Divan Edebiyat Aratrmalar Dergisi 7, stanbul 2011, 1-22.

ZEYR ASLAN*

Al r Nevynin Mazmun
Anlay ve Trk
Mazmunlar
The Opinion of Al r Nevy (1441-1501) About
Mazmun and Turkish Mazmuns

ZET

Mazmun, (< Ar. -m-n) ierik, muhteva, kapsam

anlamna gelir. Bir edeb kavram olarak ise; bir eyi, o
eyin vasflarn veya o eyi artracak kelime ve kavramlar zikrederek bir ibarenin iinde gizlemek; bir mana
veya mefhumu, zelliklerini artracak kelime gruplar
iinde gizleme sanat; oyun, hner, sanat; dolayl anlatm,
telmih, tebih, istiare ve mecaz gibi sanatlarla mukayyet
bir kavram; beyitler iindeki gizli olan sanatl anlam; divan
edebiyatnn kendi dnyas ierisindeki bilinen hayal,
inan ve dncelerin beyit ya da beyitlerdeki dolayl
anlatm; anlam, z, verilmek istenen dnce; iirde
ustaca sylenmi sz; ince, zarif anlatm; benzeri az olan
hatta bulunmayan sz; sanatnn hner gsterme isteinin sonucunda ortaya kan sz ustal; kavramlara
anlam verebilme ii; divan iirinin kuralc yaps iinde
mtalaa edilen tebih ve mecazlar; bir szn altnda gizli
olan mana eklinde tanmlanmtr. Nevay, Mukemetl-luateyn adl eserinde Trke ile Farsay karlatrr ve Farsada karl bulunmayan 100 Trke szc rnek verir. Bunlardan birksm iir sanat ile
ilgilidir. iirin temel konusu olan ak, sevgili ve kla
ilikili olarak spar-, tam-, ylamsn-, bosa-, ire-,
sire-, sta-, kr-, inkir-, hay hay yla-, tlmr-,
msan-, zan-, bzen-, kr, h ile s dem, aba ve
m szcklerini mazmun adyla sralar. Buna gre
Nevay mazmunu iire zg anlam, kavram, mefhum
karlnda kullanmaktadr.
ANAHTAR KELMELER

Ali ir Nevay, mazmun, aatay edebiyat, Ahmed

Paa.

ABSTRACT

Mazmun comes from Arabic (< -m-n) means content,

contents, extension; but in classical Turkish poetry this
term is defined different ways by researchers, for instance;
to hide a something with saying characters of it or using
another words and concepts of it, a poets ability which is
about burying of poetic meaning in poetry, metaphor,
figure, expression with literary, imaginations, ideas,
beliefs, allusion which is a way using by the poet for
expressing his thoughts, ariginal speech, an image not
used before, skill, proficiency, competence, masterstroke
and mastery about saying in poem, a secret meaning in a
word or couplet or line in Turkish poetry. Al r Nevy
(1441-1501) uses this word mazmun in his book named
Mukamat al-luatayn which in compares Turkish
language with Persian and arranges in order a hundred
Turkish words and says that there are not words or like
this words have same meaning or suchlike meaning in
Persian language. Some of them are spar-, tam-,
ylamsn-, bosa-, ire-, sire-, sta-, kr-, inkir-, hay
hay yla-, tlmr-, msan-, zan-, bzen-, kr, h ile
s dem, aba and m. All of these words are about
drinking, love, lover, darling. According to Nevayi
mazmun means concept special to poetry.

KEYWORDS

Ali Shir Nevayi, mazmun, Caghatay poetry, Ahmed

Pasha.

Do. Dr., Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat

Blm, stanbul (uaslan@marmara.edu.tr).

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

1. Giri
Mazmun, (< Ar. -m-n) ierik, muhteva, kapsam anlamlarna gelir (Mutal 1995: 509). Szck, Kamus Tercmesinde: Malul manasnadr ve babann sulbnde olan zrriyete tlak olunur., Kamus- Osmande: 1- denmemi, denmesi lazm gelen ey, 2- mefhum, mana,
anlalan ey, 3- nkteli, cinasl, sanatl sz, Yeni Trk Lugatinde: iyi
dnlm, ince manal, zarif sz, Lehe-i Osmande: gerek mana,
ifade olunmu ey, meal, zmnen yani dolayl olarak sylenmi, misal,
Lugat- Remzde: 1- kelamn mana ve mefhumu, 2- bir mana-y hafyi
mutazammn olan kelama denilir., Kamus- Trkde: 1- mana, meal,
mefhum, 2- nkteli ve cinasl gzel sz, Edebiyat ve Tenkit Szlnde:
Mazmun, genel olarak anlam demektir. Edebiyatta cinasl, nkteli sz
demektir. ve Istlaht- Edebiyyede: mana, meal, ana fikir; fikirler, dnceler, duygular; mana ve mefhumlar biiminde tanmlanmaktadr
(avuolu 1984: 198-204). Edeb bir kavram olarak ise; bir eyi, o eyin
vasflarn veya o eyi artracak (tedai ettirecek) kelime ve kavramlar
zikrederek bir ibarenin iinde gizlemek; bir mana veya mefhumu,
zelliklerini artracak kelime gruplar iinde gizleme sanat; oyun,
hner, sanat; dolayl anlatm, telmih, tebih, istiare ve mecaz gibi sanatlarla mukayyet bir kavram; beyitler iindeki gizli olan sanatl anlam;
divan edebiyatnn kendi dnyas ierisindeki bilinen hayal, inan ve
dncelerin beyit ya da beyitlerdeki dolayl anlatm; anlam, z, verilmek istenen dnce; iirde ustaca sylenmi sz; ince, zarif anlatm;
benzeri az olan hatta bulunmayan sz; sanatnn hner gsterme isteinin sonucunda ortaya kan sz ustal; kavramlara anlam verebilme
ii; divan iirinin kuralc yaps iinde mtalaa edilen tebih ve mecazlar;
kalplam sz veya benzetmeler; bir szn i manas; bir szn (beyit,
msra) altnda gizli olan mana eklinde tanmlanmtr.1
Biz bu alma ile Al r Nevy (1441-1501)nin mazmun kavramn niin kullandn ve ona hangi anlam yklediini tespit etmeyi
amaladk.
1

Mazmun kavram ile ilgili kimi almalar unlardr: Okay 1983: 43-45, avuolu
1984: 198-205, Akn 1994: 421-424, Uar 1994: 3, Erdoan 1997: 270-285, Pala 1999:
399-402, Mengi 2000: 30-44, 45-61; Deniz 2008: 207-219.

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

Nevay, Mukemetl-luateyn adl eserinde Trke ile Farsay karlatrr ve Trkenin stnln kantlamak amacyla Farsada karl bulunmayan 100 szc rnek verir. Bunlardan bir ksm iir sanat ile ilgilidir. iirin temel konusu olan ak, sevgili ve kla ilikili
olarak spar-, tam-, ylamsn-, bosa-, ire-, sire-, sta-, kr-, inkir-, hay hay yla-, tlmr-, msan-, zan-, bzen-, kr, h ile s
dem, aba ve m szcklerini tanklaryla birlikte sralar ve bunlarn
her birinin anlamlar iin mazmun kavramn kullanr. Buna gre Nevay mazmunu dolayl olarak sylenmi, gizli mana, ibare; nkteli ve
cinasl sz olarak deil, dorudan anlam, kavram, mefhum karl
ile kullanmaktadr.
Bu almada baz ksaltmalar kullanlmtr: K: kaside, Th: tahmis,
G: gazel, R: rubai, b: beyit. Ayrca eser ksaltmalar kullanlm olup
bunlarn knyesi Kaynakada verilmitir.
2. Nevaynin Mazmun Anlay ve Trk Mazmunlar
2.1. Nevayye Gre Mazmun
Nevay, Mukemetl-luateyn adl eserinde Arapay ayr tutarak
dnyadaki dillerin kaynann Trke, Farsa ve Hinte olduunu syler. Arapann btn dillerden fasih ve beli olduunu, nk Tanr
kelamnn (urn) o dille indirildiini, Hz. Muhammed (. 632)in szlerinin (ad) de o dille sylendiini belirttikten sonra Arapa iin Tanr
kelam, Hinte iin ise bo ve sprnt sz varlna sahip bir dil
ifadesini kullanr (ML: 167-168).
Trke ve Farsaya gelince; Nevaynin bu iki dille ve bu dilleri konuan iki milletle ilgili dncesi yledir: Trk Sarttan (Frs) daha
pratik dnceli, daha yksek kavrayl, daha saf yaradll ve daha
temiz yreklidir. Sart ise bir konu zerinde kafa yormada ve ilimde
Trkten daha hassas, marifet ve olgunluk tefekkrnde daha derin
grnmektedir. Bu durum Trklerin doruluk ve iyi niyetinden; Sartlarn ise ilim, fen ve hikmetinden bellidir. Bu iki millet dillerinin olgunluu ve noksanl bakmndan da birbirinden ayrlmtr. Sz ve ibarelerin ortaya konmasnda Trk, Sart gemitir; Trke sz varl Sart
ibarelerine stn gelmitir. Sart arasnda eli kalem tutan bilgili kiiler,

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

limler, dnrler ve ileri grl kimseler oktur. Trk halknda ise

sradan, kendi hlinde kiiler oktur. Fakat Trkler bykten ke,
hizmetiden bee kadar Sart dilinden (Farsa) nasiplerini almlardr. Bu
dili iinde bulunduklar durumun uygunluu derecesinde konuabilirler. Hatta Fars diliyle parlak szler ortaya koyan Trk airleri vardr.
Sart halknn ise en aasndan en ileri gelenine, mmisinden bilginine
kadar hibiri Trk dili ile konuamaz, syleneni anlamaz. Trkn tabiat Sartnkinden daha uyumludur, bu yaradltan gelen bir vasftr.
Sart, Trke ibarelerin ifadesinden cizdir, nk Trkede en ufak kavramlar iin bile szler vardr.
Nevay, 100 szck rnek verir ve bunlarn konuma dilinden olduunu, Farsada ise bu szcklerin karlklarnn bulunmadn belirtir. yle der: Bu yz lafdur ki arb mad edsda tayn lpdurlar ki
h ays n Sart tilide laf yasamaydurlar ki baras mutcun ileyhdr ki
tekellm ada kii aa mutc bolur. Kpi andadur ki al an mamnn
tefhm lma bolmas ve ban ki alatsa bolay her laf tefhmi n ne
lafn terkb lmauna bolmas, ol da Arab elf mededi bile (ML: 170).
Grld gibi Nevay yukardaki alntda mazmun szcn
kullanmaktadr. Bununla o, zellikle Farsada bulunmayan, Trkeye
zg szcklerin anlamlarn kastetmektedir.
Mukemetl-luateynde Nevay, rnek olarak verdii 100 szck
arasndan zellikle iirin temel konular olan iki imek, klk ve sevgilinin gzellik unsurlar ile ilgili Trk mazmunlarn snflandrarak
sralar ve bunlara tanklar getirir. almaya biz de ayn mazmunlar
kullanan baka aatay airlerinden ve kaynaklarda iir sanatnn gelimesinde zellikle Nevaynin etkisi olduu sylenen Osmanl airi
Ahmed Paa (. 1497)nn (Kutluk 1997: 24) divanndan tespit ettiimiz
rnekleri ekledik.

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

2.2. Nevayye Gre Trk Mazmunlar

2.2.1. kiyle ilgili mazmunlar
spar- ikiyi bir ekite/bir dikite imek; smrp imek2
Nevay, Fars dilinde bu mazmunun olmadn syler, yle der:
y bu sparay laf mamna ytkende Frs irde n ilc laylar? Daha
sonra u rnei verir:
Siy tut bde kim bir laa zmdin baray
ar bu kim her ne tutsa leb--leb sparay (ML: 170; GS:
446/G. 608-1)3
[Ey saki! Bade tut da bir an kendimden geeyim. u artla ki her uzattn azna
kadar dolu olsun, bir dikite ieyim.]

Nevaynin u beyti de vardr:

Siy mn tene-leb anda ki kk cm tola
Bde tutsa ser-nign eyler-mn an sparp (N: 55/G. 55-6)4
[Ey saki! ylesine susamm ki gk kadehini doldurup arap sunsan onu bir dikite
ier, ba aa ederim (bitiririm).]

tam- byk bir zevkle, abucak imeyip lezzet bula bula, az az

imek
S iip maa tutar o
Tam tam an lay n (ML: 171)5
[Saki itii kadehi bana tuttuu iin onu damla damla, lezzetine vara vara ieyim.]

Abuka: 596.

Remel: Filtn filtn filtn filn

Remel: Filtn filtn filtn filn

Hezec: Mefl mefiln feln

 DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

2.2.2. klk ile ilgili mazmunlar

ylamsn- alar gibi yapmak, alamakl olmak
Nevay klk ile alamak ilikisini yle aklar: irni bin ve
medr a vrlr ve lda ylamadn kllrek ve dyimrek emr
yodur ve anda tenavvu bar, ylamsnma mamnda ki Trk munda
dpdr:
Zhid n<n> dse lay f
Ylamsnur kzige klmes ya (ML: 171)6
[Zahid akn anlatmaya kalksa alar gibi yapar, alamakl olur ama gznden ya
gelmez.]
m- hecrim asz olm n aceb kim aczdin
m dk ylamsnp a dk tebessm eylerem (GS: 335/G. 444-3)7
[Ayrlk akammn sabah olmasa ne olur? Acziyetten akama dek alamakl olur,
tan atncaya dek de glmserim.]

Lutf (. 1466?)nin benzer anlamda u beyti vardr:

Ylad att rablar ram klgendin maa
Lkin ol kli at n n n yalan ylad (LD: 247/G. 338-6)8
[Rakipler dahi bana acyp (hlime) aladlar, ama o gnl kat (sevgili) ne gerekten
ne de yalandan alad.]

bosa- boaz dmlenmek, boula boula alamak; n ayrlktan dolay yalnz bana alamas9
Hecr endhda bosap mn bile alman ntey
Mey ilcmdur opup deyr-i fena azm tey (ML: 171)10

Hezec: Mefln filn mefln

Remel: Filtn filtn filtn filn

Remel: Filtn filtn filtn filn

Abuka: 361.

10

Remel: Filtn filtn filtn filn

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

[Ayrlk gamndan boula boula alyorum, bilemiyorum ne yapaym? lacm

araptr, bari kalkp yokluk meyhanesine gideyim.]

ire-, sire- dert ile yava yava, gizlice alamak; ili ili salya smk alamak
Nevay, bu iki mazmun arasnda ok az fark olduunu syler ve u
rnei verir:
stesem devr ehlidin n pinhn eylemek
Keler geh iremekdr detim geh siremek11
[Zamann insanlarndan senin akn gizlemek istesem, detim geceleri kimi zaman
gizli gizli, kimi zaman da ili ili alamaktr.]

Bu mazmunlar Farsada yoktur, Nevay yle der: Frsde bu mamn ki

bolmaay ir n re lay? (ML: 171). Nevay:
imde yz baa y gl n ayb iresem
Elem tapar tabana an ki r barur (FK: 156/G. 157-1)12
[Ey gl! imde saysz temren var, gizli gizli alasam ayp m? nk tabanna
diken batan adam ac duyar.]

remenin /ra-/ biimi de vardr. Nevay:

afdn raanm lni fin- zra
Her demim ehlini pr h- te-bra (BV: 396/G. 546-1)13
[Benim zayflktan dolay gizli gizli alaym, halkn feryat edip alamas gibidir.
Her soluum ak ehlinin ate yadran ahna benzer.]

Lutfde u beyit vardr:

mdi yol orularn gml ulmdn
Devr-i adlda kim rse iremes ill rebb (LD: 9/G. 4-18)14

11

Remel: Filtn filtn filtn filn

Mctess: Mefiln feiltn mefiln feiln
13
Remel: Filtn filtn filtn filn
14
Remel: Filtn filtn filtn filn
12

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

[imdi senin adaletli zamannda yol kesicilerin kulak bkme eziyetinden alayp
inleyen kimse yoktur, rebap hari.]

Sekkak (. 1460?) yle der:

Rebb u d igide meger iregey kygey
Yo rse yo bu dnyda kyben iregen at (MSD: 126/K. 6-8)15
[Olsa olsa rebap ile ud senin eiinde ili ili alayp yanmadadr, yoksa bu dnyada yanp yaklan baka kimse asla olmaz.]
Ayb tmeiz cefdn eger irese kl
Malm mes mrda bu let bidyeti (MSD: 274/G. 77-5)16
[Gnl eer skntdan gizli gizli alarsa ayplamaynz, bu hlin balangc mride
malum olmaz.]

sta- sknt ve zntden hngr hngr alamak

Ol ay ki kle kle ralatt mni
Ylatt mni dmey ki statt mni (ML: 171)17
[Kendisinden gle gle uzaklatran o ay beni alatt, demem; hngr hngr
alatt.]

Lutfde u beyit vardr:

Bizni y ona azl t-be-key
Ylatur-sn ol leb-i andn ile (LD: 272/R. 384-2)18
[Ey gonca azl! O glen dudanla bizi ne zamana kadar alatacaksn?]

Ahmed Paa:
Aladuumca ben ol - sitemkr gler
Bir olup dmen ile her nefes oynar gler (AD: 189/101-1)19

15

Hezec: Mefln mefln mefln mefln

Muzari: Mefl filt mefl filn
17
Ahreb: Mefl mefiln mefl fel
18
Remel: Filtn filtn filn
19
Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln. Dier rnekler: AD: 176/81-5, 189/101-3.
16

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

[O sitemkar uh (sevgili) ben aladka gler, dmanla bir olur da her an oynayp
gler.]

Nevay:
Her zamn kirse buzu klm ara yr u diyr
lem ehlin statur-mn h u efndn da (N: 601/G. 604-4)20
[Her ne zaman ykk gnlme sevgili ve vatan girse, ah ile yanp yaklmdan
dnya halkn hngr hngr alatrm.]

kr- hkra hkra alamak, hykrmek

im ta zre her yan ek seyl-bn srmekdr
Fir bdn her dem bulut yal krmekdr21
[im da zerinden her yana gz ya selini aktmaktr. Ayrln kargaasndan
her an bulut gibi hykrmektir.]

Nevaynin u beyitleri de vardr:

Siy mey tol-a kim arbede ister klm
y muann al-a bala krr kkte opuz (GS: 185/G. 226-7)22
[Ey saki! ki dolduruver. Ey algc! Kopuzu brme makamnda al, gnlm
kavga istiyor.]
Ger Nevy mfri efn tse cn lma ayb
Sn helk tken kl sgde ylar krp (BV: 45/G. 60-7)23
[Ey can (sevgili)! Nevay ar alasa onu ayplama. Senin helak ettiin gnl musibete uradndan bre bre alyor.]

krmek mazmununun karl Farsada yoktur. Nevay: n krmek

laf mubeleside Frs tilde laf yotur, Frs-gy ir munu dk arb
mamn edsdn marmdur der (ML: 172).

20

Remel: Filtn filtn filtn filn

Hezec: Mefln mefln mefln mefln
22
Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln
23
Remel: Filtn filtn filtn filn
21

10

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

inkir- alak sesle, inleye inleye alamak

ar ulmda ki bozumn rp ylar-mn
girr ar kibi inkirip ylar-mn (ML: 172)24
[Felein zulmnden boynumu eip alarm. Dnen ark gibi inleye inleye alarm.]

Ahmed Paa benzer manada /ile-/ szcn kullanr:

Zlfine uyal emm grmemidr lca b
Gceler t ub olnca yle bdr ilerem (AD: 260/213-2)25
[Gzm zlfne uyduundan beri klca uyku grmemitir. Geceler sabaha dek byle
uyank inlerim.]

hy hy yla- vay vay (yar yar)26 diyerek alamak

Nevayye gre byle alamak Trklere mahsustur, Farslar bunu
alp kullanmlardr. yle der: Ylamata hay hay lafn [Frs] zlerin
Trk-gylerge erk lpdurlar ve bu laf hem alen Trk uslbdur (ML:
172).
Nevy ol gl n hy hy ylama kp
Ki hy dgnce n glbn n ona n gl bar27
[Ey Nevay! O gl iin (ac ile szlanarak) vay vay diye ok alama! Vay deyince ne
gl dal, ne gonca, ne de gl var.]

Nevay:
Hy u huy yleben zni nefes o tut kim
Hy dgne n sn olu arada n abb (FK: 45/G. 44-8)28
[Hay huy edip kendini bir nefes ho tut, nk hy deyince arada ne sen olacaksn
ne de dost.]

24

Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln

Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnek: AD: 263/218-6.
26
eyh Sleyman: 286.
27
Mctess: Mefiln feiltn mefiln feiln
28
Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln
25

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

11

h ile s dem ah ile scak soluk

Nevaynin verdii bilgiye gre Trk airler demi imee an,
ah yldrma ldrm benzetirler. Farsada bu szckler olmad iin
Fars airleri bunlarn yerine bar (< Ar. imek) ve ia (< Ar. yldrm)y kullanrlar, byle tebihlerden de mahrumdurlar. Nevay yle
der: Yana evrda kim ek ve ylamak mubeleside h ve s dem
umdedr. Trkler demni ana ve hn ldrma nisbet brip dptrler kim:
Fir ire ulus rtemekke y mhm
an-durur demim ldrm-durur hm29
[A ay (yzl sevgilim)! Senin ayrlnda halk yakmaya nefesim imek, ahm yldrm olmutur.] Sart tilide an ve ldrm dk mteayyin ve muteber kki
nmege at oymaydurlar. Ve Arab tili bile ber ve ia bile ed lpdurlar
(ML: 173).
Muteriz bol ule-i hmdn y gl rman
Kim an rmana tkenni aceb teri bar (FK: 186/G. 192-2)30
[Ey gl harman! Ahmn ateinden sakn! Yldrmn harmana dmesinin acayip
etkisi olur.] Nevay ber szc ile de ayn tebihi yapmaktadr:
y per mecnn kl szdn zni asra kim
Ber- hdn melyikni anat rgenr (N: 139/G. 139-3)31
[Ey peri! Deli gnln ateinden kendini kolla, nk ah imeinden meleklerin
dahi kanad tutuur.]

Lutf:
Mni hm-durur ber u kzmni yadur jle
alptur ydgr ubu maa ol nev-bahrmdn (LD: 163/G. 219-2)32
[Benim ahm imek, gz yam i tanesidir; bu bana o ilkbaharmdan yadigar
kalmtr.]
29

Mctess: Mefiln feiltn mefiln feiln

Remel: Filtn filtn filtn filn
31
Remel: Filtn filtn filtn filn
32
Hezec: Mefln mefln mefln mefln
30

12

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

iban (. 1510):
Ber- hmdur klde naram o ks-i bulut
Sanp-sn h kim gl-berg-i andnn sn (D: 227/G. 230-5)33
[Gnldeki haykrm ah imeimdir. Sense o bulut ksn glen gl yapran
sanmadasn, yazk!]

Emir Han (. 1822):

h ktim yladm endn fir detide
Told ubu ber- lmi birle tfndn hev (ED: 56/G. 20-4)34
[Senin ayrlnn lnde o kadar ok ah ekip aladm ki, hava bu tufan sebebiyle
imek akmas ile doldu.]35

Ahmed Paa:
Alar iken humuz eflke rdi rad-ve
Ol sebebden gg da yalar dkp nln olur (AD: 175/80-4)36
[Alarken ahmz gk grlts gibi feleklere ulat, gk de o yzden (gz) ya
dkp inlemektedir.]

tlmr- gz yaarmak/gz parlamak; mit ve hasretle bakmak;

gz ya dkmek37
Nevayye gre Farslarda tlmrmek szc yoktur, benzeri bir
szck de yoktur: Bu laf alarda yodur ve munu dk laflar hem yodur
(ML: 172).
Tkedr anmn her dem kzleri bap turup
Kim ne yzmge baay-sn yradn tlmrp38
33

Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnek: D: 226/G. 229-2.

Remel: Filtn filtn filtn filn
35
Dier rnekler: ED: 49/G. 12-9, 70/G. 35-3.
36
Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnek: AD: 316/298-1. h
gnee ve gsteki yaralara da benzetilmitir, ayrca Allah lafznn remzi
olarak kullanlmtr, bk. Kurnaz 1990: 88-90.
37
Abuka: 445.
38
Remel: Filtn filtn filtn filn
34

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

13

[Uzaktan gz parlatp daha ne kadar yzme bakacaksn, gzlerin her an bakp

durarak kanm tketiyor.]
Tlmrr-mn mreyip ol b-vefa muttal
Bir dem andn derd lma naar bolay mu dp (BV: 45/G.
61-2)39
[Dertli hlime bir an olsun bakar m diye o vefasza durmadan inleyip gz ya
dkyorum.]
Ol uya hicrnda her tn ki mulu kzm
Taa tgr ub-dem yola bap tlmrr (GS: 142/G. 163-6)40
[O gne (yzlnn) ayrlnda her gece sabaha kadar dertli iki gzm, sabahleyin
onun yolunu gzleyip hasret eker.]

iban:
ibn tn kn tlmr uol gl yzige her dem
Seer tnmay ou blbl bigin bolup hezr destn (D: 207/G.
202-5)41
[Ey iban! Gece gndz u gl yze hasretle bak; seher vakti durmadan, blbl
gibi olup binlerce destan oku.]

Bbur (. 1530):
Boynuma zencr-i am y bozuma t- sitem
Her n klse yolda turup-mn tlmrp (BD: 152/G. 56-7)42
[Boynuma gam zinciri, ya da boazma sitem klc. Ak yolunda her ne gelse hasretle bakp dururum.]

Bayram Han (. 1561):

Kzlerim her nefes tlmredr yola baup
39

Remel: Filtn filtn filtn filn

Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnekler: BV: 48/G. 66-1, 332/G.
450-4, 420/G. 580-1; FK: 573/G. 622-7).
41
Hezec: Mefln mefln mefln mefln. Dier rnekler: D: 119/G. 77-5,
184/G. 168-1.
42
Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnek: BD: 312/Kt. 548-1.
40

14

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

T aber kldi kim ol usrev-i bn kledr (BHD: 126/G. 39-7)43

[O gzeller ahnn geldii haberi ulatndan beri gzlerim mit ve hasretle her an
yola bakmaktadr.]

Sn (. 1550?):
Dehr ara her ayda kim bar a y meh-prei
Ya ay dk tlmrr ebr-hillm ada (SD: 7/G. 9-3)44
[Dnyada her nerede yay kal bir ay paras varsa benim hilal kalmn yannda
yeni ay gibi gz parlar, yaarr.]

Emir Han:
Dem-be-dem tutsa Emr ol aya sar toldurup
Mn yradn tlmrp bir kede pinhn turup (ED: 243/Th.
227-5)45
[Emr her an kadeh doldurup o aya tutsa, ben de bir kede gizlice durup uzaktan
hasretle baksam.]

msan-, zan- mrenmek, ok arzu etmek; ok kskanmak, kzmak46

rn aara msanur-mn
Vel l krmekige zanur-mn47
[Yzn aman ok istesem de yabanc grecek diye ok kskanrm; ok kzarm.]

Nevay, Farsa syleyenlerin byle gzel mazmunlar kullanamayacan ifade eder: Frs-gy uar munda b mamn edsdn mehcrdurlar
(ML: 172).
Ahmed Paa yle der:
43

Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln

Remel: Filtn filtn filtn filn
45
Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnekler: ED: 69/Mh. 34-5,
250/Th. 236-6.
46
Abuka: 672.
47
Hezec: Mefln mefln feln
44

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

15

Yz gsterme ayra sz ama her as u ra

Ira t tze glzr yavuz gzden yavuz dilden (AD: 271/231-6)48
[Yzn bakalarna gsterme, her er pe sz ama, taze gl bahesini yavuz
gzden yavuz dilden/gnlden uzak tut.]

kr ayrk otu, uhun

Nevay, Farslarn diken iin r szcn kullandklarn, daha
ac verici kr szcn ise bilmediklerini syler: ayaa tiken
kirmekke alar r laf bile taarru lpdurlar. Amm kr ki mellimradur,
bu laflar yodur (ML: 172). Nevay u rnei vermektedir:
krler kim sni yoluda tvrilmi ayama
kip ol ky gerdin srme tartar-mn arama49
[Senin yolunda ayama batm krlere katlanp o mahallenin tozunu srme diye
gzme ekerim.]

2.2.3. Sevgili ile ilgili mazmunlar

bzen- ar sslenmek
Nevayye gre Farsada bzenmek karlnda bir szck bulunmamaktadr, yle der: Yana Trk lafn mabb cnibidin yasanma
mubeleside Sart lafda rste ve ryi laf bar. Amm bzenmek mubeleside nme dmeydrler. Ve ol yasanman mblaasdur (ML: 173).
rr bes sn melat saa
Yasanma bzenmek n cet saa50
[Sendeki gzellik ve tatllk sana yeter; senin sslenip pslenmene ne gerek var?]

Sekkak:
Uan her ylda yaz ktrp bzep gl birle yr yzin
Cihnda b tutana bu trt m ytti bn (MSD: 168/K. 10-53)51
48

Hezec: Mefln mefln mefln mefln

Hezec: Mefln mefln mefln mefln
50
Mtekarib: Feln feln feln fel
49

16

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

[Dnyada bu drt ana ve yedi ata var olduka Tanr her yl yaz getirir ve yeryzn glle ssler.]

aba ka ile gzn aras

aba szc de Farsada yoktur, Nevay yle der: blarn kz
ve alar arasn ki aba drler, Frsde bu uzvn at yotur (ML: 173).52
Nevay u rnei verir:
Mizleri gl gl mjeleri r
abalar k k azlar tar53
[Yanaklar gl gl, kirpikleri diken. Kapaklar geni geni, azlar dar.]
Trklerni uldur-mn ki nigrmn rr
a Trkne aba k kzi yma (FK: 103/G. 104-2)54
[Ben Trklerin kuluyum, zira sevgilimin ka Trke zg, kapa geni, gz ekiktir.]

Lutf:
Kz alla klsn aa gri sansam
Kim aa sansa klr elbette abaa (LD: 301/b. 505)55
[Kan eri dnsem, gz yanna gelsin; kim ka dnse elbette kapaa gelir.]

Ahmed Paa:
Mestne gzlerden olal arb dil
Ya yrine dker abaumdan arb dil (AD: 235/175-1)56
51

Hezec: Mefln mefln mefln mefln

Aslnda bu szck Smerceden gemi olup kan st demektir, gz kapa ile
kartrlmtr. Nib, tlbend anlamnda kullanlmtr. Moollarda hakann
sofrasnda hizmet eden grevliler azlar stne soluklar hakann yiyecei ve
iecei eylere temas etmesin diye- ince bir tlbend ekerlerdi, bk. Kaalin 2006:
170.
53
Mtekarib: Feln feln feln fel
54
Remel: Feiltn feiltn feiltn feiln
55
Hezec: Mefl mefl mefl feln
56
Muzari: Mefl filt mefl filn. Dier rnek: AD: 333/324-6.
52

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

17

[Gnl senin mestane gzlerin yznden harap olduundan beri (gz) kabamdan
ya yerine arap dker.]

m iri ben
Nevayye gre Trk airlere zg bir baka mazmun da m iri
bendir. Farsada bu szcn de karl yoktur: Ve sn tarfide
ulura la kim Trkler m at oyupturlar, alar at oymaydurlar (ML:
173).
An kim al inde m yaratt
Boy birle san t yaratt57
[Onun al yananda iri ben yaratt, boyu ile san denk yaratt.]
blara m ol ayn tze ullu da bes
Kzlerige srme kyini ara tofra bes (GS: 201/G. 251-1)58
[O ayn yeni kulluk damgas olarak gzellere iri ben yeter; gzlerine srme olarak
mahallesinin kara topra yeter.]
Lleni d bolur n ortada
Nge tmi r yanda m (GS: 274/G. 356-3)59
[Lalenin yan ortada iken niye iri ben yanann kysna dm?]

Lutf:
ara m al ze oyma al mi bildim
Temettu andn alnma mul mi bildim (LD: 134/G. 176-1)60
[Kara iri beni al yanak stne koymak hileymi; ondan kazan elde etmek ise olmayacak bir imi, anladm.]

Sekkak:
Zlf tuzaa m bile ltse n ta Sekkkni
Veh kim krp tapt al ol dne birle dmn (MSD: 286/G. 60-7)61
57

Hezec: Mefln mefln feln

Remel: Filtn filtn filtn filn
59
Remel: Filtn filtn filn
60
Mctess: Mefiln feiltn mefiln feiln
58

18

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

[Senin san Sekkakyi iri ben ile tuzaa drse buna amamal. O tane ile tuza
grp kurtulu buldu, yazk!]

Geda (. 1495?):
Veh ne ferru-pey rdur b- ayvna yan
Ol ara m kim tptr al yaa yanna (GD: 215/G. 203-2)62
[O kara iri ben, al yanan yanna dm; vay o ne aya uurlu, lmszlk
suyuna yaklam Hzrdr!]

iban:
Sndin ayru ayda barsun ubu yzde m krp
h u vveyl bu tn zlf kyindin avmaz (D: 140/G. 104-3)63
[u yzdeki iri beni grp senden ayr nereye gitsin; onu bu gece sa(l sevgilinin)
mahallesinden kovmayn, yazktr!]

Bbur:
i mi ay u da yzi szi gl ml
ad revn u teni cn u rni mercndur (BD: 131/G. 23-2)64
[Yana, iri beni ay, yine yz gl, sz arap; boyu ruh, teni can ve duda mercan.]

Kmrn Mirza:
Yz gl-durur bel gl-i ten
Mi ol gl zre nk kim sipend (KD-I: 55/G. 24-3)65
[Yzn gldr, hatta ateten bir gl. ri benin o gl stnde nasl bir zerlik tohumudur?]

61

Recez: Mstefiln mstefiln mstefiln mstefiln

Remel: Filtn filtn filtn filn
63
Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnekler: D: 189/G. 176-5,
207/G. 202-2, 238/G. 245-1, 279/G. 302-2.
64
Mctess: Mefiln feiltn mefiln feiln. Dier rnekler: BD: 255/Kt. 298-1,
302/G. 507-1,
65
Mtekarib: Feln feln feln fel
62

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

19

Ahmed Paa:
Geri d urmd evvel cnuma Hind be
Geldi a- fitnegru urd d stine d (AD: 213/142-2)66
[Geri nce Hindli/kara iri benin gnlme da vurmutu; fitneci ayva tyn de
geldi, da stne da vurdu.]

Sonu
Nevay, Mukemetl-luateyn adl eserinde Farsada karl bulunmayan 100 szc rnek verir. Bunlardan bir ksm iir sanat ile
ilgilidir. iirin temel konusu olan ak, sevgili ve kla ilikili olarak
spar-, tam-, ylamsn-, bosa-, ire-, sire-, sta-, kr-, inkir-, hay
hay yla-, tlmr-, msan-, zan-, bzen-, kr, h ile s dem,
aba ve m szcklerini tanklaryla birlikte sralar ve bunlarn her
biri iin mazmun kavramn kullanr. Buna gre Nevay mazmunu
dolayl olarak sylenmi, gizli mana, ibare; nkteli ve cinasl sz olarak
deil, dorudan anlam, kavram, mefhum karlnda kullanmaktadr.
Nevaynin sralad mazmunlarn bir ksm Osmanl airi Ahmed
Paann Divannda da yer almtr.

66

Remel: Filtn filtn filtn filn. Dier rnekler: AD: 157/52-3, 203/1272, 225/162-4, 242/186-2, 246/191-12, 270/229-4, 274/235-3, 6; 286/251-4, 298/272-3,
303/277-7, 334/326-2, 348/346-5.

20

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

Ksaltmalar ve Kaynaklar
Abuka

KAALN, Mustafa S. (2011), Niyz, Nevynin Szleri ve aatayca Tanklar, el-Lutu n-Neviyye ve l-stihdtu lCatiyye, Ankara: Trk Dil Kurumu, 1110 s. +190 yk.

AD

TARLAN, Ali Nihad (1966), Ahmed Paa Divan, stanbul: Milli

Eitim Basmevi, xxi+406 s.

BD

YCEL, Bilal (1995), Babr Divan (Gramer-Metin-Szlk-Tpkbasm), Ankara: Atatrk Kltr Merkezi, xii+575 s.

BHD

TEKCAN, Mnevver (2007), Bayram Hann Trke Divan, stanbul: Beir Kitabevi, 425 s.

BV

TRKAY, Kaya (2002), Al r Nevy, Bedyiul-vasa, ni

Dvn, Ankara: Trk Dil Kurumu, xxxi+576 s.

ED

KKTEKN, Kazm (2007), Yusuf Emir Divan, Giri-ncelemeTenkitli Metin-Szlk-Tpkbasm, Erzurum: Fenomen,
x+457+59 yk.

FK

KAYA, nal (1996), Al r Nevy, Fevyidl-kiber, Ankara:

Trk Dil Kurumu, xix+743 s.

GD

ECKMANN, Jnos (1971), The Divn of Gad, Indiana University

Publications, iii+405 s.+64 yk.

GS

KUT, Gnay (2003), Al r Nevy, aribu-ar, ncelemeKarlatrmal Metin, Ankara: Trk Dil Kurumu,
lviii+573 s.

KD-I

ALPARSLAN, Ali-ERASLAN, Kemal (1974-1976), Kmrn

Mirzann Divan-I, .. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi,
XXII, 37-163.

KD-II

ALPARSLAN, Ali-ERASLAN, Kemal (1986-1993), Kmrn Mirza

Divan-II, .. Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, XXVI, 1178.

Ali r Nevynin Mazmun Anlay

21

LD

KARAAA, Gnay (1997), Lutf Divan, Giri-Metin-DizinTpkbasm, Ankara: Trk Dil Kurumu, xxxix+732 s. +13
yk.

ML

ZNDER, F. Sema Barutu (1996), Al r Nevy, Mukemetl-luateyn: ki Dilin Muhakemesi, Ankara: Trk Dil
Kurumu, x+244 s.+xvi s.

MSD

ERASLAN, Kemal (1999), Mevlana Sekkak Divan, Ankara: Trk

Dil Kurumu, vii+686 s.

KARARS, Metin (2006), Ali ir Nevay, Nevdir-ebb, Ankara: Trk Dil Kurumu, xxiv+706 s.

SD

ASLAN, zeyir (2009), Ubeydullah Han (. 1539) airi n ve

Trke Divan, Konya: Palet, xxxiii+442 s.

KARASOY, Yakup (1998), iban Han Divan (nceleme-MetinDizin-Tpkbasm, Ankara: Trk Dil Kurumu, viii+888 s.

eyh
BUR ey Sleymn Efendi (1289), Luat- aaty ve Trk-i
Sleyman
Omn, stanbul: Mihran Matbaas, 320 s.

Dier Kaynaklar
AKN, mer Faruk (1994), Divan Edebiyat, DA, XIX, 389-427.
AVUOLU, Mehmed (1984), Mazmun, Trk Dili, S. 388-389, s. 198-205.
DENZ, Sebahat (2008), airlerin Gizli Dili: Mazmun, Kltr Tarihimizde
Gizli Diller ve ifreler, ed. E. G. Naskali, E. ahin, stanbul: Picus, s.
207-219.
ERDOAN, Kenan (1997), Mazmun zerine Yazlanlar ve Divan iirinde
Kullanlan Baz Mazmun ve Remizlerin Niyazi-i Msride Kullanl,
CB Fen-Edebiyat Fakltesi Dergisi, S. 1, s. 270-285.
KAALN, Mustafa S. (2006), Dedem Korkutun Kazan Bey Ouz-nmesi, stanbul: Kitabevi, 406 s.
KURNAZ, Cemal (1990), Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Denemeler,
Ankara: Aka, 172 s.

22

DVAN EDEBYATI ARATIRMALARI DERGS

KUTLUK, brahim (1997), Beyan Mustafa Bin Carullah, Tezkiret-uar, Ankara: Trk Tarih Kurumu, 93+347 s.
MENG, Mine (2000), Divan iiri Yazlar, Ankara: Aka, 226 s.
OKAY, Orhan (1983), airin Karnndaki Mana, Yneliler, stanbul, MaysHaziran, 3 (23-24), s. 43-45.
PALA, skender (1999), Mazmunun Mazmunu, Osmanl Divan iiri zerine
Metinler, Haz. Mehmet Kalpakl, stanbul: Yap Kredi Yaynlar, s.
399-402.
UAR, ahin (1993), Mana ve Mazmun, Trkiye Kltr ve Sanat Yll, (ayr
basm) 31 s.