntl bir tanmn yapmtr.Cerebrum (beyin) ve cerebellum
(beyincik) ayrmn, meninksler (beyin zarlar), tendonlar ve sinirlerin
farkn, gzn ve sinirlerinin tamamn, hassasiyetini, fonksi-yonlarn, retina'y (ki bunu amphiblestrocides: a gibi olarak isimlendirir), vaskular sistemin tanmn verir. Duedonum, onikiparmak barsa (dodekadaktylos
=on iki parmak) deyimi onundur. Bu ismi on iki parmak geniliinde olXduu iin verdiini syler. Karacierin tanm, pankreas, prostat (greke
terimi adenoeideis prostatai: nde duran guddeler anlamndadr), cinsiyet
organlar da incelemeleri arasndadr. Atardamarlar ile toplardamarlarn
farkl olduunu, atardamarlarn, toplardamardan 6 kat sk olduunu, kan
ierdiini, lmden sonra boalp yasslatn belirtir. Ona gre organizmay drt g kontrol eder; besleme, vcut ssn salama, idrak, dnce
gleridir bunlar. Yerleri de, karacier, kalp, sinir ve beyindir sras ile.
Yani Herophilos organlarn fonksiyonlarn tam idraki iindedir. Onun asistan olan 304 yln da Lulis'te doan Erasistros Yunanistanldr. Atina'da
okumu ve Aristotelesin evlatl Metrodoros'un ve Stoac Khrysippos'un
rencisi olmutur. Daha ziyade teorisyendir. Fizyoloji zerinde almtr.
Postmortem (lm sonras) terih zerine eildii iin ona patolojik
anatomist de denebilir.
lmn hemen ardndan terih yapmas nedeni ile lme sebep olan
nedenleri saptama olanan bulmutur. Buna bugn otopsi diyoruz. Erasistratos'un asl anatomik bulular beyin, kalp sinir ve vascler sistem zerinedir. Her organn organizmann btnne atardamar, toplardamar ve
sinirlerle bal olduunu ve byk bir olaslkla dolam sistemini saptamtr. Grtlak kapann (Epiglottis, bugn onun verdii bu isim kullanlr) fonksiyonunu doru olarak tanmlamtr. Vcudun motor ve duyu
sinirlerini belirlemesi, beyin zarnn zel ilevini aratrmas ve beynin
eitli blmleri zerinde yapt incelemeler, adale ve hareket arasndaki
ilikiler zerindeki saptamalar getirdii yeniliklerden bazlardr.
56
58
Hasta ile ilikisinde hekimin zerinde byk bir bask vard: 'Hekim ile
hasta arasnda ok yakn bir iliki vardr. Hasta kendisini hekimin ellerine
brakr; hekim her an kadnlar, kzlar ve deerli eyalar ile karlar. Btn
bunlar karsnda zkontroln yitirmemelidir.' Bu konuya Hippokrates'in
Yemin'inde de deinilir: 'Hangi eve girersem hastalara yardm etmek iin
gireceim ve her trl yanl tutumdan ve zarar vermekten kanacam,
zellikle de kle ya da zgr kadn ve erkeklerin vcudunu ktye kullanmaktan.' (The Physician; Jones ve Withington evirisinden).
Galenos'a gre bir hekim felsefenin dalnda bilgili olmalyd: Mantk,
yani nasl dnleceinin bilimi, fizik yani 'doa' bilimi, etik, yani ne
yaplacann bilimi." Ayn zamanda, nclerinin ortaya koyduklarn anlayp sindirecek ve kendi aratrmalarn yrtecek enerji ve gc olmalyd.
Bunlarn yansra zkontrol, paraya dkn olmama ve gsterili yaamdan
uzak durma gibi zellikler de gerekiyordu. Btn bu profes-yonel ve ahlaki
standartlara eriebilme arzusunun bir sonucu olarak, gnmze ulaan ou
yaztta doktorlar yce, arbal, kibar ve bilimsel grnml, sakall, orta
ya da ileri yata insanlar olarak betimlenmilerdir.
Zenginlere bal olan doktorlar, onlarn emrindeydiler ve sabit bir cret
belirlenmemi olduundan, onlarn aklna estiince para
kazanyorlard. Buna bal olarak, tedavi baarsz ya da zarar verici olduunda yasal
bir tazminat sz konusu olmuyordu. Doktorun n, baarsn da belirliyordu. Kk bir ehirde, dikkate deer bir baar ok abuk duyuluyordu
ancak doktor hatalar da ayn hzda yaylyordu. kinci durumda, kamunun
yaptrm gc doktoru iinden edebiliyordu. Galenos, zengin bir kentlinin
karsnn ksrln tedavi etmeyi stne alan gen ve ok nl bir Bergamal doktorun yksn anlatr. dl epey yksektir -tedavi baarl olursa
yksek miktarda para alacaktr- ama bu, birok tp yazarnn cesaret edemeyecei riskli bir itir. Belirsiz bir durumdan kanmak, rezalet ile felaketi
gze almaktan iyidir. Bu olayda kadnda ar bir mide bozukluu geliir ve
doktor dl kaybettii gibi onursuz bir halde Bergama'y terk etmek
zorunda kalr. Ancak kt hreti de onu izler ve gittii her yerde tehir
edilir, tbbn dier alanlarndaki uzmanlna ramen ondan uzak durulur.
Resmi bir kontrol dzeni olmayan bu sistemde tbbi tedavilerin dzenlenmesi iin bir standardizasyon mekanizmas oluturulmutu, ancak bu sistemin de tam olarak alt sylenemez. Alt sosyal tabakalarda bu sistemin
60
61
haneden getirilmi sululard ve henz nefes alrken doann gizledii organlarn gzlemek mmkn olmutu. Bu, birok insann savunduu gibi,
sulularn idamnn zalim bir yolu deildir, bu sayede ileride birok susuz insan kurtaracak tedbirler bulabiliriz (De Medicina Prooemium, 236; W.G. Spencer evirisinden).
Erasistratos, baarl bir cerraht. Yapt operasyonlar arasnda, karnn
alarak karacierin tedavi edilmesi ve idrar zorluunun (yava ve arl
idrar yapma) tedavisi iin kateterizasyon uygulamas da vard. Onu,
bakalar da izledi. Bir dier cerrah Ammonius, mesane tann krlmas
iin bir yntem gelitirmiti.
Galenos ve rencileri.
66
GALENOSUN HAYATI
Galenos, M.S. 129'da, Kk Asya'daki byk kltr merkezlerinden
biri ve Roma mparatorluunun en zengin blgesi olan Bergama'da domutu. Bir mimar olan babas Nikon, Bergama'nn st kesiminden geliyordu. Galenos, varlkl ailesinin ona salad ayrcalklarn btn
avantajn kulland. lk almalar Yunan dili, retorik ve felsefe hakkndayd ve bunlarla Aristoteles'in eserleri zerine otorite oldu. Onalt yandayken tp renmeye balad. nce Bergama'da sekin bir hekim olan
Satyros ile alt. Sonra, Smyrna (zmir'de) anatomi rendi. Daha sonra
Korint'e ve nde gelen tp merkezlerinden biri ve vgyle szettii okulun
bulunduu yer olan skenderiye'ye gitti. ok hevesli bir renciydi ve
alt hekimlerin yannda kendisini asla ezilmi hissetmedi.
skenderiye'de Doktor Lycus ve Julian hakknda ar eletiriler kaleme
ald. On iki yl sren bu uzun tp eitimi allm bir durum deildi ve
onu tm Ege ve Romal hekimlerden ayr bir konuma getirdi.
Yirmi sekiz yanda Bergama'ya dnen Galenos, Asya'nn barahibi
tarafndan bir gladyatr okuluna cerrah olarak atand. Bu grevin akraba
kayrma sayesinde kazanld ileri srlmtr. Ancak Galenos'un
anatomi bilgi ve deneyimini geniletecek ekilde ok sayda yara grm,
operasyon yapm, diyet ve egzersizde uzmanlamtr. M.S. 162'de Roma'ya gittiinde, oktan nl bir filozof hekim olmutu ve bakentte
kald srede hem iyi bir pratisyen, hem de mkemmel bir tp bilgini
olarak nn salamlatrd ve artrd. Filozof demus'un, birok baka
doktor tarafndan mitsiz bulunan ateli bir hastalktan kurtulup dzeleceini bildi. Ayrca Flavius Boethus'un karsn hibir tedavi iyiletiremezken, o tedavi etti. Bir konsl olarak imparator zerinde etkisi olan
Boethus, Galenos'un dostu ve destei oldu. Galenos kitaplarndan
bazlarn ona adamtr. Bylece Galenos yetenei ve ilikileri sayesinde
Roma toplumunun en st tabakasna ykselmitir. Ancak kendisinden
daha az yeterli bulduu meslektalarnn aleyhinde konumaktan kanmadndan, tp evrelerinde ksa srede nn yitirdi, Sz konusu
hekimlerden bazlar nemli grevlere gelmi etkili kiilerdi ve Galenos,
imparator tarafndan himaye edilmesine karn ok dman kazanmt.
M.S. 166'da Bergama'ya dnmek zere acil olarak Roma'dan ayrldnda
yalnzca veba salgnndan kurtulmakla kalmam, yitirdii itibarn da
67
72
GALENOSUN ETM
lk eitimini mimar olan babasndan almtr. Babas daha ok
geometri ve aritmetik derslerini verirken ayn zamanda mantk ve tp alanlarnda da eitim grmesi iin ynlendirmitir.
YNTEMLER, BULULAR
O ada kuramsal felsefe ile uygulamal tp birbirleriyle yakndan
ilikili olduundan babasnn istei zerine 146 ya da 147 yllarnda
Bergama' da felsefe ve tp eitimine balad.
Asklepion'da tp okulunda okurken o dnemin nemli kiileriyle
tant. Birok hastaln tedavisini inceledi.
Galenos, Bergama'da 4 yl kadar okudu. 150de babasnn lm zerine zmir'e gitti. Burada, nl hekimlerden Pelops ve peripatetik
dnr Albinus'tan dersler ald.
Albinus, M.S. II. yzylda yetien Eflatuncu bir dnrdr. Atina'da
Gaius'un rencisi olmutu. zmir'de dersler veren Albinus, Eflatunun
diyaloglarna yazn ve dil bilgisi bakmndan bir "giri" le, bu dnrn
eserlerindeki dzen ve sraya dair bir eser ve "Eflatun'un Dogmalarna
Giri" adl eseri ile nldr. Albinus, bu eserin bir de zetini yazmtr.
Bu eseri yazarken hocas Gaius'un derslerini rnek almtr. Eserlerinde
mantk, fizik ve ahlaktan da sz eder.
74
UYGULAMALI ETM
16-17 yalarnda tp eitimine balayan Galenos bir yandan Smyrna
(zmir), Korinthos ve skenderiye'ye geziler yaparak tp bilgisini arttrmaya alyordu. te Galenos, ilk hocalarndan ald bu derslerden
sonra, skenderiye'ye gitti. Orada Stratonicus ve Aeschrlon'dan da dersler
ald. Anatomi hocas nl Heraclianus'tu. Bu arada birok dil rendi.
Eserler yazmaya balad. Bat Anadolu, Filistin, Msr, talya, Korinthos,
Makedonya. Girit ve Kbrs' yaam boyunca dolaan Galenos, 157'de
gladyatrlerin bahekimi olarak Bergama'ya geri dnd. Bu dnemde
yaralar yakndan inceleyip, nasl tedavi edilebileceini renme frsat
buldu.
GALENOS ROMADA
Galenos, Roma'ya gittikten sonra evresi
geniledi. Tedavi ettii Aristotelesi dnr Eudemos'un araclyla bakentin ileri gelenleriyle
tant.
Dnem, Roma'da son Antoninuslar dnemiydi.
161 ylnda yani Galenos Roma'ya vardnda, iktidara Marcus Aurelius ve Lucius Verus birlikte
gelmilerdi. Aurelius, "tahta kan dnr" olarak anlr. "Kendi
Kendine" adl eseri stoac dncenin en byk antlarndan biri saylr.
Sekiz yl sonra Verus lnce, iktidar tek bana ona kald. Roma,
savunma savalar verdii bir dneme girmitir. Frat ve Tuna snrlarnda
iddetli ve tehlikeli bir bask vard. 161-165 arasnda drt yl sren
kanlmaz bir dou seferi balad. Suriye ve Ermenistan, Romallar
tarafndan geri alnd. Mezopotamya'ya kadar olan blge yeniden igal
edildi. Veba ortal kasp kavuruyordu. Bu arada Aurelius rahatszland.
Galenos, peynir perhizi ile imparatoru iyiletirince, Aurelius minnetarln belirtmek iin, altn zincire bal bir madalyonu Galenos'a armaan
etti. Yukarda sylediimiz gibi zerinde "Romallarn mparatoru Aurelius'tan hekimlerin mparatoru Galenos'a" yazlyd.
Saray doktoru olarak atanan Galenos, yalnz imparatoru deil, dier
hekimlerin iyiletiremedii hastalarn tedavisini de stlendi. Bunu ve
hekimlikteki baarsn, kitaplarnda kibirli ve alayc bir dille anlatnca
meslektalarnn kskanln uyandrd.
Roma'da nl bilginlerin de katld halka ak dersleri ve diseksiyon
(terih) seanslaryla konumunu iyice pekitirdi, 166 ylnda ani bir kararla
Roma'y terketti. Aquileia'ya gitti. Oradan Bergama'ya geri dnd. Bu
konuda birok gr ileri srlmtr.
Osman Bayatl'nn arkeolog Dr. A. Deubner'in notlarna dayanarak belirttiine gre Galenos'un Bergama'ya dnmesinin nedeni, tedavisini
olanaksz sand ve kitaplarndan birinde belirttii bir yaradan zdrap
ekmesi ve Bergama Asklepion'unda tedavi edilmesidir. Bu konudaki bir
baka gre gre ise, Roma'daki veba salgnndan kamtr.
76
77
TIBBIN BLEENLER
Felsefe ve dilbilim Galenos'un yaptlarnn balca bileenleridir ve
onun tpta kariyer yaparken kulland nemli aralardr. Aslnda,
Galenos'un 500 dolayndaki yazl yaptnn byk ounluu felsefe, tp
ve filolojinin alanna giriyordu. Galenos, felsef bilginin tm eitimli insanlar, zellikle de tp adamlar iin gerekli olduuna inanyordu; nk
dnsel bilgi mantk, etik ve fizikle ilgili kavraylar da ieriyordu.
ou ncl ve adann aksine Galenos tp ya da felsefe alannda
herhangi br dnce okuluna girmekten kand. nk "neyin gerek
olduunu " bulmaya ynelik tkenmez bir ura vermek ve bakalar
tarafndan ileri srlen savlarn hangisinin doru hangisinin yanl
olduunun farkna varabilmek", bir felsefe ya da tp grubuna bal olmaktan ok ok daha nemliydi. Byle bir ballnn olmay, Galenos'u
kendi dncelerini ve fikirlerini gelitirirken ncllerinin mirasna sayg
duymasn, adalarn da eletirebilmesini salad. Gelgelelim Galenos,
adalarn yle sk ve sert etiriyordu ki, giderek kendini beenmilii
ve kavgacl ne kt.
79
80
81
SNRLER TANIMA
Kesiler pek hzl ve acmasz yaplmaldr. te bu merhametsiz yaklam Galenos'a nemli bir kefin yaplmasn salamtr. Bir domuza
viviseksiyon yapyordu. Boyun blgesindeki sinirleri solunum etkisini
belirlemek iin, teker teker kesiliyor, domuz mitsizce sesler karp rpnyordu. Galenos, gnmzde "rekurrent" veya "inferior laringeal" sinir
olarak bilinen iki sinirden birini kesti ve hayvann ses karmas birden
durdu. Deneyi kpek, kei ve dier hayvanlarda tekrarlad, sonu hep
84
ayn idi: Rekurrent laringeal sinir ses siniri idi Bu, deney tpta devrim
yaratan bir olayd, kantlad baka bir ey de beynin ynetici durumda
olmas idi. Bylece Aristo'nun eski teorisine gre mental zelliklerin
kalpte bulunmas dncesi artk tamamen bitmiti.
Artk Galenos'un ba, kaleminden daha fazla alyordu. Bir gladyatr hekimi olarak yzlerce vahi hayvann ldrld arena ile balantlarn bildiimiz iin ses siniri demontrasyonunun aslanlarda bile
yapldn okumak bize artc gelmemelidir. O, arenada hekimlik yaparken arslanda da bu sinir blgesini grme ans elde edebilmiti. Daha
sonra teorisini insanda da kantlad. Bunlardan bir rnek, baka bir cerrah
tarafndan guatr' genie karlan bir ocuktur. Operasyon baarl idi,
fakat ocuk dilsiz kalmt. Yani iki rekurrent laringeal sinir de kesilmiti.
Galenos burada bir adm daha ileri giderek laringeal sinirin nasl grev
yaptn anlamaya alt. Bu sinir, vcudun dier blmleri gibi "en iyi
yerde" bulunuyordu, larinksi hedefleyerek aaya gse doru inip,
"geni"
arterin
etrafnda
kvrlarak tekrar larinkse geri
dnyordu. Gnmzde bu
yapnn aklanmas ok kolaydr.
Organlarn byle yerleimi, embriyolojik geliime bal bir durumdur. Ama gerei sylemek
gerekirse, Galenin fizyolojisi
ok basitti, rnein kasn kontraksiyonunu kabul etmiyordu.
Fakat ortaya kan problemleri
zmeye alyor, rastlantya yer
vermiyordu. Bylece, ses kslmas olaynda laringeal sinirlerin
sonland yerde vertikal ynde
uzanan kaslar sorumlu tuttu. Ses
olay, tendonlarn vertikal ynde
ekmesine bal idi. ekme ile
ses siniri de ayn ynde beraber
uzamal idi. Bylece ses siniri
85
VEREM
Bergamal Galenos, veremi az bulac bir hastalk diye nitelemi; ate,
terleme ve hemoptiziyi erken belirtiler olarak kabul etmitir. Tedavisi iin
de perhiz ve egzersiz yapmay, seyahat etmeyi nermi, buna karn ila
kullanlmasn tavsiye etmemitir. Galenosun verem tedavisi iin nerdii perhiz, egzersiz, seyahat etmek, istirahat, ksrn kesilmesi,
gs yaklar, toplardamardan kan alm, slk uygulamas, kusturucular,
mshiller ve kabartc maddelerle ciltte yaralar oluturma eklindeki yntemler ise kendisinden sonra 1000 yl boyunca deimeksizin uygulanmaya devam etti. Galenos hastay etki altna almak iin, bugn dahi baz
hekimlerin syledii gibi; Ne sylyorsam onu yap. En iyisini ben
bilirim demekteydi.
87
88
KAN ALMA
Galenos, skenderiye Okulunda yaygn bir ekilde kan alma islemini
uygulamtr. Ad Glauconem de Medendi Medhodo ve Ars Parva adl
eserlerinde bu konuda bilgi bulmak
mmkndr.
Genellikle kan almann ayn zamanda
vcut zerinde aratrma yapma olana da
verdiine dikkat ekilmi; hangi damardan
ve vcudun neresinden kan alnabileceinin
belirlenmesi ile ilgili almalar ister istemez insan vcudunun incelenmesi zorunluluunu getirmitir. nk her damardan
veya vcudun herhangi bir yerinden kan
89
KARA SAFRA
Kara safra hakknda en iyi eserleri Efesli Rufus yazmtr. Baz hekimler, vcut svlar hakknda tartp bunlar incelemenin tp bilimine pek
yarar olmadn ileri srerken Galenos ise neyin yararl ve gerekli
olduunu deerlendirip ardndan manta gre buna aklk getirmitir.
Sonu blmnde Galenos, vcut svlar kuramnn deersiz olduuna
inanan kiiler tarafndan ileri srlen iddialar ve kantlar rtr. Grlerini aktarrken kafa karkl yaratmamak iin, her vcut svsna verilen eitli isimlerden sadece birini kullanr ve onlar batan sona bu
terimleri kullanarak tanmlamaya alr. Fakat vcut svlarnn d
grnnn neye benzediini belirtirken hemen herkesin en iyi bildii
vcut svsn anlatarak balar.
Bu vcut svsnn, bir atardamar ya da toplardamar yaraland zaman,
iinde depoland boluklardan hemen dar akt grlr. Toplardamarlardan geldiinde daha krmzdr, fakat atardamarlardan
boaldnda daha sar olduu dikkati eker. Her iki tr de sadece vcuttan
ktnda deil, hl vcudun iindeyken de hemen katlamaya balar.
ki durumda da byle olur. Phtlama sreci en son noktasna eriince bir
92
trombus oluur, eski Egeliler katlam kan tarif etmek iin bu szc
kullanrlar. Ayrca sadece mide ve barsak boluklarnda deil, yan sra
idrarn depoland mesane boluklarnda, akcierlerde ve nefes
borusunda, dier bir deyile karn ve akcierler arasndaki atardamarda
ve kadnlarn rahimlerinde de phtlayor gibi grnmektedir. Bu vcut
svs genellikle krmz renktedir, dolaysyla en iyi kalitede kan aslnda
tam anlamyla buna benzer. Fakat zaman zaman daha sar ya da belki
biraz daha siyah olduu da grlr, tabii ki kvamnn da daha sulu ya da
youn olduuna tank olmak da mmkndr. Bazen, bir damar alan
kiilerin kannn, nemi sourmas nedeniyle sulu olduu grlr ve
phtlama srasnda sulu ksm ayrarak kann stne kar.
ilen bir svnn karacierde retilen kanla birlikte vcutta tandn
varsaymak olduka akla uygun grnmektedir, nk sv daha sonra vcuttan sadece idrarla deil, ayn zamanda ter yoluyla ve alglanmasnn
mmkn olmad sylenen soluk verme sreciyle de atlr. Kimi zaman
balgam da kann yzeyinde yzyor gibi grnr, oysa aksine kan o kadar
youn ve koyu renklidir ki ham katrana benzer.
Bu nedenle, toplardamar ve atardamarlardan akan madde ne olursa
olsun, nasl grnrse grnsn, yalnzca kan diye adlandrlr, nk
biraz nce sz edilen farkl grnl svlarn hibirine deiik isimler
verilmemitir. Her trl kan, vcudun etli bir blgesine alm derin bir
kesikten akyor olsa bile hemen phtlamaya balar.
Youn ve koyu renkli kana benzeyen, kusma ya da dklama srasnda
salglandnda grlebilen baka bir sv daha vardr, fakat bu sv
phtlamaz, uzun bir sre boyunca evredeki havayla temas halinde
olduu takdirde dahi katlamaz. Kimi zaman bu sv, kusan kiinin
aznda keskin ve eki bir tat brakr, fakat bazen de fark edilebilir bir
zellii yoktur, nk kan gibi eker ihtiva etmez, yine kan ve balgam
gibi tuzlu da deildir, sar safra gibi ac olduu da sylenemez.
Dolaysyla tuzlu kan ve balgamn salksz olduunu aka sylemek
mmkndr.
Kan genellikle tatldr; ama balgamn da tpk su gibi belirli bir zellii
yoktur. Fakat nitelii doal yntemle deitirilirse sadece iindeki tuz
miktar artmaz, ayn zamanda ieriindeki eker bir miktar artar ve buna
93
tamamen farkldr, sadece younluk deil, alglanabilen keskinlik asndan da farklar vardr aralarnda. Bu dier maddelerde ekilik ve keskin
bir tat yoktur, oysa kara safrann bu zellikleri tad duyularmzdan
ikisi araclyla anlalabilir: kusanlar bu fark tat alma duyularnda ve
koku alma duyularnda hissederler, kokuyu evredekiler de alr. Fakat bu
maddeler, kara safra gibi toprakla bir araya getirildiklerinde kprmezler.
Fakat kara safra bu adan keskin sirkeyi andryor olsa bile, youn
paracklardan oluan zyle tamamen zt bir madde de ierir, bu nedenle
katksz haliyle vcutla temas ettirildii zaman, temas ettii organlar nce
andrarak rtr, sonra da tamamen lserletirir. Sirke, zerreciklerden
olutuu iin vcuttan atlabilir, fakat kara safra youn kvaml olduu
iin vcuda yerleir ve anmaya neden olur.
Bunlara bakarak kara safrann gerek vcut svlar, gerek atk madde
ya da besin olsun, dier siyah maddelerden farkl olduu grlebilir. Bir
sinek ya da baka bir yaratk, tpk koyu kvaml tuzlu sudan kaaca
gibi kara safradan da uzak durur, tadna bakmak istemez, nk l Deniz
rneinin ispatlad zere, youn tuzlu suda hibir ey yaamaz. Bu sebeple kara safra fazla stld zaman tahrip edici bir oluum olduunu
dndrmektedir. Elbette, unutmamalsnz ki, sar safrann stlmasndan elde edilen kara safra, tpk sar safrann kandaki tortuya benzeyen
bir svdan daha ykc olmas gibi, nceki cmlede deinildii gibi kara
safradan daha da tahrip edicidir.
Tp alannda alma yapanlar, bunun grntsnn zeytinler
ezildiinde ortaya kan sulu svya ve arap posasna benzediini sylerler. Ama baka rneklerde olduu gibi, bu rnekte de maddelerin ayn
isimleri paylamas insanlar aldatabilir ve iki vcut svs hakknda
konuulduu zaman yanlabilir, kara safrann bazen kusmukta ve dkda
grlmesinin iyiye iaret olduunu sanabilirler.
Bu iki svnn vcuttan atlmas esnasnda neler olduunu uzun dene
yimler sonucunda renmemi olan kimselerin, son derece kt huylu bir
sv vcuttan karld zaman insan vcudunun zarar greceini renince hayret etmesi ve bu geree inanmamas anlalabilir bir eydir; onlar
tam tersinin gerekleeceini, zararl sv vcuttan atlnca insann
salna kavuacan sanabilirler. Kara safra, kaln ve ince barsaklarlardan datlp karaciere geldii iin, kvamnn bir blm zerrecik95
KADIN HASTALIKLARI,
DOUM VE DOUM KONTROL
Tp meslei, Romal kadnlara da ak olan az saydaki erkek ilerinden biriydi. O dnemde birok tp kadnnn yani medicae'nin mevcut
olduunu gsteren yeterli belge bulunmaktadr. Bu kadn doktorlar belli
bir snfla kstl deildiler, ama baz sosyal snflardan da dlanmlard.
Ancak kadn doktorlarn ou sayg ve ilgi gryordu. Galenos ise kadn
hastalklarn kadn doktorlarn ilgi alan olmasn istiyordu. Ayrcalkl
durumlar olsa da, uzman olsun ya da olmasn, kadn hekimlerin ou daha
ok kadn hastalklarn tedavi ediyorlard. Bu nedenle medica terimi,
neredeyse tbbn bu dal ile zdelemiti. Bu, jinekolojinin kadn doktorlarn alan olduunu gstermez. Aksine, aralarnda antik an en nl
jinekoloji ve obstetrik yazan olan Efesli Soranus'un da bulunduu birok
erkek tp otoritesi bu dalda yapt vermitir. Ancak, Hippokrates dneminden beri kadn hastalklar, erkeklerin hastalklarndan ok farkl
grlmtr ve bir erkek doktorun dikkatli br anamnez ile doru tan
koyabilmesi ve tedavi uygulayabilmesi olasl kabul edilse de, jinekoloji
ve obstetriin uzmanlk isteyen ve kadn doktorlarn doal olarak erkeklerden stn grld bir dal olduuna inanlyordu. Yine de medica'lar
sayca mediciden daha azd ve Soranus'un yazdna gre; onlarn yerine
ebeler, obstetrices hizmet ediyordu: 'Halk, kadnlarda erkeklerdekine benzemeyen garip hastalklar olduunda genellikle ebelere bavurur.'
Kadn hastalklar ile daha ok ebeler ilgileniyordu ama onlara genellikle konsltan bir hekim yol gsteriyordu. rnein, Boethus'un karsnn
tuhaf ve ar ' kadn aknts'n Galenos tedavi ederken, bakmn bir dizi
erkek hekimden ynerge alan ebe yapyordu. Baz ebeler yalnzca doktor
tarafndan yazlan tedaviyi uygulayan bakclard. Galenos da Theodorus
Priscianus gibi, ilk yaptlarndan biri olan Uterus Anatomisi zerine' yi
bir ebeye adamtr."Buradan da anlalmaktadr ki, ebeler tbbi yaptlar
okumaktaydlar. Soranus'un ebe olmak isteyenlerde zorunlu grd ilk
ey, okuryazar olmalaryd. Bu adaylarn ou hi phesiz onun
jinekoloji ders kitabn okumu oluyorlard."
Soranus, yalnzca sekin bir jinekoloji otoritesi deil, zamannn en
nl hekimiydi de. Ephesos'ta dodu, skenderiye'de renim grd, Tra98
ya, zift, sedir reinesi, katran, ezilmi tahtakurusu ve berbat koku saabilecek daha ne varsa hepsi kullanld.
Tp yazarlar, baka kadn hastalklar da tanmlamlardr. Bunlar
arasnda, uterus ve vajinann enflamasyonu, uterus kanamas, 'uterus
ars'; lmcl uterus veya vajina akntlar; reme organnn eitli yerlerindeki lserasyonlar; serviksteki sertlemeye bal olarak uterusun
tkanmas; uterusun prolapsusu ve 'memenin hastalklar' vard.
Antik aa ait tp terimlerini gnmz diline evirmek g olmakla
birlikte, o dnemde meme kanserinin bugn olduundan daha seyrek
grldn syleyebiliriz.
Kadn hastalklarnn tedavisi genelde diyete dayanyordu. Plinius,
arapla ya da suyla alnmas gereken birok ila tarif etmitir. Dardan
uygulanan ilalar arasnda en sk reete edilenler balmumu merhemleri
ve yaklard. Ancak ilalarn ou, buhar, lavman veya peser eklinde
ieriye veriliyordu. Buhar banyosu; katran, insan sa, tbbi ve aromatik
bitkiler gibi maddelerin, zel bir kapa olan metal veya seramik bir
anakta stlmasna dayanyordu. Bu anan kapanda, iinden kam
ya da ince kurun boru geen bir delik bulunuyordu. Bu borunun bir ucu
vajinaya yerletiriliyor, anak stldnda kan scak buhar boru
yoluyla vajinaya yaylyordu. Buhar banyosu, Aretaios gibi, buruna veya
vajinaya ho kokulu buharlar pskrtme yoluyla yerinden oynam olan
uterusu tekrar yerine getirmeye alan baz hekimler tarafndan zellikle
neriliyordu. Doal olarak, modern tbba yabanc olan bu tr yntemlerin
etkinliini deerlendirmek gtr. Ancak Soranus'un, rastgele uygulanan
buhar banyosu srasnda oluabilecek ar yanklara kar uyarsndan,
hastalarn bu uygulamalar srasnda ne kadar ar ektiklerini ve ne
derece tehlikede olduklarn anlayabiliriz.
Doum, neredeyse deimez ekilde gebenin evinde gerekleiyordu.
Doum baladnda, gerekli aletleri ve malzemeyi orada hazr bulundurmak ebenin greviydi. Soranus'a gre bu malzemede unlar vard: 'Enjekte etmek ve kayganl salamak iin ya; blgeyi temizleyebilmek
iin scak su; ary azaltmak iin scak kompresler; silmek iin sngerler;
kadnn baz yerlerinin rtlebilmesi iin yn paralar; bebein kundaklanabilmesi iin bezler; doumdan sonra bebein kadnn yannda zerine
102
103
106
layca tekrar eski haline dndrr. Bylesine bir egzersiz bir baka trl
salanamaz. Topla oynamak ayn zamanda gz eitir ve muhakeme
yeteneini artrr. Galenos her yataki insann topla yapabilecei egzersizlerin ayrntlarn vermitir. Dier yandan Galenos iin salk ile gzel
bir vcudun uyumlu llerinin varl birbirine paraleldir. Bu ilikiden
yola kan Galenos komay fazla onaylamaz. Kou insan inceltir ve
vcut ksmlarn dengesiz olarak gelitirir. p ile yaplan antrenmalar da
savundu ve pek ok kas gelitirdiini syledi.
Galenos ayrca ipe trmanmay da ok yararl bir spor olarak tanmlamtr. 'If anyone climbs a rope with their hands, as children exercise in
a gymnasium, they become hard and robust' " (De sanitate tuenda, Lib.
II, Cap.
108
dnemde spor faaliyetleri amfitiyatrolarda da yaplmtr. Bergama amfitiyatrosu spor gsterilerinin, dans, su oyunlar, gladyatr karlamalar
iin ok elverili idi. Musalla Bayrnda, Tellidere zerinde, dere kapaklar
kapatlarak su sporlarna elverili hale gelmesi asndan nemliydi. Anfitiyatro yuvarlak stadyum anlamna, amfitiyatro ise su oyunlarnn
yapld yuvarlak stadyum anlamna gelirdi. Amfitiyatro ve stadyumlar
toplumsal yaam iinde nemli bir yer alrd. Pergamon kent kltrnde
bazlar ortaya karlmayan en az 5 stadyum vard. Bu merkezlerde,
halkn katld festivaller, spor ve sanatsal aktiviteler uygulanrd.
...Kuzey ve gneyde iki ykselti arasndaki alanlarn, radyal biimde
dzenlenmi ve oradaki seyirci sralarn tayan destek yaplar doldurulmutur. Ykseltiler arasnda akan kk ay, byk bir olaslkla amfitiyatronun arenasnda ufak apl deniz savalar ve su balesi
gsterilerilerinin yaplabilmesini mmkn klabilecek bir ekilde setler
ekilerek gllendirilebiliyordu. Ama buras zellikle de yeni ve tipik
Roma usul bir elence biimi olan gladyatr oyunlar ve hayvan av gsterilerinin yapld bir yerdi... ...Bazen bir deniz parasna dnebilen
bu alanda at ve mzrakla sava gsterisi yapmaya yeterli genilik yoktur.
Bunun iin burada mutlaka hem suda hem de karada yaayan baz hayvanlar, timsahlar, su aygrlarn ustaca yzenlerle suyun ortasnda
dvtrmekle yetinmeleri gerekirdi. Bazen de peri gruplar deniz oyunlar yaparak grnty deitirirlerdi...
imdi Akropol yerlekesini mercek altna alalm; Akropol, aa ve
orta ehir olarak grupta toplanabilir. Pergamon Akropol, Hellenistik
dnemin yaps olarak sosyal, kltrel ve sporsal halk toplantlarnn
yapld, gnlk yaantnn getii bir kutsal yap olarak n plana kar.
Akropoln mimari dzeni ise topografik yapya olduka iyi uydurulmutur. ie dzenlenmi yarm daireler eklinde, birbiri zerine konulan
teraslar, zerine yaplan tm yaplar, gneyden kuzeye doru sralanmtr. Btn akropol yaplarnn yelpaze eklinde yer alm olmas, onun
grkemliliini ve ekiciliini arttrmtr. Orta kentte ise, gimnasyumlar,
emeler, tapnaklar ve hamamlar bulunur.
110
GMNASYUMLAR
Akropol yerlekesinde bulunan
gimnasyum drt ksmdan olumutur. Bunlar yukar gimnasyum,
orta ve aa gimnasyum eklindedir. Yukar gimnasyumda
Hera Kutsal Alannda bulunan helenistik yap bileimi vardr. Hera
kutsal alan ile Yukar Gimnasyum
arasnda Gider Ayak (Yallar
Huzur Evi) Gimnasyumu bulunmaktadr. Gimnasyumun avlusunun bat blmnde kk bir
tapnak bulunmaktadr. Gimnasyumda ana felsefe olimpizm anlay ve
sporu bir yaam felsefesi olarak yaplmasn salamaktr. Gimnasyum,
geni stunlu avlunun drt yanndaki nitelerden oluur. Genlerin beden
eitimi ve ruh sal ve yaam felsefelerini oluturmak iin kullanlan
bir eitim merkezidir. Gimnasyumdaki almalarn amalar, kuvvetli
bir vatanda olmak, gzel vcutlara kavumak ve savaa hazrlk olarak
deerlendirilmitir.
Gimnasyumda genler sporsal aktivitelere balamadan nce kk
tapnakta dini vazifelerini yerine getirip, ruhen rahatlayp sporsal aktivitelere geerlerdi. Bu aktiviteler sonunda hamamlarda temizlenirlerdi.
Ayrca hamamlarn yannda bat galerisinin arkasnda du yerleri bulunmaktayd. Burada dikkat eken unsur, sporun bir yaam felsefesi olarak
benimsenmi olmas ve bu dnemin insanlarnn sporla btnlemeleridir.
Kuzey batda ise bir tiyatro, toplant ve konser salonu gze arpmaktadr.
Bu mini tiyatro 1000 kii kapasitesindedir. Bu toplant ve konser salonunda sporcular deiik elencelerle rahatlamaya alrlard. Gimnasyumun, kuzey blmnn ortasnda mermerden yaplm ve kralla ait
gimnasyum salonu bulunurdu. Kral, bu salonda sporsal aktivitelerde bulunurdu. Buradan yola karak kraldan en alt seviyedeki kiilere kadar
sporun tabana yaylarak, bir yaam felsefesi halini aldn grebiliyoruz.
111
GMNASYUMLARIN OLUUMU
M.. IV. yyda Atinada kurulmaya balayan gimnasyumlara karn,
Anadoluda bugne kadar saptanabilen ilk gimnasyumlar, Pers igalinin
zayflamaya balad M.. IV yyn sonlarna doru ancak ina edilmi
olmaldr.
Hellenistik a krallklar ile birlikte; Rodos, skenderiye, Roma ve
stabulun yannda Pergamon ve Tarsos gibi Anadolu kentleri de
akademik alanda nc kimlikleri ile de ortaya kmlardr. Anadoludaki
gimnasyum says genelde Yunanistandakilere oranla daha az olmakla
birlikte, baz dnemlerde Yunanistandaki gimnasyonlarla saysal adan
yaracak dzeylere gelmiti.
M.. I. yyda Roma kltrndeki scak su ile banyo yapma gelenei
hellenizmin youn yaand Anadoluya kadar geldi. Bu yzyldan
itibaren zellikle Bat Anadoludan balayarak tm Anadolu gimnasyumlarna hamam yaplarnn eklendii veya bal bana artk gimnasyumhamam kompleksi formunda yaplarn ina edildiini gryoruz. Ancak
ge dnemlerde, Anadoludaki gimnasyum-hamam komplekslerinin ortak
kullanm, yapnn adlandrlmasnda zorluklara neden olmutr. Ayn yap
kompleksi iin baz kaynaklarda veya modern yaynlarda Gimnasyum
terimi kullanlrken, bazlarnda Palaestra, bazlarnda ise HamamTherme veya Gimnasyum-Hamam Kompleksi terimi kullanlmtr.
SPOR VE HAMAM
Bergama Akropolnde Hera kutsal alan ve yanndaki hamamn altnda
surlara kadar gimnasyum blm uzanmaktadr. Genlerin ruhsal ve
beden eitimine yneliktir. Douda ve batda hamamlarla btnleir.
Hamamlar, Roma hamamlar gibi blmlere ayrlr:
1. FRGDARUM : Souk su banyo odalar, serinlik blm
2. TEPDARUM : Ilk su banyo odalar, lklk blm
3. CALDARUM : Scak su banyo odalar, scaklk blm
4. SUDATORUM : Terleme odas blm
5. APODYTERUM : Soyunma giyinme blm
114
Kuzeybat kesinde konferans ve konser salonu 1000 kiilik kapasitededir. Kuzey orta blmde asl oda ve yannda imparator salonu yer almaktadr.
Bergama da 7 gimnasyum olduu anlalmaktadr. Byk Alan (Gurnellia) daki bunlardan biridir. Gimnasyumlarda okul eitimi, felsefe
dersleri, gre, spor yarmalar, vcut bakm, klt inanc, elence, sosyal
aktiviteler, lenler, bayram ve trenler yaplrd.
Aa gimnasyum teras 80 m. uzunluunda ve ocuklarn eitimine,
orta gimnasyum genlere ve yukar gimnasyum yetikinlere ayrlmtr.
Orta gimnasyum uzun bir kou yolundan oluur. Burasnn dou ucunda
kk tapnan temelleri grlmektedir.
yannda yer alan propylon oluturmaktadr. Propylon, aa ve orta gimnasyumun tek kaps idi. Yukar gimasyuma ise onun dou ynnde bulunan kapsndan da giriliyordu. Her gimnasyum yaps da krallk
devrinde, en ge, M.. 3.yyn ikinci yarsnda ina edilmiti. Romallar
zamannda en ok deiiklie urayan yukar gimnasyum olmu, orta ve
aa gimnasyumlar yukar Helenistik dnemdeki durumlar ile kullanlmtr.
Yukar Gimnasyum: Yaklak olarak 200x45 m. llerinde, teras
zerine ina edilmitir. Bugnk kalntlar daha ok Roma anda
yaplan yenilemelere aittir. Helenistik Dnem'de andezit, Roma dneminde mermer kullanlm olduu iin, her iki devir yaplarn birbirinden
ayrmak kolaydr. Romallar zamannda duvarlarn yzeyi mermer
plakalarla, mozaiklerle kaplanmtr. Yukar gimnasyum ana yaps, avlunun drt yann eviren stoalar oluturuyordu. En nemli salonlar kuzey
stoada yer alyordu. Asklepion tapna ile Roma Dnemi'nde yaplan
dou ve bat hamamlar da yukar gimnasyuma ait yaplard. 74x36 m.
boyutlarnda olan avlunun taban sportif almalar yapld iin toprakt.
Drt bir yann eviren stoalar Helenistik Dnem'de Dor dzeninde, Roma
Dnemi'nde korinth dzenindeydi. Her iki devir yaplarna ilikin mimari
paralar bulunmutur. Romallar zamanna ait mimari sslemelerin stilinden ve yaztlardan anlaldna gre, avlunun etrafn eviren stoalarn
alt katlar Hadriyan zamannda (M.S. 117-138) yaplmtr. Buna karn
ikinci katlar kt iilik gstermeleri nedeniyle, Ge Roma anda olmaldr. Avlunun kuzeydou kesinde gzel demeli, yarm daire eklindeki yer, ykanmaya yaryordu. Yukar gimnasyumun gney stoasnn
altnda yer alan 210x6,80 m. lsndeki bodrum stadyumu iyi korunmutur. Koular kn ve yazn bodrum stadyumda, ilk ve son baharda da
ayn uzunlukta olduu anlalan gney stoada yaplyordu.
Orta Gimnasyum: 150x36 m. lsnde olan bu yap, dar bir teras
zerinde yer almaktadr. Kuzeyde terasn btn uzunluu boyunca byk
bir stoa yer almaktadr. Stoann dou yarsnn byk bir blm eitli
odalara ayrlmtr. Bunlardan douda altncs, exedra adyla anlan bir
yap olup, iki dor stunu ile terasa almaktayd. Bu oda, iinde bulunan
bir yazttan anlalaca zere gimnasyum tanrlar olan Hermes ile
Heraklese ve imparator kltne ayrlmtr. Terasn dousunda 12x7 m.
116
masajda sert ovma, uyarc; ar ovma zararl; kararnda ovma ise yararl
ve salk gelitiricidir.
Ankara niversitesi Arkeoloji Blm Klasik Arkeoloji Anabilim Dal
retim grevlisi mr Dnya akmakl "Antik a'da Masajla Tedavi"
konulu almasnda, masajn Antik Dnya'daki yerini ve nemini vurgulayarak masaj; gl bir olaslkla Ege dilinde "massein" yani "yourmak" ya da Arapa "mas'h yani " hafife bastrmak szcklerinden
tremitir.
Profesyonel bir tedavi yntemi olarak masaj, fiziksel, zihinsel ve ruhsal hastalklarda kullanlan bilinen ve bilinen eski iyiletirme metotlarndan biridir. M.. 3000'lerde inliler tarafndan uyguland, Hint ve Pers
uygarlklar tarafndan olduka ilgi grd bilinmektedir. Hatta bu uygarlklarda kimi yerli masrler, dikkate deer ustalklarndan dolay antik
dnya sakinleri tarafndan tannmlardr. Yine Antik Egeliler ve Romallar masaj deimez bir tedavi arac olarak alglamlar ve bu metodu
nl hamamlarnda uzun zaman kullanmlardr.
Antik a'n spor dnyasnda da masaj, tpk gnmzde olduu gibi,
hafife alnmamtr. Antrenrler sporcularn canlandrmak iin msabakalardan nce onlar zeytinya ile ovup yara hazr hale getirmilerdir. Hippokrates, masaj yararl bir iyiletirme metodu olarak
hastalarna nermekte idi. Tbbn babas Hippokrates ayrca tm hekimlere ovma tekniini tecrbe etmeleri gerektiini salk veriyordu. Bu
teknik, eklemleri gevetmek iin birebirdi. Kullanm amac iler
iyiletirmek ister rahatlatmak olsun, masaj antik dnya'nn tm milletlerinde kabul grerek gelimitir. Bugn ise, masaj, salkl yaam sz
konusu olduunda ya da gelien dnyann insan sinirleri zerindeki
tahribi konuulduunda ilk akla gelen tedavi yntemlerindendir.
Galenos, sal iki ar u arasndaki orta durum olarak gryordu
ve ar scak, souk, nemlilik ve kuruluu nleyecek rejimler gelitirilmesini savunuyordu. Atletizm eitimin arl ve altrclarn
cahillii onu zyordu, ancak yntemleri reddetmiyordu. Celsus gibi o
da egzersiz, diyet, banyo ve masajn arya kamadan uygulanmasn
destekliyordu. Ayrca bunu yalnzca orta yatakilere deil, genlere,
yallara, gllere ve zayflara da neriyordu. Galenos, ayrca top oyun118
119
Yanklara, yaralara
ve berelere olduu kadar
gzelleme adna kullanlan bitkisel merhemler, toz, tohum, ezme,
yan karma, karm
kullanma pek sk rastlanrd. Romal kadnlar
ciltte krmzlk vermek
iin bugnk allk ve ruj alternatifine karlk saylabilecek bir malzeme
kullanyorlard. Krmz aboyasndan yaplan bu toz, Romal yazarlarn
pek ok yazsnda sz konusu edilmekteydi. Romal yazarlar, kadnlarn
bu tozu olduka ar kullandndan sz ederler.
ASKLEPON VE GALENOS
Hekim Galenos ile Asklepeion Salk Yurdu birbiriyle zdelemitir.
Galenos, Asklepion'nun Geyikli Dalarnn ayaklarnda, hava akmlarndan korunmu, temiz havas ve suyu olan uygun bir yerde kurulduunu yazar.
Asklepion'da tedavi yntemleri ise ok farklyd. amur banyolar,
kutsal sudan imek, ifal bitkilerden ila ve merhemler, sporla, mzikle,
tiyatroyla tedavi, grlen dlerin yorumlanmas bunlardan bazlardr.
Temel tedavi yntemi, rya yoluyla telkin zelliine dayanr. Bu hastann
kendine olan zgvenini glendirmek demektir.
Asklepion, hastann dertlerini tanrya duyurabilecei yerlerdendi.
Galenos bu konuda yle bir saptama da bulunur:
"Biz Bergama'da hekim sz dinlemedii halde tanr tarafndan iyi
edilmesini isteyen insanlar gryoruz. Bunlardan iki hafta hi bir ey almamalar istendii zaman bunu dinliyorlar, hasta bundan yarar greceine
inandndan buyruun yerine getirilmesi iin elinden geleni yapyordu."
Salk tanrs adna pek ok kentte tapnak kurulmutur. Bunlardan bir
blmnn de bir klliye gibi gelitii ve sadece tanrya yaklan kandiller,
122
125
ve kklar gidermeye yarayan makinedir. Tarlalarda kullanlan ifti trmklar kadar byk, tahtadan bir eit karyoladr bu. Her iki ucunda birer
krk vard. Birisi baca ekmeye dieriyse krk kemiin paralarn
yerine koymadan nce birbirlerinden ayrrken hastay yerinde tutmaya
yaryordu. Bu aleti kullanmak iin drt kii gerekiyordu.
Hipokrat, hastalarn yalnzca fiziki tedavisiyle de deil onlarn ruhsal tedavisiyle de ilgileniyordu. Ona gre doktor hastaya her ynden rahatlk
vermeliydi. Hipokrat koyduu birok ilkeyle de gelecek kuak doktorlar
en ok etkileyen, sylencesel bir doktor olarak ldnde olduka
yalyd. Birok renci yetitirmiti. Sylenceye gre mezarnn zerinde
arlar yuva yapmt ve rettikleri bal da ocuklardaki pamukuk
hastalna iyi geliyordu. Tbb, tanrlarn elinden alp doktorlarn bilimsel
bir biimde uygulamaya balamasn salayan kiidir Hipokrat. Bu anlamda tbbn babas adn hak eder. Hipokrat'n gerekletirdii byk bir
atlm olsa da aslnda bilim hep ar aksak yrmt eski alarda. Tp
da bundan nasibini ald elbette. Bin be yz yl boyunca Avrupal hekimlerin temel bilgi kayna insan vcudu olmad. Bunun yerine eski Ege
doktorlarnn almalarn temel almlard. "Bilgi", bilimin nnde bir
engel haline gelmiti. Klasik kaynak, banazca sayg duyulan bir engeldi.
SICAK SU LE TEDAV
Galenos, yaralanmalar ve baz hastalklarn tedavisi iin termal sularn
nemini savunmutur. Roma Dneminde farkl trde banyo gelimitir.
Balnea (balneum), kk boyutlarda ve fazla lkse sahip olmayan
hamamlardr. Balnea privata, zel banyo-hamamlardr. Balnea publica
(thermae) ise, pek ok kompleks ile birlikte planlanarak ina edilen, antsal yapda genel hamamlardr. Su kemerlerinin yapm ile genel banyolar,
binlerce insan kapasitesine sahip, devasa ve etkileyici byk yaplara
dnmtr. Thermaelar; yzme havuzlar, spor alanlar, tiyatrolar,
ktphaneler, elence merkezleri ve dkknlar gibi bir ok yapy ierirler. M. I.yydan M.S VII. yya kadar, thermaelar boyutlar, kapladklar
alanlar ve grnmleri ile Roma imparatorlarnn gsterii ve gururu olmutur. 316x356m boyutlar ve 3000 kiilik kapasitesi ile Romada yer
129
slami kaplca kltrnn deeri olduka iyi bilinmitir. Ege gimnasyumlar ve Roma thermaelarnn fiziksel ve sosyal aktiviteleri, bu
dnemde yerini masajlara brakmtr. Osmanl mparatorluunda, kaplcalar iyiletirme ve birok hastaln tedavisi amacyla kullanlm, Roma
ve Bizans kaplcalar yenilenerek ve ek yaplar eklenerek bu dnemde
kullanm grmeye devam etmitir. Bugn dnyaca nl Trk Hamamlar olarak bilinen hamamlar, Grek ve Roma geleneinin gnmze
kadar ulaan yansmalardr.
BERGAMA SU ASKLEPONU
Paa Ilcas (Allianoi):
Allianoi termal kenti hakknda bilgi veren tek yazar olan Aelius Aristides, Apollon Klariosun nerisi ile Allianoiye gitmi ve Allianoi Su
Asklepionunda tedavi olmutur. Aristidesin Allianoi antik termal kentine
gelme yks, Klaros Kutsal Alanndaki (Ahmetbeyli) bir yazttan bilinmektedir (onur heykeli kaidesindeki yazt halen Kutsal Alanda bulunmaktadr).
Hastal nedeni ile endieli olan Aristides, vey babas Zosimosu
kahin tanr Apollon Klariosa kehanet ba vurusu iin gnderir. Tanr,
Aristidese Telephosun nl kentinin (yani Bergama) olduu Kaikos
vadisindeki Asklepios kr merkezine deil, ifal sular olana gideceksin
kehanetinde bulunur.
Aristidesde Hieroi Logoi (Kutsal Anlatlar) adl eserinin nc
konumas olan Allianoi Sularna Yolculuk a Beni buraya tanr (Apollon) gnderdi szleri ile balar.
Son yllarda yaplan kaz almalar sonucunda Bergama'nn 18 km
kuzeydousunda Paa Ilcas olarak anlan merkezde Asklepios'a adanm
yeni bir Asklepieion ortaya kartlmtr.
M.S. II. yzylda yaam Balkesirli P.A. Aristides, yine Hieroi Logoi
(Kutsal Szler) adl eserinde; Pergamon'a 120 stadia (23-25 km) uzaklkta
131
Allianoi, Balkesirli nl sofist Aelius Aristidesin Hieroi Logoi (Kutsal Szler) adl eserinde geiyor. Usta filozof, biraz hastalkl bir gezgin.
Denizar birok lke gezmi. Balkesirden gelirken hastalandn ve
Allianoiye uradn anlatyor. Koruyucu babas Zosimusun istei
zerine gidiyor Allianoiye. Orda tedavi olup dinleniyor. Rya grdn
yazp ryasn anlatyor uzun uzun. Ve Allianoi hakknda bir hayli bilgi
aktaryor. yi bir salk merkezi Allianoi. Astm hastas olan Aristidesin
burada iyi olduu da geiyor kaytlarda. Alianoiye iki defa gelmi Aristides. Aristidesin izlenimlerinden nce tapnak tbbndan sz edelim.
Antik termal merkez Allianoi, 1996 ylna kadar Paa Ilcas olarak
kullanlmaktayd. Yortanl Sulama Baraj Projesi balatlnca, Ilca
boaltlarak arkeolojik kazlar balatld. Kazlar srasnda lya aynn
kuzey ve gneyinde olmak zere yaklak 9700 metrekarelik bir
yaylmda, birok mimari kalnt tespit edilmitir. Yaklak 50 Clik scakla sahip olan doal scak su kaynaklarnn ifa verici zellikleri nedeni ile buraya Kuzey ve Gney Ilca olmak zere iki kaplca kompleksi
ina edilmitir. M.S. II. yy Roma mparatorluk dnemine ait olan bu
yaplar, ok iyi korunmu olarak, hemen btn zelliklerini gzler nne
sererek, gnmze kadar ulaabilmitir. Yaklak 2000 yllk bir gelenei
tm gzellii ile yanstan Allianoi, baraj sular altnda kalma tehditi ile
kar karyadr.
Kaplca kompleksinde; Frigidarium(soukluk), tepidarium (lklk),
caldarium (scaklk), apodyterium (soyunma yeri) gibi birok yap tespit
edilmitir.
Allianoi'un ayn zamanda bir tp merkezi olduunu ortaya koyacak
yeterli kk arkeolojik buluntular arasnda; bugn bile ayn tipte kullanlan bronz cerrah aletleri ile ilevleri henz tam anlalmayan 16 bronz
tp aleti bulunmutur. Eserler farkl byklkte ve tipte olup, nekropol
dnda bu kadar tp aletinin bir arada bulunmas deontolojik adan son
derece nemlidir. la yapmnda kullanlan; mermer mortarlar, mermer
havanlar ve ezme talar in-situ olarak bulunmu bu aletlerden; 2
kartrma tablas ve ok sayda kemik eser envantere kayt edilmitir.
133
Tpta ylann bir sembol olarak ne zaman ve nerede kullanlmaya baland bilinmiyor. Ylan, M. III. binlerden itibaren Mezopotamya'daki
eitli eser ve mitolojilerde karmza kar. Msr, Hint ve Amerikan
kltrleri ve mitolojilerinde de ylan sembolne rastlanr. Ylann tpta bir
sembol oluturmasnn eitli nedenleri vardr. ok hareketli olmas;
aata, yeraltnda ve suda yaayabilmesi, deri deitirmesi, zehiri vb. ilk
dikkat ekenlerdir. te bu nedenle Asklepiosun sembolu asaya sarlm
bir yland ve ylann gmlek deitirmesi genlemenin bir ifadesiydi.
Msr'da dier baka hayvanlar gibi ylan da kutsal hayvanlardan biridir.
Msr'da canl ylanlar beslenir ve sayg gsterilirdi. Kutsal kitaplara gre
Adem ve Havva'y bilgi aacnn meyvesini yemee ikna eden ylandr.
Ylan birok toplumda bilgeliin simgesi olarak da grlmtr. Musa
Peygamberin, ylandan zehirlenenleri tedavi etmek iin lde ylan
yetitirdii sylenir.
Ege lka uygarlnda ilk balarda tapk alanlarnda sunulan adaklarn Asklepiosa deil bir ylana olduu ileri srlyor. Hatta Asklepios
kelimesinin ylan demek olan "Askalabos" olduu da sylenmektedir. Zamanla Asklepios salk tanrs olarak kabul edilince ylan da ifa gcn
gsteren bir sembol olarak onun asasna sarl olarak gsterilmitir.
Asklepios iin ylanlar kutsaldr nk deri deitirerek kendilerini yenileme gleri vardr. Tedavi merkezinin tapnak blmnn giriinde
sal simgeleyen bir ylan kabartmasnn yer almas bu yzdendir. Stunlu Yol'un sonuna kadar yrdmzde MS II. yy'dan kalma Propylon'a ularsnz. Buradaki kitaplkta hekimler iin birok kitap bulunduu
gibi hastalarn kullanmna ayrlm kitaplar da yer almtr. Gnmzde
ne yazk ki kitaplktan bir kalnt kalmamtr. Propylon'dan orta avluya
indiinizde ortada tnel giriini, hemen yaknnda ifali olduuna inanlan
Kutsal eme'yi ve arkasnda da tedavi amal kullanlm havuzlar
grrsnz. Kuzeybat uta ise Roma tarznda yaplm, 3 bin 500 kiilik
kk bir Tiyatro yer alyor. Tiyatro, esasen tedavi grmedikleri zamanlarda hastalarn elendirilmesi icin kullanlm. Sonra tekrar avlunun ortasna geri gelerek yeraltndaki 80 metrelik Tnele girebilirsiniz. Zeminin
altndan hastalari sakinletirdiine inanlan su akar. Tunelin sonunda tedavi merkezi var.
137
babasnn iyi olduunu mjdelemi. Doktor Galenos, zehire panzehir bulmann sevinciyle hastay kucaklarken, adak olarak bir stun diktirtmi ve
zerine ayni kaptan itikleri st kusan iki ylan kabartmas yaptrm.
ASKLEPONUN BLMLER
Asklepionun blmleri, tapnak tbbna elverili yaplanmas dikkat
eker.
Aslnda yapnn bir tapnak olduu da kesin deildir. Buna karlk,
saaltm srecinde belirli bir rol oynad kukusuzdur. Bodrumdaki
ykanma teknelerinin yan sra yapnn bir tnel ile Kutsal Kuyu'ya
balanmas, tbbi bir ilev tadna iaret eder.
Yeralt Geidi: Geit kusursuz bir biimde korunmutur. Her iki
ucunda merdivenler, tepesinde ierisini aydnlatan bir dizi delik vardr.
Asklepion'u kazanlar, tnelin iki amac olabileceini ne srmlerdir.
Bunlardan birincisi, kutsal alanda alanlarn yararlanmas iin
yaplddr. kinci seenek ise yaz gnlerinde hastalara serin bir korunak
salanmas amacn gndeme getirir. Oysa belki daha gl bir olaslk,
tnelin zellikle kt havalarda hastalarn yuvarlak yapdan kp, kutsal
alann kuyu evresindeki merkezine ulamalarna yaramasdr. Yuvarlak
yapnn ya da en azndan bodrum katnn, kutsal alanda kalan hastalar iin
hem scak, hem de yal havalarda korunabilecekleri bir yer olarak
yapldn kabul edebiliriz. Yapya gneyden bitien ta deli teras, yatalaklarn kutsal alann kalabalna girmeksizin, hava alp gnelenmesini
salamtr.
Uyku Odalar, ifal Kaynak ve Kuyular: Kutsal alan ve kltn odak
noktas Kutsal Kuyu idi. Kuyu basit bir yapnn iine alnm, knkler
araclyla bir pnardan beslenmesi salanmt. Su, hastalarn iine
girmesi iin deildi; eitli kaplarla ekilerek ykanma ve zellikle ime
suyu olarak kullanlyordu. Aristides kutsal suyun yararlarn cokuyla
anlatr, hatta yazlarndan birini, yalnzca bu su iin dzd vglere
ayrmtr. Dediine gre kuyu her zaman dolu ve su, yazn serin, kn
lkm. Gz hastalklar ekenler, bu suyla banyo yaparak gs hastalklar, astm ve ayak sorunlarndan yaknanlar, suyu ierek ifaya kavuuy139
ormu. Bir keresinde, dilsiz birisi suyu iince, konumaya balam. Pergamon'daki suyun kutsall, baka yerlerdeki kutsal nitelikli sular gibi rnein, Delos'taki gibi - kimsenin dokunmasna izin verilmemesinden
kaynaklanmyordu. Pergamon Asklepion'undaki su kutsald, nk kullanan herkese tanrnn yardmyla yararlar veriyordu.
Kutsal alanda, ayrca iki eme vardr. Her ikisi de hastalarn
saaltmnda rol oynayan bu emelerden birisi, tiyatronun yaknndadr.
st aktr, mermer bir tekne ile donatlm ve olaslkla souk banyo
nerilen hastalarca kullanlmtr. Obr bat tarafn ortasna rastlar. Tekne
kayaya oyulmutur. zerinin bir at ile rtld anlalr. K mevsiminde ve yal havalarda evresinde youn biimde amur birikir.
Asklepion'u kazanlar, hastalarn buradaki birikinti ile amur banyosu yaptklarn, sonra da teknede ykandklarn ileri srmlerdir. Eer tekne
bir tek bu amaca yaram ise amur banyosu sk uygulanm bir tedavi
yntemi olmaldr, nk tekneye inen basamaklar bir hayli anmtr.
Kutsal Kuyu'nun hemen gneybatsnda uyku odalar yer alr. Yalnzca
temelleri korunan odalarn ayrntl biimde tmlenmesi olanakszdr.
Uyutulma ilemi kesin dinsel kurallar uyarnca gerekletiriliyordu. Kurallardan bazlarn ok hasar grm bir yazttan reniyoruz: Hasta,
uyku odasna girmeden nce ykanp beyaz giysiler giymeli, kuak ya da
yzn karmal ve kurban sunmaldr. Bergama'da kurbann zeytin
dallaryla ssl, beyaz bir koyun olduu anlalr; Aristophanes'ten
(Klasik Dnem oyun yazar) rendiimize gre, Atina'da ise Asklepios'a
adak rekleri sunulmutur.
Hellenistik Devira ait Asklepios, Apollon ve Hijye (Hygieia) Tapnaklar: Uyku odalarnn kuzeyindeki kayalk taban zerinde, gnmze
pek az iz brakan tapnak ykseliyordu. Bunlar Kurtarc Asklepios'a,
kz Hijye'ye ve babas, Gzel ocuklu Apollon'a adanm tapnaklard.
Hijye Tapna'nn iinde ya da yannda Telesforos'un kutsal bir yeri vard.
Telesforos ilk kez Bergama'da Asklepios'un evresinde yer alan, daha
sonra baka yerlerde de tapm gren bir ocuk tanryd. Saaltm kltnde
nemli bir rol oynuyordu: Aristides bir gn kendisine Telesforos'un, daha
doru bir deyile Telesforos rahibinin, vcuduna srlecek bir merhem
verdiine deinir. Bir keresinde de Aristides bir d grm ve dnde
btn vcudunu kurtarmak istiyorsa, bir organn kesip Telesforos'a
140
ARSTDESN KATKISI
Dnemin, yani II. Yzyl ortalarnn nl hatibi Aristeides, Olympos
Da-Uludan gneyinde, Hadrianoida dodu, gnmzde Balkesir
yaknlarnda: 58 kadar sylevi yazan aristeides, Smyrna yurttayd ama
zamannn ounu Asklepionda geirdi.
Aristeides, Hieroi Logoida bir zyaam yks anlatsn dile getirir.
Trl trl rahatszlklarn ve tedavilerini tanr Asklepiosun bilgisine
sunar, incubatio yani istiare yoluyla mucizev iyiletirmeleri renir,
uygular. On yl kadar Asklepiona gelir gider, tuhaf ryalar grr, yine
kendisi gibi buraya gelen Romann nl kiileri ile karlar. Hieroi Logoi
bir tr ruhsal zyaam yksdr de grd ryalara ilikin raporlar
tutar, nlemler alr. yleki bu eseri okuduka II. Yzyl Kk Asyasnn
st snf ortamna girmi gibi oluruz. Rahatszl genelde, kronik nevrasteni olarak tanmlanr, bazen de hastalk kuruntusu, Yaamn bir engelli
gibi geirdi ama retoriki olarak almalarna ara vermedi. Bitkinlik ve
hareketsizliini kendisi kathedra olarak belirtir; Aristeides,
Philostratosun tantt ikinci sofist hareketi iinde yer alr, oratorlar iin
bir modeldir ve konumalar, mektuplar Asklepionla yakndan ilgilidir.
Homonoia Uyum sylevinde Smyrna, Ephesos ve Pergamon kentleri
arasndaki rekabetle homonoia arayn yanstr, tartmaya son vererek
uzlama ve dinginlik durumu araydr. Bu kent arasndaki kskanlk
ataszlerine de yansmtr. kent Prote Asias, Asiann Birinci Kenti
nvan iin yarr. Asia koinonu yani eyalet meclisi, gelenek, ya, gzellik, kken, kltr ve kltler asndan nder kentin hangisi olduunu belirlemek ister. Byle bir kente geit resminde en nde yrmek, kurban
kesmek gibi ncelikler tannr.
141
143
amur banyosundan, Bergama'da da yararlanlyordu. Aristides, tanrnn buyruu zerine, souk bir k gecesinde nasl amur banyosu yapp
tapnaklarn evresinde kez kotuunu ve nihayet kutsal emede
stndeki amurlar temizlediini ok canl bir anlatm ile aktarr. Yazarn
szlerine baklrsa, hava o kadar soukmu ki, hibir giysi insan koruyamyormu; yazara elik etmeye gnll olan iki dostundan biri hemen
geri dnm, br de spazm geirmi ve gevetilmesi iin hamama
gtrlmesi gerekmi. zerinde uygulanan tedaviler eer gerekten doru
ise Aristides'in bnyesi, srekli hastalklarna ramen, anlalan ok
glyd. Bir keresinde de krk gn sren dondan sonra Asklepios, yazara
yataktan kalkmasn ve yalnzca keten bir gmlek giyip, dardaki
emede ykanmasn tlemi. Her yer donmu olduundan, su bulmak
ok gm. Su musluktan akar akmaz donuyormu. Yine de Aristides
tanrnn buyruuna boyun emi ve souu herkesten az hissetmi. Bir
baka kez, k ortasnda yazar zmirdeyken dnde Asklepios grnm. Tanr ona aaya inerek kentin dndaki rmakta ykanmasn
sylemi. Souk o denli iddetliymi ki, rmak kysndaki akllar kat
bir yn oluturacak biimde donmumu. Aristides her eye ramen
suyun en derin yerine atlayp bir sre yzm ve darya knca, gn
boyu sren lk bir zindelik hissetmi. Olayn akna dnen tanklar ister
istemez haykrmlar: "Ycedir Asklepios."
Aristides, saaltmda tutulan yntemlerin bu aykr niteliine, kendisi
de ayordu. Fakat yazar, artk Bergama'da epeyce tannm birisiydi;
kukusuz rahipler onun bnyesinin nelere dayanabileceini de hastalklarnn ne denli nemli bir blmnn hayal rn olduunu da kendisinden daha iyi deerlendiriyorlard. Baldran suyu ya da kire katlm su
imek ve peklie kar uzun sre oru tutmak, Aristides'e aykr gzken
tedavi yntemleriydi. Foal (Phokaia) bilge Hermokrates de bir ykye
konu olmutur. Bir gn Hermokrates, imparatorun huzurunda bir okuma
yapm. mparator Hermokrates'ten o denli honut kalm ki ona diledii
bir dl semesini sylemi. Hermokrates, Bergama Asklepios'unun
buyruu zerine, gnlk ile ttslenmi keklik perhizi yaptn, fakat
lkesinde gnlk bulmann bir hayli g olduunu, bu yzden imparatordan ok miktarda gnlk istediini belirtmi. Aristides, Asklepios'un
bir boksre ryasnda grnerek, zorlu bir rakibe kar kullanabilecei
oyunlar rettiini de anlatr.
144
DYALOGLA TEDAV
Aristides'in evresinde -Tanr'y saymazsak- iki grup insan yard;
Birinci grup, tanrya tapnanlard. Ancak bu, bir kardelik rgt deildi.
Bu gruptaki kiilere Aristides, Asklepioion'daki yaztlarda ad geenleri
de ekliyordu. rnein; Zeus Asklepieion'u yapan Rufnus, Doktor
Theodotos gibi sk sk adndan sz ettii dier kiiler de sadece kendi
dostlaryd.
kinci grup ise klt personeliydi. Aristides'i geirdii krizler sresince
destekleyen, konumalarn dinleyen, onunla edebiyat tartmalar yapan
ve bir hatip olarak ihtiya duyduu moral ve kltrel destei veren, bu
arkada grubuydu.
Aristides'in en byk destei Asklepios'du. Tapnakta, ryasnda kendisine katrc olarak grnen ocuk tanr Telesphoros da vard. Kutsal
yklerde anlatt tedaviler ve ryalarda kimi kez Zeus ve Sarapis gibi
tanrlarn da yardm vard. Ancak Aristides iin gerek tanr Asklepios'du.
147
ASKLEPON MEDTASYONU
Aadaki meditasyon cierlerinden hasta insanlar iindir, ama btn
hastalklar iin ayr meditasyonlar vard.
nce, aklndakilerin hepsini sil.
D dnyadan gelen btn duyulardan arn.
Derin nefes al.
Bu, kolay deil.
ksrme gibi vcudunun doal tepkilerinin stesinden gelmeyi isteme,
o ac sana bir eyler anlatmak iin var.
Ama ayn zamanda bu acnn vcudunun bir korkusu olduunu da
unutma!
Vcudunun bu blm seni tehlikede olduun yolunda uyaryor.
Ama kimi kez tehlikeden uzaklamak yerine bu tehlikenin iinden
gemelisin.
Bu nedenle yapabildiin kadar derin nefes al ve cierlerinin sana ne
dediini dinle.
Cierlerindeki solunumun derecesini, cierlerindeki svy ve dokularndaki ilii farket. Enfeksiyonun doasn hisset ve senin nefes aldn yere
mdahalede bulunan organizmay ve bu organizmaya kar bedeninin tepkisini kavra.
Kalp atlarn ve onun nefesini nasl etkilediini hisset,
Durumunu farket, kabul et, onu anla.
imdi dikkatini kendi iine ver, vcudundan uzakla.
Gzlerinin ortasndaki k noktasna odaklan.
Bu noktann iinden bir tnele, bir geide doru yrdn dn.
148
150
Aristides ciddi br sinir krizi geirdi ya da kronik bir nevrasteni ba gsterdi. Sonuta, hayat boyunca hafif sakat kald. Yine de retorik almalarn srdrd. Bu hastaln ilk etkisi yorgunluk ve hareketlerinin
kstlanmas oldu. Bergama'da uzun sre Asklepionda kad.
Aelius Aristides ve Asklepion
balamnda
151
153
154
RYA LE TEDAV
Asklepionda uyku odalarna alnan hasta, uzunca sre band beklenip
izlenir, uykudan uykuya geerken rya grd gz kapaklarndan anlalnca uyandrlr, ryasna gre tedavisi verilir ve tavsiyelerde bulunulurdu. Tanrsal g, yaralar ya da hastalkl blgeyi yalayan ylan ve
kpek tarafndan hasta tedavi edilmi olurdu. Tanrsallk gc eitli tedaviler biiminde kullanlrd. Ellerinde yatmak, tbbi ilemi uygulamak,
cerrahi operasyon yapmak ya da tavsiyelerde bulunmak. Sabah olduunda
hasta iyilemi olduuna mit ederdi. Akas, tapnak tedavisinin en
etkili gesi inantr. Laik hekimlerin zamann organik hastalklar iin
ok az zellii olan ilaca sahip olduklar dnldnde Asklepios
kltnn son derece popler olmas ve yzlerce yl ayakta kalmas
artc deildir.
Asklepionda psikoterapi erevesinde uyku odalar ve rya yntemi
ok nemli yer oluturur. Bu konudaki aratrmalar ile tannan Dr. Seda
Karaz Arhan yle diyor:
Antik dnemde hastalklarn tedavisi konusunda rasyonel tbbn ilk
giriimleri ve teorileri grlmekle birlikte inan ve metafizik yn ar
basan uygulamalarla da karlalmaktadr. Tedavide ryalarn kullanlmas Antik dnemde olduka yaygndr. Hastann grd ryalar,
hastalklarn anlalmasnda hastaya ve hekime yol gsterebilecei gibi
tedavi iin uygulanabilecek yollar da nerebilmektedir. rnek olarak
Galenos "Ryalarda Diagnoz zerine" adl eserinde, dler araclyla
hastalklarn tehisini, ryalarn yorumlanmasn drt miza teorisi ile
deerlendirmeye almtr. Bunlarn yan sra ryalarn dorudan tedavi
158
159
uykusu ile (enkoimesis, Latincede incubatio olarak adlandrlr) iyileeceklerine dair gvenleri artard.
Epidaurosta bu tabletlerden ok sayda ele gemitir. Pergamon
Asklepionu hakknda bildiklerimizin ounu M.S.118de domu olan
Mysial Aelius Aristidese borluyuz. Zengin bir aileden gelen Aristides
yllarca ifa aramak iin eitli Asklepionlar dolat durdu, zellikle Pergamonda ok kald.
Hasta olan bir kiinin en fazla bir gecelik tapnak uykusuna yatmak
iin geldii Pergamonda o bir yl akn bir sre kald. Asklepios Soter
(Zeus Asklepios) Tapnann yapm onun geliinden ksa bir sre nce
bitmiti. Aristides, uygulad mantkd tedaviler hakknda ayrntl bilgiler vermesine ramen Pergamon Asklepionunda bulunan yaplar
hakknda yeterli bilgi vermemektedir. rnein, kutsal alann gneybatsnda yer alan yuvarlak yap ile buna balanan bir tnelin ilevi
konusunda tatmin edici bilgilere hala sahip deiliz.
Abatonun yeri de tartmaldr. Buna karlk, Aristidesin anlatmlarndan burada amur banyosunun rutin uygulanan tedavilerden biri
olduunu ya da buralarda en azndan bu tr bir tedaviye engel olunmadn anlayabiliyoruz. Pergamonda tapnak kutsal alannda bulunan
kuyu ve emeler burada ayn zamanda ime ve banyo krlerinin
yapldn da gstermektedir.
Pergamon Asklepionundaki en ilgin buluntu kutsal alann ortasnda
ortaya karlan bir grup
mezardr. Bu mezarlarn tedavi altnda iken lp kutsal alann saygnln zorda brakmamas iin alelacele orada gmlen hastalara ait olduu
iddia edilmitir. Gerekten de Pausanias, Epidauros Asklepionunu anlatrken unlar yazar:
Asklepiosun kutsal korusu her yandan snrlarla evrelenmitir. Bu
snrlar dhilinde ne insanlarn lmesi ne de kadnlarn doum yapmas
mmkndr.
Bu anlatmlar da kutsal alanda lmn mmkn olmadn, byle bir
durumun olmas halinde ise cenazelerin karlarak gmld fikrini
makul hale getirmektedir.
161
162
BR ANI DAHA
M.S. 148'de Ekim'den Ocak'a dek grnrde hibir neden yokken bir
tmr belirdi, nceleri herkeste olabilecek bir eydi, sonra inanlmaz
lde byd ve kasm gerildi, ilikler olutu ve korkun arlar ortaya kt ve birka gn de ate oldu. te o zaman doktorlar bir sr
eysylediler, kimi ameliyat dedi, kimi ilalarla koterizasyon, bazlar ise
bir enfeksiyonun ortaya kacan ve kesinlikle leceimi sylediler.
Ama Tanr baka bir fikir verdi, bana dayanmam ve ilie bakmam
syledi. Aka grlyordu ki, doktorlar dinlemekle Tanr'y dinlemek
arasnda seim hakkm yoktu. Ama ilik daha da byd ve korkun
oldu. Dostlarmn bazlar sabrma aryorlard, bazlar ise ryalarma
gre davrandm iin beni eletiriyorlard. Hatta bazlar ne ameliyata ne
163
164
TELESPHOROS VE NEKAHAT
Asklepios'un ayann dibinde bazan, balkl bir rt sarnm olan
tuhaf bir cce ya da ocuk figr bulunurdu. Bu, nekahat tanrs
Telesphoros'tu. Onun gc, dier Asklepion ifa tanrlarnn glerini arttrr ve tamamlard. zellikle Metodistler tarafndan nekahat, iyilemenin
ok nemli bir paras olarak kabul edildi. Bu, Asklepiades ve Soranus'un
rejimlerinde de grlr. Asklepiades'in yntemlerini ven Celsus, hastalk
ne kadar hafif olursa olsun, nekahatn ok nemli olduunu vurgular. Celsus, yaanan yer ve iklimin de diyet gibi sk sk deitirilmesi gerektiini
syler. Farkl blgelerde toprak sahibi olan zenginler iin bu ok zor bir
165
ma'ya M.S. 165-166 yllar arasnda ulat. Aelius Aristides ayn yl hastaland, ancak kurtuldu. Ertesi yl Galenos aniden Roma'y terketti ve salgndan kat. Hkmdarl zerine salgnn glgesi den Marcus Aurelius
ise, M.S. 180'de lrken hl hastaln etkisi altndayd.
Grld kadaryla hastalk Akdeniz blgesine yabancdr; nk daha
yakn tarihli ve iyi kaydedilmi rneklerinden de biliyoruz ki, salgn
hastalklar 'bakir' toplumlarda daha yksek lm oranlarna yol aar. Baz
topluluklar, grece olarak daha dk lm oranlan gsterirken, bakalar,
zellikle de ehirlerde bulunanlar, % 25'e varan kayplar yaamlardr.
Dier yazarlarn yetersiz tanmlarndan ok, Galenos'un eksik ve bilgi
vermekten uzak anlatmlar artcdr. Bu hastalktan, byk ve ok uzun
sren bir salgn olarak sz etse de, tanmlar ksa ve phelidir. Roma'dan
ayrlndan ksa sre sonra Marcus Aurelius tarafndan saray hekimi olmak
zere geri arlm, bir sonraki ilkbaharda yapaca saldr iin ordunun
toplanm olduu Aquilcia'da imparatora katlmas istenmiti. Bu ky
kentindeki askerlerin younluu ve yerel nfusun kalabal salgndan
korunmu bir blge olduu izlenimini yaratmaktadr.
Sonuta, Galenos'un salgn ve kurbanlaryla ilgili anlatmlar belirsiz
olmu, gnmze uygun bir tan konmasna olanak vermemitir. Ate ve
pstller gibi baz belirtilerden sz etse de, onun svlar kuramnn bu tip
belirtileri ikincil srada nemsemesi nedeniyle, bu belirtilere yeterince
dikkat etmemitir. Gerekten de derideki dkntlerle ilgileneceine,
Galenos, daha ok kan tkrme belirtisi zerinde durmu ve hastal bir
tr akcier apsesi olarak tanmlamtr.
LET VE KIRANLAR
Salgnlar, letler, zellikle Antoninus Salgn' ad verilen bu hastalk
ilkada insan krm yaratrd. M.S. 251-266 yllan arasnda yaanan
salgn ile her yere kran girmitir. Roma'da gnde be bin insann ld
kaydedilmitir. Krsal blgeler bundan etkilenmemilerdir. Ancak ehirler,
zellikle de imparatorluun kozmopolit yerleim merkezleri, iice ve
salksz evleri nedeniyle ok fazla etki altnda kalmtr. En byk risk
altndakilerse, M.S. 542-543'te baka bir salgnn darbesine dayanabilen
168
GALENZM
Galenos'un tanmlamal anatomi
almalarnn temeli basit yapl hayvanlara dayanr. zellikle berberi ebei
zerinde incelemeler yapmtr. Bu hayvann, insanla baz ortak zlklerinin
bulunmas, iyi bir gzlemci olan
Galenos'u insan anatomisi zerinde
almaya yneltti. Kas ve kemikleri
ayrntl inceledi. Kafa sinirlerinin yedi
iftini ve kalp kapakklarn tanmlad.
Toplardamarlar ve atardamarlar arasndaki yapsal farklar gzlemledi. Atardamarn hava deil, kan tadn
gstererek 400 yllk yanl inan ykt.
171
174
175
GALENOS ve ECZACILIK
Antik an son byk hekimi Bergamal Galenos nl bir farmakologtu. Tbbi mstahzarlar Bergamal Galenos dneminden beri
bilinir ve kullanlr. Ayrca Galenosun hastalarn tedavi iin nerdikleri
ilalar arasnda zeytinya da yer alyordu. Hastalarna bitkisel ilalarn
bizzat hazrlamas, polifarmasi denilen formlasyonlar (en bilineni
tiryak) tp ve eczaclk leminde yzyllar boyunca kullanld ve kendisi
"Eczacln Atas" unvann hak etti. Nitekim eczaclkta "Galenik Farmasi" denilen ve eczaclk sanatnn zn oluturan bir dal ile meslek
bilimi olarak gnmze kadar geldi,
EGEDE ECZACILIK
Eski Ege tebabet ve eczacl iki devreye ayrlabilir. Troya savalarndan hatta daha ncesinden balayarak M. V. Yzyla kadar uzanan mitolojik devre ve sonra bu asrda Hipokrat (M. 460-377) ile balayan
bilimsel devre.
Hipokrat dahi eitli eserleri arasnda antik tebabet adl bir kitap yazmakla bunu dorulamtr.
Mitolojik devrede Eski Egede eczacln kurucusu olarak yine mitolojik bir kii olan Chiron kabul edilir ki inana gre kendisi tanr Saturn
ile Phylliriia'nn oludur.
Dier antik toplumlarda olduu gibi Egede de hekim ve eczac ayn
kiidir ve hekimlik babadan oula geen bir meslektir. Hekim (atreion)
nceleri gezgin iken zamanla sabit bir hal alm ve her sitenin resmi
hekim veya eczacs belirmitir ki bunlara Halk Hekimi denirdi; bu
hekimler o ehir halkna bedava bakarlard. Buna karlk halk da atricon
ismiyle bir vergi derdi, hatta bilimsel tebabetin babas olan Hipokrat stanky adasnda Kos ehrinin hekimi idi.
Egede de eskiden hastalklar, Msr'da olduu gibi gda artklarnn
vcutta birikmesine balandndan boaltc metotlar ok kullanlrd.
Fazla olarak gne, su ve amur banyolar da uygulanrd. Ateli hastalklarda ise tedavi iin kan alnrd.
176
ROMA'DA ECZACILIK
Resmi ve zellikle askeri hekim ve eczaclar kadar Roma'da zel
olarak alan hekim-eczaclar da vard ve bunlarn atklar dkknda
muayenehanede- hastalara baktklar kadar bazlar ila hatta kokular ve
kozmetikler de satarlard. Ancak ila sat dorudan doruya hastalara
yaplmaz, hekimler arasnda olurdu ve hekimler duruma gre bu ilalar
hastalarna kullanrlar veya gerekirse uygun miktarda verirlerdi.
Bugnk eczanelerin temeli diyebileceimiz bu gibi hekim dkknlar
yannda Roma'da ayrca aktarlar ve kkler de vardr ki bunlar bilhassa
bakentin bir sokanda toplanmlard. Pompei harabelerinde bulunan
bir aktar dkkn bu kurumlarn zellikleri ve almalar hakknda yeter
bir fikir vermektedir.
Bu kk ve aktarlarn sattklar eitli droglar arasnda Mithirdaticum
ve Thriaque'in da nemli bir yeri olduu muhakkaktr.
Ancak devlet bu gibi sat yerlerini daima kontrol etmekte idi, hatta
M.. 81 ylnda kan bir kanunla ceza hkmleri dahi konmutu. Roma
hekimlii kadar eczacln da isim yapm iki insan vardr.
DOSCORDOS VE GALENOS
Pedanius Dioscorides M.S I. yzylda Kilikya (Adana) civarnda
Anazarbada domu Anadolulu bir hekimidir. skenderiye ve Atina'da
hekimlik rendikten sonra Roma'ya geerek mparator Neron ve Vespasien'in ordularnda asker hekim olarak almtr. Bu nedenle ok seyahat etmi ve toplad pek zengin ve eitli droglar inceleyerek o mehur
farmakolojik eserini Materia Medica'y yazmtr. XVI. yzyla kadar nemini muhafaza eden bu eserin asl Greke olup resimli, resimsiz pek ok
nshalar vardr. Sonra da birok dillere ve bilhassa Arapa ve Latinceye
evrilmitir. Arapa evirileri Kitab al-Haayi ismini tar. Latince evirileri de pek ok olup bir ksm eserin aslna sadk kalarak yaplan tercmelerdir. Bazlar da dip notlar ile donatlarak yaplmtr.
Dioscoridos'den sonra Galenos'a gemeden farmakoloji bakmndan
ikinci derecede nemli olmalarna ramen iki isimden daha sz etmek
178
GALENOS VE LA YNTEM
LA
nl deyiteki gibi 'her derde deva ila' zellii olan bitki ve sebzelerden oluuyor, bunlara inorganik veya hayvansal organik maddeler ve
bazen de baharat katlyordu. Baz ilalar etken madde ierirken, ou
ilacn da hasta zerindeki psikosomatik etkisi dnda hastalk zerinde
etkisi yoktu. Ne hastalk ne de insan fizyolojisi tam olarak bilinmediinden, ilalarn ou, etkinin dorudan gzlenip deerlendirilebilecei
yerde yani vcut yzeyinde uygulanyordu. Bu ekilde bile bir ilacn etken
maddesinin ne olduu tam bilinemiyordu. nk ilalarn ou, saysz
maddenin karmyla elde edilmi 'kokteyl'lerdi. Polifarmasi, belirsizliin
bedeliydi. Prgatifler dnda, ieriden etkili birka ila da baz yiyecek
ve ieceklerdi.
179
Aristotalesin rencisi olan Theophrastus 550 kadar bitkiyi tanmlamtr. Dioscorides 600 dolaynda, Galenos da bir o kadar ila anlatmtr.
Plinius'un bitki tipine dayal dank dzenlemelerinden, Celsus'un
zelliklere dayal baarl snflamasna dek birok farkl yaklam
grlyordu. Dier baz yazarlar bitkileri alfabetik sraladlar. Dioscorides
ise 'benzerliklerine gre bitkiler' eklinde bir snflama nerdi.
Kilikya'daki Anazarboslu Pedanius Dioscorides, antik an en nl
farmakolouydu. M.S. I. yzylda yaad ve ok gezdi. Claudius ve Nero
zamanlarnda askeri doktor olarak alt sanlyor. Ayn ada yaam
olmalarna karn Dioscorides ve Plinius birbirini tanmyorlard. Ayn
kaynaklar kullanmalarna karn birbirlerinin eserlerini de tanmyorlard.
Dioscorides'in bitki kitab De Materia Medica, M.S. 64 yl dolaylarnda
Yunanca yazlm be kitaptan oluuyordu ve yaam boyu sren almasnn rnyd. Sistematik dzeni ve ayrntl gzlemlerinin yansra,
by ve batl inanlar reddetmesi de baarsn perinledi. Galenos'un
beenisini kazanan bu yapt, o zamana dek etkili olmu btn bitki kitaplarnn yerini ald.
Bu konuda deneyim kazanmak isteyen biri, bitkiyi henz srgn
halindeyken, topraktan yeni karken, mrnn ilk gnlerinde ve son
dnemlerinde gzlemlemelidir. Bitkinin yalnzca filizi ile ilgilenen,
olgun bitkiyi bilemez, ayn ekilde yalnzca olgun bitkiyi tanyan kii,
onun srgnn grse tanyamaz. Yaprak ekilleri, kklerin, iek ve
meyvelerin deiik boylar ve baz baka zellikler yznden uygun ekilde gzlem yapmayanlar byk yanlglar beklemektedir.
Hekimlerin bu nerilere uymalar kendi blgelerinde yetien bitkiler
asndan zor olmuyordu, ancak egzotik bitkiler iin bu olas deildi. Evlerinin avlusu olsa bile, ancak bir toprak parasna sahip olacak denli zengin olan hekimler, zel bir bitki bahesi dzenliyorlard. Ancak iklim
bitki eitleri asndan belirleyici oluyordu. Yolculuk yapmay sevmeyen
ya da buna gc yetmeyen hekimler ki bunlar ounluu oluturuyorlard,
yabanc lkelerde yetien bitkiler iin ecza pazarlarna yneliyorlard. Bu
pazarlar en byk kasabalarda bulunuyordu. ok saydaki mal eitlerini
pahalya satan ve nadir bulunan bu dkknlar kk kesiciler (rhizotomoi),
181
GZ LALARI
Gz merhemleri, antik a farmakopelerinin nemli ve ayr bir
blmn oluturuyordu. Hi phe yok ki, gz hastalklar o dnemin
en sk rastlanan hastalklarndand. Roma ordusuna alinan bir acemi
askere yaplan muayeneler arasnda gz muayenesi de vard. Gen Plinius
gibi birok yaralar, gz hastalklar ile yakndan ilgilendi. Birok heykelde
de geree uygun olarak ar gz hastalklar betimlenmitir.
Her kesimden birok insanda miyop gibi gz bozukluklar vard.
Yapay merceklerin etkisinin biliniyor olmasna karn, bunlarn grme
bozukluklarnda kullanldklarna dair kant yoktur. Gzln yaygn
olarak kullanlmaya balanmas iin 13. yzyla dek beklenmesi gerekmitir.
Oysa gz hastalklar btn Roma mparatorluu'nda ok yaygnd.
rnein Dou Akdeniz'de en ar gz hastalklarndan biri olan trahom
endemikti. Bu durumun aklamas, farkl iki blgede gereksinimlere
ynelik farkl iki paketleme ynteminin kullanlm olmasdr. Bitki ve
baharatn hazr olarak daha kolay bulunabildii Akdeniz blgelerinde,
taze hazrlanm gz merhemleri ie ve tplerde saklanyordu. Ancak,
kuzeybat blgesinde gz ilalarnda sk kullanlan ve douya zg olan
bitkileri dzenli olarak elde etme ans az olduundan, ok miktarda bitki
kurutularak kullanma hazr halde saklanrd.
Vcudun uzmanlk gerektiren tek paras gz deildi. Galenos,
vcudun hemen her paras zerinde uzmanlam doktorlardan szeder.
184
185
Farmastik teknoloji, ila ekli retimiyle, retilmi olan ila ekillerinin, biyo yararll ve ila sistemlerin zelliklerini belirlemek demektir. Bir eczaclk ana bilim daldr. Eczacln kurucusu saylan Bergamal
Galenos'un adndan gelen Galenik Farmasi ismiyle de anlr.
Galenos hastalarna verdii ilalar bizzat kendisi tertip eder ve hazrlard. Evinde bir dolab deil, gerek bir eczane ve drog deposu bulunuyordu. Pek ok ila tertibi hazrlayan Galenos bu tertiplerinde ok sayda
drog kullanmtr. Tedavide bilhassa bitkisel droglar nemsemitir. Eserlerindeki bitkisel drog adedi en az 473 olarak hesaplanmtr.
Bu ekilde Galenos "Polypharmacie" denilen, ok ilkel maddeli ilalar
dnemini balatmtr.
TRYAK
Dneminde her derde deva ve zehirlenmelere kar bir panzehir olarak
kabul edilen Tiryak (Theriaca) macununun terkibinde 70 kadar ilkel maddenin bulunmas, bu alanda eriilen dzeyi gstermektedir. lk zamanlar
bir panzehir olarak bilhassa zehirli hayvan sokmalarna kar kullanlan
tiryak; Galenos dneminden itibaren her derde
deva bir ila olarak hret
kazanmtr. Avrupa'nn
baz ehirlerinde (Venedik, Napoli, Paris. Madrit
ve dierleri), yln belli
gnlerinde ve zel trenler ile hazrlanan tiryak
eczaclara devredilirdi.
Venedik uzun zaman bu
karm hazrlama yetkisini elinde tutmu ve burada hazrlanan tiryak
"Theriaca Veneta" ismi altnda birok lkeye ihra edilmitir. 1837 tarihli
Fransz Kodeksi (Pharmacopee Franaise) tiryak iin zel bir tertibi vermekte ve hazrlan yntemini aklamaktadr.
186
LA TERTB
Galenos, ila maddelerini tedavi zelliklerine gre scak, souk, kuru
ve nemli olarak nitelendirmitir. Farmakoloji alanna ilalarn etkilerinin
llmesi kavramm getirmi ve bunlar 1-4 arasnda derecelendirmitir.
Galenos'un ilalar ile ilgili en nemli eseri "lalarn Tertipi" (Composition des Medicaments), 192 ylnda Roma'da kan ve Saray kitaplklarn yok eden bir yangn srasnda kaybolmusa da, Galenos bu eseri
tekrar yazma olanan bulmutur.
Galenos, nce basit ilalar (droglar) incelemi ve kiisel grlerine
dayanarak deerlendirmeler yapmtr. Daha sonra ila tertipleri hazrlam ve bunlar tedavi alanna sokmutur. Hazrlad tertiplerden bir
blmnn formllerini gizli tutmu ve bazlarna da bugnk hazr
ilalarda olduu gibi, zel isimler vermitir. Panzehir olarak byk bir
ne kavumu olan Tiryak ile mshil olarak kullanlan Picra (sarsabr)
ve Hiera (ebucehil karpuzu) bilinen en eski tbbi mstahzarlardr. Galenos
dneminde byk bir hrete kavumu olan bu tertipler uzun sre tedavi
alannda kalmlardr, Galenos hazrlad ila tertipleri yannda baz ila
ekillerini (hap, yak ve merhem gibi) de gelitirmitir.
Yapt yeni ila tertipleri ve gelitirdii ila ekilleri ile eczaclk
sanatnn gelimesine byk katklarda bulunmu olan Galenos, Bat
lkelerinde "Eczacln Atas" (Pere de la Pharmacie), slam leminde
ise "Ecza Ustas" (eyh s-Saydile) olarak isimlendirilmitir.
187
GALENOS VE DYET
ZNDELK, BESNLER VE HJYEN
Hippokrates'ten sonra tp; diyet, farmakoloji ve cerrahi olmak zere
dala ayrlmtr. Bu blml sistem, Ege tbbndan Roma tbbna
dek uzun bir gemie dayanyordu. Diyet, bugnknden daha geni anlam
tayordu ve yalnzca yeme-ime dzenini deil, egzersiz, banyo,
geveme ve ilalar da
kapsyordu. Ege'de oyunlar iin alan atletlerin
gereksinimlerine yant
olmak zere ortaya kmt. Ancak ksa srede,
hastalarn
tedavisinde
nemli bir yntem haline
geldi ve ardndan da koruyucu hekimlik adna
salkl kiilere de uyguland.
Koruyucu hekimlik, doktorun iinin nemli bir ksmyd, nk teraptik yaklamlar tam gvenilir saylmazd. Ancak baz zengin hipokondriyaklar diyeti ar ciddiye alrlar ve diyet kurallar her trl normal
yaam engelleyici dzeyde zaman alan doktorlarn dzenli bakmna girerlerdi. Bu tip bir diyete ancak zenginler uyabiliyordu, ama diyet uygulayan doktorlar, halkn fakir kesiminde de ok tutuluyorlard. Bu durum
zellikle Roma'da M.. l. yzylda Asklepiades tarafndan savunulan tp
iin geerliydi. Plinius'a gre Asklepiades'in be temel uygulamas vard:
'Gdalardan uzak kalma, araptan kanma, masaj, yrme ve eitli araba
gezintileri.' Bu kurallar, onun gelitirdii organizmann 'fiziksel kuram'
ile uyumluydu. nceki kuramlar yeniden canlandrp uyarlayarak,
vcudun, srekli hareket eden atomlarn bir araya gelmesinden olutuunu ve pneuma ve vcut svlarnn geebilecei gzle grlemeyen
gzeneklerle dolu olduunu ileri srd. Bu elemanlarn durumu ve miktarna bal olan salk, diyet yoluyla kontrol edilebilirdi. Plinius, Asklepiades'in tbbna karyd ve kskanlkla yle diyordu: 'Grnn etrafna
188
189
BESLENME VE DYET
Diyet, Antik ada yaam tarz (diaita) anlamna geliyordu. Epikuros
ve Pythagoras gibi filozoflar, daha sonralar Galenos gibi doktorlar, vcut
zerinde etki yapan bir "srekli gler dengesini" savundu. Buna gne,
her ar u zararlyd. Hatta o dnemde yalnzca zengin kesimde grlen
gut hastal, bu durumun nemli kantlarndan biri olarak gsteriliyordu.
Gut hastal, yllar getike, diyetle ilgili farkl beslenme nerilerini gndeme getirmeye balad. O yllardan bu gne, deien yaam alkanlklar tartmalarn ieriini deitirse de diyet her zaman gncelliini
koruyan, nemli bir konu oldu.
Eski rejimlerin genel amac vcuttan baz maddelerin atlmasn salamakt. Celsus'un 'eksiltme' amacyla nerdii yollar arasnda, kan aktma,
barsaklar boaltma, kusma, egzersiz, ovma ve sallama vardr. 'Beslenme'
doal bir yoldur, yiyecek ve iecekler yalnzca hastalkta deil, sal
korumada da nemli rol oynarlar; yiyecek ve ieceklerin tm zelliklerinin bilinmesi, insanlarn sal iin onlar kullanabilmesinin en
nemli kouludur.
Besinin gc ayrca, hayvann ya ve byklne, kesili yntemine,
rnlerin yetitii topran tipine, baln yakaland suyun niteliine,
besinin tazeliine, piirilme yntemine ve baz baka etkenlere de
balyd. Bu snflama ve belirlemeler, hekime, bilgi ve becerisini salkl
ya da hasta, her bireye uygun olan diyeti seme yoluyla ortaya koyabilecei karmak bir at salyordu. 'Bu nedenle' der Celsus, 'verilen gdalarn nitelii hastann gcyle uyumlu olmal, miktar da nitelii ile
uyum salamaldr. Gsz hastalar hafif yiyecekler; orta gteki hastalar
iin orta gl besinler, gl hastalar iinse en gl besinler uygundur.'
Apicius'unki gibi Roma'da yazlm yemek kitaplar, diyet reeteleri
ve tbbi reeteler de ieriyorlard. Plautus'un Pseudolus'unda, bir a Romallarn ar baharat kullanmaya merakl olduklarn anlatr. Baka
alar, bitkileri baka bitkilerle kartrarak sunarlar. Ar ve sindirimi
g yemeklere yardmc olmak amacyla kullanlmalar byk bir olaslktr.
190
Attalos'u, gnahlar, hatalar ve hayattaki eytanlar sularken dinlediimde, insanlk adna zlyorum ve konutuu oday yoksul br
adam olarak terk etmeyi arzuluyorum. Haz arayan hayatlarmz knarken... yediklerimi ve itiklerimi snrlamak istiyorum ... Asla istridye
ve mantar yememem undandr: Bunlar gerek gda deil, tok mideyi
daha da yemeye tevik eden enilerdir; oburlar kapristen bazlar da
sindirim sistemlerinin gcn amak iin yerler: Doldur boalt, doldur
boalt! (Seneca, Epistutae Morales CVDI, 13-15; R.M. Gummere evirisinden).
Seneca, basit bir diyetin bedeni salkl tutmaya yettii, bir dizi yeni
hastaln ortaya kmasna yol atklar iin abartlar zellikle de
oburluklar nedeniyle zenginleri suluyordu. Plutarkos'a gre de, Roma
dnyas artk ktlk ve yoksulluktan deil, lksn getirdii hastalklardan
ekiyordu.
NCE MEYVA
Hipokratn, Galenosun en nemli danmanlar kimlerdi biliyor
musunuz? Antik an alar... Eski adaki hekimlerle alar arasnda
yakn iliki olduunu Epigraf Prof. George Beanin antik yaztlarndan
okuduumuz bir gerek. Antik an yemek kltrnde de bugnn ykselen trendi olarak grld gibi sal nde tutmak nemli bir parametreydi... Roma mutfanda tatlarn nemi de ok bykt ama
Romallar salkl beslenmeyi ok nemsiyorlard. Filozof imparator
Marcus Aerelius ve iki kars byk ve kk Faustinalarn salkl
beslenme ve yaamann ilk teorisyenleriydiler.
Hipokrat ve Galenosun dneminde ne yeniliyor, ne iiliyordu az-ok
biliyoruz. Anladmz kadaryla Antik a insann biraz itah sorunu varm. Bu nedenle yemekten nce itah amak iin zel bir arap olan
Mulsum iiliyordu. Romallarn zevklerine ve yemee ar dkn olmalar nedeniyle alarn ii kolay deildi; nce itah amak gerekiyordu.
lk sunumda ise bugnn Akdeniz mutfanda nce sebze yemeli ilkesine biraz ters olarak nce meyve yenmeli deniliyordu. Bir tren
havasnda iinde meyveler olan bir n yemek sunuluyor, yannda byk
olaslkla beyaz arap iiliyordu. En yaygn yemeklerden biri olan Gustum de Praecoquis kays ile yaplyordu. Kaysy eitli baharat ve
194
196
197
Galenos iin anatomi ok nemliydi. leyen bir bedeni, yapsn incelemeden anlamann mmkn olmayacana inanyordu. Galenos, insan
zerinde deney yapmaya ynelik sosyal ve dinsel engellemeler nedeniyle
insan bedenlerini kesip inceleyemiyor ama maymun, kei, kpek ve domuz
gibi pek ok hayvan zerinde kesip bime deneyleri ve ameliyatlar yapmt. Yalnzca hayvanlar zerinde alabildii iin Galenos'un baz
anatomik savlar, insanlar sz konusu olduunda geersizdir. te yandan,
onun titiz ve youn anatomik aratrmalar sayesinde birok anahtar fikir
ortaya kmtr.
Galenos, hastalklarn, anatomik yapnn bozuk ileyiinin belirtileri
olduunu, bu nedenle, bir hastal tanlamak ve tedavi edebilmek iin insan
bedeninin yapsnn kkten anlalmasnn zorunlu olduunu savunuyordu.
Baka bir deyile, hekimler normal bir insan bedeninin dzenini ve ileyiini kavramadan, bir hastal onun beden zerindeki etkilerini anlayamazlard. Galenos'un metodolojisi, deneylere ve gzlemlere dayanyordu,
kavramlar aklayabilmek iin
mantk ve nedensellii de yntemleriyle birletiriyordu ve bu
yntemler zamanla tbb aratrmalarn da yaygn yntemleri
haline geldi.
Galen fizyolojisinin temeli
"ruh'tur (pneuma). Ruhun
ekli ve hareket biimi bulunmaktadr. Hayvan ruhu
(pneuma psyehicon) beyindedir
ve alg ile hareket merkezidir.
Yaam ruhu (pneuma zoticon)
denen ruh ise kalbi merkez
alarak kan akn ve vcut
ssn dzenler. Doal ruh (pneumo physicon) ise beslenmenin ve metabolizmann merkezi olan karacierde yer alr (Lewis; 1998,41).
Galenos'a ait fizyoloji anlayna gre karacier en nemli organd. Alnan gdalar burada ileme girer ve kan dolamna verilirdi. Galenos'un
tanmlamasna gre "doal ruhlarla" dolu olan kan organlara datlrd. Bir
198
RUH VE BEDEN
Galenos'un bedenle ilgili fikirlerini tam anlamyla anlayabilmek iin,
onun tarafndan ortaya atlan "l sistem" grn aklamak gerekiyor.
l sistem; beyin ve sinirler, kalp ve atardamarlar, akcier ve toplardamarlardan oluuyordu. Bu sistemlerin her biri kendine zg bir pneumaya -soluk ya da hava- sahipti. Pneuma physicon, yani hayvansal ruh,
duygular, duyular ve dncelerden sorumlu olan beyinde bulunuyordu.
Pneuma zoticon, yani yaamsal ruh, kalpte bulunuyordu ve yaam enerjisini temsil ediyordu. Pneuma rectus, yani doal ruh ise beslenmeyi ve
bymeyi gerekletiren akcier ve toplardamarlardan oluan sistemdeydi. Galenos'un bu l sistemi ve bu sistemi temsil eden pneuma'lar, ruhun varlna ilikin inancn da kantlamaktadr.
KAN DOLAIMI
Galenos''un, kan dolam hakknda yapm olduu aklamalar yanl
da olsa, fizyoloji tarihinde nemli bir gelimeyi temsil eder. Ona gre,
kan karacierden venler (toplardamarlar) araclyla btn vcuda dalr
ve onu besler. Bu damarlardan biri, kalbin sa karncna gelir, sa ve
sol karncklar arasnda bulunan deliklerden sol karnca geer; burada
200
GALENOSUN BULULARI
M.S. II. yzylda Bergamal hekim Galenos, kan damarlarnn kan
tadn bilmekteydi ve venz (koyu krmz) ve arteriyel (ak krmz
ve daha duru) kan tanmlam, grevlerinin farkl ve ayr olduunu belirtmiti. Byme ve enerji, karacierde kilsten olutuuna inand
venz kann zellikleriyken, arteriyel kan kalpten gelmekteydi ve hava
ierdii iin canllk vermekteydi. Kan olutuu (yaratld/retildii)
yerlerden vcudun tm blmlerine akar ve buralarda tketilirdi. Kalbe
202
BBREKLER
Galenos''un yapm olduu almalardan bir dieri de bbreklerin
ileviyle ilgilidir. Bbreklerden kan reterleri balamak suretiyle idrarn
bbreklerde szldn ve kandaki baz zararl maddelerin bbrekler
kanalyla dar atldn gstermitir. Galenos''un bunlar kadar nemli
baka deneysel aratrmalar da vardr.
EMBRYO
Galenos, embriyo zerine almalar yapmtr. nsan anatomisi zerine birok alma yapan Galenos, embriyo konusunda da almalar
yapm ve bu konu zerindeki detayl bulgularn On The Natural Faculties adl eserinde toplamt.
Ayrca Aristo'nun o zamanlar anatomi ve embriyo zerinde yapt
alma ve dnceleri, bilimsel dnceyi gelecek 2000 yl boyunca
etkilemitir.
DERLER
Galenosun en nemli almalarndan biri, kendisinden 400 sene
ncesinden beri hava tadna inanlan atardamarlarn hava deil, kan
tadn kantlamasyd. Ancak, bu almalarnn yannda, bbreklerin
ve idrar borularnn nasl altklarn denetlemitir. Toplardamarlar ile
atardamarlar arsndaki yapsal farkllklar gzlemlemitir. Omurilik
zerine almalar yapm, karacierin, kan yapmnn ve toplardamarlarn merkezi, kalp ve damar sistemindeki en nemli organ olduunu
yazmtr.
ki bin yl nce Galenos tarafndan benimsenen "uygun dozda il kullanm" bugn de hekimlerin en ok dikkat etmeleri gereken konular
arasndadr. Galenos'un rettii illar ve kulland tedavi yntemleri
XVII. yzyla kadar kullanld, o dnemden sonra terk edildi. Bunun tek
istisnas, nabz lmdr. Galenos, nabz saysn hastaln ve saln
bir lt olarak kullanan ilk hekimdi.
204
Galenin deneysel
tpla ilgili eserinin
tek nshasnn ba
sayfas.
(Sleymaniye
Ayasofya Kitapl
No: 3772)
HUMORALZM
Drt humor teorisi (Humoralism) hastalklarn insan organizmas
iinde mevcut olan "humor" (sv) dengesinin ksmi ya da tamam olarak
bozulmasndan kaynaklandn savunan bir yaklamdr. Bu anlay
ierisinde organizmann birlii-btnl ile fiziksel ve mental karlkl
ilikisi sz konusudur. Her insan kendi "bireysellii' iersinde ele alnmak
durumundadr ve her birey kendine zg humoral birleim iersindedir.
205
206
MASMA TEORS
"Miasma'' szc eski Ege
dilinde "kirlenme" anlamna
gelmektedir. Burada bir eyin
"lekelenmesi" anlam yer ald
gibi insann fiziksel ve ahlaki
ynden de pislenmesi durumu da
sz konusudur. Miasmann asl ne
olduu belli deildir. Burada varl kabul edilen ey "kokumu" kt
havadr. Genel olarak kokumay yapan durgun su ve bataklklar, insan
ve hayvanlardan kan buharlar, hasta insanlar, salglar, bozulmu yiyecekler, rm bitkisel maddeler gibi nedenler en byk miasma etkenleri arasnda varsaylmaktadr. Kt havann nasl hastalk meydana
getirdii kukusuz aklanamamtr ve eitli varsaymlar ileri
surlmtr.
207
208
GALENOS VE MZKOTERAP
Psikolog Sinem Gke yle diyor; Mzik, insanlk tarihi kadar
eski, kimsenin bir bakasna anlatamayaca kadar bireysel ve znel,
dnyann her yerindeki tm insanlar kapsayacak kadar genel ve
evrensel, yeni ve farkl armlar tayabilmesi ile her an yeni bir
oluumdur. Platonun da belirttii gibi mzik, ruhun eiticisidir.
Psikolojik saaltmda dier sanat alanlarnn kullanl gibi mzik de
srece dhil edilebilen ve katk salayan bir ara niteliindedir. Mzik,
tek bana teraptik bir etki salayabilecei gibi, kimi zaman uyarp coturarak kimi zaman gevetip sakinletirerek kimi zaman da katarsis nitelikli boalm salayarak psikofizyolojik deiimleri salayabilir.
Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Klasik Arkeoloji
Blm retm grevlisi Aya zcan Antikada mzikle tedavi
balkl sunumunda Tanra Athena'nn alarken yanaklarn iirdii ve
kendisini irkinletirdii dncesi ile suya att fltten kan nameler
Asklepionlarda ruhu iyiletirmek iin bir ara oldu. Pek ok Askiepion'da
tpk Seluklu ve Osmanl ifahanelerinde olduu gibi tnlayan nameler
yanklanp gkyznde titreirken hastalarn ruhlar da huzur buluyor olmalyd.
Antik a tbbnda hastalarn iyiletirilmesi iin merhemler ve ifal
otlarn yan sra cerrahi yntemlerin kullanld hekimlik bilgileri kadar
rahatlatc etkisi nedeniyle mzikle yaplan tedavinin de nemli yeri vard.
209
yapmak ve tedavi yntemlerinin banda geliyordu. Ayrca kutsal su iiriliyor, alk ve susuzluk krleri, souk havalarda koullar dzenleniyordu.
Hastalar iyiletirmede telkin, byk rol oynuyordu. Hatip Adisteides'ten
rendiimize gre, hastalar ne ekilde iyileeceklerini ryalarnda gryorlard. Gl telkinler yoluyla hastalarn d grmeleri salanyordu.
Bunun iin zel olarak yaplm uyku odalar bulunmaktayd. Salk yurdunun yanndaki tiyatroda trenler yaplyor, mzik eliinde hastalara
ruhsal tedavi uygulanyordu.
Asklepion'da, ifann Asklepios'tan geldiine inanlyordu. Bu nedenle, Asklepion'daki her eyin katsal olduu kabul ediliyordu.
Belgelerden rendiimize gre, eski Ege medeniyetinde ve dier
medeniyetlerde mzikoterapi uygulanmaktayd. Gnmzde de dnyann
pek ok lkesinde ruhsal ve bedensel sorunu olan hastalarn psikiyatrik
sorunlarn gidermede mzikoterapi uygulanmaktadr.
214
biyoloji felsefesine de kaynaklk eder. Btn bir ortaa da mantk dizgesinin etkisi altnda tutan Aristoteles' in dnceleri dneminin ve etkisinde kalan bilim adamlarnn ve hekimlerin de yol gstericisi olmutur.
nsan bedeninde ilk yaayan ve son len organn kalp olduu saptamas,
dneminde kabul grm bir dncedir. Prof. Dr. Nihat Keklik bir almasnda bir Arap hekim ve filozofu olan shak Ibn Huneyn ( lm 911)
nin "Tabiplerin ve Filozoflarn Tarihi " adl yaptnda filozoflarn ayn
zamanda tabip, tabip olanlarn da ayn zamanda filozof olduunu ifade
ettiini belirtmektedir.
Grld gibi, daha nce ayrdna varsak da varmasak da tp ve
felsefe arasnda belki de tahmin ettiimizden daha ok yaknlk bulunmakta. Bunu daha net grebilmek iin tp tarihine bir gz gezdirmek
yeterli olacaktr.
Her eyden nce vurgulamamz gereken nokta tbbn da felsefenin de
konusunun insan ve yaam olmasdr. Her iki alma alan znde insana
ve yaama ilikindir. Sorular, araylar, ilerlikleri hep bu ana konunun
uzanmlardr. Tp iin insan yaam daha dorusu insann salkl yaam
erek ise de pratikde direkt olarak insan saln hedefliyorsa da buna
varabilmesi de bir takm doru sorularn sorulmas ve verilen yantlarn
bir eletiri almasna gereksinimi domaktadr.
Tarihsel sre iinde XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra tp bilimi
bugnk eklini kazanmaya balayp bilgilerini eskiden olduu gibi din
ve felsefeden deil, deneysel bilgilere dayandrarak ilerlemektedir. Bu
arada unutmamak gerekir ki, tp sadece bir bilim deildir. Bir sanattr. Bir
teknik uygulanm alandr ve ayn zamanda sosyal ve kltrel yanlar da
olan bir almadr.
Btn bilimlerin anas olduu kabul edilen felsefenin tp gibi insan
ve yaamn soru konusu edinen bir gereklikten uzak olduunu dnmek olanakszdr.
imdi kubak olarak tp tarihine bir gz atalm, bilgilerimizi tazelemek adna. Eski Ege devrine gelene kadar tp, dini bir grnm sergiler.
Bu konudaki ilk bilgileri (milattan nce 3000 yllarndan daha ncelerine
giden) Msrllardan gnmze kalan papirslerden ve Mezopotamyallar216
DNR GALENOS
Pltonculuk, Aristotelesilik, Epikrclk ve Stoaclk gibi dnbilim
akmlarndan etkilenen Galenos, bu akmn temsilcilerinden ald derslerle kendi felsefi eklektisizmini biimlendirdi. Dogmac bir dnr olmaktan ok, tarihi ve eletirici bir bilgindir. Kendi eserlerinde izledii
sra ve kulland yntem, kendisinin Aristo'nun mantk ilkelerini kullanm bir diyalektiki olduunu gsterir.
219
220
221
dnrleri ile kouttur. "Bizi doa bilimlerini pek iyi incelemi olan tm
Ege dnrlerinin Eflatun ve Musa'nn grlerinden ayran nokta budur.
Musa'ya gre Tanrnn maddeyi bir kez dzenlemeyi istemi olmas,
hemen bu dzenin olumas iin muktedirdir ve onun iin her ey
mmkndr. Biz byle dnmyoruz. Zira baz eyler vardr ki, nitelikleri itibaryla olmazlar ve tanr byle eylere dokunmaz, fakat olabilen
eyler arasnda en iyisini seer.
Galenos tinsel ruh hakknda da deiik grler ne srmtr. Ruhun
maddesel bir tz olup olmadn zebilecek olan bir belge bulunmadn anlatarak bu konuya deinme cesaretini gstermez. Yalnzca
maddecilikle tinselcilik arasnda kararsz bir durum alr.
Ruhu, Aristo'nun yapt tanma gre anlamak suretiyle maddecilie
fazlasyla ynelmitir. Ruhun (scak, souk, kuru, ya) gibi cisimlerin drt
ilkel karmndan olutuu sonucuna varr.
"insan ruhlar ya can ya da cann bir aletidirler. Bu, kukusuz ki
dorudur. Ve onlarn parlts, gnein ve tm yldzlarn parltsn aar.
Bir harika olarak da ayn ruhlar zahit insanlarda tanrsal ruhun kendisiyle karr. Bu tanrsal k, tanr hakkndaki bilgileri daha parlak,
daha salam ve tanrya kar olan atlmalar daha ateli olsun diye onlar
daha parlak bir duruma getirir. Yreklerde yer tutan eytanlar ise tersine
olarak nefesleriyle beyin ve yrekteki ruhlar bulandrr. Yarglarn nne
geer. Aa vurulmu fkelere neden olur. Yrei ve dier organlar en
zalim edimlere srkler."
Bu dn biimi, ruhun lmezliini ya da daha ok Eflatun'un ileri
srd ruhun dnen ksmnn lmezliini kabul etmesine engel olur.
"Eer Eflatun hala yayorsa, kendisinden niin fazla bir kan yitirildii
ya da baldran zehiri iildii zaman ya da iddetli bir atee tutulunca
ruhun bedenden, ayrldn renmek isterim. Zira Eflatun'a gre ruh
bedenden ayrlnca lm oluur. Ve biraz daha aada da, ruh cisim
trnden bir ey olmasayd, tm bir bedenle birlikte snp gitmezdi."
Galenos, ruhun blmleri ile paralarna dair dncelerinin temelini
Eflatun retisinden alr. Eflatun'a olan hayranln, ona "dnrlerin
prensi" sann vermek suretiyle de belirtmitir.
222
223
224
ynelmi, felsefeyle hekimlik renimine koyulmu olanlarnda okuyabilecei ekilde bu iki bilim arasndaki balar gsteren felsefe kitaplar
yazmtr.
Kiisel bir retisi olmayan Galenos, felsefede semecidir. Az ok
maddesel olan bu semeciliine uzlatrclk "syncretisme" ad verilir.
Doa ve yaam hakkndaki gzel esinlerini Eflatun'dan almtr.
STOACI GALENOS
Stoaclk (Stoisizm)
Stoa'clk M.. IV. yy.n son yllarnda dodu, kurucusu Zenon'dan
Epiktetos'a, Marcus Aurelius'a kadar hi bir deiiklie uramad. Panteist
ve maddeci Stoa fiziinin temelinde aba ve gerilim fikri vardr.
Doann tek varlklar cisimlerdir; ama bunlarn hepsinde etkin ilke,
neden ve kuvvet maddeden ayrlmaz; kuvvetsiz madde ve maddesiz
kuvvet yoktur. Kuvvet cisimden ayr deildir; demek ki, cisimseldir;
maddeye iler ve uzay onunla doldurur. Bu kuvvet, bu gerilim, hareketi
ve uyumu yaratr; dnyann ruhudur, Tanr'nn kendisidir. Evrende her
eyi birbirine balayan, btn evreni dolduran bu ruh, bir sanat gibi,
kaderin boyunduruu altndaki her eye yeni bir g kazandrr.
Stoa'c mantk, izlenimin edilgin bir duygulanmadan baka bir ey olmadn kabul eder; alglamann olduu yerde kabul etme ve yarg, yani
aba vardr. Fikirlerin zincirlenii ve yaklatrlmas zeknn olduu kadar
iradenin de ilemleridir. Deney, her bilginin kaynadr. Onu yneten
ilkeler de eski bir deneyden ve daha yksek bir dzenden gelir.
Stoa'c ahlkn ilk fikri, yce iyiliin erdeme varmak iin harcanan
abada bulunduu fikridir. Bunun dnda kalan hi bir eyin, zevk ve
acnn, salk ve hastaln, fakirlik ve zenginliin fark yoktur. Erdem,
tmyle, niyete dayanr. yilikte ve ktlkte dereceler yoktur; btn hatalar birbirine eittir. Bilge kii erdemlidir, ayn zamanda mutludur.
Erdem, doaya uygun yani akla uygun bir ekilde yaamaya dayanr.
Bu, insann kendinde bir ahenge, bir uyuma varmasdr, br insanlarla
225
uyum iinde yaamasdr. nk btn insanlar kardetir. Baka bir deyile erdem, btn doayla uyum iinde yaamaktr. Ruh, aklda aba gsterir ve gerilir, tutkuda gever. Bilge kii tutkudan kanabilmeli ve ona
kar duyarsz kalabilmelidir. Epiktetos dayan ve kan der.
Kbrsl Zenon
(M.. 335 - 264) Kbrs doumlu stoac temeli atan dnr. Ticaretle
urarken Sokrates ve Ksenphon'un yaptlarn inceleyen Zenon, bir i
yolculuu iin Atina'ya gidince, Krates'in derslerini izledikten sonra felsefeye ynelir. Herakleitos'un evrenbilimi ve Aristoteles mantnn bir
blmn birletirerek Stoaclk ad verilen felsefe okulunu kurar.
Gelitirdii felsefeyi Poikile Stoas'nda verdii derslerle yaymas, Stoac
adlandrmasna kaynaklk etmitir. Zenon, etik arlkl felsefi sisteminde
mantk, bilgi kuram ve fizikle ilgili sorunlar da ele almtr.
Mutluluun, iradeyi, evreni yneten ilahi us ile uyumlu klmaya bal
olduunu ileri srer. Mantk ve bilgi kuramnda Antisthenes ve Diodoros
Kronos'dan, fizikte Herakleitos'dan etkilenmitir. Kaba, ama etkili bir Yunanca ile yazd ok sayda incelemesinden gnmze yalnzca baka
yazarlar tarafndan alntlanan baz paralar ulamtr. Bir sylentiye gre
felsefenin doruuna ulatna inannca intihar etmitir.
Herakleitos gibi Stoaclar da tm insanlarn ortak bir dnya mantnn
ya da "logos"un bir paras olduunu savunuyorlard. Stoaclara gre tek
insanla evren arasnda bir fark olmad gibi, "ruh" ile "madde" arasnda
da bir fark yoktu. Yalnzca tek bir doa vard. Bu anlaya "Bircilik" (Monizm) denir. Stoaclar gerek anlamda bir "kozmopolit"tiler. ada
kltre "f filozoflarndan" (Kinik'lerden) ok daha aktlar. nsann
toplum iindeki yaamna nem verip politikayla urayorlard.
Eleal Zenon
(M.. V. yzyl) Bergamann liman kenti Elea doumlu nl filozofu
ve matematikisi. Aristoteles tarafndan diyalektiin kurucusu olarak nitelenir. Parmenides'in rencisi olan Eleal Zenon'un, mantk ve matem226
Empedokles
(M.. 490'da dodu) Agrigento'da doan Empedokles siyaset adam,
kanun yapcs, air, hekim ve mneccim idi. Empedokles, Aristoteles'e
gre retoriin yaratcsdr. Pergamonlu Galenos, onu Roma tbbnn
ncleri arasnda saymtr. Sylendiine gre Gorgias onun rencisi
idi. Bugn elimizde Peri Phiseos (Tabiat zerine) adl iirinden 450 msra,
Katharmoi'dan (Arnmalar) 120 msra bulunmaktadr.
Herakleitos'tan, Parmenides'ten ve Pythagoras'dan yararlanmakla birlikte eklektik bir filozof olan Empedokles'in kendine zg olan drt unsur
teorisi modern kimya ana kadar sre geldi. Bu teoriye gre var olan
her eyi yaratp meydana getiren drt unsur; su, hava, ate ve toprak'tr.
Bu bileim sreklidir. Empedokles, hem Parmenides'e hem de Herakleitos'a hak verir. Ona gre hi bir eyin balamadn ve bitmediini
syleyen Parmenides hakldr; nk unsurlar, srekli olarak ayn kalr.
Her eyin srekli olarak deitiini ne sren Herakleitos da hakldr;
nk unsurlarn meydana getirdii bileimler, bir an birbirleri ile zde
deildir.
227
Parmenides
(M.. 540 - 450) Bergama-Elea okulunun kurucusu olan filozoftur.
Sokrates'ten nceki dnrlerden olan ve Pythagoras okuldan yetien
Parmenides'in "Doa zerine" adl manzum felsefi yaptndan gnmze
ancak 160 dize ulamtr. Felsefesinin temeli nl "var olan vardr, var
olmayan yoktur" cmlesine dayanan Parmenides'e gre var olan her ey
ezelden beri varola gelmiti. Fakat hi bir ey kendinden baka bir ey
olamazd. Parmenides, grdne de inanmyordu.
Duyularmzn bizi yanltp dnyay yanl, mantmza uymayan bir
ekilde alglattn dnyordu. Filozof olarak grevinin de "duyunun
aldatmacalarn" bulup ortaya karmak olduuna inanyordu. Ona gre
duyular dnyasndan farkl olan varlk, snrldr ve kre biimindedir.
Duyular dnyasnn varl, aklanamaz, elimelerle dolu bir eydir.
Marcus Aurelius
(M.S. 120 -180) Marcus Aurelius "Kendi Kendine Dnceler" isimli
eserinde Epiktetos'ten ska sz eder. Bu son iki Romal stoacda, eski
stoa ruhunun bir daha canlandna tank oluyoruz. Bunlar bireyin
amacn, devlet iinde bir hizmette bulunmak olarak anlar.
Marcus Aurelius'a gre her bireyin kendisini grev banda bulunan
bir asker gibi, yani komutann kendisine verdii emri yerine getirmekte
olan bir asker gibi anlamas gerekir. Bir sipere belli bir grevle yerletirilen bir asker, zerine deni, elinden geldiince yapmaldr.
Kendisine verilen grevin doru olup olmadn tartmaya askerin
hakk yoktur. Ayn bunun gibi her insana doa ve devlet tarafndan belli
bir "grev" verilmitir. Herkesin kendisine verilen grevi elinden
geldiince yapmas gerekir. Sonraki stoaclarn ahlaknda gittike artan
bir deer kazanan bu grev dncesinin Roma dnya grnde nemli
228
Eski Egeli cerrahlar kadavra zerinde ve hatta canl insan (lm cezasna arptrlm mahkmlar) zerinde inceleme ve uygulama yapmlar
ve bylelikle anatomik ve fizyolojik bilgilerini gelitirmilerdir: organlar daha ayrntl olarak tanmlayabilmi, organlar arasndaki ilevsel
ilikileri ortaya koyabilmilerdir; mesela gz, optik sinir ve merkezi sinir
sistemini ilikilendirmek gibi. Eer sadece eitli hastalklarn seyrini
tanmlamak ve dsal belirtileri gzlemek suretiyle ilalan denemekle
yetinmeyecek ve fakat ayn zamanda eyann neden olduklarn da aklayacaksak byle bir bilgi gereklidir.
Galenos, bir Aristocu ve Hipokrates'in takipisiydi. O da doal eylerin ahenk ve uyum peinde olduklarn ve doktorun bu ileyite temkinli
bir yardmc olarak bulunduunu vurgulamtr. Galenos, maddesel atomlarn doann temel unsurlar olduuna dair teoriye kar kmtr.
Galenos, halk nnde dersler veriyor; hayvan diseksiyonlar yapyordu. Ancak n ve baarlar Roma'daki hekimlerin ona kar tepki duymalarna neden oldu. Dier yandan elde ettii tan ve tedavi bulgularn
ar abartarak yanstmaktadr. Yazlarnda meslektalaryla sk polemiklere giriyordu. Kendine gre Galenos hereyi biliyordu ve hereye kar
mutlaka cevab vard. Hastalklarn tan ve tedavilerinin neler olduklarnn
byk bir gven duygusu ierisinde tasvir ederdi.
Galenos'a gre byle bir gr, yaamn ileyi biimlerini yanl
olarak temsil eder. Bu nedenle, Demokritos ve Epikros tarafndan ne
srlen doa teorilerine dayanan tbbi terapi kavramn reddetmitir.
Galenos, zamanla kayda deer bir hret kazanm ve Rnesans'n sonuna
dein tpta bir otorite olarak kalmtr. Zamannda, bedenin fiziksel durumunun eitli vcut svlar arasnda varolan dengeli bir iliki tarafndan
idare edildii eklindeki grleriyle uyum iinde olarak, eitli miza
zelliklerini bu ilikide varolan bir dengesizlik balamnda teorik olarak
aklamaya almtr: Neeli kiinin vcudunda ok fazla miktarda kan
bulunur (Latince: sanguis), soukkanl kiinin vcudunda ok fazla miktarda balgam bulunur (Yunanca: phlegma), asabi kiinin vcudunda ok
fazla miktarda sar safra bulunur (Yunanca: chole) ve melankolik kiinin
vcudunda ok fazla miktarda siyah safra bulunur (Yunanca: melaina
chole). Burada klasik Ege fikirleri olan denge ve uyum ile karlayoruz.
231
KUKUCULUK
Pyrrhon (Piron)
(M.. 360 - 272) Egeli filozof. Pyrrhonculuk akmnn kurucusu olan
Pyrrhon genellikle pheciliin babas saylr. Abderal Anaksarkhos'un
rencisi olan Pyrrhon, Elis'de retmenlik yapt. Bir nermenin lehinde
ve aleyhinde ayn geerlilikte grler belirtilebilecei inancyla gerei
aramann bo bir aba olduunu ne srd. Byk skender'in Hindistan
seferine katld ve orada fakirlerin koullara kaytsz kalmaktan kaynaklanan bir mutluluk duyduklarn gzlemledi.
nsanlarn duyu alglarnn gvenilirlii konusunda yargda bulunmasn (yani epokhe'yi uygulamasn) ve grnen biimiyle gereklie
uygun olarak yaamasn savundu. Pyrrhon ne varl aratrd, ne "bu
iyidir bu ktdr" diyerek bir seim yapt, ne de bir hkm verdi. Ne bir
ey bekledi, ne bir ey mit etti, ne de bir eye inand. Septik filozoflarda
grlen bu tutumlar tam anlamyla dogmatik zellikler olarak nitelendirilebilir.
Antik a felsefecileri arasnda yer alan kukucular, Bergamal nl
tp bilgini Galenos tarafndan ne srlm ve antik adaki tm hekimler
tarafndan kabul edilmi olan drt sv kuramn kabul ederler. Bu kurama
gre, insan sal drt vcut svsnn arasndaki dengeye baldr. Bu
drt vcut svsndan ikisi, kan ve safra gibi gerekten varolan iki sv,
buna karn ikisi de, varsaymsal bir nitelik arzeden ve melana khole'yte
phlegma diye adlandrlan kara safra ve irinli iltihap ya da balgamdr. Sekstus'a gre, insanlarn yalnzca salklarnn deil, fakat bedensel ekil ya
da farkllklarnn temelinde, bu drt svnn farkl karm ya da oluturduu denge vardr. Bundan dolay, rnein Hintlilerin burunlaryla, skitlerin burunlar birbirinden ekil olarak farkllk gsterir; bu ise, onlarn
farkl koku almalarna ve ayn nesneyle ilgili olarak deiik, hatta kart
grnlere sahip olmalarna neden olur.
Drt svnn farkllk gsteren denge ya da karm, yalnzca uluslar
arasnda deil, fakat ayn ulusa mensup insanlar arasnda da farkllklara,
bireylerde onlarn kendilerine zg zelliklerin douuna yol aar. Diogenes de, ayn konuda, tpk Sekstus Empirikus gibi, unlar yazmaktadr:
232
"rnein, skender'in ua olan Demofon glgede scaklk hissetmekte, gnete mektedir. Aristoteles'e gre, Argos'lu Andren, susuz
Libya'dan hi su imeden geermi".
Bedensel farkllklardan psikolojik ya da ruhsal farkllklara gei kolaydr, zira beden ruhun aynas ya da kopyasdr. Bu nedenle, insanlar
arasnda nasl ki bedensel farkllklar varsa, ayn ekilde ruhsal ya da
psikolojik farkllklar vardr. Ve bu farkllklar, insanlarn farkl eylerden
tat almalarna, farkl eylerden nefret etmelerine yol aar. Bu kantta, dogmatik diye niteledii filozof ve bilim adamlarnn gr ve aratrmalarna
dayanan Sekstus, unlar sylemektedir:
"u hlde, insanlar arasnda beden bakmndan bylesi bir deime
olduu iin, insanlarn birbirlerinden, ruhlar bakmndan da farkllk
gstermeleri muhtemeldir; nk fizyonomi biliminin de gsterdii gibi,
beden ruhun bir tr aynasdr. nsanlann dnme tarzlar arasndaki
byk, hatta sonsuz farkllklarn en byk gstergesi, dogmatiklerin,
eitli konularla ve zellikle, kiinin neyi seip, neden uzak durmalar
gerektiiyle ilgili nermelerindeki kartlktr...
Seim ve kanma, u hlde, haz ve acda, haz ve ac da alg ve
grnte bulunduu iin, bu takdirde ayn eyleri baz kiiler seip,
dierleri ondan uzak durduu zaman, onlarn ayn eyler tarafndan ayn
ekilde etkilenmedii sonucunu karsamak bizim iin mantkl olur"
(Ahmet Cevizci, Felsefe Dnyas, say: 20, 1996)
GALENOS VE HEKMLK
Bu konuda Gnhan YAYLAnn aratrmasn okuyalm:
zet: Prof. en ve Prof. Yayla, bir gn, zerinde: Medici cura te
ipsum*! aforizmas yazl bulunan Latince bir metni elime tututurdular.
Sonrasnda da hekimlikle ilgili bir yaz istediler!
Hangi meslek grubuyla ilgili olursa olsun, ksa ve derli toplu szler
her zaman ilgimi ekmektedir. Ataszlerimizden, Latince deyimlere; ksa
diyaloglardan, anekdotlara kadar.
233
236
tarak yaan bir yamur gibi girerler ve nesnenin tm nitelikleriyle beynimizi kaplarlar. Bu
iddiann kar sav, Epikurosun ada Eukleidesin sav da yle: Inlar, bakann gznden nesnelere doru, onlar anlamak iin
ynlendirilirler. Bu iki sava ksaca: ie akm
ve da akm diyebiliriz... O dnemde, Aristoteles de Epikurosu destekler ve tamamlar nitelikte bir sav ileri srmtr: nsan gz
bukalemun gibidir; baklan nesnenin biim ve
rengine brnverir.
Alt yzyl daha yakna geldiimizde, Bergamal Galenos tarafndan
yaplan ve Eukleidesin izinden giden bir aklamayla karlayoruz:
Galenos, beynimizde doan ve optik sinir araclyla gz geip havaya
akan bir tr grsel ruhtan sz ediyor. Hava da bu durumda grme
yetisiyle donanyor ve gzlenen nesneler ne denli uzakta olsalar da onlarn
niteliklerini kavrayabiliyordu. Bu nitelikler, gz araclyla tekrar beyne,
ardndan da omurilik tarafndan aktarlarak duygu ve hareket sinirlerine
ulatrlyordu. Havay iletken klan da bakann/grenin etkinliiydi ve
grmenin kayna beynimizin derinliklerindeydi.
Aslnda, tartma (savlama da diyebiliriz) temel bir sorunun etrafnda
dnyordu: Acaba biz, harfleri Eukleides ya da Galenosun savunduu
gibi, uzanp yakalyor muyduk; yoksa, onlar m duyularmza doru
uzanyorlard, Epikuros ve Aristotelesin savunduu gibi?
Bu karklk pek uzun srd; ama Leonardo da Vinci ve adalarnn
yanta ulamasna neden olacak ipucu, byk bilim adam Ebu Ali elHasan bnl Heysem (Batda, Alhazen adyla tannr) tarafndan yazlan
bir kitabn XIII. yzylda yaplan evirisinde gsterdi kendini. ( bnl
Heysem [975 Basra-1039 Kahire] daha XI. yzylda yazd Kitab elMenazirde, damad Ahmed ibn Caffara, grme sistemi emasn da
ayrntl bir biimde izdirmitir. Byk bir astronomi bilgini olmasnn
yannda, asl nn fizik ve optikte kazanm olup atmosferin kalnln
da ilk len bilim adamdr. Ord. Prof. Dr. smail Hakk zmirli, Kepler,
Galileo ve Torielli tarafndan gelitirilen teleskopu ilk bulann gene
bnl Heysem olduunu syler.)
238
Galenos, kendine has yntemler kullanarak deney ve klinik gzlemlerine dayanan bir birikim oluturdu. Farmakolojik bulularn da
yardmyla orijinal tedavi ekilleri uygulad. Ulat anatomik bulular,
kendisinden uzun zaman sonra bile bavuru kayna olma zelliini
devam ettirdi. Kendisinden nce damarlarda kan yerine havann
dolatna inanlyordu. Havann deil de damarlarda kann dolatn
ortaya koymas ve ksmen de olsa kk kan dolamnn farkna varmas,
o dnem iin ok nemli aamalard.
Galenos, Hristiyanla ilgi ve sempati duymakla birlikte bu dine
girmedi. Eserlerinde, Hristiyanlarla ilgi gzlemlerine de yer verdi.
Szne sadk, lmden korkmayan, iffetli, yiyip imelerine dikkat eden,
adalete nem veren insanlarn tavrlarndan vgyle sz etti. Buna
karlk, Yahudiler ile ilgili grleri daha ok eletirel bir anlam arz etmektedir. ne srd fikirlerinden Kitab- Mukaddesi de okuduu anlalmaktadr. Bunlarn dnda Allah'n varlna inanmakla birlikte
mucizeye kar kt ve buna inanmad grlmektedir. Ayrca,
Yaratcya yaratc gzyle deil, mimar Tanr olarak bakt ve yoktan
var etme fikrini de kabul etmeyip eletirdii bilinmektedir.
Galenos'un eserleri zerinde slam ncesi ve sonrasnda ok nemli
inceleme ve almalar yapld. Cabir bin Hayyam, bir risalesinde onun
tp ile ilgili teorisine ksaca deinmektedir. Kendisi yaamsal fonksiyonlarn tmn ruh kavramna balad gibi, islam bilginleri de maddeden
ayr bir cevherin var olduuna inandklar, ayrca nefis ile kartrlmamas
gereken, kalp ile balantl ve onun latif bir cisim olarak tasarladklar ruh
kavram zerinde durdular.
Galenos, eserlerinde, insanlarda mevcut olan ehvet, fke ve akl glerini; karacier, kalp ve beynin mizacyla zdeletirdi. Szkonusu organlarda meydana gelecek bozulmann sonucunda ruhun da leceini ileri
srd. Ayrca bedenin zellikleriyle ahlak kavram arasndaki ilikiye de
deindi. Eitimin, karakterin deitirilmesi zerindeki etkisinin az olacan ileri srd. Eitimle daha ok, insanda mevcut olan ancak, sakl
bulunan baz zellik ve kabiliyetlerin ortaya karlabileceini belirtti.
Ona gre ehvet gc eitimi kabul etmez. Ancak, fke gcnn
yardmyla akl tarafndan onu bastrmak mmkndr. Dolaysyla ehvet
eitimi kabul etmezken, buna karlk fke gc ve akl eitimi kabul
240
Galenos'un n yzyllar boyunca srd. Rnesans'n en acl tp profesrleri bile insan bedeni imajn Galenos'un yaptlarnda aramlard.
Ancak, Galenos'un anlattklarnn ounu hibir zaman grmedii eyler
oluturuyordu. Bin be yz yl boyunca onun szleri insan anatomisi iin
temel alndysa da Galenos bir kadavrayla hi almamt. Kendi verdii
bilgilere gre yalnzca iki kez vcudun iskelet yapsn inceleyebilmiti.
Bunlardan biri etleri kular tarafndan yenmi, dieri de nehirde boulmu
iki cesetti. Romal yetkililer o dnemde insan vcudunu incelemek
amacyla da olsa paralamay yasakladndan, d anatomi iin maymunlara, i anatomi iin de domuzlara bavuruluyordu, insana en ok
benzeyen hayvanlardaki bulgularn insanda da olaca varsaylyordu.
Anatomi bilgilerinin kayna olarak Galenos'un verilerini seen sonraki
kuak doktorlar, bu hatadan etkilendiler. Bylesi ileri kolaylatryordu.
feye ait baz grlerini eletirdi. Razi, Badat ve Rey hastanelerinde yapt klinik deneyler sonrasnda Galenos'un baz gzlemlerinin tbbi yanllarn ortaya koymaya alt. Daha sonraki dnemlerde baz bilginler,
Galenos'un eserleri, fikirleri ve bu fikirlere yneltilen eletiriler hakkndaki
grlerini kaleme aldlar. Galenos'un kendi anda elde ettii konumu
ve birikimi azmsanmayacak lde olduu muhakkaktr.
IX. yzyldan itibaren Galenos'un eserleri Arapa'ya evrilmeye balanm ve baz aratrclar biyografisini yazmlardr. slam hekimler uzun
sre Galenos'un eserleri ve bulularndan yararlanm iseler de, bunlardan
bazlar (bilhassa bni Sina) Galenos'un dncelerine katklar getirmitir.
Galenos'un eserlerinin slam tababetine olan etkileri Prof. Arslan Terziolu
tarafndan aadaki ekilde aklanmtr;
"Galenos'un eserleri slam tababetini ok etkilemiti. Gerek Seluklularn ilk devrinde 1082'de Keykavus bin skender'in yazd Farsa "Kbusname" isimli eserde, gerekse Seluklu Sultan Sencer (1117-1157) dnemi
hekim ve astronomlarndan Trk asll Nizamii Aruzi'nin "ahar Makale"
isimli eserinin drdnc makalesinde Seluklular dneminde tp tahsili
yaplrken ders kitab olarak okunan eserler arasnda Galenos'un bu essitte aer fi-Calinus" denilen 16 eseri yer almaktadr. Bilindii gibi
Galenos'un bu 16 eseri Summaria Alexandrinorum ad altnda iki yzyl
sonra Salerno. Montpellier, Paris gibi Avrupa tp fakltelerinde de ders
kitab olarak okutulmakta idi.
Seluklular dneminde tp eitiminin de yapld nl tp merkezi haline dnen Badat'taki Adudi Hastanesinde tp eitimi yapan tp rencilerinin doktora gibi bir tez yazdklar, 1178 (574 H.) ylnda yani
Seluklular dneminde Adudi Hastanesinde Galenos'un Hfzsshas zerine yaplan ve bu hastanenin direktr Abu Said el-Haravi tarafndan
okunup tp doktora tezi olarak kabul edildii belirtilen Kitab- Calinos fi
Tedbir el-Asihha adl Ayasofya Ktphanesinde bugn mevcut bir yazma
eserden anlalyor. Keykavus bin skender 475 H. (1082) de Seluklular
dneminde yazd Kabusname'de tp tahsilinde gerekli kitaplar sayarken
"Calinus'un Sitte aere kitabnn "Asihha" blmnden yararlanlmak"
dediine gre, bunun Galenos'un ders kitab olarak okutulan eseri es-Sitte
aer fi Calinos'un bir paras olmas mmkn. Bu tezin bugne kadar ulaan
en eski tp doktora tezi olmas ve bu usuln Avrupa'daki tp fakltelerinde
244
grld zere, ahlk ile psikoloji arasnda iliki kurma ve ahlk rhn
tp, ya da bilimsel psikolojinin bir blm olarak ele almak suretiyle Platondan itibaren devam eden ve Kind tarafndan da takip edilmi olan
anlay srdrmtr. Her ne kadar Kind, eserlerinde bizzat tbburrhn kavramn kullanmamsa da el-Hle li Defil-Ahzan isimli
risalesi, adndan da anlalaca zere, ar fke ve ehvet gibi duygu ve
ihtiraslarn basksyla ortaya kan istekler ile znt, kayg ve lm
korkusu gibi duygularn, insann ahlki anlamda yetkinlie ulamasna
engel olaca konusunu ele almaktadr. Buna ilaveten Kindnin
gnmze kadar gelmemi olan et-Tbbur-Rhn isimli bir eserinden
de bahsedilmektedir. Rznin, Kindnin eserinin baln tayan bir
eser yazm olmas dikkat ekicidir. Grlyor ki slm dnyasnda Kind
ile balayan bu anlay, daha sonra Rz ve dier baz slm filozoflar
tarafndan devam ettirilmitir. Dolaysyla da slm filozoflar ahlk,
rhn bir tababet olarak kabul ettikleri sylenebilir.
Ayrca Rz, Kindnin znt ve lm korkusu konusundaki grlerini de adndan ve eserinden bahsetmeksizin devam ettirmitir. Bu noktada her iki filozof arasnda birok benzerlikler bulunmaktadr. Zira ikisi
de ahlk felsefelerinde, daha nce ifade ettiimiz gibi Sokratik-Platonik
etkiyi yanstmaktadrlar. Onlar, kevn ve fesada konu olan bu lemde bulunduumuz srece elem ve skntdan kurtulamayacamz, sevilen eylerin kaybedilmesinin zntye sebebiyet verdii ve lm korkusunun
ancak lmden sonra daha iyi ve yksek bir hayata geileceine inanmakla tam olarak giderilebilecei gibi konular ile haset ve kskanlk anlaylarnda ayn grtedirler.
Sonu olarak ifade etmek gerekirse, tabip-filozof Eb Bekir er-Rz,
metafizik ve ahlk felsefesinde, sadece tek bir kii ve ekolden etkilenmemi olduu gibi, tamamen bir filozofu da takip etmemitir. O felsef
sistemini olutururken, tabiat filozoflar ile Sokrates ve Platon gibi
lkan nemli dnrlerinden, Epikros, Galenos ve Kindden etkilenmitir. Gnmze kadar gelen eserlerinde de grld gibi Rz, bu
kltr ve dncelerden alm olduklarn, kendi bilgi, tecrbe ve gzlemleriyle zenginletirerek dnce sistemini oluturmutur.
251
MAM AF
fi hakknda incelemelerde bulunanlardan bzlarnn onun
Yunanca bildiini ileri srerler. Bu konuda Fahrrrznin eserinde geen
szleri delil tutuyorlar. Fahrrrznin rivayet ettiine gre, afi, ilik
ithmiyle Harun Reidin huzuruna karld vakit, Harun Reid ona
neler bildiini sorar.
Bu karlkl konuma da yle geiyor:
"Reid ona: Tp bilgin nasldr? dedi.
afi de yle cevap verdi: ?
Aristo, Hipocrat, Calinus, Sertorius, Ebuklis gibi bilginlerin dediklerini onlarn lisniyle bilirim. Arap tabiblerinin nakil ettiklerini, Hind
feylesoflarnn takrir ettiklerini, ran bilginlerinin yazdklarm bilirim."
BN RD
bni Rdn eserleri arasnda arh Calinus, al Mantk yer almaktadr.
FARAB
Felsefe, mantk, astronomi ile ilgilendii anlalan Farabinin bunlara
ek olarak tp ile de ilgilendii bilinmektedir. Nitekim Farabiyi hekimler
arasnda saymak olasdr. Fakat kaytlarda kendisinin hekimlii ile alakal
bir kayt ya gnmze kadar gelmemitir yahut da bu konu ile alakal
kayt bulunmamaktadr. Kaynaklar Farabinin dorudan doruya tbba
dair eserleri olduunu zikretmedii iin, onun hekimlii ile ilgili rivayetlerin eski alarn mehur hekimi Calinus ile Aristonun kartlklar ile
kendi dneminin filozofu Abu Bakr al-Raziye kar olan fikirlerinden
dolay, risaleler ile itirazlarndan dolay ortaya km olmas
muhtemeldir.
252
Fakltelerine getii aikrdr. Nureddin Zeng'nin yannda yetien Selahaddin Eyyub'nin soyundan Melikl-dil zamannda kansz sonulanan
hal seferini yneten ve Kuds ve am'a gelen talya ve Sicilya'daki
Alman imparatoru Friedrich von Hohenstaufen, talya'ya dnnde,
1231'de Seluklularn tesiri ile hekim olacaklarn tahsilden sonra Salerno
Tp Fakltesi hocalarnca imtihan edilmeden nce icray tabbet edemeyecekleri hkmlerini de iine alan bir salk kanunu yrrle koymutu. Seluklu slm tababetinin tesiri neticesi Friedrich von
Hohenstaufen zamannda Avrupa'da hekimlere ilk defa doktor nvan
Salerno'da verilmee balanmt. Seluklular zamannda ran ve Suriye'den toplad slm hekimlerinin eserlerini, Salerno ve Monte Casino'da,
Constantin Africanus'un Latinceye evirdii biliniyor.
Konuyu bir kez daha Do.Dr. Polat HASn deerlendirmesiyle
pekitirelim; Paris Tp Fakltesi'nin byk dershanesi Grand Amphitheatre'daki dnyann byk hekimlerini temsil eden duvar freskinde bn
Sina, Razi ile yanyana resmedilmitir. Gerek Viyana Tp Fakltesi'nde
gerekse 1472 de kurulan Mnih'in ngolstadt'daki niversite Tp Fakltesi'nde, 15. ve 16. yzyllarda ders programnda bn Sina'nn Kanunu,
"Canon Medicinae Avicennae" ad altnda mecburi ders kitab olarak okutulmaktayd.
477 senesinde Mnih'in ngolstadt Tp Fakltesi'ndeki byk dershaneye bn Sina'nn Avicenna olarak latinceletirilmi ismi verilmiti. Mnih
ngolstadt Tp Fakltesi'nin 16. yzyl bandaki doktora nizamnamesinin,
doktora talebelerine imtihanlarda sorulacak sorularla ilgili 2. ve 5. maddeleri gereince; bn Sina veya er-Razi'den yaplacak yazl imtihanda bir
puan, Hipokrattan yaplacak imtihanda dier gerekli ikinci puan aldktan
sonra, doktor namzetlerine dekann szl imtihannda bn Sina, Hipokrat
ve Razi'nin kitaplarndan sorular sormas ngrlmekteydi. Bu sorular
iin bn Sina'nn eseri Kanun'un I. Kitabnn 2. Fennindeki hastalk sebepleri ve semptomlar ile ilgili ksmlar ile IV. kitabn 1. blmnde (Fen)
yer alan ateli hastalklarla ilgili ksmlarn bilinmesi gerekliydi. Mnih
ngolstadt Fakltesi'nin 1472 tarihli stats "Statuta rclitae medicorum
Facultatis studii ngolstatensis"de tp talebelerinin Hipokrat'n Aforizmalar yan sra bn Sina'nn Kanunu'nun 1. ve 2. Fennleri ile IV. kitabnn
1. Fenninden szl imtihan edilmesi latince olarak yle belirtilmektedir:
254
"... fen primi canonis Avicennae aut prima fen guanti eiusdem". Bu
blmleri tp talebelerinin ezbere bilmesi gerekmekteydi. Bavyera kral
Maximilian I (15731651) 1611'de niversite iin yeni bir ders plan
yrrle koydu ki, buna gre 1. ders ylnda teorik tp dalndaki eitim
iin ibn Sina'nn ve Galen'in kitaplar ders kitaplar olarak ngrlmekteydi.
Viyana Tp Fakltesi'nin 1389 tarihli statsne gre doktora imtihannda tp talebelerinin imtihan edilmek iin bn Sina'nn Kanunu, Technae Galeni veya Aphorismi Hippocratis'den birisini semeleri
ngrlmekteydi. Btn bunlarn yan sra Razi ile bn Sina'nn eserleri
on yedinci asrda Louvain niversitesi tp tedrisatnn esasn tekil etmitir, ibn Sina tercmeleri tam altyz sene, Avrupa niversitelerinde
ders kitaplar olarak tedris edilmitir. Razi'nin latinceye evrilen ve XVIII.
y.y.a kadar Bat'da tp mekteplerinde klasik bir tp kitab gibi okutulan
eseriyle bu bilim adammz Valinos'a benzetilmitir. Yine nemli bir bilim
adam olan Kindi de Avrupa'y etkilemi, eserlerinin latinceye tercme
edilmesiyle, Avrupa kltrnde de n kazanmt ve ona Alkendus diyorlard. Avrupa'ya k tutan bir dier ilim adam Ebu-Kasm Zehravi'dir.
Bat onu Albucasis olarak tanmaktadr; cerrahla ve ebelie dair "EtTasrif" adl bir eseri vardr. Bu eser Gerard da Cremone tarafndan latinceye evrilmitir. Bu bilim adam modern cerrahinin kurucularndandr.
Seluklular devrinde ve am'daki Nureddin hastanesi iletmede iken
1178'de Hekim Hibetullah ibn al- Murammel tarafndan icazetname
almak iin Adudi hastanesinde yaplan ve hocas Abu Said bn Said alHaravi tarafndan okunup, kabul edilen "Kitab Calinus fi Tedbir al-Asshha" isimli doktora tezi stanbul'da Ayasofya ktphanesinde mevcut
olduuna gre ayn tp ekolnn devam olan am'daki Nureddin Hastanesi'nde de ayn ekilde hekim olmak iin tp doktoralar yapld anlalmaktadr. Hal seferleri ve dier yollarla tp doktoru olmak iin tez
yazma usulnn Avrupa'daki Salerno, Napoli, Montpellier, Bologna ve
Padua Tp Fakltelerine getii aikrdr. Nureddin Zengi'nin yannda
yetien Salhaddin Eyyubi'nin soyundan Melik l-Adil zamannda kansz
sonulanan hal seferini yneten ve Kuds ve am'a gelen talya ve
Sicilya'daki Alman imparatoru Friedrich von Hohenstaufen, talya'ya
dnnde, 1231'de Seluklularn tesiri ile hekim olacaklarn tahsilden
255
256
ESERLER
Galenos, ona miras yoluyla kalan servetin byk ksmn kitaplar ve
yazmalarna harcamtr. Onun kayp yaptlar byk oranda yazma yntemi ile ilgilidir. nk almalarn kendisi yazmaz, yazdrrd. Yaptlarnn belli bir ksmnda aratrmalarnn kaynakland ve gelitii baka
tp otoritelerinin fikirleri bulunur, daha sonra da kendi kuram yer alrd.
Geni zel ktphanesi iin dn ald tp kitaplarn kopyalattrd da
olurdu.
Marcus Aurelius'un saraynda yaarken, Galenos hem imparator ve
ailesinin tbbi sorunlar ile ilgilenmi hem de aratrma ve yazlarn
srdrme frsat bulmutur. Baka doktorlar bu kadar gvencede
deillerdi.
Galenos, tp alannda olduu kadar mantk, ahlak, dil bilgisi kanularnda da 500 den fazla eser yazd ileri srlmektedir. Ayrca pek ok
257
258
eser, Hipokrat Klliyat ile beraber Antik dnem tbbi tedavilerini ortaya
kartr.
Galenos srekli olarak rencilerine saldrp, onlarn kabiliyetsiz
olduklarn, kendisinin tehis ve tedavi kabiliyetleriyle kimsenin boy
lemeyeceini sylerdi. Nasl bir kiilik bozukluu olduunu anlamak
zor olmakla birlikte bir defekti olduu kesindir. Galenos'un, kiilik olarak
kendi zg bir insan olduu anlalmaktadr.
Galenos'un yazd 500 kadar incelemenin ou bir yangnda yok
olduunu sylemitik. almalarnn listesini karma alkanl olduu
iin, kurtarlan 83 inceleme yazsnn ona ait olduu kesin olarak biliniyor.
Bu deerli ve alkan doktor sylediklerini kaydetmeleri iin bir dizi
yazcy ie almtr.
Galenos'un eserleri nce 1525' de 5 cilt olarak Venedik'te basld. Daha
sonra 1538'de Bale'de yaynland. 1679 da Rene Chartier, Hippokrat'n
eserleriyle birlikte, Latince ve Yunanca 13 cilt olarak bastrmtr.
1821'den 1833'e kadar Khn, 20 cilt olarak eserlerinden bir ksmn
Leibzig'de yaynlad. Franszcaya Darenberg tarafndan yalnzca hekimlikle ilgili drt cildi 1854te evrildi.
9. yzyl Arap bilginlerinden hekim ve dnr Huneyn Bin shak,
Galenos'un 129 yaptnn dkmn yapt. Bu yaptlarn yunanca ve
Sryanice uyarlamalarn Arapaya kazandrd.
Bu eviriler 11. yzylda Arap hekimlerinin aklamalaryla birlikte
Latinceye aktarld.
Galenos'un Hippokrat hakknda da 18 eser yazd kabul edilir. Yine
Menedet hakknda, eletirilerle dolu iki cilt eserinin bulunduu bilinmektedir.
Hekim Galenos, Aziz Bede ile birlikte kaynaka tarihine de gemitir.
Kendi eserleriyle ilgiii kaynaka yazan iki kiiden biridir. Bu nedenle
eserlerinin saysnn yksek, ama bulunanlarn az olmas byle aklanabilir.
Felsefe eserlerinin says oktur. Fakat zamanmza gelebilen azdr. Bu
eserlerin ou mantk, diyalektik ve ahlakla ilgilidir. Dierleri o zaman260
261
262
GALENOS:
Otobiyografisini Yazan lk Bilgin
Galenos, Roma kitap dkknlarnda kendi eserlerinin baka yazarlarn
isimleri altnda elden ele dolatn, dahas baz almalarn da ona
atfedilerek satldn belirtmekte ve bunun nne gemek iin de
kitaplarnn bir listesini vermeye karar verdiini sylemektedir. Bu noktada sz Galenosa verelim:
bir kitap listesi hazrlama fikri Arap yazn dnyasnn temsilcileri arasnda
da gitgide yaygnlar, bu kitap listelerinin iine yazarnn hayatyla ilgili
notlar ekleme de bir gelenek halini alr. yle ki Galenosun yaptnn bir
adm tesi olarak artk yazarlar tasnif srecinde doum yerlerini, soy
aalarn, yaptklar gezileri ve ilk bilgilerini edindikleri retmenlerini
de saymaktadrlar. Yine Galenosun Martialiusla ilikisine benzer
kskan rakipleri almalara katma durumu, Huneyn ibn shakn
zyaam hikyesinde en ak haliyle grlr. Huneynin dneminin en
gvenilir evirmenlerinden biri olduunu, Galenosdan kimi eviriler yaptn ve kukusuz sz ettiimiz eserinden de haberdar olduunu eklemek
gerekir.
George Misch A, History of Autobiography in Antiquity adl kitabnda
Galenosdan daha sonra zyaam hikyesi tr olarak adlandrlacak
yazn trnn Flavius Josephus ve Damaskuslu Nikolaus ile birlikte ilk
temsilciler arasnda sayar. Mische gre Galenos yazd bu iki eserle kitaplar zerinden hayatndan kesitler vermekte ve kitaplarnn baarsyla
hayatndaki deiiklik ve gelimelerin e zamanl olduunu sylemektedir. Kitaplar yalnzca bilgi verme amal deildir, ayn zamanda retici
ve yol gsterici yanlar da vardr. Okuyucu kitaplardan da, Galenosun
hayatndan da dersler karmaldr.
266
ANATOM
"De anatomia"
"De anatomia mortuorum"
"De anatomia vivorum"
"De anatomiae dissentione"
"De corporis partibus"
FZYOLOJ
"De semine libri III"
"De instrumento odoratus"
"De partium homoeomerium differentia"
"De usu partium corporis humani libri I-XVII"
"De locis affectis libri VI"
"De pulsibus introductio"
"De atra bile"
TEDAV/TERAP
"Methodus medendi libri XIV"
Dit und Lebensweise"De bono habitu"
"De diaeta et morbis curandis"
267
TEMZLK
"De venae sectione adversus Erasistratum"
"De curandi ratione per venae sectionem"
"De hirudinibus, revulsione, cucurbitula, in medicamentis, et quo tempore"
"De purgantium medicamentorum facultate"
LALAR
"De compositione medicaminum per genera libri VII"
"De simplicium medicamentorum temperamentis ac facultatibus libri I-XI"
"De compositione medicaminum per singulares corporis partes libri I-X"
"De simplicium medicamentorum temperamentis et facultatibus libri I-XI"
"Remedia"
"De remediis paratu facilibus liber"
"De remediis parabilibus libri III" (nach 193 n. Chr.)
"De compositione medicamentorum secundum locos I-X"
PSKOLOJ
"De consuetudinibus"
"De propriorum animi cuiuslibet affectuum dignitione et curatione"
EMBRYOLOJ VE DOUM
"De foetuum formatione"
"De uteri dissectione"
269
Eserin bal hakknda Bat dnyasnda yaplan aratrmalarda u ekilde zikredilmitir. Steischneider. Das ein guter Artz Philosoph sein
msse (Die griechischen Aertze im arabischen ebersetzungen, Virchows Archiv, 124, 1891, No,59,s.293); Leclerc Quun bon Mdecin
doit tre Philosophe (Hist. De la Mdecine Arabe, I,s. 247-248), Leroux,
Paris, 1876); Gabrieli Che il medico distinto debba eser filosofo (Hunain b. shak, Isis, VI, 1924, s. 287); Max Meyerhof That The Best
Physician must be Philosopher ve Quod Optimus Medicus sitquoque
philosophus (New Lights.649) eklinde evirmiler Sarton, Galenos
bahsinde Medical Philosophy and Deontology ad altnda bahsetmitir
(ntr., I,s. 304) (Bkz. Kyel, s.502) Ad geen eser Prof. M. Kyel tarafndan Arapa metin ile beraber Trkeye tercme edilmi ve Bilimin
Felsefeye dayand Grnn Bir Timsali Olarak Galenos adyla
yaymlanmtr. Tercmesinde eserin bal : Galenosun Erdemli Bir
Hekimin Filozof Olmas Gerekir adl Kitab eklindedir.(Bkz. Erdem,
Atatrk Kltr Merkezi Dergisi, C. IV, S.11,mays, 1988,s. 501-514,
TTK, Basmevi, Ankara, 1989). Olduka baarl gzken Kyelin bu
tercmesi ile bizim yaptmz tercmede. zellikle baz terimlerin ve
cmlelerin ifadesinde ksmen farkllklar vardr. Mesela balkta yer alan
hekim kelimesinin orada kullanlmas semantik olarak uygun deildir.
Erdemli Hekimin Filozof olmas ne demektir? Zaten hekim szc
o dnemler itibariyle Hakim yani filozof karl kullanlmaktayd.
Hekim zaten filozoftu. nk Hakim kelimesinin hafifletilmi bir telaffuzudur. Hlbuki metnin aslnda tabib kelimesi gemektedir. Yani
iinde mahir, tedaviyi iyi yapan demektir. u halde tabib pratik bir anlam
ifade ederken hekim teorik anlamda kullanlmaktadr. Zaten Galenosun
ifade etmek istedii husus ahlaki ve zihni anlamdadr. yleyse tabip,
erdemleri kazanan ve felsefeyi bilen olmak zorundadr. Biz buna hekim
dersek, hekimler zaten hakim yani filozof idiler, yleyse filozof, filozof
olmaldr gibi garip bir ifde ortaya kar.
273
ler sanki tek bir doru zerinde dizilmi gibidirler. Galenosa gre, Tp
ve felsefe birbirinden ayrlmaz. Nitekim o,Sen, tabip nefsine hkim olmaldr, iffetli olmaldr, maldan uzak durmaldr, dil olmaldr, ama filozof olmamaldr veya sen, tabip bedenin tabiatn bilir, organlarn
ilevlerini bilir, tedavi iin gerekli istidllleri yapar ama mantk sanatnda
tecrbeye ihtiyac yoktur dersen, abuk sabuk konuup bouna tartyorsun demektedir. Galenosa gre: Mhir dokumac veya kunduracdan
her biri, ancak kendi sanatnda tecrbe sahibi olmak suretiyle iinin erbb
olur, ama bir kimse ayn zamanda hem dil, hem burhanda mhir, hem
de tabiatn ne olduunu bilen kii olmas, buna karlk uygulama yapmamas, tecrbe sahibi olmamas mmkn deildir. Bunu aksini
syleyenler hayas olmayan kimselerdir.
Galenosa gre, Eer Hippokratesn szn gerekten benimsiyorsak,
bizim evvela felsefeyi bilmemiz ve kullanmamz gerekir. Bunu yaparsak,
o zaman Hippokratesa benzeriz ve onun kitaplarnda aklad eylerin
hepsini gerektii gibi bilir ve zerimize deni yaparsak o zaman ondan
da ileri gitmi oluruz.
2- Hippokratesa Ait Szler:
Eserde sk sk nl hekim Hippokratesn szleri yer almaktadr
Galenos, sk sk Hippokrates rnek gstermekte ve ondan alntlar vermektedir. Bunlar yle sralayabiliriz:
Hippokrates : Astronomi Sanatnn Tp Sanatna olan faydas az
deildir. Bu sanattan nce gelen sanat yani Geometri Sanatnn zarureti
apaktr.
Hippokrates: Bedenin tabiatnn en ince ayrntsna kadar aratrlarak
ok iyi bilinmesini emredir. Bu bilgi Tp Sanatnn btn szlerinin
banda yer alr.
Hippokrates: Belirtileri(=arazlar= symtmlar) trleri ve cinslerine gre
taksim etmeyi bilmeyen tabipler tedavideki yntemi bulmada hataya
duar olurlar demekte ve bununla Mantk Sanatnda tecrbe sahibi olmamz gerektiini iaret etmektedir.
275
Hippokrates: Bizim hastada imdi ortaya kan, gemite ortaya km ve gelecekte ortaya kacak olan arazlar en nce ele almak ve bilmek
hususunda ok gayret sarf etmemiz gerekir demitir.
Hippokrates diyet konusunda gerekenleri sylemi ve izlememiz
gereken yolu da belirtmitir.
3- Hippokratesin Yaptklar
Hippokrates, eserlerinde doru, dzgn ve seviyeli ifadeler kullanmtr.
Hippokrates, krallarn ayana gitmemitir. Mesela Pers Kral
Ardeirin davetine ramen gitmemitir. Ama Kral Perdikkosun, kendi
sanatna ihtiya duyduunu, kendisinden daha ehliyetli birini bulamadn renince gidip, hastaln tedavi etmitir.
Hippokrates, Kranon, Taso gibi ehirler ile kk beldelerdeki fakirleri
tedavi iin gitmitir. Popolos ehri halkna ve dier yerlere rencilerini
gndermitir. Hippokrates, ehirlerin tabiatlar iin bir kitap yazma
zarureti hissettiinde bildiklerini tecrbeyle pekitirmek iin btn Yunan
ehirlerini, bizzat kendisi birer birer dolamtr.
Hippokrates, gneye bakan, kuzeye bakan, douda olan, bat olan,
ukurda kalan, yksekte kurulan btn ehirleri belirlemi; ahalisi kanal
suyu, kaynak suyu, yamur suyu, gl veya rmak suyu ienleri, tabiattan
ok souk veya ok scak olarak kan sular kullananlar, sularnda boraks ve ap gibi eriyik kimyasal maddeler bulunanlar, byk bir akarsu
veya gl veya da veya deniz kenarnda oturanlar vs. ye kadar incelemeyi
ihmal etmemitir.
4- Tabiplerin ine Dt Durumlar
Galenosa gre, ad geen eserde, tabiplerin iine dt durumlar
yle sralanabilir.
Tabipler, yarmalarda hem baar kazanmak isteyen ama baarya
ulamak iin yaplmas gereken almay yapmak istemeyen yarmaclarn durumuna dmlerdir.
276
278
adalete aykr iten uzak duracak, lezzete srt dnecek ve bunun gibi dier
erdemlere de sahip olacaktr.
Erdemli Tabip, erdemlerden birini kazanp, dierlerini kazanmamazlk
etmemelidir. Zira erdemlerin hepsi doru bir izgi zerinde dizilmi
gibidir. Tp tahsil etmek isteyenin, evvela zaruri olarak felsefe renmesi,
sonra da tecrbe kazanarak bilgi ve becerilerini artrmas ve nihayet filozof olmas gerekir. Bunun iin her hangi bir burhan getirmeye gerek yoktur.
Erdemli tabip, Hippokratesn szn gerekten benimsemeli, felsefeyi bilmeli ve ve kullanmaldr.
Erdemli tabip, Hippokratesn kitaplarnda akladklarnn hepsini
gerei gibi bilip zerine deni yapmal. te o zaman ondan da ileriye
gider.
Kitabn Etkileri
slm dncesinin klasik kaynaklarndan bn Clcln, TabakatulEtibba vel-Hukem adl eserinin 2. Tabakasnda, Hippokrates anlatrken Galenosun bu kitabndan bir alnt yapmaktadr. Eserin adn
Yenbai lil-Tabibi En-Yekne Feylesfen(=Tabibin Bir Filozof Olmas
Gerekir eklinde vermektedir. Buradan yapt alnt da yledir:
Galenosun Tabibin Bir Filozof Olmas Gerekir inde zikrettiine gre,
Pers Kral Dr olu Drnn dedesi Kral Ezdeir (= Erdeir) zamannda
idi. O, Hippokrates kendisine rz olan bir hastalktan tedavi iin davet
etti, fakat o bundan ekindi(=gitmedi). nk Erdeir, Yunanllarn dman idi. Fakat Yunan krallarndan ikisinin davetini kabul etti ve onlar
tedavi etti ve onlara yakn oldu. nk o iki kraln ahlak dzgnd.
Bununla beraber o ikisi hastalklarndan kurtulduklar iin teklif ettikleri
bir mevkiye rza gstermedi. Erdeir de, Hippokratesn kendisine sohbet
dostluu etmesi iin nne bin kantar altn dktrd. O ondan da geri
durdu.
Galenos bir makalesinde Kim Hippokratesn ilmini isterse, erdemlik
ve ona rabet hususunda onun yolunu tutsun ve rezillikten saknsn
demitir. (bn Clcl, s.17) Bu kitaptan bn Clcln alntlar bu
279
kadardr. Tabaktn edisyon kritik yaparak nereden Fuat Seyyid de koyduu dipnotta, bn Clclden alnt yapan dier kaynaklar vermektedir.(Bkz. S. 19)Biz zaten bu kaynaklar burada ele almaktayz.
Mesud(l. 345/956), et-Tenbih vel-rf adl eserinde Galenosun
bu kitabndan olduu kadar bir dier kitabndan da alnt yapmaktadr.
Konu yine Hippokratesn Kraln davetine gitmeyi sebebidir. Nitekim
Mesd yle demektedir. Bunu daha nce Galenosun Huneyn bin
shakn tercme ve erhini yapt Hipokrat Yeminlerinin Tefsiri adl
eserinde bahsetmitir. O vakitler kendi ynetimi altnda olan Yunan ehirlerinden Kus ehrine yneldiinde Kral Ardihat (?) ona ikram olarak
kantar kantar mal verilmesini ve tanmasn emrettiini hikaye eder. Zira
o vakitler Pers diyarndan apatik (=duyumsuzluk) ad verilen bir
hastaln mevcudiyeti haberini almt. Hippokrates bundan dolay
ekindi. Zira bu hastalktan Perslerin tam olarak ifa bulduklar
grlmemiti. Zaten onlar Yunanllarn dmanlarydlar(Mesd,
s.114).
slm dncesinin klasik kaynaklarndan olup aada isimlerini vereceimiz 3 ayr Tabakt kitabnda ise Galenosun bu eserinden sadece
ismen bahsedilmektedir.
bnun-Nedim(l.
385/995) el-Fihrist adl eserinde bu kitabn adn, Kitabun Fi ennetTabibel- Fadl Feylesfun(= Erdemli Tabibin Bir Filozof Olduu
Hakknda Kitap) eklinde vermektedir(bnun-Nedim, s.352).
Keza Kft(l: 646/1248), Kitabu hbril-Ulem Bi-AhbrilHukemsnda eserin adn aynen bn Nedim gibi vermitir. Zaten ondan
nakletmitir.(Kft, s.92)
bn Ebi
Useybia(l. 668/1269), Uynul-Enb Fi Tabaktil- Etibb snda kitap
hakknda tek bir makaleden ibaret olduu sylemekte ve adn Kitabun
Fi Ennet-Tabibel-Fdl Yecibu En Yekne Feylesfen(Erdemli Tabibin
Bir Filozof Olmasnn Zorunluluu Hakknda Kitap) eklinde vermektedir(bn Ebi Useybia, s. 146).
nl bilgin Birun(l. 443/1051), Kitabun Fi Tahkik M lil-Hind
adl eserinde, Galenosun bu kitabndan bahsetmi ve bilimdeki birlik,
sreklilik ve ilerleme olgusuna bir delil olduunu vurgulamtr. (ndia,
C.3, s.152, Sachau evirisi Kyelden naklen, s.504) Eserin slam
280
281
285
Nefsin, felsefenin btn czlerini kapsayan ve bu suretle Mantk, Tabiiyyat ve Ahlak czlerinin kendisine temine engel olan eyden uzak durmas gerekir. Bu yol, ancak nefs, mal kazanmay kmsediinde ve
ondan kendini kurtardnda, adalete aykr bir i yapmaktan uzak durduunda aktr. Zira insanlar, adaletten ayran eylerin hepsini yapmaktan
ve mal tercihten uzaklatrldklarnda ve lezzete srt evirdiklerinde kurtulurlar. Tpk bunun gibi, onlarn dier erdemlere de sahip olmalar
gerekir. Zaten bu erdemler birbirine tbidir.
Bir kimsenin erdemlerden sadece birini elde edip de dier geri kalan
zaruri erdemleri kazanmamas mmkn deildir. nk btn erdemler
sanki bir tek doru izgi zerinde dizilmi gibidirler. Eer tabiplerin Tp
tahsil etmek iin, evvela zaruri olarak felsefe renmeleri, sonra da
tecrbe kazanmalar gerekiyorsa, o zaman tabip olan bir kimsenin, hi
phesiz filozof olmas gerektii kendiliinden ortaya kar. Ben, artk
her hangi birinin, tabiplerin sanatlarn gerektii gibi icra etmeleri iin
felsefeye muhta olduklar konusunda burhan getirmeye ihtiya var mdr
bilmiyorum?
Zira birok kez aka grlmtr ki, tabiplerden servet dkn
olanlar gerek birer tabip deildirler, onlar akl banda olmayanlardr
(=harrn). Onlar Tp Sanatn takdir edilenin zttna kullanrlar. Btn
bunlardan sonra sen hala kelimeler zerine didiip, abuk, sabuk konuup,
bouna tartarak diyecek misin ki: Tabip nefsine hkim olmaldr, iffetli
olmaldr, maldan uzak durmaldr, dil olmaldr, ama filozof olmasna
ihtiya yoktur (=filozof olmamaldr), Tabip, bedenin tabiatn bilir, organlarn ilevlerini bilir, tedavi iin istidlaller yapar ama Mantk
Sanatnda tecrbe sahibi olmaya ihtiyac yoktur? Meselenin hakkn
teslim ettikten sonra, kendine hkim olamayp, hal isimler zerinde
tartmaktan vazgemeyecek misin? Bana gre senin iin kar yol, ayet
hala muhalefet ediyorsan, u anda akln bana almaktr; saksaanlarn
ve kargalarn yaptklar gibi bo seslerle mnakaalar yapmamaktr. Btn
gayretini nefs-eyya sarf edip, onlar olduklar gibi, t ki gerek halleriyle bilmektir. Artk senin, Mahir dokumac veya iyi kunduracdan
her biri, ancak kendi sanatnda tecrbe sahibi olmak suretiyle iinin erbab
olur, ama bir kimsenin ayn zamanda, hem dil, hem burhanda mhir, hem
de tabiatn ne olduunu bilen bir kii olmas, fakat hem de uygulama yap286
ANATOM ALIMALARI
Anatomi hakkndaki dncelerinin ou "Anatomi zerine" adl 16
ciltlik almasnda toplanmtr. Anatomi bilgisi, insan iskeletleri zerinde yapt incelemelere, gladyatrler zerinde yapt ameliyatlarda
edindii deneyimlere ve hayvan kadavralarnda yapt incelemelere
dayanr. Ancak hayvanlarda gzlemlediklerinin insanlarda da ayn
olduunu dnme yanlgsna dmtr. rnein bir danann beyninde
gzlemledii "rete mirabilis"in insanlar iin yaamsal bir ilevi olduunu
dnmtr. Oysa insanlarda 'rete mirabilis" yoktur. Galenos, kemikler
zerine takdire deer aklamalarda da bulunmu, kaslar zerine kusursuz
almalar yapm, beyini, sinirleri ve damar sistemini de ayrntl olarak
ele almtr.
Onun anatomi almalarnn sonular ok byk olmutur. Ancak,
Ortaada onun syledikleri hibir zaman kontrol edilmemi ve herhangi
bir aratrmaya tabi tutulmamtr, bu nedenle gerek anatomide gerekse
dier tp alanlarnda ilerleme olmamtr. Galenos'un tptaki uzmanlnn
hibir zaman "mercek altna" alnmamasnn nedeni kukusuz insan kadavras zerinde diseksiyon (terih) yapmann Hristiyan ve Mslmanlarda yasak olmasdr. Galenos'un tptaki bilgileri Rnesansa kadar
tartmasz bilgiler olarak kalr.
287
hayranlk uyandrmtr. Gsteki yaradan kaan havann cierin delinmi olduunu gsterdiini syleyebiliyor; bbreklerden kaynaklanan
kanamayla, idrar torbasndan kaynaklanan kanamay ayrt edebiliyordu.
Galenos'un uygulad tedaviler "contraria contraiis" -kartlar terapisi
fikrine dayanyordu. Eer hastala neden olan souksa scak tedavi uyguluyor; vcudun fazla yk altnda olduunu dnd durumlarda ise
mshil veriyordu. Galenos, rejimlerin ve ilalarn yan sra, fizyoterapi
ve dier yardmc yntemlerden de oka yararlanmtr.
Galenos, tm hatalarna ramen, yaklak bin yldan fazla bir sre nasl
rakipsiz ve rakip olunamayacak bir otorite olarak kalabilmitir? 210'daki
lmnden sonra, nasl olmu da anatomi ve fizyoloji aratrmalar durmutur? Konu hakknda sylenebilecek olan herey Galenos tarafndan
sylendii iin mi? Galenos hristiyan olmad halde tek bir tanrya inanr,
bedenin de ruhun bir arac olduunu dnrd. Bu nedenle hem Kilise
hem de Arap ve Yahudi bilginleri tarafndan kabul edilmesi son derece
kolay oldu. Tanr hibir eyi ans eseri yaratmad iin, neden ve sonu
arasnda bir iliki bulunmalyd. Bu sonularn nedenleri doktrininden
yola karak, Galenos hereyin neden ve niinini aratrd. Yapt aklamalarla hereyin cevabn bildii izlenimini yaratt. Otoritesi ve hatalar
baz temel yanllarn neredeyse 15 yzyl srmesine neden olduysa da
Galenos, o kadar yksek dzeyde bir doktor, gzlemci ve deneyciydi ki
bugn onu saygyla anmamak imknszdr.
HPOKRAT
Hayat ksa
Sanat uzun
Tecrbe tehlikeli
Hkm gtr
290
HALK HEKML
FTOTERAP VE LOKMAN HEKM
GALENOS
lkadan beri insanlar hastalklarda, sayrlklarda, gsz dtklerinde, bedensel bir zarar grdklerinde doann iinde deneme-snama
ile uyguladklar saaltm uralar giderek halk hekimliini ve ifa yntemlerini dourmutur. Bu szl kltrdr, bu Anadolu kocalarnn ifa
reeteleridir, bu el becerisi, mahareti, halk bilgeliidir.
Elbette modern tpa alternatif deildir ve zaten teknolojik ve bilimsel
gelimeler karsnda yeri ve nemi giderek azalmtr. Ama z
kltrmzdr, folklorik tp demektir ve olaanst gzellik, stn bir
zellik tamaktadr. Bu bizim bir zenginliimizdir, gerlik amzn
ssl ziynetleridir, krsal yaamn harika yntemleridir, gebelerin zeka
prltlardr, ekoloji ve biyolojiyi kullanma alkanldr. te bu tarama,
snama, uygulama ve bulgu trleri sonuta tp biliminin yolunu tm,
nn amtr. Nice tp uzmanlar, farmakoloji bilgeleri, saaltm bilginleri engin halk hekimliinin, ifal otlarn, kocakar ilalarnn kendine
zg verilerini deerlendirme, yararlanma ve inceleme gerei duymulardr.
291
Geleneksel Halk Hekimlii tarihsel sre iinde ele alnp tartya vurulursa deeri anlalr. Bunu yapmadan gnmz penceresinde rastgele
atlar yapmak, ileri geri konumak, kmsemek, alay etmek hatta arlatanlk olarak gstermek basitliktir, bilmezliktir, sapknlktr.
Bilindii gibi Manisa Celal Bayar niversitesi ve Lokman Hekim
Galenosun yurdu Bergamada, IV. Lokman Hekim Folklorik Tp Gnleri
programna ev sahiplii yapm ve bylece Lokman Hekim, Geleneksel
Halk Hekimlii anlay modern tp almalarnn anahtar olarak kullanlmtr.
Birok bitkinin, otun, meyvenin, sebzenin yararlarn bize ilk anlatan
halk hekimleridir. Bize hastalkta, sayrlkta, incinmede, kntde ne
yapmaklmz ilk syleyen onlardr. By, sihir, nazar, cin arpmas,
urama, inme gibi baz manevi kilitlenmeleri inan balamnda telkin
yntemi ile, gven ve inan alayarak zme yolunu gsteren de onlardr.
Psikoterapiden pek fark yoktur. Nazarn, gz nlarnn etkisi
balamnda anlamn ilk yorumlayanlar yine onlardr. Asklepion denilen
Bergama Salk Yurdunun znde telkinle tedavi, psikoterapi yok mudur?
ifal otlardan merhem, macun, solsyon yapmak yok mudur? Hidroterapi merkezi olan Allianoi de termal suyun, evredeki ifal otlarn nasl
insan iyiletirdii tarih belgelerinde, yazl talarda yazl ve kazldr.
Yl 2010 olunca konuya bakmak baka, bin yl, iki bin yl nce bakmak bakadr. Her ey yaanlan zaman iinde ve mekn iinde deerlendirilir. Gnmzde Halk Hekimlii ve kocakar lalarn kullanma
byk lde sona ermitir. Ancak alternatif tp varln hep korumutur.
O, byk lde modern tpla kucaklap btnleme anlamndadr. O
bize kalan kk l ise rnein adaay imek, nane ekmek, kekik
srmek, paz halamak, semizotunu yourtlayp i olarak yemek, bol
meyva yemek, salataln kabuklarn cilde srmek, bol balk yemek, hlamur imek, narenciye tketmek; zm, incir, elma gibi meyvalara
mptela olmak, sofralarda bol yeillik bulundurmaktr.
Sonra dada, krda, bayrda bamza bir ey gelse, dsek yara, bere,
krk, kk, kanama olsa ne yapmaklmz o ortam iinde ilk mdahaleyi
yapmak, ilk yardm gerekletirmek iin bile olsa Halk Hekimliini ve
ifal Ot yntemlerini okumanz, renmenizi tavsiye ederiz.
292
betiyle veya geleneksel tababetle kartrlr ve bitkilerle yaplan her tedavi kocakar ilac sanlr. "Kocakar" ifadesi bu tedavi eklinin erkeklerle
ilgisi olmadn vurgulamaktadr. Yani, kadnlar, daha dorusu yal
kadnlar, tarafndan uyguland izlenimini vermektedir. Buradaki koca
kelimesi Trkede evli iftin erkei veya "yal" ya da"byk, ulu, bilge,
saygdeer" demektir. Aslna, kkne baklrsa Anadolu mitolojisinde kocakar; byk ana, koca ana ve Kibele demeye kadar varr.
Akan su hayatn temel elementinden biri sayldndan pnar ve
kuyu sularnn tedavi edici hassalar olduu ve suyun eytan kovduu
inanc hkimdi. Tuz da eytan kovard. Hem suyun hem de tuzun temizleyici ve antiseptik hassalar bugn de bilinmektedir.
Rengin tedavide kullanm, kkn daha ok mistik inanlardan alr.
Krmz renk sy sembolize eder. Krmz kuma ate drmek iin kullanlmtr. Krmz iek kan; sar iekler ise karacier hastalklarnda
verilirdi. Hristiyanlarda krmz, Hazreti sa'nn kann temsil ettiinden
kutsaldr. Mavi, Meryem Ana'nn rengidir. Fazla iyiletirici zellii yoktur. Ancak, gelinlerin dn gnnde zerlerine mavi bir ey giymeleri
istenirdi. Lohusalarn hastalanmamak iin boyunlarna mavi kurdela veya
yn ipi balamalar nerilirdi. Mavi, Anadolu'da nazar'a kar bir nlem
olarak kullanlr. Mavi boncuun vcudu kt ruhlarn ve kt
dncelerin etkisinden koruduuna inanlr.
Rakamlarn tedavide nemli rolleri olduuna, ve 'n katlar ile
yedi'nin gl etkileri olduuna inanlrd. lahi ve sihirli szlerin tekrarlanma says da etkisiyle doru orantlyd.
Ayrca, astroloji elementleri tedavide kymetli semboller olarak kabul
ediliyordu. Bitkilerin toplanma zaman ayn durumuna gre ayarlanyordu. Bilhassa yeni ayn 3. gnnde toplama tercih ediliyor, dolunayda
bitki toplanmyordu. Bunun sebebi, ayn gel-git olayna neden olmas
yznden dolunayda toplanan bitkilerin toprakst ksmlarna su
ekilmesi sebebiyle kurutulmasnn ge olaca eklinde yorumlanmaktadr. Ancak, bitkilerin toplanma zamanlarnn nemi bugn bilinmektedir.
Mesela, sabah saat 9'da toplanan haha (Papaver somniferum) stndeki
morfin miktarnn 12 saat sonra toplanandan 4 kat daha fazla olduu bulunmutur. Kodein miktarnn ise en az miktarna saat 7'de, en ok mik294
tarna ise saat 12'de rastlanmtr. Gzelavratotu (Atropa belladonna) bitkisinde en yksek alkaloid miktarna bitkinin ieklenme evresinde rastlanr. Denizzm (Ephedra sp.) dallarnda sonbahar ve kn, yaza oranla
iki kat daha fazla alkaloit bulunduu grlmtr. Ykskotu (Digitalis
purpurea) yapraklarnda kalp kuvvetlendirici glikozitler gece paralanr,
gndz yeniden sentez edilirler. Bu nedenle yapraklarn leden sonra
toplanmas nerilir.
Kocakar ilac denince aklmza ilk gelen, tedavi reeteleridir, yani
hastalkta alnmas gereken pratik nlemlerdir. Bu nlemler arasnda en
nemli rol bitkilerin tedavide kullanm almaktadr. Tarihin eski devirlerinde insanlar yaadklar yerin evresindeki bitkileri kullanmaktayken,
sonralar komu lkelerle tbbi bitki ve baharat dei-tokuuna baladlar.
Daha sonralar bu uygulama denizar lkeler arasnda da yaplmaya baland. Gnmzde tbbi bitki ticareti mesafe tanmamaktadr. Gney
Amerika'da yetien knakna kabuu Avrupa'da stmann kkn
kazmtr. Yine ayn ktada yetien koka bitkisinden elde edilen kokain
tm dnyada uyuturucu maddesi olarak kullanlmakta, Meksika'da
yetien bir bitki (Dioscorea) dnya hormon sanayinin temelini atabilmektedir.
Modern tbbn ve sentetik ilalarn bu denli gelimesine ramen bugn
dnya nfusunun %80'inin bitkisel ilalarla tedavi olmas bitkilerin
dnyann nemli ila kaynaklar olduunu gstermektedir. Bitkisel
ilalarn temel tekil ettii geleneksel tababet veya halk tababetinin kocakar ilalarnda olduu gibi bir takm ayin veya dualara bal kalmakszn tedavi yapmakta olmas yznden kocakar ilalarnn mantkd
uygulamalarnn bu tedavi sistemlerinde yeri yoktur. Bu sistemlerde kullanlan bitkilerin byk bir ksm kkenini kocakar ilalarndan alm
olsa bile geleneksel tababet sistemlerinde sadece gerekten etkili olanlar
yerlerini korumu ve gnmze kadar gelebilmitir. Bu bitkiler zerinde
yaplan aratrmalar sonucunda etkileri bilimsel olarak ispat edilebilmektedir.
Eczaclarn temel kitaplar olan farmakope veya kodekslere girmi ok
sayda bitkisel ila hammaddeleri arasnda sayabileceimiz birka rnek
unlardr: Arap zamk: En az 2000 yldr hap yapmnda yardmc madde
olarak kullanlmaktadr. Sinameki, Sarsabr ve Ravent: mshil,
295
bakmndan halk tbbndan yararlanarak, tedavide daha kesin sonular almaya ynelik ilerlemeler kaydetmitir. Halk tbb da bu gelimelerden
yararlanma imknlar bulmutur. Bu erevede baz hastalklarda eczane
ilalar, halk ilalarnn yerini almaya balamtr. Buna karlk nazar
demesi, cin arpmas sonucu olutuuna inanlan hastalklarda halk
modern tbba gvenmemektedir. Astm ve kalp gibi baz hastalklarda ise
halk hem modern, hem de halk tbbndan yararlanmaktadr. Kanser ve
ameliyat gerektiren baz hastalklar halk hekimlerinin hemen hemen hi
ele almadklar hastalklar olup, bunlar tamamen modern tbba
braklmlardr.
Sonu olarak geleneksel bir yapya sahip olan yrelerde halkn
hastalklara bak da, kltrnn etkisi altnda biimlenmektedir. Yaplan
aratrmalar, eitim durumunun yannda, ekonomik artlarn da hastalklara kar olan tutumu etkilediini gstermektedir. Ayrca ehirleme,
iletiim ve ulam aralarnn youn kullanm da halkn modern tbba
yaklamn kolaylatrmaktadr. Bu eilim, zellikle genler arasnda
daha kuvvetli olarak grlmektedir. Buna ramen okumu veya okumam, zengin veya fakir olsun, halkn bir ksm hl belirli hastalk tiplerinde modern tbbn dndaki metotlara bavurmakta, nazar demesi,
trbeleri ziyaret, krk - kk uygulamalar ska grlebilmektedir. Buna
karn, yaplan aratrmalar, geleneksel tptan, modern tbba doru bir
yneliin baladn, bu yneliin ise yrenin sosyo-kltrel ve ekonomik
zelliklerine bal olarak hzl veya yava olduunu gstermektedir.
297
FA TARH
Smerlerde Ninkursag hayat tanrasyd. Asurlularda tar hem ana
tanra, hem de salk tanrasyd. Msrllarn ulu tanras sis ayn zamanda hekimdi. Hititlerin Kubabas, Friglerin Kibele'si, Efeslilerin
Artemis'i, Egelilerin Demeter'i hayat, bereket ve lm tanralaryd. Minoslular, Mikeneliler, Giritliler de iyilemek iin salk ve hayat tanralarndan medet umarlard. lm tanras, ayn zamanda yeniden
dou tanrasyd. Asurlularn lm tanras Gula "ulu hekim" olarak
da bilinirdi. sis de lm sembolleri tard. Varolu izgisinde hayat ve
lm birbirinden ayrlmaz gereklerdi. Bergamada salk, saaltm ve
esenlik tanrs ise Asklepiostu. Asklepios, kendi adyla kurulan salk
yurdu denilen ve Asklepion olarak anlan hastanelerde insanlara bu
hizmeti sunuyordu.
Tedavi iin nce tanraya yalvarlr, onun eytanlara emir vermesi
beklenirdi. Ancak, tapnaklarda yaplan bu dua ayinleri ile yetinilmez,
Tanralar ifac ve eczac, tapnaklarn rahibeleri ise tapnmaya gelenlerin
hekimleri roln stlenmilerdi. Hasta tedavisinde dua ve tatbikat nemli
faktrlerdi. Pratik tedavi, rahatlama hissi ve hastaln kontroln
salarken, hastaln bilinmeyen ve anlalmayan ynleri iin tanralara
yalvarlrd. O dnemlerde rahibelik yani tanralarn hizmetkrl kadnlara mahsustu. Erkekler bu yetkiye sahip olabilmek iin erkeklik organlarn dibinden keserek kendilerini hadm ederlerdi. Tedavi etkisinin
ksmen ila olarak kullanlan maddelerle, ancak en ok rahibe/hekim'in
gc ile meydana geldiine inanlrd. Bu yzden rahibelerin sadece ilgili
dualar bilmeleri yetmez, tbbi reetelerde kullanlan bitkisel, hayvansal
ve madensel maddeler hakknda da geni bilgi sahibi olmalar gerekirdi.
Smer, Asur, Msr ve eski Ege'de M.. 3000 yllarna kadar tedavi
uygulamalar genellikle rahibelerin elindeydi. Smerler, Asurlular ve
Msrllar belli hastalklarn tedavisi iin hap, fitil, losyon ve merhem eklinde ok etkili ila reetelerine sahiptiler. Bu toplumlarla rahibelerin rol
ok stnd. Mesela, Smer'de lkenin ekonomik, politik, kltrel ve
sosyal hayat zerinde etkisi olan ok eitli rahibeler mevcuttu. ler tapnaklarda grlrd. Dini liderlerle politik liderler arasndaki iliki de
glyd.
298
yordu. Ebelik ise tamamen kadnlara ait bir meslekti ve bu konudaki bilgileri olduka iyiydi. Hipokrat dahi jinekoloji ve obstetrik bilgilerini ebelerden rendiini yazar. Pisagor'un kars, Eurphon adl devrinin
tannm bir hekimiyle cenin'in 7. aydan nce canl olduuna dair bir bahsi
kazanmakla nlyd. Ebeler doum ve dk yaptrrlard. Doumdan
sonra 15 gn sreyle lohusaya ve bebee bakar, cret olarak bir para
kuru ekmek alrlard.
Ege toplumunda hipokratik dncenin geliip yerlemesiyle yeni
tplar tarafndan kadn ifaclara kar tepkiler yaygnlamaya balad.
Atina'l ebe Agnodice M.. IV.yzylda erkek elbiseleri giyip hekimlik
icra ettii iin halk mahkemesine karlp yargland, ancak kadnlarn
basksyla ceza verilmedi. Bu kadn ok baarl sezaryen ameliyatlar yapmakla nlyd.
Romallarda da Egelilerdeki gibi hipokratik okullarn etkisiyle kadnlar
tptaki rollerini kaybetmeye baladlar. Ancak toplumun fakir kesimlerinde varlklarn srdrdler. Roma'da ebeler Medica, Obstetrica veya
Saga olarak anlyordu. Pliny, saga olarak Elephantis, Salpe ve Sotira'dan
sz eder. Bunlar sadece ebe deil ayn zamanda pekok hastaln tedavisinde geleneksel reetelerle baar salayan ifaclard. M.S.I.
yzylda yaam Africana adl ifac kadn sara ve ksrl tedavi
etmesiyle nlyd. Augustus'un kzkardei ve Mark Antuan'n kars Octavia ile Messalina ev tababeti konusunda olduka becerikliydiler. Halk
arasnda ne kadar nl olurlarsa olsunlar, kadn ifaclar devrin hipokratik
hekimleri tarafndan kmseniyorlard. Galenos geleneksel tbb kocakar masallar ve Msrl arlatanl diye nitelendiriyordu. Baka
pekok yazar onlar ampiriki, zehirci veya fahie olarak isimlendiriyordu. Byc sfatnn da verilmesinden sonra sagalar idam edilmeye
balandlar.
Galenci tp hristiyan tbb olarak tescil edildi. Antik kltrlerde geleneksel tababet ve ebelik uygulayclar hep kadnlar olduu ve semavi
dinler dneminde bu uygulamalar pagan adetleri kabul edildii iin paganizm lanetlenirken kadnlar da lanetlendi ve toplumdaki statleri geriledi. Hristiyanln ilk dnemlerinde hastalk tanrnn g ve adaletinin
kant haline geldi. yle ki, hasta olmak Tanr'nn nem verdii kuluna
bahettii bir ltuf olarak deerlendirilip, eref addedildi. Bu yzden,
301
LOKMAN HEKM
(ASKLEPOS ve GALENOS)
Anadolu'da Asklepios, lokman
hekim olarak bilinir. Bergamada Esklap klt ve saaltm kltr Lokman Hekim sylencesinin temeli
olmutur. Anadolu inancndaki Kibele ile, Mezopotamya sylencelerindeki Glgam ile benzeim
gsterir. Ayrca orumun skilip
ilesi de adn Esklaptan aldn
ileri srerek Lokman Hekime
sahiplenir.
Amasya geleneksel
kltrnde de Lokman Hekim nemli
yer tutar, Adanada ve Tarsusta da bu
sylenceye sahiplenildiini gryoruz. nsanlarn en ok merak ettikleri
lm konusuna are aramas yani lmszln srrn zme isteidir.
te bu srr gidip krala syleyecei anda yldrm arpp lmtr. Asklepios ya da lokman hekimin dmesiyle elindeki ila yere dklm ve
yerden her derde deva sarmsak bitmitir. Bergamada sarmsak,
Amasyada elma, Diyarbakrda karpuz, Karadenizde fndk, Bursada
eftali, Manisada zm, Aydnda incir aac bitmitir denebilir. Dier
elindeki lmszlk reetesi olan ktlardan biri suya dm ve Bergamada ifal su, Manisada binbir trl bitki ve bunlardan yaplan mesir
macunu domutur.
Anadolu nun en eski hekim tanrs Telesforos' un tapnan, kltn,
bilimini de iine almtr.
Asklepios lnce kz Hygieia (hiji diye okunur ve hijyen sz salk
anlamna gelir) hekimlik ykn tar ve Asklepiad denilen (hekimler)
aracl ile lonca dzeni iinde ilka boyunca Asklepion' u yaatrlar.
304
lkada Bergama Asklepion' u dnyann en byk ve en nl hastanesi olmutur. Karakalla, Hadriyanus gibi imparatorlar, Aristides gibi
bilginler burada tedavi olmulardr. ifal sular, ila maddesi otlar,
havas, gnei, amur banyosu, fizik tedavisi, spor, mzik, tiyatro ve elence ile iyiletirme yntemleri Bergama ya zgdr. Psikoterapi burada
ilk kez denendi, farmakoloji burada dodu.
Asklepios, Bergama eski paralarnda sakall, elinde ylanl bir asa,
yannda kz Hiji ya da Telesfor olduu halde grlmektedir.
Lokman Hekim inancnda btn otlar kendisine, hangi derde deva
olduklarn sylerdi. Bu yzden her hastaya derman ifal otlarn, 770
derde derman olduunu ileri srlrd. Baz bitki ve sebzeler vard ki
Lokman Hekime sahiplenen kentlerde tm ot, bitki ve sebzenin nne
gemiti, bu yzden o beldelerde :
Sarmsak yiyen insann nasl ldne aarm
Elma yiyen insann nasl ldne aarm
Karpuz yiyen insann nasl ldne aarm
eftali yiyen insann nasl ldne aarm sz lokman sz olarak
erevelenmiti. Ayrca u szlerde lokman ilkesi olarak tutulurdu :
Konutum sknt ektim, sustum rahat ettim
Ayakyolunda ok oturma cierlere hastalk gelir. ok tutma illet gelir.
Ayan scak tut ban serin, mideni hafif tut dnme derin
Kesretle sakn cima etme. (oklukla-sklkla cinsellie girme)
Lezzetine ann tamah etme. (Lezzetine onun zenme)
Gece uyu, gndz ol biydr. (Gece uyu, gndz uyank ol)
Hapsi bevletme sakn zinhar (Sidik tutma sakn, aman)
Nisflleyl olicek sakn nagh ( Geceyars anszn kalkma)
Uyanp su iem deme ey ah. (Uyanp su ieyim deme)
Her taam stne yeme nimet, (Her yemek stne bir nimet daha
yeme)
Ta ki grmiyesin elem siklet ( Ta ki grmeyesin znt ve sknt)
Lokman Hekimin bir kez bandan yle bir olay geti: zamann
byklerinden birinin kz hastalanmt. Lokman derdine are bulamad.
Bir gn kzn iyi olduunu kendisine haber verdiler. Arad, sordu; ayvadan
damlayan sudan ifa bulduunu anlaynca srrn kendisinden saklad
iin kzd. Suyun kurusun diye beddua etti.
305
YREMZDEK
FALI OTLAR VE MADDELER
ifal otlar kullanan hekime otac, otu denmekte, iyi etme yntemine de otaclk adn verilmektedir. Doa ile i ie yaayan toplumlar, iinde bulunduklar ortamn olanaklarndan salklar iin de
yararlanmlardr. Konarger Trkmen oymaklarnn yerleik dzene en
son geenler Tahtaclarla Yrklerdir. Dolaysyla en geni bilgi birikimi
bu kesimdedir.
ifal bitkilerden ila yapma yntemleri:
1- Kaynatma ve demleme: Bitki souk su ile ykandktan sonra, ocakta
1-2 dakika kaynatlp, 10-15 dakika demlenmesi iin dinlenmeye braklr.
2- Halama ve piirme: Bitkinin su, ate ya da kzde belli bir zaman
sresince halanmas, piirilmesi ya da kzlenmesi gerekletirilir. Bu
ilemden sonra kullanma hazr hale gelir.
3- Lapa yapma: Bitkinin kk, yapra, iei ya da meyvas kaynatlp lapa haline getirilir.
4- Svsn elde etme: Bitkinin kaynatlp zn saresini brakmas
ve bunun szlen suyunun elde edilmesidir.
5- Ezilerek merhemletirme: Bitki z veya meyvas ezilerek, kk ve
yapraklar kaynatlp mayiletirilerek elde edilen macun ilemidir.
6- Bitki z ve ya karma: Bitkinin iek, yaprak, kk ve tohumlarnn kaynatlarak, ezilerek zn ve yan karma eylemidir.
Otac ya da otularn en ok kulland ifal otlar alfabetik olarak
sralayalm:
307
308
Akkz
sabahlar sirke ile ykamak yine katrann bir kda alp srmek ya da
zerine oturmak mayasla, katrannn suyunu imek nefes darlna, katrann hap ile yemek solucan drmeye yarayl olur.
ARPA: Kavrulur, dibekte dvlr, pekmez ile piirilir, karn blgesine
lapa eklinde sarlrsa, ocuun ishalini keser. Ayrca, arpa suda halanr.
Suyu bbrek sanclarnda kullanlr. Karn arlarna kar ununu sirke ile
kartrp stne nane ekip vurmak yararl olur.Ayrca kavrulmuunu
dverek yemek mayasla, kaynatlarak suyunu imek sidik
zoruna,yaklarak isini srme temrelere iyi gelmektedir.
natlm suyunu imek, yanklarda yapraklarnn kln srmek bakmndan yararl sonular grlmtr.
BUDAY: Buday kavurgas ve zm pekmezi ocuklu kadnn
stn oaltr. inenmi parmaktaki dolamann zerine sarlr.
BURAK: tlp toz haline getirilir. Stn ierisinde kartrlp
piirilir. ban eklindeki iltihapl yaralarn zerine balanr. Ayrca mide
rahatszlklarnda burak taneleri kavrulur, tlr, ununa eker
kartrlr iilir. Bertik ve berelerde lapasn vurmak. shalde tanelerini
dvp biraz imek, isilikte dvlmn sirke ile kartrp lapasn vurmak, mayaslda kavrulmu, dvlm ununu yemek yararl olmaktadr.
CAV (Asilbant): Felli hastalarn burnuna tts olarak verilir.
Byde de kullanlr.
CEVZ YAPRAI: Ceviz yapra veya tavan otu kna iine katlr.
Kaynatlr. Saa srlrse gz arsna iyi gelir. Yapraklarnn kaynatlm
suyunu imek balgam skmeye, kabuunu kaynatp kna bataki yaralara
srmek, halsizlik hallerinde yapraklarnn kaynatlm suyuyla banyo yapmak, di temizliinde yumuatlm yapraklarn dilere srtmek, mide
arlar iin yapraklarnn kaynatlm suyunu imek, idrar zorunda
yapraklarnn kaynatlm suyundan souk olarak imek, stmada taze
meyvalarndan birka gn yutmak ve yaralara kar da yapraklarnn kaynatlm suyundan imek iyi gelmektedir.
AM KATRANI: amn katran kaynatlr. kan ziftimsi madde,
nohut byklnde a karnna sabahlar bir kak balla yenir. Bir ay
kadar sonra mide lserinin iyiletii grlr. Ularnn kaynatlm
suyunu imek balgam skmeye, filizlerinin slatlm suyunu imek bomacaya,katrann srmek ve stne tuz ekmek di arsna, kmrnden
srmek di temizliine, dvlm fstk orbasn imek doum
sanclarna, fstklarnn yan imek gs darlna, g kazanmak iin
filizlerinin kaynatlm suyunu imek ya da taze kozak alasn yemek
ok iyidir.Fstk helvas ise her derde devadr.
AM RENES: am reinesi bir gazete kdna srldkten
sonra aryan bele yaptrlr. (Ee kemii ars iin de ayn ekil uygulanr.)
313
AVDAR: Samann kln, kll su ile ykayarak srmek el kanmasna iyi geldii bilinir..
AY: Sa dklmesini nlemek iin demli ayla sa ykanr.
YUMURTA: Yumurtann aknn iine sabun doranr. Macun
ekline getirilir. Krk zerine bir bezle balanr. Hastann yana gre
sarg bekletilir.
R-OTU (irilik): Kknn yumrularnn kaynatlm souk
suyunu imek akntya kar, dvlm kknn suyunu imek memeli
basura ve sakrana, lapasn vurmak szlara, dvlm kkn i ya
ile kartrp srmekle de yemece hastal iyileir.
TLEMBK: Ayak terlemesine kar yapraklarn parmak arasna
koymak, kum dkmede yandan bir sre imek, mide arsnda tohumunun dvlmnden yemek ya da filizlerini halayp yemek, ksrkte
tohumunu kavurup, dvp yemek, sanclarda yandan bir sre imek,
yaralarda sakzn srmek iyi gelir.
INAR: Sabahlar kobaklarnn kaynatlm suyundan imek akntlara kar, yaprann kaynatlm suyuyla diplerini ykamak sa
kepeklenmesine, yaprann kaynatlm suyuyla gargara yapmak di
arsna, kart kabuklarnn kaynatlm suyuyla banyo yapmak szlara iyi
gelmektedir.
ITIRGI: Dallarnn lapasn vurmak yara ve bertiklere, kknn
kaynatlm suyunu imek mayasla, dikenli dallarnn kaynatlm
suyuyla banyo kantlara, kknn kaynatlm suyunu srmek szlara
taze filizlerini halayp yemek barsak solucanlarna kar yararl sonu
vermektedir.
REK OTU (Karacaot): Grip, nezle ve nefes amada: Tavada
kavrulur. Bir bez zerine dklr. Bezin iinden scakken koklanr. rek
otu kavrulur, havanda dvlr ksrenler, kahve gibi ier. Zeytinya ile
dvlen rek otu, barsak yumuatmada kullanlr. Ayrca bu boaz altna ve gse nefes amak iin srlr. Koyunun kuyruk ya ile rek
otu dibekte dvlr. Karn aryan ocuun karnna bir sre balanr.
Kavrulmuunun nbet ekeriyle ya da balla dvlerek yenmesi mide
hastalklarna, kavrulmuunun tozundan ekmek nezleye iyi gelmektedir.
rekotu, lmden baka her derde devadr.
314
Filiskin
318
319
Karahalile
KATRAN: Katran aacnn sakz, el ve ayaklardaki atlaklara konularak, scak bir demirle yaklr.
KAVUN: Ateli hastalklarda kabuunun ezilerek oynak yerlere vurulmas, barsak temizliinde bolca yenmesi, doumu kolaylatrmada
bir ka dilim yenmesi yararl olur.
KEGEV (Ballk): Kabakulakta tohumlarnn lapasn vurmak,
mayaslda tohumlarnn dvlmn arpa unuyla hap yapp yemek,
memeli ve kanl basurda kknn preklerinin kaynatlm suyundan
imek yarayl gelir.
KEBOYNUZU: Keiboynuzu meyvesi
ezilir, ay gibi demlenir, ksrene iirilir.
KEDTIRNAI: Mayaslda dvlmn
vurmak, di arsnda yandan oraya koymak ifa
getirir.
KEKK: Damtma yntemi ile kekiin ya
karlr. Bir kaba konulur. tme, bulant, mide
ve arsak rahatszlklarnda kullanlr. Krdan zerine sarl pamua kekik ya dklr, diin rk
Kekik
yerine sokulur. Di arsnda yandan oraya koymak, kulunta yan
srmek, kurtlu yarada yandan oraya
srmek, sancda kaynatlm suyundan
imek ve lapasn vurmak, souk algnlnda yan ekere damlatp yemek iyi
gelir.
Boz cinsi kekik boaz ars iin arpa
unu ile kekik kaynatlr. ilir.
KEKLK YUMURTASI: Ge konuan
ocua keklik yumurtas yedirilir.
324
ve bunundan gelen kanama durur, ya yapran dverek stne koyduumuzda kesikler iyileir, ksrk ve nefes darlnda tohumunu balla
yemek ifa vericidir.
KILIR KASNA: Yara ve bertiklerde yapraklarnn lapasn vurmak,
buruntularda tohumunun kaynatlm suyundan imek, di arsnda
sakzndan bir parasn oraya koymak, idrar skmede iki ba kaynatlarak
souk imek, ishalde sakzndan bir para yemek, sakranda dvlm
tohumunu zeytinyayla kartrp srmek, eritte tohumunu balla karktrp yemek ok yararldr.
KIZILCIK: eker hastal iin meyvesi yenir.
KIRKBA OTU: Ekseriyetle bacaklarda oluan ikin yaralarn,
morartlarn tedavisinde kullanlr. Krkba otu havanda dvlr, i stle
birlikte kaynatlr. Bulama kvamna gelinceye kadar iine arpa unu atlr
ve lk iken yara zerine srlr.
KIZILCIK OTU (Sar iekli): Arpa unu birlikte bir tavada
kartrlr, piirilir lapas bir beze dklerek alnr, zerine zeytinya
damlatlr. Romatizmal blgeye srlr.
KRE : Bir avu kire bir tabaa konur. zerine su dklr. Kire
ykanr. Su aktlr. Yeniden su konur. Kire yeniden kartrlr. nc
kez bu ilem yinelenir. Tabakta kalan su da kire duruluncaya kadar beklenir. Su baka tabaa alnr. ine zeytinya konur. Kartrlr yank yerlere srlr.
KRAZ: Ayak ve karn iinde saplarnn ayrk ve msr pskl ile
kaynatlm suyundan imek, idrar skmek iin saplarn arpa ile kaynatp
imek, mide iin meyvesinden yemek, idrar zorunda dvlm ekirdeinin kaynatlm suyundan imek ok faydaldr.
KN: Dvlmn balla yemek g kazandrr ve solucan
dkmede de etkili olur. .
KR OTU: Kk zelir, suyu tlbentten geirilir. Hafif stlr, pamua damlatlr. Aryan kulaa konur.
KOKARSEDEF (ftot ): Dallarnn zeytinyanda kavrulmuunu
souk srmek banlar dalayp yokeder, ocuklarn gaz ve yelinde pii325
326
Labada
327
328
MERCANKK: Bulantya kar kaynatlm suyunu imek, mide arsnda dallarnn kaynatlm suyundan imek, souk
algnlnda kaynatlm suyundan imek.,
yrek arpntsnda yapraklarnn kaynatlm suyundan iilmesi nerilir.
MERSN: shal e kar yapraklarnn kaynatlm suyundan imek., mayaslda filizlerinin kaynatlm suyundan imek, sa
Mercankk
boyasnda yan srmek, salar bytmek
iin yaprakl dallar kaynatlarak bir sre
sabunla ykamak saaltm verir.
MERCVAN OTU: Barsak solucanna kar kaynatlm suyundan
imek salk verilir.
MEYANKK: Gs tutukluunda suyuna su katarak imek, mide
lserinde ball suda eritilerek saatte bir yudum imek, ksrkte balndan
biraz yemek veya kkn kaynatp imek iyi gelir.
MISIR PSKL: drar sktrmek zere kaynatlr suyu iilir.
MURT (Mersin): Murt dal, kkboya birlikte kaynatlarak, korku
geirenlere iirilir. Yapra kaynatlr ve astmlya iirilir.
MUSKAT : Bebeklerin gazn almak iin kullanlr.
MUMULA: Kum drmede dvlm ekirdeinin bakla iei
ile kaynatlm suyundan imek veya kavrulmu ekirdeinin
dvlmnden birer para yemek, mide iin meyvasndan yemek, idrar
zorunda dvlm ekirdeinin kaynatlm suyundan imek pek yararldr. iei ay gibi kaynatlr. Buhar buruna tutulduktan sonra, ay gibi
iilir (sinzitte). Mumulann taze yapraklar kaynatlr, ksrk ve boaz
arsnda sabahlar a karnna iilir.
MHRSLEYMAN OTU: G-kuvvet iin kkn dvp balla
yemek, nezlede enfiye gibi ekmekte ifa vericidir.
NANE : Srt arsnda su nanesinin dvlm dallarn iki bez arasna
sararak vurmak, basurda ise kaynam su nanesinin suyundan bir miktar
329
Oulotu (Melissa)
PALAMUT: Kabuunun dvlmnden imek ishale, ezilmi pelidinden bir para yemek basura, trnaklarnn dvlmn zeytinya
ile kartrp yemek ise sa kran ve lekelere, kabuunun ortasndan ay
gibi imek de idrar zoruna ok iyidir.
PAMUK EKRDE: Yandan kulaa koyulursa kulak ars ve
iine kar rahatlatc etki verir.
PAMUK: Kan akmasnda taze filizlerinin ezilmiini vurmak, uyuzda
filizlerinin kaynatlm suyu ile banyo yapmak birebir iyilik verir.
PAMUKKALE SUYU: Gz rahatszlklarnda bu su ile gz ykanr.
PAPATYA: Akcier rahatszl olanlara papatya ay iirilir. Sa
dklmelerine kar papatya ay ile sa ykanr. Bbrek iltihabnda ve
tansiyon yksekliinde papatya ay iirilir. ocuk sancsnda ieklerinin
zeytinyayla kavrulmuunu karnna vurmak, sancda kaynatlm suyundan imek ifaldr. Souk algnlnda ise kaynatlm suyunu imek ve
gargara yapmak tavsiye edilir.
PARSA: Egzamada yapraklarnn kaynatlm suyunu imek, vcut
kokmasnda yapraklarndan yaplan hap yemek, yrek arpmasnda ise
dallarnn kaynatlm suyunu imek pek iyi gelir.
PARSAMBA: Azdan kan gelmede yaprann kaynatlm suyundan imek, burun kanamasnda yaprann suyunu buruna ekmek ve lapasn imie koymak, yara- berede yapran dvp stne koymak
yarayldr.
331
konur. El beneklerinde kaynatlm suyuyla ykamak, gidikende kaynam suyuyla ykamak, memeli basurda buusuna oturmak, sinirde
halamasn yemek iyiletiricidir.
PIRNAR: Yanklarda kll suyunu imek insana ifa getirir.
PITRAK (DEVE KERTEN): Akntya kar kaynatlm suyunu
imek ok yerinde olur. Uyku iin ise dvlm tohumu.
PSE: am ras ince paralara ayrlr. Bir tandra konur. zeri
toprakla kapatlr. zerinde ate yaklr. Altta kalan ve snan radan akan
sv bir kapta toplanr. Bu psenin zerine su dklp iilirse mide
arsna iyi gelir.
REZENE (Raziyane): Mide ve barsak gazna, itah amaya, anne
stn artrmaya, bomacaya, dalak hastalklarna, kanszla, kan
banna kar kullanlr.
SA BAKIMI: Demli ay soutulur. Bir kaba alnr. ine bir yumurta
krlr. Bir kak zeytinya ve baharat eklenir, kartrlr. Parmaklarla
ovarak saa srlr. Sa ayn gece yatmadan nce ykanr.
SAKIZLIK (Arslan-dii): Kan temizlii iin kk ile meyan
kknn kaynatlm suyundan imek ok iyi gelir.
SALATALIK: Cild gzellii iin ispirto iinde ekirdeksiz eritilmiini srmek, zellikle yze kesilmi bir parasn srmek gzellie
gzellik katar.
SALEP : Gs darlnda sakzn stle kaynatp imek, mide iin
dvlm kkn kaynatp imek., ses ksklnda sakzn kaynatp
imek esenlik vericidir.
SAPARNA DKEN :Kadn hastalklarnda kk kaynatlarak iirilir.
SARIBA OTU: eker hastalnda kaynatp imek nerilmektedir.
SARI EK (Ylan-otu): Bcek srmasnda ieklerinin kaynatlm suyunu imeyi, zehirli hayvan sokmasnda yapraklarn dvp
vurmak iyiletiricidir.
SARMAIK: Ba arsnda kurutulmu zmlerinin tozunu burnuna
ekmek, kan iin tefeklerinin salatasn yemek, mide iin al sar333
335
340
342
343
EDEBYATTA GALENOS
MEVLANA VE GALENOS
Mesnevi Cilt 1, Mevlana, efik Can Tercmesi, sayfa 15-16.
ey oul ne zamana kadar altnn, gmn esiri olacaksn?
Rzklar denizini, bir testiye dkecek olsan, ne kadarn alr?
Ancak bir gnlk ksmet, bir gnlk su
Harislerin, dnyay ok sevenlerin gz testileri hi dolmaz.
Sedef de kanaat edici olmaynca, ii inci ile dolmaz.
Halbuki ilahi ak yznden, nefsaniyetten kurtulan, benlik elbisesi yrtlan
kimse, hrstan da, ayptan da, ktlklerden de tamamyla temizlenir.
Ey bizim sevdas ho olan, gzel olan akmz, ey bizim btn manevi
hastalklarmzn, dertlerimizin tabibi; sevin, d ol
Ey bizim kibir ve gurur hastalmzn, bbrlenmemizin devas olan
akmz!
Ey bizim hasta gnlmzn Eflatunu, Calinusu!
344
MESNEV-IV
Ak hekimi Calinusa bir macun verseydi, otlar toplama yznden
bunca dikenler mi inerdi o? (VI, 13)
BEYT;
Denizi bir testiye dkersen ne alr? Bir gnn ksmetini
Harislerin gz testisi dolmad.
Sedef, kanaatkr olduundan inci ile doldu.
Bir ak yznden elbisesi yrtlan, hrstan, ayptan adamakll temizlendi.
Ey bizim sevdas gzel akmz; adol; ey btn hastalklarmzn
hekimi;
Ey bizim kibir ve azametimizin ilc, ey bizim Efltunumuz! Ey bizim
Calinusumuz!
Biz duvara asl duran resimleriz.
Bizi yapan ressamn varlk avk
Duvarn zerine bir vurdu mu,
Bakarsn o anda canlanvermi, kmldanmz
Onun selvi boyu bir grnd m,
Bakarsn dnya gllk glistanlk.
Kalkt bir salnd, kendini bir gsterdi mi.
Bakarsn kyamet koptu gitti.
Bakarsn Calinus gibi hastalar lkesindendir o.
Bakarsn hayret yurdunda dolar hastalar gibi.
Sustum artk ben, sustum artk
Bu iir utanyor ondan."
345
MEVLANA`DAN ESNTLER:
Hele dksen ne alr testiye bir denizi
Azar ancak yine hrsn da kzarmaz benizi.
Kanaatkar sedefin karnna incimizi
Seren eller gzel eller Calinusumuz
lac kibrimizin, rehberimiz, usumuz..
Glmz blble nazlansa da gk ekimi
Biliriz ak o yerlerde mi kalplerdeki mi
Yetiir derdimizin hznmzn hekimi
Saran eller gzel eller Calinusumuz
lac kibrimizin, rehberimiz, usumuz..
346
348
SAD EMRE
XIII. yzyln ikinci yarsnda ve XIV. yzyln ilk eyreinde yaam
olan Yunus Emre, kendisindensonra gelen pek ok halk airini etkilemi,
bu airler Yunus gibi sylemeyi ama saymlardr. te bunlardan biri de
Said Emre'dir. Said Emre, Ha Bekta Vel'nin mridlerinden idi. XIV.
yzyln balarnda yaam olan bu tasavvuf airinin lm ve doum tarihlerini bilemiyoruz. Hac Bekta Vel'nin Arapa yazd "Makaalat" ad
eserini Trke'ye eviren odur. Fakat onun XIV. yzyldaki yeri ve nemi,
Yunus gibi (duru Trke ile syleyii) devam ettirmesidir.
Hece vezni ile yazan Said Emre'nin bir divan vardr.
Said Emre'den rnekler:
Eydn gyne gyne
Halimz dne dne
Ddk kn odna
Can gnl yana yana.
Ne olduk bilemezz
Bir yerde olamazuz
Admn diremezz
Ne deyelim sorana.
Nedr, neyi sevelim
Neden ne isteyelm
Nerden nere varalum
Olduk mest divane.
349
350
352
353
SENN AKIN
Senin akn kime kim dt ey can
Ne mezhep kodu ne din ne iman
Ne dnya ahiret ne zhd takva
Ne gayret-i ar namus ne ad u san
Ne ilm na amel ne akl u tedbir
Ne havf ne reca ne eri erkan
Kamu yamalad akn ey Dost hay
Suret mlkn ykup eyledi viran
Fakir eyledi halk iinde an
Ana tan ider oldu dost u dman
Brakt halk diline an yavuz
Temamet aleme eyledi destan
Bu akn oynna hi kimse doymaz
Kapularda kul oldu nice Sultan
Bu ak zencirine nkim ekildi
Koyundan dahi yava oldu arslan
ittin ak oldu ah Edhem
Giyp bir ul cihanda etti seyran
unun kim ak aluptur kamu varn
Oladr deyr kabe ana yeksan
Ezelden kim ki iti ak arabn
Ebed yle gider ol mest hayran
Kimin kim canna ak odu dt
Ol dem kaynad tat hem umman
Bu ak gherlerin tara brakt
Eer talip isen dir an raygan
Bu gheri ne bilsn deme sarraf
Ne anlasn bu remzi deme nadan
Bu hikmete ne Eflatun eriti
Bunu ne Calinus bildi ne Lokman
Bu dili canllar bilmedi hergiz
O bildi bu dili ki oldu bican
Bu ak esrarn Erefolu Rumi
Ko syleme ki bilmez bunu insan
Bu ab u kil libasndan karsan
354
Alevi Ansiklopedisi
Ya nice bir dost ile ol ben olam ben ol olam
Ya nice rak dem mahzun olam ahzan olam
Nice bir dertler ile odlara yanam yaklam
Nice bir akir olam zakir olam mihman olam
Terkidem bu hak bad ab nar yzne
e cihetten ben kam bi-cisim olam bi-can olam
Nice bir Cercis Bircis olam u Mirrih olam
Nice bir Calinus u Bukrat olam Lokman olam
355
YAHYA BEY
Yahya Bey de ak hastalnn ilc olmadn, Lokman ve Eflatun
gibi nice bilginlerin bu konuda aciz kaldn belirtir:
Derd-i akn zerrece klmadlar dermnn
lem ire nieler Lokmn u Efltun olup
FEHM
em-i bimarndadr derman sana ey mrde can
Kande cellad- ecel stad- Calinus olur
GALENOS LE DEL
Bir gn, doktorluk mesleinin kurucusu saylan nl Bergamal doktor
ve filozof Calinus, arkadalarna;
'Bana filan ilac verin!'dedi.
Aralarndan biri:
'Ey sanatnn ehli hekim! stediin ila delilii tedavi etmek iin kullanlr.
Delilik nerede sen nerede? Sakn byle eylerden sz etme bir daha'dedi.
Calinus;'
Bugn delinin biri, nce geldi elbisemin koluna yapt, sonra glmseyerek yzme bakt, gz krpt ve beni brakt.
Eer bende ona benzer bir eyler bulunmasayd, o irkin yzl deli
hi bana yanar myd?
Kendindeki zellikleri bende grmeseydi, beni kendine yakn hissetmeseydi nasl yanma gelirdi?'
Evet, gerekten de eer iki kii iyi anlayorsa, aralarnda muhakkak
ortak noktalar vardr.
Bir ku ayn cinsten olmayan bir kula hi bir arada uar m? Yaplar
ve huylar farkl, yaratllar ayr kiilerin birlikte dolamalar lmeden
mezara girmekle e anlamldr.
356
RAZLI SAD
Calinus adndaki byk bir hakim; bilgin bir adamn yakasna
yapm ona saygszlkta bulunan bir budalay grnce yle demi:
"Gerekten alim olsayd ii bu dereceye drp cahille yz-gz olmazd." irazl Sadi
GEZGN BN BATUTA VE
CALNUS (EFLATUN) BLGE
bni Batuta adl Arap gezgini 1333 ylnda
Bergama ya da uram ve u izlenimleri
yazmtr:
Ertesi gn yola karak Bergama ya vardk.
Harap bir kent olmakla birlikte, dan zerindeki
kalesi sapasalamd. Eflatun bilgenin (Galenos
olacak) bu belde halkndan olduu ve oturduu evin hala tannd sylentisi vardr. Burada Ahmediye dervilerinden birinin tekkesine indik.
Sonra kentin ileri gelenlerinden biri bize gereinden fazla ikramda bulunmak zere kendi konana gtrd.
Kentin egemeninin ad Yahi Handr. Han sz bunlara arasnda sultan
anlamn tar. Yahi ise gzel, iyi demektir. Buraya geldiimiz zaman
yaylada (Kozak) idi. Geliimizi haber alnca bize yemekler ve ipekten
yaplma bir kat giysi gndermiti.
Sonra yolu gstermek zere bir klavuz tutup, pek yksek ve sarp
dalar aarak Balkesir e ulatk ki, buras da kalabalk nfuslu, zengin
ve renkli arlar olan bir kentti.
hya-i Ulm'id-Din
filozof-hekim Calinus (Galen) yle der: 'Her eyin bir stmas vardr.
Ruhun stmas da sknt veren kimselere bakmaktr'.
357
EKSPR VE GALENOS
- William Shakespearein bir oyununda Galenosun ad geiyor. Tpk
Mevlana gibi ondan kurtarc gibi sz ediyor. Oyun kahraman len bir
sevdiinin ardndan Galenostan yardm diliyor adeta.
- O ld m?
- Aesculapiusum ne diyor? Galenosum ne diyor?
358
359
yaynclar tarafndan ilgi grdn sanmyorum. Oysa gelimi lkelerdeki yaynevlerinde bilim adamlarnn ocukluklarndan balayp biyografilerinin, dncelerinin, bulularnn anlatld yzlerce dizi var. Biz
daha bu konuda eviriden te gidemiyoruz. Onu da yapan Yurt Kitap
Yayn gibi birka yaynevi var. Teknosa'nn dzenledii "Kk Mucitler"
yarmasnda ylesine aklc, yaratc, yaamn her yann kolaylatrmak
iin ocuklar tarafndan tasarlanm, yaratlm ve retilmi bulular vard
ki, aar kalrdnz. Bendick'in "Bilimin Kaplar - Arimet" kitabn
okurken de aklma gelmiti. Kendilerinden nceki bilim adamlarn, onlarn dncelerini hi bilmeden insanlar bir ey retemezdi. Ama grerek, duyarak, aratrarak yine de bir yere varlabiliyordu. Yarmaclar
iinde, deprem iin robotlar retmi ocua, nl ngiliz yaynevi
Kingfisher'n lkemizde yaynlanm "Robotlar" kitabn okuyup okumadklarn sordum. Daha pek ok yarmacya pek ok kitab. Ne yazk
ki hibiri, yarmaya girdikleri uralaryla ilgili hibir kitap okumamlard. Bazlar yarmada dereceye girdi, dl ald. Ya bu ocuklar
bir de bu kitaplar okusalard neler kacakt kim bilir?
***
Galenos, bizim lkemiz ocuklar iin nemli biri. nk Galenos,
Bergama'da domu bir ailenin ocuu. Annesi fkesiyle mehur bir
kadnm. Barlar ve lklar evin dndan, hatta sokaktan duyulurmu. Galen'in babas Nicon ise nl bir mhendis ve mimarm. Ayn zamanda bir matematiki, filozof, astronom ve botanik bilimcisiymi.
Zamann hep okuyarak, aratrarak geirirmi. O zamanlar bitkilerle ifa
veren doktorlara "kk skcler" denirmi. Galenos iyi bir hekim olmasnn yan sra iyi bir eczacym da. Belki de yapt ilalarda Anadolu
topraklarnda yetien bitkileri kullanmas bir rastlant olmasa gerek.
zm, erelti otunu, hardal otunu, sar papatyay, sedef otunu, lavantay,
naneyi, keraviyeyi, kekii, kendiri, brtleni, inciri, hanmelini, keten
tohumunu, meyankkn, nar, susam, biberiyeyi ve sirkeyi...
***
Okullarda ocuklara, "Byynce ne olmak istedii," sorulduunda,
genellikle, "retmen, yazar," gibi yantlar veriyorlar. Arada bir de, "Televizyon sunucusu." Belki Jeanne Bendick'in bu kitabn okuyan ocuklarn
hepsi hekim olmak isteyeceklerdir.
360
KAYNAKLAR
slam Ansiklopedisi 7: 32, stanbul (1993).
Kyel, M.T., Bilimin Felsefeye dayand Grnn Bir Timsali Olarak Galenos,
Erdem, Atatrk Kltr Merkezi Dergisi,C.4,S. 11, TTK. Basmevi, Ankara, 1989
Yakt, ., Trk-slam Dncesi zerine Aratrmalar, tken, Neriyat, stanbul,
2002
Yakt, ., Semantik Analizler Inda Hikmet, Hekimlik ve Tababet Kavramlar, VII.
Trk Tp Tarihi Kongresi, bildiri
Belleten, BERKSAV, 4. Say, Ocak 1993 zmakas Y. Bergamal Galenos
Palaz Erdemir, Hatice Bergamal Galenos ve Tp Kitab zerine Bir nceleme, IV.
Prof.Dr. Turhan Baytop Eczacln Babas Bergamal Galenos, 1997
Abdulkadirolu, Prof. Dr. Abdulkerim: Trk Halk Edebiyat ve Folklor Yazlar.
Anl Matb., Ankara 1997, 371 S.
Acpayaml, Dr. Orhan: Trkiyede Doumla lgili Adet ve nanmalarn Etnolojik
td.
Sevin Matb., Ankara 1974, 172 S.
Acpayaml, Prof. Dr. Orhan: Trkiye Halk Hekimliinde Dalak Kesme ve Etnolojik
zah.
Antropoloji, Cilt:1, Say:1, ss.37-62
Acpayaml, Prof. Dr. Orhan: Trkiye Folklorunda Halk Hekimliinin Morfolojik ve
Fonksiyonel Ynden ncelenmesi. Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri (23-25
kasm 1988), Ankara ni. Basmevi, Ankara 1989, ss.1-8
Akiek, Dr. Eren: Trk Halk Hekimliinde Sarmsak. Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri (23-25 Kasm 1988), Ankara ni. Basmevi, Ankara 1989, ss.9-32
Atilla A. N ztre N 2001, Parmen Gravrler ve Fotoraflarla Bergamada
Deiim, ztre Holding Kltr Yaynlar zmir 2001
Balta, Prof. Dr. Zuhal: Salk Psikolojisi. Remzi Kitabevi, stanbul 2000,
Bayatl O. ifal Otlar ve Lokman Hekim, zmir 1947
Baylad D. 1997, Mitoloji Tanrlarn yks, Say Yaynlar, stanbul 1997
Bayraktar V. 1988, Pergamon Net Yaynlar stanbul 1988
Baytop Turhan, Trk Eczaclk Tarihi 23 stanbul 1985
361
362
363
Michael. Galens Conception Theory Journal of the History of Biology 19.1 (1986):
44-77.
Mller Iwan von-Ueber die dem Galen zugeschriebene Abhandlung -Mnchen 1898
Mri Walter-Der Arzt im Altertum - Griechische und lateinische Quellenstcke von
Hippokrates bis Galen-Darmstadt1986
Nickel-Galeni De foetuum formatione-?
Nickel-Galeni De uteri dissectione-Berlin 1971
Nickel Diethard-Galen ber die Anatomie der Gebrmutter-Berlin 1971
Nutton-Galeni De praecognitione-Berlin 1979
Nutton-Galeni De propriis placitis-?
Nutton Vivian-Galen: Problems and prospects-London 1981
Nutton Vivian-John Caius and the manuscripts of Galen-Cambridge 1987
Owlglass-Das Wasser bei Galen-Stuttgart 1906
Peters Reinhard-Galen aus Pergamon ber die Heilkunst-1978
Pfaff-In Hippocratis Epidemiarum librum II commentaria V-Leipzig Berlin 1934
Pietsch Walter-Anschauungen ber die Bedeutung von Leber und Galle im Altertum
bis Galen-1935
Plange Hubertus-Zusammenstellung der bei Galen auftretenden wichtigsten Theorien
ber die Sexualitt unter besonderer Bercksichtigung der Beziehungen zwischen Temperament und Sexus-1964
Reinecke Michael-Galen und Vesal-Mnster 1997
Remschmidt Hanne-Teleologie bei Galen und Vesal-1971
Rescher Nicholas-Galen and the syllogism-Pittsburgh 1966
Roganus Leo-In Galeni libellum De pulsibus ad Tyrones commentarius-Venetiis 1575
Sarton George-Galen of Pergamon-1954
Schneck, Peter-Galen und das hellenistische Erbe-1993
Schne Hermann-Galenus: De partibus artis medicativae-Greifswald 1911
Schrder Emil-Die allgemeine Wundbehandlung des Galen-1901
Schumacher Joseph-Antike Medizin-Berlin 1963
Stebler Franciscus A-An et quomodo verum sit: Dat Galenus opes?-Ingolstadium 1738
Strohmaier G.-Galeni In Hippocratis De aere aquis locis commentariorum versio Arabic-?
368
369
370
1) 1541 basm Galen kitab. Galenus: Clavdii Galeni Pergameni de sanitate tuenda libri sex Tubingae 1541
2) Galenus, Exhortatio ad bonas artes, praesertim medicinam, Ble, Johann Froben, 1526, 8
3) GALENUS (ca. 130-ca. 200). Operum omnium sectio prima [-octava]. Illustriores qum unquam
antea prodeunt in lucem omnes hi Galeni libri. 8 vols. in 10. Venice: [Apud Joannem de Farris, et
fratres de Riuoltella], 1541-1545. Illus., 56 plates. 16.4 cm. Old vellum over boards.
371
10
11
12
10) Published 1997 by Oxford University Press in Oxford [England], New York . Written in English.
Selected Works (Oxford World's Classics) Published June 20, 2002 by Oxford University Press,
USA. Written in English
11) Souvenirs d'un medecin Galien de Pergame; textes traduits du grec et presentes par Paul Moraux.
Published 1985 by Societe d'edition "Les Belles Lettres" in Paris . Written in French.
12) Systmatisation de la mdecine texte nouveau et traduction annote, prcds d'tudes introductives
Galien; ouvrage collectif sous la direction de Jacques Boulogne et Daniel Delattre. Published 2003
by Presses universitaires du septentrion in Villeneuve d'Ascq . Written in French.
372
13
14
15
13) L' ame et ses passions Les Passions et les erreurs de l'ame. Les Facultes de l'ame suivent les
temperaments du corps Galien ; introduction, traduction et notes par Vincent Barras, Terpsichore Birchler, Anne-France Morand ; preface de Jean Starobinski. Published 1995 by Les
Belles Lettres in Paris . Written in French.
14) Galen on antecedent causes edited with an introduction, translation, and commentary by R.J.
Hankinson. Published 1998 by Cambridge University Press in Cambridge, New York . Written in English.
15) Claudii Galeni librum De parvae pilae exercitio ad codicum Laurentiani Parisini Marciani
auctoritatem edidit Johannes Marquardt. Published 1879 by apud Opitzium in Gustroviae .
Written in Latin.
16
17
18
16) Galeni libellum qui inscribitur [hoti aristos iatros kai philosophos] recensuit et explanavit
Iwanus Mueller. Published 1874 by Typis Joann. Paul. Adolph. Junge et Filii in Erlangae .
Written in Latin.
17) De humoribus liber Author: Galenus Originally published: Argentoratum 1558 Context: Digitisation of the printed books of the 16th century published in the German-language area
18) Galenus Erschienen: Basilea 1537
373
19
20
21
22
23
24
22) Galeni librorum prima classis, naturam corporis humani... Auteur de l'ouvrage : GALIEN /
GALENUS Edition : Venise : Juntas (Junte), 1565
23) Galenus, Exhortatio ad bonas artes, praesertim medicinam, Ble, Johann Froben, 1526,
24) Galenus von Pergamon; Opera omnia. Prima classis humani corporis origine, formationem
[]. Librorum titulos et diligenti
374
25
26
27
25) The front cover of the "Opera" by Galenus edited in Venice on 1547
26) GALENUS, Claudius (129-ca. 200/216); HIPPOCRATES (460-ca. 370 B.C.). In librum Hippocratis de victus ratione in morbis acutis Commentarii quatuor. (With Latin text). Translated
by Johannes Vassaeus. Lyons: Guillaume Rouill, 1549.
27) Klaudiu Galenu Pergamenu Peri hygieion biblia hex Galenus Thorer, Alban Originally published: Basileae 1538 [erschienen] 1539
28
29
30
375
28
29
30
31
32
33
34
376