OLAY EVRESNDE GELEN EDEB

METNLER

OLAY EVRESNDE OLUAN EDEB METNLER

TANIMA
Bir olaya dayal olarak meydana gelen edeb
metinleri iki gruba ayrmak mmkndr:
Anlatmaya Bal Edeb Metinler ve Gstermeye
Bal Edeb Metinler
Anlatmaya Bal Edeb Metinler
Bu metinler, bir olay veya durum evresinde yer,
zaman, kii belirtilerek ve bir plan dahilinde
olaylarn okuyucunun veya dinleyicinin zihninde
canlandrlacak ekilde ifade edilmesiyle oluur.

Anlatmaya bal edeb metin trleri

unlardr:
Masal
Destan
Halk hikyesi
Mesnevi
Manzum hikye
Hikye
Roman

Gstermeye Bal Edeb Metinler

Gstermeye bal edeb metinler, bir olay

seyircinin nnde canlandrmak iin oluturulan

metinlerdir.
Gstermeye bal edeb metinleri kendi ierisinde
iki gruba ayrmak mmkndr:
1.Geleneksel Tiyatro
Modern tiyatrodan nce de var olan bu tiyatronun
trleri unlardr:
KaragzOrta oyunuMeddahKy seyirlik
oyunu

2.Modern tiyatro
Komedi
Dram
trajedi

Anlatmaya bal eserler ile gstermeye bal eserlerin

benzerlik ve farkllklar:
Benzerlikleri:
1. Her iki tr de bir olay evresinde geliir. Bu temel olayn
etrafnda daha kk apta gelien olaylar yer alr.
2. Her iki trde de insanlarn balarndan geen ya da
geebilecek nitelikteki olaylar gsterilir.
3. Olaylar belirli bir zaman diliminde geer.
4. Anlatlan olaylardan etkilenen insanlar ya da varlklar vardr.
Bunlara eserin kahramanlar denir. En ok etkilenen varla
eserin bakahraman (bakiisi) denir.
5. Olayn serim, dm ve zm blmleri bulunur. Yani olayn
bir balangc, gelimesi ve sonunda da zmlenii vardr.
6. Ele alnan olaylarn anlalmas iin tasvirlere ya da dekorlara
yer verilir.
7. Metinlerin bir yazar vardr.

Farkllklar:

1. Anlatmaya bal trlerde olayn mutlaka bir

anlatcs vardr. Bu anlatc olay ilah bak
asyla, kahramann bak asyla ya da
gzlemci bak asyla anlatr.
2. Gstermeye bal eserlerde, sosyal hayatta
karlaabileceimiz olaylar sahnede gsterilir.
3. Eserdeki olaylar aktr (erkek oyuncu), aktris
(bayan oyuncu) ad verilen oyuncular
tarafndan canlandrlr. Sosyal yaamn ve
insan karakterinin eletirisi yaplr.

4. Bu iki tr arasnda kullanlan dil ve anlatm

biimi de birbirinden farkldr. Anlatmaya bal

eserlerde uzun ve kurall cmleler kullanlrken
gstermeye bal eserlerde gnlk konuma
dili kullanlr. Cmleler daha ak ve ksadr.
Sylenen szn izleyici tarafndan anlalmas
beklenir, bunun iin daha ak ve ksa
cmleler kullanlr. Konuma dilinin canll
sahnede yanstlr.

Anlatmaya bal edeb metinler metin ve zihniyet,

metnin yaps (olay rgs, kiiler, mekn, zaman),

metnin temas (metnin yazl amac, mesaj), dil ve
anlatm, metin ve gelenek, anlama ve yorumlama,
metin ve yazar asndan incelenerek deerlendirilir.
a. Metin ve Zihniyet
b. Yap (Olay rgs, Kiiler, Mekn, Zaman)
c. Tema
. Dil ve Anlatm
d. Metin ve Gelenek
e. Anlama ve Yorumlama
f. Metin ve Yazar

a. Metin ve Zihniyet
Zihniyet, bir dnemdeki sosyal, siyas, idar,

adl, asker, din glerin, sivil toplum

rgtlerinin, ticar hayatn, eitim
etkinliklerinin birlikte oluturduklar ortam ve
bunlarn hibirine indirgenemeyen duygu,
anlay ve zevk btndr. Bir baka deyile
zihniyet, bir toplumun ya da kltrn
bireylerinin duyu ve dnteki
birlikteliidir.

Edeb metinler, hangi dnemde, nasl bir ortamda

yazlmlarsa o dnemin ve ortamn etkilerini,

dnemin zihniyetini yanstrlar. Bir metinde, metnin
yazld dnemin zellikleri metne sindirilmi bir
ekilde yer alr. Bu zellikler metinle btnleir. Bir
metni incelerken metinden dnemin zihniyetine ait
ipular tespit edilir. Bir toplumun bireyleri, o
toplumun kltryle, gelenek ve grenekleriyle,
deer yarglaryla yetiir. Bu yetime sonucunda da
bireyler, ortak bir zihniyete ularlar. Bylece o
toplumun bireyleri, olaylar ve durumlar karsnda
benzer tepkiler ortaya koyarlar, benzer davranlar
sergilerler.

rnein, Ouz Kaan Destannda Ouz Han,

kaan olduu zaman u nutku syler:

Demir karglar ile ilimiz olsun ormanAv
yerlerimiz dolsun vahi at ile kulanYurdumuz
rmaklarla, denizlerle dolsunGkteki gne ise
yurdun bayra olsunlkemizin adr
yukardaki gk olsunDnya devletimiz,
halkmz da ok olsun.Yukardaki nutuktan
hareketle o dnem Trklerinin byk ve
zengin bir devlet hlinde dnyaya egemen
olma idealini tespit edebiliriz.

b. Yap (Olay rgs, Kiiler, Mekn,

Zaman)
1. Olay:yk kiilerinin bandan geenlere

olay denir.
Anlatmaya bal edebi metinler incelenirken
olay rgs karlr ve olay rgsnn
gndelik hayattaki geeklikle ilikisi tespit
edilir.
Olay rgs:Metinlerde olay, ya metindeki

kiiler arasnda cereyan eden ilikiler ya da

kahramann i atmalar sonucu ortaya kar.

Olay rgsnn Gndelik Hayattaki

Geeklikle likisi:
Anlatmaya bal edebi metinlerde olay
rgsnn her zaman aynen yaanmas
mmkn deildir. Olay okuyucuda ya da
dinleyicide estetik kayg uyandrmak amacyla
dzenlenir. Oysa gnlk hayatta yaanan
olaylarn anlatlmasnda estetik deil gereklik
dile getirilmektedir.

2. Kiiler:ykde anlatlan olaylar veya

durumlar yaayan kiilerdir.

Olaylardaki rolne gre kiiler iki gruba

ayrlr:
Birinci dereceden kiiler:Olaylarn aknda
birinci derecede rol oynayan kiilerdir.
kinci dereceden kiiler:Olaylarn aknda
ok az veya dolayl olarak etkisi olan kiilerdir.

3 mekan:
Kapal-dar -----Geni-ak
Gerek-----------Hayali/topik

4. Zaman:ykde ele alnan olayn balad

ve bittii bir zaman dilimi mutlaka vardr.

Olaylarn balamas ile bitmesi arasndaki
srece zaman denir.
Anlatmaya bal edebi metinlerde iki trl

zaman vardr. Birincisi olaylarn yaand,

kiilerin iinde bulunduu imdiki zamandr.
Bunagerek zamandenir. kincisi romandaki
kiilerin gemiini hatrlamas zerine
gemiten iinde bulunan ana kadar geen
zamandr. Bunakozmik zamanad verilir.

c. Tema
Bir metinde yazar yazmaya iten sebep

metnin temasdr.
Anlatmaya bal edebi metinler incelenirken
metne u soru yneltilir: Yazar bu yazy
yazmaya iten sebep nedir? Bu sorunun
cevab metnin temasn verecektir.
Metnin temas bulunduktan sonra temay

besleyen dnceler, temann sosyal hayatla,

dnce tarihiyle ve eserin yazld dnemle
ilikisi tespit edilir.

. Dil ve Anlatm
Anlatmn zellikleri nasl / slubu
Anlatmaya bal edebi metinler dil ve anlatm

yonnden incelenirken;
-Anlatcnn bak as ve ozellikleri,
- Anlatmaya bal edebi metinlerde dilin hangi
ilevlerinin on plana karld,
-Metnin dilinin doal dilden farkll,
-Metindeki ses, kelime bilgisi ve cmle ozellikleri
dikkate alnr.
Dilin ilevi
Bak Alar

Anlatmaya bal edebi metinlerde dil iirsel

ileviyle kullanlr. Ancak iletiim arac

metindir. Edebi metinler kendilerine zg
iletiim aracdrlar. Bir gereklik yorumlanp
dntrlerek yeni bir gereklik ortaya konur.
Bunun anlatlmas da farkl bir dil gerektirir.

1. lahi Bak As:Edebi metinlerde

kullanlan en eski yntemdir. Bu yntemde

snrsz bir bak as vardr. Anlatc, ykde
anlatlanlarn tamamn bilen bir varlktr.
Kahramanlarn gizli konumalarn,
kafalarndan ve gnllerinden geeni anlatr.
Zaman zaman kendi yorumlarn ekleyebilir,
aklamalarda ve yarglarda bulunabilir.
ykde ne kadar kii varsa her birinin
asndan olaylar ayr ayr grmemiz salanr.
yky kimi zaman hzlandrma, kimi zaman
da yavalatma olana vardr.

2. Kahraman Anlatcnn Bak As:Bu

yntemde olay anlatan ben vardr. Bu ben,

yknn kahraman olabilecei gibi tank ya
da gzlemcisi olabilir. Olaylar anlatan kiinin
bilgisi, deneyimi, alglama ve yorumlama
yeteneiyle snrldr. Olaylar ancak anlatcnn
bandan getii ya da gzyle grd (tank
olduu) biimiyle anlatldndan inandrcl
yksektir.

3. Gzlemci Anlatcnn Bak As:Bu

yntemde olaylar dardan grld

biimiyle nesnel bir tarzda aktarlr. Olaylar
bize anlatlmyor da kiinin gznn nnde
oluyormu izlenimi verilir. Kiilerin duygu ve
dnceleri eylemlerinden kartlr. Kiiler ve
i dnyalar ile ilgili kendi syledikleri ve
davranlarn dikkatle izleyerek bir fikir sahibi
olunabilir.

Bir edebi metinde birden fazla bak asyla

yazlm blmler bulunabilir. Ayn konu farkl

biimlerde anlatlr. Ayn manzaray izleyenler
farkl noktalara dikkat ederler; farkl biimde
konu olarak ele alnr.

d. METN VE GELENEK
GELENEK NEDR?
Gelenek, bir toplumda ok eskilerden kalm

olmalar dolaysyla saygn tutulup kuaktan

kuaa aktarlan, yaptrm gc olan kltrel
kalntlar, alkanlklar, bilgi, tre ve
davranlardr.

Anlatmaya bal edebi metni gelenei

ierisinde deerlendirme;
1. Metinle yazld dnem arasnda iliki
kurulur.
2. Okuduu metnin nceki metinlerle ilikisi
aratrlr.
3. Tema, yap, dil ve anlatm bakmlarndan
nceki metinlerle iliki kurulur.
4. Metnin, kendisinden nceki metinlerden
etkilenip etkilenmedii belirlenir.
5. Sanatnn gelenekle ilikisi belirlenir.

Olay evresinde gelien

metinlerdeki gelenekler.
Destanclk
Masalclk
Halk hikayecilii
Mesnevicilik
Hikayecilik
Manzum hikayecilik
Roman gelenei

E- Anlama - yorumlama

E- metin ve yazar