NTE

10

znrlk ve
Kompleks yon Dengeleri
Amalar
Bu niteyi altktan sonra;

znrlk arpm sabiti kavramn renecek,

znrlk ve K arasndaki ilikiyi kullanarak znrlk problemlerini zebilecek,

znrl etkileyen faktrleri bilecek

kelme koulunu ve semeli ktrmeyi kavrayacak

Kompleks iyon dengelerini ve K0l sabitini reneceksiniz.

indekiler

Giri

znrlk arpm Sabiti, K

znrlk ve K Arasndaki liki

znrle Etki Eden Faktrler

kelme Koulu ve Semeli ktrme

Kompleks yon Dengeleri

zet

Deerlendirme Sorular

neriler

Bu niteyi almadan nce "Kimyasal Denge" konulu nite 8'i gzden geiriniz.

Verilen rnekler zerinde dikkatle durunuz ve nitede verilen sorular znz.

1. GR
nite 8'de denge, denge sabiti kavramlarn grdnz. Bildiiniz gibi denge sabiti kavram heterojen sistemlerde de geerlidir. Bu blmde az znen ve kat faz oluturan bir
bileiin sv faznda bulunan ve yapsnda yer alan iyonlarla oluturduu denge ve
znrlk arasndaki ilikileri ele alnacaktr.
Ayrca znrl etkileyen faktrlerden birisi olan kompleks oluumu ile ilgili olarak
"kompleks iyon" ve "kompleks oluum dengelerine" de yer verilecektir.

2. ZNRLK ARPIMI SABT, K

Az znen bir bileiin kat fazdaki hali ile zeltideki iyonlar arasnda bir denge vardr. Genel olarak AmBn eklinde formle edilen az znen bir tuzu gz nne alalm.
Bu tuzun doymu sulu zeltisi iindeki iyonlar arasndaki znrlk dengesi,
AmBn(k)

mA+n + nB-m

eklinde olup, denge sabiti

K=

A+n m B-m
Am Bn(k)

olarak yazlabilir. ancak saf katlarn dengedeki deriimleri deimediinden yukardaki

eitlik
A+n

B-m

= K Am Bn(k) = K

eklinde yazlabilir. Byle bir ifadede yer alan K sabitine "znrlk arpm sabiti"
denir. Grld gibi znrlk arpm sabiti, doymu bir zeltide, az znen bileiin iyonlarnn deriimlerinin arpmdr. Burada iyonlarn znrlk deriimleri molar (mol/litre) deriim cinsindendir. izelge 10.1'de baz bileiklerin K deerleri ve znrlk dengeleri verilmitir.

- 174 -

izelge 10.1 Baz Bileiklerin znrlk arpm Sabitleri a (25C'de)

znen

znrlk dengesi

aluminyum hidroksit

Al(OH)3(k)

Al+3(aq) + 3 OH-(aq)

1,3 x 10-33

baryum karbonat

BaCO3(k)

Ba+2(aq) + CO3-2(aq)

5,1 x 10-9

baryum slfat

BaSO4(k)

Ba+2(aq) + SO4-2(aq)

1,1 x 10-10

kalsiyum karbonat

CaCO3(k)

Ca+2(aq) + CO3-2(aq)

2,8 x 10-9

kalsiyum florr

CaF2(k)

Ca+2(aq) + 2 F-(aq)

5,3 x 10-9

kalsiyum slfat

CaSO4(k)

Ca+2(aq) + SO4-2(aq)

9,1 x 10-6

krom (III) hidroksit

Cr(OH)3(k)

Cr+3(aq) + 3 OH-(aq)

6,3 x 10-31

demir (III) hidroksit

Fe(OH)3(k)

Fe+3(aq) + 3 OH-(aq)

4 x 10-38

kurun (II) klorr

PbCl2(k)

Pb+2(aq) + 2 Cl-(aq)

1,6 x 10-5

kurun (II) kromat

PbCrO4(k)

Pb+2(aq) + CrO4-2(aq)

2,8 x 10-13

kurun (II) iyodr

PbI2(k)

Pb+2(aq) + 2I-(aq)

7,1 x 10-9

magnezyum karbonat

MgCO3(k)

Mg+2(aq) + CO3-2(aq)

3,5 x 10-8

magnezyum florr

MgF2(k)

Mg+2(aq) + 2 F-(aq)

3,7 x 10-8

magnezyum hidroksit

Mg(OH)2(k)

Mg+2(aq) + 2 OH-(aq)

1,8 x 10-11

magnezyum fosfat

Mg3(PO4)2(k)

3 Mg+2(aq) + 2 PO4-3(aq) 1 x 10-25

cva(I) klorr

Hg2Cl2(k)

Hg2+2(aq) + 2 Cl-(aq)

1,3 x 10-18

gm bromr

AgBr(k)

Ag+2(aq) + Br-(aq)

5,0 x 10-13

gm klorr

AgCl(k)

2 Ag+(aq) + Cl-(aq)

1,8 x 10-10

gm kromat

Ag2CrO4(k)

Ag+(aq) + CrO4-2(aq)

2,4 x 10-12

gm iyodr

AgI(k)

Ag+(aq) + I-(aq)

8,5 x 10-17

stronsiyum karbonat

SrCO3(k)

Sr+2(aq) + CO3-2(aq)

1,1 x 10-10

stronsiyum slfat

SrSO4(k)

Sr+2(aq) + SO4-2(aq)

3,2 x 10-7

(aK deerlerinin daha ayrntl listesi Ek2 de verilmitir.)

Tm denge sabitleri gibi znrlk arpm sabiti de znen bileiin cinsine ve scaklna bamldr. Katlarn svlarda zlmesi olay endotermik olduundan, scaklk arttnda katnn sudaki znrl de artar ve K deeri byr.
rnek 10.1 AgI, Hg2 Cl2, Ca3(PO4)2 suda az znen tuzlardr, bu bileiklerin znrlk
arpm ifadelerini yaznz.
zm 10.1 K ifadesi, znrlk denge reaksiyonundaki iyonlar iin yazlr. yonlarn
katsaylar, ilgili iyonlara "s" olarak yazlr.

- 175 -

AgI(k)

Ag+ + I-

K = [Ag+] [I-]

Hg2 Cl2(k)

Hg2 +2 + 2 Cl-

K = [Hg2+2] [Cl-]2

Ca3(PO4)2(k)

3 Ca+2 + 2 PO4-3

K = [Ca+2]3 [PO4-3]2

Baryum iyodat, stronsiyum fosfat, kalsiyum florr tuzlar iin znrlk arpm sabiti ifadelerini yaznz.

3. ZNRLK VE K ARASINDAK LK
Az znen bir bileiin doygun sulu zeltisindeki molar znrl ile K arasnda
bir iliki vardr. Deneysel olarak tayin edilen bir bileiin znrlnden K deeri
elde edilebildii gibi (rnek 2), tersine bir bileiin K deerinden znrl hesaplanabilir (rnek 3).

znrlkten K Deerinin Bulunmas

rnek 10.2 AgCl'n 25C'daki znrl 1,434 x 10-4 g AgCl/100 mL olarak belirlenmitir. Bu tuzun 25C'daki K deerini bulunuz.
zm 10.2 Burada ilk nce znrln molar deriime evrilmesi daha sonra K
deerinin hesaplanmas gerekir.
(gAgCl/100mL

mol AgCl/L

[Ag+] ve [Cl-]

K)

Bunun iin nce znrl g/100mL'den mol/L (molar deriim, M)' e evirelim. (Burada 100 ml zelti 0,1 L olarak alnmas uygun olur).
-4
mol AgCl
=1,434 x 10 g AgCl x 1 mol AgCl = 1,0 x 10-5 M AgCl
L doymu zelti
0,1 L zelti
143,4 g

Gm klorr iin
AgCl(k)

Ag+ + Cl-

dengesi yazlabilir. Buna gre 1 mol AgCl'n znmesiyle 1mol Ag+ ve 1mol Cl- iyonu oluur.

- 176 -

-5
+
Ag+ = 1,0 x 10 mol AgCl x 1 mol Ag = 1,0 x 10 -5 M
1L
1 mol AgCl
-5
Cl- = 1,0 x 10 mol AgCl x 1 mol Cl = 1,0 x 10 -5 M
1L
1 mol AgCl

Bu deerleri znrlk arpm ifadesinde yerine koyarsak

K = [Ag+] [Cl-] = (1,0 x 10-5) (1,0 x 10-5) = 1,0 x 10-10
olarak bulunur.

Ca3(PO4)2 'n znrl 25C'de 7,67 x 10-4 g/L'dir. Bu tuzun

25C'daki K deerini bulunuz.
Yant: 9,9 x 10-27

K Deerinden znrln Hesaplanmas

rnek 10.3 Ba(IO3)2'n 25C'daki K deeri 1,57 x 10-9 dur. 25C'daki znrln
mol/L cinsinden hesaplaynz.
zm 10.3 Baryum iyodat iin znrlk dengesi
Ba(IO3)2 (k)

Ba+2 + 2 IO3-

yazlabilir. Grld gibi znen her bir mol Ba(IO3)2 iin zeltide 1 mol Ba+2 ve 2
mol IO3- olumaktadr.
Ba(IO3)2 'n molar znrln, yani bir litre doymu zeltide znen Ba(IO3)2
'n mol saysn "s" ile gsterirsek zeltide;
[Ba+2] = s

[IO3-] = 2s

olacaktr. Bu deriimler K ifadesinde yerine konursa;

K = [Ba+2] [IO3-]2 = (s) (2s)2 = 4s3 = 1,57 x 10-9
3

S=

1,57 x 10 -9 = 7, 32 x 10 -4 M
4

S = Ba(IO3)2'n molar znrl = 7,32 x 10-4 M

- 177 -

MgF2'n 25C'daki K deeri 6,4 x 10-9 dur. 25C daki znrln

mol/L cinsinden hesaplaynz.
Yant: 1,17 x 10-3mol/L

Bileiklerin K deerlerini kyaslayarak hangisinin daha az znecei

sylenebilir mi?
K deerleri kyaslanan bileikler ayn tip (AB, AB2, AB gibi) olduunda; K
deeri kk olann daha az zneceini sylenebilir. Buna gre CuS
(K = 4,0 x 10-38), Cu I (K = 1,1 x 10-12) den daha az znr. Bu tip bileiklerin znrl
S = K 'dir.

K deerlerini kyaslayarak hangi bileiin daha az zneceini belirlerken, bileikler

ayn tip deilse znrln hesaplanmas gerekebilir. rnein AgCN ile Ag2CO3'n
K deerlerine ve znrlklerine bakalm.
AgCN iin; K = 7,2 x 10-11 znrlk S = K = 8,49 x 10-6
3

Ag2CO3 iin; K = 8,1 x 10-12 znrlk S = K/4 = 1,26 x 10-4

Grld gibi K 'si daha kk olan Ag2 CO3, K 'si daha byk olan AgCN'den
daha fazla znrle sahiptir.

4. ZNRLE ETK EDEN FAKTRLER

znrlk, az znen bir bileik ile zeltisi iindeki iyonlar arasndaki denge reaksiyonu ile ilgili olduuna gre; bu dengeye dardan bir etki yapldnda Le Chtelier ilkesi
gereince denge bu etkiyi azaltc ynde bir tepki gsterecektir ve dolaysyla znrle etki edecektir.

znrlk dengesine ve dolaysyla znrle etki eden bu

faktrler nelerdir?

Bu faktrler; ortak iyon etkisi, yabanc iyon etkisi, hidrojen iyon-deriiminin etkisi
(pH), komplekslemenin etkisi eklinde sralanabilir. imdi bu faktrleri aklamalar ve
rnekleri ile birlikte grelim.
- 178 -

4.1. Ortak yon Etkisi

rnek 10.2 ve 10.3'te doygun zeltilerin iyon kayna sadece saf kat bileik idi. imdi
rnek 10.3'teki Ba(IO3)2 'n doygun zeltisine bir miktar Ba(NO3)2 zeltisi eklendiinde (Ba+2 ortak iyonu eklendiinde) znrle etkisini grelim.
Ba+2 ortak iyonun eklenmesi ile Ba(IO3)2 'n znrlk dengesine dardan bir etki
yaplmtr. Bu durumda Le Chtlier lkesine gre denge bu iyonun miktarn azaltc
ynde, Ba(IO3)2(k) ynne kayar ve yeni bir denge kurulur.
Ba(IO3)2(k)
Bir miktar
Ba IO3

ker.

Ba

+2

Ba+2

IO-3 deriimi

deriimi

ilk dengeye gre

ilk dengeye gre

daha oktur.

daha azdr.

+
IO3-

Az znen iyonik bir bileiin zeltisine bu bileik ile ortak iyona (anyon veya katyon) sahip baka bir tuz katlrsa, ortak iyon znrl azaltc ynde
etki eder.

Ortak yon Varlnda znrln Hesaplanmas

rnek 10.4. Ba(IO3)2 'n 0,020M Ba(NO3)2 zeltisindeki znrln hesaplaynz.

zm 10.4. Burada Ba(IO3)2 'n doygun zeltisi, saf su yerine 0,020 M Ba(NO3)2 zeltisinde hazrlandn dnebiliriz. Bu durumda znrlk, S = [Ba+2] olmayacaktr.
nk ortamda iki Ba+2 kayna vardr : Ba(NO3)2 ve Ba(IO3)2 . Bunlardan ilki zc
iindeki Ba(NO3)2 tan gelen [Ba+2] = 0,020 M, ikincisi ise Ba(IO3)2 'n znrlnden
gelen [Ba+2] = s mol/L, [IO3-] = 2s mol/L dir.
Bu bilgileri znrlk dengesi ifadesi ile toparlayalm.
Ba(IO3)2 (k)

Ba+2 +

2IO3-

lk deriim

0,02

Ba(IO3)2 'dan gelen deriim

2s

Denge deriimi

0,020 + s

2s

- 179 -

Bu deerler denge ifadesinde yerine konulduunda,

K = [Ba+2] (IO-3)2 = (0,020 + s) (2s)2 = 1,57 x 10-9
Denklemin zmn kolaylatrmak iin s 0,020 varsaymn yaparak
(0,020 + 2s 0,020) basitletirmesini kabul ederiz. Bu durumda

(0,020) (2s)2 = 1,57 x 10 -9

s=

1,57 x 10 -9
-4
= 1.40 x 10 M
4 x 0,02

Grld gibi 0,020'nn yannda s = 1.40 x 10-4 ok kktr ve yaplan ihmal

(0,020 + 2(1,40 x 10-4) 0,020) sonucu pek etkilemez.
s = Ba (IO3)2 'n molar znrl = 1,40 x 10-4 M

CaSO4'n znrlk arpm sabiti 2,4 x 10-5 dir. 1,2 M Na2 SO4 zeltisi
iersindeki znrln mol/L cinsinden hesaplaynz.
Yant: 2.0 x 10--5mol/L

Ba (IO3)2 'n 0,020 M Ba+2 ieren bir zcdeki znrl (s = 1,40 x 10-4, rnek
10.4.), saf sudaki znrlnden (s = 7,32 x 10-4, rnek 10.3.) yaklak 5 kat daha az olduu grlmektedir.

4.2. Yabanc yon Etkisi

znrlk dengesinde yer almayan iyonlar "yabanc iyonlar" veya "ortak olmayan
iyonlar" olarak bilinirler. rnein AgCl'n doygun zeltisine katlan KNO3, NaNO3 gibi elektrolitlerin iyonlar yabanc iyon durumundadrlar. Bu iyonlar zeltinin toplam iyon
deriimini artrrlar.
Yabanc iyonlar ile toplam deriim arttnda, iyonlar aras ekimler nemli duruma gelir.
Bu durumda deriimler llen deriimlerden daha kk olur. Dolaysyla yabanc
iyonlar az znen bileenin znrln artrrlar. Bu nedenle ktrme ilemlerinde yabanc iyonlardan kanmak gerekir.

- 180 -

Yabanc iyonlarn znrle etkisi, znrl artrc yndedir.

4.3. Hidrojen yonu Deriiminin Etkisi

Az znen bir bileiin iyonlar asidik veya bazik zellikte ise, zeltinin hidrojen iyonu deriiminin deiimi, znrlk dengesinin deimesine neden olur.
rnein Fe(OH)3 bileiinin znrlk dengesinde bulunan hidroksit iyonlar bazik
zellikte olup, hidronyum iyonlar (H3 O+) ile reaksiyona girerek su olutururlar.
Fe (OH)3 (k)

Fe+3 + 3OH-

OH- + H3O+

2 H 2O

K = 4 x 10-38

Birinci dengeye H3 O+ eklenirse, OH- iyonlar reaksiyona girerek azalr. Bu durumda bir
miktar daha Fe (OH)3 iyonlar. (Le Chtelier lkesi). Birinci eitlik ile ikinci eitliin 3 kat
toplanarak net eitlik
Fe (OH)3 (k) + 3 H3O+

Fe+3 + 6 H2O

eklinde yazlabilir. Reaksiyon asidik zeltilerde tek ynldr ve Fe(OH)3 kolaylkla znr.

Bu gibi bazik anyon veren bileiklerin znrln artrmak hatta tamamen zmek iin hidrojen iyonu deriimini artrmak gerekir.

4.4. Komplekslemenin Etkisi

Kompleks iyon oluumu, suda znmeyen baz bileikleri suda znr hale getirir.
Dier bir deyile az znen bir bileiin iyonlarndan biri zeltiye katlan dier bileiklerle
kompleksleebiliyorsa znrlk artar.

5. KELME KOULU, SEMEL KTRME

znrlk arpm hesaplar, iki zelti birbiriyle kartrldnda bir keltinin oluup olumayacan nceden kestirmek amacyla kullanlr. Bu durumda olumas beklenen az znen tuzun (Ma Xb) iyonlarnn deriimleri arpm "iyon arpm" (Q) he- 181 -

saplanr. yon arpm Q = [M]a [X]b eklinde ifade edilebilir. (Buradaki deriimlerin
denge deriimleri olmayp herhangi bir durumdaki deriimleridir.)
K deeri ile Q deeri karlatrldnda durum olabilir:

Q < K

zelti doymamtr, kelti olmaz ve olumu bir kelti varsa

znr.

Q > K

zelti ar doymutur. Bir kelti oluur ve nceden varolan bir

kelti ise znmez.

Q = K

zelti doymutur. Bu denge karmnda bir kelti olumaz ve

nceden olumu bir kelti de znmez.

rnek 10.5 Eit hacimlerde 0,008 M Ag NO3 zeltisi ile 0.002 M NaCl zeltisi kartrlrsa kelme olur mu?
zm 10.5 Bu iki zelti kartrldnda az znen AgCl'n olumas beklenir. kelme
olup olmayacan belirlemek iin AgCl'n iyonlar arpm ile znrlk arpmn karlatracaz.
Kartrlan zeltiler eit hacimde olduundan hacim iki katna karken deriimler yarya inecektir. Bu durumda Ag+ ve Cl- deriimleri,
Ag+ = 0,008 = 0,004 M
2
Cl- = 0,002 = 0,001 M
2
Buna gre iyonlar arpm
Q = [Ag+] [Cl-] = (4 x 10-3) (1 x 10-3) = 4 x 10-6
AgCl iin
K = 1,7 x 10-10 olduuna gre,
Q (4 x 10-6) deeri, K (1,7 x 10-10) deerinden byk olduundan AgCl kelei oluur.

- 182 -

Semeli ktrme

Bir zeltide birden fazla iyon varsa, bunlardan birisinin kelek halinde ktrme, dierlerini zeltide brakma yntemine "semeli ktrme" yntemi
denir. Eer zeltide bulunan iyonlar benzer zellikler gsteriyorlarsa, ayrma ilemi oluan tuzlarn znrlk farkllklarndan yararlanlarak yaplr.

yi bir semeli ktrme iin kecek bileiklerin znrlkleri arasnda yani K 'leri
arasnda nemli farklar olmas gerekir.
rnek 10.6 0,1 M Cl- ve 0,1 M Cr O4-2 iyonlar ieren bir zeltiye yava yava 0,1M
AgNO3 zeltisi ekleniyor.

Hangi iyon nce ker?

Dier iyon kmee balad anda birinci ken iyonun deriimi nedir?

Cl- ve CrO4-2 iyonlar semeli ktrme yntemi ile birbirinden ayrlabilir mi?

zm 10.6

kelmenin balamas iin gerekli [Ag+] deerlerini hesaplayalm.

AgCl (k)

Ag+ + Cl-

K = Ag+ Cl- = 1,82 x 10 -10

-10
Ag+ = 1,82 x 10 = 1,82 x 10 -9 M
0,1

Ag2CrO4 (k)

2 Ag + + CrO-2
4

K = Ag+
Ag+ =

-12
CrO-2
4 = 2,4 x 10

2,4 x 10 -12
-6
= 3,34 x 10 M
0,1

AgCl'n kmesi iin daha kk deriimdeki [Ag+] gerektiinden AgCl nce ker.

Ag2 CrO4 (k) kmee baladnda, zeltide kalan [Cl-] miktarn bulmak iin
AgCl'n K deerinden yararlanrz. AgCl(k) byk oranda ktkten sonra [Cl-] iyice azalr ve [Ag+] artmaya balar. [Ag+] = 3,34 x 10-4 deerine ulatnda Ag2 CrO4
(k) kmee balar. Bu anda [Cl-] deeri Ag Cl'n K deerinden bulunur.
K = [Ag+] [Cl-] = 3,34 x 10-4 [Cl-] = 1,82 x 10-10
[Cl-] = 3 x 10-5 M
- 183 -

Yukardaki sonuca gre Ag2 CrO4 kmee balad anda, Cl-deriimi 0,1 M'dan
3 x 10-5 M'a inmi olur ve neredeyse tm AgCl (k) olarak km olur.
Bu durumda Cl- ve CrO-24 iyonlar semeli ktrme yntemiyle ayrlabilir.

6. KOMPLEKS YON DENGELER

znrl etkileyen faktrlerden birinin kompleks iyon oluumu olduunu belirtmitik.

Nedir Kompleks iyon?

Kompleks iyon, ok atomlu bir katyon ya da anyon olup, bir merkez iyon baka
molekl ya da iyonlarla balanmtr.

Baz molekl veya iyonlar ba yapmayan (elememi) elektron iftleri tarlar. Bu tr molekl veya iyonlar

Cl:- , SC N

H 2O , NH 3,

gibi olup sulu zeltide katyonlarla kolaylkla birleirler. Kimyasal ban oluumunda elememi elektron iftleri temel etkendirler ve koordine kovalent ba olutururlar. Yapsal olarak katyon, merkezi oluturur ve "ligand" ad verilen elektron ifti kayna grevindeki trler katyonu evreler.
koordinasyon says

Fe (SCN)6-3
merkez iyon

ligandlar

Oluan rn kompleks iyon olarak adlandrlr. Kompleks iyondaki katyonun tutabilecei en

ok ligand says o katyonun "koordinasyon says" olarak bilinir. Bu say genellikle 4
ve 6'dr.

- 184 -

Kompleks iyonlar aadaki gibi snflandrabiliriz:

Katyon ile H2O, NH3 gibi ntr ligandlarn oluturduu kompleks iyonlar.
, Al(H2O)+3 , Ni(H2O)+2
Ag(NH3) + , Zn(NH3) +2
4
6
6

rnein

gibi.

Katyon ile OH-, CN- ,Cl-, SCN-, S-2 gibi iyon ligandlarn oluturduu kompleks
iyonlar.
Cr(OH) 4- , Fe(CN)-36 , Fe(SCN6) -3 , HgCl4 -2 , FeF -36

rnein

gibi.

Katyon yerine bir atom veya molekln kendi anyonu ile oluturduu kompleks
iyonlar.
rnein

I3- ve S2-2 gibi.

Katyon ile baz organik molekl veya iyon ligandlarn oluturduu kompleks iyonlar

Kompleks yon Dengeleri ve Oluum Sabitleri

Ag Cl (k) gibi znrlkleri ok az olan bileikler suda znmezler. Ancak zerlerine NH3
zeltisi eklendiinde znrler. Bunun nedeni AgCl'deki Ag+ iyonun NH3 ile birleerek
znr [Ag (NH3)2]+ kompleks iyonunu oluturmasdr.
Ag Cl (k)

Ag+ (aq) + Cl- (aq)

Ag+ (aq) + 2 NH3 (aq)

Ag (NH3)2+ (aq)

Ag+, NH3 ile kompleks dengesine girdiinden, znme dengesinde azalan Ag+ deriimini salamak iin AgCl'n znmesi gerikir. Bu durum oluan kompleksleme reaksiyonun denge sabitine ve eklenen madde deriimine baldr.
Kompleks iyon oluturan reaksiyonlarn denge sabitleri, "Oluum Sabiti, Kol" olarak bilinir.
Oluum Sabiti (Kol), kompeks iyonun merkez iyon ve ligandlardan oluma
dengesinin denge sabitidir.

rnein yukardaki kompleks oluum reaksiyonu iin, oluum sabiti,

Kol =

Ag (NH3) +2
Ag+ NH3

eklinde yazlabilir. Aada iki rnek reaksiyon ve oluum sabitleri verilmitir.

- 185 -

Fe+3 + SCN- (k)

Fe (SCN)+2

Zn (OH)2 (k) + 2 OH-

Kol =

Kol =

Zn (OH)4-2

Fe (SCN+2)
Fe +3 SCNZn (OH-2
4)
OH-

Baz kompleks iyonlarn oluma sabitleri izelge 10.2'de verilmitir.

izelge 10.2 Baz Kompleks yonlarn Oluma Sabitleria

Kompleks iyon

Denge tepkimesi

Kol.

[Co(NH3)6]+3

CO+3 + 6 NH3

[Co(NH3)6]+3

4,5 x 1033

[Cu(NH3)4]+2

Cu+2 + 4 NH3

[Cu(NH3)4]+2

1,1 x 1013

[Fe(CN)6]-4

Fe+2 + 6 CN-

[Fe(CN)6]-4

1 x 1037

[Fe(CN)6]-3

Fe+3 + 6 CN-

[Fe(CN)6]-3

1 x 1042

[Pb Cl3]-

Pb+2 + 3 Cl-

[PbCl3]-

2,4 x 101

[Ag(NH3)2]+

Ag+ + 2 NH3

[Ag(NH3)2]+

1,6 x 107

[Ag(CN)2]-

Ag+ + 2 CN-

[Ag(CN)2]-

5,6 x 1018

[Ag(S2O3)2]-3

Ag+ + 2 S2O3-2

[Ag(S2O3)2]-3

1,7 x 1013

[Zn(NH3)4]+2

Zn+2 + 4 NH3

[Zn(NH3)4]+2

4,1 x 108

[Zn(CN)4]-2

Zn+2 + 4 CN-

[Zn(CN4)]-2

1 x 1018

[Zn(OH)4]-2

Zn+2 + 4 OH-

[Zn(OH)4]-2

4,6 x 1017

(a. Daha geni bir izelge EK3 de verilmitir.)

(b. Bu izelge oluma reaksiyonlarn ve bunlara karlk gelen oluma sabitlerini vermektedir.)

rnek 10.7 0,05 M Ag(NH3)2+ zeltisindeki Ag+ deriimini hesaplaynz.

Ag(NH3)2+ iin Kol = 1,6 x 107 dir.
zm 10.7. ncelikle kompleks oluum dengesini yazalm.
Ag+ + 2 NH3
lk deriim

0,05 M

denge deriimi :

Kol =

Ag (NH3 )2
+

Ag

NH3

Ag (NH3)2+

x
+
2

2x

0,05-X

= (0,05 - x)
= 1,6 x 10 7
2
(x) (2x)

x = Ag+ = 9,5 x 10 -4 M
- 186 -

Kompleks yonlar eren Bir zeltiden kelek Olumas

rnek 10. 8 20 mL 0,10 M Ag (NH3)2+ zeltisine 2mL 0,2 M NaCl zeltisi eklenmektedir. Bu zeltide AgCl(k) ker mi?
Ag (NH3)2+ iin Kol = 1,6 x 107, AgCl iin K = 1,8 x 10-10dur.
zm 10.8 ncelikle zeltideki [Cl-] ve [Ag (NH3)2+] deriimlerinin hesaplanmas gerekir.
Cl- = 0,2 mol/L 2 mL = 0,018 M
22 mL
Ag NH3 2+ = 0,10 mol/L 20 mL = 0,090 M
22 mL

[Ag (NH3)2+] deriiminden karak dengedeki [Ag+] deriimini hesaplamak zere kompleks oluum dengesi yazalm:

lk deriim

Ag+ + 2 NH3

Ag (NH3)+2

0,090 M

denge deriimi : x
Kol =

2x

0,090 -x

(0,090 - x) = 1,6 x 10 7
(x) (2x2)

x << 0 olduunu kabul edip eitlii zersek,

x = [Ag+] = 1,12 x 10-3 M bulunur.
Ag Cl (k) kp kmeyeceini belirlemek zere
Q = [Ag+] [Cl-] ile AgCl'n K (1,8 x 10 -10) deerini karlatralm.
[Ag+] deeri, hesaplanan x deeridir. [Cl-]'de yukarda 0,018 M olarak hesaplanmt.
Buna gre,
Q = (1,12 x 10-3) (0,018) = 2.0 x 10-2 > 1,8 x 10-10 = K
olduundan AgCl ker.

- 187 -

Ligand Deriiminin kmeyi nleyecek ekilde Ayarlanmas

rnek 10.9

22 mL 0,1 M Ag (NH3)2+ zeltisine 4 mL 0,06 M NaCl zeltisi eklendi-

inde, AgCl'in kmemesi iin ortamdaki NH3 deriimi ne olmaldr?

zm 10.9 zeltideki [Cl-] ve [Ag (NH3)2+] deerlerini hesaplayalm.
Cl- = 0,06 mol/L 4 mL = 9,23 x 10 -3 M
26 mL
Ag (NH3)+2 = 0,1 mol/L 22 mL = 0,0846 M
26 mL
kmenin olumamas iin

[Ag+] [Cl-] K olmas gerekir. Buna gre gm iyonu

deriimi, [Ag+] (9,23 x 10-3) K = 1,8 x 10-10

[Ag+] 1,95 x 10-8 M deerini almaldr.
imdi [NH3] deerini hesaplamak iin aadaki denklemi zelim.

Kol =

Ag (NH3)+2
+

Ag

NH3

0,0846
= 1,6 x 10 7
-8
2
1,95 x 10 NH3
NH3 = 0,52 M

Gm klorrn kmesini engellemek iin ortamda bulunmas gereken amonyak deriimi

0,52 M dr.

Kompleks yon Olumas ve znrlk

rnek 10.10 1,0 M NH3 iinde ka gram AgCl (k) znr?

zm 10.10 znme reaksiyonu aadaki gibidir.
AgCl (k) + 2 NH3 (suda)

Ag (NH3)2+ (suda) + Cl- (suda)

Ancak bu reaksiyonun denge sabitinin deerini elde etmek iin, ortamda oluan iki denge
reaksiyonunu yazp K ve Kol deerlerini arpmak gerekir:
AgCl (k)

Ag+ (suda) + Cl- (suda)

Ag+ (suda) + 2 NH3 (suda)

Ag (NH3)2+ (suda)

- 188 -

K = 1,8 x 10-10
Kol = 1,6 x 107

Ag Cl (k) + 2 NH3 (suda)

lk deriim

1,0 M

Denge deriimi

1,0 -x

Ag (NH3)2+ (suda) + Cl- (suda)

x/2

K = K Kol = 2,9 x 10-3

x/2

Burada x = reaksiyona gvren NH3 'n molar konsantrasyonu dur.

K=

(Ag (NH3)+2 ClNH3

= (x/2) (x/2) = 2,9 x 10 -3

(1,0 - x)

x = 1,07 x 10-1 M
x/2 = [Cl-] = Ag Cl'n molar znrl
[Cl-] = 1,07 x 10-1 /2 = 5,35 x 10-2 M
Ag Cl'n gram miktar = (5,35 x 10-2 mol/L) (143,34 g/mol)
= 7,67 g/L

zet
Az znen bir bileiin, kat fazdaki hali ile zeltideki iyonlar arasnda bir znrlk dengesi vardr. Deriimi sabit kalan saf kat bileik denge bantsnda gsterilmediinden; az znen bileiklerin denge sabitleri, zeltideki iyonlarn deriimlerinin
arpm eklinde belirtilir ve znrlk arpm, "K", adn alr.
K, znen bileiin cinsine ve scakla baldr. Genel olarak katlarn svlarda zlmesi endotermik olduundan, scaklk arttnda katnn sudaki znrl de artar ve K deeri byr.
znrlk arpmlarnn geni bir uygulama alan vardr. K deerlerine gre bir bileiin sudaki veya ortak iyon ieren bir zcdeki znrl hesaplanabilir. Ayrca az znen bir bileii oluturacak iyonlarn zeltide karlamas halinde kelmenin olup olmayaca belirlenebilir.
znrlk dengesini dolaysyla znrl etkileyen faktrler; ortak iyon etkisi, yabanc iyon etkisi, hidrojen iyonu deriiminin etkisi, komplekslemenin etkisi gibi faktrlerdir.
- 189 -

Ortak iyonun varl, az znen bileiin znrln, saf sudakine gre azaltr. nk zcde bulunan iyonun deriimi, katdan gelen iyon deriimine eklenince,
dengedeki iyonlardan birinin deriimi fazlalam olur ve denge kat oluumu ynnde
kayarak znrlk azalr.
Yabanc iyonlarn znrle etkisi ise znrl artrc yndedir. Az znen bir
bileiin iyonlar asidik veya bazik zellikte ise, zeltinin hidrojen iyonu deriiminin
deiimi znrlk dengesinin deimesine neden olur. Az znen bir bileiin iyonlarndan biri zeltiye katlan bileiklerle kompleksleebiliyorsa znrlk artar.
ki zelti birbiriyle kartrldnda kelmenin olup olmayacana K ile Q deeri
karlatrlarak karar verilebilir.
Q < K ise kelme olmaz, Q > K kelme olur.
Q = K ise zelti doymutur, denge karmnda bir kelti olumaz ve nceden
olumu bir kelti de znmez.
Bir zeltide birden fazla iyon varsa, bunlardan birisinin kelek halinde ktrme, dierlerini zeltide brakma yntemine "semeli ktrme" yntemi denir.
Kompleks iyon, ok amal bir katyon ya da anyon olup, bir merkez iyon baka molekl ya
da iyonlarla balanmtr.
Kompleks iyon oluturan reaksiyonlarn denge sabitleri oluum sabiti "Kol" olarak bilinir.

Deerlendirme Sorular
1. Radyum slfatn (RaSO4) znrlk arpm sabiti, K = 4 x 10-11 dir. RaSO4 'n saf
sudaki znrl ka molardr?
A) 4 x 10-11

B) 6.32 x 10-6

C) 8 x 10-11

D) 2 x10-11

E) 2 x10-5

2. 0,10 M Na2 SO4 zeltisinde, RaSO4 'n znrln hesaplaynz.

A) 6.32 x 10-6

B) 4 x 10-12

C) 2 x 10-6

- 190 -

D) 4 x10-10

E) 2 x10-10

3. Belli bir scaklkta doymu Ag3PO4 zeltisinde [Ag+] = 3 x 10-5 ise, ayn scaklkta
Ag3PO4 'n znrlk arpm sabiti, K'nin saysal deeri katr.
A) 9 x 10-15

B) 27 x 10-15

C) 2,7 x 10-5

D) 27 x10-20

E) 6 x10-10

4. 10 mL 0,010 M Ag NO3 ile 10 mL 0,00010 M NaCl zeltileri kartrlyor. Son hacim 20 mL oluyor. AgCl'n kp kmeyeceini belirten ifade aadakilerden hangisidir? (AgCl iin K = 1,7 x 10-10)
A) Q = 5 x10-25

B) Q < K

C) Q > K

D) Q = K

E) Q = 2,5 x10-36

5. 0,02 M Ba (NO3)2 ve 0,04 M Pb (NO3)2 ieren bir zeltiye yava yava Na2 SO4 katlyor. Pb SO4 iin K = 1.6 x 10 -8 Ba SO4 iin K = 1.0 x 10-10 olduuna ve katlan
katnn hacmi ihmal edildiine gre hangi madde nce ker?
A) nce BaSO4 ker

B) nce PbSO4 ker

C) nce Ba (NO3)2 ker

D) nce Pb (NO3)2 ker

E) nce Na2 SO4 ker

6. Her ikisinin deriimi de 0,05 M olan bir Ca+2 ve Ba+2 zeltisinden, Ca+2 ve Ba+2
iyonlarn ayrmak iin, aadakilerden hangisi en uygundur?
A) 0,50 M Na2 CO3

B) 0,001 M NaOH

D) 0,10 M NaCl

E) 0,10 M HCl

C) 0,05 M Na2 SO4

7. 0,005 M bir Cr Cl3 zeltisinde Cr (OH)3 'n kmesi iin gerekli hidrojen iyonu deriimi ne olmaldr? Cr (OH)3 iin znrlk arpm sabiti, K = 7 x 10-31 dir.
A) 1,92 x 10-5

B) 25 x 10-6

C) 1,0 x 10-1

D) 7 x 10-16

E) 7 x 10-10

8. 0,050 M [Cu(CN)4]-3, 0,80 M serbest CN- ve 6,1 x 10-32 M Cu+ ieren bir zeltide
[Cu(CN)4]-3 in Kol deeri aadakilerden hangisidir?
A) 2,0 x 1030

B) 200

C) 100
- 191 -

D) 20 x 1010

E) 0,04049

9. 0,05 M Ag (NH3)2 + zeltisi ar olarak 5M NH3 iermektedir. Ortamdaki Ag + deriimini hesalaynz. (Kol = 1,47 x 107)
A) 1,4 x 10-10 M

B) 1,0 x 10-5

C) 2 x 10-25

D) 3 x 10-40

E) 1,58 x

10-50

10. 0,100 M NH3 zeltisinde Ag Cl (k)'n znrl nedir? Ag Cl iin K = 1,8 x 10-10
[Ag (NH3)2]+ Kol = 1,6 x 107
A) 2 x 10-10

B) 5 x 10-20

C) 4,9 x 10-3 M

- 192 -

D) 2 x 1015

E) 2 x 107