1

BERGAMA BELLETEN - 14
Bergama Eyll 2005

Yrd. Do. Dr. Yksel GNGR

Kocaeli niversitesi retim yesi

BERGAMA KLTR VE SANAT VAKFI

BERGAMA FOUNDATION FOR CULTURE AND ARTS

BERGAMA BELLETEN - 14
Bergama Kltr ve Sanat Vakf'nn bir kltr hizmetidir.
Ylda bir kez yaynlanr.

Sahibi
Genel Yayn Ynetmeni
Sorumlu Yaz leri Md.

: BERKSAV Bergama Kltr ve Sanat Vakf

Erol HAMAMCIOLU
: Dt. A.Grbz BAANA
: Mustafa DURMAZ

Yayn Kurulu

: Dt. A.Grbz BAANA

Mustafa DURMAZ Av. Mete
MORAL Necati KARAOBAN

Ynetim ve Yazma Adresi

: Atatrk Bulvar No.54

35700 Bergama /ZMR
http://www.berksav.org e-mail:
berksav@berksav.org
: Berna AVDAN
: Hseyin ADA
: ada Matbaaclk - Bergama
Tel: 0 232 633 15 15 Faks: 632 83 34

Dizgi
Sayfa Tasarm
Bask

ISSN: 1303- 1708

ISBN: 975-95865-3-3

NDEKLER
- Bergama Haritas .............................................................................................................. 12
- lka Hellenistik Dnemde Anadolunun Ykselen Gnei Bergama Siyasi,
Kltrel, ktisadi, Tarihi.................................................................................................... 13
- Bergama Tarihi Hellenistik Kltr ncesi Prehistorik ArkhaikKlasik Kltr Evreleri................ 14
- Bat Anadolu - Mysia Bergama'nn lk Halk Topluluklar..................................................... 21
- Bergama ve evresi Tarihine Mitolojik Bir Yolculuk ............................................................ 30
- Tarih ncesi alarda Bergama ve evresinde Ana Tanra Kibele Klt Merkezleri
Perperene ve Haylazlar Kayas ......................................................................................... 36
- Bergama Krallnn Kuruluu............................................................................................ 42
- Bergama Devletinin Krallar............................................................................................... 42
- Philetairos Dnemi............................................................................................................ 43
- Eumenes I ........................................................................................................................ 44
-Attalos I ........................................................................................................................... 46
-Eumenes II ....................................................................................................................... 49
-Attalos II .......................................................................................................................... 52
-Attalos III ...................................................................................................................... 54
- Aristonikosun Roma ile Mcadelesi ve Bergama Krallnn Roma Hakimiyetine Katlmas..55
- Mithridates Ayaklanmasnda Bergama'nn Tutumu............................................................. 57
- Bergama Tarihinde Galat Mcadeleleri ve Galatlann Tarihi................................................... 65
- Bergamallar ile Galatlann Mcadeleleri Balyor................................................................. 71
- Roma'nn Bergama Krallna Kar ki Yzl Siyasetini Uygulamaya Balamas ................... 77
- Bergama Devleti'nin ktisadi Hayat ve Genel zellikleri ...................................................... 81
- Bergama'da Ziraat............................................................................................................. 87
- Bergama'da Hayvanclk ................................................................................................... 88
- Bergama'da Sanayi ........................................................................................................... 89
- Bergama'da Ormanclk ve Madencilik............................................................................... 91
- Bergama Devletinin Para Politikas .................................................................................... 95
- Bergama Devletinin Deniz Ticaretindeki Yeri ve nemi........................................................ 99
- Hellenistik Kltrn zellikleri Bergama'daki Temsilcileri .................................................... 103
- Hellenistik Dneme Damgasn Vuran Bergama Heykel Sanatn Hazrlayan Unsurlar
ve Geliimi........................................................................................................................ 113
- Bergama Heykel Sanatnn Sanat Tarihine Etkileri............................................................... 117
- Bergama'daki Eserleri Ortaya karan Arkeolojik Kazlarn Balamas................................... 126
- Bergama Krall Hellenistik Dnem Eserleri Athena, Polias, Nikephoros Mabedi .................. 128
- Mabedin Arkeolojik ve Sanat Tarihi Asndan Deerlendirilmesi ......................................... 131
- Demeter Kutsal Alan ........................................................................................................ 135
- Arkeolojik ve Sanat Tarihi Asndan Deerlendirilmesi ....................................................... 139
- Byk Sunak (Zeus Suna).............................................................................................. 143
- Arsenal............................................................................................................................. 147
- Bergama Ktphanesi ....................................................................................................... 147
- Asklepion......................................................................................................................... 150
- Mitolojide Asklepios.......................................................................................................... 153
- Salk Tanrs Asklepion'un Adna Yaplan Hastane ........................................................... 156

- Ylanl Ta Stun .............................................................................................................. 157

- Sembol Olutururan Figrler............................................................................................ 158
- Akropoldeki Asklepios Tapna........................................................................................................162
- Asklepion'daki Kazlar ...................................................................................................... 162
- Asklepion ve evresindeki Bergama Krallk Devri Yaplan ................................................... 163
-Kutsal Yol......................................................................................................................... 164
-Antsal Kap ..................................................................................................................... 165
- Ktphane........................................................................................................................ 165
- Zeus Asklepios Tapna.................................................................................................... 165
-Stoalar ............................................................................................................................. 167
- Genel Tuvalet (Latrinler).....................................................................................................................168
- Uyku Odalar, ifal Kaynak ve Kuyular............................................................................ 169
- Hellenistik Devir'e ait Asklepios, Apollon ve Hijye (Hygieia) Tapnaklar............................... 170
- Yeralt Geidi..................................................................................................................... 171
- Asklepion'da Saaltm Yntemleri ..................................................................................... 172
- Hastalarn Tedavi Grd Klinik......................................................................................177
- Akropoldeki Eserler........................................................................................................... 178
- Yukar Akropol ................................................................................................................. 178
-Heroon............................................................................................................................. 178
- Akropol Kaps.................................................................................................................. 179
- Saray Girii ve II. Eumenes'in Saray ................................................................................. 180

- Lattalos Saray............................................................................................ 181

- nemli Kiilere Ait Konutlar ....................................................................... 181
- Klalar ve Komuta Kulesi .......................................................................... 181
-Askeri Depolar ........................................................................................... 182
- Hera Kutsal Alan ve Yukr Gymnasion.............................................................................. 182
- Gymnasion, Aa ve Orta Teraslar ................................................................................... 184
-Aa ehir....................................................................................................................... 184
- Bergama ehir Yasas........................................................................................................ 185
- Bergama'da Roma Dnemi................................................................................................ 193
- Bergama'da Roma Dnemi Eserleri, Roma Dneminde Asklepionda Yaplan laveler............. 198
- Asklepion'daki Tiyatro ...................................................................................................... 200
- Bergama Traian Mabedi .................................................................................................... 201
- Mabedin Arkeolojik ve Sanat Tarihi Asndan Deerlendirilmesi ......................................... 203
- Roma Dneminde Krallk Dnemi Yaplarna Yaplan laveler............................................... 205
- Tiyatro ve Tiyatro Teras ................................................................................................... 206
-ehir Kazs ...................................................................................................................... 207
-Anfitiyatro........................................................................................................................ 212
-Su Yollan ......................................................................................................................... 213
- Bergama'da Bizans Dnemi.............................................................................................. 214
- Bergama'da Bizans Hristiyanlk Dnemi Mimari Eserleri...................................................... 217
- Kzlavlu Kilisesi ................................................................................................................ 219
- Dier Kiliseler ................................................................................................................... 223
- Agoradaki Kilise................................................................................................................ 223
- Athena Mabedinin Yanndaki Kilise ................................................................................... 224

- Attalos'un Evi nndeki Kilise .......................................................................................... 225

- Tiyatro Terasndaki Kilise.................................................................................................. 225
- Parmak Batran'daki Kilise................................................................................................. 226
- Zeus - Asklepios Kilisesi.................................................................................................... 227
- Bergama Surlar................................................................................................................ 227
- Bizans Dnemi Keramikleri ............................................................................................... 228
- Ya Kandilleri ................................................................................................................... 231
- Bergama Mzesi ............................................................................................................... 235
- Bibliyografya.................................................................................................................... 237

Deerli Belleten Okuyucular,

zerinde yaadmz topraklar zerinde kurulmu olan
bir ok uygarla ev sahiplii yapan Bergama, bu
topraklarda yaayan topluluklarn kltrel birikimlerinin
en byk tan olarak, insanlk tarihi iin yksek
uygarlklarn oluumuna ve geliimine katk salamtr.
Bergama Krall sadece Anadolu topraklarnda
yaanm tarihi bir sre olarak kalmayp, antik dnem
medeniyetlerini, salk, tp, ehir mimarl ve ehir
yasalar, ktphanesi, yazl kltrn en nemli paras Parmeni icat edip,
insanla armaan etmesi v.b bir ok konuda etkileyip,bu kltrleri beslemitir.
Bergama, dnya medeniyet tarihinde ilklerin merkezi olmasyla dnyadaki
yerini alm, birok uluslararas yaynlarn, kitap ve makalelerin kayna
olmutur. Bizler de Bergama Kltr ve Sanat Vakf olarak bu satrlara
sdramayacamz Bergama'mzn tarihini, dnyadaki nemini korumak, gelecek
kuaklara aktarmak ve k tutmak amacyla, bu ylki saymzda Bergama'da
Krallk dnemleri konusunu ele aldk.
Kuruluundan gnmze 16 yllk kmsenmeyecek gemiiyle Bergama
'daki sanatsal ve kltrel elere sahip kmak, gelimesine ve kalclna katkda
bulunmak amacyla, bir bayrak yar olarak ele aldmz grevleri yerine
getirmenin onurunu ve mutluluunu paylayorum.
Vakfmzn kuruluu srasnda yola ktmz, bata kurucu yelerimiz olmak
zere, vakfmzn geliimine maddi ve manevi katklarn esirgemeyen Dr.Hasan
Ergl ve ei Meliha Ergl' bu vesileyle sayg ile anarken, Vakfmzn gemi
dnem ynetim kurulu bakanlar Sayn Grbz Bagana'ya, Sayn Mustafa
Pulcu'ya, Sayn Nihat zoban'a, Sayn Sami Altan'a, Sayn Cahit zken'e, Sayn
Yakup Kaarcolu'na,
"Bergama Krallk Klt" adl eseri byk bir aratrma ve incelemeyle hazrlayan
ve kaleme alan Sayn Yksel Gngr Beyefendiye, dzenlemelerde ve fotoraf
seimlerinde byk katks olan aratrmac yazar Sayn Necati Karaoban'a, Vakf
Ynetim Kurulu yelerimiz Sayn Macit Gnlgr'e, Sayn Yakup Kaarcolu'na,
Sayn Sami Altan'a, Sayn Akit Tedik'e, Sayn Mustafa Durmaz'a, Sayn dris
Yavuzylmaz'a yayn kurulu yeleri, Sayn Grbz Baana, Sayn Mustafa
Durmaz'a, Sayn Mete Moral'a, Sayn Necati Karaoban'a ve Sayn Berna Avdan'a
katklarndan dolay teekkr ederim.
Sayglarmla
Erol HAMAMCIOLU
Bergama Kltr ve Sanat Vakf
Ynetim Kurulu Bakan

NSZ
Tanrlarn babas Zeusun kanat gerdii, Kz akl ve zekay temsil eden
tanra Athenann koruduu Bergama kenti; Bergama Akropol, Salk Tanrs
Asklepiosun klt iinde, inci gibi serpilen ehrin zerinde oluturduu medeniyet
ve abidevi sanat eserleriyle ilenmi, bir prlanta ta gibi : nsanlk tarihinde yerini
unutulmazlar arasnda yazdrmtr.
Hititlerden nce Bat Anadoluda, Mysia ve Bergama,yani Luwi halknn
dili ve kltr daha sonraki dnemlerde bu blge insanlarnn dilinin ve kltrnn
olumasna geni lde katkda bulunan k insanlardr. skenderin lmnden
sonra, skenderin komutanlar tarafndan paralanan mparatorlukla birlikte byk
bir sarsnt geiren Hellenistik Kltr, ordo ab chao karanlktan dzene / kaosdan
dzene, karanlktan gelen k; e anlamls, Lux et tenebris Bergama Krall ile
tarihsel srecindeki en son noktaya ulaarak, en mkemmel rneklerini Uygarlk
Tarihine armaan etmitir. Antik dnyann en byk medeniyetini yaadna
inanlan Helen dnyasnn kalbi olan Atina ehri Agorasna Pergamon Kral II.
Attalosun cmertlii ile yaplan 116 m. uzunluu ve her kat arasnda yirmi bir
dkkan bulunan byk bir salondan oluan bir Stoa Pergamonn bir armaan
olarak tanmlayan; R.E. Wycherley, Antik ada Kentler Nasl Kuruldu, S.104105. isimli eserinde Atina ehrine armaan edilen bu Stoa,dnda Byk
ounluu Pergamonlu olan Hellenistik a mimarlar dik eimli yerlerde
alrken, karlatklar zorluklardan esinlenip stoaya zenli bir alt yap
salayarak yaratclkta ileri gittiler. diyerek Bergamann Hellenistik Dnemin
her alandaki gelimesine, sunduu katklar iin seilen sadece bir rnektir.
I tayan eller deise de,tanan k asla snmez. Bergamadan yaylan
bu k, kendi gemiinin izlerini srerek kklerini arayan nsanolu iin,
oluturulan Medeniyet Tarihi iinde - bunca ykmlara kar direnmi olarakYine Bergamadan medeniyet ve uygarlk tarihini hi snmeden aydnlatacaktr.
Bu alma : Tarih iinde byk bir uygarlk ve medeniyet kurup yaatan
tm Bergama insanlarna .
Bu medeniyeti aratrarak gn na karan emei gemi tm bilim
adamlarna . Bu almann bir kitap haline gelmesini salayan Bergama Kltr ve
Sanat Vakfnn tzel kiiliinde, Bergamay sevenlere ve ayrca bugn aramzda
olmayan, benim hayatm da ise her zaman nemli bir yeri olmu olan Sevgili
Babam Abdullah Gngrn aziz hatrasna armaan edilen bu eserin;
bir
SEVG BUKET olmas dileklerimle.

Yrd. Do. Dr. Yksel GNGR

Kocaeli niversitesi retim yesi

BERKSAV VAKFINA VE BELLETEN OKURLARINA

TEEKKR
1874 ylnda Heroonla Yukar Agora arasndaki sahada yol am
almalarnda nl Zeus Sunana ait paralarn ortaya karlmtr. Carl Humann
tarafndan 1878 ylndan itibaren balam olan. kazlar gnmze kadar periyodik
srmtr. Yaklak 130 yldr aralklarla srm olan bu kazlarda, ortaya
karlan belgelerin nda uygarlk tarihini, aydnlatmaya devam etmektedir.
Bergama Kltr ve Sanat Vakf olarak; bu topraklardan filizlenen nsanlk
Tarihi iinde kilometre talar olarak ortaya kan kltr ve uygarlklar; gemiten,
gnmze ve gnmzden, gelecee aktarmay ilkeleri arasnda hedeflediini
yapm olduu yaynlarda grebiliriz. Vakfn kuruluundan itibaren 15 yl gibi sre
iinde bu tayan eller deimi olsa da, n nuru bizleri daha ok feyiz
almaya ynlendirmektedir. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih
Blmnde renciliimden itibaren balayan Bergama Tarihi ve Kltrne olan
ilgim, meslee baladm ve halen akademisyen olarak srdrdm sre iinde,
aratrmaya dayal kazandm bilgi birikimini BERKSAV ats altnda siz ok
kymetli Belleten okuyucular ile paylamak istedim .
Bana bu konuda kucak ap destekleyen; Ynetim Kurulu Bakan: Sn.
Erol Hamamcoluna, Genel Yayn Ynetmeni ve Yayn Kurulu yesi : Sn. Dt.
A. Grbz Baana, Yayn Kurulu yeleri : Sn. Av. Mete Moral, Sn. Mustafa
Durmaz, Sn. Necati Karaobana, yayn kurulu yelii dnda Sn, Necati
Karaoban Beyn eitimci kiiliinden kaynaklanan paylamclnn bir paras
olarak Bergamada Asklepion ve evresinde yaptmz incelemelerdeki
rehberliine ayrca resim ve dier materyallerde kendi zel arivinden sunduu
katklarna, ksaca eserin basm aamasna geliinde zverili desteine, kran
duygularm ayrca sunarken, dizgide ise :Sn. Berna Avdan hanmefendiye ve
vakfn kuruluundan itibaren emei gemi olan btn kurucu yelerine
teekkrlerimi sunarm. Bugnlere ulaamayan,vakfa her trl hizmeti gemi olan
Dr. Hasan Ergl Bey ve ei Meliha Ergl hanmefendinin de, aziz hatralarna
kranlarm sunarm.
Burada Bergamay ve siz deerli Berksav yeleri ile tanmama vesile
olan, sizlerle aramzda bir kpr vazifesi kuran,Bergamaya geldiimde deerli
zamanlarn bizlere ayran, Bergamann, tarihi dokusunu bizlere bizzat gezdirerek,
Bergama sevgimizi,onun bu yce ahsnda pekitiren, her zaman dostluunu
bizlerden esirgemeyen, Syn. Av. Fuat Ateolu Beyefendi, aabeyimize de, en
iten sayg ve sevgilerimi arz ederim.

Yrd. Do. Dr. Yksel GNGR

Kocaeli niversitesi retim yesi

10

LKA HELLENSTK DNEMDE ANADOLUNUN

YKSELEN GNE BERGAMA
SYAS KLTREL KTSAD TARH
GR
nsan bellei sdr. ounlukla sadece gncel haberler, malar ve
kanlmas olanaksz gnlk sorunlarla ilgilenir. Dier konular pek umrunda
deildir. inde bulunduumuz bilgi a, bilgiyi insann burnunun dibine kadar
getirmitir; ama tutumlar yine deimemitir. Erch Von Daenkenn Im Namen
Von Zeus( Zeus Adna) eserinde belirttii gibi, nsanlar teden beri nyarglarn
okayp dururlar, belli bir ideoloji veya retiyi koyun gibi izlerler, hele gemii
dnmek
iin kendilerini hi zorlamazlar. Onlara gre gemi naslsa
deimeyecektir. Oysa bilen kiinin elinde gelecei tahmin etmek iin bilgiler
mevcuttur. Bu bilgiler birey iin olduu kadar, toplum iinde gereklidir. Belki de
bamz bu yzden, dnme ynn deitirsin diye yuvarlaktr. Lakin beyni bo
kiiye yarar olmaz bunun; nk hibir ey bilmeyen, her eye inanmak
zorundadr.
Tarihin her dneminde dnya kltrlerine alan bir kap grevi stlenmi
Anadolu, 16.yzyldan itibaren gezginlerin dikkatini ekmitir. Anadoludaki eski
eski Yunan ve Roma devri kalntlarn saptamak amacyla Society of Dilettanti
nin parasal destei ile 1764te eitli aratrma gezileri dzenlendi. 19.yzyldan
itibaren zellikle fizik ve kimya metotlar, elektrik, k, atomun yaps, hcrelerin
yaps gibi normalde anlalamayacak fenomenleri zmeye balad. Derin olann
aratrlmas psikoanalitik alanda da kendisini gsterdi. Arkeolog Rstem Aslann
Anadolunun arkeolojik maceras isimli makalesinde belirttii gibi O dneme
kadar bilinmeyen uygarlklar aranmaya baland; kaybolmu kltrlerin peine
hummal bir tutkuyla dld. Charles Texierin Hitit bakenti Hattuay bulduu,
W. Hamiltonn Alacahyke dikkat ektii, Halikarnassos Mausolleionunda,
Prienede, Milet ve Didymada, Bergamada ilk kazlarda balad. Bunu takip
eden dnemde ise Anadolu her taraftan kltrel yamalanmaya devam etti. 1874te
lk Asar- Atika Nizamnamesi ve onu takip eden yllarda 1884 ylnda hazrlanan
yeni Asar- Atika Nizamnameleri bu yamalamay durduramad.
Anadolu kazlarnda nemli bir yeri olan Pergamon (Bergama ) Alman
mhendis Carl Humannn Zeus Sunann paralarn bulmas ile 1878 ylndan
itibaren, iki dnya sava dnda gnmzde de devam eden bu kaz yaklak
133 yllktr. 1878 ylnda Akropolde balayan kaz ile dnya harikalarndan saylan
Zeus Sunann muhteem kabartmalar ortaya kmtr.
Bergama Krall, hkm srd Hellenistik Dnem ierisinde, yerli
halkn kabiliyetli ve Anadolu ocuklar olan krallarnn kudretli idaresi ile
medeniyet ve kltr alannda bir gne gibi dodu. Anadolu topraklarnda doan
bu gne, sadece Anadoluyu aydnlatmakla kalmayp, dnya insanlk ve kltr
tarihine de k tutmutur.
Bergamay ideal bir merkez yapmak iin byk hamleler gerekletiren ve
btn nfuzlarn kullanan krallar, dnyann nde gelen bilim adamlarn,
yazarlarn, sanatlarn Bergama topraklarnda arlayp; tapnaklar, saraylar,
tiyatrolar, agoralar, jimnazyumlar, Asklepion ve ktphane gibi yaplar ina
ettirdiler. Hellenistik ada n plana km olan skenderiye ve Suriyenin
kuvvetli bir rakibi oldular.
Parmenin icad ve 200 bin tomarlk ktphane ile mimarlk eserleri,
Bergamann sanat kudreti ve fikir kuvvetiyle, Elen kltrnn kurtarcs olan
Bergama kadar hibir yer, gzel sanat eserlerini veren dehay gsterebilecek kadar
stn bir dereceye eriememitir.

11

Bergamann siyaset, kltr ve sanat alanndaki bu nlenemeyen ykselii

komular Selevkoslar, Makedonyallar, Bitinyallar ve Galyallar; Bergama
ordusunun kudreti ve uygulad siyasetin gveni iinde talihlerini denediler ve
almaz bir kale olan Akropol nlerinde eriyip gittiler. Bergama tarihi iindeki
Galyallar Anadoluda Galatlar -- olarak anlan bu kavim ile olan mcadeleleri,
satr aralarndaki ayrntlarda grlebilecei gibi, o dnemin bilinen dnya
tarihinde yadsnamayacak ekilde barbarla dayal, yakp ykan, yamac gcn
ilk ve tek olarak Bergamann stn gcnn durdurabilmi olduunu grebiliriz.
Yine bu eserde Bergama-Roma ilikilerinde Bergamann sadk bir
mttefiklik anlay yannda, kadim dostluuna karlk, Romann iki yzl
siyaset anlayn da gryoruz. Kartaca savalarndan sonra zellikle, Eumenes
II., dneminde Romann bu siyasetinin Bergama tarihinde bariz bir ekilde gzler
nne serildiini grmekteyiz.
Bergama Krallnn kurulu aamasnda Byk skenderin
Komutanlarndan Lysimachosun, Bergamann stratejik durumunu nemli bulup,
sarp tepe zerindeki Bergama kalesini bir st haline getirip, -Bergama krallarnn
ve Attaloslar soyunun balangcn oluturacak olan - Philotairosu bu kalenin
muhafz yaparak skenderin hazinesinden elinde bulunan 9.000 talentlik servetini
bu kalede Philotairos idaresine vermesinin; Bergama Krallnn kurulup, hzla
geliiminde nemli olduu bir ok tarihinin benimsedii ortak noktalardan biridir.
Bu nemli ortak noktann dnda, yaplan aratrmalar sonucu arkeolojik kazlarda
ortaya karlm kitabelerdeki,yaztlarda grld gibi Bergamann uygulad
iktisadi hayat canlandrmak amal tedbirleri Bergamada ktisadi Hayat bal
altnda ne kadar nemli olduunu grmekteyiz.

12

BERGAMANIN TARH HELLENSTK KLTR NCES

PREHSTORK ARKHAK KLASK KLTR EVRELER
Prehistorik -Neolithik- Kltr : Egede byk bir sahaya yaylmtr. Daha
nce oluan Paleolithik kltr ise Anadoluda M.. 10.000- 5.000 yllar arasnda
olduu sanlmaktadr. Bu dneme ait eserler, st paleolithik kltr eserleri olarak
Ispartada bulunmutur. Prehistorik kltr ise Anadoluda M.. 5.000- 2.500
yllar arasnda Ta ve Maden dnemine ait eserlerden oluur.
Arkhaik Kltrde daha ok geometrik motiflerin ssleme unsuru olarak n
plana kt ssleme unsurudur. Bu dnem kendi iinde erken-olgun ve ge
arkhaik eklinde dnemlere ayrlr. Ege blgesinde M..900- 480 ylarn kapsar.
Klasik kltr ise; M.. V. yzyldan, skenderin Anadoluyu istilas olan
M..333 ylna kadar devam eden kltrel dnemi kapsamaktadr.
Kltrel dnemlere ait bu ksa tanm ve tarihsel kronolojik bilgiler nda
Bergamaya ait bu dnemlerin izlerini aratralm. Bergamann da iinde
bulunduu blge olan Egede Truva, Babaky, Yortan ile Bergama Prehistorik
kltrn belli bal merkezleridir.
Bergama kale ve evresindeki
yrede bulunan kaya oluklar, ta
baltalar ve topraktan yaplm anak
ve mlekler Prehistorik kltr
aydnlatan eserlerdir.Elde edilen bu
bulgular bize Bergamann tarihini
M..
5000-3000
yllarna
dayandrmaktadr.
Anadoluda
tarihin eski dnemlerinden itibaren
buraya yerlemede etkili olan
Bergamadan
geen
Kaikos
(Bakray) nehri havzas zerinde
kurulmu
olmasdr.
Yaplan
incelemeler sonucunda Bakray
havzasnn dolma (alvyon) bir yap zellii tad Jeoloji uzmanlarnca
belirlenmitir. lkada Bakray n Bergama yaknndan Ege Denizine
dkld, denizin dolmas ile Dikili yaknndan denize akt, daha sonrada
Boazaar aynn nn tkamas zerine Bakrayn andarlya yneldii tezi,
Prof.Dr. W. Drpfeldin kaz evinde bulunan deftere izdii krokide de
gsterilmektedir. Ayrca Drpferdi Kaikos, Strabon ve Ovidin miladn balarnda
yazdklar eserlerinde nehir yatan deitirdiini ortaya koymalar da krokiyi
izerken etkilemitir.
Bakrayn bu yer deitirme iini miladn balarnda tamamlam
olduunu, o zamandan kalma kprlerin temelleri anlatmaktadr.
kinci yzyla ait andarl yolundaki Bakray-Kazm Paa kprs bunu
kantlamaktadr.
Ege Denizine dklen drt byk akarsudan Maiandros (Byk Menderes),
Kaystros (Kk Menderes), Hermos (Gediz) ve Kaikos (Bakray)un akt
topraklar zerinde, verimli araziler sayesinde tarihin ilk dnemlerinden itibaren
insanlarn buralara yerlemesini hazrlamtr.
Bergama-Selinos aynn, sa kenarndaki kayalklardan, bugne kadar kalan oda
ve mezar izleri grlmektedir. Bergamann Kozak yolu zerinde bulunan
Kapukaya Ky yaknndaki kayalarda insan eliyle yontulmu yerler bugn dahi

13

grlebilir. Yaplan incelemede Prof. Dr. Schazmann bir notunda burann tapnak
olduuna deinmitir.
Bergama-Dikili yolunda zrhl tepe zerinde talarla evrilmi, ta kapakla
rtlm mezar ve kayann oyulmas ile meydana getirilmi tavan atl iki mezar
yeri prehistorik kltrn nemli izleridir. Bergama iin bu dneme ait dier
kalntlar ise; Bergama Kalesinin yamalarnda oyuk talar, ilenmi kayalar,
Tekke ky, Kurfal, Alacalar, Karahdrl gibi yerlerdeki kaya yontulardr.

Kalarga tepesi
Prehistorik dneme ait olan ta duvarlar ise; Bergama Kalesi, Gm ova,
Mamurd Kale (Knk Karaderesi), Deirmentepe (Kalarga Yan) de sade bir
ekilde arasna amur koyularak yaplan temeller bulunmutur. Bu dnemin dier
zelliklerini tayan eserler arasndaki ta baltalar da, Bergama Akropolnn byk
kapsnda kaz yaplrken bulunmu olan iki kk baltadr. Bu baltalardan biri
zeytin renginde sert tatan yaplmtr. Dier balta ise, bak yz gibi yontulmu
olup akmak-Sileks- tandandr. Bu baltalar-yontma ta- kltrnn
eserleridir.Yund dan dou eteklerinde ve Kak ile Musacal Kyleri arasnda
bulunan Gm ova deresi sol sahili zerinde kk tepede Toporaf Dr. Berlet
tarafndan yaplan almalar srasnda, anak-mlek paralaryla yeil-nefrittatan yaplm bir balta bulunmutur. 25 cm. uzunluu, 3 cm. kalnl olan bu
balta ,cilal ta devrine aittir. Bu baltann bir ucu sivri olup, dier ucunun 10 cm.
geniliinde keskin bir yz vardr.
Bergamann ilkan aydnlatan dier eserler arasnda Deirmentepede bulunan
anak-mlekler, Yortan kltrne balanmakta olup M.. III. Bin yln birinci
yarsna uzanmaktadr.(ayrntl bilgi iin bkz. Athenische Mitteilungen 35,1919,
s.394.)
Bakray havzasnda bulunan Yortan-Bostanc Kynde 1900-1901 yllarnda
yaplan kazda, yz kadar mezar alm olup pek ok miktarda topraktan ve az
miktarda da olsa madenden yaplm olan prohistorik dneme ait kltr eyas
bulunmutur. Bu eserlerle Deirmen tepedekilerin ayn kltr eyas olduu
grlmtr. 1908 ylnda Prof.Dr. Drfeld, Hepding ve Schazmann tarafndan,
Deirmen tepede yaplan dier bir kazda ise ortaya karlan toprak eserlerin ou
siyah, pek az kahve rengidir. Vazolarn d cilaldr. Bazlarnda ssler vardr.
zerlerinde kntlar bulunan kk delikler bir yere asabilmek iindir. Yine bu
deliklerle kapaktaki delikler, kapa mlee skca balamaya yaramaktadr.
Prof.Dr. Schazmann, bu toprak ilerin her hangi birinin dardan gelme olmayp,
burada yaayan insanlar tarafndan yaplm olduunu belirtmitir. ou siyah olan
bu toprak ilerin zerlerine piirilmeden nce izgiler, ssler yaplmtr. Ayrca bu
toprak iler, tezgahlarda deil elde yaplrd. Bunlar imdiki gibi frnlarda deil, ya
atete tutulur veya dumanda kurutulurdu. Daha sonralar basit ocaklarda
piirilmeye balanmtr.

14

Prehistorik kltr kalntlar hakknda bilgiler bize Bergama yresinde

Bakray Kltrn-ortaya karmtr. Bu kltrn, Truva I, kltrne yaklaan
ve Truva II, kltrne benzeyen bir kltr olduunu ortaya koymaktadr. Bat
Anadolunun M..III.bin yldaki eserleri hakknda ki bilgiyi, Truvada yaplan kaz
sonular vermektedir. Burada bulunan arkeolojik bulgular ile Bergama ve
evresindeki arkeolojik bulgular ayn dnem zelliklerini tamaktadr. zellikle
Bergama ve evresinde bulunan baltalar da Truva kltr tabakalarnda bulunan
baltalarla yan yana getirildii zaman ayrt edilmeyecek kadar birbirine
benzemektedir. Bu bulgular bizi Bakray -Kaikos vadisi arasnda, Bergamada
ilkada iskan olduunu gstermektedir.
Bu iskann Akropol tepesi iinde geerli olduu hakknda aydnlatc
bilgiler net deildir. nk Akropolde Roma, Hellenistik ve M.. IV.yzyl
eserleri olmutur. nk Akropolde Bergama Krallk Dneminde, yeni batan
byk ve gz alc yaplar kurulurken, nceki dnemlerin eserleri ya ortadan
kaldrlm ya da alt tabakalarda braklmtr.
1938 ylnda Akropole kmak iin otomobil yolu alrken bulunan Arkaik
dneme ait geometrik sslemelerle bezenmi vazo paras M..IX. yzyla ait vazo
paras, Akropolde kazlar sonucu ortaya karlan Athena, Trayan, Baks
tapnaklar ve Zeus Suna yaknlarnda bulunan keramik paralar M.. VI. yzyl
Arkaik dneme ait paralar, Bergama Akropolnn bu dnemde iskana ak
olduunu gstermektedir. Ayn kltr eserlerinden olan kadn heykel paralar
Akropol tiyatrosunun setlerinde bulunmutur.
Hellenistik dnemin eserlerini oluturan yaplarn, yapl srasnda
yerlerinden atlm olan bu arkaik dnem eserleri M.. VI. yzyla ait olanlar ge
arkaik kltr paralarn oluturur.
Klasik Kltre ait eserler, Anadoluda Pers hakimiyeti srasnda yaplan
savalarda ok byk zarar grm olmas nedeniyle Klasik dneme ait eserler
Pers hakimiyetini Anadoluda sona erdiren skender sonras halefleri devrinde
olmutur. Anadoludaki Pers istilasyla balayan M..V. yzyldaki kltrel
yamalanma sadece sanat eserlerinde deil; ilim dnyas iinde de erozyonu
hzlandrmtr. Anadolu topraklarnda domu olan Herodot ve Anaksagoras gibi
bir ok aydn Pers istilas sonras Anadoludan, Atinaya g ederek orada sanat,
siyaset ve fikir hayatn canlandrmlardr.
Bergamada yaklak 150 yldr sren arkeolojik kazlar sonucu ortaya
karlan eserler Bergama da Klasik kltrn zenginliini de ispatlamtr. Bu
eserleri Hellenizm Tarihi, Bergama Krall blmlerinde daha detayl bir biimde
kltrel sanatsal ve iktisadi zellikleri ele alnacak olduundan burada tanm ve
ksa bir girile yetindik.

15

BATI ANADOLU --- MYSA--- BERGAMANIN

TOPLULUKLARI

LK

HALK

Anadoluda M.. 2.500- 2.000 yllarnda, ilk uluslam halklarn ortaya

ktn gryoruz. Bu halklar, Hatti (Khatti)ler, Luwiler ve Hurrilerdir.
Bunlardan ilk ikisi tam Anadolulu olmasna karlk, Hurriler dou Anadolu,
gneydou Anadolu, ve kuzey Suriye yresinde yayordu. Luwiler ise, zaman
iinde Ege Denizi adalarna, Yunanistana, Marmara ve Karadeniz kylarna
yaylmlard.
Mysia ve Bergama,yani bat Anadoluda Luwi halknn dili ve kltr daha
sonraki dnemlerde bu blge insanlarnn dilinin ve kltrnn olumasna geni
lde katkda bulunmulardr. Luwi dilinin yzyllar sonrasnda bile geni alana
yayldnn kantlarndan biri: iinde, nd/nth sesi bulunan szckler ilka yer
ve ehir isimleri, ya Luwilerden, ya da, onlarn dilinden etkilenmi, daha sonraki
gneybat ve gneydeki Anadolu halklarnn dilinden gelmektedir . Kariallar,
Lydiallar, Mysiallar, v.d.
kinci olarak; sondaki a- sesinin os a evrilmesi, Sangarios, Hermos, Kaikos
v.d.
Eer ehir ad bal bana anlam tayan bir szck olarak Helen diline girmi ve o
dilin kurallar gereince eril ad biimine brnmse, ayn eril ad ehir ad olarak
kullanldnda da, Hellen azndaki eril biimini korumutur. Prof.Dr. B. Umara
gre:
Luvi dilinden gelme, bitili bir szck, hisarn en yksek burcu, i kale
anlamnda olarak, Helen diline, Pergamos/ Pergamon biiminde, gemi ve
Iliadada bylece kullanlmtr.
Bu yzden ayn szck ehir ad niteliiyle de, Pergamos/ Pergamon diye
kullanld. Ancak, ortaada bile ehir adnn yerel halka Pergama yada Bergama
olarak, son hecesi deitirilmeden sylendii, bu gn kullandmz Bergama
biiminden anlalyor. Daha geni bilgi iin Ramsayin Anadolu Tarihi
Corafyas adl yapt.
Kretschmere gre ise iddiadan teye, geen yz yln sonunda kantlad Helen
diline gemi, sonuamos bitili btn adlarn Anadolu kkenli olduudur.
Herodot Herodot Tarihi, ev..R. Dorul,c.I.(stanbul,1941), c.II.
(stanbul,1943) ve Xenophon, Anibasis . ev. Hayrullah rs, stanbul 1944 a,
gre: Anadolunun eski kavimleri ile ilgili verdikleri bilgiler nda,13 yerli
Anadolu kavmi tespit edilmitir. Bu iki zgn almada Herodot daha ziyade bat,
gney ve orta Anadolu kavimlerinden, Xenophon ise dou ve kuzey Anadolu
blgesindeki kavimlerinden bahseder.
Bu iki eserdeki kavimlerden Anadolunun yerli
kavimleri olarak: Karyallar, Kauniyallar, Kilikyallar,
Lidyallar, Likyallar, Paflagonyallar, bat ve gney
Anadolu da
Herodotun
eserinde belirttii
kavimlerdir. Driller, Karduklar, Makronlar ve
Masaynkler ise Xenophonun, dou ve kuzey
Anadoluda belirledii Anadolunun yerli kavimleri
olarak bahseder.
Her iki eser de ise Anadoluya dardan gelen
kavimler olarak, 9 kavim tespit edilmitir. Bunlardan
Frigler ve Mysiallar, M..1200lerde Ege gleri
srasnda Trakyadan Anadoluya geerek orta ve
kuzeybat blgelerine yerlemilerdir. yonyallar ve
Aiolyallar, Ege glerinden sonra Yunanistan istila
eden Dorlarn hakimiyetini kabul etmeyip Anadoluya

Ksenephon

16

g ederek Bat sahillerine yerleen Yunanistann yerli halk Akalardr.

Kinidyallar, M.. 1200lerden sonra Ege Adalarndan Bat Anadolu sahillerine
gelip yerlemi olan Dor kolonisidir.
Bu birinci dalga gleri sonras M. 8. asrda Kimmer istilas ile gneyden
gelip, orta Anadoluya yerleen Kapodokyallar, yine ayn asrda
Skythenler,(skitlerin bir kolu) kuzey Anadoluya yerlemilerdir. M..7. yzyln
ikinci yarsnda Mekodonyadan
Anadoluya gelen bir Trak kavmi olan
Bitinyallar, Karadeniz, stanbul Boaz ve Marmara Denizi kylarna
yerlemilerdir . Son olarak dardan gelen Pamflyallar
ise Gney
Anadoludaki, dal yerli halk ile Yunanistandan gelen kolonistlerin karmndan
meydana gelmi bir kavimdir.
Herodot ve Xenophana gre; Hygenyallar, Lazoniallar, Pedasllar,
Taoklar, Tiberenlerden oluan be kavimin meneileri hakknda hibir bilgi mevcut
deildir. Btn bu kavimler Anadolunun etnolojik tablosunda nemli
deiikliklere sebep olmutur.Bu glerin ilk dalgasn oluturan M..1200lerdeki
gler sonucu Anadoluda M..2000li yllardan beri gl imparatorluk kurmu
olan Hititler nce paralanp sonra yklmtr. Anadolunun kendi kltr ile
gler sonucu gelen kavimlerin kltrleri birbirinden etkilenerek yeni ortak
kltrler ortaya karmtr.
Anadolunun etnik ve kltrel yapsnn bu fotorafn ortaya koyduktan sonra
inceleme sahamz olan Bergama ve evresini oluturan Mysia blgesi ve blge
halklarn ele alalm:
Mysia, kuzeybat Anadolunun, douda Bithinya,Gneydouda Frigya,
gneyde Lydia, gneybatda Aiolis ile evrilmi parasdr. zmir ilinin Bergama
blm; Manisa ilinin Soma ve Krkaa ksmlar ve anakkale, Balkesir
snrlarna kadar uzanan topraklardr
Bu topraklar zerinde yaayan halk da, Mysiallar olarak anlmaktayd.
Herodota gre (VII,74) Mysia; Lydia kolonilerinden biridir. Olimp Dana
izafeten Mysiallara, Olimpliler de deniliyordu. Savata kendi memleketleri
tarznda yaplm bir mifer giyiyorlar. Ular atete sertletirilmi topuzlar
kullanyorlard eklinde tanmlamaktadr. Burada Herodot Mysiay, Lydia
kolonisi gstermesini Prof.Dr. B.Umar ise Mysiallar ile Lydiallar arasndaki
dil ve kltr yaknl onu byle demee gtrm olmaldr; oysa gerekte,
Mysiallar Lydiadan gmen kp gurbet ele yerlemi bir halk deildir. Daha
Lydia adnn, Lydios (Lydial), adnn duyulmasndan yzyllar nce Troia
Savalar srasnda bile Mysia ulusunun varl, o ulusun Troillarla birlikte savaa
katld liadada anlatlyor. stelik Herodotun kendisi de, Troia Savandan
nceki ada Mysiallarn varln ve o halkn Thrakiaya, Yunanistana ynsal
akn dzenlediini belirtmitir eklinde bu konuya aklk kazandrmaktadr.
Strabona gre Avrupadan Anadoluya gemi olan bir Trak
kavmiydiler. Kullandklar dil olarak Trak dilidir. Homerosun lliasnda, bu
kavmin Avrupada kalan ksmnn Msiallar ismi altnda Balkan yarmadasnn
kuzeyinde oturduklarn bildirmektedir.
Kleperte gre (Geoograpie,s.102) Bu kavim, Mysia, ismini Avrupada
aa Don havzasnda oturan (Romallar Moesi derler) Mislerden almtr. Fakat
Avrupadaki Mislerle, meneleri aynmdr? Avrupadan Asyaya m g ettiler,
yahut bunu tersi mi oldu? Bilinmiyor.Traklardan olduklar ihtimali de ileri
srlmektedir. Mysia blgesi ve zerinde yaayan Mysiallarn tarihi hakknda ki
bu grlerden sonra Bergama Devleti ve Uygarlnn izlerini bu noktadan sonra
srerken karmza Homerosun liada sn da- Hellenlerin olduu gibi Bat
Dnyasnn da ilk ve en byk antsal yazn eseridir. Homeros (M.. 750-700)
eskiden beri bilinen ve birbirinden ayr olan destan,
Troia Sava,
Helenann karl ve Akhilleusun fkesi, adl konuyu bir araya getirerek
lmsz yaptn sahibi olan Homerosun bu eserinde Bergama (Pergomon) y,
anlatan dizeler de ortaya kyor.

17

PERGAMOS: IV 508, V 446; 460, VI 512, VII 21, XXIV 700 .

fkelendi Apollon, Pergamos tepesinden,
bard Troyallara, dedi ki :
Atlar iyi sren Troyallar, atln ileri,
haydi kalmayn Agoslulardan aa,
onlarn derileri ne ta ne demir,
dayanamazlar et delen tun karglara.
Apollon ekti ald kalabalktan Aineias
Gtrd kodu (koydu) tapnakl kutsal kaleye (Pergamos)
Orda ok saan Artemisle Leto,
tapnakta iyi ettiler onu, geri verdiler saln, nn
Phoibos Apollon o ara, azgn Arese dedi ki :
Ares, insanlarn ba belas Ares,
ey kaleler ykan, elleri kanl,
git ek savatan u adam,
baksana, Zeus babaya kafa tutacak neredeyse,
nce elinin ayasndan Kbrsl Tanray vurdu .
imdi de, bir tanr gibi, saldrd benim zerime.
Byle dedi, gitti oturdu ( Pergamos) kalesinin tepesine.
Ahrda gnlerce arpayla beslenmi bir at
Nasl ipini koparr da drt nala koarsa ovaya,
Gzel rmakta ykanmadan edemez hani,
Kurumludur, ba diktir, omuzlarna dklmtr yelesi,
Diyecek yoktur almna,
ayrlara gtrr onu abucak dizleri
Priamos olu Paris de ylece
Pergamos kalesinden aa iniyordu taa taa,
Silahlaryla parlyordu gne gibi.
Grd bunlar gk gzl tanra Athena,
Bakt Argoslular zorlu savata bir bir lyorlar,
Frlad Olymposun doruklarndan kutsal lyona.
Apollon birden onu karlad.
Grmt tanray Pergamos kalesinden
stiyordu zafer Troyallarn olsun.
Troyal erkekler, gzel kemerli kadnlar bir ey grmediler .
Ama altn Aphroditeye benzer Kassandra,
grd onlar Pergamos tepesinden,
tand arabada duran sevgili babasn,
sesiyle kenti nlatan haberciyi tand .
Nezih Bagelenin, Homeros-lyada (lias), ehir simleri, adl almasnda da,
grld gibi Bergama Kalesi ve yerleim yeri olarak M.. 1200 yllarnda kentin
Truva Savalarnda,nemli bir konumu ve savan kaderinde etkili olan Yunan
Mitolojik Tanrlarnn on yl sren bu savalar bugnk Bergama Akropoln
bulunduu kaleden gerektiinde izleyip, gerektiinde ise bu savalara buradan
mdahale ettiklerini grebiliyoruz.
Pergamos efsanesinde ad geen Teuthrania, Bergama tarihi bakmndan
byk bir nem tar. Kral Teuthras, Arkadia kral Aleosun kz Augeyi evlatlk

18

ald. Onu saraynda bytt. Gnn birinde kzn Herakles ile evlendirdi. Bu
evllikten doan ocua Telephos
adn verdiler. Kral Teuthras, kendi kz Argiopis ile Telephosu evlendirdi.
Kendisinden sonra Telephosun kral olmasn salad. Teuthras lnce Telephos
kral oldu. Bu srada Truva savalar balamt. Agememnon anakkaleye asker
karnca Telephos ordusu ile Agememnon birliklerini yendi. (M..12.yy.) Truva
Savalar kahraman Ail, Telephosun bu savana kzd ve aralarndaki
mcadeleyi Ail kazand. Telephos nce esir dt, sonra bu esarete dayanamayp
ld.
Tejedeki Athena tapnanda da, Ail ile Telephosun savan temsil
eden heykeller kondu.
Telephosun lmnden sonra Tevtrania kral Evrypios oldu.Truva Savalarna
katlan yeni kral, Neoptolemos tarafndan ldrld. air Homeros, Evrypilos
iin,Truva Savalarnn ba kahramandr. der.
Tarihin nl Truva Savalarna katlan Teuthraniallar, Priamosla birlikte
Yunanistandan gelen topluluklara kar kahramanca dtler.
M..1200 yllarndaki Ege gleriyle Anadoludaki, Hitilerin nce
zayflamas ve sonrada yklmas zerine Ege kylarndan, Frat nehrinin akt
topraklara kadar olan yerlerde Trakyal bir kavim olan Frigler hakimiyet kurdu. Bu
dnemde Bergamada bu devletin snrlar iinde bir beylikti. Frig Devletinin
M..8. yzylda zayflayp kmesi zerine bu topraklar zerinde Lidya
egemenliini gryoruz. Bergama bu dnemde ise bu kez Lidya egemenlii iinde
grlmektedir. M..546 ylnda bu topraklar ranllarn kurduu Pers hakimiyetine
geti. Persler Anadolu topraklarn ynetim olarak vilayetlerin bana ynetici
olarak satrap adn verdikleri valiler atadlar. Anadolu ve Yunanistan ilerine kadar
olan topraklar ele geirip satraplk eklinde yneten Perslerin bu ynetimlerinde,
zaman zaman ayaklanmalar kt. M.. 5. ve 4. yzylda Bergamann durumunu
On binlerin dn isimli eserinde yazar olan Xenophon, anlatmaktadr. M..
399 ylnda Bergamaya gelmi ve buradaki savalara da katlmtr. Blge tarihi
iin birinci derecede bir kaynak tekil eder.
Anadoludaki ve Bergama tarihindeki Pers istilas Makedonyal Byk
skenderin, ordusu ile M..334 ylnda anakkaleden geerek Persler zerine
balatt savala birlikte Perslerin Ege blgesindeki 213 yllk igalleri de son
buldu .
Anadolu da ve skender mparatorluunun yayld alanlar bata olmak zere,
skenderin lmnden sonra da, yaklak 300 yl devam edecek olan Hellenistik
Dnemde balyordu. Bata Anadolu ve Bergama, siyaset, bilim, sanat ve kltr
tarihinde altn ana uzanyordu.
skender Pers hakimiyetine son verirken ele geirdii satraplklara, birer vali
atyordu. Bergama ehrinin ynetimi iin skender, Pers Komutan Memnonun
dul ei Barsinay grevlendirdi.
Byk skender, dou ile bat lkelerini
egemenlii altnda birletirerek, o dnemde bilinen
tm dnyay iine alacak bir mparatorluk kurmak
isterken M..323 ylnda, 33 yanda ld. skender
lrken, mparatorluu kime brakyorsun ?
sorusuna En layk olana, demitir.Generallerinin
hepsi de kendilerini en layk gryordu. skenderin :
Generallerim benim iin kanl cenaze alay
yapacaklar! szn yerine getirir gibi boutular.
Otuz drt paraya ayrlan geni lkesinde, yirmi yl
sonra balca u devletler ortada kald :
Byk skender

Msrda
Ptolemaioslar,
Suriyede
Selevkoslar ve Makedonyada Antigonoslar byk krallk kurduklar gibi,

19

Anadoluda Bergama, Bithynia, Galatya, Kapadokya, Pontus, Part ile kk byk

daha bir takm devletler ortaya kt.
Bunlar arasnda, tarihte nemli rol oynayanlardan biri de Bergama oldu.
Byk skenderin generallerinden Trakya Hkmdarln elde etmi olan
Lysimachosun Bergama Kalesine yerletirdii devlet hazinesini - baz tarihilere
gre nemli rol oynad. skenderin generalleri kendi aralarnda savarken,
Lysimachos Antigonosun ordu subay olan Dosimosl ile birlikte kendi tarafna
geirdii Philotairosu Bergama Kalesi muhafz yapt. Kendi hazinelerini de
korumak amac ile Philotairosa teslim etti.
Philetairos hakknda Strabonun grleri : Byk skenderin hazinesini
Bergama Akropolne yerletiren Lysimachosun komutan Philetairos, bu
mstahkem mevkiden faydalanarak zeka ve mahareti sayesinde Bergama Tarihinde
yeni bir devir amtr. yle bir devir ki, ortaya getirdii eserleriyle lmez bir zafer
yaratm ve yaatt ihtiam ile tarihte anl bir mevki kazanmtr.
Bergama ve evresinde Prehistorik ve Arkaik dneme ait yerleim yeri
izleri yaplan arkeolojik kazlara dayandrlarak, Kaikos (Bakray), Deirmentepe,
Yundda,Yorton-Bostanc ky iskan alanlarndan da anlalaca gibi Bergama
Kalesi evresindeki yerleim alanlarn kapsamaktayd. Bilge Umararn, M..
1200l yllar olarak
tarihlendirdii, Truva Savalar srasnda Homerosun
liada destannda Bergama Kalesi Pergamon bazen Helen tanrlarnn sava
izledii yer olarak bahsi gemektedir. Bu dnemde tepedeki kalenin yerleimin
ekirdeini oluturduunu bu bilgilerden anlyoruz.
M.. 301 ylnda skenderin komutanlarndan Antigonos, Frigyada psos
mevkinde yaplan savata yenilip ortadan kaldrlnca skender mparatorluunu
yeniden canlandrma hayali sona erdiinde Antiganosun hakim olduu topraklar
Selevkoslar, Ptolemayos, Kasandros ve Lysimachos tarafndan oluturulan
mttefikler tarafndan paylald. Bu paylamada Toroslara kadar olan Anadolu
topraklar Lysimachosun hakimiyetine dt. Philetairosu Bergama kalesi
muhafzlna getirdi . Hazinelerini bu kalede koruma altna aldrd bilgilerini
yukardaki paragraflar iinde ele almtk. Bu bilgiler bizi kralln kurulu
aamasnda Akropoldeki kalenin yerleim ynnden nemini, o ylarda da
koruduunu ortaya koymaktadr. Kralln kurulmas sonras Hellenistik dnemde
yerleim kale ve evresinden surlarn dna taarak aaya doru gelime
kaydetmitir.

BERGAMA VE EVRES TARHNE

20

MTOLOJK BR YOLCULUK
Bergama, topraklarnn da iinde yer ald Mysia blgesi, zmirin
kuzeyi ile Marmara denizi arasnda yaylan Kuzey Bat Anadoludur. Bu topraklar
Anadoluda insanln gemiinde kltr diye adlandrdmz birikimlerin ilk
filizlendii, serpildii, yerlerin banda gelen blgenin de addr Mysia. M..
2000'li yllardan sonra Hititlerin brakt yazl belgelerin bize tantt Luviler
ad verilen halkn, Anadolunun deil insanln derin gemii ile de izler
tamaktadr.

Kuros (Erkek Heykeli)

lkalarda, Ege Denizinin iki yakas,

Gney ve Bat Anadoluda youn olarak yaadklar
bilinen Luvilerin Anadolunun ilk halklarndan
biri olduu biliniyor. Luvi szcnn bu insanlarn
dilinde Ik nsanlar anlamna geldii sanlyor.
Blgenin nemli kentlerinden Pitane / andarl
Nekropolnde, antik mezarlkta bulunmu, kire
tandan yaplm bir heykel; duruu, yz yaps ile
farkldr. Bergama Mzesinde sergilenen
ve
M..VI.yzyla tarihlenen, Kourosad verilen bu
yapt Bat Anadolu uygarlnn en eski
yaptlarndandr. Omuzuna al atm bu plak erkek
atleti, Mysiada bulunmu en eski en gzel biimli
yontulardan biridir. Homerosun dedii gibi Her
zaman birinci gelmek ve bakalarna rnek olmak
iin koarlard atletler. Bunun iin, kalc yontusu
yaplacak kadar kutsald antik ada yarmaclar.

Mitolojik yklerde Bergama Krallnn Kuruluu

Zaman iinde uzun sre suskun kalan Pitane, Bergama Krallnn
ykselii ile Anadoluya hakim olan Pergamonlular Pitaneyi ynetimi altna
alrlar. Bu dnemde bu topraklarda bir yldz ykselir ad Arkesilaostur. (M..
315-245) Ozan ve dnr olan bu insan Platonun Atinada kurduu ve onun
lmnden sonra yeni dnceler retemeyen felsefe okulu Akademiann bana
geer ve Hibir eyin doruluu kesin deildir. Bir konu hakknda doruluk
derecesine gre karar vermek gerekir. Dialektik, tartlan her sorunda karlkl
grleri savunma sanatdr. eklindeki grleri Helen dnyasnda uzun sre
tartlr.
Ozanlk yan da gl olan Arkesilaosun Bergamaya ilikin bir iiri de
dilden dile gnmze dein gelir. Doduu topraklarn insanlarna yle
sesleniyor:
Bergama yalnz asker gcyle deil, atlar ile de nldr,
eer bir lml insan Tanrlar Tanrs Zeusun muradn
dile getirebilseydi, diyecei u olurdu: Bergama gelecee
daha byk an ve onurla girecektir.
Arkesilaos bu sesleniini Eumenes I in (263-241) Olimpiyatlara yeeni
Attalosu yarmak zere gnderip kazand atl araba msabakalar sonucu
sylenmitir. Bu dnemde Eumenesin kk prenslii, dnya medeniyet
aleminde tannan ve saylan bir devlet olarak ortaya kyordu.

21

Eumenesin lmnden sonra yerine geen Attalos I,(241-197)

saldrsna maruz kalr.

Galatlarn

Attalos, askerlerinin inancn ykseltmek iin kurban kesip tanrlara

snmay uygun buldu. Bir kahin, avucuna ters yazlan Nike (zafer) kelimesini,
savatan nce kesilmesi gereken bir kurbann cierine gizlice -mhr gibi- basarak
askerlerin nnde okudu. Zafer Kralndr! szleri ykseldi. Sava Tanras
Athenann zafer getireceine, tanrlarn ba Zeusun dmana yldrmlar
yadraca ve dier btn tanrlarn Bergamay koruyacana inanld. Bu inanla
Galatlarn btn hcumlar krld. Ylmaz ve yenilmez diye n salan Galatlar sava
meydanndan ekildi. Bu surette Kaikos Sava zaferle sonuland. (M..241)
Bergamada zafer taklar kuruldu, her tarafta enlikler yapld. Atina
Akropolnde de bu zafer byk trenle kutland. Halk Attalosa Soter (kurtarc)
ad verildi. Onu yarm tanr saydlar.Attelos kral ilan edildi. Bu sava halkn
aznda efsaneleti. Attalos tpk, Byk skenderin Amonun olu sayld gibi,
O da,bir nehir tanrsnn (Kaikosun) olu sayld. Helen Mitolojisinde kahramanlk
sembol olan boa boynuzu ile tasvir edildi. Bu gn Berlin Pergomon Mzesini
ssleyen Zeus Sunann d duvarlarn ssleyen Gigantomakiaad verilen
Tanrlar ve Devlerin savan tasvir eden bu kabartma M..241 ylnda yaplan
Kaikos Savan anlatmaktadr. Bu sava sonunda ayrca elde edilen ganimet
Bergamay koruyan Athenann Akropol Tepesindeki tapnann avlusuna
konuldu. Burada ap metreden geni olan altlk stnde, Attalos tarafndan
kran borcu olarak, Athenann bir heykeli dikildi. Egemenlik alameti olarak drt
drahmilik sikkeler bastrld. Bu paralarn bir yzne tapnanda elinde zafer
elengi Athenann figrn, dier yzne de Philetairosun portresi kondu. Bu
suretle, Zafer Tanras Athena Nikephoros ile, Attalos slalesinden Bergama
Devletinin kurucusu takdis ediliyordu.
Bergamann kuzeyinde, Madra Dann ssz yamalarndan doan, yakn
zamana dein altyla akp Bakray ukuruna kavuan bir derecik vardr. Bu su
Kestel Deresidir. Bu kck dere, tarihsel Bergama tepesiyle dik Hula bayr
arasndaki dar boazdan aalara doru binlerce yl szld, durdu. Bugn n
ada yntemlerle kapatlan dere artk Pergamos tepesinin kuzey eteklerine
yaslanm byk su birikintisi, Kestel Gldr. Bergama tepesinin eteklerini

Kestel Sulama Baraj

batdan saran; Selinos, doudan kuatan; Kesteldir. Bu iki karde akarsu

Bergamann biraz ilersinde, ova dzlnde birleir, akntl Bakraya karr.

22

Kestel ve Selinos, ackl yklerin rma Bakrayn ocuklardr. Gemii ok

eskilere dayanan
Mysia sular bol, yeil bir lkedir. Mekanla ve zamanla btnleen
szckler tarihin tandr ou zaman. Bugn Anadoluda Kestel adyla anlan
birok yer vardr. Ortaada, Anadoluda paral askerlik yapan, anavatanlar
bugnk talya olan Latinlerin yayd bir ad olabilir. Kestel, Latin dilinde
castellum, hisar, kale demektir. Burada, korunakl eski tepe yerleimlerinin
bulunduu yerlerde rastlanr. Tarihi Pergamon Tepesine bugnk Bergamallar da
kale demektedir.
Luvi dilinde ise kestel, kk kutlu akarsu anlamna geldii ne srlen
bu szckten kastaladan tremi olabilir. Kestel Trke ses uyumuna kolayca
uyan, sylenmesi kolay bir szcktr. Dere boylarna kurulmu birok beldenin ad
Anadoluda Kesteldir. Bergamann Kestelide kk bir akarsudur.
Selinos, sular lk bir deredir. Fstk am aalaryla, Pinus Pinealarla
Kozak yaylasn Bat Madra ykseltilerinden doar.Yorgun Bergamay granit
ktlelerle evrili Kozakn dingin ortamna ulatran geidin iinde akar.
Anadolunun Ana Tanras Kybelenin, am ormanlarnn arasnda dikilmi
yksek ve yaln bir kayann tepesinde, Kapkayada bulunan tapnan nnden
geip akar. Bugn Haylazlar Kayas dediimiz bir baka ta tapnakta sayg gren
Ana Tanra Kybelenin eteklerini okayp Bergamaya varr. Ilk sularn,
Pergamon tepesini ayrd volkanik Geyikli Dalarndan alsa gerek. Selinos,
Geyikli eteklerinde kutsal Asklepieionun kurulduu dalardr. Bergamann
Asklepieionu, Ege inancnda salk tanrsna adanm dnyann ilk salk
kltnden biridir. Kapsnda Buraya lm giremez yazard.

Bergama ehri le lgili Efsaneler

Pergamon ehrinin kuruluu ve ad hakknda bir takm efsaneler de
mevcuttur.
Molossos ve Pielosun kardei olan Pergamos, Neoptolemos Pirros ile
Andramahinin kk oluydu. Pergamos Kk Asyaya gelerek bir beylik
kurmak iin Teuthrania Kral Arios ile savaa giriti. Savata Ariosu ldrd,
ehre de kendi adn verdi. Pirros ile Andromahinin olu ve Ail (Ahillevs) in
torunu Pergamos, Anadoluya geti. Teuthrania beyi Ariosu ldrd. Selinos
ay kenarnda (Pidasos Tepesinde) yeni bir ehir kurdu. Buraya kendi adn verdi.
Teuthrania Kral kahraman Telephosun lmn frsat bilen komu
beyler, yerine geen olu Evripilos zerine saldrdlar. Kral, Epirde bulunan
arkada Pergamosu yardmna ard. Pergamos arkada ile geldi, birlikte
savaa girdi. Sonunda zafer kazanld. Bunun zerine Teuthrania Kral, kahraman
silah arkada Pergamon iin bir ehir kurdu. ehrin adna Pergamos denildi. Bu
efsaneler, Pergamos adnn Ailin torunu Pergamostan geldiini ve ehrin de
ayn ad aldn anlatmaktadr.
Bergama Kalesi ile de efsane mevcuttur. Bu efsanenin balangc Truvaya
kadar uzanr. Truva krallarndan losun yerine geen olu Laomedon, Helen
Mitolojisinde nemli bir yer alr. Sylendiine gre, bu kral M.. 1270 yllarnda
Truva surlaryla birlikte Bergama Kalesini de yaptrmtr. Kral her iki kaleye
birden para yetitiremedii iin Apollon ve Neptn mabetlerinin hazinelerine de el
koymutur.
Neptn, tapnan kutsall bozulduundan kzm, azgn bir deniz
canavarn insan ve hayvanlar zerine saldrtmt.
Bu byk felaket karsnda bir kahine ba vuran kral u haberi ald:
Kzn Hasioneyi canavara yem verirsen kurtulursun!

23

aresizlik iinde kral, kzn bir taa balatt ve canavara verdi. Bu srada Herakles
grnd. Btn yarlarda kazanm ksraklar bana verin, sizi canavardan
kurtaraym dedi, canavar ldrd. Bu kurtulu zerine enlikler yapld.
Ik insanlarnn yaad Mysia blgesindeki Tevtrantos Dann da
efsanesi ilgintir:
Bir gn Teuthrania Kral Tevtras, avlanmak iin ormana gider. nne
kan byk bir yaban domuzunu kovalar ve onu Artemis tapnanda vurur.
Ay ve av tanras Artemis bunu duyunca fkelenir, domuzu diriltir, Tevtras
delirtir ve vcudunu Alfon denilen lekeler, yaralar iinde brakr.
Kraln anas Lisippi, Artemise bir boa adak eder ve olunu iyi etmesi iin
yalvarr. Bunun zerine Artemis, bu kadna acr, olunu eskisi gibi salam yapar.
Kral da kran borcu olarak, dadaki kk tapnan yerinde byk bir Artemis
Tapna yaptrr, bu dada czzam (lepr) lekelerini iyi eden bir nevi talar
kaynarm.
Tevrantos Dann ve bunun eteinde kurulmu olan Tevtras ehrinin imdiki
Karahdrl Kynn evresinde olduunu Dr. Rallis Bergama Tarihi adl
eserinde belirtmektedir.
Tarihi Hausoulier ve Pontremoli ise Bergama ile Teuthrania ehirlerini
Roma Tarihilerinin birbirine kartrdklarn ve Bergamadan daha eski olan
Tevtras ehrinin Kalarga Tepesinde kurulmu olduunu kaydederler.
Mysia blgesi zerinde kurulan Pergamon uygarlnn 200 bin cilt
kitaptan oluan muhteem ktphanesi btn istilalara ramen- Bergamann
tarih iinde bir kltr merkezi olarak varln srdrmesinde etkili olmutur.
Ktphanenin, bir irfan kayna olduunu Bergamal hatip Apollodorosdan
reniyoruz. Ik insanlarnn bilgi kayna olan bu ktphane M.. 40 ylnda
Oktavianus ile Antoniusun Romay paylamas srasnda Anadolu tarafnda kalan
Antonius, Tarsusta Msr Kraliesi Kleopatra ile grrken ktphaneyi de,
cazibesinin etkisinde kald kralieye hediye etmitir. Ktphanenin Bergamadan
Roma Dneminde bu ekilde tanmasndan sonra k insanlarnn insanl
aydnlatan mealesi snmtr. Romallarn, Pubican(mltezim)lar tarafndan
toplad, adeta halk soyan ar vergileri karsnda, Bergamallarn Mithridates
gibi yeni kahramanlarn karamamas bu mealenin sndnn bir gstergesidir.
nc asrn sonlarnda artk Bergama, Tanrlar ve Tanralar diyar
olmaktan kt. Yeni bir dinin inanc iine ve yeni bir imparatorluun,Bizansn
idaresi altna girdi.
TARH NCES ALARDA BERGAMA VE EVRESNDE
ANA
TANRIA KBELE KLT MERKEZLER PERPERENE VE
HAYLAZLAR KAYASI
Neolitik dnemde, insan topluluklar tarm retimine geti. Anadoluda bu
dnem gnmzden 8.000 yl ncesine kadar uzanan atalhyk (M.. 6.000)de,
ilk kez ortaya kmtr.Tarm retimine geilen bu dnemde kilden kadn figrleri
yapld. Pek ok arkeolog ve dier bilim adamlar, bu figrlerin tanray
simgelediini ileri srmlerdir. Halikarnas Balks ve onun arkadalar Arza
Erhat ve Sebahattin Eyupolu, tanra kltnn Anadolunun ilk dini olduunu,
Kubaba, Kibele ve Artemisin, atalhykte bulunan ve dier neolitik
yerleimlerde de rastladmz adn bilmediimiz bu tanrann torunlar olduunu
ileri srdler.
atalhykte bulunan ve iki yannda leopar olan oturan kadn figr;
tanrann doann vahi glerini kontrol altnda tuttuunu gsterir. Tanrann bu
figrde oturuyor olmas ise, ilgintir. Sahip olmak anlamnda Hint Avrupa
kkenli Latince Possidere, ngilizce Posses szc, muktedir anlamnda

24

sed- szcklerinden tretildiini; Dario Valcarenghi,(Kilim History and Symbols,

Electa / Abbeville, 1994, Milan, s.26) eserinde ortaya koymaktadr. Demek oluyor
ki sahip olmak szc hem muktedir, hem de oturuyor olmay ima etmektedir.
Dolaysyla oturma durumu, neolitik dnemden bu yana toplumsal nemi yanstt
dnlebilir.

Helen ve Roma ok tanrl inancnn hemen hemen btn tanralarnn

Anadolu Ana Tanrasndan geldii daha ilkada fark edildiini Bilge Umar
Trkiye Halklarnn lk a adl eserinde belirtmektedir.Yine Umara gre;
1960lara kadar, Anadolu Ana
Tanrasnn;
Mezopotamyadan
Anadoluya
gemi
olduunu
Melaartn,
Haclarda
yrtm
olduu Kazlar sonras rtlm
olduunu
ayn
eserde
ortaya
koymaktadr. Melaart bu kazlarda
Haclar VI. Tabakada, 30 -40 kadar
Ana Tanra heykelcii bulmu ve
burada bulun paralarn Mezopotamya
Uygarlndan 3000 yl daha erken
devre ait olduunu C 14 dier ad
ile Karbon 14, yntemi ile ispat
Ana Tanra Kibele
etmitir.
Anadolu Neolitik dnemde tant Ana Tanra Kltnn rneklerine
Bergama ve evresinde Krallk dneminden binlerce yl nceki Prehistorik Kltr
evresinden itibaren rastlanmtr. Ana Tanra kavram Anadoluda, 8.yzyln
ortalarnda tarih sahnesine Phryg
(Frig)ya Devletinin kmasndan
sonra Kybele (Kibele) adyla
anlmaya balanmtr.
Bergamann Kozak yolu
zerinde; Kozak yaylasnn granit
kenti Perpereneye kan vadinin
kenarnda, am aalar arasndaki
Kapukaya
Ky
yanndaki
Kapukaya Kozak Yolu
kayalarn tepesinde Kayalarn iine
oyulmu Kibele tapna bugn hala
ihtiam ile ayaktadr. Tapnak,
Selinos aynn kt yerde ve
aydan 60 metre ykseklikte
bulunan bu kayalarda, yzlerce yl
nce insanlarn elleriyle oymu ve
yontmu olduu yerler rlmektedir.
Bu kayalarn n yz alt ke
byk bir ni mihrap
biimindedir. Yanlarndaki alt
keli oyuklar adak eyasnn
konmas ve kayalardaki deliklerinde
bu eyann aslmas iin yaplm
olduunu Osman Bayatl Bergama
Tarihinde lka eserinde ortaya
Kapukaya Kozak Yolu
koymaktadr.

25

Byk kayann stne kmak iin, kayada bir merdiven oyulmutur. Bu

merdiven biimine getirilen basamaklardan klnca, insan elinden yaplarak
kt hemen anlalan belli bir dzlk grlmektedir. Bu kaya yontulurken bu
dzlk etrafnda brakld ve toplanan sular aktmak iin korkulukta delik
ald ve burann bir tapnak olduu Prof. Schazmann tarafndan kaleme alnm
olan, notlarnda belirtildiini O. Bayatlnn Bergama Tarihi, s.26,
almasnda ifade etmektedir.

Haylazlar Kayas
Bergamada Ana Tanra Kibele iin yaplm olan dier bir tapnak ise;
Haylazlar Kayas olarak bilinen yerdedir. Bugn Selinos aynn sa kenarnda
bulunan bu kayalkta oda ve mezar izleri halen mevcuttur. Perperenedeki, Kibele
Tapnanda olduu gibi bu kayalarda da adak olarak sunulan eyay koymak iin
oyuk yerler vardr. Burasnn Kibele Kaya Tapna olduu kabul edilmektedir.
Ana Tanraya burada Merak Ta, Ksmet Ta da denildiini Sefa Takn,
Mysia ve Ik nsanlar, s.84. kitabnda belirtmektedir. Haylazlar Kayasnn bir de
efsanesi vardr. Bu efsaneye gre; ok eski zamanlarda bu kayalarn byk bir
nemi varm. Srlarn kimseye aamayanlar ve iinde saklamaktan bunalanlar, bu
kayalara gelir,istedii gibi derdini dkermi. Hayrl ksmet bekleyen kzlar,
derdine derman arayan hastalar bu byk kayadan medet umarm.
Gnn birinde, Bergama Kralnn biricik kznn yreine Erosun sihirli
ak oku saplanr ve bir gence ak olur. Buraya koar. Kayaya derdini dker ve
sonuta; akna kavuarak, muradna erer.
Bunun zerine kayada bir tapnak yaplr. n drt bir tarafa olmak zere
blgede her yere, yaylr. Uzun yllar prensesin gnln, varln saran bu kayalar,
gnn birinde onun mezar olduuna dair oluan bu efsane de, kulaktan kulaa
yaylarak gnmze kadar ulamtr.

26

Uzun yllar yanndaki derenin rlts ve boazn serinlii altnda; dertlileri

avutmu, yank yreklere su serpmi merak ta ve ksmet kayas olarak
adlandrlan bu kayalar bugn haylazlarn urak yeri olmu ve bugn de haylazlar
kayas olarak anlmaktadr.
Bergama tarihi iinde Kibele Kltnn insan eliyle sert kayalara, o gnk
artlardaki teknikte; adeta trnaklar ile kazyarak deyimi bugnk dilimizde bu
zorluklar anlatmaya dahi kifayetsiz kaldna inandm, bu Klt Bergamada,
Prehistorik kltr en eski ve ilk inan klt olmakla kalmayarak yllar sonra
deien Ege gleri sonras Olimpos Tanrlarnn,
Anadolu Tanrlar ile
etkilemesi sonucu ortaya kan yeni inan deerleri iinde Ana Tanra Kibele
inanc nemini korumutur. Bunun en nemli kant Bergama Krallk dneminde
Zeus, Athena, Nike, Asklepion ve Demeter gibi Olimpos Tanrlar adna Bergama
Akropol ve dndaki yerleim alanlarnda birok mabetler ina edilmi olsa da,
Roma mparatorluunun nce Kartaca Savalarnda, Hanibal karsnda urad
yenilgiler ve bir taraftan Avrupa barbar kavimlerinin saldrlar karsnda urad
felaketler karsnda Romallar, kainlerin bu felaketlere dur diyebilecek istei;
son are olarak, Anadoludaki Kibele kltnn en nemli yeri olan Frigler
tarafndan ina edilen ve daha sonra Galatlarn topraklarna kattklar, Pessinus
kentindeki Kibele Tapnandaki kara ta Romaya gtrlmesidir ? Bu istek, dost
ve mttefik olarak Bergama tarafndan yerine getirmi olmas Kibele Kltnn
Anadoluda binlerce yl deien inanlar karsnda zellikle de Bergamada
Hellenistik Dnem iinde bile yeri ve nemini Yunan ve Roma Tanrlar arasnda
da korumu olduunu ortaya kan olaylar karndaki gelimelerdir.
Kibele Tapnandaki kara tan Romaya, Bergama Krall aracl ile
gidii; ilerideki sayfalarda Romann Bergamaya kar izledii ikiyzl siyaset
bal altnda, daha teferruatl bir ekilde ele alnaca iin bu satrlarda Karata
serveni zerinde durmayacaz.
Kibele Klt merkezlerinden en nemlisi olarak bahsettiimiz Pessinus,
Eskiehir ilinin Sivrihisar ilesi snrlar iinde yaklak 20 km. uzaklktaki
Balahisar ky snrlar iinde bugn Belikal Arkeolog,Prof.Dr. Pierre
Lambrechtsin 1967 ylndan balayarak yrtt kazlarda, bu nl tapnan
temel ve temel st blmlerinin kalntlar ortaya karlmtr. Bergama Krallar,
Tanra Kibeleye dnyann her yanndan ve zellikle oniadan gelen ziyaretileri
hayran brakan ok byk bir tapnak yaptrm olduklarna dair bilgiler Halikarnas
Balks Anadolu Efsaneleri, s.87 eserde ele alnmtr.
Anadolu kltrnde doan Bergama Tarihi iinde nemini koruyarak sayg
gren Kibele Klt iin syleyebileceklerimiz sonu olarak : Sanal bir gerek olan
ana tanra, lm ve yaamn, k ile baharn, gne ile ayn somut gereine
dnmtr. atalhykte ve Burdur- Haclarda adsz olan ana tanra zaman
iinde deiik yrelerde deiik adlarla adlandrlacak, temel inan biimi,
ayrntlarn dnda deimeyecektir; bolluk-bereket, yaam-lm, k-yaz, gibi
kart zelliklerle gndeme gelecek olan bu klt, Hurrilerde, Hattilerde, Luvilerde,
Hititlerde, deiik isimlerle karmza kacak, Roma ve Yunanda, Diana-Artemis
kltne dnerek, deiik corafya ve topluluklarda varln semavi dinlere kadar
srdrmtr.

27

BERGAMA KRALLIININ KURULUU

Bergama tarihte ilk olarak M..339 ylnda, yani Sokratn Atinada
mahkumiyeti srasnda varlndan sz ettirmitir. O zamanlar Ispartallar
Pelepones Savalarnda Atinallar karssndaki bat sahillerinde Perslerle mcadele
halindeydiler. Pers mparatorluunun iindeki maceralarndan dnen Xenophon,
Ispartal komutana hizmette bulunmaya karar verdi. Buluacaklar yer Bergama
ehriydi. Kent, M..490 ylnda Darysn igali srasnda ehre ihanet eden ve bu
ihanetine karlk byk kral tarafndan komu arazisinin kendisine verilmesi ile
mkafatlandrlan bir yunanlnn soyundan gelen halkn elindeydi.
Tarihte n planda bir yer bulan Bergama,uzun sre Attalos slalesi
krallarnn idaresinde kalarak kuvvetlenmiti. Bergama aslnda kudret ve kabiliyetli
bir varis brakmadan nce len skender devletinin kk bir ehridir. Kralsz kalan
devleti, skenderin komutanlar aralarnda pay ederken, Lysimakhosa Trakya
dt. M..301 ylnda Lysimakhos psos savas sonras Anadolunun bat
ksmlarn ele geirdi. Bergamada Lysimakhos idaresine girerken hazinesi de
Bergama kalesinde yaklak 9000 Talen- korunmak iin Tioslu Philetairos
isminde birini grevlendirdi.
Philetairos, Lysimakhosa bir sre sadk kalm ve Lysimakhos hanedan
arasndaki taht kavgalar srasnda kaledeki hazineleri korudu. Nihayet M.. 281
ylnda Kurupediyon Savanda, Suriye Kral Selevkos I, lnce Philetairos
durumunu iyice glendirdi. M.. 283 ylnda kale ve hazineye tamamyle hakim
oldu. Philetairosun Bergamada Attalos slalesi diye hret olan krall bu
suretle kurulmutur.

BERGAMA DEVLETNN KRALLARI

1-PHLETAROS
: (M..283-263)
2-EUMENES I
: (M..263-241)
3-ATTALOS I
: (M.. 241-197)
4-EUMENES II
: (M.. 197-159)
5-ATTALOS II
: (M.. 159-138)
6-ATTALOS III
: (M.. 138-133)

20 YIL
22 YIL
44 YIL
38 YIL
21 YIL
5 YIL

Bergama Krallarn incelemeden nce Prof.Dr. Ekrem Akurgaln

Anadolu Kltr tarihi isimli almasnda ortaya koyduu Hellenistik dnem
boyunca Anadoluda hkm sren krallklar kendi aralarnda iki kategoride ele
almtr. Akurgala gre : Aioliada ve oniada egemen olan Bergama Krallar
(M..283-133) gerek Helen uygarlnn temsilcileri ve koruyuculardr.
eklindeki tanmlamas ile Hellenistik Dnem ( M..333-30) yllarnda, Egede,
Altn a yaatan bir dneme imza atan Bergama krallar, ayn zamanda sekin
birer nder olmalar,onlarn nemli bir zelliini tekil etmitir.150 yllk Bergama
krall tarihinde,Bergama Krallar nemli bir atlm yaplmasna katkda
bulunmulardr. Bata Bergama ve Efes gibi Anadolu kentlerinde canl bir ticaretin
gelimesinde nemli rol oynamlardr.

PHLETAROS DNEM
Philetairos, Paflagonyada Ties ehrinde
domutur. Kaynaklara gre babas, Makedonyada
ok kimsenin tand Attalos isminde bir kiiydi.
smine baklrsa Makedonyal veya Tunanl bir aileye
mensuptur. Annesi Boa, Paflagonyaldr ve tannm
bir aileden gelmekteydi. Philetairos ve kardeleri

28

annelerinin ismini bir mabete yazdrmtr.Philetairos ve kardeleri iyi bir eitim

grmlerdir.Philetairos M..280-279 yllarnda Riosa yakn bulunan Amastriste,
Lysimakhosun idaresi altnda nemli ve yksek bir grevdeydi.
Philetairosun hi ocuu olmamtr. ocukken geirdii kaza sonucu
hadm kalmtr. Bu yzden lnce yerine varis brakmak iin kardei Attalosun
kendi ismini tayan olunu evlat edinmi, fakat bu kendisinden nce ld iin,
ikinci bir defa, yine kardeinin olu Eumenesi, kendisinden sonra kral tayin
etmitir.
Baz tarihiler onun ocuu olmayn evlenmeyiine dayandrrlar. Fakat
kaytlar ve baz vesikalar onun hadm olduunu ispat ederler.
Philetairos nce Dakimosa hizmet etmekteydi. (Dakimos:Frikyada Antigonos
zamannda byk faaliyetler gstermi ve M..302 ylnda Lysimakhos tarafna
gemitir.) psos Savandan sonraki yllarda Lysimakhos, Herakliali kars
Amastris vastasyla,Philetairos ailesiyle yakn ilikiler iindeydi.Bunun sonucu
Eumenes, Lysimakhos tarafndan Amastrist ehrinin kumandan olmutur.
Lysimakhos hanedanndaki baz karklklar ve ailevi kavgalar yznden,
M..282 ylnda Philetairos
Suriye blgesi hakimi skenderin
Komutanlarndan- Selevkos tarafna geti. Bu olayla Bergama ehrini ve hazinenin
hakimi oluyordu. Artk ele geirdii Bergamay ailesi iin muhafaza etmeye
alyordu. M..282-279 tarihli kard fermanla yeeni Attalosu resmen kendi
olu kabul ediyor ve bu tarihten itibaren yeni ve bamsz Bergama siyaseti
balam oluyordu.
taraftan Suriye Selevkos (baz kaynaklar ise, Selevkit eklinde zikreder)
lar ile snr olduundan bu devletle dostane ilikiler iinde oldu. Bunun en gzel
rneini Selevkosun ldrlmesinden sonra cenazesini Msr Kral
Ptolemayosdan satn alarak Bergamada merasimle defnettirdi. Bu dostluu
M..270 ylna kadar srd. Bu tarihte yerine halef olarak atad yeeni,
Selevkotlara ok yakn olan akrabalarndan Agayosun kz Antihos ile evlenmiti.
Bu evlilikle kendi ailesini de kral seviyesine ykseltmi oluyordu.
Dneminde Pitane (andarl) Liman fetih edilmi, Kizikoslarla dost olunmutur.
Galatlarn Anadoluyu istila etmeye alan siyasetinin bir parasn oluturan
Kyzikoslar zerine yapt saldrlarda komu Kizikoslar askeri ve maddi para
yardm ile destekledi. Bergama topraklarn geniletti. Bu faaliyetleri iin ona,
halefleri slalelerinin kurucusu derlerdi.
Zamann btn byk hkmdarlar gibi o da Yunan dinine fazla hizmet
etmekteydi. Muhtelif mabetlere ve Tespiyanadaki ilah Hermese klliyatl
miktarda hediyeler vermitir.
Bunun dnda dier ehirlerdeki mabetlere ve
buradaki ilahlara da hediyeler ve adaklar sunmutur. Bunun karl olarak ta
Deloslular ona mahsus bir bayram gn daha salnda kabul ettiler. lmnden
sonrada onun adna kutlamalar devam etmitir.
W.Hofman Philetaios .Real-Ancyclodie der klass Altertum swissen
schaft . (1938) s.2157-2160 adl eserinde Bergama kk bir ehir iken, onun
zamannda snrlar ok genilemitir. Bir kitabeden de anlaldna gre: Demeter
Mabedinin inas ve Bergamann civarndaki yerlerin mamur bir hale getirilmesi
iin byk bir aba sarf etmitir. lmnden sonra kabilecek karkln nne
geebilmek iin salnda iken hkmdar ile halk arasndaki mnasebetleri bir
nizama sokmutur. Dinas tarafndan seilen strategler, ehrin siyasetini tayin ve
tanzim ediyorlard. Ayrca ehir maddi idaresini kendisi temin ediyordu. Philetairos
her eyde nizam ve intizama riayet etmi bir kii olarak 80 yanda ld.
EUMENES I
Eumenes I, Tiosun ve Poseidoniasn kz Satyrann olu, Bergamal
Philetairosun halefidir. M.. 263-241 yllar arasnda, 22 yl Bergamada krallk
yapt. Saltanatnn ilk yllarnda Selevkosun olu olan Antiohos I in saldrlarna
maruz kald. M.. 262 ylnda Sard ehri nnde yaptklar sava kazand.

29

Bylece Antiohosu bertaraf etmi oldu. Philetairosun salnda uygulad

ynetim tarzn srdrd.
Her eyden fazla ilimle megul olmutur. Saltanat sresince kendinden nce
krallk yapm olan Philetairosun Bergamadaki oluturduu nizamnameleri
uygulamas ile ynetim zafiyeti yaamadan krallk varln srdrmtr.
Eumenesin lm ile ilgili iki gr vardr. Bincisi, Strabona gre eceli
ile lmtr. kinci gr ise; Klasiklere gre de, gitmi olduu bir ziyafette ok
iki imi olmas sonucu ld sylenir.
Bu iki gr dnda ise; tarihi Willric, Eumenes I, Von Pergamon.
Real-Encyolopadie der klass. Altertum swissen schaft (1909), s.1090 adl esrinde
ki yznden lm olsa dahi, onun ayya bir adam olduu hkmn
veremeyiz.
nk
kalp
krizinden
lm
olmas
ihtimali
daha
kuvvetlidir.grn savunmutur.
ATTALOS I
Philetairosun kk erkek kardei, Attalos ve
kars Aheyesun kz Antiohisin evlenmeleriyle M.. 269
ylnda dnyaya gelmitir. Amcasnn olu olan kral
Eumenes I in lmnden sonra krall ele ald. M..
241-197 yllar arasnda krall ynetti. Tahta getiinde
28 yandayd.
Attalos
Ynetiminin ilk yllarnda,amcasnn olu
Eumenes I, gibi kendisi de, Galatlara hara olarak vergi
vermeyi kabul etti. Attalos kendi hakimiyetini salamlatrp, ordusunu
glendirince bu harac vermedi. Galatlarla yaplan Kaikoskelende girdii sava
kazand. Bu savan en nemli sonucu, Galatlar Anadolu ilerine ekilmek zorunda
kald. Bir daha sahilleri yamalama giriiminde bulunamadlar.
E.V. Hansen The great victoria momennent of the AttalosI adl eserinde
Attalosun bu galibiyeti Yunanllarn barbarlara kar bir galibiyeti
sayldndan btn Yunan dnyasnda merasimle kutland. Bu zafer neticesinde
ona soter (kurtarc) nvan verildi. Bu hret dolaysyla kral nvan ald
Galatlardan sonra, kk Asyada Selevkoslarn hkmdar bulunan
Antiokos Hiyerax ile de mcadelede bulundu. 14 yanda kk Asyann byk
bir ksmnn hkmdar olan ve bu kk yanda askerlerinin banda seferlere
katlan kiiliinden dolay Hiyerax ismini alan Antiokos vasisi bulunan annesinin
de vasiliinden kurtuldu.
Antiyaokos, kk Asyann bir ksmna sahip olduu, Selevkos II den
istiklalini tamamen ele almak ve devletin tek hakimi olmak iin; Msr Kral
Ptolemayos III ve Pontus Kral Midridates ile bir ittifak yapt. Galatl cretli
askerleri hizmetine ald. Sonrada kardeine kar isyana hazrland.
Hiyerax, Bergamann istiklalini yok etmek ve bu kk devleti kendi
topraklarna katmak iin frsattan istifade etmek istiyordu.Galatlarn elde etmek
istedii toprak yerine ganimet elde etmek ve daha nce malup olduklar Bergama
Kral Attalostan intikam almakt. Bu yzden Galatlar Antiyaokos saflarnda yer
aldlar. M. 240-239 yllarnda Bergama topraklarna girip,ehrin surlarna kadar
geldiler. Yaplan savata Attalos Ie malup oldular.
Daha sonra Hiyerax, Bitinya Kral Ziaelasn kz ile evlendi. Bylece
Bitinya ile de ittifak yapm oldu. ok gemeden Bitinya Kral Galat kabile reisleri
tarafndan ldrld. Attalos I Antiyaokosun bu yalnzlndan istifade etmek iin
Bitinya snrlarna yrd. M.. 229 ylnda, Sard yaknlarnda Kalloede,
Antiyaokosu ikinci kez malup etti. Bunun sonucu Attalos I, Lidya ve Mysia
topraklarn Bergama arazisine katm oldu.
Antiyaokos bu yenilgiden sonra Karyaya kaarak kendisine yeni birlikler
toplamak istiyordu.Attalos I, bu durumdan faydalanmak iin M..228 ylnda

30

Harposos nehri civarnda nc kez Antiyaokosu malup etti.Artk Attalos,

Selevkoslarn elindeki kk Asyann baz ksmlarn eline geirdi. Bu
baarlarna karlk elde ettii bu topraklardaki hakimiyeti tam emniyetli deildi.
M..225 ylnda Selevkos II ld.Yerine Selevkos III geti.Kk Asyay
yeniden zapt etmek istedi. Kumandan Epigenes idaresinde bir orduyu Toroslara
gnderdi. Attalos ile giritii iki savata da yenildi. Sellevkos III, yeeni Ahoyos
birlikte M..223 ylnda kk Asyaya gitti. Frigya topraklarnda ilerledi. Burada
Galatlar tarafndan Selevkos III, ldrld. Bu durum Selevkos ordusunu datt.
Bylece Attalos kendi zaferini emniyet altna ald. Oysa bu hi te yle deildi.
Selevkos III, ile Antiyaokos IIIn yeeni Ahoyos yanndaki askerlerle Attalosu
takip edip,Attalos ve askerlerini pskrtp kaybettikleri topraklar geri ald.
Bylece Attalos M.. 220 ylndaki topraklarna geri ekildi. Bu yenilgi zerine, o
zamana kadar mttefiki olan Aiol ve onia ehirleri de Ahoyos tarafna getiler.
Attalos bu durumda pek fazla baarl olamad. Kk Asyada devam eden bu
mcadeleler sonunda M..214 ylnda kk Asya tekrar Selevkoslarn eline geti.
Attalos kk Asyadaki bu durum karsnda, Rodoslularla mttefik
olarak Makodonya Kral V. Filipe kar savatlar. Anadoluda da Bitinlere kar
mcadele etmek durumunda kald. Attalos mttefikleriyle birlikte Makodonyallar
zerine giritii savata nce Aygina Adas sonra Evboya Adas zerinde Oreos
kalelerini V. Filipten ald. Balkanlardaki zaferler sonucu, Bitinler zerine saldrp,
Bergamay savundu.
Wilken Attalos I-II-III, Real Encyolopadie der klas. Altertum swissen schaft.
II.1938 adl eserinde Msr Kral Ptolemayos IV.Filepator M..204 ylnda
ld. Halefi Ptolemayos V.Epifanes kk olduundan Antiyaokos III, Msr ele
geirmek iin bunu frsat bildi. V. Filiple ittifak kurup Msra saldrd. Bu
topraklara gelirken Anadoluda bir ok ehri yamalad. Bergamada bu yamadan
nasibini ald. Bergama topraklarn yakp ykt. Fakat yiyecek bulamad iin geri
dnmek mecburiyetinde kald. Filip geri dnerken Attalos, Rodoslularla birlik
olup Makodonya ordusunu yendi. Filip bu malubiyetle geri dnd ve eski
itibarn kaybetti.
M.. 199 ylnda Attalos, Roma ile birleip Ege Denizinde Gavriyon
Adasn zapt ettiler Romallar bu alnan yeri Attalosa braktlar. Attalosun
Bergamada olmayndan yararlanan Antiyaokos III, Bergamaya saldrd. Attalos
geri dndyse de ordu ve donanmas Yunanistanda olduundan istedii sonucu
alamad. Bergama igal edildi. Mttefiki olan Roma bir heyet gnderdi ve
Antiyaokosdan Bergama topraklarndan geri ekilmesini istedi ve bu istek
Antiyaokos tarafndan, Romann gcnden ekindii iin yerine getirildi. Bergama,
Attalosa geri verildi.
Attalos mrnn geri kalan yllarnda sava yerine diplomatik zmlerle
Bergamay idare etti. M..197 yl baharnda Flaminiusla birlikte Teb kentine
gitti. Maksad Beotyallar ileride Makodonya zerine yaplacak savaa hazrlamak
iin halka nutuk verdi. Konumasnn ortasnda aniden fenalap yere yld.
Hasta olduundan bir sre Teb kentinde dinlendi. Bir sre sonra Bergamaya
dnd ve orada ld.
72 yllk yaamnn 44 yl hkmdarlkla geti. Bu srede Bergamay Hellenistik
devrin en byk bir devleti haline getirdi. yi bir idareciliinin yannda sanatn ve
ilimin koruyucusu olarak byk bir hret kazanmtr.
Attalosun Kizukoslu Apollonidisten drt olu olmutur. Bunlar: Attalos,
Philetairos, Eumenes ve Atenais olup, Eumenes kral olmutur.

EUMENES II
Bergama Kral Eumenes II, Attalos I ve Apollonisin en byk oluydu.
M.. 197 ylnda babasnn lmnden sonra kral oldu. Attalosun balam

31

olduu ve bir dereceye kadar baard parlak devri tamamlamtr. Makedonyal

Filiple yaplan bar sonucu Romann mttefiki olan Bergama ve Eytel birlii,
Yunanistandan hi arazi alamyordu. Eumenes bu karar kabul etmesine ramen
Eytel ve Ahaya birlikleri bu anlamadan memnun deildiler.
M..195 ylnda Isparta Kral Nabise sava ilan edildi. Sebebi; Romann
hrriyet verdii Argos ehrini Ispartann ele geirmesidir. Romann mttefiki
olarak Bergamada bu savaa katld. M..190 yl ilk baharnda Eumenes
donanmas ile Helesponda gelerek Roma donanmasyla birleti. Amac Roma
kumandan C. Liviusun ve ordusunun kk Asyaya geiini salamakt.
Eumenesin Bergama dnda olmasndan yararlanan Antiyaokos ve olu
Bergamaya saldrp ehri tahrip ettiler.
Roma, Bergama ve Makedonya ittifak, Sipilos da kenarnda Magnezyada
Antiyaokos ile yaplan savata; Eumenesin de byk bir kahramanlk gsterdii
savata Antiyaokos yenildi ve bar istedi. Eumenesin arac olduu bar Romada
yapld. Apameia ad anlan bu antlamaya gre; sonu olarak Antiyaokos
Toroslarn kuzeyinde kalan btn topraklar Bergamaya, geri verdi.
M.. 189 ylnda Roma konsl C.N.Manliyus Vulse, kk Asyada
bar iin Galyallar zerine sefer dzenledi. Bu sefere Eumenesin kardeleri
Attalos ve Ateyanos Bergama ordusu banda Roma ile birlikte katld. Galatllar
yenildi ve ele geen topraklar Bergama idaresine brakld.
M.. 186 yl iinde Eumenes,Bitinya Kral Prusias ile savaa balad. Bu
savata Makedonyal V. Filip de, Bitinyallarn yannda yer ald. Ayrca
Galatlarnda Bitinyallar yannda yer almas ile Bitinya ittifak daha da glendi.
Deniz savalarnda; Kartacada Romallar yenen Hanibal, Bitinyann yannda
savayordu. Hanibal, Eumenesi deniz gc ile yendi. Deniz ve kara birlikleri ile
sren bu sava M..184 ylnda Romann mdahalesi ile sona erdi.
Eumenes M..183 ylnda Romann yardm ile Trakyay Filipten ald ve
daha sonra Galyallar zerine yrd.Galyallar malup edildi. Galatya topraklar
Bergamaya katld.Bundan rahatsz olan Pontus Kral Farnakes, Eumenese sava
at. Anadoludaki dier krallklarnda her iki tarafta mttefik olarak savaa girmesi
ile sava M.. 180 ylnda Bergama ve mttefiklerinin zaferi ile
sonuland.Yaplan bar ile Bergama topraklar Trakyadan Toroslara, Egeden
Hals (Kzlrmak) a, kadar uzanyordu.
Eumenes, Delfideki Apollon Tapnana kurban adamak iin giderken Rodoslular
tarafndan suikast dzenlendi ve yaraland. Tedavi iin Ayginaya getirildi.
Tedavisi gizli yapldndan herkes onu ld sanyordu. Kardei Attalos idareyi ele
ald. Eumenesin dul kars Stratonike ile evlendi. Bu evlilikten Attalos III, dodu.
Eumenes iyileip Bergamaya gelince kardei, krall Eumenese brakt.
Eumenes kendisine yaplan suikastn intikamn almak iin Rodosa
saldrd. Bir yandan da mttefiki olduu Romaya askeri yardm gnderiyordu.
Halkis ve Kalinikos savalarnda Romann yannda savalara girdi. Bu uzun sren
savalarda Roma istedii baarlar elde edemeyince, Romallar ile Eumenesn
aras ald . Eumenes btn bu olumsuzluklara karlk, Roma ile yaplm olan
ittifak bozmad. Kk Asyada Galatlarn Bergamaya saldrmas zerine
Galatlarla savat ve onlar yendi. Elde ettii Galat topraklarn Romann geri
vermesini istemesi zerine topraklar geri verdi. Romann bu tutumu Eumenesi
gzden kardnn bir ifadesine karlk, Eumenes ise salnda Romaya kar
bir ittifaka girmedi. Roma, Bergamay paralamak iin kardei Attalosu kullanmak
istediyse de Attalos byle bir tutum iine girmedi.
Eumenes ok zeki ve faal olduu iin Bergama Devletini ve slalesini yksek bir
mevkiye karmtr. E.George Beana gre; o her zaman Kardelerim bana bir
kral gibi muamele yaparlarsa ben de onlar karde sayacam. Fakat bana karde
gibi muamele yaparlarsa, bende onlara yalnz bir kraln yapabilecei muamelede
bulunacam diyordu. Bundan anlalyor ki, kardelerini hibir zaman kendi
rejimine itirak ettirmemitir. Onlara daima iyi davranm fakat bir unsur olmaktan

32

yukar karmamtr. Bu yzden Filedelyos lakabn kazanm ve lmnden sonra

ilah mertebesine karlmtr. Eumenes bir ok ehir tesis ve imar etmitir. rnek
olarak Psidya ve Likyada Apollonis, Frikyada Filomelion, Kaykosta Stratonike,
byk Frikyada Dionizopolisi verebiliriz.
Bergama asl nemini Eumenos II, devrinde kazanmtr. Onun dneminde
Bergama, Hellenizm dnyasnn bir kltr merkezi olmutur. Bergamann,
skenderiye Ktphanesiyle rekabet eden muazzam ktphanesi bir ok bilim
adamn cezbediyordu.
Zeus Mabedi ise bu gn dahi Bergama sanat ekolnn kudretini gsteren bir
eserdir. Eumenes Atena Nikeforusta olimpiya oyunlarna benzer oyunlar ithaf
etmi, ayrca plastik sanatlar iin zel bir mze kurmutur.
Zamanndaki nemli ilerden biri de, ehri evreleyen byk surdur.
Ayrca ziraatla da uramtr. Bilim adam, sanatkar ve airlerle grmeyi
severdi. Mehur air Likides, onun btn seferlerinde yannda bulunmutur.
Ressam Pitias ve hekim Menandros en iyi dostlarndand.
Eumenes M..159 ylnda ld. Pelibiyusa gre herkesin takdirini kazanm
ldkten sonrada minnet ve kranla anlmtr.
ATTALOS II
Attalos I, ile Kuzikoslu Apollonisin M..220 ylnda dnyaya gelen
ikinci ocuklardr. Abisi Eumenes II, kral iken Attalos II, devlet ynetiminde,
askeri seferlerde, diplomatik mzakerelerde nemli bir rol oynamasna ramen,
nvansz olarak sade hayat srmtr.
lk kez tarih sahnesine kral olmadan brakt izler; M.. 192 ylnda abisi
Eumenes tarafndan Bergamann mttefiki olan Romada Senatoya bilgi vermek
zere diplomatik bilgi vermek amac ile gider ve burada byk ilgi grerek geri
dner. M..190 ylnda Antiyochosun olu Selevkosun Bergamaya saldrmas
zerine orduya kumanda etti.Kral olmadan kazand bu baarlar ile Bergamada
ona bir ant diktiler. Abisi Eumenesin krall dneminde Bitinya, Pontus ve
Galatlarla yapt savalarda Attalos abisinin yannda savalara katld. Bu
baarlar onun Bergama Kral olmadan nceki baarlardr.
Eumenes II, M.. 159 ylnda lnce, Attalos II kralln bana geince
Kappadokya prensesi Stratonike ile evlendi. Kappadokya ile dosta ilikiler
kurdu.Krall dneminde ilk sava Pisidiyenli Selgensernlerle
yapt ve
Pamphliada Bergama donanmas iin bir st oluturmak iin Sideyi ele geirdi.
Bu sefer sonucu topraklarna Antalya, Side, Alanya dahil oldu. Alanya,
Bergamaya balanmadan nce Korykos ky olarak bilinen bu topraklara liman
ve ehir kurdu. Bu ehre kendi adn Attalioa (Alanya) verdi.
Attalos II. Dnemi olaylarndan biri de Bitinya Kral Prusias II, ile yapt
savalardr. Bitinyallar M.. 156-155 yllarnda Bergama topraklarna saldrd.
Sava devam ederken, Bergamallar bu saldry ikayet iin Romaya eli olarak
Andronikosu gnderdiler. Roma Senatosu mttefiki olduu Bergamay korumak
iin L. Apuleuis ve C.Petroniusu gnderdi. Bu srada Prusiasta, Attalos II,
karsnda bir galibiyet daha kazanarak,onu Bergamaya kadar srmt. Attalos
M.. 155-154 yl k mevsiminde kardei Atenayos ve P.Lentulusu durumu
senatoya bildirmeleri iin Romaya gnderdi. Bunun zerine Romadan Bitinya
Kral Prusiasa sava ilan edildiini bildirmek zere eliler gnderildi.
M..153 yl ilkbaharnda byk bir ordu Bitinya Kral Prusias zerine
gnderilmek iin hazrland. Bu arada Romann
bar grmeleri iin
grevlendirdii heyet Kk Asyann her tarafna Bergama ile Bitinya arasnda bir
ittifak yaplacan bildirdiler. Bitinya Kral bu alnan kararlara ramen Hellespond
arazisini tahrip etti.
Roma Senatosu bu alnan bar kararlarna, Prusiasn uymamas zerine yeni
oluturulan birkomisyon gnderdi.Romann bu kararl tutumu karsnda fazla
direnemeyen Prusias bar yapmak durumunda kald.

33

Bu barn koullar: Prusias, Attalosa 20 gemi ve 20 yl iin 500 talent

sava tazminat vermeyi kabul etti. Bylece Bitinya ile Bergama arasnda bar
sreci balam oldu. Bergama ile Bitinya sren bar dnemi ile ilgili olarak
kitabelerden rendiimize gre M..153 ylnda Prusias senato tarafndan
kendilerine verilen para cezasndan kurtulmak iin bar bozarak sava balatm.
Bu sava srasnda Prusias, Attalos tarafndan ldrlmtr. Bu savaa 70 yanda
katlan Attalos II, kazand sava sonras, Bergamada zafer antlar diktirmitir.
Wilkene gre;Attalos II, M..138 ylnda, 82 yanda, 21 yl krallk yaptktan
sonra lmtr. Salnda btn Attaloslarda olduu gibi sanatn ve bilimin
koruyucusu olmutur.

ATTALOS III
Eumenes II ile Kapadokia Kral Ariyaretesin kz
Stratonike den dnyaya gelmitir. Babas lnce
henz kk olduundan vasiliini amcas Attalos II,
yapmtr. M.. 138 ylnda Attalos II, lnce kralln
bana gemitir. Attalos III, ksa sren saltanat
hakkndaki bilgilerimizi U.Wilkenin,
Attaloslar
hakknda yazd Attalos I-II-III. Real-Encyclopadie
der Klass adl eserden rendiimize gre : Daha 18
yandayken kendisini senatoya tantabilmesi iin
Romaya gnderilip, senato tarafndan da iyi bir
ekilde
karlandn
bu
bilgiler
dahilinde
grebiliyoruz. Getii gittii yerlerde ve Yunan
ehirlerinde byk bir tezahratla karlanyordu.
M..142-141 yllarna ait bir kitabede, Attalos
III, krallkla beraber dini reis olarak da gryoruz.
Ynetimi 33 yanda ele almtr. Kral olarak
Attalos
Bergamada Euergetes lakab yannda Philometor
olarak da anld. Philometor; annesine olan hrmetinin ifadesi olarak seilmiti.
Edebiyatla uraan ve arada srada Tiran gibi iddet gsteren bir kiiydi. Baz
kaynaklar onun deli ve kt huylu olduunu ifade etmektedirler. Bunun sebebi,
saltanatnn sonlarna doru akraba ve arkadalarna kt davranmasndan olsa
gerek . Sarayndan ok ender kard. Kendini tabiat almalarna adamt.
Botanie ve zehirli ilalara olan ilgisiyle, n kazand. Bunlar sulular zerinde
denedi. Bahe iek bilimi, tp ve tarmla urat bilinmektedir. Ziraat zerine
yazd kitap, o konuda bir otorite olduu eklinde zamann Romal yazarlar
tarafndan belirtilmitir. Bergamann son kralnn bu zellikleri ile tanmlanan
portresinin, baz Romal yazarlar tarafndan yalanlanm, baz yazarlarda
savatn ve zafer kazandn belirtmilerdir. Bergama yaztlarnda Attalos III,
hakknda; ayn zamanda sava biri olarak lkesine toprak kazandrd
eklinde ifade bulunmaktadr.
Bergama Krallndaki saltanat 5 yl srd ve bir hastalk sonucu M..
133 ylnda, 38 yanda ld. lmeden nce hazrlad vasiyetnamede lkesini
Roma Cumhuriyetine brakyordu. Roma ynetime el koymakla ilgili ayrntlar
belirlemek zere Bergamaya Roma senatosundan 5 kiilik bir heyet gnderdi. Bu
srada Bergamann varisi olarak
Aristonikos bu vasiyeti tanmayp halk ve
kleleri kendi nderliinde toplayarak Romaya kar ayaklandlar.

34

ARSTONKOSUN ROMA LE MCADELES VE BERGAMA

KRALLIGININ
ROMA HAKMYETNE KATILMASI
Aristonikos Bergamann son kral Attalos III, ile baba bir, anne ayr
kardetiler.
Eumenes IInin bir kadnla evlilik d ilikisinden domutu. Annesi dnemin ba
vurduumuz bilgi kaynaklarnda kimine gre bir dansz, kimine gre ise Ephesos
(Seluk)lu bir kadnd.
Aristonikos, Hermos (Gediz) yaknlarnda Leukai kentini ayaklanmann
ss olarak kulland. M..132 ylnda balatt ayaklanmaya ilk olarak Bergama
ordusunun bir blm, halkn ve klelerin ynlar halinde orduya itiraki ile
Aristonikosun ordusu gn getike glenmeye balad. zellikle klelerin
zgrlklerini kazanma arzusu ile her geen sre orduya katlmlar devam
ediyordu. Aristonikos nderliindeki bu ayaklanmann fikir babas Kymeli
dnr Bolossius idi. Bu ayaklanmann karsnda olup kendisine direnen kentler
Kolophon, Myndos, Samos, olmak zere Aristonikos ve ona katlanlardan oluan
birlikleri tarafndan zorla ele geirildi. Ksa srede oluturduu donanmas Kyme
(Aliaa) kenti limannda demirli iken, Bat Anadoludaki bu isyann Roma
ittifaknda yer alan Ephesos kenti donanmasnn ani baskn ile deniz gc yok
edildi. Bylece bu direniin byk gc olan deniz krlm oldu.
Bu ayaklanma ksa srede kydan ieriye doru yayld. Roma birliklerinin
Afrika ve Sicilyada isyanlar ve savalarla megul olmas Anadoluda
Aritonikosun hareketi bir ok blgeyi ele geirmesi ile srmekteydi.Roma
Senatosu bu durumda Anadoluda, mttefikleri olan Bitinya, Kappadokia, Pontus
Krallklar ve Paphlagonia beylerinden bu ayaklanmay bastrmak zere yardm
istedi. Baz kaynaklarda Rostovteffa gre Romann bu talebine hi birisi
yanamad. Bilge Umara gre ise Ancak bunlarn bazsnn gnderdii yardm
ayaklanmann bastrlmasna yetmedi eklindeki, her iki gr sonucunda
Aristonikosun Romaya kar balatt hareketin bastrlamad ortadadr.
Anadoludaki hareketin bu boyutu karsnda M..131 ylnda konsl grevine
seilmi olan Licinius Crassus Mucianus komutasnda bir Roma Ordusu
Anadoluya geldi. Bu Roma ordusuna, Byzanttion, Kyzikos, Halikarnasos, Myiassa
yardmda bulundu.Yaplan savata Konsl L. C .Macianus yenildi ve ldrld.
baz kaynaklar esir dmemek iin intihar ettiini kaydeder.
M.. 130 ylnda Roma tarafndan yeni seilen konsl Marcius Perperna
Komutasndaki ordu bu kez Roma mttefiki krallarn yardm ile Kaikos
(Bakray) da yaplan savata Aristonikosun ordusu yenildi. Kendiside esir alnp
Romaya gtrld. Orada senato karar ile boularak ldrld.
Bu savan boyutunu ve acmaszln Bilge Umarn, Trkiye halknn lka
Tarihi II isimli eserindeki dizelerde dehet boyutunu grmekteyiz.

Mbalaga cenk olundu.

Bayraklar al, yeil

Kalkanlar kakma, tolgas tun saflar
Pare pare edildi ama,
Yenildiler.
Yenenler, yenilenlerin
Dikisiz, ak gmleklerine sildiler
Kllarnn kann.

35

Bu isyann bastrlmasn takip eden yllarda Bergama bir Roma eyaleti haline
getirildi. Bu topraklarn idaresi Romann atad valilere verildi. Bergama
Krallnn ve Attaloslarn serveti de Romaya nakledildi.
BERGAMA TARHNDE GALAT MCADELELER VE
GALATLARIN TARH
Tarihi dnemler iinde bu mcadelelere gemeden nce Galatlar hakknda
kimlerdir?, Nereden gelmilerdir?,Anadoluda nerelere yerlemiler? Anadolu
tarihindeki etkileri nelerdir? Sorularnn cevabn bulursak, Bergamallar ile
mcadelelerini ve bu mcadelelerinin sebep ve sonularn daha iyi aklayabiliriz.

Fernand Lequenne, Galatlar adl almas, Avrupada yazl kaynaklara

dayanarak bir alma olmas yannda Kurt Bittel, Afif Erzen ve Emil Boschun da,
Galatlar zerine Anadoluda Arkelolojik almalar sonras ortaya karlan belge
ve bulgular zerine yaplm olan bu almalar Galatlar zerinde daha belirgin bir
nitelik kazandrmtr.
F.Lequennenin almas yazl tarihi ncesi Galatlar hakknda ilk bilgileri
mitolojik yklere dayandrmtr.
Mitolojik yklerinde Serven ad altndaki balkta anlatlan
yklerinden yola karak ele alnca ilk servenlerinden; atalar Ren nehrinin
tesindeki usuz bucaksz Hercynia ormanlarndan gelmilerdi. Daha nce de
oraya, binlerce yl boyunca kim bilir hangi dalardan, hangi uzak bozkrlardan !
Hercyniadan bir kollar Alpler ve Tunay ap gneye doru akmlardr.
Ovalardan douya, Polonyaya kadar ilerlemiler ve orada derin izlerle bir
blgeye adlarn brakmlardr: Galicia . Bir kollar batya ynelmi, Ren,
Moselle daha sonra Seine ve Loire nehirlerini amlardr. Dalga dalga ilerleyerek,
bazlar Garonne ve Aude nehirlerine varm; Pyrene tepelerini am, ortasna
kadar spanyay (Meseta, Avila) ve sonra Galicia adn verecekleri Atlantik
kysn zapt etmilerdir.Daha gneyde ise byk krfezlere, Portekize
ulamlard.(Portugal: Galyallar liman)
Birka kuak sonra, bu durumda kaynaan kavimlerin Hercyniadaki en gr
kollarndan biri, Volk-Tektosaglar genlerini salverirler. Onlar da buralara
Garonne ve Aude vadilerine gelirler. klimin, topran,insanlarn scak kanllna
tutulup, kendilerinden nce gelenlerin yannda ba ehri Toulouse olan ve

36

Beziersye, kuzeyde Cevennes boazlarna, gneyde Roussillona kadar uzanan

gl bir fedarosyon kurarlar.
Bu almann dnda yazl kaynaklara dayandrlarak Ekrem Akurgaln,
Galatlarn tarih iindeki menei hakkndaki bilgileri ve Anadoluda yayld
dnemde, brakt izleri de ksaca ele alarak Bergama Tarihi iinde Galatlarla olan
mcadeleleri ve sonularnn Anadolu corafyasndaki etkileri de ortaya
konulacaktr.
Galatlar:
Indo-Avrupa kavimlerinden biri olan Keltlerin ilk izleri M..600
yllarnda Fransada rastlanmaktadr. Bunu takip eden yzyllarda Keltler btn
Avrupaya yaylm ve bir blm Kuzey talyada dier blm Alp ve Prene
Dalar ile Ren Irma arasnda kalan ve Belikaya dein uzanan blge iinde
oturmulardr .

M.. 5. yzyln sonlarnda talya ve evresinde hakim olan bu topluluk

Latium ve Roma iin byk bir tehlike haline gelmilerdir. Bu yaylma sonucu
Roma ve Latiumun gney Grekleri ile irtibat kesilmi, bylece Roma klasik devri
Grek kltrnn tesirinden uzak kalmtr.
Georg Ostragorskye gre ise; talyay igal eden Kelt olarak adlandrlan
bu kavimler kltrlerinin en parlak dnemlerini M..I. binde yaam ve esas
arkeolojik buluntu yerine gre Hallistatt (Avusturya) kltr adn almtr.
M..900den itibaren, yaadklar yerlerden kuzey ve gneye g etmeye
balamlar ve bir taraftan Britannia adalarna girerken, dier taraftan spanya
yarmadasna inerek M.. 6. yzylda her iki tarafta oturan yerli halkla
karmlardr. Ayrca Keltlerin bir kolu, La tne (svire) kltr ad ile anlrd.
Bu kltre Massilia (Marsilya), talya ve Balkanlardan da kltr tesirleri girmeye
balamt. Bu kltr meydana getiren Keltlerde aristokrat bir snf hakimdir.
M.. 400 yllarndan itibaren Keltler balarnda sava arabas iinde, savamasn
seven asil nderleri olduu halde douya ve gneye apulculuk seferleri yapmaya
baladlar. Alpleri aarak Po ovasna yerleen Keltleri oluturan kavimlerden
nsburlar,
Milano evresine; Cenomanlar Brescia ve Verona etrafna
yerlemilerdir. Bunlar takiben kuzeyden gelerek Po nehrini aan yeni kabilelerden
Boilar, Lingonlar ve Senonlar, burada yaayan Etrksler ve Umburlarla

37

savaarak kuzeyde Adriyatik Denizine kadar olan yerleri igal etmilerdir. Bylece
Keltler kuzey talyada Po vadisinin Ligurlar ile Venetler arasnda kalan ksmna
tamamiyle yerlemiler ve buras bundan byle Romallarn Gallia Cisalpinas
olmutur.

Keltler kuzey talyada esasen zayf olan Etrks hakimiyetine bylece son
vermi ve Etrkslerin bir ksm yeniden Etruriaya dierleri de Alp vadilerine
ekilmilerdir. Alplerin gney eteklerinde bulunmu olan Etrks yazl kitabeler,
bunlara ait olabilecei, tarihi Ostragorsky tarafndan da kabul edilir. Dier eski
a tarihilerinin de belirttii gibi, yabanc devletlerin hizmetine de giren Galler,
apulcu guruplar halinde mtemadiyen orta ve gney talyaya saldryorlard. te
byle bir apulcu gurubu da M..387 ylnda Etruradan hareket ederek Roma
yaknlarna kadar geldi. Roma ile Latin mttefikleri Galleri, ehrin 16 km.
kuzeyinde Tiber nehrinin sol tarafndan ald bir kolu olan Allia nehri kenarnda
karlam ve yaplan savata,18 Temmuz 387 tarihinde Roma ordusu malup
edilip datlmtr. Galipler sratle ilerleyerek daha nce boaltlm olan Romaya
girmi ve her taraf yakp ykm, yama etmilerdir. Yalnz skca tahkim edilmi
ve yksek dereceli memurlarn snm olduu Kapitol alnamam, fakat i kale
ve Jppiter mabedi zarar grmtr. Bir mddet sonra da Galler aldklar
ganimetlerle Romadan kp gitmilerdir. Sebep olarak tarihiler, Venetlerin
Galler topraklarna yapt hcumlarn tesirinden bu topraklardan ekildiini kabul
ederler. Roma efsanelerine gre ise, Gallerin Romadan ekilmesi altn
mukabilinde satn alnmtr. Altnn tartld terazide muvazene salandktan
sonra Gallerin kumandan Brennus, daha fazla altn alabilmek iin, klcn
terazinin dirhemler bulunan kefesine koymu ve Romann muahede artlarna
uymayan bu tutum karsndaki ikayetini Vae Vivtis (yazk maluplara) szleriyle
reddetmitir. Bu yz kzartc durum, srgnden geriye arlan M. Furius
Camillus sayesinde ortadan kalkmtr. Camillus Dictator seilmi ve toplad yeni
ordu ile Galleri geriye pskrtmtr.
Roma tarihinde Galler felaketi diye bilinen bu olayn sonular Roma tarihi
iin ok nemli olmutur. Yalnz ehir batan baa yaklp yklmakla kalmam
Roma uzun yllar boyunca evresi ve Latium zerinde kurmu olduu siyasi
hakimiyeti de kaybetmitir. imdi Roma btn bu ileri yeniden yapmak ve
bylece ehri yeni batan ina etmek; Latium zerindeki Hegemonyasn da tekrar
kurmak zorunda idi. Bu sebepten ehri terk ederek baka yerlere snm olan halk

38

geriye dnm ve ksa bir zamanda btn halkn gayreti ile ehir eski plana gre
yeniden kurulmutur. Bu srada Capitol mabedinin yanan ksmlar da tamir edilmi
ve al treni, M..378de Consul salahiyetli askeri Tribun tarafndan yeniden
yaplm ve Tribunun ismi (M.Horatius) mabet Architrav zerinde yer almtr.
u halde bu isim genellikle kabul edildii gibi 6. yzyla ait deildir. Bu srada
Romann etraf btn tepeleri iine almak zere, kuvvetli bir surla da evrilmitir
ki bu sur, M.S. 3. yzylda yenisi yaplncaya kadar Romann btn ihtiyalarn
karlamtr. Bu sur zerinde yaplan arkeolojik tetkiklerden surun inasnda Grek
mimarlarnn alt ve kullanlan talarn Veii civarndan getirildii anlalmtr.
Roma ordusunun Eskia tarihilerinin ortak gr olarak eski alarn
en disiplinli ordularndan olduunu dnrsek Galler kuvvetlerinin Avrupada
yayd korku ve dehetin boyutunu Romay yakp ykarak yerle bir eden Gallerin
bir kolu olan ayn dnemde Anadoludaki topluluklar yerinde oynatan Galatlarn,
aslnda bu topluluun bir devam olan bu kavmin tarihsel bir fotorafn
inceledikten sonra Anadoluda Kk Asya diye anlan blgeye yerlemelerinden
itibaren zellikle Bergama Krall ile yapt savalarn gerek Anadolu tarihi
gerekse Bergama Tarihi asndan nemini daha iyi anlayabiliriz.
Keltlere Hellenler Keltaiya, Romallar ise Galli, (tekil hali: Gallus)
Galler derlerdi. M..278 ve 277 yllarnda, boazlar geerek; byk boy
halinde Anadoluya akn edip yerleirler. Kzl Irmak yay iinde ve Ankara ile
Pessinus yrelerinde oturan Keltler ise Hellenler Galatai (tekil hali. Galates) ad
ile anlyordu.
Anadolu topraklarna girdikten sonra, Bitinyada Ziopetes ve Nikomedes
arasndaki taht mcadelesine kartlar. Suriye ve Anadolu topraklar hakimi
Selevkoslar Selevkosun olu I. Antiakos Ziopetesi, bu blgede kendi stratajik
karlar iin desteklediler Ve ans Ziopetesen yana iken ! Galatlarn
uygulad bir baka stratejik politika ile .Ziopetesin sans elinden uup
gittiGalatlar, Bizans da yanlarna alarak Nikomedesi desteklemek zere ittifak
oluturdu.

Bu ittifak ile Nikomedes, Bitinya tahtna oturdu. Galatlar artk baarl olan
diplomatik siyasetiyle, Anadolu topraklarnda daha rahat hareket kabiliyeti
kazanarak yeni yeni toprak paralar elde ediyordu. Ksa bir sre sonra ise Bitinya
topra olan Herakleia Pontus (Hereke) u, ele geirdiler. Bylece Bitinya ile

39

dostluk antlamasn bozdular. Ve bylece, ok ksa srede Anadolu topraklarnda

oynad siyasetin sonucu olarak, yaklak yz yl hakimiyet srecek olan
Trakyada Comontor, Baehri Thylis olan ilk Kelt krall kuruldu.
Dier Galatlar Polybiusun dediine gre; kentin gzelliine kaplarak
Bizans topraklarnda kalp, kendi ad ile anlacak olan stanbul- Galata blgesine
yerletiler. Bu d mahalle gelecek yz yllarda Bizans- Constatinopolisin batya
ak zengin ve iktisaden gl blm oldu. Anadoluda gittike yaylan Galat
tehdidinden,burada yaayan topluluklar Galatika ad ile anlan vergi deyerek
varlklarn srdryorlard.
BERGAMALILAR LE GALATLARIN MCADELELER
BALIYOR
Galatlar hibir gle uramadan, dolgun Galatikalarn almaya devam
ediyorlard.
M.. 263 ylnda Bergama Kral olan, Eumenes I, (263-241) ilk hkmdarlk
ylndan itibaren bu vergiyi demektedir. Eumenes zaman iinde, Suriyeli
Selevkoslarn banda bulunan Antiohos I, (Soter; kurtarc)e kar, Galatlar ve
Ptolemaiosun yardmlar ile
Soteri yener. Eumenes bu zafere ramen,
temkinlidir; ileride nemli bir rol oynayacak olan kralln salam bir temele
oturtmak iin soluk almak zorundadr. Bu sre iinde tepedeki hisar
salamlatrmak, evresinde yeni kaleler ina etmek ve evresindeki kk
krallklarn gvenini kazanmak iin zaferini temkinli kutlar. Fakat Soterin olu
Antiochos II, ( 261-246) kendisini Theos (Tanr) olarak adlandracak ve bunu ok
ciddiye alacaktr. Kendisini Galatlara yaknlatracak bir davran iine girer.
Onlarla btn Kk Asyada ylda bir kez olmak zere Olaanst Kelt vergisi
almak zere anlar. Bylece Anadolu topraklarnda bir dnem bar salanm
olur. Bar sresince Galatlar Avrupadan bir ok kardelerini getirerek hzla nfus
olarak Anadoluya yaylrlar. Bu dnemde Roma ve Kartaca arasnda sren
savalarda, Galatlar paral asker olarak Romaya hizmet ederler.
M..240 Ylnda Eumenes kardeinin ocuu gen Attalosa grkemli
Bergama kentinin evresinde salam bir krallk brakarak lmtr . Attalos I,
kendisinden nceki gibi, bilgelik, liyakat ve enerjisi ile eine az rastlanan bir
prenstir. Selevkidler arasnda karde kavgas tekrar baladndan, ilk yapt i,
Galatika vergisini toplayan ve tekilere datan Tolisto-Boilere bunu demeyi
reddetmek olur. Ayn zamanda amcas Eumenesin kral dneminde uygulad
siyasetin bir devam olarak Selevkosu tuttuunu bildirir.
Kk Asya birbirine girer! Eumenesin sabrla Bergamann evresinde
toplad kk devletler birlii korkuya kaplr ve her eyi yz st brakmaya
kalkarlar. Titus-Liviusun anlattna gre; o zaman, Attalos I, Ioniallarn korku
ve endielerini yenmek iin, Kaldeli kahinle anlar. Birliklerin ordugahn ortasnda
olacaklar anlamak iin tanrlara kurban adanmasn nerir. Kahin, Zafer anlamna
gelen Nikea szcn tayan kurun bir mhr yapar. Attalos kral ve ef
olarak kurban edilmi hayvann karnn yararken, kahinin ibirlii ile hayvann
karacierinin en uygun yerine mhr gizlice basverir. Kahin yaklar ve bir sevin
l atar. Birliklerin eflerine Tanrnn bast sz gsterir.
Askerler coku iinde barrlar!Mysiaya koarlar. Kaikos (Bakray) rma
kaynann yaknnda Trokme ve Tolisto-Boilerin oluturduu Galatlarn
karsna karlar ve gs gse bir arpma ile Galatlar ekilmek zorunda
brakrlar.
Bu zaferin sonucu : Galatlarn Anadoluya boazlar yolu ile girip yaklak
30 yl gibi ksa srede bu topraklarda hkm sren krallklarn korkulu bir kabusu

40

olup, onlardan Galatika vergisi ad altnda hara alan Galatlar ilk kez bu
topraklarda Bergama Kral Attalos I, tarafndan malup edilmiti.
Ayaklanan ve uyuukluklarn yenmeyi baaran Ionial kk uluslar
bayram ederler. Trokmeler, ve Tolito-Boiler gibi kabilelerden oluan Galatlar; ar
ar, Tektosaglarn yaad topraklarn yaylalarna doru geri ekilirler. Bu
yaylalarn hakimi Tektosaglar da, malup olarak kendi topraklarna gelen Galatlar
karde gibi karlarlar. Fakat Galatlar bu cennet gibi olan Mysia ve onia
topraklarndan kolay kolay ekilmek istemeyeceklerdir. Bu frsat Selevkoslar
Krallnda iktidar mcadelelerinde Galatlarn destekledii Hierax bu kez Galatlara
yardm elini uzatr. nk bu mcadelede, Bergama Hieraxa kar Kardei
Selovkos II, yi desteklemiti. Birka yl sonra Galat boyundan oluan ordu
Hierax komutasnda Bergama zerine harekete geer Hierex. Atmaca unvan alm
asl ad Antiochos, Galatlardan oluan ordusu ile btn engelleri ykar ve Bergama
ehrinin yasland dan eteklerine kadar varrlar.
Attalos iin her ey bitmi miydi acaba!
Hayr, gen kral son bir sava verir.
Kazanr! Soter: Kurtarc nvann alr. Bunu gerekten hak etmitir. Bu
zaferi tek bana Ioniadan askeri yardm almadan baarmtr.
Galatlar bir daha Ionia, Troas ve Bergama topraklarna
saldrmayacaklardr. Bu topraklara geri dnmemek koulu ile Attalos ile bar
yaplr. Bylece Galatlarn Anadolu topraklar zerinde malup edemeyip geri
ekildikleri tek krallk Bergamadr.
Bylece gen kral Attalos, koruyuculuunu Kk Asyann btn batsna yayar
ve Basilcus nvan alr.
Attalosun an ve hreti Romaya kadar btn dnyaya yaylmt.
Bergama ehrinin adn alan gzel mermerlerle kapl grkemli
antlarla
sslenmiti. Attalosun ve ondan sonra gelenlerin verdii hamleyle o kadar ok ve
o kadar gzellikte zafer antlar dikildi ki uygarlk tarihinde bir Bergama Sanat
dodu.
Galatlarn Attalos Barna, kar koymaktan ve evreleriyle kesip
yksek yerlerde kapanp kalmaktan kandklarn gryoruz. Bilakis, bu durumdan
yararlanmaya bakarlar. Attalos sayesinde batyla, Marsilya ve Toulousela
ilikilerini arttrrlar. nk Attalos,Galatlara uygulad bar dneminde
Attalos Galatlar yaylada vahi hayvanlar gibi sktrmaktan ve tedirgin
etmekten kanr. Bylece Galatlar Toulouse ve Phokaia (Foa)nn kardei
Marsilya ile ilikilerini arttracaklar ve Attalos ta buna karlk her trl yardm
grecekti. eklindeki hkmleri ihtiva eden bu bar koullar yukarda
bahsettiimiz, Galatlarn bat ile ilikilerini gelitirip, arttrmtr.
Bu kez M.. 220 yllarnda dnyann her yannda gl kiilikler ortaya
kar, olaylar da bunlara gre deiir. Attalos Barnn da srmesi imkanszdr.
nce Hanibal. spanyann Kartaca valisi olan Hannibal berler ve
Galyallarn ktleler halinde yardmlaryla ok gl bir orduyu talya ve Romaya
kar hazrlar; kinci Kartaca savalar, Hanibal Pireneleri aar, Galyallarn
destei ile ktleler halinde Hannibal ad Portas Hanibal Roma Kaplarnda !
M..205 yl Roma topraklar on drt yldr dman askerleri tarafndan
ineniyor. Roma umutsuz. Romann soluu kesilmek zere, pahallk ve korkun
sefalet. kinci Pn Savalarnn dourduu din bunalm en yksek noktaya
ular.Romal yneticiler bu din bunalm karsnda Sibiylla kitaplarn (Bu
kitaplar Romaya, Asyadan Troyadan kaanlar tarafndan getirildii sylenir.)
incelerler. Roma Kutsal Kurulu bu kitaplarda u kehaneti bulunur : Yabanc rktan
dman sava talya topraklarna kaydrd zaman, onu kovmak iin
Pessinusdan, da anasn getirmek icap edecek(Titus- Livius)

41

Neyse ki Bergama Kral Attalos Romann dostudur. Attalos btn dnyada

Galatlar yenmi olmakla n salmtr.
te Roma Attalosa bir eli yollar. Byk
bir trenle hem de : Eski Partici Aristokrasisinden
ye, Pleb kkenli asillerden iki ye, en nemli
sava gemilerinden
olan be Quinqueremise
binerler. Donanma nce Korent krfezine girer. Eli
heyeti nce Dolphoi tapnana gider, Kehaneti
tamamlamas iin Pymhiaya bavurarak Tanrlar
adna yaplacak trenler
ile ilgili sorularnn
cevabn aldlar. Daha sonra ve zellikle eliler ile
huzuruna kacaklar; Attalosun, karsna knca
nasl davranmak gerektii? sorusuna bu kahinden
bilgi aldlar.
Uzun bir gemi yolculuundan sonra, Roma
Senato yeleri Attalosun lkesi Bergamaya
varrlar. ehir duvarnn yannda byk Kybele
Trompetinin lm
tapna Megalesion ykseliyordu. Attalosa
(Galatl Sava)
hizmet etmekten pek mutlu olan rahipler
Pessinusdaki tapnaktaki (Metroon) meslektalaryla usulca konumulard. te
yandan Attalos da Romaya kendisini fazla tehlikeye drmeyecek bir hizmette
bulunuyordu. Delphoi Pythiasnn ngrd gibi, bu yoldan gidilince hazrlklar
alacak ekilde kolay oldu. Kybele, Bergama Kral Attalosun yardmlar ile
Pessunusdan alnp Romaya gnderilir. Roma Tanrlar iinde, Anadolu tanras
Toprak Ana Kybele,ok byk itibar grr. Roma ordusu M..204 ylnda
byk bir zafer kazand. Bir yl sonra Hannibal, talyaya bir daha dnmemek zere
terk etti. Kendi topra zerinde yenilen Kartaca, aalayc bir antlama yapmak
zorunda kald.
O zamana kadar, Romada yabanc tanrlar kentin ortasna girme hakkna
sahip deildiler. Kybele gelir gelmez bu zaferleri Romaya kazandran tanra
konumuna geldiine inanldndan en eski tapnaklarn bulunduu Romulusun
kulbesinin olduu tepeye yerleir:

Platin (Palatium)
talyal Ceres bile, kendi vatannda Kybele kadar ilgi grmemiti.
Romaya zaferler kazandran Ana Tanra Kybele yi Galatlarn yaad
topraklar zerinde Pessinusdan,
Romaya gtrlmesini salayan plann
uygulaycs Bergama Kral Attalosdur.
Hanibali, Anadoluya gelip Bitinyaya
snp Kk Asyadaki
krallklardan oluan birliklerle Roma ile savaa girmee raz eder Antiokhos
.anakkaleden ndusa kadar hakim olduu topraklarda Romann gcn
mttefikleri ile krabileceini dnr.
M. 191 ylnda Roma Kk Asyadaki kendisine kar bu gelimeleri durdurmak
iin resmen sava ilan eder. Antiochos Romallarn henz Yunanistana girmemi
olmasndan yararlanacana zmir, Lapseki nnde gecikir ve savan satran
tahtasnda ilk stratejik hatasn yapar. F.Lequenne gibi ( Galatlar tarihinde otorite
kabul edilir. ) aratrmacya gre ise; Antiochos asl byk hatasn 12,000 Galat
askerini Romann Anadoludaki kadim dostu Bergama Kral Eumenes zerine
yollamasdr. Galatlar ehrin kalesini alacana ehri yamalarlar. Sava 191 yl
Temmuz aynda
Romann
Thermopylaide kazand baar karsnda
Antiochos, Hanibalin d zerine boazlar tahkim eder ve Bitinya kral Prusias
ile dayanmasn salamlatrr. Romallar gelmeden Bergama Kral Eumenes ve
dostu olan ehirlere ba edirmek iin dank fakat ok saydaki gleri bir araya
toplar.

42

Bergama bu saldr karsnda, kendini her zamankinden daha iyi savunur.

Balaklar olan liman ve denizlerde stnlk kurar. Bergamann Kk Asya
topraklarnda kazand bu baarlar Romann anakkale Boazn amasn
salar. Bergama glerinin Antiochos karnda baarl olmas Antiochosun
mttefiklerinin de dalmasna sebep olmutur. Bitinya Kral Prisias, Romann
anakkale Boazn geip Truva nlerine gelmesi ile Antiochosu yzst brakp
kamtr. Roma ordusu buradan Bergamaya gelerek Eumenes II.nin birliklerine
katlr. Sipyhos da (Manisa Da) eteinde Magnesia (Manisa) ya iner.
Dnya tarihi iin nemli bir tarih olan Ekim-M..190 da Antiochos,
Magnesiann nehri Hermosun (Gediz) arkasna ordusunu yerletirir . 82,000
askere kar, Roma; Bergamann yardm ile oluturduu 30,000 kiilik askeri
birlii ile byk bir baar kazanr. Vaktiyle lakab Byk olan Antiochos,
aknlk iinde Sardese oradan Dinara kaar. Yaplan bar sonucu Toroslara
kadar olan Kk Asya topraklarn terk eder.

ROMANIN, BERGAMA KRALLIGINA KARI K YZL

SYASETN UYGULAMAYA BALAMASI
Romann bu baars karsnda, Antiochosun yannda olan kk
krallklar cezalandrlp, sonra da vergiye balanr. Bu savalar srasnda uzun sre
Romadan uzak kalan Manlius iyi ganimet topladktan sonra Bergama Kral
Eumenes II nin dostu kral Eposagnatese eliler yollayarak yoluna devam eder.
Bu arada Roma birlikleri kendileri iin nemli grdkleri yerleri kuatp
ember altna alyordu. Olympos (Uluda) zerine yrrken Roma Konsl ve
Bergama Kral Eumenesin kardei gen prens Attalos, birliin banda kumandan
olarak grev ald. Olympos da evresini kuatt. Yaplan sava Attalos,
Galatlar bir kez daha malup ederek zafer kazand. Yaplacak antlama iin
kararlatrlan yere 300 atls ile Attalos gitti. Barn ilkelerini hazrlad. Kk
Asyadaki bar M..188 yl ilkbaharnda yapd. Antiochos kilikia dnda Kk
Asyada btn topraklarn kaybetti. Galatlar bu savalar srasnda birok kayp
verdi. Anadoluda en byk krallk Bergama ve Eumenes IIde Anadolunun en
gl kral oldu.
Romann, Kk Asyada hakimiyet kurmasna zemin hazrlayan
Bergama Krall, Anadolu topraklarnda savalardaki,gz pek ve cesurluklar ile
nam salm olan Galatlar yenmi tek krallk olan Bergama krall Galatlarn kendi
tarihi iinde de zel bir yere sahiptir. Romann Kartaca savalar sonrasnda
kendi topraklarnda 14 yl iinde birbiri ardna aldklar malubiyetler sonras
Roma zlme noktasna geldii bir anda Bergamann Romaya uzatt dost eli,
her zaman kadim bir mttefik olarak,Bergama Krallar tarafndan srdrlmtr.
Roma, Anadoluda Bergamann yardmlar ile geldii bu noktadan sonra
siyaseti deitirir. Kral Eumenes II, Roma Senatosu karsnda gzden drp,
yerine Senatoda Attalosa bir kral gibi karlama trenleri hazrlamtr. Romaya
her gittiinde byk itibar grmtr. Romann Attalosa kar gsterdii bu ilgi ve
alaka Attalosu, amcas Eumenes II ye kar kkrtp bir ayaklanma kartp,
kralln bana geirmek planlarna hibir zaman itibar etmeyen bir kiilie sahip,
iyi bir kumandan ve devlet adamyd. Romann Bergamaya uygulad bu
olumsuz tutum ve tavrna karlk . Bergama ise, tarih sahnesine krallk olarak
kt gnden beri Romaya kar stlendii bar misyonunu en olumsuz artlarda
dahi bozmadan srdrmtr. Artk Roma Bergamay parlak bir Roma eyaleti
yapmak iin frsat kollamaktadr. M..168 ylnda hibir uyarma olmadan galat
boyu Bergamaya kar ayaklanr. Bu saldrda Bergama Kral Eumenes IIye
kukuyla bakan Romann parma vardr. Fakat Galatlar da bu kkrtmaya
kalmadan gemiten gelen Bergama Krall karsnda baarszlklarnn cn
almak istediklerinden kendiliinden ortam olumutur. Galatlar Krallar Solovettius
idaresinde Bergama Kralln istila ederler. Kral Eumenes II, ise cann zor

43

kurtarp Bergamadan kaar. Eumenes II, Bergama dnda kald bu srede bir
ordu toplamak ve Romaya ikayette bulunmak zere almalarn srdrr.
M..167 yl ilkbaharnda Kk Asyaya gelen Roma komiseri Lincinus burasn
tam bir sava iinde bulur. Bergamaya yardm edeceine Galatlar el altndan
Bergamaya kar kkrtr. Bitinya kral balaklar Prusias IIden de destek gren
Galatlar Bergamaya saldrr. Bu sava sonunda Bergama Kral htiyar Eumenes II,
( M...167-166 ) atalarna layk birka baar kazanr ve soter nvan alr.
Fakat birden bire oyun dner . Roma araya girer. Kesin konuur : Senato
bir kararname ile Galatlarn kendi snrlar iinde kalmalar kouluyla zgr
olduklarn resmen ilan eder. Bylece Galatia Eumenes II, ve Prusiasn lkeleri
gibi bamsz oluyordu : Hem de Romann koruyuculuu altnda !
Romann Galatlara kar gsterdii hogr en artc olandr. Roma
politikasnda, Bergama Kral Eumenes II, ile antlamak koulu ile Galatlar btn
topraklarn ellerinde tutacaklardr. Aka grlyor ki yaylalarda hem Asyaya,
hem Yunanistana yabanc bir unsuru bulundurmak Romann iine geliyordu.
Tpk Kartacada Romaya kar zaferler kazanm olan Hanibal da,
ldrtmek zere Bitinya Kral Prusias ile anlamas Bunu anlayan Hanibaln
kendini yznde tad zehirle, intihar ederek lmesi Roma bu tehlikeyi de
bertaraf etmiti
Uzaktan bile olsa Romann gc !
Romann uygulad siyaseti aklamaktadr.
Romann bu gc ve siyasetine ramen Eumenes II, Pessunus Kybele
Kltnn Anadoludaki nemli merkezlerinden biri rahipleri arasnda hala
glyd. Bu tapnan rahipleriyle Grek dilinde mektuplatklarn mektup
metinleri, F.Lequennenin Galatlar adl serinde s.89.mevcuttur. ve Kybele
Kltnde grd saygy ortaya koyar.
M..159 ylnda Bergama Kral Eumenes II, lr.Yerine, Attalos II,
Bergama Kral olur. Bithynia Kral Prusias bunu frsat bilip Bergama Krallna
saldrr. Onun da tapnaklara fkesi vardr. Hepsini yakar,ykar. Her yanda
tanrlarn ve tanralarn heykellerini, zellikle Artemis heykellerini krar dker.
Roma bu durumda kat zerinde mttefiki olduu Bergamaya aratrma
komiserleri yollar, fakat ie yaramaz Asyay zayf dren bu atmalar uzaktan
seyreder.
Attalos II de artk Romann bu
gc karsnda bir tavr alamaz. Artk
Roma mparatorluu, Bergamay ve
tm zenginliklerini ele geirmek ve
Roma eyaleti yapmak zere, satran
tahtas zerindeki hamlelerini bir bir
srdryordu.
M. 156 ylna gelindiinde, Artk
Roma Galatlar; yozlam Grek
dncesine kar koyan bir g olarak
da korumaktadr. Eski alarn zellikle
Antik dnyann Byk Yunanistan
na, dn hayaline yn verildii
Bergama Attaloslar hanedannn bu
politikas aslnda topik bir politika
deildi. Bergama yz elli yllk siyasi
tarihinde karanlk ortaan zerini
rtt bilimde, sanatta, edebiyatta ve
ksaca kltr hayatnda Avrupann
M.S.16. yzylda yaacak olduu
Rnesans ve aydnlanmay yaam bir
Diodoros Pasparos
krallk olarak Mysia topraklarnda

44

yaklak bin be yzyl nce bu k ve aydnl bir gne gibi parlayarak

yaamtr. Roma iinse, Attaloslarn hakim olduu Bergama Krallnn bu
politikas, Kartacada ve douda Romann satran msabakasn oyununu
kesin olarak kazanmasna kadar Bergamann dostluk ve Bar politikasna her
zaman ihtiya duyutur.

BERGAMA DEVLETNN KTSAD HAYATI VE

GENEL ZELLKLER
William Ramsayn bir seyahati ile balayan Troas (Truva), Aolis ve
Kaykus vadileri tarihi topografyasnn dikkatli aratrmasn ve Bergamadaki
Alman Arkeoloji Enstitsnn yapt parlak ve sistematik almalar yirminci
yzyln ilk eyreinden itibaren Bergama Tarihine ilim dnyasnn ilgilerini
arttrmtr. E. Fabrikus, M. Frankel ve sonralar W.Ippel gibi bilim dnyasnn
nde gelen Bergama ile ilgili almalar bu ilgiyi daha da arttrmtr.
Fransada M. Holleaux, J. Beloch, Pedroli ve bu aratrmaclar takip
eden dnemde P.Ghione, G. Gorradi gibi nl Fransz tarihiler Bergama tarihi
zerine almalarn srdrdler. talyada ise bu konuda, G.Cardinaly
aratrmalarn srdrd. Bu aratrmaclarn hepsinin ortak zellii, Bergama
Krallnn Tarihinin ana hatlarn esasl bir surette izmelerine ramen, daha ok
Bergamann siyasi tarihi ve kanunnamesi ile ilgilenmeleridir. Bergama Devletinin
iktisadi durumu ile pek alakadar olmamlardr.
Bergama iktisadi hayat ile ilgili, Rosrovtzeff Anatolian Studies
Presented to sir W.M. Ramssay, Manchester at the University pres 1923, s.359
v.d. bu almas ile eksiklii gidermeye alt. Rosrovtzeffe gre; Bergama ok
zengin bir devlettir. Bergamada Lysimachos un depo ettii ve Philetairosun
muhafaza ettii 9000 talent bu zenginliin balca kayna deildir. Bu talentler
kralln ald tedbirler ve yapt byk faaliyetlerin sonucunda, meydana
getirdii ekonomik temel olmayp yalnz Bergamann zenginliine balang
noktas olarak kabul edilir. Corafi ve iktisadi ynden bir btnlk arz eden Kk
Asyann Kuzeybats, kendi bana bir dnyadr. da Dandan Edremit Krfezine,
Helasponta ve Marmara denizine akan birok nehirle snrlanmtr. Kk
Asyann bu ksm tarihin ilk dnemlerinden itibaren siyasi merkez olarak Truvada
stlenmi idi. Hellasponttaki ehirler varlklarn Karadeniz sahilindeki balca
ehirler ile Yunan dnyas arasndaki ticari mnasebetlerden dolay devam
ettirdiler. Birbirinden yksek ve yaln dalarla ayrlan verimli vadileri olan Mysia
memleketlerinde Truvann siyasi hakimiyeti zamanndaki gibi kabile ve ky hayat
hakimdi.
M.. 4. yzyln balarnda Kk Asyann bu ksm Farnabazus
tarafndan idare edildi. Bu takip eden dnemde Oromtes mstakil satraplnn faal
merkezi halini ald. phesiz ki nceki Bergama Krallar kendilerine, Oromtesin
varisleri olarak bakmlar ve Mysia memleketlerine btn olarak hkmetmeye
niyet etmilerdir.
Bergamada Philetairos dnemi d siyaseti, bat ve kuzeybat ynndeki
gelimeler zerine younlamtr. Kral Antikostan satn alnan arazinin bir
parasn kendisinin elde etmesi iin Pitaneye bir miktar istikrazla yardm etti.
Mitileni ehri ile Pitane arasndaki itilafl olan araziye dair yazlan kitabe
III.Attalos dnemine aittir. Bu arazi ok verimli olduu iin kitabede de belirtildii
gibi; Bergamallardan oluan heyet arazinin Pitaneye ait olduunu kararlatrdlar.
Sonra Bitinya ve Galatlara kar Kizikosa yardm iin btn gayretini sarf etti.
Bergama hakknda Kyzikosta kan bir kitabe vardr. (Kyzikos: Eskiden bir deniz
ehri olup anakkale Boazna hakim bir mevkide idi.)

45

Bu kitabede Philetairosun, Kyzikos halkna verdii hediyeler yer alr.

Kitabe metni.. Philetairos aadaki hediyeleri Kizikosa vermitir.
Apollonios olu Gordipidas Hipar ( Alay komutan rtbesidir. Fakat
burada memleketin en by olarak kast ediliyor.) olduu yl 20 gm
skenderiye Talenti (skenderin Suriyede bastrd bir nevi gm sikkedir. Bir
talent : 600 drahmidir. Bu gnk deeri 50,000 altn liray geer.) idman oyunlar
iin hediye edildi. Memleketin muhafazas iin 50 at verildi. Kyzikosun halknn
para ve deerli eyalarn Bergamaya getirmesine msaade edildi. Sava bittikten
sonra bu emvalden vergi alnmadan memleketlerine geri gtrmeleri saland.
Savatan sonrada Kizikos askerlerinin bir mddet silahlanmalar iin para verdi.
Bilahare spor ileri iinde para yardmnda bulundu. Kyzikoslular Galatlar
tarafndan muhasara edildikleri zaman Philetairos erzak gndererek yardmda
bulunmutur. Bylece Bergamallar da Kizikoslularn dostluunu kazanarak
kendilerinin de mkl durum karsnda bu sahil ehrinin yardmn temine
alyordu.
Kyzikosta kan ikinci bir kitabede ise; baz enliklerde yaplan masraflar
kaydediliyor. Bu listede veznedarlarn isimleri geiyor ki, bunlar Philetairos
enliklerinde yaplan masraflar idare ediyorlard. Kizikoslularn her yl Philetairos
namna bir enlik tertip ettiklerini anlyoruz. Philetairos, Yunanistanda Beotya
blgesinde, Tespiyay ehrinde vakf yaptrmtr. Bundan baka Bergamadaki
mezar tanda yazlm bulunan bir kitabeden; .. Elis mntkasnda bulunan
Olimpiyada, olimpia oyunlar srasnda bir ok kou arabalar bulunduu ve bunlar
arasnda Attalosun kou arabasnn da mevcut olduunu anlyoruz. Arabalarn
hareketi ve toz karlarndan Attalosunkinin daima nde olduu anlalmaktadr.
Attalos Olimpiyadan zafer elengini alarak byk bir hretle Bergamaya
geliyor Bergama Devletinin iinde bulunduu dnemdeki zenginliini gsteren
bir emarede udur: Dier mstakil ve bamsz devletler gibi Philetairos bu
oyunlara kendisinin halefi olan gen Attalosu bu oyunlara itirak ettirmitir. Oysa
araba kousu ok pahal bir spordur. Atlarn ve arabann en iyilerine sahip olmak
lazmd. Bu yzden bu yara zengin prens ve veliahtlar katlrd. Grlyor ki
Philetairos, kral olmad halde saraynda bir kral gibi yayordu.
Bundan baka, kitabeler sayesinde Philetairosun Delos Adas halk ile iyi
ilikilerde bulunduu anlalmaktadr. Delos mukaddes bir ada olarak tannyordu.
Mitolojiye gre Apollon bu adada domutu. Bu adaya yani Delosa sava ilan
edemezdi. Ada bu mitololojik konumu itibaryla kendi aralarndaki mcadelede
tarafsz kalrd. Yunan ehir devletlerinin kendi aralarnda kurduu Attika Delos
birliinde, ye devletler paralarn gvenlik asndan Delos Adasna naklettiler.
nk bunlar hi kimse alamazd. Yunan Devletleri arasnda yaplan
antlamalarn birer kopyas her zaman Delostaki Apollon Mabedine braklrd.
Bundan dolay Philetairos, Delos ile yani Apollon Mabedi ve onun ruhani heyeti ile
iyi ilikiler kurmak arzusunda idi. Philetairos bu emeline kutsal mabede yapm
olduu hayrat ve hediyelerle nail oldu. Delos adas eski zamandan beri bu tr ba
ve yardmlar ile mehur olmu ve zenginlemiti. Hkmet her sene yeniden
atad grevli memurlarla bu tapna kontrol altnda tutuyordu. Her yl sonunda
bir muhasebe grlerek bu memurlar hesap verirdi. Bu yaplan denetimler sonucu
ortaya kan sonular ta zerine yazlarak arivde saklanrd. Bu kitabeler ok
uzun ve ayrntl idi. Bilhassa sene iinde kimin Orhon olduu ve Orhonlarn
idaresindeki memurlarn, maliye memurlarnn ve kendilerinden nce kimlerden ne
aldklar ile kendi dnemlerinde yaplan iler anlatlmaktadr.
Kitabeler balca iki ksma ayrlr:
1-Maliye memurlarnn kendinden nceki grevli memurlardan para olarak
zerlerine aldklar miktar ve bu paralarn faize verilip verilmediklerini gsterir.

46

2-Kymetli eyalar saylmaktadr. Apollon Mabedindeki altn taslardan

bahsedilmektedir.Bu taslar saf altndandr. Delosta bulunan drt kitabenin hepsin
de
Philetairosun
ismi gemektedir. Bu kitabelerde Philetairosun
zikredilmesinden anlyoruz ki, kendisi bu mabede mhim ve hatr sayl miktarda
para hediye etmitir ki; bu para ile Apollon adna her sene mzik enlikleri
yaplrd. Delosta mzik alan ruhani ve arklar syleyen ruhani heyet, ilahlara
tazimde bulunurlard. Bilhassa Hellenistik dnemde bu insanlar iyi bir mzisyen
olarak mehur olmulard. Bunlarn efi o dnem iinde tannm en nemli
ahsiyet idi. Delosta yaplan bu mzik enliinin o dnemki masraflar
Philetairosun vakfettii parann faizinden deniyordu. Bundan baka kitabeden
Philetairosun 14 yl sresince her yl bir altn tas olmak zere 14 tas hediye ettii
grlyor. Bylece Philetairosun aralksz srdrd bu grevini ld iin
yerine getiremedii anlalmaktadr. lk tas M..227 ylnda verdiini ve ayn yl
Delos ile iyi ilikiler iinde olduu grlmektedir.
Bergama Devletinin o dnemdeki d siyasetinde, btn gayreti Doudaki Kaykus
vadisini Bitinyallar ile Galatlardan muhafaza etmektir. Kralln bu ksmnda
doal bir snr yoktu. Galatlara kar verilen mcadeleler krallarn baar
derecelerine gre deiti. Nihayet gneyde Attlia Kalesi ve Temnus srtlar
Bergama Devletinin doal snrlarn izer. Kralln sahil boyunca gneye doru
uzanmas tamamyla deniz gcne bal idi. I.Attalos dneminde yaplan seferler
sonucu; Efese kadar uzanan Ege sahilindeki onia ehir devletleri Bergama
Krallna balandlar. Bergama Krallnn balca liman olan Elaiay korumak
iin Edremit Krfezinde bir hakimiyet kurmadan yaayamazd. Hellesponda
hkmetmek ve Kizikos, Lampsakos ve Abidos ile dostane ilikiler kurup, korumak
Bergama iin nemliydi. nk ticaret yapan Bergamal tccarlar iin Karadenize
almak gerekiyordu. Kizikos lkesi ve Kaikus arasndaki, Hellespond ve Truva
ehirlerine sahip olmak Bergama Krallnn siyasi ve iktisadi hayat iin ok
nemliydi.

Bu Dnemde Bergamada Oluan Sosyal Snflar ve Toprak Arazileri :

1-Kral ve soylulara ait olan byk arazi ve iftlikler
2-Mabetlere ait olan menkul ve gayri menkul mal, mlk idi. Bu gayri
menkuln hemen hepsini byk arazi paralar tekil ediyordu.Din adamlar bu
snfa girerdi.
3- Da kabilelerinin vergi vererek iledikleri topraklardan oluan araziler,
olarak ksma ayrlyordu.
Bu topraklardan, kral ve mabetlere ait olanlar zerinde kleler altrlmaktayd.
Bu topraklarda kle dnda alacak olan i gcn kyller oluturmakta idi.
iftlikler ekilip biildikten baka yine bu araziler dahilinde maden ocaklar
iletiliyordu. Bu almalar sonucu her sene ekilip biilen topraklardan elde edilen
mahsul dnda, madenlerden ok byk lde altn ve gm elde ediliyordu.
Mabetler bu srede ok zenginlemilerdi. Mysiann iktisadi manzarasna gelince,
vaktiyle buralara Dorlarn, Yunanistan istilas srasnda Akalarn M..1200
yllarnda buralara gelmesi ve Anadolu corafyas zerinde Hititlerin dalmas ile
ortaya kan yerli halklar -zellikle bu blgede yaayan Luwiler- ile kaynaarak
yeni medeniyet oluturdular.Bu medeniyet iinde yonya ehirlerinin hakimi
Yunanl Tiranlarn elindeydi. Bunlardan Aiol ehirlerinin hakimi olan Mysiay,
Etarnasda, Ebulus ve Hermias Tiranlarn; skender ve halefleri devrinde ise,
Zereia tiranlar Nikagoras rnek verebiliriz.
Bu ehirler dndaki araziler, asilzadelerin elindeydi. Bunlar savunmak
amacyla kaleler ina ettirilmitir. Bergama ve evresinde; Komanya, Partenium ve
Apollon ad ile anlan kaleler ina ettirildi . Bergamallardan nce bu topraklara
hakim olan Pers arazi sahipleri ok iyi korunan kulelerde yaadlar. Kylerde

47

esirler yaamaktayd. Bu esirler hayvan bakclnn yan sra blgelerini koruyan

yerli halktan olumaktayd. Arazilerin en nfuzlusu ve en kuvvetlileri Pers
Satraplar oluturuyordu. Blgede yaayan yerli halkn hepsi esir edilmedi.
Dalarda tahkim edilmi snak ve mabetlerin etrafnda yaayan hr yerli kabileler
vard.
M..4. yzylda Mysia byle bir siyasi ve sosyal yapdan oluuyordu.
M.. 3. yzyl ortalarnda bu topraklarn hakimi olan Attalitlerde topraklar bu
ekilde idare ettiler. Bergama arazisi skendere kadar Perslerin hakimiyetinde
yaad. skenderden sonra Diyadoklara, Lzimahosa, Antigonosa, Satrap
Philetairosa ve bununda varisleri olan Oymenes Hanedanna bu vesile ile Kral
Attalosun hakimiyetine geti. Bu dnem iinde de lke topraklarnn byk
blm Kral ve asillerin elindeydi. Bu topraklarn ou iftlik arazileriydi.
Topraklarn bu tr taksimat Aiolya da Krallarn ahalinin mhim bir ksmn
ahsen, kendi tasarruflarnda idare ettiklerini gsterir.

BERGAMADA ZRAAT
iftliklerde hububat ve sebze mahsulatndan baka; koyun, kei, sr
beslenirdi. Ziraat yaplan blgeler Aiol ve Truva blgesiydi. Blge aslnda verimli
arazilerle kaplyd. Zeytin ve zm sahil eridindeki iftlikler bata olmak zere
blgenin her yerinde yetiiyordu. Attalitler iftliklerinde yetitirdikleri rn
bakmndan ok zengindiler. Bu zenginlikleri aslnda Attalislerin fenni ziraata,
baclk bahecilik ve besicilie kar olan ilgi ve alakalardr. Bergama arazisi
genellikle Bakray havzas zerindeki dier akarsularn da etkisiyle, ziraat ve
iftilie uygun topraklard. Zenginliinin dier bir sebebi de bu topraklar zerinde
yaplan ziraat idi. Kk Asyada iftlik arazileri ve bahelerde alan kiiler
klelerden oluuyordu.

48

Bu konuda Sardesin uzun kitabesinde de grld gibi esirlerin

almalar tarmla uramak ve hayvan beslemekle snrlandrlmt. III. Attalos
bahecilie, bahe ekimi ve yeni rnler elde etmek zere bir takm abalar
harcamtr. Bu konudaki delillerimiz ise olduka snrldr. Sonu olarak grlyor
ki Bergama Krallar kendi arazilerinde ziraat ve hayvanclk zerine yaptklar
almalar ile - iinde bulunduklar dnem iin modern tarm uygulamasna
gemilerdir. Nitekim Miletepolisin yar barbar olan halkn Gargarann mnbit
verimli ovalarna altrlmak zere nakletmeleri, onlarn bu topraklarn ekilip,
deerlendirilmesi iin alakalarn gstermektedir.
Esirlerle kleler bu ileri kontrol altnda olarak krallarn btn arazisi
dahilinde grmekteydiler. Bylece kleler ve esirler de kontrol altnda tutularak
kabilecek ayaklanmalar da nlenmi oluyordu. III.Attalosun lm zerine
vasiyeti gerei Romaya brakt Bergama lkesini ele geirmek zere II.
Emumenesin olu olan Aristonikos oluturduu askeri gcn yerli halktan
teekkl ettirdi. Bu durum toprak zerinde ki bu hakimiyetten memnun olmayan
yerli halkn olduu dncesini de ortaya koymaktadr.
BERGAMADA HAYVANCILIK
Bergamada da Dann etrafndaki araziler atlar ile mehurdu. Abidos,
ok zengin ve en iyi cins atlarla mehurdu. Byk skenderin blgeyi Pers
hakimiyetinden kurtarmak amacyla geldii Anadoluya ilk giri yapt blge
anakkale Gronikos Kocaba ay olduu iin, ordusu iin gerekli atlar
tedarik etmesi blgenin at yetitirmedeki nemini vurgular. Hellenistik orduda at
ve atl birlikler zaferlerde byk pay sahibidir. Ordu iin iyi cins atlar buradan
temin edilmektedir. Bergama Kral Attalosun Olimpiadaki araba yarlarndaki
baars, blgede yetien atlar hakknda bilgi sahibi olmamz ortaya koymaktadr. Bu atlar Homeros devrinde ki Truva ve Aiol ovalarnda bymt diye
yetitirilen at, Mysia ile Truvada idi.
Mysia topraklarnda ayrca koyun yetitirmek ok ilerlemiti. Bundan
baka inek ve kz de ok boldu. Bu hayvanlarn bolluunu Kizikosta bir kitabe
de teyit etmektedir. Galatlarn Kizikos ehrine saldrd zaman Kizikoslularn,
Bergamaya mal ve mlkleri ile sndklarn ve sava sonras topraklarna geri
dnerken
Bergamadan ok miktarda byk ba hayvan satn alarak
memleketlerine geri dndkleri hakknda bilgiler mevcuttur. Dier bir kitabede
ise .Philetairosun Kizikos ahalisine verdii hediyeler arasnda paradan baka
atlarn bulunduuna iaret etmektedir. Bu iki kitabe bize Bergamada byk ba
hayvancln ve iyi cins atlarn yetitirildii hakknda bilgi vermektedir. Bilhassa
Thebe ve Mykale koyun yetitiriciliinde zengin ve nde gelen yerlerdi. Bunun
sonucu bu ehirler ynl sanayide ok ileriye gitmilerdi. Bu yzden Perkotenin
hallar ile mehur olduunu biliyoruz. Bu sahil memleketlerinin geni bir
blmnn krallara ait olduunu dnrsek, btn Aiol ve Truvann hkmdar
olarak tannmann Bergama Krallar iin ne kadar nemli olduu anlalabilir.

BERGAMADA SANAY
Bergama Krallar kendi ehirlerini bilhassa Bergamay yaadklar an
leinde sanayi alannda gelitirmek iin her trl aba ve gayreti gstermilerdir.
O zamanki dnya pazarnda Kk Asyann ynl sanayide belli bal nemli
merkezlerinden biri olmutur. M.. 3. yzyla ait olan bir kitabe, Egede renkli
kuma retiminde nemli bir merkez olduunu kaydetmektedir. Dier bir kitabede

49

ise . I. Attalos devrinde Bergama Krallnn bir paras haline gelen Teosun
ynl kuma imalat bakmndan nemli bir merkez olduunu gsteriyor. Bu
kitabede Teos ile ismini tespit edemediimiz baka bir ehir arasndaki antlamay
zikrediyor.
Hellenizm sonras Romallar Kk Asyadaki hakimiyetleri zamannda
Bergamada krallar tarafndan mensucat sanayi daha da gelitirilmitir. M.. ve
M.S. da Bergama srma dokunmu kumalar ve gzel perdelik dokumalar ile
nemli bir ehir olarak kalmtr. Bergamann bu imalat Attalos ismi ile ok
yakndan alakaldr. Bu alaka daha ziyade bu isimden olan krallarn arasnda en
nemlisi olan I. Attalos ile n plana kmtr. Bu kraln saltanat srd yllarda
kralla ait gelirlerin nemli bir ksmn oluturmutur. II. Eumenesin Sardesin
hakimi olduu zaman, sanayi Sardesten Bergamaya nakil edilmitir. Bir baka
gre istinaden bu sanayi I. Attalosun hkm srd srada Selovkoslarla
rekabet edebilmek amac ile yapldna dairdir.
Yukarda zikredilen Bergamann zarif dokumalar
Attalit
imalathanelerinin yegane rnleri deildi. Roma mparatoru Hadrian zamannda
Attalit elbiseleri, ypranm elbiseler ismi altnda Msrda kullanlmtr. Roma
mparotoru Hadrian dneminde Bergamadaki sanayi, zengin dokumaclarn ve
boyaclarn elindeydi ki bunlarn Bergama zerinde etkili olduu tahmin
edilmektedir. Hi phe yok ki Krala ait imalathanelerdeki btn iler esirler
tarafndan grlyordu. Burada dier nemli nokta ise bu alan esirler daha ok
kadnlard. III. Attalos un lmnden sonra bu kadn esirlerin ok olmasna
ramen yenilerinin krallar tarafndan satn alndn gryoruz.
Apolloniosun arazisinin idarecisi olan Zenonun Msrda Filadelfusun
idaresi altnda bulunan Diseketeleri ihtiva eden yeni vesikalarda ok kez Msr
dndan getirilen kadn esirlerin retimde kullanldn gsteriyor. Menfiste
Apollonius tarafndan kurulan ynl kuma tezgahlarnda hep kadn esirler
altrlyordu. Bu tezgahlarda kullanlan
( Milesian) yn ya Teostan ithal ediliyor veya Msr iinde dorudan
doruya Milesian koyunlarndan elde ediliyordu. Bergamaya ait yukarda
nakledilen kitabede, bahsedildiine gre bu mensucat sanayide kullanlan
kadnlarn byk ksm kraln esirlerini tekil etmilerdir. Btn bu snf Roma
mparatorluundaki Sezar tarz iiler ile mukayese edilebilecek derecede nemi
vardr. Bu snfn ou Bergama ehrinin esirleri ve hr insanlarn ocuklarndan
oluuyordu. Bu esirlerin krallar tarafndan hangi sebepten kullanldn
bilmiyoruz. Fakat Roma mparatorluundaki Sezar tarz iilerin oynad roln
aynn bu iilerin de Bergamada ayn rol oynadn tahmin etmek gayet tabiidir.
Bu snf sadece krallarn ahsi hizmetilerinden ibaret olmayp bu esirlerin
yzlercesi sarayn muhtelif dairelerinde ve kraln hususi arazi ve iftliklerinde de
alyorlard. Belki de binlercesi kraln maden ocaklarnda alyorlard. Dierleri
ise Kraln dokuma tezgahlarnda alyorlard. Bu mensucat retimi d pazarlara
ihracat edilebilecek miktara ulamtr.
Bergamaya zenginlik katan mensucat retiminden baka Parmen
retimi bakmndan nemli bir merkezdir. Bunlar dnda tarm ve hayvanclktaki
zenginlik yannda deri sanayi bakmndan da nemli merkezlerden biriydi.

BERGAMADA ORMANCILIK VE MADENCLK

da Dann etrafndaki topraklarn hakimi olmak Bergama Krall iin
hayati bir nem arz ediyordu. Bergama Krallnn gemi inas faaliyetleri iin

50

kereste ve zift kayna idi. Blgenin dier nemli kaynan tekil eden Olimpos
Da (Bursa-Uluda) kendilerine hem uzak, hem de bu saha ormanlar Bitinya
Krall elindeydi. Edremitin kuzeyinde bir de zeytin ormanlar vard ki, bunlar
Bergama iin nemli bir zenginlik kayna idi. Bergamallar Makedonyallarn
siyasi rekabeti yznden kereste ve zifti Makedonyadan alamayacaklarndan ve
ellerinde bulunan her tr aatan oluan bu ormanlk araziyi oluturan da Dan
dmanlarna kaptrmamak iin bu dan yamalarnda blgeyi kontrol ve elinde
tutmak zere Filataria Kalesini ina etmitir.

Kozak Yaylasndan Grnm

Bergama iin Kk Asyann kuzeybat blgesinin nem arz etmesinin

dier bir sebebi ise; bu sahann bakr ve gm madenleri ynnden zengin bir
potansiyele sahip olmasdr.Bakr madeni Kisthene yaknnda, gm madeni
Palaiskepsiz yaknnda, altn madeni ise Bergamada bol miktarda bulunmaktayd.
Bergama Krall iin blgenin sahip olduu bu madenlerin ok byk nemi
vard. Sikke basm, askeri silah retimi, gm ve bronz sanayi iin hep ona
balyd. Bergama sikkeleri genellikle gm madeninden baslarak retiliyordu.
Bu durumda Bergamann ihtiyac olan Kizikostan almaya ihtiya duyduu demir
madeniydi. Trappezus (Trabzon) ile demir ticareti yapyordu. Bu ticaretin nemli
bir liman olan Sinop, Pontus Krallnn elindeydi. Sinop ve Herakleiadan,
Bergama Krallna ola bu ticaret yolu dman arazisinden yani Bitinya Krall ve
Galatlarn topraklarndan geiyordu. Bunun iin bu blgenin arazisine sahip olmak
Kralln siyasi ve iktisadi hayat iin ok nemliydi.
Bergama Krallnn d siyasetinde etkili olan unsurlarn banda, kralln
kurulup genilemesi ve III. Attalos dnemi sonunda vasiyeti gerei Roma
topraklarna katld 150 yllk Bergama Krall tarihinde komular ve
dmanlar ile ilgili siyasetinde bu iktisadi sebepler n plana kmtr. Galatlar,
Makedonya ve Bitinya ile olan uzun sreli savalarn arkasndaki etkenlerin
banda bu ekonomik izleri rahata grebiliriz. Hatta bu dmanlarna kar dostane
ilikiler iinde olduu Kizikos, Lampsakoz ve Abidos komularn
da,
dmanlarna kar gerektiinde askeri ve ekonomik yardmlarn esirgemediini
gryoruz. Bu ilikilerinde de ekonomik karlarnn Bergama iin nemini gayet
iyi anlayabiliz.

51

BERGAMA DEVLETNN PARA POLTKASI

Hellenistik dnyasnda aratrmalar yaparak nc olan K.Reglingdir. Bilhassa
onun Bergamadaki sikkelere ait aratrmalar bu konudaki ilk almalardan
biridir. Sikkeler bir ehir halknn gndelik hayatnda kullanlan paray temsil eder.
Sikkeler o dnemde bir mbadele vastasdr. Sikkelerin birok zellikleri vardr.
Birinci zellii asl madenin kymetli oluundandr. kinci zellii baslan bu
parann zerinde bir resim bir de yaz bulunur. Bu zellii bamszlk alametidir.
Sikke Anadoluda ilk defa M.. VII. Yzylda Lidyada baslmtr. Mzelerde
sikke koleksiyonlar kronolojik olarak aadaki gibi tasnif edilir.
1-Arkaik Devir Sikkeleri : M..700-480 yllar
2-Klasik Devir Sikkeleri : M. 480-6-330 yllar
3-Hellenistik Devir Sikkeleri : M..330-30
Roma Cumhuriyet Devri
sikkeleri de bu guruba girer.
4-Roma mparatorluk Devri Sikkeleri : M..30- M.S. 300 yllar
5-lk Bizans veya son Roma Sikkeleri .M.S.300-500 yllar
6-Bizans Gelime Devri Sikkeleri : M.S.500-1000 yllar
7-Son Dnem Bizans Sikkeleri : M.S.1000-1453 yllar
Bu genel tasnif sonras incelediimiz Bergama sikkeleri iinde yer alan
Hellenistik sikkelerin kendinden nceki sikkelerden ilk bakta ayrlan zellii
Portreler ilk defa Hellenistik dnemde yaplmtr. Hellenistik devirde byk
arazilere sahip olan devletlerin olumas ile demokrasi de mevcudiyetini yitirdi.
Bunun sonucu Krallarn bastrd sikkelere kral portreleri konulmaya balad.
Arkaik ve Klasik dnem sikkelerindeki ilah ba portreleri kayboldu. skender
sonras ortaya kan krallklarn, portrelerini kendi paralar zerine bastlar.
Nikomedia, Pontus ve Bergama Krall ilk sikke bastran krallklar arasnda yer
almtr. Bergama Krallna ait ilk parann Philetairos dneminde basldn ve bu
para zerinde kendi portresini gryoruz. Portrenin hemen altnda ad yazldr.
Onun dnemine ait paralardan birinde Philetayron yazmaktadr. Parann zerinde
mermer bir iskemle vardr. Philetairos burada oturur. Philetairos bir sre iin
Suriyedeki Selevkoslarn hakimiyetini tanr. nk bastrd paralarda Kral
Selevkos I in resmi vardr.
Eumenes Dneminde ise Selevkoslarn kral olarak geen Antiyaokosu
kral olarak tanmayp mcadeleye giriiyor. Attalos devrinde krallk kuruyor.
Philetairosun resmi olan paralar bastryorlar. Eumenes I sadece bastrd
paralardan bir tanesine kendi portresini koyduruyor. Bu para Bergama Devletinin
Selevkostan ayrldn ve onun hakimiyetini tanmadn gsterir. Bu dnemde
Anadoluda ehir devletleri, kurulan bu Hellenist Krallklarn msadesi ile kendi
adlarna para bastrabileceklerdi. Bu paralar basan devletler ticaret yapamayacak
ve iktisadi hayattan geri kalacaklard. Buna karlkta tabi olduklar krallklara
vergi veremeyeceklerdi. Bu durum karsnda birok Hellenist Krallk vergiden
zarara uramamak iin para bastrma msaadesi vermediler. Bergama Krall
merkezi bir hkmet olmak istemi ve bu ehir devletlerinin birleerek mterek
bir para bastrmalarna msaade etmitir. Bunu gerekletiren devletler de bu
teebbsten memnun kalmlardr. Bundan dolay kk Asyada d ticareti
oluturmak iin
ve d ticarette kullanacaklar ortak bir para basmn
gerekletirdiler. Bu ortak bastrdklar para, gm sikkedir.O dnemdeki kyaslar
tetra drahmidir. Bu sikkelerin genel zellikleri unlardr: n yznde resim
vardr. Resimde bir sepet olup kapa aktr. ersinden ylan kmaktadr. Sepet
bir elenk ile sarlmtr. Alt tarafna baknca iki byk ylan grlr. Ortada bir
cisim vardr. Ylanlarla bu cisim iki tarafndan yukarya doru kalkmlardr.
Ortada bulunan cismin alt ince olup yukar doru genilemektedir. ersinde bir
yay vardr. Bu cismin ad Doretostur. Vazifesi, iinde bulunan ok ve yaylar
muhafaza etmektir.Doretosu grnce aklmza Herakles gelir. nk Herakles ok

52

ve yay kullanan bir insand. Fakat bu Doretosun askerlikle hibir alakas yoktur.
Bunun bir ilaha ait olmas lazmdr. Hakikaten bat Asyada ok hrmet edilmitir.
Sikkenin alt tarafna bakarsak bir ilaha ait olmas gereken bir elenk vardr.

Bu elenk Diyonizosa aittir, ikiyi sembolize etmektedir. Diyonizos arap

ierken bu elengi takar. Bunlar misterlere dayanan inalarda nemli bir
semboldr. Bu mister inanlar sembolere dayand iin ve gizlilik ve ketumiyet
hakim olduu iin kltrleri hakknda pek ak bilgiler mevcut deildir. Bu inancn
Kk Asyada eski dnemlerden beri var olduu, Trakya zerinden Yunanistana
yayld ve bu inan ile ilgili len insann, teki dnya diye adlandrd yerde

53

tekrar yaamaya devam etmesidir. Bu lm sonras yaamn ad Kistamsikadr.

nan ve ibadetlerinde Kistamsika nemli rol oynar. Btn sikkelerde bu
ritellerini tasvir etmilerdir. Btn sikkelere sepet tayan manasna gelen
Kristafol ismi verilmitir. Bu sikkeler M.. 3. ve 2. yzylda nemli rol
oynamlardr. Roma mparatorlarndan Hadriyanus dneminde (M.S.117-138)
M.S. II. yzylda neli bir inan olarak varln srdrmtr.
Bergama sikkelerinde bu ritlik izleri grmekteyiz. Bergama paralar
gm madenlerinin ok olmasndan dolay gmten yaplmtr ve ncelikle
kyaslar Tetra drahmi idi.Bunlara Kistafol sikkeleri ad ile anld. Bu sikkeler
Hellenistik Devri sikkeleri grubunda yer alr.

Hellenistik Devir sikkelerinin genel zellikleri unlardr:

--Bu sikkelerde kraln ismi olmasa da portre hatlarndan hangi krala ait
olduu anlalr.
--skenderin lmnden sonra skender mparatorluu
paralanp,
generalleri kral unvan aldktan sonra sikkelerin zerine kendi portrelerini
koymulardr. Bunun sonucu portre sanat ok gelimi ve mkemmel hale
gelmitir. Bu tarihten sonra kral ismi yannda Bazilayis kelimesi konmas adet
olmutur.
--Sikkeler zerinde yaz nemli bir yer alm ilk zamanlar dz hatlar
eklinde iken, zamanla dz hat zellii kaybolmu ve sikkenin eklini almtr.
--Hellenistik krallar tarafndan memurlara bir takm zel haklar
veriliyordu. Bunlar arasnda sikke darp ettirme hakk tannmt. Bylece sikkeler
zerinde grevli memur ismi ksaltlarak yazlyordu.
--Sikkelerin zerinde ne zaman darp edildiini gsteren tarih mevcuttu.
Cumhuriyetle idare edilen lkelerde, o lkenin bana getirilen yneticiler iin de
sikke bastrlmtr. Bergama Krallnda tedavlde bulunan gm sikkeler
Selevkoslar Krallnda geni lde kullanlmtr. Bu uygulamada ekomomik
ynde gelien siyaset anlaydr. Selevkoslar ve Attaloslar arasnda bir anlama
vardr. Attaloslar krallklar dahilinde skenderin ve Lzimahosun beynelminel
gm sikkelerini kullanmn fazlalatran Attaloslar olmutur. Bunu yaparken
Suriye Selevkoslarna ballklarn da gstermilerdir. Bu iin siyasi yndr.
Ayn Attaloslar, ehirlerindeki darp faaliyetlerine muntazam olarak deerler
getirmilerdir. Bu ehirler ister serbest bamsz olsun veya olmasn kendi

54

krallna tabidir. Fakat onlar topraklarnda sahip olduklar zengin gm

madenlerindeki gmleri deerlendirmek iin ehirlerin para basmalarna
msaade etmilerdir. Bu da iin ekonomik boyutudur. Kuvvetli bir olarak,
muhtemelen hususi tip gm paralar Eumenes II, ve Attalos II, dneminde
fazlalatrlmtr. Tabi ki bu uygulamay Selevkoslarla antlamak suretiyle
gerekletirmilerdir.
--Bu uygulanan para siyasetinin arkasnda ticari politika n plana kmtr.
Bu politikay ana hatlar ile incelersek u sonuca varabiliriz : Fenike ve Coelesyria
(Lbnan ile Antilbnan aras) nn igallerinden sonra Selevkoslar, Arabistan,
Hindistan ve in arasndaki kervan ticaretinde nemli rol oynadlar. Bu ticarette
ok az da olsa Pitelemiyuslar da rol oynamaktayd. Bu ticaretin geliiminde para
nemli bir rol oynamaktayd. Selevkoslarla ile Pitolmeyimuslar arasnda mthi
bir dmanlkla beraber, ticari bir rekabette hkm srmekteydi. Selevkoslar bir
yandan tedavlde bulunan sikkelerin gm hacmini arttrmak dier taraftan da
Pitolomeyimuslarn gm paralarn ortadan kaldrmak iin yegane zmn
Attalitlerle antlamak olduunu biliyorlard. nk zengin gm madenleri
Attalitlerin elinde bulunuyordu. Bir sre sonra Pitolomeyuslarn bol miktardaki
gm sikkeleri Suriyede ortadan kalkt. Artk Filistin, Fenike, Suriye ticaretinde
ortadan kalkan bu sikkeler kullanlmyordu. Attalitler Selevkoslara yardma
hazrd. Fakat bu yardm iin bir artlar vard ki, o da Selevkoslar ticaretlerini
skenderiye, Rodos veya Delos ile deil Attalitlerin krall olan Bergama ile
yapacaklard. Bu ticaret iin en iyi ve en emin yol, kara yolu idi. Buna karlk
deniz yolu da bir anda terk edilemezdi. Fakat deniz yolu kullanld zaman bundan
en fazla istifade edecek olan Rodos ve Delos adalar olacakt. Suriye ile Bergama
arsndaki mterek ticaret ve para esas zerine kurulmu olan bu samimi uzlama
devri uzun sre devam etmedi. Sonu olarak M.E. Boschun da belirttii gibi,
Anadolunun ehir sikkeleri skender ve Lzimahoslar abucak ortadan
kayboldu. Acaba Byk skender paralar ne oldu ? Bunlardan birou eritilmitir
ve Selevkos paras olarak tekrardan darp edilmitir. Sonu olarak muhtemelen bu
paralar, Kk Asya ve Yunanistanda Roma mparatorluu dnemine kadar
tedavllerini srdrmlerdir.
M.E.Boscha gre sonu olarak unlar syleyebiliriz : Bergama
Devletinin iktisadi durumunun ok muntazam ve iyi olduunu gryoruz.
Bergama askeri gc cretli askerlerden oluturulmutu. Bunlarn; her birinin
maa bol ve muntazam olarak deniyordu. Bergama halk iktisadi hayat iyi
olduundan son derece refah iinde yayordu. Btn komu ve civar devletlere
hibir karlk beklemeden mtemadiyen ok kymetli hediyelerle beraber para da
vermitir. Sikkeleri umumiyetle gmtendir. Bilahare Romallar Kk Asyay
ele geirdikleri zaman bu topraklar zengin olarak buldular. Bu zenginliin balca
sebebi, Bergamadaki byk iftliklerin olduunu unutmamak gerekir. Bundan
sonra Kk Asya topraklar Romallarn zenginliinin kaynan oluturmutur.
Bergamann ilka iindeki Hellenistik devirde Bergamadan Tm
Anadoluya yaylan felsefe, edebiyat, matematik, gibi bilimleri yannda gzel
sanatlarn resim, heykel, kabartma gibi alanlarnda Anadoluda Ykselen
Deerlerin Gnei durumuna gelmitir. Yz elli yl gibi ok ksa sre iinde
yaad bu gelimeleri bin yllk skolastik dncenin hakim olduu ortaadan,
gzel sanatlarda Rnesans ile bilim de ise aklclk ve rasyonalizm ile
Aydnlanma Dnemini yaamtr.
Oysa Hellenistik kltr iinde Bergama Tarihini incelediimizde
Avrupann ortaa sonucunda, yeni an banda yakaladklar deerlere
Bergamann bin be yz sene nce sahip olduunu grmekteyiz.

55

BERGAMA DEVLETNN DENZ TCARETNDEK

YER VE NEM
Dnyann yedi harikasna baktmzda bunlardan drt tanesinin nemli
liman kentlerinin ihtiamna tanklk ettiini grrz. Anadolunun bat
kylarndaki iki nemli yerleim merkezi Ephesos ve Halikarnassosun hem liman
kenti olmalar, hem de drt muhteem anttan ikisinin bu kentlerde bulunmas
tesadf deildir. Bu antlar ait olduklar yerin ekonomik ve kltrel zenginliinin
bir ifadesidir.
Egenin limanlarndaki zenginlik burada yaayan topluluklar tarafndan
daha tarihin M.. 16 ve 15. yzyllarnda kefedilmi ve M.. 1400-1225
yllarnda Hitit ve Msrllar arasnda ticaretin boyutlar en yksek kapasiteye o
dnem leinde ulamtr. M.. 13. yzylda Mikenlerin, Anadoluda Milet,
Tarsus ve Kolophon ile ilkileri bilinmektedir. lyada destan Mikenlerin kt
deniz seferlerinden bahsetmekte fakat, Truva Savana kadar bir donanma
gcnden bahsetmemektedir. Ayrca Homerosun dier bir destan olan Odyssiada
ise byk bir ounluunun Fenikeli
korsan tccarlardan olutuu sz
edilmektedir.
Denizlerdeki bu ticaret stnlndeki deiimler zaman iinde farkl
devletlerin askeri gleri ile de dorusal orantl olarak deiim sreci yaamtr.
Bergama Krall kurulu aamasnda, dorudan doruya denizlere alan bir
konum ierisinde deildi. Pitane (andarl Krfezi)nn alnmasndan sonra deniz
ticaretinde sz sahibi olan Bergama bu hakimiyetini snrlarn genilettii
topraklarda ky ehirlerinde yeni limanlar ina ederek de srdrmtr. Attalos II,
dneminde bat Anadolu dnda, gney sahillerinde Bergama deniz hakimiyetini
glendirmek amac ile Pamphyliann en byk ve mhim liman Sideyi ele
geirdikten sonra Apameia bar antlamasna gre dou Pamphyliann ve
Sidenin mstakil kabul edilmi olmas karsnda Bergama, Korykos kynn
bulunduu krfezi liman ina etmek iin seti. Attalos II, burada bugn dahi
kullanlmakta olan kendi adn tayan Attaloia (Alanya) ehir ve limann
kurmutur.
Deniz ticareti ve denizlerdeki askeri gcn nemini ok iyi kavrayan
Bergama Krall tarih sahnesindeki 150 yllk hakimiyeti srasnda ele geirdii
yerlerin sahil eridindeki yerlerdeki limanlar da ticaret ve askeri g olarak en iyi
ekilde deerlendirmitir.
Bergamann sahip olduu limanlar :
-Elaia (Kazk Balar) ad ile anlan ve ismi zeytin manasna gelen
Readiye yakn, Ailos kenti bugn Edremit ile zmir krfezi arasnda Kaikos
nehrinin dkld andarl krfezinde bir liman kenti olup, Strabon tarafndan
eserinde ismi geer.
-Assos, bugn Behramkale olarak ta anlan anakkale Truva blgesinde,
Tula ay ile Ege denizi arasnda kayalk bir tepe zerinde kurulmu olan bu kent
deniz tarafnda limandan dik yolla ulalr. M.. 6. yzylda Lidya egemenlii,
daha sonra Frigya ve Hellespontos astraplnn bir paras olarak varln
srdrr. M.. 5. yzyln sonunda Atina birliine, M..365 ylnda banker
Eubouluos ynetimi olan kent Hermias dneminde nl felsefeci Aristotelesin
bizzat felsefe okulunu kurarak M.. 348-345 yllarnda burada kald. Kent
M..241-133 yllar arasnda Bergama Krall idaresinde nemli bir liman kenti
grevini stlenmi olan bu kent tarihinden Eskia yazarlarndan Herodot ve
Strabon bu kent hakknda bilgiler mevcuttur.
-Elaitikos krfezindeki Antik a liman : Menestheus ynetimindeki
Atinallarn kurduu bu kent, Bergama Krallnn blgeye hakim olduu dnemde
Bergamaya en yakn liman olmas durumu ile Bergamann liman gibi ilev
grm ve nem kazanmtr. Limann ina teknii Hellenistik dnem eseri olarak

56

240 m. uzunluunda birbirine kenetlenmi bloklardan ina edilmi bir limandr.

Bergamann tarihinde Kralln iskelesi vazifesini stlenmi limandr.
-Seluk/Ephesos Liman . Ayn isimli bir Amazonun kurduu mitolojik
efsaneye dayanan bu liman Antik dnemde ilk olarak Artemissiosun, batsndaki
Koressos Limannda kk Menderesin denize kavutuu yerdeydi. Limann
tarihesi Strabon, Herodot, Thukydides ve Xsenophon gibi eskia yazarlarnn
eserlerinde de belirttii gibi Kodrosun oullarndan Androklos bu kenti M..10.
yzylda kurduu, tarih iinde 7. yy.da Kimmeler 6.yy.da Lidya hakimiyeti
srasnda Kent limann yaknndan Artemision tapnann yaknna tanmtr. 479
ylnda Attika- Delos deniz birliine dahil olan kent Peloponnessos Savalar
srasnda Efes kenti Spartallarn yannda yer almtr. skenderin lm ile birlikte
btn yonya ile birlikte Hellenistik dnemde nce Lysimachos hakimiyeti sonra
Selevkoslarn hakimiyetinde olan bu kent M.. 19O-133 yllar arasnda Bergama
Krall hakimiyetine geen liman kent nemli bir ticaret merkezlerinden birisidir.
Bergamann Attalos IIIn, vasiyeti gerei Roma hakimiyetine girdii tarih ncesi
yaklak 60 yl Bergama idaresi altnda nemli bir ticaret merkezi zelliini
korumutur. Liman bugn nehrin tad alvyonlarla dolmutur. Efes harabeleri
iinde yer alan Liman Kaps Ge Hellenistik dnem mimari zellie sahiptir.
-Ildr Liman, eski ad Erythrai olan Giritliler tarafndan Rhadamanthysin
olu Erytos (krmz gl) tarafndan kurulmu olan bu kenttir. Bugn Karaburun
yarmadasnn, Sakz Adasna bakan bat ksmnda eme plajna 20 km.
kuzeydou yn istikametindedir. Antik dnem kaynaklarnda Herodot, Strabon,
Xsenephonda limanla ilgili bilgiler mevcuttur. Giritlilerin kurup Atina Kral
Kadros soyundan Kleopos ynetiminde kolonilerin geliiyle daha da glenen
liman kenti M.. 9. yyda Panionion yesi daha sonra srasyla Lidya, Pers
egemenlii altnda ki dnem sonras Byk skender devrinde bamszlk ve
ardndan Bergama Krall hakimiyeti ve Attalos IIIn M.. 133 ylnda lm ile
Romann Asya eyaletinde bamsz bir ehir olarak varln srdrmtr.
Eskiden zm balar ynnden zengin olan yarmadada bugn de zm ve ttn
retimi yaplmaktadr. Arkaik devirden beri imal ve ihra ettii deirmen talar ile
nl olan bu liman kenti Bergama Krallk dneminde de ticarette nemli bir kent
zelliini tamtr.
-Kalabak Saray Liman, eski ad Myrina olan ve adn Amazon Myrinadan
alan bu kent bugn Bat Anadoluda Aiolis kylarnda Elaitikos krfezinde bir
limandr. Strabonun bilgilerine gre M.S. 17 ve 160 yllarnda iki byk deprem
yaamtr. Bu liman Bergama Tarihi iinde dier limanlar gibi ticaret ile nlenen
limanlar gibi deildir. M.. 190 yllarna doru Bergamadaki Byk Sunan
yapm srasnda Boiotiadan sanatlar gelirken Bat Anadoluya gelmi ve
Myrinada koroplastik sanatn balatm Bergamada Aglaophon iliinin
retimleri bulunmutur.
-andarl Limannn, eski ad Pitanedir. Ailolis blgesinde, Elaitikos
Krfezinin kuzeyinde bir kasaba olup bir yarmada zerine kurulmutur. Limann
Bergama Krall asndan nemi Kralln denizle balantsnn saland ilk
limandr. Zaman iinde Bergamann askeri gcn oluturan bir ss nitelii
yannda nemli ticaret liman zelliini de Bergama tarihi iinde hep korumutur.

Bergama Krallnn siyasi tarihi iinde ekonomik zenginlii

unsurlar arasnda kendi topraklarnda rettii rnleri deniz ticaretinde bu
limanlar vastasyla gerekletirirken dier bir zellii de deniz gleri iin
nemli st, olma zelliklerini Bergama tarihi iinde koruyup
gelitirmeleridir.

57

HELLENSTK KLTRN ZELLKLER

BERGAMADAK TEMSLCLER
Bilim, sanat, felsefe ve dier alanlarda hellenistik kltr damgasn
vurmutur. zellikle skolastik dncenin yaklak bin yl gibi uzun bir sre
insanlk tarihini dogmalar iinde tuttuu karanlk dnemden, aydnla kmasnda
etkili olan Rnesans, Reform ve Aydnlanma hareketlerini hazrlayan unsurlarn
banda; antik dnem ve hellenistik kltrn byk katklar olmutur. zellikle bu
dnem eserleri latince ve grekeden evriler yaplarak aydnlanma dnemini
oluturmutur.
skender ve halefleri sonrasnda yaklak 300 yl sren bu dnemin
temsilcilerinden burada aratrma sahamz olan Bergama Krall topraklarnda
insanlk tarihine yapt hizmetlerle n plana kan sanat, felsefeci ve bilim
dnyasna hizmet vermi ahsiyetleri inceleyeceiz.
skenderiyede ilim tahsili gren Pergeli Apollonios, teorik matematikte
konik kesimler teorisini ilemi ve bir ok matematik konusunda Arimedesi
geride brakmtr. Apollonios matematik alanndaki bu almalarn ve yaynlarn
Efes ve Bergamada srdrmtr.
Filoloji alannda nce Homeros Destanlar ve dier airlerin eserleri
metinler halinde saptanm, bu metinler sonraki kuaklar iin bir temel
oluturmutur. Kallimahos ve arkadalarnn hazrlam olduklar kitaplk katolou
da o dnem iin gayet zengin bir bilgi hazinesi niteliinde idi. M.. 200
yllarndan balayarak Kratesin ynetiminde bulunan Bergama Filoloji ekol n
bulmaya balam, dneminde n ve hreti n plana kan skenderiye ekol ile
rekabete girmitir. Krates dneminde ayrca, Msrda retilen papirs kadnn
Msr dna sat yasaklannca ceylan derisinden perdah ve cilalama yntemi ile
Bergamada ilk kez parmen kad retilmitir. Bu bilginler sayesinde edebiyat
okul programlar ve kitaplarna girmitir. Bylece bir ok yazar ve bilginlerin
biyografileri kaybolmaktan kurtarlmtr. Edebiyat dneminin aydnlar tarafndan
bilinmesi gereken, bilim haline gelmitir. Sonu olarak, hellenistik ve klasik eserler
kaybolmaktan kurtarlp gnmze kadar ulamtr.
Hellenistik dnemde insan, d dnya ile ilikilerini kesip kendi iine
ekilmeye sevk eden felsefe sistemleri bilim aratrmalar zerinde etkili
olamamtr. Hellenizm dnemi en ok pozitif bilimler alannda ilerleme
salamtr. Bunda krallarn bilimsel aratrmalarn nemini kavrayp bilimsel
aratrmaclar devlet himayesi altna almasnn byk nemi olmutur. Bilimsel ve
edebi incelemeleri salayan kurumlar olarak Akademialar bu dnemde
kurulmutur. M.. 2. yzylda Msr Kral Evergetes bilginleri skenderiyeden
karnca bunlar Bergama Krallna geldiler. Bergamay bilim merkezi haline
getirdiler. Akropolde kral saraynn yannda zengin bir kitaplk oluturdular. Bu
ktphane Hellenistik Devrin nl dnr ve yazarlarndan M..II. yzylda
yaam olan Atenedor tarafndan kuruldu. Bergama Krall bu dnemde 200 bin
yazma eseriyle dnyann en zengin ktphanesine sahip oldu. Anadolu ve dnya
corafyasnda ilim, sanat ve kltr alannda n merkezi durumuna geldiler.
Hellenistlik Dnem sonras Roma hakimiyetine giren Bergamadaki bu ktphane
bir rivayete gre; Antonius tarafndan Kralie Kloeopatraya hediye edilmek zere
Bergamadan gtrlmtr. Bu kitaplk binasna ait arkeolojik bulgular kazlar
srasnda Athena Polias Tapna kutsal alann eviren iki katl stoalardan gney
stoasnn
gerisinde kazlarak ortaya karlmtr. Bergamann
Roma
egemenliine gemesi zerine bilim aratrma merkezi Rodosa buradan ise
Romaya tanmtr.
Salk ve Tp alannda; Bergama Asklepionunda hizmet vermi olan
hekimler arasnda Telesphor, hekimlikte gelitirdii tedavi yntemleri ile bal
bana bir ekol olmutur. Hastalar iyiletirmede Psikoterapi yntemini uygulayan
kii olmasyla n salmtr. Hekim Galenos ise; hekimlerin babas unvan ile

58

anlr. Galenos M.S. 131 yllnda Bergamada dodu ve

ok iyi renim grd. 26 yanda Bergama Gladyatrler
Klasnn hekimliini tek bana yrtt. 32 yanda
Romaya gitti. Bilgisi ve aratrmacl ile dneminde
tartlan bir ok tp sorununa zmler retti. Romada
bulunduu sre iinde Roma mparatorlarndan Marcus
Aurellius ile mparator Vers tedavi ederek mesleinde
yeni baarlara imza att. Bu mesleindeki baarsnn bir
onur nian olarak mparator Marcus Aurellius ona
zerinde Roma mparatorundan, Hekimlerin mparatoru
Galenosa yazl bir madalyon hediye ederek
onurlandrmtr.
Galenosun tp alannda ki almalarnda, Tp
Biliminin babas kabul edilen Hipokratn dncelerini
ve kendisine kadar geen 600 ylda tp biliminin geirdii
evrelerin bilimsel almasn yapmtr. Hipokrat sonras gelimelerin tp
tarihindeki geliiminin bir ouna kendi adn yazdrmtr.
Bergama Asklepion Salk Merkezinde hekim olarak alrken tp tahsili
yapan rencilere dersler vermitir. Tp alannda 500 den fazla eseri olduu bilinir.
Bu almalarnn 200 kadar ameliyatlarla ilgili olup, 33 ila trn gelitirerek
Eczaclk alannda da baarlar kazanmtr. Bu almalarn toplad eserleri
maalesef Romada kan bir yangn sonucu bir ou yitirilmi ancak 100 kadar
eseri kurtarlabilmitir Kalbin, beynin ne olduunu saptam kaslarn, gsn
fonksiyonlarn incelemitir. M.S. 201 ylnda yetmi yanda lmtr. Eserleri
ve almalar kendisinden sonraki hekimlere de rnek olmutur. zellikle slam
Dnyas hekimlerinden bni Sina bata olmak zere bir ok hekim Galenosdan
etkilenmilerdir.
Asklepionda grev yapan dier hekimler arasnda Asklipiyadis ve
Saytros,n plana km olanlar arasnda gelmektedir. Saytros, Galenosun hocas
ve cerrahi yntemlerini reten operatrdr. Asklipiyadis ise; Bergamann
yetitirdii nl hekim olarak tp tarihi iinde yer alr. Bunlarn dnda Bergamal
olup Bergama dnda tp alannda isim yapm olan Oribazda, Bergamal nl
hekimlerden biridir. M.S. 325-405 yllar arasnda yaayan reniminin bir ksmn
Bergamada tamamlayan, Oribaz Tp tahsilini skenderiyede grmtr.
stanbulda
mparator
Jlyen
dneminde Bizans Saray Hekimlii
grevini stlenmitir. Tp alannda,
72
kitaptan oluan Synagogia
isimli almas vardr.
Hellenistik Dnem iinde
Bergama salk ve tp alannda bu
kadar
n plana kmasnda
yetitirdii
hekimleri
ve
uyguladklar tedavi yntemleri
kadar Asklepion adyla anlan salk
merkezi ile de
anda altn
dnemini
yaamtr.
Burada
genelliklePsikoterapi Fizyoterapinin
bugnde
kullanlan
yntemleri
uygulanmakta idi. Su ve amur
banyolar, masajlar, ifal otlar bata
geliyordu.
ifann
Tanr
Propylon (Viran kap)
Asklepiondan
geldiine
inanlyordu. 800 yl boyunca afakla alp, gn batm ile kapanan grkemli
kapsndan girdikleri ve sapasalam ktklar Asklepion Buras lmn

59

giremeyecei bir yer olarak tanmlanyor. Asklepionun mermer kitabesindeki

Btn Tanrlarn Onuru in Kutsal Bir Yer Olan Asklepion lm Tanrsna
Kapaldr. Szleri mevcut. Dnyada sayl tp merkezleri arasnda yer almtr.
Mimarlk sanatnda bu dnem, dor dzeni yenilikler kaydetmekle beraber
gerileme belirtileri de gstermektedir. Stunlar yksek ve ince ekiller almakta,
balklar klmekte, triglif frizinin aridravdan daha yksek yapld ve stun
eksenleri arasna rastlayan triglif, dolaysyla metop saysnn artt gze
arpmaktadr. Dor tapnaklar peripteros ya da prostilos planndadr. Bunlara rnek
olarak Bergamada Athena Tapna Peripteros plann bir rneidir ( TruvaAthena, Kos- Askelepion,bu dneme ait peripteros plannn Hellenistik dnem
rnekleridir). Bergama Hera- Basileia tapna ise prostilos plan rneinin
temsilcisidir.(Rodos- Athena, Samotrake-Misterler tapnaklar ise prostilos
plannn Hellenistik dnem zelliklerini tar)
yon etkisi altnda kalm bir Dor tapna hakknda Bergamada yukar
Agora Tapna, yon ve Dor nizamnn ahenkli bir ekilde karm harikulade
iilikle birletirilmi bir yap olarak dikkat ekmektedir. Ayn dnemde platform
eklinde yksek kaideler zerinde ekser hallerde taraf portiklerle evrili antsal
sunaklarda yaplmtr. Prene- Atena, Manesia- Artemis, tapnaklarnn cepheleri
zerinde yer alan sunaklar gsterilebilir. Fakat bu eit sunaklarn en by
Bergamada bal bana bir teras zerine yaptrlm olan Zeus Sunadr.
Hellenizm dnemi ehir planlar iinde yer alan Hippodamos (Dzenlemi
olduklarn, dmdz sokaklarn arasna, gerektii zaman bir ok adalar iine almak
suretiyle, resmi meydanlar ve resmi binalarn byk bir ustalkla
yerletirilmesidir.)sistemini, engebeli bir arazide uygulayan ehre rnek olarak
Bergamay rnek gsterebiliriz. Bergamada dz ina alanlar elde etmek zere
yaplm teraslar nemli bir yer almakta, bunlarn istinat duvarlaryla desteklendii
yaplarn yannda, kaldrml bir ana yolla birbirine balanan,ehir plan
uygulanmtr. Ayrca Bergama d saldrlara kar, tatan yaplan surlarla
evrilmi ve iki ana kapsnn gerisinde birer avlu bulunmaktayd.
Hellenistik dnem mimarlar, Roma sanatnn ncleri olmulardr.
zellikle Roma mimarisindeki byk mhendislik yaplarnn oluumunda nemli
rol olan ilevsel yaplarn gelimesi de Hellenistik dnemin baarlarndan biridir.
Eksen ve simetri dzeni, podyumlu ve n merdivenli tapnak, ok katl yaplar ve
d grnm iin, giri nem verilmesi gereken yerler olarak ortaya kan, bu
ncllerin banda gelmektedir. Bergamadaki Zeus, Athena, Demeter,adlarna
yaplm tapnak girileri vurgulanm yaplardr.
Bu dnem yaplarnda n Yzn nemle belirtilmesine olan eilim,
Bergamada tiyatro terasnn sonundaki prostylos rnekte olduu gibi., daha
sonraki dnemlerde daha da keskin bir gelime gstermitir.Bu tapnan n
cephesi sayca fazla olan basamaklarla belirgin zellik kazandrlmltr. Ekrem
Akurgala gre bu zellik Roma mimarisinde ok az bir deiiklikle yeniden
grlmektedir. Roma Sanatnn podyumlu tapnak tipi Hellenistik mimariden
alnm olduunu kantlayan bir rnek de, Romadaki Ara-Pacistir. Ara-Paciste
Bergama Sunann basamak biimi olduu gibi uygulanmtr. n yznde 28
basama olan Bergama Zeus Suna, Hellenistik dnemin basamakl giriine
rnek tekil eden ok nemli bir yapsdr.
ok basamakl yaplar Hellenistik mimaride tapnak ve stoalarn nemli
blmlerinden birini oluturmulardr. Bergamadaki Demeter Temonosunun
theatronu 43 metre geniliindeki 10 adet basamayla M.. 4. yzyla ait bir
rnektir. Bergamadaki nnde grkemli basamaklar bulunan bu tapnaklar,
Anadolu geleneindeki Hellenistik mimarinin, ilham kaynan tekil eden nc
modelleri olduunu da kantlayan eserlerdir.
M..2. yzyln balarndan itibaren Hellenistik Dnem Mimarlnn en
nemli deiimi Dinsel yaplarn nemlerini artk yitirmeye baladn ve yerine
halk topluluklarn eiten tiyatrolarn, gymnasionlarn, stadyumlarn, odeonlarn

60

daha ok yaplmaya balad dnemdir. Bylece insanlar dinsel kayglardan byk

lde syrlm ve akl n plana karmtr. Bu yeni gr perspektifinde
Bergamadaki, antsal Zeus Sunana baktmzda ilk grnen zellik Sunan
daha nceki dnemlerin anlaynda bir dinsel yap olmad eklinde karmza
kar. Bu eser daha ok Bergama halknn Galatlara kar kazandklar zaferin bir
simgesi olan, alml ve ll zgrlkte bir yap olarak ortaya konmu bir eserdi.
Hellenistik Dnemin bu toplum felsefesi, bu dnem mimarlarnn ufkunu
geniletip, sosyal ve kltrel eserlere arlk vermilerdir. leriki dnemde bu
anlay ve dnce tarz Roma Mimarisinin geliimine de byk katklar
salamtr.
Bergama tepesinin en yksek yerindeki kral saray; iki ucunda askeri
binalarla sralanm olan ve son eklini Eumenes II, dneminde alm olduu
anlalan saray iki byk peristilli avlu ve onlarn etrafnda sralanm eitli salon
ve odalardan oluan bir yapdr. Zeminde zenle ilenmi mozaikler, duvarlar ise
al kabartmalar ve enkrsyon slubu fikir vermektedir.Fresklerle (enkrstasyon
slubu. Duvarlar ince bir al tabakas zerine yaplm renkli mermer kaplamalar
taklit eden naklarla ssl bulunmaktadr. Bu kaplamalar tavana kadar uzamayp,
belirli ykseklikte kesilir. Duvarn stnde mavi semann balad grlr.) kapl
olduunu, ele geen fresk ve mozaik kalntlarnda sanat Hefaistionun bir eseri
olarak sanatnn imzasyla ortaya kmtr. Hellenizm evleri ve saraylarnn
duvar ssleri hakknda talyada M.S. 79 ylnda Vezv Yanarda klleri arasnda
kalarak, bugn arkeologlarn deerli almalar ile ortaya karlan Pompeyiden
Bergama saraylarnda ve Akropol civarnda bulunan Fresk ve mozaik kalntlar
Hellenistik Dnem sanatna ait bilgiler sunabilecek eserler arasnda ilk srada yer
almaktadr.
Heykel sanatnda Bergama, Hellenistik Dnemde Bergama ekol ile
zel bir neme sahip olmutur. skender Bst ve Bergama Galatya savalarnn
ansna yaplan antlar (Devler Firizi) Bergamada yaplmtr. Bergama kazlarnda
bulunup, stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenen Byk skender Bst; Yunan
sanatnn Hellenistik Dnemdeki byk ustalarndan Lysipposun kopyalarndan
biridir. Bergamal sanatlar tarafndan yaplmtr. Dier eser ise; Bergama ve
Galatlar arasndaki savalar anlatan, Bergama Zeus Tapna kabartmalardr. Zeus
sunann kaidesini ssleyen Bu eserde Tanrlarn, Topran vahi gcn
temsil eden devlerle (Gigant) savan anlatan sahneleri ierir. Galip gelen tanrlar
hantal devleri ezmektedir. Devlerin baknda can ekimenin verdii ac dile
getirilmitir. Ayn zamanda Bergamallarn barbarlara kar daima galip gelecei
fikrini belirtmektedir. Ayn sunan st galerisinin iinde yer ald anlalan daha
kk lde yaplm bir firiz Bergamann efsanevi kurucusu Telefosun hayatn
yan yana sralanm eitli sahneler iinde tanmlamaktadr. Sahneler hareket dolu
ve kvrmlar uyum iindedir. Etkinin daha youn olmas istendii iin, boyutlu
figrlerle dolu yksek bir kabartma yntemi kullanlmtr. Hellenistik sanattaki
arpc ve etkileyici zellik belirgin olarak grlmektedir. M..170 yllarnda
Bergamada yaplan bu eser Berlin Mzesinde sergilenmektedir. Kral Attalos I,
(M..241-179) ile Galatlar arasndaki bu savalarn zaferleri zerine yaplm olan
tun heykel guruplar hakknda ancak Romallar zamanna ait mermer kopyeler
sayesinde bir fikir edinebiliyoruz. Bunlar hakknda dmannn eline esir
dmemek iin karsn ldrdkten sonra klcn kendi gsne saplayan bir Galat
efinin heykeli gsterilebilir.
Bergama ekolnn yetitirdii heykel sanatlar hakknda en nemli kaynak
Plinusun almalar k tutmaktadr. sigonos, Phyromachos, Stratonikos ve
Atigonos isimli sanatlar eserinde belirtmektedir.
Dnemin Bergamada eser vermi ve Bergamal olan sanatlar ise;
Phyromachos, salk tanras Asklepiosun heykelini yapmtr. Skopan ise
bakrdan yapt byk bir kz heykeli ile n kazanmtr. Bergamadan sonra
Rodos M.S.I. yzyla kadar heykel sanatnda, Bergamann devam oldu. Bergama

61

Krallnn zaferlerini temsil eden heykel ve kabartmalarnn yapmnda Bergama

dndan gelen heykeltralarnda burada aldklar eitim sonras gerek Bergamada
gerekse kendi lkelerinde bu sanata katklaryla Sanat Tarihi asndan katklar n
plana kmtr.
Bergamann heykel sanatndaki altn a, Eumenes IInin krallk
dnemine rastlar Bergama Akropolndeki en byk suna M.. 180 ylnda
yaptran Eumenes II, bu eserini Zeus ile Athenaya sunmutur. Eski alarn bu
grkemli yaptnn heykeltralk eserleri Hellenistik Dnem plastik sanatnn en
gzel rneklerini oluturmaktadr. Bu heykeltralk eserleri tanrlar ile gigantlar
savan tasvir etmekte, ayn zamanda Bergamallarn Galatlara kar kazandklar
zaferi de simgelemektedir. Eski alarn bu grkemli yaptnn heykeltralk
eserleri Hellenistik Dnem plastik sanatnn en gzel rneklerini oluturmaktadr.
heykeltralk eserleri tanrlar ile gigantlar savan tasvir etmekte, ayn zamanda
Bergamallarn Galatlara kar kazandklar zaferide simgelemektedir.
Kabartmalarn, heykeltralk eserlerinin stilinde barok bir ifade vardr. M.. 4.
yzyln sanat hareketlerinin daha da kuvvetlenmi bir ekli olarak ta Prof.Dr.
Ekrem Akurgal tarafndan kabul edilir. Akurgala gre; salar danktr ve salarn
derin oyulmu blmleri gl bir k-glge konstrast olutururlar. En belirgin
zellikleri derin gzlerin trajik bir biimde yukarya doru bakmas, atk kalar ve
azn yar ak olmasdr. Yzlerde, heyecan, zdrap ve coku gibi ifadeler
grlmektedir.
Yzlerin ok abartlm, zdrapl ifadelerinin yansra yakkl erkek
yzleri ile ok gzel yaplm erkek vcutlar da vardr. Kadn fgrleri olduka
byleyicidir.En gzel ve en iyi korunmu olanlar Artemis ile Nykstr.
Kaslar abartlm bir ekilde ilenmi olup, giyisilerin diagonal kvrmlar
derin glgeler yaparak dalgalanmaktadr. Vcut hareketleri sert ve keskindir. Daha
sonraki dnemlere etki yapan yeni heykeltralk rnekleri yaratlmtr. Bu
rneklerin fazla ypranmadan gnmze gelenleri arasnda, Eric Simon tarafndan
Pompei yaknlarndaki Villa dei Mysterinin frizinde Bergama etkisi tayan geler
saptanmtr.
Hellenizm Medeniyetinin Anadoluda zellikle Bergama Krallnn
kurulup yayld topraklarnda kapsam alanna girdii Eolia ve oniada niin
nce doduu ? sorusuna cevap verebilmek iin, Prof.Dr. Fruzan Knal, Eski
Anadolu Tarihi, T.T.K.,1991 isimli almasn da, sorunun cevabn bulabiliriz.
Ona gre, Hitit medeniyetini yakndan tanmak lazmdr. nk dou ile batnn ilk
temas Hitit mparatorluu zamann da Bat Anadoluda balam, Ge hitit
devrinde bu mnasebetler Orta ve Gney Anadoluya doru sokulmutur. Bylece
Hititlerin eski ark medeniyetlerinden iktibas ederek hititli ahsiyeti verdikleri
birok kltr unsurlar Hellen medeniyetinde ideal eklini bulmu ve bu ideal
Gzellik ve Doruluk mefhumu, Hmanizma ile yeniden uyandrlarak Asya
medeniyetine temel tekil etmitir.
Aslnda satr aralar ve skenderin ortaya koyduu ve lmnden sonra da
yaklak 300 yl sren bu medeniyetin amac, dou ve bat kltrlerinin
sentezinden doan bir kltr olmas ve bu kltr evrensellik boyutuna tayan
gelimelerin ekirdei olan, Hititlerin kltrne de hayat veren Anadolunun yerli
halklarndan Hattileri, onu takiben Luwi ve Hurri gibi Anadolunun ilk yerli
halklar olarak bu topraklardaki kltrlerinin izleri unutulmamaldr. Aslnda
M..7000 yl ncesine kadar uzanan Ana tanrca Kybele Klt tarm
toplumlarndaki dourganlk ve bereketi simgelemesi gibi Anadolu kendi
topraklarnda medeniyet kurmu tm kavimlere kendi kltrnden bir takm
deerler alamtr. Tpk Hellenist dnemdeki, Efes Artemis Kltdeki Artemisin
Eski Yunan Mitolojisindeki Artemisden ok farkl, Anadolu Tanras Kybelenin
vasflarn tayan Bereketi simgeleyen tanra olmas rnei Hellenistik Kltrde
Anadolu imzasn grebiliriz. Ksa da olsa Hellenistik kltrdeki Anadolu izleri
Bergamada Hellenistik Dneme damgasn vuran ve Sanat tarihinde Bergama

62

Heykel ekol eklinde literatre giren bu sanatnn gelimesini hazrlayan

unsurlar ve sanat tarihine olan etkilerini daha iyi anlayabiliriz.
HELENSTK DNEME DAMGASINI VURAN BERGAMA HEYKEL
SANATINI HAZIRLAYAN UNSURLAR VE GELM
skenderin siyaseti, semeresini, Grek ufuklarnn muazzam derecede
genilemesi ve Yunan kltrnn dou unsurlar ile btnleerek eskisine nispetle
bambaka bir ehreye brnmesi eklinde vermiti.
Grek aleminin dou ile temasndan doan en mhim deiikliklerden biri
phesiz mhim faaliyet merkezlerinin douya kaymasyd. Gelien ehirler artk
anavatan ehirleri olmayp, Diadohlarn kurduklar skenderiye ve Suriyedeki
Antiohin ile Kk Asyann Bergama, Ephozos ve Rodos gibi daha eski on
ehirleriydi.
Helenistik devir byk bir ilmi faaliyete de yol amt. lme verilen
nemin en karakteristik misali Bergama ve skenderiye ktphanelerinin tesisidir.
Dinde Scepticiam (phecilik) domutu. Geri ilahlar yine eskisi gibi
ibadet grmekte idilerse de, onlarn insan yaayn tanzim ettikleri hakkndaki
inan sarslmt. Bundan baka yabanc kltler de Yunan ilahlar arasna
szyorlard.
Btn bu deiikliklerden sklptrn de hisse almas bediidir. Ve byle
olduunu pek ok misallerle gsterebiliriz. Nitekim heykeltrai inkiaf da
doudaki yeni merkezlere kayarak ? bir istikamete doru ynelmitir. Atalardan
intikal eden muayyen tip ve tarzlardan geni mikyasta kurtulan sanat, her trl
tesire barn amtr. Bu itibarla ok vehelidir. Mevcutla yetinememek ve daima
fazlasn aramak bir cereyan halindedir. Mimaride olduu gibi heykeltraide de
ller kolosallamtr.
ndivdualizm nem kazanmaya balam; insan vcudunda kemik ve
adalelerin gsterilmesine, hareketlerin sertliine
dikkat edilmi; gruplarda
simetriden kanlarak sath deiiklikleri yerde oturma, geriye dayanma, dnme
gibi duru vaziyetleriyle gelitirilmi; elbiseler zenginlemi; draperi ufki, kuli,
diagonal ve mukavves hatlarn bir hercmerci eklinde verilmi; bylelikle figrler
sonsuz hareket ve canllk kazanmlardr. Halbuki klasik devirde draperinin deeri
sadece olup, kvrmlar hep ayn ekil ve ayn istikametlerle gsterilmiti. Geri
birbirini kateden kvrm ekli Lysippostan nce de mesela Mausoleumda
kullanlmsa da orada henz tecrbe mahiyetindeydi. Evvelce tali kalan vcut
formu imdi en fazla verilmek istenen olup draperi bilhassa buna yardm
etmektedir.
Ferdiyet duygusunun nem kazanmas konu eitliliine ve realistik portre
sanatna yol am, portreci gr de ekspresyonizme hz vererek trl helecanlar,
teessr, zdrap gibi deruni izler dikkatle tetkik edilip ilenmitir.
Pek umumi olarak Helenistik Sklptrn drdnc asrn iki grn
takiben iki yolda gelimi olduu sylenebilir. Ya Praxitelesin zarif ve hassas
tipleri mbalaal bir ekilde taklit edilmi ve bu neticede yavan bir hassasiyetle
dejenere olmu, yahut da Scopasn iddet ve his taraf daha da ileri gtrlerek
nihayet Perikles devrinin sakin ve vakur figrlerine taban tabana zt huzursuz
ekiller vcut bulmutur.
Helenistik devirde mimarlar kadar heykeltralar iin de kabiliyetlerini
gsterebilecekleri geni bir alma sahas mevcuttur. Zira artk kral saraylarndan
baka resmi meydan ve galerilere krallarn yahut dier mhim ahsiyetlerin,
ktphanelerde ise bilim adamlarnn heykel ve bstleriyle sslemek adet olmutur.
Bu devirde Bergama kudretli bir kraliyetin merkezi vaziyetine geerek
nemli bir rol oynamaya balar. ve ikinci asrlarda kah Galatlar, kah
Selevkitlere kar kazanlan zaferlerle kralln hudutlar Anadolunun byk bir
ksmn iine alacak kadar genilemi ve bataki kudretli krallar Bergama ehrini

63

gerek kltr, gerek ticaret ve ekonomi, gerekse sanat bakmlarndan devrin en faal
bir merkezi haline getirerek abidevi eserlerle sslemilerdir. Bergama abidevi
heykeltraisinin douuna yol aan bu faal devre aa yukar yz senelik bir
zaman erevesine girer. Devam sresi ancak nesli iine alarak, nc asrn
son eyreinden ikinci asrn birinci yarsna kadar varmaktadr.
Acaba Bergamann bu verimli sanat devresi hakknda antik mellifler bizi
ne ekilde tenvir ediyorlar?
Maalesef yazl kaynaklardan edindiimiz malumat hem pek czi, hem de
sarih deildir. Plinius bile bize pek az ey anlatr. Hatta hepimizi hayrete dren
bir izahta bulunarak der ki : Lysippos ve mektebinin faaliyeti hitam bulduktan
sonra sivrilen heykeltralar yoktur. Lysippos devrini bir durgunluk devresi takip
eder ve ancak 156nc Olympiad ylnda (M.. 156-153) yeniden bir canlanma
vuku bulur.
Plinius, Attalos ve Eumenesin hkmdarlk devreleri iinse unlar
sylemektedir : Attalos ve Eumenesin Galatlarla muharebeleri sigonos,
Phyromachos, Stratonikos ve Antigonos adl sanatkarlar grubu tarafndan tasvir
edilmitir.
Yine Plinius beinci bir sanatkar olarak gsterdii Epigonos hakknda ise :
Borozanc ve l anasna sarlm ocuk tasvirleri ile seleflerini geride
brakt. demektedir.
Pausanias da buna ilaveten : Atina akropolnn gney duvarna yakn bir
yerde devlerin , Atinallarn Amazonlara ve Marathonda Perslere
kar muharebeleri ile Galatlarn Mizyada bozguna uratlmas tasvir edilmitir ki,
bunlar Attalos tarafndan diktirilmi adak hediyeleri olup her iki figr aa yukar
iki elle boydadr. eklinde bir kayt geer.
Plutaroha gre bu gigantomahi heykellerinden Dionysos figr frtna
esnasnda akropolden tiyatroya umutur ki, bu hadise heykellerin bronzdan
olduunu ima ediyor.
Nihayet Ampelius yle yazmaktadr : Bergamada 40 ayak ykseklikte
mermerden byk altar devlerle sava gsteren kolosal kabartmalarla
sslenmitir.
Literatrde geen bu zayf ve mphem tarifler ancak Almanlarn
Bergamadaki verimli hafriyatlar neticesinde bir mana kazanabilmitir.
Kazlarda Attalitlerin adak eserlerinin kaide inskripsionlarndan bir ksm
ortaya karldktan baka ki bunlarn bazlarnda Plinius tarafndan zikredilen
heykeltra adlar da ksmen kalmtr Ampeliusun tarif ettii Altara ait de bol
miktarda rlyef paralar bulunmutur.
Bu buluntulara, Bergama orijinallerinden yaplan Roma kopyalarna ve
yazl kaynaklara dayanarak Arkeologlar Bergama heykeltraisini gruba
ayrmak imkann bulmulardr :
lk Ykselme Devri : ki bu devir en karakteristik rneklerini Bergamada
Galatlara kar Attalos I (241-197) tarafndan kazanlan zaferler dolaysyla dikilen
ve bize ancak kopyalar intikal eden tabii cesametteki Galat heykelleri ile
vermektedir.
Olgunlama Devri : Eumenes II (197-159) zamannda yapld dnlen
gelikin barok sluptaki byk altar rlyefleri ile karakterize edilir.
zlme Devri : Atina akropolnde dikilmi olan bronz heykellerin
mermer kopyalar olduklar dnlen Attalos I devrine ait (159-138) Amazon,
Galat, Pers ve Gigantlarn insan boyundan kk ebattaki heykellerinde
hususiyetlerini gsterir.
u halde ettiimiz durum yukarda sylediklerimizi teyit etmektedir. Yani
Bergama Krall tarihinin parlak devresi ile heykeltrai inkiaf paralel olarak
gider.
imdi incelemelerimiz iin bunun kadar nemli olacak baka bir noktay
gzden geirelim.

64

Acaba Bergama mektebine giden sanatkarlar mahalli midir?

Kitabeler ve dier yazl kaynaklardan rendiklerimiz, heykeltralarn
hepsinin Bergamal olmadklar yolundadr. Erken heykeltralar arasnda mesela
Stratonikos Kyzikoslu, Antigonos muhtemelen Euboeal, Pyromachos ve
Euktemonun olu Nikeratos Atinal idi. Sonra yine biliyoruz ki Lysippos oullar
ve talebelerinin bir ksm babalarnn doum yeri olan Sikyonda kaldklar halde,
dier bir ksm anavatandan ayrlarak dounun Helenistik ehirlerine yerlemiler
ve Lysippos tesirlerini buralara kadar yaymlard.
Vaziyet gsteriyor ki, Bergama byyp zenginletike Grek dnyasnn
muhtelif ksmlarndan sanat duyu ve grleri baka baka olan bir takm artistler
Bergama krallar tarafndan zaferlerini ebediletirmek, hem de ehri sslemek zere
celp edilmilerdir. phesiz ki byle heykeltralar sadece Bergama deil dier
baka kalknm Helenistik ehirlere de arlmt. Birbirinden uzak yerlerde bu
devre Helenistik sanatnda grlen yeknesakln izah budur.

BERGAMA HEYKEL SANATININ SANAT TARHNE ETKLER

Bergama heykeltrai sanatn biz nc asrn ortalarndan Attalos I
devrinden- balattk. Halbuki Bergama Krall bundan aa yukar yarm asr
nce Phileteiros I (282-263) tarafndan kurulmutu. 282den Attalos Iin culus yl
olan 241 senesine kadar acaba Bergamada hibir sanat faaliyeti mevcut deil
midir? gibi bir sual akla geliyor.
Athenay ehrin ba ilahesi mertebesine ykselten kraln Phileteiros
olduunu biliyoruz. Ona ayrlan kutsal sahada imar faaliyetine giriildii zaman
sanatkarlarn hepsi dardan getirtilmi olmalyd. Zira idari bir merkez halini alan
Bergama, tarih sayfasn byk bir hamle ile aarken siyasi sahada kazanmaya
balad nemi abideviletirmek iin ihtimal zanaatkar seviyesini aamayan bir
takm mahalli mimar ve heykeltralaryla yetitirmi olamaz.

Hermafrodit

Eros

Civarda llionda Lysimachos zamannda yaplan bir mabet, metoplaryla

devrin en bata gelen eserleri arasnda saylyordu. Phileteirosun Lysimmachos ile
olan alakas malumumuzdur. Bu itibarla llion sanatkarlarnn Bergamaya
arlm bulunmalar pek muhtemeldir.

65

llion mabedinin kuzey- dou metoplarndan 4 atl arabasyla Helios

figrnden ba ksm ile gemitir. Bu ba 4. asr ilah balarna dayanmaktadr.
Normalden daha byk bir Zeus ba da yine 4. asr tradiyonunu devam
ettirir. Ve Briaxis balarn hatrlatr. u halde illion ustalar Yunanistan sanat
mekteplerinden tesir almlardr. Hatta buradan da yetimi olabilirler. Zira ne
llion ne de Aisiada baka bir ehirde yeni bir sanat faaliyeti meydana gelmemitir.
Ancak Kysikosta byle bir mektep vardr. Yazl kaynaklardan ve hafriyat
yaplmam olduu halde harabelerden, Kysikosun Kkasyann en parlak Grek
ehirlerinden biri olduu anlalyor. Burada Arkaik devre kadar kan birok
rlyef ve heykel bulunmutur.
llion iin dndklerimizi Kysikos iin de dnebiliriz. Nitekim
kaynaklar Bergamann kuruluundan beri Kysikosla olan mnasebetini
kaydetmektedir.
Phileteiros zamannda ufak tefek siparileri karlayabilecek yerli atlyeler
kurulmu olabilecei de akla geliyor. Mesela kaba bir iilik gsteren bir
Phileteiros bann byle bir atlyeden km olabilecei dnlebilir.
Acaba bu devrede daha mhim eserler yaplm mdr? Bunu bilmiyoruz.
Belki yaplm fakat, Athena mahalli deitirilirken kaybolmutur.
Phileteirosun Athena iin yaptrd Dor mabedinin kalntlar arasnda
kltle alakal bir rlyef bulunmutur. Burada ortada Athena bir kaide zerinde
hieratik pozda banda mifer, kaldrd sa elinde mzrak, solunda ise kalkann
tuttuu halde gsterilmitir. nce hiton zerine atlm manto sa omzu akta
brakmaktadr. Belde kuma kvrmlar kemer zerine dklr. Etekler ortada
krlang kuyruu eklinde toplanmtr. Bu figr tasvir tarzyla bizi 4. asr
ekillerine gtrmektedir.
Demeter mahalli ile ilgili klt kabartmas Romallar devrinde deitirilen
temenosun gney odalarndan birinde bulunmutur. Demeter sol elinde bir meale,
sanda kurban tasviriyle bir sunak yannda durmaktadr .
Mabedin pronaosunda da bir heykele ait paralar bulunmutur . Bunlarn
klt heykeliyle alakas yoktur. Mamafih ileni tarz 3. asr balarna ait olduklarn
gsteriyor. Ba, Praxitelesten sonraki bir devre girer. Elbisenin yumuak
kvrmlar klasik tradisyonu devam ettirmektedir.
Kybeleye ait mukaddes mahalde ise bulunan alak bir kaideye gre oturan
bir klt heykeli mevcut olmalyd.
Demek ki balangta Bergamada sanat dinin hizmetindeydi. Fakat bu,
orijinaliteleri olmayan basit heykel ve rlyeflerde yarm asr sonrasnn gelimi
sanat numunelerinin nclerini bo yere ararz.
Attalos Iin zafer abideleri birdenbire byk bir srpriz eklinde yepyeni
bir tarz ve fevkalade mtekamil bir sanat gelenei ile karmza karlar. Mamafih
bunun kadar byk ikinci bir srpriz daha nmze konuyor; Attalos muazzam ve
muazzam olduu derecede de mhim bir eseri olan Byk Zafer Antn Epigonos
adl yerli bir ustaya sipari etmi bulunmaktadr .
Richter Helenistik devirde Bergama, Rodos, skenderiye ve Antiochia gibi
mektepler kabul etmenin yanl olduunu, aslnda Grek heykeltralarnn anavatan
zayflaynca bu yerlere g ederek bir takm yeni stiller meydana gelmesinde amil
olduklarn kabul eder. Bu fikir ancak ksmen doru olabilir. Bergamann ilk
byk heykeltrai eserlerinden birinin yerli bir ustaya verilmesi Richter tezindeki
noksan ortaya koyuyor.
Epigonos eserini eski sembolik ekilde deil fakat realist bir tarzda, len,
yaralanan, savaanlarla hakiki bir mcadele temas eklinde ilemitir ki, bu kraln
m ? yoksa heykeltran kendi fikri miydi ? mehulmzdr.
Dmanlarn byk korkusu ve afallam halleri fizyonomide
aksettirilerek mcadelenin bir yok etme saval olduu belirtilmitir. Byle hakiki
bir mcadele skender lahti ve mozaiinde de gsterilmiti. Fakat skender
lahtinde ifadeler ve hareketler daha llyd. Bununla beraber mcadele

66

gruplarnn tanziminde her halde lahir muharebe abidesine rnek olmutu. Mamafih
Galler Abidesinde baka bir ehre; yenilik yolunda atlm ikinci bir admla
karlayoruz. Bu defa bir muharebenin mcadele safhas deil, fakat kaybedilen
bir savan maluplar zerindeki tesiri gsterilmitir. Bunun iin ehrelerde
pathetic ifadeler daha ardr.
Baka bir yenilik, barbar tiplerinin bu devre Bergama sanatnda domu
oluudur. Geri Atinada Chrysippos aa yukar Epigonosla ayn zamanda
yaam ve o da ehrelerde psiik ifadelere yer vermise de burada ki yenilik bu
ifadelerin barbar karakterine uydurulmu olmasndadr. Bergama sanatnn yaratt
bu barbar tipi klieleerek asrlar boyunca ayn hususiyetlerle verilmek suretiyle
devam etmitir.
Zafer ant tipi 3. asr iin karakteristik olan en muhteem rneklerini
Bergamada vermitir. Geri Samothrace Nikesi de bir zafer adna dikilmise de
Bergamada artk sembolik Nike tasvirlerinden uzaklalarak bu yolda da bir
yenilik yaratlmtr.

Nike

Eumenes II devrinde inkiaf ayn yolda ilerleyerek Bergama sunanda

pathetic slup ahikasna varr. u halde bu devrenin bir nesil nceki sanatla
balants mevcut olup, bu benzerlik tespit edilebilir.
Frizde Galat tipleri tekrarlanmtr. Geri dier Helenistik mekteplerin baz
unsurlar da bu arada kendilerini gsterirse de, bunlar sanatkarlara ayrlan muayyen
paralara mnhasr kalm motiflerden ileri gidemeyip btnn seyrini
deitirmezler. Mesela draperi onyaya civar adalardan alnm olabilir. 180
senelerinde yaplm bir Rodos eseri Samothrace Nikesinde dalgalanan kuman
incelik ve kalnlk gibi hususiyetleri ve canll fevkalade stn bir ekilde
verilmiti.
Eumenes II devrinde Bergama sanat inkiafn tamamlarken bir taraftan
baz yenilikler de ortaya atlmtr. Detay natralizmi bu devrede domu, hikayeci
slup ilk rneklerini yine bu devrede vermitir. Mamafih Bergama sanat bu en

67

verimli devresini idrak ettikten sonra yaratcl arabuk yerini iddetli bir
zlmeye terk eder.
Attalos II devrinde artk nadiren bir orijinaliteyle karlayoruz. Eserlerin
heyeti umumiyesinde bir donmuluk husule geliyor.
Btn bu tetkiklerimiz yukarda da belirttiimiz gibi sanatn verimlilii
bahsinde politik stnln ne derece mhim bir rol oynadn gstermektedir.
lham verecek harpler zaferler gibi tarihi olaylarn yokluu ve zenginlik
kaynaklarnn azalmas Bergama abidevi sanatna en byk darbeyi indirmitir.
Ayn hal Atinann parlak devri ve sonrasnda da mahede edilebilir.
Alexandria ve Antiochiann Helenistik tarihteki rolleri Bergamannki
kadar nemli deildir. Nitekim bu yerlerde abidevi heykel gelenei geliememitir.
Geri bu ehirlerde de birka byk sanatkar yetimise de bunlar eserlerinde fazla
yaratclk gsterememilerdir.
skenderiye ilk zamanlarda Attika tesirinde kalm, sonra yerli motifler de
sanata girerek bir Craeco-Aegyip sanat karm meydana gelmitir.
Antiochiada geri Eutychidesin Tychesi ve Isparta iin yapt Murotas
Nehir heykeli gibi mehur eserler de grlyorsa da, Grek ve dou motiflerini
sanatkar bunlarda da kendisinden fazla bir ey ilave etmeksizin tekrarlamtr.
Halbuki Bergamada klasik tesirlere ramen devaml bir inkiaf gsteren ve trl
yenilikler ve orijinalitelerle karmza kan bir slubun mevcudiyeti inkar
edilemez. Buna mukabil anavatan bilhassa Atticada bu devir sanatnda
muhafazakar kalnarak Klasizm cereyan devam ettirilmitir. u halde
Bergamadaki ilerleyie mukabil fakirleen Yunanistanda bir durgunluk, eski
aheserleri taklidden ileri gidemeyen bir ksr devre ile karlayoruz. Halbuki
krallk devri Bergamasnda Klasik devir eserlerinin kopyalar yapld zaman bile
bunlarn serbest reprodksionlar olmasna dikkat edilmiti.
Ephesos ve Tralleste sanat faaliyetleri ge Helenistik devirde balar. Buna
mukabil Rodosta, ehir, adann bakenti olduktan sonra sanat dier Helenistik
ehirlere tesirde bulunabilecek kadar ilerleyerek karmza kmaktadr. Rodosun
stn mevkii asr devam etmitir. Burada yaplan heykellerde Scopasn elemli
ehreleri, Lysipposun fevkalade hareketli atlet balar devam ettirilmitir.
Pliniustan Rodosta abidevi sklptrn de mevcut olduunu reniyoruz. Adaya
ait malumat verilirken 100 Kolostan da bahis geer. Mamafih Rodosta nceleri
sanat dinin emrinde kalmtr. Bergamadaki gibi politik bir mahiyet tamaz.
Helios Balar indos Athenasnn kolossal ba buna misal olarak gsterilebilir.
Btn tetkiklerimiz Bergamann almaktan ok verme vaziyetinde
olduunu gsteriyor. Pathetic stil Bergamada olgunlatktan sonra Delos, Cos ve
Efeste grld gibi Kk Asyaya, hatta Lykosura Despoina mabedinde
tespit ettiimiz zere Yunan karasna kadar yaylmtr. Fakat bu tesirler ksa
srelidir, pathetic slubun yerine sratle daha sade birer slup kaim olur. Mamafih
M.. I. asrda Bergama pathetic slubu mbalaal bir ekilde yeniden ortaya
kmaktadr. Buna misal olarak Laokoon grubunu gsterebiliriz.
Bergama pathetic stilin tesirleri talyaya kadar yaylmtr. Etrsk lahitleri
ve urnlar zerindeki kabartmalarda bunu mahede edebiliriz. Tarquiniden
Tomba del Tifonedeki boyal figrlerde ylan ayakl ve kanatl demonlar pathetic
ehreler ve rzgarla uuan salaryla altar frizinin gen gigantlarn hatrlatrlar.
Ayn ekil ge Etrsk balarnda yine kendini gsterir. I. asrn ilk yarsna ait
Bolsenadan bir kadn ba, Arezzoda bir mabedin at sklptr arasnda yine bir
kadn ba, Roma Tapariden bir sra ba tpk Bergamadaki gibi mbalaal
derecede pathetic ekiller gsterirler.
Romada klasizm cereyannn meydana gelmesi Bergama yoluyla
olmutur. Daha Bergama sunanda kendini hissettirmeye balayan klasik tesirler
Eumenes II devrinden sonra daha da artm bulunmaktayd. Bunu almalarmzda
birok misallerle tespit ettik.

68

Rodos ve Delosta II. Asrdan itibaren grlmeye balayan Klassisist

eserler Bergamada husule gelen bu meyli devam ettirmilerdir.
Helenistik Dou Romann eline getikten sonra Kk Asya uzun sren
bir sulh ve skun devresine kavumu ve bu kendini devrin sanatnda da
hissettirmitir. Halbuki Roma Marcus Avrelius devrinde dou ve batdan devaml
istilalara uramaya balaynca Bergamann mcadeleci ruhla yaratt barbar
tipleri tekrar rabet grr.
Bundan baka Bergamada gelien portre sanat da Roma portrecilii
zerinde messir olmutur.
Bergama sanat periodlar Rnesanstan sonraki Barok ve Rokoko ile
mukayese edilmitir. Wlfflin, (Renaissnce und Barock) adl eserinde Barokun
belirli bir devre bal olmayp, tarihin eitli devrelerinde tezahr ettii fikrini
ortaya atan biri olarak bu mukayesiyi yapmtr. Yine Wlffline gre bu yeni
Barokta formlarda dalma mevcuttur, konturlar geicidir. Burada ise devamllk
grlr. Bu itibarla byle bir karlatrma zahiridir. Zaten Rokoko Bergama
ruhuna pek uymadndan bu neviden eserler pek azdr. stelik Rokoko burada
dierindeki gibi Baroktan sonra gelmeyip onunla paralel olarak devam eder.
Her devrin muayyen noktalarla karakterize edilen ve umumi olan slubu
yannda daha muayyen; bir devletin hudutlar iine sabilen mahalli sluplar da
mevcuttur ki bunlarn ayn zaman iinde baka baka yerlerde esaslar bir olduu
halde ayr istikametlerde gelimesi zerinde o kavmin tarihi messir olmutur.
Helenistik mektepler arasnda sanatkar ve fikir mbadelesi mevcudiyetine ramen
aa yukar her mektep devrin umumi cereyanlar yannda mahalli geleneklerin
korunmasn da bilmitir. Bunun iin imdiye kadar Helenistik devir mekteplerini
birbirlerinden ayran hususiyetler ve bu hususiyetlerin gelimesi tam olarak tespit
edilemediyse bu; bu yolda yaplan almalarn yetersizlii ve ancak ok yakn bir
maziye sahip bulunmasndandr.
Bu konudaki her geen gn deien ve eksiklerimizi tamamlayan
bilgilerimizi Arkeolojik kazlarn bizlere kazandrd belgeler nda srekli
yenilendiini ve her bulunan yeni paralar bizi bilginin kayna olarak dnemin bu
sanatta ulat k hznn boyutlarn da, ortaya koyacaktr.

Tanralar

Bergama Heykeltrana ait en nemli yaptlarndan olan Bergama Suna

heykeltralk yaptlar Berlindeki Bergama Mzesinde sergilenmektedir. stanbul
Arkeoloji Mzesinde yalnzca tek bir kadn ba bulunmaktadr. Bu ba son
zamanlarda H. Luschey tarafndan sunan kuzey frizindeki Aphroditin
bulunmayan ba olarak tanmlanmtr. Son kazlar srasnda Bergamadaki
Asklepionun stunlu yolunda ele geen ve tamamen Bergama stilinde olan sakall
bir ba ise Bergama mzesinde bulunmaktadr. Bu ok gzel, ancak normalden

69

daha byk olan bu ba sunak frizinden deildir. Bununla beraber M.. 2. yzyln
ilk yarsnda ortaya kan Bergama Heykeltralk Okulunun, esiz bir rneidir.
Bergama Mzesinde sergilenen dier bir gen adam bann ise sunaktaki Telephos
Frizinde kl tayan bir kiiye ait olduu Luschey tarafndan saptanmtr.
Gelecekte Helenizm sanatnn bu mphem ve muallakta kalm mektepler
meselesinin daha etrafl ekilde ele alnarak incelenmesi ve problemlerinin halline
allmasn temenni ederiz.
BERGAMADAK ESERLER ORTAYA IKARAN ARKEOLOJK
KAZILARIN BALAMASI
yk, Alman yol mhendisi Carl Humann 1869 ylnda Osmanl hkmeti
iin Bergama-Dikili arasndaki yolun etdn yaparken iilerin ona getirdii
kabartmal talarla balar. Humann,
Zeus Sunann paralarn Bergama
Akropolndeki Heroon ve Yukar Agora arasnda kalan; bir Bizans duvarnn
iinde bulur ve burada yedi yl kaz yapar. Bergama Akropolis kazlar ve
Restorasyon almalar stanbul Alman Arkeoloji Ensttis tarafndan gnmzde
de srdrlmektedir. Bugn Berlindeki Pergamon Mzesinde tmyle yeniden
kurulan muhteem sunan yerine, Bergamadaki eski dnemlerin ihtiamn Roma
mparatoru Traianusa adanm mabetin stunlar Akrepoln yeni sileti olarak
sslemektedir.
Zeus Suna, gnmzde bir am aacnn glgesinde bu gnk
Bergamay seyreden temelleri ise daha sonraki yllarda 1878-1886 da kazlarn
yaplmasna sebep oldu. lk kazlar gerekletiren ve bu gnde mezar Akropolde
bulunan Carl Humann bu kazlar kendisi aadaki satrlarda anlatr.
Pergamonda ziyaretilerim vard : Karm zmirden, Berlinli Dr.
Boretius ise yapt dou gezisi srasnda
zmirden geerken uramt.
Ziyaretileri, arka ksm dnda, ilenmi yz ise molozlara bakan platform
duvarn grmeleri iin kaleye davet ettiim gn 21 Temmuz 1879 tarihini
takvimler kaydetmekteydi. Bizler yukar ktmz srada, gkyznde yedi tane
kartal bir daire oluturmulard. Bu byk bir ansa iaretti. lk platform ykld ve
kvrlm bacaklaryla duran bir gigant srtn bize gsteriyordu . Sola doru
yneliyordu. Sol elinde bir aslan postu vard. Maalesef bildiimiz platformlarn
hibirisine uymuyor dedim. kincisi de devrildi . Gsn gsteren muhteem bir
tanr, ylesine gl ylesine gzel, sanki hi kimsenin daha nce grmedii gibi .
Omuzlarnda bir manto aslyd, genice alm bacaklarnn stne kadar iniyordu
bu manto . Bu platform da bildiklerimizden hibirine uymuyor ! nc
platformda ise ayakta duran zayf bir gigant vard . Sol eli sa omuzunu tutuyordu.
Sa eli ise sanki felli gibi duruyordu. Topraklar temizlerken drdnc platform
dt : Bir gigant srtn kayalara yaslam, imek baldrn delip gemi . Sanki
yaknmda hissediyorum, Zeus ! Heyecanla drdnc platformu incelemeye
koyuldum . nc bulunan ilk bulunana uyuyordu . Byk Gigantn kvrk
ylan, diz km gigantn bulunduu platforma kadar gidiyordu. Bu platformun
ise st ksm yoktu . Ama devrilmi olann stnde savat aka grlyordu .
Byk tanrya kar m savayordu ? Gerekten yle; elbisesinin altndaki sol
aya, diz km gigantn arkasnda kayboluyordu. de birbirine uyuyor
diye bardm. Drdncs de dierlerine uyuyor; imein arpt gigant yere
doru dyordu . Sevinten titriyordum. Bir para daha geliyor . Aslan postu,
byk bir gigantn kolu, kars ise karma kark; ylanlar-egis ! Zeus bu ! yle
byk, yle gzel bir eser ki, sanki dnyaya bir kez daha hediye edilmiti. Bylece
almalarmz doruk noktasna ulat . Athena grubu, kendisini tamamlayan
paralara kavutu. Bizler derinden etkilenmi mutlu insan, muhteem

70

buluntunun nnde kalakaldk, taa ki ben Zeustan (Zeus Suna ) aa inip

mutluluk gzyalar dknceye dek te byle gzyalaryla bulunan tapnak iki
senelik alma sonunda tmyle aa karld. Berlindeki Pergamon Mzesinde
yeniden birletirildi.
Bu hzn hikaye ile balayan bu serven byle srerken Anadolunun her
kar topranda antik yerleim alanlarnda dier yabanc aratrmaclar cirit
atarken, kmadk tepe bakmadk ta brakmadlar. 1874 ylnda karlan lk Asar
Atika Nizamnamesini takiben, 1884 ylnda Osman Hamdi Beyin hazrlad yeni
Asar Antika Nizamnamesi de bu yamalamay durduramamtr.
Bergamada Carl Humannla balayan Bergama kazlarnn serveni ki
Dnya sava yllar hari kesintisiz olarak gnmzde de srmektedir.

BERGAMA KRALLII HELENSTK DNEM ESERLER

ATHENA POLAS NKEPHOROS MABED

Athena, sanatn ve bilimin koruyucusu olduu gibi,

kentin de koruyucusu ve zafer mjdeleyicisi idi. Bergamada
uzun sre yerleen tanra Athena kltnn kuruluunu
efsane Augeye atfeder. Mysia kral Telephosun annesi ve
Tegeadaki Athena Alsa madenin rahibesi olan bu kadn
Meysine ehri Akropol zerindeki bir mabedi Athenaya
vakfetmitir. Mabet eski bir klt heykelini muhafaza
etmekteydi. Bu da Akropolde tanraya uzun mddet
tapndn gsterir.
Romallar devrinde tanra Athena Polias
Nikephoros ismini tad. Bu ismin grld, kraliyet
devrinin en eski kitabesi M.. 149-148 yllarnda halkn bu
tanraya halkn yapt bir ithaftr. Eumenes I, dneminde
ona vasflandrma da; sadece Athena, veya Athena, Areia
denilirdi. Fakat, Attalos I, dneminde ilk ithaflarnda tanra,
Nikephoros ismini alyordu.
Bu, Bergama tanrasnn resmi isimlendirmesi olarak
kalacaktr. Attalosun hkm srd srada tanrann
ismine ilave edilmi olan bu sfat, onun tarafndan Bergama
ordularna gsterilen himaye dolaysyla verilmitir. Ayn
kral paralara Athenann oturmu ve sa elinde Philetairos
isminin stne zafer tacn kaldran resmini basyor.
Mabedin yeri, Bergama Akropolnn manzaras gzel bir
tarafna ina edilmitir. Bu teras ehrin ekirdeini tekil
etmekte ve krallk devrinde ehir geniletilirken buras zel
bir surla evrilmitir. Bunun iin de mabet, olduka kenara
Athena
itilmi vaziyette dimdik ayakta duruyordu. Athena Polias
Mabedinin yerini tam olarak tayin edebilmemiz iin
etrafndaki yaplar belirtelim. Zirvenin birka metre aasnda dzlkte Traian
Mabedi ve bunun 9m. altndaki terasn gneybat kesinde ise Athena Polias
Mabedi bulunmaktadr. Athena terasnn 24 metre aasnda yer alan platformda
ise Zeus Soter suna iin dzletirilmi alan, daha aada ise Pazar yeri

71

mevcuttur. Bat yamacnda krallk devrine ait bir tiyatro, dou tarafnda ise antik
bir yol bulunmaktayd.

Athena Kutsal Alan (Akropol)

1897 ylnda zirvede

balayan kazlar neticesi Traian
Mabedi bulununca,Athena Polias
Mabedinin nerede olabilecei
dncesi ortaya kmtr.Stiller,
mabedin
nerede
olabilecei
hakknda tahmin yrtm .R.
Bohn ise yamacn altnda dank
olarak duran yap kalntlarnn
1880 ylnda yaplan kazlar
sonucunda kati olarak tehis etmi
ve Athena Polias Mabedini
incelemitir.
Bizans
dneminde
M.S.VI. yzylda bu alanda ina
edilen kilise yznden tapnak,
temellerine kadar sklm olarak
ortaya karld halde R.BOHN
gayretli bir alma ile burasnn
rekonstrksiyonunu
yapmay
Athena Tapna
baarmtr. Tapnan kuzeyini
kapsayan, douya doru devam eden bir kilisenin mermer demesi kazda
bulunmutur. Kilisenin evresinde byk ksm kayalara oyulan mezarlar, eskizleri
silmitir. Tapnan malzemesi ile yaplm olan Bizans kilisesinin duvarlar
yklnca iinden birok antik kalnt karlmtr. Bu kalntlar zerinde bulunan
yazl bir stun parasnda Bunu Artemonun olu senin iin dikti. Ey Tritondan
doan tanra! cmlesine gre kalenin en eski kutsal blgesi olan burasnn
Athena Poliasa adanm olduu anlalmtr.

72

MABEDN ARKEOLOJK VE SANAT TARH

AISINDAN DEERLENDRLMES
Mabet, Dor nizamnda olup peripterostur. Dikdrtgen eklindeki krepis
dtan da 22,5 m. Uzunluk, 13,2 m. genilik gstermektedir. Sakl kalmas
gereken kaide temelinin alt ksm zerine, bir para geriye kaydrlarak oturtulmu
krepisin st ta dizisi, stylobatn zerine yerletirildii ilk basamak tekil ederdi.
Krepis iki basamakldr.
Stoalarn cephe sistemi Attalos IInin Atinada ina ettirmi olduu stoaya
benzemektedir. H.Thombsona gre ok az fark vardr. Atinadaki Attalosun
stoasnn da alt kat dor, st kat iyon nizamndadr. Bergamadan farkl olan;
Atinada 3, Bergamada 4 krepise sahiptir. Alt kat stunlarnn st ksm yivli,alt
ksm yivsizdir.Aks mesafesi daha azdr. st katta ion stunlar arasnda korkuluk
levhalar mevcuttur.
Atinadakinin, Bergamaya gre bir dier fark; Bergamadakiler
kabartmal, Atinadaki ise, sadece kafes tezyinat mevcuttur. Bir dier sunakta
Assostaki Agorann stoasnda Athena Poliasn portiklerine benzemektedir.
Stun balklar ynnden ele alrsak; Palmiye eklinde stun balna M.. 7.
asrda Neandria mabedinde rastlanmtr. Bu rnein dier deiik ekilleri Lesbos
Midilli Adasnda Mytilene, nape ve kuzeybat kk Asyadaki (Aigai),
Larissada grlmektedir. Bundan baka Delphideki Massalia ve Klozomanai,
hazine binalarndaki ayn stun balklarna rastlyoruz. Yaylma sahasna gre bu
balk ekline Aiolya bal ad verilmitir. Yaprak firizinin ekli Lesbos
Nizamda denilmektedir. Bu stun bal kvrmlar yon stun balklarndan
bsbtn farkldr. Lesbos Nizam, Arkaik devirde sona erer.
Bugn Berlin mzesinde kurulu olarak duran bu yapnn stun akslar
arasnda, triglif, drt methop mevcuttur. Dor tarz stun balklar, detay
bakmndan stoannkinden biraz farkldr. Arkhidrav ise l ve profil bakmndan
stoannki ile ayndr. st katn triglif frizi ise tamamen farkldr. Burada stoalarn
triglif frizinden daha zengin bir ssleme, sanat tarafndan arand grlr. Biraz
ar fakat ok dekoratif grnl frizi dolatrmtr. Frizin uzunluu 2.48 m.dir.
Propylonun alt katnn arkhidrav zerinde ziyaretilerin gzne arpan u ifade
okunur.( Kral Eumenes, Athenaya vakfetti ).
Bat cephesinin bir ksm zerinde krepisin demesi, ilave bir basamak tekil
edecek ekilde yontulmutur. Stiylobatn lleri ise 12,27m. Genilik, uzunluk
21,77 m. dir.
Pretorn, kuzey ve gney cephelerde 6 stun, uzun taraflarda ise 10 stun ihtiva
etmekteydi. Stunlarn ykseklii 5,26 m. taban ap ortalama 0,75 m. st ksmnn
ap ise 0,60 m., dir. Stun kasnaklar birbirine eit olmayan ykseklikler gsteren
trahitten yaplmtr. Stun gvdeleri yivsizdir. Stun akslar arasnda iki triglif,
methop yer almtr. Eumenes IInin Galatlara, Suriyelilere ve Makedonyallara
kar kazand zaferden sonra, Kutsal alann dou ve kuzey taraflarna iki katl
stoalar ina ettirmi, akropol kapsnn hemen arka tarafnda da buraya girii
salayan alt kat dor dzeninde, st kat da on dzeninde iki katl antsal bir
propylon yaptrmtr. Almanyaya gtrlm olan bu antsal kapnn talar
Berlin Pergamon Mzesinde gerekletirilen bir rekonstrksiyonla yerlerine
oturtularak yeni batan ortaya karlmtr.
Athena Polias Nikephoros mabedi, Helenistik devirde dier dor
mabetlerinde grdmz normal ekil ve normal triglif adedini muhafaza
etmekteydi. Bu mabedin en byk zellii; sellay genilemesine ikiye blen bir
duvarn mevcut olmasdr. Sella Athena Zeus kltne tahsis edilmitir. Yani bir
tarafta Athenaya dier tarafta Zeusa ibadet edilmekte idi. Bundan baka ift klte
sahip mabetler arasnda unlar sayabiliriz: Sardesteki Artemis Mabedinin sellas
imparatorluk devrinde Antonius Fius zamannda ince bir duvarla ikiye ayrlmtr.
Sellann bat blmnde Artemisi dou blmnde ise imparatorie Faustinann,

73

imparator Antoninas Pius ile birlikte ibadet grdkleri bilinmektedir. Ayrca 6.

asrn ikinci yarsnda yaplm olan Korinth Apollon mabedi, Apollon-Artemis
kltne sahiptir.
Bergama da kazlarda ortaya karlan, iki stoann korkuluk levhalarnn
says 43tr. Propylonuda hesaba katarsak stoalarn st katnda 48 kabartmal
levha bulunmas icap ederdi. Ancak bu levhalarn bei tam, bei ise yarm ele
gemi, bundan baka birok irili ufakl para mevcuttur.
Bu levhalarda ilenen kompozisyon; tam ortada araba kasas, dz kabzal
kl mzrak, kalkan mifer, araba tekerlekleri,zrhlar,baln iki yannda at
kuyruu sarkmaktadr.Eer heyleltra bu silahlar Bergamada muhafaza edilen
modellere gre kopya ettiyse, meraka deer sava ganimetleri, Attalos I, in ok
savat Frigya ve Karya sava meydanlarndan toplamal idiler.
Dier bir kabartmada, gerek Attalos gerekse Eumenes II, tarafndan kazanlm bir
deniz zaferi kompozisyonu ilenmitir.
M..190-180 yllar arasnda Eumenes II, tarafndan yaptrlan Athena
polias Nikephoros Mabedinin kuzey ve dou stoalarn, bunlarn st kat korkuluk
levhalar zerinde bulunan silah kabartmalar zerinde Grek silahlar, karmtr ki
byle durum ok deiiktir. Attalos ve Eumenesin sk sk arptklar
dmanlarnn silahlar birbirinden farkl idi. Bergamallarn nemli rakipleri
unlardr. Makedonyallar Suriyeliler, Galatlar, Frigyallar, Lidyallar,Pontuslar,
Bitinyallardr. Bu kadar kark dmanla arpan Bergamallarn, muhtelif
silahlar lkelerine getirmeleri ok tabidir.
Bu sebepten Eumenes II, dnemi sanatkarlarnn levhalar zerinde
guruplandrdklar silah eitlilii kolayca izah edilebilir. Kabartmalarda Galat
silahlar dierlerinden daha byk bir yer igal etmektedir. Gal silahlar hakknda
nemli bilgiyi M..S.208 ylnda Galyada kurulmu olan Ariminum kolonisine ait
gm sikkelerden renmekteyiz. lk dnemde baslm olan bu paralarn zerinde
hcum halinde bir Galyalnn resmi, daha sonraki dnemlerde ise Gal silahlarna ait
tasvirler vardr. Burada kalkanlar bir insan rtecek ekildedir. Yunan kalkanlarnn
aksine tahtadan yaplm ve zerlerinde basit ssler vard. Zrhlar, uzun kalkanlar,
sava arabalar, an eklinde miferler de Galatlarn vastasyla bu blgeye
girmitir. eitli silahlarn bir arada resim edilmesini, Eumenesin Athenaya hesap
vermesi olarak vasflandrrz. Athenaya unu sylemek istemekteydi. Btn
kavimleri yendim ve silahlarn ele geirdim bunu sana borluyum. Korkuluk
levhalarnn stili Grek sanatnda bir yeniliktir. Bu skk vaziyette yerletirilmi
silahlar, deiik tarzda konmutur. Hellenistik devirde kabartma prensiplerini
deitirmi olan resim sanatna ait bir hisle tasvir edilmitir. Burada gl bir
realizmle ilenmitir. Athena Polias Nikephoros Mabedinin silah kabartmalarnn,
zarif bir kompozisyon meydana getirdiini ve uzun dnem kendi ve kendinden
sonraki sanatlara da ilham kayna olmutur.
Silah kabartmalarnn bir benzeri ise; madeni zrh kalkan, benzeri Sidenin dou
ehir kaps zerinde bulan zrh rnei, Orangedeki, Tiberius kemeri zerindeki
kabartma ve S.t. Remydeki Jlierler mezar antnda ayn kompozisyonda zrh
kalkanlar ilenmitir. 1942 ylnda Lavkadiada bulunmu olan bir tmls, alt
mezar odasnn iindeki fresklerdeki miferler, Bergama kabartmalarndaki
miferler gibi konik ekilli ve aln zerinde ince bir erit kapsamaktadr.
Makedonya sikkeleri zerinde de, bazen Bergamadaki miferlere tasvirler yer
alr.
Bergamann bu eiz ustalarnn ina ettii ve sanatlarnn kabartma
rnekleri bu yapda ki realizm ile kendilerini Romaya kabul ettirip, Romann
yayld alanlarda asrlarca Bergama ekolnn yaamasn salamlardr.
Kalntlarn hemen yan banda, kayalara oyularak yaplm 29 basamakl bir tnel,
tapna tiyatroya balayan yollardan bir tanesidir. Tapnak alan iinde kalan bir
baka kalnt da Hellenistik ada yaplm olduu sanlan bir sarnca aittir.

74

Kutsal alann orta yerinde grlen silindirik biimindeki kalnt ise, ilk dnemlerde
Tanra Athenann, Roma dneminde ise M..31-M.S.14 yllar arasnda hkm
srm mparator Augustusun bronz heykellerini bir kaide olarak yaplmtr.
Athena Polias Mabedinin stoalar gzel ve muntazam bir ssleme sanatnn
varln ortaya koyar. Stoalarn cephe sistemi Attalos II, nin Atinada yaptrm
olduu stoaya benzemektedir. Aralarnda ok az fark vardr. Atinadaki Attalos
stoasnn da alt kat dor, st kat iyon nizamndadr. kademeli krepise sahiptir.
Bergamadan farkl olarak deil; drt triglif sistemi tatbik edilmitir. Alt kat
stunlarnn st ksm yivli,alt ksm yivsizdir. Aks mesafesi daha azdr. st katta
iyon stunlar arasnda korkuluk levhalar mevcuttur.
Hellenistik zevk abidevi ve tek ekilli, byk ve dz izgili bir karaktere sahip olan
yapda kendini gstermektedir. Hibir unsur bu ahenk uyumluluunu
bozamamtr.

DEMETER KUTSAL ALANI

Demeter, aslen Greklerden nce Egeli bir kavmin Tanrasdr. Grekler bu
ilah kendi tanrlar arasna ithal etmiler ve Grekletirmilerdir. Demeterin
arkasnda Kk Asyann ana tanras Kibele gizlidir. Demeteri Grekler ziraat ve
bereket tanras ekline sokmulardr.
Demeterle, Persofone Greklerden nce her ikisi yeri temsil eden
tanralardr. Prof.Dr. Nezahat Baydura gre; ..Demek ki iki ayr kavme aittiler,
sonradan bu iki kavmin birlemesi neticesinde iki ilahe ana kz olarak kabul
edilmi ve Grek mitolojisindeki Perrofone efsanesi ortaya kmtr.
Baz efsanelere gre Demeterin asion adnda bir sevgilisi vardr. Bu,
senenin baz aylarnda lp, tekrar dirilmek, anlay ile Kybelenin sevgilisi Attise
benzemektedir. Demeter kltnn menei eskiada bugnk Agyia adn tayan
yerdedir.Gney Teselya, Demeter kltnn merkezidir. Tebaide, kltn
mevcudiyetini sikkeler vastasyla reniyoruz. Kuzey Yunanistanda Demeter
kltne az rastlanr. Makedonyada yalnz Amphipolis ve Stoboiada sikkeler, bu
kltn varlna iaret eder. Demeter klt Teselyadan iki koldan yaylmtr.
Birincisi, gneye doru kara yolunu takip etmi, ikinci kol ise, denizden Girite
ulamtr. Bu iki kol orta Yunanistanda tekrar birlemilerdir. Bylece Eleusiste
Demeter klt en yksek noktasna ulamtr. Kuzeye doru ise bu klt hi
yaylmamtr. Yine bu konuda Prof.Dr. Baydura gre : Buna iki sebep tesir
etmitir.
1-Ziraatla sk bir ilgisi olan klt mnbit verimli vadi ve topraklara
muhtatr. Bu sebeple dalk blgelere ge yerleebilmitir.
2-Demeter kltne yakn olan Diyonisos klt Trakya halkn tatmin
etmitir.
Kk Asyada, Demeter klt hibir zaman yerlememitir. nk tanrann,
Medlerin deiik isimler altnda ibadet ettii bir rakibi vard. Demeter klt, ancak
Dor hexapolisinde ve bilhassa Knidos ve Halikarnasosta yerleebilmitir. Efeste
Demeter klt Herodotun (VI, 16) burada geceleri yaplan bir thesmophoros
bayramndan, eserinde bahsettiine gre bu klt burada da nem kazanmtr.
Bergamada ise, Eumenes I, zamannda paral askerlerin yeminin de
Demeter ismi zikredilir. Bu kltn tarihsel sre iinde ortaya k ve yayln

75

ve Bergamaya kadar geliini inceledikten sonra Bergamadaki yayl, geliimi ve

etkileri, Bergama hanedannn kurucusu Philetairos M.. 281-263 zamannda ehir
duvarlarnn dnda krsal evrede, Demeterin kutsal alan yer alyordu. Bu yaplar,
yaztlardan renildiine gre Philetairs ve kardei Eumenes tarafndan M.. 3.
yzyln ikinci yarsnda anneleri Boann ansna adanmtr. on dzeninde anteli
bir tapnaktr. Roma dnemine kadar mermer stunlar ve alnl ile Korint
dzeninde bir prostylosa evrilmitir. Tapnan nndeki olduka byk
Hellenistik dnem suna antik dnemde gayet zarif Hellenistik ke voltleriyle
sslyd.

Demeter Kutsal Alan

Bergamada aa ehirde Gymnasiumun, kuzeybatsnda ve Hera Mabedinin

batsnda byk bir teras zerindedir. Kutsal alan, 1908 den 1911 ylna kadar
Eyll Ekim aylarndaki drt mevsimlik aratrmalar sonucunda meydana
karlmtr. Demetere ait sahann taraf galerilerle, yalnz dou taraf duvarla
evrilidir. Bu duvar zerinde bulunan Grekler devrinden kalma, Roma Devrinde ise
iki stunlu bir galeri ilave edilmi olan kapdan kutsal sahann d avlusuna girilir.
Gneyde kalan ksmda bir eme ve bir adak ukuru vardr. Kuzey blmde ise
asl avluya alan ve yukar ehre balanan yedi basamakl bir merdiven vardr.
eme, Exedra biiminde bir Roma Devri yapsdr. Bu emenin inasnda
kullanlan byk ta blok kaplamalar daha nce burada mevcut olan daha basit bir
Grek emesinden kalmadr. Adak ukuru emenin batsnda birbirine
kenetlenmek suretiyle yaplan ukurun alt ksm mermer levhalarla evrilmitir. Bu
adak ukurunun bir benzerine Prienedeki Demeter Kutsal alannda rastlyoruz. Bir
Bergama sikkesinde Demeter Suna tasvir edilmitir.
Sunak ve evresindeki yaplar tarih tasnifi iinde ele alrsak birka devre
tespit edebiliriz.
Eski Grek devrinde, ehrin yalnz tepeye kurulduu zamandan en son
bahsettiimiz duvarlarla evrili olan bir mabet ve bir atlardan ibaret bir Demeter
kutsal sahas vard.
Fletarios zamannda (M.. 283-263) aa kuzey stoas, tiyatro ve dou civarnn
aa ksm yaplm ve mabetle sunak yenilenmitir.

76

Stoalarn Apollonistan evvel mevcut olup olmad hakknda kati hkm

verilemiyor. Fakat belki de bat ve gney stoalarn bir ksm bu devre isabet eder.

Demeter Sunandan - Bereket Tanras

Propylonun gney stoasnn kuzey duvar ile birleik vasiyeti bizde bu

pheyi uyandryor.
Kralie Apollonis zamannda ihtimal kocas Attales I (M.. 241-197)
ldkten sonra yani M.. 2.nci asrn balangcnda stoalar ve propylon byk bir
inaat deiiklii getirmitir. Sunak ve mabed Apollonis tarafndan dokunulmam
Filetarios zamanndaki ekli muhafaza etmilerdir.
Esasl son bir deiiklik M.S. 2.nci asrda Antoninus Pius zamannda
Kleusis klt tekrar canland srada yaplmtr. Bir Bergamal olan G. Kladius
Seilianos Aisimos mabede mermer bir prenses ve esas altara mermer bir kaplama
ilave etmitir. n avludaki exedral emenin geirdii deiiklik de bu zamanda
olabilir.Bu eme klt temizlii iin kullanlyordu.
Gney stoasnda mermerlerle yaplan deiiklik daha sonra olmakla
beraber balangc belki bu zamandadr.
Ge Roma devrinde kuzey-bat kesinde byk bir deime olmutur.
Erken Hristiyanlk devrinde btn kutsal saha tahrip edilmi, mermer
paralar ksmen ev, ksmen kilise inasnda kullanlmtr.
Demeter kutsal sahas iinde gerek byk heykeller, gerekse kk
paralar ele gemitir. Bunlardan da ksaca bahsetmeyi uygun gryoruz. Ancak
bunlarn hepsine deil, sanatsal deer ifade eden paralara temas edeceiz.
Bunlardan baka mparator, Asklepios, Dipnysos ve kadn heykelleri ile muhtelif
cinsten adak eyalar bulunmutur.
ARKEOLOJK VE SANAT TARH
AISINDAN DEERLENDRLMES
Tarasann takviye duvarlar ile Demeter mahzeni arasnda bulunmu olan
iki Nike heykeli vardr. Bunlar her halde mimari paralardr. Fakat mabedin
akroterlerine mi ait yoksa galerilerin iinden ve ya stnden bir para m olduu
bilinemiyor. Boylar, birinin 0,66m., dierinin ki 0,75 m.dir . Bunlarn zerinde

77

grlen kafalar hazinenin kuzey dousunda da bulunmutur. Fakat Nike

vcutlarna ait olmaldrlar.
Germanikusun kars yal Agripinay
tasvir eden bir heykel de bulunmutur.
Agripina Asia eyaletinde de halk
tarafnda da ok sevilmitir. Lesbosta
Demeter
Karpoforos
namyla
zikredilir. Agripinadan bir Lesbos
kitabesinde yle bahsedilmektedir.
mparator
ailesindeki
kadnlarn
Demeter Karpoforos olarak ibadet
grmesi, bu klt isminin ne kadar
yaylm olduunun ispatdr.
Bir ksm mahzen ve takviye
duvarlar arasnda, bir ksm Demeter
mabedi yannda 7 tane kabartma
para bulunmutur. Bunlardan daha
evvel Gymnasiumun orta tarasasnda
da ele geirilmitir. zerlerindeki
haha iei ve baak tasvirlerinden,
Demeter kutsal sahasna ait olduklar
anlalmtr. Gymnasium tarasasna
tesadfen gitmi olabilirler.
Bunlar herhalde ge Roma devrinde gney galerisindeki tadilatta, stunlar arasna
konulan korkuluklara aittirler.
Bulunan paralardan birinin etraf silme ile tehdit edilmitir. ilik
kabadr, noksan olan sa ksmnda Hepding belki gne ve ay altnda yer alt
hakimlerinin tasviri olabileceini ileri sryor.
Parann ykseklii 0,89 m.dir.
Hemen hemen salam bir vaziyette bulunan dier bir parann yanlarnda stunlar
kavrayan ukurluklar vardr. n yzde ortada bir elinde kase bir elinde meale ile
Demeter ayakta duruyor. Kaln kumatan hiton giymi, zerinde sol omuzdan
atlm ksa bir manto var, salar omuzlara dyor, belinde elenk var. Bu tasvire
gre belki mabet iinde sol elinde meale, sa elinde kase tutar vaziyette ilahenin
bir klt heykeli kabul edilebilir. Kabartmada ilahe kutsal sahas iinde tasvir
edilmitir. Sol tarafnda n taraf girlantlarla ssl palmat akroterli bir atlar vardr.
Atlarn zerinde kuvvetli alevli bir ate grlyor. Sa tarafta ihtimaml ilenmi
yanan bir meale yerden iki yaprak arasndan kyor.
Bir dier para asma dallar ile ssldr. Bu tezyinat mabette Dionisosun
Demeter ile ilgisini gstermek bakmndan mhimdir.
Kutsal sahann dousundaki bina iinde bulunmu bir kabartma Demeter
kutsal sahasna aittir. Bir tarafnda bir fiyonk zerindeki iki voltn arasndan iki
defa birbirine dolanm iki ylan vcudu kyor ve balar ikinci bir fiyonktan
sonra birleiyor. n yzde geni bask bir yaprak zerinde akantus yapraklar ve bir
nar, bunun sanda bir baak vardr.
Demeter kutsal hazinesinin kuzey dousundan ve Atlarn altndan karlan iki
kabartma paradan biri zerinde haha saplar arasndan kan bir meale,
dierinde de meale var.
Doudaki
odas ve byk altarn yaknndaki bir ok terakota figrler
karlmtr. Bilhassa uzun elbise ve manto giymi ve dua eder vaziyetteki kadn
figrleri oktur. Mantolar ba arkadan rtyor. Birbirinden farkl 8 tip
gsteriyorlar. Bunlardan bir numuneyi gsteriyor. Altarlar ve tiyatro kademeleri
arasndan 0,31 m. ykseklikte bir kadn ba bulunmutur koreye ait olmas
muhtemeldir. Poliklet slubunu hatrlatyor.

78

Demeter kutsal alanlar iinde n plana kan mabetler ve dier yaplar

genel zellikleri ile Bergama Demeter sahas iindeki eserlerin ortak ve farkl
ynlerini, Prof. Dr. N. Baydurun
Genel deerlendirme sonularyla
incelediimizde ortaya kan unsurlar :
Bu kutsal sahalarn yapl eitli tarihlerde olmasna ramen hepsinin esas
ekillerini almalar IV.c asr ba ile Helenistik devir arasna rastlar. Bergama,
dier yerlerde grlmeyen zengin stoalar ile Bergama Kutsal alannn en nemli
zelliini oluturur.
Eleusis kutsal sahas ile Bergamadaki i ve d avlular, propylon inalar ve
oturma sralar ile dierlerinden ok birbirlerine benzemektedir.
Muhtelif mimari paralarnn ileniinde dikkate deer bir incelik
grlmez. Kutsal saha ilk eklinden Bizansllar zamanna kadar aa yukar be
kere deiiklik ve ilavelere maruz kald halde esas eklini Apollonis zamannda
almtr, denilebilir.
Bergama kutsal sahas Eleusisteki mstesna dierlerinden ok birbirlerine
benzemektedir. erisinde ihtiva ettii binalar bakmndan Eleusistekinden sonra en
zengin olandr.
Bu kutsal alanlarn iindeki tapnaklar, Bergama dndakiler Yunan
Mabedi ekil ve planndan ayrlmaktadrlar. zellikle Prienedekinin eine hibir
yerde rastlanmyor. Eleusisteki talesterionda drt ke ekliyle deiik bir tarz
gsteriyor.
Samothrakedeki dierlerine gre ge yaplm yeni mabet d grnndeki
keliliine ramen sellada yer alan apsisi ile az rastlanan bir zelliktir.
Tapnaklarn ekil ve planlarnda grlen bu farkllklar zamanla deien klt
adetlerinden ileri gelmi olmaldr.

Megara Kaseleri

BYK SUNAK (ZEUS SUNAI)

79

Bergama'nn Attalos I zamannda Galatlara kar kazand byk zafer zerine

Eumenes II zamannda (M.. 197- 159) Akropol'de Zeus (Athena ya da tm
tanrlar) adna bir sunak yapld. Sunak hakknda ilk bilgi verenlerden biri Romal
yazar L. Ampelius'tur. Dnya Harikalar adl yaptnda "Bergama'da mermerden
krk ayak yksekliinde, grkemli kabartmalarla ssl byk bir sunak vardr.
Tanrlarla Gigantlarn savan gstermektedir." demektedir.
Bu kabartmalardan birkann bulunmas ile 1877'de Akropol'de kazlar
balam ve sunak ortaya karlmtr.
Ele geen paralar ile Berlin Mzesi'nde tekrar yaplandrlan sunak
boyutlar nedeniyle bugn Berlin'de ziyaretileri arlayan Pergamon Mzesi'nin
yapmn (1910-1930) zorunlu klmtr.
Akropol'n birinci surlar dnda
Athena Tapna'ndan 24m aada
bulunan 5623 metrekarelik dzlemin
ortasnda ina edilmi olan sunak, yukar
agorann biraz stnde bulunmaktadr.
Sunak binas, kuzeyden gneye 37,70 m,
batdan
douya
36,60m'lik
bir
dikdrtgendir. Sunan genilii 34,20m
ve derinlii 36,44m olup be basamakl
bir altlk zerinde 40 ayak (12m)
ykseklii vardr. Selinos vadisine
bakan cephesinde 20m geniliinde 28
basamakl merdiveni bulunur. Kuzey,
gney ve dou yzlerini kuatan ve
Zeus Ba
Tanrlarla Gigantlarn savan anlatan
kabartmalar (Gigantomachia) ieren yksek kabartmalarn uzunluu 120m dir.
Bunlarn ykseklii 2,30m, kalnl 0.50 m olup genilii 0,60 - 1,10 m
arasnda deimektedir. Sunak meydannn girii douda ancak sunak avlusuna
kan merdivenler batda olduundan sunaa gelenler merdivenli cepheye
varabilmek iin yapnn iki yanndan birini dolamak zorundadr.

Doudan gelindiinde ilk olarak Zeus ve Athena kabartma grubu grlr.

Frizin bu yannda gne douuyla ilgili k tanrlar Apollon, Artemis ve Leto
tasvir edilmitir. Karanlk kuzeyde ise yldz tanr Orion, kader tanralar
(Moira'lar) ve gece tanras gibi tasvirler vardr. Gneyde baka tasvirler arasnda
afak kzll, gne tanrs Helios, batda denizle ilgili tanrlar ailesi Okeanos,
Amphitrite, Nereus ve Triton vardr. Homeros'a gre Gigantlar vahilikleri

80

yznden yok olmu bir halk kitlesidir. Hesiodos ise "Onlar gn ve topran
ocuklardr. Parlak silahl ve ellerinde uzun mzraklar olan savalardr." der.
Olympos tanrlar, Titanlar srgn ettikleri zaman, analar toprak tanras Gaia,
Titanlarn cn almak iin esiz byklk ve gte olan Gigantlar dourmutur.
Gigantlar tmyle insan klnda gsterildii gibi, bacaklar oyluklarna kadar
ylan kuyruklu da oluyordu. Bylece topran ocuklar analarnn kucandan
karak insan biiminde ayaa dikiliyorlard. Gigantlara ylan ayaklar savata
yardm ettii gibi tanrlara da hayvanlar yardm ediyordu. Zeus'un kartal
Gigantlarn ylanlarna kar savayor, azgn kpekler ve Hekate'nin bir aslan da
Rea'nn yannda bulunuyordu. Yksek kabartmalarda birbirine giren figr bolluu
vardr. Bunlar yan yana veya arka arkaya deil, birbirini ksmen rten ve kesen bir
durumda dzenlenmitir. Bylece, gs gse yaplan bir lm kalm sava,
sanatlar tarafndan byk bir ustalkla, olaan bir karmaadan uzak tutulmutur.
Bu kabartmalardaki tema, direkt olarak tarihsel olaylarn (Galatlara kar kazanlan
zafer) konu edilmesi yerine bu olaylarn vurgulad dnceye nem veren Hellen
grne uygun grlmektedir. Kral Eumenes II de Hellenliin ruhsuz, duygusuz
barbar bir dnya zerindeki zaferinin sanatsal betimlemeve anlatmn
nemsemitir.
Sunan i yznde de d yzde olduu gibi stunlu galeriler planlanm
ancak tamamlanmamtr. Duvarn i yzn, Bergama krallk soyunun atas
olarak kutsanan Herakles'in olu Telephos destanndan sahneler ssler.
Antik dnyada nemli veya halka hkmeden ailelerin soylarn bir tanr ya da
byk kahramanlara dayandrmalar yaygnd. Telephos da Attalos hanedannn
hem Grek tarihinin en byk kahraman Zeus'un olu Herakles, hem de
Arkadia'daki soylu ve saygdeer bir Grek ailesi ile balantlarn salyordu.
Telephos'un yaamndan blmlere antik iirlerde ve Aeschylus, Sophokles, ve
Euripides' in klasik dramalarnda rastlanmaktadr. Telephos frizinde dier
eserlerdeki gibi btn olay ayn zaman ve mekanda gememektedir. Bu anlamda bu
friz heykelcilikte yeni bir anlatm eklinin olumasnda nclk etmitir.
Efsane Arkadia'da balar. Apollo kahinleri Arkadia Kral Aleos'a oullarnn
kz Auge'nin soyundan gelen biri tarafndan ldrlecei hakknda uyarrlar. Kral
bunu engellemek iin kzn Athena ba rahibesi yapar. Kraln huzuruna gelen
Herakles bir mee koruluunda Auge'ye rastlar. Kral Aleos Auge'nin Herakles'ten
olan bebeini Parthenion dalarna brakr, kz Auge'yi de bir kaya bindirip
denize brakr. Auge Mysia kylarna srklenir. Burada Kral Teuthras Auge'yi
karlar ve evlat edinir. Auge Bergama'da tanras olan Athena kltn kurar. Bu
srada Herakles olu Telephos'u onu style besleyen bir aslan ile birlikte
bulur.Da perileri de ocua bakmaktadr. ocukluu hakknda dier olaylar
saklanamamtr. Genliinde Telephos bir kahin tarafndan annesini aramak zere
Mysia'ya gnderilir. Telephos Kral Teuthras tarafndan karlanr ve tanyamad
annesi, Auge, ona Mysia iin savamas iin silahlar getirir. Kral Teuthras
Telephos ile Auge'yi evlendirir, ancak ilk gece yataklarndaki bir ylan anne ile
oulun birbirlerini tanmasn salar. Telephos daha sonra Mysia kral olur ve
Truva iin yola kan ancak yanllkla Mysia kylarna kan Grekler ile byk bir
savaa girer. Kars Hiera da Mysia kadnlarnn banda savaa girer. Antik
kaynaklara gre Hiera o kadar gzeldir ki, savata ldnde dman geri ekilmi
ve gmlmesi iin atekes ilan edilmiti. Mysiallar Grekleri pskrtr, ancak
Telephos Achilles tarafndan Telephos'un hediyeler sunmad Dionysos'un bir
sarmaa taklmasn salamasyla yaralanr. Yaras iyilemeyince, bir kahine
danr ve ona "Yaray aan iyiletirecektir" denir. Bunun zerine Telephos bir
gemi ile Argos'a (Yunanistan) gider ve Kral Agamemnon huzurunda kimliini
saklar. Bir len srasnda yarasn gsterip kimliini aklar. lerine kadar szm
olan dmanlarna kar Greklerin fkesi Telephos'u korkutur ve o da
Agamemnon'un olu Orestes'i rehin alr. Telephos Achilles'in mzrann tozu ile
iyiletirilir. Sunaktaki dier paneller Bergama'nn nemli kltleri ile ilgili sahneleri

81

gsterir. Dionysos'un onurlandrlmas ve oturmu tanra iin yaplan sunak

gsterilmitir. Son panel ise len kahramann cenazesinden bir sahne olabilir.
ARSENAL
M.. III ve II. yzyllarda, zellikle korunmu, Bergama Kalesi'nin en
dtaki alanda kuzey gney dorultusunda uzanan be magazin yaps kurulmutur.
Burada bulunan ve bugn aa agorada korunan 13 farkl apta 900 glle mancnk
biiminde sapanlar ile atlrd. Eski ada da glleler magazinler dnda depolanr,
magazinlerde zellikle abuk bozulan erzak ve tahl saklanrd. zerindeki arl
tayabilmek iin zgara biiminde birbirine yakn duvarlar halinde ina edilen
temellerde etkin havalandrma iin yarklar bulunuyordu. atlar kiremitle rtl
byk ahap galerilerden oluan asl magazinlerde yiyecek dnda kalede kalan
sava aralar da saklanrd. Daha sonra Roma Legionlarnda grlen bu byk
yaplar antik ada grlen en eski silah ve erzak depolarndandr.
Arsenalin gneydousundaki kral birliklerinin byk klasnn 32 ta
srasna kadar ayakta kalabilmi kuzeydou duvar Hellenistik a tahkimatnn en
iyi durumda kalm parasdr.
BERGAMA KTPHANES
Tarihi Diadoros tarihteki en eski ktphaneyi, M.. 7. yzylda
Ninovada Asuranipalin saraynda bulunduunu kaydeder. Ninova Ktphanesi,
Yunan Tiranlarna rnek tekil etmi bu suretle Hellenlere getiini kaydeder.
Sisam Tiran, Polikrates ile Atinal Peisistratosun ktphaneleri bu dnemde
mehurdu. Fakat sonraki yzyllarda Hellenler Edebiyata kar gsterdikleri byk
ilgi ve alakaya ramen Yunanistanda ktphanelerin ortadan kalktn gryoruz.
Kitap dkkanlarnn ihtiyaca yeterli gelmesini de ktphanelerin kapanmasnda
etkili olduu gr de bu dnemde n plana kmtr.
Strabon eserinde, Msrda Ptolemaislardan nce Aristoteles tarafndan ilk
sistematik ktphanenin tanzim edildiini bildiriyor. Hellenistik devre gelindiinde
skenderiye Ktphanesi ile Bergamada Eumenes IInin yaptrd M.. 2.
yzylda ina edilmi olan, Bergama Ktphanesi bu devrin en nl ktphaneleri
idi. Makedonya
Savalarndan sonra Hellenistik dnem kral ve hususi
ktphanelerinin kitaplar Romaya tand. mparator Agustus Bergamay rnek
alarak Palatindeki ktphaneyi yaptrd. M.S. 3. yzylda i isyanlarn ve dtaki
savalarn sebep olduu iktisadi duraklama ve gerileme dnemi ktphaneleri de
olumsuz ynde etkiledi. Avrupada Rnesans ve Reform hareketleri ile Antik
dnemin yeniden kefedilmesine kadar Bizans Saray ve Araplar Ktphane
mirasn ellerinde bulundurdular. Ktphaneciliin bu ksa tarihi geliiminden
sonra Bergama Ktphanesi ile ilgili bilgileri ele alacak olursak Bergamada
ktphanenin balksrt eklinde ats ve gen alnl ile Yunan sella nizamnn
tatbik edildiini ilk bakta grebiliriz.
Bergama ktphanesinin yeri 1880 ylnda Akropolde yaplan kazlarda
Carl Humann ve Prof. Conze tarafndan ortaya karlmtr. Bylece Attalos I
tarafndan yaptrlan ve M.. 2.yzyln balarnda nlenen ktphanenin, Athena
Tapnann kuzey koridoru arkasndaki durumu anlalm ve planlar izilmitir.
Koridorun alt karndan geilebilen bat ksmndaki 12x9m boyutlarnda byk
odadan daha kk odalar yaplmtr. Bunlar arasnda stunlu kk dar bir
salon, onun arkasnda da oda bulunmaktadr. Dou tarafndaki orta byklkteki
odaya koridorun ikinci katndan geilmektedir. Kaplar yerine perdelerle
birbirinden ayrlm drt salondan oluan odada mermer pervazlarn kalntlar
bulunmutur. Daha doudaki en byk oda 16x 13m boyutlarndadr. Koridordan
ktphaneye alan geitlerin en bynn burada olduu kabul edilmektedir.
Tatan altlkl duvarlardaki bir sra ivi deliklerine Conze'ye gre altlk zerine

82

konulan kitap dolaplarn saplamak iin yaplan madenden yaplm engeller

aslyd. Kitaplar, gney ve batnn nemli havasndan korunmak iin kuzey ve
douya konulmu ve kitap raflaryla duvarlar arasnda yarm metrelik bir boluk
braklm olduu anlalmtr.
Kuzey duvarnn ortasnda bulunan byk kaidenin zerinde Bergama'nn ve
kralln koruyucusu olan Athena'nn byk bir heykeli bulunuyordu.
Parthenos'taki altn-fildii heykelinin Hellenistik anlamda bir kopyas olan heykelin
etrafnda ok gzel bir kadn heykeli ile bir kadn ba da bulunmutur.
Ktphanede ayrca destan ozan Homeros'un, Helen dnyasnn en byk kadn
lirik ozan Lesboslu Sapho'nun bstleri, paromenci Krates ve rodikos,
Halikarnassos'lu tarihi Herodotos, Miletos'lu lirik mzisyen Timotheos, daha
ileride tarih yazarlar Meleagros'un olu Balakros, Philotas'n olu Apollonios gibi
bilginlerin heykel ve bstleri bulunuyordu.
Bergama ve skenderiye arasndaki rekabet yznden Msr kral papirs
dsatmn yasaklaynca Bergama'da papirs yerine geebilecek herhangi bir
maddeyi getirene byk dller verilecei duyuruldu. ok gemeden, Sardes'li
sanat Krates, krala kei derisinden zel bir biimde hazrlanm bir rnek getirdi.
stenilen kullana elverililii grlen bu katlara Bergama kad (Pergaminae
Chartae) ad verildi ve daha sonra bilim dnyasnn yolunu tacak olan parmen
adn ald. Bergama ktphanesi edebiyat ve sanat hakknda parmenlere yazlm
200 bin tomar kitapla doldu. Bergama, skenderiye karsnda bilim ve sanat
bakmndan erimek istedii varl salam oldu.
Bergama, M.. 133'de Roma egemenliine getiinde Romal bilginler
Hellen kltrn incelemek iin aradklar esiz eserleri Bergama ktphanesinde
buldular. Sezar'n lmnden sonra Roma'da balayan i sava srasnda Bergama
da nl ktphanesini yitirdi. Antonius tarafndan Tarsus'ta Msr Kraliesi
Kleopatra'ya armaan edilen Bergama Ktphanesi, M.. 47 yllarnda bir sava
srasnda yanan skenderiye Ktphanesinin boluunu dolduracakt.
ASKLEPON

Antik an en nemli 3 salk merkezlerinden biri olarak n yapm Bergama

Asklepionu, kendi ada olan dier iki; Epidauros ve Kos Asklepionlar ile
birlikte salk tanrsna adanm hem tapnm yeri hem de, ifa bulunan salk
merkezleridir. Bugn, Bergama Asklepionunda grlen kalntlarn byk
ounluu M.S. 2. yzyln ilk yarsna, yani Roma mparatoru Hadriyanus
M.S.117-138 ve mparator Antoninus Pius M.S. 138-161 yllar arasnda hkm
sren Roma mparatorlarnn dnemlerinde salk tanrs Asklepion adna yaplm
dier ilave yaplardr. Ancak yaplan aratrmalar Bergama Asllepionunun M.. 4.
yzylda kurulduunu ortaya koymaktadr.Tarihi Pausanias burada yer alan salk

83

tanrs Asklepios Tapnann M.. 4. yzylda ina edildiini eserinde

yazmaktadr.nl tarihiye gre Asklepion klt buraya; Bergamann
kuzeyindeki Madra Danda avlanrken ayandan yaralanan Archias adnda bir
kahraman tarafndan getirilmitir.Mitolojik ykde, ayandan yara alan Archias
salna kavumak iin nce Epidaurostaki Asklepion Tapnana gitmi,
buradaki rahiplerden ald ilahi neriler zerine Bergamaya gelerek, Asklepion
kltnde beraberinde getirip burada yaylp gelimesine nclk etmitir. Bylece
ilk tapnak Ayvazali yresinde kutsal eme ile onun yanndaki kayalk alanda
kurulmu oluyordu. Balangtan beri bu kutsal blge adm adm geniletilmitir.
M.. IV. yzylda byk alanda bulunan kaya ve temeller stnde geniletilmi
olan Asklepion kutsal yol boyundaki ant-mezarlarda klasik kltr bakmndan zel
bir durum tayordu.
M 280 - 133 Bergama Kralla dneminde akropol ve kent gibi
Asklepion da geni lde kalknma ve ykselme iine girmiti. zellikle mermer
iiliin deerli yaptlar ile sslenmitir:
M 156 da Bergamaya Bitinya kral II. Prusias saldrm, kenti
kuatmasna karn alamaynca aa kenti ve Asklepion'u yamalam, tm heykel
ve sanat rnlerini alp lkesine gtrrken Asklepios heykelini de unutmamtr.
Bergama kral III. Attalos zamannda salk tanrs ile kral arasndaki snf ayrm
kaldrlm ve Asklepios'un salk yurduna Kral kutsal yeri eklinde
isimlendirilmitir.
M 218 de Byk skender'in hazinesi yznden Suriye kral
III.Antiokhos ordularn, Bergama kral I. Attalos zerine gndermiti. Bergamaya
kadar gelebilen bu ordu, akropol kuatt ve kenti yakp ykt. Asklepion ise ok az
zararl kmt.
M 201 de Makedonya kral V. Filip, akropol zaptedemeyince kenti
yakp ykt ve Asklepiona da zarar vermiti. M. 183-173 yllar arasnda
Bergama kenti bayndrlk aamasna geerken Asklepion da gzden geirilmi ve
geniletilmitir.
Bu dnemdeki plana gre yer kazanmak iin gney eimli alan destek
duvarlaryla kapatlm ve bir dehliz oluturulmutur. on dzenindeki mermer
tapnak kayalklar stnde ykselmi, tedavi salonlar kurulmutur. Kutsal su iin
ta eme ve havuz yaplmtr.
Asklepionu incelerken ilk kurulu dnemi ve bu kltn ortaya k
Bergama Krallk dnemi ncesine ait olduunu tespit etmemize ramen,
almamz, Bergama Krallk Dnemi bal altnda bu klt inceleyerek ele
almak, ihtiyacn duyduk
Kapsnda : lmn Yasakland, Vasiyetnamelerin Almad Yer
olarak da hreti Bergama snrlarn amtr. Dnya tp tarihinde byk bir
hrete erimi olan Galenosda, meslek hayat iinde Bergama Asklepionu ile
zdelemitir.
Bergama Asklepionda grevli rahipler, Asklepiad ad verilen
Bergamann soylu ailelerinden geliyorlard. Bu babadan oula geen bir meslekti.
Bunlarn banda da bir barahip bulunuyordu. Asklepion rahipleri ayn zamanda
birer hekim olup telkin yoluyla, deiik bitkilerden yaptklar ilalarla buraya gelen
hastalar tedavi ediyor, ayrca hastalar ifal su ve amur banyolarndan yararlanp
spor yapyorlard.
nl tarihi Pausaniastan sonra nl hatip Aelius Aritedides, M.S. 2.
yzylda buraya gelip kalmtr. Kald sre zarfnda Bergama Asklepionda
yaplan tedavi ve fiziyoterapi metotlarn; hastalara uygulanan masaj, su ve amur
banyolarn kaleme alarak gnmze yazl bir belge brakmas bakmndan ok
nemlidir. Ayrca kazlarda ele geen baz yaztlarn zerinde de tedavi
yntemlerinden bahseden bilgiler mevcuttur.
Antik alarda Yunan halk lmden sonraki yaam hep yerin altnda

84

karanlklar iinde dnm ve bu yaama hep souk bakmtr. lm ncesi

yaama sk sk balanp, lmden sonrasna hep stn tutmudur. Bu yzden
gerek Anadolu gerekse Yunanistan hep tiyatrolarla, stadyumlarla ve hamamlarla
doludur. Oysa Msr tam bir mezarlklar lkesidir. Yaamn vazgeilmez kayna
salk da unutulmam, pek ok deiik yerlerde salk iin tesisler yaplmtr.
n gnmze kadar ulaan Bergamann Asklepionu (Asklepieion) da salk
alannda hizmet vermitir. Gnmz Bergamasnn nemli tarihsel ve gezmesel
yeri, antik Pergamonun salk yurdu Asklepionun kuruluu 4. yzyla dayanr.
Yaplan kazlar Asklepion, Asklepion olmazdan nce yine ayn yerde baka bir
yerleimin olduu sonucunu karmtr. Salk ve doktorluk tanrs Asklepios iin
adanan bu tapm merkezi, olaslkla, Anadoluda skca karlald gibi, baka bir
tapm merkezinin zerine kurulmutu.
Asklepiondaki yaplarn, Akropoln aasnda kalan bir dzlkte
korumasz ekilde ak bir alan zerinde yer almas sebebiyle, tarih iinde birok
saldrlara maruz kalarak defalarca yklp yaklmtr. Her defasnda yeniden ina
edilmi veya onarm grerek; gnmze kadar ksmen korunmu olmasnn en
byk nedeni, yzyllar boyunca yamur sularnn getirdii topraklarn bu dz ve
Akropol dndaki konumuna gre ise, ukur alandaki bu blgeyi doldurmasdr.
Asklepionun ilevi, barndrd yaplar, sylenceleri ve nl Bergamal hekim
Galenosu grmeden nce, Asklepiona adn veren, eski Yunann ve Romann
salk tanrs olan Asklepiosu tanmak gerekir.

MTOLOJDE ASKLEPOS
Latinlerde Esculapius. Tbbn tanrs ve kahraman. Apollonun oludur
ama doumuna ilikin efsaneler birbirinden olduka farkldr. ounlukla,
Apollonun Tesalya kral Phlegyasn kz Koronisle sevitii ve onu bir erkek
ocua hamile brakt anlatlr. zellikle Pidarosun benimsdii versiyon budur.

85

Ne var ki, Koronis bu ocua hamileyken bir lmlnn Elastosun olu

skhysin akna ram olur. Bir kuzgunun boboazlyla ( ya da kehanet
yeteneiyle)ihaneti renen Apollon vefasz kadn
ldrr. Koronisin vcudu yaklmak zere odunlarn
stne konulduu srada, henz yaayan ocuu
Koronisin karnndan ekip alnr. Asklepiousun
doumu byle olur.
Asklepiosun neden Peloponisosda Epidaurosun
byk tanrs olduunu aklamaya matuf bir baka
tradisyona gre ise, byk yamac Phlegyas, lkenin
zenginliklerini renmek ve onlar ele geirmenin
yollarn bulmak iin lkeye gelir. Kz da onunla
beraberdir. Yolculuk srasnda Apollon kz batan
karr. Kz, Epidauros topranda Myrtion adndaki dan eteinde ocuunu
gizlice dourur. Sonra da onu terk eder. Ama bir kei gelip ocuu emzirir ve bir
kpek ona bakar. Kpekle keinin sahibi olan oban Aresthanes, ocuu bulur ve
ocuu saran k emberini hayretler iinde kalr. Bu ite bir sr olduunu
dnerek bebei almaya cesaret edemez. Bebek, tanrsal kaderin yolunda tek
bana ilerler.
Bir baka versiyonda, Asklepiosun annesi olarak Leukipposun kz
Arsinoenin ad gemektedir. ocuun, Arsioenin olu olduu ama Koronis
tarafndan bytld ileri srlerek, dier tradisyonlarla uzlatrlmaya alan
Messinia tradisyonudur.
Babas Asklepiosu Kentauros Kheirona emanet etti. Kheiron,
Asklepiosa, tp retti. Asklepios, ok gemeden bu sanatta ok byk bir maharet
kazand. Hatta lleri yeniden diriltmenin aresini bile buldu. nk Asklepios,
Athenadan Gorgoun damarlarndan akan kan almt. Gorgoun sol tarafndaki
damarlar kuvvetli bir zehir saarken, sa taraftaki damarlarnn kan ise ifa verici
nitelikteydi. te Asklepios, llere can vermek iin bu kan kullanmasn biliyordu.
Bu yoldan birok insan diriltmiti. Bu insanlar arasnda Kpaneus, Lykourgos (
muhtemelen Thebai sava srasnda: nk, bu savata lenler arasnda bu ad
tayan iki kahraman vardr ), Minosun olu Glaukos ve ad daha sk geen
Thrseusun olu Hippolitos saylabilir. Bu diriltmeler karsnda, Asklepiosun
dnyann dzenini bozacandan korkan Zeus, onu yldrm ile arpt. Apollon da
Zeustan intikam almak iin Kyklopslar ldrd. Asklepios, lmnden sonra,
takmyldza dntrld ve Ylanc takmyldz oldu.
Ge dneme ait baz anlatlar, Asklepiosu, Kalydon avna ve Argonautlar seferine
katlm olarak gstermektedir. Ama Asklepios genellikle efsane silklerinin dnda
kalr.
lyadada ad geen Podalirios ve Makhaon adl iki hekimin Asklepiosun
ocuklar olduu sylenir. Efsanenin daha sonraki versiyonlarnda Asklepiosun
Epione adnda bir kars ve Akeso, Iaso, Panakeia, Aigle ve Hygieia adlarnda
ocuklar olduu anlatlmaktadr. Belkide ilk ortaya kt yer olan Trikka
(Teselya)da varl belgelenen Asklepios klt, uygulamalar zellikle byye
dayanan, ama daha bilimsel bir tababetin geleceini hazrlayan gerek bir tp
okulunun geltii Epindauros (Peloponisos)ta kk sald. Bu sanat, Asklepiadlar
ya da Asklepiosoullar tarafndan icra ediliyordu. Bunlarn en nls, ailesinin
eceresi bu tanrya dayanan Hipokratestir.
Asklepios'un yok oluundan sonra hekimlik sanatn kz Hijye (Hygieia,
Yunanca salk anlamna gelir) ve oullar Asklepiades sk bir lonca dzeni iinde
srdrmlerdir. lka sonuna dek gelen bu gelenek iinde tm hekimler bu
efsaneye brnm olarak karlar karmza. rnein Hippokrates'in yaam
yksnn ne kadar gerek, ne kadar masal bilinmez bugn. Asklepios adna
yaptrlan tapnaklarn bulunduu yerlerde kurulan salk yurtlarnn en nlleri

86

Peloponnes'teki Epidavros (Epidauros), Hippokratesin grev yapt, Gkova

Krfezi'nin azndaki Kos Adas (stanky) ve Bergamadr.
Asklepiosun sembolleri bir sopaya sarlm ylanlar ve bunun yan sra,
am kozalaklar, defne elenkleri, bazen de bir kei ya da kpektir.

SALIK TANRISI ASKLEPONUN ADINA

YAPILAN HASTANE

Homeros onun soylu bir kii olduunu

yazmaktadr. Daha sonra Asklepieionun, Apollonun
olu olduuna inanlmtr. Asklepieion, simge olarak
yannda bir ylan tard. Mitolojiye gre Epione ile
evlenir ve ocuu olur. Bunlardan kz Hygeia
sal koruma tanrasdr. Gnmzde sal
koruma bilimine Hygeiann adndan Hijyen
denilmektedir. Olu Telesphore iyiletirme (nekahat)
tanrsdr. Dier olunun ad Podalyeredir. Bu hekim
deildir. Ancak inanca gre bunun olu Hippocon bir
hekimdir ve Hippocratesin atalarndan biridir.
Bunlardan
ayr
olarak
Apollonda
iyiletirmeyi bilen bir tanr idi. Gen kzlarn tanras
olan Diana ocuklar iyiletirirdi. Cinsel iliki ile
bulaan (venerial) hastalklar ise Aphrodite
Hygeia
iyiletirirdi.
II. Eumenes devrinde Asklepieion yeni planlara gre geniletildi. Drt bir
yandan gelen hastalarn, dertlilerin ihtiyacna uygun bir duruma getirildi. Dnya
Asklepieionlar arasnda n ve deeri en bata yer ald . Strabon da Bergama bu
nn II. Eumenese borludur.der.
M.S. 166 ylnda, Anadoluda olduu gibi, Bergamay da byk veba
salgn krp geirmiti. C. Veriusun Partlarla yapt savalardan dnen askerleri,
Anadolunun Kuzeyinden geerken bu salgn hastal da getirmilerdi. Zeus
Suna taraasnda bulunan kitabede Ey byk Tanr Zeus! Asklepieion ve btn
Tanrlarla birlikte, ehri harap eden salgn kov denilmektedir.
mparator Avrelius Antonius (211-218) Trakyadan dnerken Geliboluda
tehlikeli bir gemi kazas geirmesi zerine, onu Bergamadaki Asklepieiona
getirdiler. Ksa bir srede tedavi edildi. kran borcu olarak mukaddes mahalle
heykelini diktirdi. Akropolde de tiyatro taraasnda mermerden
Dionisos
Tapnan yaptrd. Heykelin ba Bergama Mzesinde, Latince kitabeli heykel
altl da Asklepieiondadr.
Milattan nce ikinci asrda olduu gibi, milattan sonraki ikinci asrda da, Bergama
Asklepieionu dnya Asklepieionlar arasnda en yksek hretini tad. Bu
dnemden sonra eski zelliini kaybetti
ASKLEPONDA KAZILAR
Asklepionda ilk kazlar, 1927 ylnda balamtr. Alman kaz kurulu
bakan Wiegand Asklepion'un yerini saptam ve 1928 den sonra Asklepion ortaya
karlmaya balanmtr. lk buluntular arasnda kuzey koridor kolonlar
yerletirilmi ve tiyatronun birinci blmnn onarm yaplmtr. Eski Eserler ve
Mzeler Genel Mdrlnn yardmlar ile Basn-Yayn Genel Mdrl
Turizm btesinden destek ile Bergama Mze Mdr Osman Bayatl
Asklepion'un onarm, 20 kadar stunun dikimi ve kk tiyatronun douunu
hazrlamlardr.

87

1958 ylnda Alman arkeologlar kutsal alann orta kesiminde yeniden

almaya baladlar. Bu kazlar eitli yenilikler sunmaktadrlar. Hellenistik uyku
odalarnn altnda, stteki kuzey-gney ynlendirmeden farkl olarak, eik bir
biimde uzanan duvarlara rastlanmtr; iilik, duvarlarn en ge .. 4. yzyl
balarnda rldn gstermektedir. Gerek sz konusu duvarlar, gerekse bir
birtakm arkaik figrinler ve yaknda bulunup, ok erken bir dneme tarihlenen bir
keramik paras, .. 4. yzylda kurulan Asklepion'dan nce burada yerleildiine
iaret eder. evrede ele gemi baz pimi toprak figrinlerin oturan bir kadn
betimlemesi nedeniyle, kazclar burada bir tanra kltnn bulunduunu ileri
srmlerdir. Ne ki, figrinler daha ge bir dneme aittir. Bu durumda eski kltn
(eer gerekten eski bir klt var ise), Asklepios kltnn yan banda yaatld
anlalr. Sorun henz tam anlamyla zmlenememitir. 1969-1971 yllar
arasnda Oscar Ziegenaus ynetiminde Asklepios Tapna kazlar tamamland.
ASKLEPON VE EVRESNDEK BERGAMA
KRALLIK DEVR YAPILARI
Asklepion'un yeri; kentin bat kesiminde, denizden 108 metre ykseklikte
ve rzgarlardan korunabilir bir yerdedir. rnein Aristides burann konumu iin; su
ve havasnn iyiliinden gelii gzel seilmi olmayp gizemsel bir seim olduunu
belirtir.
Bergamal nl hekim Galenos ise; Asklepion'un Misi Dalarnn
(Geyikli) ayaklarnda, hava akmlarndan korunmu, temiz havas ve suyu olan
uygun bir yerde kurulduunu vurgular.
Ozan ve tarihi Horas ise; oraya scaklar stma gtrmez, orada
vasiyetnameler almaz diyerek nemini dile getirir. Kazlar sonucu gn na
karlan Asklepion'un bugn grdmz kalntlar byk oranda .S. 2. yzylda
gerekletirilen geni apl yenilemeye aittir. Bunun ncesinden kalanlar ise kutsal
alann esas ekirdeini olutururlar: Kutsal kuyu, tapnan ve onun bats ile
gneyinde yer alan uyku odalarnn temelleri. Bugn grdklerimizin ou Aelius
Aristides'in zamannda ina edilmitir. Ne yazk ki, onun szn ettii yaplar
genellikle gnmze erimemitir. Yine de kutsal alandaki ilk yerlemenin Arkaik
Dnem'e, hatta Bronz a'a gittii anlalmaktadr. Yunan tanrs Asklepios'un
klt olaslkla daha eski ve yerli bir kutsal alan zerine kurulmutur.
Kutsal Yol (Via tecta)
Viran Kapdan balayp Asklepionu Bergamaya balayan yol. Kazlarla nemli
bir ksm aa karlan kutsal yol, antsal kapnn nndeki avluya eik bir ekilde
kavuur.

Kutsal Yol

88

Antsal Kap
(Propilon, Propylon) Kutsal alana, kutsal yol zerinden girilerin yapld
ana kap.

Kk Alan

Ktphane
Antsal kapdan getikten sonra hemen sada, yani kuzeyde, ktphane yer
alr. Ktphane, duvarlarnda niler bulunan kare biimli tek bir odadan ibarettir.
Dou kenardaki orta nii, bilimsel almalar korumas nedeniyle ktphanenin
adand mparator Hadriyan'n (Hadrianus) heykeli ssler. Hadriyan ayrca
Asklepion'un btnnde yaplan yeniliklerden ve onun Yunan dnyasndaki en
nl tapnaklar arasna ykselmesinden de sorumludur. Okuma iin gerekli k,
nilerin zerindeki bir sra pencere ile salanmtr.
Ktphane bir tp kitapl
saylmamaldr; tersine hastalarn hizmetine sunulmu klasik yaptlar kapsayan bir
koleksiyondur. Hadriyan heykeli ve belki yapnn tm Flavia Melitine adl bir
kadn tarafndan adanmtr.

Byk Alandan Genel Grnt

89

Zeus-Asklepios Tapna
Antsal kapnn br yannda yuvarlak Zeus-Asklepios Tapna yer alr.
Mevcut kutsal alann ba tapna olan yapdan yalnzca en alttaki ta srasnn
kalmasna karn, duvar rgsndeki ustalk gzden kamaz. Tapnan arkasnda,
dou yanda bir merdiven dardan atya ulayordu ve olaslkla onarm ilerine
ynelikti. n cephede ise, soldaki antsal kapdan kutsal alana inen merdivenleri
bakml bir biimde dengeleyen ikinci bir merdiven vard. Burada Asklepios'un
Zeus ile badatrlrmas, Aristides'e gre zerinde durulmas gereken bir
durumdu. nl hatip, Asklepios'un tpk Zeus gibi yce, ok ynl ve her eyi
saran bir gce sahip olduunu anlatmtr. Onun kendi giriimleriyle dzenledii
bir koro gsterisi onuruna, bir ayakl kazan adad tapnak da yine burasdr.
Kazann aya da birer altn figrle bezenmiti: Birinde Asklepios, brnde
Hijye, sonuncusunda da Telesforos (Telesphoros) figr vard. Adak, Asklepios
heykelinin sa elinin altna yerletirilmiti. Sal ifade eden Hijye ve
Gerekletirici anlamna gelen Telesforos Asklepios'un evresindeki ikincil
tanrlard.
Stoalar

Kuzey Koridoru

Kutsal alan kuzey, bat ve gney

yanlarnda stoalar ile evrelenmiti. Bu
stunlu
galeriler
Yunan
sivil
mimarisinin vazgeilmezelerindendir;
insanlar
yazn
gneten,
kn
yamurdan
korurlard.
Pergamon
Asklepion'unda en iyi koruna gelen stoa
kuzeydekidir. Kaz sonrasnda, bu
kesimdeki stunlar yeniden ayaa
kaldrlmtr. Kuzey stoa stunlar on
dzenindedir.
Yalnz
ktphane
tarafindaki son on stun bir depremde
yklm ve yerlerine postament zerine
oturtulmu, kompozit balkl stunlar
dikilmitir - kompozit tip, on stun
balna zg volt ile Korint
balndaki
akanthus
yapraklarn
birletirir.
Kalnt brakmamasna karn,
bat stoann kuzeydekine benzedii

Gney Koridoru

90

anlalr. Tam ortasndaki kap ve basamaklar, baka bir stoaya giri salamtr.
120 m. uzunluunda ve Dor dzenindeki bu stoann gerisinde bir dizi mekn,
nnde ise Aristides'in de deindii, jimnazyum (gymnasion) ilevli bir ak alan
vardr.
Gney stoa da tmyle yklmtr. Bu yan, arazinin eimi yznden alakta
kaldndan, bir bodrum kat gerektirmitir. Gnmze eriebilen bodrum kat,
ortadaki bir paye dizisiyle iki nefe blnmtr. Payeler stteki stoay tam,
bodrum kattan ise depo olarak yararlanlmtr.

Genel Tuvalet
(Latrinler)
Bat ve gney galerilerin
birletii kede,
antik ada
kullanlan latrinlerin ilgin bir rnei
ile karlalr. Erkeklere ayrlan
byk meknn gsterili olduu
anlalr. Burada mermerden, yaklak
otuz adet oturma yeri vard. at,
zenle ilenmi Korint balklar
tayan
drt
payenin
zerine
oturtulmu, ortasnda k ve hava
dolam iin bir boluk braklmt.
Byle grkemli latrinler, dnem iin
karakteristiktir. Bunlar gnmzde Tuvaletler
aradmz gizlilikten yoksun bulunmalarna karn, gz alc bir biimde ina
edilip, kusursuzca donatlmlardr. te yandan, bayanlara ayrlan latrin daha
kk ve sadedir.
Uyku Odalar, ifal Kaynak ve Kuyular
Kutsal alan ve kltn odak noktas
Kutsal Kuyu idi. Kuyu basit bir yapnn iine
alnm, knkler araclyla bir pnardan
beslenmesi salanmt. Su, hastalarn iine
girmesi iin deildi; eitli kaplarla ekilerek
ykanma ve zellikle ime suyu olarak
kullanlyordu.
Aristides kutsal
suyun
yararlarn cokuyla anlatr, hatta yazlarndan
birini, yalnzca bu su iin dzd vglere
ayrmtr. Dediine gre kuyu her zaman dolu
ve su, yazn serin,
kn lkm. Gz
hastalklar ekenler, bu suyla banyo yaparak
gs
hastalklar,
astm
ve
ayak
sorunlarndan yaknanlar, suyu ierek ifaya
kavuuyormu. Bir keresinde, dilsiz birisi suyu
iince, konumaya balam. Pergamon'daki Loj Tnel
suyun kutsall, baka yerlerdeki kutsal
nitelikli sular gibi - rnein, Delos'taki gibi - kimsenin dokunmasna izin
verilmemesinden kaynaklanmyordu.
Pergamon Asklepion'undaki su kutsald, nk kullanan herkese tanrnn
yardmyla yararlar veriyordu.
Kutsal alanda, ayrca iki eme vardr. Her ikisi de hastalarn saaltmnda
rol oynayan bu emelerden birisi, tiyatronun yaknndadr. st aktr, mermer

91

bir tekne ile donatlm ve olaslkla souk banyo nerilen hastalarca kullanlmtr.
br bat tarafn ortasna rastlar. Tekne kayaya oyulmutur. zerinin bir at ile
rtld anlalr. K mevsiminde ve yal havalarda evresinde youn biimde
amur birikir. Asklepion'u kazanlar, hastalarn buradaki birikinti ile amur banyosu
yaptklarn, sonra da teknede ykandklarn ileri srmlerdir. Eer tekne bir tek
bu amaca yaram ise amur banyosu sk uygulanm bir tedavi yntemi olmaldr,
nk tekneye inen basamaklar bir hayli anmtr.

Kutsal eme

Kutsal Kuyu'nun hemen gneybatsnda uyku odalar yer alr. Yalnzca

temelleri korunan odalarn ayrntl biimde tmlenmesi olanakszdr. Uyutulma
ilemi kesin dinsel kurallar uyarnca gerekletiriliyordu. Kurallardan bazlarn
ok hasar grm bir yazttan reniyoruz: Hasta, uyku odasna girmeden nce
ykanp beyaz giysiler giymeli, kuak ya da yzn karmal ve kurban
sunmaldr. Bergama'da kurbann zeytin dallaryla ssl, beyaz bir koyun olduu
anlalr; Aristophanes'ten (Klasik Dnem oyun yazar) rendiimize gre,
Atina'da ise Asklepios'a adak rekleri sunulmutur.
Hellenistik Devira ait Asklepios,
Apollon ve Hijye (Hygieia) Tapnaklar

Telesporos Tapna

Mermer havuzlu ve kaynak knn hemen gneyinde kayalk alanda ve

dier bir tarifle Uyku odalarnn kuzeyindeki kayalk taban zerinde, gnmze
pek az iz brakan, Hellenistik devirde yaplp, Romallar anda kullanlmaya
devam eden tapnak kalnts grlmektedir. Bu kalntlar, byk olaslkla
Bergamaya gelip, Asklepionda 13 yl kalan nl hatip Aristeidesin belirttii.
Kurtarc Asklepios'a, kz Hijye'ye ve babas, Gzel ocuklu Apollon'a adanm
tapnaklard. Hijye Tapna'nn iinde ya da yannda Telesforos'un kutsal bir yeri
vard. Telesforos ilk kez Bergama'da Asklepios'un evresinde yer alan, daha sonra
baka yerlerde de tapm gren bir ocuk-tanryd. Saaltm kltnde nemli bir rol

92

oynuyordu: Aristides bir gn kendisine Telesforos'un, daha doru bir deyile

Telesforos rahibinin, vcuduna srlecek bir merhem verdiine deinir. Bir
keresinde de Aristides bir d grm ve dnde btn vcudunu kurtarmak
istiyorsa, bir organn kesip Telesforos'a adamas gerektiini renmitir. Fakat
rahip bir organn adanmas ok ac vereceinden, Aristides'in parmandaki yz
adamasnn yeterli olacana karar verir. Bylece parmak ada yapm gibi, etkili
bir sonu elde edilebilecektir. Aristides'in yks gereki ifade biimiyle, enikonu
inandrcdr.
Yeralt Geidi
Geit kusursuz bir biimde korunmutur. Her iki ucunda merdivenler,
tepesinde ierisini aydnlatan bir dizi delik vardr. Asklepion'u kazanlar, tnelin
iki amac olabileceini ne srmlerdir. Bunlardan birincisi, kutsal alanda
alanlarn yararlanmas iin yaplddr. kinci seenek ise yaz gnlerinde
hastalara serin bir korunak salanmas amacn gndeme getirir. Oysa belki
daha gl bir olaslk, tnelin zellikle kt havalarda hastalarn yuvarlak
yapdan kp, kutsal alann kuyu evresindeki merkezine ulamalarna
yaramasdr. Yuvarlak yapnn ya da en azndan bodrum katnn, kutsal alanda
kalan hastalar iin hem scak, hem de yal havalarda korunabilecekleri bir yer
olarak yapldn kabul edebiliriz. Yapya gneyden bitien ta deli teras,
yatalaklarn kutsal alann kalabalna girmeksizin, hava alp gnelenmesini
salamtr.
Asklepionda Saaltm Yntemleri

Adaklar

Roma mparatorluk Dnemi'nde Bergama Asklepion'u nemi bakmndan

Epidavros'takinden sonra ikinci sray alyordu. Asklepiondaki saaltm
yntemleri hakkndaki bilgilerimizn ounu nl sylev ustas ve kronik bir hasta
olan Aelius Aristidesten reniyoruz. Burann srekli ziyaretilerinden Aristides
baz yazlarnda dorudan Asklepion'u ele alm, Asklepios'un uygulad
olaanst tedavi biimlerini anlatrken, Asklepion'a ilikin deerli bilgiler
vermitir.
Gerek Bergama'da, gerekse dier Asklepionlarda gerekletirilen saaltm,

93

doast ve klgl yntemleri garip bir biimde kaynatrmt. Saaltmn en

nemli zellii, hastann uyutulmasyd: Hasta kutsal alan snrlar iinde
uyutuluyordu. Uyandnda ya iyilemi ya da o kadar ansl deilse, rahiplere
anlataca bir d grm oluyordu. Bu de gre rahipler, daha dnyevi tedavi
yollar tlyorlard. Rya ok kesin deilse - Aristides'in ryalar genellikle
kesindi - rahiplerce yorumlanmas gerekirdi. Rahipler, bylece hekimlerin ilevini
gerekletiriyorlard. Fakat herhangi bir dinsel grevleri olmayan hekimler de
tedavi biiminin belirlenmesinde ou kez rahiplere yardm ederlerdi.
Hippokrates'ten sonra antik an en nl hekimi saylan Galenos, Bergama'da
domu ve Asklepion'da almt. lk tbbi deneyimlerini, belki yakndaki
amfitiyatroda gsteriler yapan ve bakalarna oranla zerinde allacak daha ok
insan malzemesi salayan, bir gladyatr topluluunun hekimi olarak kazand. Antik
adaki snrl tp bilgisi gz nne alnrsa, uygulanan tedavinin genelde ok
akllca yrtld ve meslein yzn aartt anlalmaktadr. temel e:
perhiz, scak ve souk banyo ile beden hareketleridir. Sindirim bozukluu
ikyetiyle Epidavros Asklepios Tapna'na bavuran bir Milaslnn (Milasa,
Mylasa) durumu rnek alnabilir. Hastaya ekmek, peynir, maydanoz, marul ve
ball stten oluan bir perhiz verilmi, plak ayakla dolamas, her gn komas,
amur banyosu yapmas ve belki tuhaf, ama scak bir banyo almadan nce
vcudunu arap ile ovmas tlenmitir. Tedavi baarl sonu vermi ve hastann
krann dile getiren bir yazt, bunun kant olarak gnmze ulamtr.
amur banyosundan, Bergama'da da yararlanlyordu. Aristides, tanrnn buyruu
zerine, souk bir k gecesinde nasl amur banyosu yapp tapnaklarn evresinde
kez kotuunu ve nihayet kutsal emede stndeki amurlar temizlediini ok
canl bir anlatm ile aktarr. Yazarn szlerine baklrsa, hava o kadar soukmu ki,
hibir giysi insan koruyamyormu; yazara elik etmeye gnll olan iki
dostundan biri hemen geri dnm, br de spazm geirmi ve gevetilmesi iin
hamama gtrlmesi gerekmi. zerinde uygulanan tedaviler eer gerekten doru
ise Aristides'in bnyesi, srekli hastalklarna ramen, anlalan ok glyd. Bir
keresinde de krk gn sren dondan sonra Asklepios, yazara yataktan kalkmasn ve
yalnzca keten bir gmlek giyip, dardaki emede ykanmasn tlemi. Her
yer donmu olduundan, su bulmak ok gm. Su musluktan akar akmaz
donuyormu. Yine de Aristides tanrnn buyruuna boyun emi ve souu
herkesten az hissetmi. Bir baka kez, k ortasnda yazar zmirdeyken (Simirna,
Smyrna) dnde Asklepios grnm. Tanr ona aaya inerek kentin dndaki
rmakta ykanmasn sylemi. Souk o denli iddetliymi ki, rmak kysndaki
akllar kat bir yn oluturacak biimde donmumu. Aristides her eye ramen
suyun en derin yerine atlayp bir sre yzm ve darya knca, gn boyu sren
lk bir zindelik hissetmi. Olayn akna dnen tanklar ister istemez
haykrmlar: "Ycedir Asklepios."
Aristides, saaltmda tutulan yntemlerin bu aykr niteliine, kendisi de
ayordu. Fakat yazar, artk Bergama'da epeyce tannm birisiydi; kukusuz
rahipler onun bnyesinin nelere dayanabileceini de hastalklarnn ne denli nemli
bir blmnn hayal rn olduunu da kendisinden daha iyi deerlendiriyorlard.
Baldran suyu ya da kire katlm su imek ve peklie kar uzun sre oru tutmak,
Aristides'e aykr gzken tedavi yntemleriydi. Foal (Phokaia) bilge
Hermokrates de bir ykye konu olmutur. Bir gn Hermokrates, imparatorun
huzurunda bir okuma yapm. mparator Hermokrates'ten o denli honut kalm ki
ona diledii bir dl semesini sylemi. Hermokrates, Bergama Asklepios'unun
buyruu zerine, gnlk ile ttslenmi keklik perhizi yaptn, fakat lkesinde
gnlk bulmann bir hayli g olduunu, bu yzden imparatordan ok miktarda
gnlk istediini belirtmi. Aristides, Asklepios'un bir boksre ryasnda
grnerek, zorlu bir rakibe kar kullanabilecei oyunlar rettiini de anlatr.
Asklepios'a balanan saaltmlarn ou mucizevidir. ..4. yzylda Epidavros
Kutsal Alan'na, burada gerekletirilen eitli saaltmalar belgeleyen mermer

94

steller dikilmi ve bunlardan bazlar gnmze ulamtr. Bunlardan birinde, bir

kadnn be yllk bir gebeliin ardndan, kutsal alanda uyuduu ve sabah uyanr
uyanmaz be yanda bir erkek ocuk dourduu yazldr. Bir dieri, Epidavros'a
ocuk sahibi olma umuduyla gelmi ve hayal grd bir srada, kendisine dileini
soran Asklepios'a, gebe kalmak istediini sylemitir. Baka bir istei olup
olmad sorulunca, dnyada bakaca bir istei olmad yantn vermitir. Kadn
gebe kalr, ama gebelii yl srer. Bunun zerine kurtulu iin, yeniden tanrya
bavurur. Ona verilen karlk, zellikle sorulmasna karn, gebe kalmaktan baka
bir dilek belirtmedii yolundadr. Yanl dile getirilen dilek temas, antik ada sk
sk yinelenir; tpk Midas ve her eyi altna dntren dokunuu ya da sonsuz
yaam elde eden fakat sonsuz genlikten yoksun kalan Tithonos ile ilgili
efsanelerdeki gibi. Her ne ise, Epidavros'taki belki en mutlu olay Pandaros adl
birinin bandan geer. Anlaldna gre, bir zamanlar kle olduundan,
Pandaros'un alnnda dvme ile yaplm iaretler vardr ve bunlardan kurtulmak
amacyla Asklepiosa gelmitir. Tanr geceleyin onun alnna bir atk balam ve
sabahleyin atky karp, tapnaa adamasn sylemitir. Ertesi sabah atk
zlnce, iaretlerin atkya gemi olduu grlmtr. Ksa bir sre sonra,
Pandaros'un Ekhedoros adl ve yine dvmeli bir arkada ayn amala tanry
ziyaret eder. Yannda, minnettar Pandaros'un kendi adna tanrya adanmas
talimatyla verdii bir miktar para da vardr. Ekhedoros onursuzca davranp, bu
grevi yerine getirmez. stelik tanr geceleyin kendisine grnerek, Pandaros'un
para gnderip gndermediini sorunca, bunu inkr da eder. Bir tek, dvmelerin
temizlenmesine ilikin dileini belirtir. Asklepios, Pandaros'un tapnaa adad
atky, bu kez Ekhedoros'un bana balar ve sabah karttktan sonra kutsal
havuzda yanssna bakmasn buyurur. Ekhedoros tanrnn syledii gibi yapar.
Sabah grr ki, atk temiz kalmtr, ama alnndaki dvmelere imdi
Pandaros'unkiler de eklenmitir.
Bu belgeler rahipler tarafndan derlenip yaymlanmtr, dolaysyla ifaya
kavumu hastalarn adak yaztlar kadar gereki deildir. Yine de bunlar
uydurma sayacak kii dikkatli olmak zorundadr. Epidavros'a gelen, elinden sakat
birisi byle bir gaflette bulunmutur. Bir yandan kutsal alanda yrdke, bir
yandan da yaztlar okuyup homurdanm, hibirine olanak bulunmadn
sylemitir. Asklepios onu inandrmak iin, sakat elini ifaya kavuturmu, fakat
lanetini de eksik etmemitir. Adam artk hep "Kukucu" adyla anlacaktr. Bu vaka
da bir sonraki stele yazlarak, belgeler arasndaki yerini almtr.
te Asklepios klt byle bir grnm iziyordu; yar batl, yar bilimsel. Ama
sonuca, ister kendi kendine telkin veya inan yoluyla, isterse tbbi tedaviyle, nasl
ulalrsa ulalsn, kltn byk lde reva bulduu kesindi. Bunun
nedenlerinden biri, tanr ile yakn kiisel ilikiye girilmesiydi. Asklepion yalnzca
bir salk kurumu deildi; bir hastaneye ise hi mi hi benzemiyordu. Asklepion
kamusal ve dinsel bir kutsal aland; salkl veya salksz, yurtta veya yabanc,
herkese akt. Tanr tarafndan tlenen, ama vakurluuna yakmayan baz
tedavilerin izleyiciler nnde uygulandn ve onlara elence kayna olduunu,
bize birok kez anlatr Aristides.
Doal olarak, hastalarn hepsi bir gecede ya da birka gnde ifa
bulmuyordu, ounlukla uzun sreli ziyaretler gerekiyordu. Olaan sre bir yld.
Bu sre iinde hastalarn nerede kaldklar bilinmemektedir. Ciddi hastalklar
saaltm yerinde kalnmasn zorunlu klar, ancak kazlar kesinkes bu ama iin
tasarlanm herhangi bir yapy ortaya karmamtr. Hareket ettirilemeyen
hastalarn belki uyku odasnda kalmasna izin veriliyordu. te yandan,
rahatszlklar o denli ciddi olmayanlar can skntsndan kurtarmak amacyla,
birtakm zmler dnlmt. Kutsal alanda hem bir tiyatro, hem de bir
ktphane vard. Gerek u ki, can sknts burada bir sorun olamazd. Kutsal
alan her gn hastalar ve ziyaretilerle biraz daha kalabalklayordu. Bilginleri,
Galenos ve dierleri gibi hekimleri, her biri ardnda bir dinleyici topluluuyla bir

95

aa bir yukar yrrken ya da iyiliksever bir rahibi bir topluluk ile rahata
kaynarken ya da hastalar kendi aralarnda sohbet ederken gzmzn nnde
canlandrmamz hi g deildir. Kleci bir toplumda bo zaman oktu ve
Yunanllar bunu nasl deerlendireceklerini iyi biliyorlard; hibir Yunanl,
yannda tartacak biri bulunduu srece, sklmazd.
Hastalarn Tedavi Grd Klinik

Kutsal alann gneydou kesinde, tiyatrodan sonra alann en iyi

korunmu esi olarak karmza kan, ikinci bir yuvarlak yap vardr. Yap iki
katlyd. Esas kat oluturan st katta daire biimli bir mekn, byk apsisler ile
evrelenmi ve ahap bir at ile rtlmt. Fakat bunlar gnmze ulamamtr.
Ayakta kalabilen kesimi, alt kat ya da bodrum katdr. Burada, ortadaki ekirdein
evresinde dolaan bir dehliz yer alr. Belirli aralklarla yerletirilmi, masif
ayaklarn oluturduu bir halka, dehlizi boylu boyunca ikiye blmektedir.
Ayaklardan kimisinin dibinde ykanmaya ynelik tekneler grlr.
Gneydouda, st kata kan iki merdivenin kalntlar gze arpar.
Bu yapya antik yazarlardan hibiri deinmemitir ve ilevi kesin biimde
bilinmemektedir. .S. 2. yzylda kutsal alan yenileyen tasarmn bir rn olmas
ihtimali, bu tasarmdaki bakm bozduundan, akla yakn grnmemektedir.
Telesforos Tapna yaktrmasnn ardnda ise hibir dayanak yoktur; yukarda
belirtildii gibi, Telesforos'un kutsal yeri alann baka bir kesinde bulunmaktadr.

96

Aslnda yapnn bir tapnak olduu da kesin deildir. Buna karlk, saaltm
srecinde belirli bir rol oynad kukusuzdur. Bodrumdaki ykanma teknelerinin
yan sra yapnn bir tnel ile Kutsal Kuyu'ya balanmas, tbbi bir ilev tadna
iaret eder.

AKROPOLDEK ESERLER
YUKARI AKROPOL
Yukar akropol veya teki adyla yukar kent, Bergama akropolnn en
yksek tepesine kurulmu olan yerleim blgesiydi. Burada, kral saray gibi;
komutanlara, devlet ilerinde grevli asillere ait konutlar da bulunmaktayd. Bu
nedenle de, kralln merkezini oluturan yukar akropol resmi bir kimlik
kazanmaktayd. Ksaca diyebiliriz ki yukar akropol kentin asiller mahallesini
oluturan kesimdi.
HEROON
Otoparkta indikten sonra, akropoln giri kapsna doru ilerlendiinde, sol
tarafta karmza kan andezit tandan yaplm ilk kalntlar, Hellenistik Devirde
tanrlatrlan Bergama krallar adna ina edilmi bir ibadet odas ve tek bir
avludan meydana gelen Heroon adndaki klt yerine aittir. Kalenin kaps nnde
stunlu bir avlu etrafnda byk bir yap olarak ina edilmitir. Kral I.Attalos
zamannda yapld ve burada ilk Bergama krallarndan I.Attalosla II.Eumenese
tapnld sanlmaktadr. Bu nedenle, Heroona Attaleion ve Eumeneion adlar da
verilmitir. Asl klt odas, kltle ilgili yemek trenlerinde toplant odas
olabilecei dnlen geni bir galerinin arkasndadr. Romallar zamannda
deiiklie uram yaplardan bir tanesidir. Bilhassa, akropoldeki Hellenistik devir
yaplarnda kullanlm olan gri renkteki andezit, akropoln zerinde bulunduu
dan eteklerinden karlm, Romallar dneminde de andezitin yan sra bol
miktarda mermer kullanlmtr. Son eklini Roma mparatorlu anda alan kare
eklindeki klt odasnn arka duvarna bir podyum yerletirilmitir. Stunlarla
bezeli kule eklindeki st yaps st kat grnmndedir. Yaplan kazlar sonucu,
Heroonun altnda krallar kltne hizmet ettii dnlen daha basit Hellenistik
yap kalntlar ortaya karlmtr.

Heroon Klt

97

AKROPOL KAPISI
Bugn, Bergama akropolne gelen ziyaretilerin Heroon kalntlarn
grdkten sonra akropoln merkezini oluturan yukar kent kalntlarn gezmek
iin girdikleri ana giri antik devirlerde de yukar akropoln esas kapsn
oluturmaktayd. Bu kap, hemen sa tarafta balayan dou surlaryla birlikte
..197-159 yllar arasnda hkm srm Bergama Kral II.Eumenes tarafndan
yaptrlmtr. Ancak, burada II.Eumenesten de nce yaplm daha eski bir
kapnn bulunduu saptanmtr. Surlarn byk bir ksm da Bizans Dneminde
onarm grmtr.

SARAY GR VE II.EUMENESN SARAYI

Yukar akropol alanna alan ana giriin hemen kuzeyinde ve dou
surlarnn yaknnda yer alan kalntlar, Bergama krallarnn saray olarak
kullandklar yaplara aittir. Sarayn girii nnde, zemini dzgn ta bloklarla
denmi bir avlu yer alr. Avlunun her iki yannda da saray giriinin
gvenliinden sorumlu askerlerin kla olarak kullanm olduklar odalar
bulunmaktadr. Stunlar andezit tandan yaplm bu avlunun kuzey tarafnda
grlen basamaklar ise II.Eumenes tarafndan yaptrlan sarayn giriini oluturur.
Peristil tipte ina edilmi bu sarayn ortasndaki avlunun etraf birbirlerine bitiik
yaam odalaryla evrilidir. Burada yaplan aratrmalarda klt odas olarak
kullanld sanlan bir apel; avlu snrlar iindede sarayn su gereksinimini
salayan bir sarncn kalntlar ortaya karlmtr. Avlunun ortasnda sunak ilevi
gren bir altar, gene avlunun gneybatya bakan kesinde de bir emeye ait
kalntlar bulunmaktadr. Kuzey tarafnda sarayn en byk odasn oluturan
blmde saray salonu olarak kullanlmtr. Yaplan ilk akropol kazlarnda,
sarayn kuzey dousundaki odalarda ortaya kartlm yer mozaiklerine ait
fragmanlar bugn Berlinde Pergamon Mzesinde sergilenmektedir. Bu mozaik
kompozisyonlar Bergamal Hephaistion ve Soson adlarndaki sanatkarlar
tarafndan deiik renklerdeki talarn ok kk paralar halinde krlp,zerlerinin
tabaka eklinde camla kaplanmasyla yaplmlardr. Tarihteki bu tr mozaik
tekniinin ilk rnekleri arasnda yer almalar bakmndan da olduka nemli bir yer
oluturmaktadrlar. Mozaik kompozisyonlar iinde, Sosonun yapm olduu
Sprlmemi Oda Yunanca adyla Asarotos Oikos bal bana bir sanat
aheseridir. Kompozisyonda, yere dklm yemek artklar resmedilmitir.
II.Eumenesa ait olduu dnlen bu saraydan kp biraz daha ilerdeki
I.Attalosun saray kalntlarna doru ilerlendiinde yolumuzun zerinde,
gnmzde Dilek Kuyusu olarak adlandrlan ortasnda balkl bir stunun
ykseldii kuyu eklinde derinlemesine yaplm ikinci bir sarn daha yer
almaktadr.

I.ATTALOS SARAYI
Eumenesin saraynn hemen bitiiinde, gene peristil tipte ina edilmi;
etraf yaam odalaryla evrili bir avlunun yer ald, biraz daha kk llerde
yaplm, ..241-197 yllar arasnda hkm sren Bergama Kral I.Attalosun
saray bulunmaktadr.
Bugne kadar varlklarndan hibir iz kalmam olan avluya ait stunlar,tatan
yaplmlard. Sarayn dou tarafnda, sunak olarak kullanlan bir klt odas,
avlunun zemininde de su gereksinimini salayan bir sarn yer alyordu.

98

NEML KLERE AT KONUTLAR

I.Attalos Sarayndan kp kuzeye doru ilerlendiinde, Hellenistik ada ina
edilmi Bergama kralna yakn kiilerin, komutanlarn konutlar olduu sanlan
kalntlarn bulunduu yere gelinir. Maalesef, byk hasar grm bu konutlardan
gnmze dek fazla bir ey kalmamtr.
KILALAR VE KOMUTA KULES
Yukarda sz edilen konut kalntlarnn bulunduu yerden kuzeye doru
devam edildiinde Akropoln ve saraylarn gvenliinden sorumlu askeri birliin
klalarna gelinir. Kalntlardan da anlald gibi, ortasnda byk bir avlunun
bulunduu birbirine bitiik odalardan meydana gelen, Hellenistik devirde yaplm
bir komplekstir. nasna Kral I.Attalos dneminde balanlm, II.Eumenes
dneminde de gelitirilip tamamlanmtr. Dou tarafnda yer alan, klalara bitiik
sur ksmen iyi bir ekilde korunmu olup, akropol evreleyen surlarn grkemini
btn netlii ile gzler nne sermektedir. Bu komplekste yer alan kalntlar
iindeki kule, byk olaslkla komuta kulesi olarak ilev grmtr.

ASKER DEPOLAR
Klalarn bulunduu yerden kp, kuzeye doru ilerlendiinde,yukar
akropoln en u kesinde; teki yaplara kyasla biraz daha aada kalan, askeri
depolara ait kalntlarn bulunduu alana gelinir. Hellenistik dnemde yapmna
balanan bu depolar daha sonraki devirlerde gelitirilip bytlmtr. Temel
kalntlarndan da anlald gibi, askeri malzemelerin sakland ahap tavanl
olmas gereken bu depolar birbirine paralel ince, uzun be byk ana yapdan
meydana gelmektedir. Douda yer alan depo 48 m., batda yer alan da 39 m.
uzunluundadr. Burada gerekletirilen kazlarda,bugn aa agora alannda
sergilenmekte olan andezit tandan yaplm, farkl byklklerde 900e yakn
glle ortaya kartlmtr. En k 2,8 kg., en by de 75 kg. arlklarnda
olan bu glleler Yunanllarn Palintonon adn verdikleri mancnk eklindeki bir
silahla ovadan akropole doru ilerlemeye yeltenen dman askerlerine kar
kullanlyordu.
HERA KUTSAL ALANI ve YUKARI GYMNASON
Yukar Gymnasionun stndeki dar terasta, Zeus kars Herann kutsal
alan bulunur. Bu alan batdaki yuvarlak Exedra (oturma bank ile heykel kaidesi),
douda stunlu galeri ile erevelenmi ortadaki bir tapnaktan meydana gelir. ok
basamakl ak bir merdivenle klan tapnak bir Roma podiumlu tapna ile
hemen hemen ayndr. Dor dzeninde bir prostylostur. Adak yaztna gre Attalos
II (M.. 159-138) tarafndan ina ettirilmitir. Tapnak cellasnn iinde byk
lde bir erkek heykeli bulunmutur. Zeusun klt heykeli ya da krali ba
yapan Attalos II olabilir.
Aada yer alan Gymnasionda da balangta krallk devrine ait Roma
kuruluunun llerine yaklaan Hellenistik bir yap bileimi vard. Yukar
gymnasion geni bir stunlu avlunun drt yanndaki kurululardan meydana gelir.
Douda ve batda hamamlarla sona erer. Meydann bat galerisinin arkasndaki orta
mekanda, yarlardan sonra temizlik iin kullanlan ykanma kurnalar hala
durmaktadr. Kuzeybat kede, zeri kapal ve tiyatro biiminde bir salon vardr.
Bu auditorium 1000 kii kadar alyordu.

99

Kuzey tarafn ortasndaki mekan Gymnasionun esas odasyd, douda

buna eklenen iki apsisli odann yaztlarla imparator salonu olduu anlalmtr.
Duvar kaplamalarnda stun ve saaklklarda Roma mp.nun ok uzak
blgelerinden getirilen ok eitli mermer cinsi kullanlmtr. Douda eklenen
hamamn bugn anm duvarlar da byle kaplamaya sahipti, iyi durumda koruna
gelen bu hamamn andesit stuncuklarn tad stlan alt yaps (hypokaust) hala
iyi grlebilmektedir. Gymnasionun gneyinde arazinin d uzun bir kou yolu,
kapal stadion yaps ile ok hnerli kullanlmtr. Bu stadionun zerinde stteki
stunlu avlunun gney galerisi uzanr.

Yukar Gymnasium

GYMNASON, AAI VE ORTA TERASLAR

Bergama Gymnasionu ehrin en byk profan yap bileimidir. Kuruluun
tm
ana
izgileri
ve
yaylm
ile
Hellenistiktir.
Bu kurulu araziye uygun olarak yukarya doru byyerek genileyen
teras zerinde yer alr, ayn zamanda aadan yukarya da nemleri artar: Alt teras
ocuklarn, orta genlerin en st teras ta yetikinlerindir. Gney batdan ana yol
gymnasiona ular. Orta gymnasionun merdivenli giriinin dousunda bir stunun
tad atnn altnda 21 m uzunlukta drtgen bir yap olan byk ehir emesi
bulunur.
ndeki korkuluun i tarafnda hala su almakta kullanlan kaplarn izleri
grlmektedir. Bunun solunda,batda snrlar dzensiz bir terasta ocuklarn
gymnasionun basit girii bulunur. Gney ksm bugn yklmtr ve temel
duvarlarndan baka pek az kalnt vardr. Arka duvar paye kntlar ve nilerle
bezelidir. Kavisli bir ak merdivenle orta gymnasionun merdivenli geitine
ulalr. Birbirini dik kesen iki tonozlu rt teknii ile buras mimari bakmdan
ilgintir.(Hellenistik) Orta gymnasionun dou ucunda kk bir tapnan temelleri
grlmektedir. Hellenistik ada ina edilmi geni bir merdiven arkasnda korint
dzeninde anteli prostylos bir tapnaktr. Tapnan nnde sunak kalntlar
bulunmutur, kuzeyde, sunan karsnda, cephesinde dor dzeninde iki stuna
sahip ve tanrlar kltne hizmet eden bir yap vardr. Bir yazta dayanarak burada
Hermes ve Heraklese, sembolik olarak vcut kuvveti ve srat, tapnld
anlalmtr.

100

AAI EHR
Konsl Attalos Evi
Agorann kuzeyinde, yksek bir teras zerinde Roma anda
deiikliklere uram Hellenistik aa ait soylu bir kiiye ait bir ev kazlmtr.
Bu ev stunlu bir avlu (peristyl) etrafnda ina edilmitir. Evin btn gney blm
antik adan itibaren yklmtr. Avlunun stunlu galerileri iki katl olup, altta
andesitten dor dzeninde, stte mermerden ion dzenindedir. Batda evin en byk
odas, erkeklerin toplant ya da ziyafet odas (oikos) bulunur. Bu odann giriinin
sa yannda bir Herme duruyordu ki eskiden ev sahibi Attalosun bronzdan bir
portre ban tayor olmalyd. Yaztta ad anlmakta ve konuklar onunla birlikte
hayatn tadn srmeye arlmaktadr. Avlunun kuzeyinde, koruyucu bir at altna
alnan oturma ve yatak odalarnda deerli duvar resmi ve taban mozaikleri
bulunmutur. Avluda bir tane byk Hellenistik ve iki tane kk Roma sarnc
vardr.
Aa Agora (pazar yeri)
Asl pazar meydan M.. 2. Yy. balarnda kurulmutur. Drt yanda stunlu
galerilerle evrilidir. Dor dzeninde iki katldrlar. Arkalarnda tek odal dkkanlar
bulunur. Gney galeri yamata kurulduundan alt kata, kuzey galeri ise ikinci bir
st kata sahiptir ve bunun dkkanlar kuzeydeki caddeye alrlar. Pazar yerinde
dikili levhalarda toplum hayatnn kanunlar yazlyd. zellikle yol ve inas,
kuyularn, sarn ve su yollarnn temizlenmesi gibi ehir polisiyle ilgili sk
hkmleri kapsayan uzunca krali buyrultu nemliydi. (Astynom yazt, Ber.
Mzesi) Pazarn ortasnda bir kuyu bulunuyordu ki; bunun suyu kuzeydeki konsl
Attalos evinin byk sarncndan kayalar arasndan akarak besleniyordu.
Eumenes Kaps
Bergamann en gl kral Eumenes II tarafndan ehrin geniletilmesiyle ehir
duvar ehir tepesinin en gneyindeki yamalara kadar ileri gtrlmtr.
Tahkimatn en nemli yaps ehrin buraya yerletirilen esas kapsdr. Ovadan
gelerek burada duvarn iinden geen yol tahkimli kap avlusunda dar bir kvrm
yaparak dner ve biraz daha tede yksekteki aa agoraya ular. Kap iindeki
avlunun dou duvarndaki stunlu galeri ile korku verici karakteri giderilmitir.
Kap, her taraftan gelecek saldry nlemek zere kule ile korunmutu.
BERGAMADA ROMA DNEM
Bergama Kral Attalos IIIn,
lmeden nce hazrlad vasiyetle Roma
mparatorluunu,
Bergama
Krallnn
mterek vasisi yapyordu . Salnda
kendisinin ocuu olmad iin yerine bir
halef brakamadan ld . (M..133)
Vasiyetnameye gre, Bergamaya bal
btn ehirlerle Bergama serbest ehir
olarak idare edilecek; kendisinin krallk
haklar ile,
ahsi servetinin, saray,
imalathane ve parklarn gelirleri Roma
halknn olacaktr.

Hadriyonus

101

Roma Senatosunun gnderdii heyet de nce bu yolda yrd halde sonra

Kraln mal btn bir devlettir. diyerek lke idaresinin eklini deitirmitir. Bu
vasiyetname ile ilgili bir takm grler ortaya atlm olsa da, kazlarda bulunmu
olan bir kitabe, vasiyetin doruluunu gstermitir. Ancak bunun ekli hakknda
bilgi yoktur. Btn bunlar bir vasiyetnameye dayanarak, Bergama Krallnn
Romann bir eyaleti haline getirilmesini, meru bir hak olarak tanmak esasndan
uzaktr. Bu vasiyetname ile Bergama Krallnn 150 yllk hakimiyeti de sona
erdi.
Attalos IIIn ani lm ve ortaya kan bu vasiyeti uygulamak iin Roma
Senatosu gerekli hazrlklar yaparken, Kral Eumenes IInin, Ephesoslu bir
kadndan doan olu olduunu ileri srerek, kendisini Bergama Krallnn tahtnn
varisi ilan eden Aristonikos bir kurtarc gibi karlansa da, yl Romaya kar
mcadelesi sonucunda yenilip esir alnd ve M..129 ylnda esarette ld.
Romann Asya Eyaletlerini ynetimi ok sertti. Roma kanunlarnn en
ar maddeleri uygulanyordu. Bu kanunlardan biri .Size! Ahaliyi, ehirleri,
tarlalar, sular ve eyay veriyoruz. Tanrlara ve insanlara ait ne varsa, hepsini
Roma halknn idaresine brakyoruz eklindeki maddesi Romann bu
topraklardaki amacn aklyordu. Vergileri toplayan mltezimler tarafndan
topland iin halk istedikleri gibi eziyorlard. Romann Avrupa da hakim
olduu topraklarda sk sk isyanlarn kmas ve Bergama ile dier hakim olduklar
Anadolu topraklarnda mltezimlerin halk ezen vergileri karsnda Pontus Kral
Mithriades Bergamay da arkasna alarak Romaya kar isyan kard. Bu isyana
Bergama halk destek verdi . Bir kurtarc olarak Mithridates karland.
Kk Asya Roma hakimiyetine girince bu topraklar zerindeki Hellenistik
devletlerin de k balamt. Msrda Ptoleimuslar devleti, bir taraftan baa
geecek deerli krallarn bulunmay meselesi, dier taraftan Msrn yerli halk
arasndaki isyanlar ve slale mcadeleleri ile uramak zorunda idi. Orduda ve
devlet idaresinde yerli halk gittike daha fazla yer alyor ve Makedonlar ile Grekler
buralardan uzaklatrlyordu. Msr dndaki topraklarn bir ksmnn idaresi de
yerli prenslere braklm ve neticede Msr topraklar klmt. Suriyede
Selevkoslar Devleti Kral Antiochos IVn Yahudileri Hellenistik kltr iinde
eritmek istemesi zerine Yahudiler isyan edip hrriyetlerini kazanmlard. Roma
bu hareketi ve saray mcadelelerini daima tevik ediyor ve netice bu kralln da
sratle zayflamasn kolaylatryordu. Kk Asyada bir ok prenslik Apameia
barndan sonra Selevkoslar idaresinden karak Roma hakimiyetine girmilerdi.
Fakat zamanla Roma idaresi bunlara da ar gelmeye balamt.
G. Ostragorskye gre; Kk Asyada Roma hakimiyetine kar ilk
ayaklanan devlet Karadeniz kylarna hakim olan Pontus Krall olmutur. ok
zengin topraklara ve ormanlara hakim olan bu devletin bana M.. 111 ylnda
geen Mithriades, tahta getii ilk yllarnda topraklarn geniletip hakimiyet
alann geniletmitir. Yaylma siyasetini Bitinyaya doru yneltince, bu srada
Roma tarafndan gnderilen sefaret heyetinin kumandan M. Aquillius, bu esnadaki
Bitinya Kraln Mithriadese kar sava etmeye tevik edince, bu hadise
Mithriadesin Anadoludaki Roma hakimiyetine kar harekete gemesine sebep
olmutur ki bu, Hellenistik Dounun Romaya kar son ayaklanmasdr.
Mithriadesin sava iin denizde ve karada yapt hazrlklar, dou ve batda
meydana getirdii anlamalar, Grek dnyasnda Romaya kar duyulan nefret,
onun iini kolaylatran olaylard. Halbuki Roma bir taraftan da talyada,
taliklerin ayaklanmas ve onu takiben balayan i savalar ile uramak zorunda
idi. Ayrca Mithriadesin elinde Skyh birlikleri ile kuvvetlenen byk bir kara
ordusu, 300 sava gemisinden mteekkil bir donanmas vard. Hazinesi de dolu
idi.
Mithriadesin komuta ettii birlikler Bitinyaya ilerlerken, dier bir Pontus
ordusu da Kapadokya zerine yrm, Pontus donanmas Karadenizden Ege
denizine gemitir. Kk Asyadaki Roma ordular, Mithriadesin ilerleyiini

102

durduracak kudrette olmad iin, bir mddet sonra Mithriades Asya eyaletlerine
de girmi, burada Roma idaresinden memnun olmayan Grek ehirleri onu
kurtarc olarak karlamlardr. Ephesosa geldii zaman Asyada yaayan tam ve
yarm vatanda olan btn taliklerin ldrlmesine dair mehur emrini karnca
bir gnde 80.000 talik ldrlmtr. Mithriades savan bu aamasnda
Bergamay yeni devletine baehir ilan etmi, bu hareket kabul ettii yeni
takvimin balangc olmutur. Bu arada ele geirilen Aquillius da azna eritilmi
altn dklerek ldrlmtr.
lk nce bir ayaklanma eklinde balayan bu sava Anadolu dnda
Yunanistan, Ege Denizindeki birok limanlara sirayet edip byk boyuta ulat.
Asyada olduu gibi, Yunanistandaki Grek ehirleri Pontus hakimiyetini
tanmlard. Hatta bu srada talyada Romaya kar isyan halinde bulunan
taliklerle dahi irtibat kurulmutu.
Mithridatesin bu isyan ve Roma ile savalar M.. 90-63 yllar arasnda
27 yl srd. Bu isyana destek veren Bergama halk Sullann Roma komutan
olarak bu isyan bastrmasndan sonra ortaya kan ac tablo : Bergama - Asya
Eyaleti halk tekrar Romann ar vergileri altnda daha ok ezilmeye balad . Bu
isyana destek veren ehirler bunun faturasn ok ar dediler. Vergiler halkn
deme gcnn ok stne, be katna karld. deyemeyen halk faizle bor
alarak vergilerini deme yoluna gittiler ise de, bu faizlerle daha ok yoksullatlar.
Ksaca Asya eyaleti, Romallarn idaresi altnda inlemekteydi.
Roma mparatorluunun Bergamaya grevlendirdii konsl Lucullus,
halkn bu sefaleti karnda vergileri hafifletti . Fakat sistem deimedi . Gelir
kaynaklar kurumu,halkn deme gc kalmamt. Bu dnemde adeta Bergama
Krall zerine her trl ktlkler yayordu. Halk bu sefalet yllarnda,
kendilerine biraz rahat nefes aldran yneticilerinin heykellerini dikiyor ve
kranlarn byle dile getiriyorlard. Heykelleri dikilen kiilerden biri mparator
Sezardr. Bergamada adna dikilen heykellerin altndaki drt kitabeden Sezarn
kurtarc olarak kabul edildiini gryoruz. Sezarn lmnden sonra, Romada
yaanan i savan hissesinden Bergamaya da alk ve perianlk dt.
M..40 ylnda Roma Oktavianus ve Antonius, Romay paylatklar
zaman Antoniusun hissesine den Anadolu da, ilk icraatlarndan biri
Bergamann zengin ktphanesini Msra, tad. Kralie Kleopatraya hediye
ettii bu ktphanenin 200,000 tomarlk bu muhteem ktphane Bergamadan
gtrlnce Bergamay bilimsel, felsefi ve edebi ynden besleyen bu mthi
zenginlik yok olunca, Bergama ylardr Roma idaresinde yaad maddi fakirliini
imdi ilmi ynde de yayordu .
Oktavianus, Roma i savan bitirdiinde, Augustos unvan ile mparator
olunca gerek Romada gerekse Bergamada huzur ve skunet yaanmaya balad.
Daha sonra baa geen; Tiberius, Traianus ve Hadrianusun, mparatorluklar
dneminde M.S. I. Yzyln sonuna kadar olan bu srete Romada yaanan i
huzur Bergamada da srd. Bergamallar bu dnemdeki Roma mparatorlarna
sayglarnn bir nian olarak heykel ve tapnaklar ina ettiler. M.S.105 ylnda
Bergamada konsl olarak grev yapan ve daha sonra bir st grev olarak
Prokonsl tayin edilen A.Julius Quadratusda, Bergamaya nemli hizmetlerde
bulunmutur. Bu hizmetleri arasnda : Temsil ve kutlama trenlerinin ok ar olan
masraflarn faizden karlamak zere ehre byk bir servet vakfetmitir. Bu
hizmetinin nemini Bergamal hatip A. Aristidesin onun iin O, ihtiyarlayan
Bergama ehrine tekrar can verdi. Ve onu, tekrar ereflendirdi diye ven
szlerinden anlyoruz.
M.S.II .yzyln, ikinci yarsnda 166 ylnda Romann Partlarla girdii savatan
dnerken askerlerinin veba salgnn tm Anadolu yaymas ile Bergamada bu
salgn hastalk karsnda ok byk kayplar verdi. Yaklak 100 yl sonra,

103

mparator Valerius (M.S.253-260) dneminde Bergamada yaanan deprem sonucu

ehir byk bir ykma urad .
Bergama Krallnn sona ermesinden sonra Bergama ehri dier Anadolu ehirleri
gibi baz byk ve nemli ticaret ehirlerinin gerisinde kald. Bergamada baslan
sikkelerin zerinde Metropol veya baehir yazl olduu halde: Osman Bayatlnn
Bergama Tarihi adl eserinde belirttii gibi, birinci snf durumunda olmadn
ortaya koymaktadr.
R.M.Krill, aslnda Romann iinde bulunduu dnemi Roma dnyas iin
M.S.200 ile 400 yllar arasndaki dnem dinsel balamda bir takm yeniliklerin
younluk kazand dnemdir. Tohumlar M..I. yzylda atlmaya balayan yeni
inanlar artk eski Roma Tanrlarn glgede brakmaktadr.eklindeki gr
aslnda Romann iinde yaad bu deiim sonucunu imparatorluun ikiye
ayrlmasna kadar srdrecektir.
Romada yaanan sre iinde, doulu tanrlarn yadsnamayan ykselii, astroloji,
gnostisizm ve bynn etkinlii, tek tanr inancnn giderek glenmesi ve ok
tanr anlay zerinde izler brakmas gibi oluumlar arasnda kiilerin
inanlarn,resmi tanrlardan ok yresel nitelikli tanrlara ynelttiklerine ve kimi
kez bu yresel tanrlarn, zde benzerlik tadklar resmi tanrlar ile
zletirildiklerine tank olunmaktadr.Romada Bu yaanan sre iinde ki
deiimin izlerini zellikle Roma Devri eserleri bal altnda incelerken,
Bergamadaki eserlerde de gryoruz.
M.S. 395 ylnda Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas sonucunda Bergamada
Bizans dnemi balamtr. Roma dneminde Bergamadaki Arkeolojik kazlar
sonucu ortaya karlan eserlerin bulunduu yerler itibaryla yerleim alanlarnn
ovaya doru kaydn grrz.

BERGAMADA ROMA DNEM ESERLER

ROMA DNEMNDE ASKLEPONDA YAPILAN LAVELER

M. 133 yl Bergama Tarihinde bir dnm noktasdr. Bergama Roma

gdmne girerken, Asklepion grevini srdryor olmasna karn bir ok
sarsntlar geirecektir. M. I. yzyln balarnda Pontus kral Mithridates,
Bergamaya dein bir kurtarma savana girmitir. Bu ordu Bergamaya geldii
zaman 80.000 Romalnn canna girmiti. Bergama'daki Romallar snmak
amacyla Asklepios Kutsal Alan'na komular, fakat tanrnn heykellerine
sarlrlarken insafszca katledilmilerdir.
Sulla'nn Romal asi komutan Fimbria ve arkadalar Asklepion'a
kamlard. Aristonikos'un adamlar tarafndan sndklar yerde yakalanp
ldrldler .(M 85) Kuruluundan beri kutsal yurda verilen snma hakk ilk
kez bozuluyordu. Ancak bu hak Anadolu prokonsl tarafndan tekrar kabl
olundu. Bu tarihlerde Asklepion gerilemeye yz tutmutur. Bunun nedeni de Roma
ordularnn Anadoludaki savalar yzndendir. 150 yl kadar baslan paralarda
Asklepios'un ba ve ylanl heykeli grlmemektedir. Bununla birlikte M
I. yzyln banda olduu gibi ikinci yarsnda da Asklepion nem ve zelliinden
bir ey yitirmemiti. Jimnas bakanln yrtmesi ve snma hakkn srdrmesi
ile bu nem anlalmaktadr.
Asklepion'un Roma imparatorluu zamannda yeni bir ykselme dnemine
girdii gzlenmektedir. Trayan, Hadriyan ve Karakalla ile bunu simgeleyebiliriz.

104

Antaninus Pius zamannda (MS 138-161), Asklepion iki kat bir genileme gsterir.
Bu genileme srasnda koridor, havuz ve tedavi blmleri kazandrlmtr. II.
yzyl ortasnda sylevci Aristides (Aristid) Bergamaya gelmi, bir ok
hastalklar iin Asklepionda tedavi olmak istemi ve 4-5 yl iinde tam salna
kavuan Aristides: "Tm salm, Asklepios sana borluyum, sana gizemsi bir
akla balym" demektedir. Aslnda Asklepion hakkndaki bilgilerimizin ou bu
bilge kiinin yazdklarna dayanr.
Asklepionun bu son parlak dnemi de ok uzun srmedi. mparator
Decius zamannda (249-251) Hristiyann Asklepion'un yaknndaki tiyatroda
paralanmas, Bergamada derin yanklar uyandrmtr. Yeni dine kar gsterilen
bu iddet, inan ve duygular zerinde byk tepki gsterecektir kukusuz. Hemen
bunun arkasndan gelen mparator I. Valerius (253-260) zamanndaki byk
deprem kenti ve Asklepionu byk lde ykma uratt. Yeni dinin basks ve
depremlerin doal ykm Asklepion'u bir daha ayaa kalkmamak zere yere
sermiti. Bu imparatorun ilk gnlerinde baslan paralarda grlen Asklepios
grntleri de son simgeler olarak kalmaktadr.
Hristiyanlk Bergama'da kk salmakta geikmedi ve izlerini Asklepion'da
da brakt. Asklepios tapnann bu dnemde kilise olarak kullanld, ortasnda
duran mermer krs altlktan ve antsal kap (propilon, propylon) yannda bulunan
vaftiz yerinden anlalmaktadr.
Kk koridorun tapnaa bitiik yerindeki odacklar, gney koridorun
mahzenindeki sva stndeki ha ve havuz ile su deposu yaplan bodrumdaki
svalar hep Bizans dnemi kalntlardr.
Asklepion tapnann iindeki kilise krss yannda bulunan bir
mezardan kan kemikler arasndaki paradan, mezarn XV. yzyldan kalma olduu
saptanmaktadr. lmn yasakland Asklepion artk mezar gibi kullanlmaktadr.
XIV. yzylda Bergama, Osmanl Trklerinin eline getii zaman Asklepion
tepeden inen sellerin yd kaln bir toprak tabakasyla rtlmt.
ASKLEPONDAK TYATRO
Kuzey stoann bat ucunda kk bir tiyatro vardr. Yap Roma Dnemi tiyatrolar
iin tipik olan yarm daire eklindedir. zleyicilerin oturduklar kademeli blm,
merdivenler ile dikeylemesine gen biimli be alana ve bir geit yani diazoma ile
yataylamasna ikiye blnmtr. Orta blmn en aadaki sras nemli
kiilere ayrlmtr. Anlaldna gre sahne yaps katlyd.

105

Onun nnde yer alan, oyuncularn gsterilerini sunduklar sahne, yerden yaklak
1 m. ykseklikteydi. Bir yazt tiyatronun Asklepios ile Athena Hijye'ye adandn
belgeler. Yap 3500 kiinin oturmasna izin veriyordu. Asklepion'da kalan hasta
saysnn hibir zaman bu kadar yksek olamayaca gz nne alnrsa, evredeki
halkn da gsterileri izleyebildii sonucuna varlmaktadr.

BERGAMA TRAAN MABED

mparator Traiana (98-117) yaplm olan bu mabet, Bergama
Akropolnn en yukardaki terasnda bulunmaktadr. Bir Roma Devri Mabedidir.
Bergamada, 1879-1880 senelerinde kaz yaplm ve mabedin avlusu ile
dou, bat galerilerinin bir ksm aa karlmtr. 1885 ylnda yaplan ikinci
kazda ise kuzey, dou ve bat galerileri tamamen alm ve dou bat galerinin dar
cephelerindeki binalar bulunmutur.

Traian Tapna

Akropoln Kuzey u noktasndaki

askeri depolardan gneye doru
ilerleyerek, Roma Dneminin en
grkemli yaplarndan Traian adna
burada daha nceden var olan
Hellenistik yaplarn zerine ina
edilmi Traian ad verilen tapnak
alanna ulalr..
Traian Mabedi, Bergamann
en yksek noktasnn sadece birka
metre aasnda, denizden 325 m.
yksekliktedir.
Hemen
yamacn
altnda balayan tiyatro terasnn 55
m. zerinde ve gneydouda bulunan
Athena Mabedinden 9m. daha
yksektedir. Bergamaya deniz yolu

Traian Tapna 'nn Tonozlu Yaps

106

ile gelen seyyahlarn daha uzaktan bu mabet gzlerine arpmaktadr.

Mabet, 70x60 ebadnda taraf portikli bir sahann ortasnda bu sahann
dou, bat ve kuzey taraflar portikli olup, mabedin cephesinin bulunduu gney
taraf ise aktr. Bu ksmda teras takviye eden muazzam destek duvarlar
mevcuttur.
Mabet, Korinth nizamnda olup, ksa cephede 6, uzun cephede ise 9 stun
ihtiva eder. Kutsal bir alann iinde olan mabet avlunun orta ekseni zerinde
bulunur. Bu Roma Mimarisinin en nemli zelliklerinden biridir. Roma
mabetlerinin pek ou bu tarz ekil zerine yaplmtr. rnein Roma Vens
mabedi ve Latiumda Gabi mabedi bir avlu iinde ve avlunun orta ekseni zerinde
bulunmaktadr.

MABEDN ARKEOLJK VE SANAT TARH AISINDAN

DEERLENDRLMES
Btn bir tapnak tesisi, galerileri ve ilave yaplar ile Bergama Krallk
devrine ait olan ufak bir tesisin zerine kurulmutur. Roma devrine ait olan yap,
mparator Traian ve Hadrianla ilgilidir. lk nce buray kazanlar, mabedi, Athena
Polias Mabedi sanmlardr. Kaz devam ederken ortaya kan mimari unsurlarn
Roma karakteri gstermesi, mabedin Roma Devrine ait olduunu ortaya koymu
ve Aufustos Mabedi olarak kabul etmilerdir.
Bu yapnn, nceki bir mabedin tadil edilerek yapldn dnmlerdir.
Fakat 1879 ylnda bir kaz sonucu burann tadil edilmediini ve Roma Devrine ait
olduu ortaya kyor. Yani mabet Athena mabedinden daha ge devreye aittir.
Bu mabedin Augustos deil de Traiana ait olduunun anlalmasna ilk kant; 1885
kazsnda bulunan iki dilde yazlm bir kitabedir. Kitabe tapnak klliyesiyle,
ktphane arasndaki ge devre ait bir duvarda bulunuyordu. Bu kitabede Traian ve
Zeusun erefine yaplm bir oyundan bahsediliyordu. Bu oyunun masraflarnn
Bergamal Rheter Julias Quadratusun zerine ald syleniyordu. Diger ikinci
kant ise; bulunmu olan sikkelerdir.
Bergama sikkelerinde grlen ve yannda Zeus ile Triainus, yazl olan
resim Traian mabedinin tasviri olduu anlalmtr. nk Bergamadaki,
Augustos, Traian ve Caracallaya ait imparatorluk tapnaklar daima sikkelerde
grlmtr.
mparator Traian Sikkelerinde be nemli zellik vardr.
1-Sikkenin bir yznde mparatorun ba grlmektedir. Dier yznde ise Zeus
tahtta oturmaktadr.
2-Bir yznde imparatorun ba, dierinde Zeusun olunun resmi.
3-mparatorun ba ve ortada mabet bulunmaktadr.
4-Augustos Tapna ve arkada Traian Mabedi.
5-n yznde Zeus ve Traian, arka yznde Augustos ile Roma bulunmaktadr.
Alt stunlu olan tapnak, sikkelerde drt stunlu olarak gsterilmektedir. Bu ok
mhim deildir. nk sikke sanatkar, resmi sikkeye sdrabilmek iin byle
tasvir edebilir. Mabet evresinde eski krallk dnemine ait hibir parann
bulunmamasna karlk, mparator Traiann kars Plotinaya ait bir kitabe ve
Traiana ait iki kitabenin ele gemi olmas da, mabedin Traiana ait olduunu
ispat eder. Hadrianusa ait baz kitabelerde bulunmutur.
Akreterlerindeki, dnya kresi stndeki Nike tasvirinden bu
yapnn
mparatorluk kltne ithaf edilmi olduunu anlyoruz. Fakat bu konuda nemli
deliller, iki dilde yazlm kitabe ile km sellann altnda bulunan ve akrelit
tandan yaplm olan, devasa heykel kalntlar tekil ederler. Bunlar phesiz ki,
Traian ve Hadrianusa aittirler. Hadriyanusun, Traianla birlikte heykelinin
bulunmas bu yapya sonradan galerileri ilave ederek mabedi tamamlam olmas
ile izah edebiliriz.

107

Mabedin yaplm olduu yerde, inaat devresi tespit edilmitir. Daha

krallk devrinde kuzeyden fazla yksek olmayan destek duvar ile bir meydan
yaplmt. Bu destek duvar gnmze kalmtr. Meydann zerindeki, o devre ait
yaplardan, orijinal yerinde bulunan yarm yuvarlak eksedra kalmtr.
Bundan sonra Traian idaresi altnda bu meydan tapnak iin hazrlanmtr.
Meydann gneyine byk bir destek duvar ina edilmi ve mabet yaplmtr.
Bunun sonucunda da galeriler mabede ilave edilmitir. Mabet Traian dneminde,
Galeriler ise Hadrian dneminde yaplmtr. Mabet Roma dnemine aittir. Mabet
yksek bir pedium zerine kurulmutur. Cephedeki geni merdiven,cepheye bir
gsteri kazandrmaktadr. Opistodom yoktur. Mabette dou tesirleri vardr. Bunlar
frizde grlmektedir. Bitki konsol motifleri ve medusa balklar douya ait
tesirlerdir.
ROMA DNEMNDE KRALLIK DNEM YAPILARINA
YAPILAN LAVELER
Roma mparatorluundaki i sava bitiren Oltavianus, Augustus nvan ile
mparator olunca Bergamada ona Tanrnn olu Tanr olarak sayg gsterildi.
ok byk bir heykeli Bergama Athena Tapna meydanna dikildi. M..25
ylnda Bergamallar, kendisinden adna bir tapnak yapmak iznini istediler.
Augustos;Roma iin yaplmasn bildirdi. Bunun zerine Bergamallar da RomaAugustos iin mterek bir tapnak yaptlar. ehirde kurulan bu tapnak erefine
Augustus bayramlar yaplyordu. Bu tapnaa ait, bu gn elimizde gn na
karlm arkeolojik bir bulgu yoktur. Yaplan kazlarda ortaya karlan Traianus
tapna kalntlar bulununca kaz heyeti bunu nce Augustus tapna sandlar.
Fakat ksa sre sora bulunan iki dilde yazlm kitabede Traian adna yaplm- bir
tapnak- olduu kesinlik kazand. Bulunan bu kitabeden anlaldna gre
tapnan okuyucular gurubunun eflerine, drt ylda bir -Olimpiada olduu gibiayni dzeyde oyunlar tertip edilir ve kazananlara zafer arabasyla zafer trenini
kutlama hakk verilirdi.
mparator Hadrianus (117-137) yirmi yllk idaresinde Bergama
Asklepionda nemli ilave yaplarla geniletilmesini salamtr. Hayatnda
tamamlanamayan blmleri de tamamlanmas iin vasiyet etmi ve bu vasiyeti
lmnden sonra mparator olan Antoninus Pius (138-161) tarafndan
gerekletirilmitir. Ayrca vasiyet dnda Piusun kendi abalar ile yaplan
ilavelerle Asklepion iki kat daha byr.
Gzel sanatlar himaye eden Hadrianus iin Hermes kyafetindeki bir
heykeli o dnemde Bergamada yaplp Asklepion ktphanesine konmutur. Bu
gn bu heykel Bergama Mzesinde sergilenmektedir.
Bergama Kzlavlu-Serapis
Tapna M. II. yzylda yaplm olduu,
uzmanlarn yap zellikleri ve teknik unsurlar dikkate alnarak Hadrianus
dneminde yapld sanlmaktadr.
mparator Avrelius Antonius (Karakalla :smi ile anlr 211-218 ) Trakyadan
dnerken Geliboluda geirdii gemi kazas sonras Bergama Asklepionunda
tedavi grmesinden sonra, kran borcu olarak mukaddes mahalde kendi heykelini
diktirmitir.
TYATRO VE TYATRO TERASI
zellikle kaledeki tiyatronun yerletirildii dik eimli arazi, mimarlar
zgn ve oraya has zm yollar bulma zorunluluu altnda brakmtr.
Tiyatro Akropolisin dik bat yamacnda kurulmutur. Giri aadan, nde yer alan
byk Tiyatro Terasndadr.
Tiyatro iki yatay yol (diazoma) ile blme ayrlmtr. Alt yoldaki
mermer eref locas dnda btn oturma sralar andesittendir. 10.000 kiiye

108

ulaan seyircilerin ierde dalmas ayrca kama biiminde yerletirilmi

merdivenlerle de salanr. Tiyatronun sahnesi Hellenistik ada yalnz tren
oyunlar zamannda, tiyatro terasnda kuvvetli ahap hatllar zerine kurulurdu.
Oyunlarn oynand alak bir sahne (proskenion) ve arka plandaki konstrksiyon
(scaenae frons)dan meydana gelir. Ahap sahneyi tayan dikmelerin delikleri,
tiyatronun orkestras nndeki terasn demesinde iyi durumda kalmtr.
Oyunlardan sonra bu delikler ta levhalarla yeniden rtlrlerdi. lk defa Roma
anda bu gn grlen ta podium tiyatronun nne ina edilmitir. Tiyatronun
st ksmndaki yksek kemerli nilere sahip duvar da Roma zamanndaki bir
deiim srasnda yaplmtr.
Ahap sahnenin kurulup sklmesi zor olmakla beraber gerekliydi; nk
dar ve yapay kurulmu tiyatro terasnda olaan ta bir sahne binas iin, terasn
kuzeyindeki Dionysos tapnann grnn kesmeden, bir yer yoktur. Bu
tapnak yaklak 250 m uzunluktaki terasn mimari grnne egemendi. Yksek
bir merdivenin zerinde ion dzeninde bir prostylostur ve arkas kayaya
yaslanarak ykselir. M.. 2. yy.da andesit ta ile ina edilmi, M.S. 3. yy.
Banda kendini olaslkla burada yeni Dionysos olarak kutlayan imparator
Caracalla tarafndan mermere evrilmitir.
Tiyatro terasna gneyden, kapl bir kapdan girilir. Sada ve solda
mmkn olduu kadar dor dzeninde galerilerle sslenmitir. Tiyatro ile dou
galeri arasndaki bir yap oyuncularn topland bir yap olabilir. Bu yap da
Hellenistik adandr. Tiyatro terasnn substrksiyonlarnn kuruluu krallk
zamann nemli bir imar faaliyetidir. Kuvvetli basnc tutabilmek iin baz yerlerde
be kat ykseklikte alt yap kurmak gerekmitir.

Akropol'de grnt

EHR KAZISI
1973te balayan ehir kazs alan, Akropolis ile bu tepenin yamac altnda
bulunan Demeter kutsal alan ve Gymnasion arasndaki kuaktadr.
Bu kaznn amac buradaki oluumu ve resmi yaplarn dnda Bergamann ehir
organizmas formunu aklamaktr.
1-Yukar Agorann Gney Batsndaki Hamam Yukar Agoradan 100 m aa
doru inilirse caddenin batsnda yer alan hamamn kalntlar grlr. Tepidarium
(yuvarlak esas oda) geni nii dolaysyla aka tannr. Dier odalardan pek az
kalnt vardr. Hamamn koruna gelen formu Roma mparatorluk ana ait
olmakla beraber mozaik bezemeli Hellenistik bir nc yapya sahiptir, yamatan

109

aaya doru Hellenistik adan byk teraslamann temelleri

tannabilmektedir.
2- Kk Gymnasion (Hamam-OdeionMermer salon)
Yap bileimi birbirine bal
blmden meydana gelir: Batda bir
hamam (avlunun stunlar yeniden
dikilmitir), bir konferans ya da konser
salonu ve douda klt salonu. Odeion
(konser salonu) ve Mermer Salon ad
verilen klt salonu hellenistik yapnn
ekirdeidir. Hamam ancak Roma
mparatorluk anda buraya ina
edilmitir.
Hamamn batsnda yamacn zerine doru dar bir sokak (hamam soka)
uzanr. Sokan altnda bir pis su kanal akar, ayns ana caddenin altnda da vardr.
Sokan batsnda, Aa ucuna doru bir latrin (umumi hela)in duvar kalntlar
vardr. Sokan kanal latrini de temizler.
Hamamn esas girii ana cadde zerinde, hamam sokann hemen
dousundadr. Hamamn avlusuna, bu gne kalmam giri merdivenlerinden bir
koridor ile geilir. Avlunun kuzey yanndaki apsis biimli souk su kurnasnn
zerinde eskiden bir su deposu bulunuyordu, hemen kuzeyinde ona bal dier bir
su haznesi kaln sval duvarlarndan ve su geirmez tabanndan hala
tannabilmektedir. Avlunun gneyinde scak banyo odalar, terleme odas (kk
yuvarlak oda) ve klhan yer alr. Ayrca odunluk olan ocak odasna ana caddeden
giriliyordu. Burada klhan atelemek zere bir platform vardr. Ocak odas ve
giri odas arasndaki iki oda olaslkla dkkanlard ve bunlarn zerinde hamamn
artk kaybolmu odalar yer alyor olmalyd.
Hamamn avlusu dou yandan da bir geie sahiptir. Ayrca odeion ile en
st oturma sras dzeyinde bir kap balant salar. Burada beden eitimi ile
birlikte ruhun eitiminde mziin yakn ilikisi aka ortaya konmutur.
Odeion kama biimine yakn bir plandadr.
Oturma basamaklar daire
paralarndan meydana gelir. Bu dzenlemeye ok sk rastlanmamaktadr. Dz
izgili oturma sralarna karn, snrl bir yerin daha iyi kullanm salanr.
Dousundaki Mermer Salon, kendi ehri iin byk hayrseverlikte bulunmu ve
daha yaad srada bir tanr gibi byk sayg grm bir Bergamalya ait bir klt
yeri, bir Heroondur. Klt heykelinin portre ba, klt apsisi nnde bulunmutur.
slup ve tarih uyumu bu bata M.. 70 yllarnda nfuzlu bir Bergamal olan
Diodoros Pasparosun portresini tanmay salar.
Koruna gelen kabartmalarda (asllar Bergama mzesindedir) ilenen
konular: Bir dv horozu, mifer ve Dioskurlarn baarsna yardm eden yldz,
kl ve mzrak, zrh. Toplam olarak salonda byle 18 kabartma bulunuyordu ve
bunlar bir yanda 9 tane olmak zere karsndaki eini yineliyerek dizilmiti.
Thema, yapnn kurulmasna kukusuz para yardm yapm Herosun vgsne
hizmet eder.
Odeion ve mermer salonun nndeki iki derin sarnca sahip ortak bir avlu
(bugn koruyucu atnn nnde, n teras) bulunur. Bu yapda, varlkl bir klt
birliinin kendi trenlerini de kutlad bir bileim sz konusudur. Bu bina Roma
mp. a sonuna kadar (M.S. 4. yy.) kullanlmtr.
Yap yknts arasnda bulunan, antik ada genellikle uur ve bolluun
olaan sembol fallos kabartmal blok, onarm srasnda koruyucu yapnn dou
duvar yzne konmutur.
3- Aevi
Mermer salonun yannda, hemen dousunda basit bir aevinin odalar
bulunur.Yolun sonunda kayalk zemindeki oca ile bir oda ve onun arkasnda

110

eskiden duvar resimleri ile bezenmi kk bir oda daha yer alr. Daha arkadaki ve
ksmen kaya iine ina edilmi nc odada byk bir zgara bulunmutur.
4-arap ve Ya Dkkan
Mermer salonun dousundaki nc oda duvar rg payelerden caddeye doru
geni bir tezgaha sahip bir dkkandr. Dkkann iindeki byk kpler (pithoi)
yumuak kaya taban oyularak yerletirilmiti.
5-Dionysos Klt iin Podiumlu Salon
Aevi ve arap dkkann kuzey dou arkasnda, yama stnde byk bir salon yer
alr, taban sval bir n teras vardr. Salon kiremitli bir dam ile rtlyd. n
terasn solunda kk odalar bulunur. Terasta bir eme kalnts ve dou ksmda
tf kayalk iinde byk derin bir mahzen vardr. Podiumlu salonun girii eme ve
mahzen
arasndadr.
Salona duvarlar boyunca uzanan podiumlardan (1 m. ykseklik ve 2 m. derinlikte)
dolay bu ad verilmitir. Podiumlarda klt topluluu, balar salonun ortasna
dnecek ekilde uzanrlard. Giriin karsnda, nndeki sunak ile klt nii vard.
Buras Dionysos kltne iaret eden ilgin resim kalntlarna sahiptir.(Bergama
mzesinde) Devaml podiumlar dou etkisinde kutsal mahalleri anmsatr.
6- Hamam ile Peristylli Ev
Orta yolun (mittelgasse) dousunda antik bir peristylli evin kalntlar vardr.
Eskiden avluyu eviren stunlarn bir ka tanesi yeniden dikilmitir. Evin inas
hellenistik aa uzanr. Roma mp. anda ev gelimi ve olduka konforlu
dzenlenmitir. Istlabilen ok byk bir hamam ve buna bal ok byk bir su
deposu vardr.
7- eme
Peristylli evin gney dousunda antik ana yol boyunca dkkan ve iyerleri
sralanmtr, bunlarn arkasnda ve st katlarnda kukusuz ev odalar yer alyordu.
Yolun kenarnda kayadan bir sarn zerinde, bugn bir blm ayaa kaldrlm
byk ta kemerli yap vardr. Halka ak bir eme yaps olmaldr. Btn
evlerde ayrca ok sayda sarn bulunmaktadr.
8- ehir kaz alann dousundaki Peristylli yap
ehir kaz alann dousunda byk bir yap ortaya karlmtr ki,byk bir
olaslkla Hellenistik adan kalm bir kutsal alan sz konusudur. Burada
Kybele, Bergamann Megalesionunun yer ald var saylabilir.
ANFTYATRO

111

Tellidere Anfitiyatro

Roma mp. ann dier byk yaplar Stadion, Aa ehir Tiyatrosu

ve zellikle grlmeye deer bir yap Anfitiyatrodur. Anfitiyatro kk Asyada
ok az rastlanan bir yap tipini temsil eder. Kazs yaplmayan bu yapnn baz
stunlar ayakta durmaktadr.Deniz oyunlar iin suyundan yararlanlan derenin iki
yanda zerinin tonozla rtlmesi dikkat ekicidir.
SU YOLLARI
II.yy Roma mparatorluk a'na ait olduu dnlen su yollar Arsenal alannn
kuzey ucundan grlebilir. M.. II.yy'da yaplan krallk zaman su yollar 50-75
cm uzunluundaki 240 bin kadar toprak knkten oluur. Kuzeyde Madra Da'ndan
yaklak 45 km aarak yol halinde gelen su yollar Bergama'daki kale tepesinin
karsndaki bir tepe zerindeki su haznesine uzanr. Buradan da toprak altna
denmi byk talardaki deliklerden geirilen yksek basnl su yolu kurun
borularla vadi ve iki alak tepeyi aarak kuzey taraflarndan Bergama Kalesi'ne
ular. Sarayn sarnlarna, evlere ve ehrin emelerine merkezi bir su deposundan
toprak knkler aracl ile su verildii dnlmektedir. Bergama'nn Roma
a'nda artan nfusunun ve byk yeni hamam kurulularnn su gereksinimi
Kozak Dalar ve Soma'dan (yaklak 80km uzaklkta ) gelen su yollar ve ksmen
su kemerleri ile karlanyordu.
ALLANO ANTK KENT ve KAPLICALARI
Bu eserlerin yansra M.. II. Yzylda kurulduu dnlen Allianoi, M.S. II.
Yzylda, zellikle Roma mparatoru Hadrianusun ehri ziyareti dolaysyla
yaplan binalarla en grkemli dnemine ulamtr. Bizans dnemine kadar tedavi
amal nemli bir merkez olan ehir, blgenin fakirlemesine bal olarak giderek
nemini kaybetmitir. Gnmze kadar Paa Ilcas olarak halk tarafndan 1998
ylna kadar romatizma, deri ve kadn hastalklarnn tedavisi iin yerel halk ve

112
Kale eteklerindeki yaplar

dardan gelenler lcadan yararlanmlardr. Burada srdrlen Arkeolojik

kazlarda galerinin bat blmnde 3 nili olan dairesel alanda en byk nite
(ortadaki ni) 160 cm. byklnde Vens /Nymphea heykeli bulunmutur.
Nymphea, byk bir istiridye kabuunu iki yanndan kucandan tutmakta ve
gbek blmnden buraya akan suyu ziyaretilere sunmaktadr. zenle karlan
bu heykel Bergama Mzesinde segilenmektedir. Btn bunlarn yannda sikkeler,
cam ve metal eyalar seramikler, stun balar ve yzlece eser aa karlm
olup, envantere kaydedilmitir.
Allianoi, Bergama'nn 18 km kuzeydousunda, Balkesir yolu zerinde,
Paa Ilcas olarak anlan yerde ortaya karlan antik bir salk merkezi. .S. II.
yzylda yaam Hadrianotheral (Balkesir )li, gezgin, hatip, sofist ve yazar
P.Alleus Aristides, Hieroi Logoi (Kutsal Szler, III., 1-6 ) adl eserinde;
Pergamon'a 120 stadia (23-25 km) uzaklkta olan Allianoi'da, Bergamaya giderken
tedavi grdn ve ifa bulduunu aktarr. Pergamon ve yakn evresinde bu
uzaklkta, bu llerde baka bir salk merkezi olmadndan gnmzde Paa
Ilcas'nda kazlmakta olan ren yerinin Allianoi olduu dnlmektedir. Zaten
gnmzde de devam eden kaz almalar sonucu ortaya kan ve pheye yer
brakmayan arkeolojik belge ve bulgular ile Allianoinin gn na ktn
gryoruz. Bu salk merkezi salk tanrs Asklepios'a adanm yeni bir
Asklepieion'dur. ifal sular sayesinde Allianoi yllarca Hydroterapi(suyla tedavi)
merkezi kullanlmtr.
Allianoi sular altnda kalyor.
Allianoi topraklarnda, 45 derece kkrtl su kan ifa merkezi olarak, bu zellii
ile dnyann drt merkezinden biri Bergama Krallnn sayfiye yeri olan blge
yllarca Hydroterapi merkezi olarak hizmet hizmet vermitir.1998 ylndan bu
yana yaplan kurtarma kaz almalar sonucunda;
--Halen kullanlan ift kemerli Roma Kprs
--me ve atk su sistemleri
--Seramik atlyeleri, frnlar
--Nekropol alanlar
--ki mezarlk apeli
--Latrinler(umumi tuvaletler)
--Bazilikal tipte iki byk kilise yaps
--Dou bat dorultulu caddelerin bitiminde gei yaps
--Grkemli bir tedavi yaps
--Kuzey gney dorultulu caddenin balangcndan proplylon(antsal giri)
--Kuzey gney dorultulu 35m. uzunlukta ve 8m. genilikte stunlu cadde
--Stunlu caddenin stoasnn arkalarnda farkl ilevler iin kullanlmdkkan ve
mekanlar ile; eksedra tipinde bir nympheum (antsal eme)
--Dou bat dorultulu, 210m. uzunlukta ve 6m. genilikte stunlu tren yolu
--Halen 47 derece scak suyu olan, 9700m2lik bir alana kurulmu, frigidarium
(lklk), dinlenme veya terapi odalar, eme ve havuzlar, termal sesisleri ortaya
karlmtr.
Yzey aratrmalar sonucunda kefedilen klt merkezinin yakn evresindeki
yerlemelerle balants aratrlm, yol alarnn hep bu alanla olan balantsndan
dolay bu alann nemli konaklama merkezlerinden biri olduu saplanmtr.
Yortanl Barajnn yapm aamasnda antik deeri anlalan blgede hzlandrlan
kaz almalar esnasnda blgenin Hellenistik ada kurulduu ve en parlak
dnemini Roma mparatoru Hadrianla yaadn ortaya koydu . Bu kazlar
sayesinde Bergama ikinci bir salk merkezine kavumasnn yansra Asklepion
kltrnn, Anadoluda yaygn olduunu da kantlad . Allianoinin M.S.XI.

113

yzyln sonuna kadar Bakray havzasnda nemli bir salk yurdu olarak
kullanld ve Bergama Askleplionunda yaplan psikotrapi tedavi merkezinden
farkl olarak burada daha ok Hydroteropi uyguland ynndeki grlerde
glendi.
Bugn hemen birka km. yannda yapm devam eden Yortanl baraj bu antik kenti
nmzdeki yllarda, kimbilir belki de aylarda baraj su tutmaya balaynca;
kanlmaz son Hasankeyf ve Zeugma sular altnda kalacaktr. Baraj 1970 ylnda
projelendirilmeye balanm olup, 1992de yapm ihalesine girilmi ve nihayet
yapma 1994te temel atlarak balanmtr. Barajn yapma baland 1994 yl
itibariyle o zamanki ad ile Kltr Bakanl bnyesinde Antlar ve Mzeler Genel
Mdrl ( imdiki ad ile Kltr ve Turizm Bakanl) Kurtarma kazsna
balamtr. Halen srdrlmekte olan kaz almalar sistemli olarak Trakya
niversitesi retim yesi Yrd. Do Ahmet Yara ve ekibi tarafndan
srdrlmektedir.

BERGAMADA BZANS DNEM

Roma mparatorluunun M.S.395 ylnda lke ynetiminin ikiye blnp Anadolu
topraklar ve mparatorluun Asya da yayld alanlar ynetim olarak Dou Roma
mparatorluu idaresine katld. Tarihte dier ad Bizans stanbul ehrini kuran
Byzantiona izafeten Bizans mparatorluu olarak da anlan ynetimin idaresi
altna girdi.
Dnya tarihinin en uzun mrl devletlerinden biri olan Bizansn kuruluu, Roma
mparatorluunun 395 ylnda ikiye blnm olduu ounlukla kabul edilmekle
birlikte, etnik, kltrel ve sosyal nedenlerle bu ikiye blnme Prof.Dr. Hakk
Dursun Yldza gre M.S. I. yzyla kadar indirilir. Gerekten Latin Bat ve
Hellenistik Dou hibir siyasal arala birletirilemeyen iki dnya grne sahipti.
Bu ayrlk zellikle Hristiyanln yaylmas ile zamanla artm ve siyasal hayatta
da kendini gstermitir.
III. yzyln kark ve askeri anari dnemleri imparatorluun i rgtn bozmu
ve paralamt. mparator Diocletianus devlet mekanizmasn yeniden kurmay
hedef alan reformlar yapt. Sk sk Nikomedia( zmit)da oturan imparator
dounun monarilerinin baz unsurlarn kabul etmiti. Olduka dank ve byk
olan imparatorluun ynetimini kolaylatrmak iin Tetrarkhia yani drtler
saltanat sistemini kurdu. Bu sisteme gre Roma mparatorluu iki Augustus ve iki
Caeser ynetimine gre drt paraya blnyordu. mparatorluk birisi
Nikomediada oturacak olan kendisi, dieri Milanoda hkm srecek olan
Maximianus adl orta tarafndan ynetilecek ve bunlara bal olarak da ayr
blgeleri ynetecek birer Caesar bulunacakt. Bu drtl sistem iinde meydana
gelen iktidar mcadeleleri, i savalarn yaand ortamda 324 ylnda bu
mcadeleden galip kan Constantinus, btn rakiplerini ortadan kaldrarak
Romann tek imparatoru oldu.
Constantinus zamannda meydana gelen iki olay, tarihi gelimeler zerinde nemli
olaylara ortam hazrlamtr. Bunlar Hristiyanln kabul ve imparatorluk
merkezinin Romadan stanbula tanmasdr. Saylar ok artm olmakla beraber
dinleri imparatorluk iinde hala meru saylmayan ve her trl ikence ve eziyete
urayan Hristiyanlara, ilk olarak Milanoda 313 ylnda karlan fermanla birok
haklar veriliyor. Artk Hristiyanlk dier dinler gibi meru hale geliyor ve devlet
tarafndan alnm topraklar kendilerine geri veriliyordu. mparator
Constantinusun, ne zaman Hristiyan olduu hakknda eitli grler ileri

114

srlmekle beraber, ancak lm deinde Hristiyanl kabul ettii tarihiler

tarafndan benimsenmektedir.
M.S. I. Yzyldan itibaren ortaya kan bu Hristiyan inanc yaklak 200 yl
sonraki Milano Fermanna kadar zellikle Roma hakimiyetindeki topraklarda
byk zulm grmt. Bu zulmn yaand yerlerden birisi de Bergama idi.
mparator Decius (249-251 ) dneminde, Hristiyan inancn benimseyen kii
Amfitiyatroda (Tellidere) vahi hayvanlara paralatlm ki bu olay Bergama
tarihinde derin izler brakmtr. mparator Valeriyus I, (253-260) dneminde,
kentte yaanan byk deprem sonucu; bu doal ve dinsel kntler ayrca
Romann uygulad ar vergilerden bunalan Bergama halk zerinde
Hristiyanln yayln hzlandrd.
M.S.II. yzyln sonlarnda artk Bergama tanrlar ve tanralar ehri olmaktan
karak tek tanr inanc altnda birleti. mparator Diocletianus (284-305)
dneminde Bergama Asia eyaletinin Hristiyan bir kenti grnmndeyken
Theodosius (379-3959 zamannda ise bu eyalette bulunan 4 metro-polisten
(Ephesos, Smyrna, Bergama,Tralles) biri durumuna gelmiti. Bergama, Krallk
dneminde 40-45 bin nfus barndrrken M.S.II.yzylda 160 bin IV. Yzyln
banda nfusu 120 binlere ulamt. Bizansn resmi olarak ikiye blnmesi 395
yl olarak tarihiler tarafndan kabul edilse de, aslnda bu ikiye blnme sosyal,
kltrel ve etnik olarak ikiye blnmesini I.yzyla indirgeyen bu iki dnya
grnn izlerini Bergamada tarihin labirentli yollarnda srdkten sonraki 395
yl sonras olaylarnda Bergamadaki Hristiyan inancnn izlerinin fotoraf tm
netlii ile ortaya kar.
mparator Justinyanos (527-565) dneminde bata, bakent stanbul olduu gibi,
Bergamada ki, pagan yap ve tapnaklar ykld. Yerine kilise ve manastrlar
yapld. Bu ykmlardan payn alan Zeus Sunann yap malzemesi talar yukar
kent surlarn Arap aknlarna kar glendirmek amacyla kullanld. Justinyanos
sonras, halefleri (565-610) dneminde yeniden yaplandrlan Anadolu
eyaletlerinde Bergama, Asya eyaleti snrlar iinde kalyordu. Bizans Dneminde,
ilk 200 yllk srete elde ettii eski nn ve stnln giderek kaybediyordu.
Artk bir Hristiyan merkezi olma zelliinin izlerini tayordu.
Bergama bu dnemde, Hz sann havarileri tarafndan kurulan Anadoludaki
Apostolidis adyla anlan ilk 7 kiliseden birisi Bergamada ina edildiini ve
ncilin ilk yayld Bat Anadolu kentlerinden biri olduunu, St. Jean (Aziz
Yohanna)nn, Mektuplarnda bu bilgileri buluyoruz. Yohanna kardeiniz, Allahn
sz ve sann tankl iin Patnos denilen bir adada idim. Rabbin gnnde, ruhta
oldum ve arkamda boru sesi gibi byk bir ses iittim. Grdn kitaba yaz ve
yedi kiliseye, Ephesosa, Smyrnaya, Bergamaya, Tiyetiraya, Sardese
Philadelphiaya, Laodikeiaya gnder,diyordu.
Yohanna ncilinde Bergama ile ilgili geen kutsal vahiy Bergamada olan
kilisenin meleine yaz, eytann taht oradadr; onun ismini sk tutuyorsun ve
aranzda, eytann oturduu yerde, ldrlen sadk ahidim Antipasn gnlerinde
bile, bana olan imann inkar etmedin. eklinde devam etmek de olan vahiy;
Aziz Yohanna, Bergamaya Antipas adnda sadk bir adamn Hristiyanl
yaymak iin gndermi fakat Pagan Roma da
Antipasn yakalanarak
ldrldn anlamaktayz.
Bizans mparatoru Heraklius ve halefleri (610-717) dneminde Bergama,
Anadoluya giderek artan Mslman Arap aknlar sonucu Bergama glere a
bir kent hviyetine brnd. Ermeni kolonileri, bu g eden topluluklar arasnda

115

ba ekiyordu. Bizans Tahtna mparator olarak geen Bardenes Philipikos (717723), Bergama Ermenilerine mensuptu.
Bu dnemden itibaren artan bu aknlarda bazen Bizans, bazen de Araplar galip
geliyordu. Bizans Anadoluda gittike zayflyordu. Anadolu halk bu saldrlar
karsnda Bizansn asker ve mhimmat ihtiyacn karlarken gittike
fakirleiyordu. Orta an skolastik dnceye dayal karanlk dnemi tm
Anadolu ve Bergamada kendini iyice hissettiriyordu. I. Theodoros Laskaris, daha
tahta kmadan nce Prenslii dneminde Bergamay ziyaret etmi ve kaleme
ald mektubunda Klasik harabelerden hayranlkla sz ederken, halkn iinde
bulunduu yoksulluu da vurgulamtr.
1306 ylnda Karasi Beylii topraklarna katlmasyla artk Trk hakimiyetine
geen Bergama ehri ve Bizansl ve Osmanl kaynaklarndan nakleden, Mortmann
verdii malumatta dlen kayttan 1334-1336 tarihleri deil;Yahi Beyin 1314
ylnda vuku bulan lmn slam Tarihi Ansiklopedisi : Bergama Maddesi
mteakip olduunu kabul etmektedir.
Bergama yaklak bin yl Bizans hakimiyetindeki srecin ilk yz ylnda,
Hristiyanlktan nceki ok tanrl inancn nasl merkezi durumundaysa,
Hristiyanln ortaya kndan sonra da tek tanrl dinin nemli bir merkezi
olmutur.
BERGAMADA BZANS HRSTYANLIK DNEM MMAR ESERLER

Hristiyanln ortaya kmas ve yaylmas ile bir ok yerde antik yaplarn,

Hristiyan kilise mimarisine gre tadilat grmtr. Bergamada mevcut antik
yaplar zerinde de bu tehisi grmekteyiz. Akropol surlar ve baz tapnaklar
ierisinde Bizans Devrinde deiiklik yapldn gnmze kadar ulaabilmi
kalntlarda grebiliriz. Gnmze kadar ulaabilmi yazl eserlerden kan
sonulardan; bu gne kadar ulaamam baz kilise yerleri ile ilgili bilgileri, A.G .
Sofianonun Pergame Moderne et Antigue isimli eserinde yerleri ile
belirtilmektedir.
---Eumenes Agorasnda, Aziz Demetreosa ait olduu ne srlen kilisenin
temellerine baz kalntlar vardr. Bu kalntlar zerine ileriki yllarda mezarlk tesis
edilmitir.
---Asklepion da
Zeus-Asklepios
tapnanda Hristiyanla ait kalntlar
bulunmutur.
---Azize Theodora kilisesi imdi tamamen yklmtr.
---Aziz Antipas kilisesi, kalede bulunmaktadr.
---Zoodokhos Pighi kilisesi, mermerden ina edilmitir.
---Athena Polias tapnanda bulunan ha ve Hristiyanla ait dier kalntlardan
burada kilise olduu kantlanmaktadr.
---Tiyatro terasnda kayalarn iine oyulmu bir kilise kalnts bulunmutur.
---Aziz Georgios kilisesinde bu aziziz ikonas bulunmutur. Bu aziz iin her yl 23
Nisanda adna anma trenleri yaplrd.
---Kzl avlu bazilikas, 4. yzyl balarnda Hristiyan kilisesi haline evrilmitir.
Bu eser dnda ise; Berlin Mzesinin 1923 te yaynlad Fhrer durch die
Ruinen von Pergamon isimli eserinde ve ayrca W.Schultzenin,1926 ylnda
yaynlad Altchrstlche Stadte und Landschaften almasnda da
Bergamadaki Bizans Kiliselerine ait bilgiler ve yerleri tespit edilmitir.

116

Bu gn, bu yaplardan Kzl avlu gnmze kadar harap bir durumda ulamtr.
Antik dnemde tapnak olarak yaplan bu eser, Bizans Devrinde kilise haline
getirmek iin tadilat yapldn grmekteyiz.
Yukar agorada Attalos evi nnde bulunan, kk lde bir kilisenin apsis duvar
gnmze kadar ulaabilmitir. Bergama Parmak batran mevkiinde kk bir
kilise harabesi mevcuttur. Bunlarn dnda yaplan almalar iinde ise
Asklepioda ok kk lde vaftiz havuzu da tespit edilmitir.
inde bulunduumuz bu dnemde biri harabe,dier ikisinde torak alt birka
buluntuya ulaabilen kiliseler dnda bir vaftiz havuzu kalntlar mevcuttur. Dier
Kiliselerin yerleri ise yukarda belirttiimiz kaytlardan elde edilen kaz raporlarna
dayanan bilgilere gre tespit edilmitir.

KIZILAVLU KLSES

Akropol dnda Bergama

iindeki bu dev boyutlu yap, nceleri
Msr tanrlarna, ncelikle Serapise
Msrda : Osirise adanm bir
kutsal alandr. Yapnn l formu,
Serapisin yan sra baka tanrlarn ve
byk olaslkla sis ve Harpokratesin
adna yaplm tapnan kalntlarn
oluturmaktadr. M.S. 117-138 yllar
arasnda
Roma
mparatoru
Hadrianusun dneminde Msrda ge
dnemde
tapnlm,
Zeusla
Serapion Tapna
zdeleen Serapis adna yaplmtr.
Yapsal elerin her biri klt ile ilgili farkl trenlerin uygulanmasna izin
verecek biimde tasarlanmtr. Byk n avlu tren geitleri iin bir sahne
olutururken tapnan kendisi ikiye blnm, yalnzca rahiplerin ve klte kabul
edilenlerin ierideki kutsal yeriyle dardaki insanlarn topland bir alan ierir.
ki yandaki kule benzeri ksmlarn alt yapsnda saptanabilmi bu odalarn klt
iinde nemli bir yeri vardr. Serapisin, Yunan yer alt tanrs Hades ya da Plouton
ile ortak noktalar vardr. Kk avludaki havuzlar ise Msr kltnde ...yllk
taknlklaryla Msra bolluk ve bereket getiren Nil nehrini simgelemitir.
Msrn din ve kltr nce Yunan daha sonra ise Romay etkisi altna almtr.
Kltrel ve ticari ballklarla Msr klt Avrupa ve Balkanlara, deiik adlarla
tanmtr.
Bizans Devrinde i ksmnda yaplan ilave ve deiikliklerle kilise haline
getirilmitir.Adn binada kullanlan krmz tulalar dan bu isimle anlr. Duvarlar
tamamen krmz tuladan ina edilmi ikinci kat galerinde ve d cephesinde ta
frizlere, konsollara rastlanmaktadr. Binada kullanlan tulalarn ebad; 35x 40cm.
olup, 6 cm kalnlndadr.
Dikdrtgen plana sahip olan yap zerine masif tula duvar talar temel zerinde
ykselir. Douda yarm daire eklinde bir girinti tekil antik cephe, bugn dar
doru dikdrtgen eklinde bir knt oluturmaktadr.Yap malzemesinin farkl
olmasndan anlalaca gibi apsis knts Hristiyan bazilikas haline getirilmek
iin yaplmtr.

117

Serapion 'daki Kulelerden biri

Serapion 'daki dier kule

Giri ksmnn sa ve solunda

kulelerin ebad 6,40 m. olup
bunlardan sadece soldaki kulenin alt
ksmnda, zeminden 1,5m. ykseklikte
dikdrtgen
eklinde
bir
kap
bulunmaktadr. Bunun nceleri kk
bir pencere halinde olduu, zaman
iinde geniletilerek kap haline
dntrld
dnlmektedir.
Kulelerin ykseklikleri tahminen
binann n cephesinden 5 m. daha
ksadr. Kule iinde merdiven
bulunmaktadr. Binann kuzey ve
gney duvarlarnn st ksmlarnda
drt sra halinde devam eden mermer
firizler grlmektedir.

Serapion Tapna Nileri

118

Karyatitler

Bat cephesinde kulelerin hizasna kadar ykselen tula duvarlar, gney

cephesinde 50 cm. kalnlnda beyaz mermer ta firizlerle iki ksma ayrlm
bulunmaktadr. Drt sra halinde ta hatllar yapnn duvarlarn salamlatrd
gibi binann her iki cephesine de ayr bir gzellik katmaktadr. Bu ksmda duvarlar
sekiz byk kemerli aklkla tekilatlanm olup her akln kemerleri, bir ta ve
on sekiz sra tuladan alternatif olarak meydana getirilmitir.
Bazilikada batdan i mekana girildiinde ilk bakta, giriin hemen
karsnda,zeminde moloz tatan ina edilmi duvarlar dikkati ekmektedir. Binay
boyuna nefe ayran bu temeller nceki yapnn iinde, Bizans Dneminde
yaplan ilave ve deiiklikleri gstermektedir.Douda, zeminden kaln ta duvarla
ykselen Bema ksm ve apsis knts yer alr. Bu ilave ksmlar kilise haline
dnn bir dier gstergesidir.
Binan
n st
yaps
hakk
nda
P.
Schaz
mann
n
yapm

oldu
u
Rek
onstr
uksio
nda
bazili
kann
meyli
at
ile
rtld
n

grm
ekteyiz.
Bugnk durumda da yanlarndaki silindirik yaplar kubbe ile rtldr.
Bazilikann genilii dikkate alnacak olursa, binann stn rtecek beik bir
atnn yaplmas pek mmkn grlmemektedir. Fakat bina iinde bir destek
sistemi olduunu kabul edecek olursak bu rt sisteminin varl kabul edilebilir.
Bizans Kilisesi haline getirilen orta nefte, dar bir merdivenle aaya
inilmektedir ki bu ksmda sarn eklinde bir blm yer almaktadr. Burasnn
Bizans Kilisesi haline getirildikten sonra m yapld, yoksa antik yapnn
kalntmsm olduu bilinmemektedir. Ancak bema ksmnda olmas ve genellikle
Hristiyan Bazilikalarnda bu ksmda kriptalar bulunmas gznne alnarak,
bunun da Bizans devrinde yaplm bir kripta veya rlik muhafaza etmek zere
yaplm bir hcre olabilecei fikri akla gelebilir.
Batdaki giriten itibaren, Bizans Kilisesinin nef duvarlar girie parelel bir
duvarla, dikey olarak kesilmektedir. Bu ksmda bir boluk meydana gelmektedir
ki, bu ksmn bazilikalarn narthexine tekabl edecei dnlebilir.

119

DER KLSELER
Bunlara ait bu gn elimizde maalesef eski dnemden,bugne ulaan kitaplardaki
kaynaklar dnda, hibir kalnt ulamamtr. Bu yaplar incelememizin amac;
Bergama nn tarih iinde nemini vurgulamak iin bugne kadar sahip olduu
yitirilmi kltrel dokusunun da bir envanterini karmaktr.
AGORADAK KLSE
1900-1901 senelerinde W. Drpfeld Akropoln gney yamalarndaki
Agoray at ve bir Bizans kilisesini ortaya kartt. Drpfeld Agoray temizlerken
avlunun iinde, eitli talardan yaplm ve toprak harlarla rlm duvarlara
rastladk. nce Bizans
kulbelerinin kalntlar zannettiimiz
bu duvarlarn dou ksmnda bir apsis ve buna bal dier duvarlar bulunca bunun
bir Bizans kilisesi olduunu anladk diyor.
Bu kilise yn olarak tam dou- bat istikametinde deildir. Biraz farkldr.
Bunun sebebi belki Agoro binalarnn henz mevcut olduu bir devirde, bu
binalarn avlusunun iine ina edilmi olmasndandr.
Drpfeldin plannda dikdrtgen eklinde bir atrium, atriumun temenos
duvarlar ile birleen dou tarafnda, nefli dikdrtgen planda bazilika yer
almaktadr. Bazilikann batsnda dikdrtgen narthex, dousunda ise dar doru
yarm daire eklinde knt tekil eden apsis bulunmaktadr. Ayrca binann kuzey
tarafnda baz ek yaplar daha grlmektedir.
Drpfeldin planna gre; bir oda, bir kap ile kilisenin kuzey nefine
alyordu. nemli olan bir dier yap da drt ke olan bu yapda kireli har
kullanlmas ile dikkat ekiyor. Kilisede sadece apsiste kireli har kullanlmtr.
Avluda yuvarlak bir yapnn deme talar tespit edilmitir ki ne tip bir binaya ait
olduu anlalamamtr.
ATHENA MABEDNN YANINDAK KLSE
Akropolide Athena mabedinin yannda bulunan bir dier Bizans kilisesi
yine R. Bohn tarafndan neredilmi ve rekonstrksiyonu yaplmtr. R. Bohn
Kilisenin kalntlar, plann kati olarak izmek iin kfi deildir. Yalnz genilii
5.43 metre boyu 15.30 metre olan, uzunca bir bina olduu bellidir. demektedir.
Taban batan baa muhtelif byklkte ve renkte antik mermer plakalarla rtl
olup, bunlardan bazlarnn zerinde yazlar mevcuttur. Tek nefli bazilika eklinde
olan yapnn batsnda geni bir narthexi bulunmaktadr.
R. Bohna gre kilisenin inasnda, antik binalardan alnm paralarn
kullanlm olduu kabul edilmektedir. Bylece kilisenin inasna, Athena
mabedinin temellerine kadar yklmasndan sonra baland belirtilmektedir.

120

Athena Kutsal alan

Ykseklii 47 cm., st taraf genilii 48 cm., alt ap 44 cm. olan, kp biiminde

ki baln st kenarlar ve zerindeki motifler biraz tahrip olmutur. Baln
kelerinde oluklu bir saptan kan sivri yaprakl bitkiler yer almaktadr.
1904 ylnda kilisenin iinde bulunmu ok gzel ilenmi bir mermer
stun baln O. Wulff neretmitir. Ayn baln tahtadan oyulmu bir rneini
R. Bohnnun kitabnda gryoruz.
Kilisenin tabannn altnda birok mezarlar bulunmutur. Bu mezarlarn bir
ou kayalara oyulmutur.
Kilisenin orta ksmnda duvarlara bitiik stunlarn meydana getirdii
kare blmden dolay Bohn, bu ksmn zerinin bir kubbe ile rtldn
sylemektedir. Muhtemelen de ustinianos dneminde yapldn da, ne
srmektedir.

ATTALOSUN EV NNDEK KLSE

Moloz talardan, dikdrtgen planda basit bir yap olarak ina edilmi olan
bu kilisenin dou cephesinde apsisin iki yannda, gneyde iki, kuzeyde ise tane
antik granit stun bulunmaktadr.
Kilisenin st rtsnn ahap bir at olduu tahmin edilmektedir. lgi
ekici bir hususiyeti yoktur.
Yukar Agorada Attalos evinin kuzey batsnda, bugn sadece apsis duvar
ile bat duvar gnmze kadar gelmi olan kk lde bir kilise daha
bulunmaktadr.
TYATRO TERASINDAK KLSE
Kilise tiyatro terasnn tam ortasnda, tiyatronun biraz gneyindedir. Doubat istikametinde Terasa dikey ekilde konulmutur. ok kk lde olan bu
kilisenin i genilii 6.20 metre, uzunluu ise 8.30 metredir.
Tiyatro teras zerinde Hristiyanlar zamannda ina edilmi bir Bizans
kilisesi olduu, R. Bohn tarafndan, Die Thether-Terrase isimli kitapta
belirtilmekte ve bu kilisenin bir de plan verilmektedir.

121

R. Bohnun plnna gre, naos ksmnda bulunan drt destek kilisesinin

Yunan ha plnnda yapldn gsterir. Bu desteklerden paye, biri ise
stundur. Han kuzey ve gney kollar ok ksa, dou ve bat kollar ise daha
uzundur. Paye taksimat aynen duvarda da grlmektedir.
Esas binann her iki tarafnda grlen simetrik olmayan binalar sonradan
yaplmtr. Kuzeydeki apelin, kayada oyulmu apsisinin nnde, iki stun
bulunmaktadr. Kilisenin gneyinde byk ve zeri kubbe ile rtl bir sarn
mevcuttur. Kilisenin ina malzemesi eski eserlerden alnm olup, mermer, trahit ve
tuladr.
Kilisenin dou ksmnda, darya doru knt yapan apsisin iki yannda,
pastophorion hcreleri eklinde kk niler yer almaktadr. Kilisenin batsnda
kk bir nartex bulunur.

PARMAK BATIRANDAK KLSE

Bergamann yaknndaki Parmak kap mevkiinde kk bir kilisenin
harabesi bulunmaktadr. Dou ynnde dar doru yarm daire eklinde knt
tekil eden apsis yer almaktadr. Apsisin her iki tarafnda i meknda pastophorion
hcreleri eklinde yarm yuvarlak niler bulunmaktadr.
ok sade ve basit bir yap olan kilise tek nefli bir apel eklindedir.
Genilii 5 metre, uzunluu 9.5 metredir. Moloz tatan ina edilmi olup
kemerlerinde tula kullanlmtr.
Kilisenin st rtsnn ahap bir at olduu tahmin edilmektedir.
ZEUS-ASKLEPOS KLSES
O. Deubner, Das Asklepieion von Pergamon isimli kitabnda
Hristiyanlarn Zeus-Asklepios mabedini kilise haline getirdiklerini ileri
srmektedir. O. Deubner Yuvarlak mabedin kalntlarnda bulunan bir altar, bir
ambon ve bir friz paras, Hristiyanlarn ibadetlerini burada yaptklarn gsterir.
Ayrca burada bulunan bir vaftiz binasnn da Hristiyanlarn vaftiz ilerinde
kullanlm olduu anlalr demektedir.
Hristiyanlarn dini ihtiyalarn karlamak zere, Asklepionda ZeusAsklepios merkezi plnl mabedini, dou ynndeki nilerden bir tanesini apsis
haline getirmek sureti ile kilise haline evirdikleri iddia edilmitir. Fakat bugn
antik yap tamamen temizlenmi olduundan, Hristiyan kilisesinden hibir iz
kalmamtr.
BERGAMA SURLARI
Bergamada III. yzyln ortalarnda, Got tehlikesine kar yaplan surlarn
byk bir ksm Hristiyanlar tarafndan ina edilmiti. ehrin yksek yerlerinde
ina edilmi olan bu surun bir n sur olduu tahmin edilmektedir.
715de Araplar ehri ele geirdiler. Yukar Agora meydannn snrlarndan
dolaan ve dou yamalarna kadar uzanan Bizans surlar, byk bir ihtimalle bu
hadiseden hemen nce yaplmtr.
Yalnz Akropoln dou ksmn snrlayan kule eklinde bir ksm, fazla
kymetli malzeme ihtiva ettii zannedildiinden yklmamtr. Buradan kuzeye
doru sarp bir ksm balar ve krallk zamanndan kalma bir surla, kralie
bahesinin kuzey ucuna kadar devam eder. Buradan bat kenarna doru yine bir
sur paras mevcuttur ki bu sur tpk gneydeki Bizans suruna benzer. Ve ayn
istikamette devam eder. Bu bakmdan iki sur ayn meneyli olarak kabul edilebilir.
Conze bilhassa bu suru, Bizans devrinde sur inasnda antik eserlerden alnm
paralarn kullanldn gstermesi bakmndan, aratrma kazlarnda ykmadk

122

diyor. Bu sur ina edilirken, hemen arkasnda bulunan Faustina mabedinden

paralar alnd anlalyor. Mabedin sur ina edilirken harabe halinde olduu, sur
ina dolaysyla ortadan kalkt tahmin ediliyor. Paralarn ykntdan alnd gibi
duvara yerletirilmi olduu belli oluyor. En aada aritrav paralar, bunu
zerinde stun kaideleri ve daha st srada, mabedin temel kalntlarndan paralar
mevcuttur.
Athena Polias ve Traianus mabetlerinin kuzey dou istikametlerinde
Bergama Kral Eumenes II, ye ait saray enkaz bulunmutur. Bu alanda sa ve
soldan gelerek iki surun birletii noktadan yklmak sureti ile alm bir geit
vardr. Sa taraftan gelen sur kraliyet devrinden, soldaki harla rl zerinde
burlar olan sur da Bizans devrinden kalmadr. Buras akropoln en yksek
noktasdr. Kralienin bahesine geit verir. Kralienin bahesinin yarsna kadar
olan yerde, tekrar eski surlar (Bergama Krallarnn yaptrd surlar) grlr. Bu
surlar Trianus mabedinin alt taraf, Athena Mukaddes alan kenarlar, Altar alan ve
yukar Agoraya gelerek bir daire oluturuyor.
Bizans Devrinde Kralienin bahesinin yannda ina edilmi olan
surlar,drt metre kalnlndadr. Bu duvarlar sert kireli harla birbirine
tutturulmu bloklardan, dzenli bir ekilde rlmtr.
XII. yzyldan sonra sur inas dnlemez. ehir yava yava snm ve
yklmtr. Zira btn civar ellerinde tutan slam kumandanlar, Bizans ehri ve
surlarna nem vermemiler, buralar terk edip aa ehre yerlemilerdir. bn
Batuta, 1333 tarihinde Bergamay ziyaret etmi ve khnelemi bir ehir olarak
tasvir ettii Bergamann dada kuvvetli bir kalesi bulunduunu ve asl ehrin bu
kale eteinde uzandn sylemitir.
Bizans naat (12.-14. yy.)
1973te balayan ehir kazs alan, Akropolis ile bu tepenin yamac altnda
bulunan Demeter kutsal alan ve Gymnasion arasndaki, yukarda bahsettiimiz
Roma dnemine ait olan ehir kazlarndaki tesbit ettiimiz tek Bizans eseridir,
kuaktadr.
Bu kaznn amac yukarda Roma dnemine ait ortaya karlan ehir yaplarnda
olduu gibi, buradaki oluumu ve resmi yaplarn dnda Bergamann ehir
organizmas formunu aklamaktr.
ehir kazs alann tm youn, fakat dzensiz ina edilmi bizans evlerine ait
kalntlarla kapldr. Bu kalntlarn ou plana geirildikten sonra antik yaplar
ortaya karabilmek amacyla kaldrlmtr.

BZANS DNEM KERAMKLER

Bergama Mzesinde bulunan keramiklerin, hamurlar, yapllar, zerindeki renk
ve motiflerin kullanl itibariyle ayr dnemlerde yapld anlalr. A.Conzeye
gre bu keramikler, yukar Gymnasium terasndan aadaki Agoraya kadar olan
yerlerde bulunmutur. Boyanm srsz keramiklerin yannda srl ve motifli
keramikler de yer almaktadr. Genellikle bunlarn taban ksmlar kamtr. Krmz
kilden yaplm ve i taraflar iyi bir ekilde srlanmtr. D tarafndaki srlar
aaya kadar uzanmamtr. Sr motiflerin zemine kazlan derinlii zerinde
toplanm ve renk olarak daha koyu bir renk oluturmutur. rnein sar veya yeil
zemin zerine siyah veya kahverengi bir renk almtr. Bunun yannda kazlmadan
izilen motifler zerinde zemin koyu, motifler ak renktir. Kazlmadan izilen
motifler daha hareketlidir.
Arkolojik kazlarda ortaya karlan bu paralar Helenistik Roma, Bizans ve slam
dnemi zelliklerini tar. Bizans keramiklerinin iinde iyi hamurdan ve iyi
frnlanm tabak ve kase gibi rneklerin yannda, eit ynnden zenginliine

123

sahiptir. Bu zelikleri yannda Helenizm Devri keramiklerinin incelii ve zarafeti

Bizans dnemi eserlerinde mevcut deildir. Gndelik kullanm iin hazrlanm
olanlar kaba ve kt frnlanmtr. Hzl imalattan veya kt frnlamadan, boyalar
birbirine karm ve tonlar deimitir.
W. Altmanna gre ise; tabaklarn yalnz i taraflar, kaselerin ise her iki taraf
srlanmtr. Tabak zeminleri dairelerle sslenmi, bunlarn ii kavisli veya kaln
dz izgiler olarak doldurulurdu. eitli ekilleri olan kermiklerin yayvan
tabaklarn kenarlar ise dz veya biraz kaln kesilmi olarak yaplrd. Srl ve
motifli olan rneklere de rastlanm olup, bunlar daha ge devir zelliini
tamaktadr. zellikle Akropolde bulunan paralarn ou bu zellikleri tar.
E.Von.Stern, Akropol dnda oluturulan yeni yerleim birimlerinde bulunan bu
keramiklerin, tarihlendirme ynnden, o kadar eski olamayacan ve keramiklerde
ki sr teknii, dekoratif adan Helenistik, Roma sanatnn devamdr. A.Conze bu
gre Bergamada sonradan bulunan keramiklerin tarihlemesine katldn fakat
srl kaplar gerek form gerekse sr teknii asndan, Helenistik sanatn bir devam
olarak gsterilmesine ise kar kmaktadr. Conzaye gre, Helenistik Roma
sanatnn snmesinden sonra, ok yaygn olan halk sanat temellerine dayandn
kabul etmektedir. Buna ramen Helenistik sanattan baz zelliklerin alndn da
savunur. Ayrlan zelliklerin banda Bizans sanatnda insan figrlerinin tamamen
kaybolup yerine geometrik motif ve sitilize edilen bitki motifleri ile hayvan
figrleri kullanlmtr. Helenistik Roma sanatnda ise insan figrlerinin resim
ediliidir.
O.Wulf, Altchrstlche und nitteralterliche Byzantinishe und talenische
Sildwerke. Berlinde, yaynlanan eserinde keramik paralar ile ilgili izahnda; bu
keramiklerin olgun Ortaaa ait olduunu ileri srerken, XI ve XII. yzyla ait
keramiklerde slam tesiri olduunu vurguluyor.
YA KANDLLER

Atei kontrol altna alan insanolu, onu yannda tayabilmek iin eitli
yollara bavurmu, bylece ilk aydnlanma aralarn kullanmaya balamtr.
Aydnlanma aralarndan ilk kandile ait ilk arkeolojik bilgiler M.. III bin yl
Mezopotamya ve Ege tun ana kadar gtrr. Fransada Dordogne blgesindeki
La Mouthe maarasnda, Magdelniene tarihlenen krmzms kumatan oyulmu
bir kandil ele gemitir. Bunun iinde hayvan ya kalntlarna rastlanmtr.
Corafi koullar ve ekonomik nedenler ile ya kandillerinin geliiminde en
nemli rol Akdeniz lkeleri ve bunlara komu
lkeler oynamtr. Ya kandillerinde yakt olarak
kullanlan yakt zeytinya idi.
skenderiyeli Celemense gre ilk ya
kandilleri Msrda kullanlmtr. Bu bilgileri ilk

124

dnemlere ait anak biimi kandiller Arkeolojik kazlarda maalesef elde

edemesek de, Msr duvar resimlerinde ska grme imkan vardr.
Zeytin yan yakt olarak kullanabilmek iin yiyecei yakt olarak
kullanabilecek lde gl ekonomilere ihtiya vard. Bu nemli uygarln
doup gelitii Akdeniz lkeleri ve komu lkeler doal koullar ve bunlara bal
olarak zenginlikleri nedeniyle bu iki zellie de sahiptiler.
Grekler dou etkisiyle ilk olarak M..VII. yzylda kandil kullanmaya
balamlardr. Homeros, lyada ve Odysseiada birka yerde kandil kullanmndan
sz eder . lk Grek kandilleri elle ya da arkla ekillendirilmilerdir. Derin bir
gvde ksa az ksm ak bir diskus bu kandil tipini belirler. an keramik
rneklerinde olduu gibi d ve i yzeyleri siyah parlak metalik bir sr ile
kaplanmtr. Bazlarnn orta ksm aktr.
Helenistik dnemde kandillerde belirgin deiiklikler grlr. Az
gvdeden daha ileriye uzam kandilin zeri ise yava yava kapanarak kk bir
delik halini almtr. Daha nce siyah parlak sr, yerini gri metalik bir sra
brakmtr.
Romada M..III. yzylda kandil kullanlmaya balamtr. Bu ilk
kandillere ait rnekler Esquilinede ele gemitir. Bunlarn buraya Cambaniya
blgesinden geldii, dolaysyla Grek etkisi altnda olduu grlebilir. Biim
olarak ta Roma tiplerinden farkldrlar.
Roma mparatorluk dneminde retilen, diskus ksm bezeli olan
kandillerdir. M..II. yzylda kandil yapmnda kalp kullanlmasnn yannda
mleki arknn kullanm da devam etmitir. Kalplar ok sert ve kilden
yaplyordu. Ancak kilden yaplanlar gnmze kadar gelebilmitir. Grekler kandil
iin lychos , Romallar lychnus, terimini kullanmlardr.
Kalplar alt ve st olmak zere iki paradan yaplmaktayd. Kil kalbn
iine yaylmakta ve kalp dii ve erkek paralarla birbirine tutturuluyordu. Kil
tamamen kurumadan discus delii alyor ve kandiller bu aamadan sonra toplu
olarak frnlara veriliyordu. Bu frnlar anak mlek frnlardr. Almanyada
Wiesenauda bulunan sadece kandiller iin yaplm frnlar da vard.
Ya kandillerinin yapmnda kullanlan malzemelerin arasnda ilk srada tun ve
kil, kullanlmtr. Bu iki malzeme dnda altn, kurun, demir ve mermerden
oluan kandiller de bulunmutur.
Deerli madenlerden ve tuntan yaplan kandiller saraylar ve zenginlerin
evlerinde aydnlatma arac olarak kullanlmtr. Kil malzemeden yaplanlar ise orta
tabaka ve fakir halkn kulland byk kitlesinin aydnlanma aracyd. Zamana
kar dayankszl, madenden yaplanlar ise zaman iinde baka amala
kullanlmak zere eritildiinden gnmze pek az ulaabilmitir.
Bu kandillerde yakt olarak en ok zeytin ya kullanlmtr. Bunun dnda eitli
bitkisel yalarda kullanlmtr. Strabondan rendiimize gre; Msrda tarlalar
da yetien Kiki adl bir meyvenin ya kandillerde yakt olarak kullanlmtr. Bu
kandillerin fitil malzemesi iin, Grekler pholmos, thryallis, Romallar ise
verbascum terimlerini kullanmlardr. Fitil malzemesi olarak keten, kenevir,
pamuk ve yn kullanlmtr.
inde yaanlan dnem iinde kandillerin kullanm alan olduka genitir.
Tapnaklarda, mezar odalarnda mezar eyas olarak, enlik ve elencelerin yannda
evlerde aydnlatma iin kullanlmtr. Antik kaynaklarda kandil nda
elenceler, av partileri ve gladyatr dvleri dzenlenirdi.
Bunlarn dnda Severus Alexander, hamamlar klandrmtr.Pompeiideki
kk hamamda yaplan kazlarda 1,000 kadar kandil bulunmutur. Ayrca
tiyatrolarda gece oyunlar oynandna ve aydnlatldklarn biliyoruz. Gndz
oyunlarnda ise gece olduunu belirtmek amac ile oyuncular ellerinde kandil
tutarak oyun sergilemilerdir. Evlerdeki kandiller niler iinde, zincirlerle tavandan
sarkk biimde veya duvardaki asklara tutturularak kullanlyordu.

125

Gnmze kadar zarar grmeden gelebilen kandiller mezar eyas olarak

kullanlm olanlardr.Antik dnemde kandillerin kullanld nem arz edecek
kadar olanlarn arasnda tapnaklar grrz .Bir ok kandil Knidosdaki Demeter
kutsal alannda grld gibi tapnaklara adak eyas olarak sunulmutur. Burada
adak iin yaplm zel blmlerde saklanyordu. Tapnaklarda srekli yanan
kandillerin varln ve kandiller sahil kysnda gemicilere gece fener vazifesi
grmekteydi. Anadoluda Demeter klt iinde nemli yer tutan Bergama Demeter
kutsal alan en nemli yerdir. Bergama Kandilleri bu sahadaki arkeolojik kazlarda
en ok bulunan paralar oluturur.
Gnmze kadar ulaan ve zarar grmeden ele geirilen kandillerin ou l
hediyesi olarak kullanlm olan kandillerdir. Bu kandiller belirli gnlerde
yaklyordu. Hristiyan Katolik mezarlarnda kandil yerine gnmzde elektrik
lambalarnn yaklmas bu antik dnem adetinin bir parasdr. Dinsel olarak
Hristiyanlar arasnda azizlere kandil yakmak; slamiyette yatrlara eklinde
gnmzde srmektedir.
Antik dnemin gnlk hayatnda Walterse gre yeni doan bebein altnda
isimler yazl birka kandil yakmak, bu kandillerden hangisi daha uzun sre
yanarsa o kandil altndaki isim bebee verilir ve bebein uzun mrl olacana
inanlrd.
Evlerin ve dkkanlarn d ksmlarnda da kandiller kullanlyordu. M.S. 350 de ilk
olarak Antiocheia (Antakya) da sokaklar aydnlatlm bunu Cappadokiadaki
Caesarea sokaklar izlemitir. Kandiller, klasik dnemdeki sadelikleri, Hellenistik
dnemdeki zarafetleri ve Roma devrinde ilgin bezemeleri ile ilgi ekicidirler.
Bergama Mzesinde bulunan kandiller krmz veya sar renk tonlarndadr. Kk
birer sanat eseri olan ve tarih, belirleme asndan en az sikkeler kadar nemli olan
kandiller ayn zamanda antik devir ticari ilikilerinin anlalmasnda da byk
nem tarlar.
Bergama kazlarnda ortaya karlan kandillerin uzmanlarca incelenip yaplan
guruplandrmalar; Leibundgut, Loeschcke ve Menzelin eserleri rnek alnarak
yaplm olan almalara gre Loeschcke Typus IC gurubuna gre: Tanr ve
tanralar, hayvanlar efsanevi hayvanlar, gladyatrler ve boksr figrleri
kullanlmtr. Zeus ve Ammon ba tanr ve tanra olarak betimlenmitir. Hayvan
olarak at ve efsanevi hayvan figr olarak griphon tasviri kullanlmtr.
Menzele gre gruplamada, ift kulplu bir kap ile belirsiz olanda ise at ba ve
klca benzeyen tasvir bulunur.
Leibundgut tiplemesine gre : Hayvanlar alemi, geometrik bezemeler, tanr ve
tanralar, gladyatr aletleri bu kandillerde betimlenmitir.
Bergama da arkeolojik kazlarda karlan bu kandiller iilik, kullanlan malzeme
ve kullanlan teknik asndan sanatsal deeri yksek olan kandillerdir.

Bergama Mzesi

126

Bergama Arkeoloji Mzesi, ilk olarak 1924 ylnda Bergama

Akropol'nde, mze deposu olarak kurulmu, 1936 ylnda yeni binasnda ziyarete
almtr. Mze, bir i avlunun etrafn eviren iki sundurmadan ve iki salondan
ibarettir.
Mze giriinde, soldaki birinci sundurmada, Helenistik, Roma ve Bizans
devri mimar eserleri, (stun balklar, saak ve konsoltalar, kabartmalar,
pervazlar, friz ve direk aralar v.s.) kadn ve erkek heykelleri ile Bergama Zeus
Suna maketi yer almaktadr. Birinci sundurmadan hole buradan da soldaki salona
geilir. Bu salonda, ou Bergama Akropol'nden getirilen Helenistik devir
mermer heykelleri, mimari paralar, kabartmalar, vitrinlerde de pimi topraktan
heykelcikler, anak mlek ve paralan, cam eyalar, kandiller, paralar ve daha
baka kk eserler sergilenmektedir.
Mze holnde Bergama Akropol ve
Asklepiondan getirilmi heykellerle, kk
buluntular vardr. Holn sandaki ikinci
salon, yine Akropol ve Asklepiondan
getirilmi heykel ve bstlere aynlmtr.
Salonun zemininde Bergama'da bulunmu bir
mozaik grlr. kinci salondaki vitrinlerde
Roma devri tun ve fildii eserler, mermer
heykelcikler, Bizans ve Osmanl sikkeleri
sergilenmitir.
Mze giriinin sandaki ikinci
sundurma, M.. V. yzyldan M.S. III.
yzyla kadar olan kitabelere, kabartmalara,
mermer heykellere, eref levhalarna, adaklara,
mezar stellerine ayrlmtr. Mze avlusunda,
zafer heykelleri ile gne saati yer almaktadr.
Bergamada ayrca bir de Etnografya
Mzesi bulunmaktadr. Bu mzede, Bergama
ve evresinden derlenmi, kadn ve erkek
giyim eyalar, ss eyalar, ukur pekir,
Meduza
yalk, boha, kese, orap gibi el ilemeleri,
Bergama dokumaclna ait eserler ve eitli etnografik malzeme bulunmaktadr.
BBLYOGRAFYA

127

Akit, O .; Roma mparatorluu Tarihi, Cilt: I-II, stanbul 1970-1976 .

Akurgal, E.; Anadolu Kltr Tarihi, Tbitak Bilim Kitablar, 1998, IV. Bask,
Akurgal, E.; Ancient Civilizations and Ruins of Turkey . From prehistoric
times until the end of the Roman Empire, 1970.
Akurgal, Ekrem; Griechische und Rmische Kuntst in der Trkei, Hirmer Verlag,
Mnchen,1987
Altmann, W., Die Einzelfunde, Athen. Mitt. Des inst. XXIX, 1904.
Ancient Libraries in Anatolia: Libraries of Hattusha Pergamon Ephesus Nysa.
Ankara: Middle East Technical University Library, 2003. 56 s. ISBN: 975-807064-9.
Ankara.
Antje, K.; Heilkunst und Heilkult, Medizin in der Antike, Verlag C. H. Beck.,
Munchen, 1985 .
Arslan, M.; Antika Anadolusunun Savac Kavmi Galatlar, Arkeoloji ve Sanat
Yaynlar, stanbul 2000.
Baran, M .; Troy, Pergamon, Sardes, zmir and surroundings . zmir, 1986 .
Bayatl, O.; Bergama Tarihinde Asklepieion, stanbul, 1951 .
Bayatl, O.; Bergama Tarihinde Sanat Eserleri ve Abideler. st. 1951
Bayatl,Osman; Bergama Tarihinde lka, Saka Matbaas, Fasikl-I, stanbul,
1949.
Bayatl,Osman; Bergama Tarihinde Krallk Devri, Anl Basmevi, Fasikl-II,
stanbul, 1950.
Baydur Nezahat, Anadoludaki Kutsal Dalar/ Da Tanrlar, Garafist Yaynlar.
Bean, E.George, Aegean Turkey an archaeological guide.First published 1966 by
Ernest Benn Limited.
Bean,. E. George .; Cook, J. M .; Annual of the British School at Athens, 1955 .
Berve, H., Geuben, G .; Gricshischc Tempel und Heiligtzer, Mnchen, 1961.
Bilabel, F., Die jonische Kolonisation. Untersuchungen ber die Grndungen der
ionier, deren ataatliche und kultliche organisation und Beziehungen su den
Mutterstaedten. Leipzig 1920
Bittel, Kurt .; Die Galater, archaologiscsh gesehen (Proceedings of the Xth
International Congress of Classical Archaeology I.), Ankara, 1978.
Blunt,A. W. F.; Bat Uygarlnn Temelleri, (ev. Mzehher Erim), 3. bask.,
stanbul, 1984 .
Bohn, R.; Altertmer Von Pergamon I., Berlin, 1985.
Bohn, Jahrbuch, der konilich Preussischen Kunstsammlungl III, s.89
Bohn, R.; Altertmer von Pergamon II : R.. Bohn, Altertmer von Pergomon .
Berlin 1885, Band II,
Bosch, C. ; Trkiyenin antik devrindeki meskkatna dair Bibliyografya, T.T.K.,
1949 .
Bosch, C.; Hellenizm Tarihinin Anahatlar, I- II . stanbul, 1942 .
Bosch. C,; Bergama Kral Hanedannn eceresi. Trkiye Mecmuas, VII-VIII(1940-42) s.105-124
Bossert, Th. Helmuth Asia. st. 1946
Bossert, Th. Helmuth, Altanatolien, kunst und Handverk in Kleinsien von den
Anfaengen bis zun Vlligen Aufgehen in der griechischen Kultur. Berlin 1942
Brandau Birgit, Schickert Harmut, Jablonka Peter; Troja Wie es Wirklich
Aussah, Piper Verlag Gmbh, 2004, Mnih .
Bryant, E. C.; The Reign of Antoninus Pius, Cambridge, 1895 .
Bulu, S.; The Architectural Use of Animal and Kybele Reliefs found in Ankara
Source : Notes in the History of Art VII 3/4, 1988.
Burkert, W.; Ancient Mystery Cults, Harvard, 1986 .

128

Burket, Walter; lka Gizem Taplar,(ev. Sina ener),mge Kitapevi, stanbul,

1999.
Butler,H.C. Sardis, II, Layden, 1922, s.57-63
Brchner, Kabelia, R.E. X s. 1395. Karia, X, 2 s. 1940
Ceram, C.W., Tanrlar mezarlar ve Bilginler,. Remzi Yaynevi.
Ceram, C.W., Tanrlarn Vatan Anadolu, Remzi Yaynevi.
Challaye, Felicien; Dinler Tarihi, ev. Semih Tiryakiolu, Varlk Yaynlar,
stanbul, 1972 .
Collignch, M . Pentrenoli, N.; Pergamai Restaixation et Descriptiox des
Monuxents de IAczopols,Paris, 1900 .
Conti, Flavio; Eski Yunan Sanatn Tanyalm, ev. S. Trun, stanbul, 1982.
Conze, A .; Pergamon, Berlin, 1913 .
Conze, A ., Altertmer von Pergamon I : A. Conze, Altertmer von Pergamon.
Berlin 1913, Band I, Texs II
Conze. A, Die Pergamenische Bibliothek 40.s.B.Berl., Ens: Sitzungsberichte der
Koniglich preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1884 L.III
Cook, J. M .; Greek Archaelogy in Western Asia Minor, 1960 .
Cramer . J. A.; A geographical and historical description of Asia Minor, C. I.,
Oxforrd, 1832 .
DOrgeval, B.; LEmpereur Hadrian, Paris, 1950 .
Daenken, E. V .Im Namen Von Zeus, Berlin 1984.
Darga, A. Muhibbe Hitit Mimarlk Sanat, st. nv. Edeb. Fak. Yayn . 1985.
Deubner, O.; Das Asklepieion von Pergammon, Kurzevorlaufige Beschreibung,
Berlin, 1938 .
Dinol M.Ali; Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi Grsel Yaynlar,
Dinol, M.Ali;, Hititler, ncesinde Anadolu, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi
Grsel Yaynlar,
Drken, .; Romann Gizem Dinleri, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul
2000.
Erat, Azra; Mitoloji Szl, Remzi yaynlar, stanbul, 1972 .
Erhat, A., Kadir, A.; Homeros, lyada (1967); Homeros . Odysseia (1970).
Erhat, A. Hesiodos Eseri ve Kaynaklar, TTK. Ankara, 1977 .
Eri, Eyp; Bergama Uygarlk Tarihi Bakray lemesi, Bergama Ticaret Odas
Yaynlar. 2003.
Erzen, A. M.,; Bergama Trk Ansiklopedisi cilt. VI., Ankara, 1952 .
Erzen, A. M., Kilikien, bis zum Ende der perserberrschaft, . Leipzig 1940
Eyice, S.; Trkiyede Bizans Sanat Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, C. III.,
stanbul 1982 .
Eyice, S.; Son Devir Bizans Mimarisi, stanbul 1980 .
Ferguson, G.; Signs and Symbols in Christian Art., Newyork, 1954 .
Ferguson, W. S.; Hellenistic Athens ., 1969 .
Fink, Gerhard; Whos who in der antiken Mythologie, Deutsher Taschenbuch
Verlag (dtv), Mnih,1993 .
Forbes, R. J.; Studies in Ancient Technology. Vol. VI. 1958, Brill, 1955-1964 Vol
. 1-9.
Frankel, M. Altertzen Von Pergamon. Bd.VIII. Nr. 398
Frazer, G.; Pausanias of Lydia, Description of Greece, New York - Tannen, 1965.
Frtze, H .; Asklepios in Pergamon, Berlin, 1910 .
Gelzer, H.; Pergamon unter den Byzantinern und Osmanen . Berlin, 1903.
Geotze, Biblithekx s.225 v.d. J.A.. Band 52, Berlin 1937.
Gkberk, M.; Felsefe Tarihi, Edeb. Fak. Yay. 1961.
Grasar, A.; Sculptures Byzantines de Constantinople (IV- X, siecles) Paris, 1963 .
Grimal, Pierre; Mitoloji Szl Yunan ve Roma, (ev. Sevgi Tamg) Sosyal
Yaynlar, stanbul, 1997.

129

Gnaltay, .; Perslerden Romallara Kadar Selevkoslar, Bitinya, Galatlar ve

Bergama Krallklar, TTK., Ankara 1987 .
Gngr Yksel, Bergama ve evresine Mitolojik Yolculuk, Rehber Dnyas ubat,
2004
Habicht, C.,; Die Inschriften Das Asklepieion , Berlin, 1969, Band VIII 3 .
Hacopulos, A.; Thucydidis Tarihinden Periklesin At Nutku ktibaslar,
Mukayeseler . stanbul 1973 .
Halikarnas Balks, Anadolu Efsaneleri, nc Bask, Yeditepe yaynlar,
stanbul,1974 .
Halikarnas Balks, Anadolu Tanrlar, Yeditepe yaynlar, stanbul, 1957.
Halikarnas Balks, Anadolunun Sesi (Tarih ve Hellenizm), Yeditepe yaynlar,
stanbul, 1971 .
Hansen, E. V.; The Attalids of Pergamon, Cornell U.P., 1947 .
Hansen, E.V., The great victoria momennent of the AttalosI Ed.Meyer. Aloles,
RE. I s. 1030, Bythinia, III s. 507
Hansouller ve Pontremoli, eviren M.Rahmi ve Aziz, Bergama Tarih ve Rehberi,
zmir Hafz Ali Matbaas 1929.
Hansrv.V.R, The great victoria monennent of the Attalos I., s .60-85 .
Hardy, E. G.; Christianity and the Roman Government, London, 1894.
Hatt, J. J.; Celtes et Gallo-Romains, Geneve, 1970.
Hepding, H .; III. De Enzelfunde, Athen. Mitt. des Inst, XXXII,
Cambridge,1907 .
Herodot Herodot Tarihi, ev..R. Dorul, Cilt I (stanbul, 1941) ve Cilt II,
(stanbul,1943).
Herzog, R.; Heilige Gesetze von Kos, Berlin, 1928 .
Hoffmann.W, Philetaires.Real-Encyclopedie der klass Altertum Swissen schaft
1938, s
Homeros, lyada (lias)-ehir simleri, Hazrlayan, Nezih Bagelen, Arkeoloji ve
Ippel, A .; Die Einzelfunde .A . M. XXXVII, 1910.
Judeich, Top.V. Athen.1931
Karaoban, N.; Gnmze Dein Bergama Sergeni, Bergama Belleten-11,
Bergama Kltr ve Sanat Vakf, ada Matbaclk, 2002 .
Knal, Fruzan; Eski Anadolu Tarihi, T.T.K. 1991.
Kincaid, C . A .; Successors of Alexander the Great ., London,1969 .
Kretachmer P., Einleitung in die Geschichte der grischischen Sprache. Gttingen,
1896
Krill, R. M.; Roman Paganizm Under the Antonines and Severans, ANRW-2/16.1
1978.
Kuban, Doan; Trkiye Sanat Tarihi, (100 Soruda), stanbul, 1970 .
Kuuradi, Ionna; Sanata Felsefeyle Bakmak, Ankara, 1979 .
Levi, P.; Eski Yunan, III . Cilt, stanbul, 1987 .
Lewy, J., Kimmerier und Skythen in Vorderasien. Reallexikon der Vorgeschichte.
Herausgegeben von M. Ebert 1924-29
Loeschcke, S.; Bearbeitung und Geschichte der Antiken Lampen,Archalogische
Gesellschaftzu Berlin .,Sitzung von 4. juli, 1916 .
Loeschcke, S.; Lampen aus Vindonissa . Ein Beitrag zur Geschichte von
Vindonissa und des Antiken Beleuchtungswesens . Zrih,1919 .
Magie . D.; Anadoluda Romallar Attalosun Vasiyeti, Arkeoloji ve Sanat
Yaynlar, stanbul 2000.
Maiuri, A .; La Villa dei Misteri, Rome, 1947.
Mansel, A. M.; Ege ve Yunan Tarihi, Ankara 1971 .
Mansel, A. M.; Eski Dou ve Ege Tarihinin ana hatlar, st . nv. Edeebiyat Fak.
Yay. 1945 .
Mansel, A. M.; Trkiyenin Arkeoloji Epikrafi ve Tarihi Corafyas iin
Bibliyografya, Ankara, 1948.

130

Mansel, A.M.-Bosch, E.-nan, J., 1947 Side kazlarna dair n rapor, Ankara,1951.
s.4-7
Mansuelli, G. A.; Le ville del mondo Romano, Milano, 1958 .
Martin, R.; LUrbanisme dans la Grece antigue, Paris, 1956 .
Mendel, G., Catalogue des sculptures Grecques, Romaines et Byzantines, st. 1914
.
Menzel, H.,; Antike Lampen im Rmisch- Germanischen Zentralmuseum zu Moiz
., Mainz 1954 .
Mercer . Charles, Alexander le Grand, Editions, R. S. T. , Paris, 1964 .
Michel, K., De mittel Byzantinschen Kirchen Athens, Athen. Mitt. des inst.
XXXI 1906.
Mitteis, L., Wilken, U .; Grundzge der Chrestomatie der Papyruskunde, C.IV.,
1912 .
Nauman, Rudol; Eski Anadolu Mimarl, ev. B. Madra, Ankara, 1975.
Newton, C . T .; History of discoveries at Halicarnasus II, Temple of Demeter and
Persephone,1863.
Ohlemutz, E .; Die Kulte und Heiligtmer der Gtter in Pergamon . 1940 .
Onurkan, Sonay,; Anadoluda Eski Yunan ve Roma Arkeolojisi, Anadolu
Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt, II III ., Grsel Yaynlar. stanbul 1982 .
Ostrogorsky, Bizans Tarihi, ev. Fikret Iltan, T.T.K., Ankara,1991.
zgen, .; The Lydian Treasure, stanbul, 1996.
zsait, M.; Bergama, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt, II. Grsel
Yaynlar. stanbul 1982.
zsait, M .; Anadoluda Helenistik Dnem, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi,
Cilt, II. Grsel Yaynlar. stanbul 1982 .
Papadakis, T.; Epidauros . Das Heilingtum Des Asklepios . Athens, 1973 .
Pauly Wissova, Ralenoyelopadio der Classischen Altertumswissenchaft,Bd.
XIX, I .
Paulys-Wissowa, Relencylopedie der Classischen Altertunswissenschaft Bd. XIX,I
Rohde, E. Pergamon Burgber ud Altar, Bibliothek, Berlin, 1961
Pekman, A .; Eski ada Baz Anadolu ehirlerinin Tanr ve Kahraman Ktistesleri
. st. nv. Edebiyat Fakltesi Yaynlar No. 1597. stanbul,1970 .
Perlzweig, J.; Lamps From The Athenian Agora . Excavations of the Athenian
Agora Picture, Book No. 9., Amerikan School Of Classical Studies at Athens .
Princeton, New Jersey, 1963 .
Porrer, E. Die Provinzeinteilung des asayriachen Reiches. Leipzig 1921
Prof. Clemans Boch, Bergama Krallarnn eceresi, Trkiye mecmuas, stanbul
Maarif Matbaas 1942
Radt, W.M.; Pergamon Archaelogical Guide, stanbul, 1984.
Ramsay, W.M. The Historical Geograph of Asia Minor. Londra . 1890
Reitzenstein, R.; Hellenistic Mystery Religions, London, 1978 .
Rice, D. Talbot, The Byzantine Glazed Pottery, Oxford 1930, levha XII-XIII.
Robert, M ., Akurgal, E.,., Jean-Paul, R.; Turquie, Paris 1990.
Robinson D.M, Roman Soulptures from Colonia Caesarea Psidian Antisch. The art
Balletin. Cd. II. 1926. s..19.fig29,30
Rohte, E.; Pergamon Burgberg und Altar, Berlin 1961 .
Rosrovtzeff Anatolian Studies Presented to sir Ramssay,W.M., Manchester at the
University press, 1923, s.359 v.d..
Rostovtzeff, M.; Mystic Italy, New York, 1927 .
Rostovtzeff, Some Remarks on the monetaries and conmercial polioy of the
selencids and Attalids, Anatolien studies presented to . Villiam hepburn Buckler,
Manchester at the University press, 1939 .
Rostovtzeff, Notes on the economicolicy of the Pergamens kings, Anatolian
studies presented to sirwillian mitchell Ramsay,W.M., Manchester at the
University press, 1923.

131

Rumpf, A ., Yunan ve Roma Sanat,(ev. Jale nan), stanbul, 1949 .

Sanat Yaynlar, stanbul,1982.
Scandiano, F., - Poratti, D ., Pergamao, Sguardo strorco e visita alle revine
Presentazione di P. Ducatti. Parma,1936,.
Schmitt, Edvard ., Handbuch der Architektur, Bibliothek IV.,6, 4.
Schneider, C.; Kulturgeschichte des Hellenismus, 2.Cilt, Mnchen 1967-1969.
Schrammen, J.; Alter tmer Von Pergamon, Berlin, 1906 .
Schuchhardt, B., Th.Wiegand, Der Entdecker von Pergamaon : Carl Humann.
Berlin 1930.
Strabon; Geographika, ev. A . Pekman, st . nv. Edebiyat Fak. Yay. 1969.
Sevin, V.; Anadoluda Yunanllar, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt, I- II.
Grsel Yaynlar. stanbul 1982 .
Sinanolu, N. H.,; Grek ve Roomen Mitolojisi ., stanbul, 1931 .
Sinn, F.; Stadtrmische Marmorurnen, Mainz, 1987.
Sofiano, A.G., Pergama moderna et antique. Athenes 1930,
Stahelin, F.; Geschichte der kleinasiatischen Galater. Vol. II., 1907 .
Stiller, H.; Das Trajaneum, Altertmer Von Pergamon, cd. V2, Berlin. 1895 .
Takn, Sefa; Mysia ve Ik nsanlar, Sel Yaynclk, stanbul, 1997.
Texier, C.H., - Pulman, R ., Architecture Byzantine. London 1864. .
Texsier, C.H., Asie Minure. Paris, 1862.
Thomson, George; Tarih ncesi Ege, I- II, ev. C. ster, stanbul,1983-1985.
Thucydidis : De Bello Pelonnesiaco . Lipsiae, In Aedibus B. G. Teubneri MCMI
(1901).
Toynbee, J. M .C.; Death and Burial in the Roman World, London, 1977 .
Toynbee, J. M .C.; Hellenismus, Manchester at the University press,1957 .
Travlos, J .; Poleodomike Exelixis ton Athenon, Atina, 1960 .
Trk Ansiklopedisi, Bergama Maddesi,
Umar, Bilge; Trkiye Halknn lka Tarihi II, Sergi Yaynevi, zmir, 1984.
Umar,Bilge; Trkiye Halknn lka Tarihi I, Ege niversitesi Yayn,1982.
Vasiliev, A. A.; Bizans mparatorluu Tarihi, (ev. A. M. Mansel), Ankara 1943.
Vermaseren, N. J.; Cybele and Attis, The Myth and the Cult, Londan, 1977 .
Vezin, A.; Eumenes von Kardia .,1907.
Volkmann, H.; Kleopatra, Mnchen, 1953 .
W. Zschietzscmann, Pergamon, Pauly Wissowa, Real- Encyclopedia Stutgard
1937,cilt III.
Walters, H B. The Art of the Romans, London, 1911 .
Walters, H. B.; Catologue of thr Greek and Roman Lamps in the Bristish Museum .
London, 1914 ., Walters BMC, s.XII .
Weber, A., Eralp , V.; Felsefe Tarihi . I . 1938 .
Weeber, K. W.; Alltag im Alten Rom. Ein Lexikon, Zrich,1995 .
Wiegand, Th . ; Gericht lber de Ausgrabungen in Pergamon 1927 Abh. Berlin
1928, s.21-22.
Wiegand, Th .; Reisen in Mysen, Athen. Mitt. desinst. XXIX 1904,S.258.
Wiegand, Th .; Priene. Berlin 1904, s.475-485.
Wiegand, Th.; Bericht ber Die Ausgrabungen in Pergamon . Berlin,1927 .
Wiegand, Th.; Priene: Das Heiligtum der Demeter und Kore, 1904 .
Wiegand, Th. Didyma. Ereter teil.H. Knackfuss,Die Baubescheribung.Textband.
Berlin, 1941, s.99,Lev.175.
Wilken.U, Attalos I-II-III, Real-Encyclopedie der Klass Altertum Swissen schaft.
II, 1938, s.2117,2159
Willrich,Eumenes I, Von Pergamon. Real-Encyolopadie der Klass. Altertum
Swissen schaft . I, 1909.
Winnefeld, H .; Alter tmer Von Pergamon, Berlin, 1910 .

132

Wizner, W. Mller,; Mittelalterliche efestigungen im sdlichen Jonien, Istanbuler

Mitteilungen, II, Istanbul, 1961 .
Wlfflin, Heinrich; Sanat Tarihinin Temel Kavramlar, ev. H. rs, stanbul, 1985.
Xenophon,
Anabasis, ev. Hayrullah rs, stanbul, 1944 .
Yldz, H. Dursun; Bizans, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Cilt, III, Grsel
Yaynlar.1985.
Ziegenaus, O., Luca, G.; Das Asklepieion , XI 2., Berlin, 1975 .
Zschietzscmann, W., Pergamon, Paulys, Wissova, Real- Encycloapoli Stutgard,
1955.

YKSEL GNGR

133

1961 ylnda Glck/ Kocaeli'nde dodu. 1986 ylnda stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnden mezun oldu. stanbul niversitesi Sosyal
Bilimler Enstitsnde Master ve Doktora Programlarn tamamlayarak 1995
ylnda "Dr." unvann ald. Kendi alannda deiik dergilerde makaleleri ve eitli
gazetelerde ise ke yazlar yaynlanmtr.
1986 ylnda Edebiyat Fakltesi Tarih Blmn bitirdikten sonra Tarih retmeni olarak stanbul Vefa Lisesi, Caalolu Anadolu Lisesi ve stanbul Erkek
Lisesinde grev yapt. Ayrca stanbul Cibali Lisesi Md. Yrd. ve zel Zapyon Rum
Kz Lisesinde ise Md.Ba. Yardmcl grevlerinde bulundu.
2002 ylndan itibaren de, Kocaeli niversitesinde retim yesi olarak
"Yrd.Do Dr." unvan ile grev yapmaktadr.

134