A. Adnan Adıvar - Osmanlı Türklerinde İlim PDF

A.
Adnan Advar
OSMANLI
TRKLERNDE
. .
LM
kutuphaneci - eskikitaplarim.com
Sper yeler iin
Remzi Kitabevi
1 . Bask Paris 1939

2. Bask Istanbul 1943
EVRM Matbaaclk Ltd. ti.

Selvili Mescit S. 3 Caalolu - Istanbul 1982
Abdlhak ADNAN
ADIVAR
OSMANLI
TRKLERNDE
LM
Prof. Dr.
Gelitirilmi IV. Basm Hazrlayan :
Aykut
Kazancgil
Prof. Dr. Sevim Tekeli
Remzi Kitabevi
Ankara Caddesi, No. 93
Istanbul
SZE BALAMADAN
Paris,
1939
Bu incelemenin konusunun yanl anlalmamas iin, he

men sylemek lazmdr ki, aaki sayfalarda kitabn adnn da gs
terdii gibi, yalnz ve yalnz Osmanl Trklerinde ilim bahis ko
nusu olacaktr. Arap yahut Fars dilinde yazlm ilmin ounlukla
Trk rkndan gelmi bilginler tarafndan meydana getirilmi oldu
una burada deinmek istemiyorum; nk byle bir aratrmaya
girimek, bizi IX., X . ve XI. yzyllar bilginlerinin mene ve rklar
hakknda birtakm nazari tartma ve ekimelere gtrebilir. Bu
cins tartmalara pek karakteristik bir rnek vermek iin, Kalkta'
de kan, The Musulman adl, haftalk mecmuann iki nshasndaki
(special ed. issue, 1 936; 1 937, No. 6) makaleleri gstereceim: Bu
makalelerde, son yzyln son yansnda yaayan Cemaleddin Efgani
adnda bir slam dnrnden bahsolunmaktadr. Hatta o makale
ler arasnda eyhin, Trk kaynaklarna gre kimlii, menei ve ana
diline dair, benim de yazdm ksa bir not vardr (1). Hemen hemen
aramzda yaam denilecek kadar bize yakn bir tarihe ulam olan
bu zatn rk ve menei iin yaplan u tartmaya baklrsa, IX., X .
ve X I . yzyllarda eitli kavimlerin kaynat Orta Douda yetien
bilginlerin milliyetini belirtmenin ne kadar zor ve hatta bazen im
kansz olduu meydana kar.
te yandan maksadm, Arapadaki ilm denilen ilme miras
olan bir millette, be yzyl (XIX.-XIV.) iinde, bu ilmin durumunu
ksaca belirtmek ve XIX. yzyla, yani modern ilmin Trkiye'ye gir
dii tarihe kadar, zlerek ve gerileyerek, nasl srdn gster
mektir.
Bu incelemede ilim kelimesiyle anlatmak istediim, matema( 1 ) Bu makaleler okunursa, eyh Cemaleddin'in bir Afganl yazarn Afganl, bir
ranl yazarn ranl ve bir Hintli bilginin de Hindistanl olduunu iddetle savun
makta olduklar grlr. Ben de, Trk Yurdu'nda {I, 70, 201) Ahmet Agayef imzasy
le yaynlanan iki makalede, yazarn ahsen tand eyhin aslen Azerbaycan'daki Me
raa ehrinde yetimi bir Trk ailenin ocuu olduundan bahsedildiini, yazdm
notta bildirmitim (bkz. The Musulman, 1937 XXXI. No. 6, s. 9).
OSMANLI TRKLERNDE LM
tik, tabii ilimlerde tptan ibarettir. Bunu bir kere daha aka sy
lemeyi zorunlu buluyorum; nk, Osmanl Trklerinde ve esasen
Douda ilim kelimesi, btn beeri bilgileri, hi ayrt etmeksizin,
iine alan ok geni bir anlam tard. Kelam, fkhyle din, ncum
ilmi (astroloji), sihir, sima ilmi, simya ilmi (fantasmagorie), rya
tabiri hep ilim erevesi iine girerdi. lme verilen bu geni anlam,
Trkiye'nin karanlk kalan fikir gklerini modern ilmin ilk ualar
aydnlatncaya kadar, yani XIX. yzyla kadar, baki kalmtr.
Btn bu ilimler, medrese tabir olunan messeselerde okutu
lurdu. Bu Trk messesesinden bahsedildike Franszcaya college
de religieux diye tercme mutat olan bu medreseler, hakikatta Os
manl imparatorluunun niversiteleriydi. Bu surete medreselerin
mezunlar alim unvann alyorlard ki, Franszcaya bile geen
ulema kelimesi savant mukabili olan bu kelimenin ouludur. Bu
unvan tayanlar, kelam, fkh, tp, heyet, matematik ve ncum il
mine vakf olmak iddiasndaydlar. Mamafih modern ilmin Trki
ye'ye girmesiyle bu geni anlamn deitiini aadaki sayfalrda
greceiz.
lave etmeye lzum bile grmyorum ki, bu tetkikin tam oldu
unu sylemek iddiasnda asla deilim. Yerinde yaplacak alma
larla bu aratrmann tashih ve ikmal edildiini grmek temennisi
ni burada tekrar ediyorum. Herhalde unu teyit edebilirim ki, filo
zof-mverrih Benedetto Croce'nin hakimane nasihatna uyarak, fi
kir alannda grevi, savalar coturmak deil, gerein bilincini
ak ve aydnlk tutmak olan tarih yerine hurafeler koymamaya
altm (1).
A. ADNAN
(1) B. Croce'nin bu szleri, 1936 ylnda British Academy huzurunda talya

tarihinin vahdeti hakknda son mnakaalar zerine, dzme tarih ve tarihilere kar
, vermek istedii ve her nedense Londra'ya bizzat gelip veremedii, fakat Procee
dings of the British Academy, XXII. de nerettii bir konferanstan alnmtr. Bu kon
feransn gayet gzel bir compe rendu's, Paris'te kan Science gazetesinin 15 Mart
1 937 tarihli nshasnda vardr.
SZE BALAMADAN
istanbul,
Mays
1943
Uzun bir gurbetten sonra memlekete dndm zaman, bu ese

rin Franszca basksnn Trkiye'de pek az okunduu halde, oku
yanlarn beenmi olduklarn iittim. Hatta Maarif Vekillii, eseri
Trkeye tercme ettirmek iin, muvafakatimi istedi; ben de birin
ci nszde sylediim gibi, kitabn tamamlanacak ve dzeltilecek
yerleri olduunu, bunlar kendim yaparak, ikinci basksn hazrla
may vaat ettim. Drt sene iinde, baka bir alanda youn ve id
detli almalar arasnda vakit bulduka, esas olarak Franszca nfrs
hasn almak suretiyle, eserin zerinde altm. Ulalmas muvakka
ten gleen birok yazmalar eriebileceim bir yere gndertmek
hususunda Maarif Vekili Hasan-Ali Ycel'in pek kymetli yardm
m grdm. Bu suretle, grlmesi benim iin mmkn olan yazma
lar gzden geirdim, byk ilaveler ve dzeltmeler yaptm; bunun
la birlikte, grdm yazmalarn bir ksmnn, bahse deeri olma
d iin, ismini bile koymadm. Herhalde, eserin tam ve mkem
mel olduunu iddia etmek yine benden ira olsun. nk eski k
tphanelerimizin ilmi kataloglar yaplmadka, hele Mecmuat-r
-resail ad altnda toplanm risalelerin yazarlar ve konulan aka
ve kesin olarak bilinmedike, byle bir iddia pek yersiz olur.
Bu eseri okuyanlar, Osmanl Trkiyesinde mspet ilimlerin
XIX. yzyla kadar ancak Arap ve Fars dillerindeki ilimin eksik
ve bazen de yanl bir devamndan ibaret olup, ne muhteva, ne de
metot bakmndan Yunan mucizesinin Douya gemesiyle ald
ekilden ayr bir ekil olmadn, ama bu ilimlerin, Batdan fikir
ve metot alarak; yenilie doru yrd nadir safhalar olmusa,
onlarn nemle belirtildiini greceklerdir.
zellikle Batl okuyucular iin yazlan Franszca aslnda, ayn
devirlerdeki Avrupa ilmi fasllarn hi uzun tutmadm halde, bu
baskda biraz uzunca yazdm; nk bizim gibi btn modern ilim
ve teknii hazr bulmu milletler iin, o ilim ve tekniin tarihini
ksaca olsun bilerek, insanlk tarihinde harp ve siyaset yannda bir
de ilim ve medeniyetin yeri olduunu renmenin pek faydal ola-
cana inanyorum . Bu kk eser, Osmanl Trkiyesinde geen be

yzyl iinde, mspet ilimler alannda neler olduunu ve neler ol
madn bir dereceye kadar gsterirse, bu, yazar tatmin edecek bir
haan olacaktr.
Aratrmalarm srasnda, bana kolaylk gsterenlerin ve yar
dm edenlerin hepsini, hele alma saatlarnn en ounu iinde ge
irdiim niversite ktphanesinin manevi ahsiyetini muhabbetle
anmak, benim iin sevinle yaplan bir vazifedir.
A. ADNAN
DRDNC BASKIYI SUNARKEN
Osmanl Trklerinde lim'in
Paris'te yaplan ilk basks ile
( 1939) stanbul'da yaplan ikinci basks (1943) Yazan tarafndan

gerekletirilmitir. Yaynevimiz 1 970 ylnda israrla aranan bu ese
rin nc basksn yaparken gnmzde kullanlmayan baz keli
melerin deitirilmesini gerekli grmt. O zaman Sayn H. rs,
yazarn akc slubunu bozmadan ve kendisine has cmle yapsna
hi dokunmadan dilini gncel hale getirmi, nc bask bu ekil
de kmt. Ayrca rs, yeri geldike metin iinde adlan ve bulun
duklar kitaplklardaki numaralan verilen eserlere, sava ve nakil
nedeniyle Advar'n gremedii Topkap Saray Ktphanesindeki
baz yazmalarn kaytlarn da ilave etmi, bu suretle ana kaynak
lar da geniletmiti.
Osmanl Trklerinde lim'i drdnc defa yaynlamaya hazr

lanrken, eserin ilk basl tarihinden itibaren krk yl gemi ol
mas nemli bir sorun olarak karmzda duruyordu. Kanmzca,
bu gl ve konusunda tek olan bavuru kitabnn yeni basksnda,
arada geen yllarda yaplan aratrmalarla elde edilen bilgilerin de
bulunmas gerekmekteydi. te, bu zor ve zen isteyen ii, Prof. Dr.
Aykut Kazancgil ve Prof. Dr. Sevim Tekeli, hazrladklar Ek'leri
ilgili yerlere dip notlar eklinde yerletirerek baarl bir ekilde
sonulandrdlar. Kendilerine Yaynevimiz adna teekkr ederiz.
Bylece herhangi bir metin deiikliine gerek olmadan yeni deer
lendirmeler ve bunlarn kaynaklar eserin btn iine yerlemi
olmaktadr.
Yaynevimiz, Osmanl Trklerinde lim'in drdnc basksn
Yazarnn 100. doum ylnda yaynlam olmaktan tr byk
bir mutluluk duymaktadr. Bizlere her zaman yakn ilgi gstermi
olan merhum Adnan Advar'n hatras nnde sayg ile eiliriz...
Remzi Kitabevi
DRDNC BASKI NDEK EK'LER
Ekler
Ek. 1
Ek. 2
Ek. 3
Ek. 4
Ek. 5
Ek. 6
Ek. 7
Ek. 8
Ek. 9
Ek. 10
Ek. 1 1
Ek. 12
Ek. 13
D . not. 3
Ek. 14
Ek. 15
Ek. 16
Ek. 1 7
Ek. 1 7/1
Ek. 1 8
Ek. 1 9
Ek. 20
Ek. 21
Ek. 22
Ek. 23
Ek. 24
Ek. 25
Ek. 26
Ek. 27
Ek. 28
Sayfa
21
23
25
26
27
28
30
38
43
46
47
48
49
57
61
62
66
67
70
72
73
74
77
90
91
92
95
96
100
101
Ekler
Ek. 29
Ek. 30
Ek. 3 1
Ek. 32
Ek. 33
Ek. 34
Ek. 35
D. not. 1
Ek. 36
Ek. 37
Ek. 38
Ek. 39
Ek. 40
D. not. 1
Ek. 41
Ek. 42
Ek. 43
Ek. 44
Ek. 45
Ek. 46
Ek. 47
Ek. 48
Ek. 49
Ek. 50
Ek. 5 1
Ek. 52
Ek. 53
Ek. 54
Ek. 55
Ek. 56
Ek. 57
Sayfa
104
105
106
106
108
109
1 18
125
1 30
132
133
135
151
157
1 66
1 67
1 68
172
175
182
1 84
1 87
196
207
212
213
2 15
217
220
221
222
Daha nceki basklarda mevcut olan ve yazarn koyduu dip notlar olduu gibi
saklanm ve her sayfada l'den balamak zere eski yerlerine konulmutur.
Bu defa, drdnc baskya konulan 3 dip not ile ilave edilen 58 adet Ek'in say
lan trnak iinde gsterilmi ve bunlara srekli numara verilmitir. Ayrca herhangi
bir karkla meydan vermemek iin btn ekler deiik harflerle dizilmitir.
NDEKLER
Sze Balamadan (1939)
Sze Balamadan (1943)
IV. Basky Sunarken
9
11
Ekler
I.
XIV. - XV. Yzyllar
15
Fatih Sultan Mehmet ve lim
31
III.
XV. Yzyln Sonu ve XVI. Yzyln Ba
58
IV.
XVI. Yzyl ve Deniz Corafyaclar
71
XVII. - XVIII. Yzyllar ve Katip elebi
126
XVIII. Yzyl ve Matbaa
159
XVITI. Yzyln Sonu - Matematik ve Tp
181
XIX. Yzyl ve Yenileme Hareketleri
206
II.
V.
VI.
VII.
VIII.
Sz Bitirirken
ndeks
228
231
Blm
xv. - xv. YZYILLAR
Bir millette ilmin balang tarihini tespit etmek hemen hemen

mmkn olamaz; nk ilim, bir harbin ilan, bir barn akdi ya
hut istiklal gibi belli bir gnde asla balam deildir. Mesela, bir
milletin istiklal gnnde o milletin barnda bilginler mevcut ola
bildii gibi, bu isme layk tek bir kimse bile bulunmayabilir. O hal
de, bu kitabn konusu olan Osmanl Trklerinde ilim bahsine
balamak iin, yapma bir tarih bulmaktan baka are yoktur; n
k pekala biliyoruz ki, Osmanllardan nce Seluklular devrinde,
daha eski devirlerde gerek ran'da ve gerek Anadolu'da ilim kurum
lar ve bu kurumlan besleyen bilginler vard ve Osmanl devleti ku
rulduu zaman Anadolu'daki bu kurumlar, hocalan, rencileriyle
birlikte, yava yava bu yeni devlete gemitir. Konumuzu snrl ve
ayn zamanda aydnlk bir halde tutabilmek iin, henz pek az ince
lenmi olan Seluklular devrini imdilik bir tarafa brakmak zorun
da kalyoruz. Dorusu o devir hakknda bugn elimizde toplu si
yasi bir tarih bile yokken ilim ve medeniyet tarihini vcuda getir
mek olduka g bir itir. nk Seluklular devrinin ilim. kurum
lar ve mspet ilimler alannda yetimi bilginleri hakknda henz
bir aratrma yaplm deildir. Ara sra kan yazlarda, ksack bir
kitabeden, bir mezar tandan, yahut bir darifa harabesinden o
devrin ilmi hakknda koskoca bir hkm karlmas o yazlara il
mi sfatn vermeye engeldir.
te bundan dolay Osmanl tarihinde mspet. ilimlerin balan
gc iin yapma, fakat kronolojik bir tarih bulmak lazmdr ki, o
da, Osmanl tarihlerinin dediine gre, Osmanl lkesinde ilk a
lan znik medresesinin Orhan Bey zamannda kuruluu tarihi
(1332?-1330) olabilir. (bkz. Ak Paa-zade, Tarih, 42; Hammer, Dev
let-i Osmaniye Tarihi, Trk. ev., 1. 153). Bu medresede mspet ilim
ler bakmndan bir zellik aramak bounadr. Hibir tarihi kayda
dayanmaya lzum grmeden, syleyebiliriz ki, Orhan Beyin bu ilk
16
medresesi, daha nce Seluklular devrinde alm olan medrese

lerin, gerek bina ve gerek retim bakmndan, bir devamndan ba
ka bir ey deildir.
znik (Nikaia) medresesinin, eski devirterde Hristiyanlk akai
dinin tartma ve dini meclislerin toplanma merkezi olan, bu ehre
verdii ilmi mevki ve nem, hi phesiz, uzun mddet srmtr;
hatta sufi ulemadan Antakyal Abdrrahman-l-Bistami (lm. 858=
1454) Drret-t-tac-r-resail'de (Nuruosmaniye Kitap., No. 4905) z
nik ehi iin bilginler yuvas demitir.
Bu ilk medresenin ilk bamderrisi Davud bin Mahmud-r-Ru
mi-l-Kayseri (lm. 756=1350), Msr'da tahsil etmi nakli ve akli
ilimlerde mtehasss bir bilgindir. Bu zat Muhyiddin-i Arabi'nin
Fusus-l-hikem'ine yazd bir erhte (Matla- husus-l-kilem fi
erh-i fusus-l-hikem, Tahran, 1299) tasavvufu savunmu, hatta bu
erh yzndendir ki, tasavvuf Osmanl lkesinde kolaylk! tann
mtr. Hammer bu erhten bahsederken (ayn eser, 1, 133), Davud'
un Muhyiddin-i Arabi'nin baz szlerini rttn yazarsa da
rtme ve ret bahis konusu deildir. Anlalan Hammer akaik- Nu
maniye'nin Trke tercmesindeki (bkz. 1. 27) etin bir ibareyi yan
l anlam olacaktr. Bu mehur erh dolaysyle, ilk Osmanl med
resesinde sufice bir evrenin kurulmu olduu sanlabilir. te yan
dan Davud'un yerine geen Taceddin-i Krdi'nin halefi Kara Alaed
din (lm. 300 = 1393) zamannda Orhan Bey, byyen ordusu iin,
bir kad atamaya lzum grerek, znik medresesine mracaat etmi,
fakat mderris ve mezunlardan hi kimse bu ii kabul etmemitir.
Byle kadlk makamna rabet gsterilmemesinin sebebi olarak,
kadln dnya ve ahrette sorumlulua sebep olaca kaygs d
nlebilirse de, bu ilk medresenin muhitinde yetienlerin ilmi, pratik
bir fayda iin deil, belki ilim iin tahsil etmek istedikleri de sa
nlabilir.
Osmanl devrinin ikinci medresesi de, bilindii gibi, Orhan Be
yin byk kumandanlarndan Lala ahin tarafndan, znik fethinde
grlen yararlna mkafat olarak Taceddini- Krdi fetvasyle ken
disine balanan birok ganimet malnn tutaryle Bursa'da kurul
mutur (bkz. akaik- Numaniye, Trk. Tere., 1. 29). Bu ilk medre
selerde ne okutulduunu ak bir ekilde bilmek pek faydal olabi
lirdi; fakat bu hususta kesin bilgilere sahip olmamakla birlikte, o
vakitler hemen btn ilim kitaplar Arapa yazlm olduundan,
medreseler programnda bu dilin nemli bir yer tuttuu muhakkak
olup, fkh ve kelam yannda, akli ilimlerden mantk ve matematiin
de tamamyle ihmal edilmedii kestirilebilir. Bu yllarda, Osmanl
Trkiyesinde mspet ilimlere dair yazlm bir esere rastlamad-
XIV. -XV. YZYILLAR
17
mz sylemek lazmdr; bununla birlikte, stanbul niversitesi Ki

tapl yazmalar arasnda (T. 1 204), Mfredat- ibn Baytar terc
mesi adl bir Trke yazma vardr ki, bu tercmenin, XIII. yzy
ln nl botanik bilgini bn-l-Baytar'n (lm. 1 248) Kitab-l-cami'
fi'l edvi yet iil mfrede'sinden ksaltlarak ad bilinmeyen bir zat ta
rafndan, Aydnoullarndan Umur Bey (741-749 = 1340-1 348) emriyle,
yaplm olduu grlmektedir. O zamann gzel ve dz Trkesiyle
yazlm ve hareke ekilleri kullanlmamtr. Hekimlikte kullanlan
bitkiler ve baz hayvani rnler alfabe srasna konulduu gibi, baz
otlarn, Trke adlar yanna Yunanca adlar da yazlm olduun
dan, tp tarihi incelemeleri iin faydal bir eserdir.
znik medresesinin yetitirdii ulemadan emseddin Mehmet
bin Hamza-el-Fenari (lm. 834 = 1 430-3 1), Karaman'da ve sonra M
sr'da tahsilini ikmal etmi ve bir yandan tasavvuf, te yandan man
tk ve baka akli ilimlerde ihtisas yapm bir bilgindi. Bu zatn
olumluu bugn inanlmas g birtakm garip hikayelerle dolu ol
makla birlikte, herhalde dikkate deer. Bursa'da kad ve oradaki
Manastr medresesinin mderrisi olan Molla Fenari zamann padi
ah Yldrm Beyazt'a kar koymu ve Karaman'a gitmise de, pa
diah bu bilginin gnln alarak, yeniden Bursa'ya getirtmitir. M
sr'da bulunduu srada air Ahmetli ve hekim Hac Paa ile birlik
te tahsil etmi olan bu zatn yazd mantk kitab hicri 1304 yln
da stanbul'da baslm ve son zamanlara kadar medreselerde oku
tulmutu. Molla Fenari'nin bundan baka bir de akli ilimlere dair
Uveysat-l-ef kar fi ihtiyar-i li'l-ebsar adl bir eseri daha vardr ki,
bunda birok zor meselelerin zmlerine dair etrafl bilgiler ve
dier baz meselelerin zm yollarna kar itirazlar vardr. Ms
pet ilimler alannda bizi ilgilendirecek nemli bir eseri olmamakla
birlikte, ilmi ve felsefi yolda dnr bir bilgin olduu ve zamann
yalnz fkh ve ibadat meselelerine hasretmedii anlalyor; mesela,
bu zatn tecesss fikrini gsterecek, fakat belki de srf bir fkra gibi
saylmaya deer, bir olay anlatlr: En mehur adyle Molla Fenari,
-
Toprak, yaaylar bilgilerine uygun olan ulemann etini yemez

hadis(?)indeki bu fevkalade hkm olduu gibi kabul etmemi ve
hocas Kara Alaeddin'in mezarn atrp lsne bakmtr. Gya
vcudu bozulmam halde grm ve hatta bu srada gzlerinin kr
olmas iin gaipten bir dua bile iitmitir. (Geri Fenari'nin gzleri
nin bir aralk kr olduunu ve sonradan yine aldn akaik- Nu
maniye'de okuyoruz). akaik'n anlatt bu mezar ama olay do
ruysa, Molla Fenari'nin ilmi bir tecessse sahip olduunu gsterme
si bakmndan nemlidir. te. yandan bu zatn yz ilimden bahse
den Enmuzec-l-ulCm adyle ansiklopedik bir eser yazd baz kayOT
18
naklarda bildirilmekteyse de bu eserin olu Mehmet ah elebi ta

lebi tarafndan Fahreddin-i Razi'nin Hadaik-ul-envar'ndan alnma
bir kitap olduu bilinmektedir. Bursa'da Timur'a esir den Molla
Fenari herhalde zamannn pek ok sayg grm bir bilginidir.
Bundan sonra mspet ilimler alannda nemli bir simaya geli
yoruz ki, Bursa'da doan bu zat, tam adyle Musa Paa (1) bin Mah
mut bin Mehmet Salahaddin diye anlan ve daha ziyade babasnn
grevi dolaysyle Kad-zade-i Rumi adyle n kazanm olan Trk
matematikisi ve astronomudur (1 337-1412) (2). Bursa'da tahsilini
bitirdikten sonra, kz kardeinden baka hi kimseye haber verme
den Horasan'a ve oradan Trkistan'a giderek bilgisini geniletmeye
almtr. akaik yazarna gre, bu yolculuk ve gurbette nasl ge
ineceini dnmeden yola kan Kad-zade'nin kitaplar arasna
kz kardei gizlice mcevherlerini koymak suretiyle bu gayretli ve
hevesli matematikinin yetimesine yardm etmitir. Kad-zade'nin,
nakli ilimlerden ziyade, akli ilimlere, zellikle matematik ve astro
nomiye merak etmi olduundan, bu yolculuk ve gurbeti gze alm
olmas o zamanlar bu ilimlerin Osmanl lkesinde pek gelimemi
olduunu anlatabilir. Timur'un torunu Ulu Bey.'in (1394-1449) za
mannda Semerkant'ta bulunduu srada, Semerkant Rasathanesi
Mdr Gyaseddin Cemit'in vefat zerine, rasathane mdrl
ne tayin edildii gibi, Semerkant medresesi bakanlna da getiril
miti. Kadzade Horasan'da Seyyit erif Crcani'den ders alm, fa.
kat Kadzade'nin akli ilimlere kar ballnn fazlalndan dolay
hocasyle aralar almtr. Seyyit erif, Kad-zade iin, matema
tik ve felsefeye eilimli bir yaradltadr diye tariz ettii gibi Ka
d-zade de hocas iin, matematikte sz syleyecek durumda deil
dir demitir. Bu bilginin Semerkant hayatndan pek memnun ol
makla birlikte memleketini brakm olmaktan azap duyduu erh-i
ekal-t-tesis adl kitabnn nsznde (bkz. ayn eser, Mukaddime,
stanbul, 1 268) koyduu u beyitten anlalyor:
ccOnlarda (Semerkantllar) kusur yoktur; ayplanacak olanlar,

dostlarn ve yurtlarn brakm olan konuklardr.
Semerkant medresesi bamderrisliinde bulunduu srada

Ulu Beyin sebepsiz yere bir mderrisi azletmesi zerine evine ka(0
rektir.
Buradaki Paa uDJVan, o vakitler byk evlafa verilen bir unvan olsa ge
(2) Mehur matematik tarihi yazar Montucla, Rumi lakabndan dolay kendisi
nin Rumdan dnme olduunu yazmakla hataya dmtr. Bilindii gibi bu lakap
kendisine Trkistan'da, Anadolu'dan gelme olduu iin verilmitir. te yandan A.
Sectillot, Ulu Bey Zic'ine yazd Prologomenes'de Kad-zade'nin adn Hasan e
lebi diye gstermekte hata etmitir.
XIV.-XV. YzyILLAR
19
panarak derse gitmeyen Kad-zade'nin evine bizzat Ulu Bey gidince

dersten ekilmesine, bir mderrisin kendisine sorulmadan azli sebep
olduunu sylemi ve bu suretle ilmi kurumlara siyasi idarelerin
dorudan doruya hakim olamayacana dair gzel bir ders vermi
tir. Bu bilgin hkmdar, hemen hocay grevine iade ederek, Ka
dzade'nin gnln almtr (bkz. akaik- Numaniye, Trk. Tere.,
I, 39).
Rasathane mdrlnde bulunduu zaman hazrlanmakta olan
Zic-i Grganl'nin (Zic-i Ulu Bey) yazlna da katlmtr (bkz.
Zic-i Ulu Bey, Beyazt Umumi Ktphanesi, No. 4612, s. 1). Kad-za
de'nin birok eserleri vardr. Bunlardan biri Osmanl medreselerin
de okutulan Mahmut bin mer-l-agmini-l-Harezmi'nin (lm.
( 1 22 1 ) El-mulahhas fi'l-hey'e adl heyet kitabna yazd erhtir. Bu
erhin birok nshalar stanbul ve Avrupa kitaplklarnda yazma
olarak mevcut olduu gibi muhtelif tarihlerde Delhi, Lucknow ve
Tahran'da da baslmtr. Bundan baka emseddin-i Semerkandi'
nin (adnn yaylmas 129 1 sralarnda) Euclides'in Kitab-l-usul'n
den geometri nclleri ve genlerin niteliklerine dair ikinci kita
bndaki davalar zerine kaleme ald Ekal-t-tesis'i erh etmitir
ki, her mehur olan bu eserin de birok yazma nshalar hemen her
kitaplkta bulunduu gibi stanbul'da 1268'de tabasmas olarak ba
slmtr. Bu basmann kenarnda Mehmed-l-Hadi adnda, yazarn
rencilerinden birinin de kmas vardr. Bir de ehit Ali Paa
kitaplnda (No. 1 992) bir mecmua iinde 55 yaprakl Muhtasar
fi'l-hisab adl Arapa bir eseri daha vardr ki, birinci ksm aritme
tik, ikinci ksm cebir ve denklemler, nc ksm lmelerden iba
rettir. Eserin sonunda bir de erhi varsa da bunu yazann ismi g
rlmez. Salih Zeki Bey (Asar- bakiye, I, 1 90) bu eseri Kad-zade'nin
Tiirkistan'a gitmeden nce yazdn, nk zerinde, yazar olarak
yalnz Allame Salahaddin Musa denilmi bulunduunu iddia etmek
tedir; herhalde bu eser o zaman iin faydal ve anlalmas kolay bir
aritmetik kitabdr. Fakat Kad-zade'nin en orijinal eseri hi phe
siz ki, Risale fi istihrac-il-ceyb derece vahide adyle Gyaseddin Cem
id'in yazd kitaba hazrlad erhidir.
Kitabn ad erh olmasna ramen Kad-zade bu eserinde bir
derecelik yay sinsnn hesab usuln yazardan daha iyi ve daha
basit bir ekle sokmutur. Bu eser yazarn adn tamaz; fakat ken
disinin torunu, Beyazt II. devri matematiki ve astronomu, Mirim
elebi'nin bu eserden bahsederken ceddim Kad-zade'nin yazd
risale diye anmasna ve aktardklarnn aynen o risaleden alnm
olmasna gre, eserin yazar Kad-zade-i Rumi olacaktr. Eserde
bir derecelik yay sinsnn, yarap 1 olarak alndna gre,
20
0,017452406437 olduu gsterilmektedir. (Bu hesaplar iin bkz. Sa

lih Zeki, Asar-i bakiye, stanbul, 1 326, I, 133-1 3 9) .
Merhum Salih Zeki Bey b u yazardan bahsederken (bkz. ay:
eser, I, 1 90), zamannn en ciddi ve gerek bir astronomu olduunu
ve eserlerinde o zamanlar pek makbul olan ncum ilmine (astrolo
gie) ait bir satr bile bulunmadn verek syler; bunun iin Ka
d-zade'yi Osmanl Trklerinin birinci gerek astronomu ve mate
matikisi saymaya hakkmz vardr. O zamanki Dou dnyasnda
kendisine bir isim yapan bu bilgin, tahsilini Horasan ve Trkistan'
da tamamladktan sonra, asl memleketine dnm olsayd, Osmanl
lkesinde mspet ilimlerin daha canl bir gidi alm olaca tahmin
edilebilir. Ama Kad-zade'nin Trkistan'da yetitirdii iki rencisi
sonradan Trkiye'ye gelerek, matematik ve astronomi ilmini yay
mlardr. Bunlardan biri aada isimleri geecek olan Fethullah
irvani, teki Ali Kuu'dur.

Murat 1. ve Yldrm Beyazt devirlerinde (1359-1402) Osmanl

lkesinde tp alannda bir hareket grlmeye balyor; imdiye ka
dar Osmanl Trkleri tarafndan yazlan ilk tp eserinin Havilss-l
-edviye adyle Murat bin shak adnda biri tarafndan derlendiini
sanyoruz (bkz. Fatih Millet Ktphanesi, Tp, No. 109; Paris Bibl.
Nat. Man. Tt,rcs, A.F. 1 70) . Bu kitap 7 92 (1387) ylnda Gerede ka
lesinin katnda ve Erkot danda cem olunmutur. Eserde birta
km ilalarn etkileri ksaca ve pek baya bir yolda anlatlmakta
dr. Bilgilerinin byk ksmnn Zeyneddin bin smail-l-Crcani'nin
eseri olan Zahire-i Hilrezmahi'den ve bir de bni Sina'nn Kanun'un
dan alnm olduu grlyor. En ok rastlanan hastalklarn teda
visinden de ksaca bahseden bu yazara dair bildiimiz bir ey yok
tur.
te yandan Bursa ktphanelerindeki yazmalar zerinde incele
meler yapan Profesr Ritter ve Doent Ahmet Ate bana Bursa'nn
Ulucami ktphanesinde 2 numarada Kilmil-s-snila tercmesi ady
le eski Trke bir yazmann bulunduunu haber verdiler. Sonradan
grdm bu kitab anlatmadan nce Kilmil-s-snila hakknda bilgi
vermek lazmdr. Bu eser 384= 994 ylnda len Ali bin Abbas pin
el-Mecusi'nin (Avrupallarn Haly Abbas dedikleri) Kilmil-s-snilat
-t-tbbiye (yahut Kitab-l-meliki) adyle, zel hekimi olduu Buvey
hi hkmdarlarndan Adudddevle'ye ithaf ederek yazd mehur
eserdir ki, 1294. ylnda Kahire'de baslmtr. Latinceye evrildii
gibi baz blmleri Franszca ve Almancaya da evrilmitir (bkz. G.
Sarton, Introduction to the History of Science, I, 677). Bu eserin bi-
XIV.-XV. YZYILLAR
21
ricik tam nshas Berlin ktphanesinde bulunmaktadr (bkz. W.

Ahlwahrdt, Verzeichniss der arabischen Handschriften, 6261). Eser,
bni Sina'nn Kanun'u ortaya kncaya kadar, Dou hekimliinin
ba kayna olmutur. nsznde kendinden nceki byk tp eser
lerini inceler. Mesela Hippocrates'in aforizmalarmn ksa olduunu
ve Galenus'un trl trl hastalklardan bahsederek, toplu ve et
rafl bir kitap yazmadm, Zekeriya el-Razi'nin mehur El-hav'i'si
nin zayf noktalar bulunduunu saydktan sonra kendisinin daha
dzenli bir yol tutacan syler. te iki ciltlik byk bir eser mey
dana getiren bu yazarn eseri elimizdeki Bursa yazmasna gre, Bir
gama kads (?) tarafndan ksmen Trkeye evrilmitir. Bu eviri
ancak eserin salk bilgisi ve hastalklarn tedavisi zerine olan ikin
ci ksmnn nc makalesinin 34. blmyle drdnc makalesi
nin lserler, iek ve kzama dair 5. blmn bir ksmn iine
almaktadr. eviri tarihini renmek mmkn olamyorsa da bu
yazmann 857= 1453 ylnda Timurta olu Umur Bey tarafndan
vakfedildii ilk ve son sayfaya ahitler yannda yazlm olmasna ve
Trkesinin slup ve imla bakmndan daha eski bir zamana benze
mesine gre, tercmenin XIV.- yzylda yaplm olduu kestirile
bilmektedir. u halde bu eser de yukarda sylediimiz Hav.ss-l
-edviye kadar eski, belki ondan daha nce Trke yazlm bir tp
kitab olacaktr. [Ek 1 ].
-
Bu devirde en tannm baka bir hekim-yazara eriiyoruz ki,

o da Hac Paa adyle mehur olan Celaleddin Hzr'dr. Yukarda
ad geen Molla Fenari ile birlikte Msr'da tahsil etmi, fakat ura
d ar bir hastalk yznden, tbba merak ederek, tahsil yolunu
deitirip, byk bir hekim olmutur. Bu yazarn Aydnl olduu
sylendii gibi Konyal olduunu iddia edenler de vardr (lm.
820= 1417 Birgi'de ve baka bir rivayete gre, 8 1 6 = 1 4 1 3 Kahire'de) .
Konyal olduuna kant olarak bu ehrin mze ktphanesinde bu[Ek - 1] Elimizdeki bulgulara gre Anadolu'daki ilk T rke tp kitab Hekim
Bereket tarafndan, 131 2-1319 arasnda Hkmdar olan Aydnolu Mehmet Bey
namna, Lubab-n Nuhab isimli Arapa kitaptan yaplan eviridir. (Bkz. M. Koman:
Hekim Bereket, Tuhfe-i Mbarizi, Lbab-n Nuhab Tercmesi stanbul 1955) Kon
ya'da i. Koyunolu kita plnda kita ptan meydana gelen bir mecmua iindeki
nshay bulan ve inceleyen Koman, eserin dier bir nshasnn daha mevcut oldu
unu belirtmitir (Paris, Bibi. Not. Man. Turcs, Blochet 1 170, 1 952) . Ayrca Fatih
dnemine kadar tespit edilebilen Trke tp kitaplar yakla k 27 tanedir [Bkz. B.
ehsuvarolu: Anadolu'da Trkeleme Akm ve Trke lk Tp Eserleri . Millet
leraras Trkoloji Kongresi Cilt 2 (1973/1979) S. 507-514] . Ancak bu konuda ya
plan yeni arat malarla Trke bilimsel eser saysn n daha salkl olarak tes
biti ve yeni tp kitaplarnn bulunmas mmkn olacakt r [Bkz. S. Tekeli, E. Kahya:
1300-1928 Arasndaki Trke B/iimsel Eserler. T BTAK, Proje No: BAYG-E-42/An
kara 1982). (A.K.J
22
lunan ifa-l-eskam isimli kitabnda adnn Hzr bin Ali-l-Hattah

el-maruf bi Hac Paa Konyevi (?) diye ve dier bir eserinde de ismi
tam olarak Celaleddin Hzr bin Hoca Ali el-Konevi diye yazlm
olmas gsterilmektedir. Bu Trk hekiminin isminin baz kitaplar
da Hayreddin 'gibi yazld da varsa da, en dorusu bu zatn ismi
ni Hzr bin Ali diye kabul etmektir. Btn biyografilerin birletik
leri bir nokta vardr ki, o da Hac Paann Msr'da tahsilini parlak
bir ekilde tamamlam ve orada o vakit Mantki hretiyle tan
nan, Mubarekah Malaki' den mantk ve akli ilimleri de renmi
olmasdr. Kendi tahsil arkadalan arasnda air Ahmetli ile em
seddin Fenari bulunduu gibi eyh Muhammet bin Mahmut Ekme
lddin Baberti'nin derslerinde mehur Simavna Kads olu eyh
Bedreddin'le birlikte bulunmulardr. Msr'da tp tahsilini tamam
ladktan sonra Kahire'de Mansuriye-Kalavun hastanesine bahekim
tayin olundu (bkz. ifa-l-eskam, Var. la). Bir mddet sonra mem
leketine dnen Hac Paa Aydn beyi sa bin Mehmet bin Aydn'n
maiyetine giriyor ve Ayasluk'ta ve Birgi'de alyor.
Hac Paann eserleri iki ksma ayrlr:
1 . Bahis ve mnazara, tefsir ve tasavvufa dair olanlardan em
seddin Mehmet bin Eref Semerkandi'nin Risale fi tidab-il-bahis
adndaki mnazara ve manta ait eserine bir erhi vardr. Tefsir
den Beyzavi'nin (lm. 1 286) Tavali-l-envar'na erhi (Selim Aa k
tphanesi, No. 628) ve tasavvuftan El-Ceyli'nin (lm. 1 100) Leva
mi'-l-envar-l-kulub ismindeki eserine erhi (Selim Aa Ktpha
nesi, No. 629) mevcuttur. Hac Paann bu eserleri konumuzu ilgi
lendirmedii iin, daha fazla bilgi vermeye lzum grmyoruz.
2. Tbba dair eserlerinin banda hi phesiz Aydn beyi Ay
dnolu Fahreddin sa Bey adna kaleme ald ifa-l-eskam ve de
va-l-tilam adndaki Arapa eseri gelir ki, 783'te (1381) yazlmtr
(bkz. Paris, Bibl. Nat., A.F. 3012) . Bu eserin kendi el yazsyle olan
nshas Topkap Saray Ahmet III. ktphanesinde (No. 2070) bu
lunduu gibi, gerek stanbul'da gerek Msr ve Hindistan'da birok
nshalar vardr. Bizim grdmz nsha brahim Paa ktpha
nesinin 933 numarasnda kaytl olandr. Bir de Konya mze k
tphanesinde (No. 6358) 800 ylnda yazlm nshas vardr. Hac
Paa bu balca eserini Ayasluk'ta yazm, Galenus ve bni Sina tbb
yolunda gitmi ve fakat kendi ahsi gzlemlerini de katmtr (1). Bu
(1) Baz eserlerin zerinde Hac Paa Kad-i Ayaslug deyimi bulunduu iin,
kendisinin bir aralk Ayasluk kads olduu zannedilmekteyse de t,arihlerde byle bir
kayt yoktur. Ancak bu ehir o zamanlar sa Beyin ikinci hkmet merkezi oldu
undan, Hac Paa orada da yaamtr.
XIV.- XV. yzyILLAR
23
eserin en belirli nitelii, verdii bilgilerin ak ve kesin ifadelerle

verilmi, fazla lzumsuz tafsilattan kanlm olmasdr. Mesela za
trree bahsinde bu hastaln klinik araz pek gzel tarif olunmu
tur (bkz. brahim Paa ktphanesi, No. 933 , Var. 270a) . Kitap drt
makale zerine dzenlenmi ve birinci makalede genel, nazari ve
ameli bilgiler, ikinci makalede yiyecek ve iecekler, bileik ve basit
ilalar (bu bahis hemen olduu gibi bni Baytar'n El-cami'inden
alnmtr), nc makalede batan ayaa kadar organlarn hasta
lklar, drdnc makaledeyse btn vcudu kapsayan hastalklar
anlatlmtr. Bu eserin banda Hac Paa, Arap, Hristiyan ve Mu
sevi bilginlerden faydalandn yazarken, eyh Cemaleddin-l-ev
beki adnda bir zattan stadm diye byk saygyla bahseder.
[Ek - 2 ] .
Bundan baka Hac Paann Arapa ve Trke birtakm tbbi
eserleri daha vardr. Mesela Kitab-t-talim (Turhan Valide ktpha
nesi, No. 258) adyle bir eserini daha buluyoruz ki bunun banda
bni Sina'nn, Hipokrat'n, Galenus'un ve mehur Mucez-l-kanun
yazar Alaeddin Ali ehi el-Hazm-el-Kurei'nin adlarn sayd gibi
enfas- seviye ve akdam- Museviyeden ve zamannn hekimlerin
den faydalandn syler. Kitap dikkatle okunursa, gerek blmle
ri, gerek iindekiler bakmndan kendi ifa'sna pek benzedii anla
lr. Sonuna Vasiyye adyle bir bahis katlmtr ki, bunda hekim
lerin kyafetinin dzgn olmasndan ve hastaya kar davranlarn
dan, sanatn icras esnasnda riayet edilmesi lazm gelen baz ahlaki
konulardan bahsettikten sonra, bu kitab 771 ylnda Emir-s-Said-i
ehid'in eyhuniye medresesinde ikmal ettiini syler. Yine ayn yl
da ve ayn yerde Kitab-l-feride adyle bundan nceki eserini daha
ziyade hulasa ederek, baka bir eser yazmtr (Turhan Valide k
tphanesi, No. 258; bu ri.shalar Hac Paann kendi yazsyledir) .
Hac Paann Arapa eserlerinden bir de Kitab-s-saade ve'l-ik
adyle bir kitabna rastlyoruz (Veli
yddin Efendi ktphanesi, No. 2536; Manisa ktphanesi, No. 1 788,
bu nshann tarihi 800'dr). Bu eserin bir ad da Kmni-l-celal ola
rak kthane defterlerinde muhtelif nshalar iine yazlmtr (1).
bal mretteb ala erbaa akval
( 1 ). Kmm Arapada yen anlamna olmak dolaysyle, yen iinde saklanacak

kadar kk kitap demek olabilir; fakat bu aklama ancak bir tahminden ibarettir.
Hatta baz ktphaneler bu kelimeye bir anlam veremediklerinden Kimya-i Celtli
diye kimya kitaplar arasna koymulardr. Brockelmann bu kelimeyi bir soru ia
retiyle yazar.
[Ek 2] Hac Paa hakknda daha yeni bir deerlendirme iin bkz. S. nver:
Hekim Konyal Hac Paa ve Eserleri, stanbul 1 953 (A.K.).
-
24
Souk, rutubet ve kuruluun sala etkisiyle balayan bu kitap, na

bz ve idrar ve idrarn eitli hastalklarda ald nitelikleri anlatr.
Giri ksm bni Sina'nn Kanun'undan alnmtr; bundan sonra yi
ne ifa'daki gibi havann ve yiyecek ve ieceklerin zelliklerinden,
hacamat, kan alma gibi genel tedbirlerden ve baka bahislerde de
tpk ifa'da olduu gibi, hastalklardan bahseder. Bu kitabn nemi
Trkeye evrilerek Mntahab--ifa adyle bir telif meydana geti
rilmi olmasdr (niversite Ktphanesi, Yldz, tp, 877 ve 233'teki
iki nsha Kitab-s-saade'nin aynen evirisinden ibarettir). Garibi u
dur ki, Teshil-ii-ifa adyle mehur olup, Hac Paa tarafndan Trk
e yazlan eser de yine ayn Arapa kitabn biraz farkl evirisinden
baka bir ey deildir (niversite Ktphanesi, Yldz, tp, No. 344)
(1). Teshil--ifa'nn Mntahab--ifa'dan bir ayrl varsa o da
nazari ve g ksmlarn bu ikinci eserde atlanm olmasdr. Asl
olan Kitab-s-saade yannda bu kitabn adnn anlmaya bile de
meyeceini sylemek lazmdr. Teshil'in nsznde Hac Paann
bu defa eserini herkesin anlayabilmesi iin Trke yazdndan do
lay zr dilemesi, o vakit ilim dilinin Arapaya ne kadar kuvvetle
balanm olduunu gstermek bakmndan nemlidir (bkz. Paris,
Bibi. Nat. Cat. manuscrit Turcs, A.F. 169). Bu kayt olmasayd bu
batan savma evirinin Hac Paa tarafndan deil, bir bakas ta
rafndan yaplm olduuna inanmak mmknd. Hulasa Hac Pa
ann ifa's ve Kitab-t-talim'i btn teki eserleri iin esas tekil
etmi ve bunlar hep onlardan ufak tefek dzeltme ve katmalarla
meydana getirilmitir (2).
( 1 ) Kitab- tbb- Eflatun adyle ve Kanuni Sleyman'n emriyle yazlm olan
baka bir eser (lliversite, Yldz, hp, 209) de Kitab-s-saade'nin fena bir evirisi ve
zetidir. Buradaki Eflatun ismiyle bni Sina anlatlmak istenmektedir.
(2) Bu noktada ilmi bir eser bakmndan yakk almayacak bir arasze yer ver
mek zorundaym. Bu kitabn Franszca ilk basksnda (La Sience chez les Turcs Ot
tonans, Paris, 1938, s. 16). Tesbil den bahsederken, onun Hans Bar tarafndan Al
mancaya evrildiini, Bursal Tahir Beyin Osmanl Mellifleri adl kitabna ve Dok
tor Osman evki'nin Trk Tp Tarili'ne dayanarak, aratrp incelemeden yazmak
gafletinde bulunmutum. Kitabn yaynlanmasndan sonra Harward niversitesi lim
Tarihi Profesr George Sarton'un /sis mecmuasnda yazd olduka iltifatkar bir
makaleden sonra, kendisinden bir mektup aldm; bu mektupta Tesbil-i ifa'nn Hans
Bart tarafndan evirisine hibir yerde rast gelmediini ve bu bilgiyi nerede grd
mn, kendi byk eserine (lntroduction to tle History of Science) konmak zere, bil
dirilmesini istyiordu. Mektubu alr almaz yanlm anladm; bu yanln aklanma
sna srf bir tesadf eseri olarak muvaffak oldum. stanbul niversitesi ktphanesin
de Hans Barth ismi altnda bir kitap buldum. Bu kitap Abdlhamit il. zamanndaki
Ermeni vakasnn ardndan doan Trk aleyhtarlna kar savunmalar ierisine ilan
bir eserdir (Hans Barth, Le Droit du Croissant, Rome, 1898). te bu kitabn 199.
sayfasnda birinci snftan tp alimi Aydnl Hac Paann ifa ve Teshil isimli eser
leri Latinceye evrilerek Bat a!eminin faydalanmas salanmtr gibi bir sz var'
XIV.-XV. YZYILLAR
25
Hac Paann Manisa ktphanesinde Kitab-l-musamma bi

adl 40 sayfalk kk bir tp risalesi olduunu Dr. S
heyl nver'in bir notunda grdm. Kitab kendim gremediim iin,
ondan daha fazla bahsedemiyorum.
-usul hams
xv. yzylda yazlm eserleri bize kadar erien bir iki bilgin
den daha bahetmek lazmdr. B unlardan biri eyh Cemaleddin Ak
sarayi (lm. 1 388) ibni Sina Kanun'unun bir hulasas olan Mucez-l
-kanun'u Hal-l-mucez adyle aklamtr (1) [Ek - 3]. Cemaleddin'in
bu eseri bizde uzun zamanlar rabet grmtr. Kendisi Aksaray
kasabasnda Zincirli medresesi mderrisliini Shah-i Cevheri adn
daki lgat kitabndan hfzn (ezberini) dinletmek yoluyle elde etmi
ve orada rencilerini snfa ayrarak, birinci snfa evinden meddr. Tahir Beyin azdan iittii bu bilgiyi kitabm Almancaya tercme edildii yolun
da eserine geirmesi beni yanltmtr. te yandan Hac Paann eserinin Latinceye
evrilmi olmasnn da asl ve esas yoktur. Dr. Sarton'a bu cihetleri bildirdim ve
zr diledim. Fakat burada gen yazarlarmza bir tavsiyede bulunmak isterim: Az
dan bilgi, hatta ilk kaynaklar, ata kitaplar saylmayan eserlerde grdkleri bilgileri
kendileri incelemeden eserlerine almasnlar; fazla fakat yanl bilgiye az ve fakat do
ru bHgiyi daima tercih etsinler.
'(1) Mucez-l-kanun bn al-Nefis adyle tannan Alaeddin Ali abi'l-Hazm alKurei'
nin eseri olup, bni Sita'nn Kanun'unda yalnz hastalklar bahsinin aklanmasdr.
Buna birok aklamalar yazlm ve eser byk rabet grmtr. bn al-Nefis bni
Sina'nn terihine yazd aklamada kk kan dolamn tpk XVI. yzylda bu
dolam Harvey'den nce tarif eden Michel Servetus gibi tarif etmitir. Kendisi l
ler zerinde terih yapmad halde bu dolamn tarzn sadece akli muhakemeyle
kefetmitri (bkz. Max Meyerhof, bn Na/is und seine Theorie des Kreislaufs, Quellen
und Stud. zur Geschicht. der Naturwissensch. und Medizin, Berlin, 1935, s. 37).
[Ek - 3] Servutus'un, lbn Nefis'ten (121 0-1288) yaklak yz yl sonra k

k dolam aklarken, hareket noktas. n n onunla ayn anatom i k yapya dayan
d rm olmas ve ayn dnce yolu ile sonuca varmas zerinde durulaca k bir ko
nudur. Bilindii gibi bn Nefis k k dolam aklarken elindeki en nemli ana
tomik dayanak, ventrikller arasndaki septumun geirgen olmad hakknda ileri
srd grtr .Hal bu ki Galen ve brii Sina anatomisinde bu septum geirgendir
ve dolam mekanii bu anatomik yapya dayanlara k aklanmaktadr. Klasik g
re ters olan bu kanaate bn Nefis'in mutlaka gzlem sonuca varm olmas la
zmdr. Konuya bu acdan baknca Servetus'un bn Nefis 'in kitabn bilip bilmedii
veya bilmesinin imkan dahilinde olup olmad nemli olmaktadr. spanyol asll
bir hekim ve din adam olan (Miguel Serveto da Villanova) Michel Servetus ( 1 51 1 1553) Paris ve Montpelier'de tp eitimini tamamlam, Avignon ye civarnda dok
torlu k yapmtr. Ancak dikkatleri zerine ekmesi mesleinden ziyade H ristiyan
Teolojisi zerindeki almalar ile olmutur. Bu incelemeleri sonucu Unitarist inanc
ortaya atmtr. Hristiyanln temelinde yatan teslis'i (l kutsall) reddeden bu
mezhebin kurucusu olarak Servetus engizisyon tarafndan iddetle ta ki p edilmi,
n ihayet Kalvinistler tarafndan kitaplar ile birlikte yaklmtr (1553). Kk dola
mdan bahseden eserinden birka nshann kurtulduu bilinmektedir. [Aslnda
Christianismi Restitutio ( 1 553) bir teoloji eseridir iinde tbbi <blmler mevcuttur].
Bugn Servetus'un bn Nefis'ten haberdar olduu, Servetus'un kitabndan Vesalius'
un (1514-1564) rencilerinden Colombo'nun (1519-1559) bilgi sahi < b i olduu. hatta
26
reseye kadar yolda ders okutur (meaiyun) ve medresenin avlusuna

varnca, orada direkler arasnda ikinci snfa ders verir (revakyun)
ve medresenin dershanesine girerek, nc snf rencilerine da,
ha yksek retimde bulunurdu.
Yine ayn devirde mehur bir Trk airi olan Ahmetli'nin (1 334?1413, asl ad Taceddin brahim; bkz. slam Ansiklopedisi, mad. Ah
metli) tbba dair mesnevi eklinde manzum Tervih-l-ervah adl bir
eseri (Ayasofya Ktphanesi, No. 3595) vardr ki bunda nce teri
he ait ksa, fakat dzenli bilgi verildikten sonra teker teker hasta
lklarn tedavisinden bahsedilmektedir [Ek 4]. Eser ok arap i
mekle mehur ehzade Sleyman elebi adna yazlmtr. air Ah
metli'ye Mntahabat--ifa adyle ve mkemmel bir salk bilgisi
kitab diye bir eser, baz tp tarihi yazarlar tarafndan mal edilmi
ve hatta Bkre tp tarihi kongresine bile tebli olunmutur. Hal
buki bu salk bilgilerini veren Mntahab--ifa dorudan doruya
Hac Paann yukarda ad geen eseridir (bkz. niversite ktpha
nesi, Yldz, tp, No. 209a, s. 4-5) . Bundan baka muallim Kilisli Ri-_
fat'n Fuat Kprl'ye ehzade Camii ktphanesinde grdn
syledii E-ifa fi ahadis-il-Mustafa (bkz. lslam Ansiklopedisi, I,
219-220) adl eser de Ahmetli'ye deil Ahmet Dai'ye (Ahmet bin b
rahim bin Muhammet) ait tbb- nebeviden bahseden, Abu Naim Is
fahani'nin ayn isimdeki eserinin Murat II. zamannda Umur Bey
bin Timurta adna Trkeye evirisidir (Tp Tarihi Enstits k
tphanesi, No. 90) .
-
lbn Nefis cevirisl ile uraan bir kii ile temas ettii anlalmaktadr. Colombo
kalp dolam konusunda nemli katklar olan bir aratrcdr. talyan anatomi mek
tebinin dier nl hocalar Fallopio ( 1 523-1562) ve Fabrizio ( 1 533-1 619) da Padua'da
al mlar ve bunlardan sonuncusu. Tp eitimini Padua'da yapan W. Harwey'in
( 1 578-1 657) en cok istifade ettii kii olmutur. Bylece kck dolam fizyoloj i
sinin bir a n d a gerekleen bir bulula zmlenmedii, kademeli katklar n bahis
konusu olduu grlmektedir. Ancak i l k gzlem ve zmlemeyi yapm olmak ve
daha sonraki aratrclarn dikkatini bu noktaya cekmek erefi de bn Nefis'e aittir.
Her ne kadar Mucez'in Trkce evirisi ve erhlerinde, bn Nefis'in kck dola m
hakkndaki bulgusu anlalmam i s e d e , Meyerhof'un ileri srd gibi bu nemli
katkn n 1 930'1ara kadar unutulmu olmad ortaya ckmtr. [Bkz. Singer: A Short
history of Anatomy and Physio/ogy from the Greeks to Harvey, Dover Yoynevi
U.S.A., 1 957; F.N . Uzluk: Anatominin Gelimesi: lbn-in-Nefis'in Kk Dolam Bul
mas A.. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt 5 ( 1 952) S. 350-361; M. Barlety, C. Coury:
Histoire de la Medecine, Poris 1 963; C. Singer, A. Underwood: A Short History of
Medecine, Oxford 1 962; A.G. Crombie; Science in the Middle Ages, 5 th-13 th Cen
tury Landon, 1 964] . (A.K.).
[Ek - 4] Tp d nda Astronomi, Matematik ile Eezaclk dallarnda do bilgi
sahibi olan Ahmedi'nin hayat ve almalar hakknda ayrntl bir aratrma icin
Bkz. B.N. ehsvarol u : air ve Hekim Ahmedi .. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt
16 ( 1 953) S. 41 8-452 ve S. 583-630. (A.K.).
XIV.- XV. YZYILLAR
27
XV. yzyln ilk senesinde ( 1 2 mays 1400) Yldrm Beyazt ta

rafndan B ursa'da Dar-t-tp adyle bir hastane aldn biliyoruz.
Doktor Osman evki (bkz. ayn eser) bu hastaneyi bir tp okulu sa
yyorsa da, yine ayn yazar tarafndan B ursa Evkaf arivinden ka
rlan 1 5 ramazan 802 tarihli vakfiyesinde retime dair bir blme
rastlanmamaktadr; fakat eski zamanlarda her yerde olduu gibi bu
hastanede de usta hekimlerin rak yetitirmi olmalar mmkn
dr. Mesela Seluklular zamannda G undiapur ve Badat hastane
leri modelinde birtakm hastanelerin Anadolu'da ina edilmi odu
unu da biliyoruz. Kayseri'de (1205), Sivas'ta (121 7) , Divrik'te (1228) ,
ankn'da ( 1 235), Kastamonu'da (1273), Konya ve Amasya'da ( 1 3 1 2)
hastaneler vard ve bu hastanelerde hi phesiz ustalk raklk
tarznda hekimler yetimekteydi [Ek - 5 ].
B u devrin sonlarna doru yani Murat il. zamannda yetimi
ve bize iki eser brakm bir hekim-yazar daha tanyoruz ki, M uk
bil-zade Mmin adndaki bu zatn olumluu zerine byk bilgimiz
yoktur. Dikkate deer eserlerinden biri olan Zahire-i Muradiye'nin
(Yahya Efendi dergahnda Hac Mahmut Efendi ktphanesi, No.
[Ek - 5] Selu klular tarafndan ina edilen bu hastanelerin kuru lduu ehi rler
de, bunlarn yannda (Camiler, Medreseler, maretler, Tekkeler gibi) dier dini, kl
trel ve sosyal kurumlarn da mevcut olduu bilinmektedir. [Bu konuda tbbi ac
dan nc almalar iin Bkz. S. nver: Seluk Tababeti, Ankara 1 940 ile S. nver:
Anadolu ve istanbuf'da imaretlerin, Ahane, Tabl'ane ve Misafirhane/erin Ruhi

Kemal/erine Dair i.. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt iV ( 1 941 ) S. 2390-2410] . Bu ku
rulular ayr ayr fakat birbirine yakn yllarda ina edilmiler, dolaysyle eitim
acsndan do bir btn meydana getirerek, belirli bir kltr ortam yaratmlardr.
[Bkz. S. nver: Anadolu Seluklular Zamannda Umumi ve Hususi Ktphane/er
Atatrk Konferanslar Cilt 2 (1 964-1968) S. 3-27] . Bu ortam devletin kuru luu ile bir
likte gelimeye balamtr, nitekim erken Seluklu devri zerindeki aratrmalar o
dnemin eitim hayat hakknda fikir sahi bi olmamza imkan vermektedir. [Bkz.
F. Sumer: Alp Arslan Zaman Kltr Messeseleri Seluklu Aratrmalar Dergisi
Cilt iV ( 1 975) S. 75-125]. Medreseler ile hastanelerin yan yona olmalar teorik ve
pratik eitimin beraber y rtlebilmesini kabil klmaktadr. Bu uygulama sonucun
da yeni bir tp eitimi anlay ve modeli gelimitir. [Bkz. A. Soyl'l: The emergency
of the prototype of the modern Hospital in Medieva/ lstam Belleten Cilt 44, Say 174
'
(1980) S. 279-286] . Bu uygulamal model Bat tp eitimi zerine de etken olmutur.
(Bkz. A. Say l : Certain Aspects of Medical nstruction in Medieval slam and its
influences on Europe Belleten Cilt 45 Say 1 78/1 (1981 ) S. 9-21 ] . Ayrca, Seluklu
hastanelerinin Hacl Seferlerinden sonraki dnemde Avrupa hastanelerini her ba
kmdan etkiledikleri bugn bilinmektedir. Bilhassa mimari benzerlikler, hastane me
knnn kullanm zerindeki karlatrmal aratrmalar bunu ispatlamaktadr.
[Bkz. A. Terziolu: Seluklu Hastaneleri ve Avrupa Kltrne Tesirleri Malazgi rt Ar
maan S. 49-66, Ankara 1 972; A. Terzio l u : Ortaa slam Trk Hastaneleri ve Av
rupa'ya Tesirleri. Belleten Cilt 34, 1 33 ( 1 970) S. 121-170; ayrca Bkz. Ayn yazar
Annales de f'Universite d'Ankara Vol. Xlll (1974) S. 47-78] . Seluklu Hastanelerinin
ve dier kuru l ularn Osmanl Devleti dneminde de aynen faaliyete devam etme
leri ve pek ounun XIX.yzyla kadar alr vaziyette olmalar kltr sreklilii
bakm ndan zerinde durulacak bir noktadr. (A.K.).
28
5507) 841 ylnda yazlm ve padiaha ithaf edilmi bir nshasna

gre, bu kitap Arapa ve Farsa kitaplardan Trkeye evrilmi bir
derlemedir. Adnn ve iindeki bilgilerin bellibal ksmnn Zeyned
din bin smail-l-Crcani'nin (lm. 1 135) eseri olan Zahire-i Hdrezm
ahl (Yenicami ktphanesi, No. 915) diye mehur olan Arapa ese
rinden alndna phe yoktur. Be makale zerine dzenlenen bu
kitap beyin, ba, gz, kulak, burun, m ide ve yemek borusu hasta
lklarndan bahseder. Kitabn dikkate deer taraf, Arapa terim
ler arasnda, Trke terimlerin serbeste kullanlm olmas ve gzel
bir tertip ve tasnife riayet edilmesidir. Eserin en etrafl ksm gz
hastalklarna ait olup, gzde yaplacak ameliyelerde kullanlacak
aletlerle dalamaya mahsus aletlerin resimleri de vardr. ' Bununla
birlikte 358 yaprakta biten bu nshada yazarn kendi gzlemlerine
pek az rastlanr. Eserlerinden aktard yazarlarn isimlerini ver
mekten asla ekinmemi olmas, Mmin'in dnce namusuna sa
hip bir yazar olduunu gsterir.
kinci eseri Miftah-n-nur ve hazain-s-srur adldr ki bunu da
ayn padiaha ithaf etmekte ve terih ve salk bilgisinden ksaca
bahsettikten sonra, gz hastalklarn ayrntlaryle anlatmaktadr.
Kitabn banda hekimin nasl olmas gerektiini anlatrken, amma
tabip dahi gerektir ki stad- akl ve zeyrek-i dana ola ok okuyup
bimarhanelerde ok durumu ola. . . Nash-i rastgf.y ve pakize-huy
ve sahih-ili-miza ve sadk-ul-kavl ola dedikten sonra, hekimin nce
kendisini illetten salim klmasn ve kendini beenmi ve dnya ma
lna tamahkar olmamasn ihtar ve zamannn cahil hekimlerinin
okluundan ikayet ediyor (bu eser baz ktphanelerde, mesela
Ali Emiri Efendi ktphanesinde, Kitab- tb diye kaydedilmise de,
Nuruosmaniye ktphanesinde, No. 3585'te asl adyle kaytldr).
Bu devirde tptan bata ilimlerde yazlm eserlere o kadar ok rast
gelinmez; yalnz Ali H ibetullah adnda bir zatn Huldsat-l-minhac
fi ilm-l-lisab adl Arapa kk bir eseri vardr.
Mehmet 1. zamannda ansiklopedik eserlere rabet baladn
ve mesela Zekeriya el-Kazvini'nin tannm eseri olan Acaib-l-mah
lukat'n Rkneddin Ahmet adnda bir zat tarafndan ilk evirisi ya
plm ve elebi Sultan Mehmet'e takdim edilmi olduunu biliyo
ruz [(Ek - 6]. Bu eviride belki ilk defa olarak arzn yuvarlak oldu[Ek - 6] Elimizde Kazvini ( 1 203-1 283) tarafndan yazld bilinen iki eser mev
cuttur. Bunlardan biri Kozmografya'ya ait (Aca'ib al-mahlukat ve gara'ib al-mevcu
dat) digeri Corafya'ya aittir. (Aca'i b al-baldan). Metinde ad geen ve Trkeye
evrilen bu birinci eserdir. Bunun daha sonra yaplm Trke evirileri olduu
gibi (Sururi 1 561 vd.) pek ok zeti de vardr. Nitekim Yazczaden'in Aca'ib al
-mahlukat' da gene bu eserden yaplm bir zettir. Kazvini, gzlem ve deerlen-
xv. : xv.
YZYILLAR
29
u Osmanl-Trk eserlerine gemitir. Bu eserde (bkz. Paris, B ibi.

Nat. Cat. Manus. Turcs, Supp., 1 339) Hrs drt nesnededir; adem'
de, karncada, kargada ve sandadr, zira bu drt canavar zahire
ve hazine cemederler denildii gibi, Yecu ve Mecu'tan bahsolu
nurken, onlarn Trk. soyundan olduu ilave edilir. Bu gibi eserler
de ok kere mehur dalar, nehirler ve ehirlerden bahsolunduu
iin F. Taeschner, Osmanllarda corafya makalesinde (bkz. Trki
yat Mecmuas, II, 271), bunlar corafya eseri saym ve mesela he
nz Bursa payitaht iken, fakat Edirne fetholunduktan sonra Ali bin
Abdrrahman adnda gayet finalist bir adamn yazd ve adn
Acaib-i mahlukat (niversite ktphanesi, Yldz, tabiiye, 520) ko
yuverdii eseri bile Trklerin en eski corafyas diye zikretmitir.
Yazc-zade Ahmet Bican'n Acaib-i mahlukat' ve Drr-i meknun'u
hep byle masal cinsinden ayrntlarla dolu eserlerdir. Taeschner
bunlar da corafya eserleri arasnda sayar.
En ok hayvan ve bitkilerden bahseden bu gibi ansiklopedik
eserlere Osmanl padiahlarnn rabet gsterdiklerini ve ileride bu
gibi eserlerin ok kere Trkeye evrilmi olduunu greceiz. Me
sela Mehmet Kadi-i Manyas adnda bir zatn Kitab- Aceb-l-ucab'
bu cins eserlerdendir. nce melekler ve eytanlardan bahseden bu
eserin sonuna kk bir aritmetik kitab ilave olunmutur ki, bu
nun Osmanl Trklerinde Trke yazlan aritmetik kitaplarnn bi
rincisi olmas pek muhtemeldir.
Hsameddin Tokadi adnda bir zat da, gkkua zerine kk
bir kitap yazm, fakat sonunda biraz ilme deinen szleri iin, b
tn sylediklerim hep mezheb-i hkema zeredir (filozoflarn re
tilerine gredir), mttaki ve mteeriler (gnahtan saknanlar ve
eriat yolunda gidenler) buna inanmamak gerekir demeyi de unut
mamtr.
dirme niteli kleri dolaysyle K0rtaan Heredot'u, yahut Araplarn Plinus'u> d iye
adlandrlm. kitaplar kaynak olmutur. Mesela Demiri Hayat-al-Hayavan'da Kaz
vini'den pek ok al nt yapmtr (Bkz. Kozvini: slam Ansiklopedisi Cilt VI S. 528
532) . Gene o dnemde. Anodolu'daki i l k Trke tp kitaplarndan biri yazlmtr
(Bkz. M . Koman: Abdlkadir: Mntehab, elebi Sultan Mehmed'e thaf Olunan
Trke Tp Kitab, stanbul, 1 949) . Ayn yllarda yaam olan, metin iinde ad ve
eserlerinden bahsedilen (sayfa 27-28) Mmin-zade Mukbil, gz hasta l klar konu
suna zel ilgi gstermi ilk Osmanl Hekimidir. Seluklu ve Osmanllarda btn
Darifa Vakfiyelerinde hekim listesi icinde muhakka k ismi mevcut olan kehhal
{gz hekimi) o dnemde gz hastalklarnn skl ve buna verilen nemi gster
mektedir. Osmanl t bbnda gz hastalklar zerinde S. nver bir seri aratrma
yapm ve bunlar N.F. Ayberk'in yaynlad Gz Klinii dergisinde 1 943-1949 ara
s nda yaynlamtr. Konular sras ile yledir: Trk gz hekimliine ait notlar - Gi
ri (Vol. 1 , Na. 1 , 1 943) , Sinoplu Mmin bin Mukbil'in Zahire-i Muradiye ile Mifta-
30
Murat II. devrinde yaayp Fatih'in ilk senelerinde vefat eden

Fethullah irvan!, SemeFkant'tan Kastamonu'ya gelerek, orann be
yi smail Beyin iltifatn grm ve orada kelam ve mantktan ba
ka astronomi ve matematik okutmu ve bu suretle Bat Trkeli'nde
yksek matematik ve astronomi balamtr. Bu retim esnasnda
hocas Kad-zade'nin Ekal-t-te'sis aklamasna haiye yazd gibi
aminl'ye de ayrca bir aklama yazmtr ki, son zamanlara ka
dar medreselerimizde makbul bir eser saylrd.
Hicretin 800. senesinde, hayat hikayesini bulamadmz Meh
met bin Sleyman adl bir zat, Muhammet bin Musa Kemaleddin
-d-Demiri'nin (1344-1 405), ortaada pek mehur olan, hatta 1 9061 908 yllar arasnda S.G. Jayakar tarafndan eksik bir surette ngi
lizceye evrildii gibi baka dillerde de zetleri karlm olan, Ha
yat-l-hayvan adndaki zooloji kitabn Trkeye evirmitir. Kita
bn aslnn 773 ylnda tamamlanm olmasna gre, Trkeye ilk e
virisi olmas gerektir. eviren, kitaba baz hikayeler ve haberler kat
m olduunu yazyor (Topkap Saray ktphanesi, Revan kk,
1664) [Ek 7] .
-
hnnur ve Hazainssrur eseri hakknda (Vol. 1 , No. 2, 1 943), erafeddin Sabun

cuolu Cerrahiye kitabnda gze ait bahislerin ve resimlerin izah (Vol. 1 , No. 3,
1 943) /s/am ve Trk tababetinde gze ait anatomik resimler ve stat smaU Saip
Sencer (Vol. 1 , No. 4, 1 944). Hekimba Gevrekzade Hasan ve Ris.ale-i terih-/
basariye'si (Vol. 1 , No. 5, 1 944) Amalar ve Krhaneler ve Manisada Saruhan Bey
krhanesi (Vol. 1 , No. 6, 1 944), Tbbi Tekilatmzda gz hekimlerinin yeri - 1 (Vol. 2,
No. 1, 1 944) Tbbi tekilatmzda gz hekimlerinin yeri - 2 (Vol. 2, No. 2, 1 944) ark
ta gze ve tesirine verilen nem (Vol. 2, No. 3, 1 944) Ebu S<Jid'in gz iltihabnda
ruhi tedavisi (Vol. 4, No. 1 , 1946) Sadreddin Konevi ve gz ars (Vol. 6, No. 6,
1 949). Yukarda yayn sras belir:tilen bu on bir makalede nver, Osmanl tbbnda
kehhallerin yetime tarz ve igal ettikleri yerden balayarak gz anatomisi, fizyo

lojisi, hastalklar ve tedavileri ile ilglll bilglieri derlemitir. Ayrca bu almalarda
konu. i le ilgili geni bir yazma kaynakas da verilmitir. (A.K.J
[Ek 7] Demiri'nin bu kitab Farsaya ve Latinceye de ( 1 664) evrilmitir. Ha

yat a/-hayavan iinde c.;Jfabetik sra ile bine yakn hayvan n ismi geer; bunla
rn bir ksm gerek bir ksm da hayalidir. Aslnda bu eser bir tr hayvanlar alemi
ansiklopedisi gibi kabul edilebilir. Dier bir zellii de iinde pek ok folklorik
materyalin bulunmas ve says yzlere varan yazar ve eser adnn verilmi olma
sdr. Bundan baka, IX. yzylda yaayan Abu Yusuf bn Ali Hizan'n Veteriner
hekiml ii ilgilendiren nemli bir eseri, Kitab al-Hay/ val-Baytara da Trkeye ev
rilmise de eviri tarihi belli deildir. Bilinen nsha (Sieymaniye, Fatih 3533) 1 536'
da istinsah edilmitir. (Bkz. N. Erk: Veteriner Tarihi, S. 83-87, Ankara 1 978). (A.K.).
Blm
II
FATH SULTAN MEHMET VE LM
Tarifi yerde bitmez ara kan kibarn.

A. H.
Osmanl devletinin kuruluundan (1299) Fatih'in tahta kmas
na (1451) kadar geen bir buuk yzyllk bir srede, yukarki b
lmde grld zere, mspet ilimler, Osmanl Trkleri arasnda
zel bir mevkie sahip olamam, fakat kelam, mantk, fkh, evvelce
Seluklular medreselerinde olduu gibi, okutulmakta bulunmutur.
Bu arada mspet ilimler alannda matematik ve astronomide Kad
zadc-i Rumi ve tpta Hac Paa anlmaya deer eserler brakmlar
dr. Bununla birlikte, Fatih'in tahta kmasyle beraber, mspet ilim
lerin deilse bile felsefi ve ilmi dnn Osmanl Trklerinde ge
litiine ahit olmaya balyoruz.
Bu devrin ilmi faaliyetlerinin bir zetini yapmaya balamadan
nce, Fatih'in ilme kar gsterdii ilgi ve himayeyi arasz olarak
sylemeyi lzumlu sayyoruz. Gerekten, Mehmet II. kklnde
okuma ve yazmaya kar hibir eilim gstermemi ve hatta hocas
Molla Gurani'nin kendisini azarlad ve tehdit ettii bile anekdot
kabilinden tarihlerimize gemitir (bkz. Hammer, Devlet-i Osmaniye
tarihi, III, 237). Fakat, ocukluunda okumak ve yazmaktan holan
mayan bu byk padiah, genliinde ortaalann en byk ilim
ve irfan koruyucularndan biri olmutur. Hatta, bo zamanlarn dai
ma en yksek bilginlerle tartmalarla geiren Mehmet II., zellikle
ilim ve felsefeye olan bu eilimini btn hayat boyunca gster
mitir.
Mehmet II.'nin Bizans tarihilerinin tanklna gre Arapa ve
Farsadan baka, branice, Keldanice, Yunanca, slavca ve Latince
de bildii sylenirse de, burada, Osmanl Trklerinde ilim tarihini
ilgilendiren ve henz zmlenmemi bulunan bu mesele zerinde,
32
biraz durmak lazmdr (1). G. Guillet, aada ad geen tarihinde

(I. cilt, 1 1) diyor ki, byk bir kuvvetle tahmin olunabilir ki, Des
poena Maria her eye ilgi gsteren bu vey oluna, sadece elence
olsun diye, Yunan dilinde bir iki Hristiyan duas retmi bulun
sun. Gerekten Srbistan despotu Yani Brankovi'in kz, Fatih'in
vey anas olan Despoena Maria'nn bu zeki vey oluyle megul
olmu C?lmas pek mmkndr. Bundan baka Sultan Mehmet'in o
cukluunda, sarayda rehine olarak tutulan Bizansl bir prens ve son
radan skender Bey adyle n salan Arnavut prensiyle oynadklar
da sylenir. Onun iin sulta.un ocukluunda bu arkadalarndan
biraz slavca veya Yunanca renmi olmas da dnlebilir. Fakat
btn bu rivayetler gvenilir bile olsa, Mehmet II.'nin bu yabanc
dilleri bildiini asla belirtmez. Tersine, Fatih'in saraynda Rumca
katibi (Grammateus) gibi yaayan mroz adal Kritovulos'un Fa
tih'in hayat zerine yazd ve Karolidi Efendinin Trkeye evir
dii eserde Arap ve Acem edebiyatndaki tam bilgisinden baka,
Yunan filozoflarnn Arap ve Acem dillerine evrilmi eserlerinden
peripatetik ve stoikler denen felsefe retilerini inceler, renmek
ve bilgisini geniletmek iin bu konular iyice bilenleri ve uzman
larn retmen olarak yanna alrd deniliyor (2). Gene Kritovulos
(Trk. ev., s. 1 82), padiah hazretleri Farsa ve Yunancadan Arap
aya evrilmi olan felsefe eserlerini okur ve yce katnda bulunan
bilginlerle bunlar zerinde konuur ve zellikle Aristo ve stoik fel
sefesiyle pek ziyade megul olurdu diye, Mehmet II.'nin dil bilgisi
derecesine iaret etmektedir. te yandan Edward Gibbon, Plutark
hos'un Mehur Adamlarn Hayat (Bioi) adndaki eserinin, Fatih'in
emriyle, Yunancadan Trkeye evrildiini bir yerde grdn sy
ler (3). Bir de 1453 ylnda, Aragon kral Alfonso'ya Nicolaus Sogun
dinus adnda biri tarafndan, Fatih hakknda verilen bilgiler arasn
da sultann maiyetinde, biri Latince teki Yunanca bilen, iki heki-
G. Guillet, Histoire du Regne de Mohanmed il. Empereur des Turcs, Paris,

Spandouyn Castacassin, Le Petit Traite de l'origine des Turcs, Paris, 1896; bu
eserlerin hepsi Frantzes'in Chronikhon'undan aktarlmlardr.
(2) Tarihi Sultan Mehmed Han-i sani, starubul, 1328, s. 16. Franszca tercme
de bu cmlenin peinden ciddi matematik bahislerinde alkn ve vakf idi cm
lesi de vardr (Mon. Hung. Histo, Script., s. 22).
(3) Edward Gibbon, Decline and Fail of the Roman Empire, edit. J.B. Bury,
London, 1900, VII, 160. Gerekten, Plutarkhos'un bu eserinin XIII. yzylda yazl
m gayet gzel bir nshas Topkap Saraynda bulunuyordu (bkz. Henri Omont, Les
Missions archeologiques Franaise en Orient, Paris, 1902 I, 256, 263). Bu nsha 1688'
de saray hizmetinde bulunan bir talyan dnmesi vastasyle Fransa kral ktpha
nesine satlmtr ki, bugn Paris'te Bibl. Nat. in Yunanca yazmalar arasnda, 1672
numarada kaytldr.
(1)
, 7;
33
min daima bulunduu ve bunlarn kendisine eskialar tarihini

rettikleri de gemektedir (Villoison'a gre, Notices et extraits des
manuscrits, III, 2. 22).
Bu rivayetlerden Plutarkhos'un eserinin Trkeye evrilmi ol
mas Kritovulos'un, Fatih'in, skender, Pompeius ve Julius Caesar'n
hayatlaryle ilgilendii kaydyle (bkz. Kritovulos, ayn eser, s . 1 6)
byk bir olaslk iine giriyorsa da bu eviriye henz hibir ktp
hanede rastlanmamtr.
Yine padiahn emriyle evrilmi olduu rivayet edilen eserler
den biri de Giovanni Maria Angiolello'nun La breve narrazione de la
vita et fatti del Signor Ussan Cassano adndaki, Uzun Hasan'n ha
yat ve bana gelenler zerine olan eserdir. Bugn Fatih'in ktpha
nesinde asln, Ayasofya ktphanesinde kendi emriyle yaplan ter
cmesini bulduumuz Ptolemaios'un corafyas da bu eitten eser
lerdendir (aaya bkz.). u bilgiler zerine, Arapa ve Farsa bilen
padiahn bu dillerdeki eserlerden hibirinin Trkeye evrilmesini
emretmedii halde Yunanca ve baka yabanc eserleri evirtmi ol
duu gz nne alnrsa kendisinin ne Yunanca, ne de baka Bat
dillerini bildii sonucuna varlabilir. Bundan baka, eer byk bir
bilim koruyucu olan Mehmet il. bu dilleri de bilseydi, stanbul'un
fethine kadar Bizans ktphanelerinde kalm olan Yunanca ve La
tince yazmalardan daha fazla faydalanma yolunu bulacandan p
he etmek kabil deildir.
Gerekten bu yazmalardan byk bir ksm Topkap Saray k
tphanesinde saklanmtr. Bu ktphanede bulunan slam dilleri
dndaki yazmalardan, birinci defa olarak Safd'l Dominico Yeru
almi adnda Hristiyanla dnm bir Yahudinin raporuyle, Av
rupa haber almtr. Bu zat Murat III.'n 1 575-1593 yllar arasnda
zel hekimliinde bulunmutur. 1 6 1 1 tarihli olan raporda Topkap
Saray ktphanesinde 120 kadar yazma bulunduu yazldr (1). te
yandan bir talyan dnmesi, 1685 ylnda, 1 85 kadar Yunanca yazma
nn saray ktphanesinden satldn, mphem bir yolda sylemek
tedir. Bu yazmalar hakknda en faydal aratrmalar 1 888 ylnda Fr.
Blass ve 1906'da Uspenski, 1920'de Jean Ebersolt (Mission archeo
logique de Constantinople) taraflarndan yazlmtr. Nihayet 1929
ylnda Mzeler Genel Mdr merhum Halil Etem Beyin davetiyle,
Bedin niversitesi profesrlerinden Adolf Deismann stanbul'a ge
lerek, uzun uzadya incelemeler yapm ve bunlarn sonucunu For{!)
y!IJJda
H. Omont tarafndan yaynlanan belgelere gre, bu yazmalarn says 1687

Jacobs, Untersuchun
Heidelberg, 1 9 19) .
200 kadardr (bkz. H. Omont, ayn eser, 252-259; Emil

gen fr Geschhichte der Bibliothek in Serai zu Konstantinople,
OT
34
sc!ungen und Funde im Serail ad altnda bir kk kitap halinde

yaynlanmtr ki, bu ayrntlar ksmen biz de bu kitaptan aldk.
Deismann'a gre, bugn Topkap Saraynda Mehmet i l . ktp
hanesi denilen kitap koleksiyonunda slam dilleri dndaki yazma
larn says 587'yi bulmaktadr. Bu yazmalardan 75'i XI.-XV. yzyl
lardan kalma olduu iin, bunlarn Fatih tarafndan stanbul'un fet
hinin arkasndan toplanm olduu az ok bir ihtimalle kabul olu
nabilir; bu 75 yazma iinde matematik ve fizik bilimler zerine ol
mas dolaysyle, bizi burada ilgilendirecek 1 5 kadar yazma vardr.
Yalnz Uspenski ve Cambridge ktphanecilerinden Stephen Gaselee
tarafndan, Galenos'a ait tbbi bir yazmann varl haber veril
mekteyse de, bu nsha bugn elde deildir. teki yazmalar, zel
likle Kutsal Kitap ve eitli ncil'lerle bunlarn tefsirine dair eser
lerdir; bu arada, gramer ve tarihe dair bir iki yazma da bulunmak
tadr. Tarihi yazmalar arasnda btn dnyada tek nsha olan Sul
tan Mehmet'in Hayatna Dair Kritovulos'un yukarda ad geen ese
ri vardr (1).
Fatih'in slam dilleri dndaki eserleri iinde toplayan ktp
hanesinde bizi ilgilendiren en nemlisi hi phesiz Claudius Ptolo
maios, yani Dounun Batlamyus diye tand byk astronomi ve
corafya bilgininin rrwypxqnx adndaki mehur eseridir. Fatih, Ege
denizinde Venediklilerle yapt ve kazand savatan (1464) stan
bul'a dnp, 1464-65 kn yeni yaptrd Yeni Saray denilen Top
kap Saraynn tamamlanmas iin harcadktan sonra (bkz. Kritovu
los, s. 1 8 1 ) , ilkbaharda yeniden savaa balamak arzusunda iken, or
dunun yorgunluu sebebiyle yaz ve sonbahar da saraynda geirir
ken, bu eserle pek megul olmutur. te bu yaz srasnda etrafna
bilginleri toplayan Fatih, Bizans'tan kalan kitaplar arasnda Ptole
maios'un corafyasn bulmu ve Trabzonlu Gorgios Amirutzes'le
birlikte incelemitir (2) .
(1) Bu eser, 1 859, 19 eyllnde Rusya sefiri C. Tischendorf tarafndan Hazine-i
Hmayun'da kefedilmitir. Saray ktphanesi Avrupal bilginlerin oktan dikkatini
ekmi ve bu yolda birok aratrmalar yaplmtr. (Bu aratrmalar hakknda en
mufassal bilgiler iin bkz. Emil Jacobs, ad yukarda geen eser; bir de .B. Tavernier,
Nouvelle relation de l'interieur du Serail du Grand Seigneur, Paris ,1675). ok arzu
edilir ki s,aray ktphanesi iin btn Trk ve Avrupa kaynaklarna mracaat edi
!erek bir monografi hazrlansn.
(2) Rumca ad Amirukis olan ve XV. yzyl banda Trabzon'da doan bu zat
filoloji, felseef ve zellikle ilahiyatta n kazanmt. Henz nemli bir mevki alma
dan imparator Yani Palelog VIII. ve Kardinal Bessarion'la birlikte Ferrara ve Floran
sa'ya giden (1437) bu gen filozof, Floransa Sinod'unda Ruh-l-Kuds'n baba ve
ouldan meydana kt zerine verdii tezle mehur olmutur. Felsefede Aristo mes
leine iddetle balanm olan Amirutzes stanbul'a dnnden (1440) son:a Trab-
FATH SULTAN MEHMET V E LM
35
Bu eserden bugn iki nsha saray ktphanesinde bulunmakta

dr. Deismann tasnifinde 27 numaral mecmua, Ptolemaios'un
I'1)t) "(()'.tX1) u:ty- a, yani corafya rehberi, adl mehur kitab ile
Dionysios Periegetes'in ( 1 ) Otxoulsvt sptry- at, yani yeryznde
dolatrma, adndaki kitabn ihtivaetmektedir. Bunlardan birincisi
1-88 varak, ikincisi ise, 89-106 varaktr; 63 kadar da harita vardr.
Deismann bu yazmann 142 1 ylnda Ayasofya kilisesine papaz Jozef
Bryennos tarafndan hediye edilmi olmas ihtimalinden bahseder.
kinci yazma ise, 57 numarada kaytl, Ptolemaios'un ayn corafya
kitabdr; XIII. yzyldan kalma olup, pek fena bir haldeyken, 1922
ylnda Halil Etem Beyin himmetiyle, 4 hafta sren bir almayla
tamir edilmitir. Eser 57,1 x 42 boyunda byk 122 varaktan ibaret
tir. Bunlardan biri dnya haritas olmak zere, 27 varan pek m
kemmel bir surette renkli olarak izilmi haritalar tekil etmektedir.
Bizi burada ilgilendiren taraf, Fatih'in ktphanesinde bulunan
bu iki Ptolemaios corafyasndan nce ancak birinciyi grd ve
ikincinin 1465 ylndan sonra tedarik olunduu noktasdr. te Fa
tih 1 465 yaznda bu eserle ciddi bir surette megul olmu ve Arapzon'a giderek, Trabzon imparatoru David Komncn'in yannda bamabeyincilik (pro
tovestiarius) hizmetini Trabzon'un dmesine kadar ( 1 46 1 ) yapmtr. Oradan stan
bul'a gelerek ( 1 452), Ayasofya'da Latin ve Ortodoks kiliselerinin birletirilmesi iin
yaplan byk toplantya da katlmtr. Nihayet 1461 'de Trabzon imparatoruyle birlik
te Mehmet II.'e esir den filozof padiahn en has nedimlerinden biri olduu gibi bir
rivayete gre padiahla HristiyanJk inanlarna dair bir tartmadan sonra slaml ka
bul etmitir. Fakat kendisinin slaml kabul ettii rivayeti kesin olmayp, belki bir
olunun Mslman olduu ve Mehmet ismini ald daha belgelidir. Fatih'le olan tar
tmas zerine bir diyalog bulunduu sylenirse de, elimize gememitir. Fatih'e pek
bal olan filozof ona methiye yazmtr ki, bunlar Atin:'da Deltio mecmuasnda
1 885-1889 yllarnda, Sp. Lampros tarafndan, yaynlanmtr. Bu kasideler Yunan iir
tarihinde belirli bir kaideye gre kullanlan kafiye iin ilk rnektirler. Amirutzes'in
hayatna dair en yeni toplu bilgi, yeni Yunan Ansiklopedisinde (Enkylopedikon Lexi
con) bulunmaktadr; bu bilgiyi zetleyen Deismann hibir kaynak gstermeden Ami
rutzcs'in Fatih'in teyze olu olduunu yazyorsa da bu, hi phesiz doru deildir.
Kritovulos, Amirutzes'ten bahsederken kendisinin, beliigat ve iirden baka, ma
tematikte, zellikle geometri ve nazari aritmetikte bilgi sahibi olduunu katyor (,Kri
tovulos, Trke eviri, s. 1 56). Amirutzc 1 475 ylnda vefat etmitir. Kendisinin en
az iki olu olduunu, bunlardan Vasi! adndakinin esaretten kurtarlmas iin Edir
ne'den Kardinal Bessarion'a yazd bir mektuptan anlyoruz. Yeni Rum hikayelerine
gre bu olu sonradan Mslman olarak Mehmet adn alm ve Arapay pek iyi
rendikten sonra Fatih'in emriyle Hristiyan ncilini Arapaya evirmitir. Bu eviri
saray ktphanesinde bulunamamsa da, G. Toderini 1 78 1 - 1 786 yllarnda sarayda
byle bir kitabn varln iitmitir (bkz. G. Toderini, Letteratura Turchesca, Venitia,
1 78 8 , I I , s. 460) . Amirutzes'in matematikteki bilgisini, kresel genler zerine bir
problemin zmn gsteren bir kk eserinin Johann Verner tarafndan De hisquae
geographiae adesse debent ad ile Latinceye evrilmi olmas dahi gstermektedir.
( 1 ) sa'dan nce 1. yzylda yetimi ve dnyay tarif eden lakabyle anlm
bir yazardr. Bilimsel deeri bulunmayan bir corafya manzumesi de vardr.
36
aya evirisini Amirutzes'e emretmitir. Bu yln yazn hep bu eser

zerinde almakla geiren Amirutzes ve olu, hem kitab Arapaya
evirmiler, hem de belki Rumca ve Arapa isimlerle yazlm olan
dnya haritasn da Fatih'in bu emri zerine tamamlayarak, padi
ahtan byk ihsanlar almlardr. Bu harita ne yazk ki bugn sa
ray ktphanesinde yoksa da, sonradan belki baka bir yerden ka
ca midini besleyen Deismann'n bu midine biz de katlrz.
Ptolemaios corafyasnn Arapa evirisi ise, 2 nsha olarak,
Ayasofya ktphanesindedir (No. 2610 ve 2596). Bu Arapa eviri
lere nce Deismann, Vatican ktphanesi memuru rahip Josef Fi
scher'den ald bilgi zerine, dikkati ekmi ve gerekten, 1929 y
lnda stanbul E debiyat Fakltesi Arap ve Fars filolojisi profesr
H. Ritter'in yardmyle bu iki Arapa eviri meydana karlmtr
(bkz. Der Islam, XIX, 1 /2, 38). Bunlardan birincisinin (Ayasof-ya,
2596) balangcnda evirinin Fatih'in emriyle Yunancadan Arapa
ya yapld aka yazldr. Fakat iinde haritalar yoktur. kincisi
(Ayasofya, 2610) Ptolemaios'un haritalarn ihtiva eder. Bu Arapa
eviri Msrl Prens Yusuf Kemal'in, Monumenta cartographica af
ricae et egypti (Leiden) adyle yaynlad serinin ikinci cildinin bi
rinci fasiklnde kmtr.
Fatih'in saray ktphanesinde bu corafya kitabnn Jacobus
Apgelus tarafndan Latince bir evirisinin pek doru bir nshas ha
ritalaryle birlikte 2414 numarada bulunmaktadr. Bundan baka yi
ne Ptolemaios'un mehur astronomi kitab olan Elmacesti'nin (Al
mageste; 11 qA"fl aunL yahut Matematiki syntaxis) skenderi
yeli Theon ve Pappos taraflarndan yaplan aklamalaryle Bizansl
Proclos'un Hypotyposis, yani zet ad altnda, yazd aklamas ve
Johannes Philopones'in usturlap kullanma usulne de dair eseri,
Geminos'un astronomiye, Apolonyos'un Konika adnda konilere dair
bir eseriyle Serenos'un yine matematie dair iki eseri imdi ktp
hanede mevcuttur (bkz. Deismann, ayn eser, s. 77).
Ktphanedeki teki mspet ilimlere ait olan yazmalardan bah
setmeden nce, yine corafyaya ait daha eski tarihli bir eseri sy
lemek lazmdr. Bu eser Floransal Francesco Berlinghieri'nin Pto
lemaios corafyasnn talyanca terza rima usulyle, manzum eviri
sidir. Eserde olduka iyi baslm haritalar da vardr. 1480 ylnn
sonunda kitabn ikinci yapranda Fatih'e hitaben bir ithaf yazlm,
fakat Fatih 3 mays 148 1 'de vefat etmi olduundan eser bu defa
ikinci bir ithaf mektubuyle Beyazt 11.'a gnderilmitir. Bu kitabn,
bir incunable, yani 1 500 ylndan nce baslm gayet nadir bir
eser olmasndan baka bizi ilgilendiren taraf, Fatih'in mspet ilim
lere olan ilgisi ve ilim koruyucusu meziyetinin talya'da dillerde do-
37
!atn ve yazarn eserini kendi byklerinden nce hemen Fatih'e

gndermek arzusunda olduunu belirtmesidir (bkz. Sultan Beyazt'a
yazlan ithaf mektubu, Deismann, ayn eser, s. 109). Deismann'n id
detli_ srarlar sayesinde Topkap saraynda meydana karlan bu
kymetli eserlerin haritalar yazk ki, rutubetten birbirine yapm
bir halde bulunmutur (1). Fatih'i corafya ve haritalara olan ilgisin
den bahsederken incelemeye deer bir nokta dikkatimizi ekmitir.
Abdlhamit il. zamannda stanbul'da alan Dr. A.D. Mordtmann,
adnn Latinceye evirisi olan Caeditius takma adyle ve Ancien Plan
de Constantinople unvanyle ufak bir risale ve bir stanbul plan ya
ynlamtr (stanbul, 1 889?, Lorentz-Keil Kitabevi). Bu plan, zerin
deki kayda gre, 1 566-1574 yllar arasnda, Venedik'te baslm ve
altna ssleme olarak birinci padiahtan on birinci padiah Selim
11.'e kadar gelen padiahlarn madalyon iinde resimleri konulmu
tur. Bu resimlerden plann yukarki seneler arasnda basld anla
m kmaktaysa da, dikkatle incelenirse, gsterdii binalar arasnda
Fatih zamanndan sonra yaplan camiler, medreseler ve baka yap
lardan hibiri bulunmadna ve ancak Fatih camii ve medresesiyle
yeni ve eski saraylarn gsterilmi olduuna gre, bu plann aslnn
Fatih zamannda izilmi olduu tahmin edilebilir. A.D. Mordtmann
daha ileriye giderek plann, Fatih'in emriyle ve Bizans'n Trklerin
eline geip payitaht olduktan sonra kazand yeni binalar gster
mek amacyle yukarda ad geen Amirutzes'e yaptrldn iddia
ediyor. Hatta Dr. Dickson adnda bir zatn saray ktphanesini gez
dii srada, byk bir stanbul haritas grdn ve hafz- kt
bn bu plann Trabzonlu bir mhendis tarafndan Fatih'in emriyle
yapldn ve zerindeki baz yazlarn Fatih'in el yazs olduunu
sylediini de ilave ediyorsa da, esas plan bugn mevcut deildir
(basl risale ve plan iin bkz. niversite ktphanesi, 902/6, 496.
1 1 , c. 1 1) . On birinci padiaha kadar olan sslemelerin sonradan
ilave edilmi olduu pek kolay anlalr.
Albert Gabriel, Syria, cilt IX, s. 33l'de, Sefer-i Irakeyn adl bir
eserden bahsederken bu haritann 1 540'ta Venedik'te baslan ve Va
vassore plan denilen plan olduunu sylemektedir. Hangi tarihte
baslrsa baslsn, bu plan XVI. yzyl ortasndaki, stanbul'u gs
termekten ok uzaktr. [Bkz. Ek-26, sayfa 97] .
Bu ktphanedeki mspet ilimlerle ilgili eserler hakknda bilgi
lerimizi tamamlamak iin, Euklidis'in geometrisinin, birok Yunanl
yazarlara ait astronomi eserlerini toplayan bir mecmuan, talara
(1) Sayfalar sonradan ayrlmtr. '
38
OSMANLI T. RKLERNDE LM
ve hayvanlara ait bir yazmann ve Aristo'nun mehur Olma ve Bo

zerinde eseriyle Zooloji kitabnn bulunduunu da sylemek
lazmdr. Bunlardan baka Homer'in Iliada'syle Hesiodos'un Theo
gonya's, bir de Diogenes Laerte'nin nl filozoflarn hayat zerine
olan eseri de, Yunanca yazmalar arasndadr. [Ek - 8] .
Saray ktphanesinde bulunmu olan, fakat. Deismann tarafn
dan ad verilmeyen Yunanca yazmalardan birinin de, bu defa Fran
szca tercmesi, Les Opuscules mathenatique de Didyme, Diophane
et Anthemisius adl bir eserde, Paul ver Eecke tarafndan, 1 940'ta
Paris-Bruges'da yaynlanmtr. Bu yazmadan stanbul Saray k
tphanesinden kan Diophanes'in olup, baz yzeylerin, dairelerin,
cisimlerin, krelerin ve silindirlerin llerini belirtme zerine prob
lemleri 'iine alr. Yazar, ver Eecke'ye gre znikli bir ziraat uzm a
ndr; sa'dan nce 1. yzylda yaamtr; fakat Isis mecmuasnda
(No. 91, 1 942, s. 639) yazlan bir eletiride, yazarn eviren tarafn
dan znikli Diophanes'le bir tutulmas doru grlmeyerek, eserin
mehur matematiki Diophantus'un gibi gsterilerek, uydurulmu
olduu sylenmektedir. Ama hesaplarn esasnda Archimedes esas
lar gze arpmaktadr. teki yazmalarn, eletiriyi yazan zatn de
dii gibi, Topkap Saray ktphanesiyle bir iliii yoktur.
zulma
te Fatih, bu filozof Amirutzes ve olundan baka Batl baka

baz bilgin ve sanatlar da payitahtnda toplamt. Bunlardan biri
arkeoloji merakls bir tccar olan Cyriacus Pizzi Colli adnda ve
fakat daha ziyade, Anconal Cyriacus diye tannan bir zattr. 13 91
ylnda doru doan bu zat doduu ehrin belediye yeliini ve ti
caretini brakarak, eski eserlerin incelenmesine kendini vermi ve
Douda, Msr' da, Habeistan'da birok geziler yapt gibi stan
bul'a da gelmitir. Kendisinden kalan tek eser gezileri ve grd
eski antlar zerine yazd birka mektuptan ibarettir. Fakat bizi
ilgilendiren nokta kendisinin 1452 ve 1454 yllar arasnda Fatih'in
saraynda bulunmu olmasdr. Gerekten, evvelce Topkap saray k[Ek 8] Bizansta kltr hayat ve yksek mektepler zerinde, bu eser ikinci
basksn yaptktan sonra eitli incelemeler yaplmtr. Bunlar arasnda yaza rn
da al malar varo r. [Bkz. Adnan Advar: Bizans'ta Yksek Mektepler, Tarih Der
gisi Cilt V (1 953) S. 1 -54; Adnan Advar: istanbu/'un Fethi Srasnda Bizans ve Trk
Kltr Vaziyeti Tarih Dergisi Cilt VI (1 954) S. 1 -14] . Konumuzla daha yakn i likileri
acsndan tp ve matematik konusunda da baz a ratrmalar vardr. [ Bkz. Hamit
Dilgan: Bizans'm Matematik Kltr, stanbul 1 963; Semavi Eyice: Bizans Devrin
de istanbuf'da Tababet. ist. Tp Fakltesi Mecmuas, Cilt 21 ( 1 958) S. 657-681 ] . Ge
nel anlamda Bizans bilim dnyasn, karlatrma yntemi ile bilim tarihi acsn
dan inceleyen Tekeli'nin a ratrmas, gerek kapsad dnem gerekse kaynak de
erlendirmesi bakmndan nemlid i r. [Bkz. S. Tekeli: Modern Bilimin Douuna'
Bizans'n Etkisi, Ankara 1 975]. (A.K.J.
-
39
tphanesindeyken Abdlhamit il. zamannda Macar kral Mathias

Convinus'a ait baz kitaplarla birlikte Budapete niversitesine he
diye edilen bir yazmann arasndan kan imparator Justinianus'un
atl heykelinin resminin kar sayfasndaki yaznn Cyriacus tarafn
dan getirilen mrekkeple (1), yazldna dair bir kayt bulunmasn
dan ve bir de 1454 ylnda Milano'da Francesco Filelfo adnda biri
nin kaynvalidesiyle kzlarnn azat edilmesi iin, Fatih'e yazd bir
mektupta Cyriacus'tan sarayda katip olarak bahsedilmesinden anl
yoruz ki, bu zat o yllar arasnda stanbul'da bulunmaktayd (Filel
fo'nun ricasn Fatih hemen yerine getirmi ve kaynvalidesiyle kz
larn esirlikten kurtarmtr). Hatta baz yazarlar, Justinianus'un
heykelinin resminin de Cyriacus tarafndan yaptrldn ve imdiki
Ayasofya meydannda bulunan bu heykelin stanbul'un fethinden
sonra Fatih tarafndan yklmak suretiyle deil, usulca yerinden in
dirilerek yakndan resminin yapldn sylerler. te yandan Zorzi
Dolfin'in Venedik vakayinamesinde 1 452 olaylan arasnda, Ciacomo
Langusto'nun raporuna dayanarak Fatih'in her gece Roma tarihini
ve baka tarihleri, yannda bulunan Cyriacus'a okuttuu yazlmak
tadr. Ksacas, modern arkeolojinin kurucularndan saylan bu
Cyriacus 1452 ve 1454 yllan arasnda Fatih'in yannda bulunmu ve
onunla birlikte stanbul'a girmitir (bkz. Emil Jacobs, Cyriacus von
Ancona und Muhammed II., Bizanstinische Zeitschrift, XXX, s. 1 97202). Bundan baka doum ve lm tarihi kesin olarak bilinemeyen,
fakat 1 524 ylnda henz sa olduu tahmin edilen talyal Giovanni
Maria Angiolello da, Fatih'in olu ehzade Mustafa'nn maiyetinde,
Uzun Hasan muharebelerine katlm ve yukarda ad geen eseri
yazmtr. Bir rivayete gre, Fatih'in hayatna dair, hem Trke, hem
talyanca yazd baka bir eserden dolay padiahn byk iltifa
tn kazanmtr. Kendisi sarayda nl ressam Gentile Bellini'ye
rastlam ve ona dair bir iki satr yaz brakmtr (bkz. C. Naude,
Addition a l'histoire du roy Louis Xl., Paris, 1 630, s. 287) .
Venedikli ressam nl Gentile Bellini'nin, 1479-1480 yllarnda
stanbul'a gelerek, sarayda yaayp Fatih'in resimlerini ve baka ba
z resimler yapt bilinmektedir. Fatih'in resmi Londra'da National
Gallery'de bulunuyor. te yandan Fatih, Veronal ressam ve madal
yac Matteo D'Patsi'yi Venedik Cumhuriyetinden istemi ve ken
disi hemen gnderilmitir. Bugn Paris milli ktphanesinin ma
dalyalar kabinesinde bulunan Fatih'in resmini tayan gumu ma
dalyay bu madalyacnn yapt sylenirse de, bunu belgelemek
(1) Johanncs Darius seripsit atramento miniphirii (?) per ipsum Kriaco Aconi
taus, ad scribendum adducto.
40
mmkn olmad gibi, Trkiye'ye dair baka bir eseri de buluna

mamtr. Fakat stanbul'a geldii ve Venedik Doj'u Pandolphe Ma
latesta'nn bir mektubunu ve bu mektubu kaleme alan Robert Vol
turio'nun Fatih'e takdim ettii Re Militaria adndaki askerlie dair
kitabn birlikte getirdii bu mektuptan anlalmatadr (bu sanat
lar iin bkz. L. Thuasne, Gentille Bellini et Sultan Muhammed II.,
Paris, 1 882, s. 1 8 vd.).

Fatih zamannn dnce akmlarn ak bir ekilde anlayabil

mek iin, padiahn dini ve felsefi dnceleri zerine baz bilgiler
vermek faydasz deildir. Trk ve Bizans kaynaklarna gre, Fatih,
ta genliinden beri din ve metafizik hususunda byk bir merak
ve tecesss gstermitir. Mesela Hurufiler tarikati dervilerinden
baz kimseler Trkiye'ye gelerek, padiahn iltifatna mazhar olmu
lar ve sarayda oturmaya balamlardr. Fatih'in bunlarla sk fk
mnasebetlerini gren vezir-i azam Mahmut Paa, Edirne mfts
ve mderrisi Fahreddin Acemi'ye durumu anlatm ve padiah Hu
rufilie eiliminden alkoymak iin bir are bulmasn rica etmi.
Bunun zerine mft bu dervilerin szlerini paann konanda
gizli bir yerden dinledikten sonra ortaya kp, kendileriyle tart
maya balaynca, kap saraya snan bu adamlar oradan zorla ala
rak, camide inanlar aleyhine verdii bir va'zn arkasndan onlar
ahaliye yaktrmtr (bkz. akaik, Trk. ev., cilt I, s. 82). Biraz ma
sals bir yolda anlatlan bu hikaye, Fatih'in dinin eitli, hatta he
terodox mezheplerini renmek iin merak ve tecesssn gster
mesi bakmndan nemlidir (1) .
te yandan padiahn, lmne kadar metafizik meselelerin tar
tlmasndan haz duyduu da bilinmektedir. Mesela zamann iki
byk bilgini Hoca-zade Muslihiddin Mustafa ile Molla Mehmet Zey
rek arasndaki tevhit zerine bir tartma kendi huzurunda tam alt
gn devam etmitir (bkz. akaik, Trk. ev., I, 143) (2).
(1) Bu yakma olayna dair o devrin ranl airlerinden olup, Murat II. zama
nnda Trkiye'ye bicret eden ve manzum bir Tevarih-i Al-i Osman yazan Hamidi'nin
vezir Mahmut Paaya takdim ettii Farisi bir kasidede nihal-i ehli- isyann ve hil-
hak-i haz!ilnn paann ate-i kahnyle yakldn syleyen paralarn kenarna di
vannda Farsa olarak (Hurufilerin yaklna iaret) yazlm olmas bu olayn do
ruluunu ve bu ite balca etkenin Mahmut Paa olduunu anlatr (bu kayd Fuat Kp
rln'n yardmlaryle buldum).
(2) Paris'te her sene ilmi bir mesele zerinde bir haftalk tartma tertip eden
Centre de Syrthese de 1937 ylnda Osmanl Trklerinde ilme dair yaptm bir ko
numada bu noktay da anlatmtm. Dinleyenlerden biri, Sizin Sultan Mehmet,
synthese haftasn bizden nce kurmu diye latife etmiti.
41
Bizans ve Avrupal tarihilerin yazdklarna gre, Fatih stan

bul'un fethinden sonra Hristiyan diniyle de ilgilenmitir. Mesela
fetih srasnda stanbul patrii bulunan Gennadius Scholarius'la
Pamma Khristo manastrnda (Fethiye camii) Hristiyan akaidi ze
rine tartmaya girimi, "bir tercman araclyle," Hristiyanl
n en esasl akidelerinin aka ve cesaretle anlatlmasn istemi
ve hatta bu uzun aklamalarn yazya dklmesini rica etmitir (1).
Bu yaz sonradan Mahmut elebi'nin babas Karaferye kads Mol
la Ahmet adnda biri tarafndan Trkeye evrilmitir. evirinin
bir nshas Martin Curusius'un Turco-Graeciae adndaki eserine La
tin ve Yunan harfleriyle alnmtr. Osmanl ayanndan Aristarki Lo
gofet Bey o kitaptan ald eviri kopyasn Ebzziya Tevfik merhu
ma vermi, o da Mecmua-i Ebzzi)'a 'da ( 1 329, cz 98) Akaid-i Hristi
yaniye bal altnda yaynlamt. Sonradan, Paris Dou Dilleri
okulundaki rencilerimden Dr. Aurel Decei, Berlin ktphanesin
deki (Cat. Pertsch, 5 1 2) bir eviriyi Bkre'te Versiuna Turceascca
Confesimi Patriarhuluni Ghenadie il Scholarios ad altnda yazd
gzel bir monografide tpkbasm halinde yaynlamtr. Bu iki ns
ha arasnda u fark vardr ki, Decei'nin nerettii Berlin nshasnda
bir nsz bulunuyor. Ebzziya tarafndan alnmayan bu nszde Fa
tih'in patrii huzuruna arp Hristiyan inanlarm sorduunu, bu
sorunun karlm patriin yazp Mahmut elebi'nin babas Kara
ferye kads tarafndan Trkeye evrildii ve Rumlarn iyi Trke
bilmedikleri iin ele geen nshalarn yanl olduu ve bu yanl
larn byk bir zahmetle Eflak voyvodas Matta Bessaraba Beyin
( 1633-1654) adamlarndan Msrl Yanaki tarafndan Tergovita'da
dzeltildii yazldr. Bu yazma Neme tercman Yusuf'un arzusuy
la ad bilinmeyen biri tarafndan 1 056 ylnda kopya edilmitir. So
nunda yine Ebzziya'nn almad bir para vardr ki, bunu olduu
gibi alyoruz:
Kaankim Sultan Mehmed bu Hristiyanlarn dini byle oldu
unu ve bu minval zere din tuttuklarn iittii gibi taaccbe vard
ve bunun kelamna ve ilmini ve hak idine fehmi oldu ve bu cevap
lar bir nice ald ise ylece verdi ve cmleyi gerei anlad ve feh
meyledi ve Hristiyanlarn dininden yana gerektir deyu ve bunla
rn din esrarnn hak idini ve mucizat eylediine bir ekki ve p
hesi olmadna. Amma pak ve mnevver altn gibi gayetle Hristi
yan cinsini sevdi ve ho gredurdu ve emir verip azim yasaklar ey( 1 ) Migne, Patrologie Grecque, CLX, 319-343; Migne, Excerptum ex patriarchia
Constantinopolos historiae, stun 3 1 1 ; Kimrncl, Libri symbolici ecclesiae orientalis,
Jena, 1843, Prologue VII.
42
ledi ki her kim bir Hristiyan rencide veyahut avamlk ederse azim
azap oluna. Hemen Sultan Mehmed yalnz kendi sevmek deil lakin
cmle Mslmanlar severlerdi, ann iin yani sultan ile muhabbet
ettii iin ve dahi azim ferah ve srr ettirdi ki byle cins agar (?)
sultan olduuna yani padiah olduuna temme temmet .
Patri k Georgios Gennadius, Bizans'n e n son mehur bilginiydi.
Latin kilisesi aleyhindeki polemikleri pek mehurdur. Fatih tarafn
tan patrikilikte braklm ve be yl sonra istifa ederek, Serez' de
Prodromos manastrna ekilmitir (lm. 1469) . stanbul'un fethin
den sonra da Roma kilisesine kar polemiklere devam ettii gibi
iki Trk bilginiyle Hristiyanlk zerine henz yaynlanmayan bir
diyalou daha vardr (bkz. Krumbacher, Handbuch der Alter
tmswissensclaften, IX, 1 , 120).
Hristiyan akaidine dair Fatih'in huzurunda ikinci bir tartma
da patrik Maxim Manuel'le olmu ve bu tartmann zaptn padiah
patrikten istemitir (bkz. G. Gillet, L'histoire du regne de Mohan
med ll., 1 35-142, 270). Fatih'in metafizik konulara kar iddetli ilgi
sini gsteren olaylardan biri de, eer Bizans kaynaklarna inanmak
gerekirse, merak ve tecesssn gidermek iin bir mezar atrma
hikayesidir:
Ortodoks kilisesine gre, aforoz edilmi olduu halde lenlerin
cesedinin bozulmadna dair bir itikad duyan Fatih, byle bir ah
sn mezarnn alp baklmasn istemi ve gerekten byle bir me
zar, gnderdii memurlar huzurunda, papazlar tarafndan alm
tr. Bana kalrsa ihtiyatla karlanmas gereken bu ve buna benzer
hikayeler ve bilgiler Bizansl ve Avrupal tarihileri Fatih ne Ms
lmand ne de Hristiyan iddiasna srklemitir (bkz. Spandouyn
Cantacassin, ayn eser, s. 202-205) . Hatta G. Gillet Padiah hibir
dine inanm deildi diyor (bkz. ayn eser, s. 1 8) . Biraz daha aa
da yazar, nsanlar ancak erdem ve kadere iman etmelidirler diyen
Mehmet II.'in olu Beyazt, ayn terbiyeyi almamtr szlerini kat
maktadr. Btn bu rivayetlerin en doru aklanmas padiahn
dogmatik bir dindar olacak yerde eletirici bir fikre sahip, belki bi
raz da pheci bir dnr olduunu kabul etmekle mmkn olabi
lir. Herhalde Fatih hakknda Avrupa'da o zaman hasl olan bu fikir
ler ok yaylm ve hatta edebiyat ve hayale dkn papa Pius II.'u
Fatih'e hitaben bir mektup yazarak, Hristiyan dinini kabul ederse
onu btn Dounun ve Bizans'n imparatorluuna nasbedeceini
bildirmeye vardrmtr.
Padiaha hitaben yazlan Latince bu mektup, sonuna kadar
okunmas ricasyle balyor ki, byle bir ricann, eer mektubun
1 642 satr tuttuu gz nne alnrsa, pek yerinde olduu anlalr.
43
Mektubun bir yerinde seni btn lmllerin en byk, en

gl ve en nls yapmak iin kck bir ey kafidir. O ey nedir
diyeceksin ; bunu bilmek g deildir: Seni vaftiz etmek iin birka
damla su. Bundan sonra seni btn Dounun ve Bizans'n impara
torluuna nasbedeceiz deniliyor. Tabii bu mektup ne Fatih'e gn
derilmi ne de Fatih buna karlk vermitir. Ama mektubu yazan pa
pa kendi mektubuna Fatih'in azndan bir de cevap uydurmutur.
Esasen daha byle bir iki mektup ve Fatih'in cevaplar, bakalar ta
rafndan da uydurulmutur. Zaten byle mektuplar uydurarak yine
uydurma cevaplar vermek, XV. yzylda moda olmutu (bu mektup
ve cevap iin mkemmel bir bibliyografya L. Thuasne'n ad yuka
rda geen eserinde vardr, s. 28-3 1). Ksacas, Fatih'in Doulu ve
Batl ulema ile olan ilikileri zerine u uzun fakat lzumlu ara
szdcn sonra unu syleyelim ki, bu padiah, insann bilincinde bir
Dou-Bat adam kavram yaratmaktadr. Deismann bu fikri, A.D.
Mordtmann'n ad yukarda geen eserinden aldn sylerken, u
gzel szleri yazyor:
Nihayet bu saray ktphanesini (Fatih'in ktphanesi), dnya
tarihinde bir dnm noktas yarattktan sonra, Dou ve Batnn ka
psnda durarak, bu iki alemin kltrn kendinde toplayan layik
bir insann miras gibi saymak lazmdr . Bu gzel szlere katlma
yacak bir Trk tarihisi mevcut olmamakla birlikte unu da katmak
isteriz ki, eer Mehmet II, savalardan daha fazla zaman artrabil
mi ve eskialar ilim ve felsefesini daha fazla incelemi olsayd
Trkiye'de ilim rnesansnn XIX. yzyla kadar kalmayacana ina
nlabilir. [Ek - 9] .
[Ek - 9] Fatih'in hayat, kiilii ve icraat zerinde gerek Trkiye'de gerek d

l kelerde pek ok yayn mevcuttur. Bunla ra zellikle 1 953'den sonra yenileri ilave
edilmitir. Son yllardaki yabanc yaynlara bir rnek olara k F. Babinger'in Meh
met der Eroberer und seine Zeit, (Mnchen 1953) isimli kitab zikredilebilir. Ad
gecen eser, bugne kadar kaynaklarn n yaynlanmam olmasna ve bazen yaza
rnn tarafsz olmamasna ramen dikkati ekecek bir deerlendirmedir Fatih'in
kiiligini ortaya koyabilmek icin baka bir imkn da kendisi ile ayn zamanda ya
ayanlarn fikirleridir. Bu acdan A. Pertusi n i n stanbul'un fethi zerinde ada
larnn grleri ve bu olayn dnyadaki yanklarn inceleyen byk eseri nem
n lidir (La C.'.lduta di Constantinopoli, 2 cilt Milano, 1 976). Bu kitap icin ayrntl
bir tantma .y azs ve yeni kaynaklarn ilavesi ile yaplan bir eletiri icin Bkz. M.H.
akiro/u: Belleten Cilt XLV/2, say 1 78 ( 1 981 ) S. 1 39-154. Trke yaynla r iin Bkz.
1. flinark, N. Parmakszolu : stanbul, Fatih, Fetih ve Fatih Devri Hakknda Yazl
m Kitaplar Bibliyagrafyas, stanbul 1 977. slam Ansiklopedisine yazd Fatih mad
desinde, nalck, konuyu bir btn olarak deerlendirdikten ve bellibal kaynaklar
gzden geirdikten sonra [Bkz. H. nalck: Mehmet il. IA. Cilt 7 (1957) S. 506-535] .
Fatih'in kiilii hakkndaki grn makalenin sonunda a adaki satrlarla akla
maktadr: talya'da bn Rd felsefesinin hl hararetle mnakaa edi ldii bir de'
44
OSMANLJ TRKLERNDE LM
Fatih'in ilme olan hizmetlerine tanklk eden antlardan en

nemlisi, hi phesiz, camiinin etrafnda yaptrd medreselerdir.
Bu medreseler hakknda imdiye kadar tarihlerde ve vakayiname
lerdeki bilgilerin ou sslenmi ve dorudan doruya en eski kay
naklardan alnacak yerde, ya Fatih vakfiyesi adyla, XVI. yzylda
yazlm Trke bir vakfiyeden alnm yahut da oradan buradan
toplanm bilgilerdir. Fikrimizce, bu medreseler hakknda en eski
bilgi, tomar halinde Arapa bir vakfiyede bulunmaktadr. Bugn
Trk ve slam Eserleri Mzesinde (No. 1 872 vakfiye, No. 6354) dur
makta olan bu belgeyi grdk. Vakfiyenin ba ve sonu kopmutur.
Yaz uzmanlarnn rivayetine gre, yazs Fatih zaman yazlarna
pek benzer. ilk ksmda, cami ve medreseye vakfedilen bina ve ara
zinin snrlarn belirtirken, o vakitki stanbul'un mkemmel bir to
pografyasn veriyor. Fikrimizce Fatih'in asl ve ilk vakfiyesi belki
budur. nk medrese-i semaniye diye adlandrlan sekiz medre
seden bahsederken, drt kede bulunan medreseler mderrislerine
gnde 50 dirhem ve ortada bulunan medrese mderrislerine 40 dir
hem verilecei yazld gibi darifaya ait satrlarda cz'iyat ve
klliyat ve tbbn ilmi ve pratik ksmlarn bilen, kavrayl, belir
tilerden sonu karabilen, hastalklarn nedenlerini kestirebilen ve
bulabilen, onlar tedavi edebilen, ok esirgeyici ve merhametli, tec
rbesi ok bir hekimin gnde 20 dirhem maala ve bir de cerrah
lk sanatn bilen bir cerrahn gnde 5 dirhemle tayini art klnm
olms gsteriyor ki, ilk zamanda mderrislere daha az maa tahsis
edilmi ve darifaya yalnz bir hekim tayin olunmutur. Bu halde
aada grlecei gibi maalarn sonradan artrlmas ve hastane
ye bir hekim daha ilave edilmi olmas akla daha yakn olduu d
nlrse bu vakfiyenin imdi bahsedeceimiz vakfiyeden daha es
ki olduu tahmin edilebilir.
Halbuki Fatih vakfiyesi adyle, Tahsin z tarafndan, stanbul
Alman Arkeoloji Enstits yaynlar arasnda karlan Arapa vak
fiyenin 14. sayfasnda camiin etrafnda Medaris-i semaniye (sahn-
seman deil, bu isim sonradan verilmi olacak) adyle 8 medrese ve
her medresenin arkasnda da daha kk ve tetimme denilen baka
sekiz medrese yaplm olduu yazldr. Camiin bat tarafnda b
tn medreseler mderrisleriyle rencilerinin faydalanmasna malvirde, Fatih'in Hocazade veya Ali Kuu'ya dnmesi tabiidir. Babinger'in, Deissman n '
n iddiasna kar syledii g i b i , Fatlh'i b i r Rnesans hkmdar gibi telakki etmek
m baiaaldr. Bununla beraber Fatih devrinde Osmanl kltrnn Garp kltr
ile serbest bir ekilde temasa geldii ve daha sonraki devirde bunun ksteklendii
de bir vakad r. (A.K.) .
45
sus olmak zere, bir ktphane ve yine camiye yakn iki gzel ye
rin birinde bir darifa -ki, burada batan ayaa kadar btn
hastalklarn tedavisini ve ilalarn verilmesini Fatih emrediyordu
tekindeyse, gurbetten gelen ulemann ve yolcularn barnmas ve
beslenmesi iin bir tdbhane (misafirhane) kurulduu sylenmekte
dir. Vakfiyede medaris-i semaniyenin her biri iin akli ve eri ilim
lerde baarl birer mderris, gnde 50 dirhem=250 gm kuru
la tayin edilmi ve bu mderrisler, tatil gnleri dnda, her gn
rencilerin eitim ve retimiyle grevlendirilmiti. Bundan baka,
her mderrisin yanna, ilk bilgileri rencilere okutup mzakere
edebilecek, bir muid, yani asistan, gnde 5 dirhem= 50 gm kuru
cretle tayin edilmi ve her medreseye ancak gnde 2 dirhem maal
1 5 renci alnmas art koulmutur. Tetimme medreselerinde her
hcreye (odaya) harcamalar iin ayda 1 5 dirhem para balanmtr
(aada greceimiz Trke vakfiye bu parayla rencilerin kar
nn doyuracan ilave ediyorsa da Arapada byle bir ey yoktur).
Bu vakfiyede dikkate deer taraf, ktphanenin hafz- ktbne
verilmi olan grevin ak seik belirtilmi olmasdr ki, o vakitler
kitaba kar olan sayg ve kskanl gsterir. Kitaplar, yararl ve
kitaplarn adlarn bilen hafz- ktp tarafndan mderrislerle
rencilere nbetlee olarak dn verilecek ve maiyetinde bulunan
bir katip de btn kitaplarn adlarn bir deftere kaydettikten son
ra, onlar muhafaza ve hatta bir kitabn yapraklarndan birinin kay
bolmamasna dikkat eyleyecektir. Vakfn nazr yahut kaimmakam
her ayda bir kere (Trke vakfiyede her ayda bir kere) kitaplar
tefti etmeye mecbur tutulacaktr (1).
Yine Arapa vakfiyeye gre, darifa (2) iin ilmi ve pratik
alanlarda hazk ve becerikli, feragat sahibi, hangi taifeden (kavim
den) olursa olsun, (Trke vakfiyede bu kayt karlm ve hekim
ler hakknda deneyen ve denenmi deyimi konmutur) iki hekim,
bir kehhal (gz hekimi), bir cerrah (operatr), eczac, hademe ve
kapc tayin ve hekimlerin, her gn iki defa, h<!stalar ziyaret et
mesi art klnmtr. Vakfiyede hastalara verilecek yiyeceklere har
canacak parann miktar, ksacas her ey gz nne alnd gibi,
darifaya ait olan blmn sonunda ahnn hastalara yarar her
trl yemekler (peklik verici, eki ve tatl) piirmeyi bilmesi ve has
ta hizmetilerinin hastalarla gzel gzel konuup, onlara iyi muame-
(1) Fatih asrnda kitaplara gtserilen bu ihtimam zamanmza kadar gelebil

seydi imdiki ktphanelerimiz elbette daha zengin ve daha muntazam olurdu.
(2) Darifa Mahmut i l . devrine kadra harap bir halde mevcut iken, sonra
dan tamamyle ortadan kalkmtr (plan ve yeri hakknda bkz. Sheyl nver, Cum
huriyet gazetesi, 9 austos 1942).
46
le eder insanlardan olmas artlar eklenmitir. Yazk ki, bu vakfi

yelerde medreselerde okutulan derslerin adlar verilmedii gibi, da
rifada tp renimi yapanlarn tatbikat grp grmeyecekleri,
yani hastanenin bir klinik niteliinde olup olmad aka belirtil
memitir. Yalnz teden beri sylenip gelen bir gelenee gre,
retimin Fatih zamannda vezir Mahmut Paa ve Ali Kuu tarafla
rndan dzenlendii, nce tetimme medreselerinde ilk dersler okun
duktan sonra asl medaris-i semaniyeye geildii ve mderrislerin
bir medreseden daha byk bir medreseye nakil iin, padiah hu
zurunda bir eit msabaka imtihan geirdikleri anlatlmaktadr.
Bu medreselerde ayrca matematik, astronomi ve tp okutulduu
ilmiye salnamesi'nde (stanbul, 1334, s. 645), hi bir kaynak gste
rilmeksizin, yazlmtr. [Ek - 10].
B izim bu bilgileri aldmz Arapa vakfiye Beyazt II. zamann
da yazlm ve sonunda Fatih'in vakfiyesinden olduu gibi alnd,
Beyazt turasyle birlikte, kaydedilmitir. Bu vakfiyenin XVI . yz
ylda yazlm Trke nshas, vakfiye olmaktan ziyade, ilaveler ve
kaytlarla bir dzgn ve gzel nesir rnekleri derlemesidir (bkz. Fa
tih Mehmet //. Vakfiyeleri, Vakflar Umum Mdrl yaynlar,
Ankara, 1938) . Mesela ikinci Arapa vakfiyenin 16. sayfasnda Zey
rek camiinin (yani Pantogrator manastrnn) snrlar belirtilirken,
[Ek - 1 0] Fatih Medresesindeki eitim programlar iin yeni aratrmalarla
bilgi edinilmektedir. (Bkz. H. Atay: Fatih - Sleymaniye Medreseleri Ders Program
lar ve icazetnameler Vakflar Dergisi Cilt 13 (1981 ) S. 171 -235; Ayrca Ek-1 9'da
belirtilen kaynaklarda bu konuda bilgile r mevcuttur). Fatih Medreseleri iinde S
leymaniye'de olduu gibi ayr bir tp med rese olmad malumdur. Anca k tp ei
timi yapld veya hi deilse medresede hem retici hem de tp talebesinin
bulunduu anlalmaktad r. [S. nver: Fatih Devri lim Hayat stanbul 1 946; A.
Sayl : Higher Educot.fon in Medieval slam. Ankara niversitesi Yll Cilt i l (1 948)
S. 30-71 ; B.N. ehsuvarolu: istanbul'da Tp ren i minin Tarihesi. Tpta 500 yl.
stanbul 1 971 ] .
Fatih dneminde hzla gelien nemli b i r kurulu d a Eenderun Mektebidir. Bir
yksek okul niteliindeki bu kurulu iinde askerlikten. i darecilikten gzel sanat
lara kadar eitli eitim blmleri olduu gibi bir de hastane mevcuttur. Tanzimat
dnemi:e kadar Enderun'a Galata Saray, Eski Saray ve Edirne Saray gibi orta
dereceli saray okullarn bitirenler aln yordu (1. Baykal: Enderun Mektebi Tarihi
1 953) Ayrca. Darifa hekim lii ile Saray hekimlii arasnda bir iliki olduu da
bilinmektedir. Bu ilikinin yalnz idari olmadna ait belgeler vard r. Mesela Top
kap Saray a rivinde kaytl dier bir vesikada da hekimbann okuttuu kitapla
rn listesi mevcuttur. d hazineden ta'lim iin hekimbaya verilen kitaplardr
bal kl bu vesikann arka sayfasnda, kitaplarn 983/1 575 tarihinde Molla Kasm'a
ve 988/1 580 tarihinde ise yerine heki m ba olan sa Celebi'ye teslim olunduklar
kaytl dr. Bylece hekim balarn eitim ile yakndan ilgilendikleri anlalmaktad r.
[Bkz. Nil Sar : Osmanllarda Tp EiUmi Vlll. Tarih Kongresi , Ankara 1 981 ] . Ad ge
cen ei tli kurulularn birbi rleri i le eitim bakmndan i l ikileri ve bu ilikilerin za
man iindeki deiimi ancak yeni belgelerin nda akla kavuacaktr. (A.K.).
47
Arapa Batda, Zeyrek medrese odalar diye tannan hcrelerin

alan denildii halde, Trkede hin-i fetihte Fatih Hazretleri nice
kenisay medaris idp her birinde mdarese-i ulum-i nafiaya itial
olunduundan hcerat-i mezkureye Zeyrek medrese odalar tabir
edildii yazlmtr. Bundan Fatih'in ilk medresesinin Zeyrek'te
ald gibi bir hkm karmak ve yine vakfiyede daha aada bir
yerde dershane denen bir baheden de bahsedilmesinden dolay,
fethin peinden orada burada ders okutulmaya balandn kabul
etmek mmkn olabilir. [Ek - 1 1] .

Fatih'in kiilii ve devrinin dnce durumu hakknda bu uzun

araszden sonra, o devirde mspet ilimler alannda yetien bilginler
ve eserlerinden bahse balyoruz.
Matematik ve astronomi bakmndan, Osmanl Trklerinin ol
duka parlak bir a, Fatih zamannda Trkistan'dan stanbul'a ge
len Alaeddin Ali bin Muhammed Kuu ile balar. Babas Semer
kant'ta, Timur'un torunu mehur astronom Ulu Beyin doancs
olduundan, Kuu lakabyle anlan bu bilginin Douda mspet ilim
lerin gerilemeye balad XV. yzyln ilk drtte birinde domu ol
mas muhtemeldir. Semerkant'ta bulunduu srada bizzat Ulu Bey
den ve Kad-zade'den matematik ve astronomi renen Ali Kuu,
Ulu Beyin byk tevecch ve sevgisine nail olmutur. Ali Kuu,
bir aralk Kirman'a giderek, renimini tamamlam ve cebinde ora
da yazd Hall-l-ekal-l-kamer risalesi olarak, dnmtr. Semer
kant'e dnnden sonra, Ulu Bey rasathanesinin mdr Kad-za[ E k - 1 1 ] Fetihten hemen sonraki gnlerde. ilk medrese eitimi Ayosofya'da
balam ve camiin yan ndaki papaz odalar boaltlara k talebeye tahsis edilmi
tir. Ayasofya Bo Mderrisliine Molla Hsrev tayin edildii gibi, istanbul'un ilk
kads ve Ayosofya'y cami olarak tescil eden Hzr elebi i l k m derrisler ora
sndad r, daha sonra Ali Kuu d o Ayosofyo'do m derris olmutur. Molla Zeyrek de
Zeyrek Comiinde mderris olarak derslere balamtr. te stanbul'daki ilk i ki
medrese bunlard r. Fatih Medreselerinin yapm bitince, Zeyrek'teki talebe oraya
tanm. Ayosofyo'do ise eitime ayn ekilde devam edilmitir. Ay.:sotya- Kebir
Medresesi, mazbut Salatin Medreselerin kdem ve ehemmiyete banda gelir. Ayo
sofya'doki bu ilk medrese, caminin kuzey tarafna doru ina edilmi, buna daha
sonra i l . Beyazt bir kot ilave ederek evkofn kendi tesisine balamtr. Bina da
ha sonraki yllarda, zellikle i l . Mahmut zamannda tamir grmtr (S. nver:
Fethin 51 1 'inci Vldnm Konfeonslar, stanbul 1 964, S. 1 9-20). Bu medrese son
yllara kadar mevcuttu; 1 869'da yaplan bir saymda Ayasofya medresesinin iston
bul'un en kalabal k kurulularndan biri olduu grlmektedir [Bkz. M .S. Ktko
l u : 1869'da Faal stanbul Medreseleri. i.. Tarih Enstits Dergisi Cilt Vll-Vll l (19761 977) S. 286 ve S. 301 ] . Buras 1924 ylna kadar Dar/'i-hilcife medresesi olarak
kullanlm. 1 934 ylnda yklmtr ( Resmi iin Bkz. S. nver, Ali Kucu . stanbul
1948). (A.K.).
48
de'nin vefat zerine, rasathanenin bana gemi ve Ulu Bey Zic'i

nin tamamlanmasna yardm etmitir. Ulu Bey, bu Zic'in nszn
de, Ali Kuu'dan bahsederken, sayg deer olumuz diyerek, bu
yardmdan ve Ali Kuu'.dan verek bahsetmektedir (bkz. Zic-i Ulu
Beg, Beyazt Genel Ktphanesi, No. 4612, s. 1) Nihayet Ulu Beyin
kardeleri tarafndan, ehit edilmesi zerine, Ali Kuu Azerbaycan'a
hicret ederek, Akkoyunlular padiah Uzun Hasan'n maiyetine gir
mi ve onun tarafndan Fatih'e eli olarak gnderilmiti. [Ek - 1 2 ] .
Dou v e Bat bilginlerini saraynda toplamay pek seven Fatih,
Ali Kuu'yu Ayasofya medresesine gnde 200 ake maala tayin
etmi ve Kuu, Uzun Hasan'n yanna dnp elilik grevini ta
mamladktan sonra, aile ve adamlaryle birlikte yeniden Trkiye'ye
dnmtr ki, bu yolculuunda kendisine gnde 1000 ake yolluk
verilmitir. Bu cmerte yolluk Fatih'in gerek bilginlere olan sayg
ve sevgisini gstermek iin yeter, stanbul'a vardnda, zamann en
mehur bilginlerinden Hoca-zade ve bakalar tarafndan skdar'
da karlanm ve kadrga iinde Hoca-zade ile, gelgit dalgalar ze
rine bir tartmaya girimitir. Ali Kuu stanbul'da Ayasofya med
resesi mderrisliinde alm ve nihayet 1 6 aralk 1474'te vefat
ederek, Eyp trbesi yaknna gmlmtr. Ali Kuu'nun vefat
tarihi, torunu ve mehur astronomlarmzdan Mirim elebi'nin yaz
d Farsa bir szle tarihten anlalmaktadr (hicri 879). Fatih med
reselerinin dzenlenmesinde de yardm eden Ali Kuu'mn ilmi a
lmalar iki ksma ayrlabilir; bunlardan kelam ve filolojiye ait
olan ksm bizi burada ilgilendirmez (bkz. lslam Ansiklopedisi, mad.
Ali Kuu) ; ikinci ksmda onun matematik ve astronomi zerine
yazd eserler vardr ki, bunlarn nemlilerinden biri Farsa yazl
m olan Risale fi 'l h ey e'dir. (bkz. niversite Ktphanesi, Yldz,
riyaziye No. 370; Ayasofya ktphanesl., No. 2670). Bu eser, bir n
szle iki makale zerine dzenlenmi olup, Uzun Hasan seferi sra
snda yazar tarafndan Arapaya evrilmi ve sonuna gkcisimleri
nin dnyamzdan uzaklklarna dair bir blm koyarak, zafer gn
tamam olduu iin Fethiye adyle Fatih'e takdim etmitir. imdiye
-
'
[Ek 1 2] Ali Kucu'nun hayat h ikayesi ve eserleri hakknda i.. Fen Fakl
tesi Monografileri icinde bir kitap yaynlanmtr [ Bkz. S. nver: Trk Pozitif ilim
ler Tarihinden Bir Bahis, Ali Kuu Hayat ve Eserleri, stanbul, 1 948] . Burada, bi
linenlerin d ndak i yeni bulgular nszde nver yle a n latmaktadr: Monoga
finin oriji nal taraf Ali Kucu'nun imdiye kadar bilemediimiz baz taraflarna yer
verilmi olmasdr. Mesela istanbul'un tul ve arz derecesini bir defa daha kendisi
tayin etmitir. Fatih Klliyesine bir g ne saati yapmtr. Fatlh'in huzurunda konu
;ulan ve kendisinin hazr bulunduu bir bilimsel tartma konusu ele gemitir
Ktphanesine a i t eserleri, el yazs i l e Fatih'e hediye ettii kitaplar, medrese
nizamnamesin i n bir ksmn ve nihayet resmini bulduk . . . (A.K.) .
-
..
49
kadar btn kaynaklarda bunun ayr bir eser olarak gsterilmi ol

mas doru deildir; nk iki eser karlatrlrsa, ikincinin bir
eviri ve bir ekten ibaret olduu grlr (1) (bu risale iin bkz. Aya
sofya ktphanesi, mecmua 2733; Rasathane ktphanesi 65/8).
te yandan, Farsa yazd Risale fi'l-hisab' Arapaya evirerek, Ri
sale-i Muhammediye (Ayasofya ktphanesi, mecmua 2733) adyle
padiaha takdim etmi olduunu da biliyoruz. Ali Kuu'nun en
nemli eseri, Salih Zeki Beye (bkz. Asar-i Bakiye, I, 1 98) gre, Ulu
Bey Zic'ine yazd erhtir (Ragp Paa Ktphanesi, 928; Rasatha
ne ktphanesi, 1 13) Bu erh, o zaman bilinen yksek matematikle
Zic'deki sav balarnn ispatn vermesi bakmndan, ok nemlidir.
Salih Zeki merhumun dediine gre (ayn eser, ayn yer), Ali Kuu,
matematik ve astronomi ilmiyle megul olmasna ramen, zaman
nn modasna uyarak, astroloji ile de uramtr (buna dair bir ri
sale iin bkz. Hamidiye Ktphanesi, mecmua, No. 143) . [Ek - 1 3 ] .
Fatih zamannn matematikilerinden biri d e stanbul'un ilk ka
ds Hzr Beyin olu Yusuf Sinan Paadr. Bizde daha ziyade Tazar
ruat' ile mehur olan Sinan Paa'nn genlii dikkate deer bir e
it pheci felsefi dncelerle gemi ve ailesi tarafndan kendisi
ne deli gzyle bakld olmutur: Ali Kuu'nun stanbul'a gelme
sinin peinden, onun dersleriyle, kendi rencilerinden Molla Ltfi
(Sar Ltfi) araclyle, temasa gelmi, yani Ali Kuu'nun dersle
rine devam eden Sar Ltfi bu derslerden rendiklerini hocasna
aktarm, hocas Sinan Paa da, bu bilgilerle, mehur amini astro
nomi risalesine bir erh yazmtr (Escurial Ktphanesi, 954).
Sinan Paa, 881 ylnda, padiahn gazabna urayarak, hapse
atlmsa da, zamannn dalkavuk olmayan ulemas bu harekete id
detle isyan ederek, Sinan Paa hapisten karlmazsa, kendi eserle
rini yaktktan sonra memleketi terk edeceklerini Fatih'e bildirmele
ri zerine paa hapishaneden karlm, fakat ulemann hiddeti ya
tnca Sivrihisar'a kadlk ve mderrislikle gnderilmi ve znik'e
vardnda arkadan yetien bir hekimin, Paann pheci dn
celerini bahane ederek, kendisini deli gibi nezaret altna almaya
( 1 ) R isa/e-i Fethiye'nin birok erhleri v ard r:. Bunlardan biri mhcndishane ba
hocas Seyyit Ali Paa (lm. 1845) tarafndan yazlm Mir'at-l-iilem a dndaki erh
tir. Bu da gsteriyor ki, Ali Kuu'nun e seri Bat ilminin Trkiye'ye girmesinden son.
ra bile okunmakta ve muteber tutulmaktayd.
!Ek - 1 3] Ali Kuu 1473 yl nda Fatih Camiine bir gne saati yapmtr. Bu
d i key bir gne saati olup sadaki minarenin altndad r. (nver, Sur fes cadrans
solar.ies horizontaux et verticaux en Turquie. Archives lnternationales d'Histoire
des Sciences. Say 2&-29, S. 254-266) . (S.T.).
OT 4
50
kalkmasna ramen, yine ulemann mracaatyle bu beladan da

kurtularak, Sivrihisar'a varmtr. Bu srgnlnde kendisine
rencisi Molla Ltfi, Fatih'in hafz- ktpln brakarak yoldalk
etmi ve Beyazt i l . devrine kadar Sivrihisar'da kalmtr.
Sinan Paann, Kprl Ktphanesinde 72 1 numaral mecmua
iinde, Arapa 3 sayfalk bir risalesi vardr. Bu risalede sylendiine
gre, Ali Kuu, bir gn Fatih'in huzurunda, bir dar ann bir ke
nar genileme ynne doru hareket ettirilirse, geni a olur ve
gene harekete devam edilirse, dik a olmakszn, gene dar a mey
dana gelin> diye, bir problem ortaya atmtr. Padiah bu problemin
zmn ve aklanmasn, Ali Kuu'dan sormadan, yazmalarn
kendi ulemasna irade etmi ve bunun zerine Sinan Paa bu k
k risaleyi yazmtr. Paa bilmece eklinde olan bu meseleyi z
meye uramsa da, asl dikkate deer taraf padiahn, kendi yerli
ulemasyle Ali Kuu arasnda, adeta bir yarma yapmak hevesi
ne dm olmasdr. Risale fena kopya edilmi ve ekiller yanl
yaplm olduu iin, kolaylkla anlamak kabil deildir.
Trk Tababet Taril i 'nde (Osman evki) Fatih zamannn me

hur eyhlerinden Muhammed bin Hamza Akemseddin'in Kitab-
Tb adl eserinden bahsedildii srada, bu eserde yazarn Cmle ma
razn surct-i nev'iyesi hasebiyle nebat ve hayvanlarda olduu gibi
asllar ve tohumlar vardr, ot tohumu ve ot kk gibi. . . ve baba
dan anadan irs ile intikal eden marazlardan baz ki nikris ve czam
ve bunlar gahice yedi yldan sonra yine zuhur eder. Me'kul ve me
ruptan hasl olan marazlarn tohumu tez bitp byn> dediinin ya
zldn ve slam Ansiklopedisinin Akemseddin maddesinde de ay
n cmlelerin naddet-l-hayat isminde bir kitap gibi gsterildiini
gryoruz (1). Halbuki Akemseddin ryada kendine kefolunan
Md-i kihrit-i e rif i tarif eden bir risale yazm ve bu ma-i erife
"Maddet-l-hayat" adn vermitir. Ayn mecmua iinde baka bir ri
sale vardr ki, o da XVIII. yzylda Trkiye'de moda hkmne gi
ren Paracelsus (1493-1541) tbbndan, eitli adlarla, yaplan eviri
lerden biridir. Anlalan bu eviri Akemseddin'in Md-i kibrit-i erif
risalesiyle birlikte Kitab- tb ad altnda bir mecmua halinde oldu
u iin, ikinci risalede bulunan bu szler dikkatsizlikle Akemsed
din'in sanlmtr. (Paracelsus'a ait olan bu szleri grmek iin bkz.
Tercme-i Paracelsus, Gevrek-zade Hasan Efendi, niversite Ktp
hanesi, Yldz, tp, 234, varak 23) .
'
( ! ) Bu kitabn Franszca aslna (s. 39) da bu bilgiler, ne yazk ki Dr. Galip

Ata'n Bkre tp tarihi kongresine yapt blidiriden alnarak gemitir.
51
Akemseddin'in Ma-i kibrit-i erif 'ine gelince, o da 33 hastala

iyi gelen bir masal ila olup, ilim erevesi iine smas biraz g
tr. Esasen risale yedi buuk yapraktan ibarettir. Onun alt taraf
ise erhidir ki, bu da daha ziyade birtakm kokulu yalarn hazr
lanmasndan bahseder (bu mecmua iin bkz. Ali Emir! Efendi k
tphanesi, No. 238). Akemseddin'e atfolunan risalenin Trkesi, Fa
tih zaman Trkesine hi benzemez; dil daha yenidir; acaba bu ri
sale sonradan yazlm ve Akemseddin'e atfedilmi olamaz m ?
nemli ikinci bir kii ve bir eser de Sabuncu-olu erefeddin
Ali bin Elhac lyas ve onun, Cerralname-i lhani'sidir. Bu zat Amas
ya darifas bahekimi olup, bu eseri ve baka baz eserleriyle za
mannn stn hekimlerinden biri saylr. Mcerrehnane adl ese
rinin banda 873 ylnda 85 yanda olduunu sylemesine gre, 788
ylnda domu olacaktr.
Paris'tc Bibi. Nat. de ve stanbul'da Ali Emiri Ktphanesi m
ze ksmnda 70 numarada bulunan ve 870= 1 465 ylnda kaleme al
nan 398 sayfalk bir resimli Cerralname'nin nsznde yazar, Fatih
Sultan Mehmet devrinde ykselmek ve padiahn gzne girmek
iin, ilmi eserler yazmak lazm olduunu syler. Eseri Paris'te iken
mehur Endlsl hekim Ebl Kasm Zehravi'nin Et-tasrif isimli
cerrahi kitabyle satr satr karlatrmtm (1). Neticede anlald
ki, pek ehemmiyetsiz baz mahede ve mtalaalar bir tarafa bra
klrsa bu eser Et-tasrif'in tercmesinden ibarettir. Yalnz aslnda
bulunan cerrahi aletler resimlerinden baka Trkesine hastalarn
duruunu gsterir resimleri de ilave olunmutur (2).
Dr. Sheyl nver'in bir risalesi (stanbul, 1939) ve Dr. Fuat Ka
mil Beksan'n Tiirk roloji Kl in ii'ndcki (No. 3, 1 935) makalesi, bu
eseri nitelemekte ve eski kitaplarla karlatrmaktadr. Bi.itn bu
( 1 ) Eb'l-Kasm Halef bin Abbas-l-Zehravi (lm. 1 01 3 } , Endls slam alemi
nin en mehur hekimlerinden biridir. Avrupallarn Albucasis veya Abucasis dedik
leri bu byk bilgin Kitab-t-tasrif li-me aceze ari'l-te'lif adndaki eseri ksmdan
ibaret olup, biri i hastalklar, teki farmakoloji ve ncs de cerrahiye dairdir.
Cerrahisi Avrupallarda byk rabet kazanmtr. Ama Max Meyerhof'a gre, bu
cerrahi ksmnn ou yerleri Paulos de Aiginai'nin eserinden alnmtr.
(2) E. Blochet bu eseri Paris Bibi. Nat. Trke yazmalar katalouna kaydeder
ken, resimlerin Arapa aslndan eserin Farsa aslna ve oradan Trkeye aktarldn
yazm ve bu bilgi Laignel-Lavastine'in Historie Generale de la Medecine adndaki
eserine de olduu gibi gemise de, eserin Farsa nshasn ne Trkiye ne de Avru
pa ktphanelerinde bulmak kabil deildir. Blochet, kitabn adndaki llaniye sfa
tooan aldanarak, eserin nce Farsa yazlm olduuna inanmtr. Halbuki bu sfa
tn, yazarn hekimliinde bulunduu Amasya hastanesinin 1 3 1 2 ylnda lhani hk
meti ileri gelenlerinden Amber bin Abdullah tarafndan kurulmu olmasndan ileri
geldii, Dr. Sheyl nver'in Bkre IX. tp tarihi kongresinde izah ettii gibi, pek
dorudur.
52
karlatrmalada varlmak istenilen sonu Sabuncu-olu'nun eseri

nin orijinal olduunu ortaya koymaktadr. Fakat bizim aratrma
larmz, yukarda da sylediimiz gibi, eserin eviri ve bir iki ilave
den baka bir ey olmadn gsteriyor. Yalnz, eserin Trkesi za
man iin pek gzel ve Trke tarih ve tp terimleri bakmndan zen
gin olduu noktasnda, teki yazarlarla ayn fikirdeyiz.
Sabuncu-olu'nun Mcerrebname (niversite ktphanesi, Yl
dz, tp, 335, 2 1 4) adndaki eserine gelince, bunun nsznde de bu
eeri baz hekim dostlarn isteiyle, kendi deneylerinden derleyerek
yazdn syler (1). Gerekten, eserde baz deneyleri ve bu arada
zel bir eit tiryakn ylan zehirine kar bir ila olduunu kendi
zerinde ve horoz zerinde denedii yazldr (varak 40a). Bu kitabn
en iyi nshas Ayasofya ktphanesinde 3729 numaradadr. Bun
dan baka bu alkan hekim, nl Zahire'i Harzemahl nin sonun
daki Akrabadin ksmn da Trkeye evirmitir.
'
Fatih devrinde yine nl hekimlerden Altnc-zade adnda, en

ziyade idrar yolu hastalklaryle uraan, bir hekim vardr. Kendisi
tarihin dediine gre, idrar tutulmasn bni Sina'da okuduu yolda
(bkz. Kanm), bir sonda ile tedavi etmitir. Bu usul Trkiye'de bi
rinci defa kullanm olduu sanlabilir. Bundan baka, Altnc-zade
de idrar yolunda biten bir et parasnn, yine sonda ile, tedavisine
dair bir kayt vardr (bkz. Sheyl nver, Trk Tp Tarihi Arivi, yl
5, say 1 8 , 1940). akaik- Numaniye de ayn gzlemi nakletmekte ve
hastann yazarn hocalarndan biri olduunu ilave eylemekte olma
sna gre, sonda hakkndaki bu iki gzlemin ayn olduu dnle
bilir (bkz. akaik- Numaniye, ev. Mecdi, 339, 240).
Fatih devrinde 871 ylnda yukarda ad geen Sabuncu-zade
erefeddin'in, Muhyiddin Mekki adl bir rencisi kolaylkla ezber
leyebilmek iin, Hac Paann Teshil adl eserini, hocasnn tavsiye
siyle, nazma ekmitir (Nazn-l-teshil, Ankara Genel Kitapl, .
6/22). Bu eser Amasya valisi ehzade Beyazt'n bir ehzadesine it
haf olunuyor. Fakat ithaf sayfas harap olduu iin, ehzadenin ad
okunamyor. Kitabn sonunda', Sabuncu-zade tarafndan bizzat kop
ya edildii yazldr. Nazma ekilirken, Teshil'in iindekilerden ok
bir ey atlanmamtr.
( l ) urasn katalm ki, Mcerrebname'ni niversite ktphanesi 335 numara
da bulunan nshann iinde yine bu devre, ya da daha eski devirlere ait olduu tah
min olunabilen birtakm tarihsiz tbbi risaleler daha vardr. BunJardan biri brahim
bin Muhammet Ankaravi (el-Konevi?) adnda bir zatn, eyh Ecel ebu Tahir'in bir
eseriyle dier Farsa eserlerden toplayarak meydana getirdii Rahat-l-insan adl ese
ridir.
53
Bundan baka akaik- Numaniye ve Tac-t-Tevarih'ten naklen

Hammer'in dediine gre (Hamme, Devlet-i Osmaniye Tarihi, ili,
239), Fatih zamannda Ahmet Kutbeddin-i Acemi (Kirmanl Nefis'in
olu olan bu zat Ebu Said Timur'un adamyken, onun Uzun Hasan
tarafn.dan katli zerine, Fatih'in yanna gelmitir) ve Hakim Meh
med krullah-i irvan!, Hoca Ataullah-i Acemi, Yakup Hekim (Ya
hudi iken Mslman olup, defterdarlk derecesine kadar erimi ve
hatta vezir olmutur; Fatih'in zel hekimliini yapan bu adamn in
sann rengini esmerleten behk-i amil adl bir hastal tedavi etmi
olmasndan bahsedilir ki, baz tp tarihi yazarlarnn bu hastaln
Addison hastal (?) olduunu iddia ettikleri grlyor), Hekim
Lari-i Acemi (Fatih'i son hastal srasnda tedavi eden hekim),
Hekim Arap (Kudsldr, orada tp tahsil ettikten sonra, skp'e
gelmi, ilmini ve becerikliliini Fatih iitince, stanbul'a arm
tr) ve Altuni yahut Altnc-zade (yukarda ad geti) adlarndaki he
kimlerin bir tp fra'.s tekil ettikleri ve Kutbeddin'in bu uraya ba
kanlk ettii anlalmaktadr.
Fatih zamannda fkh ve kelam ulemasnn da tabii ve fiziki
ilimlere de ilgi gsterdiklerini biliyoruz. Mesela, yukarda ad geen
Hoca-zade'nin, skdar'dan stanbul'a geerken kaykta Ali Kuu
ile gelgit zerine tartmasn biliyoruz. Muslihddin Kastelani, -ki
Medaris-i Semaniye'den birinde mderristi- Sinan Paa'nn evinde
bir sohbet srasnda Molla Ltfi'nin (aa bkz.) bir zamanlar v
cudumdan ter yerine kan gelirdi demesi zerine, herkes glm,
fakat Kastelani byle bir ha$ta1n batan aa okuduu bni Si
na'nn Kmiun'unda getiini sylemitir. u halde, bu gibi ulemaya
a zamanlar Batdaki Doctores niversales, yani her eyden dem vu
ran ulen;a gzyle bakmak kabildir.
Fatih yzylnn nl bilginlerinden Hoca-zade, filozof, matema
tiki, astronom Esirddin Mufaddal bin mer-l-Ebheri'nin (lm.
1265) eski fizik zerine yazm olduu Hidayet-l-Hikme'sine, Molla
zade Ahmed bin Muhammed-l-Harzayani'nin yazd erhe . (Laleli
ktphanesi, 2537-2540) bir kma yazmtr. Bu kmann bir ns
has Viyana ktphanesinde (1445) bulunmaktadr. Hoca-zade bu
eserde eski fiziin, tabii cisimlerdeki hareket, skun ve meyil gibi
zelliklerini akladktan, nokta ve izgi zerine baz bilgiler ver
dikten sonra, k nlarn ve gkkuan ve baka gk olaylar
n anlatr (1). Hoca-zade'nin bu kmas eksik kalm, sonradan,
.( 1 ) Esirddin in Hidayet-l-Hikme'sine pek az kitabn eriebilecei derecede ok
erh ve kma yazlmtr. Bunlarda biri El-Meybedi Kadmir tarafndan. yazlan erh
tir ki, son zamanlara kadar medreselerde okutulurdu. Eser mantk, bilimler ve ilahi'
54
1 509 tarihinde, Mehmed Mulavi adl bir zat tarafndan tamamlan

mtr. Hoca-zade'nin eksik kmasna stanbul ktphaneleri def
terlerinde rastlamadk. Fakat Molla-zade erhlerinin ounun mu
haa (haiyeli=kmal) olduklar belirtilmi olmasna gre, bel
ki bunlardan biri Hoca-zade'nin kmasdr. 893 ylnda vefat eden
bu yazarn en nemli eseri Fatih'in emriyle bn-r-Rd'n Tehaft
-iil-tehafe adl, Gazali'nin (1058-1 1 1 1 ) Tehaft-l-felasife'sine yazd,
mehur reddiyesine kar yine Tehaft (Laleli ktphanesi, 2488)
adyle kaleme ald eserdir. Hoca-zade'nin bu eseri adeta yarma
da birincilii kazanm bir eserdir. Yarmaya giren teki zat Ali
Tusi idi. Tehaft, Gazali'ninkiyle birlikte, 1303'te Kahire'de basl
m ve ran'da ve Arabistan'da mehur olmutur. Gazali'nin Teha
ft 'nde, kelam sorunlarnda filozoflara yaplan hcumlara bn-r
-Rd tarafndan mantki kantlarla cevap verildii ve bu cevaplara
da Hoca-zade tarafndan itirazlar ileri srld bilinir. Yazar, bu
srada eskialar filozoflarnn metafizik meselelerde yanllar ol
duunu, fakat fizikte hata etmediklerini .sylemekle, kendisinin Aris
to fiziinin tarafls olduunu gstermitir. Hoca-zade, Fatih devrin
de, vezir Mahmut Paann kskanlna uram, fakat Beyazt II.
zamannda yeniden Bursa'da Sultaniye medresesi mderrisliine ve
Bursa kadlna tayin edilerek, orada vefat etmitir.
Osmanl edebiyat tarihlerine gre kendi de air olan ve Avni
mahlasm kullanan Fatih iir ve edebiyata da merakl olup, ran
ve Trk airlerini ou zaman yannda bulundururdu. Gzel sanat
lara kar da Fatih'in eilim ve merakna bugn Topkap Saraynda
bulunan ran ve in minyatrleri bir ahittir (1). Ama fikrimizce
Fatih'in asl merak ilme, zellikle mspet ilimlere ynelikti .
Nihayet, bu blm bitirmeden nce, geen iki yzyl iinde

( 1 299-1481) Osmanl Trkiyesindeki ilim hareketiyle Batdaki ilim
hareketleri arasnda ksa bir karlatrma yapmak isteriz:
Daha XIII. yzylda, Batda ortaalarn karanlk devri aydn
lanmaya balamt. Geri hala ilimlerin sultan mevkiinde ancak
ilahiyat bulunmakta idiyse de, bir taraftan Hristiyan tarikatlar ve
onlarn manastrlar kurulurken, te yandan da niversiteler al-
ksmlarna blnm olup, felsefe ve fizikten bahseder. Yazar, matematiki ve

::slronomdu, Musul saraynda bulunarak, bir sre Anadolu'da yaamt (lm.
1 295=663).
(1) Kitabn Franszca aslnda bu minyatrler zerinde Fatih'in el yazsyle ka
ytlar bulunduu Amerika 'nn Illinois niversitesi profesrlerinden Lybyer'den iiti
lcrek yazlmsa da bunun doru olmad burada anlalmtr.
yat
55
yordu. Bu Hristiyan tarikatlarndan ikisi, yetitirdikleri bilginler ve

filozoflar dolaysyle en ok dikkatimizi eken Fransisken (kuruluu
1209) ve Dominiken (kuruluu 1 2 1 5) tarikatlardr. Bunlardan birin
cisi pek temiz ve yumuak huylu bir zat olan Franois d' Assise, ikin
cisi ise, pek azametli ve mutaassp Dominique tarafndan kurulmu
tu (1). te bu iki tarikat yeleri o zamanlar, programlarnda trivium
(belagat, mantk, gramer) ve quadrivium (musiki, saylar, geometri
ve astronomi) dersleri bulunan niversitelerde krsler igal etmek
suretiyle Rnesans'tan nce ilmin yeniden douunu hazrlamlar
dr. Bunlar arasnda en mehurlar Fransisken'lerden Alexander de
Hales (lm. 1 245), Robert Grosteste (lm. 1 235) , zellikle Roger Ba
con (lm. 1 270) ve Dominikenlerden Albertus Magnus (1206-1280)
ve S. Thomas d'Aquinas't (1227-1 274).
Bunlardan Grosteste, XIII. yzylda ilk defa fizik deneyleriyle
ilgilenmi ve mercekler zerinde dnmeye balamtr ki, bu i
iin kayna bn-l-Heysam'n (265-1039) Kitab-iil-menazr adl me
hur eseridir. Fakat Grosteste'in rencisi Roger Bacan, Paris ve
Oxford niversitelerinde ders okutmu ve bu derslerde daha ileriye
giderek, deneysiz ve matematiksiz tabiat felsefesine, yani tabii ilim
lere erimek kabil olmadn sylemitir. Bacon bunun iin, Yu
nancann, zellikle Arapann lazm olduunu aka sylemesi ze
rine, Oxfordlularn hiddetini ekmi ve hatta sokaklarda yaplan
gsterilerde <cBacon Mslman oldu diye barmalarna sebep ol
mutur. skolastik felsefeden asla ayrlmayan Bacon, ilmin dine hi
bir zarar olmayacam ileri sren ilk dnrlerdendi.
Albertus Magnus ise, Aristo eserlerinin Arapa evirilerinden
faydalanarak eski Yunan felsefesini inceleyerek, hatta Arapadaki
ilme nem vermek iin krsye kimi vakit Arap klyle kan bir
bilgindi. Bu zat zooloj i ve botanik zerine ansiklopedik eserler yaz
mtr.
Tp ise, Bologna okulunda, Arapa eserlerden faydalanlarak,
'
ilerlemekte, zellikle Arnoldo di Villanova (1240-13 1 1) adnda Ka
talonyal bir hekim, Arap tbbn Arapa ve braniceden rendik
ten sonra, ilk defa olarak, hekimlerin gzlemlere dayanarak, mut
laka kitaplarda yazlanlara bal kalamayacan sylemitir (aa
ya bkt.).
Astronomide Fransal Musevi Levy ben Gerson (1288-1344), s
panya kral Alphons adna zic'ler (tables alphonsiennes) dzenle( ! ) Dominiken ad, halk etimolojisi olarak, Demini canes (yani Allahn kpek
leri) diye tefsir etmek, o zaman adet olmutu. Tarikat yelerinin o zaman Fransa'nn
gneyinde ortaya kan Albiginois mezhebi taraftarlarn canice yok ettikleri ve in
quisition faciasnda barol oynadklar malumdur.
56
mi ve daha nemlisi, yeryznn, evrenin merkezi olamayaca id

diasn ileri srp, Kopernik'e yol amtr. Fiziin k blmnde
ve matematikte bu devirde, Batda nemli bir ilerleme olmam, b
tn bilgiler Arapadan alnanlarn tesine gememitir. Fakat bu
yzyln ortalarnda Rnesans'n ilk hareketi olan hmanizm bal
yor. Geri bu yzyln bandan beri, Aristo'nun felsefe ve mantk
zerine eserleri kimi vakit bn-r-Rd'n erhleriyle birlikte Av
rupa' da, zellikle Paris'te geerli olmaya balam idiyse de, ilmi
eserler ortaya kmamt. Hmanizmin meydan almas bu eserlerin
de ortaya kmasna ve dorudan doruya Yunancadan aktarlmas
na yardm etmitir. nce talya'da doan ve oradan kuzey memle
ketlerine yaylan hmanizmi ilmin rnesans izlemitir. Bizans'ta
Yunanca renmi olan Albanolu Peter ( 1250- 1 3 1 8), Paris'te tp
okuttuu srada, bu dilden eserler evirmiti. XIV. yzylda mspet
ilimler alannda hep XIII. yzyl eserlerine dayanlm ve bu yzyl
iinde kan ve kara lm denilen byk veba salgn bir yandan,
mthi bir zelzele ve yz sene savalar te yandan, ilimde de bir
durgunluk meydana getirmitir. Bu yzylda yalnz, Almanya'da
Konrad von Megenberg'in Thomas de Cantimpre'nin De naturum
rerum adl eserinden alarak yazd Das Buch der Natur adl ilim
ansiklopedisi yazlmtr. Bunda her ilimden, Yunan ve Latin bil
ginleri (Aristo, Galenos, Plinius, Thephrast) ile Ibiliye'li (Sevilla'l)
zidor ve kilise babalarndan alnarak bahsedilmitir.
Halbuki, XV. yzyl ortalarnda Gutenberg tarafndan matbaa
nn icad (1450) ile eski eserleri elde etmek daha ziyade kolayla
m ve 1 469 ylnda, Plinus'un mehur Tarih-i Tabii'sinin baslma
syle balayan ilmi eserler oalmtr. Bu yzylda yetien en nemli
simalardan biri Kardinal Nicholas de Cusa'dr (1401-1464). Kendisi
ilimde deney esasna dayanan bir bilgindi. Mesela byyen bir bit
kinin havann arlndan bir ksmn aldn ilk defa sylemi ve
ilimde tart usulnn neminden bahsetmi ve hatta teraziye dair
bir de eser yazmtr. Kardinal, dnyann hareket ettiine ve ev
renin sonsuz olduuna inanm bir filozoftu. stanbul'un fethinden
sonra, Trkiye'den ayrlan ve yukarda ad geen Yoannis Bessarion
adndaki Bizansl Kardinal Batda Yunan ilminin, zellikle astrono
minin gelimesine yardm etmitir. Bu zat talya'da Purbach ve
Regiomontanus'la dost olmu ve bunlarn elbirliiyle almalardr
ki, Kopernik sisteminin esas temellerinin kurulmasna yardm et
mitir. Purbach (1423-1461) trigonometriye alm ve Regiomonta
nus (1436-1476) -ki asl ad Johannes Mller'dir; Bavyera'da K
ningsberg adndaki kk bir kasabada doduu iin, evirisi olan
bu Latince ad almtr- Ptolemaios'un Almagest'ine ve baka Yu-
57
nan eserlerine bavurarak trigonometriye ait nemli bir derle

me meydana getirmitir. Grlyor ki, lu iY!lda Avnpa'da J!!:;
an_ iJg!p.A yklarna gi<!ilerek yeni yeni_ dnceler ve ince!e:.
meler ortaya atlmtr. Halbuki XI. yzyldan beri Bizansllarla te
as_-halinde_?lan Trkler byle bir ihtiya dymalilla_i,jatt _"Yu:1
nan kaynaklarna kadar gitmek yle dursun Arapadaki ilmin esas
kitaplarn bile incelemeye lzm grmemifer<lfr: Mesefane Almagest, ne Aristo'nunm.spedffrnierZerille-eserieri, ne de botanik ve
lkimy_:y (ifve cogra dair es.erler incelenmiti. Bu yzyllar :
bilginleri, El-Harezmi, El-Biruni ve Ibni Sina gibi byk bilginlerin
"'ana kitaplarna mracaat edecek yerde byk eserlerin zetlerine .
'. erh, yenide11:_ er_!__h! ve talikat (2) yazmakla yetinmilerdir.
Yukarda ad geen Sabuncu-olu erefeddin'in, Ab'l-Kasm Zeh
ravi'nin Et-tasrif adl nl cerrahi kitabn evirerek, kendi orijinal
eseri gibi, ortaya koymas, ortaan bu en nl cerrahi kitabnn
o zamanlar Trkiye'de pek bilinmediini gsterebilir (3) .
-
( 1 ) Alchimie kelimesi, her naslsa, bizde simya kelimesiyle tercme edilegelmi

se de simya, gerek lgat, gerek stlah manasyle, fantasmagorie mukabili olduu iin,
bugnk kimyann balangc alchimie'yi elkimya ile tercmeyi tercih ettik.
1(2) Bu kelime aklamann eitli yollarn anlatr.
(3) Zahravi'nin isminin o dnemde bilinmemesi imknsz gibi gelmektedir. Zi

ra, Sabuncuolu'nun bizzat kendisinin Cerrahiye-i lhaniye iinde alt yede eyh
lahrav1 nakleder veya eyh nakleder diyerek yazardan bahsettii nver tara
fndan tespit edilmitir [Bkz. S. nver: Sabuncuolu erafetin'in Cerrahiye kita
bnda gze ait bahisler, resimler ve izahlar Gz Klinii (stanbul) Vol. 1 , 3 (1 943)
S. 36 ve dip not 1 ] . Ayrca ,son yllarda Manisa ktphanesinde (No. 1 844) Kitab-
Zahrav1 ad altnda bir el-Tasrif evirisi daha tespit edilmitir. [A. Dizdar: 15, Yz
ylda Trk ditababeti ve rafeddin Sabuncuolu. 1 . Uluslararas Trk slam Bi
lim ve Teknoloji Tarihi Kongresi. Cilt 2 ( 1 981 ) S. 39]. (A.K.).
Blm
III
XV. YZYILIN SONU VE XVI. YZYILIN BAI
Bundan nceki blmde, Fatih devrinin sonuna kadar mspet

ilimlerin durumu hakknda, elde bulunan eserlerden, tarih ve hayat
hikayelerinden karlm bilgilere dayanlarak, bir zet yaplmt.
Bu blmde de artk Bat ile dorudan doruya karlaacak olan
Trkiye'de XVI. yzyla kadar ilmi dncenin pek ar giden geli
mesinden bahsedeceiz.
Byk ilim koruyucusu Mehmet I I.'in vefatnn arkasndan,
mspet ilimlere kar gsterilen eilim ve ilgi gelenei daha bir s
re devam etmitir. Nitekim yukarda ad geen Tokatl Molla Ltfi
ve onun hocas Sinan Paa, matematik ve astronomi zerinde al
mlardr. Bunlardan Molla Ltfi yz kadar ilmin ad ve konularn
gsterir El-metalib-l-il.liye fi mevzuat-il-ul1m adl bir eser kaleme
alm ve mantk ve kelam zerine erhler yazmtr. Fatih ktpha
nesi hafz- ktplndeyken, akli ilimlere nem veren Molla Ltfi,
Ali Kuu'nun stanbul'a gelmesiyle iyi bir de matematik retmeni
bulmu oldu. Bu yazar, Batnn uzun zamanlar dikkatini ekmemi
ken, Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratur adl nl
eserinde Bizans ilminin Osmanl Trkiyesi ilmi zerinde bir etkisi
grlememi olduundan bahsederken (1, 223), Ltfi'nin eserleri
dikkatle incelenecek olursa, belki byle bir etkinin kefolunacan
ve gerekten Leyden ehri ktphanesinde ve stanbul'da Esat Efen
di ktphanesinde Taz'if-l-mezbah adl Molla Ltfi'ye ait bir eserin
bulunduunu syler. Brockelmann'n bu kayd dikkatimizi ekmi
olduundan, Leyden ktphanesindeki (ar. 958, 1 1-17) risaleyle Esat
Efendi ktphanesindeki (No. 3596) nshann fotoraflarn Paris'te
iken inceledik. Eserin zmirli Theon (1) tarafndan Delos adasndaki
hatifin adna yaplan sunan iki katna karlmasna dair, Eflatun'
dan renmi gibi yazd eserden ilham ald anlalyor. Gerek(1 )
Theon de Smyrne, Mathenatica, Fr. ev. Dupuis, s. 5 .
xv.
YZYILIN SONU VE
xv.
YZYILIN IlAJ
59
ten sunan iki katna karlmas problemi teden beri ilim tari
hinde Delos p roble m i diye mehurdur. zmirli Theon skenderiye
ktphanesi hafz- ktb Eratosthenes'e (.. 276-196) balayarak,
Delos adasnda bir byk veba knca ahalinin Apollon hatifine
bavurarak, bu vebann snmesi iin ne yaplmak lazm geldiini
sorduklarn, hatifin karlk olarak, tapnaktaki sunan iki katna
karlmasn tavsiye ettiini syleyince, ahaliye kolaylkla zm
kabil olamayacak bir matematik problemi verilmi olduunu yazar.
Mimarlar bu ii baaramazlar, Efltun'un yardmn istemek zorunda
kalrlar; Eflatun, hatifin sunan iki katna karlmasn ihtar etme
sinin, Tanrnn daha byk bir sunaa ihtiyac olduundan deil,
Yunanllara matematii ihmal ettiklerini ve geometriyi kmsedik
lerini sylemek maksadyle olduunu bildirdikten sonra, problemin
orta orantl usulyle zmleneceini anlatmtr (1). Bu masals
hikayet zmirli Theon'dan baka Plutarkhos'un (VII , 579) De Genio
Socra tis inde bir diyalog eklinde geer. te bu hikayenin Araplara
gememi olduu Julius Lippert, Stttdien auf dem Gebiete der
griechisch-arabishen Litteratur adl eserinde (s. 45), sylemekteyse
de Zekeriya Kazvini'nin Asar--bilad'nda (yayn. Wstenfeld, 385)
birka satrla yazlm olduu grlmektedir. Fakat Molla Ltfi'nin
risalesi okunursa grlr ki, onun kayna Asar-l-bilad olamaz;
belki Molla Ltfi stanbul'da Theon'un yahut Plutarkhos'un eserle
rini elde etmi veya bir Bizansl bilginden problemi dinlemi ola
bilir. Herhalde, ite ksaca anlattmz bu hikayeyi esas tutarak
Molla Ltfi Taz'if-l-mezbah risalesini yazmtr. Bu risalede nce
izgilerin ve karelerin kendileriyle arpmndan, yani taz'ifinden
bahsettikten sonra kpn ikiletirilmesi demek, yanna baka bir
kp daha katmak olmayp onu sekiz defa bytmek olduunu ak
lar. Kad1-zade'nin Ekal-t-tesis'ine yazlan Eblfetih haiyesinden
balayarak, birok eserlerde geen geometri bilmeyen kadnn yar
gda yanllk yapt hikayesini bu mnasebetle Molla Ltfi de
tekrar eder (bu hikayeyi sonra baka eserlerde de greceiz) . Molla
Ltfi, risalesinde orta orantl usuln de aklad gibi, sonunda
vebaya kar baz dua ve efsunlar bile katmaktan geri durmamtr.
Bu Arapa risalenin metni, 1 940 ylnda Profesr erefeddin Yaltka
ya'nn himmetiyle, nshadan incelenerek, stanbul Fransz Ar'
(1) Fakat Erastothenes, hkmdar Batlamym'a (Ptolemaios Evcrgeles) yazd

bir mektupta, sunan iki kat bytlmesi probleminin Delos efsanesinden daha n
ce Atina'da bilinen bir problem olduunu, hatta kral, Minos olu Glaucos iin bir
mezar yaptrmak istedii zaman, mimara ahane bir mezar iin, ii kk tutuyor
sun - yanl yapmada,11 kp bir kat bytmek lazmdr szlerini sylediini, adn
vermedii bir tiyatro yazarna atfen kaydeder (bkz. Tannery, La Geometrie Grecque,
s. 1 10).
60
keoloji Enstits tarafndan, Franszcaya yaptm evirisi ve stan

bul' da almakta olan Paris 'milli ktphanesi hafz- ktplerinden
gen msterik Msy Henry Corbin'in yazd pek deerli bir giri
le birlikte Paris'te yaynlanmtr (1); giri ve eser birlikte okunur
sa, gerek Eflatun hikayesi, gerek Molla Ltfi'nin risalesi hakknda
tamamyle yeter bilgi edinilebileceinden burada fazla ayrntlara
girimiyoruz.
Sar lakabyle mehur olan bu bilginin asl ad Ltfullah olup,
Tokat'ta XV. yzyl balangcnda balayan hayat, 1490=900 ylnda .
idamyle son bulmutur. Kendisi aka ve mizaha ok dknd, za
mannn ulemasn eletirme ve knamay pek severdi. Hocas Sinan
Paann tavsiyesiyle Fatih'in hafz- ktplne tayin edilmiti. Da
ha Fatih zamannda ho, fakat laubali szleriyle herkese sataan bu
gen bilgin -ki, Sehl Bey tezkeresine gre, divane-renk kii idi,
beynelmevali Deli Ltfi denmekle belli idi-, hafz- ktpl sra
snda hatta padiahla ii latifeye kadar vardrmt. Mesela bir gn
Fatih ktphanede bir kitap istemi, Ltfi yksek bir yerde duran
kitab almak iin, bir taa basarak kitaba uzanm, padiah: Ne
yapyorsun? O ta, sa peygamberin zerinde doduu tatr de
mi; bir mddet sonra Molla Ltfi, tozlu bir bezi padiahn dizleri
zerine koyunca, padiah: Bu ne hal? diye sormu, Ltfi derhal:
Padiahm, ne bihuzur olursuz, bu sa aleyhisselamn beiinin r
tsdr diye cevap vermitir. Byle herkesle yapt bazen ac, ba
zen tatl latifeleri anlatlr. Hatta Molla Ltfi'nin salt mizah zeri
ne Makale fi Usul Sca adl bir risalesi de vardr (bkz. Fuat Kpr
l, Hayat mecmuas, IV, 426). te zamannn ulemasn ac ac ele
tirmesi herkesin houna gitmeyen bu bilgin, sonunda, her vakit ol
duu gibi, bu huyunun cezasn ar bir yolda ekmitir.
Beyazt II.'nin saltanata gelmesinden sonra, Sinan Paa ile bir
likte Molla Ltfi stanbul'a dnerek, nce Bursa, sonra Edirne, so
nunda Fatih medreselerine mderris tayin edilmiti. Bu son tayin
eskiden beri eserlerini eletirerek rahatsz ettii, zamann bilginle
rinden brahim Hatip-zade'nin kskanln kabartnca, samimi bir
Mslman, fakat derslerinde dinin daha ziyade vicdani ve ruhi k
smlarna nem veren Molla Ltfi'nin dinsizlii iddias ortaya atl
m ve bir byk meclis huzurunda muhakeme edilerek, iki yz a
hit dinlendikten sonra, baz azann muhalefetine ramen, Hatip-zade
fetvasyle, katline karar verilmitir. Beyazt II., bu karan derhal tas(1)
Delos),
Molla Ltfi'l-Maktul, La Duplication de l'autel (Platon et le probleme de
Paris, 1940.
xv.
YZYILIN SONU VE xv. yzyJLIN BAI
61
dik etmemi ise de, Hatip-zade'nin ( 1 ) sranyle, nihayet tasdik et

mek zorunda kalm ve 900 = 1 494 yl rebilevvelinin yirmi beinci
perembe gn Ltfi, Sultanahmet meydannda, idam edilmitir.
Muhakemesi srasndaki savunmalar - ve haksz yre ldrleL
ulemann ve halkn ok zntsne sebep olmu ve airler vefatna
birka tarih drmlerdir. Cereyan tarz ve savunmalar bakmn
dan bir dereceye kadar Sokrat trajedisini andran bu vaka, Osmanl
Trkiyesinde ilim ve fikir adna ura_nlan ilk_feJe!_ c:>!s _geretir:Yine bu tarihlerde baka bir eserin Yunancadan Trkeye ev
rildiini sylemek gerektir. Gotha ktphanesi katalounda 0/V.
Pertsch) Cerrahname adl bir kitaba rastlanr; bu kitabn nszn
de Beyazt i l . zamannda, Mora'da Modon kalesinin zapt srasnda
(1500), ele geirilen Yunanca bir kitaptan evrildii yazldr. evi
renin ad, Katip elebi'ye gre (Kef-z-zunun, yeni basm, 581), b
rahim bin Abdullah-l-Cerrah olup, kitabn Yunanca aslnn ad da
Cendar (?)'dr. evirenin babasnn ad Abdullah, bykbabasnn
ad sylenmemi olmasna gre, dnme olduu tahmin olunabilir.
Bu eser stanbul'da Millet ktphanesi katalounda 568 numarada
kaytl Alaim-i Cerrahin adndaki eserin eidir. eviri 1 500 ylnda
tamamlanmtr. Eserin XXII. blmnde frengiden Fransz has
tal veyahut Frenk uyuzu diye bahsedilmekte olmasna gre, Av
rupa'da ilk byk yayln Fransa kral Charles VIII.'n Napoli se
feri esnasnda (1495) gsteren bu hastalktan Osmanl Trkiyesinde
ilk defa bahsolunmutur denilebilir (bkz. Dr. Fuat Kamil, Trk Tp
Tarihi Arkivi, say 9, s. 49). [Ek 14] .
Bu devirde, Osmanl Trkiyesinin en ileri gelen astronom ve
matematikilerinden Mirim elebi (2) adyle mehur olan Mahmud
( 1 ) Hatib-zade'i n hayat
akaik-i numaniye, Trk. ev.
ve pek beenilecek gibi olmayan karakteri iin bkz.

I, 343 .
.(2) Bu lakabn Mirim diye okunmasn doru buluyoruz; Rasathane mdr
Profesr Fatin Gkmen Farisi iveyle Mirem okunmasna taraftardr. Bu kelime, Av
rupallarca Meryem, Meyrem gibi trl trl okunulara gre yazlmtr. Farisideki
byk bilgisi yznden kendisine beyim anlamna Mirim lakabnn verilmi ol
mas muhtemeldir.
[ E k - 14) Alim-i Cerrhin zerinde bilinenin d nda bilgi getirmeyen bir an
siklopedik yayn [Cerrahname: Trk Ansiklopedisi, Cilt 1 0 (1 960) S. 249) haricinde
son yllarda yaplan karlatrmal bir aratrma ile yeni bilgiler elde edilmitir.
[Bkz. N. Yld r m : Al'im-i Cerrhin zerinde Baz Yeni Bilgiler. 1 . Uluslararas s
lam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Cilt il, stanbul ( 1 98 1 ) S. 1 69-177). Yldrm'n
bulgular ile aadaki hususlar akla kavumaktadr: 1) Eserin bilinen 4 ns
has d nda (yani Sleyman'iye/Hekimolu Ali Paa No. 568: M illet/Tp No. 205:
i.. Cerrahpaa Tp Tarihi Ens. Yazma No. 1 25 ve Gotha No. 1 07) biri Manisa Ge
nel Kitapl , Muradiye No. 1 844: ikincisi i.. Ktphanesi T.V. 7147'de olmak ze-
62
bin Mehmed yetimitir. [Ek - 1 5]. Kendisi, ad yukarda geen astro

nom Kadzade ile Ali Kuu'nun torunudur (1) (lm. 1525) ; mehur
Hoca-zade'den ve Sinan Paadan ders grmtr. Matematik, astro
nomi ve usturlaba dair eserler yazan bu bilgin astronom Beyazt
II.'n emriyle Ulu Bey Zic ine Dstur-l-amel ve tashih-l-cedvel
adylc, Farsa bir erh yazmtr (gerek Avrupa ve gerek stanbul
ktphanelerinde birok nshalar vardr; mesela Beyazt genel ki
tapl). Ulu Bey Zic'ini incelemek isteyenler iin, bu erh pek fay
daldr. Yazar eserde didaktik bir yol tutmu ve mesela bir derece'
( 1 ) Katip elebi Kef-u::-zunn'da Mirim elebi'yi Kad-zade'nin yeeni ve A .

Scdillot ise, Les Prologonimes des tables ast_rononiques d"U/ug Beg, s. 225'te, doru
dan doruya, Kad-zade'nin olu diye gstermise de, ikisi de doru deildir. n
k Mirim elebi. Ulu Bey Zic'ine yazd nszde, gerek Kad'zade, gerekse Ali
Kuu iin cedlcrim demektedir.
re iki yeni nshas tespit edilmitir. 2) ncelenen kaynaklara gre Cerrah brahim
bin Abdullah 'n devirme olabileceine dair i leri srlen grleri dorulayacak bir
bilgiye rastlanmamtr. Bu varsaym, baba adnn Abdullah olmas ve kendisinin
Yunanca ve Sryaniceyi bilmesi nedeni ile ortaya atlmtr. 3) Al'im-i Cerrhin'in
iindeki blmler nshalara gre farkl lklar gstermektedir. Millet 23, Sleymo
niye 22, Manisa. i.. ve Cerrahpaa nshalar 2 1 bap zerine dzenlenmitir.
Gotha nshas ise M illet'dekine gre ksaltlm bi r yapya sahiptir. 4) Eserin S
leymaniye, Millet ve Gotha nshalarnda eviri olduu aka belirtilmitir. Ancak
yeni bulunan Manisa nshasnn nsznde kitabn telif olduu aklanma ktadr.
Nitekim Yldrm'n metin zerindeki a ratrmalar. eserin tam bir eviri olmadn
ve yaza rn pek ok konuda tartlamayacak ekilde, i laveler yapm olduunu
ortaya koymutur. Ayrca A/'im'in hemen hemen yars Akrabadin, Cerrah bra
him'in tabiri ile uabnme 'dir. 5) Eserin Akrabadin blmnde kullanlan terkiple
rin hangi kaynaklardan alnd bildirilmitir. Eflatun, Calinos ,Bukrat, bn Sina ve
Razi'nin kitaplar ve isimleri yannda, Akemsettin, Hac Paa, Hekim irvan i, Be. ir elebi nihayet erafettin Sabuncuolu gibi isimler dikkati ekmektedir. 14. ve
15. yzyl nl Osmanl hekimlerinin isimlerinden meydana gelen i kinci g ruptan e
virilen ori jinal metinde bahsedilmesi dnlemez. 5) Eserde erafettin Sabuncu
olu'nun kaynak olarak kullanlmas ok nemli bir noktadr. Aratrcnn belirtti
ine gre, a lnan terkip hem Mcerrepname (1 468) hem de Cerrahiye-i lhaniye'de
aynen mevcuttur, ayrca Osmanl tababetinde Sabuncuolu ismi ilk defa bu kitap
ta grlmektedir. Bu da o dnemde deerinin 'bi lindiini ve isminin yaygn oldu
unu gstermektedir. 6) Nihayet Cerrah brahim, batdaki ada yaynlarla kar
latrld zaman, elde tanan ateli silah yaralarndan ve tedavilerinden i l k de
fa olarak bahseden yazarlardan biridir. Bu da cerrahi tarihi bakmndan nem
lidi r. (A.K.).
[Ek - 15) Mirim Celebi okunuu ve Advar'n bu ekli doru bulmas zerinde
Sayl bir aratrma yapmtr. Trk ve slam Eserleri Mzesinde 1 973 Envanter nu
maral Zbdetltevrih adl bol harekeli ve H. 991 / 1 583 ylnda yazlan bir eserde
Mirm tarzndaki okunu eklini tespit etmitir. Ayrca Cerrahiye-i lhaniye'nin m
ellif hatt i l e elde olan dzgn yazlm ve harekeli nshasndan okunu ekil le
rini karlatrarak bu lakabn doru okunu eklinin Mirm eklinde olmas lazm
geldiini gstermitir. [Bkz. A. Sayl: Bir Bilim Adammzn Ad zerine. Vll. Trk
Tarih Kongresi Cilt i l (1970) S. 547-553 ) . (A.K.).
xv.
YZYILIN SONU VE xv . YZYILIN BAI
63
lik yayn sinsn hesaplamak iin gayet ak misallerle be zm

yolu gstermitir. urada bir arasz olarak syliyeyim ki, Mirim e
lebi, Douda Batlamyus'un Elmacesti'si zerin bina edilmi bilgi
lerle urap kit_y . S.!..rada, Batda_ op.ernik bin sene ilim
almine hakim olan bu Batlan:!S sistemini ykmaga urayordu.
Ote yandan, Mirim elebi kendisini pek seven ve takdir eden Se
lim 1. (ki onun zamannda Mirim elebi Anadolu kazaskerliine ka
dar ykselmiti) adna Ali Kuu'nun Fethiye'sine bir erh yazm
tr. Yazar, astronomi ve matematikte pek ileri gitmi bir zat olmak
la birlikte, zamann gsterdii istee uyarak, astroloji zerine, El
-makasid adyle bir kitap da yazmtr.
Yine Beyazt II. zamannn mehur matematikilerinden ve Sad
reddin irazi ve Celal Devvani'nin rencilerinden Muzafferddin
irazi, ran'daki kargaalk yznden, Trkiye'ye hicret etmi ve
Celal Devvani' den birlikte ders okuduklar kazasker Meyyed-zade
araclyle, medaris-i semaniyeden birire mderris olmutu. Bu zat,
Euclides'in geometrisini okuturken, bir haiye yazmtr ki, akaik
yazar bu haiyeyi grdn syler. Yine bu devirde el-mtetabbip
Ceylan adnda bir zat, ehzade Korkut iin, Takvim adyle Farsa
bir risale yazarak, bunda takvimin yapl eklini aklam ve bi
raz da astrolojiden bahsetmitir.
Beyazt II.'ye takdim edilmek zere, Muslihddin bin Sinan ta
rafndan, 905 ylnda, Risale-i Eflatuniye adyle yazlm Arapa bir
eserin Kahire ktphanelerinde birok nshalar bulunduunu Ka
hire niversitesi profesrlerinden Dr. P. Kraus, bir mektupla, bana
bildirmi ve bu risalede cisimlerin zgl arlklar ve Arkhimedes'
in hidrostatik deneyleri bahis konusu olduunu da ilave etmiti.
imdiye kadar bu risaleyi stanbul ktphanelerinde bulup incele
yemedik. Ne risaleden, ne de yazarndan Brockelmann da bahsetme
mektedir. Fakat eser, belki ilk defa olarak, Trkiye'de ilkan b
yk fizik bilgini Arkhimedes'ten bahsedilmek noktasndan, pek
nemlidir. Eserin E. Wiedemann tarafndan Almancaya evrildii ve
aklandn Dr. Kraus bildirmise de, birok uramalarmza ra
men, Beitraege zur Gesclichte der Naturwissenschaften, VIII, 1 73'
te yaynlanan bu eseri de getirtememitik.
Kitabn ikinci basks henz bitmeden, bahsettiimiz, Msli
hddin bin Sinan tarafndan yazlm, Risale-i Eflatuniye adl Arap
a risalenin Almancaya, E. Wiedemann tarafndan yaplan evirisi
nin fotorafilerini, Berlin'deki Staatsbibliothek'in ltuf ve nezake
tiyle, elde ettim. Bu kk risalenin iindekileri zet olarak ilave
ediyorum:
Risale, Eflatun'un kelimatn Bizansl alimin erhi diye bal
64
yor ve bu aklamann yazlmasn Sultan Eblfetih Mehmed Han

n Bizansl bilgine emrettiini syledikten sonra, bu bilginin, ancak
Fatih'in vefatndan sonra aklamay olu Beyazt 11.'ye takdim etti
ini ilave ediyor. Cenab- Hakka hamd- kr, Peygambere ve pa
diaha dua ve senalardan sonra Eflatun-i ilahiyi, meaiyunun (ge
zimciler) All;;hn ltf-u keremiyle tebcil edilmi, stad ve akl- hik
metin bil'ittifak imam olarak yad eyliyor.
Bu risalede sz konusu olan mesele, iki ayr maddeden bileik
olan bir alamn, mesela gm ve kurundan yaplm bir kabn,
kab bozmadan, iinde o iki maddenin her birinden ne kadar bu
lunduunu bulmaktr. Tabii bu problem, Sirakza kralnn tacnda
ne kadar altn, ne kadar gm olduunu bulmak iin urarken,
Arkhimedes'in hamamdan evreka diye frlad hikaye veya efsa
nesine konu olan meseledir. Problemin esas, bilindii gibi, bir sv
ya batrlan bir cismin, hacmine eit miktarda svnn arl ka
dar arlndan kaybedeceine dair mehur Arkhimedes prensibin
den ibarettir. Yunan'n byk fizikisi bu kefini OXouevov A', B'
adyle mehur kitabnda ilk defa zikretmitir ki, bu eser sonradan
Latinceye De corporibus fluitantibus (yzen cisimler) adyle gemi
tir. Arkhimedes, ta meselesini zmlemek iin, o ta hacminde bi
ri altndan, teki gmten iki ta yaptrp bunlar ayr ayr suya
batrarak, taan su miktarn karlatrmtr. Halbuki bu risalede,
bir kadehin, alam terkip eden cisimlerden o kadeh .arlnda ay
r ayr iki cisim yapmaya ihtiya olmadan, alam terkip eden cisim
lerden herhangi bir miktar alnarak, nce su iinde, sonra havada
tartlp bulunan saylarn birbirine oranla hesap edilmek usul, ya
ni, daha basit bir ekil anlatlmaktadr (1).
Risalenin, Eflatun'un bir eserinin aklamas olarak gsterilme
si tabii geree uygun deildir. Fakat pek iyi biliyoruz ki, Douda
nemli ve kark problem,leri ilahi lakabyle anlan ve pek byk
tutulan Eflatun'a balamak adetti (bkz. Taz'if-l-mezbah, s. 44-45) .
Ya Fatih'in meselenin aklama ve izahn kendisine havale ettii Bi
zansl bilgin veya daha byk bir ihtimalle, Arapaya eviren zat, bu
risaleyi Eflatun'a atfetmi olacaktr. Risalenin konusunu aklayan
asl Bizansl bilginin kim olduu belli deildir. Ancak sonszde << Ri{1) Burada kadehin gm ve kurundan bileme olduu farz ediliyorsa da, su
iinde ve havada verilen arlklar arasndaki farktan, bu madenlerin Arkhimedes
probleminde olduu gibi gm ve altn olduu anlalyor. Bu alamlarn terkibini
bulmak meselesi, Dou alemiooe XII. yzylda yetien matematikilerden Ebu'l-Feth
A:bdurrahman al-Mansur-elHazint tarafndan bahis konusu edildii gibi, mehur ran
air ve matematikisi mer Hayyam'n da bu meseleyle megul olduunu yine el-Ha
zini sylemektedir (bkz. G. Sarton, Introduction to the History of Science, I., 76 1 ,
II, 216).
XV. YZ ILIN SONU VE

'
xv.
YZYILIN BAI
65
sale-i Eflatuniye nin fakir ve hakir Mevlana Muslihddin bin Mevla

'
na Sinan tarafndan 950= 1 500 yl recebinin 28. gn le namazn

dan sonra itmam edilmi olduu yazldr.
Metinde mana karmay gletirecek, yanllar olduunu
Wicdemann gstermekte ve evirirken, yanllar dzeltmeye ve an
lam kmayan yerleri dzeltme ve aklama zorunda kaldn sy
lemektedir. Fakat ok umulur ki, bu eserin baka birka nshas
stanbul ktphanelerinde bulunur ve karlatrlarak gzel bir
nsha vcuda getirilir. Herhalde yukarda da sylediimiz gibi, Fa
tih'in emriyle yazlan ve evrilen bu eserle, ilk ve XIX. yzyla ka
E!:..-_<?l}._defa oarak, Trkiye'de Arkhimedes prensibinden bahsedil
mi olsa gerektir:Beyazt II.'n merak ve tecesssn gidermek iin, adlar bilin
meyen iki zat tarafndan, elkimya (hayat iksiri) zerine iki manzu
me yazlmtr ki, bunlar bugn Viyana ktphanesinde bulunmak
tadr.
Bir de, ehzade Korkut'un vgsyle balayan, Yahya bin Meh
med-l-Gaffari tarafndan, deerli talar zerine, Kitab-W-yakut-l
-mahazin fi cevahir-l-maadin adyle Trke bir eser yazlmtr (s
tanbul niversitesi ktphanesi, Yldz, tabiiye, 1 83 ve Leipzig k
tphanesi, Dou yazmalar, CC, LXV) (1). Bunlardan stanbul ns
has yakn zamanda (hicri 1223) kopya edilmi, yanllarla dolu bir
nshadr. Halbuki 1 5 1 7 tarihli Leipzig nshas daha tamdr. Drt
mahzete (blm) ayrlan bu eserin yazar, Trkiye'de ok seyahat
etmi olduu iin, memleketin corafya bakmndan tarifiyle balar
ve bu seyahat srasnda eitli yerlerin adetleri ve hatta renim de
recesi hakknda bile bilgi verir. Bundan sonra birinci blmde, de
crli talarn vasflarndan ve ikinci blmde talarn vcuda gel
mesi artlarndan, nc blmde ise, eskilerin "ecsad" yahut "fi
lizat- seb'a" (yedi filiz) dedikleri altn, gm, bakr, kalay, kurun,
demi,r ve kalay-bakr alamndan (har-i sini) bahseder. Drdnc
blm ise, triyat, yani uucu kokulu yalar anlatr. Yazar deerli
talarn tannmasna yarar baz bilgiler verdikten sonra drdnc
blmde misk, amber, kafur gibi kokulu maddelerin tarifine geer.
Eser, yazarn nszde syledii gibi, Muin-i. devlet-i Korkut Han
Piyale Beyin emriyle yazlm ve ou yerleri Cevahirname-i cedid
ve Tansuhnane-i lhan adndaki Farisi eserlerden alnmtr.
Bu devrede tp aleminde byk bir ahsiyet ortaya km de
ildir. Yalnz Edirne hastanesi bahekimi Ahi elebi adnda bir zen.
..
. .
- -- - -
( 1 ) Son zamanlara kadar Hrka-i Saadet dairesinde sakl olduu iin yazarn
grmemi olduu 970 = 1 5 1 1 tarihli, ok temiz ve gzel bir nshas Topkap Saray
kitaplndadr. (H.S. 340). Tarihine gre orijinal nsha olduu tahmin edilebilir.
OT
66
OSMANLI TRKLERNDE L M
gin hekimin, bn-n-Nefis'in Mucez fi'l-tb adndaki eserini Trkeye

evirmi olduunu Tahir Bey, Osmanl Mellifleri'nde yazyorsa da,
bu eseri bulamadk. Fakat, Nuruosmaniye ktphanesinde, Ahi Ah
med Kemal tarafndan yaplm bir eviri vardr ki bunu Ahi ele
bi'nin babas tabip Kemal evirmi olabilir. Ktphane katalou bu
eserin bni Kemal'in olduunu yazarsa da bu, tabii yanltr. Kitap
elimizde olmad iin, kesin bir ey sylemek mmkn olamyor.
Ancak Dr. Nafiz Uzluk'un bir makalesinde (Trk Tp Arkivi, 2. s. 53)
bir not vardr ki, o nota gre eserin 850 ylnda hekimlerden Sinan
Efendinin huzurunda Trkeye evrilmi olduu anlalyor. O hal
de 830 ylnda 90 yanda vefat eden, yani 740 ylnda domu olan,
Ahi elebi'nin bu eviriyi yapm olmas mmkn deildir. Olsa ol
sa babas Ahi Ahmet Kemal'e ait olabilir. [Ek - 16] .
Bundan baka Ahi elebi'nin bbrek ve mesane talan zerine
bir risalesi vardr (niversite ktphanesi, Yldz, tp, 3 14, varak
1 8). Hekim Ahi elebi'nin mesane talarna dair Faide-i Hasat adn
daki eseri iin Dr. Akil Muhtar'n Ddrlfnn Tp Fakltesi Mec
muas'nda (1335, No. 3-4) Osmanl tarih-i tbbndan bir sayfa ve tef
tit-i hasat adyle, yazmay tekrar gzden geirmeye lzum brakma
yacak kadar, etrafl yazlm gzel bir makalesi vardr. Bu Ahi bin
Kemaleddin-l-Mtetabbib genliinden beri tpla megul olduunu,
bimaristan (hastane) hekimliinde bulunduunu ve ta hastalklar
nn ok kere zenginlerde olduunu syledikten sonra, tan bedende
nerelerde olduunu ve araz ve belirtisini, ilacn, tan idrar yolunu
zedeledii zaman yaplacak tedaviyi anlatr. Ksacas vcutta mey
dana, gelen talar hakknda, smail Crcani, Zekeriya el-Razi, Gale
nos'tan genel bilgileri aktard gibi, bitkisel ilalar, zellikle ab
zen, yani ilal sularla banyolar tavsiye eder. Bu risalede dikkate de[ E k - 1 6]
Ad gecen eser Buluc tarafndan grlm ve incelenmitir. eviri
Ahmed bin Kemal tarafndan yaplm ve H. 986/1 578'de istinsah edilen bir ns
has Nuruosmaniye Kitapl No. 3487'de kaytldr. Bu nsha gzel nesta l i k hat
ile yazlm, eksi ksiz ve 1 94 yapraktr. [Bkz. S. Buluc: bn an-Nafis'in bn Sina'nn
Kanun'una yazd erh, Mucez al-Kanun'un Ahmed bin Kemal tarafndan Trke
evirisi. Doumunun 1 000. yldnm nedeni ile Milletleraras bn Sina Kongresi.
stanbul ( 1 980) S. 32-33] . Buluc bu konuda u bilgileri vermektedir: Bata Tanr'ya

hamd ve sena ve Peygamber'e salat ve selamdan sonra, Sultan Sleyman bin Sul
tan Selim ile byk vezir brahim Paa vglerle anlr. 2 a.vd. mtercim afte-hl
Ahmed bin Kemal diye kendisini tan ta rak, on yl Edirne DCr-i ifa snda altk
tan sonra stanbul'a geldiini, Arapa Farsa yannda Trke Tp Kitaplarnn az
lndan dolay en-Nefis'in mehur Mucez adl kitabn Trkeye terome ettiini
anlatr. 3 a'dan itibaren asl eserin evirisi gelmektedir. Burada i ki nokta dikkati
ekmektedir. Bunlardan birincisi Mucez evirisinin 1 520'den sonra fakat brahim
Paa maktul olmadan evvel, yani eldeki nshadan yaklak 50 yl nce yaplm
olmasdr. kincisi ve ok daha nemlisi, Ahmed bin Kemal'in T rke bilim dilinin
gelimes gerektiini aklayan bilineli nszdr. (A.K.).
'
XV. YZYILIN SONU VE XVJ. YZYILIN BAI
67
er bir gzlem vardr (varak 1 3) : Emir-i alem Geyvan Bey adnda

bir zatn mesanesinden gelen ta, idrar yolunda tkanp kalm ve
kimse derdine are bulamam, hatta o zamann hekimleri idrar yo
lunu yarp, ta karmak istemiler. Fakat hasta kendisine ii bo
ve ince, ucu yanndan delikli (neyde olduu gibi) gmten bir mil
yapm ve bunu ta taa kadar idrar yoluna sokturmu ve bu suret
le idrar aktmtr. Bundan sonra da bir kska (?) tertip ederek,
bununla idrar yolundaki ta krdrmtr. Ahi elebi bu ameliyat
kendi yaptn ima bile etmiyor; hatta icadn hastadan geldiini
aka sylyorsa da, bu usul esasen bir icat deildir; bni Sina'nn
Kanun'unda vardr.
Ahi elebi, Beyazt II.'m fevkalade gvenini kazanm bir he
kimdi. nce padiahn yemeklerine nezarete memur edilmi ve son
ra reis-l-etbba (hekimba) tayin olunmutur. Kanuni Sleyman
zamannda, 90 yana varp, 930 ylnda vefat eden bu hekim, Ru
meli ve Anadolu'da krk kadar kye sahipti. Hatta, Edirne vilaye
tinde bir zamanlar Ahi elebi adyle bir de kaza vard. stanbul ve
Edirne'de hayrat da vardr. Bu zatn babas da mehur bir hekim
di; ad Kemal'dir. Mahmut Paa arsnda dkkan ap hekimlik
ederken, hretini Beyazt II. duyunca, saraya almak istemise de,
hekim Kemal bunu kabul etmemi, fakat olu padiahn sarayn
da hizmet etmi ve iki defa azle uramtr.
Bu devirde Edirne' de Tunca nehri kenarnda yeillikler iinde
gzel bir hastane yaplmtr ki, vakfiyesinde Evliya elebi'ye gre,
hastalara alg alnmas bile art edilmitir. Bu hastane hakknda,
Milli Mecmua'nn 69 numaral nshasnda, Rifat Osman imzasyle
yazlan bir makalede, vakfiyede dershane, mderris ve medrese-i
tbbiyeden bahis olmad gibi, musikiden de bahsedilmedii sy
lenmekte, ama vakfiye grlm olduu halde vakfiyenin zayi olma
sndan da bahsedilmektedir. Hastanenin, Gurlitt adnda bir mimar
tarafndan sonradan tasarmlanm bir plan da deitirilerek, ma
kaleye eklenmitir. Bu makaleden Trle Tababeti Tarihi adl esere,
hastane plannn birtakm Avrupa hastanelerine esas olduu yolun
daki aktarlanlar bir yanl anlamadan baka bir ey deildir. Be
yazt II. zamannda, Edirne'nin Kirihane mahallesinde, bir de c
zam hastanesi kumlduunu makale sahibi yazmaktadr. Baka bir
hastane de Selim I.'in annesi tarafndan Manisa'da yaptrlmtr ki,
yakn zamanlara kadar, tmarhane olarak, kullanlmaktayd.
[Ek - 17] .
[ E k - 17] 1 . Son senelerde yaplan aratrmalarla. Seluklu Darifalarndan iti
baren Avrupa Hastanelerinin hem m imari bakmdan hem bilimsel 'bakmdan bu e
kilde etkilendi kleri bilinmektedir. [Bkz. A. Sayl : /s/am and the rise of Seventeeth
68
stanbul ve Avrupa ktphaneleri yazmalar arasnda ou za

man rastlanan Yadigar-i ibn-i erif adl bir eser vardr ki, kaleme
aln tarihi olmad gibi, yazar hakknda da fazla bilgi yoktur.
Eser incelenirse bunun da bu devre, yani XI. yzyl sonuyla XVI.
yzyl ba arasnda bir zamana konulabilecei anlalmaktadr. Ese
rin dili ne daha eski ve ne daha yeni bir devreye iaret etmiyor. te
yandan stanbul'dan bahsederken, onu bir Mslman ehri olarak
gstermesi eserin stanbul'un fethinden sonra yazlm olduunu
gsterir. Eserin gerek Londra'da British Museum'da, gerek Paris'te
Bibliotheque Nationale'deki nshalarnda bu stanbul kayd vardr
(bkz. Cat. Mans. Turcs. suppl., 233, A.F. 168). Bu kitabn birok ns
halar, stanbul ktphanelerinde bulunmaktadr. Paris nshasnda
ki tarih 931 ise de, bu kopya tarihi olacaktr. Osmanl Mellifleri bu
eserin tarihini 1037 gstererek, yz yl daha yeniletmek hatasna
dmtr (yazl tarihi iin Dr. Feridun Nafiz Uzluk ile Dr. Rus
uklu Hakk arasnda geen tartmalar hakknda bkz. Tp Tarihi
Arkivi, yl I. 3, il. 6). Bu tartmalarda Dr. Uzluk, Emir elebi'nin
Enmze-t-tb adndaki eserinde Yadigal-i ibn-i erifin adnn ba
ta veriliinden sonu kararak ve daha birtakm kantlarla eserin
tarihini sekizinci hicri yzyla kadar gtryorsa da, teki doktor
bir yerde grd bir nshada (nerede?) kitabn Umur Bey bin Ti
murta adna yazldnn bildirildiini sylyor ki, bunu Dr. Sil
heyi nver, Saray-Bosna'da Gazi Hsrev Bey ktphanesinde 340
numarada grd bir nsha ile de dorulamaktadr. Bu halde eser,
olsa olsa hicri dokuzuncu yzyl iinde, fakat herhalde stanbul'un
fethinden sonra yazlm olabilir. nk gerek Paris ktphanesin
de, gerek British Museum'daki nshalar kendim grdm; Museum
nshasnn 88. varanda ve stanbul'da niversite ktphanesi, YlCentury Science: Belleten Cilt 22, Say 87 (1 958) 353-368 ve Ek-5 ile A. Terziolu:
Die architektonischen Merkmale der Seidschukischen, Mame/uckischen und Os
manischen Krankenhauser und lhre Einflsse auf die abendlandischen Hospito/er.
Fifth lnternational Congress of Turkish Art, Budapest, 1 978 pp. 827-836] .

2. Kanuni Sultan Sleyman'n annesi Hafsa Sultan tarafndan yaptrlan has
tane aslnda bir klliye iindedir. Bu hastane 20. asr bana kadar ak kalm,
191 6'da kapatlmtr. Son dnemlerinde yalnz akl hastalar yatrlm tr. [Bkz.
N . N . Yrkolu: Manisa Bimarhanesi, stanbul 1 948: A.H. Bayat: Tp ve Sanat Ta
rihi Acsndan Manisa Darifas (H. 946/1539) E.. Tp Fa kltesi Mecmuas Cilt
.
1 7 ( 1 978) s. 61 5-631 ] .
3. Seluklular dneminden balamak zere Anadolu'da deiik yerlerde Cz
zamhaneler kurulmutur. Osmanl tbbnda nemli bir halk sal kurumu ve sos
yal bakm yurdu olan bu kurulularn hepsinin vakf gelirleri mevcuttur. [Bkz. S.
nver: Czzama Dair Ariv Kaytlar ve Kayseri Leprozerisi Dirim Cilt il ( 1 936) S.
77-78, ayn yazar: skdar'da Miskinler Tekkesi Dirim Cilt 23 ( 1948) S. 1 9-20; ayn
yazar: Bursa'da Yldrm Semtindeki Lepral/ar Yurdu i.. Tp Fakltesi Mecmuas
Cilt 21 ( 1 958) S. 1 42-145: S. nver, B.N. ehsvarolu: Trkiye'de Czzam Tarihi,
stanbul 1 961 ) . (A.K.).
XV. YZYILIN SONU VE XVI. YZYILIN BAI
69
dz, tp 208 numaradaki nshada (varak 72a) stanbul'dan bahseder

ken, Tn- mahfumi '.'kafir zamannda lstanbul" etbbasnn da bil
mediini sylemesine gre, eser ya fetihten sonra yazlm veya
fetihten sonra ikinci bir nshas kaleme alnmtr.
Eserde yazarn srarla Gelibolu'dan bahsetmesi de kendisinin
Gelibolulu veya orada yerlemi olduunu gsterebilir. Kitap halka
gre yazlm olduu iin, nshalar oaltlm ve her tarafa dal
mtr. Mesela, bugn Berlin'de Staatsbibliothek'te bulunan nsha
nn kap yapranda, Latince olarak, 1686 ylnda Budapete'nin i
galinde esir edilen kahya Osman a'rai Efendinin evinde bulunup
alnm bir nsha olduu kaydedildii gibi, Zcitschrif t der Deutchen
Morgenlaendischen Gesellschaft mecmuasnda (cilt XIII, 259), bir
nshann da Tebriz'de meydana karld ve bunun zerinde n:e
tin yazsnn ayn yazlarla tashihler ve ilaveler yaplm olduu iin,
bunun yazarn el yazasyle yazlm nsha olmas mmkn bulun
duu sylenmektedir.
te telif tarihi zerinde bu kadar tartmalar yaplan bu eser
salk bilgisi ksmnda havadan, sudan, evlerden, yiyecek iecek ey
lerden, giyecekten uzun uzadya bahseder. Yazar, iecek eyler ara
snda arabn, slamda yasak olduunu sylemekle birlikte, tpta
faydalarn birer birer saymaktan ekinmez; nk kendisi ilm-i
hal deil, tp kitab yazmaktadr. arabn zellikle vcut ssn
oalttn ve bylelikle beslenmeyi kamladn sylerse de, faz
la arap imenin fena sonular vereceini u basit benzetile anlatr:
Eer ok arap iilirse, s ykselecek yerde iner; tpk iyice yanan
atein zerine fazla odun konulursa, atein snmesi gibi. bn-i erif
arap konusunda pek uzman grnyor, nk araplarn birok e
itlerini sayp dkmektedir. Riyazat (spor) bahsinde de ibni Sina'
dan alnm birok bilgiler vardr. Yol yrmek, ihtiyarlar iin ata
binmek, arabayla gezmek, hatta gemiye binmek bile bedeni riyazat
tr. Eser birtakm ilal banyo sularn (abzen) (1) da salk verir.
Bundan sonra hastalklarn ksaca belirtilerinden, ilalarndan bni
Sina'nn Kanun'undan, bni Baytar'n Mfredat'ndan ksaltlarak
alnm ve halka greletirilmi bir yolda bahsolunur.
Bu devirde, yukarda ad geen Ahi elebi'nin emriyle, Musa
Calinus-l-sraili adnda bir Musevi hekim, ilalarn scaklk, souk
luk, kuruluk, nemlilik derecelerini ve kullanlacak miktarlarn gs
terir bir kk risale yazmtr (bkz. niversite ktphanesi, Yldz,
tp, 352). Bu risalenin nsznde, Ulema-yi slam ve Efren ve Yu
nan eserlerinden veyahut szlerinden faydalanld sylenmekte,
( 1 ) Abzen ad, birok yazarlara gre, ah ile zen kelimelerinden yaplm olup,
bu eit ilalara, ou kadn hastalklarnda kullanld iin, verilmitir.
70
ikinci varakta basit ilalarn nitelikleri bakmndan ayrllarn gs

terir bir ema mevcut bulunmaktadr. Burada ilalar dosta faydal,
dmana zararl diye ikiye blnmekte ve bunun kenarna, Tabip
ifa! imzasyle, konulan bir haiyede dost ve dman ilac diye
ayrmann tp kanunu dnda olduu iddetli bir ifade ile sylen
mektedir. Risalede dikkate deer yalnz bir taraf vardr ki, o da Os
manl Trkiyesinde, belki birinci defa olarak, Arnoldo di Villanova
(Arnault de Villeneuve) (1) adl bir ortaa (1234-1310) Bat heki
minin ad, shak sraili adnda baka bir Yahudi hekimin ifade
sine dayanlarak, verilmi olmasdr. Baz yerlerde de sk sk bni
Rd'n Klliyat'ndan szler alnmtr (2).
Bu devirde yazlm tbbi eserlerden biri de Necmeddin Mah
mud bin Ziyaeddin lyas irazi'nin (lm. 1 330) Havi-i sair (3) ady
le mehur olan El-havi fi ilm-it-tedavi adl eserinin (bkz. Kprl
ktphanesi, 197) Ahmed bin Bali Fakih tarafndan yaplm Mec
na-l-mcerrebat adl evirisidir (bkz. niversite ktphanesi, T.
190). Bu eviri, blm ad altnda baz ilavelerle tamamlanmtr.
hastalklar, hummalar ve d hastalklar ve son olarak basit ve bi
leik ilalardan bahsolunmakta ve yazarn, helva piirmek ve helva
nn tbbi faydalar zerine bir bahisle laf tatlya balamak istedii
ni syledii bu eserin grdmz nshas, birok imla yanllary
le dolu, fena bir yazyla yazlm olmasna ramen, gayet basit, fa
kat o zaman iin faydal bilgileri ihtiva eder. [Ek - 17 / 1 ] .
( 1 ) Arnoldo d i Villanova ilahiyat, hekim ve elkimyacdr. Arapa bilen b u he
kim, Arap hekimliine Batda ilk isyan eden zattr. Montpellier ve Paris'te profesr
lk etmi olduunu ve bu son ehirdeyken, hekimlerin insanla hizmeti papazlarn
hizmetine ye olduunu syledii iin aforoz edildiini, Sicilya'ya katn biliyoruz.
Oradan Papa C!ement V.'i tedavi etmek zere, Avign0n'a getirilirken, gemi batarak,
boulmutur.
(2) Klliyat, Latinceye Colliget adyle 1255'te evrildii gibi, asl da Avrupa'da
birok defalar baslmtr (1531-1537).
(3) Havi-i sagir'in beinci, yani bileik ilalar bahsi P. Guigne tarafndan Fran
szcaya evrilerek, Beyrut'ta 1902'de baslmtr. Havi-i kebir Zekeriya el-Razi'nin
mehur eseridir ve bu eserle hibir ilgisi yoktur.
[Ek - 17/1] XV. yzyl sonlarnda Sabuncuolu'nun Cerrahiye-i lhaniye'si dn
da Trke yazlm 3 cerrahi kitab mevcuttur. Bunlar S. 61 ve Ek-14'de bahsedi
len Alaim-i Cerrahin, Cerrah Mesud'un Farsadan evirdii Terceme-i hlasr fi
fenni'l-cirahe ile yazar bilinmeyen ve yeni bulunan Kitab- C e rrahn ame dir . (Ano
nim: ist. Arkeolojisi Mzesi K. 729 ile Sleymoniye Yazma Balar 814/ 1 ) . Bu so
nuncu eser zerinde ayrntl bir inceleme yaplm tr (N. Yldrm: XV. Yzyla ait
Trke bir Cerrahname i.O. Tp Fakltesi, Doktora Tezi, 1981 ) Kitab- Cerrahname,
ayn dnemde yazlan dier 3 cerrahi kitab ile karlatrld zaman. ifade ekli
veya blmlerin sralanmas gibi kiisel fark l l klar dnda konular, etiyoloji ve
tehis anlay, cerrahi mdahaleler ve endikosyonlor asndan oralarndan b
yk oykrklor olmad anlalma ktad r. Bu do XV. yzylda Osmanl tbbnda be
lirli bir ortam ve bilgi dzeyinin mevcut olduunu gstermektedir. (A.K.).
'
Blm
iV
XVI. YZYIL VE DENZ COGRAFYACILARI
XVI. yzyl bandan XVII . yzyln ilk senelerine, yani Meh

met III.'in vefatna (1603) kadar geen zamanda, Trkiye'de mspet
ilimlere kar nceki devirlerde grlen bir eit eilimin biraz da
ha duraklad hissolunur. Osmanl tarih kaynaklarna ve olumluk
kitaplarna baklrsa bu devrin bize mspet ilimlerde byk bilgin
ler ve nemli eserler vermedii grlr. Bu durgunluun nedenini
aklayabilmek iin, burada byk ihtiyatla, bir varsayma girimek
istiyoruz. Bunun iin zamann siyasi olaylarna ve bir de bu devir
de gelen padiahlarn karakter ve eilimlerine bakmak lazmdr. Bi
lindii gibi, bu devirde Osmanl imparatorluu, topraklar bakmn
dan, en geni snrlarna erimiti. mparatorluun snrlar douda
ran'n ortalarna, gneyde Sudan'a, kuzeyde Viyana kaplarna ve
batda Fas'a kadar genilemiti. te imparatorluu bu snrlara ka
dar genileten istila hummas, zamann ulemasn da yakalamt.
Bylece birok bilgin ve airler, padiahlarla birlikte, ordular, bu
geni memleketin snrlarna kadar, izliyorlard. ki savan arasn
da geen bar ve skun zamanlarysa, ya askeri ve mlki tekilatn
slah veya baka bir savan hazrlklaryle geiyordu. te yandan
bu nadir skun zamanlar enlikler, dnler ve bayramlarla doldu
ruluyordu. Fakat mspet ilimlere kar grlen ilgisizliin daha
nemli bir nedeni, fikrimizce, memleketin kaytsz artsz egeme
ni olan padiqhlarn ulema snfnn almalar zerine de etkiden
geri kalmayan, zel eilim ve meraklarnda aranabilir. Bu etkinin
zamanmzda bile bir gerek olduunu ispat edecek olaylara ahit
oluyoruz. Baz diktatrlk hkm sren memleketlerde bilginlerin
dnme yolu zerinde kullanlan nfuzu gz nne alrsak, XVI.
yzylda byle bir nfuz ve etkiyi mazur grmek gerekir.
Mesela Selim 1., slamdaki tefrikay ortadan kaldrarak, btn
Mslmanlar bir bayrak altna toplamak sevdasyle, iilii yok et
mek zere bir yandan Msr'a, te yandan ran'a saldryor ve bu
72
hareketini eriate uydurmak iin, en ziyade fkh bilginlerini ycel

tiyordu. Ayn zamanda, kendisi de kuvvetli bir air olduu iin,
Trkeden baka Arap, zellikle Fars edebiyatyle urayor, bunun
iin de daha ziyade airlerle mnasebette bulunuyordu (1).
te yandan bu devrin kltr bakmndan durumunu gsterecek
bir kayt olarak, Kanuni Sleyman zamannda, imparator Ferdinand
I.'n elisi olarak, Trkiye'ye gelen ve Amasya'ya kadar seyahat eden
Baron de Busbecq'in seyahatnamesinde (2) yazd u fkray nak
ledelim: Yabanc bir millet baka kavimlerin gzel icatlarn alr
ken, kolaylkla aldklar gibi, onlar da (Trkler) bizlerde yaplan
top, tfek ve daha bin trl eyi alarak ilerletmediler mi? Matbaa
clk, byk duvar saatlar Trkiye'de o kadar makbule gemedi;
gerekten Allahn kitab (Kur'an) baslnca "Kitaplktan" kaca
korkusuyle, din, matbaaya muhalefet etmi, te yandan genel saat
lar da mezzin, muvakkit ve kayyumlarn nemini azaltacandan,
kabul edilmemitir (3) . Avrupa ile sk temaslarmz olan bu devir
de bile u iki faydal icadn Trkiye'ye girmemesi, o devirde ilmin
pratik alandaki eserlerine bile rabet olunmadn gsterir. Gerek
ten, ilmin kolaylkla renilmesi ve yaylmas iin en byk ara
olan matbaann Trkiye'ye girmesi iin, hemen hemen daha 200 yl
beklemek lazm gelmitir. Bu da gsteriyor ki, bir yandan harp ve
darp, te yandan iir ve edebiyat bu devri tamamyle doldurmu
tu. [Ek - 18] .
(1)' Doktor Osman evki'nin Tiirk Tababeti Tarihi'nde ve hi phesiz ondan

alarak Dr. Galip Ata'nm dokuzuncu Bkre tp tarihi kongresine olan tebliinde, Se
lim l .'in Msr seferi srasnda, .am'da Halimi adnda mehur bir hekimin lm ze
rine, padiahn pek mteessir olduu ve cenazesinde hazr bulunduu yazlyorsa da,
padiahn cenazesine gittii Halimi:, Kastamonulu air ve padiahn hocas olan zattr.
Tpla megul olan Halimi ise, Fatih zamannda yaam ve tbba dair bir eser yazm
ve ayn zamanda Bahr-l-garaib adnda Farsa-Trke bir lgat tertiplemitir.
'(2) Ambassades et Voyages e Turquie et en Amasie, Fr. ev., Paris, 1 646, s .
342-343.
(3) nk
o zamanlar namaz vakitleri vesaire hep irtifa tahtalar ve baka astro

nomi aralaryle belirtilirdi.
[Ek 1 S] Oysa Busbecq'in yukarda sz konusu edilen mektuplarn n yoz'ln

don yl sonra Tokiydd in'in Mekanik Saat Konstrksyonuna Dair En Parlak
Y/dzkr adl yaptn kaleme aldn gryor ve aadaki saatleri ina etmi
olduunu reniyoruz.
Cep Saatleri: Cep saatlerinin tarih sahnesine klar zemberein saatlere uy
gulanmasndan sonradr. lk defo Almonyo'do, 1 526 ylnda Peter Heinlein tarafn
dan yaplm tr. ngiltere'de yapl ise 1 586 ylna rastlar. Ancak l lknceleri bu
kk saatler ceplerde tonmyordu. Bu k k saatlerin ceplerde tanmas 1 675
ylndan son raya rastlar. Tokiyddin 1 556 yl nda yazd 'bu yaptnda cep saati de
yimini kullanm, konstrksyonunu ayrntlaryla aklamtr.
-
xv .
YZYIL VE DEN z COGRAFYACILARI
73
Gerekten Selim I.'in olu ve halefi Kanuni Sleyman, uzun

saltanat (1520-1566) srasnda iiri ve airleri daima korumu ve
ltfunu onlardan asla esirgememiti. Ama bu padiah dedesi Fatih'
in rneince, bugn btn Trkiye'nin, belki de btn dnyann
mimarlk aheseri olan camiinin etrafnda Sleymaniye medresele
rini yaptrm ve bunlardan birini matematie, tekini tbba ayr
mt. Bunlardan tp medresesi ve onun yannda kurulan Darifa'
mn planlar, vakfiyesi ve idare tarz hakknda Dr. Sheyl nver'in
Vakflar Dergisi 'n in ikinci saysndaki makalesinde resimler ve bilgi
vardr; bu makalede belirtildiine gre, bu tp medresesi imdiki
Tiryaki arsnn stndeki kubbeler, Darifa ise, imdiki Askeri
Matbaann bulunduu binadr. nasna byk air Baki'nin de ne
zaret ettii (bkz. slam Ansiklopedisi, mad. Baki) bu byk medre
senin o vakitler ne mahsul verdiini ve hocalarnn kimler olduu
nu pek bilemiyoruz. [Ek 1 9] .
-
Duvar ve Masa Saatleri: Genel olarak e v saatlertnin Avrupa'da kullanlmaya

balamas 1 550 yllarna rastlar. Yaygn olarak kullanlmas ise bundan bir yzyl
sonradr. Takiyddin bu yaptnda duvar ve masa saatlerinin yapmndan sz eder.
zellikle masa saatlerinin 1 6. yzylda Avrupa'da kullanla n btn tarzlarn bilmek
tedir. ift blmeli, tek blmeli, arklar n n hareketi ufki olanlarndan sz etmekte
d i r. Batda bile yeni yeni kullanlmaya balayan bu masa saatler[nln bylesine ay
rntl olarak ele almas pek nadir kullanlan bir ey olmad izlenimini edinme
mize neden olmaktad r.
Astronomik Saatler: Bu saatler gkyz hareketlerini a ksettirenlerdir. Takiyd
din bu tip astronomik saatlerin ok eitli tarzlarndan onlarn konstrksyonlarn
dan sz etmitir. Bunlarla ayn, haftann, gleri. ayn safhalar, gnein ekliptikteki
yeri, ay ile gnein birbirlerine gre duru mlar, baz sabit yldzlarn asansiyon
lar. azimutlar, y kseklikleri, namaz zamanlar , afak, fecir ve gece yars namaz
zamanlar bilinebilmekteydi.
Gzlem Saatleri: lk saatlerin astronomi k ara alarak kullanlmalarna olanak
yoktu. lk kez 16. yzylda saatler bu amaca hizmet edebilecek bir dakiklie u lat
ve astronomiye uygulanmas da Landgraf William tarafndan yapld. 1586 ylnda
William saat kullanara k sabit yldzlarn boylamlarn. bir dakikalk hata ile l
meyi baard .
Takiyddin ve Alt-Rasadiyye ve Sidret l Mnteha adl vaptlarnda saatten
bir astronomik ara olarak sz etmitir. Bu saatlerin n nemli zellii dakik ola
rak dakika ve saniyeyi verebilmesidir. Avrupa'da ilk dakika ve saniye blmne
1 550 yllar civarnda yaplm bir saatte rastlanr. Takiyddin de 1 556 ylnda ka
leme ald yaptnda dakika taksimatndan sz etmitir. [S. Tekeli: 1 6'nc Asrda
Osmanllarda Saat ve Takiyddin'in Mekanik Saat Konstrksyonuna Dair En
Parlak Yldzlar adl eseri, Ankara 1 966) . (S.T.).
[Ek 1 9) Medreseler ve bunlarn lmiye Tekilat ile ilikileri ( Kadlk, Kazas

kerlik, Mftlk v.d.) gelime ile gerileme dnemleri iin Bkz. .H. Uzunarl: Os
manl Devleti lmiye Tekilat, (Ankara 1 965). zellikle Yldrm'dan itibaren Fatih
ve Kanuni devirlerinde Medreselerde grevli mderrislerin isimleri, Osmanl m
paratorluundaki medrese yaps v e dalm i i n Bkz. C. Baltac: XV-XVI. Asrlar
Osmanl Medreseleri, Tekilat, Tarih (sta n bul 1 976). Medreselerin gerileme devri
icine Bkz. . Tekinda: Medrese Dnemi, Cumhuriyetin 50. Ylnda stanbul Oni-
74
Bu devirde Osmanl lkesinde deniz corafyaclnn nemli

bir hamle yapm olduunu pek iyi biliyoruz. [Ek - 20] . O zamanlar
Osmanl donanmas, Trk-Osmanl korsanlar bir yandan Atlas de
nizine, te yandan Hint sularna kadar uzanmlard. te bu seya
hatler neticesinde, iki Trk amirali bize deniz corafya eserleri ver
milerdir ki, bunlardan biri Piri Reis, teki de Seydi Ali Reis'tir. Ta
rih srasn takip edersek, Piri Reis'in son ylarda meydana kar
lan gayet nemli bir dnya haritasndan burada bahsetmek lazm
dr. Bu haritann, Topkap Saray hazinelerinde kefi meselesi hak
kndaki ihtilaflara gemeden, bize. en doru grnen hikayesini an
latacaz:
A. Deismann saray ktphanesindeki yazmalar inceler ve tas
nif ederken, Fatih'in Ptolemaios corafyasna ve haritalarna olan il
gisini sezmi ve o zaman Amirutzes'e yaptrd tahmin olunan ha
ritay bulmak iin, sk aratrmalar yaplmasn mze mdr Ha
lil Etem Beyden rica etmitir. Bunun zerine 9 kasm 1 929'da Halil
Etem Bey, Deismann'a, Bat ve Dou dillerinde yazl, birtakm ha
ritalar gstermitir ki, ite bu haritalar arasnda Trke bir dnya
haritasnn bir paras bulunmutur. O srada stanbul'da bulunan
msterik Paul Kahle bu haritann Christophe Colomb'un, 1489 y
lna ait olup, kaybolan haritasnn bir kopyas ve Piri Reis tarafn
dan, Selim I .'e Msr'da takdim edilen haritann ta kendisi olduu
nu meydana koymutur (1). Bu harita hakknda stanbul gazetele
rinde geen tartmalar buraya almakta mana yoktur. Mesela bra
him Hakk adl bir zat 1934 ylnda yaynlad Eski Haritalar adl
( 1 ) Yavuz Sultan Selim, emellerinin 1bykln gstermek iin anlatlan me
hur Dnya bir hkmdara yetmeyecek kadar kkm szn acaba bu haritay
grnce mi syledi?
versitesi S. 3-54 (stanbul 1 974) . Bu 3 eserde de geni bir 1bibliyografya ve eitli
Ariv ve belge kaytlar mevcut olup bu kaynaklarda Fatih ve Kanuni dnemine

ait pek cok bilgi vardr, (Ayrca Bkz. S. nver: Fatih Klliyesi ve Zaman lmi Ha
yat (stanbul. 1 946); E. Krkcolu: Sleymaniye Vakfiyesi, (Ankara 1 962) . A.K.).
[ E k 20] Piri Reis Haritasndan yaklak 50 yl nce yaplan ve gerek harita
teknii gerekse seyir ayrntlar bakm ndan nemli olan bir portulan tespit edil
mi zerinde incelemeler yaplmtr. stanbul Deniz Mzesi, 1 No.lu ana Envanter
Defterinde 882 demirba listesinde kaytl olan bu eser M rsiyeli brahim (?) adn
da biri tarafndan Tunus'ta yaplan bir harita olup, Akdeniz, Ege ve Karadeniz'in
tm ile Bat Avrupa kylar ve ngiliz Adalarn icine olma ktadr. Konu ayrntl
olarak, harita presizyonu acsndan incelendii zaman kesin olarak baa rl bir
yapya sahip olduu anlalma ktadr. Ayrca denizlerin sln ve su yzeyine ya
kn kayalar gsteren iaretlerden daha sonraki harita yapmlarnda da -rnein
Piri Reis haritasnda- istifade edildii anlalmaktad r [Bkz. D. Uar: Mrsiye/i b
rahim'in 1461 Tarihli Haritas Hakknda Bir Aratrma. 1. Uluslararas Trk-slam
Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Cilt 111 ( 1 981 ) S. 1 85-1 98] . (A.K.).
-
75
bir eserde bu haritay 193 1 yl aralnn 9'unda Son Posta gazete

sine yazd bir makaleyle btn dnyaya bildirdiini syleyerek,
keifte nc olduunu iddia ediyorsa da, ayn yln eyllnn 9'un
da, Leyden ehrinde toplanan msterikler kongresinde P. Kahle
bu harita hakknda teblide bulunmu ve bu tebli Cultura adl tal
yan mecmuasnda (cilt 1, yl X, cz 1 0, 1931) ve spanyolca Jnvesti
gacion y Progressa adl bir mecmuada (No. 12) yaynlad gibi,
Eugen Oberhummer, Anzeiger der Akademia der Wissenschaften in
Wien, 1 93 1 , 1 8-27'de bir makaleyle, bu haritay tarif etmitir. 1 932
ylnda Forschungen md Fortschritte, 1 932, No. 1 9'da ksa bir notla
bu harita bahis konusu olmutur. Fakat P. Kahle 1 933 ylnda Die
verschollene Columbus-Karte von Jahre 1498 in einer trkischen

Weltkarte von 1513 adyle yanlad bir risalede haritay mkem
mel bir surette tanmlam ve nitelendirmi, haritann, tespit edebil

dii, kaynaklarn gstermeye almtr (1). Bundan baka harita
y, Maarif Matbaasnda her trl takdirin stnde bir gzellikle
bastran Trk Tarih Kurumu adna o zaman kurum bakan bulu
nan Yusuf Akura tarafndan yazlm bir aklama ile, harita hak
knda, ksa ve zl bilgi verilmitir (2). Bu aklamada harita kena
rna ve bo yerlerine, Piri Reis tarafndan yazlm notlar mmkn
olduu kadar dikkatle okunmu ve tekrar edilmitir. Yalnz ak
lamada birinci notun okunamad yazld halde, harita zerinde
pekala okunmakta, hatta ince saman kad zerine bu erh nakle
dilmi bulunmaktadr ki, bu erh bakkam boyadan, yn ibriim
gibi olan koyundan bahseder. Aklama yaynlandktan sonra harita
nn kefini btn ilim dnyasna bildirmek zere, her nedense Lon
dra'nn sradan bir resimli gazetesi olan Landon Illustrated News
mecmuasnn 23 temmuz 1 935 tarihli nshasna yine Yusuf Akura
tarafndan, bir makale yazlm ve haritann bir kopyas konulmu
tur. Geri bu mecmuann 27 ubat 1 935 tarihli nshasnda harita
ya dair evvelce biraz malumat verilmiti.
Haritann Afrika ve kuzeyde spanya'dan yukars kesilmi de
il, eskiyerek kopmu veya koparlm olmas lazm gelir; nk,
dz bir hatla deil, trtkl bir surette aslndan ayrlmtr. Bu su
retle elde bulunan harita tam dnya haritas (mappmonde) deil,
belki ancak spanya ve Dou Afrika'y, Atlas denizini ve Amerika'
nn .o zaman bilinen paralaryle Atilles adalarn iine alan bir ha(1)
Bu kitabn tarafmdan yazlm bir eletirisi iin bkz.
X I X , 433.
(2) Piri Reis Hakknda zahname
tanbul,
1 935.
Archeion, 1 937,
'
(Trke, Franszca, ngilizce, Almanca), s
76
ritadr. teki ksmnn ne olduunu henz bilmiyoruz. Bu kaybo

lan ksmla haritann tam bir dnya haritas tekil ettiinde hi
phe yoktur; nk, Piri Reis Bahriye'sinde Hint ve in bahirle
rin taze kan hartlar ki diyar- Rum' da kimesne an bu zamana
dek malum idinmemitir, anlar da bile kayd idp Sultan Selim
Hazretlerinin bab- saadet-meablarna nefsi Msr'da virp demesi
ne gre, o zaman bilinen yeryznn dou taraf da haritada gste
rilmi olduu muhakkaktr (bkz. Kitab- Bahriye, stanbul, 1935, s.
5). Pek ileri varan bir tahmin olarak denilebilir ki, gzn Douya
dikmi olan Selim 1., haritann dou ksmn ayrarak, kendi ya
nnda saklam olsun.
Elde mevcut olan ksma gelince, bunun Amerika ksmnn,
Christophe Colomb tarafndan, 1489 ylnda yaplan ve ortadan kay
bolan haritadan kopya edilmi olduu muhakkaktr. Zaten Piri Reis
5 numaral notun sonunda mezbur hartide olan bu kenarlar ve ce
zireler kim vardr Kolonbun hartisinden yazlmtr dedii gibi,
yine ayn yazarn Bahriye'de (Bahriye, stanbul, 1 935, s. 82) Kolomb'
dan bahsederken, hartisi ta kim ann geldi bize demesi de, bu ha
ritann Piri Reisin elinde dtn ispat eder.
Harita hakknda fazla ayrntlara girimeye lzum grmyoruz;
nk, hem harita baslm, hem de bir aklamas yaynlanmtr.
Fazla bilgi edinmek isteyenler oralara ve P. Kahle'nin aada bah
sedeceimiz Kitab- Bahriye nszne bavurabilirler. Yalnz ura
sn syleyelim ki, haritada Avrupa ve Afrika kylarnn ve civar
adalarn, mkemmel surette izilmi olmas, Piri Reis'in gerekten
en yeni Portekiz haritalarn ve keifleri dikkatle izlemi olduunu
gsterir. Bu haritann XVII . notunda bu kenarlara bu bara fur
tuna ile gelb ddkde diyb durur adna Likol di Cuvan <lirler
hartisine yazm ki bu rmaklar kim grnr ekser heb altun top
radr suyu kadktan sonra kum iinde altun topran vafir dev
irirlermj . . . ve XX. notta bu karavela furtuna bulub geldi bu
adaya dd ismine Nikola Cuvan <lirler ve bu adada vafir birer
boynuzlu gv, (sr) kar ol sebebden bu cezirenin adna sla de
Vaka <lirler yani sr adas dimek olur denilmektedir. Bu notlarda
ismi geen Nikola Cuvan'n Nichola di Genova, daha dorusu, Por
tekiz kral Alfonso VI.'nun kaptanlarndan, Kanarya adalarnn ka
ifi talyal Nicoloso da Rocco olduunu ve yine XXI. notta bir ge
mi resminin yanna bu karavelann reisine mesir Anton Geneviz
dider ama Portukal'da (Portekiz) bymdr bir gn mezbur ka
ravelasyle furtuna bulub gelmi bu cezirelere dm vafir zence
bil bulub bu adalar yleye yazd denilmesine gre, bu Anton'un
1 450 ylnda Yeil Burun adalarn kefeden Genoval Antonio da
77
Noli olduunu ve Piri Reis'in XIII. notunda Asor (Aores )adalan

hizasnda bir Ceneviz kkesi (1) Flandres'den gelirken furtuna bu
lub nne katar zaruri giderken bu adalarn zerine ka durur ve
bu adalar bundan menkuldr denilmesine gre, Asor adalarnn
Cenevizler tarafndan kefedilmi olmas lazm geldiini, M.G. Pri
mi, 3 1 ocak 1942 tarihinde, stanbul'da Dante cemiyetinde verdii
bir konferansta, Piri Reis'in bu notlarna dayanarak, iddia etmitir
(konferansn metni iin bkz. Il Messaggero gazetesi, staibul, 16 u
bat 1942 nshas) . Haritann en nemli notu Amerika'nn kefine
ait olan V. nottur ki, bu hususta Piri Reis'in bildikleri gerekten en
teresandr; fakat bu noktay Bahriye kitabnn tetkikinde zikredece
imiz iin, burada tafsilata girimiyoruz.
Bu haritadan baka, yine Piri Reis'e ait 1 528=935 tarihli bir di
er harita paras daha Topkap Saray ktphanesinde bulunmu
tur. Atlas denizinin kuzey ksmn, Kuzey Amerika'nn kuzey kys
n ve Grnland'dan Florida yarmadasna kadar kyy, yani 25 bat
boylam derecesinden 90 boylam derecesine ve 10 derece kuzey en
lemden 90 derece kuzey enleme kadar bir parasn alan bu hari
tann boyutlar 68 x 69 olup, deve derisi zerine sekiz renkle resme
dilmitir (2) . Harita, Topkap saray ktphanesinde 2754/9357 nu
marada kaytldr.. lk haritadan on be yl sonra yaplm olan bu
harita, belki daha byk bir dnya haritasnn kuzeybat kesin
den ibarettir. Herhalde bu ikinci haritann dikkate deer taraf, bu
radaki adalarn ve baz kenarlarn, birinci haritaya gre, daha do
ru izilmi olmasdr. Bundan unu kolaylkla anlayabiliriz ki, bu
nl Trk amirali sanatn, ilmini asla ihmal etmemi, bo kald
zamanlar hep yeni Bat haritalarn incelemitir (3). [Ek - 2 1 ] .
( 1 ) Bu kelime M.G. Primi'ye gre talyanca b i r eit gemi anlamna gelen Cocca
kelimesinden gelmektedir.
(2) Bu haritay grmek ve tafsilat almak iin bkz. Sadi Selen, Piri Reisin imali
Amerika Haritas, Belleten, No. 2, s. 5 15; bir de Kitab- Bahriye mukaddemesi, s.
xxxv.
(3)
Burada iaret etmek isteriz ki bu iki Piri Reis haritasndan baka dier eski
Arapa v Leatince haritalar da Topkap Saray ktphanesinde bulunmaktadr. Bun
lardan en eskisi 1413 ylnda yaplm olmas muhtemel bulunan Tunuslu brahin-l
Katibi'nin haritasdr. Piri Reis haritalarnn kaynaklarn incelemek isteyenler ii: bu
haritalar faydal olabilir.
[Ek 2 1 ] Bu harita Atlas Okyanusunun kuzeyi ile Orta Amerika'nn o sralar
da yeni kefedilmi kylarn gstermektedir. Drt rzgar gl vardr. ncaki ha
ritada grlmeyen Yenge Dnencesi burada izilmitir. Yirmiye blnm iki tane
mil ls vardr. Groenland'dan itibaren g neybatya doru iki byk kara par
as gze a rpar. Kuzeydekine Bakala ad verilmi ve Portekizliler tarafndan ke
fedildii yazlmtr. Daha aada Terre Neuve kylar zerinde yazlan notta,
bu kylarn Portekizliler tarafndan bulunduu ve btnyle bilin mediine iaret
-
78
Piri Reis'in, phesiz ki, en nemli eseri Kitab-i Bahriye sidir.

Bu kitap ilk defa 927= 1521 ylnda yazlm ve ikinci defa 932= 1 525
ylnda geniletilerek, Damat brahim Paa araclyle, Kanuni S
leyman'a takdim olunmutur. Kitap manzum bir nszle balayp,
yine manzum bir sonula biter. nsz dikkatle okunursa, yazarn
kuvvetli bir arntrma ve ince bir gzlem kudretiyle zamannn co
rafya eserlerini ve her gezdii yerin durumunu incelemi ve eserini
yle yazm olduu anlalr. te bu nszn mensur olan ilk ks
mnda Batda Portulan=Portolano denilen ve kylar, adalar, li
manlar, ulatrma iin tehlikeli kayalar ve yerleri anlatan ve nite
leyen denizcilik rehberlerine lzum olduunu, nk, ne kadar b
yk olursa olsun, belirli bir lek iinde yaplacak olan haritalara
btn bu bilgileri sktrmann kabil olmadm syledikten sonra,
eserin Gelibolu'da 932 tarihinde tamamlandn ve padiah-i alem
-penaha takdimi g olduu iin, beyaza ekilmediini, fakat M
sr'a yolculuu srasnda, Sadrazam brahim Paann eseri grmesi
zerine (bkz. Hatime, s. 850) , tebyiz edildiini syler. Bundan sonra
manzum nszde, kendi denizcilik hayatndan ve amcas yahut da
ys nl denizci Kemal Reis'in 900 tarihinde, Beyazt II. zamannda
devlet hizmetine girdiini sylemeden nce, denizciliin gln
ve nemini belirtmek iin, gelgit olayn ve limanlarn s ve demir
atmaya elverili yerlerini bilmek lazm olduunu anlatr. Bundan
sonra frtnann tarifi ve aklanmas, rzgarlarn eitleriyle pusu'
edilmitir. Daha aada, bugnk ekline ok benzer bir durumda Florida ya

rmadas gze arpar. Piri Reis buraya San Juan Batista adn vermitir. Daha n
ceki haritasnda bu i sim Partorikoya verilmiti. Kenarda grlen kara paralar
1 5 1 7 ve 151 9'da kefedile_n Honduras ve Yukatan yarmadalardr. Kba, Haiti, Ba
hama ve Antiller Kolom'un etkisiyle izilmi ilk haritadan ok farkl ve doru ola
rak izilmitir. Kba adasnn zerinde ' isi di Vana' kelimeleri okunabilmektedir.
Notarn birinde karalar aarak denize u lamak isteyen bir seyyahtan sz
edilir. Bu 1 51 3'de Orta Amerika'y aarak By k Okyanus'a ulaan Balboa olma
ldr. Bu i kinci haritada Piri Reis zamannda yaplan keifleri byk bir i lgi ile iz
lemitir. lk haritasnda Kolomb'un haritasna dayanarak yanlm olduu yerleri.
ikinci haritasnda dzeltmitir. Kefedilmi yerleri gstermi , kefedilmemi yer
leri ise hi izmeden beyaz olarak brakm tr. Bu bize Piri Reis'in bilimsel dn
cenin getirdii bicimde hareket ettiini gsteriyor.
Ameri ka'nn btn dnyann ilgisini ekmesi Amerigo Vespueci'nin ( 1 45 1 -1 512)
1 507 ylnda yazd mektupla balar. St. Die bu mektubunda burann yeni bir kta
((Novus Mundus> olduunu syler ve buraya Amerika adnn verilmesini nerir. An
cak Nikaragua'nn bir blgesine yerliler tarafndan Amerika denildii iin, bu is
min yayldna iaret eden yazarlar da vardr. Bylece Amerika 16. yzyln ilk
yarsndan corafyaclarn ilgisini ekmi ve haritalar yaplmaya balanmtr. Piri
Reis de bu akma Osmanllardan katlanlardand r. [Afet nan, The O/dest Map of
AmerJca Drawn by Piri Reis. Ankara 1 954; Afet nan. Piri Reis'in Amerika Haritas
(1513-1528). An kara 1954; Afet nan, Piri Reis'in Hayat ve Eserleri. An kara 1 974].
{S.T.) .
79
la ve haritann tarifi ve rub'-i meskun denizlerinin durumlaryle

megul olur. nszn bizi en ziyade ilgilendirecek taraf arzn kre
eklinde olduunu her yerde srarla sylemesi ve zellikle Portekizli
bir papaz tarafndan yaplm bir yerkreyi (globe) grdn sy
lemesidir. Yazarn iyi tarif ettii bu yerkre, pek kuvvetli bir ihti
malle, Nrnberg'li Martin Behaim'n 1492'de yapt mehur yerk
renin bir modeli olacaktr. Nrnberg'li olan bu zat sahiden alt yl
Portekiz'de yaam ve hep Portekiz gemicileriyle seyahat etmitir.
Bundan sonra, yine nszde daha nemli bir bahis alyor ki,
o da Amerika'nn kefi bahsidir. Yazar, Christophe Colomb (bkz.
Bahriye, s. 81), elinde gya Byk skender'den nce yaplm bir
harita ile yola karak, Antilles adalar kylarn kefetmi diyor
ve herhalde birinci defa olarak, Trkiye'de Amerika'nn kefindn
ve byle bir ktann varlndan bahsediyor. Bundan sonraki parag
rafta Ptolemaios'un corafya ve haritalarna dair, olduka yanl
bilgiler verir. Msr'n Mslmanlar tarafndan fethinin peinden,
ulema ve ayann bu kitab alarak, diyar- Efrence katklarn,
orada Portolmiye adl bir zat tarafndan tercme edildiini ilave
eder. Bu mtercimden kimi kastettiini anlamak biraz gtr. XIII.
yzyln ikinci yarsnda yetimi ve Yunancadan Latinceye birok
eserler evirmi olan Bartolomeo di Messina olmas hatra gelirse de,
bu zatn Ptolemaios corafyasn tercme ettiine dair, kaynaklarda
bir kayt olmad gibi, Venedik'te baslan ilk Latince eviriyi ya
pan da bibliyografyalarda zikrolunmamaktadr.
Ksacas, Pi i Reis'in bu eseri tam manasyle gemiciler iin ya
zlm bir portulan'dr. Burada eserin metni hakknda ayrntlara
girimeye lzum yoktur; nk Bahriye, Trk Tarih Kurumu tara
fndan 1 935 ylnda tpkbasm olarak mkemmel surette bastrld
gibi, bataki girite de eserin iindekilerin zeti verilmitir. u ka
dar ki, bu zetin sonuna bahriye kitabnn dier emsali kitaplarla
mukayesesi neticesi diye yazlan bahiste, bu eserin bu yoldaki eser
lerin birincisi olduu ve ancak bundan sonra Avrupallarn byle
eserler meydana getirdikleri yazlmtr ki, bu ifade ilim tarihine
uygun deildir. nk, portulan= portolano adm tayan byle eser
ler hemen daima haritalar bulunan, limanlarn ve kylarn zellik
lerini, tehlikesiz yollar bildiren eserler olup, byle deniz haritalar
nn en eskisi tarihsiz olarak Paris'te Bibliotheque Nationale'de mev
cut olan Carte Pisane denilen ve XIII. yzyln sonlarnda yaplm
olduu tahmin edilen haritadr. Ama, bunun da daha eski bir hari
tadan kopya edilmi olmadn kimse temin edemez. 1076 ylnda
vefat eden Almanya'mn ilk corafyacs Adamus Bremensis, yani
Bremen'li Adam'n eserleri arasnda portulan metni parasna tesa-
80
df edilmektedir; hatta bundan dolay Batda ilk denizci rehberle

rinin nce kuzeyde skandinavya kylarnda doduu bile dnl
mektedir. Fakat bu harita ve portulan'larda, l olarak, Katalan
mili kabul edilmi olmasna dayanlarak ilk rehberlerin Katalonya'
da yaplmaya baladn da kabul etmek mmkndr. Herhalde
muhakkak olan udur ki, mevcut en eski portulan'lar talyanlar,
zellikle Ceriovallar tarafndan yaplmtr. Mesela Paris Milli k
tphanesi direktrlerinden Charles de la Ronciere'e -ki, bugn
corafya tarihi hakknda bir otoritedir- gre normal portulan Bi
zans imparatorlua hizmetinde bulunan Cenoval Benedetto Zac
caria adnda nl bir amiralin maiyetindeki gemiciler tarafndan
yaplm olduu iin bu cins normal, yani yalnz mahalli olmayan
portulan'larn talyan ve Bizans meneli olduunu da kabul etmek
mmkndr. Bundan baka Fransa Kral St. Louis, 1270 tarihinde
Tunus'a giderek, yolda kendisine, geilen yollarn bir deniz haritas
zerinde gsterildiini ada bir kayttan anlyoruz.
Carte pisane 'den sonra daha iyi haritalar ve portulan'lar XIV.
yzyln ilk senelerinde meydana getirilmitir. Bu arada tarihli ola
rak ilk yaynlanan portulan, Pietro Vesconti'nin eseridir ki, buna
Marino Sanuds'un Msr, Filistin, Rodos ve Kk Ermenistan ky
larna dair Liber secretorwn fideliun crucis adyle yazd bir eseri
de ilave edilmitir (1 320). Bu Marino Sanuds'un asl portlan say
labilecek eseri Jacques Bonjour tarafndan, Gesta dei per Francos
ad altnda yaylanan klliyatn ikinci cildinde, kitap halinde,
mevcuttur ki, birinci kitap denizlerde ulatrma ve ticarete dair b
yk bir kitaptr. Fakat, Akdeniz kylarna dair olan ksm editr
bulup yaynlayamamtr. Yazarn doum ve lm tarihi bilinme
mekteyse de XIV. yzyln ilk yarsnda yetitii muhakkaktr. K
sacas portulan'lar, bir ksm harita, teki ksm metin ve birbirini
tamamlamak zere, kimi vakit birlikte, kimi vakit ayr ayr, pek es
kiden beri kaleme alnmaktayd. Hatta bu sylediklerimizden daha
eski zamanlarda Hint denizinden ta in'e kadar gemi dolatran s
lam gemicilerin bu yolda eserler, yani deniz ve ky haritalar, v
cuda getirmi olmalar muhtemeldir (ayrntlar iin bkz. G. Sarton,
Introduction to the History of Sciences, il, 1047 vd. ve bir de
Encyclopedia Italian.a'nn, Nautiche maddesinde gzel bir bibliyog
rafya vardr) .
Portulan'larn tarihine dair u kk zetten anlalyor ki,
Bahriye kitab yaynlayanlarn makalelerindeki iddialar bfraz yer
sizdir. Aslnda Bahriye'nin yaymn yapan (aaya bkz.) P. Kahle,
bu eserin nsznde Ege denizi adalarnn Piri Reis'in kitabna 1 485
ylnda Venedik'te baslan Bartolomeo da li Sonnetti'nin Isolario
XVI. YZYI L VE DENZ COGRAFYACILARI

adl kitabndan geirilmi olduunu syledii gibi, Herzog da
tiirkisches Werk ber das Aegaeichen Meer aus dem Jahre
81
Bin
1520
adndaki eserde bunu dorular. Ama Piri Reis.'in Bahriye'sine bu

eserin dorudan doruya kaynak tekil ettii asla i ddia edilemez;
belki Trk amirali muhtelif dillerde yaplm haritalar grm ve
kendi yolculuklarndan byk lde yararlanarak, eserini hazrla
mtr. Zaten P. Kahle'nin, Bahriye'nin kaynaklarn sylerken, kul
land ifade gerekten tuhaftr. En byk dikkatle okunsa bile, ya
zarn son verdii hkm ak bir surette anlamak kabil olmuyor.
Mesela diyor ki: Bahriye'nin metni iin Bat eserlerinin bir dere
ceye kadar kaynak tekil ettiini kabul etmek lazmdr; evvela bu
hususta ortaalardaki talyan portulan'lar hatra gelir, bunlarla
Piri Reis'in kitab arasnda phesiz temas noktalar vardr; fakat
bu cihet daha ince surette tetkik edilmelidir. Mamafih yle acele
bir kyaslamayla bu talyan deniz rehberleri, Bahriye'ye gre, pek
eksik olduu iin, ona rnek olmas pek hatra gelmez. Bu cmle
den Kahle'nin maksad ak bir surette anlalmyorsa da, bundan
sonra, btn portulan'larn birbirinden alp, yeni bilgiler kattkla
rn ve eski nshalarn yrtlp atldm syleyerek, bugn, Piri
Reis'in asl kaynaklarn bulamayacamz anlatmak istiyor (1).
te:
Tamam ettik sz bulup murad

Dedik tarihini ann Feyz-i Hadi
932
tarih beytiyle biten bu Bahriye'nin Trkiye ve Avrupa ktphanele

rinde birok nshalar vardr ki, basl Bahriye kitabnda bunlarn
muntazam bir listesi bulunmaktadr; bu listeye gre, imdiye kadar
tespit edilen nshalarn says 29'u buluyor.
Bahriye'nin iki trl nshas olduunu sylemitik; bunlardan
Bologna ve Dredsen ktphanelerinde bulunan nshalarda 927 tari
hinde kaleme alnd ve Piri Reis'in kendini hemire-zade-i Kemal
Reis diye and yazldr. te bu nshalar, 1926 ylnda P. Kahle
tarafndan yaymlanmaya balanmtr. Kahle, belki acelesinden,
eserin ikinci ve daha mkemmel nshasn aramadan, yayma ba
lam ve ilk ksmn Almancaya evirmitir. Fakat sonradan mkem
mel nshay gren yazar Beitrage zur historischen Geographie, 1929,
mecmuasnda bir makale yaynlayarak, ilk tertipte bulunmayan
( 1) Paul Kahle, Bahriyya, das trkiscles Segelhandbuch fr dar Mitte/laendiclen
vo falre 1520, Berlin-Leipzig, methal, s. VIII-Xll.
Meer
OT
82
manzum nsz, sonsz ve baz paralar Almancaya evirmitir.

Yalnz eviride grdmz ufak bir yanltan burada bahsetmek
yerindedir. Manzum nszn denizler bahsinde:
Lik Kulzun baka deryadr heman,

Kara yerde gl misaliyle iyan.
Bak'i deryalar karmaz ana bil,
Ol dahi baklsine bulmaz sebil.
beyitlerini tercme ederken Kulzum kelimesini, Arapada kullanl
na gre, Kzldeniz=Rotes Meer diye tercme etmitir ki, bunun
hata olduu aktr. Halbuki Meninski, D 'Herbelot ve Angelo a St.
Joseph lgatlerinde Kulzum adnn Baku, yani Hazer denizine, hatta
bazen Karadenize de verildii grlmektedir. Esasen byle bir in
celemeye bile lzum olmadan, denizin tarifinden, bu denizin ancak
Hazer denizi olaca apak grlyor.
te yandan, yine Kahle'nin 1 929'da ad yukarda geen mec
muada yaynlad makalede, Magellan'n mehur seyahatine kat
lan bir Portekizli gemicinin, 1 524 yl sonlarnda Osmanl devleti
hizmetine girdiini, Seydi Ali Reis'in (aa bkz.) Muhit adl eserin
den alarak, zikrettikten sonra, bu Portekizli denilen gemicinin Ma
gellan seyahatlerini yazan mehur Pigafetta olacan (halbuki bu
zat talyaldr), onun iin de Amerika'ya dair bunun verdii bilginin
Bahriye'ye gemi olduunu yazyorsa da, devlet hizmetine giren bu
ecnebi gemicinin Pigafetta olduunu kabul etsek bile, 1 524 yl so
nunda Trkiye'ye gelen bir zattan alnan bilginin, 1 525 ylnda padi
aha takdim olunan bir esere manzum ve muntazam bir ekilde gir
mi olmas iin, geen srenin, o zamanlarda biraz ksa geleceini
zannediyoruz.
Avrupa'da zellikle Almanya'da, zerinde hayli allm olan
Bu Bahriye kitabnn, zet eklinde, 1756 ylnda Fransa Kral ktp
hanesi ve dileri bakanl tercmanlarndan D.D. Cardonne tara- .
fndan, Le Fla111 beau de la Mediterranee adyle, Franszcaya evril
diini, fakat yazma halinde kaldn biliyoruz (bkz. Paris, Bibi.
Nat., Franszca yazmalar, F. F. 22279). Bu mtercimin stanbul' da
Franszlar tarafndan alan Dou dilleri okulu rencilerinden ol
duu ve bu zeti okulda dev olarak yapt bilinmektedir. Car
donne bu eseri evirirken, sonradan bizim Katip elebi'nin Cihan
nma'sna bir kaynak tekil edecek olan Abraham Ortelius'un
Theatrum orbis terrarum adl eserindekilerle Baudraud'nun coraf
ya lgatindeki haritalar kullandn ve Piri Reis'in haritalaryle bu
haritalarn hemen hemen tamamyle birbirlerine uyduklarn gr
mekle memnun olduunu kaydeder.
XVI. YZYIL VE DENZ COGRA:FYACILARI
83
Bahriye kitab hakkndaki dncelerimizi bitirmeden nce,
eserin baz yazmalarnn sonuna ilave edilen bir stanbul planndan

bahsetmek lazmdr. Bu planlar stanbul'da Kprl ktphanesin
deki 1 7 1 ve 1 72 numaral nshalarda, Paris (Bibl. Nat. F.T. suppl.
220, 956) ve Berlin ktphanelerindeki nshalarn son yapranda
grlmektedir. Berlin nshasndaki harita, Eug. Oberhummer'in
tertip ettii ve mparator Wilhelm II.'e sunduu Konstantinopel un
ter Suleiman dem Grossen adl albme, renkli olarak, geirilmitir.
Bu plan zerine Kzl adalar da yaplm ve bugnk Knalada'nn
yerine Heybeliada ve Heybeliada'nn yerine Burgaz yazlmtr. Ama
bu adalarn hizasndaki notta adalarn en emin demir yeri Burgaz
adas liman olduu ve adalarda demir atmak iin baz talimat zik
rolunur. Bu adalarla notun Piri Reis'in olmas muhtemelse de, stan
bul haritasnn Piri Reis'le bir alakas olamaz; nk harita zerin
de yazarn zamannda bulunmas imkansz olan baz camiler (mese
la Sultanahmet camii) ve binalar vardr. O halde bu yazma nsha
lara bu harita sonradan eklenmitir. Esasen, bu noktaya Oberhum
mer de dikkat ederek, Berlin nshasnn XVII. yzylda yazlm
bir nsha olduunu syler. Fakat Kprl ktphanesindeki 1 72
numaral Bahriye nshasndaki stanbul plan, camileri ve binalar
bakmndan, Piri Reis zamanna uygundur. Asl gzel ve mkemmel
olan Topkap Saray nshasn grmek myesser olmad iin, onda
byle bir harita olup olmadn bilmiyoruz (1). Herhalde Oberhum
mer'in Kanm Sleyman Devrinde lstanbul adn verdii bu albme
byle XVII . yzyl plann koymas, ancak o padiahn zamannda
yetien bi. yazarn kitabnda grlm olmasyle bir dereceye kadar
mazur grlebilir. Bir de bu haritalarn sonradan ilave edildiine
delalet eden bir nokta vardr; Paris nshasndaki (Bibl. Nat. F. T.
suppl. 956) haritann yazlaryle metin iindeki baka haritalarn ya
zlar arasnda asla benzeyi yoktur (2).
Eserlerinden bahsettiimiz Piri Reis'in ksaca olumluunu ver
mek de lazmdr. Fazla ayrntlar iin lslam Ansiklopedisi'nin Bat
basksna ve Bahriye kitabnn nszne mracaat olunabilir.
Topk&p Saray nshasnda bu plan yoktur.
(2) Oberhummer'in bu albmn kartrrken, Kanuni Sleyman zamannda,
1 557 ve 1 5 6 1 yllar arasnda ve sonradan 1 577 ve 1 580 yllar arasnda, iki defa s
tanbul'a gelmi olan Felsenburg'lu Melchior Lorichs adndaki bir sanatkar tarafndan
yaplm birok resimler iinde, Kanuni Sleyman'n ve birok ehzadelerin. ve o za
man stanbul'da ran sefiri olan smail Hann gzel gravr resimlerini gryoruz. Bu
resimlerin asllar bugn Mnich mzesindedir. Ressamn stanbul manzaralarn gs
teren tablolar da, bir sre Leyden niversitesi ktphanesinin duvarnda asl dur
mu ve imdi byk ktphaneye kaldrlmtr. Kanuni Sleyman'n resminin hayat
tan yapld iddia olunur. Ressamn ilk geliinde nl eli de Busbecq ile beraber
bulunduu, tarihinden anlalyor.
(1)
84
Bu deerli Trk gemici haritacnn doum yl bilinmiyorsa da,

1 500 ylnda olan Modon deniz savanda bir gemi reisi olduu d
nlr ve o srada 30-35 yalarnda bulunduu tahmin edilirse,
1465-1470 yllar arasnda doduu sylenebilir. Babasnn Hac Meh
met adnda bir zat olduunu kendisi B ahriye 'nin nsznde bize
bildiriyor (basl nsha, s. 3) . Bu ibaredeki Piri Reis bin el-Hac
Mehmet hakin> szlerindeki hakiri hakin okuyan Babinger, slam
Ansiklopedisi'ne yazd makalede Hakin mahlas iin birok satr
lar doldurmu ve hatta Piri ile, btn dnmelerin adlarnda oldu
u gibi (m.esela Sinan bin Abdlmennan), seci yaplm olduunu,
bu nedenle de Piri Reis'in babasnn dnme olduunu iddia etmitir.
Halbuki Piri Reis, adet olduu zere, burada ve daha birok yerler
de hakir (hor, deersiz) sfatyle, dorudan doruya kendisinden
bahsetmitir. Amcas veya days olan Kemal Reis'in Rum dnmesi
olduu J.H. Mordtmann tarafndan iddia olunmakta ise de (bkz.
J.H. Mordtmann, Zur Lebensgeschichte des Kemal Reis, MSOS,
XXXII, 2. ksm, Berlin, 1 929), Trk kaynaklarnda buna dair kesin
bilgi yoktur (1), Leventlikten yetimi olan Piri Reis'in asl ad, Si
cill-i Osman 'i.'ye gre (II, 44), Piri Muhiddin olup, Kemal Reis'in kz
kardeinin oludur. Herhalde Piri Reis, Kemal Reis (lm. 1551) ile
birlikte, birok deniz seferlerinde bulunmu, zellikle Akdeniz hak
knda gerekten deerli bilgiler edinmitir. Sonradan, Svey do
nanmas kumandanlna tayin edilen Piri Reis 1551 'de, Maskat'
zaptetni, fakat bir sre sonra Hrmz kalesi kuatlmsa da, baz
Trk tarihlerinin (Peevz, Ali, Tulfet-l-kibar) rivayetine gre, d
mandan ald hediyeler zerine kuatmay kaldrarak, donanmay
la Basra'ya gitmitir. Kuvvetli bir Portekiz donanmasnn Basra'ya
yaklamas zerine, gemi ile oradan savuarak, ancak iki gemi ile
Msr'a dnebilmitir.
O vakit Basra valisi olan Kubad Paa -ki, gayet hain, cahil ve
kaba bir kiiydi- Piri Reis'i trl tazyiklerle Basra'dan ayrlmaya
mecbur etmi ve sonradan da Hrmz kalesinden nemli servetler
tekil edecek rvetler alarak, kaleyi kuatmadan vazgetiini bir
j urnalle stanbul'a bildirmitir ki, bunun zerine Piri Reis 952=
(1) Bu Kemal Reisin Piri Reisin amcas veya days olduu meselesi, henz ke
sin olarak zmlenmi deildir. nk Piri Reis, Bahriye'nin birinci eklinde, kendisi
iin hemirezade-i Kemal Reis ve ikinci mkemmel eklindeyse birader-zade-i Ke
mal Reis diyor. Hangisinin doru olduu iin yaplan tahminler hep varsaymlardan
teye varamyor. Hele P. Kahle'nn yaymlamaya balad Bahriye nshasnn nszn
de Trkler, Piri Reisi11J nesebini kuvvetlendirmek iin, Kemal Reisin birader-zadesi
olduunu kabul ediyorlar demesi ve bunun arkasndan Kemal Reis, Piri'nin amcas
deil, days olduuna hkmetmesi pek acele verilmi bir hkmdr.
xv.
YZYIL VE DENZ COGRAFYACILARI
85
1 554'te (belki de 959 veya 960'ta) Msr'da idam olunmutur. Trk

deniz corafyaclnn ilk mjdecisi olan bu Trk denizci ve hari
tacsnn amirallik deeri hakknda bir ey sylemek bize dmezse
de, ilme olan heves ve ball ve rendiklerini yazmaya olan ar
zusu, kendisinin herhalde bir ilim adam olduunu gsteriyor. U
rad akbetin feci olduu phesizdir. [Bkz. A. c. IX, s . 561-565 ] .
Corafya, zellikle Hint Okyanusuyle megul olmu v e buna
dair eser yazm ikinci amiral Seydi Ali bin Hseyin'dir (lm. 1 562).
iir d,ahi yazm olan bu zatn lakab Katib-i Rumi olup, iirde Ka
tibi takma adn kullanr. Ailesi, bir rivayete gre, Sinoplu olan Sey
di Ali Reis, Kanuni Sleyman zamannda, Tersane kahyas Hzr
Kethda'nn olu olup, birok deniz seferlerine, zellikle Kbrs fet.
hine katlm, sonra da Barbaros Hayreddin Paa maiyetinde al
m mahir bir gemici ve astronomiye vakf bir zatt. Halep'te bulun
duu srada, Piri Reis'in Basra'da brakt donanmay getirmek
zere, Murat Reis'ten sonra donanma kumandanlna tayin edil
miti. Basradan donanmay alp, selametle Gufar yaknna kadar
gelmi, orada El-Mosandam bumu hizalarnda, 25 gemiden mrek
kep Portekiz donanmasyle savaa tutumu ve bir kere daha sava
mak zorunda kalnca donanmas, gerek dman zorundan ve gerek
havalarn fenalndan, yenilmiti. Hemen hemen selefi Piri Reis'in
ayn akbetine urayan amiral Surrat kylarnda karaya kp, Gce
rat, Sint, Horasan, Irak-i Acem, Maverannehir ve ran yoluyle ka
radan Trkiye'ye dnmtr.
Bu yolculuundan koynunda iki eser; Mir'at-l-memalik ve Mu
hit ile dnen (1557) Seydi Ali Reis, Edime'de Kanuni Sleyman'n
yanna varnca, yar edebi, yar hikaye tarznda yazlm Mir'at-l
-memalik'i huzura takdim etmi ve padiahn etrafndaki airlerin
delaletiyle, selefinin ayn baarszla uram olmakla birlikte,
onun akbetinden kurtulduu gibi, gnde 80 ake maala mteferri
kala ve sonradan Diyar-i Bekir timar defterdarlna tayin edilmi
tir. Seydi Reis Galata'da muhteem ve her vakit misafirlere ak bir
konaa sahip, ok cmert ve yce yrekli bir zatt. Kendisine, bun
dan dolay, Galatal Reis de derlerdi.
Bir eit seyahatname niteliinde olan Mir'at-l-memalik (tab
ikdam, stanbul, 1 3 1 3) bizi burada ilgilendirmez. Eserin ilmi bir de
eri bulunmaktan ziyade, getii memleketlerde konutuu zatlarn
hallerinin hikayesinden ibarettir; fakat Hindistan'da yalnz Msl
manlarla konumu olmas ve Hindularn durumlarndan asla bah
setmemesi, dikkate deer bir eksikliktir. Getii memleketlerin h
kmdarlaryle konumalarnda hep Trkiye'den ve Kanuni Sley
man' dan verek bahis ve mukayese etmi olmas dikkate arpar.
86
Yazar bu eserinde, corafya asndan, ilmi bir bilgi vermemekte

ve daha ziyade getii memleketlerin i durumlarndan bahsetmek
tedir. Bu eser nce, von Diez tarafndan, Denkwrdigkeiten von
Asien adl eserinin ikinci cildinde (s. 267-738) Almancaya evrildii
gibi, bu eviriden Morris tarafndan da Journal Asiatique'in X.-XI.
ciltlerinde Franszcaya evrilmi ve sonunda A. Vambery de eseri
The Travels and Adventures of the Turkish Admiral Sidi Ali Reis
(London, 1 899) adyle, ngilizceye evirmitir. Yazarn yl sren

bu uzun ve zahmetli seferinden sonra, dilimize, bir tehlikeden kor
kutmak iin kullanlan, bana Sidi Ali hali gelir atasz girmitir.
Seydi Ali Reis'in bizi en ziyade ilgilendiren ve kendisinin sade
ce ameli gemici olmayp deniz astronomisi ve corafyay gerekten
bilen bir bilgin olduunu gsteren eseri Muhit'tir. Hindistan'da Ah
medabat'ta 1554 ylnda yazlan, daha dorusu birok daha eski eser
lerden toplama suretiyle ve yazarn baz zel gzlem ve snamalar
nn katlmasyle meydana getirilen bu eserin nshalar nadirdir.
Orijinal yazmas Topkap Saraynda Revan Kk ktphanesinde
1 643 numrada, stanbul'da baka bir nsha Nuruosmanie ktp
hanesinde, 2948 numarada, bulunmaktadr. Avrupa'da ise, yalnz Vi
yana ktphanesindeki, von Hammer tarafndan, 1 832 ylnda s
tanbul'da satn alnan, nsha (Kat. Flgel, 1277) 1558'de Diyar-i Be
kir' de yazar tarafndan braklan nshadan kopya edilmi ok de
erli bir eserdir. Bir de Napoli'de (Museo Borbonico) Biblioteca na
zionale'de 1570 ylnda kopya edilmi bir nsha vardr. Bunlardan
baka zel kitaplklarda belki bulunabilen bu nadir eserin asl ad
Kitab-l-nmhit fi ilm-il-efldk ve el-ebhur'dur. Daha 1 834- 1 838 yllar
arasnda von Hammer eserin, zellikle deniz astronomisine dair, fi
zik corafya noktasndan nemli olan blmlerini ngilizceye evi
rerek, Jornal of tle Asiatic Society of Bengal 'in III., iV., V. ve VII.
ciltlerinde, Extracts fron the Molit ad altnda yaynlamtr. Bu
eviri o zamanlar ok dikkati ekmemi; ancak msterik Reinaud
ve ngiltere'nin nl tarihi corafya uzman Henry Yule ve Viyana
niversitesi corafya profesr W. Tomaschek tarafndan incelen
miti. Daha sonralar Roma niversitesi profesrlerinden msterik
Luigi Bonelli de, her iki Avrupa nshasn inceleyerek, topografik
corafyaya dair olan drdnc, altnca blmlerle yedinci blmn
bir ksmn Rendconti della reale acadenia dei Lincei de 1894 yln
da yaynlamtr. Nihayet Viyana niversitesinde doent M. Bittner
Muhit'in Hindistan'n Rzgaralt, Rzgarst kylar, Hint denizin
deki adalar, takmadalar ve Yeni Dnyaya dair bir ilaveyi ihtiva eden
drdnc fasl ile yine Hint Okyanusundaki nl limanlar ve
adalarn, kutup yldzna gre irtifalarn parmak (esba) lsyle
'
87
gsteren blm evirerek, bu yaz profesr W. Tomaschek'in bir

giri yazs ve Seydi Ali Reis'in eserindeki tarifler zerine yaplm
30 haritayla birlikte, Die topographischen Capitel des indichen Sees
piegels, Mohit ad altnda, Vasco da Gama'hn 1497 ylnda Dou
Hindistan yollarn amasnn drt yznc yl mnasebetiyle 1 897'
de yaynlanan Festschrift'te kmtr. Muhit henz ne Trkiye'de
ve ne de Avrupa'da tam bir surette yaynlanmad gibi, Trk yazar
lar arasnda da pek rabet grememitir. Yalnz Katip elebi Cihan
nma'y yazarken, Cava, Sumatra, Seylan ve baka adalar hakkn
daki bilgileri olduu gibi Muhit'ten aktarmtr.
Eserin iindekiler zetle unlardr: 1. blmde yn bulma, gk
dairelerinin, yldzlarn aralklarnn llmesi ve yldzlarn yk
seltilerinin hesab; II. blmde zaman hesab, takvim, gne ve ay
yllar; III. blmde pusula blntleri; IV. blmde biraz evvel
sylediimiz maddeler; V. blmde denizcilikte nemli baz yldz
larn doma ve batmalaryle adlar (bu blm, Bittner tarafndan,
Zeitschrif t des orientalischen Institutes der Wiener Universitaet'te
zetlenmitir) ; VI. blmde mehur limanlarla adalarn kutup yld

zna gre ykseltileri; VII. blmde astronomiye ait bilgiler ve baz
limanlar arasndaki uzaklklar; VIII. blmde rzgarlar, muson gi
bi mevsim rzgarlar ve bu rzgarlarn, eitli takvimlere gre, ba
lang tarihleri (Hammer'in evirisinde en nemli ksm budur) ; IX.
blmde ulatrma yollar ve X. blmde tufan tabir ettii byk
frtnalar ve bu zamanlarda alnacak tedbirler (bu ksm da Hammer
tarafndan evrilmitir). te u mnderecat gsteriyor ki, Muhit
gerekten ilmi ve pek faydal bir portulan'dr. Yalnz bu eserin ori
jinal bir eser olmad, fakat ara sra yazarn bizzat edindii bilgi
leri de ihtiva ettii grlmektedir. Zaten Seydi Ali Reis, nsznde
Basra'da geirdii be ayda, Basra krfezi ve Umman denizinde do
lat ay zarfnda gemicilerle ve gemilere alnan klavuzlarla ko
nuup, onlardan bu denizler ve kylar zerine bilgi almaktan bir
an geri durmadn, en eski Hindistan ve Hrmz klavuzlarndan
Leis bin Kehlan, Mehmed bin adan ve Sehl bin Aban'n Hint deni
zinde nasl yolculuk ettikleini rendiini ve bundan sonra Um
manl Ahmed bin Macid'in ve Creli Sleyman bin Ahmed'in kitap
laryle Fevaid, Tuhfet-l-fuhul, Minhac, Kladet--nus ve Haviye
ismindeki kitaplar batan baa okuduunu, bunlardan ald bilgi
lerle, bundan sonra kaptanlar ve gemi reislerinin klavuz almadan
Hint denizinde gemilerini yrtebilmelerini salayacak bir kitap
yazmak istediini ilave eder. Bu fkradan Seydi Ali Reis'in kaynak
larn birer birer gsterdii anlalyor ki bu da onun fikir' namusu
na ne kadar saygl, ne kadar temiz karakterli oldunu gsterir.
88
Bununla birlikte, Yenidnyann bulunuu iin Mulit'in drdn

c blmne katt bir zeyilde, imdiye kadar Trkiye'de daha es
kilerden hi kimsenin duymam olduu bir ktadan, yani Amerika'
dan, bahsedeceini sylemesi ve Piri Reis'in Bahriye'sinde Amerika'
nn bulunuu zerine dzenli bilgiler olduunu yazmamas, olsa olsa
padiahn gazabna urayan zavall selefinin adn hatrlara getirme
mek istemesinden ileri gelmitir. Hele yukarda ad geen Fetschrift'
in eletirisini Bolletino della societa geogr. I taliana 'da yazan Conti
Rossi, Amerika'nn bulunuundan Dou eserlerinde ilk defa Seydi
Ali Reis'in Muhit'inde bahsedildiini, Bahriye, talyan msterikle
rince, pek iyi bilindii halde, sylemesi, alacak ey olsa bile, bir
ok nshalar yazlm ve dalm olan Balriye'yi Seydi Ali Reis'in
grmemi olmas tahmin edilemeyeceinden, bu son yazarn yan
l kadar ar bir hata deildir. Ama bu zeyil dikkatle okunursa,
bunda Christophe Colomb'un kefinden ziyade Portekizli seyyahla
rn, Kanarya adalarndan itibaren, batya doru 20 kadar giderek,
bir kta bulduklarn ve bu ktann batda 90 boylam derecesine ka
dar ve ekvatorda kuzeyde .ve gneyde 60 enlem derecesine kadar
uzadn sylemesi, zellikle en gneyde "Karanlk diyar"na varr
ken, kaifi Magellan'n adn alan Magalaniye (Macellan) boazndan
geildiini kaydef!leS Am_Iikc hakkna en yeni bilgileri topl!Il_ .
ve bu yolda _selefi amirali gemi o!1:1nu gJiter!r. Y(!ni kta_h.:
knda verdii bilgiler arasnda, kpek eklinde ve. 1 8_ parak_ bo-:
yunda insanlardan bahsetmesi efsanelere inanm olduunu bize
_ bdiriyor. Yenidnya hakkndaki bilgileri Seydi Ali Reis, Kanuni
Sleyman zamannda devlet hizmetine giren, Magellan boazndan
geerek, dnyay dolaan Portekizli bir gemiciden (yukar bkz.)
rendiini syledii gibi, Yenidnyadan boya odunu (bakkam) geti
ren bir Fransz gemisi tayfalarndan bilgi aldm da syler ki, ef
sanevi bilgileri bu tayfalardan iitmi olsa gerektir.
Seydi Ali Reis'in bundan baka astronomiye dair eserleri vardr.
Bunlardan biri Ali Kuu'nun mehur Fe thiye 'sinin Hulasat-l-hey'e
ismiyle yapt evirisidir (bkz. Ayasofya ktphanesi, 2591 ve Nu
ruosmaniye ktphanesi, 291 1). Yazar, Halep'te bulunduu srada,
Hamdullah bin eyh Cemaleddin'den astronomi ve matematik oku
mu . ve hocasnn kendisine Arap ve Fars dillerinde birok astro
nomi ve matematik kitaplar olsun da niin Trk dilinde olmasn,
Ali Kuu'mn kitab en beenilenlerdendir, onu Trkeye evirmek
yerinde olur, demesi zerine, Fetliye'yi evirmise de bu, doru
dan doruya bir eviri deildir; birok katklar yaplmtr. Mesela
gkleri sayarken, astronomi terimlerini katm ve alemin merkezi
nin yerin merkezi olduunu ve ar cisimlerin yerin merkezine do-
XVI . YZYIL VE DEN Z CORAFYACILARI
89
ru dtklerini ilave ve arzn gnlk hareketini ret iin kantlar (o

zamanlar hep ileri srlen, havaya atlan okun ayn yere dmemesi
gerekecei iddias gibi) getirmekle birlikte, yerin yuvarlakln da
larn yksekliinin bozamayacan, nk yerin apnn 1545 fer
sah, halbuki en yksek dan 21/a fersah yksek olduunu Nihayet
iU idra k ten alarak, eserine koyduu gibi, agmini ve Kad-zadeden
ok istifade etmitir. Gene ayn yazarn Mir'at-i Kainat adl bir eseri
(niversite ktphanesi, T. 1 824) daha vardr ki, bu eseri eitli
Arapa ve Farsa eserlerden derleyip yazm ve Trkede byle bir
eser olmad iin, her yerde ie yarayacan nszde sylemitir.
Usturlabn yapm ve kullanlndan balayarak, gnein ykselti
sini ve yldzlarn yerlerini, kblenin ve le vaktinin belirtilmesi,
rubu tahtasnn yaplmas ve kullanlmasn, daire emberlerinin si
ns, kiri ve tanjantlarnn bulunmas ve kar tarafna geilemeyen
bir nehrin geniliini lmek usuln yazarken araya astroloji ze
rine bilgiler sktrmaktan da vazgeememitir. Grdmz ns
ha dorusu pek fena bir Trkeyle, zor anlalr ifadelerle yazlm
bir eser nitelii gstermekteydi.
Paris'te 1 865 ylnda Academie des Inscriptions et des Belles
Lettres'e ve corafya cemiyetine, D'Avezac tarafndan Mappemonde
Turc de 1559 balyle yaplan bir tebliden 1559 ylnda, Tunuslu
Hac Mehmed adnda biri tarafndan, alt elma aac tahtas zeri
ne izilmi kalp eklinde (cordiforme) Trke bir dzlemkre hari
tasnn Venedik'tc St. Marco ktphanesinde bulunduunu reni
yoruz (1).
-
'
Bu Tunuslu yazar, corafyay ve baka ilimleri Fas ehri ca

miinde tahsil ettikten sonra, Avrupa'da ve pek muhtemeldir ki, Ve
nedik'te esir hayat geirmitir. te kendi dediine gre bu haritay
esaret zamannda yapm ve aklamalar Frenk (?) dillerinden e
virerek, Trke yazm veya yazdrmtr. Bata Sultan smail eb'l
Feth'in (Melik-l-madeddin smail Eb'l-Fida) corafyaya olan me
rakndan bahsettikten ve kendisinin esarette faziletli ve bilgin bir
efendinin hizmetine dt iin, krettikten sonrakema yenbagi
(gerektii gibi) Mslman hattyle Frenk dilinden ve hatlarndan
nakil ve tercme eyledim ve emeim mukabilinde bu bapta dahi
azatnamesin vermee taahht eylediler amma vallahilazim ve billa
hilkerim bu sluba getirince (bu hale getirinceye kadar) ektiim
zahmetler ve mihnetler dil ile takrire kabil deildir . . . Aamn em(1) Bu haritann fotorafla alnm iki kopyas, Paris'te Bibi. Nat. in Cabinct de
geographie'sinde Ce. S. 1 250 ve Ge. F. 241 6 numarada vardr ki, incelemelerimize esas
bu kopyalardr.
90
riyle bu tercmeyi Trk diline yazdrm (?). Zira ki, bu dil bugn
(Sleyman Kanuni'nin devri) dnyada hkmeder diyor. Anlal
yor ki, Hac Ahmed bu haritay yaptktan sonra, aasnn emriyle,
Trkeye evirmitir. Bu noktada D'Avezac'n garip bir dncesi
vardr: Ona gre, Hac Ahmed haritann yazlarn Arapa yazm
ve sonradan bunlar iki talyan tarafndan Trkeye evrilmitir.
Halbuki yukarya aldmz cmlelerin bir Trk veya Trkeyi
renmi bir Arap tarafndan yazld besbellidir. Belki bu haritann
bask iznini alan iki talyan, Trke aklamalar talyancaya evir
milerdir.
Hiratada boylam daireleri balangc olarak, Kanarya adalan
alnm ve boylam daireleri byk bir dorulukla izilmitir; kuzey
kutbu daireleri bir ada gibi gsterilmi, etraf da "Cezair-i zulumat"
(Karanlklar adalar) dedii birtakm adalarla evrilmitir. Gney
de Arz-n-Nar'dan dou ve batya uzanan byk bir kta vardr.
Bu dzlemkre nce Hammer (bkz. Geschichte des Osman. Reiches,
Pet, 1 832, VIII, 594) ve bir talyan yazar tarafndan bildirilmitir.
Yalnz Hammer'in haritann Hac Ahmed'in esaretinden sonra yapl
dn yazmas, yukarya olduu gibi aldmz cmleye gre, hata
dr. [Ek - 22] .
Topkap Saray Mzesi ktphanesinde 1 577/3594 numarada
kaytl ceylan derisi zerine yaplm renkli 7 haritadan mrekkep
bir mecmua (buna ktphane katalou "atlas" demi olsa bile hari
talarn yapld tarihte Trkiye'de "atlas" kelimesi bilinmemektey
di; bu kelime, aada greceimiz gibi, ilk defa Katip elebi tara
fndan Atlas minor evirisiyle bize gelmitir.) vardr ki, Fevzi
Kurtolu, 1 935'te yaynlad bu haritalar Ali Macar Reis Atlas di
ye adlandrd gibi, ayn ylda Trk sel alannda harita ve kroki
lere verilen ehemmiyet ve Ali Macar Reis atlas adyle de bir ak
lama yazmtr. Haritalarn topyekun, olumluunu iyi bilmediimiz
bir Trk gemicisine atf, ancak 4 numaral haritada Ketebeh'l-fa
kir biinayeti'l-melik-it-takdir Ali Macar Reis fi ehr-s-sefer sene
975 diye grlen bir kayda dayanyor. Ali Macar Reis'in kimlii
zerine, nce Evliya elebi Seyahatname'sinin IX. cildinin bana
yazlan bir nota gre, 19 rebilahr 973 tarihiyle Kavala kaptanna
hitaben yazlan bir hkmde:
[Ek 22] Hac /.hmed bu haritay Avrupa'da tutsak olduu srada N u ren
bergli Johannes We rner in 1 51 4'te yaynlad yrek eklindeki projeksiyonla Oron
tius'un 1 536'daki dnya haritasndan yararlanarak izmi veya bu haritay kopya
etmi ola bilir. Hac Ahmed bu haritay beraberinde memleketine gtrmek ve bu
suretle M slmanlara yararl olmak midini tadn aklamaktadr. [Bkz. Sa
yl, nc Murad'n stanbul Rasathanesindeki Mcessem Yer Kresi ve Avrupa
ile Kltrel Temaslar. Belleten. Cilt XXV. Sav 99 (1 961 ) . S. 401 ] . (S.T.) .
-
'
xv .
91
Haliya levend reislerinden Ali . . . Reis ve Sakzl Hasan Reis

nam kimseler 16 oturak kalite ile yryp fesat ve enaat zere ol
duklar ve Girid kurbunda aldklar bir Sakz frkatesin mezkur
lardan satn almsz imdi mezburlarn ele geirilmesi lazm olman
buyurdum ki hkm-i erifim vusul buldukta zikrolunan levendlcri
tetebb edip ele geiresin .
. .
denilmitir. Halbuki Fevzi Kurtolu'nun uzun ismi yukarda geen

eserindeyse, (s. 19), bu hkm aynen geirilirken, reisin ad sadece
"Macar Reis" diye yazlmtr (asl Hazine-i Evrak Mhimme Defteri,
cilt V, s. 1 56'da olduu kaydedilen hkm-i erifte acaba hangi isim
yazldr?). Bundan sonra da, Ali Reis'in Macar lakabn almasna
sebep olarak da, ya kendisinin aslen Macar olduu veya o zaman
lar bir Trk eyaleti olan Engrs=Macaristan'da yerlemi bulun
mas, ya da Macaristan seferlerine katlarak, Macarlarla ok dp
kalkm olms gibi hipotezler yrtlmtr. Haritalar yapann
kimlii hakkndaki tahminleri imdilik bir tarafa brakarak, harita
lara geersek, bunlardan birinci harita Molleweide projeksiyon tipi
ne yakn bir tipte yaplm bir dzlemkredir ve zerinde 2 .000 mile
karlk bir de lei vardr. Bilindii zere, bu tip projeksiyon usu
lnde dzlemkre ilk olarak XVIII. yzylda yaplmaya balamtr.
Haritann zerinde Bering boaz iaret edilmi olmasna gre de,
bu dzlemkre haritasnn 975= 1 567 ylnda alan Ali Macar Re
is' in olmas mmkn deildir. [Ek 23] .
Ege denizini gsteren ikinci harita da, tertip bakmndan, te
kilere benzemez. Haritalar, limanlar, adalar, burunlar byk bir
dikkatle gsterdii gibi, kara iindeki baz kk ehirleri ve kale
leri de gsterirse de, hepsi de yukarda akladmz portulan ek
lindeki deniz haritalardr. Fikrimizce bu haritalardan imzaldan
baka drd, yani 1 . spanya'dan kuzeye doru Britanya adalarn
ve Manche denizini gsteren, 2. Tunus, Trablus, talya kylarn tas
vir eden, 3. Dou Akdeniz ve Ege denizi havzasn alan ve 4. Ka
radeniz ve Marmara denizini gsteren haritalar, byk bir ihti
yatla imzal 4 numaral harita sahibi Ali Macar Reis'e mal edebi
lirsek de, Molleweide projeksiyon usulyle yaplm dzlemkre ha
ritasnn bu reise balanmas imkansz ve Ege denizi haritasnn ay
n kimsenin olmas pek phelidir. Haritalarda, dikkate deer ola-
[Ek - 23) Ali Macar Reis Atlasndaki sz konusu d nya haritas Molweide ti
pinden fazla Eckert'in llL No.lu projeksiyonuna benzemektedir. Bu ise Peter Apian'a
(1495-1 552) kadar ulaan projeksiyonun gelimi halidir.
una da deinmek gerekir ki bu tip projeksiyon Mollweide'den ok nce Os
manllarca bilinmekteydi. Tarih-i Hind-i Garbi de bu tip projeksiyona rastlanmak
tadr. [Bkz. A. Sayl, nc Murad
S. 402-403) . (S.T.) .
'
..
92
rak, talya, Trablus, Tunus ve spanya kylarndaki kk adalara,

burunlara gemicilerimiz tarafndan verilen, mesela Deli Mehmet
adas, Sanck adas, Ylanck adas vb. gibi adlar ve Turgut Reis,
Piyale Paa, Sinan Paa, Ltfi Paalar tarafndan harp edilen yer
lerin kenarnda kaytlar grlmektedir. Bunlar, tarihimiz noktasn
dan, gerekten incelenmeye deer. Bu Trke isimlerden bazlar Pi
ri Reis'in Bahriye kitab haritalarnda da vardr. Bizi zellikle ilgi
lendiren bir nokta da dzlemkre haritas zerinde Hazer denizine
Bahr-i Kulzum diye iaret edilmesidir ki, bu suretle yukarda Bahriye'nin Almancaya evirisinden bahsederken, ileri srdmz id
dia tamamyle dorulanm oluyor demektir. imdi bu haritalarn,
rnek olarak ne gibi haritalar kullanlarak izildiini belirtmek ii
kalyor ki, bunun yaplmasn corafya tarihi uzmanlarmza brak
yoruz. Bize haritalarn asln grmek, ne yazk ki, myesser olama
d iin, bu grlerimizi basl haritalar zerindeki incelemelere
ve baskda pek iyi kmayan isim ve kelimeleri de Fevzi Kurdolu'
mm okuyuuna dayandrdmz sylemek isteriz (gerek bu harita
ve gerek Piri Reis haritalar iin bkz. s. 8 1 -82.
XVI. yzylda, Trkiye'de corafya ve kozmografyaya ait da

ha birok eserler meydana getirilmi olduunu biliyoruz. Bunlarn
ou eviri ve toplama eserlerden ibarettir. Mesela Sultan Selim ca
mii muvakkati Mustafa bin Aliy-l-Muvakkit'in Tuhfet-z-zaman ve
haridet-l-evan adyle yazd mufassal eser, gk krelerinin ve yl
dzlarn niteliklerinden bahsettikten sonra, denizleri, dalar ve yer
yeryzndeki nehir, su kaynaklarn, baka bir blmde de yedi ik
limi ve bunlarn mehur ehirlerini anlatr. Bu eser (bkz. Ayasofya
ktphanesi, 2993). agmini ve Kad-zadenin astronomi kitaplaryle
Hayat-l-hayvan ve Acaib-iil-mahlukat gibi, o zaman pek moda olan
Arapa eserlerden evirme ve toplamadan ibarettir (1).
( 1 ) Trkiye ilim tarihinde byle matematik ve astronomi ile megul birok mu
vakkitlere rastlayacaz. Muvakkitler byk camilere ekli muvakkithanelerde, mem
lekette byk saatlar gelirceye kadar, irtifa tahtas, rub'u mceyyib, usturlap ve ba
ka astronomi aletleriyle namaz vakitlerini ve baka dini vakitleri tespit, sonralar ir
tifa alarak saatlar ayar etmekle megul olurlar ve yanlarna gelen genleri, yetiti
rirlerdi ki, bu suretle bu muvakkithaneler, o zaman iin. kk bir matematik okulu
sayla bilirdi. [Ek - 24] .
[Ek - 24] Muvakkithaneler hakkndaki dank bilgiler derlendi ke, aslnda di
ni gayelerle kuru lmu olan bu kk nitelerin, pozitif bilim eitimi asndan ne
mi ortaya kmaktad r. [Bkz. S. nver: Osmanl Trkleri /im Tarihinde Muvakkit
hane/er Atatrk Konferanslar Cilt V ( 1 971-1972) S. 21 8-257] . Muvakkithanelerdeki
basit aletlerle karmak hesap ilemleri de yaplabilmekteydi. Mesela her muvak
kithanede bulunan rub'u mceyyeb'in logaritmann bulunmasna kadarki dnemde
slam d nyasnda matematiki ve astronomlar tarafndan bir el hesaplaycs gibi
XVL YZYIL VE DENZ CORAFYACILARI
93
Bu yazarn corafya konusunda ldm-l-ibad fi a'ldm-l-bildd

adl, Kanuni Sleyman'a sanulmu kk bir eseri vardr (bkz. Aya
sofya ktphanesi, 2991) ki, in ve Fas arasnda yz nemli ehrin
stanbul'dan uzaklklarn gsterir. Baka bir matematik eseri de,
ktphane defterlerine Risalte-l-ceyb diye geirilen, Tahlil-l-mikdt
adl rub'u mceyib denilen aleti ve ykselti lme usuln tariften
sonra, nehirlerin geniliini ve kuyularn derinliini lmek usulle
rini bildirir (bkz. Ayasofya ktphanesi, 2616). Daha sonralar Mu
rat ili. zamannda Mahmud bin Ali Sipahi-zade'nin (lm. 1588), Ev
zah-iil-mesalik ifa mdrifte-il memalik adyle, nce Arapa, sonra sad
razam Mehmed Paann emriyle Trke yazd eser (Topkap Sara
y Revan kitapl, 1642) dikkate deer. nszde yeryznn kre
biiminde olduunu anlatr, sonraki blmlerde denizler, gller, r
maklar, dalar ve ehirlerden bahseder. Kre biiminde olan dn
yann nce suyla kaplyken, sonradan ancak yksek yerlerin suyun
dnda kalarak, karalar meydana getirdiini yazar. Denizler bahsi
eksik olup, gllerin gya haritas yeil boyayla kitabn kenarna ya
plmtr. ehirlerin birbirine iliki ve yzlmlerini gstermek
iin yaplan haritalar, zamanna gre bile, mkemmel eyler deil
dir. Bu kitabn asl olan Arapasnn Murat 111.'a takdim olundu
unu Katip elebi yazarsa da, asl da, Trkesi de Sadrazam Sokul
lu Mehmet Paaya takdim olunmutur. Zaten bu eser iin Katip e
lebi Eb'l-Fida'nn eserinden aktarma ve eviridir demektedir (bkz.
Cihannma). Yalnz u cihet sylenmelidir ki, nszn sonuna katl
m olan bibliyorafya, o zaman iin, olduka mkemmeldir; mese
la Yakut'un eseriyle Kanun-ii.l-Mes'udi ve Kitab-l-etval ve'l-uruz, Ki
tab-l-mesalik ve'l-memalik, Kab-r-resm-r-rubu' Batlamyusi ve
Mucem'l-bldan zeti olan Marasid-l-ttla' bunlardandr.
Yine bu devre ait, Mehmet bin mer Bayezit bin Ak tarafn
dan yazlan, Manazr-W-avalim adndaki corafya ve kozmorafya
zerine bir kitap da mehur olmutur. Eser XVI. yzyln son sene
lerinde (1006= 1 597) kaleme alnm olup, birok eserlerden derle
me yolunda meydana getirilmi ve hatta yazar, alak gnllln
den telif ve tasniften tehai edildii iin, sebt olunan stur men
zile-i istinsaha tenzil olundu (kitap yazmadan ekindiim iin, not
kullanld anlalma ktadr. Bu basit aletle yaplan eitli hesaplamalarn. gn
m zde son yllara kadar kullanlmakta alan hesap cetveli kadar h zl ve hassas ol
duu tespit edilmitir [Bkz. H. Denker, M. Dizer: Rub'ul mceyyeb'in hesap cetveli
olarak kullanlmas. . Uluslararas Trk-slam Bilim ve Tekoloii Kongresi, Cilt 1
( 1 981 ) S. 91-103]. Bu kurulularn -genel olarak- slam Astronomisi erevesin
deki etkinli kleri iin Bkz. A. Sayl Observatory in /s/am, Ankara 1 960 (muwaqquit
S . 466). (A.K.).
94
ettiim satrlar sadece olduu gibi kopya ile yetindim, anlamna)

demitir (bkz. Topkap Saray, Revan Kk, 1 667) . Fakat yazar ne
derse desin, bu eser herhalde dikkate deer bir kitaptr. Kitap yaz
lrken en ok Eb'l-Fida, bn-l-Cevzi, bn-l-Verdi, Kazvini, Ya
kut, Hamdullah-l-Mstevfi, bn-i Hordazbih gibi, eski byk yazar
lardan faydalanmtr. Geri ilk ksmnda gkten ve gkcisimlerin
den bahsederken, cehennemden ve cehennem halkyle eytandan
bahsetmeyi unutmamsa da, ikinci ksmda tabii corafyay ve e
hirleri akladktan ve saydktan sonra, hayvanlar ve hatta insa
nn terihini de anlatr. Herhalde bu eser, Katip elebi'nin km
semesine layk olacak derecede adi bir eser deildir (teki nsha
lar iin bkz. Nuruosmaniye ktphanesi, 3032 ve Fatih ktphanesi,
4180) . Yazar Ak, Trabzon'da 1555 (?) ylnda, bir mderrisin olu
olarak, domu ve Flgel'e (Kat. der orient. Hss., II, 431) gre 1 600
ylnda lmtr (Menazir-l-avalim'in eletirme ve zeti iin bkz. F.
Taeschner, Osmanllarda Corafya, Trkiye mecmuas, II, 271).
Nihayet, yine bu devirde 1 583 ylnda Tarih-i Hind-i Garbi ady
le bir eser yazlp, Murat III.'a sunulmutur ki, sonradan brahim
Mteferrika tarafndan, XVIII. yzylda, yazarn ad verilmeden, re
simli olarak baslmtr. Trk bibliyografyalarna gre, yazar Meh
med bin Emir-l-Hasan-s-Suudi olmas lazm gelirse de, bu husus
ta anlamazlk vardr. Mesela Katip elebi ve ondan alarak Franz
Taeschner (bkz. ayn makale), kitabn Mehmed bin Yusuf-l-Herevi
tarafndan yazldn sylerse de, yine Katip elebi, Kef-z-zunun'
da kendi el yazsyle olan nsha zerine, eserin Frenkeden aktarl
dn ve yazarnn Seydi Ali Reis olduunu yazm, fakat yine kendi
kalemiyle bu yanl bilgiyi izmitir. te yandan Beyazt Genel ki
taplndaki gayet ssl yazma nshada yazarn salik-i rah-i mes
udi, emir Mehmed bin Hasan-s-Suudi olduu yazldr; yazar kim
olursa olsun, bu esere trl trl adlar verilmektedir: Ahval-i alem-i
cedid, Tarih-i Yenidnya, Hadis-i Nev ve Kutr-i Nev. Eser 1732 yln
da Feon Baptiste Fienne adnda, stanbul Dou Dilleri Fransz Oku
lu rencilerinden biri tarafndan Franszcaya evrilmitir (bkz.
Bibl. Nat., Paris, Cat. des manus. turcs, suppl., 901 ) . ilk iki blm
eski corafya ve biraz da kozmorafya bilgileri verir. nc b
lmde Amerika'nn kefine ibtiday-i zuhur-i alem-i cedid ve kutr-i
nev diye giriir. Bu kefin tarihi zerine olduka doru bilgi veren
bu faslda bu ktadaki hayvanlar ve bitkilerden bahsederken, efsa
nevi malumat da katmaktan ekinmemitir.
VI. hicri yzylda Endls'te' yetien Ebu Zekeriya Yahya bin
Muhammed-l-Avam'n yazd mehur Kitab-l-felaha, yine bu de
virde (Hicri 998) Mehmed bin Mustafa adl bir zat tarafndan Trk-
XVI . YZYIL VE DENZ COGRAFYACILARI
95
eye evrilmitir (bkz. Beyazt, Veliyddin Efendi ktphanesi,

2534), ilk 30 blm ziraat ve son 4 blm de evcil hayvanlar ve
tavuk yetitirmek usulleri zerinedir. Yunan ve Arap eserlerinden
toplanm bilgileri kapsayan bu eserin bn Vahiya'nin Kitab-l-fe
lalzat-iin nabtiye 'sinden ve Ahmed bin Mehmed bin Haccac'n Mukni
adl kitabndan alnd muhakkaksa da, bn Haldun'un dedii gibi,
eser yalnz Felahat-n-nabtiye'nin bir zetinden ibaret deildir. zel
likle topran ve gbrelerin eitleriyle son bahiste at, katr, eek
deve ve kz beslemek usulleri ve tavuk, hindi (?) beslemek, iyi yu
murta almak alanlarnda, zaman iin faydal bilgiler verir. Trk
eye eviren zatn kiilii ve hayat tahkik edilememi_ tir. Aslnda
587 bitkiyle 50 trl meyve aacndan bahseden bu kitap, spanyol
caya da evrilmi ve Arapa metniyle birlikte yaynlanmtr (Mad
rid, 1 802) . Franszcaya da Clement Mullet tarafndan, Le Livre de
l'agriculture adyle evrilmi ve 1 864-1 867 yllar arasnda basl
mtr. [Ek - 25] .
-
Corafya konusunda byk bir hamle eseri grlen bu devirde

teki mspet ilimler alannda byk ve nemli eserlere rastlamyo
ruz; yalnz matematik ve astronomiye degin birka eser gze arp
maktadr. Mesela Kanuni Sleyman zamannda Nasuh-l-Silahi-l
[Ek - 25] Bu dnemdeki nemli bir tp kitab da Kanuni Sultan Sleyman'n
Saray Hekimi olan Musa bin Hamun u n (l. 1 554) Di Tababetine dair Trke yazl
m Eseridi r .. [Hayat hi kayesi iin Bkz. U-Heyd: Chief Jewish Physician to Sultan
Sleyman the Magnificent: Oriens Vol. XVI ( 1 963) S. 1 52-170; F.N. Uzluk: Kanuni
Sultan Sleyman'n Yahudi Bahekimi A.. Tp Fa kltesi Mecmuas Cilt 23 (1970)
S. 306-327] . S. nver tarafndan bulunan bu yazmann fotokopileri zerinde Ter
ziolu alm ve tpk basmn aklamalarla yaynlamtr. [Bkz. A. Terziol u :
'
Moses Hamons Kompendium der Zahnheilkunde a u s dem Anfang des 1 6 . Jahr

hunderts, M nchen 1 977] . Aslmla dnyadaki yalnzca di hastalklarna ait en es
ki kitaplardan biri olan bu eserin ; Eski Yunan Galinos ve dier Bat kaynaklarn
dan olduu kadar, Uygur Trkleri ile slam Hekimlerinden bn Sina, Razi, Eblka
sim erefettin Sabuncuolu v.d. uzanan bir birikim ve etkileimi sonucunda yazl
m olduunu Terziolu a klamaktadr. Ayrca ayn aratrc tarafndan, konu ile
ilgili olarak, gerek Musa bin Hamun u n hayat gerekse eseri hakkndaki yaplan
yabanc dildeki aratrmalarnn kaynakas ile tartma toplu olarak yaynlam
tr. [Bkz. A. Terziolu: Kanuni Sultan Sleyman'n Saray Hekimi Musa bin Ha
'
mun'un Di Tababetine Dair Trke Eseri ve Bunun Trk ve Avrupa Tababeti Ta

rihi Bakmndan nemi, Bifaskop, Say 5 ( 1 981 ) S. 1 5-20]. Bu suretle di tababe
tinin o dnemdeki nemi ve gelimesi somu t rnekler ve karlatrmalarla ak

lanm olmaktad r. [Bu konunun ayrntlar iin Bkz. A. Terziolu - L.M. Krebs:
The History of old Turkish Dentistry, M nich 1 980] . Ayrca Trke Yazma Tp ki
taplarndaki di hekimlii zerinde bir doktora al mas da yaplm tr. (Bkz. 1 .
Uzel: lk Trke Tp Yazmalarnn Az ve Di Hastalklar Ynnden ncelenmesi,
.. Tp Fak . Doktora- Tezi (1979)] . (A.K.).
96
-Matrak! (Matrak Nasuh) adl bir zat tarafndan Umdet-l-lisab

adyle yazlan bir aritmetik kitab vardr (bkz. ehit Ali Paa ktp
hanesi, 1987). Hint (Arap) rakamlar ve Arap usulleri, drt ilem,
kesirler ve ller (zira', endaze, kilecat=kileler, kantar, miskal,
dirhem), oran ve orant, orantl blme ve geometri usullerinden
bahseden bu kitapta her usulden sonra problemlerle bu usuller ak
lanmaktadr. Kitabn zira' (arn) bahsinde, 1 ziram 100 parmaa, 1
parman 100 reteye (iplik) ve bir retenin 100 ankebuta (rmcek
a) blndn sylemekle birlikte, yine 1 ziram, baka bir bl
ne gre, 32 kerh, 1 kerhin 3 engt (parmak) olduunu yazar ki,
o zamanlar arnn (zira') yzer yzer blntleri bulunduunu ba
ka yerlerde gremedik. te yandan 1 kantarn 44 okka ve bir okka
nn 4 ledre, 1 ledrenin 100 dirhem olduunu da ilave eder. Ksacas
o zamann lleri iin deerli bilgiler veren bu kitabn tamamlan
tarihi Tuhfet-l-cedid deyiminin gsterdii 940 yldr. Grdmz
ehit Ali Paa ktphanesi nshasnn sonundaki kap yapranda
yazara verilmi bir beratn eksik sureti vardr ki, buna gre kendi
sinin memuriyetle Msr'a gnderildii anlalyor. Nasuh'un bir de,
Beyan-i menazil-i sefer-i Irakayn adnda bir esrei (bkz. niversite
ktphanesi, Yldz, tar. 35) daha vardr ki, stanbul'dan Irak'a ka
dar rastlanan ehir ve kasabalar anlatr; biroklarnn minyatr
olarak yaplan planlarn (daha dorusu resimlerini) verir. Badat
ve Diyar- Bekir gibi ehirlerin resimleri olduka geree yakn ol
makla birlikte, tekiler pek karktr. Bu sanat eseri hakknda Al
bert Gabriel'in Syria mecmuasndaki (X. 328) makalesinde pek g
zel bilgiler ve aklamalar vardr. Eseri bizzat grmek ne yazk ki
mmkn olamad; fakat A. Gabriel'in makalesi eseri grmeyenleri
de tatmin edecek niteliktedir. Yazar hakknda ok bir ey bilmiyo
nz! herhalde sanatkar bir zat olduu ve matrak oyunu diye b ir
spor icat ettii ve tarihle uraarak, Taberi tarihini Trkeye evir
dii bilinir. [Ek - 26) .
[Ek - 26] Kanuni dnemi matematik, corafyac, m hendis, tarihi, hattat, res
sam ve silahrlerindendi r, Hayatna a it ayrntl bilgi sahibi deiliz. Bosna'da do
iuu sanlyor . Enderun'da renim grm, Bayezt l l'nin nemli hocalarndan Sa'i'den
ders almtr. Bir aralk Msr'a gitm i. orada eitli m zrak oyunlar ve yarmala
ra katl m tr. Matrak oyununun mucidi olduu sylenir. Matrak eskrimi andra n
bir oyundu r. imir aacndan lobut biiminde yaplm sopalarla oynanr. Amac
rakibin kafasna vurabilmektir. Bu vurulardan syrlabilmekte oyun kurallarnda
baar sayl r. 1 60 eidi vardr. Trl silah ve mzrak oyunlarndaki hneri onun
btn l kede stad veya reis diye tan nmasna neden olmutur. Kanuni'nin oul
lar. ehzade M ustafa ve Mehmed iin a t meydan nda dzenlenen enliklerde, si
lohrlkte gsterdii baardan dolay Kanuni tarafndan bir berat verilmitir. Ya
amnn son gnlerine ilikin bilgimiz ok kt 1 552'de hl hayatta olduu san
lyor.
97
XVI . YZYIL VE DENZ COGRAFYACI LARI
Nasuh yaz hayatna Cemal el Kttab ve Kemal el Hssab adn tayan ve

1 51 7 yl nda kaleme alm olduu yaptyla giriyor. Matematii ilgilendiren i kinci
yapt Umdet / Hisab ( 1 533) adn alr. Gerekte bu nceki yaptn baz ekler ya
plmak suretiyle elde edilmi bir yen i d zenlemesidir. ki bl mden oluur. Birinci
blm yukarda sz konusu edilmi olan konular ele a lr. kinci blmde ise 50
kadar problemin zm verilmitir. Problemlerden biri yledir: Bir gemi iki
yelken ile 1 66 mil h zla gidiyor. Arkasndan bir dier yelken li gemi kalksa, yle ki
ndeki gemi 5 mil ald nda arkadaki bu srede 9 mil alsa arkadaki ndekine ne
zaman yetiir . Problem bu biimde sunulduktan sonra zm verilmektedir. Bu
blmde zmlemeye yarar salayan baz krokiler de kullanlmtr. Zamannda bir
hayli n ya pm tr. Ak Celebi onun hesap biliminde parmakla gsterilecek bir
d zeye u latn syler.
nemli yaptlarndan biri de Beyan- Menazi/- Sefer-i lrakeyn adl yaptdr.
[Nauh's-Silhi (Matrak). Beyan- Menazil-i Sefer-i /rakeyn-i Sultan Sleyman
Han, nsz, g i ri, eviri yaz, notlar ve dizin ile tpkbasm yayna hazrlayan H
seyi n Yurdayd n. Ankara 1 976] . Bu bir tarih kitab olduu kadar nemli bir coraf
ya kitabdr da. stan bul, Tebriz, Badad, oradan istanbul'a gelii srasnda izmi
olduu m inyatrler bir harita n iteliini tamaktadr. Hatta Hmid Sadi Selen bu
nun Piri Reis'in Bahriye'si kadar nemli bir corafya kitab olduunu syler. Nasl
Piri Reis szkonusu kitabnda kylar ayrntlaryla gstermi, bir deniz ve ky ha
ritas meyd1Jna karm ise Nasuh'un Menazifi de kentler arasndaki yollar gste
ren bir karo haritasdr. Sadi Selen 1 6. yzyl haritaclnn iki ynde gelitiini
syler portolano deni len deniz haritalar ki bunlarn en ilginci Kitab- Bahriye dir.
Dieri karo haritalardr. [Sadi Selen, XVI. Asrda Yaplm Anadolu Atlas, Nasuh
Silahi'nin Menaz/'i i l . Trk Tarih Kongresi Teblileri, stanbul 20-25 Eyll ( 1 937)
s. 813-817].
slam Dnyasnda izilegelmekte olan ematik haritalarn pratik bir deeri
olmad ortaya knca, bu kez relief harita denilebilecek trler ortaya ckt. Bun
larn da en ilgine rneklerini Piri Reis ve Nasuh vermitir. Kentler, kasabalar, ky
ler, kaleler, harabeler, dalar, nehirler, kprler, ller, stepler, ba ve <baheler.
bunlarn hangi blgelerde olduu birbirlerinden uzaklklar bu resimlerde verilmi
tir ki bunlar topo afik haritalardan renilmek istenen bilgilerdir. Ayrca bu resim
ler bize o zamanki Anadolu kentlerinin tiplerini, yol boyundaki nemli binalar ve
evrelerini gayet gzel bir biimde gstermitir. Ayrca bitki ve hayvan trlerine
ilikin bilgi elde etmemizi de salar. Ancak Yurdaydn bir noktaya dikkatimizi e
kerek yle diyor: Bilindii zere harita ve planlarda i ki noktaya nem veril ir:
Yn ve alan. Piri Reis harita ve planlarnda tu noktalara d i kkat ettii halde Na
suh bunlar ihmal etmitir. Anca k mahallinde yaplaca k aratrmalarla yn ve ala
na ait noksanl klar tamamlanabilir. (Menazil. .. S. 32-33).
lk defa Gabriel a ntlar ve stanbul plan nn hazrlanmasna temel oluturmak
zere bu yazma zerinde durmutur. [A. Gabriel, Les Etapes d'une campagne dans
fes deux lraq d'apres un manuscrit Turc du XVI siec/e, Syria IX (1 928) S. 328-349] .
Gine Menz,i/ Niime den yaarlanarok Walter B. Denny stanbul'un 16. yzyldaki
plann karmay amalam tr. [W.B. Denny, A Sixteenth-Century Architectural
Plan of stanbul, Ars Or-ientalis V l l l . (1 970) S. 49-63] . (Bkz. Sayfa 37) .
Nasu h'un Menzil Names-i zerinde aratrma yapan Taeschner b u yaptn mi
mari tarihi ynnden son derece nemli olduunu ileri srm tr. Cami, i m a ret
ve medeseler hayret verici dorulukla resmedilmi, ancak binalarn birbirine gre
sralan lar ise tam olarak gerei aksettirmemektedir. Amac stanbul'un a ntla
rn tam olarak vermek olduundan topografik doruluu ikinci plana atmtr. Bu
cizim biim i Osmanl uslubu ile tam bir paralelli k gstermektedir. (T. Taeschner,
'
'
The Etineraray of the tirst Persian Campaign of Sultan Sleyman 1534-1536 accor
ding to Nasuh al-Matraki, lmago Mundi Xll (1965).
OT
98
Bu yazardan biraz sonra, Yusuf bin Kemal adnda bir yazarn

bir aritmetik kitab daha vardr ki, bunda cebirden de bahsedilmek
tedir. Yine matematikten Haci Muhyiddin bin Mehmed bin Havi
Atmaca'nn Mecmuat-l-kavaid fi beyan-i mntahab-il-fevaid adl bir
Trke aritmetik kitab 930 ylnda tamamlanmtr. Yazar, birok
aritmetik kitaplarn okuduktan sonra bu kitabn yazdn syler.
Baka aritmetik kitaplarnn iindekileri btnyle kapsayan bu ki
tabn nsznde bu risaleden maksat beyan-i delail deil belki
ilam-i kavaid-i hesabdr (1) denilmesine gre, sadece pratik kural
lar kapsamaktadr. Menn (deeri her yerde deien bir arlk l
sdr) lsnden bahsederken, deh menn, se menn deyimlerini
olduu gibi kullanm olmasna gre kaynaklarnn daha ziyade
Farsa kitaplar olduu dnlebilir.
XVI. yzyln sonlarna doru (1591), yani hicretin X. yzyl
nn son senesinde, aslen Cezayirli olup, stanbul'da yerleen Ali bin
Veli bin Hamza el-Magribi adl bir yazar bize 5 1 2 sayfalk bir arit
metik kitab brakmtr ki, tam ad Tuhfet-l-a'dad li zevi'l-rd
ve'l-sedad'dr. Bu kitapta tamsaylarn ve kesirlerin ilemleri ve ce
bir zerine temel bilgiler bulunmaktadr. Yazar, orant bahsinde
geometrik dizilerden bahsederken, l 'den balayan bir nisbet-i hen
desiye-i mtevaliyede hanelerden her biri11de vaki olan adedin ss,
dl'eynin sleri mecmuundan bir eksiktir gibi bir dava ba koy
duktan sonra, bir hanenin dl'eyni diye ol iki adede derler ki ha
ne-i mezkurede olan aded anlarn birbiriyle darb olunmalarndan
(1) Bu kitap yazmamn amac kantlar bildirmek deil, daha ziyade aritme
tik kurallarn sylemektir.
Nasuh'un bu calmas ehircilik ynnden de nemlidir. Nitekim New York
n iversitesi ehircil i k Profesr Norman J. Jonston bu konuda bir makale kaleme
almtr. (N.J. Jonston, The Urban world ot Matraki's Manuscript, Joumal of near
Eastern Studies, Haziran ( 1 971 ) Cilt 30, N. 3 ) .
Nasuh'un minyatrlerle ssl i ki yapt daha vardr. Tarih-i feth-i Siklo ve
Estergon ve stunibelgrad ( Bu yapt Sleymannamenin 1 542 ve 43 yllarn kapsar.
TSMK Hazine 1 608) . Bu da Menazi/deki g i bi konu p gclm yerleri vermektedir.
Bunda stanbul-Budapete arasndaki konaklar verildii gibi Barbaros Hayrettin Pa
a'nn Fransa'ya yardm etmek zere Nis, . Tulon ve Marsilya'ya gitmesi ile ilgili
olarak hem bu kentleri, hem de Barbaros'un hizmetindeki Osmanl donanmasmn
resimlerini cizmitir. Dier yapt Tarih-i Sultan Bayezit adn al r. (TSMK Revan
1 272). [Yurdaydn, Two New 11/uminative Works of Matrak N.asuh. il Congresso
lnternazionale di Arte Turca, Venezia 26-29 Sebtem bre 1 963. S. 1 33-136; Matrak
Nasuh'un Minyatrl ki Yeni Eseri. Belleten XXVlll (1964) S. 229-223] .
Nasuh'un Kanuni'nin oullarnn 1 529 ylnda yaplan snnet dn nedeniyle
At Meydannda kurmu olduu i ki kat hisar onun bir teknisyen de olduunu or
taya koymaktadr. Nasuh'un bildirdiine gre bu i ki yrr hisarn beer kulesi,
drder kaps varm, duvarlar naklarla ssl olan bu kulenin icine toplar, t
fekler ve alanda dvmeye hazr silahl yzyirmier er de yerletirilmitir. [H. Yur
daydn, Matrak Nasuh. An kara 1 963] . (S.T.) .
99
hasl olmu ola; bir hanenin ss o hanenin batan itibaren kanc

olduunu gsteren rakamdan ibarettir diyor. O halde u:
1 , 2, 3, 4, 5, 6, 7,
8 ..
1 , 2, 4, 8, 16, 32, 64, 128 . . .
gibi bir nisbet-i hendesiye-i mtevaliyede 128 adedinin ss 8'dir;
dl'eyni olan 2 x 64'n sleri 2 ve 7'dir; o halde 2 + 7=9-1 = 8 kar
ki, bu adet de 128 adedinin ssdr.
Salih Zeki merhum (Asar- Bakiye, II, 290) bu teoremden bah
sederken, mellif silsile-i adediyeye 1 yerine O'dan balam olsay
d, Napier'den 24 sene evvel logaritmay kefetmi olacakt diyor.
Eserimizin Franszca aslna Isis mecmuasnda bir eletirme yapan
profesr G. Sarton, bunun doru olduunu, fakat XVI. yzylda esa
sen bu dncenin o zaman esen havada mevcut olup, birok mate
matikilerin pek tabii gibi grnen bu usulle giderek, logaritmay
bir trl yakalayamadklarn ve 1614 ylnda Napier'nin bu nemli
usul, bsbtn baka bir yoldan, bulduunu, hakl olarak, syle
mektedir.
Her halde Asar- Bakiye yazarna gre, bu kitap o zamann en
mkemmel aritmetik kitabdr. Son bahislerde gen, drtgen, dai
re ve bakalarnn yzlmlerini bulmak usullerini, kitabn sonun
da da oran ve orant usulyle birok problemlerin zmn ve en
sonunda cebir usullerini verir (1).
Astronomi eserlerinden, bu devirde, Gyaseddin Cemid'in Sl
lem-s-sema'snn, Mustafa Zeki adnda biri tarafndan, Trkeye
evirisini buluyoruz (bkz. Paris, Bibi. Nat. Cat. B lochet, F.T. suppl.,
1 1 50) . stanbul ktphanelerinde de bulunan bu eser, gkcisimle
rinin dnyadan uzaklklarn gsterdii gibi, kozmorafyaya ait baz
esaslar da kapsar. Bir de Ali Kuu'nun Risale fi'l-hey'e adndaki
eserinin, Abdullah bin Perviz adnda bir zat tarafndan, Mirkat-s
. -sema adyle yaplan bir evirisi vardr (bkz. Nuruosmaniye ktp
hanesi, 2949). eviri gayet iyidir ve dzgn bir yazyla yazlmtr.
Osmanl Trklerinin ilim tarihinde, 1 576-1580 yllar arasnda,
nemli bir olay gryoruz. O zamana kadar Trkiye'de rasathane
adna bir ey bulunmad gibi ,astronomi ilmi ve rasat hesaplan,
ancak kat zerinde, eski "Ziclerden" yaplan hesaplara, Arapa
yahut Farsadan evrilen eserlere bal kalmt. Bu yllarda M
neccimba Mustafa elebi'nin yerine atanan Takyeddin bin Mehmed
bin Ahmed (2) adnda bir astronom ( 1520-1585), hnkar hocas me.
( 1 ) Bu eser, Salih Zeki Beyin rivayetine gre, stanbul ktphanelerinde yoktur;

kendi zel ktphanesinde varken kaybolmutur. Eserin ad, yazl tarihidir (hic
ri 999).
(2) Bu zatn tam ad ve kimin nesi olduu, Risale reyhanet-r-rub fi resm-i saat-i
alt mstevi-l-stub adl kitabndaki kayda gre, yledir: Takyeddin Mehmed bin
100
hur Sadeddin Efendiye bir layiha sunarak, artk Ulu Bey Zic'inin
yeni rasatlarla dzeltilmesi gerektiini, nk o Zic'e gre yaplan
hesaplarn sonularnn her zaman doru kmadm bildirmi ve
Murat III. katnda pek byk nfuzu olan mverrih Hoca Saded
din Efendi bu layihaya byk nem vererek, stanbul'da Tophane
bayr zerinde bir rasathane kurulmas iin padiahtan izin alm
tr. Padiah rasathanenin hemen yaplmasn emrettii gibi, mdr
lne ve yapya nezaret iine Takyeddin'i tayin etmi ve stanbul
kadsna, 12 safer 986 tarihiyle, u hkm gndermitir: [Ek - 27] .
stanbul kadsna hkm ki mteveffa Ltfullah'n vakf olan
mneccim kitaplar mahmiye-i mezburede Mimar Sinan mahallesi
nin imam ve mezzini ellerinde olduu ilan olunman alnp rasad
haneye verilmek emredp buyurdum ki vardukta tehir etmeyp m
teveffa-yi mezburun ncuma ve ilm-i hey'ete ve hendeseye mteallik
olan kitaplar eer mezkurun ellerindedir ve eer ahardadr her kim
de ise getirip dahi bilfiil rasad hizmetinde bulunan Mevlana Tak
yeddin'e cmlesin teslim ettiresin fi 12 safer 986 (Ahmet Refik,
Onuncu Asr- Hicride stanbul Hayat, s. 53) .
Bu rasathane o zaman iin lazm olan her trl astronomi alet
leriyle donatld gibi, baz kaynaklara gre, gya krk arn derin
liinde, bir de rasat kuyusu (ah-i rasad) kazlmtr (1).
Paris'te Milli ktphanede, Takyeddin'in, Alat-r-rasadiye li
zic-i ehinahiye isimli, bir eserini buldum. Bu kk risalede, ra
sathanede kullanlacak aletlerin adlar ve yapl usulleri mkem-
Ahmed bin el-Maruf bin el-Emir Nasireddin (Nasiheddin?) Mengberti bin Emir Har
tigin el-Eseddin'dir. Eer bu kayda inanmak caiz olursa, imdiye kadar Msri lakaby
le anlan bu zatn bir Trk emir ailesinden olduu ka:bul edilebilir. Kendisi aslen M
srl olmasa bile Msr'da tahsil ettii ve ailesinin orada yerlemi olduu muhakkaktr.
0) ah- rasad denilen bu kuyu, Trk ve Avrupal baz yazarlarn sand ve
bu kitabn Franszca aslna da gtii gibi, dibinden gndzleri yldzlar gzlemle
mek iin deil, Semerkant rasathanesinden beri hacimleri ok byyen rasat aletlerini
[Ek - 27] Alat- Rasadiye li Zic-i ehinahiyye adl yaptta rasathanenin kuru
luuna ilikin olarak yle denmektedir. Ulu Padiahmzn (Murad 1 1 1) Dnyann
dzenine ilikin ilerinin tamamen yolunda bulunduu .mutlu gnlerinde ve zel
li kle nl Vezir-i Azmmzn (Sokullu Mehmed Paa) yksek ilgileriyle. yeni e
h inahi Rasathanesinin hazrlanmas dnlmekteyd i . . . ehinahimzn Hocas
Sadddin Efendi bu husus iin gerekli hazrlklar yapmak zere i ken anszn M
sr'da, Kahire kentinden, yeryz bilimlerine sah i p Takiyddin Efendi devletten g
rev almak zere stanbul'a gelmi, matematik bilimlerdeki ustal nedeniyle ho
karlanp, Sultana tantlm ve onun y ksek yardmlaryla deeri zeamet sslen
m i ve ykseltilmitir. Sonra gerekli harcamalarn btn devlet hazinesinden ve
rilip, Allahn yardmlaryla, ie giriilmek zere devlete ait olan mamur Tophane'nin
stnde, Frenk Saray diye bilinen ho alan CP,(rlmtr. [S. Tekeli, Mehul Bir Ya
zarn stanbul Rasathanesinin AletlerJnin Tasvirini Veren Alat- Rasadiye fi Zic-i

ehinahiye Adl Makalesi. Aratrma, Cilt ( 1 963)] . (S.T.) .
101
mel bir yolda aklanmaktadr (bkz. Bibi. Nat. Paris, F.T. suppl.,
1 126 ve stanbul niversitesi ktphanesi, T.Y., 1993; Paris'teki ns
hann ssl ve mkemmel oluu, bu nshann byklerden birine
sunulmu olduunu anlatabilir) . Yazar bu eserde ad geen aletle
rin Ptolemaios'un Almagest'inde bildirilen usullere gre yapldn
ve kendi icad olan bengam-i rasadi'nin (astronomik saat) ilave edil
diini syler. Ancak, kendi icad olan bu saatn tarifi o kadar ak
deildir. Profesr Fatin Gkmen, bu saatn aklamas bulunan, ya
zarn baka bir eserini aradn, fakat bulamadn sylemektedir
ki, muhterem profesr, saatn nitelikleri iyice bilinirse, Takyeddin'
in ilmi kudretinin daha aka anlalacana kanidir. [Ek 28] .
-
rzgarn etkisinden, yani sarsntdan, korunulmu bir halde tutmak iin. iine yerle
tirilmek zere, meridyen ynnde kazlm bir hendekten ibarettir (bu bilgiyi Prof.
Fatin Gkmen'in azndan dinledim). Fuat Kprl de Belleten'e Xlll. Y zv lda Ma
raga Rasathanesi Hakknda Notlar balyle yaz:d bir makalede bu ehir rasatha
nesinin harabeleri arasnda maaralar bulunduu ve Semerkant rasathanesinde de yer
altnda aletlerin konulduu baz yerler tespit edildiini sylyor ki, bu da yukarki
szleri dorulamaktadr (bkz. Belleten, No. 23-24, s. 210-212).
[EK - 28] Bir rasathanenin nemi, her eyden nce orada ina edilen ara
lara ikinci olarak onlarla yaplan gzlemlerin n iteliine, nc olarak da orada
alan astronomlara baldr.
Bir rasathanedeki gzlem aralar i ki gruba ayrlr.
1
Tanabilenler.
2
Yerli olanlar.
-
Bu rasathanede kullanla n tanabilir aralara ilikin bilgiyi yaln zca bir min
yat rden ediniyoruz, Bu resim stanbul niversitesi Ktphanesindeki emailnme
(T. 1 404 V. 57 a) adl yazmadadr. Burada Takiyddin ve dier astronomlar gzlem
yaparken grlmektedirler. Bu resimden, bu rasathanede u aralarn bulunduu
n u saptayabiliyoruz. Bir strlp, i ki kadran, i ki deli kli ara, bir mekani k saat, bir
kum saati, bir gk kresi, bir yer kresi ve izimlerde kullanlan eitli a ralar
[Bkz. S. nver stanbul Rasathanesi. An kara 1 969].
Ta kiyddin'in bu yer kresi zerinde aratrma yapan A. Sayl yle diyor:
Eldeki resmin kk olmasna ve tabii olarak cok az tafsilat i h tiva etmesine ra
men, bu genel zellikleriyle bu harita Osmanl ilim adamlarnn Piri Reis haritasn
dan. yani 1513 tarihinden Rasathanenin kuruluuna. yan i 1 575 tarihine kadar gecen
zaman zarfnda Avrupa'nn yeni corafi keifleri n in neticelerini ta kibederek bunlar
dan faydalanm olduklarn ve herhalde Avrupa meneli baz haritalarla temas
salam oldu klar n gsterecek mahiyettedir. Haritadaki Gney Kutbu ksm zel
likle dikkati ekecek mahiyettedir. nk bu krede grlen G ney Kutbu ksm
umumi hatlaryla doruya yakn bir ekilde izilm i, sadece olduundan biraz da
ha byk gibi gsterilmitir . [A. Sayl, nc Murad'n stanbul Rasathanesin
deki Mcessem Yer Kresi ve Avrupa ile Kltrel Temaslar. Belleten, Cilt XXV,
Say 99 ( 1 961 ) S. 397-398] .
Yerli aralara dair olduka ayrntl bilgi veren kaynaklarn en nemlileri un
lardr:
1
Alt- Rasadiye li Zic-i ehinahiyye [Bak. Tekeli, Mehul bir yazarn s
-
tanbul Rasathanesinin Aletlerinin Tasvirini Veren Alt- Rasadiye Li ZJc-i ehin

ahiye adl makalesi. Aratrma, (1 963) Cilt I, S. 7 1 - 1 22].
102
Sidret / Mnteh. [Tekeli, Takiyddin'in Sidret l Mnteh'snda Aletler

2
Bahsi. Belleten, Cilt 25. Say 98 (1 961 ) S. 21 4-238] .
-
Aladdin el Mansur'un bir iiri. [A. Sayl, A/uddin Mansr'un stanbul

3
Rasathanesi Hakkndaki iirleri. Belleten, Cilt XX, Say 79 (1 956) S. 41 1 -484] .
-
Bu kaynaklarn verdii bilgiye gre bu rasathanede u yerli aralar ina edil

m itir. Zt-/-halk (Armillary sphere) Duvar kadran, Azimut yarm halkas,
T'riquetrum, Tahta kadran, iki delikli ara, Zt l Evtr ( Kirili ara), Mebbehe
bi'I montk (Sextant), Meka n i k saat.
Bu aralar, ayn yllarda Danimarka Kra l Frederic il (1559-1 885) nin destei
ile Hven adasnda ina edilen ( 1 576) ve astronomi tarihilerinin hayran lkla szn
ettikleri Tycho Brahe'nin Uroniborg Rasathanesinin gzlem aralaryla karlat
rlabilecek niteliktedir. [S. Tekeli, Nasirddin, Takiyddin ve Tycho Brahe'nin Ra
sat Aletlerinin Mukayesesi. A.. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt XVI ,
N o : 3-4 (1 958), S. 301 -308]. Tycho Brahe bu rasathaneyi yaad dnemi n en m
kemmel draclaryla donatm ve bunlarla son derece dakik gzlemler yapm, by
lece Kepler'in ( 1 571 - 1 630) elips yrngeleri bu lmasna olanak salamtr. Bu ne
denle, hi kukusuz, Bat Dnyasnn en nemli astronomlarndan biri olmaya hak
kazanmtr.
Yunan andan beri her rasathanede ina edilen aralar 1bir yana braklarak,
zelli kle Duvar kadran, Azimut yarm halkas, Sextant ve Mekanik saat ele al
narak Takiyddin'in Rasathanesinin nemi belirtilebilir ve Tycho Brahe Rasatha
nesiyle kyaslanabilecek nitelikte olduu ortaya konu labilir.
Duvar kadran (Libne): Yldzlarn meridlyen geilerini gzlemekte kulranla n
bu kadran bu rasathanede 6 metre apnda olarak ina edilmi olu p meridiyene
paralel bir duvar zerin i tespit edilmiti.
1 6 . yzyla kadar Avrupa'da, bu tip duvar kadran na rastlanmyor. Kullanlan
kadranlar Batlamys'n kne benzeyenler veya tanabilenlerdir. rnein 15. yz
ylda pratik astronomi alan nda n yapm olan Regiomontanus ve Walther'in bu
ti p kadranlar yoktu . G ne merkezli sistemin kurucusu Copernicus'un kadran ise
Batlamys'n kadrannn ayn idi. Bat Dnyasnda i'l k defa Tycho Brahe'ni n ' Ura
n i borg Rasathanesinde kullanldndan Tychonicus ad veri lmi olu p astronomi
tarihilerince 16. yzyln en nemli olaylarndan biri olarak kabul edilmitir.
slam Dnyasnda ise Duvar Kadrannn ilk rneini El Hucendi'de (10. yzyl)
gryoruz. Sds- Fahri adn verdii bu ara meridiyen dzlemine tespit edil
m i ok muazzam 1 /6'1k daire yayndan oluur. Daha sonra, 13. yzylda, Merg
Rasathanesinde daha mtekamil bir hale getirilmitir. zelli kle Ulu Bey'in (13941 449) Semerkant Rasathanesinde kulland kadrann ykseklii 45 metre olup her
derece bir metrenin te biri kadar bir yer kaplyordu. Btn dnyaca nl Ulu
Bey'in sabit yldzlar katalou bu dev kadran kullanlarak hazrlanmt.
Azimut yarm halkas (Zt s semt ve'/ irtifa): Gk cisimlerinin azimut ve y k
sekliklerini ayn anda lmeye yarayan , teodolit'in ncs olan azimut yarm hal
kasna gelince, Takiyddin'in bu arac bir kule zerine otu rtulmu bir ufuk hal
kas ile bu halka zerinde dnebilen, merkezine gsterge tespit edilmi bir yarm
halkadan olumutur. Bat Dnyasnda i l k defa Tycho Brahe tarafndan ina edil
mi ve kullanlm tr. slam Dnyasnda ilk rneine bn Sina'da (980-1037) rastla
nan bu ara daha sonraki yzyllarda kurulan rasathanelerde mtekamil bir hale
getirilmitir.
Sextont (Mebbehe bi'I monatik): B u rasathanede ina edilmi bir dier nemli
ara da Takiyddin'in Mebbehe bi'I montk adn verdii sextanttr. Herhangi bir
dzlemde iki yldz arasndaki acy lmeye yarayan bu a ra pratik astronomi
alanndaki en nemli bululardan biridir. Bat Dnyasnda ilk defa Tycho Brahe,
slam Dnyasnda ise ilk defa Takiyddin tarafndan kullanlmtr.
103
Bu astronomun, mebbehe bi'l-mantk adl ve Zodyak zerine

tatbik olunarak, yldzlarn yerlerini bulmaya yarar baka bir alet
icat ettiini, Ebu Tayyib Sddik Han Kannavaci ninA bcediyyat-l
-ulum adl eserinden alarak, Corci Zeydan'n Medeniyet-i slamiye
Tarihi yazar (bkz. Trk. ev., 111, 384).
'
Beri yandan Takyeddin, yapt rasatlarn sonularn toplaya

rak, Sidret-iil-mii.nteha el-efkar fi melekut-il-felek-d-devvar adyle
mehur eserini kaleme almtr. Kitapta, yaplan rasatlara bazen ra
sad-iil cedid-s-sultanz, bazen de rasad-c-cedid-l-Murad Hani diye
ad koymaktadr. Yazar, eserin ilk 40 sayfasna kadar trigonometrik
izgileri tarif ve hesabndan bahsettikten sonra astronomiye gire
rek, astronomik saatlar, gk dairelerini ve bu dairelerin kesime
sinden hasl olan a hesaplarm aklar. Bunaan sonra, rasat alet
lerinin ve rasat usullerinin tarifi ve ay ve gnein hareketlerinin
rasad gelir. Eserde altmlk usulle hesap edilmi sin ve baka
trigonometrik izgiler cetvelleri vardr; 62 yapraktan ibaret olan bu
eserin (bkz. Nuruosmaniye ktphanesi, 2930) sonunda, eser bura
da bitmitir, eksik deildir deniliyor ve sonsz ve tarih grlm
yor. Ancak iinde 982 ve 985 yllar birka defa geiyor. Bandaki
nsz pek zenlidir ve Hoca Sadeddin Efendinin vgleriyle dolu
dur. Matematik ksmlarnn ilmi nitelii olduu gibi, rasatlarmm
Saatin gzlem arac olarak kullanlmas: Y ldzlarn right asansiyonlar gne

veya bilinen bir yldzla birlikte meridiyenden i ki geii arasndaki yldz zamanyla
llr. Bunui iin dakik saatlere gerek vardr. Anca k 1 6. yzyln ikinci yarsnda
saatler bir gzlem arac olarak kullanlabilecek daki klie ulat. Tycho Brahe gz
lem amacyla kullanlmak zere saat yaptrtt. Takiyddin de rasathanesinde
sati bir gzlem arac olarak kullanm tr. Aat- rasadiyye fi zic-i ehinahiyye adl
yaptta yle denilmektedir: Padiah Hazretlerinin buyruu ile, imdi Mevln
Tayiyddin Efendi meka n i k saati dzenlemekle Batlamys'n elde edemediini el
de etmeyi baarmtr.
Bu iki rasathane aralar arasndaki benzerl i k ne kadar byk olursa olsun,

saysal ynden Tycho Brahe'nin Rasathanesi Takiyddin'in Rasathnesinden stn
dr ve bylece Tycho Brahe ilk defa olarak 1 6. yzylda slam Dnyas rasathane
leri dzeyine ulamakla kalmam onlar amtr da.
Rasathanenin yktrlmas: Bu rasathane 1 6. yzyln en m kemmel rasatha
nelerinden biri olarak kurulmu olmasna karlk ok ksa mrl olmutur. Tarih-i
Ebu'I Faruk'ta bu konuya ilikin u 'bilgi verilmektedir: Biraz nce kuyruklu yldz
grnmt ( 1 577). 1 578 ylnda da veba salgn balad. Pek ok adam krld . . .
Halkn d a i kayeti oald. Saraydakiler bundan yara rlandlar. Her nerede
byle bir rasathane kuruldu ise, orada fela ketlerin bfrbirini - kovaladn!, guya r
nekleriyle kantlamaya altla r: Padia h korktu ve - rasathanenin yklma sn em
retti . 1 580 senesinde, Sultail Murad li Kaptan,- Derya -Rllc- Ali - Pa-o'ya bir hatt-
-hmayun gnderdi. Kl Ali Paa ald bu emir zerine btn gzlem aralaryla
birlikte rasathaneyi bir gecede yerle bir etti. (S.T.) .
1 04
deerli olduuna Salih Zeki merhum (Asar- Bakiye, I, s. 201-202) ta

nklk etmektedir. [Ek - 29 ve 30] .
Takyeddin'in bu eserinden baka, yukarda ad geen Reyhanet
-r-ruh fi ale'l-msteviy-il stuh adl, Nablus'un Fndk kynde ya
zlm bir eseri daha vardr ki, harita yaplmas ve kullanlmas hak
knda bilgi verir (Bkz. Veliyddin Ef. Ktp. 2305) ; bir de Dstur-t
-tercih-fi kavaid-t tastih isimli bir eserde de yine ayn usullerden
bahsetmesine gre bunun, birinci eserin baka bir ekli olmas la
zm gelir. Bu son yazma Hoca Sadeddin Efendiye ithaf dilmitir.
Bugyet-t-tull.b adl bir aritmetik kitabyle Haridet-d-drer
adl kk bir zic'inin bulunduu sylenilmektedir. Takyeddin'in
Siraceddin Mehmed-s-Secavendi'nin Cebr ve'l-mukabele adl kitab
na yazd bir erh (ehit Ali Paa ktphanesi, 1 984) daha vardr
ki, bu kitapta yazarn ad Takyeddin Raid bin Mehmed bin Ah
med-s-Sihyuni-l-Dimki diye gemekte olmas, kendisinin Msr'
dan ziyade am'a mensup olduunu gstermektedir.
[Ek - 29] Bu zic Tekeli tarafndan doentlik tezi olarak incelenmi, trigono
metri ve pratik astronomiye ilikin u ilgine noktalar saptanm tr (baslmam).
Sin 1 zerindeki almJan: Astronomlarn hesap yaparken en cok bavur
du klar ey, eskiden kiri, daha sonralar da sins cetvelleri olmutur. Baz yayla
rn kirilerini hesaplamak kolaydr. Bunlara ana kiriler ad verilir. Bazlarnn he
saplanmas ise uzun ilemlere baldr. Bunlar iin zel ve eitli teoremler bulun
mu ve uygulanm tr. Btn bu formllere ramen kiri 1 bulunamamtr. Bat
lamys ortalama alara k bu ii zmleme yoluna gitmitir.
slam Dnyasnda kirilerin yan sra kullanlmaya balanan sinsler iin de
ayn durum sz konusu olduundan, bu kez sins 1 tam olarak bulunamamtr.
Ya klak deerlerle yetinmek istemeyen slam astronomlar Ebu'! Vef (M.S. 1 0. Y.Y.)
ve bn Yunus (M.S. 10 Y.Y.) gibi bu konuya eilmilerdir. Daha sonra Giyasddin
el-Ki (15. V.V.) en doru yolu bulmu, bunu bir nc derece denkleminin
zm bicimine sokmutur. Ancak nc derece denkleminin zm bilinmediin
den ou kom noktalanmam, kendisinden sonra gelenler de buna eilmilerdir. To
kiyddin de bunlardan biridir.
Bat Dnyasnda uzu sre bu bir problem olarak ele alnmam tr. Bu konuya
ilk deinen Regiomontanus ( 1 436-1476) da bir r aamam kendisinden sonra
gelenler bu konuyla ilgilenmemilerdir. Gne merkezli sistemin kurucusu Kopernik
Gk Krelerinin Hareketi adl yaptnda Batlamys'n deerini kabul etmitir. .
[Bak. Tekeli, Takiyddin'de Kiri 2 ve Sin 1 nin Hesab. Aratrma i l i ( 1 967) S.
1 23-135] .
1
Gine bu yaptnda pratik astronomi olann ilgilendiren u nemli katklarda
bulunmutur.
Gne parametrelerinin hesabnda yeni bir yntem uygulanmas: G ne para
metrelerinin hesabnda Hiporkos (M. . 1 50) bir hesaplama yntemi bulmutu . D
nencel noktalarnn tam olarak saptanamamas nedeniyle bu yntemle elde edi
len sonular hata l kyordu. Baka bir kar yol bulunamadndan 16. yzyla
kadar bu yntem kullanlagelmiti. Bu yzylda Kopernik ve Tycho Brahe gz
lem noktas ad verilen yeni bir yntem uygulamaya baladlar. Bu yntemin bulu
n uu pratik astronomi alanna nemli bir katk olarak kabul edilir.
Tokiyddin de Sidret l Mnteha adl yaptnda gne parametrele
rini c gzlem noktas yntemini uygulayarak hesaplamtr. Bu yntem Bat Dn-
xvr.
105
te bu bilgin astronomun kurmak istedii rasathanenin mr

pek ksa olmu ve hatta binann tamamlanp tamamlanmad bile,
bizce kesinlikle anlalamamtr. Hoca Sadeddin'le vaktin eyhlis
lam olan Ahmet emseddin Efendinin arasndaki dmanlk yzn
den bu eyhlislam efendi padiaha sunduu bir arizada Uurnal),
gkleri rasat etmenin uursuz ve her nerede bu ie teebbs edil
diyse, dev1etin mahiv ve harap olduunu syleyerek, ilim dmanl
n gstermesi zerine, 987 yl zilhiccesinin 4. perembe gn Kap
tan- Derya Kl Ali Paaya rasathanenin derhal yklmas irade
olunmu ve gerekten de bu kurum bir gece iinde yerle bir edilyasnda i l k kez 16. yzylda kullanld halde, slam Dnyasnda BeyrCini'den beri
uygulandn biliyoruz. [Bak. S. Tekeli, Birni'de Gne Parametre/erinin Hesab.
Belleten, Cilt XXVlll. Say 105 ( 1 963), S. 25-36] .
Copernicus, Tycho Brahe ve Takiyddin bu yntemi uygulayora k yaptklar he
saplamalar sonucunda. g nein eksantrisitesini ve apojenin hareketine ilikin u
deerleri vermilerdir. Eksantrisite: Copernicus 1 56', Tycho Brahe 2 9' 2", Taki
yddin 2 O'. Bu deerler iinde doruya en yakn olan Takiyddin'inkidir. Apoje
nin yllk hareketinde ise Copernicus 24", Tycho 45", Takiyddin 63", gerek deeri
ise 61 'dir. [Ba k. Tekel. Solar Parameters and certain Observat-ional Methods of
Taqi al Din and Tycho Brahe lthaca - 26 Vlll - 21X 1 962, Paris, S. 623-626; Tekeli,
Takiyddin'de Gne Parametrelerinin Hesab, Necati Lugal Armaan, Ankara 1 969] .
Bunlara dayanarak, gne parametrelerinin hesabnda, 1 6 . yzylda, Dnya
ast;onomisi sz konusu olduunda en doru hesaplamay Takiyddin'in yaptn
syleyebiliriz.
Sabit yldzlarn boylamlarnn saptanmasnda Ayn arac olarak kullanlma
snn terk edilmesi: Sabit yldzlarn boylamlarn n saptanmasnda Yunan andan
beri ay a rac olarak kullanlyordu. Ayn gnlk hareketinin ok fazla olmas nede
niyle sonu doru km yordu. Bu nedenle Tycho Brahe de gnlk hareketi aya
oranla ok az olan Vens gezegenini arac olarak kullanm ve bu yolda byk
baar salamt. Ayrca bu amacn gerekletirmek iin de yu kardo sz geen
sextant adn verd ii gzlem a racn ina etmiti.
Takiy' ddin de Sidret / Mnteha adl yaptnda bu konuya ilikin u bilgiyi ve
rir. Ayn aracl olmakszn Zat l Ha/ak (armillary sphere) ile yldzlarn gzlem
leri tamamlanamamaktad r. Ayn boylamdaki hareketinin hzl olmas nedeniyle so
nu gerektii kadar doru kmyordu. Bu nedenle ekliptie ok yakn olan Alde
beran ve Spica Virginis gibi yldzlarn yerlerine gerek vardr. Daha son ra dier
yldzlarla karlatrlmas ise basit bir astronomik ilevdir . [Bak. Sidret-l Mn
teha, Kandilli Rasathanesi, 406] . (S.T.) .
[ E k - 30] Matematikle ilgili eitli yaptlarnda ise u konular zerinde durmutur:
Ondal kesirler: Eski Yunanlla r hart say sistemi kullan yorlard. Bunda her
say bir harfle (bi rler, onlar. yzler. binler) ifade edildiinden istenilen bCiyklk
teki bir sayy yazmak ayrca bu sistemde drt ilemi de (toplama. karma, bl
me, arpma) yapmak ok zordu. Bu durum, geometride byk baar salam ol
malarna karlk, Yunan anda cebrin gelimesini engellemiti.
slam Dnyosnoo 9. yzylda yaayan El-Harezmi Hint rakamlar adn verdii
on tabanl vozi sistemi bulmu, istenilen herhangi bir byklkteki bir sayy ifade
etmeyi baarmann yannda drt ilemin de son derece kolaylkla yaplmasn
salamt. Jl.yrco Cebr ve'/ Mukabele aol yaptyla do cebir'in temelleri n i atm
ve Cebir teri m i n i n babas olmutur.
1 06
mitir (bkz. akaik-i Numaniye, Trk. ev., I) (1). Mspet ilimlere

kar Osmanl imparatorluunda grlen_ ilk dmanlk eseri olap-_
bu olay, ahsi anlamazlklarn ilmi alanlara bile etkisi olduunu gs
terdikten baka, sokaa kmak iin dahi mneccime dantna
phe olmayan eyhlislam efendinin gerek ilme kar olan ilgi
sizliini de belirtir.
Bu rasathanenin yeri, nasl yaplm olduu ve bu arada Tak
yeddin'in ahs hakknda J.H. Mordtmann'n Der Islam mecmuas
nn XIII. cildinde (s. 82-96) bir makalesi vardr. Bu makalenin Trk
kaynaklarndan alnan ksmlarnda dikkate deer bir ey yoktur;
ancak Bat kaynaklarndan alnan baz ayrntlar vardr ki, bunlar
dan burada ksaca bahsedeceiz.
Takyeddin'in Msr'da doduunda Mordtmann'n phesi yok
gibi gzkyorsa da, H. Suter, mehur Die Mathematiker und astro
nomen der Araber (s. 191) adl eserinde, Takyeddin'in am'da ve
1 526 ylnda doduunun yazlmas, bizim yukandaki dnceleri
mize daha ok uyuyor (geri Suter, bu bilgiyi Katip elebi'nin Kef
-z-zunun'undaki Sidret-l-mnteha maddesinden almtr). Mordt
mann bundan sonra, Evliya elebi'nin Seyahatname'sinde (1, s. 443,
kdam basm) Tophane srtnda Sansonhane yaknnda bir mnec
cim kuyusu mesiresi olduunu ve bu kuyunun Murat iV. zamann-
(1)
Ravzat-l-ebrar'a (M s r
basks, s. 462) gre b u olay
988
ylnda gem itir.
Ancak kesirlere bir zmn getirilmesi Ulu Bey'in retmeni, Semerkant Ra

sathanesinin en nemli bilim adamlarndan biri olan Giyasddin Kai (l. 1 524) ta
rafndan baarlmtr. O, Miftah Hesab adl yaptnda onda l kesirlerin nasl
ifade edileceini ve kesirlerde drt ilemin nasl yaplacan acklamtr.
Bat dnyasna gelince ondal kesirlere ilikin ilk almalara Rudolf'un Exem
pel Bchlin ( 1 530) adl yaptnda rastlanr. Ancak gnlk kullan m dorudan do
ruya Simon Stevin'e (1548-1 620) aitti r. Thiende (1 585) adl birka yapraklk yaptn
da bu konuyu ilemitir.
Takiyddin'e gelince, onun Haridet l Drer ve Feridet l Fikir adl kk bir
zici vard r. Bu yaptta Tokiyddin ondol kesirleri kullanm ve ondol kesirler ze
rine bilgi vermitir. Grlyor ki Stevin'in yaptnn yaynlanmasndan nce kale
me alnm bu zicte ondol kesirler aklanmakla kalmam kullan lmtr do.
Delos problemi zerindeki almalar: Yunan anda czme ulatrlmaya
ca llon c problem vard. 1. Bir acnn ce blnmesi, 2. Daireni n drtgenleti
rilmesi, 3. Hacmi bir kpn hacminin iki katna eit bir kpn kenarn bulmak ve
ya delos problemi. Yunan anda hemen hemen btn matematikilerin ele ald k
lar bu problemlerin slam Dnyasnda gerektii kadar i lgi grmedii san lyordu.
Oysa yaplan aratrmalar bunun byle olmadn ortaya koymutur. Bu konu ile
uraanlardan biri de Tokiyddin'd ir. Delos probleminin c zm yolu zerinde
durmutur. Birinci zm yanllkla Eflotun'o atfedilen Eutocios'un_ ( M .. 5. Y.Y.)
zm yoludur. kincisi Heron'un (M .S. 2. Y.Y.) zmdr. ncs de Erotos
tenes'e ( M .. 273-192) aittir. (S.T.).
[Ek-3 1 ve 32 ) Ek
28
ve
29
iine alnmtr.
XVI . YZYIL VE DENZ CORAFYACILARI
107
da mft Yahya Efendi fetvasyle doldurulduunu, bunun Ali Kuu

tarafndan yaplm olduunu yazdn uzun uzadya anlatr ve ga
yet nemli bir bulumu gibi, bu kuyunun Ali Kuu'nun olamaya
can ilave eder. Tabii Evliya elebi, en mehur astronom olarak,
Ali Kuu'yu bildii iin, olay tahrif etmi ve zamann deitirerek
ona mal etmitir. Ancak mneccimba kuyusu mesiresi diye bir
mesire olduuna inanlabilir ve bu suretle Rasathane mevkiinin bir
dereceye kadar tayinine muvaffak olabiliriz. Hadikat-l-cevami'e ze
yil yazan Ali Sati Efendinin rasathanenin imdiki Galata kulesinde
yaplm olduuna dair bsbtn yanl ifadesini de makalesine
alan Mordtmann, onu da hemen dzeltmitir. Byle gvenilir ol
mad besbelli haberleri bugn makalelere uzun uzadya almann
ve sonradan dzeltmenin, ancak baz yazarlara gvenilmemesi lzu
munu meydana koymak gibi bir faydas vardr.
Bat kaynaklarna gelince, bunlardan rasathanenin tarihi ve ye
ri iin belki baz bilgiler almak kabildir. Bu kaynaklardan biri, Avus
turya elisi Von Ungand'n zamannda elilik papaz olan Stephan
Gerlach'n anlardr. Bu anlarda 13 kasm 1 577 tarihli bir kaytta
(bkz. Trkisches Tagesbucli, Frankfurt a. M., 1674), padiahn Msr'
dan getirttii bir astronom iin, Galata dnda bir tepe zerinde
Venedikli Andreas Gritt'in evinin bulunduu yerde bir tepe zerin
de bir kule yaptrdn ve kulenin altnda birka kula derinlik ve
geniliinde bir kuyu kazldn, astronoma- ylda 3000 duka altn
maa baland gibi, rasathane tamamlannca, 6000 duka altn da
ha verileceini, Selanik'ten astronomi bilen bir de Yahudi getirildi
ini, bunun astronoma yardm ve Hoca Sadeddin'in oluna hocalk
edecegini ve bu rasathanenin sadece padiahn talihini ve eref saat
lan (uurlu zamanlar) belirtmeye kullanlacan okuyoruz.
Dier taraftan, S. Gerlach'n halefi olan elilik papaz Salomon
Schweigger stanbiil'da 1578'den 1581 ylna kadar kalm ve yaz
d yolculuk anlarnda (Reisebeschreibungen nach Konstantinopel,
XXIII, s. 90, Nrnberg, 1608), Deersiz bir astronomun padiaha
yaptrd faydasz masraflar bal altnda, uzun uzadya Takyed
din'in rasathanesinden bahsetmitir. Bu fkrada papaz, bu zatn bir
zamanlar Roma'da bir matematikiye uaklk ettiini ve orada Euk
lides, Proklos, Ptolemaios gibi Yunan astronom ve matematikile
rinin eserlerini, sonradan gizlice salad bir Yahudinin aracly
le, tercme ettirerek, okuduunu syledii gibi, bu astronom iin
Galata dnda bir kule yapldn ve bu yapda 12 Hristiyan esir
kullanldn katar. Bundan baka Takyeddin'in bir dnya, bir de
gk kresi, bir meridyen dairesi yaptn, fakat padiahn ve mf-
108
tnn bu rasathaneyi, bilindii gibi yktrdklarn yazar. Herhalde

bu kaynaklara gre, rasathanenin yapl tarihi biraz deimek ge
rekiyor. akaik zeyli 'nin 987= 1 579 yln inaat yl diye gsterme
sine ramen, Gerlach'n bu inaatn 1 577'de balam olduunu yaz
mas ve yukarda sylediimiz gibi, Ltfi Tokadi'nin kitaplarnn ra
sathaneye verilmesine dair olan padiah buyruunun tarihinin 12
safer 986= 1578 olmas, 1 579 tarihinin biraz ge olduunu gstermek
tedir. Rasathane inasnn be veya yedi yl sreceini kaydeden pa
pazlarn ifadesi doruya yaknsa, binaya en ge 1 577'de balam ol
mas gerekir; nk bina 1580'de ykldna gre, ancak o vakit
bitmeye yaklam olabilirdi.
Takyeddin'in Roma'da bulunup orada tahsil ettii rivayetiyse,
ancak bir kiinin haberine' dayand iin, dorulanmaya muhta
tr. Bizim bildiiize gre, bu Osmanl astronomu, Msr'da tahsil
etmitir. Her iki elilik papaznn Takyeddin'in alelade yalanc, do
landrc bir mneccim olduu hakkndaki szleri tabii tamamyle
manasz ve yanltr; nk akladmz gibi, onun eserleri, zama
nn astronomi ilmine tamamyle sahip bir astronom olduunu gs
termektedir. Bu mnasebetle unu da kaydedelim ki, Takyeddin'in
kuyruklu yldzlardan ahkam kardna ve padiaha bu hususta
izahnameler verdiine dair, Trk kaynaklarndaki haberler de ko
lay kolay kabul edilemez. Mordtmann, bu astronomun ilim seviye
sinden ve kitaplarndan, ne yazk ki, asla bahsetmemitir. [Ek - 33] .
Rasathanenin yerine gelince, bu hususta nce unu syleyelim
ki, Galata'dan ileride, Beyolu'nda Venedikli Gritt'in gayet mkel
lef bir kona olduu baka kantlarla da dorulanmtr. Bu kona
n yaknnda bir mezarlk bulunduu da muhakkaktr. Bu mezar
ln imdiki Taksim bahesi yerindeki mezarlk olmas muhtemel
dir. te yandan, Evliya elebi Tophane mesirelerini yazarken (bkz.
Seyahatname, 1, 442-444), Sansonhane kurbunda mneccim kuyu
su mesiresinden bahsediyor ve orada, yukarda sylediimiz gibi,
Ali Kuu'nun bir rasat kuyusu kazdrdn ve sonra Murat IV.'n
emriyle doldurulduunu trl ho hikayelerle anlatyor. Asl nemli
olan nokta, padiahn sansonlarnn, yani byk kpeklerinin, Ve
[Ek 33] Bu konuya ilikin olarak yle denilmektedir: 16. yzyln son
larnda slam Dnyasnda ortam Ta kiyddln'in byle bir faaliyette bulL1J1masna
olanak salayacak kadar hazrd . Hatta baz bakmlardan Batdan da stnd. Ta
kiyddin'in elinde bu bicim gzlem aralarnn tasvirine dair cok eitli ve m kem
mel kaynaklar bulunduu halde, Batda bu tip gzlem a ralar i l k defa Tycho
Brahe'de grlyor. Takiyddin Nasirddin-i Tusi'yi biliyordu. A mili'den {16. yzyl)
haberdar olmamas dnlemez. Onun Meraga ve Semerkant Rasathanelerinin
gzlem aralarn n tasvirini veren yapt gerekten ok m kemmeldir. [Tekeli, Na
sirddin, Takiyddin
S. 307) . (S.T.J.
-
..
109
nedikli Gritt'in eski konann ek yaplarndan bir yerde beslendi

ine ve bu sansonhanenin mneccim kuyusu civarnda olduuna
dair aldmz bilgidir. O halde, byk bir ihtimalle, rasathanenin
bu Venediklinin konann yerinde ina edilmi olduunu kabul ede
biliriz. Bu nedenle Ahmet Refik'in (bkz. Onuncu Asrda lstanbul Ha
yat, s. 53, not) rasathanenin Galata Saraynda, bakalanmn da Ga
lata kulesinde kurulmu olduu hakknda verdikleri bilgi doru de
ildir. [Ek - 34] .
Mordtmann, Selanikli Yahudi astronom hakknda kesin bir ey
sylemiyor; yalnz XVI . yzylda Selanik Yahudileri arasnda ilmi
bir hareket olduunu ve belki bu astronomun 1 568'de o ehirde Jo
seph ben Schemtob'un astronomi zerine eserlerini bastran Daniel
Perachja ha Kohen olabileceini, Babinger'in bir mektubuna daya
narak, bildiriyor . (1). Bir de Gotha ktphanesi katalounda
(Pertsch, s. 544), Murat 111.'n Takyeddin'e zeamet balanmas iin
bir ferman vardr. Bu fermandan, bu zatn bir aralk Msr'da Re
it kads olduunu da reniyoruz.
Bu devirde eitli ilimlerden bahseden ansiklopedik eserler na
dir deilse de, bunlarn hemen hepsi Arapadan, Farsadan evril
mi veya oradan buradan toplanm eserlerdir. Bu arada byk bir
inceleme sonucu olan bir iki esere rastlanr. Mesela Takprl-zade
Usameddin Ahmed bin Mustafa'nn (lm. 1560) Miftah-s-saade ve
misbah-s-siyade adl Arapa eseri, zerinde durulacak bir kitaptr.
Yazarn olu Kemaleddin Mehmet tarafndan Mevzuat-l-ulum ady
le Trkeye evrilmi olan ve 1500 sayfa tutan bu eser, 1312 (hicri)
ylnda kdam Matbaasnda yaynlanmtr. Yazar, eserinin nszn
de, 300 kadar ilmi ele aldn yazarsa da, verdii bu sayya pek
ihtiyat ile bakmak icap eder. nk o zamanlar ilim kelimesinin an
lam gayet geni tutulurdu, hatta bir ilmin eitli dallar bile ayr bi
rer ilim saylrd. Ama, bu eserin fkh, kelam ve felsefe gibi ilimlere
ait olan taraflan bir yana braklsa da, mspet ilimler ve bu yolda ya
zlm eserlerle bunlarn yazarlar konusunda bilgi vermesi bakmn
dan konumuzu ilgilendirdiinde phe yoktur. Bu kitapta tp, elkim
ya, botanik, zooloji, matematik ve fizik gibi ilimlerin o zamanki konu
ve amalar zerinde olduka faydal bilgi vardr. Hele matematiin,
( 1 ) Tarih-i ebii'l-Faruk (IV, 36) dahi Takyeddin'in maiyetine Yahudi bir mnec
cim yardmcs verildiini, kaynak gstermeksizin, yazar.
[Ek 34) Bugn Rasathanenin yerini tam olarak saptamak olanakszdr. An
cak yukardaki bilgiye ek olarak Gotier'in Voyage Pittoresque de la Grece adl ya.
ptnda izdii stanbul Haritasnda Observatoire diye iaretli bir yere rastlanmak
tadr. [S. nver. stanbul Rasathanesi, Ankara 1 969. S. 59). (S.T.) .
-
1 10
zellikle geometrinin zihne hiddet (keskinlik) vererek anlay kuv

vetlendirecei, kant, ncl, ispat noktalarndan en kesin bilgi sa
layan ilim olduu iin insan esassz dncelere ve cehl-i mrek
kepten (bilmediini de bilmezlik) kurtaracan syler (bkz. Mev
zuat-iil-uli'm, I, s. 403). Bu konuda, astronomi, matematik ilimlerini
aklayarak mehur eserleri ve yazarlarn sayar. Hermes'i drisi'
den (yazar bunu Kur'an'daki dris peygamberle bir tutar) balaya
rak, Eflatun, Aristo, Farabi, bni Sina, Fahreddin Razi, Nasireddin
Tusi gibi byk bilgin ve filozoflarn hayat hikayeleri de alnm,
zellikle Eflatun ve Aristo ok vlmtr. Bizce, bu eser Osmanl
Trklerindeki ansiklopedilerin en nemlilerinden biridir. Takpr
l-zadenin, bugn Dou ve Batda msteriklerin her an bavur
duklar ve XVII. yzyl ortalarna kadar Osmanl bilginlerinin hayat
hikayelerini iinde toplayan, akaik- Numaniye adndaki eserinden,
herkes gibi, biz de faydalandmz iin, burada onun da adn an
may kadirinaslk sayarz (1).
Selim I.'in Msr' fethi srasnda orada bulunup, Osmanl ordu
sunda alan Ahmed bin Ali Znbli-l-Mahalli-r-Remmal adnda
bir yazarn Kanun fi'd-dnya adyle Arapa yazd bir eser, Murat
III .'n emriyle, Kad Abdrrahman adnda bir zat tarafndan, Trk
eye evrilmitir. Bu eserin Arapasnda yazarn resmi ve eski me
hur hekimlerin ve bilginlerin resimleri olduu gibi, tarihi hikaye
lere de birer resim uydurulmutur; Trkesinde bu resimler yoktur.
indekiler, corafya, memleketlerin acayip ve garayibi, efsaneler,
astronomi, astroloji, remil ve cifirden ibarettir. Topkap Saray Re
van kitaplnda hem Arapa ve hem Trkesi vardr ve Trke
nshalar Nuruosmaniye ktphanesinde de 3000 ve 3001 numara
da kaytldr. Yazar bundan baka, Feth-i Msr adyle bir tarih yaz
d gibi, Selim I.'in vefatna kadar devrinin tarihini, Vakat- Sul
tan Selim Han adyle kaleme almtr.
Bu devrin mspet ilimler alanndaki dnce rnleri arasnda,
Ebu Yahya Zekeriya bin Mehmed bin Mahmud-l-Kazvini'nin (lm.
1287) kendisine Batda ortaan Plinius'u lakabn kazandran, me
hur Acaib-l-mahlukat ve garaib-l-mevcudat adl eserinin, erh-i
kitab- acaib ve garaib adyle, Osmanl edebiyat tarihinde Sruri-i
Kadim (lm. 999 hicri) lakabyle bilinen air ve bilgin Mustafa bin
Muslihddin bin aban tarafndan, Kanuni Sleyman'm byk olu
ehzade Mustafa adna, ikinci Trke evirisi vardr. Fakat eviri
zrafa denilen hayvana gelince, ehzadenin haksz yere babas tara
fndan ldrlmesine ok zlen Sruri, eseri tamamlamayarak o
(1)
Bu
eser, O. Rescher tarafndan, Almancaya da evrilmitir.
111
noktada brakmtr (Topkap Revan kitapl, 1088). Kitabn asln

ehzade Mustafa Mekkeli bir tccardan satn alm ve evirisini S
ruri'ye emretmitir. Sruri evriiyi yaparken, fazla yerleri attn
ve faydal eyler kattn syler (1). Eserde baz ilave ve karmalar
vardr. Kazvini'nin Acaib-iU-mahlUkat' pek mehur ve birok dille
re tercme edilmi bir eser olduu iin, iindekilerden bahsetmeye
lzum yoksa da, eviriye kimi yerde olduu gibi, kimi yerde ak
lanarak geen nemli noktalan, dikkate deer eyler olduklar iin
burada ele almay uygun gryoruz. Mesela Kazvini, yaradltan
bahsederken, Cenab- Hakkn evreni alt gnde yaratt sznde,
bu alt gnn ancak bir azar azar ilerleme anlamna alnmas gerek
tiini, yoksa, henz gne yaratlmadan, gn ve zaman tasarm
mmkn olamayacan syler. Eserin deney usul zerine fkrala
rn, Sruri byk bir nemle ve aklamalarla alr ki, ilimde deney
ve gzlemin byk nemine inand bu satrlardan anlalr. Bir
de eserde, yeryznn kreselliinden, gnein iklim ve rklar ze
rine etkisinden dikkatle bahsolunmaktadr. Asl eserin iindekiler
nce gklerin ve gklerdeki cisimlerin, yeryzndeki maden, bitki
ve hayvanlarn anlatlndan sonra, eitli kuvvetler ve nefisler ve
akllarn aklanmas ve sonunda garip ekilli hayvanlarn tarifin
den ibarettir. [Bkz. Ek - 5).
Bu eit eserlerden Siraceddin mer bin el-Verdi'nin Haridet-l
-acaib ve ceridet-l-garaib adndaki eseri, Mahmud Hatib-r-Rumi
adl biri tarafndan, Selim I .'in torunu skender Paa-zade Osman
ah adna Trkeye evrilmitir. Eserin ilmi bir deeri yoktur; ar
zn, yumurtann sars gibi, kre biiminde olduundan ve mesela
Endls'ten kazlsa, in'e klacandan, dalarn ve nehirlerin na
sl meydana geldiklerinden, efsanemsi bir yolda bahseder (bkz. Esat
Efendi ktphanesi, 2040) . Bu eserin Paris'te Bibliotheque Natio
nalede (A.F.T. 1 5 1) bulunan nshasnda bir de dnya haritas bulun
maktadr. Londra'da British Museum'da bulunan baka bir Haridet
-l-acaib evirisi vardr (bkz. Cat. Rieu, add. 789) ki, bu daha m
kemmeldir. Fakat mtercimin ad bilinmemektedir; ancak 96} yln
da Sinan Beyin emriyle evrildii yazldr. Bu eviri de yeryz
nn biimi ve blmleri, denizler, dalar, nehirler, talar, deerli
talar, bitkiler, yemiler ve tohumlardan bahseder. Sonszde kya-
( 1 ) Paris'te Bibliotheque Nationale'de, her IJaslsa Arapa yazmalar arasnda bir

mecmua iinde kalan (bk.z. de Slane, Cat. des rnan. arabes, 2489), bu Trke eviriyi,
kataloun yazar, Abdurrahman bin mer-s-Sufi adndaki astronomun eserleri ara
snda numara altna alarak, tarif ederken, Kaz:vini'nin olmadn, fakat o trde11 ol
duunu sylemesi ve yazarn adn vermeyerek gemesi yznden,' dikkatsizlikle eseri
mer-s-sufi'nin sanm ve bu kitabn Franszcasna o yolda geirmitim; halbuki bu
son yazarn byle bir eseri yoktur.
1 12
OSMANLI TRKLERNDE LiM
met alametlerine ve dnyalarn saysna, kyamet gnna ait masal

bilgiler vardr. Eserin asl Arapas 822 hicri tarhinde kaleme aln
mtr. Herhalde, her iki evirinin, ayn eserden olmas gerekirse de,
stanbul'da grebildiim Esat Efendi ktphanesi nshas pek
nemli bir nsha deildir.
Bu cins kitaplar arasnda, air Yahya bin Pir Ali Nevi'nin Ne
taic-l-fnun ve mehasin-l-mtun (bkz. Paris, Bibi. Nat. Cat. man.
turcs., A.F. 44) adl eseri bir yer tutabilir. Yazar (lm. 1598) Malka
ral olup, Murat i l i . zamannda hret almtr ki akaik- Numani
ye 'ye zeyil yazan Atai'nin babasdr. Eserin banda yazar Yevakit-l
-u!Um, Fevaih miskiye ve Ltfi Tokadi'nin Mevzuat-l-ulCtm'undan
ve daha baka birok eski kitaplardan faydalandn syler. On drt
ilimden (baz nshalara gre on iki) bahseden, okumas kolay ve ke
yifli olan bu eserde zbde-i maarif marifetullahtr; umde-i ulum
ilm-i sfatullahtr, fakat bunlara vusul, yani asar-i bediadan mes
sir-i kadime istidlal iin, tarih, hikmet, ilm-i tabayi-i mevalid'i se
l:lse, ilm-i hey'et lazmdr (1) dedikten sonra, yaradl hikayesi ve
peygamberler tarihiyle balar. Sonra Yunan filozoflarndan, Me'
mun'un Aristo'nun kitaplarn nasl tedarik ettiinden, Farabi - bni
Sina ilikilerinden bahseder. Eflatun'un peygamber olduuna dair
bir de hadis (?) vererek, bunlar Molla Ltfi'nin erh-i matali' hai
yesinden aldn syler. Aristo'nun felsefesinin esaslarn ksaca
aklayarak cevher-i fertilerin (atomcular) teorisini redde kalkr:
Esasnda, kesilerek, krlarak, akldan ya da hayalden dahi olsa b
lnemeyecek olan ey atomdur, halbuki atom uzayda yer kaplar,
hareket eder, sa solu vardr. O halde iki yan vardr; iki yan olan
eyse blnebilir der. Hey'et (astronomi) basit veya kaytl olur.
Basiti kolaydr, geometriye ihtiyac yoktur; halbuki kaytlsnn geo
metriye ihtiyac vardr. Bu ilimler iin agmini, Nasireddin Tusi
ve Ali Kuu'nun eserlerini tavsiye eder. Astronomi ilminin dine ay
kr olmadn sylerken, u fkray anlatr: mer Hayyam Ptole
maios'un Almagest'ini okurken, kaba sofulardan biri bu kitabn ne
olduunu sorar; Hayyam da, Evelem yenzuru ilessemai keyfe beni
naha ayetinin tefsirini okuyoruz diye cevap verir.
Bundan sonra arzn kreselliinden, evrenin koni eklinde ol
duundan ve nihayet mspet ilimler yannda kelam, fkh, tasavvuf,
tarih, remil ve cirifden bahseder. Eserin banda Selim i l . zamanna
kadar Osmanl tarihi de zet olarak kaydedilmitir. Eserde Sokullu
(1) Bilgilerin z Tann'y bilmektir; ilimlerin en gvenilecei Tann"nn sfat
larnn ilmidir, ama bunlara erimek, yani gzel eserlerden anlarn, balangc olma
yan sanatsn anlamak iin tarih, fizik, tabiat ve astronomi lazmdr, anlamna.
1 13
Mehmet Paann sadrazam olduundan bahsedilmesine gre, her

halde 987 ylndan nce yazlm olacaktr.
Yine bu devirde Hakim ah Kazvini tarafndan Demiri'nin me
hur Hayat-l-hayvan adl eseri Selim 1. iin Farsaya evrilmi oldu
unu biliyoruz ki, aslnda hekim olan bu zat bn-n-Nefis'in Mu
cez'ini de erh etmitir. [Bkz. Ek - 6 ve Ek - 1 5 ] .
Tbbi eserlere gemeden nce, elkimya zerine, b u devirde ba
layan baz faaliyetleri sylemek lazmdr. Dervi Mustafa Sekakin-i
Konstantini adnda bir zat tarafndan yazlm bir elkimya kitab,
Paris'te (Bibi. Nat., F.T. suppl., 556) Milli ktphanede bulunmak
tadr ki, o zaman bilinen elkimya usul ve kurallarn, mesela altn
ve gmn eritilmesi, kkrt yapmak, iksir-i feylesofiyi (hayat ik
siri=mr uzatan ila) ve altn yapmak usullerini syler. Eserin
sonunda civa esas zerinden altn yapmak iin yeni bir usul Ma
ripli bir elkimyacdan 1000 akeye rendiini syler ki, Osmanl
Trkiyesinde elkimyay yayan ve onu sanat edinerek, byklerden
para ekenler ou zaman byle Kuzey Afrikallar olmutur.
znikli Ali Bey adnda bir zatn da elkimya zerine eserleri var
dr. Bunlardan biri Kef-l-esrar fi hetk-l-estar adl yazmadr (ni
versite ktphanesi, Yldz, tabiiye, 226) . Arapa olan bu kitab yaz
mak iin, 23 yl elkimyann kurallarn, sembollerini renmeye ve
srlarn kefe alan yazar, Ali bin Aydemir-l-Cildeki, Cabir bin
el-Hayyan'dan (1) ve daha baka elkimya yazarlarndan faydaland
n syler. Eser, 9 kat ge benzetme olarak, 9 tabakaya ayrlm ve
( 1 ) Tam ad Cabir bin el-Hayyan-l-Ezdi yahut el-Tusi. bazen el-Harrani'dir.
ia'nn Ali slalesinden altnc imam dedikleri mam Cafer Sadk'n (lm. 765) ren
cisi ve dostu diye Dou ve onlardan alarak Bat kaynaklarna ad geen bu zatn ki
ilii henz tespit edilememi olmakla birlikte, zellikle Batda Geber adyle. XII.,
X I I I . yzyllarda onun gibi gsterilerek Latince birok eserler yaynland gibi (bu
eserlerin tam bir listesi iin bkz. Aldo Mieli, La Science Arabe, Leyden, 1 939, s. 57-59),
ahs iin de bir hayli efsaneler uydurulmutur; mesela bu efsanelerden bazlarma
gre, Cabir bir Hint hkmdar, bir filozoftu. Nihayet son yllarda kendisine atfedi
len Arapa eserler, Berlin niversitesi tabii ilimler tarihi profesr Julius Ruska ile
yardmcs Paul Kraus (bu zat imdi Msr Klliyesi hocalarndandr) tarafndan in
ce!enince bu eserlerde baz terimlerin ve smailiye mezhebine bal hvan-s-Safa gizli
derneinin dini ve mezhebi grlerinin yer bulmasndan ve bu bilgilerin aa yu
kar 860 ylndan nce yazlmas mmkn olamayacandan dolay, bunlarn mam
Cafer Sadk'n rencisi olan Cab ir'e ait olmas ihtimali ortadan kalkmtr. O halde
eserler, hvan-s-Safa'dan biri veya herhalde gayet bilgin ve belki de smailiye mez
hebinin dailerinden biri tarafmdan yazlm: ve nem kazandrmak iin imamn dostu
Cabir'e atfolunmutur. Esasen Cabir'in kiilii hakkndaki tereddt mehur Filrist-l
ulum yazar bni Nedim'in byle bir zatn yaadnda gsterdii pheyle balar. Ba
tda Geber ad etrafnda dnen bilgilerin birou aslszdr; mesela madeni asitlerin
elde edilmesi ancak XVI . yzylda kefedilmiken, bu da Liber iornacum adl, Cabir'in
olduu sylenen bir esere girmitir. Kendisinin olduu sylenen Arapa eserlerin bir-
OT
1 14
bu fasllarda iksirlerden ve mahut ecsad-i seb'adan (1) bahsedil

mitir.
Yazarn baka bir eseri de Drer-l-envar fi esrar-il-ahcar'dr.
(bkz. Viyana ktphanesi, kat. Flgel, No. 1498). Yazar bu eserin
nsznde yllarca elkimyaya alt halde, deyimlerin ve terim
lerin d anlamlarna bakt iin, hibir ey anlayamadn ve so
nunda Cildeki'nin (lm. 1 342) eserini (galiba llm-l-mizan ve'l-mif
tal adl eser olacak) bulunca, srlarn kendisine aldn ve bu ese
rini yazmaya baladn syler (bkz. ayn eser, Selim Aa ktpha
nesi, mec. 881). Eserde hacer-i mkerremin (yani madenleri birbiri
ne dntrebilecek masal madde=filozofta) bileimini, niteliini
ve srlarn yazdktan sonra, elkimya sembollerinin ve ilm-i m izin'n
(yani elkimya) srlarn bildirir. Onuncu blmde bu srlarn mey
dana vurulmasndan biroklarnn bana belalar geldiini, hatta Ka
hire' de kendi hocas Mercui-l-Ama'nn bu srlar bulduktan son
ra, Kanuni Sleyman zamannda bir hain vezirin elinde telef ol
duunu da katar. Bu eserde kendisinin birok eserleri ve bu arada
yukarda ad geen eser de saylmaktadr. Yazarn hayatn pek
iyi bilmiyoruz; fakat adnn kimi vakit Ali elebi Alaeddin-l-Saru
hani el-Mellif (el- Muallim)-l Cedid diye sylenmesine gre, Ma
nisal olacaktr.
Bu devirde, daha baz nemsiz elkimyaclar varsa da, bunlar
hakknda tafsilat vermekten vazgeilerek, bu yzyllarda tbbn du
rumunu ksaca zetleyeceiz (2).
Bu blmn konusu olan yzyllarda, tbbn byk bir ilerleme
gsterdiini sylemek kabil deildir. Geri Kanuni Sleyman'm med
reselerinden birini tbba ayrm olmasna _ramen, oradan byk
yazar ve hekim yetitiini pek bilemiyoruz. Hatta bu medreselerin
mderrislikleri herkesin tamahn ekmi, ie iltimas karmaya ba
lam ve mderrisliklere ikinci derece ulema bile tayin edilmitir.
te yandan zaman getike, yer yer cahil hekimler tremi ve nihaou fizie ve metafizie ait olup, en toplu el-kimya bilgileri Kitab- Seb'ln adndaki
eserde bulunmaktadr (bkz. Carullah Veliyddin ktphanesi, 1 552) . Bu hususta fazla
tafsilat iin u eserlere bavurulmaldr: Aldo Mieli, La Science Arabe, Leyden 1939;
Dritter /ahresbt?riclt des Forschungs lnstitut in Berlin, 193 1 , J. Ruska, s. 9-22; P. Kraus,
6.
2342.
( 1 ) Yedi cisim. Bunlar altn, gm, kalay, kurun, demir, bakr ve harini (es
kiden ayna yapma-kta kulJanlan madde). Bunlar birbirlerine dntrmenin mmkn
olduuna inanrlard.
(2) Yalnz urasn syleyelim ki, bu elkimya merak, pek sk bir surette ol
masa blie, memleketimizde uzun zaman srm, hatta 1301 hicri ylnda Divan- Mu
hasebat (Saytay) yelerinden Tevfik Bey adnda bir zat bu iler uraarak, deney
ler yapm5tr (bkz. niversite ktphanesi, Yldz, taoiiye, yazma, 2 12).
xv .
YZYIL VE DENZ COGRAFYACI LARI
yet Selim II.'e hekimba Garras-zade Muhyiddin, verdii bir takrir

le, hekimlerin imtihana tabi tutulmasn teklif etmi ve bu teklif
zerine padiah, u aadaki buyruuyle, adeta bir eit devlet im
tihan tesis etmitir:
stanbul kadsna hkm ki dergah-i muallamda hekimba Gar
raseddin-zade Muhyiddin dergah-i muallama mektup gnderib s
tanbul'da vesair memalik-i mahmiyede baz kimesneler cerrah ve ta
bib ve kehhal adna gezb hengame kurub ve dkkanlarda oturub
mcerred celb ve alz iin Mslmanlara tbba mugayir ve hikmete
muhalif katil erbetler ve zehirnak mshiller verib ve adet-i aleme
muhalif yaralar aub ve gzlere dahi slubsuz yapub muhalif ot
lar koyub Mslmanlarn mallarna ve canarna zarar eritirb min
ba'din ann gibilerin marifet ve ilimlerin kend bizzat gidb san'at
larnda imtihan edb hallerine gre kadir olduklarn kimesneler
ilik edeler dey icazet vermeyince ann gibiler sergide ve dkkanda
oturub hengamegirlik etmeyb ve Mslmanlara muhalif otlar ver
meyb zarar eritirmeyeler dey tenbih olunmak lazm olduun bil
dirmi imdi ilimlerinde cahil olanlar Mslmanlara ol vechile mu
halif nesne verb zarar eritirmek mnasb deildir. Buyurdum ki
vardukta zikrolunan taifeye muhkem tenbih eyleyesin ki min ba'din
marnileyh hekimbana varub ilimlerinde ne mertebe kudret ve
marifetleri olduun marnileyh bizzat imtihan edb ilimlerine ka
dir olduklarna gre ilac etmee ruhsat vermeyince arularda ve
mecmalarda fuzuli esvablarn serb ve hengame ile cemiyetler edb
mcetred kendlere celb-i mal ilin Mslmanlara bulduklarn ver
mesinler ve yaraya ve gze nesne koyub mavere etmedin fuzuli
kend kendne tabiblenb hengamegir olanlar ve tbba muhalif
Mslmanlara nesne verenleri te' dib edb inad ve muhalefet zre
olanlar isim ve resimleriyle arz eylesn ki haklarnda emr-i erifim
ne vech ile sadr olursa mucibi ile amel oluna min ba'din emr-i eri
fimle amel olunmak ilin suretin sicill-i mahfuza kayd ettinden
sonra ayn ile emr-i erifimi marnileyh elinde ibka edesin. 8 c.
981 (Ahmet Refik, Onuncu asr- Hicr'ide lstanbul Hayat, s. 89) .
Bu devirdeki tbbi eserlerden ancak birkan saymakla yetine
ceiz; bunlardan biri Menafi-n-nas (bkz. niversite ktphanesi,
Yldz, tp, 2 1 8 ; Topkap Saray kitapl, K. 1066) adnda bir kitap
tr ki, halk iin yazlm bir eserdir. Bu kitabn yazap hakknda bib
liyografyalarda olan karkl burada aklamak pek yerindedir.
Eserin yazar olarak baz nshalarda, Tabib Kavsuni= Kaysuni-zade,
bazlarndaysa, Qervi Niqai diye gsterilmi olmas, bu karkla
sebep olmutur. Gerek Brockelmann ve gerek baka Avrupal yazar-
116
larn (mesela E. Blochet, Cat. des manucrits turcs de la Bibi. Nat,

Paris) Kaysuni-zadenin adn Mehmed Bedreddin bin Mehmed Kav
suni Nidai diye bildirmelerine baklrsa, her iki yazar ayn ahs
saydklar anlalyorsa da, Kahire yaknnda Kavsun kynden ye
time bir hekim ailesine mensup olan Kaysuni-zade, Kanuni Sley
man'n hekimbas olup, padiahn Sigetvar seferinde (1 565) vefa
tnda yannda bulunmu ve cesedini tahnit etmitir (bkz. Osmanl
Tarihleri ve zellikle olumluu iin Atai, Zeyl-i akaik- Numaniye,
s. 196). Halbuki Nidai Menafi-n-nas adl bu kitaba yazd bir son
szde, bu bende Dervi Nidai Ankara hakinden olup diye bala
yarak, drt kardein en k olduunu, seyahat yoluyle Krm'a
giderek, Han Sahih Giray'a hoca olduunu, elilikle Kanuni Sley
man'a gnderildii srada dmanlar tarafndan Krm Han katn
da, Tatar Han haindir diye padiaha bildirdii yolunda iftira edil
diini; bunun zerine dnn<jle yedi yl zindana atlarak, ktktan
sonra tesadf ettii evlad- resulden yz yanda bir pir ( ?) kendi
sine tp retip, bu eseri yazdn hikaye eder. Anlalyor ki, bu
iki yazarn birbiriyle zerre kadar iliii yoktur. Kaysuni-zadenin
Arapa tbba dair eserleri olduunu Brockelmann'da (Suppl., il,
666) gryoruz; ama bunlarn arasnda Menafi-n-nas yoktur, Nidai'
nin, tam manasyle bir hekim olmamas yznden, eserin teden
beri Kaysuni-zadenin sanlm olmas dnlebilir. Zaten eserin
dorudan doruya Kaysuni tarafndan Trke yazlmas, kendisinin
doru drst Trke konuamad (bkz. Zeyl-i akaik, s. 197) bi
lindiine gre mmkn deildir. Nidai bu eseri, ksaltarak nazm
ekline koymu ve Selim II.'e takdim etmitir. Manzum eserdeki :
Ageh ol tbda bir kitab ittim

Encm-i tbba afitab ittim
An nesr eyledim fesahatten
Bunu nazm eyledim belagatten
beyitlerinden her iki eserin de Nidai'ye ait olduu anlalyor. Ese
rin mensur ve manzum ksmlarnda Osmanl Trkiyesinde, belki
ikinci defa olarak, frengiden ve tedavisinden bahsedilmektedir. Tp
Fakltesi eski tp tarihi hocas Dr. Galip Ata (Ata), frenginin ve
tedavisinin manzum tarifini grnce, Kaysuni-zadenin Sultan S
leyman maiyetinde Macaristan ve Avusturya seferlerinde bulundu
unu dnerek, Latince mehur Syphilis (1) manzumesinin yazar
{ !) Tbbi manzumeler iinde en muvaffak olmu eserlerden biri olan bu Syphil
1530 ylnda yaynlan.mtr. Manzumenin kahrama
ki, srsnn kuraklktan lecei korkusuyle gne
tanrsna isyan etmesi zerine Apollo, insanlara imdiye kadar grlmemi musibetli
sive Morbus gallicus manzumesi

n Syphilus adnda b ir obandr
XVI. YZYIL VE DENZ CORAFYACILARI
1 17
Girolamo Frocastro'ya rastladn ve ondan grerek frengi hakkn

da manzum bilgi verdiini farz ve tahmine kalkmsa da, eserin
Kaysuni-zadenin deil, Dervi Nidai'nin olduu anlalnca, Bkre
IX. tp tarihi kongresine tebli edilen bu varsaym suya dm olur
(bkz. Galip Ata, Evolution de la medecine en Turquie, Bucarest,
1 932).
Yine bu devre ait olduunu dilinden bir dereceye kadar tahmin
edebildiimiz yazar, kopyacs, kopya tarihi ve yeri belli olmayan
Kamus-l-hikme ve't-tb adl, dikkate deer bir eser daha vardr
(bkz. Veliyeddin Efendi ktphariesi, 2527). lk bakta yalnz tbba
ait gibi grnen bu garip kamus yazar, bn Baytar'da, Kamus-l
-hikm e 'deki maddeleri kolay bulabilmek iin elifba srasyle tertip
ettiini sylemesine gre, bu iki eserden bir derleme yapm ola
caktr. "Abzen" kelimesini anlatrken, faydal otlar ve yapraklarla
kaynatlp, bele kadar girilen suya abzen denildiini ve buna en zi
yade lousalk halinde bulunan kadnlarn ve mesane ve bbrk ta
olanlarn rabet ettiklerini ve daha birok hastalklara bu banyola
rn faydas olduunu syledikten sonra, bu banyo suyuna Trkede
ferman ve derman suyu denildiini nakleder. te bu suretle, elif
ba srasyle tbbi madde balar gidip dururken, birdenbire araya
adi lgatler, felsefi deyimler, Hiamiye, Yakubiye tarikatlar, gne
ve--.ay tutulmalar, hatta vefkler girmektedir. Yazar her lgat ve de
yimin Arapasnn arkasndan, Farsasn ve hele btn bunlarn
Trkesini bulmu ve ilave etmitir.
Ad ve tarifi yukarda geen bn-n-Nefis'in Muciz'inin, ehzade
Mustafa'nm hekimlerinden birinin istei zerine, air Sruri tara
fndan evirisi (bkz. niversite ktphanesi, Yldz, tp, 277) cm
le cmle yaplm ve kimi vakit aklanmtr; Arapa tp dilini
renmek isteyenler iin pek faydal bir eserdir.
Bu yzylda, Osmanl padiah (Kanuni Sleyman, Selim 11.,
Murat 111.) zamanlarnda Osmanl imparatorluu snrlar iinde ye
timi ve eserler yazarak pek mehur olmu bir Osmanl-Arap heki
mi vardr ki, onu da burada anmak lazmdr. Bu zat, el-darir (kr),
el-ekmeh (anadan doma kr) ve hayra yorma kabilinden bazen
el-basir (iyi gren) lakaplaryle mehur olan Davud bin mer-l
-Antaki'dir. Suriye'de ve Msr'da, 1 5 1 1 ve 1 599 yllar arasnda, yabir hastalk musallat etmeye ve ilk olarak bu hastala Syphilus'un tutulmasna karar
verir. te bu manzume yznden, o vakte kadar trl trl adlar taklan bu hasta
la artk Syphilis ad verilmitir. Bu manzumenin edebi bakmdan pek deeri olduu
sylenir; Franszcaya gayet .gzel bir evirisi, Paris Tp Fakltesinin mehur derma
toloji hocas ve hocam Dr. Celal Muhtar'n stad Alfred Fournier tarafndan yapl
mtr.
1 18
am olan bu bilgin hekim, ayn zamanda bir filozof ve matema

tikiydi. Kendisi Yunanca renmi ve birok eserler yazmsa da,
bizi burada ilgilendiren eseri Tezkiret-l-elbab ad ve ksaca Tez
kire-i Antakz unvanyle Trkiye'de ve btn Mslman memleketle
rinde mehur olan mhim bir kitabdr ki, 1254 ve 1324 hicri yllan
arasnda Msr'da yedi defa baslmtr. Eseri 976 ylnda yazmaya
baladn bir mnasebetle sylyor (bkz. ayn eser, Msr, 1302,
1, 21). nszde, tbbn genel bilgileri verildikten sonra, tp mfre
datnn kendinden nce tertip edildiini syleyip, bu ilimde hreti
olan Yunan ve Arap bilginlerini teker teker sayar. Mfredat bahsini
bn Baytar'n El-Cami' adndaki nl eserinden geni bir surette al
d muhakkak olmakla birlikte, yazarn kendi denemeleriyle elde
ettii birok ilalardan da bahseder; hatta bni Sina, Kan un da 800
basit ila sayd halde, Antaki 1712 ila saymaktadr. [Ek 35] . Bun
dan sonra, ksaca terihten bahsedip, fazla ayrntlar iin, kendi ese
ri olan Nzhet fi't-terih'e mracaati tavsiye eder. Eserin ikinci ks
mnda, elifba srasyle, hastalklarn tedavilerini anlatp dururken,
baytar kelimesinde hayvan hastalklarnda, corafya kelimesinde bu
kelimenin Yunanca bir kelime olup, bu ilmin tpla ok ilgisi oldu
undan, iklimlerin hastalklar zerine etkisinden ve geometri keli
mesinde bu ilmin konutlarn yaplmasnda tpla ilgisi bulunduun
dan bahisle hatta kendisinin, Kef an-il-mkilat adl, geometri ze
rine eseri olduunu syler.
Tbba dair ikinci nemli eseri, Msr'da mirliva (alemdar) Der'
[Ek 35] Osmanl tbbnda eczacl k, tbbi nebatlar ve farmakoloji zerine pek
ok eser yazlmtr. Ayr kitap halinde Akrabadin'ler mevcut olduu gibi, hemen
btn tp kitaplarnda tedavi bahsinde bu konuda bilgi vardr. Kaynak eserler er
ken dnemlerde Arapadan Trkeye evrilmi ve bu tr kitaplara byk ilgi gs
terilmitir. Mesela. bn Baytar'n Mfredat'nn il. Beyazt'n zel kitaplar arasnda
bulunduu (Uzluk), ayn ekilde Discorides'in Materia Medica'snn evirisinin bir
nshasnn 1 . Mehmed'e ait olduunu ( nver) biliyoruz. Bu ilgi daha sonraki asr
larda atroimi'ye verilen nem ile devam etmitir (Tbb- Kimya-i Cedid). Osmanl
hekimlii ve Eczaclk konular zerinde son yllarda geni bir yayn faaliyeti ol
mutur. [S. nver: Osmanl Trklerinde Hekimlik Eczaclk, stanbul 1 952; ayn ya
zarn, Trk Eczaclk Tarihine Bir Nazar, zmir 1 97 1 ; N. Saylav: Fatih Sultan Meh
met Devrinde Tp Eserleri ve lalar, stanbul 1 953; ayn yazarn Eczaclk Tarihi,
stanbul 1 968; B.N. ehsvarolu: Eczaclk Tarihi Dersleri, stanbul 1 970] . Tbbi
bitkilerin ila olarak kullanlmak zere hazrlanmas [A. Demirhan: Msr ars
Droglar i.. Tp Fa kltesi Tp Tarihi Doktora tezi, 1 975] ve bunlarn gnlk hayat
ta kullanlmas [S. nver: Eski Evlerimizde Muacele Dolaplar, Sandklar ve htiva
Ettikleri ila/ara Ait Bir Misal Trk T p Tarihi Arivi Cilt 1 , Say 15 (1940) S. 1 201 24] hakknda ve dier eczacl k konularnda byrntya inen bilgiler derlenmitir. la
haz rlanmasnn belirli bir bilgi birikimi ile yaplabilmesi iin usta-rak usul ile ec
zaclk eitimi gelitirilmitir. [Bkz. B.N. ehsvarolu: Anadolu Trklerinde Ecza
clk retimine Bir Bak ve i.. Eczaclk Fakltesi i.. Eczaclk Fakltesi Mec
muas Cilt 1 ( 1 965) S. 90-1 1 8] . (A.K.) .
-
1 19
vi elebi bin Mustafa'nn vgsyle balayan ve Tezkire'nin kena

rnda baslm olan En-nzhet-l-mbhice fi tehiz-l-ezhan'dr. Bun
da bugn genel patoloji dediimiz bahisler, felsefi bir yolda yazl
mtr; yazar, kendisinden nce, 'bu yolda kimsenin bir eser yazma
dn syleyerek, iftihar eder. Bundan baka, ibni Sina'nn Ka
nun'una Nazm-kanun-ek adyle bir erh de yazmtr. Antak,i 'nin
baka eserleri ve dikkate deer hayat hikayesi iin slam Ansiklope
disi'nde tarafmdan yazlan makaleye mracaat olunabilir (1, 454).
Yukarki sayfalarda, bu yzylda mspet ilimlerin Osmanl Tr
kiyesindeki halinden ksaca bahsettik; imdi bir iki satrla genel,
kltrel baz noktalara deineceiz.
Bu yzylda Trkiye'de henz matbaa kurulmad gibi, basl
kitaplarn bile Trkiye'ye sokulmas serbest ol_mad!n ve _Arapa,
Farsa kitaplarn Trkiye)' girip satlmasn, _al?-ca_ pac!ihn fer
manyle, msaade edilebildiini sylemek lazmdr. Mesela 1594 y
lnda Roma'da baslan Euklides'in, Nasireddin Tusi tarafndan Arap
aya evrilen Tahrir-i Euclidis (1) adl eserinin Trkiye'ye sokulmas
ve satlmas iin, 996 tarihli bir ferman karldn biliyoruz (bkz.
Mustafa Nuri Paa, Netaic-l-vukuat, 111, 120; Selim Nzhet, Trk
matbaacl. stanbul, 1 939, s. 22; fremann tpkbasm iin bkz.
ayn eser, levhalar).
Yine bu yzyln dnce hayat hakknda genel bir fikir ver
mek iin, unu sylemelidir ki, Murat 111. zamannda Trkiye'ye
gelerek, Histoire du Serail et de la Cour (Paris, 1 633) adyle bir eser
yazan Michel Baudier'den aldmz bilgiye gre, o zaman Osmanl
memleketinde 120 medrese, 89 hastane ve 9000 renci bulunmak
tadr. Medreselerde artk rencilerin derslerine almadklar ve
daha ziyade zevk ve safaya, sefahat alemine daldklar ve bundan
dolay, Murat 111.'n, baz iddetli tedbirler alnmak zere, renci
saysnn aratrlmasn emrettiini de reniyoruz. rencilerin
dersleriyle uraarak, derece derece medreselerini terfi etmeleri ge
rektii hakknda, 29 evval 983 tarihli bir ferman daha karlmtr
ki, bir sureti Ahmet Refik'in Onuncu Asr- Hicride stanbul Hayat
adl eserinde bulunmaktadr (s. 50) .

Bu devirde, Osmanl Trkiyesinde, kiinin dnme zgr

l urunda idam edilmi olduunu biliyoruz. Bunlardan biri Ka
bz- Acemi adl ulemadan bir zattr. Bu Kabz, sa'nn Peygam(1) Euclides elementarum geometricum libri XIII. ex traductione Nasirid-Dini
Tusini nunc primum arabice impressi, Roma, 1 594. [Bu konuda Bkz. Hamit Dilgan:
Byk Trk Alimi Nassirddin Tusi, .T.. Yayn, 1 968). (A.K.).
120
bere_ s_tiJn saylmas gerektii ve baka baz iddialarla ortaya k

m ve her gezdii yerde bu dncelerini yaymaya balamt. Ka
nuni Sleyman zamannn nl sadrazamlarndan brahim Paa dev
rinde Kabz yakalanarak, Divana getirilmi ve orada hazr bulunan
Rumeli kazaskeri Fenari-zade Muhyiddin'le Anadolu kazaskeri Ka
diri Efendiler tarafndan yargs yaplmsa da, bu yarglamada Ka
bz'n iddialar dinlenip reddedilecek yerde, kendisine kar ebb
etim ve teddid ika' olunmu (svlm ve tehdit edilmi) ve sank
ise iddiasnn doruluu ispat iin, trl trl ayetler, hadisler ileri
srmtr. Bu kantlar kazasker efendiler reddedemeyince, Kabz,
Divandan serbeste kp gitmitir. Bu muhakemeyi kafes arkasn
dan dinleyen padiah, veziri brahim Paaya bu imanszn sustu
rulamayna sebep ne olduunu sorunca, paa, kazaskerlerin bilgi
sizliini ileri srm ve bunun zerine Kabz, ertesi gn yeniden
yakalanarak, Divana getirilmiti. Bu defa padiahn emriyle, mft
emseddin Ahmet Kemal Paa-zade, yani bni Kemal ve stanbul
kads Sadi elebi muhakemeye memur edilmiti. Bu ikinci muha
kemede bni Kemal, Kabz'n iddialarn rtm ve stanbul ka
ds da katline hkmeylemitir (bkz. Peevi, Tarih, I, 124; Ali, Knh
-l-ahbar, yazma, ksm IV, vaka XVII). Bu garip zatn kim ve ne
reli olduuna dair fazla tafsilat bulamadk; herhalde dndn
ak sqyleyen ve misyoner tabiatl bir adam olduu anlalmaktadr.
Murat III. zamannda, bir de Hamza adl biri, ayn dinden kma su
uyle (ilhad crm) idam edilmitir.
nc ve en nemli kimse, stanbul'da Behram Kethda med
resesi mderrisi, Nadajl Sar Abdj.irrahm.an adl bilgindir. Kendisi,
Divanda Rumeli ve Anadolu kazaskerleri tarafndan yarglanarak,
idama mahkum olmutu; vaktin sadrazam Trnak Hasan Paa
idama sebep ne olduunu sorunca, Anadolu kazaskeri Esat Efendi
karlk olarak yazd mektupta diyor ki :
Sultanm Nadajl hakknda sual buyurulmu byle zndk gr

medim lar- neir ve cennet- cehennemi ve sevab- ikab bilklli
ye inkar edip Eveleysellezi lalakassemavati vel'arda bikadirin . . . (1)
ass- kerimine ne dersin Yevme tbeddell-ardu gayrel'ardi (2) ve
( ! ) Bu ayetin tamamnn anlam: Yeri ve g yaratan Allah'n gc, bu yer
ve gk gibisini yaratmaya yetmez mi? Evet yeter; o , her eyi bilen yaratcdr,. (bkz.
Kur'an. XXX V I , 8 1 ) .
(2) Bu ayetin tamamnn anlam: Yerin ve gklerin baka bir arza ve baka
gklere dnecei ve bir ve kahredici olan Allah'n huzuruna kmak iin, mezarla
rndan kalktklar gn (bkz. Kur'n, X IV, 48).
xv.
121
nususuna ne dersin de
dim te'vili ve tevcihi vardr, murad yine bu inada olan ahvaldir
dedi. Yevme yekCnnnnas kelfirailmebsusi ve tekunlcibal kel'
hnilmenfui (2) ne demektir dedikte dalar gibi adamlar alemde pe
rian olurlar demektir dedi. Ve hatta ok nusus-i kaviye ile phe-i
rediesin izale ve kabul-i hakka imale kasdeyledik mecal olmad bu
mretebe zndktr. Kusur-i aklnda eeri phe yok feemma daire-i
tekliften haric olacak kadar mecnun deil idi. Zu'munca hayli ida
re-i bahs eyledi. Mecnun te'vili nususa kadir olmaz. Zndn ise ba
delahz tevbesi makbul olmayp bila te'hir katli vacip olmakla er'i
erif mucibince katline hkmolundu, hazretiniz hazr olsanz kendi
elinizle katli caiz idi. Kendi zu'm-i /asidince dnya belasndan halas
oldu, Mslimiyin dahi elinden ve din-i slam dilinden halas buldu
(bkz. Naima, Tarih, 1, 326, 1 0 1 1 senesi vakayii).
Vessemavat matviyyatn biymennihi ( 1 )
te bu suretle zndk (Allaha ve ahrete inanmayan) olduuna

hkmedilen Abdrrahman Hoca (Sar Abdrrahman), yukarki ifa
delerinden anlaldna gre, lemip S()f!SU;l:lU_f!a ve bu alemde
tabiat kanunlar stne olaylar olamayacana inanm bulunuyor
du. Bu dncesinin cezasn ekerek, Batnn bu yzylda yetien,
byk filozoflarndan Giordano Bruno'nun Roma'da yakldnn
(1600) ertesi sene stanbul'da idam edilmitir .

Osmanl Trkiyesinde, XV. yzyln ortasndan XVII. yzyln

ilk senelerine kadarki, ilim faaliyetini ksaca hikaye eden son iki
blmn ald, bu devirde, Batdaki ilim faaliyetine arabuk bir
gz atmak faydadan hali deildir. Bundan nceki zette bahsettii
miz gibi, Rnesans artk hmanizm halinde balam ve te yandan,,
mteharrik harflerle basm usulnn icadyle Yunanca ve Latince
ilmi eserlerin baslmasna sra gelmiti. Bu yzyllarda birok b
yk simalar ilim gklerinde, yeni yldzlar gibi, parlamaya balam
tr. Bunlardan biri stanbul'un Trkler tarafndan fethinden bir yl
nce talya'da Floransa yaknlarnda doan byk dahi Leonardo
da Vinci (1452- 1 5 1 9) , dehasnn harikulade genilii, bamszl,
( 1 ) Bu ayetin tamamn.n anlam: Cenab- Hakk, ona layk olan derecede tak
dis ve tespih etmediler, kyamet gnnde btn yer onun avcunun iinde ve gkler
se, toplanm bir tomar gibi, sa elinde olacaktr; A!ah kusurlardan uzak ve mrik
lerin ibadette ortak kldklar eylerden yksektir (bkz. Kur'an, XXXIX. 67).
(2) Bu iki ayetin anlam: nsanlarn pervaneler gibi dald, dalarn pamuk
gibi atld gn; ama buradaki crbah> kelimesnii Peygamber'e muhalefet eden reis
ler, yani da gibi byk adamlar, manasna anlayan tefsir dahi yok deildir (bkz.
Kur'an CI, 4 ve 5).
1 22
yepyeni dunceleri, sezgilerinin doruluu, gzlemlerinin salam

l noktasndan, sonradan daha ok takdir edilmitir. Ayn zaman
da byk bir sanat olan bu zatn sanat tabiatyle bizim ereve
nin dnda kalr (1). XIX. yzyl balarna kadar yalnz sanatl
yle tannan bu byk adamn, Milano'da Ambrosiana ktphane
sinde bulunan, el yazmalar ve not defterleri 1 796'da Paris'e gt
rlm ve orada Academie Franaise'in ktphanesine konulmu
tur. Bu yazmalar orada Venturi tarafndan incelenmise de, asl il
mi ve teknik dncelerini toplayan yazmalar mecmuas Codex at
lanticus, 1 8 1 5 ylnda yeniden Milano ktphanesine geri verilmiti.
Bu yazmalar, Franszca evirileriyle birlikte, ancak 1 88 1 ylnda Pa
ris'te Les Manuscrits de Leonard de Vinci ad altnda yaynlanm
tr. Geri, bu tarihten daha nce, Libri'nin matematik tarihinde bu
zattan bahsedilmi idiyse de, nihayet 1 906 ylnda nl Fransz fi
zikisi P. Duhem'in makaleleriyle, Leonardo'nun ilmi deeri, zel
likle mekanikteki bulularnn Galilee'nin keiflerini haz:rlad fik
ri ileri srlmtr. Bundan baka, da Vinci teknik alannda uma
makinelerini, paratleri daha o vakit dnd gibi, grme ii
nin fizyoloji ve fiziini olduka kavram ve te yandan da insan
terihi zerinde alarak, bugn ngiltere'de Vindsor saraynda sak
lanmakta olan gayet gzel terih levhalarn yapmtr.
Leonardo gibi ressam olan Nrnbergli Albrecht Drer de bu de
virde insan terihi zerinde incelemeler yapyor, matematik ve fi
zik zerinde alyordu.
Tp ilminde devrin dillerde dolaan bilgini ise, Osmanl tp ta
rihini en ok ilgilendiren Paracelsus'tur (1493-1541). Ancak XVII . ve
XVIII. yzyllarda Trkiye'de tp aleminde ok ad geen bu zattan
biraz bahsetmek lazmdr. Asl ad Aureolus Philippus Theophrastus
Bombastus von Hohenheim olan, svireli bu tp hocas, Luther'in
Hristiyan dininde meydana getirdii reforme hareketi gibi, tpta
bir reform hareketi yapmaya abalam, fakat, kibir ve gururu ve
herkesi bir yolda krmas yznden, baaramamsa da, o vakit mut
lak egemen durumunda bulunan Galenos ve bni Sina tbbna kar
sava aarak, bu yazarlarn kitaplarn, biraz nce Luther'in papa
nn emirnamesini yakmasn takliden, yakarak, derse balamtr. Bir
de, o vakte kadar okutma dili olan Latinceyi brakarak, profesr ol
duu Bale ehrinde Almanca ders vermi ve kitaplarn Almanca yaz
mtr. Paracelsus'un gayet garip isimli eserleri vardr. Bu zatn tp
ta asl yeni prensibi, kimyann tedaviye uygulanmas, yani yalnz bit=
s.
( 1 ) Sanat iin bkz. Mazhar evket pirolu,

11.
Rnesans Sanat,
stanbul, 1942,
xv .
YZYI L VE DENZ COGRAFYACILARI
1 23
kisel ilalarn deil, madensel bileiklerin de kullanlmasyd; n

k, Paracelsus'a gre, hastalklar vcudun kimyasal bileiminde
meydana gelen bozukluklardan ileri gelmekte olduu iin, bu kim
yasal bileime giren maddelerin vcuda sokulmas, yahut vcuttan
karlmasyle tedavi mmkn olabilirdi. Bu usule sonradan tpta
iatrochimie ad verilmitir. te yandan macrocosme'un (byk ev
ren) microcosme (kk evren=insan) zerine byk etkisi oldu
una inanan ve hatta bu yzden bazen mistisizme bile den yaza
rn slubu gayet etin ve kendisine mahsus olarak kulland de
yimlerin anlalmas pek gtr. Mesela Yunan felsefesinin drt
eleman yanna koyduu elemandan birine sulphur adn ver
miti; bu deyim, asla kkrt demek olmayp, yanmann asl mad
desini ifade ederdi. Civa deyince btn madenleri kapsayan nitelik
ve prensipleri ve bunlar arasnda sublimation'u, sale=tuz dedii
zaman da, kimyasal bir bileiin atee dayanan ve deimeden kalan
ksmn anlamak lazmd. te bu zor anlalr yazar, kitaptan zi
yade, tabiatn incelenmesi tarafls olmu ve diyar diyar dolam
tr; hatta bir yazsnda ilim ve sanat bir memleketin mal deildir,
onu her yerde aramak lazmdr; insan hocasn kendi evinde soba
nn arkasnda bulamaz diyerek, kitaba benzettii tabiatn yaprak
larn evirmek sayd gezilerini mazur gstermek istemitir. Her
halde, dikkate deer, fakat eksantrik bir kimse olan Paracelsus, ha
yatn byk skntlar iinde, btn meslektalar tarafndan ha
karet grerek, Salzburg'da bitirmitir. Fakat, her ne olursa olsun,
bu garip halli adam, kimyann amacnn altn yapmak olmadm
kuvvetle sylemek suretiyle, bu ilmin, en nemli uygulama alanla
rndan biri olan, tbba girmesini, ilknce, srarla savunan bir ya
zardr (1).
te bu zatn dnceleri XVIII. yzylda, dorudan doruya
eserleriyle olmasa bile, azdan aza, zellikle gayr-i Mslim hekim
ler araclyle, Osmanl Trkiyesine de gemitir. Aada grle
cei zere, Salih bin Nasrullah'n Gayet-l-itkan adndaki eserinden
baka, hibir eviride Paracelsus'un adnn yannda eserlerinin ad
gemez; halbuki btn evirilerin ad Terceme-i Parakelsus'tur.
Yine bu devirde modern madenler ilminin babas saylan George
Agricola, madenler ve fosiller hakknda, deerli bilgiler vermitir.
Matematikte de bu devir, modern bir safhaya balang oluyor.
Ahlaki prensiplere itaatsizliiyle mehur olan Jerome Cardan,
(1) Paracelsus'un hayat ve felsefesi hakknda en toplu bilgi iin bkz. E. Radi,
Berlin, 1909-1913 ve Sdhoff,
Geschichte der biologischen Theorien in der Neuzeit,

Paracelsus Forschungen.
124
bilinmezli denklemlerin zm iin mehur olan usuln yaynla

d gibi, yazd cebir kitabyle, ortaa cebir usullerine son veri
yordu. Botanik ilmi de bu devirlerde, nl Alman botanik bilgini
Leonard Fuchs'un (1501-1566) sayesinde, byk bir gelime kazan
mt. Bu zatn ad, mehur gzel fuchsia ieklerine verilerek, ye
il bir lmszle eritirilmitir.
Yine bu yzylda anatominin kurucusu saylan Flamand An
dreas Vesalius ( 1 5 1 4-1566), Louvain ve Paris niversitelerini pek
muhafazakar bularak, Padua'da profesrle gemi (1 537) ve ora
da gerekten anatomide yeni bir a amtr. lk olarak, dorudan
doruya ly aarak, rencilere gstermek usuln kurmu ve
bu suretle eskilerin biri kitaptan okuyan= lector, teki anatomi par
alarn gsteren=demonstrator grevini kendi nefsinde toplamtr.
Bu almalarn sonucu olarak, be yl iinde mehur eseri De corpus
humani fabrica'y yaynlamtr ki, bu eser modern anatomi ve fiz
yolojinin temel ta saylr. Kaslarn kasln gsteren resimleri za
mann btn anatomi eserlerine gemi olduu gibi, kann dola
mnda, pek iyi bildii Galenos teorisini eserine almakla birlikte, ka
nn sa kalpten sol kalbe, aradaki perdenin delikleri yoluyle geti
inde phesini meydana vurmaktan ekinmemi, bu perdede gzle
byle delikler grmek kabil olmadna dikkat ekmekten geri dur
mamtr.
Bu devrin en byk ve en nemli kefi, phesiz ki, astronomi
alannda olmu ve btn ilim alemini batan aa sarsmtr. Po
lonyal Nicolaus Koppernikus (1473-1543) -ki, ksaca Kopernik di
ye mehurdur- Yunan bilginlerinden Philelaus ve Aristarkhus'un
eserlerinin incelenmesiyle eritii sonucu, yani evrenin merkezinin
arz olmayp, gne olduunu ve btn gkcisimlerinin gne etra
fnda dndklerini ispat ederek, yzyllardan beri hkm sren Pto
lemaios astronomisini bir vuruta ykmt. Bu hususta yazd De
revolutionibus orbium coelestium adl eserini, baslm bir halde,
ancak lm deinde grmeye muvaffak olmutu (1543).
te yandan, XVII . yzyln ilk senesinde, Roma'da imdi heyke
linin bulunduu meydanda odunlar zerinde, lnquisition maiikemesi
kararyle, yaklan filozof Giordano Bruno ( 1547-1600) , bizim alemi
mizden baka alemler olduunu, evrenin zaman ve uzay iinde son
suz olduunu ve btn evrene yaygn bir ruhun varln iddia et
mitir. Cena de le Ceneri, yani Perhizin ilk arambas yemei adl
eserinde, arzn gne etrafnda dndn tekrar eden zavall filo
zof yukarda sylediimiz akbete uramt.
ngiltere'de Kralie Elisabeth'in zel hekimi olan William Gil
bert de, Bruno'nun evren grne katld gibi, mknats ve mk-
125
natsl maddeler, zellikle pusula zerine nemli bir eser yaynla

mtr.
te en belirli izgileriyle zetlemeye altmz bu ilim hare
ketinden Osmanl Trkiyesinin asla haberli olmad, yukarki say
falarn okunmasyle, pekala anlalr. Anatomi, hep bni Sina'nn
ve nihayet bn Nefis'in anatomi ve fizyolojisi, tp, ufak tefek gz
lemlerin eklenmesiyle, Galenos ve bni Sina'nn tbbdr. Koper
nik'in btn bir sistemi ykan kefinden Osmanl Trkiyesi haberli
olmak yle dursun, Takyeddin rasathanesi, rasad-i cedid diye ha
la Ptolemaios astronomisi zerinde alyordu. Ksacas Trkiye,
bu devirde mspet ilimler noktasndan, darya kar kuvvetli bir
setle kapanm ve adeta Batyla hibir temas olmam gibidir. Fa
kat bundan sonraki devirde Batyla temas, gayet ge ve uzaktan bile
olsa, balamtr ki, gelecek blmn en nemli konusunu bti te
maslar tekil edecektir (1) .
( 1 ) Bu blmn ba tarafnda Fatih'in lmnden 1 603'e kadarki dnemde

(sayfa 71 ) Osmanllarda. pozitif ilimler alan nda belirli bir durg u n l u k olduu, hi
deilse eski hareketli gelimeni n ayn h zla devam etmedii i leri sr l m tr. Ya
zar. bunun sebepleri hakknda ihtiyatl bir varsayma girierek mparatorluun
snrlarnn ok genilemesi, devaml harpler (istila hummas) Ulemnn bu dnem
de olaylarn ok iinde yaamalar . Padiahlarn zel eilim ve meraklar oldu
unu belirtlemitir. Bu yllarda mparatorluun ihtiam ve kudretin i n doruuna eri
mesinin bir doygun l u k hissinin domasna ve atlm gcnn azalmasna yol aa
bildii gibi bilimsel gelimeyi de yavalatabilecei -klasi k gr olarak- kabul
edilebilir.
Ancak, 1 940'1ardan sonra yaplan yeni aratrmalar sonucunda Osmanl m
parotorluunnu i ktisadi yapsnda xv. yzyl balarndan itibaren baz deimeler
olduu _ tespit edilmi, hatta bunlarn etkisi ile bunalm snrna varan soru n larn
ortaya kt da gsterilmitir. Bu i ktisadi ve dolayl olarak idari zorlu klarn sos
yal ve kltrel yapya da tesir ettikleri anlalmaktad r. Osmanl Medreselerinde
zellikle bu asrn son larna doru balayan durgunluun sebepleri arasnda bu
i ktisadi ve idari bunalmn da herhalde rol vardr. Bilimsel gelimeyi inceleyen bu
eserin konusu dna kt iin bu nokta zerinde fazla durmayarak yalnzca
di kkati ekmekle yetineceiz. [Konu ile ilgili genel kaynaklar: .L. Barkan'n nc
almalar yannda M . Akda'n Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi (1959 ve 1 974) ;
ayn yazarn Trk Halknn Dirlik v e Dzenifik Kavgas (Ankara, 1 975) ; M. Cezzar'n
Osmanl mparatorluunda Leventler ( stanbul 1 965) ; H. nalck'n The Ottoman
Empire, the Classcal Age 1300-1600 (Landon. 1 973) ; F. Braudel'in La mediterranee
et le monde mMiterraneen f'epcque de Philippe il (Paris, 1 949 ve 1 966) . (A.K. ) .
Blm
XVII. - XVII I . YZYILLAR VE .KATP ELEB
XVI. yzylda, ilim retiminde ve ilmi eserlerin yazlnda g

rlen arln, XVII. yzyln yarsnda daha ok belirdiini gr
yoruz. Gerekten bu yllarn yazmalarnda, artk Avrupa'da beliren
modern ilmi dnn, Yunan ilmini temelinden sarsan byk d
nce hareketinden eser bile grlmez. Tercme-i hal kitaplar an
cak ynetim veya yarg evrelerinde hret alm kimselerin isim
leriyle doludur.
Sylediimiz gibi, daha nceki yzyllarda tabii ve fiziki ilim
lerin retim yeri olan medreselerde birka ansiklopedik bilgin ye
timiti. Fakat XVII. yzyldan bu yana, medreselerde yava yava
akli ve mspet ilimler itibardan dm ve dersler daha ziyade
fkh alan iine kapanmt. Matematik, astronomi, felsefe gibi ders
ler, her ne kadar, tamamyle ortadan kalkm deilse de, herhalde
ikinci planda kalmtr. Hatta bu ilimlerden en ilkel bilgilere bile
sahip olmayanlarn en byk medreseler mderrisliine ve en b
yk makamlara getii grlmtr. lim ve fikir alemindeki bu
gerilemeden, Murat IV.'e (1623-1 640) verdii layihasyle n kaza
nan, Koi Bey yle ac ac ikayet etmektedir:
Halen tarik- ilim dahi fevkalhad mtegayyir olmutur ve ara
larnda cari olan kanun-i kadim tenezzl bulmutur. Mukaddema bir
talib-i ilim danimend olmak murad eylese ulemadan birisi mte
harrik olub evvela an<lan mahrac dersi okuyub istidad ve liyakatini
mahede ettikten sonra mderrisinden birisine gnderirdi. Andan
birine byle byle haricde ve dahilde ve sahnda nice mddet dani
mend olub badehu murad ettii yerde karar edb yolu geldikte m
Iazim olub ruzname-i hmayuna nam yazlrd. Hatta danimendle
rin eskileri ki muidlerdir, her birine tetimme tayin olunub anda sa-
XVIl.-XVIII. YZYILLAR VE KATP ELEB
1 27
kin olan suhtegan tayfasna ifade-i ulum ederlerdi. 1 003 tarihine ge

lince salm muidlerinin imdiki mderrisler kadar itibar vard. . .
Tarik- ilim pek pak ve mazbut idi. Ol sebebden ilerinde cahil ve
ecnebi olmayub eer kuzat eer mderrisinden cmlesi ilm-u dini
mkemmel, rz ve vekar sahibi adamlar olub mderrislii halinde
ilm-i erife ve mansb halinde din devlete istikamet ile hizmet
edb ibadullaha nef'i rnam olurdu . . . Bu asrda da alim ve cahil bir
grlrneyb erbab- ilm marifete imtiyaz verilse zaman- kalilde yi
ne evvelki mertebeye varrd. "Menasb-i ilmiye efaatle verilmek
murad deildir. Alim hangisi ise ana gerektir" (bkz. Koi Bey Risa
lesi, Ebzziya basm, s. 39-43) .
te yandan, aada kendisinden uzun uzadya bahsedeceimiz
Katip elebi, Mizan-l-hak fi ihtiyar-il-ahak adl, kk risalesinde
slamn ilk zamanlarnda mspet ilimlerin yasaklanmas rivayetle
rinden bahsederken, diyor ki:
Fakat nice hali-yz-zihin kimseler sadr- evvelde vaki olan me
ni rivayetlerini hacer-i camid gibi taklid-i mahaz ile tutub asln ted
bir ve mlahaza etmeden red ve inkar eyledi. Felsefe ilimleri deyu
zemme mbtela olub yeri g bilmez cahil iken alim gindi. Eve
lem yenzuru fi melekutssemavati vel'ard tehdidi kulana girme
yb zemin ve eflake nazar- bakar gibi gz ile bakmak sand. Devlet-i
Osmaniye evailinden Sultan Sleyman zamanna gelince "Hikmet
ile eriat ilimlerini cemeyleyen" muhakkikler itiharda idi. Sonra
eb'l-fetih Sultan Mehmed Han medaris-i semaniye bina edb kanun
zere ul oluna deyu vakfiyesine kayd ve erh-i mevakf ve haiye-i
tecrid derslerini tayin eylemiti. Sonra gelenler bu dersler felsefi
yattr diye kaldrub hidaye ve ekme[ dersleri okutma makul gr
d. Yalnz ana iktisar, namakul olmakla ne felsefiyat kald, ne hi
daye ve ekme! kald ve bununla suk- ilme kesad gelb ehli inkraza
karib olmala baz kenarda Ekrad diyarnda yer yer kanun zre ul
eden talihlerin mbtedileri Rum'a gelip azim tafra satar oldular
(bkz. Mizan-l-hak fi ihtiyar-il-ahak, stanbul, 1306, s. 10-1 1).
te bu iki zatn ifadelerinden anlalyor ki, XVII. yzyl ban
da ve hatta daha XVI. yzylda bile, Osmanl Trk medreselerinde,
akli ve nakli ilimler noktasndan, bir gerileme gze arpmaktayd.
Bu devirde matematik zerine, Hzr Halife Taberi adnda bir
zatn Cezire-i Erkam ad altnda, bir aritmetik kitab ve Diyar- Be
kirli Molla Mehmed elebi adl baka bir yazarn geometri, astrono
mi ve baka ilimlerden bahseden eseriyle, kendisinin koyduu prob
lemlere yine kendisinin verdii cevaplardan meydana gelme redd-
kabul ve ecvibe adl bir eseri vardr. Murad IV.'n mneccimbas
baka bir Mehmet elebi'nin de baz ufak tefek astronomi risalele-
128
rini biliyorsak da, bunlar kendilerinden ayr ayr bahse deer eser
ler deildir.
Tpta Larendeli Siyahi-zade Dervi adnda bir zat, Msr'da uzun
zaman gezip incelemeler yaptktan sonra ilalarn Trke, Arapa,
Farsa, Rumca ve Berberke adlarn veren bir lgat kitabyle Mec
muat-t-tb adl manzum bir tp kitab yazmtr (bkz. ehit Ali Paa
ktphanesi, 2039). Bu eserin ikinci ad da, Terceme-i Molla Siyal1i
mntahabat-i ihtiyarat-i ifa derbeyan- ilm-i t b dr. Eser mevsim
lerin tbbi etkileriyle balar. Kan alma, hacamat, nabz ve idrar ba
hisleri iyice yazlmtr. Sonra hastalklar ve ilalar tarif eder (ta
rihi 161 5) .
Yine bu devir hekimlerinden Zeynelabidin bin Halil tarafndan,
Murat IV.'a takdim edilmek zere, ifa-l-fuad adnda bir eser kale
me alnmtr (bkz. niversite kthanesi, Yldz, tp, 260; Topkap
Saray kitapl, R. 1 691 , H. 577, E.H. 1 8 1 8) . Bu kitap daha ziyade
yemek, imek ve giyinmee ait salk kurallarn anlatr. tk drt b
lm bu ilerde kullanlan maddelerin zelliklerinden ve etkilerinden
genel olarak bahseder. teki blmlerinde ayr ayr her yemein,
mesela hayvansal, bitkisel yemeklerin, yemilerin zelliklerinden, i
eklerden, buhurlardan, mcevherlerden ve hatta sa uzatma ve se
mirme ilacndan da bahisler vardr. Eser XIX. yzylda, ayn yaza
rn ay ve biber zerine yazd risalelerle birlikte, Kahire' de basl
mtr.
Bu devrin en nemil tbbi eseri, hi phesiz, Murat IV.'n ba
hekimi, bedbaht Emir elebi tarafndan yazlan Enmuzec-t-tb adl
kitaptr. Bu eserin birok nshalar stanbul ktphanelerinde bu
lunmaktadr. Emir elebi Msr'da renimini tamamlam, Kala
vun-Mansuriye hastanesi hekimliine atanmtr (bkz. Enmuzec-t
-tb, niversite ktphanesi, Yldz, tp, 28, var. 2-3). Olumluu iin
byk bir ey bilmiyoruz; o zaman ulemasnn hayatlarn yazan
akaik zeyli ihi'de ad bile gemez. Daha nce yazd Neticet-t
- tb da sylediine gre, stanbul'da Unkapan'nda bir hekim dkka
n atn bildiimiz gibi, Kaptan Recep Paaya mensup olup, tmar
defterdarlna ve nihayet padiahn hekimbalna kadar yksel
diini reniyoruz. Nihayet, afyon kulland bahanesiyle ve dman
larnn fitnelemesi zerine,- Nizip'te Murat IV.'n zorla yedirdii ok
miktarda afyondan zehirlenerek, 1 048 hicri ylnda vefat etmitir (o
zamann btn vakayinamelerinde bu feci katlin tafsilat vardr).
Herhalde eserlerinin incelenmesiyle, bu Emir elebi'nin bilgili, zel
likle zeki bir hekim olduu anlalmaktadr. Enmzec-t-tb, btn
teki tp eserleri gibi, havann, topran ve iklimin nitelikleri zeri
ne bir salk bilgisi blmyle balar; anatomiden ksaca bahsettik'
'
XVII . - XVIII. YZYILLAR VE KATP ELEB
129
ten sonra, hastalklarn ve ilalarn teker teker aklanmasna geer.

Emir elebi, kitabnn nsznde, yazarn, kendisinden nce yaz
lan eserlerden, hibir ey katmadan, her eyi almasnn doru ol
madn ve kendi deneylerinin sonularn da kaydetmesi gerekti
ini syler. Mesela sakomonya (mahmudiye otu) denilen ilacn mik
tar, gerek iklim ve gerek ilacn kt yer yznden, deieceini,
onun iin bu miktar bni Sina'nn Kanun'undan olduu gibi alp
kullanmann doru olmayacan, te yandan Antakya sakomonya
snn stanbul'da Basra sakomonyas miktarnda verilmesi yanl
sonular vereceini szlerine katar (bkz. Enmzec-t-tb, var. 5-9).
Kitabn son bahsi de ilgi ekecek kadar nemlidir. Burada Emir e
lebi hekimlerin mutlaka anatomi renmelerinin pek gerekli oldu
unu ve hele savata bulunan hekimlerin, len askerlerin lleri ze
rinde, anatomi bilgilerini geniletmelerini ve eer bu mmkn ol
mazsa, maymunlar, domuzlar zerinde terih yapmalarn kuvvetle
tavsiye eder.
Bu devirde, dikkate deer tbbi bir eser daha vardr ki, o da
irvanl emseddin Itaki adl bir yazarn Terih-l-ebdan ve terce
man- kbale-i feylesofan balkl kitabdr (bkz. niversite ktpha
nesi, T. 2662 ve Sleymaniye ktphanesi, Vehbi Efendi ksm, 1476).
Bu eser, nsznde yazl olduu gibi, Murat IV.'n sadrazam Recep
Paa zamannda kaleme alnm olmasna gre, tarihinin 1 629-1631
yllar aras olmas gerekir. Yazar bir zamanlar dershane-i dris'te
(yani tp ilmini renmede) izaa-i vakit ettiini (zamann bouna
harcadn), fakat baka baz ilimleri de rendiini nszde sy
ler; sonszde bir trl bir baltaya sap olamayp, akta kaldndan
yanar yaklr ve sonunda padiahn kendisine eyh-l-harem'lik hiz
metini vermi olduundan dolay, dualar eder. Eser ksmen bni
Sina'nn Kanun'undan, bn Nefis'in erh-i Terih-l-Kanun'undan
evirme ve olduka gzel resimlerle ssldr. nsz bitince, drt
elemandan, mizalardan ve hltlardan bahsettikten sonra, vcut or
ganlar zerine genel bilgi verip, anatomiye geerek, batan itibaren
beden blgelerinin anatomisiyle urar. Dlyatann anatomisini
yazarken, kar sayfaya bir kadn resmi yaparak, dlyatann yerini
ve ftsn dlyatanda duruunu gstermeyi ihmal etmemitir.
Hatta bu bahsin arkasndan embriologie'ye dair bir fasl bile vardr.
Kalbin gz olup bu organn asla hastalk kabul etmediini ve
buraya maraz tari olursa helakin mukarrer olduunu syler. Ya
zar, bn Nefis'in, bni Sina'nn erh-i Terih'te sylediinin tersine
olarak, kalbin iki gz olup, sa taraftaki gzde karacierden gelen
kann pierek sol taraftaki gze getiini ve oradan akciere (ygen)
gittiini sylediini yazar ki, bu ifadeyle, bn Nefis'in kk kan
OT 9
1 30
dolamn en doru bir ekilde kefettiini anlayamam olduunu

gsterir. Eer taki bu noktay doru anlam olsa idi. Servetus'un
kefinden asr nceki, bn Nefis'in bu yksek kefi Trkiye tp
alemine gemi olacakt.
Fikrimizce kitabn en nemli kaynann, yazarn aka syle
memesine ramen, Mehmed Mansur bin Ahmed'in Kitab terih-l
-beden (kaleme aln tarihi IX. hicri yzyl) adl ve resimli Farsa
anatomi kitab olduu dnlebilir; tertibi ve resimleri tamamyle
ona benzer (bu eser iin bkz. Paris, Bibi. Nat. Cat. man. pers., lSSS,
s. 96). Bu son kitap, slam tp aleminde pek mehur olmu ve hatta
1 265 ylnda Hindistan'da Luknov'da Terih-i Mansur! ad altnda
baslmtr. [Ek - 36] .
Bu devirde, 1 638-1 639 yllarnda elkimya ile uraan iki kii al
tn yapmak hevesine derek, bu uurda balarn vermilerdir. Bun
lardan biri, Magripli, teki de Druz erafndan Muin-olunun kz
dr. Bu kz, altn yapaca bahanesiyle, Murat IV.'tan para szdrm
ve bu paray keyif ve sefahatine sarf ettikten sonra, tabii, bir ey
yapamam ve idam olunmutur (1).
Mehmet iV. zamannda, iki saray hekimi, padiahn emriyle, bi
rer tp kitab yazm ve bunlarda memleketimizde kan yeni hasta-
yiz
( 1 ) Bu kzn kardei Hseyin Bey, Enderun mektebinde tahsil grm ve Tem

adyle, ansiklopedik bir eser yazmtr (bkz. Naima, Tarih, I I I , s. 1 80).
[Ek - 36] taki'nin ( 1 572-1632?) bu anatomi kitab ayr ntlar ile bir aratrma
konusu olmutur. [E. Kahya: emsettin ltaki'nin Resimli Anatomi Kitab Doktora
Tezi (1 970) DTCF, Ankara; konu ayrca Kahya tarafndan zet olarak yaynlanmtr:
DTCF Aratrma Dergisi Cilt Vlll (1 970/1972) S. 1 7 1 - 1 86] .
Bu incelemelerden u sonular elde edilmekteo ir: 1 . Risle-i Terih-i Ebdn n
sta n bu l Ktphanelerinde bilinen 6 n shas. ayrca F . N . Uzlu k kitaplar iinde d e
2 n shas mevcuttur. Bunlardan 4 tanesi resimlidir. Gerek yazl, ekli gerek iin
deki resimler ltaki'nin ada Bat Anatomi !bilgilerinden etkilendiini gstermek
tedi r ki, XVl l . Asr i l k yarsnda bu husus zerinde durulmas gereken bir konudur.
2. Bu eserin , iddia eoildii gibi Ahmet b. Mansur'un XV. yzylda yazd Terih-i
Ebdan' n bir evirisi olmad, her i ki kitabn karlatrlmas sonucu anlalm
,
tr. 3. Anatomik bilgiler asndan ltaki'de Trk- slam bilimsel gelenekleri devam
etmekle beraber bilhassa beyin, rogenital sistem ile erkek ve kadn genital sis
temlerine ait baz emalarn Vesalius'da bulunan resimlerle benzerli k gsterdii
gibi; baz emalarn da -Vesalius dnda- dier Bat kaynakl kitaplardan aln
d grlmektedir. Bu adan baknca ltaki'nin kita'bndaki resimler 3 gruba ayrla
bilir; ilk grup Ahmet b. Mansur'un ao gecen kitabndaki lere benzer, i kinci g ru p
Vesalius'un Fabrica'sndakilere benzer, nc g r u p ise Vesalius'un eseri dnda
fakat gene Bat kaynakl olduu (yz ve izgilerinde) belli resimlerden meydana
gelir. Btn bu bilgiler ltoki'nin eserin i n eviri olmadn kantlama ktadr. 4. ltaki'
n i n kitab Trke asndan da nemlidi r. O tarihte kulla n la n baz Trke anatomi
terimlerin geerlilii ayrca incelenmitir. [E. Kahya: ki Osmanlca Metinden Der
lenmi Anatomi ve Fizyoloji Terimleri (S. ltaki ve M. Behet Efendi) Bilim Kltr
ve retim Dili olarak Trke, Ankara ( 1 978) S. 233-269]. {A.K.).
'
XVI I . - XVI I I . YZYILLAR VE KATP ELEB
131
lklar tarif etmilerdir. Bunlardan biri hassa tabipleri bahekimi

Halepli Salih bin Nasrullah bin Sellum'un (lm. 1 670) Gayet-iil-be
yan fi tedbir beden-il-insan balyle, 1 655'te padiaha takdim olu
nan eserdir ki, padiah bu eserden memnun olarak, yazara samur
krk giydirmitir. Yazar, nsznde, tpta yeni yeni ilerlemeler ol
duunu, padiahn bunlarn memleketimizde de duyulmasn arzu
ettiini bildirmektedir. lk blmde saln alt eleman olan hava,
besinler, iecek eyler, vcut idmanlar, ruhi idmanlardan (uyku,
nefsin istekleri ynndeki hareketler) bahsettikten sonra, tedavi
usullerini sylerken, kan almann o kadar lehinde gzkmez ve bu
noktada, Hippokrates'in tabiat, hastalklarn seyri srasnda, peka
la etkili olur; bizim iin onun iine yardm etmek yeter dsturunu
ileri srer. lalar bahsinde hi verilmemesi gereken ilalar pek
dikkatle bildirir. Bileik ilalar blmnde, zellikle Bat yazarla
rndan Nikolaus adna rastlyoruz. Bu kitabn Franszcasnda bu ya
zarn kim olduunu bulamadm yazmtm. Sonradan Isis ilim
tarihi dergisinde Dr. Sarton, kitabn eletirisini yazd srada, bu
Nicolaus'un, eer skenderiyeli Nicolas Myropsos deilse, Salernolu
Nicolaus olacan ihtar etmiti. Gerekten, Nicolaus Myrepsos, 1280
tarihinde bitirdii mehur Dynameron adl kitabnda, bileik ilalar,
zellikle merhemler hakknda nemli tafsilat verir. Bu eserin bir de
Latince ksa evirisi vardr. Salih Nasrullah'n bu kitab, yahut on
dan alnma Arapa bir kitap grm olmas muhtemeldir (bkz. G.
Sarton, Introduction to the History of Science, il, 239, 1094). Yeni
ilalardan, mesela ether'den (ruh-i zac) bahsettii gibi, yeni hasta
lklardan frengi ve plica polonica denilen, bit ve pislikten salarn
birbirine yapmasndan ibaret olan bir hastalk ve humma-i dakki
ile iskorbt de anlatlmtr (bu yazma iin bkz. niversite ktpha
nesi, Yldz, tp, 230) . Halep'ten stanbul'a gelerek, stanbul kads,
sonradan ser etibba-i hassa (hekimba) olan yazarn Arapa bir
ok eserleri arasnda Gayet-l-itkan fi tedbir beden-il-insan adl biri
ve daha nemli olmak zere, Gaye fi't-tb adl baka bir kitab da
ha vardr ki bunda i ve d hastalklar, deri hastalklaryle (bu ba
histe kadnlarn kullanaca kozmetikler de vardr) madensel ve bit
kisel zehirlerden bahsolunur (birinci eser iin bkz. Kprl ktp
hanesi, 975, Topkap Saray kitapl, Y. 101 1 ; ikinci iin bkz. Ber
lin, Staatsbibliothek, Kat. der arab. Handschriften, 63 15).
Yine Berlin ktphanesinin Arapa yazmalar katalounda
6352/3 numarada, Tbb-l-cedid ellezi ahtere'uh Barakelsus adyle
Arapa baka bir eser de yine bu yazarn adyle kaytldr. Geri
Brockelmann bu eserin Gayet-l-itkan'n bir paras olduunu sy
lemekteyse de, Sanartus ve Nicolaus'tan Sleyman bin brahim
1 32
adnda birinin yardmyle Arapaya evirdiini ve bunu sonradan

hekim mer ifai'nin Trkeye evirdiini greceiz. Yine ayn k
tphanede Oswald Croll'n (lm. 1 609) Basilica Chymica adndaki
eserinin Arapaya Salih Nasrullah tarafndan evirisi vardr. Bun
lardan Paracelsus'tan yaplan evirinin bizim iin dikkate deer ta
raf Trk kitaplarnda ilk defa olarak, bu Alman bilgininin eserle
rinden ikisinin (Paragranum, Paramirum) adlarnn verilmi olmas
ve kimyaya dair blmlerin evrilmi bulunmasdr. Bu eserin Sa
lih Efendiden sonra gelen Paracelsus mtercimleri iin daimi bir
kaynak olduu anlalmaktadr. [Ek - 37] .
Salih Nasrullah'n Gayte-l-itkan'nn eyhlislam Feyzullah
Efendi emriyle Sultan Ahmet hastanesi bahekimi Mustafa Feyzul
lah tarafndan Nzhet-l-ebdan fi tercemet-il-itkan adyle Trkeye
evrildiini biliyoruz. Fakat mtercim, eseri temize ekmeden lm
ve olu kazasker Yahya Efendi, Fatih hastanesi bahekimi Ahmed
Ebl-es'ad adnda bir zata bu ii yaptrarak, adn da vermitir.
Yalnz eserde Paracelsus'un tp kimyas zerine hibir bahis yok
tur. Ancak mtercimin, daimi hummalar bahsinde knaknann ke
fi ve kabuunun faydalar zerine, ilgi ekecek ilaveleri vardr (bkz.
niversite ktphanesi, Yldz, tp, 225).
Mehmet IV.'in yazdrd ikinci eser de saray hekimlerinden
Hayati-zade Mustafa Feyzi'nin, Resail-l-mfiye fi emraz-il-mkile
adl be risaleden meydana gelme -ki, buna Trkiye hekimleri ara
snda Hamse-i hayat ad verilmitir- Trke bir tp kitabdr (bkz.
niversite ktphanesi, Yldz, tp, 345; Topkap Saray kitapl, R.
1 680, H. 550 ve A. 2 1 26). Tam bir nsha olan bu yazmada Risale-i
naraz-i efrenc, Risale-i merakiye, Risale-i sevday-i merakye ve Ri[ E k - 37) Hekimba Salih Efendinin ad geen eserin i n Paracelsus evirisi
olup olmad hususunda Kofta Londra Welcome Ktphanesi, Arabics MS. 6A'da
kaytl yazma n shaya dayanarak bir aratrm a yapm. ayrca bu konuda yaplan
dier yaynlar tartmtr. (Bkz. K.S. Kolta: Hekimba Salih bin Nasrullah bin Sa/
lum'un Grne Gre Parace!sus. 1. Trk Alman Tbbi likileri Sempozyum Bil
d irileri, (stanbul 1 981 ) S. 93-100). Bylece baz noktalar aydnlanm olmaktadr:
1. Salih b. Nasrullah'n biyografisi hakknda en emin kayna k, hicri XI. yzylda,
Halepli nemli kiilerin hayat hikayesini yazan Al-Muhibbi veya Dimiki ad i le a n
lan Muhammed-al Amin'dir ( 1 651 -1699). 2. Sal i h Efendi'nin Gayet-/ tkan isimli
eseri 3 blmden meydana gelmekte bunu tamamlayan drdnc kitap ad geen
ve Paracelsus'dan evrildii ileri srlen Tbbi-/ Ceddid'd i r . Bu eserin eviri ol
mad ilk defa 1913'de Richter tarafndan i leri srlm ve bu hususa daha son
raki yllarda yaplan aratrmalarda da iaret edilmitir. 3. Kofta tarafndan yaplan
i ncelemelerden anlald zere bn Sa/lam kitab Parace/sus'un eserinden evir
memi; bilakis tbbi kimyadan bahseden bu blmn ondan ev dier Avrupal
hekimlerin grlerinden yararlanarak ve buna kendi bilgi ile tecrbelerini de ek
leyerek bizzat yazmtr. Bu suretle yazar basit bir eviri yapmam, Paracelsus'un
teorileri n i erh etmitir. 4. Pek ok kitapl kta nshalar olan bu eser zerinde kar
latrmal bir aratrmann yaplmas gereklidir. (A.K. ) .
.
XVII.-XVIII. YZYILLAR VE KATP ELEB
1 33
sale-i hummay-i dakki, Risale-i maraz-i pilika adl be risale var
dr (1). Birinci risale karnda olan ve sevdayi (atrabilaire) olmayan

hastalklar, yani, mide, karacier hastalklarn anlatr ve bu hu
susta Latin etibbasndan mzakeresi sebk eden bilgileri de yaz
m, zellikle, ou zaman adn Senartus olarak yazd Breslau'l
Daniel Sennert'in (1 572-1637) gzlemlerinden bazlarn vermitir (2).
Bat hekimlerinden adn verdii ikinci kii de Frenelius =Jean Fre
nel'dir (3). Bir de Rivierus ad geer (4).
Sevday-i merakyeden bahseden ikinci risalede akl hastalklar
tarif olunuyorsa da, bunlarn da zel sebepleri yine karndaki or
ganlarn bozulmasna ve hltlarn yanmasnn iddetine verildii
iin, bu hastalklara yan karn blgesinin adndan alnarak, mera
kye sfat verilmektedir. Bu risalede de yine Sennert'in adna rast
lanr. [Ek - 38] .
Frengiye ait olan nc risalede yazar, XVI. yzyln tannm
bilgini, ad yukarda geen, Girolamo Frocastro'nun (1483-1553) nl
Syphilis manzumesinden ve baka Bat hekimlerinden alarak, has
tal gayet iyi bir ekilde anlatmakta ve nitelemekte olduu gibi,
eitli tedavi usullerini, zellikle civa tedavisini sylemektedir. Bu
arada spanyal Nicholas Monardes'in (lm. 1 578) Amerika bitkileri
( 1 ) Bu eserin baka tam bir nshas British Museum, cat. Rieu, add. 5684'te,
risaleleri de Arapa olarak Gotha ktphane
sinde No. 1980'de bulunmaktadr. stanbul'un muhtelif ktphanelerinde de birok
nshalar vardr.
(2) Bu yazar XVI. ve XVII . yzylda Almanya'da Wittemberg'de nl bir profe
sr ve bir filozoftu. Eserlerinde kimyann tbba uygulanmasn verdii gibi, Aristo
felsefesinin rijk noktalarn belirtmitir. Eserleri Lyon'da klliyat halinde baslm
ve o zamann tbb iin bu esrelerin kafi olduu her tarafta sylenmitir.
(3) Bu zat (1497-1558) nl bir matematiki ve hekimdi. Bu da Aristo ve Ga
lenos ilmine kar o vakit hakim olan gveni sarsm ve daha ziyade gzleme nem
vermi bilginlerdendir. Birok matematik ve tp eserleri vardr. Universa madica adn
daki klliyat 30 defa baslmtr.
(4) De la Riviere adooaki bu zat, Fransa'nn XVI. yzyl ampirik hekimlerin
den bir tabiiyeciydi.
llet-i merakiye ve Sevday-i merakye
[ E k - 38] Osmanl Hekimliinde akl hastalklar tedavisi ve bakm nemli

bir yer igal eder. Selu klu Dar-ifalarndan itibaren btn hastanelerde a kl
hastalar i in ayr blmler mevcuttur. Bu tbbi merkezlerin yannda tekkelerde,
ziyaretgahlarda inan ve telkin yoluyla (Karaca Ahmet gelenei gibi) akl hasta
larna yardm edilmitir. [Bkz. S. nver: Deliname Tp Dnyas: Cilt 10 (1 937) 36193625, S. nver: Trkiye'de Psikiyatri Tarihi zerine, i.. Tp Fakltesi Mecmuas,
Vol: 22 (1959) S. 1 1 98-1 215, .. Aksal: Psikiyatri Acc Dersi, i.. Tp Fakltesi Mec
muas, Vol: 1 8, (1 955). S. 1 -5. .. Aksal: Trk Psikiyatri Tarihine Bak Nro-Psiki
yatri Arivi, Vol: XV ( 1 978) S. 81 -88, G. Koptagel: Rehabilitation of the mentalfy
handicapped in Turkey: Past and Present, Social Science and Medicine Vol : 5,
(1 971 ) S. 603-606, G. Koptagel - lal, A. Kazancgil: Orta Dou ve slam Dnyasnda
Bilimsel Dnce ve Psikosomatik Kavramnn Tarihsel Temeli, i.. Cerrahpaa Tp
Fakltesi Dergisi, Vol. 12 (1 981 ) Say 4] . (A.K.).
1 34
hakkndaki grleri de kaydedilmitir. Drdnc risale, plica polo

nica adl deri ve sa hastalnn Trkiye'de ok grlmedii, ama
bunu bilmenin gerektiini syleyerek, lzumlu bilgiler verildii gibi,
beinci risalede fena tabiatl (habis) hummal hastalklar zerine
bilgi verilmektedir. Burada Luis Mercado, zellikle Rodrigue Fon
seca adndaki Bat hekimlerinden alnm qilgilere rastlanr. Bun
lardan Portekizli Fonseca, Latince bir eser yazarak, XVI. yzylda
Almanya'nn Aa Pfalz eyaletinde hkm sren bir ateli hasta
lktan bahsetmitir. Yazar, bu hummaya maligna sfatn verdii gi
bi, bizim Hayati-zade de bu sfat, Latincesinin anlam olan habis
kelimesiyle evirdiini sylemitir (1). Bu hastalk hakknda span
yal Luis Mercado (1520-1606), 1 574'te bir eser yazarak bu hummay
tarif etmi ve tp tarihileri bu hastal, bugn bildiimiz, typhus
hastalna benzetmilerdir (2) . Fakat Hayati-zadenin eserinden bu
hastala bugn ne dendiini anlamak ok zordur; nk, yeni bil
gileri, eski bilgilerle kartrarak, iinden klmaz bir hale getir
mitir.
te nemli tp eserlerinden bahsettiimiz bu iki hekimden bi
rincisi, yani Halepli Salih Nasrullah bin Sellum'un dnme olduu
ve Latince veya Rumca bildii sylenmekte olduu gibi, ikincisi,
yani Hayati-zade Mustafa Feyzi Efendi, akaik zeylini yazan eyhi
ye gre, Museviden dnme olup Mehmet iV. devrinde Halepli Sa
lih'in yerine 1080 ylnda hekimba olmu ve 1 103 ylnda vefat et
mitir (srayla hekim yetitiren bu aileden, Ahmet 111. zamannda,
ayn memuriyete geen baka bir Hayati-zade Mustafa Feyzi Efendi
daha vardr ki, bu zat evvelkinin torunudur).
uras muhakkaktr ki, bu dnme Trk hekimi, ou zaman
Bat yazarlarndan faydalanmtr. Zaten kendisi eserinin banda,
Latin etibbasnn fudalasndan mtalaa ve mzakerem sebk eden
mahaller diye kark bir ifadeyle, Bat eserlerini okuduunu ya
hut mzakere ettiini sylyor. simlerin ou zaman yanl yazl
m olmas bize bir dereceye kadar gsteriyor ki, Hayati-zade oku
madan ziyade, o zaman stanbul' da bulunan gayri Mslim hekim
lerle mzakere etmitir. Ama dnme olduu iin, bir yabanc dil bil
mesi de ihtimalden uzak deildir (3) . Bu zatn Ali Emiri Efendi k
tphanesinde (tp, No. 29) bir Akrabadin kitab da vardr.
Latince eserin ad Tractatus d e febrium acutorum e t pestflentium dur.
Louis Mercado, Hippokrates tbbna ok taraftar, zeki ve maharetli bir he
kimdi. Bundan dolay kendisine tp tarihinde tbbn St. Thomas d'Aquinas' unvan
verilmitir. nk nasl ki bu ilahiyat Arsito'yu tutarak, bir dini felsefe kurduysa
bu hekim de Hippokrates'e tutunmutur.
(3) Asl ad Moe ben Raphael olan Hayatf.zadenin yalanc Mesih Sabatai Sivi'
nin padiahla konumasnda tercmanlk ettiine dair, vaktin bir Ermeni airinin man(1)
(2)
'
1 35
te bu devirde bazen Bat eserlerinden, ya azdan toplama

veya aktarma suretiyle, meydana getirilen bu eit eserler, artk Tr
kiye' de, bir Bat tbb bulunduundan haber alnm olduunu gs
termekle birlikte, hi birisinde ne bir sistem ve ne de bir senteze
rastlanmad gibi, XVII . yzylda Avrupa'da tbbn ilerlemelerin
den hibir habere rast gelinmez; hatta bu eserlerde, Bat yazarla
rndan yaplan aktarmalara ramen, balca hakim olan dnceler
Galenos ve bni Sina'nn dnceleridir. Mesela yine bu devirde
Mehmed bin Ahmed bin brahim adnda, hayatn bilemediimiz
bir zat da Budin=Budapete'de vali Hseyin Mustafa Paann em
riyle bn-l-Baytar'n Kitab-l-mugni fi'l-edviyet-il-mfrede adndaki
nl eserini Trkeye hem evirmi, hem de aklam ve eviriye
Mualecat-i eyh ibn-l-Baytar, Levazim-l-hikme adn vermitir.
Halbuki, Sakzl bir Rum aileye mensup olan Alexander Mav
rocordato (1), talya'nn Padua niversitesinde tp tahsilini ikmal
ederek, kan dolamnda akcierlerin rol zerine, Latince bir tez
neretmitir (Pneumaticon instrumentum circulandi sanguinis, Bo
logne, 1 664; bkz. Paris, Bibi. Nat, 8 tb., 3629). 1 50 sayfa kadar tutan
bu kk eserde, yazar byk bir yetkiyle, nce Hippokrates, Gale
nos ve Vesalius'un kan dolam zerine dncelerini zetledikten
sonra, W. Harvey'nin kan dolamn buluunu aklayan mehur
De motu cordis adndaki kitabn tartmaktadr. Yazar Alexander
Mavrocordato, Divan- hmayun tercmanlnda nemli bir itibar
ve nfuz kazanm, Karlofa Antlamasnn mzakerelerine katlm
ve Sadrazam Kprl Hseyin Paa ve reis-l-kttab Rami Efendi
nin yannda nc kii olarak, devletin en nfuzlu adamlarndan
biri kesilmitir. Buna karlk, hekim olarak, Trkler arasnda hi
bir hrete eriememi, hatta, meslektalar zerinde, hibir ilmi
etki yapamamtr. Bu ciheti, onun zamannda yazlan eserlerde ye
ni kan dolam teorisine dair bir tek sze bile rast gelememekle,
pekala anlayabiliriz. [Ek - 39] . (Ayrca bkz. Ek 3 ve 1 5).
zumesinde bilgi vardr {bkz. Avram Galanti, Les Medecins fuifs, s . 14). Trkiye'de
Nevruz gn sarayda macun yapmak usuln de bu adamn icat ettii sylenir.
(1) Bu zat, Osmanl tarihinde, ana tarafmdan bykbabasnn adna balanarak
skerletzade diye tannan Divan- hmayun tercman ve sadrazam Kprl Fazl Ah
met Paayla o vakit Fransa. sefiri bulunan Marquis de Nointel'in zel hekimiydi.
[Ek - 39] -Hekimlik yannda, eitli politik ve dini uralar ile byk davalar pe
inde komu bir kii olan A. Mavrocordato ( 1 641-1709) ve hayat hakknda Uzluk
ayrntl bilgi vermi ve hekimlik alannda, hemen hepsi Trke dnda olan yayn
larna ait bir makalen in evirisini yazsna eklemitir. Bu yaznn sonunda Osmanl
mparatorluu ba tercmanlarnn bir listesi de mevcuttur. [Bkz. F.N . Uzlu k : Dip
lomat Bir Tabib A.0. Tp Fakltesi Mecmuas Vol. XIX 4 (1 966) S. 1 007-1026]. Ay -
1 36
te XVII. yzyln son senelerine kadar, Trkiye'de tp ilmi

iin syleyeceimiz szler zet olarak yukarki sayfalardadr. Fakat,
eer Katip elebi bu devirde yaamam olsayd, teki ilimler iin
de byk bir ey syleyemezdik. Ama ok derin ve stn bir ara
trc ve inceleyici olan, Katip elebi'nin, hayat ve o zamanki ilim
zerine etkisini anlatmaya balamadan nce, birka eserden bahse
debiliriz. Bu eserlerden biri, yukarda ad geen Kazvini'nin Acaib-l
-mahlukat'nn Sruri tarafndan balanan evirisinin (yukar bkz.)
Mehmed bin Mehmed Radosi-zade tarafndan tamamlanan ksm
dr. lk ksmyle bu ksm karlatrlrsa, Rodosi evirisinin duru
mu, Sruri'den Rodosi'ye gelinceye kadar, Osmanl Trklerinde ilim
kntsn bize pekala gsterir. Hele mtercimin kendiliinden
katt paralar olduka bncedir; mesela dalarn, nehirlerin nasl
meydana geldikleri zerine ileri srd eyler hep finaliste (erek
i) bir grle yazlm, manasz eylerdir. Mehmet IV.'t sunulan
(1685) bu eserin Paris'te milli ktphanedeki nshas (Blochet, Cat.
F.T. 1063) pek ssl ve resimli bir nshadr. Burada Topkap Sa
ray Revan Kk ktphanesindeki nshay grmek, ne yazk ki
ksmet olmad. Paris nshasndaki resimler, bir mutaassbn eliyle
kaznm olduu iin, bunlara dair bir ey syleyemiyoruz. Radosi
zade, Ayasluk'ta domu ve 1 1 13 hicri ylnda stanbul'da vefat et
mitir. Kendisinin bn Hallikan evirisinden baka Arapadan dier
evirileri de vardr.
Bundan baka, Viyana ktphanesinde (Flgel, Kat. No. 1459)
Mecmuat-s-sanayi namyle eviri bir esere rastlanr ki, Bitlis han
Abdal Hann emriyle, ad bilinmeyen bir zat tarafndan Farsadan

Trkeye evrilmitir. Bu kitabn Farsa bir nshas British Mu
seum'da (Rieu, Cat. II, 489, add. 1 796) bulunmaktadr; yazar Hint
-Trk mparatoru Evreng Zib'in zamannda yetimi Zeynelabidin
adnda bir zattr. Eserde deerli talarn yaplmas, birok maden
lerin eritilmesi, panzehirlerin hazrlanmas, zellikle altnn minya
trlerde kullanlmak zere varak haline getirilmesi, fildiinin boyan
mas, ka ve trnak boyas, kl ve hanere su verme ve zehirli
maddelerin bunlarn zerine srlmesi ve rugan-i skdari dedik
leri feu gregeo is 'nn (1) yapm, badadi kadn yaplmas, zellik( 1 ) inlilerin bulduklar, ortaada zellikle Hal seferleri srasnda kullanlan
yangn fzesi. Buna Rum atei de denirdi.
rca d ier bir Mavrocordato da Mustafa Behet Efendinin 1 831 yazd Kolera Ri
salesini 1 833'de Almancaya evirmitir [Bkz. F.N. Uzluk: Kolera Risalesi, T. Tp
Tarihi Arkivi Cilt 1 ( 1 935) S. 1 45-1 56] . (A.K.).
xvn .. xvm.
YZYILLAR VE KATP ELEB
137
le gizli mrekkep elde edilmesi zerine gerekten merak verici bilgi

ler vardr. Bu eserin, mspet ilimler asndan, zel bir deeri olma
sa bile, o zamanlar, Bitlis ve civarnda ran ve Hindistan ilim ve sa
natnn etkisini, hele ince sanatlara olan dknl gstermesi ba
kmndan nemlidir. zellikle eserin son Bitlis han, ilim ve sanatn
koruyucusu, Abdal Han tarafndan Trkeye evirtilmi olmas dik
kate deer. Abdal Han 1 655 ylnda Osmanllar tarafndan malup
ve esir edilerek stanbul'a getirilmi ve burada idam edilmitir (bu
zatn kitaplan, hezarfenlii hakknda bkz. Evliya elebi, Seyahatna
me, IV, 100, 245). Bitlis'in nasl bir ilim yuvas olduuna ve oradaki
medreselerin saysna ve ilim erbabnn faaliyetine dair eref bin
emseddin'in erefname'sinde (bkz. niversite ktphanesi, Fars.
yazma, 233, ves. 106-1 1 0, Trke evirisi Topkap Saray kitapl,
R. 1469) nemli tafsilat vardr (bir de Journal Asiatique'in Avril-Juin
1 937 nshasnda Armenag Sakiziyan'n Evliya elebi Seyahatname'
sinden zet bir makalesi vardr). Ksacas, erefname ve baka eser
ler okunursa, Bitlis hanlarnn Anadolu'nun dousunda ilme hrmet
ettikleri ve orada bir hayli bilgin yetitii anlalyor ki, Katip e
lebi'nin, son zamanlarda, Dou Anadolu'nun ilimde kendini gster
diini sylemesi de bunu dorular .

Trkiye ilim tarihinde XVII . yzyln ilk yars, bizim Katip

elebi, Avrupallarn ve bazen bizim de Hac Kalfa dediimiz Mus
tafa bin Abdullah'la, olduka dikkate deer bir devir halini alm
tr. Batda Kef-z-zunun (1) adl mehur bibliyografyasyle, pek ta
nnm olan, Katip elebi ounluk tarafndan yksek bir bibli
yografya uzman ve her telden alan bir yazar gibi sayld halde,
bazlarnca zamann byk bir bilgini gibi grlmtr; biz bu say
falarda, hayat ve eserlerinden mmkn olduu kadar ksa, fakat
geree en yakn bir yolda bahsederek bu nemli simann Trkiye
ilim alemindeki yerini belirtmeye alacaz.
Katip elebi'nin en iyi hayat hikayesi, nl kiilerin biyografi
lerini toplayan, Sllem-l-vusul ila tabakat-il-fuhul (bkz. ehit Ali Pa( 1 ) Bu eser 1 835-1858 yl!ar arasnda G. Flgel tarafndan Latince evirisiyle
birlikte Leipzig'de yedi cilt olarak, bastrlmtr ki bu nsha bugn btn Avrupa
msterikleri arasnda elden asla dmez. Msr'da hicri 1274 ylnda basld gibi
stanbul'da 1 3 1 1 ylnda yeniden baslmtr. Bu defa yazarn el yazsyle olan ns
hadan alnarak ve dzeltmeler yaplarak Profesr erefettin Yaltkaya marifetiyle
Maarif Vekaleti tarafndan yeniden baslmasna balanm ve birinci cildi yaynlan
mtr. Bu son baskda Flgel'in okuyamad veya yanl okuduu yerler de dzel
tilmi ve tamamlanm olduundan, yeni basknn artk btn ilim lileminde Flgel
basksnn yerini tutaca muhakkaktr.
138
a ktphanesi, 1 877) adl kitabnda kendi tarafndan yazlm k

smla sonradan Mizan-l-hak'ta yazd son ksmdan alnarak mey
dana gelir ve baka biyografilere ba vurulmasna lzum kalmaz.
Asl ad Mustafa olan bu zat, annesinden iittiine gre, stan
bul' da, 1017 = 1 608 ylnda domutur. stanbul ulemas arasnda Ka
tip elebi ve din mensuplarnca Hac Halife= Hac Kalfa diye an
lrd. Babas Abdullah (bykbabasnn adndan bahis yoktur), En
derun'a girmi ve oradan silahtarlk hizmetiyle kmtr. Kendisi
bilginler ve eyhlerin toplantlarna devam eden bir zat olup, olu
nu hemen zel retmenlerden okutmaya balamtr. Katip elebi,
ocukluunda Kur'an' yarsna kadar ezberlediini ve on drt yan
da Muhasebe-i Anadolu denilen kaleme gnde 10 dirhem cretle
atandn hikaye ettikten sonra, 1033 = 1 623 ylnda, Abaza Paa is
yann bastrmaya giden kuvvetle, Kayseri civarndaki cezalandr
ma hareketine, babasnn yannda, katlm olduunu ve 1035 = 1625'
te Badat seferine gittiini ilave eder. Ayn ylda Badat'tan umut
suzluk iinde dnerken, Musul'da babas vefat ediyor ve gen Katip
elebi, amcasyle kalyor; o da Nusaybin dolaylarnda lnce, Di
yar- Bekir'e ve orada, baba dostlarndan birinin araclyl; Mu
kabele-i svari kalemine ra ediliyor. Erzurum seferine 10361037 = 1 626-1627 sralarnda katldktan sonra, stanbul'a dnnce,
Kad-zade Efendinin derslerine devam ediyor, fakat 1039 = 1 629'da,
Husrev Paa maiyetinde, yeniden Badat ve Hemedan seferlerine
katlyor ve bu defa hayli sknt ektiini sylyor (1).
1041 = 163 1 'de stanbul'a dnnce, yeniden Kadzade Efendinin
derslerine devam etmise de 1043 = 1 633'te Taban Yass Mehmet Pa
a kumandasndaki orduyla Halep'e gelmi ve oradan Hicaz'a gide
rek hac vazifesini ifa etmitir. Halep'ten Diyar- Bekir'e dnp orada
yine ulema ile konuma ve grmeye balamken bu defa Murat
JV.'n Revan= Erivan seferine katlmtr. Bu seferden stanbul'a ge
lince artk yeniden cihad- asgar'dan (yani savatan) sonra cihad-
ekber'e (yani bilgiye) dnmtr (bkz. Mizan-l-hak). Halep'te kal
d srada sahaf dkkanlarn dolap, bir hayli kitap toplam ve
stanbul'a dnnde bunlar okumaya koyulmutur.
Halep'te yalnz adlarn not ettii kitaplardan birounu da s
tanbul'a gelince, zengin akrabasndan birinden miras kalan parayla,
satn almt. Parann bir ksmyle evini barkn ve geimini yeni
den dzene koyan Katip elebi, artk sefere gitmeyerek, stanbul'
.( 1 ) Katip elebi, bu Badat kuatmasnda, toprak dolu tulumlarla yaplm bir
duvar arkasnda, bir siperin iindeki Mukabele kaleminde alr ve ordu defterlerini
tutard (bkz. Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, IX. 122).
139
da kendini tamamyle ilme vermi bulunuyordu. Bu srada Arec

Mustafa Efendiden tefsir ve baka dersler okumaya balam, bir
yandan da Ayasofya' da mderris Krt Abdullah Efendiyle Sleyma
niye' de mderris Kei Mehmet Efendiden ders dinlemeyi de ihmal
etmemitir. Akli ilimlerde Abdullah Efendiden faydalandn sy
leyen Katip elebi, Kei Mehmet Efendiden ancak Arapada fayda
landn da syler. Szn ksas, on yl kadar, okumak ve hatta
bazen mum nnde sabahlamak suretiyle, alm ve on yl
kadar da kendisine gelen rencilere matematik ve astronomi okut
mutur. Nihayet, 1 055 = 1645'te kan Girit seferi dolaysyle, deniz
lerin durumlarm ve harita kullanmay renmi ve bu husustaki
risaleleri tamamyle grm olduunu syleyen Katip elebi, men
sup olduu divan kaleminde "halifelie" geemediinden umutsuz
lua derek bir keye ekilmi ve bu zamanda yine ilim, zel
likle corafya ile megul olduu gibi, Arec Mustafa Efendinin ders
lerine devamla geometri ve astronomide ilerlemeye almtr. Bir
aralk hastalanan Katip elebi, bir sre de ilm-i huruf ve esma
ve havas ( 1 ) okumak sayesinde mizacna itidal geldiini de syle
mektedir. te bundan sonra, Katip elebi kalemin ikinci halifeli
ine atanmsa da, emr-i maa iin (geim iin) haftada bir iki gn
kaleme varub teki zamanlarda eserlerini yazmakla megul olmu,
ksacas geni, yorucu ve aralksz bir alma iinde 26 eyll 1 656=
1 067'de, henz 50 yan doldurmadan, Fatih camiinin kuzey tara
fnda kendi mal olan evde, belki an almann iddetinden bir
beyin sektesi= ictus sonunda, anszn vefat etmitir (vefat iin bkz.
Miyar-d-diivel ve misbar-l-milel, niversite ktphanesi, Yldz,
hususi, No. 2 1 ; evi iin bkz. Veliyddin Efendi ktphanesi, Kef-z
-zmm nshasnn sonundaki kayt) .
te, hayatm yukardaki satrlarda zetlediimiz Katip elebi,
muntazam bir medrese renimi grmemi, en ziyade holand
mspet ilimler zerinde almakla birlikte nakli ilimleri de ihmal
etmemi bir zattr. Olumluunda kendisinin hanefiy-l-mezheb ve
iraky-l-mereb olduunu syler ki buradaki iraki deyimi, ze
rinde durmaya deer. Bilindii gibi, Bat dillerine philosophie illu
minative diye evrilen bu iraki mezhebi, Allah bilmek iin riya
zet ve nefisle sava yolunu, bir peygamberin iradna lzum grme
den, takip edenlerin mezhebi olmak bakmndan Katip elebi'nin
bu anlamda iraki olmas asla akla gelemez; ancak Mizan-l hak 'ta
mrnn son zamanlarnda ryada Peygamber'i grp onun, ken
disine akli ilimler yannda er'i ilimler ve Peygamber'in adyle me( 1 ) Kur'an'n harfleri. Tanrnn adlan ve baz dualar zerine bir eit inceleme.
140
gul olmasn emretmi olmas, son zamanlarda Katip elebi'nin

er'iyat ihmal ettiine delalet edebilir. Medrese renimini dzenli
bir yolda tamamlamam olduundan, zamann ulemay-i rsumu
(ekilci din bilginleri) ona itibar etmemiler ve adeta yan gzle bak
mlardr.
Katip elebi'nin mspet ilimler zerine olan eserlerinden aa
da srasyle bahsetmeden nce, son eseri olan kk Mizan-l-hak
risalesini ksaca anmak, onun mspet ilimler hakkndaki grlerini
belirtmek bakmndan, lazmdr (1). Bu kk eser, Avrupal ya
zarlar tarafndan, gerei gibi incelenmi deildir. Mesela, lslam An
siklopedisi'nde J.H. Mordtmann ve Geschichtschreiber der Osmanen
yazar Fr. Babinger bu risaleden birka er'i meseleyi tartan bir
eser diye bahsederek gemiler ve te yandan baz Trk yazarlar
da eserin deerini pek yksek gstermek hevesine dmlerdir.
Gerekten Mizan-l-hak, mspet ilimler ve felsefenin bir savunmas
olduktan baka, yazarn bu ilimler ve bu ilimlerle dinin uzlatrl
mas zerindeki dncelerini bize bildirmesi bakmndan nemli
dir. Nitekim, eserin nsznde yazar, devrinin taassubundan ac ac
ikayet ederken, mspet ilimlerin lzumunu savunduu gibi, slam
aleminde ilim tarihinin ksa bir zetini de vermektedir. Mesela Ab
basiler zamannda mspet ilimlerin kavutuu itibar ve rabet mev
kiini bildirmeden nce slamln ilk zamanlarnda kavaid-i sla
miye rsuh ve istihkam bulmadan gayri ilimlere ul tecviz etme
diler. Men'i babnda azim iddetler gsterdiler hatta Hazret-i mer,
Msr fethinde nice bin cilt Yunan kitaplar yaktrd demek suretiy
le mehur skenderiye ktphanesinin yaklmasn, yanl olarak,
Halife mer'e yklyor; fakat sonradan Abbasiler devrinde, ehl-i
slam hakayik- eya ilmini (yani mspet ilimler) bilmek mhimdir
diye "evail" yani Yunan kitaplarn9 Arapaya evrildiini sylyor.
Yukarda da bir mnasebetle sylediimiz gibi, Katip elebi, felsefe
ve mspet ilimlerin medreselerden kaldrldn, bu yzden de
Rum'da suk- ilme kesad gelb baz kenarda ekrad diyarnda al
an talebe stanbul'a gelb caka satar olduklarn aka syler
(bu ksm, Mizan-l-hak, inasi basksndan, s. 5-9, zetlenmitir).
te Katip elebi, bylece, mspet ilimlerin, felsefenin renimi l
zumunu srarla savunduktan sonra bu lzumu ispat iin, mehur
geometri bilen kad ile bilmeyen kad rneklerini tpk Molla Ltfi
(1) Bu eserin birok yazmalar, stanbul ktphanelerinde bulunduu gibi s
tanbul'da iki defa baslmtr. nce, Tasvir-i Efkar gazetesinde tefrika edildikten son
ra inasi merhum tarafndan yeniden baslmtr. Bu eserin Paris'te Ecole des Langues
Orientales mezunlarndan, rencim M. Rodinsolb Franszcaya evirmeye balamt
( 1939).
141
bahsinde grdmz gibi tekrar eder; bundan sonra, mspet ilim

lerle arpan baz er'i meselelerde mesela alt ay gece, alt ay gn
dz olan yerlerde namaz ve oru vakitlerinin tayini gibi eylerden
bahseder. Ksacas, Katip elebi bu kk eserde taassup ehlinin
taklp kald meseleleri, serbest bir fikirle, rasyonal bir surette
zmlemeye abalamtr.
Bu ok yazan ve her eyden bahse kalkan (polygraphe) yaza
rm belki yirmiden fazla eseri varsa da, bunlarn tarihe ve baka
dallara ait olanlar tabii bizi burada ilgilendirmez. Biz, nce co
rafya ve kozmografyaya ait olan Cihannma adl ba eserinden bah
sedeceiz:
Yazlmasna 1 648 = 1 058 ylnda balanan Cihannma'nn (1), ge
nel corafya olaca nszde sylenmi olmasna ramen, ancak
bir nsz - girile, Asya ktasnda, Trkiye'nin dou snrlarna (ku
zeyde Erzurum vilayeti ve gneyde Irak-Mezopotamya) kadar, olan
memleketlerin nitelendirilmesidir, buna gre eksik kalmtr. ki
defa, iki ekilde yazlan Cihannma'nn birinci eklini tamamyle
kapsayan nshann ortada mevcut olmadn btn msterikler
sylemektedir. Bu eserin yazmalar hakknd.a en toplu aratrmay
yapan Fr. Taeschner, Mitteilungen des Seminars fr orient.
Sprachen zu Berfin XXIX. de Zur Geschichte des Djihannuma adl
Makalede Avrupa ve stanbul ktphanelerindeki btn Cihann
ma nshalarn incelemi ve deerli bir makale yazmtr (yalnz
en gzel nshalardan biri olan Paris nshasn grmemitir) (2).
Bu makale okununca zetle edinilen fikir udur ki Cihannma
yazmalarnn ou, Katip elebi'nin vefatndan sonra, o zamanlar
artk moda olan corafyann heveslileri tarafndan oradan bura(1) Bu kelime Latinceye Cosmorama kelimesiyle tam tercme edilmitir.
Hemen urasn syleyim ki, Cihannma'nn incelenmesi iin esas olarak al
dmz nsha Paris'te Bibliotheque Nationale'de (Cat. Man. Turcs, F.T. suppl. 2 1 5)
buluoon gayet nefis bir nshadr ki, 1 142= 1 729 ylnda kopya edilmitir. Bu eseri in
celenmesi iin, tabii, brahim Mteferrika basksn esas almak uygun olamazd; n
k bu basl nsha, basan ve yaynlayan ibrahim Mteferrika tarafndan dier co
rafi malumatla tezyin edilmi olduu gibi, bazen de Katip elebi zamanna ait olma
yan malumat iaret edilmeksizin ilave olunmutur. Burnunla birlikte Fr. Taesohner'in
Osmanllarla Corafya makalesinde (bkz. Trkiyat Mecmuas II, 279, not 2) zikrettii
1070 ylna ait, St'le Lefke arasndaki Vezirhan'nn Kprl Mehmet Paa tara
fndan ina edildiine dair olan, malumat bu kabilden deildir. nk Cihannma'da
(s. 630) brahim Mteferrika, Anadolu corafyasna ait bu ksm biaynihi Ebu Bekr
Dimki'nin eserinden (aa bkz.) naklettiini syler. Vaka msterik Taeschner, ad
yukarda geen Zur Geschichte des Djihannma makalesinde, Anadolu ksmnn bu
ikinci yazarn eserinden naklolunduunu sylerse de, yukarki zuhuln tashih etmez.
Biz buradan Cihannma'y yazma nshadan tetkik etmekle birlikte, okuyuculara ko
laylk olmak iin sayfa numaralarn matbu nshaya gre gsterdik.
(2)
142
dan kopya edilmi, bazen eksikler ve bazen de ilavelerle dolu bir

takm nshalardr. Yalnz Taeschner'in de dikkatini ektii gibi
bu nshalarn en nemlisi Viyana ktphanesindekidir. Bu yaza
rn makalesinde ifrat derecede oaltlm notlarla kark, uzayp
giden aklamalarndan ve bir hayli hipotezlerinden kan sonu
udur ki, bu Viyana nshasnn (Flgel, Kat. il, 3282), bir yandan
Cihannna'nn birinci eklinin, te yandan da ikinci eklinin bir
msveddesi olmas gerekmektedir. nk birinci ekilde Bat eser
lerinden bahsedilmemi olmas lazm gelirken, kitabn kenarnda
Bat yazmalarndan zellikle Ph. Cluverius'tan aktarlan birtakm
bilgiler bulunmas bunu gstermektedir. te yandan, Fr. Taesch
ner, Rumeli ve Bosna corafyas 'n ve Hammer'in Almancaya e
virdii (Viyana, 1812) ksm da ilk ekil Cihannma'nn tamamla
yc bir paras gibi grmektedir. Bu uzun ve faydal makaleyi me
rakl okuyuculara tavsiye ederek, bugn ikinci ekli mkemmel
nshalar halinde elimize kadar gelen bu eserin tertibi tarihi ve
tarz hakknda tartmaya girmekten kanmay tercih ediyor ve
yalnz, bu hususta bizzat Katip elebi tarafndan verilen bilgileri
aktarmay uygun buluyoruz:
n
Bir kere Katip elebi, Kef-z-zunun'da (1652'den nce) Cihan

ma nn iki blm bulunduunu, birincisinin yalnz denizlerden,
'
nehirlerden, adalardan ve ikinci blmn de karalardan, alfabe s

rasyle, ehirlerden hicretin VII. yzylndan sonra kefolunan
memleketlerden bahsettiini yazar. te yandan, Cihannna'ya da
ald Atlas n inor evirisi nsznde, girii ve denizler zerine
olan ksm yazarken, Byk Britanya ve zlanda adalarna gelince,
bunlarn tanmlamalarnn, Dou eserlerinden pek eksik olmas
dolaysyle, Avrupa eserlerine ba vurmadan kabil olamayacan
anladn ilave eder. Bu srada Katip elebi Abraham Ortelius'un
Theatrun orbis terrarum ve Mercator'un Atlas major'unu (1) g
ryor ve bunlardan bilgi almak ve haritalarn aktarmak hevesine
derek, Cihannna'y yazmakta, kendi deyimiyle, ftura (umut
suzlua) uruyor. Eer, yazarn bu kendi szlerine baklrsa, ese
rin birinci ksm ancak denizleri ve bir de bir girii ierisine al
yordu. te, Katip elebi bu umutsuz duruma dmken A. Or
telius'un corafyasn Kara elebi-zade Mahmut Efendinin terke
sinden tedarike alt bir srada Atlas najor'un muhtasar
( ! ) Katip elebi burada Atlas najor adn A tlas m i or un mufassal anlamna,
yanl olarak kullanyor. Halbuki Mercator'un eserinin ad sadece A tlas. siva Cos
nograpliae neditationes di fabrica nundi'dir. Atlas najor ad 48 yl sonra Jean
Blacu'nun eseriyle ortaya kar.
'
143
olan (?) Atlas minor'u bulduunu syler (1). te yandan, gzel

bir tesadf eseri olarak, fenn-i corafya kavaidine vakf ve lisan-
Latin dekayikna arif sabka Fransa diyarndan ehrimize gelen
eyh Mehmet Efendi ile tanr (2) . Bu eyh Mehmet Efendi, az
zamanda Trke renmi olup, Atlas minor'un evirisini Katip
elebi'ye azdan anlatm, o da eviriyi Levami-n-nur fi zulumati
Atlas minor adyle kaleme almtr (aa bkz.). te eviri son
blme kadar geldikten sonra, Katip elebi Cihannma'y Bat
kaynaklarndan faydalanarak yeniden yazmaya balyor. Bu kay
naklar arasnda, A. Ortelius'un corafyasndan baka, Ph. Cluve
rius'un Introductio geographica tam vetera quam nova ve Calab
rial Lorenzo adnda baka bir yazarn Fabrica mundi adl eseri
( 1 ) Bu eserin asl ad udur: Atlas minor Gerardi Mercatoris A.S. Hondio plu
rinis senis atque illustratus, Arnheim, 1 62 1 .
(2) eyh Mehmed Efendi hakknda bildiklerimiz, ne yazk ki. brahim Mtefor
rika'nn Cihannma'nn basl nshasnda (s. 1 0), tezyil-t-tabi (basann katks) ba
l altnda yazd birka satrdakilerdir: Frengistan'da mehur ve muteber ve gayet

le zengin bir kimsenin olu olan bu eyh Mehmed hliisi Efendi, memleketinde pa
pazlk mesleine girmi ve birok ilimler tahsil ettikten sonra, slam dinini rt
mek zere incelemelerde bulunmak iin, Mehmet iV. zamannda stanbul'a gelmitir.
Halbuki burada slam kitaplarnn ve tefsirleri incelerken Ve kyle yii ardi eblai miiike
ve yii semi akla/. . . ayetini okuyuncu, bu ayetin fesahat ve belagatine hayran olup, s
lam dinine dnmtr. [Bu ayetin teshir ve cazibesiyle Mslman olduklar kaydedi
!enlerin says birden fazladr; btn siyer ve ksas kitaplarnn yazdna gre '(bkz.
Cevdet Paa, Ksas- Enbiya, I, 143), bu ayet nazil olunca btn Arap airleri omun
belagatine hayran olmular ve mehur cahiliye airi mri-l-Kays'in kz kardei, bira
derinin kasidesini, artk bu iir iftihar duvarnda duramaz diyerek, Kabe'nin duva
rndan indirmitir. te bu iir ve edebiyat olayna iaretle ve ifade ve slup sslemesi
bakmndan, bilgin kimselerin Mslman olularnda bu motifin kullanlmas adet ol
mutur, yoksa sz dizimi ve belagat bakmndan yksek olduu teslim olunan bu aye
tin Nuh kissasn hikayeden ibaret olan mealinde dini ve felsefi bir fevkaladelik yok
tur] . Paris'te bulunduum srada birok aratrmalar yaptm, bu zatn kim olduunu
hatta Fransz olup olmadn ve hangi ylda Trkiye'ye geldiini bile tespit edemedim.
Bir de buna dair Societe Asiatique'te bir teblide bulunarak, yelerin dikkatini ek
tim ve yardmlarn rica ettim. Bununla birlikte stanbul'da Esat Efendi ktphane
sinin 2035 numarasnda bulduum cmal-s-sefain fi bihar-i alem adl tarihsiz yazma
nn banda Frane diyarndan bir rahib-i prmaarif geen gnlerde huzur-i asafidc
(sadrazam huzurunda) eref'i slamla merref oldukta ibu icale (yani alelacele ka
leme alnan risale) ann takririnden tesvit olunmutur diye yazl olduunu grnce
bu zatn eyh Mehmed Efendi olaca hatra gelmemek kabil olmad. Eserde, Avrupa
devletlerinin donanmalarnn kuvveti ve gemilerin says, limanlar ve bu limanlarn
ne kadar gemi ald, Belika limanlarndan balanarak, saylyor. talya'da Anaboli
(Napoli'nin o vakit bizdeki ad, bkz. Cihannma, fihrist) limann anlatrken geen
sene spanya donanmas burada ngiltere donanmasna malup olup gark ettii kal
yonlardan ikisi Neme asar tarafndan satn alnmtr deniliyor; ve bundan sonra
Louis XIV. zamanmda Fransa'nn giritii byk sava yani Otuz sene sava, anla
tlyor. Bu halde pek kuvvetsiz varsaymlara kaplmayarak, kronolojik bir karlatr
ma yapmak belki kabildir. yle ki, aada grlecei zere eyh Mehmed hlasi'nin
yardmyle meydana gelen Atlas minor evirisi niversite ktphanesindeki bir yaz
maya (No. T. 2350) baklrsa 1 655 yl temmuzunun 20. gn tamam olmu bulunma-
144
vardr (1). Dou kaynaklarndan, Avzah-l-mesalik ifa marifet-il

-bldan ve'l-memalik, Piri Reis'in Bahriye'si (bu eserin nazm ve
nesrinin kaba saba gemici dili olduunu Katip elebi sylemekten

kendini alamamtr) , Eb'l-Fida'nn mehur Takvim-l-bldan'
(bu esere atfen Katip elebi, Ptolemaios corafyasndan, pek es
kimi olduu iin, artk faydalanmak mmkn olmadn syle
yerek kendi evirisi olan Atlas minor'un deerini ykseltmek is
ter), Manazr-l-avalim (bu eserin Takvim-l-bldan, Hayat-l-hay
van ve Mir'at-z-zaman'dan toplanm bir eser olduunu ve ancak
vaka mutabk faide-i zaideden (olaylara uygun daha fazla bilgi
veren baka yazlar) istifade olunduunll: syler) (2) ve drisi ile
Hamdullah-l-Mstevfi'nin mehur eserlerinin adlar verilmek
tedir.
Cihannma'nn uzun giri yazsnda, Ptolemaios sistemine g
astronomiden
bahsederken, yeni astronomiye dair bir kelime
re
bile yazlmam olmas, yazara yardm eden, hatta brahim M
teferrika'ya gre, onun corafya hocas ve ecnebi dillerden terc
man olan dnme eyh Mehmed Efen dinin, bu devirde artk Av
rupa'da pekala bilinen Kopemik sistemini bilmesi pek tabii oldu
u iin, dikkate deer. Belki eyh Mehmet Efendi, ifte, yani Ms-
sna gre, eyhin en ge 1 654 ylnda stanbul'da bulunmas lazm gelir. 1648'de
Westphalia antlamasyle biten Louis XIV.'nin byk savann bu kitapta yer alm
olmasna gre de, eyhin herhalde stanbul'a bu tarihten sonra gelmi olduu da mu
hakkaktr. Fakat geen sene kaydyle anlatt Napoli liman sava eer Cromwell za
mannda ngiliz amirali Blake'in, Akdeniz'de ngiliz ticaretini himaye maksadyle, te
ye beriye ve bu arada Napoli'ye saldrd zamanlara aitse bu savalar (1652-1655) yl
lar arasna rastlar. O halde eyhin stanbul' 1 652-1653 yllar arasnda gelip Katip
elebi ile bulumu olmas lazm gelir. Napoli savan iyice tespit etmek elde mu
fassal kaynaklar bulunmad iin kabil olamad. Herhalde bu yazmann, eyh Meh
med h!asi'nin bilgisinden faydalanlarak, yazldna ve ke;disinin Fransz olduuna
da bir dereceye kadar byk bir ihtimalle hkmolunabilir. (Tarih-i Osmanl Mecmua
s'nda Mehinet Arif imzal bir makalede, cz. XIX, s. 1263, bu risalenin Humbarac
ba Ahmed Bo!'Lileval Paaya atfedildiini gryoruz; halbuki bu sergzei genera
!in askerlikten baka bir de rahiplik sfat olduu bizce asla malum deildir). Kim
olursa olsun eyh Mehmed h!asl'yi Osmanl Trklerinde corafya ilminin bir dere
ceye kadar modernlemesine fiilen yardm etmi ve Ka,tip elebi'ye Atlas minor evi
risiyle Cihannma'y meydana getirmek iin byk yardmda bulunmu bir zat gibi
tanmak lazmdr.
( 1 ) Kitabn Franszca aslmda bu son yazarn kim olduunu tespit edemediimi
sylemitim (bkz. La Science chez [es Turcs Ottomans, s. 1 1 1-1 12). Sonradan bu zatn
G. Lorenzo d'Anania adnda ve eserinin de L'Universale fabrica del mondo ocvro
cosmogmfia olup Venedik'te 1582'de basldn tahkik ettim.
(2) Halbuki, msterikler, mesela Kramers, slam Ansiklopedisi'l'Lin Corafya
makalesinde, ve Taeschner yukarda ad geen Osmanllarda corafya makalesinde, Ci
hannma'nn vcuda gelmesinde Menazr-l-avalim'in balca kaynak olduunu sy
lerler. Vaka, Katip elebi bu kitaptan bahsederken, ehemmiyetsiz tutar ve tede be
ride tashih ederse de bu hal eserin bir kaynak olmadn gsteremez.
145
lman ve Hristiyan taassubundan dolay bu sistemden bahsetme

mi olabilir. Gerekten, papalka index'e (kara liste) konulan bu
sistemin o zamanlar Mslmanlar arasnda da pek makbul olma
dn aada greceiz. Yoksa, Katip elebi'nin hogrrl,
zellikle fikri cesareti dnlrse, her eye ramen, bu yeni sis
temi eserine koyacandan asla phe edilemez. Halbuki Cihann
ma'nn, yukarda ad geen, Bat kaynaklarndan hibiri bu siste
mi iine almamakta bulunduuna gre, Katip elebi'yi bu nokta
da ahsen mazur grmek gerekir.
te yandan, Katip elebi arzn yuvarlak olduu hakkndaki
btn kantlar, hatta bu hususta mam Gazali'nin Tehaft'nden
ald fkralar zerine, uzun uzadya sayar; arzn yuvarlaklnn
slam diniyle asla elimeyeceini ispata alr. Tam bu srada ya
zarn eletirici dncesi, arzn yuvarlak oluundan dolay gndz
ve gece sreleri arasnda byk bir farkllk grlen kuzey mem
leketlerinde namaz ve oru vakitlerinin tayini meselesini kurcala
maya kendisini yneltiyor ve zamann eyhlislam Bahari Efen
diden bunun iin fetva istediini, ama cevap almadn yazyor (1)
(bkz. Cihannma, s. 21-22).
Bundan sonra, gerek Atlas minor ve gerek Cluverius'n eserin
den alarak, gk ve yer dairelerinden bahseder ve bu arada kozmog
rafya deyimlerinin Yunanca ve Latincelerini tremleriyle birlikte
yazmay unutmaz, enlem dairelerinden bahsederken iklim blm
lerini ve bu blmlerin lzumlu ekillerini de vermektedir. Hatta
bu srada kopyaclardan ve bu resimleri yapacak olanlardan ok
dikkat etmelerini, ekilleri, haritalar tamam tamamna yapmala
rn rica ve aksi hareket ve hatta kitab yazp da ekilleri kara
cak!ara, Hak bela vire ve mr gn tay ola eklinde bir de bed
dua etmekte ve yanlsz bir corafya kitab meydana getirmenin,
harita izmenin zorluklarn da sylemektedir (bkz. Cihannma,
s. 66).
Bir de yazar, Dou kaynaklaryle Avrupa kaynaklarn kar
latrmada, birincilerin yanllarn dzeltmeye heves etmi, zel
likle slam yazarlarnn, ou zaman resim ve haritay brakarak,
elfaz ve ibarata (kelimeler ve cmlelere) rabet etmesini, yanl
lklara sebep olarak gstermitir. Ta, Mesudi'den balayarak m
verrih Aliye kadar corafya konulu eserlerin yanllarn sayarken,
Amuderya=Ceyhun nehrinin Bahr-i Crcan'a (Hazer denizi) akt
halde bn Havkal'in Bahri- Harezm'e (Aral gl) aktn, syleme(1) Katip elebi, bu sorularn ve dier iki sorunun cevaplar zerine ilham-l
adl bir risale yazmtr (aa bkz.).
mukaddes fi feyz-il-akdes
OT
146
sini, Amuderya'nn yatan deitirdiini bilmedii iin, bir yanl

gibi gsterir (bkz. slam Ansiklopedisi, Amuderya maddesi). Ama,
Menazr-iil-avalim yazarnn Tunca ve Meri nehirlerinin Karade
niz'e akt, Rodos'un eme karsnda olduu ve Ali'nin, erif d
risi'nin mehur Nzhet-iil-ntak adl kitabn dris Peygambere
isnat ettii gibi yanllar yaptklarn ve baka eviri yanllarn
bulup karmtr.
Baka bir bahiste, pusulay tarif ettikten ve dnyann byk
denizlerini anlattktan, gelgit olaynn eski bilginlere gre neden
lerini belirttikten sonra, eski zamanlarn deniz hayvanlarnn ka
lntlar bulunan talarn (fosiller) da tepelerinde bulunmasndan
dolay, o zamanlar bugnk karalarn denizle rtl olduu d
ncesini, Zekeriya el-Razi'nin Mebahis--arkye'sine ve Tarih-i
Hind-i Garb yazarna ramen, kabul etmez. Biraz sonra ksaca tu
fanlardan bahsederek, burada Aristo'dan bilgi aktarmakla birlikte,
Kur'an'n bu husustaki ayetlerinin tefsir ve teviline kalkr (bkz.
Cihannma, s. 86-87).
Bundan sonra, ak denizler, zellikle Okyanus'ta ulatrma
glnden ve byk seyahatlerden bahsetmekte ve bu denizler
de savalarn da g olduunu sylerken, Tarilz-i Hind-i Garbi ya
zarnn Osmanl padiahlarn Hindistan fethine tevik yollu sz
!erine itirazla, Piri ve Seydi Ali Reislerin bana gelenlere ve byle
seferlerden kanmak lzumuna deinir (bkz. ayn eser, s. 91-92) ,
hatta bunlar yeniden denemenin pimanla sebep olacan ihtar
edip bunun en iyi rneini, kendi zamannda kan Girit seferle
rinde bulacamz syler (bkz. bir de, ayn mellif, Tuhfet-l-ki
bar) . Katip elebi, bu uzun balang blmnn ortasndan an
latmak istedii memleket ve ehirlerin, alfabe srasyle, bir de fih
ristini verir ki, buna gre Cihannilma'nn gerekten bir genel co
rafya kitab olarak tasarland anlalr. Yazar arzn 5 ktasn 6'ya
blerek (Avrupa, Asya, Afrika, Amerika, Macellanika=Avustralya
ve kutup blgeleri) bu ktalar hakknda genel bilgi verir. Amerika'
ya bu arada en ok yer ayrlm ve yazar Christophe Colomb'un se
yahatini tarihi ayrntlarla yazmtr. Eserin alt taraf, yani asl
metni, Japonya adalaryle balayarak yukarda sylediimiz gibi
Anadolu'nun dou snrlarndaki memleketlerin tasviriyle sona
erer. unu da burada sylemek gerektir ki, Katip elebi bu mem
leketleri tarif ederken tarihlerini de anlatmay unutmamtr. n
k ona gre tarihsiz corafya bir adlar listesinden ibaret kalr. Fa
kat, eletirici bir dnceye sahip olduunda phe olmayan yaza
rn bu noktada kendinden ncekilerde grd masals fkralar,
hikayeleri yazmaktan geri durmamas teessfe ayandr.
147
Cihanniima'nn eitli yazmalar stanbul'un birok ktpha

nelerinde bulunmaktadr: Mesela, Ayasofya 2604, Ragp Paa 1 06 1 ,
Nuruosmaniye 3006 ve 3275, Esat Efendi 2046 (Kprl ktpha
nesinde 1 7 1 ve 1 72 numaralarda Corafya-i berriye ve Corafya-i
bahriye adlar altnda Katip elebi'ye ait gsterilen eserler Piri
Reis'in Bahriye'sidir). Yabanc dillere evirilerine gelince; Latince
bir cilt halinde ksaltlm olarak Matthaus Norbreg tarafndan e
virisiyle, Liber mndum ostendensis ad altnda O. Henfels-Gestr
wind, Val. Hussard ve D. Strmer taraflarndan yine Latinceye be
cilt halinde yaplan baka bir evirisi vardr ki, bu sonuncusu Vi
yana'da Mechitariste manastrnda bulunmaktadr. Yalnz Anado
lu'ya ait ksmlarn Franszcaya, Armain tarafndan, yaplan evi
risi Vivien de St. Martin'in Histoire des decouvertes geographiques
des nations europeennes adl eserinin nc cildine Reinaud'nun
Katip elebi'nin hayat zerine yazd bir notla birlikte eksik
bir surette gemitir. te yandan Charmoy, erefname'nin giri
ksmna, Cihanniina'nn baz paralarn aktarmtr. Almancaya
da, baz paralar Hammer tarafndan, Jahrbcher des Litteratur'
n XIII. ve XIV. ciltlerinde evrilmitir. Bir de bu eserin bir ks
m gibi saylmas mutat olan Rumeli ve Bosna corafyas diye bir
ksm vardr ki o da eksik bir yazmadan yine Hammer tarafndan,
Almancaya 1 8 1 2 ylnda evrilmitir. Bu ksm yazmann Galata
Mevlevihanesi ktphanesinde ve dier bir nshann Fuat Kprl'
nn hususi ktphanesinde ve nc bir nshann da Beyazt
Umumi ktphanesinde, 4966 numarada, bulunduunu biliyo
ruz (1). Burada merak edilecek bir nokta var; acaba brahim M
teferrika, zaman iin byk bir nefasetle bast ve nemli zeyil
lerle ssledii Cihannma'ya neden dolay bu Rumeli ve Bosna
ksmn eklememi ve hatta kitabn sonsznde, eer irade-i hs
revani cilve-nma olursa stanbuldan balayarak, Avrupa, Afrika
ve Amerika ktalarnn da bir ikinci cilt olarak ilavesi dergah-i
vahib-l-amelden mstedadr demekle yetinmitir? Bu, olsa olsa,
o vakit elde bulunan nshalarn hangisinin Katip elebi'ye ait ve
en doru nsha olduunu tespit edememi olmaktan ileri gelebi
lir. Zaten Hammer de Rumeli ve Bosna ksmn ayr bir eser ola
rak saydn sylemektedir (bkz. Hammer, Geschichte des Osman,
Reicles, III, 495).
Katip elebi'nin ikinci nemli corafya eseri, ad yukarda ge
en Levami-n-nur fi zulumat-i Atlas minor adl evirisidir (bkz.
( 1 ) Bu eserin iki kopyas Topkap Saray kitaplnda bulunmaktadr R . 1 651 ve
H . 443). Revan. 165t 'de 1 8 harita vardr.
148
niversite ktphanesi, T. 2350). ncelediimiz bu nsha pek iyi

yazlm ve Latince adlar, mmkn olduu kadar, doru okunabil
mek iin hareklenmi ve hatta, Latin alfabesi srasyle, harf ba
lan yerine Latin harfleri yazlmt. Atlas minor evirisinin nede
nini ve tarzn, yukarda Cihannma'dan bahsederken, yazm ve
bu kitaba olduu gibi geen nsznden bahsetmitik. Kitabn as
lnda, ilk yaprandaki bir frontispice'deki (kapak resmi) sembo
lik Avrupa, Asya, Afrika ve Amerika timsalleri aklandktan son
ra, metnin evirisi balar. Bu drt kta hakknda ksa ksa genel
bilgi verildii gibi, bunlarn bir de yazsz haritas ilave olunmu
tur. Eserin kuzey kutup blgesinden ve zlanda adasndan bala
yarak Avrupa memleketleri ksm, birer birer nehirleri, dalar, e
hirleriyle, tavsifi bir corafya eklindedir; ama tarihi bilgiler ve
memleketlerin idari durumu da ihmal edilmeyerek, tarif olunmak
tadr. Avrupa ksm pek mufassal olan bu eserin Asya, Afrika ve
Amerika ksm o kadar mufassal deildir; bununla birlikte, evi
renin baz yerleri ksaltt da kolaylkla anlalyor. Kitaba, Abra
ham Ortelius'un Theatrum orbis terrarum adl eserinden alnarak,
o zamana kadar harita yapanlarn ve corafya yazanlarn gzel bir
bibliyografyas eklenmitir.
htilaf-i edyan (dinlerin ayrl) bal altnda, 1 58. blmde
Hristiyanln tarihi ve mezhepleri yazlm olduu gibi, son bir
blmde de Byk skender'in seferlerinin ksaca ve olduka ka
rk bir yolda anlatlm olduunu sylemek lazmdr. Grd
mz bu nshann sahibi veya kopya edeni sayfa kenarlarna erh
ler dm ve bu erhleri, yazarn hattndan yani mellif nsha
sndan aldn kaydetmeyi de unutmamtr. Bu bakmdan, bu
nsha olduka deerli bir yazmadr. Eserin gayet ssl bir ns
has da Nuruosmaniye ktphanesinde 2998 numarada bulunmak
tadr.
Katip elebi'nin ifrat derecede zeki olduunu syledii olu
baka bir rencisine matematik retirken, Ali Kuu'nun yu
karda ad geen aritmetie dair Muhammediye risalesini aklad
, fakat bu iki ocuun vakitsiz lmleri zerine tamamlamad,
Mizan-l-hak'ta yazldr. Tamamlanmam bir erhten burada bizi
bahse sevk eden sebep XVII. yzylda yetimi bir bilgin ve Bat
ilminin iddetle takdirkar olan Katip elebi'nin hala Ali Kuu'
nun hesap kitabn erhle uratn gstermektir.
ve
Yazarn byk eseri Kef-z-zunun'dan yukarda bir mnase

betle bahsetmitik; bu eserin nsznde Arap dilindeki ilim ve fel
sefenin ksa, fakat faydal bir tarihi bulunduunu sylemek gerek-
149
tir (1). Bu bakmdan Katip elebi, Trkler arasnda, ilim tarihine

dair ilk zet yapmaya teebbs eden yazardr.
Katip elebi'nin, yukarda grdmz gibi, bir de bilginlerin
hayat hikayelerini toplayan Sllem-l-vusul ila tabakat-il-fuhul'
vardr ki, bu biyografinin teki Osmanl-Trk tezkere ve tabakatn
dan fark Trk bilginleri yannda Yunan ve Arap bilginlerinin ha
yatlarn ve onlara ait fkralar ve mehur ilmi tartmalar da al
m olmasdr (yazarn el yazsyle olan nsha iin bkz. ehit Ali
Paa ktphanesi, 1 877) . Yazarn lham-l-mukaddes fi'l-feyz-il-ak
des adl eserine gelince, bunda Takyeddin'in Sidret-l-mnteha'sn
dan alnan baz astronomi bilgileri verildikten sonra, 90 kuzey en
lemdeki memleketlerin hallerinden bahsedilmi ve evvelce syle
diimiz gibi eyhlislam Bahai Efendiye sorduu sorunun ceva
b ve meselelerin aklanmasna giriilmitir. soru unlardr: 1 .
Kuzey memleketlerinde namaz ve oru vakitlerinin belirtilmesi; 2.
Gnein ayn ynden doma ve batmasnn, dnyann bir noktasn
da mmkn olup olmad; 3. Her ne tarafa dnlrse dnlsn
kble olabilecek Mekke' den baka bir memleket bulunup bulunma
d. te bu sorularn aklanmasna ve bir dereceye kadar, cevap
larna tasaddi ederken (kalkrken) sonradan eyhlislam Efen
diden ald cevaplara tariz ve ona, dolaysyle cahillik isnat etmek
tedir. Bu eserin bir nshas, Nuruosmaniye ktphanesinde 4075
numaral mecmua iindedir ki, bu mecmuada yine Katip elebi'nin
Dstur-l-amel fi slah-il-halel adl layihas da bulunmaktadr. 23
kk sayfadan ibaret olan bu layiha, inasi merhum tarafndan,
Tasvir-i Efkar gazetesinin 125. numarasndan itibaren, drder say
falk formalar halinde tefrika edilmitir. Osmanl devleti hazine
sindeki darlk ve ynetimindeki bozukluun mzakeresi iin, 1 063
tarihinde kurulan bir meclis-i meverete arlan Katip elebi,
bu layihay yazm ve ancak eyhlislam Hsameddin Efendiye bir
nshasn vermitir. Naima, bu layihay grdn ve tarihinin n
szn yazarken, ondan faydalandn syler (bkz. Naima, Tarih,
V, 281-183) . stanbul'da 1 280 ylnda ayrca baslan bu kk eser
gerekten okunmaya deer.
Katip elebi'nin yukarda bir mnasebetle bahsettiimiz Tuh
fet-l-kibar fi efsar-il-bihar adl eseri, 1 14 1 'de brahim Mteferrika
tarafndan baslmtr ki, bunda byk deniz savalarnn tarihin
den bahsedildii gibi, bata Venedik, Arnavutluk ve baka Avrupa
kylar hakknda da corafi bilgiler vardr.
(1) Bu nsz Hammer'in Encyklopoedische
Leipzig, 1804 adl eserinde evrilmitir.
Orients,
bersicht der wissenschaften des
150
Yazarn bunlardan baka, yalnz tarihe dair Takvim-t-tevarih,

Revnak-us-saltana=Tarih-i Kostantiniye, Fezleke ve Tarih-i Frengi
adlar ile eserleri varsa da bunlar bizi burada alakadar etmez. Yalnz
Tarih-i Frengi'nin, lslam Ansiklopedisi'nin Leyden basksnda J.H.
Mordtmann'n, Geschichtsschreiber der Osmanen'de Fr. Babinger'in
dedikleri gibi Chalcondyle tarihinin deil, Johann Carion'un Chronik
adl eserinin evirisi olduunu sylemek lazmdr (1).
te, hayatn ve eserlerini yukarda ksaca zetlemeye alt
mz, Katip elebi'nin gerek ilmi deeri, kiilii ve zamannn il
mi dncesi zerine etkisi hakknda bir iki sz katmak istiyoruz.
Evvela yukarda iaret ettiimiz gibi, Katip elebi, muntazam bir
medrese renimi yapamam bir zat olduundan, adalar olan
medrese ulemasndan yz bulmam ve kendisi daima ketebeden
(yazclardan) deyimiyle _ , sfatlandrlmtr. ok alkan ve ilmi
bir tecessse sahip olan bu zeki zat, etrafna bakp hep iskolastik
ilim deryas iinde boulup kalanlar grdke, kendi zekas ve
ksmen de dostlarnn yardmyle Bat ilmiyle temasa geldike ele
tirici fikri bsbtn alm, fakat bu srada, belki de zorunlu ola
rak, kendini fazla beenmek illetine tutulmu ve kaba sofularla
ulema-i rsuma her frsatta hcum etmeye balamtr. Ama Ka
tip elebi, Batyle vastal olarak temasna ramen, Dounun gele
neksel felsefesinden kendini kurtaramam, bu yzden de, "Byk
Yzyl" denilen XVII . yzyln, hatta XVI . yzyln muhteem il
minden ziyade, hep Aristo ilim ve felsefesine bal kalmtr. Hat
ta, Mizan-ii.l-hak'ta grld zere, bir gn eyhlislam Abdrra
him Efendiyle bir grmesinde erh ve haiye mtalaa edilme
yb "cz'iyattan ziyade klliyata ragb" (tikellerden fazla tmel
leri isteyen) olduunu ve "her kesrete canib-i vahdetten duhul"
(her oklua birlikten girmek) usuln (yani tmdengelimli bir
usul) kullandn sylemiti. Fakat herhalde Katip elebi, teteb
budaki genilii ve eserlerinin okluu dikkate alnrsa, eitli
ilimlerden pay olan ve btn tarihte tetebbuunun zenginliiyle
mehur bir bilgin (2) gibi saylabilir, Bat ve Doudaki emsaliyle
kyaslanabilir. uras muhakkaktr ki, Osmanl Trkiyesinde Katip
( 1 ) inasi merhum zamannda, Tasvir-i Efkar gazetesinde 55. numaradan itiba
baz yerleri yaynlanan bu evirinin tamamn gremedik. Johann Carion,
Frankfut an der Oder'de matematik profesr ve mehur Melanchton'un hocasyd.
te. matematik eserleriyle bir hret kazanamayan bu hoca, Chronik adyle yazd
dnya tarihini dzeltmek iin rencisi Melanchton'a vermi, o da eseri hemen he
men yeni batan Almanca yazarak hocasnn adyle yaynlamtr ( 1531). Eser sonra
dan Latince ve Franszcaya da evrilmitir. Franszca evirisinin tarihi 1 556'dr.
(2) Bu iaretler arasndaki cmle, Abbe G. Toderini'nindir (bkz. Litterature
Turque, Paris. 1 798, J , 142).
ren,
151
elebi, ilk defa olarak Bat ilmiyle sk temasa girmeye balayan ve

zellikle o ilmin deerini ve nemini takdir eden ve Bat ilmiyle
Dou ilmi arasndaki seddi ykmaya kalkan zat olmak dolaysy
le, kendisini Trkiye'nin ilim devrimcisi diye anmasak bile, Tr
kiye'de ilim rnesansnn mjdecisi gibi sayabiliriz.
te yandan unu da sylemeliyiz ki, Katip elebi'yi herhalde
XVII. yzyln ilim dahileri arasnda saymak kabil olmasa da, bu
alkan bilginin o ilim devleri yannda ancak okur yazar bir adam
mertebesinde kalacan da iddia etmek doru olamaz (1).
Belki Katip elebinin eserlerini ok okumak ve bu sekin in
sana kar bir sempati duymaktan ileri gelse gerektir ki, bu zatn
kiilii hakknda edindiim fikirleri -tabii tahmin ve varsaym
alann asla amamak artyle- yazmak istiyorum. Bir kere ura
sn biliyoruz ki, Katip elebi, babasnn nayak olmasyle girdii
kalem hayatna snamam, onu kalem, muhasebe ileri tatmin et
memi olduu iin her gittii yerde sahaf dkkanlarn, ktpha
neleri dolaarak kitaplar incelemeyi kaleme devam etmeye tercih
etmitir. Belki bundan, dolay, belki de eletirici, kimseye benze
mez ruhunun zorlayyle herkesi kmseyen tavrndan dolay, ka
lemde ilerleyememi, te yandan da yukarda sylediimiz gibi,
medrese tahsilini ikmal edemedii iin zamann ulemas tarafn
dan ancak ketebeden Mustafa elebi unvanndan baka bir un
vana layk grlmemitir. Mizan-l-hak'ta syledii gibi kalemde
20 yl hizmetten sonra halifelie nbet gelmiken kendisine veril
memi ve bahalifeyle aralarnda bir kavga kmtr. Geri, ey
hlislam Abdrrahim Efendinin tavsiyesiyle nihayet ikinci halife
lie gemise de (2), Katip elebi, bununla da tatmin edilemeyerek
kendi deyiiyle haftada bir iki gn emr-i maa iin kaleme varub
baki evkat mtalaa ve tahrire vermitir. te byle, yksek res
mi bir makama eriememek, Katip elebi'nin ruhunda bir aclk
{1) Muallim Cevdet'in hatras iin Osman Ergin tarafndan karlan esere Pro
fesr Mkrimin Halil, yazd bir makalede, Muallim Cevdet'in Katip elebi hakkn
daki mbalaal vglerinden sklarak, bu yazarm Descartes, Leibniz gibi dahiler ya
nnda okur yazar bir mptedi olduunu sylemesi hi doru deildir. nk, bir kere
Katip elebi'yi o iki filozofla kyaslamak kendilerinin de pekala bildikleri kyas
maalfiirik denilen mantk hatasna dmek olduu gibi, Katip elebi'yi ancak okur
yazar bir mpredi derecesine indirmek de Muallim Cevdet'in onu gklere karmak
hususundaki ifratndan bir tefrite dmek olmutur [Ek 40) .
(2) Hac Halife = Hac Kalfa lakab kendisine bu memuriyetinden dolay veril
mitir.
-
[Ek 40) Katip elebi Armaan, Ankara 1 957. inde bu konuda geni bilgi
vardr. (A.K.).
-
152
yaratm, fakat bu baarszlk Trkiye ilim alemi iin iyi bir talih
olmutur. Bundan doan krgnlk ve esasen yaradlnda yeniye
kar olan eilim dolaysyle, bir keye ekilip o keden didine
didine rendiklerini dersle, yazyla evresine yaymaya alan bu
eletirici yazar, zamannda ok kimseleri memnun edememitir. Fa
tih ve Beyazt devirlerinde ad geen ehit Molla Ltfi ile Katip
elebi arasnda hafif bir benzerlik varsa da Tokatl Ltfi'nin ackl
sonundan, Katip elebi, kvrak zekasyle kurtulmu olsa gerektir.
Katip elebi'nin maddi varln ne vakit dnsem, gzmn
nnde, ince, orta boylu, istihzal tebessmlerle dudaklar bkl
m asabi bir zat belirir.
Katip elebi'den hemen 3 yl sonra (161 1 = 1020) domu ve
ondan 23 yl sonra vefat etmi olan seyyah- alem Evliya elebi'
den, bazen Tarih-i Seyyah adyle de anlan Seyahatname'sinden, Co
rafya ilmiyle olan ilikisi dolaysyle, ksaca bahsetmek lazmdr.
Evliya elebi Seyahatname'sinin ilk alt cildi kdam Matbaas ve
teki ciltleri de Trk Tarih Encmeni tarafndan yaynlanrken, ya
zarn hayatna dair bir satr bile ilave edilmi deildir. Geri im
diye kadar Evliya elebi'nin muntazam bir hayat hikayesine eski
eserlerde rastlanmamsa da lslam Ansiklopedisi Leyden basksn
da J.H. Mordtmann'n yapt gibi Seyahatname'sinden pekala ksa
bir hayat hikayesi karlabilir.
Evliya'nn babas, Dervi Mehmet Zlli adnda bir zat olup, Ka
nuni Sleyman zamannda birok savalara katlm, Mehmet 111.
zamannda Eri fethinde hazr bulunmu ve o vakit serzerger-i der
gah-i ali (kuyumcuba) olup on padiaha hizmet ederek 1640=
lOSO'de lmtr. Evliya, bykbabasnn Demirciolu Kara Ahmet
adnda biri olduunu, stanbul fethinde hazr bulunan bu zatn 147
yanda ldn Seyahatname' sinde yazar; bu mnasebetle, 1 17
yl yaayan babasyle bu bykbabasnn anlar sayesinde, 300 yl
lk sergzet ve serencamlara varis olduunu ilave eder (bkz.
Seyahatname, 111, 444). Sadrazam Melek Ahmet Paa ise (16421 643), Evliya elebi'nin daysdr. Bu yazar, nce Kur'an' hfz ile
tahsile balam ve sonradan, kendi rivayetine gre, sesinin gzel
liinden ve musikiye vukufundan dolay, Murat iV. onu muhasip
lie almsa da, iki yl sonra sipahilikle saraydan kmtr. Artk
bundan sonra, gerek kendi bana ve gerek memuriyetle ve zellik
le days Melek Ahmet Paa maiyetinde, yer yer dolamtr. Evli
ya'nn Anadolu'da, Azerbaycan'da ve Orta Avrupa'da birok yerleri
kezdii muhakkak ise de, dedii gibi Danimarka ve Hollanda'ya git
tii dorulanm deildir. Hulasa bu yazar gezdii, grd ve ba
zen de azdan iittii yerleri kendine mahsus tatl, fakat mbala-
XVIl.-XVIII. yzyLLAR VE KATP ELEB
1 53
al slubuyle 1 0 ciltte yazmtr. Bu ciltlerin bugn, ehirlerin ve

memleketlerin tarihi corafyas ve etnografyas bakmndan, belki
nemi vardr; fakat verdii ayrntlarn hepsini doru saymaya kal
kmak hata olur. Herhalde Fr. Taeschner'in dedii gibi (bkz. Tr
kiyat Mecmuas, II 297) Dounun byk corafyacs unvanna,
Katip elebi'nin yannda, asla layk deildir. Tarihe dair verdii
bilgilerin, ne dereceye kadar, gvenilir olduunu tarihilerimiz
meydana karacaklardr. Yazarn, okumaktan ziyade grdklerini
ve azdan iittiklerini yazmaya ve yazarken mbalaa etmeye, na
diren okuduu eserlerden de hep efsaneleri nakletmeye dknl
olduu muhakkaktr. Corafyaya dair grd biricik eserler
Atlas minor evirisiyle papa monta (mappa inanda) dedii bir dz
lemkre haritasdr. Tarihe dair ancak bir Latin tarihi, bir de Yu
nan tarihi 'nden bahseder ki, bunlarn Katip elebinin Johann
Carion evirisi olmas muhtemeldir (mesela bkz. Seyahaname, III,
392-393). Evliya elebi'nin bu Seyahatname'sine Batda baz yazar
lar byk nem verdikleri halde bazlar da pek byk ihtiyatla
okunmasn tavsiye ederler. Fakat ne olursa olsun Evliya, Batnn
le grand voyageur dedii tiplerden biridir. Seyahatname'nin iki
cildi Hammer tarafndan Narrative of Travels in Europe, Asia and
Africa, by Evliya Efendi (Landon, 1 834- 1 850) adyle ngilizceye ev
rilmi olduu gibi, Macaristan'a ait olan ciltler de Karacson tara
fndan Macarcaya evrilmitir.
Baka corafya yazarlar ve eviricilerine gemeden nce, Ka
tip elebi'nin corafyaya dair eserlerinin, Trkiye'de bu ilim ze
rinde, bir ilgi uyandrdn sylemek lazmdr. Mesela o zamanlar
( 1672-1673) stanbul'da Fransa sefareti ataesi bulunan msterik
A. Galland, anlarnda, birok corafya haritalar ve bir de dnya
haritas grdn ve hatta bu arada, Boazii'nin ve stanbul'un
gayet gzel bir plannn Mehmet elebi adnda bir zat tarafndan
yaplm olduunu sylemektedir.

Yzyln son drtte birinde aml Ebu Bekir bin Behram-d

-Dimki adnda bir zat da, corafya zerinde alarak, bize byk
bir eviri eseri brakmtr. stanbul'da bir medrese mderrisiyken,
sonradan Halep kadlna atanan Ebu Bekir Efendi, Sadrazam
Kprl Fazl Ahmet Paann himaye ve gvenini kazanm bir
zatt. Mspet ilimlere ne yoldan baladn, daha nce ne suretle
corafyayla ilgilendiini, yabanc dillerdeki bilgisinin derecesini bi
lemediimiz bu zat, bize Corafya-i kebir (bazen Corafya-i umumi,
bkz. Evkaf mzesi katalou) ve ou zaman Tercme-i atlas mayor
1 54
adlaryle anlan ve fakat tam ad Nusret-l-isldm ve'l-srur fi ter

ceme-i atlas mayor olan 9 ciltlik bir eser brakmtr. Latincesinin
tam ad Atlas major seu cosmographia blaeuiana qua solum, salem,
coleum accuratissime describuntur olan bu eserin yazar, veya ya
zarlar, Wilhelm ve Joan Blaeu (yahut Blaeuv) adnda bir baba

ouldur. Eser, Amsterdam'da 1 662'de yaynlanmtr (1). te 1 1
ciltlik bu eser, 14 austos 1668'de Hollanda'nn (Staaten-Genefal)
stanbul'da elisi bulunan Justin Colier (Justinus Coljer) tarafn
dan, devleti adna, Mehmet IV.'e takdim edilmitir. Gerekten pek
mkemmel bir ekilde baslm olan eserin Trkeye evirisini pa
diah 1 675'te emretmi ve bu i o zaman /Divan- hmayun terc
man, ad yukarda geen Alexander Mavrocordato'ya havale olun
mutur. Fakat o, bu iin iinden kamam, hatta kendisine Sa
kzl bir Fransz cizvit papaz yardmc olarak verilmise de bu
zatlarn eseri evirmeye baladklarna dair hibir kayt bulunama
m olduu halde Ebu Bekir Efendinin eviriyi yapt . elimizdeki
birok nshalarla sabittir (2).
Bu zat, 1 675 = 1085'te balad eviriyi 1 685 ylnda tamamla
m olduunu, imdiye kadar bu ilmi kimsenin bilmediini ve ha
rice karmadn ve ancak Katip elebi'nin mbaeret ve fakat
bir kitap itmam edemediini eserin nsznde yazyor (bkz. Nu
ruosmaniye ktphanesi, 2996). evirinin asl, 6 cilt halinde hazr
lanm ve sonradan iki cilt ve bazen de, byk bir cilt halinde
(bkz. Selim Aa ktphanesi, 725) eviren tarafndan ksaltlm
tr. Eserin olduu gibi evrilmedii aslyle karlatrlnca anla
lyor. Bu, Latince asln, biri tarafndan okunulup Ebu Bekir Efen
diye anlatlm ve onun da mmkn olduu kadar yazya dkm
(1) Bu eserin yazan bir ahstan ziyade bir ailedir. Blaeu adndaki bu ailenin
reisi Wilhelm ( 1 571-1638), zellikle harita basmak zere, Amsterdam'da gzel bir mat
baa kurmutu. Kendisi, esasen nl astronom Tycho Brahe'nin dostu ve rencisi ol
duu iin, ilme asla yabanc deildir. Zamannn en gzel haritalarn basan bu
zat, yukarda ad geen eseri de yazmaya balam, fakat eser, ancak oullar Cornelis
ve Joan taraflarndan tamamlanabilmitir. Kitabn en byk ksmn Joan hazrla
d iin eser onun adyle yaynlanmtr. Matbaada kan bir yangnda eserin nsha
lar yanm, bu sebeple azalm olduundan, bugn pek nadir ve kymetlidir. Ama ge
ne de Avrupa'nn byk ktphanelerinde mevcuttur. Bunun, 1 2 metin ve 2 zeyil cilt
ten. ibaret, bir de Franszca evirisi vardr.
(2) Padiaha 1 668'de takdim olunan eserin 1 675'te evirisi emrolunduunu Sir
Paul Rycaut - Richard Knolles'nin The Turkish History, London 1678, adl eserinde
okuyoruz (cilt olduundan, evirinin o vakit sadrazam bulunan Kprl Fazl Ahmet
Paa tarafndan padiaha tavsiye edilmi olduu ve sadrazamn itimat ve iltifatna
mazhar olan Ebu Bekir Efendiye havale edildii anlalyor. Meselenin g, ciheti bu
Ebu Bekir bin Behram'n hayatn tam olarak bilmediimiz iin eviriyi, tpk Katip
elebi gibi, bir rahib-i pr-maarifin yardmyle yapp yapmad keyfiyetidir.
XVII.-XVIII. YZYILLAR VE KA TP ELEB
155
olduunu gsterebilir. Esasen Trkiye ve Arabistan corafyas, Do

u kaynaklarna gre yazlayarak, ilave edilmitir ki, bu ksm, son
radan brahim Mteferrika tarafndan, basl Cihannma'ya katl
mtr. Bu ksmda bol bol tarihi bilgiler ve sraili efsaneler var
dr. Bu byk eserin zetlenmesi burada kabil deilse de, Trki
ye ilim tarihi iin nemli bir noktadan bahsetmek lazmdr: Ese
rin aslnda Kopernik'in evren sistemi hakknda ksaca bilgi bulun
duu gibi, eviren de alemin merkezini gne sayp arzn gnein
etrafnda dndn kabul eden byle bir sistemin bulunduunu
iki satrla bildiriyor. Ama, bu trl retiler hakknda, kendisinin
Cevelan-l-efkar fi avalim-il-aktar adl eserinde semahat zere
(bol bol) bilgi verildii sylenmekteyse de bu eseri btn stanbul
ktphaneleri fihristlerinde bulamadk. Kitabn aslnda da bu Ko
pernik'in retisi anlatlmakla birlikte eski Ptolemaios'un reti
sinin, yani, btn yldzlarn ve gnein arzn etrafnda dndn
kabul eden retinin daha ihtimale yakn ve anlalmas daha ko
lay olduu da ifade olunuyor. Ksacas Trkiye'de Kopernik siste
minden, ilk defa olarak, bu eserde bahsedilmi olduundan ( 1 685),
sistemin ortaya konuluundan tam 142 yl sonra Trkiye'nin bun
dan haberdar olduu anlalyor.
Tercmei- atlas mayor'u dorudan doruya bir eviri saymak

tan ziyade bir derleme (compilation) saymak galiba daha do
rudur. Gerekten, eviren esere kendi dnce ve gzlemlerini koy
maktan geri durmamtr. Mesela, Edirne'de Selimiye camiinin mi
naresinde yapt bir deney vardr ki, bu deneyin amac, Dou ki
taplarnda daima bahis konusu olan arzn merkezinden uzaklatk
a daire yaylarnn dbkeyliklerinin azaldna dair olan, iddia
nn ispatdr. Ebu Bekir Efendi bu deneyi padiahn, sadrazamn,
eyhlislamn tayin ettii bilirkiiler ( ?) huzurunda tekrar etmi
tir. yle ki, bir kuyunun dibinde bir kaba su doldurarak 340 dir
hem olduunu tespit etmi ve sonra Selimiye minaresine knca
ayn kabn ancak 335 dirhem su aldn gstermitir. Deneyin ne
kadar doru ve ne kadar davay ispata medar olduu cihetini bir
tarafa brakrsak, herhalde Katip elebi'nin kozmografya ve co
rafyasnn kendisinden sonra gelenlerde ilmi bir tecesss uyandr
dn ve bir dereceye kadar, deney yoluna girildiini bize gstere
bilir.
Asl gerekten mkemmel resimler ve haritalarla sslenmi
olan ve zellikle Tycho Brahe'nin Kopenhag'daki mehur rasatha
nesinin aletlerinin fevkalade gzel resimlerini ihtiva eden, bu ese
rin Trkeye evirisi, stanbul ktphanelerinde vardr. En m-
156
kemmel eviri nshas, Topkap Saraynda B. 322 - B. 333 numara

larda kaytl 9 ciltlik nshasdr. Bu nshada yazarn ad Kli Pal
mo Blavo ve Yuanis Blavo eklinde yazlmtr ki Wilhelm ad
nn karl olan Guiliamo' dan bozma olacaktr. Bu nshann ba
lklar, cetvelleri ve haritalar pek ssldr. I . cilt, giri niteliin
de yukarda bahsettiimiz genel kozmografya bilgisinden, deniz
ler, adalar ve balca kutuplar civarndan, zellikle Magellan ve Ko
lomb'un seyahatlerinden, nihayet Avrupa'nn genel corafyasndan
bahseder. II. cilt, sve, Rusya, Lehistan ve Macaristan' alr; 29
kadar harita vardr. III. cilt Almanya, Avusturya ve civarndaki
memleketlerden bahseder. I cilt Felemenk ve Belika'dan, V.
cilt Afrika ktas, VII. cilt talya, VIII. cilt in, IX. cilt Amerika ve
adalardan bahseder. Bu, 9 ciltlik ve padiaha takdim edilmi olma
s pek muhtemel olan, nshay bizzat grmek bize nasip olmam
tr. u fihrist bilgisini onu gren, Edebiyat Fakltesi mezunlarn
dan Macit Karakurum'un bir tezinden aldk. Bu byk evirinin 6
ciltlik bir nshas, Nuruosmaniye (No. 2996), 4 ciltlik bir nshas,
niversite (No, 1 541-1545) ve 2 ciltlik ksaltlm bir nshas da,
Tercmei- Atlas fi corafya-i kebir adyle, Kprl ktphanesinde
(No. 173-174) ve gayet ksa olarak Arapa 1 ciltlik bir nshas da
ayn ktphanede (No. 176) bulunmakta olduu gibi bizim grd
mz baka bir nshas da Askeri Mze ktphanesinde bulun
maktadr.
Dresden ktphanesinde Almanya ve Macaristan corafyasna
dair, yazarnn ad bulunmayan bir yazma (Fleischer, Kat. No. 370)
vardr ki, nszne gre Kanuni Sleyman zamannda Osmanl im
paratorluunun erimi olduu snrlar haritalar zerinde krmz
kalemle iaret olunacakken, iaret edilmemitir. Bu eseri Fr.
Taeschner yukarki byk Ebu Bekir evirisinin bir paras say
yorsa da, yazmann zerindeki tarih 1 683= 1094 olduuna gre an
cak 1 685'te tamamlandn kesinlikle bildiimiz o byk eserin
paras olmas biraz uzak ihtimal gzkyorsa da, yine nszde e
virenin, kendisinin Kitab- atlas evirisiyle megulken, ald emir
zerine bunu yazdn sylemesi, kendisinden el-mtercim diye
bahsetmesi, bir dereceye kadar, Taeschner'in iddiasn kuvvetlen
dirir. te yandan, bu yazar Viyana ktphanesinde (Flgel, Kat.
1285) bulunan Eflak, Badan, Krm corafyasna dair bir yazma
parasn da Cihannma'y tamamlamak zere Ebu Bekir Efendi
tarafndan yazlm gibi sayar.
teki ilimler zerine eserlere gemeden nce, burackta ansik
lopedik bilginlerden ve olduka mehur bir tarihi olan Hezarfen
157
Hseyin Efendiden bahsetmek isteriz. Antoine Galland'n Journal'

ine gre, 1 671-1673 yllarnda, stanbul'da Fransa sefiri bulunan
Marquis de Nointel'e mehur Tarih'ini hediye ederek, kendisiyle
iliki kuran ve birok defalar sefarette yemee davet edilen Hse
yin Efendi, bir hayli Avrupal seyyahlarla temasa gelmi ve bun
lara ktphanesini am olduundan, batllarn baz seyahatna
melerinde ad pek iyi tahsil grm bir zat diye gemitir. Tari
he dair en mehur esrei olan Tenkh-t-tevarih-i mluk (Nuruos
maniye ktphanesi, 3264-3265), Bat kaynaklarna da ba vurula
rak yazlm bir umumi tarihtir. yle sanlmaktadr ki, Yunan, Ro
ma ve izans tarihleri, Bat kaynaklarna <layanlarak Trkede ilk
defa bu eserde yazlmtr. Eser 1 083= 1 673 yl olaylanyle sona
erer. Telhis-l-beyan fi kavanin-i-al-i Osman adl, devlet tekilat
na dair olan, eseri de pek mehur olmu, Franszcaya Petis de la
Croix ve talyancaya G.B. Danada tarafndan evrildii gibi ikmal
edilmemi bir de Almanca evirisi vardr. Hezarfen lakabna layk
grlen bu Hseyin Efendinin hayat hakknda hibir ey bilmi
yoruz. Yalnz kendisinin Lisan-l-etbba ve fihris-l-ervdm adl bir
tp lgatinden burada, konumuzu ilgilendirdii iin, bahsetmek la
zmdr (bkz. ehit Ali Paa ktphanesi, 2086) . Bu lgatin birinci
ksm Arapadan Trkeye, ikinci ksm Trkeden Arapaya tp
maddelerini alr; hastalklarn, mizalarn, bnyelerin ksaca tarif
lerini havi olan birinci ksmdan sonra Arap, Acem, Rum (Ervam)
bazik hekimlerinin gvendikleri ve tavsiye ettikleri basit ilalan
sayar. lalarn Yunanca adlarna da rastlanrsa da, Osmanl Mel
lifleri'nin syledii gibi branice, Berberce deyimlere tesadf ede
medik (1).
Bu devirde Mehmed bin Ahmed bin brahim adnda bir heki
min, Edirne ve stanbul'da tahsil ettikten sonra Hindistan'a gide
rek, Hint-Trk imparatoru ah-i Cihan'n hususi hekimliine ge
tiini ve oradan dnnde, Kamus'l-etbba ve namus-l-elibba
adyle byk bir tp lgati yazdn gryoruz (bkz. ehit Ali Pa
a ktphanesi, 2012) . Grdm nsha, ne yazk ki F-T harflerine
kadar olduu iin fazla bir ey syleyemeyeceim. Fakat yazar, n( 1 ) Galland'n Journa/'i nl doubilimci Charles Chefer'in a klamalar ile
1 881 ylnda Paris'te yaynlanmtr. Bu basl nshay Nahit Srr rik, Antoine
Galland'n istanbu/'a ait gnlk hatralar 1672-1673 ad altnda kendisi de notlar
ekleyerek Trkeye evirmitir. (Ankara , Cilt 1, 1 949; Cilt 2, 1 973 T.T.K.) . lstan
bul'da yaad srede pek ok kitap toplayan Galland, gerek kendi satn aldklar
gerek Trkiye'de mevcut yazma kitaplar ve bunlar toplayanlar hakknda ilgi ekici
bilgi vermektedir. Metinde ad gecen Hezar- fen Hseyin Efendi ise 1 1 03/1 693 y
l nda vefat etmitir. (a.g.e. cilt 2. s. 1 05-106. dip not. 75). (A.K.).
158
sznde Zekeriya el-Razi'nin ve bni Baytar'n eserlerini de Trk

eye evirdiini sylemesine gre, herhalde Dou tbbn olduka
incelemi bir hekim olacaktr. Kitabn tarihi 1080 = 1 678'dir.
Sultan brahim zamannda drt defa hekimbala getirilen
Sakzl Ali Efendi-zade sa Efendinin (lm. 1 649) Deva-l-emraz,
Nizam-l-edviye ve Mfredat adlaryle eseri vardr (bkz. Hami
diye ktphanesi, 1023).
Bu devrin sonunda Katip elebi'nin rencilerinden Mustafa
bin Yusuf adnda birinin Ma'den-l-esrar adl bir aritmetik kitab
vardr. Eski usul aritmetik ilemlerinden, siyakat rakamlarndan
ve baz problemlerin zmlerinden bahseden bu eseri, Katip e
lebi'nin rencilerinden birine ait grebildiimiz tek eser olduu
iin, kaydediyoruz.
Blm
VI
XVIII. YZYIL VE MATBAA
Mspet ilimler alannda deilse bile, genel kltr alannda ol

duka parlak bir devrin hikayesine balamadan nce, bu devirden
hemen nce geen zamann dnce durumunu gsteren, fakat ilk
bakta nemsiz gibi grnen bir olay anlatmak uygun olacaktr:
Avusturyallarla aramzda geen bir savata, Petervaradin'de ehit
den (1716) Sadrazam Damat Ali Paann, yalnz katalou 4 cilt
tutan, kitaplarnn musaderesi iin kan irade zerine, bunlar ara
_snda bulunan felsefe, tarih ve astronomi kitaplarnn kiiiuphanelere vakf caiz olamayacana dair eyhlislam Ebu shak fsmail
Efendinin fetva verd!_ini gryoruz (bkz. Ahmet Refik, On kinci
Asrda stanbul Hayat, s. 59, 1 129 tarihli hkm-i erif sureti). Bu
bize gsteriyor ki, felsefe, astronomi, hatta tarihe ait eserleri mak
bul ve muteber tutmak yle dursun, onlarn genel bir ktphane
ye vakfna bile raz olmayan bir zihniyet, XVIII. yzyl banda ha
la yayordu. Fakat, bu karanlk taassup olayndan bir yl sonra,
Ahmet III. zamannda (1703-1730) sadrazamla gelen (1717) me
hur Damat brahim Paa, olduka bar iinde geen devrinde bil
gin ve aydnlari himaye etmi ve bu sayede ktphanelerimizde bu
lunan kitaplarn says bu sadrazam zamannda epeyce artmtr.
Damat brahim Paa, 25 kiilik bir komisyon kurarak Bedreddin
Ayni'nin Ikd-l-cman adndaki muazzam tarihiyle Handmir'in
Habib-s-siyer'inin ve baka baz eserlerin Trkeye evrilmesini
emretmitir (ayrntlar ve adlar iin bkz. elebi-zade Asm, Tarih,
s. 358) . Aralarnda mehur air Nedim'in bulunduu bu eviri ku
rulu iinde bizi eseri ve ahsyle ilgilendiren zat, Yanyal Esad bin
Ali bin Osman Efendidir. nce kendi memleketinin, sonra da s
tanbul'un medreselerinde renim grdkten sonra, Eyp medre-
160
sesi mderrisliine, daha sonra Galata kadlna ve ilk matbaann

alnda,musahhihlie atanmtr. Esat Efendi, brahim Paann
emriyle Aristo'nun Fizik kitabn Ktb-s-semaniye fi sima-t-ta
bii (l) ad altnda Arapaya evirmeye balamtr. Elimize kadar
gelen eviri, ancak Fizik'in ilk kitabdr (bkz. Ragp Paa k
tphanesi, 824). Bu eseri sadece bir eviri sayacak yerde, eviri ve
aklama saymak daha dorudur. Esasen eviren de evirme sra
snda Karaferye'li oannis Kuttinius'un Aristo Fizik'i aklamasn
dan faydalandn syler (2). Bundan baka Esat Efendi, nszde
slami hikmet prensiplerinden, bu ilmin eref ve yksekliinden
ve bu hususta Sokrat'n her karmza kan, bilge olduunu sy
ler, halbuki bilge ancak Tanrdr; ve bilgelik ancak yokluktan yk
see kmak iin bir merdivendir szn ve Eflatun'un Tanr
vergilerinin en by bilgeliktir, bunu bilmeyi ruhun lmdr
dediini ve Aristo'nun bilgelik sahibi olmayan ahsn daima hata
edeceine dair hkmn syler. Bundan sonra, yine ayn nszde
Aristo'nun Batl aklayclarndan Albertus Magnus, Scotus Eri
gena ve St. Thomas d'Aquinas'tan bahsetmekte ve Douda Farabi
ve bni Sina'nn, Aristo felsefesi zerine, aklama ve szlerini
eletirdii srada, bn-r-Rd'n aklamasn takdir ve nihayet bu
son filozof gibi eer Aristo'nun Fizik'i olmasayd, bu ilme bala
mak bile mmkn olamazd diyerek evirmeyi zerine ald ese
ri metheder. Esat Efendi, yukarda sylediimiz gibi, yalnz evi
riyle yetinmemi, aklamalar yaparak baz fazla bilgileri katmtr
(hatta bir mnasebet getirerek, mehur, bir daireyi kareye evirme
davasndan bile bahsetmitir). Bu ilaveler arasnda, evirid_e teles
kop ve mikroskop bile bahis konusu olmutur ki, Osmanl Trki
yesinde, belki btn Douda, yeni ilmin bu iki en mhim aletinden.
Arap dilinde ilk defa bahseden Yanyal Esat EfendlofucaktBu
eviri, evirenin Yunancay kendi ana dili olarak renmi olma
sndan dolay, Trkiye'de dorudan doruya Yunanca metin ve
aklamalardan yaplm ilk eviridir.
Bu devirde birka hekim bize dikkate deer bir iki eser brak
mlardr. Bunlardan burada ksaca bahsettikten sonra sz, devYunanca phisiki akroasis tabirinin tam Arapasdr.
Bu alim Rum, Rumeli'de Karaferye'dc domu ve o zaman Roma'daki Yu
nan Gymnasium'unda ve Bologna niversitesinde tahsil ettikten sonra, evvela kendi
niversitesine ve sonra Padua niversitesine felsefe hocas olmutur. Felsefeye dair
eserleri Ytnanca ve Latince yazlm ve bir mecmua halinde Louis XIV.'ye ithaf olun
mutur. 1658'de Padua'da vefat eden bu hoca talya'da byk hrmete mazhar olmu
ve hatta Bologna niversitesi avlusunda bir de heykeli dikilmitir (fazla malumat iin
bkz. Yunan Ansiklopedisi=Lexion Enkyklopedicon, oannis Kuttinis maddesi).
(1)
(2)
Sima-t-tabii,
xvn.
YZYIL VE MATBAA
1 61
rin en nemli ol;;ty olan ilk matbaann kurulmasna ve bu kurulu

un mspet ilimler alanndaki etkisine getireceiz.
Sleymaniye Tp medresesi mderrisliinde de bulunan Ayal
aban ifai (bkz. Vakflar dergisi, II, 203-204) adndaki zatn (lm.
1 1 16), doum ve yeni doan ocuklarn tedavi ve beslenmesine
dair, iki eseri vardr. Bunlardan Tedbir-l-mevl"d adl olan birin
cisi (kaleme aln tarihi 1 1 1 2) Sadrazam Hseyin Paa ve reisl
kttap Rami Efendiye ithaf edilmi olup Zekeriya el-Razi, bni Si
na ve Hac Paadan alnp, ak Trkeyle, yazlm bir derleme
eserdir. Bunda reme, gebelik, yalanc gebelik (reca), ftsn te
ekkl, gebeliin sresi, gebelere ve yeni doan ocuklara mah
sus tedbirler, beiin ve stn nitelikleri zerine birok bilgilerden
sonra, meme hastalklar, kzamk, iek ve suieinden bahseder.
Ayrc; bir blmde ocuklarn dvlmemesi lazm geldii noktasn
da srar eder (bkz. Beir Aa ktphanesi, 501).
Bu yazardan sonra, yine Mustafa II. ve Ahmet III. zamanla
rnda yaayan ve 1 155 = 1 742'de Bursa'da vefat eden mer ifai
adnda baka bir yazar-hekim vardr ki, takma adlarnn birbirine
benzemesine ramen, bundan nceki hekimle hibir iliii yoktur.
Bu zat hakknda, mezar tanda kazl olan vefat tarihinden ve me
zarnn, gya kendisini takdir eden yabanc bir hekim tarafndan,
yaptrldndan baka bilgimiz yoktur. Bursal Tahir Bey, hep yap
t gibi, onun byk bir bilgin olduunu ve kitaplarnn adlarn
yazmakla yetinir. Mrid-l-muhtar adl eserinin nsznde, ken
disinin Sinoplu eyh Hasan adnda birinin olu olup pek kk
yata anadan ve babadan yetim kaldn, erginlik yana varnca
Konya'ya giderek Mevlevi tarikatna girdiini, oradan Kahire'ye git
mise de Msr'dan holanmadn ve yine Trkiye'ye dndn,
bu srada eyh Hasan-l-Halveti'ye rast gelerek onun sraryle, se
yahatten vazgeip kitap yazmaya baladn yazyor. Bursa'da otu
rup orada hekimlik eden mer ifai, daha ziyade Bursal diye h
ret almtr. Velhasl, btn eserlerinde hayatta eritii mevkiden
memnuniyetsizliini aklayan bu hekim, Minhac--ifai adl ese
rinde, kendisinden bahsederken, seyyah- bi-sabr- karar namu
rad ve feramu-gerde-i ruzigar (sabrsz ve bir yerde durmaz, iste
ine eriememi ve zamann unuttuu gezgin} diye talihinden ika
yet eder. Grdmz balca eseri Minhac--ifai fi tbb- kim
yal'dir. Bu eser, Mustafa II. zamannda yazlmaya balanmsa da
Ahmet III.'in ilk yllarnda (1 1 16) tamamlanmtr. Manasz ve
uzun bir nszde, bu eseri, Bursal Fazlullahzade Ltfullah Aann
zorlamasyle Parakelsus'tan (Paracelsus) evirdiini syler. Fakat
Paracelsus'un hangi eserinden evirdiini ve Paracelsus'un kim ol.
OT
11
1 62
duunu bile sylemez. Kimyay, elkimya usulyle tarif eder. Ese

rin Paracelsus'tan ilham aldn gsteren tek taraf, bu yazarn,
hastalklarn tedavisinde madensel maddelere nem verdiinden
bahsetmesi ve bu maddelerle yaplan sv ve yalarla tedavi mm
kn olduunu sylemesidir. Bu srada, baka baz Bat hekimleri
nin, mesela Senartus'un (Sennert), yalnz madensel maddelerle te
davi mmkn olmayp bitkisel ve hayvansal maddelerin de tedavi
de kullanlmas gerekliliini ileri srdklerini syledikten sonra,
baz bilgin hekimlerin, madensel maddelerin asla kullanlmamasn
tavsiye ettiklerini ve bunlarn kullanld dar--ifalardan, can
larn kurtararak, kanlarn parmakla gshrilecek kadar az ol
duunu iddia ettiklerini yazar. Ksacas, Paracelsus eviricisi mer
ifai'ye gre, kimya ilmini tam olarak bilmeyenler iin yine Gale
nos tbbyle yetinmek zorunludur. Bundan sonra eser, sularn, uu
cu gazlarn, ruhlarn, civann damtlmasndan, balsamlar, panze
hirlerden bahseder. Bu eser Salih Nasrullah'n Arapa Paracelsus
evirisinden alnp, baz lzumsuz ve yanl bilgiler eklenerek mey
dana getirilmitir. Kitapta, Senartus ve Nikolaus gibi Bat yazar
larnn olarak gsterilen szler geerse de, bunlar o yazarlarn ki
taplarndan deil, ikinci elden aktarlm eyledir.
Bu yazarn bir de Mrid-l-muhtar fi ilm-il-esrar adl bir ese
ri daha vardr ki, bata Arapa, Farsa kark ifadeler ve anlal
mas g, fena bir Trkeyle yazlm gya bir elkimya kitabdr.
Bu kitab yukarda ad geen eyhle bulumasndan sonra yazm
tr. Bunda, yine Paracelsus'tan bahsedilmekte (bkz. niversite k
tphanesi, Yldz, tp, 1 97) olduu gibi, hadid-z-zeybak' (1) anla
trken demirden civa karmaya muvaffak olamadn ve bu hu
susta 1000 (?) cilt kitap okuduunu, safdilane bir surette, yazar.
Eser, boyuna esrardan, srr- mektumdan bahsetmek bakmndan,
elkimyaya benzerse de araya madeni kimyaya dair baz bahisler
ilave olunmutur. Ksacas, bu mer ifai, dervi olmas dolaysy
le elkimyaya kaan bir eilime kaplmken, naslsa Paracelsus'un
eserlerinden orada burada grd baz bilgilerle tbb- cedid-i
kimya! diye de tutturmutur. tiraf etmeliyim ki, bu zatn gre
bildiim eserleri, bana, dnyaya dargn, ok ey bildiine inanan,
ama yazlarnda hibir orijinallik olmayan bir yazar olduu kan
sn vermitir. te, btn bu eserlerde ad geen Paracelsus sis
teminin, Osmanl-Trk hekimliinde ald yer ve nemli belirtmek
( 1 ) Simyada geen bu deyim civa demiri anlamna geliyor gibi grnrse de,
simyaclarn bundan neyi anladklar bilinmez.
1 63
biraz gtr. Ama, aada bir iki eviriyi daha anlatrken gene bu
bahse dneceiz.
Ahmet III.'in zamannda hekimbala kadar ykselen Nuh
bin Abdlmennan (lm. 1 1 19= 1707) adnda Giritli bir Rum dn
mesi vardr ki, Resmo'nun fethinden sonra Mslman olmu ve bi
ze, Akrabadin adyle ilalar anlatan, bir eser brakmtr (bkz. e
hit Ali Paa ktphanesi, 201 2) (1). Bu eser, kim olduunu tespit
edemediimiz Melkios=Melchios adnda bir Yunanlnn eserinden,
nce Nuh elebi'nin olu mer tarafndan, Trkeye evrilmeye
balanmsa da, bu gencin vefatndan sonra babas tarafndan ta
mamlanmtr. Eserin iinde birok Rum hekimlerin ad getii gi
bi, kendi ilaveleri de vardr.
te bu zatn hekimbal zamannda baz cahil hekimlerin
tbb- ceditten menedilmelerine dair stanbul kadsna hitaben
u hkm-i erif karlmtr:
Asitane kaimmakamna ve mollasna ve sekbanbaya hkm
ki
Frenk taifesinden baz mtetabbib etibba-i kadime tarikn
terk ve tbb- cedid namyle ecza-i ade istimaliyle ila eyledikleri
kimseler mutazarrr olmalaryle ol makule frenk tabiblerinden
Edirne' de dkkan aan mhtedi Mehmed ile eriki ve bir frenk
tabibi dahi Edirne'den icla olunub stanbul ve etraf dahi yokla
nub bu makule frenk tabibleri var ise men ref' olmak babnda
hatt- hmayun-i saadet makrunum sadr olman imdi emr-i eri
fim vusulnde bu husus gerei gibi takayyd ve ihtimam ile tefti
ve tefahhtis ve bundan akdem devlet-i aliyem stanbul'da iken eer
mahmiye-i mezburede eer etrafnda olan etibba zmresi bir defa
yoklanub naehil olanlar ref' ve dkkanlar kapattrlub hazakat ve
istihkak zahir olanlar a'lem-l-ulema-il-mtebahhirin Rumeli kad
askerlii payesiyle hekimba olan Nuh tarafndan memhur temes
sk verilmekle vech-i meruh zere mevlanay-i marnileyhin ta
rafndan yoklanub yedlerine memhur temessk verilenlerden maa
da bu makule frenk taifesinden gelb bir tarih ile hekim dkkan
am var ise dkkanlar kapattrlub men ref' mukaddema yok
lanub yedlerine temessk verilenler dahi dkkanlarnda kimesne
olmamak zere tenbih ve tekid ve bu vechile nizam verdikten son
ra keyfiyeti der-i devlet-medarna ilam eylemeniz babnda hatt h
mayun-i evketmakrunumla ferman- alianm sadr olmutur. Bu{1) Avram Galanti, Les medecins juids au service de la Turquise adl eserinde
(s. 1 5) Nuh'un Musevi dnmesi olduunu sylyorsa da, kitabndaki hayat hikayesillr
de bunun doru olmad anlalmaktadr.
1 64
yurdum ki fi evahir-i m 1 1 16
asrda stanbul hayat, s. 37).
(bkz.
Ahmet Refik,
Hicri on ikinci
Bu padiahn bu buyruundan anlalyor ki, bu srada Trki

ye'de yeni tp adyle, madeni maddelerle tedavi usul, zellikle
frenk hekimleri arasnda, pek yaylm ve bundan rken hkmet
yasaklama yoluna gitmitir. Esasen, Paracelsus'un ortaya att bu
kimyai tp, Avrupa'da birok hekimlerin itirazna sebep olmu ve
mthi hcumlara uramt. Kald ki, Trkiye'de bu tedavi usu
l, yarm yamalak bir surette kitaplara getii gibi kim bilir mem
leketlerinden, sergzet peinde koup, memleketimize gelen cahil
hekimler elinde ne kadar kt sonular vermitir.
Yine Ahmet III.'in son yllarnda bu cahil hekimler hakknda
bir hkm-i erifi daha kyor:
Edirne payesiyle ser-etibba-i hassa olan mevlanaya hkm ki
Etbbadan olanlar kanun-i tbba riayet ve iktisab-i mmaresat
ile merzay-i ibadullaha mdavat ve muktezay-i tb zere mualecat
etmek lazm ve labd iken biraz mdetten beru mahmiyet-i stan
bul'da dkkan-niin olub tababet iddiasnda olanlarn ekseri fenn-i
tbbn ilmi ve amelisinden bihaber ve tahsiline adem-i say ile zat
larnda istidaddan eser olmayub baz kimesnelerin reca ve efaat
leriyle murad eyledikleri mahallerde birer dkkan aub muraza-i
ibadullahn illetlerine mugayir mualecat ile nice kimesneleri helak
ve ftade-i mehak-i hak eylediklerinden maada ehil ile naehil olan
lar temyiz- tefrik olunmayub ehil olanlar dahi fenn-i tbda kemal
tahsiline itigal eylemeyb hin-i iktizada mdavata kadir tabib te
dariki- mteasir olmala bundan byle bir mddet dahi bu tavr
zere gzeran eder ise ab- ruy-i bilad- emsar ve aktar- diyar
olan stanbul gibi bir sevad-i azamda tbba inkraz tatarruku za
hir ve aikar olmala fenn-i tbda maharet ve iktisab-i hazakat
edenler mmtaz ve beynel akran serfiraz olmalar tbbn yevmen
feyevmen rabet ve itibar ve kemal-i itiharna bais ve badi olub
fenn-i tb erbabnn dahi say- ikdamlarna medar-i akvay-i vesail-i
mstahsenet-l-asar olaca vazh olduu cihetten nizam-i halleri
ne intizam ile hsn hitam verilmek ammei- ibadullaha mahz men
faat olrnan stanbul ve Haslar ve Galata ve skdar ve muzafa
tnda zmre-i etbbadan dkkan-niin olan Mslim ve muvaz ve
mahallat ile tahrir ve defter ve ferd-i vahide gadir ve himayeden
hazer olunmak zere imtihan eyleyb ilm-i tbdan bibehre olup il
let-i redie misillu ifsad-i mizac-i ibad eden hodfuru ve naehil olan
lar dem-i fasid gibi ecsam-i helakiyeden izale, ve red ve dkkanlar
1 65
sedd- bend olunub mademki fenn-i tbb gerei gibi tahsil ile
kesb-i istihkak edb ilamn ile yedlerine mlazemet ruusu verilb
tarik ile gedie dhul eylemedike muraza-i ibadullahtan bir fer
de mualece kaydnda olacak olur ise alz ve tertib-i ceza olunmak
zere meni'leri in baka defter ve tertibde mmareset ve kesb-i
hazakat eyleyb ehliyeti zahil olanlarn dkkanlar gedik itibar olu
nub ziyade ve noksan kabul etmemek iin had tayin ve kemakan
iktiza eden mahallerde ibka ve bunlardan biri bihikmetillahi taala
vefat eder ise gedii ecnebiye verilmemek zere mastur olanlardan
be nefer mlazim tahrir ve mahlul gedik vukuunda el'akdem
fel'akdem fehvas zere mlazim-i ewele verilb ann dahi mla
zemeti fenn-i tbba sai mstehkna verilmek ve reca ve efaat ile
naehil olanlara mlazemet verilmekten begayet tevakki ve mca
nebet olunmak ve fimabaad gedikhl ve mlazimlerden biri vefat
eyledikte .arzn ile tevcih ve yerine ruus-i hmayun verilmek zere
baka tertib ve defter ve bundan byle hekimba olanlar ibu
urutu dstur-l-amel tutub hilafna hareketten ittika ve hin-i ik
tizada mracaat eylemeleri iin ruus kalemine kayd ve yedlerine
baka ruus-i hmayun verilmek zere arz eylemen babnda fer
mn- alianm sadr olmutur. Buyurdum ki fi evahir-i 1 , 1 142 emr-i
erifim mucibince amel olunub hilafnda begayet hazer oluna: deyu
hatt- hmayun-i evket-makrun keide klnmtr sene 1 142. ,Ah
met Refik, Hicri. On ikinci Asrda lstanbul Hayat, s. 106; bu h
km suretinin yeni harflerle baslm bir kitaptan alndn ve
bundan dolay, tashihe ramen, baz yanllar kalm olabileceini
hatrlatmak isteriz).
Bu ikinci emirde tutulan yol, daha akla uygun ve kesip. gz
kyor; hekimler adeta bir eit "devlet imtihan"na tabi tutulup
ellerine bir temessk, yani diploma verilmedike hekimlie m
saade olunmuyor; fakat bu defa artk tbb- ceditten bahsedilme
mektedir.
Bundan baka, hkm dikkatle okunursa, XVIII. yzyl ba
larnda, tbbn genellikle, muntazam bir medrese veya hastane tah
siline bal olmad, tersine usta-rak usulyle ve dkkanlarda
parasz alma yoluyle, renildii anlalyor. Ama, bu ustalar ve
raklar arasnda Arapay renmi olanlardan yetimi yazarlar
ve eviriciler hi de az deildir. Mesela, yukarda ad geen mer
ifai'nin byle hekimlerden olmas muhtemel olduu gibi, onun
rencisi, yani ra olan saray hekimlerinden Bursal Ali Efendi
de ayn snftan olsa gerektir. Bu son zatn Bidaet-l-mbtedi adl
bir Akrabadin, yani bileik ilalar kitabn biliyoruz (bkz. niver-
1 66
site ktphanesi, Yldz, tp, 361 , 405) . [Ek - 4 1 ] . Mahmut 1. zama

nnda 1 144= 1731 ylnda kaleme alnan bu eserde Mynsicht adn
da bir Batl yazarn ismi ok getii gibi, yine Ali Efendi Kitab-
Mynsicht Tercmesi adyle daha ziyade formulaire eklinde bir ki
tap daha yazmtr (bkz. niversite ktphanesi, Yldz, tp, 29) .
ok gariptir ki, her iki eserinde de adn verdii, hatta bir eserini
onun adyle yazd Batl yazar, yani Adrian Mynsicht, tartre eme
tique denilen mehur ilac bulduu halde, Trke iki ila kitabn
da da bu ilacn ad bile gemez (1). Bundan baka Bursal Ali Efen
dinin, Darsaade aas Beir Aa adna, Cerrahiame adl bir eseri
daha vardr (bkz. Halet Efendi ktphanesi, No. 75 1). Bu eserde
ilerden bahsederken anevrizma'lar da bu arada sayar; sonunda,
o vakitler pek moda olan Paracelsus ad da yalan yanl baz bil
giler arasnda anlr. Hekim Ali Efendi herhalde 1 160= 1 747'den
sonra vefat etmi olsa gerektir.
Bu devirde, Halil Faiz adnda bir zat, daha ziyade astroloji he
saplar zerine erkam-i cmel, yani ebced harfleriyle ve sexagesi
mal=altmlk usulda, Fezleket-l-hisab adyle, bir eser yazd gi
bi, Es-savlet-l-hezberiye fi mesail-il-cebriye adnda cebir problem
lerinin zmlenmesi zerine, bir eser daha brakmtr. Yazar, a
kaik zeyli eyhl'ye gre, air olup teki ilimlere dair de birok
eserler yazm ve tahminen 1729 ylnda cinnet getirerek intihar
etmitir. Fezleket-l-hisab, niversite ktphanesinin T. 5890 nu
marasnda mevcut olduu gibi teki eserlerinden bir ksm da Be
yazt'ta Veliyddin Efendi ktphanesinde bulunmaktadr.

Artk Osmanl Trkiyesinde, ilk Trk matbaasnn kurulma

syle kendini belirten, dikkate deer bir devre eriiyoruz. Bu ilk
( 1 ) Adrian von Mynsicht, Braunschweig'li olup 163 1 ylnda Mecklenburg duka
snn zel hekimliine getirilmi ve ayn ylda, Tlesaurus et armamentarium medico
-clymicum adl eserini yaymlamtr ki, bu eser pek mehur olmu ve 18 defa basl
mtr. Mynsicht, halii tedavide kullanlan tartre emetique'in bulucusu olarak tann
mtr.
[Ek - 41 ) zerinde az veya eksik bilgi olan bu iki hekim zerinde Uzluk in
celemeler yapm ve gerek kiiliklerini gerekse hayat hikayelerini aklamtr [Bkz.
F.N . Uzlu k: Bursal Tabip Mevlevi mer Sifai Dede Dirim, Cilt 25 (1950) S. 1 70-175
ile Bkz. F.N. Uzluk: Bursal Hekim AU Mni Efendi D.T.C.F. Derg. Cilt 7 (1 950) S.
329-337) . Ayrca Ali Mni, kna kna ile o dnemde Amerika'dan Avrupo'ya gelen
ve Trkiye'de yeni yeni tan nmaya bolayan pekakunha zerine bir monografi yaz
dn da Uzluk aklamtr. [Bkz. F.N. Uzluk: Bursal A/.i Mni: lpecacuantha ze
rine Bir Monografi. Bu yaz Salk Dergisi Cilt 27 (1 953) de yaynlanm ayrca bir
monografi olarak da ckmtr. (Ankara 1 954), Bkz. ayn yazarn Annales de l'Uni
versite d'Ankara Vol. iV. S. 261 -272'deki makalesi]. (A.K.J .
1 67
matbaann kuruluu hikayesini, burada uzun uzadya, anlatacak

deiliz. nk, bu hususta tarihlerde ve zellikle Selim Nzhet
Gerek'in Trk Matbaacl (stanbul, 1939) adl kk eserinde,
yeteri kadar ve faydal bilgiler vardr. [Ek - 42] . Ancak, burada ilk
Trk matbaas diye belirtmemizin nedenini sylemek lazmdr.
Geri stanbul'da ve Trkiye'de ilk matbaa Museviler tarafndan
almtr. 1429 ylnda spanya'dan hicret eden Museviler, 1493 y
lnda, yani Trk matbaasndan 233 yl nce, stanbul'da, birka
yl sonra da Selanik'te ilk matbaay amlardr (Avram Galanti,
Trkler, Yahudiler, stanbul, s. 7). Bu matbaalarda birok kitaplar
baslmtr. te yandan, Sivasl Apkar adnda bir Ermeni de, Ve
nedik'te basmclk sanatn rendikten sonra, stanbul'da 1 567
ylnda bir matbaa at gibi, 1 627 ylnda da Nicodimus Metaxas
adnda bir Rum papaz da bir matbaa kurmutur. Bu matbaann
ilk bast eser Yahudiler Aleyhinde Kk Risale adl bir ki
taptr.
Bilindii gibi, Ahmet III.'in sadrazam Damat brahim Paa,
Yirmisekiz Mehmet elebi'yi Fransa kral Louis XV.'ye eli olarak
gndermiti. Bu mnasebetle babasyle Paris'e giden Sait elebi
(bazen Sait Aa), oradayken matbaann nemi hakknda bir fikir
edinerek dnmt. Beri yandan, 1 674 ylnda, Macaristan'n Co
lojvar kasabasnda doan ve Protestan papazl kolejinde tahsil
eden, bir gen de Osmanllara esir dm ve slaml kabul ede[Ek - 42) l k Trk matbaas ve burada baslan eserler zerinde daha yeni
aratrmalar vard r [Bkz. O. Ersoy: Trkiye'ye Matbaann Girii ve lk Baslan Eser
ler, Ankara ( 1959) ile, nitelik incelemesi iin Bkz. J. Baysal : Mteferrika'dan Birinci
Merutiyete Kadar Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, stanbul ( 1 968)) . Eski
harflerle baslan Trke kitaplar iin F.E. Karatay ( 1 956) ve Milli Ktphane ( 1964,
1 965, 1 971 ) tarafndan yaplan al malan:lan sonra daha kapsaml bir inceleme de
yaplm tr. [Bkz. S. zege: Eski Harflerle Baslan Trke Eserler Katalou Cilt 1-V,
1 971-1981 ) . Ayrca basn tarihi kaynakas da derlemitir. [Bkz. B. Varlk: Trkiye
Basn-Yayn Tarihi Kaynakas, Ankara 1 981 ) .
l k Trk Matbaasnn bast kitaplar ile zellikle 't p v e bilimsel yaynlar Ba
tda da alaka uyandrm tr. anizade'nin 1 820'de baslan Terih'inin renkli bir ns
has Paris'e Kraliyet Kitaplna gnderilmesi dolaysyle bu eseri inceleyen T.
Bianchi kk b i r monografi iinde hem bu eser zerinde aklamalar yapm hem
de M teferrika'nn matbaasnda o tarihe kadar baslan kitaplarn bir listesini ver
m itir. [T. Bianchi : NotJce sur le premier ouvrage d'Anatomie et de Medecine
imprine en turc Constantinople en 1 820 . Suivie du Cata!ogue des /ivres turcs
..
arabes et persans imprimes Constantinople depuis l'introduction de /'imprimerie

en 1 726-27 Jusqu'en 1 820, Paris 1 821 ) . Baslan i l k Trk Tp kitaplar hakknda
(1817'den itibaren) bir inceleme de Yldrm tarafndan yaplmtr. [Bkz. N . Yld
rm: Trke Baslan ilk Tp Kitaplar Hakknda: J . of Turkish Studies, Volume 3
( 1979) S. 443-459] Trkiye dnda, dier slam lkelerinde (ran, Msr vd.) i l k ba
smevlerin i n kurulmas icin Bkz. slam Ansiklopedisi, Matbuat maddesi (Cilt V l l ) .
(A.K.).
OSMANLI TRKLER NDE LM
1 68
rek brahim adn almt (bu brahim'in hayat hikayesi iin bkz.
Caraczon, brahim Mteferrika, Taril-i Osman'i Mecmuas, sene 1 ,
s . 1 78). Bundan sonra, slaml iyice inceleyen b u zat, Risale-i s
lamiye diye bir eser yazm ve bununla Sadrazam brahim Paann
dikkatini ekmiti. 1716= 1 128 ylnda, Belgrat'ta toplanan Macar
yksek subaylar iin brahim Efendi tercman olarak kullanld.
Bu yl, Osmanl diyarna, mlteci olarak, gelen mehur Macar yurt
severi Racoczi'nin yanna tercman verildi. Latince ve baka Avru
pa dillerini kolejde renmi olan brahim Efendi, bir sre sonra,
mteferrikalk hizmetine atanm oldluu iin, bundan sonra ad
hep brahim Mteferrika diye gemeye balamtr. [Ek " 43] .
brahim Mteferrika, 1726 tarihlerinde matbaacln gerekli
lii, nemi ve faydas zerine, Vesilet-t-tabiia adyle bir risale ya
zarak, Damat brahim Paaya takdim ettii, Yirmisekiz elebi'nin
olu Sait elebi'yle uyutuktan sonra bir dilekeyle, matbaa amak
ruhsatn ve bunun iin eyhlislam fetvasyle birlikte padiahtan
da bir ferman istemitir. brahim Mteferrika'nn bu kk risa
lesi, akla ok uygun, mantkl ve zellikle gayet inandrc kant
larla yazlmtr. Risalede yazar, tarihte birka kere istila yzn
den birok yazma kitaplarn nasl mahvolduunu ve sonralar do[Ek - 43] brahim M teferrika'nn kiilii ve hayat hi kayesi zerinde, H. Kun'
u n slam Ansiklopedisindeki ma kalesinden sonra [Cilt V/896-900) Berkes etrafl e
kilde durmu ve konuya yeni boyutlar kazandrmt r. [Bkz. N. Berkes: ilk Trk
Matbaa Kurucus.u nun Dini ve Fikri Kimlii, Belleten Cilt XXVl/104 (1962) S. 71 5-737;
i le ayn yazarn Encyc/opedia of lslam ' n i kinci basksnda, lbrahim Mteferrika
maddesi Cilt . S. 996-998) brahim'in yetime artlar ve M slman olmadan n
ceki hayat ( 1 692/93) hem daha sonraki al malarna. hem matbaa n n kuruluuna
ve bilimsel kiiliine k tuttuundan konumuz acsndan ok nem l id i r. Aslnda
brahim'ln kiilii ve dncesinin zmlenmesi J?.isale-i ls/amiye'de beli rtilmi
fakat yazma olarak kalm ve baslmam olan bu eser incelenmedii iin d ikkati
ekmemitir: Baz Macar bilginleri, Risale-i lslmiye ad altda bilinen eserini.
slamln savunmas olara k gsterdikleri halde, eserin iindekilerden, slaml ki
me kar savunduundan hem onlar. hem dier aratrclar sz etmemilerdir. Ger
ekte, bu eser ne slamln savunmasdr, ne de slam bilimleri zerine yazlm
bir eserdir. Risale, Katoliklie, Papala ve Teslis inancna hcu m eden bir pole
m i kti. Asl nemli yan bize brahim'in aslnda sanld gibi Kalvinist olmadn
gstermesindedir. Bunu rendiimiz zaman brahim'in Trklere kar Avustu rya
ordusunda savatna, esir dtne, kle olduuna, klelik yznden Msl
manla getiine inanmak glemektedir (Berkes S. 47-48).
N itekim brahim Mteferrika Risa/e'nin banda Servetus tarafndan (Bkz Ek. 3)
gizlice bastrlm Bblica Sacra adl kutsal kitab sa kl olarak okuduunu belirttii
gibi sz edilen kitaptan Arap harfleri i le yazlm Latince paralar alr: Byle bir
lhiyat mezununun Habsburg ordusuna Osmanllara kar savamak iin katl
d na inanmak gtr. lslam/ bilmeyen bir kii olmayan brahim'in Katolik Habs
burg'larn ynetimi altnda yaamaktansa Osmanlla geerek "Mslman olduu
apaktr brahim M teferrika'nn iddia edildii gibi Kalvinist olmayp Unitrist (Tek
.
tantt) i nancna bal bir kii oluu, yalnz nemsiz bir inan fark sorunu deildir.
169
ru yaz yazacak hattatlar kalmadndan yazmalarn ounun yan

llarla dolu olduunu, halbuki, basma usul kabul edilirse, yaz
larn okunakl ve yanlsz olacan, birok gzel kitaplarn yayn
lanacan, kitaplarn bana ve sonuna mufassal fihristler konu
larak okuyanlar iin kolaylk salanacan ve kitaplar ucuzlaya
rak tarann da bunlardan faydalanacan, ehirlerdeyse byk
ktphaneler kurulabileceini (ki hala kurulmamtr), zellikle,
Osmanl devletinin, cihatla slamn erefini artrd gibi, kitap ya
ynlama suretiyle de slam kltrne hizmet edeceini, halbuki Av
rupallarn slami kitaplar birtakm yanllarla oktan basmaya
ve bu suretle, Doudan para ekmeye baladklarn, eer bizde
matbaa kurulursa bu karn memlekette kalacan ifade etmekte
dir (bu risalenin zeti iin bkz. hsan Sungu, Hayat, No. 43, bu
makalede, ruhsat isteme dilekesi hakknda da faydal bilgiler var
dr; dilekenin tpk basm iin bkz. Selim Nzhet Gerek, Trk
Matbaacl, stanbul, 1939, vesikalar).
brahim Efendinin bu szleri ksaca tekrar eden dilekesi ze
rine, bu arzusu, eyhlislam Abdullah Efendinin bir fetvasna da
yanarak, karlan 1 139 zilkade tarihli bir hatt- hmayunla yerin
getirilmiti (ftva ve hatt- hmayunun tpk basmlar iin bkz. SeOnun geldii din geleneinin tan mlanmas. brahim'in Trkiye'deki hayatn n asl
yanlar n n kkleri hakknda bizi aydnlatr. Bunlar matbaaclk, corafya bilgisi ve
bilimciliktir. brahim. bilim alannda Avrupa'da teokrasiye kar olan byk bilim
nderleri ayarnda orijinal bir bilim adam olmamakla birli kte. corafya ve m kna
ts hakkndaki yazlarndan. Osmanl Tarihinin en byk bilgini olan Katip elebi'
n i n eserlerine yapt katklardan onun hem Batdaki, hem Doudaki bilim alanla
rn tan yan bir kii olduunu anla rz. (Berkes S. 48) .
1brahim Mteferrika'nn ilk Trke matbaann kuru cusu oluu da onun eski
vatan ndaki evresinin koullar altnda zel pnlam tar. Erde! ve Macaristan, Or
ta Avrupa'da matbaacln abuk yerletii yer olmutu. Bunun yukarda a nlatt
mz din tartmalaryla ilgili olduuna phe yoktur. Osman l tarihisi Peevi'nin
doum yeri olan Pe ehrinin balca kilisesi 1 570'de Unitarius a kidesini kabul et
miti. Bu ehir ayn zamanda nemli bir basm merkezi olmutu . Bir yzyl sonra
o zama n n en tannm harf dkmcs ve basmcs olan Mihail Kiss, Koloszvar
ehrinde 1 689'da o zamann en nemli U nitarius basmevini kurmutu. H. Kun'un
iaret ettii g i bi brahim Mteferrika ayn ehirde lahiyat rencisi olduuna gre.
Kiss'i ahsen de tan m olmas muhtemeldir (Kiss 1 702'de lmtr) . u halde
brahim daha T rk olmazdan nce basmevini yak ndan bilen bir kii idi ve s
tan bul'da basmevinin almasnda kendisine yard mc olan Sadrazam brahim Pa
a ile Yirmi Sekiz Celebi Mehmet Efendiye basmevi almas fikrini getiren o ol
mutur. N itekim Mehmet Efendi Paris'e eli olarnk gittiinde orada kendisini ta
n yan Duc de St Simon'a, yak nda basmevin'in alacan sylemiti . (Berkes
s. 52) .
Bylece Mteferrika'nn kiilii daha ok aydnlanma kta ve uralarnn ne
denleri anlalmaktadr. [Konunun ayrntlar iin Bkz. N. Berkes: Trkiye'de a
dalama. Ankara ( 1973) S. 47-59] . (A. K . ) .
1 70
lim Nzhet Gerek, ayn eser, ayn yer). Fetvada ancak lgat, man
tk, felsefe ve astronomi kitaplar bahis konusu olduu gibi, hatt
hmayunda fkh, kelam, tefsir ve hadis ilimlerinden baka ilim
lere dair kitaplar baslaca da belirtilmitir. brahim Efendi, esa
sen memlekete nispet ilimleri sokmak hevesine dm hr fikirli
bir zat olduu iin, bu kaytlamaya okadar nem vermemi olsa
gerektir. Hatta kendisinin ilk yazd risalede, corafyann byk
devlet memurlar iin lzum ve faydas ve haritalarn baslmasyle,
btn Douda satlarak, menfaat salanaca sz konusuydu. Bu
risale Sandrazam Damat brahim Paaya takdim iin yazld gibi
sonradan, hkmet ekilleri ve zellikle ordu tekilat zerine faz
la bilgi ilavesi ve artk matbaa kurulmu olduu iin, harita bas
mak lzumuna dair olan ksmlarn karlmasyle, Usul-l-hikem
fi nizam-il-mem ad altnda, Qlduka cesurca bir slupla kaleme
alnarak, kendi matbaasnda baslmt (1). brahim'in kendi evin
de kurulmu olan matbaada baslan kitaplarn listesi incelenirse,
mspet ilimler alannd ancak 6 eserin bulunduu grlr; tekile
rin ou tarihe ve lgate ait eserlerdir (2) .
brahim Mteferrika'nn bast ilmi eserler arasnda en
nemlisi Katip elebi'nin Cihannma'sdr. Bu eserin asl eklini
yukarda tarif etmitik. Burada basl Cihannma'y gzden geirir
sek, aradaki fark ve bu hususta brahim Mteferrika'ni, zaman
nn ilminden ne dereceye kadar faydalandn gstermi olacaz.
Basma Cihannna'ya yaynlayann Tezyil-t-tabi dedii ilavelerle
( l) Risalenin asl Paris, Bibl. Nat. Cat. Man. Turcs, suppl., F.T. 20l'de mevcut
tur. Katalogda Nizamiye adyle kaydolunan bu eserin yazan, eref-i slam ile merref
olan rahip diye gsterilmi olmasna gre, brahim MteferAka olacan mart 1 937'de
Paris'te Societe Asiatique'e tebli etmitim. Sonradan bu eserin 1 769 ylnda, Traite
de la tactique adyle, Franszcaya evrilmi ve Fransa'da Vienne ehrinde evirenin
ad olmakszn baslm olduunu rendim; eviren, nszde, gerek Trkler ve ge
rek brahim Mteferrika hakknda gayet tarafszca dnceler yrtmektedir. Ham
mer, bu kitab evirenin Baron. Revviczki olduunu syler (bkz. Hammcr, Histoire de
l'Empire ottaman, XIV, 494).
(2) Henri Omont tarafndan 1 902 ylnda Paris'te yaynlanan Les missions
archeologiques franaises en Orient au XVII. et XVIII. siec/es (1, 329-401) adl eser
de bu matbaann faaliyeti hakknda birka salam belge olduu gibi Sait elebi'nin,
Louis XV.'nin hafz-ktb rahip Bignon'a gnderdii biri Trk_e, teki Latince
iki mektubun sureti vardr (asllar Bibi. Nat. de sakldr). lk Trk matbaasnda bas
lan Vankulu lgatinin ilk formaalar rahip Bignon'a gnderilmi ve o da verdii ce
vapta harfler gayet iyi hakkedilmi ve Paris'te en usta iiler tarafndan yaplan
harflere o kadar yaklamtr ki az kalsn sizi kskanacaktm demitir (bkz. H.
Omont, ayn eser, s. 443). Matbaada baslan eserler hakknda ayrntlar iin bkz.
Selim Nzhet Gerek, ayn eser, s. 59-99. [Bu harflerin Nesih Hatt ile olan i l k e
ki lleri ile sonraki gelimeleri icin Bkz. U. Derman: Yaz Sanatnn Matbaaclmza
Akisleri Trk Ktphaneciler Dernei Basn ve Yaynclmzn 250. Yl Bilimsel
Toplants ( 1 979) S. 97-1 1 8 ile, E k - 42, S. 1 67. (A.K.) ] .
171
Ebu Bekir bin Behram-d-Dimki'nin Anadolu v e Arabistan coraf

yas eklenmitir. Eserin bana, brahim Mteferrika (kendi ald
unvanla brahim-l-Corafi), geometri zerine ilk bilgileri koyduktan
sonra, evren sistemine dair eitli retileri, mesela Tycho Brahe ,
ve Kopernik'in sistemlerini de zikretmi, fakat bu son sistemi an
latrken, hayli ihtiyatl bir dil kullanarak, bunun mutlaka kabul
edilmesi lazm gelmediini ve esasen. bunu slam, ulemasnn ka
bul etmediklerini yzmtr. brahim Mteferrika, bu bilgileri
Purkoius adn verdii bir yazarn kitabnn nc blmn
den aln olduunu sylemektedir (1). Asl ad Edmond Pourchot
olan bu yazar, Fransa'da ilk <<Cartesien profesrlerden olup birok
kolejlerde hocalk etmi bir zattr. te bu eserden alarak, brahim
o zaman iin Trkiye'de yeni saylabilecek, Descartes'n burga
lar> teorisinden bahsettii gibi, Aristo'nun ar cisimlerin arzn
merkezine yaklamaya ve hafif cisimlerin merkezden uzaklamaya
eilimli olduklar teorisine kar, Galilee'nin reddiyelerini zikre
derken, bir yandan da arzn gne etrafndaki hareketine dair olan
itirazlara kar cevaplar eserine almtr (bkz. Cihannma, basma
nsha, stanbul, 1 144, s. 34-48). Bu arada (s. 64) pusulann talya'
da Napoli yaknlarnda Amalfi ehrinde bir zat tarafndan 1402 y
lnda icat edildiini de syler. Bu mnasebetle mknatsiyetten
ve pusulann ibresinin sapmasndan ve bu sapmann talya'da ba
tya doru 1 1 ,5 olduunun, Bebek'te Kaptan Mustafa Paa camii
nin mihrabnn yerinin belirtilmesi srasnda, 1 140 ylnda, tahkik
olunduunu ilave etmitir.
brahim Mteferrika'nn daha birok eklemeleriyle kitap, ger
ekten zamanna gre hayli yenilenmitir. Kitabn basks byk
bir itinayla hazrlanm olduu gibi, haritalar ve ekiller de ilave
olunmutur. Bunlardan bir ksm, Mteferrika tarafndan yapl
m, bir ksm da asl eserden aktarlmtr. ekil ve haritlarn
bazs Ahmed-l-Krmi, bazs da Mgrdi GahJ.tavi ve yalnz bir
tek haritann da Tophaneli brahim adnda biri tarafndan hakke
dilmi olduunu imzalarndan anlyoruz. brahim Mteferrika, ey
hlislam Damat-zade Eblhayr Ahmet Efendinin, Katip elebi'nin
yazsyle olan, msveddeleri kendisine verdiini ve baslmas iin
tevik ettiini nszde kranla kaydetmektedir. Bu ilk ve son
basma Cihannma nshalar, stanbul' da birok ktphanelerde
ve zel ellerde bulunmaktaysa da, harita ve ekilleri her nshada
tamam deildir.
( 1 ) brahim Mteferrika, bu hakimin ve kitabnn adn sylemez; fakat 172 1
ylnda, Leipzig'de basldn v e kendi eline 1 1 yl sonra vardn syler k i o zaman
iin, ilmi bir eserin bu kadar abuk Trkiye'ye gelii dikkate deer.
1 72
brahim Mteferrika'nn asl kendi eserlerinden biri, bizi bura

da ilgilendirecek olan Fyuzat- Mknatsiyle adl eseridir ki, kendi
matbaasnda 1 732 = 1 144 ylnda baslmtr (bkz. niversite ktp
hanesi, Yldz, tabiiye, 237) . Bu eserde pusulann icadndan ve bu
aletin inlilerce, daha nceden bilindiine dair olan hikayelerden
bahsedildikten sonra mknatsn. zellikleri anlatlr. Baz Avrupa
hkmdarlar tarafndan, bir yerin enlem ve boylamn belirtecek
bir alet veya bir usul (?) kefedecek kimseye verilmek zere, 20.000
altn dl konulduunu ve bir hakim-i hey' et ve hikmet-aina ta
rafndan bir risale yazlm olduunu syleyen yazar, kendi eserini
bu eserden zetle evirdiini ilave eder (1). Velhasl bu risale, mk
natsiyetin pusulayla olan ilikisini anlatan ksa bir eserdir ki, iki
eit pusula ibresini gsterir resimleri de vardr [Ek - 44] . Yine bu
matbaada, yukarda ad geen, Tarih-i Hind-i Garb de resimleriyle
birlikte basld gibi, Katip elebi'nin yukarda biraz bahsettiimiz
Tuhfet-l-kibar fi esfar-il-bihar adl eseri de haritalaryle birlikte
baslmtr.
brahim'in bize yazma olarak brakt bir eser daha vardr;
Mecmua-i hey'et-il-kadime ve cedide adndaki bu kitap, XVII. yzy
n ortalarnda eserler yazm olan Hollandal corafyac, matema

tiki ve kozmografyac Andreas Cellarius'un (Andrea Keller, ki Hol
landa'nn kuzey eyaletinde o vakit pek mamur olan Hoorn ehrinin
nl kolejinin rektryd) birinci basks 1 665 ve ikinci basks
1 708 ylnda yaynlanan, Atlas coelestis yahut Harmonia macrocos
mica, seu atlas universalis et novus totius universi creati adl atla
sndan, Ahmet I II .'in emriyle, evrilmitir. Bu eser, Amsterdam'da
Gerard Valk ve P. Schenk'in matbaasnda, Joh. van Loon adnda bir
ressam tarafndan baslm olup, ilk sayfasnda dnyann o zamana
kadar gelen mehur astronom ve kozmograflarnn resimleri, arzn,
gnein, ayn, baak ve terazi burlarnn sembolik tasvirleri, bir
frontispice olarak bulunmaktadr. brahim Mteferrika, nszde
"Rastlar Meclisi" adn verdii bu resmi aklamaya k:flkarak yan
larnda zat-l-krsi, usturlap ve rubu daire gibi aletler bulunan bir
ka rasttan birinin Ptolemaios, tekinin Tycho Brahe ve nc(1) Bu szler yanl olup, pusulann Araplar tarafndan ilk dnl hakkn
da toplu malumat iin bkz. Aldo Mieli, L'i.nvention de la boussole, Science, 2. yl,
No. 9, Paris, 1937; ayn yazar, La Science A rabe, Paris, 1938, s. 1 59.
[Ek - 44] Bu eser hakknda yaplan karlatrmal bir aratrmada yazld
dneme gre bilimsel ve ada deeri zerinde zellikle durulmutur [Bkz. . De
m i rel: brahim Mteterrika'nn Fuzuyat- Mknatisiy/e iSimli eseri, Arikara , DTCF. M.
Tezi, 1 979] . (A.K.).
1 73
sunun Kopernik olduunu tehis ettii gibi bir bakasnn da fe

za-yi dilaram- meclisin canib-i yemininde bedr-i mnir gibi cilve
ger-i saha-i nazar olan ahs- hub-manzar yani sahib-i zic-i hakani sul
tan Ulu Bey lhani bana tac ve sorgu giyip ittifaken bu glna
hey' zey-i ziynetnma ile cmleden ziyade revnak-bah-i mahal ve
meclis-ara-yi ekil olduunu syler. Bunlardan Ulu Bey zannettii
tabii asla Ulu Bey deildir; nk arkasndaki manto ve uzun sa
lar ve apkasyle bir Batlnn resmi olmak lazm gelir. te bra
him Mteferrika, bundan sonra nszdc, eserin resimleri ve hari
talar altnda ksa ksa aklamalardan baka bir ey olmad iin,
herkesin anlayabilmesi maksadyle kendi tarafndan aklamalar ve
rildiini ve bu suretle ukde-i mkil-bend keif ve hal ve suver-i
ekalin medlul ve mefad cem'i ve dere (bylelikle krdmler
zlm ve ekillerin neleri anlattklar toplanp yazlm) olunduu
nu syler. Gerekten, eviren, kitabn bana, Cihannma'ya yazd
eklerden astronomi ve kozmografyaya dair olanlar aktarm ve on
dan sonra, eserin 30 ekli zerine, birer aklama . yapmtr. bra
him Mteferrika, yine nszd kitabn asln mubalaayla verek,
bu ane gelince em-i bidar-i zaman bunun mislini grmemi, bir
padiah-i zi-iktidarn hazinesine girmemi demekte ve yazarn da
Horno nam mecma-i ulum da (kolej) ulum ve fnun-i hikemiyede
muallim-i evvel (rektr) olduunu ve Amsterdam'da 1 708'de (ki,
bu halde ikinci bask demek olacak), Platnos adnda birinin yard
myle, basldn sylemektedir. Bu eseri brahim Mteferrika'nn,
Cihannma'da verdii astronomi "ve kozmografya eklerini tamamla
mak iin, pek faydal bulmu olduu anlalyor. Eserin asl da, esa
sen, yukarda sz geen Johan Blaeu'nun Atlas majo r una ilave
edilmiti. 1 733= 1 145'te yaplan bu evirinin bir yazma nshas bu
gn stanbul'da, Askeri Mze ktphanesinde, 5203 numarada kaytl
bulunmaktadr. Abbe Toderini, De La Litterature des Turcs adl ki
tabnda, brahim Mteferrika'nn Latinceden evirdii bir corafya
kitabn basmak zere olduunu iittiini sylyorsa da, bu eseri
brahim basmaya muvaffak olamamtr.
'
brahim Mteferrika bahsini kapatmadan nce unu syleyelim

ki, onun matbaasnda ve bir sre tatile uradktan sonra yeniden
alan ayn matbaayla skdar matbaasnda, 1 830 ylna kadar, ba
slan eserlerin says ancak 97 olup bunlrn bir listesi Hammer'in
tarihinde bulunmaktadr (bkz. Fr. ev. XIV, 492-507). Bu listede,
1 743 ylna kadar Mteferrika'nn bizzat bast kitaplarn says 17'
dir. te okumak, yazmak, basmak ileriyle faal bir surette uraan
bu brahim Mteferrika, hayatnn son yllarna kadar altktan
sonra, 1 158= 1 745 ylnda vefat etmi ve Aynalkavak mezarlna
1 74
defnedilmitir. Mezar imdi Galata Mevlevihanesi mezarlna nak

!edilmi bulunmaktadr.
Trk matbaasnn kuruluunda mevki ve nfuzuyle ie katlan
ait elebi'nin yannda ilmi, sanatyle onu meydana getirip basan,
yaynlayan, yazan ve eviren olarak grev alan brahim Mteferri
ka'nn hizmeti, grld gibi, yalnz matbaaya mnhasr kalma
m, belki bizim iin pek yeni saylacak ilimlerin temel bilgilerini
verecek eserler, ekler yazm ve ve bu suretle memleketimize Avru
pa Rnesansndan ilk haberleri vermitir. Bundan dolay, bu ilk ta
biin adm burada saygyla anmaya mecburuz.
Bu devirde, corafyaya kar, Katip elebi'nin eserlerinin ve
Atlas major evirisinin uyandrd ilgi devam etmi ve onlardan
zetleme ve aktarma suretiyle, birtakm corafya eserleri yazlm

tr. Mesela eyh Edib-l-Hasan-l-Cebeci adnda bir zat Katip e
lebi'nin Arapa Fezleke adndaki tarihinin evirisini yaparken sonu
na Osmanl memleketinde yapt seyahatlerde toplad corafi bil
gileri koymay da ihmal etmemi ve o zamana gre yaplm baz
tabiye planlar da koymutur (bkz. Hekimolu Ali Paa ktpha
nesi, 803) .
Hollanda elilii tercman Petros Baronian. adnda bir zat da
1 733 ylnda Jacques Robbs'un La Methode pour apprendre facile
ment la geographie adl eserini, Risale-i Corafya veya Fen-nmay-i
cam-i cem ez fenn-i corafiya adyle Mahmut 1. zamannda Sadra
zam Ali Paa iin Trkeye evirmitir. Barorian, bu eseri, Katip
elebi'nin Cihannma'smn baslm olmasndan cesaret alarak e
virdiini syler. Eserde o vakte kadar Trkeye gememi olan mo
dern matematik ve fiziki corafya bilgileri bulunduu gibi, harita
nn tarifinden sonra dzlemkre, bir de Akdeniz haritas konulmu
ve bu haritalarn lei Arap, Fransz ve talyan milleri zerine ter
tip edilerek, bir de gzel bir rzgar gl izilmitir. Akdeniz ve
Karadeniz' de ulatrma iin deniz astronomisine dair bilgiler de bu
lunmaktadr. Fr. Taeschner (bkz. Fr. Taeschner, Zur Geschichte des
Djihannna, Mitteilungen des Seninars fr orient. Sprachen Zil

Berlin, s. 1 10) bu eserin 1 14S'te yazlm bir ikinci ekli daha oldu
unu ve bu -defa Cihannma fi fenn-i corafya adn aldn syler
se de, eser esasen 1 145- 1 146 yllar arasnda yazlm olduu iin
ayn ylda ikinci eklinin hazrlanm olmasna bir mana verilemez
(bu ikinci ekil Taeschner'in zel kthanesindeymi) . 1740 tarihin
de ehri-zade Sait adnda bir mverrih tarafndan Cilannma'ya
Ravzat-l-enfs adyle bir ek yazld sylenmekteyse de bu eseri
grmedik.
XVIII. yzyIL VE MATBAA
175
Bu devirde, variolisation denilen yani iekli bir adamdan al

nan cerahatle yaplan iek asnn, stanbul'a 1716 tarihinde eli
tayin olunan E. Wortley Montagu'nn zevcesi Lady Mary Wortley
Montagu (1690. 1 762) tarafndan yazlan mektuplarla, ngiltere'de bi
lindiini sylemek lazmdr. Gerekten, ngiliz edebiyatnda yazd
mektuplarla pek mehur olan bu Lady'nin dostlarna Mrs. S.C.'ye
yazd 31 numaral mektupta, iek asnn Trkiye'de pek eski
de beri yapldn, hatta, kendisinin tren ve elencelerle yaplan
byle bir a aleminde hazr bulunduunu ve ann faydalarn
bildirmitir. Bu trl iek asnn uygulanmasnn tarihini ara
trma ve incelemeyi tp tarihi uzmanlarna brakarak unu syle
yelim ki, baz Trk hekimlii tarihlerine getii gibi, Lady Mon
tagu'nn mektupar arasnda, ineklerden alnan iek asnn (vac
cination) da Trkiye'de eskiden beri uygulandna dair, bir ikinci
mektup asla mevcut deildir. Bilindii gibi, bu tarz 'a, yani bu
gnk iek as, Edward Jenner tarafndan ngiltere'de 1796 ta
rihinde kefedilmi ve bu zatn 1 798 ylnda yaynlad Inquiry in
to the Causes and Effects of the Variolae vaccinae adl eseriyle dn
yaya bildirilmitir (1). [Ek - 45] .
Bu blm kapatmadan nce, Paris'te Bibliotheque Nationale'
de (bkz. Paris, Bibl. Nat. Blochet, Cat. F.T. suppl., 1 96) grdm
ve ne yazk ki stanbul ktphanelerinde rastlamadm dikkate de
er bir yazmadan bahsetmek isterim. Yazar ad ve tarihi olmayan
bu yazma, Fransa elisi Marquis de Villeneuve'n, stanbul'da bu
lunduu srada (1728-1741), reis-l-kttab Mustafa Efendiden rica
etmesi zerine, bu zatn damadnn hocas olan biri tarafndan Ke
vaik-i seb'a adyle (bu isim katalogda mevcut deildir), Fransa eli
sine Trkiye' de retim usulne ve okutulan ilimlere dair bilgi ver
mek maksadyle yazlmtr. Yazar, nszde, slam ulemasnn ilmi
ni Avrupallarn gzleri nne koymak iin, byle bir frsat bekle
diini syledikten ve slamda ilmin ksa bir tarihini yaptktan son
ra, ilimleri e ayryor: Faydal ilimler, n_e faydas _ne zarar olan
ilimle_r ,_rrl ilimler. Birinci ksmda aiS. fkh_, Arap dil ve ede_
( 1 ) B u keif ,bir sthanedeki Saral Nelmer adnda bir kz hizmetinin, inekler .
den st saarken, dikenle yrtt eline inekten bir eit iek gemesi zerine yapl
m ve bundan dolay, Latince inek manasndaki vacca kelimesinden alnarak bu
inek hastalna vaccinia ve iek asna Bat dillerinde vaccination, vaccin ad
lar verilmitir.
[Ek 45) Cicek asn Osmanl tbbndaki yeri ve uygulanma ekli iin (va
riolisotion) [Bkz. S. nver: Trkiye'de iek As ve Taf.ihi], stanbul 1 948. Ayrca
Bkz. metin sayfa 216 ve dip not 1 , ile A. Terziolu: Trk Usul iek Asnn 18.
Yzylda Avrupa'ya Yaylmas i.. Tp Fakltesi Mecmuas 44/2 ( 1 981 ) 379-395. (A.K.).
176
biyat, mantk, matematik, astronomi, anatomi ve tp; ikinci ksm

<:i< iir ve edebiyat, nc ksmdaysa felsefe, sihir v ;stroloji ilii"i
vardr .
.-.
Fayc:fal ilimler devre zerine okutulur: 1 . Pek muhtasar su
rette, yani yalnz dava balan ve meseleler ispatsz olarak verilir
ki, bu usule istiksar denilir; 2. Biraz daha mufassal surette bir me
tin zerine baz kantlar getirilerek okutulur, bu usule iktisat usul
denilir; 3 . Btn meseleler her trl kant ve ispatlaryle birlikte
gsterilir, bu usule de istiksa ad verilir. Akli ilimlerden ancak arit
metik ve geometriden bahsedilmekte, fakat bunlarn kolay (?) ko
nular olduu iin ayrca retilmeyerek, teki dersler arasnda, zel1 ikle gezintiler srasnda, mzakere edildiini yazar ilave etmekte ve
bu usulleri gerei gibi vmektedir.
Bundan baka bu yazmada o sralarda medreselerde okutulan
kitaplarn da bir listesi verildii gibi, nihayet eitli milletlerin ilme
kar gsterdikleri ilgi incelenir ve karlatrlr. Yazar, Msrllar,
Hindular, ranllar, Keldaniler ve Yunanllarn ilme kar byk bir
sevgi ve ilgileri olduunu, halbuki inlilerle Trklerin (?) ilme pek
rabet etmediklerini ifade etmektedir. Bu yazmann incelenmesin
de, medreselerimizde, XVIII. yzylda retimin aa yukar Arap
diliyle fkha mnhasr kald anlalyor. Geri, bu devirde med
rese retiminin dnda baz mspet ilimlerin, yukarda grld
gibi, Batdan, gayet ekingen ve korkak bir tarzda Trkiye'ye sokul
mas iin baz teebbsler yaplmsa da bu teebbsler ou za
man medrese dnda yetimi bilginlerin eseridir.
Bu satrlar yazarken, XVII . yzylda ve XVIII. yzyl balarn
da Fransa'nn eitim ve retim tarihine dair baz yazarlarn d
ncelerini hatrlamamak kabil olmuyor. Bu dnceleri Sorbonne
Fransz edebiyat profesrlerinden Daniel Mornet, 1933'te yaynla
d Les origines intellectuelles de la Revolution Franaise adl pek
faydal bir eserinde (s. 1 70-173) toplamtr. Mesela L'Allemend,
Fransa'da eski oratoire'larn retimi zerine yazd bir tarihte,
XVII . yzyln sonuna kadar, bu heyete mensup okullarda ancak La
tince ve Latincenin belagati ve iskolastik felsefeden baka bir y
okutulmadn syler (1). te yandan kolejlerde fizik ve kimya oku
tulmasn isteyen dier bir papaz, P. Long, mecazi bir ifadeyle, bu
( 1 ) Fransa'da 1 6l t 'de, bata Berulle olmak zere, baz nl rahipler Paris la
hiyat Fakltesi doktorlarnn katlmasyle cizvitlere muhalif olarak, Oratoire adyla
bir heyet kurmulardr. nce, Roma Oratoire' numune alnarak kurulan bu heyet
sonradan retime de msaade alm ve XVIII. yzyln ortalarnda Fransa'da 80 ka
dar okul ve kolej amtr. Cizvit cemiyetlerinin ilgas zerine onlarn kurumlar da
Oratoire'a gemitir. nl filozof Malebranche bu heyete mensuptu.
XVIII. Y.zyL
VE
MATBAA
177
okullarda rencilerin, baz bir torbaya konulup arkadan krbala

narak yrtldn iddia etmektedir. Abbe Fleury ise kolejlerde
okutulan Latincenin, bir kltr deil, ancak bir lisan olduunu
aka ifade etmitir (1). Franszlarn mehur Encyclopedie, Diction
. naire raisonne .des sciences, des arts et des matiers'inin editeur'
Diderot, Rollin'den bahsederken, Rollin, ancak papaz, kei, air ve
hatip yetitrimekten baka bir ey yapmamtr,. demektedir (2).
Coyer adnda baka bir papaz, retimin ve eitimimiz ancak
kelimeler iinde yuvarlanp gitmektedir, kolejlerimizin mezunlar
bir mektup bile yazmay bilmiyorlar diye, zamann retim usuln
den ikayet etmektedir (3).
Grlyor ki, Fransa'nn resmi ve papaz mektepleri, tpk bizim
medreselerdf1 olduu gibi, eski iskolastik usulden, o yzyllarda he
nz ayrlamamt. Fakat, asl dikkat edilecek nokta, bu retim
usuln eletiren dnrlerin hatta "papazlar iinden" km ol
masdr. te yandan, imdi grlecei zere, ilim tarihinde "Byk
Yzyl" denilen XVII . yzyl iinde Batda birbiri pei sra yetien
dehalar, dnce dnyasnn devleri sayesinde Avrupa'da ilmi d
n bsbtn baka bir gidi alm olduu halde, bizde imdi
bahsettiimiz Kevakib-i seb'a'da eski ilim ve eski usul deil ele
tirilmek, vlmekteydi.
Bundan nceki blmn sonunda Batdaki ilmin durumu zeri
ne yaptmz zetin sonunda XVII . yzyln ilk senesinde, sonsuz
bir alem iinde birok evrenlerin var olduunu, Kopernik sistemi
nin doruluunu ve dolaysyle bizim arzn, alemin merkezi olama( 1 ) Fleury Fransa tarihinde tannm papazlardan biridir ( 1 640-1723). Mehur
Fenclon"la birlikte Duc de Bourgogne'un mrebbiliine tayin ve bundan soma Fran
sa Akademisine, La Bruyere'in yerine, ye seilmitir. Louis XV.'nin zel papazln
da yapan bu :;atn birok eserleri vardr. Bunlar arasnda Traite des cloix de la
mcthode Cles etudes adndaki eserden yukarki szler alnmtr.
(2) Charles Rollin ( 1661-1741), Sorbonne ve College de France'ta krsler igal
ettikten sonra nivresite rektrlne getirilmi ve Franszca, zellikle Yunancann
retim usul iin byk gayretler sarf etmitir. Yukarki itiraz, onun Traite des
Etudes adnda 1 726'da yaynlanan eserine kardr.
(3) G. Frnnois Coyer ( 1782-1 707), cizvit tarikatna mensup bir papaz olup. ko
lejlerde felsefe ve klasikleri okutmutur. Birok eserleri vardr. Hatta, Lehistan kral
Jean Sobieski'rin tarihini yazm ve bu eser Voltaire'in zelJikle takdirini kazanm
tr .Yukarki sz, Plan de /'educatio publique (neri 1 770) adl eserinden alnmtr.
Bu eserinde, retim konusunda yeni dnceler ifade etmise de, Rousseau'nun
Enile'inden alnm dnceleri de kendi buluu gibi gstermitir. Herhalde kolej
mezunlarnn bir mektup bile yazamadklarn sylemesi, son zamanlara kadar medre
selerimiz mezunlarna da uygulanabilecek bir hkmdr. Onlarn arasnda Arapa
ve hatta Trke yaz yazabilenler parmakla gsterilecek kadar azd.
OT 12
1 78
yacan iddia eden filozof G. Bruno'nun, Roma'da odunlar zerin

de yaklm olduunu sylemitik. te, bu zavall dnrn feci
lmyle, balayan bu yzyl, ilim ve dnce tarihine hakl olarak
"Byk Yzyl" adyle gemitir. Yzyln bykl undandr ki;
o zamana kadar her yerde hakim olan Aristo felsefe ve ilmi, Ptole
maios sistemi ve Galenos-bni Sina tbb, yzyllarca kurulup otur
duu tahttan iniyor ve beerin dncesi zerine etkiden bir an ge
ri kalmayan eski alarn byk adamlar artk ar- ferleriyle
yklyordu. Velhasl, Bruno'nun yanan beyninden kan alevler iin
de ykselen yeni dnce bu yzyl aydnlatarak onu dnya tari
hinde hala bir ei grlmeyen bir dnce devrimine sahne yap
mtr.
Bu arada, matematik artk fizik aratrmalarnda bir alet gibi
kullanlmaya balayarak, ortaya matematik-fizik bir sentez gibi k
m ve gkler yeni btan incelenerek, yeni kanunlar, yeni grler
meydan alm olduu gibi, ilimde tmevarm usul uygulanmaya
balamtr. Fizyoloji bsbtn mekanik bir gidi tutturuyor, fizik
fizyolojiye ve te yandan, kimyayla birlikte tbba da uygulanyor
du; insanlarn grme duyular, teleskop, mikroskop sayesinde, bs
btn yeni bir kuvvet kazanyordu. Be alt satr iinde, pek eksik
ve pek ksa
bir surette sylediimiz, bu byk ilim ve dnce dev'
riminin ayrntlarna girimek, bu eserin kadrosu dnda kalyor;
ama, Trkiye'nin ilim aleminin bu muazzam olaylara nasl yabanc
kaldn belirtmek iin, bu devrimin en nemli ana izgilerinden
ve en nemli simalarndan ksaca bahsetmek zorundayz.
Johannes Kepler (1571-1630), daha XVII. yzyl banda Koper
nik sistemini kabul etmi ve 1609 ylnda Prag'da Satrn gezegeni
nin hareketi zerine yaynlad Astronomia nova adl eserinde geze
genlerin eliptik yrnge ve eit yzeyler meselesine dair koyduu
iki kanunu ve 1618 ylnda, kard Epitome astronomiae Coper
nicanae adl eserinde de nc kanununu ilim alemine bildirmiti.
Fakat, bunlarn hepsinden de nemli olarak, bizim bugn Galile de
diimiz Pisa'I Galileo Galilei'nin (1564-1642) fizikte, den cisim
leri idare eden kanunlar, sarka kanunlarn keif ve zellikle &is
min tabii halinin dinginlik olmayp, bir dz hat zerinde tekrnek
bir hareket olduu gibi esas bir prensiple, yzyllardan beri ilim
_ dnyasna hakim olan Aristo fiziini ve Kopernik sistemini mda
faayla, Ptolemaios astronomisini bir darbede ykmas, onun yapt
ner"nli devrimler olmakla birlikte, gzlem ve deneylerden kan so
nular toplayarak, bu sonulardan deimez tabiat kanunlarnn bu
lunmas iin koyduu usul, ilimde meydana getirdii en byk dev
rimdir; ite bundan dolaydr ki, Galile, yeni ilmin asl babas say-
1 79
lr. Hollanda'dan gelen teleskopu slah ederek ay gzlemleyen ve

Jpiter gezegeninin uydularn gren Galile, lnquisition zindannda,
1 637 ylnda artk tamamyle kr olmutu. 1 638 ylnda nezaret alt
na alnd evde kendisini ziyaret eden baka bir "byk kr", Mil
ton, Pardies Lost adl mehur manzumesinde (bkz. ayn eser, book
I . 284-288), Galile'yi imayla u gzel szleri sylyor:
Iktan dklm yekpare, kocaman ve yuvarlak

kalkannn evresi omuzlarna ay gibi asl;
O ay ki onu Tascana'l sanatkar
Fesole tepesinden, yahut Valdarno'dan
benekli kresinde yeni karalar, nehirler
kefetmek iin teleskopuyle her gece seyreder.
ngiltere'de Francis Bacon (1 561-1621) ilmi usul, yani birta
km olaylar toplayp onlarn arasndan en ie yarayanlar semek
ve onlar zerine bir hipotez kurmak usuln, savunmutu. Fran
sa' daysa Descartes (1 595-1 650), bir yandan byk felsefesini kurar
ken, te yandan matematik, fizik, fizyoloji zerinde yeni nemli ye
nilikler yapyordu. Evren, onun gznde, Allah tarafndan yaratl
mtr; fakat bir kere yaratld m, artk Allah da evreni tabiatn
kanunlarna gre idare eder. Analitik geometri, yani cebrin geo
metriye uygulanmas usuln de Descartes kefetmiti.
Nihayet Galile'nin ld yl Isaac Newton (1642-1727) domu
tu; gya tabiat bu harikulade yzyl "byksz" brakmak istemi
yordu. Newton, ekim kanununu kefetmi, arza mahsus olan me
kanii gklere uygulamt; Newton'un Principia adndaki en nem
li eseri 1 687'de yaynland. Bu kefin hesaplarn yapabilmek iin
bugn matematiin en nemil ve en faydal bir dal olan entegral-di
feransiyel hesab, bir taraftan Newton ngiltere'de ve ayn zamanda
da byk filozof Leibniz, Almanya'da kefetmiti. 1614 ylnda John
Napier, logaritma usuln kefederek nl eserini karmtr.
Evrenin byle mekanik ve matematik aklamas, her olayn
lye tabi tutulmas usul kuvvetlenirken, te yandan da kimya
ngiltere'de Boyle'un himmetiyle ilmi bir temel, yani elemanlar ve
bir dereceye kadar atomlar zerine kuruluyordu. Bu zat, 1 66l 'de n
giltere'nin bugn en bata gelen ilim kurumu olan Royal Society'
nin ekirdei gze grnmez kolej in (Iivsible College) ilk ye
lerindendi. Bu suretle Boyle, kimyay elkimyann mistik esaslarn
dan kurtararak deney zerine kurulmu bir hale getirmeye bala
mtr.
Padua niversitesi tp hocalarndan Santorio (1561-1636), ilk
olarak termometreyi hastalara uygularken, hissolunmaz terlemeleri
180
kefederek, metabolizmann esaslarn kurmu oluyordu. Bundan

sonra, William Harvey (1 578-1657), Galile'nin hoca olduu Padua
niversitesinden yetiiyor ve kan dolamn bulup aklayarak fizi
i, fizyolojiye uyguluyordu. 1 680 ylnda G. Alphonso Borelli, hay
vanlarn hareketine dair yazd eserle hareketlerimizi fizik kanun
'aryle aklamt. Nihayet Franciscus Sylvius, Leyden niversite
sinde, ilk kimya laboratuvarn aarak, klinie kimyann uygulan
masna balyor ve bir yandan da, asitlerle alkalilerin bilemesinden
meydana gelen tuzlar inceliyordu. te yandan Malpighi (1 629-1 694)
Bologna'da, N. Grew (1641-171 2) ve Robert Hook (1635-1 703) Lon
dra'da, Jan Swammerdam (1637-1680) Amsterdam'da mikroskopla
biyoloji aratrmalar yapyorlar, kan yuvarlarm kefediyorlard.
Yine bu yzylda, nce ngiltere'de 1 662 ylnda, Royal Society
ve 1 666'da Paris'te Academie des Science kurulmu ve bu suretle
bilginler arasnda temas daha yakndan saland gibi, serbeste il
rr meseleler zerinde tartmalar balamtr.
Ksacas XVII. yzyl ve XVIII. yzyln ba, ilim aleminde sk
sk bulular, aklamalar, ilerlemeler kaydederek, ilim tarihinin en
uzun sayfalarn doldurmutur. Beri yandan, bulularn orijinal ve
yepyeni yollar aar cinsten olmalar, bu yzyla en byk deer ve
nemini kazandrmtr. Mesela, Dr. G. Sarton'un dedii gibi, eer
1 686 ylnda Louis XIV. aleyhine mehur Augsburg ittifak yaplma
m olsayd bugnk dnyann pek baka bir dnya olaca d
nlemezse de, eer Newton 1 687'de Principia'sm yaynlamam ol
sayd, bugnk ilim ve medeniyet alemini ayn durumda bulaca
mz pek pheliydi.
te bu devrede balayp artk yeni yeni ilerlemelerle srp gi
den bu "yeni ilimden", yukarda grld gibi, Trkiye'nin pek
haberi olmamt. Yalnz brahim Mteferrika, Kopernik, Galile ve
Descartes'n adlarn Cihannna'ya ilave ettii eklerde bir iki sa
trla vermi, fakat memleketimizde yetien Alexander Mavrocorda
to, Harvey'in kan dolam gibi nemli buluu zerine Latince te
zinden Trkiye'de bahsetmeye bile lzum grmemitir. Hele yeni fi
zik ve matematiin ad bile dillerde dolamyor, tersine matematik
adna hala geometri mukaddimeleri, aritmetik adna da Risale-i be
haiye erhleri ellerde dolayordu. Yani, Osmanl Trkiyesi bu uzun
xlJarda matematik, fizik, tabii ilimler ;etlpt; hla ()rtan k_O)'l!_
dumanlar iinde boulmu kalmt. Fakat, XVIII. yzyln sonuna
doru Batdan esen bir rzgar, yava yava, bu dumanlar datma
ya balamtr ki, bu hareketin hikayesi bundan sonraki blmn
konusunu tekil edecektir.
Blm
XVIII. YZYIL SONU
VII
MATEMATK VE TIP
Bundan nceki blmde grdmz gibi, Ahmet III.'in bar

ve skun tarafls, zevk-u safa dkn, fakat ayn zamanda, ilim ve
kltr koruyucusu sadrazam ve damad brahim Paa zamannda
yz kadar air ve yazar yetimi, bir eviri heyeti kurulmu, mat
baa alm ve Batnn, hi olmazsa, yzyl nceki ilmiyle temas
hasl olmaya balamt. Yine bu zatn zamannda, 1716 ylnda,
Rochefort adnda bir Fransz subayi, "Babali hizmetinde bir ec
nebi 1askeri mhendisleri ktas tekiline" dair on sayfalk bir rapor
takdim etmitir (bkz. Hammer, Geschichte dr Osmanische Reiches,
IV, 397; Fr. ev. XV, 68) (1). Bu raporun, Viyana'da hazine-i evrak
ta, mevcut olduunu Hammer ilave etmekte, fakat iindekilerden
bahsetmemektedir. Bu mverrih, layihann ad olan Projet pour
l'etablissement d'un troupe d'ingdnieurs etrangers au service de la

Porte szndeki ingenieur kelimesini Almancaya evirirken feld
messer yani, kadastro yapan, arazi len uzmanlar anlamna alm

ve tarihini Franszcaya eviren J.J. Hellert de bu kelimeyi ayn an
lamda olan arpenteur kelimesiyle karlamsa da buradaki n
genieur kelimesi XVIII. yzylda askeri inaat ilerini bilen uzman
ve usta matematikiler anlamna gelmektedir (bkz. Trevoux, Dic
tionnaie universel franais et [atin). Bu halde, De Rochefort'un la
yihas Trkiye'de retmen sfatyle yabanc uzman ve fen ilerinde
( 1 ) Bu zatn kim olduunu ne Paris'te, ne burada tespit etmeye muvaffak ola

madm; ansiklopediler, tercmeihal kitaplarnda bu ada ve bu tarihe uygun tann
m bir ad yoktur.
1 82
bilgili istihkam subaylarna dair olmas lazm gelir (1). Bunun iin,
bu kayt bize pekala gnderiyor ki, Osmanl devletinde ilk askeri
slahat, daha dorusu yzyln gereklerine gre fen bilgini subay
kullanmak veya yetitirmek istei, XVIII. yzyln balarnda ken
dini gstermitir. Fakat, harp ve darptan ziyade, bar ve skun
isteyen ve etrafnda daima air ve bilginler bulunmasn isteyen b
rahim Paa, pek muhtemeldir ki, bu projeyi bir tarafa atm ol
sun. Ama, Ahmet III.'in halefi Mahmut 1. zamannda, baka bir
Fransz subay Ahmet Boneval Paa adyle, gya Mslman olarak,
devlet hizmetine girmitir. Fransz soylularndan olan bu zatn asl
ad, Claude Alexandre, Comte de Bonneval (1 675-1747) olup, asker
olarak yetimi, Louis XIV. zamannda spanya veraset savalarn
da hret kazanm ve Fransa kralyle aras bozularak, Avusturya
hizmetine girip Prens Eugen'in maiyetinde Osmanllara kar Peter
varadin savanda bulunduktan sonra, onunla da aras alp, niha
yet 1729'da Trkiye'ye iltica etmi bir sergzetidir. Devlet hizme
tine getikten sonra Ulufeci Humbaraclar Bl adyle kurulan
bir bln kumandanlna tayin olunmutur (bu zatn Trkiye'
deki hayatna dair bkz. lslam Ansiklopedisi; Avrupa'daki hayat iin
bkz. Memoires de Bonneval, Paris, 1 806 (2). Tarihimizde, siyasi ve
askeri, birok ilere karm olan bu zat, Osmanl ordusunun tek
nik ve ilim noktasndan slah iin iki layiha vermitir ki, bunlar
dan ancak ikinci layihann yedinci fkrasnda topuluktan ksa bir
bahis vardr (bkz. Bonneval, Memoires, Paris, 1 806, il, 5 1 1). ran'a
kar alan sava srasnda stanbul'da kalan askere, Sultanahmet
metdannda byk atafatlarla yeni talimler yaptrdn da yine ha
tratnda okuyoruz. [Ek - 46] .
te yandan, Trk kaynaklarna gre, 1734 ylnda skdar'da
( 1) Bu layihann Viyana hazine-i evraknda asln grerek meseleyi kati surette
aydnlatmak mmknse de, bugn buna muvaffak olamadk.
(2) Bonncval'in bu hatrat o kadar gventllir deildir. Zaten, kendisi tarafndan
yazlmam olan bu hatratn Trkiye'ye ait olan ksm efsanevi hikayelerle doludur.
Mesela, kendisinin Hicaz valiliine tayin olunup Mekke'ye gittii vb. hep bu eit
tendir.
[Ek 46] Hammer'i n bahsettii rapor. Rochefort'dan dolayl olarak sz eden
ve aslnda Compte de Bonneva/ in Trkiye'deki siyasal davranlar ile ilgili bir
mektuptur. Bu yazdan anlaldna gre, Rochefort Huguenot'dur, yani Katoli k
i ken Protestan olan Franszlardan biridir. Byk bir olaslkla amac, (XIV. Louis'ni n
1 7 1 5'de Protestanl yasak ediinden sonra) Osmanl topra klarnda Huguenot'lar
iin yerleebilecek bir yer temin etmektir. Rochefort'un kiilii ve konunun ayrnt
lar iin Bkz. N. Berkes: Trkiye'de adalama, Ankara 1 973, S. 42-46 ve zel
likle dip not 15 ve 1 6. (A.K.).
-
'
XVIII. YZYILIN SONU - MATEMATK VE TIP
183
"Hendesehane" adyle bir matematik okulu alm olduunu biliyo

ruz (bkz. Suphi, Tarih, stanbul, 1 189, varak 58; Ata; Ata, Tarih, s .
'"'
158). Yeniden kurulan ulffeci humbaraclara mahsus Humbarac

klas dediimiz bu messeseye Avrupallar, Corps des Mathe
maticiens diyorlar ki, Ahmet Bonneval Paann lmnden sonra,
bir mddet de evlatl Sleyman Aa tarafndan idare edilmiti.
skdar'da, Topta'nda eski tmarhanedeki bu matematik ve geo
metri okulunun mr pek ksa olmu ve kumbaraclarn yeni talim
lerden szlanmalar ve isyan karacaklar korkusundan, bu heyet
dalmtr (bkz. Baron de Tott, Demoires, il, 178; L. Langles, Diat
ribe de l'Ingenieur, par Seid Mustafa, skdar, 1803, mukaddime).
Hendesehane'nin bu kumbarac klasnda alm, veya ayrca bir
kurulu halinde ilemi olmas ihtimalleri vardr. Tarihlerde bunu
aka grmek kabil deildir. Ancak, Ata tarihi bu Hendesehane'nin
ilk hocas Yeni ehir mfts-zade Mehmet Sait Efendinin adn ver
mektedir (Bedin ktphanesi Pertsch Katalog'unun 1 66 numarasn
da kaytl risalenin zerinde, Yeniehir deil, Beyehir mfts Ha
c Mahmut-zade diye yazldr) . Bu zatn, iki eyin arasndaki uzak
ln, l kullanlmadan, yani yanlarna gidilmeden, llmesi iin
bir alet ihtira (?) etmi olduundan ve bu alete Rub-i mceyyib-i zl
kavseyn adn verdiinden, o 1 149 tarihli risalede bahsedilmektedir.
Bu aletle, bir genin bir kenar ve iki as bilinirse teki kenar
lar ve alar hesap etmek mmkn olduunu syleyen yazar, ale
tini eyhlislam Piri-zade Mehmet Efendiye anlatyor; eyhlislam
da aleti Mahmut I.'a takdim edince, gya padiahn tevikiyle alet,
bir genin iki kenaryle aralarndaki a bilindii halde, teki ke
nar ve teki iki ay bulacak yolda dzeltilmi, tamamlanm ve
o risalede tarif olunmutur. Bu risaleyi stanbul ktphanelerinde
bulamadmz iin, ihtiram ne olduunu aka anlamak mmkn
olamad. Ancak, niversite ktphanesinde (Yldz, tp, 178) yazar
bilinmeyen bir kk risale vardr ki, bunda At cetveli denilen
alet ve bununla uzaklklarn tayini tarif olunmaktadr. Eserin cilt
lenirken bir ksm kesilmi olan kenarnda -ki, bu hal yazmalarn
bazlarnda ne yazk ki grlyor-, bu aletin 1 152 ylnda Mevku
fati Mehmet Efendi bakanlndaki snr izilmesi heyeti tarafn
dan kullanld yazldr. Acaba bu kk risale, Sait Efendinin ri
salesinden zetlenmi bir eser midir?
Bu srada yazlan eserlerden biri de, lm-i kyas- msellesat ad
l olup, Paris'te Bibliotheque Nationale'de Trke yazmalar katalo
unda suppl. 227 numarada kaytldr. Ad bilinmeyen yazarna g
re, eser, Alain Manson adl bir zatn Louis XV.'ye takdim ettii Fran
szca ciltlik bir eserden ve Latince Scotti'nin Cursus mathemati-
184
cus ve Palermo'lu bir rahibin eserinden faydalanlarak, yazlm, fa
kat sonunda, medreselerin o zamana kadar en nemli aritmetik ki

tab olan Risale-i behaiye ve onun aklamalarndan da (yukar bkz.)
aktarmalar yaplmak unutulmamtr. Yine ayn ktphanenin
suppl. 226 numarasnda kaytl, Avusturyal nl kumandan Graf
von Montecuccoli'nin Commentar bellic adl, harp fennine dair,
mehur. eserinin Trke evirisi vardr. Paris ktphanesinin Trk
e yazmalar katalou yazar E. Blochet, bu eserin brahim Mte
ferrika tarafndan evrildiini sylerse de, bu eviri dil bakmndan
daha ok yenidir ve Macar dnmesinin slubuyle hibir mnasebeti
yoktur ( 1 ) . Trigonometri zerine olan birinci eser, Trkiye'de Bat
dilinden evrilmi ilk modern matematik kitab olmak ve askerlik
fennine yardmc bir kitap gibi yazlm bulunmak bakmndan
nemlidir. [Ek - 47] .
Yukarki sayfalarda grld ve aada da grlecei zere,
Osmanl Trkiyesine modern matematiin askerlik yoluyle girmeye
baladnda asla phe yoktur. Bunu yazarken, Alman generallerin
den B. von Rathgcn'in Das Geschtz im Mittelalter adl kitabnda
syledii Die Waffe in der Ausgangspunkt aller Kultur=btn kl
trlerin k noktas silahtr szne Trkiye bakmndan insann
hak verecei geliyor. Gerekten, bundan sonra da greceiz ki, mO
dern matematik ve fizik yava yava, fakat srf askerlik sanatnn
aa uymas iin, memlekete girmeye balamtr.
Bu hafif modernleme hareketleri srasnda eski usulde ansik
lopedik bir kitap, belki de bu cins eserlerin son turfandas olmak
zere, yaynlanmt: Siirt'te Tellu kynde oturan Erzurumlu (Ha
sankale'li) brahim Hakk kaleme ald Marifetname. Msr'da, Bu
lak matbaasnda nce 1251 'de ve ikinci defa 1 280 ylnda baslan bu
eseri, yazar, olu Ahmet Naimi iin yazarak, bir nszle fen, bir
sonsze blm ve her fenni blmlere, blmleri fasllara, fasllar
da nevilere ayrmtr. nsze girimeden yazd sayfada, nce,
alem-i kebir (byk alem) dedii evrenin srlarn ele aldktan son
ra, alem-i sair (kk alem) olan insan vcudunu renmk ve
ondan sonra da Cenab- Hakkn birliini kesin olarak grmek ve
masivadan (Tanrdan gayr her eyden) kurtulmak yoluna girmesini
oluna tavsiye eder. nszde, slamda menkul ve muteber olan yol( 1 ) Bu eserlerin stanbul ktphanelerinde de bulunmas pek muhtemeldir. Fa
kat, SO'den fazla ktphanenin alfabetik usule gre bile yaplmam listelerini :ramak
zahmetine deer eserlerden olmad iin, bu zahmetten kendimizi affettik.
[Ek 47] Bu eserin nemi, M teferrika tarafndan Trkeye evrilmesi ve
Osmanl mparatorluundaki yenileme hareketlerindeki etkisi iin Bkz. N. Berkes:
Trkiye'de adalama, Ankara. 1 973, S . 50-51 ve zellikle dip not 31 ve 32. (A.K.).
-
1 85
da alemin yaradln, ar, melekleri, cenneti ve cehennemi tarif

eder ve aklar. Birinci fende (yani konuda) , Aristo fiziinden Dou
alemine geen tarzda drt elemandan, cevherler ve uzuvlardan ve
dokuz gkten bah;Settikten sonra, drt 'elemann birbiriyle birleme
sinden balangta madenler, madenlerden bitkiler, bitkilerden hay
vanlar ve hayvandan insann vcuda geldiini syler. Madenlerin
balangc bir amurdur; ondan talar ve talardan da demir, g
m, altn ve kurun gibi maden cevherleri kar; bunlar mercana
vardktan ve nce tohumsuz bitkiler, nihayet tohumlu bitkiler, ta
hurmaya kadar ykseldikten sonra, hayvan zuhur eder; birok yl
lar bu mertebede kalp, nihayet nesnas ve maymun denilen hayvan,
ondan da insan vcuda gelir. Btn bu bilgilerin esas, tabii pek
eski zamandan beri bilinen ve mesela, Ionia'l filozof Anaksiman
dros'tan beri, birok Yunan filozoflarnn syledii ve ihvan-s-safa
risalelerinden 50. risaleye, oradan da Nizami-i Aruzi'nin ahar ma
kale'sine (birinci makalenin balangcna) geen szlerdir (bkz. Ma
rifetname, s . 29 (1). Bundan sonra yazar, aritmetik ve geometriye
( 1 ) Bu eserin Franszcas basld srada stanbul'da gndelik bir gazetede bra
him Hakk'nn, Darwin'den yzyl nce evrim teorisini kefetmi olduuna dair bir
makale kmt. Makalenin brahim Hakk'ya atfettii bu keif meselesi, o bilgile
rin kaynaklann bildiimiz iin bizi tabiatyle ilgilendirmezdi; fakat Goldsmith ( 17271774) adl, nl bir air ve romancnn brahim Hakk'nn bu kefini kitabna yaz
d da ilave olunuyordu. Aksi gibi bu romancnn eserleri arasnda bir de, zoolojiye
dair, Aninated Nature adl bir eseri de vardr. Tpk Douda yazlan Anaib-l-mal
lukat, biiminde, bazen pek sama sapan, yalan yanl toplama bilgilerle yazlm u
kitab Paris'te Bibliotheque Nationale'de buldum ve cildini de saatlarca kartr
dm. Tabii brahim Hakk'ya dair hi bir ey bulamadm. Goldsmith'in brahim Hak
k ile ada olmas beni artmt. Nihayet, bu makaleyi yaynlayan gazete bayaza
rndan bu bilgileri makale yazannn nerede grdn sordum. Cevapla birlikte, ba
yazar, bana ltfen, bir de Tevfik Esen adl bir yazarn Genel Biyoloji adl kitabm
gnderdi ve makaledeki bilginin buradan alndn syledi. Gerekten bu eserin 1 1 5'
inci sayfasnda nevilerde istikrar ve kreasyon nazariyesinin dar ereveleri iinden
darya kamayanlara kar hakikati ilk defa gsterenlerden birisi de Erzurumlu s
mail (?) Hakk olmutur (1699-1770); bu zat kitabnda nevilerin birbirinden ve in
sann maymundan rediini yazmtr denildikten sonra, Goldmid-Biodelaj'n (Gold
schmidt-Biaud Delage) Erim Nazariyeleri adl kitabnda, yabanilie dnen devele
rin hrgleri kld . ve nasrlar kaybolduu gzleminin XVII. yzylda, bir
Trk corafyacsndan nakledildii sylenmektedir. Bir kere bu bilgiyi aktaran ya
zar, ngiliz yazar Goldsmith deil Goldschmidt'tir. Sonra Marifetname sahibi smail
Hakk deil brahim Hakk'dr; kendisi XVII . izylda deil XVI I I . yzylda yeti
mitir; bu yazar, corafyac deil ansiklopedik eser yazan bir eyhtir. O halde Av
rupal yazarn kayna olan corafya, Katip elebi'nin, ksmen yabanc dillere de ev
rilmi olan, Cilannma's veya yine Avrupallarn corafyac saydklar Evliya elebi'
nin Seyahatname'si olabilir. Fakat gazete yazan, bu aktar keyfiyetini adn bildii
nl ngiliz yazar Goldsmith'e atftan ekinmemi ve bana belki pek kymetli ola
bilecek saatlar kaybettirmitir. te yandan, liseler iin yazlan bir kitapta bu gibi yan
l bilgilerle modern evrim teorisinin brahim Hakk'ya atf, romantik milliyetiliin
baz aydnlarmz srkledii yanl bir dnce sonucudur.
1 86
dair basit, fakat ak bilgler veriyor. Bu bahsin ikinci blmnde,

alemin kre eklinde olduunun ispatyle urarken, Katip elebi'
nin Cihannma'sndan ilham alarak, mam Gazali'nin, Tehaft adl
kitabndan bu bahse dair olan fkralar olduu gibi Trkeye evi
rerek almtr. Hatta, imamn bu gibi medreselerde tartmay d'i
nin gereklerinden sayan kimse, dini zayf drerek, ona kar cina
yet ilemi olur szn nemle zikrediyor. Gn ve yerin kre bi
iminde olduunu ispat iin, o zaman bilinen akli delilleri de yaz
dktan sonra, yine Cihannma'nn mehur sorusuna (yukar bkz.)
giriir. Artk, yazar hep ayn kaynaktan alarak daha ak yolda eski
Ptolemaios astronomisini tarif edip, drt elemann aklanmasna
geer ve burada sudan bahsederken, evvelce dnyann suyla r
tl olduuna baz talar krlnca iinden deniz hayvanlar para
lar (fosil) kmasyle, imam Fahreddin Razi'nin szne dayanarak
inandn syler. Yine bu mnasebetle, Magellan'n seyahatinden
bahseder. Toprak elemanna geerek, o bahiste de arzn ktalarn
anlatr ve Tarih-i Hind-i Garbl 'den ald bilgiyle, Amerika'nn ke
fini nakleder. Bundan sonra kozmografyaya dair baz bilgiler ver
dikten sonra, yeni astronomi yani Kopernik sistemine sz getirir.
Bu bilgileri de brahim Hakk, Cihannma'nn brahim Mteferrika
eklemelerinden alm olmakla birlikte, ondan ok cesurca ve daha
akla uygun delillerle bu yeni astronomiye taraftar olduunu gster
mitir. Hatta bu teoriye gre, kabul lazm gelen arzn gne etra
fndaki hareketini, akla aykr diye, kabul etmeyenlere kar eski
teorinin de nice umuru istib'ad olunacak eyler (nice noktalar
nin ihtimal verilmeyecek eyler) olduunu ve tersine, cirm-i sair-i
arzn, ems-i azim etrafn senede bir kere devretmesi (kk olan
dnya cisminin ok byk olan gne cismi etrafnda ylda bir ka
re dolanmas) akl- selime daha uygun bulunduunu syler (bkz.
Marifetname, s. 1 46-147). Arzn hareketi dncesi aleyhine getirilen
kantlan birer birer reddederken, mesela arzn hareketini hissede
meyeceimizi, nk arzn, etrafndaki madde-i leyyine (yumuak
madde) iinde, hepimizi birlikte srklediini syler.
Bundan sonra, mevalid-i selase dedii maden, bitki ve hay
vanlarn bileme ve meydana gelme suretinden bahsederken, yine
eskilerin yedi cisim teorisini ele alarak, madenleri, madenlerden
bitkileri ve onlardan hayvanlar karmak yoluna gider. Hayvan
larn erefi olan insana gelince, anatomi fasl balar. brahim Hak
k, anatomi fasln, bni Sina'nn Kanun'undan, biraz ksaltarak he
men olduu gibi, Trkeye evirmitir. Anatomiden sonra vcuttaki
organlarn ilerini ve nefisteki kuvvetleri aklamay giriir, yani
bir eit eski fizyoloji ve psikoloji bilgisi verir. Buradan ruhun nite-
1 87
Iendirilmesine ve ahlakn tarifine ve yine byk alem=macrocos

mos'tan insan vcudu olan kk alem=mikrocosmos'a intikalle
aralarndaki ilikiden bahse balar. Ayrca bir faslda, beden sal
nn korunmas hakknda bilgi verirken, tptan ve ilalardan da k
saca bahseder. Artk kitabn fenn-i salis diye ayrld nc b
lmde dini meselelere geer ki, bizi burada ilgilendirmeyen bu k
sm, kitabn yarsndan fazlasn tekil etmektedir. Nihayet babas
nn ve kendisinin hayatlarn ve zellikle eyhi olan eyh smail-i
Telluvi'nin hikaye ve kerametlerini anlatr, sonra da adap, ahlak ve
muaeret kurallarn syler. brahim Hakk, bu eserinde galiba ez
berlenmesini kolaylatrmak iin, her fasln, hatta her nev'in sonun
da, o bahsin konusunu ksaca nazma da ekmitir.
Bu cins ansiklopedilerin en mkemmellerinden biri ve sonun
cusu olduu iin Marifetname'den biraz uzunca bahsettik. Dinine
ve tarikatna pek sadk olan bu zatn, herhalde mspet ilimler kar
snda, mtecessis ve huzursuz bir ruhu olduu meydandadr.
[Ek - 48] .
Yazarn 564 byk sayfa tutan bu eserinden baka daha birok
eserleri vardr. Bunlardan bizi burada ilgilendiren Anal-i felekiye
bi'l-rub'il-mceyyibe ve lstilrac- amal-i felekiye adl, astronomiye
dair iki eseridir; bunlar da teki olu smail Fehim'e ithaf olunmu
tur. Gerekten bu smail Fehim, astronomiye merakl olacak ki,
kendisi de, Miyar-l-evkat adl takvim usulne ve yl balarna ta
yin ve ay yllarn gne yllarna evirme usullerini gsterir bir k
k risale yazmtr (bkz. niversite ktphanesi, T. 1 836).
Astronomi kitaplarndan bahsederken, byk tbbi eserini biraz
aada uzun uzadya anlatacamz Abbas Vesim'in, bu devre ait,
Nehc-l-bulCt fi erh-i zic-i Ulu adl eserinden ksaca bahsetmek
uygun olur. Bu kitap, hicri 1 158 ylnda kaleme alnm olup stan
bul'un nl bir hekimi olan yazar, Ahmed Msri adnda birinden
astronomi tahsil ettiini ve ihtiyarlayp shhati bozulduktan sonra
bu aklamay yazmaya kalktn syler. Eser, metin, satr satr
alnarak evrilmi ve aklanm olmas bakmndan faydalysa da
bu hekim-mneccim, Mirim elebi erhinden faydalanarak ilaveler
[ E k - 48] Erzurumlu brahim Hakk zerine son --varda deiik acla rdan in
celemeler yaplm. [Bunlar icin Bkz. 1 . Binark, N . Seferciolu: Erzurumlu brahim
Hakk Bibliyografyas, Ankara 1977] . brahim Hakk'nn bilimsel kiilii zerinde de
zell ikle durulmutur. [Bkz. S. I rmak: brahim Hakk ve Pozitif Bilimler (1703-1780)
st. Tp Fakltesi Cilt 36 (1973) Say 1 , S. 1 53-1 68] . Irmak, Marifetnamenin ansiklo
pedik yaps ve burada pozitif bilimlerin igal ettii nemli yeri belirlemekte, insan
oluumu, astronomi, anatomi, klimatoloji, beden-ruh ilikilerine ait olan blmleri
incelemekte ve bilimsel acdan nemli noktalar aklamaktadr. (A.K.).
188
yapmaya da heves etmitir. Bu eserden iki nsha, zmir Milli K

tphanesinde 50/726 ve 2 1 /672 numaralarda bulunmaktadr (1).
Yine bu devirde Hollandal Bernhard Varennius (1600-1 676) adl
ve aslnda hekim olup, sonradan fizie, matematie ve tabii coraf
yaya merak eden, cartesien felsefe okuluna mensup bir yazarn
Geographia generalis in qua affectionnes generales telluris explican

tur (1664) adyle yazd fiziki corafya kitab, 1 166= 1 752 ylnda
Belgrat'ta ikinci tercman Osman bin Abdlmennan tarafndan,

Belgrat valisi Seyit Abdi Paann tevikiyle, Almancasndan Trke
ye evrilmitir (bkz. Kprl ktphanesi, Eblhayr Ahmet Paa
vakf, 175; Topkap Saray ktphanesi, E.H. 1448) . Bu eserin asl,
zamannda o kadar nem kazanmtr ki, 1681 ylnda, mehur New
ton tarafndan, Cambridge'te yeniden bastrlmtr. Arzn gkteki
yeri ve zellikle astronomi bilgileriyle balayan ksm muhtasar ola
rak evrilmi, yalnz sonszde, 50 sayfalk bir faslda, ksaca koz
mografya bilgileri verilmitir; anlalan mtercim, matematik, g
bahisleri anlamam olacaktr. Grdmz nsha, ak Trkeyle
ve evirenin yazsyledir. Memleketlerin ksa ksa, srayla anlatl
lar vardr. istanbul'dan bahsederken, fethin peinden olan olaylar
bir yabanc azna yakacak tarzda evirmi olmasna gre, evire
nin, ksltarak da olsa, asla sadk kald anlalyor.
Bu devirde tpta iki nemli eserden bahsetmeden nce, yazarn
maalesef bulamadm, Feraid-l-mfredat adl bir eseri, bir keli
meyle zikretmek lazmdr. Kitabn yazl tarihi Ecnas-i Feraid-l
-mfredat terkibinin gsterdii 1 166 senesidir. Bu eser, tptan fazla
gzel bir botanik ve zooloji lgatidir. Arapa, Farsa ve Yunanca
otlarn, bazen de hayvanlarn adlarn ve bir dereceye kadar, tbbi
tesirlerini yazar ki, eski tp ve botanik kitaplarn okumak isteyen
ler iin pek faydaldr (bkz. niversite ktphanesi, T. 2702) .
Tpta iki nemli esere gelince, bunlardan biri, bni Sina'nn Ka
nun'unun, Tokatl Mustafa bin Ahmed bin Hasan adnda bir hekim
tarafndan Mustafa III. zamannda Trkeye evrilen Tabhiz-l-mat
hun adl evirisidir. Nsha-i sultaniye dedii basl Kanun ve baka
bir yazma karlatrlarak yaplan eviri, be yl srmtr (evi
renin yazsyle nsha iin bkz. Ragp Paa ktphanesi, 1542). Me
tinde anlalmas g olan yerler, arih-i allame adyle tannan Kut( 1 ) Ulu Bey Zic'inden bahsederken, unu da katalm: Bu Zic'in gya Beyazt
II .'a Ulu Bey tarafndan hediye edilmi nshasndan Abdrrahman bin Osman adn
da bir zat tarafndan Kahirede, azaplar oca aas Hasan Efendinin emriyle, yapl
m bir Trke evirisi var,sa da, asl eserin nsz eksiktir (bkz. niversite Ktp
hanesi, Yldz, heyet, 19).
1 89
beddin irazi'nin erhinden faydalanlarak, aklanmtr. Bata Yu

nan filozoflarndan, Malatiye (Milet) ve Asine'de (Atina) yetienler
den Thales, Anaksimandros, Pythagoras, Sokrat, Bokrat= Hippokra
tes, Zimikratis=Demokrit adlarn zikretmektedir. eviri iin biraz
mubalaayla diyebiliriz ki, yalnz cmlelerdeki fiiller Trkeye ev
rilmi, teki kelimelerin ou Arapa olarak braklmtr. evire
nin; ara sra, kendiliinden ileri srd fikirler de vardr. Herhal
de, bu devre kadar gelen Osmanl-Trk hekimlerinden Arapa bilen
lerin tbba dair yaynladklar eserlerin ou, sadece Kanun'un ze
tiyken, Tokatl Mustafa Efendinin asl ana eseri dilimize evirmeye
teebbs takdire, yzyllarca Trk-Osmanl hekimliine hakim olan
bu eserin, ancak modern tbbn memlekete girmesinden pek az n
ce dilimize evrilmiz olmas da taassfe layktr. nk, eer Ka
nun nceden evrilmi olsayd, faydasz ha.tta bazen zararl birta
km eserler yerine bu ana kaynak herkesin istifadesi nne konul
mu olacakt (1).
Bu devirde, tpta yksek bir mevki ve rabet kazanm bir si
maya rastlyoruz; ad, biraz nce bir astronomi kitab dolaysyle
geen bu zat, Sultanselim civarnda bir hekim dkkan am olan
Abbas Vesim bin Abdrrahman'dr ki, zamannda kendisine Kam
bur Vesim diye bir lakap verilmiti. O zamann, saray hekimlerin
den Bursal Ali ile Bursal mer ifai'den tp, ad yukarda geen
_Yanyal Esat Efendiden felsefe tahsil ettiini ve sonra da Ahmet
Msri'den astronomi okuduunu eserlerinde sylemektedir. iir
sylemeye de heves eden bu hekimin bir de divan olduunu eyh
lislam Arif Hikmet Bey, Kef-z-zunun'a yazd zeyilde bize bildiri
yor. te bu zatn, XVIII. yzyl Trkiye tp aleminde hayli hret
kazanm olan Dstur-l-Vesim fi tbb-l-cedid ve'l-kadim adl b
yk kitab da, zerinde biraz uzun durulmaya layk ikinci nemli ese
ridir (bkz. Ragp Paa ktphanesi, 946-947). ki cilt ve 2083 sayfa
dan ibaret olan bu byk eser, tpta bilinmesi lazm olan kanunlar
anlatan bir nszle batan ayaa kadar organlarn hastalklarn an
latan birinci kadn ve ocuk hastalklarndan bahseden ikinci, i
ler ve lserleri ele alan nc, basit ve bileik ilalar anlatan dr
dnc kitapla hekimlere nasihatleri ihtiva eyleyen bir sonszden
mrekkeptir.
(1) eviriyi inceleyip aslyle karlatrrken, Kanun'un riyazat bahsi gzme
iliti. bni Sina, bu bahsi o zaman iin en gzel surette yazmtr; mesela, bugn boks
dediimiz spora bir dereceye kadar benzeyen mlakeze'yi, bugn sve jimnastii
dediimiz kol ve bacak hareketlerini (harfk) pekala tarif etmektedir (bkz. bni Sina,
Kanun, Msr basm, 1294, I. 258-261).
190
Yazar, nszde Bursal mer ifai ve Ali'den istifade ettiini

syledikten sonra, nice terakib-i Bukratiye ve Calinusiye ki dest-i
ikal-peyvest-i lgat-i gamzada silsile-i zeban-i Latin ve Yunana ve
lehe-i salsala-i Afrik ve Taliyana giriftar olduunu grd kitap
lardan da sell-i seyf-i kalemle aktardn katar. u garip ifadeden
anlalyor ki, yazar, gzel yazmak hevesiyle, Afrika lisanndan bile
kitaplar okuduunu syleyecek derecede bir bilgilik satma yoluna
sapmtr. Fakat zeki, okuduunu ve iittiini anlar bir zat olduu
grlen Abbas Vesim, yine bu nszde hastalklarn sebeplerinin gi
derilmesiyle tedavisine taraftar olduunu, fakat hu sebepler her va
kit bilinmedii iin, tbbn gcnn snrl kaldn syler ve zel
likle tecribat-i kimyaiye ve amal-i mekanika bilmek lazm oldu
unu ilave ederse de, bu son iki deyimi aklamaz. O zaman, ilim
aleminde herkesin bildii bu deyimleri byle mphem gemesi de
gsterir ki , yazar bunlar azdan iitmitir. (Gerekten, yukarda
grld zere, onun zamanndan ok nce fizyolojiye kimya ve fi
ziin uygulanmas balam bulunuyordu). Hatta biraz aada,
XVII . yzyln nl ngiliz bilgini Robert Boyle'dan bile bahsede
rek, vcudun drt unsurdan meydana geldiini ispat etmenin kabil
olmadn, suyla atein kaynamayacan, o yazara atfen syledii
gibi, biraz sonra vcudun birtakm kk cisimlerden (ecza-yi mte
sara=ecsam- sar) mrekkep olup bunlarn ecsamrn mebadisi
(balangc) olduunu ifade ederek, Boyle'un fikirlerinden bazlarn
iitmi olduunu gstermektedir. Nihayet, Boyle devrine mahsus olan
nsan bir alettir dncesini de eserine koymu ve eer alet i
lerse canl, ilemezse ldr, iyi ilerse salkl, fena ilerse hasta
dr diyerek, mekanik teoriyi de sylemek istemitir. Yazar iin ruh,
tek bir ey deildir; eer tek olsa teferrt ve ksmeti (ayrma ve
blnmeyi) kabul etmezdi; halbuki ylanda kabul ediyor, ba ve
kuyruu kesilirse o paralar yayor; o halde, nefis ve ruh denile
ey bir ey-i maddidir. Bu da kandan ve baka besin maddelerinden,
bitarik-ul-inhilal (erime yoluyle) kalp civarnda uuan kk k
k latif (cisimsiz) cz- fertlerdir (atomlar) ki, hekimler arasnda
ancak buna Ruh denilir. Bu ifadeyi, bugnk ilim noktasndan, ta. mamyle aklamak kabil deilse de, yazarn tek ve madde d bir
ruhu inkarla, onun kimyasal bir karlamadan ibaret olduunu sy
lemek istedii sarilr.
Bundan sonra Dstur-l-Vesim, hastalklara dair kitaplarda za
trreeden, nefs-d-dem (kan tkrmek), akcier veremi ve zatl
cenpten bahsederken, zatrreeye halk arasnda ygen, yani akcier
ars denildii syleyip, sebepler ve belirtiler bahsinde pek sathi
bilgiler verir; hatta kendinden nceki kitaplarda pekala yazlm
XVI II. YZYILIN SONU - MATEMATK VE TIP
191
olan, krizden hemen hi bahis yoktur. Kan tkrmenin, yani nefs

-d-demin (varak 147) rak ok ienlerde olduunu ve kann zellik
le sabahlar geldiini, kendi gzlemlerine dayanarak syler. Vereme
gelince, bu hastaln zatrree ve zatlcenpten sonra meydana gel
diini kaydeden yazar, bunun sebebinin bir madde-i rhaliha-i hari
fe-i ekkale olup batan akciere indiini veya bir hlt-i hadd-i saf
ravi olup yine akciere hcum ettiini syler ki, bu sebepler bni
Sina'nn Kanun'undan alnmtr. Bu madde-i harife yiyecek ve ie
ceklerle, azdan aza msahabetle (konuma), hatta apteshaneler
vastasyle, insandan insana geer. Bu bulama bahsinde yazarn, ar
tk kendinden yzyl . nce yaam olan Fracastor'nun dnceleri
ne inandna hkmedilebilir. Mesela, dizanteri hastalnn byle
bir madde-i harifeden ileri gelip, bulac ve hatta bazen btn bir
memleket ahalisine yaygn oluunu (epidemie) syledikten sonra,
uzun mddet zm, kiraz, kavun ve karpuz yemekten ve antimon
bileiklerinin ve cival ilalarn kullanlmasndan da ileri geldiini,
ayn zamanda, sylemekten de ekinmez. Ama, ihtikan aletleriyle
bu hastaln bir hastadan tekine getiine de dikkat etmitir. Fa
kat dizanteride, barsaklarda karhalar (yara) olmadn ve eer
byle karhalar olursa buna ila edilemeyeceini syledikten sonra,
bu durumda tek ilacn, bi-tarik-ul-felasife terbiye edilmi hayvan
kemikleri ve zellikle insan kafa kemiklerinden ve hele "maktul
insan" kafa kemiklerinden hazrlanan bir ila olduunu bildirmek
ten de geri durmaz. Bu garip ila, Salih Nasnillah'n Gayet-l-itkan
adyle yukarda bahsettiimiz eserinden alnmsa da, yazar, bu kay
na asla bildirmez. Ama, mide ve barsak hastalklarndan bahse
derken, pankreas ve pankreasn salgsn syler ve dizanterinin bu
salg bezinden gelen lenfa'dan ileri geldiini syleyip, tedavide nce
mshil ve sonra peklik verici ilalar verilmesini Hildanus adl bir
Bat hekimine atfen syler.
Baz yazarlarmz tarafndan, veremin mikroplarla vcuda gel
diini kefetmi olmak erefine layk grlen yazar, barsak solu
canlarnn yemeklerin iyi sindirilmediinden ileri geldiini syleye
rek, kendiliinden remeye inandn da gstermitir (s. 292). Hum
ma bahsinde, iltihabn hummas, humuzatn, kann madde-i asliye
sini tayirden husul bulduunu (ekilerin kann esas maddesini boz
duunu), yani hummann bir nevi mayalanma olduunu syleyerek,
bu hususta kimyasal tp teorisini iitmi olduunu gsterir. Ancak,
bu blmde eserinden pek ok istifade ettii bni Sina'dan eski
ler diye bahsettii gibi, hummann tedavisinde Sydenham adn da
1 92
vermektedir ( 1 ) . Gerek eski Dou yazarlarnda ve gerek Osmanl

-Trk yazarlarnda, humma ad altnda alan bahislerde, verilen
hastalklar arasnda bugn stma dediimiz hastalk bata olmak
zere tifs gibi dta grnr bir oda buhmmayan hummal has
talklar kastolunduunu unutmamak lazmdr.
Abbas Vesim, kalp hastalndan bahsederken, kalbin anatomi
ve fizyolojisini anlatr ki, burada kalbin buteyni (karnc) ol
duunu syleyerek Harvey'in kefinden hala haberdar olmadn
gsterecek surette Galenos'un fikirlerini tekrarlar.
kinci kitapta dikkate deer taraf, ocuk salndan bahseder
ken, kaynak gstermeksizin, bni Sina' dan birok bilgiler aktardk
tan sonra, ocuklar alt yandan nce okula gnderilmemelerini,
onlara lzumlu lzumsuz dayak atlmamasn ve istidatlarna gre
i yaptrlmasnn uygun olduunu syleyip, ocuklarn paraya ta
mah ederek almalar ve zengin ocuklarnp miras bekleyerek
oturmamalar gerektiini, bir ahlak sosyolog gibi, tavsiye etmek
ten geri durmaz. Btn bu makul szler arasnda, Kambur Vesim
Efendi, astrolojinin tpla olan ilgisi ve faydasn anlatmaktan ken
dini alamaz.
Sonszde, Hippokrates'in mehur yemininden ve tp adabndan
(deontologie) uzun uzadya bahisler vardr ki, bunlar Said bin Ha
san adnda bir yazarn Tevik adl eserinden aldn sylemektedir.
Bu kitapta gayri Mslim hekimlere ait ok dikkate deer bir
fkra vardr. Abbas Vesim Efendi:
Hak bu ki etbbay-i slamiyeden gayr etbba bu diyarda taba
bet eylemitir . . . lmen ve amelen baz umur-i tbbiyede eslaf-i kude
maya galip olan etbbay-i efrenciyenin nice zaman kuvvet-i mluk
ianetiyle say-i beli ve sarf- mal-i firavan idub husule getirdikleri
mcerrebat etbbay-i slamiyenin malumlar olmamak iktiza ederdi
zira ol taifenin ktb ulemay-i slamiyenin aina olmad lisan
lardan bir nice elsine-i muhtelife zere olmala ol mcerribata vu
sul mteazzirdir.
Dedikten sonra, kafirlerin tp, anatomi ve astronomi ilmini,
"diyanet kayd olmad iin", daha iyi tahsil ettiklerini ve rasat
haneler atklarn syleyerek, Avrupallarn ne kadar glkle ve
ne kadar ge diyanet kaydndan kurtulduklarn bilmediini gster( ! ) ngiliz Hippocrates'i adyle tp tarihinde mehur olan Thomas Sydenham,
klinik gzlem usulnde en ok srar eden nl bir hekimdir (1624-1689). Bu zatn
malarya hastaln pekala tarif ettii ve zellikle bugn intalli hastalklar dediimiz
hastalklarla urat malumdur. Tedavide afyon bileiklerini, afyonsuz tedavi ilmi
olamazd. diye, methederdi; bugn de. kullanlan laudanum' tertip eyleyen kendisidir.
xv I.
YZYILIN SONU MATEMATK VE TIP

-
193
mitir. Velhasl, Vesim Efendi, gayr-i Mslim ve ecnebi hekimlerden

memlekete zarar gelmediine kani olduunu ve bunu kabul etme
yen !erin birtakm kskan kimselerden ibaret bulunduunu szm
kerimedir, ehl-i hased-i leime deil diye ifade eder.
Bu arada, Felemenk'te 1080= 1668'de doan bir zat gelerek, ana
tomi ve tbb yeniletirdiini syler ki, bundan maksad aada ad
geecek olan Felemenkli Boerhaave ile arkada Bernard Siegfried
Albinus olacaktr. nk bu zat, Boerhaave'nin davetiyle, Leyden
niversitesine gelmi ve orada mehur Vesalius'un anatomi eserle
rini toplayarak, yeni batan yaynlamtr (1747); bu eser, kaslarn
anatomisi noktasndan bugn bile kullanlacak bir gzellik ve do
ruluktadr (Boerhaave iin aa bkz.) Mamafih, Vesim'in kendisin
den yarm yzyl nce yaynlanm olan bu eserlerden haberdar ol
mamas, yeniliklerin o zamanlar Osmanl Trkiyesine pek ge inti
kal ettiini gsteriyor.
te ksa bir surette, en canl yerlerini zetlediimiz bu eserde
en ak seik grlen nitelik, eserin deiken (inegal), yani bazen
pek akla uygun, bazen de son derece manasz ve eski hurafelerle
dolu olmasdr. Herhalde stanbul'un bu nl hekimi -ki, baz ter
cmeihal yazarlarna gre evi, Avrupal hekimlerle dolup boalr
m- zeki ve eletirici bir kafaya sahip olduu halde eskilerden
rendii, iittii eylerden de kendini kurtaramamtr.
Yazar, eserinin sonunda, Btrak dedii taifeyi tedaviden asla
holanmadn syler ve hatta bu taifenin aleyhine, Celaleddin-i
Rumi ve Ak elebi'ye atfettii, baz beyitler bile nakleder. Bura
da ve btn Osmanl devri kitaplarnda geen bu <<etrak ve bazen
de Trk-i stilrb deyimleri, bilindii gibi kyl anlamna kullanl
maktayd; belki Araplarn, Arab'n oulu olan Arab kelimesini k
mseme iin Bedevilere hasretmelerinden, bizde de Etrak lgati
byle kmseme ve knama anlamnda kullanlm olsa gerektir.
stanbul'un Sultanselim mahallesinde dkkan ap, para kran Ab
bas Vesim Efendi, memleketin baka taraflarn sevmeyen ve mem
leket halkna alamayan bu stanbul efendisi, 1 173 veya 1 175 (1759,
1 761) ylnda vefat etmitir.
Eserinde, kaynak diye gsterdii birok yabanc yazar adlarna
rastlanr. Bunlardan kim olduklarn tespit edebildiklerimizden tp
tarihinde mehur olanlar yazyoruz:
1.
Helmonsiyus diye adlandrd Jean Baptiste van Helmont

(1577-1644), Bruxelles'de doan bir hekim-kimyacdr ki eserlerinde
bazen gzel dnceleri ileri srmekle birlikte, sama sapan varsa
ymlar ve manasz dncelere sapm bir zatt.
OT
13
194
2. Lindanus diye bahsettii de, Jean Antonides van der Lin

den'dir ki, Felemenkli olup Leyden niversitesinde tahsil ve yine
orada hocalk etmi olan bu zat, hastalardan kan almaya pek mua
rzd. Bizim Abbas Vesim Efendi, Felemenkli yazarn bu dnce
sini bir mnasebetle zikreder.
3. Artmanus dedii Philippe J. Hartmann (1628-1707) , aslnda,
Pomerania'l olup Fransa'da tahsil ettikten sonra, Berlin'e dnm
ve orada lmtr. Derin aratrmalaryle mehurdur.
4. Senartus ki, bu da, ad yukarda geen, Daniel Sennert'den
(1572-1 637) baka birisi deildir. Alman niversitelerinde hocalk et
mi olan bu zat, Galenos tbbyle Paracelsus tbbn uzlatrmaya
kalkmtr.
5 . Benivienus ki, b u da, Antonio Benivieni adnda bir talyan
papaz olup 1 502 ylnda Floransa'da lmtr. Bu zat, tabiatn do
rudan doruya gzlemine deer vermi, gzlemleri kuvvetli bir he
kimdi.
6. Fonseca (bizim kitaparda bazen Konseka eklinde geer) ,
b zattan yukarda bahsetmitik (1).
7 . Borrelas; bu zat, kas hareketlerini fizik kanunlaryle ak
layan mehur Giovanni Alfonso Borelli'dir (1608-1679) .
8. Bekius diye yazd Andrea Baccius'tur ki, Milano'da do
mu, 1 600 ylnda vefat etmi ve Roma'da botanik ve akologie (ila
lar bilgisi) okutmutur. arabn tarihiyle megul olmu ve bir de
Roma tarihinin acip ve garip fkralarn toplamtr.
9. Potirius dedii zat, Poterius Latin adyle anlai Pierre de
la Poterie adnda bir Franszdr ki, XVII . yzyln banda Para
celsus tbbyle megul olmu ve Paris'ten bundan dolay kovularak,
talya'da Bologna'da hekimlik ederken, orada ldrlmtr. Yeni
kimya dedii Paracelsus tedavileri zerine eserleri vardr.
10. Etmulerius dedii zat da Michael Etmller'dir ki, 1644'te
Leipzig'de doup 1683'te len mehur bir kimyac hekimdir. Leip
zig'de chimiatrie'de pek n alm ve birok renci yetitirmitir.
Kendisi, Paracelsus'tan ziyade, Sylvius okuluna mensup, bu sebep
le daha ok modern bir kimyac-hekimdi.
1 1 . Bartolinus diye bahsettii hekim, mehur Danimarkal Bar
tholinus ailesine mensup olanlardan belki en mehuru olan Thonas
(1) Ahmet 111.'in Daniel Fonseca admda Fransa'da tahsil etmi, Portekizli Ya
hudi, bir zel hekimi vard ki, Demirba .arl'la olan ittifak mzakerelerine katlmas
dolaysyle, Voltaire'in Charles XIL tarihine ad gemitir. Bu zatn asl Fonseca ile
iliii yoktur (bkz. Avram Galanti. Les medecins ;uifs).
XVIII. YZYILIN SONU - MATEMATK
VE
TIP
1 95
Bartholinus'tur ki, bu aile XVI. ve XVII. yzyllarda yalnz tpta

deil, ilahiyat, felsefe ve tabii ilimlerde de nemli kiiler yetitir
mitir. Thomas, zellikle anatomide pek ileri gitmi ve lenf damar
lar zerinde almtr. talya niversitelerinde hocalk eden bu
zat, 1 680 tarihinde vefat etmitir.
12. Bartoltus diye yazd zat, Bologna'l Fabrizio Bartoletti
olup 1 576'da domu ve 1 620'de solunum gl zerine eser ya
ynlamtr; akcier hastalklarna dair serleri mehurdur.
13. Heldanus adn verdii zat da, Fabricius Hildanus'tur ki,
Dsseldorf civarnda Hilden'de 1560'ta domutur. Alman cerrah
lar arasnda, zamannn en mehuruydu. 1 634'te vefat etmitir.
te bunlar, Dstur-iil-Vesim'de rastladmz birok Bat hekim
lerinin isimlerinden ayrt edebildiklerimizdir. tekileri iin, doru
su, pek almadk. nk, esasen grld zere, bu Avrupal he
kimlerin ou, XVII. yzyln adamlardr. Vesim Efendinin, kita
bn yazd zaman yzyldan fazla eskimi ve btn hipotezleri de
imi bilginlerdir; bu sebeple, zerlerinde ok durmaya demez.
Ancak unu syleyelim ki, Vesim Efendinin, bu yazarlarn eserlerini
bizzat grerek, onlardan kitabna aktarmalar yaptna inanmak bi
raz saflk olur. Kitaplarnn adlarn bile duymd bu bilginlerin
dncelerini, ya kendisinden nce yine bu yolda yazlm Trke,
Arapa kitaplardan, yahut pek methettii ve tarafls olduu gayri
Mslim ve yabanc hekimlerden duyarak, kitabna koymu olacak
tr. Zaten kendisi de Vesitle-l-metalib fi ilm-it-terakip adyle yazd
Akrabadin, yani bileik ilalara dair bir eseri Macarl Yorgios (?)
adnda birinin eserinden, Yunanl hekim "Petro nam tabib-i feyle
sofun" yardmyle aldn sylyor ki bu da Vesim Efendinin gayri
Mslim hekimlerden faydalanarak byk kitabn birtakm Avru
pal hekim adlanyle doldurduunu bize gsterebilir. Mamafih ken
di hocas Bursal hekim Ali Efendinin Kitab- Mynsicht (yukar bkz.)
adl Akrabadin kitabndan da istifade ettii anlalyor.
Bu Abbas Vesim Efendi hakknda 40 yl nce dikkati, Hami
diye Etfal Hastanesi (ili ocuk Hastanesi) Bahekimi brahim
Paa, kdam gazetesine 1 90 1 ylnda (No. 2601) slamlarn ve bilhas
sa Trk millet-i necibesinin tababete ettikleri hizmetler balyle
yazd makaleyle ekmitir. Doktor brahim Paa, yukarda ad ge
en Emir elebinin Enmuzec-Mbb'yle Vesim Efendinin Dsturu
nu ele geirmi ve bunlardan baz yerleri alarak, yukarki makaley
le 1903 = 1 32 1 ylnda yaynlam, Etfal hastanesi istatistii adndaki
salnameye yine Vesim'in verem tedavisi hakknda uzun bir baka
makale yazmtr ki, bu son makale de 1 kdam gazetesinin 4040 nu
maral nshasna ayen gemitir. te, bu makalelerde bu hekimi
1 96
vmekte o kadar mbalaa olunmutur ki, hastalk mikroplarn Av

rupallardan 300 yl nce kefettii ve hele verem ve frengi hasta
lklarnn tedavisi hakkndaki dncelerinin XX. yzyl banda bi
le, daha iyi olamayaca ve byle eski hekimlerimiz varken, her eyi
Avrupa'dan beklemek abes olduu bile yazlmtr. "Bu makaleler,
Abdlhamit I I . devrinin dalkavuk ve ayn zamanda obscurantiste
evresinin mahsullerinden bir numunedir". te sonradan, hekim
Vesim'e dair tp tarihlerine geen ve tp tarihi kongrelerinde tebli
edilen bilgiler, bu saray doktorunun yazlarndan mlhem ve hatta
aynen alnm bilgilerden ibarettir. [Ek - 49] .
Yine bu devirde ranl Mehmed Mmin Hseyin'in Tuhfet-l
mminin adl eseri, Ahmet Sani adnda bir zat tarafndan Sadrazam
Ali Paa iin, Gunyet-l-muhassilin adyle, Trkeye evrilmitir. Ba
sit ve bileik ilalardan bahseden bu eserin asln, Ali Paann ran
seferinden getirmi olduunu nszde okuyoruz. Eserin bir zellii,
iinde 54 kadar kaynak verilmi olmasdr .. lk blmlerde ilalarn
genel etkileri, nc blmdeyse elifba srasyle ilalarn nitelen
dirilmesi, Arabi, Farisi ve Sanskrit dillerinde isimleri ve Trkeleri
vardr ki birok bitkilerin Trke adlarn bulmak iin ok faydal
bir eserdir. Bundan sonra, eczacla ait usuller, mrekkep ilala
rn hazrlanmas usul, nihayette de drt ayakl hayvanlarla kula[ E k - 49] Abbas VeSim, son temsilcilerinden biri Gevrekzade olan (l. 1 801 )
geleneksel Osmanl tbbnn 1 8. yzy ldaki en nemli kiilerinden biridir. Parlak bir
eitim dneminde Bursal Hekim Ali Mmi'den tp renimi grm, ayrca Ah
med el Msri'den astronomi, Yanyal Esat Efendiden de hi kmet-i tabiiye (fizik)
renmi, XVl ll, yzyln nl hattatlarndan Katipzade Mehmet Ref'i Efendiden tl i k
mek etmitir. U z u n ve parlak hekimlik hayat yan nda metinde geni olarak ak
lanan Dstur ile ve bir astronomi kitabn kaleme ald gibi, bunlardan baka be
ayr eser yazmtr. Bu konuda yaplan bir uzman l k almasna dayanarak yap
labilecek bir deerlendirmede Abbas Vesim, etiyolojiye nem veren, tedavinin semp
tomatik olmasn n gereine inqnm iyi bir klinikcidir. Tbbi iyice a nlayabilmek iin
aml-i mekanika (fizik ve mekanik) ile tecrebt- kimya'iye (deneysel kimya) bilme
nin gerekli olduunu belirtecek kadar ayd n l k dnmektedir. Bu konuda Tbb-
Kimya'i Cedid diye bir eser de yazmtr. Btn bu nemli niteliklerine ve bat et
kisine ack olmasna ramen temel kavramlarda bn Sina tbbna bal bir kiidir.
Ne eitimi, n e iinde yaad ortam bundan daha fazlasna zaten msait deildir.
s. Aknc: Hekim Abbas Vesim Efendi i. . Tp Fakltesi Mecmuas Cilt 24 ( 1 961 )
695-700; S. Aknc: Kitab-Dstur-u Vesim fi tbb'/ Cedid ve'/ Kadim incelemesi ve
Ortaya kan Sonular i.. Tp Fakltesi Tp Tarihi Enstits, Uzman l k Tezi (1964) .
B u alma zet olarak Yeni Tp Alemi Cilt 1 5, Say 171 -172 (1964)d e S . 1 37-154'de
ayrca yaynlanm tr].
Abbas Vesim'in ilgine bir zellii de eserlerinde Deontoloji konusunda zama
n n dncelerin i yanstan deerlendirmelerin mevcut Deontoloji Kurallar tarihin
en eski devirlerinden beri doktorluk grevlerine, bu meslein bilimsel gelimesine
ve uygulanma ekline yn vermitir. s. nver: Tbbi Deontoloji, stanbul 1 945, B.N.
ehsvarolu, Tbbi Deontoloji Dersleri stanbul 1 970] . Bu konuda her toplum ken-
XVIII. YZYILIN SONU - MATEMAT K VE TIP
197
rn tedavisi iin ilalar, leke karan maddelerden bahis vardr (bkz.

Topkap Saray kitapl, E.H. 1 8 1 5) .
Mverrih Suphi'nin olu Abdlaziz Efendi de, mehur Boer
haave'nin apl oriz ma larn , bu devirde, Ktaat-i nekave fi tercme-i
kelimat Boerhave adyle, Trkeye evirmitir (1).
evirinin tarihi, Esat Efendi ktphanesinde evirenin dzelt
meleri bulunan 2462 numaral bir nshaya gre, 1 185 = 1771 olmak
lazm gelir. Mtercim, nszde, lisan- Latiniyeye vakf baz nk
teinasn inzimam- rey ve marifetiyle bu eseri tercme ettiini
syleyerek, kendinden ncekilerin yapmadklar bir gerekseverlii
'
(1)
Herman Boerhaave (1668-1738), Hollanda'nn Leyden ehrinde domu,

orann tp fakltesine hoca tayin edilmitir. Al dersini Hippocrates ze
rine yapan bu nl hoca, Leyden tp okulunu XVIII. yzyln en yksek okulu de
recesine getirmi bir ahsiyettir. Hippocrates'e olan iddetli ball dolaysyle, 1 709'
da yaynlad eserine Aphorismi adn vermitir. Bu esere, sonradan rencileri yine
pek nl hekimlerden Gerard van Swieten ve Anton de Haen ciltlerle aklamalar
yazmlardr. Van Swieten'in yazd be ciltlik aklamann ad, Commentarii in ap
horismis cognoscendis et curandis morb is tir. Boerhaave'in bundan baka, ilk eseri
olan lnstitutiones modica ile bir de EJenanta chemiae'si vardr ki, bu eserler o yz
ylda btn Avrupa ktasnda pek mehur olmu ve adeta hekimler tarafndan ezber
lenmitir. Boerhaave ilahiyat tahsil ederken. bir gn arkadalaryle bir gemi yolcu
luu srasnda, bu arkadalarn nl filozof Spinoza'dan Tanr tanmazlkla sulan
m olduu halde lm ve bir kpek gibi gmlm birisi diye bahsettiklerini du
yunca, onlara, Siz Spinoza'nn eserlerini okudunuz mu? sorusuyle balayarak. bu
byk filozofu savunmu ve arkadalarn susturmusa da, ertesi gn btn Leyden,
bu gen ilahiyat rencisinin aleyhine dnm ve kilise, kaplarn bu gencin yzne
kapamtr. Bunun zerine, Boerhaave, tp tahsiline gemi ve bu suretle. XVII J . yz
yln en byk hekimi adn kazanmtr. Tpta klinik usuln adamakll kuran,
otopsisiz hekimlik olamayacan syleyen bu byk hoca, bir defa nikris hastalna
1 701 'de
'
di inan ve anlayna gre uygulama yntemleri gelitirmitir. nl Hipokrat ye

mini ve deiik ekilleri bunu kan tlamaktadr. [Z. Baar: Yemin, Deiik rnekler
ve Aklamalar Ankara 1 978) . Osmanl Hekimliinde de hasta hekim ilikisi belirli
ahlaki kurallara dayanm ve bunlar tbbi pratiklerde, hatta bilimsel deerlerin ge
liiminde nemli bir yer igal etmilerdir. Burada hareket noktas dini temeller ol
makla beraber [Bkz. K. Opitz: Kur'an'da Tababet ( F.N. Uzl u k evirisi) An kara 1970)
kiilerin davran ile toplumsal yap da belirli oranda etki l i olmaktadr. Osmanl
Tbbnda hekimin eitimi, kiilii, kullanabilecei ilalarn nitelii , uygulama ekli,
klt r , nihayet sosyal yaamna kadar uzanan geni bir deerlendirme dzeyi
mevcuttur. Pek ok hekim, kitaplarnda bu konudaki grleri n i srarla a klamtr.
[Konunun ayrntlar ve kaynaklar iin Bkz. N . Akdeniz: Osmanllarda Hekim ve Deon
tolojisi i.. Cerrahpaa Tp Tarih i Enstits Doktora Tezi, stanbul 1 977] . Bylece
Osmanl Hekim i slam Toplumunun bir yesi olarak slam Hukuku 'na gre fakat
kiisel deerlendirmelere de yer vererek sorumlulu k almaktadr. XIX. yzyl bala
rnda yeni bir ynelim iine giren Osmanl tbb ile birlikte geleneksel deontoloji
kurallar da tpk Rnesans sonras Avrupasnda olduu g i bi, bir sre iin sarsl
m tr. [S. Aknc: Dr. Henriquez'in Gzlemleri i.. Tp Fa kltesi Mecmuas Cilt 39
( 1 976) S. 302-313] . Ancak yeni bilimsel kavramlarn gelimesi ile bu dnem ok
ksa srede almtr. (A.K.).
198
yapm ve kendinin evirici deil, dzenleyici olduunu bize bildir

mitir. Kendisine eviride yardm eden zatn o zamann Avusturya
elilii tercman Herbert olduu tahmin edilir. Ne olursa olsun.
eser en iyi evrilmi eserlerden biridir. Mverrih Suphi-zade Ab
dlaziz Efendi, birok baka kitaplar da Trkeye evirmeye me
mur edilmi olduu iin, anlalan maiyetinde baz mtercimler kul
lanm olacaktr. Aphorisma'lar evirirken Van Swieten'in akla- ,
masndan faydalandn sylyor ki, dorudur; mesela, liflerin has
talklarndan bahsederken, insan bedeninin dokusu zerine yazd
satrlar asl eserde yoktur. Sonra liflerin esnekliini sylerken (ki
buna elastihyas der), Loevenhook'un, yarasa kanatlar zerinde yap
t deneyle, kann esnekliini ispat ettiini syler. En nemlisi, e
virenin bu eseriyle, Trkiye'de ve Trk dilinde ilk defa olarak, Har
vey'in (Arveiyus) kan dolamn kefinden tam aklkla bahsetmi
olmasdr. Halbuki, kendisiyle aa yukar ayn zamanda yaam
olan Vesim'in bu nemli bulutan haberi bile olmad eserinden
anlalyor. Grdmz nshann (Veliyddin Efendi ktphanesi,
2484) sonuna, gayet ilek bir kalemle aphorisma'larn Latincesi de
kaydedilmitir. Velhasl bu eser, Avrupa tbbndan yaplan ilk ada
makll eviridir.
Tbbi eserler zerine olan bu ksm bitirmeden nce, Mustafa
HI. devrinin Trk hekimleri iin, aralarnda pek mstaitleri bulun
masna ramen, zor durumda olduklarn da sylemek lazmdr. Me
sela Darssaade aasnn vefat zerine, onu tedavi eden hekim s
tanbul'dan srgn edildii gibi, air Abdi'nin (1) vefatna sebep oltutulmu ve iyi olup derse devama balad gn, ehrin anlar alnarak, sokaklar
donatlarak, alklanmtr. Btn dnyada pek mehur olan bu zata yazlan mektup
lar gya Avrupa'da Boerhaave adresiyle kendini gelir bulurmu. Rus ar Deli
Petro'yu, kabul etmek iin, bir gece bekletmitir. Zaten Hollanda'da denizcilik tahsil
eden bu nl ar, ara sra hocann derslerini de takip etmitir. Bu byk klinikinin
en. byk devrimi o zamana kadar az ok kuvvetle hkm sren Galenos tbbna
cepheden hcum etmi olmasdr; ona gre, Galenos tbba iyilikten ziyade fenalk et
mitir. Hatta bir yerde, Aeskulapios'un yarm dzine gerek evlatlarnn, . yeryzn
de hekimliin kndan beri, yaptklar iyilikle birok doktorlarn yapt fenal kar
latrrsak, dnyada hi hekim olmasayd temennisi bile yerinde olurdu diyecek ka
dar ileri girmitir. Emri altnda bulunan birka yataklk klinikle ilme yapt hizmet
ler pek byktr. Anatomi, fizyoloji, patoloji ve kimyann tbba uygulanmasn ba
i gibi gz nnde tutmu olan bu hekimin Aphorisma'lar ta ngiltere'nin kuzeyin
den Viyana'ya kadar dillerde dolar olmutur. Bu Aphorisma'Iarn Arapaya evril
dii de sylenirse de biz gremedik. Aphorisma kelimesi, Dou dillerine bazen keli
mab> bazen fusul ve bazen ktaat diye evrilmitir. [Abdlaziz Efendinin ad ge
cen evirisi hakknda Bk. E. Atabek: l.. Tp Tarihi Uzmanlk tezi, 1963 ile F.N. Uz
luk'un Ank. n1V. YJl X: 23-48, 1964'deki makalesi. (A.K.)].
(1) Bu zat, birok mevleviyetlerde bulunduktan sonra ordu kadlndayken

Isak kasabasnda vefat eden ( 1 173) Abdi Efendi olsa gerektir.
1 99
duu bahanesiyle, bir ordu hekimi de azledi1mitir. Bu vesileyle, pa

diah bir hkm-i erif kararak, ruhsatnamesiz hekimlik edenlerin
men'i ve aksi hareket edenlerin gayet iddetli cezaya arplmalarn
emretmitir. te bu srada, bu olaylardan faydalanan yabanc he
kimler yeniden, gerek pdiahn ve gerek devlet ricalinin gzne gir
milerdir. Mesela Napoli'li Caro ve Alman doktoru Ghobis, hem he
kim ve hem casus olarak, bu devirde hayli hret edinmilerdi (bkz.
Von Hammer, Histoire de l'Empire Ottoman, XVI, 1 71-172) .

Askeri fenlerin yardmcs olmak zere, matematik iin Mustafa

111. devrinde (1757-1774) zel bir ilginin belirmeye baladn ve
bu arada astronomiye kar da bir heves uyandn gryoruz. Bu
son ilme kar ilgide, daha ziyade padiahn mneccimlerin szle
rine verdii nemin rol besbellidir. Payitahttaki mneccimleri kafi
grmeyen bu hkmdar, astrolojide pek mehur olan Fas'tan bir
mneccim isterken, Fransa'dan da bu alanda en mkemmel bir ki
tap istemitir. ok kr ki, Fransa limler Akademisi, bu istee
karlk, birka astronomi eseriyle bunlarn arasnda Lalande'n me
hur eserini ve zic'lerini gndermiti (1). Bu bilgiyi veren Montucla
diyor ki: M. de Voltaire'in hakaretine o kadar layk olmayan ve
aksine, aydn ve merakl olan Mustafa 111., Avrupa astronomisine
dair en yeni ve mkemmel kitaplar limler Akademisinden iste
mitir (bkz. Montucla, Histoire des Mathematiques, s. 400). Bu m
nasebetle unu da ilave edelim: Montucla, Osmanl-Trk astronom
lar ve matematikileri hakknda, dikkatli ve tarafsz bir yolda sz
yrtm ve hatta tarihinde, bundan nce bahsettiimiz, muvakkit
Mustafa'nn eserlerinin ve Darende'li Mehmet Efendinin tkenmez
takviminin, Augsburg'da Velchius tarafndan yazlan bir nszle,
Trke olarak yaynlandn yazmtr.
te yandan biliyoruz ki, Dominique Cassini'nin zic'leri, yazma
halinde, Ahmet Ill. zamannda Paris'e elilikle giden Yirrnisekiz
Mehmet elebi araclyle, stanbul'a getirilmiti. Bu zic'ler o za
mandan beri, yani yarm yzyl ktphane raflarnda durduktan
sonra, astrolojiye merakl olan Mustafa III.'nn dikkatini ekmi ve
Trkeye evirmeye Kalfa-zade smail inari'yi memur etmitir.
Mukabele-i piyade kalemi bahalifesi, ad bilinmeyen bir zatn olu
olan ve bu sebepten Kalfa-zade diye lakaplandrlan bu smail Efen,
(1) Josephe Jerome Lalande (1732-1802), Fransa'nn nl astronomlarndandr;

birok eserleri vardr. stanbul'a gnderilen eseri, be ciltlik Astronomie adndaki ki
tabyle Tables Astronomiques'leri<lir. Hayatnm sonlarnda garip haller alan bu astro
nom, pratik noktalarda ilme hizmet etmis bir bilgindir.
200
diye, stanbul'da, Sulumanastr civarnda Sancaktar Hayrettin, ya

hut teki adyle nar mahallesinde oturduu iin, nari de den
miti. Kendisi de, ayn kaleme girerek, babas gibi mukabele-i piya
de bahalifesi olmu ve orduyla seferlere katlmtr. Genliinden
beri matematik ilimlere ve astronomiye merak eden bu zat, Mustafa
III.'nn, ehzadelii zamanndan beri tevecchn kazanm ve 1 18 1
ylnda Laleli camii muvakkitliine d e tayin edilmi v e b u hizmet
ten 1 203 tarihinde ayrlmtr. Salih Zeki Beye gre, her bakmdan
gvenilir bir matematikiydi. te bu zat, Cassini'nin zic 'lerini Tuh
fe-i behic-i rasini terceme-i zic-i Kasini (1 1 86= 1772) adyle Trkeye
evirdii gibi, bu eserin banda Trkeye ilk logaritma cetvelini
evirmi ve logaritmann yapl tarzn aklamtr. nszde ma
lum ola ki tffe-i efren teshil-i amal iin logaritm namyle bir
adetten on bin adede kadar reside olunca bir cetvel ihtira ve icad
eylemilerdir . . . mdi rasd-i mefsur (Cassini) amalini cedavel-i nis
biye ile icra edb lakin indlerinde maruf ve mehur olmala zic'ine
tahrir eylemedii ecilden bu abd-i fakir cedavel-i merkumeyi badet
tercume sadr-i zic'e tahrir ve bu mahalde tarik- imal ve hesab ic
malen irad olundu diyor. eviride nce logarithme, logarithme si
nus, logarithme tangent deyimleri olduu gibi kullanld halde
sonradan genellikle logaritmaya ensab ve tekilere nisbet-i ceybiye
ve nisbet-i zlliye demi, bu suretle Dou dillerinde logaritmaya en
sab terimini koymutur (ayrntlar iin bkz. Salih Zeki, Kamus-i ri
yaziyat, I , 3 1 5-3 17). Salih Zeki Bey, bu eserin bir nshasnn Air
Efendi kthanesinin Hafit Efendi ksmnda 178 numarada oldu
unu Resimli Gazete'ye (l aralk 1310, No. 1 93) yazd bir makale
de sylyorsa da, bugn bu ktphanenin fihristinde byle bir eser
yoktur; Gelenbev ls1tzail Efendinin terceme-i haline dair mtalaa
adl bu makalede logaritma cetvellerinin, Lalande'n eseriyle gelen
Callet'nin cetvelleri olduu da sylenmekteyse de, Callet cetvelleri
nin ilk olarak ancak 1783'te baslm olmas bakmndan, Mustafa
III.'nn vefat tarihi olan 1774'ten nce gelen Lalande'n eseriyle gel
mesi ve smail Efendinin 1 186= 1 772'de yazlm olan eserine kay
nak olmas mmkn deildir (1).
Bursal Tahir Bey (bkz. Osmanl Mellifleri, III, 260), Lalande'
n 3 ciltlik (?) Astronomie'sinin birinci cildindeki zic'lerin de Kal
fa-zade smail tarafndan evrildiini ve bu eviride asl eserde ra
kamlarn yerine ebced harflerinin konulduunu ve bu evirinin Ah
met Ziya Bey adnda birinin elinde bulunduunu sylerse de, bu sz( 1 ) Bu eserin aslnda (bkz. La Science chez Turcs Ottomans, s. 1 51). Salih Zeki
Beyin bu ifadesinin Kamus-i riyaziyat'ta olduu, yanllkla, yazlmtr.
201
lere gvenmek caiz deildir. nk Lalande'n kitabnn birinci cil

dinde zic'Ier olmad gibi, smail inari ayarnda ada astrono
miye merak etmi bir zatn Hint rakamlarn (yani bugn kullanlan
rakamlar) ebced harflerine evirmesi pek akla yakn grlmez.
Ama, bizim gremediimiz bu evirinin Saray ktphanesiyle M
hendis okulu ktphanesinde bulunduunu gerek Abbe Toderini
(bkz. ayn eser, s. 1 64) gerek Montucla, bkz. ayn eser, s. 400) bize
bildirmektedir (1). Sleyman Makami adl bir zatn, D. Cassini zic'i
evirisi zerinde alarak, eserdeki miladi yllar hicri y1lara ve Pa
ris meridyenini stanbul meridyenine evirip hesaplar deitirdii
ni (1791) ve bu eserin Zic'i Cedid lultisa-i garra adn tadn bi
liyoruz.

Mustafa III. zamannda, Fransa'nn stanbul elisi De Vergen

nes'in damad Macar soylularndan Baron de Tott adnda birinin,
topu retmen subay sfatyle, devlet hizmetine girdiini gryo
ruz (2). Bu zat Trkiye'den dnnden sonra yazd hatratnda
diyor ki:
Bu hkmdar (Mustafa III.), devlet idaresinin btn dallarn
berqat eden fenalklar gidermek iin baz tedbir ve bilgilerin Av
rupa' dan alnmasyle yetinmemi, ilim ve marifetin yaylmasn d
nerek, bir matematik okulunun almasn ve ynetimini zerime
almam beden istemitir. Bunun zerine Sleyman'n (Bonneval'in
evlatl) geometricilerinden geri kalanlar, byle yeni bir kuruluu
kendi bilgisizliklerine ima farz ederek, itiraza kalktlar. Padiah
byk memurlardan seilen iki mmeyyizin huzurunda, bu itiraz
edenleri imtihan etmemi bana emretti. Aralarndan alt kii imtiha
na girip, eski kurumun eref ve haysiyetini savunmak iin, ayrld
!ar. Bu imtihanda, ksaca, bir genin asnn toplamnn ne ol.( ! ) smail inari'nin ikisi Laleli camiinin bat minaresinin kaidesi zerine ve bi
ri bir ta zerine olmak zere, baste (gne saat) yapm olduunu bliyoruz. Bun
lardan ncsn Laleli camii avlusundaki merute evlerden birinin mutfandt,
bizzat grdm 1939). zerinde odun veya et krlmaktan atlam ve silinmi bir
manzara gstermekteydi. Halbuki, Salih Zeki Beyin 1 3 15'te baslan Kanus'unda, o
vakit henz muvakkithane bahesinde suret-i mahsusada rekzedilen ta stun ze
rine konmu olduu yazldr. Pek sade ve elimsiz ilim tarihimizde basit ve fakat
somut bir eser olan bu basirenin. mzeye veya rasathaneye nakli iin o vakit mra
caat etmitim, bilmem ne oldu?
(2) Baron de Tott (1 750- 1 793), stanbu!'a Trke renmek iin geldii halde
sonradan devlet hizmetine girmi ve Sakarya nehrini Sapanca glnden zmit krfe
zine aktmak zere. kazlmas dnlen kanaln inas mzakeresine katld gibi
Svey'te bir kanal projesi hazrlamak iin, emir almt. Topu kumandan olarak
savalara katlm ve anakkale boazn tahkime memur olmutur.
202
duunu sordum; ilerinden e n cesuru bana "genine gre" kar

ln verince imtihan daha fazla uzatmaya hacet kalmad anlal
d . . . Fakat unu da sylemeliyim ki, bu mhendisler ilme rabet
gsterdiler, hemen hepsi yeni okula yazlmaya talip oldular. Artk
yeni okulun kurulmasyle megul olmaktan baka iimiz kal
mad (1).
te bundan sonra, Baron de Tott'un yardmyle Hali'te Tersa
ne yaknnda daha ziyade bahriye mhendisliine mahsus olmak
zere, bir okul kuruldu (1773) . De Tott, ou rencileri yal bal,
sakall kaptanlar olan bu okul hakknda tafsilat veriyorsa da bun
lar, Abbe Toderini'nin verdii bilgilere uymuyor (2). Bu yazara g
re,, bu okul, Kaptan- Derya Cezayirli Hasan Paann ilham ve De
Tott'un yardmyle alm gibi grnyor; te yandan Toderini bu
okulun ilk ba hocasnn, pek usta bir denizci ve ayn zamanda bir
ka yabanc dil bilen Cezayirli Seyit Hasan Hoca adnda biri oldu
unu aka yazmakta olduu gibi, Baron de Tott, sonradan Ceza
yirli Hasan Paa adyle kaptan- derya olan ve ilim ve marifetten pay
almam, hala gemilerde makara kullanmann lzumuna inanmayan
ve yalnz cesaret ve fazilet sahibi bir Cezayirli Hasan'dan yine ayn
yllarda bahseder (bkz. De Tott, Memoire, part. III, s. 62-63) . Ama,
Toderini bu Seyit Hasan Hocann ikinci amirallie tayin edildiini
yazar ki, bu suretle kendisinin mehur Cezayirli Hasan Paa olma
d anlalr.te yandan Mehmet Esat Bey Mir'at-i Mlendishane (stanbul,
1312, s. 349) adl eserinde bu Hoca Seyit Hasan'n sonradan kaptan-
derya olan mehur Cezayirli Hasan Paa olduunu, kaynak gster
meksizin sylemektedir. Bununla birlikte, De Tott'un hatrat dik
katle okunursa, Trke renmek zere stanbul'a gelen bu Macar'
n konutuu, i zerinde kendileriyle sk temasta bulunduu zatla
rn adlarn bile doru syleyemedii ve stanbul'dan ayrlrken eski
rencilerinin kendisine yaptklar veda trenini hi ihtimal veril
meyecek gln bir hale soktuu grlnce, btn teki syledikle
rine de pek gvenimiz kalmaz. Mehmet Esat Bey (ayn eser, ayn yer)
Seyit Osman adnda stanbullu bir zatn ba hocala atandn ya
zar ki, bundan Toderini de bahsetmekte ve bu zatn geometride ga
yet bilgili olduunu ilave etmektedir.
Mustafa III. devrinin alim ve air sadrazam Koca Ragp Paa
nn, bu okulun kurulmasndan nce, Mahmut I. zamannda tekil
olunan okul ve kumbarac ocann kapanmasyle tede beride ka(l) De Tott, Menoires sur les Turcs et les Tatares, Amsterdam, 1 784, III, 1 52.
(2) Abbe Toderini, Letterature trchesca (Fr. ev., Paris, 1 787, s. 161-162).
203
lan ve len askerlerinin evlatlarnn toplanarak, Stlce yaknn

da, Karaaa'ta bir zel evde gizlice aritmetik ve geometri okutul
masn emrettii de baz tarihlerde yazlmaktadr. Hatta, Toderini
(ayn eser, I, 1 1 8) bu deerli sadrazamn Voltaire'in Newton fiziine
dair eserini Trkeye evirtmek istediini yazmaktadr (1) .
Kaynarca anlamasyle balayan Abdlhamit I. (1774-1789) dev
rinde ilk gze arpan yenileme hareketi, biraz nce bahsettiimiz
okulun, Mhendishane-i bahri-i hmayun adyle, yeniden dzenlen
mesidir (1 784) . Toderini'ye gre, bu okula Kasapba-zade brahim
adnda biri retmen tayin edilmitir. Bu okulun dzeltilip kurul
mas nl sadrazamlardan Halil Hamit Paann zamanna rastlar.
Toderini, brahim Efendiden bahsederken, gayet aydn ve tavr pek
kibar bir kii olduunu ve kendisinden birok yerlerde verek bah
sedeceini ilave eder (bkz. ayn eser, s. 166). Rahip Toderini, okulu
zel bir msaadeyle uzun uzadya gezmi ve kitabnda faydal bilgi
ler vermitir. Okul o vakit iki odadan ibaret olup, odann biri ders
hanedir. Duvarlarna Trke ve Franszca haritalar, gemi planlar
aslm olduu gibi, gemi iletmeye yarar aletler vardr. Rahip, an
. cak 9 renci grdn, fakat okulun elli rencisi olduunu da
sylyor. Bunlarn arasnda Franszca, talyanca, spanyolca konu
an bir ihtiyar Cezayirli bulunduunu ve bu zatn Okyanus'u, Hin
distan' ve hatta Amerika'y grm, iyi bir kaptan ve klavuz oldu
unu ilave ed1yor. Bu Cezayirli, denizcilik aletleri iin ngilizlerin
en ileride olduunu, haritalarn en alasn da Franszlarn yaptn
sylemitir. Ayn gn okulda, Toderini'ye daha birok aletler, pu
sulalar,, topuluk cetvelleri, geometri aletleri gsterilmitir. Ald
bilgiye gre, Profesr Seyit Osman Efendi, gnde drt saat ders ve
riyordu. Fakat rencilerden pek az derslerine alyordu. Rahi
bin rivayeti doruysa, Seyit Osman Efendi, Cezayirli Hasan Paa
nn lmnde okulun kapatlmamas iin sz aldktan sonra, ret
menlii kabul etmi, gerekte, okulun masraflar ve tahsisat irade-i
seniye ile onaylanmtr.
Eski usul Trk matematikilerinin sonu olan Gelenbevi smail
Efendinin bu okulda hocalk ettiini de kesin olarak biliyoruz. s
mail Efendinin (1730-1791), hayatnn sonuna doru yazd Hisab
-l-ksur kitabyle matematikteki kudret ve hretini ispat etmi
olduunu Salih Zeki Bey, Asar-i bakiye'sinde, verek yazar. Bu za( 1 ) Bilindii gibi Voltaire, ancak ngiltere'den yazd Lettres philosopliques di
mehur olan mektuplardan XIV.-XVII. mektuplarda Newton"da n bahsetmektedir.
Kendisinin dostu matematiki Emilie de Breteuil (Marquise de Chatelet) Newton'un
nl eseri Principia'y Franszcaya evirmi ve bu eviri markizin lmnden sonra
( 1 759) yaynlanmtr.
ye
204
tn eski fizik ve manta dair eserleri de vardr. Bu hocann trigono

metrik izgilerin zmleri zerine, Adla-i msellesat adyle mehur
olan eseri 1 220'de baslm olduu gibi, eski felsefeden Celal'e yaz
d haiyesi, medrese ulemas arasnda ilmine kuvvetli bir kant
tekil etmitir. Gelenbevi smail Efendi iin Cevdet Tarihi nde (IV,
210) geni bilgi vardr. Orada Cevdet Paa merhum, "ayakl ktp
hane" denmekle tannan Mehmet Efendinin bu rencisinin, man
tktan yazd Burhan adl eserini ve baka kitaplarn methederek,
eer Gelenbcvi hoca gelmeseydi, o asrn malumatna dair ortada
hibir ey olmayacakt diyor.
Gelenbevi'nin bir de logaritma zerine, 1203'te kaleme ald
erh-i cedavil-l-ensab adl bir eseri vardr ki, bu eser dolaysyle,
smail Efendi, Cevdet Tarihi'nin dediine gre, logaritmay yeniden
icat etmi gibi grnmekteyse de, bunun doru olmad eserin
adndan ve iindekilerden anlalmaktadr. Aada kendisinden
bahsedeceimiz Seyit Mustafa Efendi, Diatribe de l'Ingenieur adl
kitabnda, hocas smail Efendinin logaritma kurallarn bir Rum
dan rendiini syler. Zaten yukarda grdmz gibi, logaritma
cetvelleri Kalfa-zade smail inari tarafndan ilk defa olarak Trk
eye evrilmiti (bunun ayrntlar iin bkz. Salih Zeki, Asar-i baki
ye, II, 298-299). Yine bu yazarn Kitab-l-merasd adl Arapa ese
rinde, trigonometrik izgileri toplama, karma, arpma ve blme
iin rubu tahtas denilen aleti, tpk imdiki hesap cetvelleri gibi
kullanmak usuln aklamt. Yazar, mhendishane hocalndan
sonra, Selim III. zamannda Yeniehir kadlna tayin edilmi ve
oradayken eyhlislamn azarlama yollu bir yazsndan mteessir
oradayken eyhlislamn azarlama yollu bir yazsndan mteessir ola
rak beyin sektesinden vefat etmitir (1205 = 1790) . [Bkz. Ek-24, s. 92] .
Bu Mhandishane'nin hocalarndan biri de, Fransa'dan getirilen
Jean de Laffite Clave'dir (1750-1790). Bu zat, Fransa'da tahkimat
genel mfettiliinde bulunmutur. Kendisi, stanbul'da bulunduu
zaman Usul-l-maarif fi tertib-il-ordu adyle Trke bir eser kaleme
alm ve eser, Fransa elisi Choiseul Gouffier zamannda elilik mat
baasnda 1786 = 1 20 1 ylnda baslmtr (bkz. niversite ktphane
si katalou) ( 1 ) .
B u devri kapamadan nce unu syleyelim ki, ad yukarda ge
en Belgrat Darlcihad tercman Osman bin Abdlmennan yahut
'
( 1 ) Bu matbada bir de Fransa bahriyesinden De Truguet'nin Usul-l-moorif fi

vecl-i tasnif-i sefain-i donanma adyle bir eseri daha baslmtr (1202). Bu De Truguet,
Marmara ve Karadeniz'in haritasn yapmak zere, Fransa eliliine atae olarak gel
mi ve sonra Napoleon zamannda Dantay yeliine ve amirallie terfi etmitir.
205
Abdrrahman, Belgrat'ta ele geen Discorides'in Materia medica's

na (1) Mattioli tarafndan yazlan aklamay, Kprl Hafz Ahmet
Paann emriyle Trkeye 1 196= 1 78 1 tarihinde evirmitir (bkz. Fa
tih ktphanesi, 709) (2).
Bu zatn 1 184 ylnda geometri zerine bir eviri yapmaya ba
ladn ve Rusya sava dolaysyle bu eviriyi tp zerine olandan
nce ele aldn, tedavi hakkndaki eserinin nsznden anlyoruz.
Bu gayretli tercman efendi, Belgrat'ta bo vakitlerini hep evirile
rere harcayarak bize eser brakmtr.
(1) Pierre Andre Mattioli (1501-1577) Fransz olup Franszcada ad Mathiole di

ye yazlmaktadr. Byk hretini salayan, Discorides'e yazd bu aklamadr ki
1 565 ylnda Venedik'te baslmtr.
(2) Bu tarih doru olamaz, rk Kprl-zade Hafz Ahmet Paa 1 182-1768
tarihinde Msr'da vefat etmitir. - H..
:Blm
VIII
XIX. YZYIL VE YENLEME HAREKETLER
Bu son blmn konusu olacak devirde, Bat dnyasnn, daha

esasl ve daha devaml kurumlar araclyle, memlekete girmeye
baladn greceiz. Gerekten, Avrupa ilim ve sanat, zellikle o
vakit Avrupa'y sarsan Fransz byk ihtilaliyle ok yakndan ilgi
lenen Selim 111. ( 1789-1807) nce ada ilme ve teknie uygun ola
rak yetitirilen Avrupa ordularna kar koyabilecek bir ordu kur
mak iin, Tophane'yi slah dnm, Fransa ve sve'ten mhen
disler getirterek fabrikalar tesis etmiti (1205 = 1 790). Fakat, daima
yabanc mhendislerin ilim ve tekniine muhta olmann doru ol
madn dnen devlet, bilgi ve teknik alannda baarl subaylar,
askeri mhendisler yetitirmek iin, o zamana gre modern bir ma
tematiki ve topu okulu kurmaya karar vermiti. Zaten padiah,
tahta kar kmaz, Eyp'te Bahariye kkne Enderun aalarn
dan ve eski okulun yetitirdii istidatl rencilerinden bazlarn
toplayarak, Mhendishane-i sultani adyle bir okul kurdurmutu.
Bu okul, 1208 = 1 793'te Halcolu'ndaki Kumbaraclar klasna ta
narak geniletilmitir. O zamanlar bir dereceye kadar bo olan
Hasky cihetindeki arazi, tatbikat sahas olarak seilmiti. Nihayet,
yakn vakte kadar Mlendishane-i berri-i hmayun adn tayan
bina, 1210 ylnda yaplm ve o yl Selim III.'in bir fermamyle oku
lun nizamlar ve retimi dzenlenmitir (bkz. Mehmet Esat, Mir'at-i
Mhendishane-i berr1-i hmayun, stanbul, 1312, s. 8-26).
Bu tarihte Tersane'deki Mhendishane-i bahri-i '1mayun'un
dersleri de Halcolu okuluyle birletirilmitir. Bu yeni okula ilk
bahoca tayin olunan Krml Hseyin Rfk Efendi, geometriye dair
eserler kaleme alm, bir de Arapa olarak irtifa risalesi yazmtr.
Bu okula Bat dilleri bilen hocalar henz bulunmadndan, tereli-
207
manlar araclyle Bat dillerinden eserler tercme olunarak, hoca

larn ders verpelerine yardm edilmekteydi. [Ek 50] .
Beri yandan, skdar'da bir ikinci matbaa kurularak, ynetimi
okulun bahocasna verilmitir. Bu matbaada, aada grlecei gi
bi, daha ziyade ilmi eserler baslmaktayd. Bast ilk eserlerden. bi
ri, okulun ilk mezunlarndan ve sonra retmenliinde bulunmu
olan Seyit Mustafa adl bir zatn, Franszca olarak yazd, Diatribe
-
de l'ingenieur sur l'etat actuel de !'art militaire, du genie et des

sciences a Constantinople adl eseridir ki, 1 803 ylnda km ve
sonradan, Fransz msteriklerinden L. Langles tarafndan yazlan

nszle, Paris'te yeniden baslmtr (1810) . Bu dikkate deer risale
nin yazar hakknda ne yazk ki tam bilgi yoktu. Yalnz, Selim Nz
het Gerek'in bana vermek ltfunda bulunduu bir nota gre, Se[Ek 50] Batlama hareketlerinde. zellikle matematik, astronomi ve fizik
alanlarnda bir dnm noktas oluturonlardon biri kukusuz Hseyin R fk d r. On
dan nce Batdan bu olanda baz bilgilerin a ktarldn biliyoruz. ancak bunlar ga
zete havadisi niteliini aamayacak dzeydeydi. rnein bir i ki cmleyle Gali/eo'
don sz edenler olmutu. Bu bilgiler den bir cismin kot edecei yolu veya s
reyi veya bu srede kazanoco h z veya dt noktaya uygulayaca kuvveti
hesaplamay , daha ack sylemek gerekirse modern fizik prensiplerinin uygulan
masna olanak salayacak dzeyde deildi. Bilindii g i bi bir toplumda bilimde
ayrntlara iniimesi gerektii dncesi yerlemedike, ada uygarlk dzeyine
u lacrbilmekte baar ans yoktur. Bilimse l ' dncenin gelitirilmesi ve bilimsel
yntemin uygulanmas genelde deil ayrntlardadr.
Pratik gereksinmelerin zorlamasyla da olsa Hseyin Rfk, ishak Hoca ve b
rahim Ethem Paa bu alanda nclk edenlerdendir.
Hseyin Rfk' n n Bat kaynaklarndan yorarlon lorak hazrlanm yaptlar ve
zellikle cok nemli evirileri vardr. Bunlarn en ilginci ngiliz Matematikisi Bonny
castle nin 1789 ylnda yaynlad klid'in Elementlerinin Trke evirisidir. Hse
yin Rfk. Bonnycastle'nin bu yaptnda klid'i modernletirmi olduunu syler.
Bunun anlam pedagojik ynden bir dzenleme olmaldr. Bu eviriyi Selim adl
bir m hendisin yardm ile gerekleti rmitir. Selim sonradan Mslmanl kabul
etmi ve Osmanl hizmetine girmi bir ngilizdir.
1 847-48'de M hendishane-i Berr-i Hmayun'u ziyaret eden ngiliz Charles Mac
Farlane bu okulun kt phanesinden sz ederken zellikle Hseyin Rtk n n bu ki
tabnn olduka ayrntl bilgisini vermitir. Ayrca Zeytinburnu'nda baz fabrikalar
kurmak zere stanbul'a gelen Mr. Sang da bu kitaba bavurduunu ve btn dil
lerde yazlm matematik kitaplar arasnda en gzelinin bu yapt olduonu sy
lemitir. Sang bu okulda matematik ve astronomi dersleri de vermitir. Trke bil
mesi kitab ayrntlaryla incelemesine olanak salamtr.
Drt kez baslm olan bu kitabn ilk basks 1797 ylnda yaplm tr. [A. Sa
yl, Turkish contributions to and reform in Higher Education and Hseyin Rfk
and his work in geometry. Ankara niversitesi Yll, Cilt X l l (1966). S. 90-98] .
Bat kaynaklarndan yararlanarak hazrlad dier nemli bir yapt da Mec
mu'at-l Mhendisin'dir. Bu yaptta u konular a ktarlmtr.
1'. Yerin bir derecelik yaynn llmesi: Hseyin Rfk, Uluslararas l bi
rimlerince birl i k salanmas yle d u rsun. bir mutabakatn bile salanamadn bu
nedenle karkla dldn ve buna bir care bulmak zere Franszlarn 1 683
ylnda meridyenin bir dereceli k yayn l birimi olarak nerdiklrein i ve bu amala
-
'
'
'
208
yit Mustafa'nn o zamanlar devlet hizmetinde bulunan Fransz su

baylarndan mhendis Brune' den ders okuduu Henri Cordier ta-
rafndan Memoires de l'Academie des Inscriptions et des Belles-let
res, XXXVIII, 2. ksmda sylendii gibi, bir de Pertusier, Promena
des pittoresques dans Constantinople et sur les rives du Bosphore,
Paris, 1915, adl eserinde Mhendishanenin, Kumbarac klasnn

arkasnda olduunu, ktphanesinde matematik ve mspet ilimle
re dair en iyi Bat eserlerini ve geometri ve astronomi aletlerini gr
dn, fakat o srada ancak 40 rencisi bulunan bu okulda bir
uyuukluk gze arptn syler. Okulun ilk mdr diye yanl
olarak, Seyit Mustafa'dan ve kaynak olarak da kitabndan bahset
mektedir (bkz. ayn eser, 1, 303-304) . Bundan baka yine Selim Nz
het'in notuna gre, Bavekalet arivinde, 1209 tarihli bir vesikada,
dnyann ceitli blgelerinde lcmler yaptrdklarn sylemi ve onlar yle
sralamtr:
1 . Peru'da Bouguer ve Condamine'nin,
2. mit Burnu'ndo La Caille'nin.
3. talyo'da Boscovitch'in,
4. Fronso'nn gneyinde La Caille ve Cassini'nin.
5. Poris yaknla rnda Picard'in,
6. Loplond'do Moupertius, CJairaut, Lemonier ve Ce/sius'un gercekletirmi
oldu klar lcmler.
Hseyin Rfk'yo gre bu lmler Uluslararas lc birimlerinde bir mutaba
kat n saptanmas calmalor d nda, yerin ekli zerindeki tartmalara da bir
zm getirmitir. Bylece yerin. ekvatorda ikin kutuplarda bask olduu kant
lanmtr. Bu nedenle de bir dereceli k yayn uzunluu ekvatorda fazla kutuplarda
daha az olacandan. birim l icin Poris yaknlarnda yaplan lmn esas aln
dn ve bunun do bizim llerimize evrildiinde 1 46725 zir olduunu syle
mitir.
2. Mekanik: Hseyin Rfk bu kitabnda Goilleo'nun col malorn do derli top
lu bir bicimde a ktarm. Modern fiziin Trkiye'de tantlmasnda nclk eden
lerden biridir.
Doal ivme/in hareket: Dirensiz bir ortamda bir cisim dmeye b o k l rso,
tu cismin kot edecei mesafeyi veya kazanaca hz veya sreyi bulmak istersek
her eyden nce bir cismin bir saniyede kat edecei mesafenin bilinmesi gerekli
dir. Avrupallar bunun 1 2.94 kadem olduunu deneysel olara k bulmulard r. kinci
saniyede de sz konusu mesafenin iki kat yol olaca bilinen bir gerekliktir (V=gt).
Mermi yolu hareketi: Ha reketi doal ve kesri olarak i kiye ayrr. Brak lan bir
cismin dmesi doal frlatln bir cismi n hareketi ise kasri harekettir. Ancak fr
latlan bir cismin izecei yrnge i ki hareketin, doal ve kasri, bilekesi zerinde
olur ve bu bir paraboldr. Toplarn arlklar, aplarndaki deiiklik, ve de hava
direnci cizdikleri parabolleri etkiler.
Ayrca bir cismin kazanaca hz ile o cismin arl bilinirse dt yere
uygulayaca kuvvet te bilinebilir.
Paraketa: Bu yaptta ayrca Parakete ad verilen ve denizlerde mesafe l
meye yarayan a racn da nasl yapld a n latlmtr. [S. Tekeli, Hseyin Rfk Ta
mani, Arap Bilimler Tarihini Aratrma Cemiyeti tarafndan dzenlenmi oian kinci
Uluslararas Konfera nsta sunulmu tebli. (5-6) Nisan 1 977]. (S.T.).
209
Mhendishanede mnhal olan bir hocala ba halife Seyit Mustafa'

nn tayin-i inhas vardr.
Seyit Mustafa, bu kk eserinde modern ilmin memlekete gir
meye balamas zerine o vaktin, yani XIX. yzyl balarnn gen
leri arasnda doan heyecan pek gzel tasvir etmektedir. Langles,
kitabn Paris basksna yazd nszde, Seyit Mustafa'dan byk
vglerle bahsederek, Trkiye'de yenileme hareketlerinin en dik
kat ve saygya deer "kurbanlarndan" biridir diyor. Bu hesapa,
Seyit Mustafa, 1 807'deki irtica hareketinde ldrlen genler ara
snda olsa gerektir. Herhalde eser, o zaman matematik ve tabii ilim
lerin memleket genleri arasnda takdir ve ilgi uyandrdn pekala
gstermektedir. Ama, Mhendishane, bir yandan byle yeni ilim
lerle urarken, hocalarndan Seyit Ali Paa adndaki zatn, yuka
rda sylediimiz gibi, 1232 ylnda bile bu modern ilim yuvasnda
hala kendinden drt yzyl nce gelmi bir yazarn astronomi kita
bn erhle megul olacak zihniyette bulunmas, en hayrl bir ni
yetle kurulan bu okulda bile, hala eski ilimden ayrlamayan adam
larn i bana getirildiini gsteriyor.
Okulda, Selim III.'in ferman gereince, Trke, Arapa, Fran
szca dillerinden baka aritmetik, geometri, corafya, trigonometri,
cebir, topografya, harp tarihi, entegral ve diferansiyel hesap, meka
nik, astronomi, istihkam ve balistik okutulmaktayd. Bu okulun ilk
binasnn resmi imdi kendisinden bahsedeceimiz Raif Mahmut
Efendinin Tableaux des nouveaux reglemets de l'Enpire ottoman
adl eserinde bulunmaktadr.
te yine bu yenileme devrinde beliren genlerden biri olan ve
sonradan reislkttapla kadar kan ve nihayet Karadeniz Bo
az istihkamlar nazrlna getirilerek, orada nizam- cedit elbisesi
giydirilmek istenilen yamaklar elinde ehit edilen (1 807) Raif Mah
mut Efendinin ilim tarihiyle ilgisi Franszca olarak yazd bir co
rafya kitab dolaysyledfr (1). Kendisi, 1208= 1 793 tarihinde sefaret
katibi olarak, Londra'y? gitmi ve o vakitler milleleraras genel dil
Franszca olduu iin, orada bu dili renmi, fakat lakab, her na
slsa, ngiliz Mahmut Efendi olarak kalmtr.
Bu zat, Selim III. devrinin yenileme hareketleri, nizam- cedit
ve memleketin gelir kaynaklar hakknda Avrupallara doru bilgi
vermek zere, ad yukarda geen Franszca eseri kaleme almtr
( 1 ) Eserin aslnda bu kitabn ngilizce yazld zikredilmise de, bu yanllk
her zamanki gibi, Osmanl melliflerini kaynak almak bedqahtlndan ileri gelmitir.
OT
14
210
(skdar Matbaas basks, 1213= 1 797) . imdi bulunmas g olan

bu eserde, Mhendishanenin resminden baka, o zamann tarihini
ilgilendiren baka resimler de vardr (eseri anlatmas hakknda bkz.
hsan (Sungu), Mahmut Raif Efendi ve Eserleri, Hayat mecmuas,
No. 16, 1 927).
te, Osmanl devleti tekilat hakknda yabanclara bilgi ver
mek iin, Franszca eser yazan Raif Mahmut, bir de Franszca co
rafya kitab yazmtr. Londra'dayken yazd bu eseri stanbul'a d
nnde Trkeye evirmeye vakit bulamam ve bu ile Osmanl
devletinin Viyana maslahatgzar olan Yakovaki Efendiyi grevlen
dirmitir; bu suretle bir Trk'n ngiltere payitahtnda yazd
Franszca bir eseri, bir Rum, Viyana'da Trkeye evirmi ve ad
icalet-l-corafiye konulmutur. Eser, 12 l9. tarihinde skdar mat
baasnda baslm ve sonuna 121 8'de baslp hazrlanan 24 haritadan
ibaret Cedid Atlas tercmesi eklenmitir. Raif Efendinin, Londra'da
drt yl oturduktan sonra, yazmaya kalkt corafya kitabnn ya
zl tarihine gre modern bir eser olaca sanlrsa da yazk ki ki
tabn kre-i alem ve kte-i arz anlatan nSZ okunur okun
maz, hala Ptolemaios sistemi zerine, alemin merkezi arz olup g
nein arzn etrafnda dolatndan bahsedildii grlr. Eserin
Fransa'nn siyasi corafy<l;sna ait ksmlar, o zamann taksimatna
uygun olmakla birlikte, u anlalyor ki, Raif Efendi Londra'day
ken eline geirdii bir XVI . yzyl kozmografya kitabndan alarak
ancak meslek-i mtekaddimin zere (eskilerin yolunda) diye k
msedii Katip elebi'nin Cihannma'snn Mteferrika basks de
il, yazma nsha ayarnda bir giri yazmtr. Eseri Franszca yazd
, bu kitap okununca bir kere daha belli oluyor; nk, balang
meridyeni Paris olarak alnmtr. Mstakbel reislkttabn bu eseri
corafya hakknda yeni bilgiler vermekten ziyade bir dil altrmas
yapmak iin, yazm olduu sanlabilir; yoksa ilmi bir eser meyda
na getirmek isteseydi elbette yeni kozmografya ve corafya kitapla
rna mracaat zorunluluunu duyard. Eserin Trkesi gerek yazar
ve gerek mverrih Vasf tarafndan dzeltilmi ve bana bir de n
sz yazlmtr. Bu nsz Raif Mahmut Efendinin idare ve siyasette
yenilik tarafls olsa bile dilde en koyu bir muhafazakar olduunu
gsterecek bir sluptadr.
Kitaba ekli olarak yaynlanan A tlas'n hangi Atlas'tan evrildii
sylenmemekte ve yalnz Tabhane-i hmayunda Cedid atlas- kebir
ktalar tersim olunarak tabedildii yazlmaktadr. Yazk ki, bu ha
ritalar da zamanna uygun harita deildir. Memleketlerin adlar bi-
21 1
le doru diist evrilmemi ve mesela Buhara Bukra diye yazl

mtr.
te, devrimin ateli tarafls olan bu iki zatn urad akbet
gsteriyor ki, modern ilmin memlekete girmesi pek kolay olmad
gibi, bir yandan da eski usulde yetimi bilginler ve hekimler yine
eski yoldan kitaplar yazmaya devam etmilerdir. Mesela, Mustafa
III. zamannda ordu bahekimliine, Abdlhamit I. ve Selim III.
zamanlarnda hekimbala kadar ykselmi olan Gevrek-zade Ha
san adnda bir hekim eski kaynaklardan, zellikle bni Sina'nn Ka
nw'undan alarak, Neticel-l-fikriye ve veladet-l-bikriye ad altnda,
gebelerin ve ocuklarn hastalklarndan, st verme, stten kesme
hallerinden bahseden olduka ukalaca yazlm bir eser kaleme al
mtr. Eserin 1219 tarihinde yazlan bir nshasnda (bkz. niversi
te ktphanesi, Yldz, tp, 282) iek hastalndan bahsedilirken
aya dair bir kelime bile yoktur. Eser, kendisinden nceki Dou
kitaplarndan derlenmi olmakla birlikte, o zamanlar moda olduu
zere Avrupa'mn XVI. ve XVII. yzyl hekimlerinin adlar yalan
yanl teye beriye serpitirilmitir.
Bu zat, Selim III. zamannda Miirid-l-etibba fi terceme-i ispa
giriya ( 1 ) (bkz. niversite ktphanesi, Yldz, tp, 234) adyle, Para
celsus'tan (Parakelsus) evrilmi bir eser daha yazmtr. Eseri

Arapadan evirdiini (Arapas Salih Nasrullah'n evirisi olacak)
samimiyetle syleyen yazar, Paracelsus'un kitabnn aslnda Yunan
dilinde yazldn syleyerek, kendilerini Bat dillerinden mtercim diye satan teki arkadalar gibi, bu Batl yazarn eserlerinin
yzn bile grmediini meydana koymutur. nk, yukarda sy
lediimiz gibi, Paracelsus, eserlerini Almanca yazm ve bunlar son
radan Latincey evrilmitir (2) .
.
Birok kitaplar yazm olan bu Gevrek-zade Hasan Efendi Ka

un mtercimi Tokatl Mustafa Efendinin rencisi olup bir de bni
Sina'dan nce gelen hekimlerden Ebu Mansur Hasan bin Nuh'un
Gna ve mena adndaki eserini Drret-l-mensuriye fi tercinet-il
( 1 ) Spagyria deyimi, galiba Paracelsus tarafndan kimya ilmine tahsis edihek
zer:.:, Yunanca koparmak, ayrmak anlamna gelen 'pan ve birletirmek :;lama
gelen agirin kelimelerinden uydurulm: olsa gerektir.

{2) P:racelsus evirisi ad altnda yazlm kitaplar r:snda bir de J 1 07 ylnda
mer bin Sinan adnda bir zat tarafndan yazlm, Kanz-l-ayan-l-isan ka;wn-i
eti/J.ba-i jeylesofdn isimii bir eser daha olduu gibi Kasap-zade mer-l-ehri'nin de
Arapadan nakledilmi bir evirisi vardr. Fakat bu eviri denilen eserlerin hepsi
Paracelsusun madeni ilalara dair fikirlerinden ve tavsiyelerinden bir iki para ala
rak alt taraf oradan buradan toplanm ilalar ve akrabadin, yani farmakopelerden
ibaret eserler olduu iin zerlerinde uzun durmaya mahal yoktur.
212
-masuriye adyle Trkeye evirerek, eskiye rabetini bir kere da

ha ispat etmitir (1). [Ek - 51 ] .
te tp, hep bu eski yolda gidip dururken, Selim III.'in, bu il

min de yenilemesi lzumunu anlam olduunu gsteren bir belge
buluyoruz (2). Muharrem 1220 = 1 805 tarihli bu belgede asakir-i s
lamiye ve umumen ibadullaha nefi' ve faide ve celb-i davat-i hay
riye edilecei kaydyle Dimitrako Moroz Bey-zade (3) adnda Rum
ileri gelenlerinden bir zata esasen stanbul'da Kurueme'de dil ,
edebiyat ve matematik okutmak zere alan yksek okula (talim
gah) , bir de tp ubesi ilavesi iin, msaade ediliyordu (bkz. Osman
Ergin, Maarif tarihi, II, 281). Bu belgede, o zamanki hekimlerin ve
medrese tbbnn hali uzun uzadya belirtildikten sonra, iyi hekim
yetitirmek iin hastanelerde tatbikat grmek ve otopsi yaplmak
lazm geldiini ve Avrupa'dan gelen hekimlerle istenen faydann sa
lanmas mmkn olmayp tehalf-i emzice keyfiyet-i iklim ve mev
ki hasebiyle mutlaka yerinde hekim yetitirilmesi lazm olduunu,
halbuki maslahat-i terih ve Avrupa hastaneleri ve hekimleriyle
haberlemeyle deneylerin oaltlmas iin mevcut "tp medreseleri{ 1 ) Lakabn, ran'da Kum ehrinden alarak, Hasan-l-Kumri diye anlan bu
yazar X. yzylda yetimi ve baz kaytlara gre, bni Sina'ya ders okutmutur. Bu
eseri, i ve d hastalklaryle hummalardan bahsetmek zere ksmdr.
(2) Bu belge ariv dairesinde M. Cevdet'in Shhiye Defteri'nde No. 304'te ka
ytldr.
( 3) Doru ad Dimitri Moruzi olan bu zat Eflak beyi Alexandre Moruzi'nin o
lu olup, Divan- hmayun tercmanlnda bulunmu ve bir aralk Kayseri'ye srl
mse de sonradan affolunarak, Trkiye-Rusya sava sonunda umnu'da bar mza
kerelerine memur olmu, grevinin sonunda idam olunmutur ( 18 12). Dinitri Moruzi'
nin Kurueme'de at yksek okulda Rum rencilere geometri ve matematik oku
tulurken, Trke ve yabanc diller de gsterilerek Osmanl devletine ie yarar m
tercim ve hizmetkar yetitirmek istendii, Bavekalet arivindeki bu belgeden anla
lmaktadr (bkz. Osman Ergin, Maarif Tarihi, I, 57).
[Ek - 51] Gevrekzade Hasan Efendi (l. 1 801 ) geleneksel Osmanl Hekimlii
n i n son temsilcilerinden biridir. Bu ereve iinde kalarak o ri jinal klin i k gzlemler
yapmtr. ocuk hastalklarna ait pratik bulgular Neticet-l Fikriye'de ( N . Tenik,
S. nver: Gevrekzade Hafz Hasan, ocuk Hastalklar Eserinde ahsi Mcadele
/eri Trk Tp Tarihi Arkivi, Cilt 4 (1 940) No: 1 5, S. 1 1 3-1 19); Topkap Saray H. 570'
de kaytl Risle-i Tbbiye isimli eserindeki kofa travmalar blm (N. Akdeniz - Sar
tarafndan): gene ayn yazarn gut ile ilgili ve Cerrahpaa Tp Tarihi Y. 451 ve
Tpkap H. 564'de kaytl Risa/e-i Nikris isimli eseri (R. Btn tarafndan) incelen
mitir. [Bu iki inceleme 1 . Uluslararas Trk slam Bilim ve Teknoloji Kongresinde
(Cilt il, 1 981 ) yaynlanmtr] . Ayrca Gevrekzade'n i n Tapkap semtinde, Ahmet Paa
Camisinde bir gne saati hazrladn da gryoruz. [Bkz. S. nver: Trk ince
El Sanatlar Tarihi zerine Atatrk Konferanslar 1 (1 964) Resim 23]. (A.K.) .
xx.
YZYIL VE YENLEME HAREKETLER
213
nin b u ie elveremeyecei cihetle", b u hususun Rum milletine tah

sisi Selim ili. tarafndan kabul edilmiti. Bu okulun Rumlar tara
fndan alp almadna ve hekim yetitirip yetitirmediine dair
ak bilgimiz yoksa da, bizi burada ilgilendiren taraf, gerekten dev
rim ve yenileme tarafls olan Selim 111 .'in, yahut yannda bulunan
larn, o "zamann tbbnn otopsisiz ve hastanesiz olamayacan an
layarak", fakat bunun devlet eliyle yaplmasna cesaret edemeyerek,
Rumlara tahsisine raz olmasdr. [Ek - 52] . Gerekten, bin bir trl
zorluk iinde askeri slahata kalkan devlet, bir de o zamana kadar
asla msade edilmeyen l terihi iin bana bir bela daha kar
maktan ekinmi olabilir.
Beri yandan Mahmut il. devrinde yetien medrese ulemasndan
Kuyucakl-zade Atf Efendi (1), Bahaeddin Amili'nin mehur Huli
sat-l-hisab risalesini Nihayet-l-elbab adyle Trkeye evirmi (bkz.
Yahya Efendi ktphanesi, 721) ve sonuna, gya mhendisin-i ef( 1 ) Bu zat, XIX. yzyln nl ulemasndan Mecelle aklaycs ve Mekteb-i
Mlkiye'nin Mecelle hocas Atf Bey merhumun bykbabasdr.
[Ek - 52) 1 1 1 . Selim dneminde almas ngrlen Rum Tp Fakltesi hakkn
da elimizde, metinde aklanan belge d nda yeni bilgi yoktur. Buna m u ka bil ayn
ylda Kosmpoo Tersane civarnda bir Tp Mektebi alm ve 1 807'deki ayaklan
ma srasnda kapanp gitmitir. Bu ilk tbbiyeye ait belgeler Gencer tarafndan
bulunmu ve daha nce tartmalara sebep veren bu konu akl a kavumutur.
[Bkz. A.I. Gencer: stanbul Tersanesinde Alan lk Tp Mektebi i.. Edebiyat Fa
kltesi Tarih Dergisi Say 31 ( 1 977) S. 301 -316]. Tersane Tbbiyesinin kuruluuna
ait belgeler incelendii zaman burada modern bir tp ei timi ve doloysyle ada
anatomi bilgileri okutulmak istendii anlalmaktad r. Maskar bir incelemesinde,
1 807'de Sleymoniye Dorifosno teslim edilen mallar gsteren bir vesikada mo
dern anatomi eitimine yarayacak aletlerin varln tespit etmitir. Burada, S. n
ver tarafndan kendisine verilen bir belge doloysyle [T. Tp Tarihi Arkivi Cilt 3
( 1 938) S. 80] . konuyu deerlendirmektedir: H. 1 222/1 807 tarihli bir mal teslimi
vesikasnda gecen ve rSultan Sleyman H.an Hazretleri'nin Camii eritleri civarn
da bulunan Tp Medresesi iindeki odalardan birisi boaltlarak orada saklanma
snn mnasip grld bildirilen eya o rasnda bir adet Lisan- Efren Terih
Kitab ile iki adet Kadid-i lem-i kebir ve sagir (yani byk ve kk insan is
keleti)nin bulunuu. (otopsiye m sode eden) ferman tarihinden ( 1 841 'den) nce mo
del zerinde allm olduunu teyit ediyor. Bu belgede teslim edilen ve teslim
alnan mal . mfredat o rasnda 1 adet testere, 1 adet bak, 3 adet ustun ve 3
adet neter mengenesi ile 1 adet Hurdebin'in (mikroskop'un) bulunmakta oluu da
d ikkati ekiyor . [Bkz. . Moskor: slamda ve Osmanllarda Otopsi Sorunu zerin
de Bir Etd i.O. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt 39 ( 1 976) , Say 2, S. 286-30 1 ] . Her ne
kadr bu eyann skdar Klasndan devrolunduu belirtilmi ise de, zamanlama
asndan baklnca bunlarn kapanan Tbbiye ile dorudan alakas olmasa dahi, o
dnemde tp eiti mi iin otopsinin neminin anlaldn beli rlemektedir. [Bu ko
nunun ayrntlar iin Bkz. E: Kahya: Bizde disseksiyon ne zaman ve nasl balad
Belleten Cilt 43 (1 979) S. 739-759 ile S. Aknc: Osmanl mparatorluu Tbbnda
Disseksiyon ve Otopsi i.. Tp Fakltesi Mecmuas Cilt 25 ( 1 962) S. 97-1 15). (A.K.).
214
rencin ve mteahhirin ve mtekaddimini- riyaziyunun eserlerinde

bulunmayan bir kk alma usuln ilave etmitir.
te btn bu eserler gsteriyor ki, bir yandan ordunun yeni
lenmesi ve slah iin matemtik ve tabii ilimler memlekete sokul
mak istenilirken, te yandan medrese ulemas eski ilimlere dair te
liflerine ve tercmelerine devam etmekte ve bu suretle ilim ale
minde bir ikilik meydana gelmeye balamaktayd. Halbuki, Trk
ulemay- rsumu, deil mspet ilimlerde, dorudan doruya ken
di alanlar olan meselelerde bile ok geri kalmlard. Mesela, bu ta
rihlerden 50-60 yl nce Hicaz'da kan Vahabi mezhebi hakknda
Hicaz ve Irak ulemas taraflarndan birok kitaplar yazld ve bir
ok tartmalar srp gittii halde, stanbul ulemasnn, bu mezhe
bin esas hakknda bile bilgisi yoktu (bkz. Cevdet, Tarih, 2. basm,
VII, 1 95). te yandan zamann reislkttab Atf Efendi (tayini
1212) , yazd bir takrirde Fransa ihtilalinden bahsederken, bu muaz
zam devrim hareketini, (<Voltaire ve Rousseau gibi mehur zndkla
rn ve anlar misillf dehrilerin eserleriyle husule gelmi bir fsk-u
fcur cmb gibi gstermekteydi. Atf Efendi, Hukuk- beer be
ya nna mes i ni insanlar hayvanlar derecesine indirmek iin yazlm
bir beyanname sayyordu (bkz. Cevdet, Tarih, VI, 394). Ama, reisl
kttap efendinin bu takririne ramen, Fransz ihtilali, zamann
genlerini etkilemekten geri kalmyordu. Hrriyet fikri, bazen mis
tik bir rt altnda, bazen laubalilik yolunda, gerek saray ve gerek
Babali evresinde yryordu (bkz. Cevdet, .Tarih, 2. basm, VIII,
147-148). Fakat, bu ekingen admlarla yrmeye balayan yenile
me hareketleri, nihayet, 1 807'deki isyan hareketinde Nizam- Cedidin
lavna ve Selim III.'in katline ramen, tamamyle durmam ve
mhendishaneler kapanmak gibi bir akbete uramamtr.
Bu devrin sonunda, daha ziyade Mahmut II. zamannda, yeti
mi gerekten modern bir hekimden bahsetmek lazmdr: "ani-za
de Ataullah". Tptan baka konularda da eser yazan, mesela bize
drt ciltlik bir de Tarih brakan Ataullah Efendi, 1200= 1 786 ylnda
ilmiye mesleine girmi ve 1235 = 1 820'de vakanvis tayin olunmu
tur. ani-zade, yalnz bir hekim deil, ayn zamanaa ansiklopedik
bir bilgindi. Aada bahsedeceimiz iki tbbi eserinden baka, arit
metik, geometri, cebir ve hatta askerlik zerine kitaplar vardr.
Kendisi, Mahmut I I . zamannda Bektailerin pek mehurlarndan
olmas dolaysyle, rade-i mstakille sudfrile Tire'ye srgn
edilmitir. Vakanvis Ltfi'nin yazdna gre (bkz. Ltfi, Tarih, I ,
1 68-1 69), ani-zade, Ortaky'de, aydn bilginlerden, Tefsir-i mevakib
mtercimi smail Ferruh Efendinin yalsnda, etvar-i labaliyane,
yani hr ve bamsz dnceleriyle, tannm olan zatlardan topla'
215
nan bir ilim derneine girmi olmasndan phelenilmi ve yenie

rilerin ilgas zerine ortayan kan Bektai aleyhtarlndan fayda. lanlarak srgn cezasna arptrlmtr. Halbuki bu dernek, sade
ce felsefe, iir, edebiyat ve modern ilimle uraan bir teekkld.
Her ne hal ise, sonradan affolunmusa da, affn tebli eden ferma
nn Tire'ye erimesi annda, katil ferman zannyle beyin sektesin
den fcceten vefat etmitir (1242 = 1 826) . Kendisinin yabanc dilleri
bildii Taril'inin nsznde baz eviriler yaptn sylemesiyle bi
liniyorsa da, hangi dilleri ve ne suretle rendiini bilemiyoruz.
[Ek - 53] .
te yandan 1235 ylnda Matbaa-i Amire'de baslan Miyar-l
-etbba adndaki eserini, Viyanal Profesr Stoerk'n kitabndan ter
cme ettiini nszde syler (bkz. ayn eser, s. 3) ; fakat btn eski
mtercimlerin yapt gibi eserin adm vermez. Dr. Sssheim, yaz[Ek - 53]
Medrese ve Tp eitimi d nda M hendishane'ye de devam eden
aniza de Ataullah Efendi (1771-1826) cak yn l bir kiilie sahip, adalamaya

inanm 1bir aydndr. anizade, Miyar'l Etibba'nn nsznde belirttii gibi. M hen
d ishane'de talebe i ken Ahmet Vefik Paann dedesi Yahya Naci Efendiden nce
talyanca, sonra Franszca renmitir. nl, 4 ciltlik Tarihi ve edebi yazlar d

nda Fransz matematikisi Bossut'nn Cours Complet de MatMmatiques isimli
eserin i Trkeye evirmi. askerlie dair yazd Vesayaname-i Seferiye Msr'da
1 238/1 823'de Mehmet Ali Paa tarafndan bastrlmtr. anizade'nin konumuz ac
sndan en nemli eseri bir tp bilgileri kitab olan Hamse-i anizade dir. Be ki
taptan meydana geldii iin Hamse diye adland rlan bu eserin ilk c kitab 650
sayfalk resimli ve tek bir cilt halinde 1 820'de baslmtr. Hamse'nin birinci kitab
anatomi (M'r'at-l Ebddn fi terih-l Aza'.i/ insdn) ikinci kita p fizyoloji (Usl'l Ta
bia) nc kitab hastal klar ve pratik tp bilgilerine aittir. (Von Stoerck'ten evir
dii ve ad gecen Miyar'l EtibbaJ. Bu serinin drdnc kitab olan Cerrahi Bilgi
leri (Kanun'J Cerrdhin) ayr bir cilt olarak M sr'da Mehmet Ali Paa taraf ndan
1 828'de bastrlmtr. Yazma olarak kalan ve baslamayan beinci kitap i ki ksm
olup tedaviye ayrlmtr. (Mizan-t Edviye). Bunun birinci blm Uzluk tarafn
dan incelenmitir. (Trk Tp Tarihi Arkivi, Say 12, 13. 1 4 ve 15, 1 939/1940). Mem
leketimizde ilk defa dijitalden bahseden bu eserdir. Kitabn ikinci ksm ise ka
yptr. anizade'nin anatomisindeki resimlerin bir ksmnn alnd yerleri Uzluk
tespit etmitir. Dierlerinin nereden alnd belli deildir. Bu i l k ada Osmanl
Anatomi kitab Trkiye d nda da derhal d ikkati ekmitir (Bkz. Ek. Bianchi 1 821
a.g.e.). anizade'nin kiilii ve eserleri zerinde Uzluk geni incelemeler yapmtr.
(F.N. Uzluk; anizade Ataullah Ankara. 1 951 . Daha yeni bir inceleme iin Bkz: S.
nver Hekim-Mhendis anizade Ataullah Efendi ve Trk Alman Tbbi likilerin
deki Rol. 1 . Trk-Alman Tbbi likileri Sempozyumu. stanbul 1 981 , S. 1 25-130 ) .
anizade'nin nemli bir yan da zaten dilimizde mevcut olan eski t p terimlerini
yeni kavra mlara gre deerlendirmesi, eksiklikleri iin yeni yeni terimler tretme
sidir. anizade'nin bu almalar Cemiyet-i Tbbiye-i Osmaniye n i n 1 873'de hazr
lad Lugat-i Tbbiye'ye temel olmutur. Nitekim 1 839-1 870 yllar arasnco Tp ei
timinin Franszca olmas terimler bakm ndan Trkeyi ksrlatrmt (Bkz. E.K.
Unat: Osmanl mparatorluundan Franszca Tp reUmi ve Trkiye Cumhuriyetin
de ngilizce Yksek retim. Cerrahpaa Tp Blteni Cilt 5 (1972) S. 21 9-233) . Ei
tim tekrar Trke olunca yeni kavramlar ieren anizade'nin kitaplar nemli bir
kaynak olmutur. [Ayrca Terim konusu ii:: i n Bkz. Ek-56 ile Ek-58] . (A.K.).
'
'
216
d uzun uzun makalelerde (Tp Tarihi Arivi, No. 1-3) gerek yazar
ve gerek eser hakknda bilgi verir; bu makalelerden rendiimize
gre, asl eserin ad Medizinischpraktischer Unterricht fr Feld und
Landwundaerzte der sterreichischen Staaten dir. (Viyana, 1 776,
1786, 1 789). Bu eser, lstruzione medico-practica ad usa dei chirurghi
civili e nilitari adyle talyancaya, Bartelomeo de Battisti di San
Giorgis tarafndan evrilmi ve Venedik'te 1778 ylnda baslmtr.
Dr. Sssheim'n evirinin karlatrlmasyle vard sonuca gre,
ani-zade Miyar-l-etibba'sn bu talyanca eserden evirmitir. M
tercimin hangi yabanc dilleri bildiini bilemediimiz iin, ancak
bu karlatrma sonunda, talyanca bildiini kabul etmek bir de
receye kadar mmkn olabiliyor. Hekimlerin elinde her gn ie ya
rayacak, hastalklar ve tedavilerine dair bir eser olan, bu kitabn iyi
anlalmas iin, anatomi ve fizyoloji kitabna da ihtiya olduunu
takdir eden ani-zade, bundan sonra Mir'at-l-ebdan fi terih-l-aza
-il-insan adyle, bir ,eser daha kaleme alm ve o da ayn cilt iinde,
Mahmut II.'un emriyle, Matbaa-i Amirede baslmtr. Ayn eserde
mtercimin bir de vaccination, yani inek iek asna dair Viyana'l
Ludwig Karan {?) adl yazarla baka iki Avrupal hekimden ald
uzun bir bahis vardr ki, ani-zadenin bu ann memlekete sokul
masna ve faydasna akl erdirmi bir hekim olduunu gsterir (1).
Anatomi kitab ise, nereden evrildii bilinmemekle birlikte, olduk
a gzel resimlerle sslenmitir. Bunun sonuna da Usul-i tabiiye
ad verilen 39 sayfalk bir de fizyoloji bahsi ilave edilmitir. Bu
gn, tabiatyle ilmi bir deeri olmayan bu eserin, bir kymeti varsa
o da bize ani-zadenin, kafasn yeni tbba aan ilk bilginimiz oldu
unu gstermesidir. Vefatndan bir yl sonra (1 827), Tbhane ve Cer'
( 1 ) iek asnn memlekette genel olarak uygulanmas hakknda, Dr. Rza

Tahsin Gener'in Polikli11ik (yl 1 934, No. 94) mecmuasna verdii bilgiye gre, ilk
genel iek as 1 840 ylnda Galatasaray'daki Mekteb-i Tbbiye'nin. muayenehanesin
de yaplmaya balanmtr. Bu iek asnn vaccination deil, variolisation olduu
Dr. Rza Tahsin Gener'in, zel ekilde yetitirilen, a memurlarnn alan tutan
lardan a kalemlerini doldurup bakalarnda kullandklan ve gereken yerlere gn
derdikleri yollu ak ifadesinden anlalmaktadr. Yukarda grld zercani-zade
nin 1 8 1 9 ylnda, Jenner'in inek iek asn Miyar-l-etbba'snn sonuna koymu ol
duu ve yine bu eke gre, hatta 1 800 ylnda stanbul'da ngiltere eliliinde bu a
uygulanm olduu halde, 1 840 ylnda, hala insandan insana a yaplmakta olmas
dikkate deer. Geri, ancak 1 845 ylnda, iek asnn dine aykr olmadna dair
bir fetva suretiyle birlikte Mekteb-i Tbbiye-i Adliye'de baslan bir iek risalesinde
ta 1695= 1090 ylnda Anadolu'dan gelen bir acnn stanbul'da ocuklara a yap
t ve ]enner usulnde ann da tarif edildii ve nihayet hekimba Mustafa Behet
Efendinin Jenner'in mehur a risalesini Trkeye evirdii de malumdur. Buzalar
dan a alnmak zere Telkihane'nin ancak 1 8 94'de aldn biliyorsak da bu. vac
cination'un ilk olara o vakit Trkiye'de baladn gstermez; nk, ondan ok
nce Avrupa'da, zellikle svire'den memleketimize inek iek as getirilmekteydi .
[Bkz. E k 45] .
-
XIX.
217
rahhane kurulmutu. Zavall ani-zade, bir a f fermannn kurban

olarak, vefat etmemi olsayd, onun da bu okulda yer alaca mu
hakkakt. Ksacas, bir kelimeyle unu syleyebiliriz ki, ani-zade
Ataullah, eski tpla yeni tp arasndaki zincirin bir halkasn tekil
etmekten fazla bir ey yaparak, dorudan doruya yeni tbba ge
mitir.
Halbuki, ani-zadenin ada olan hekimba Mustafa Behet
Efendi ve onun kardei yine mehur hekimba Abdlhak Molla za
manlarnda ve nezaretleri altnda modern bir Tbhane ve sonra mo
dern bir tp okulu alm ve Avrupal hocalar getirilmi olduu
halde, henz eski tptan ve onun efsanevi bilgilerinden kendilerini
kurtarm deildiler. Mesela, Jenner'in iek asna dair monogra
fisini ve baka baz eserleri gya talyancadan Trkeye eviren
(biz bu eviriyi gremedik) Mustafa Behet Efendi, btn hayat
boyunca, Hezar esrar ad altnda eskilerin birtakm sama sapan
ilalarn, deneylerini toplam ve kardei Abdlhak Molla, bunlar
bine karmaya almsa da, mr kafi gelmeyince, onun olu ta
bip Hayrullah Efendi -Avrupa grm ve modern tp tahsil etmi
olmasna ramen- bu Esrar' bine ulatrarak, 1 279 ylnda tamam
lamtr. Bu eser sonradan, 1 283 ylnda stanbul'da Muhip Efendi
matbaasnda baslmtr (bkz. niversite ktphanesi, 84483) .
[Ek - 54] . imdi okuyuculara bu eserin bir iki srrnn anlatacam:
[Ek - 54) Mustafa Behet Efendinin ( 1 774-1834) yenileme hareketlerinde
nemli rol alan kiilerden biri olduuna Uzluk di k kati cekmitir. (F. N . Uzlu k: Mus
tafa Behet Efendi, Ankara 1 954 ) . Sleymaniye Tp Medresesinden mezun old u k
tan sonra ltolyonca renen Mustafa Behet Efendi, 1 800'1erde bir Fizyoloii kitab
ile Bouffon'un Histoire Naturelle'i n i n bir blmn Trkeye evi rmitir. Bu cev
riler iinde fizyoloji kitab ( kendi ifadesi ile Usul-i Nazariyye) kullanlan kimya te
rimleri acsndan do nemlidir. [F.N. Uzlu k: Mustafa Behet Efendi Dirim Cilt 29
( 1 954) S. 1 42-150 ] . Nitekim bu eser zerinde ayrntya inen aratrmalar ya plm
tr. [E. Kahya: Mustafa Behet Efendinin crFizyoloi Tercmesi adl kitab, canda
Avrupa'da ve bizde Fizyoloji almalar. Doentlik tezi, Ankara, D.T.C.F. ( 1 976) Ay
rco Bkz. Ek 55] . Bu iki nemli eviri geleneksel Osmanl Hekimlii ve Biyoloji an
lay dna kma eilimini ciddi olarak belirleyen ilk colfolord r. 1 827'de aclan
ilk modern Tbbiyenin kurulmas icin byk caba gsteren ve ders nazr olan
Mustafa Behet Efendi [S. nver: Osmanl Tababeti ve Tanzimat Hakknda Yeni
Notlar, Tanzimat, stanbul 1 940, S. 932-967) burada program icinde Tbbi Zooloji
eitimine yer verilmesini temin etmitir [E.K. Unat: Osmanl mparatorluunda Tp
Zoolojisi ve Parazitoloji, 1 970, S. 1 0-1 1 ] . eitli idari grev:erde bulunan ve bu
o rada 2 defo Hekimba olan Mustafa Behet Efendi bu grevleri esnasnda baz
yenilik hamlelerine de destek olmutur. Buna gzel bir rnek, Mneccimba Hs
n Efendi ile birli kte hazrlad klar arzadr. Burada o zamana kadar Ulu Bey' in
hesap tarzna gre dzenlenmekte olan ta kvimin yeni usle gre hesa planmas
ge7ei belirtilmi ve bi lindii g i bi 1 800'1erden son ra bu uygulama balam tr [E.
Kuron: Msbet limlerin Trk-iye'ye Girii 1797-1839. Vll. Trk Tarih Kongresi Cilt
2 ( 1 970) S. 675] . M . Behet Efendi, ad gecen eviriler d nda, ilk basl Trke
218
Mesela, 1 1 numaral sr'da, beher sene cz'i ksrak st iirilen

sabi nihayeti- seneye kadar iek karmaya, karsa da az kara
deniliyor (bunu mecmuasna zel surette kaydeden Mustafa Behet
Efendinin, yukarda sylediimiz gibi, bir yandan da Jenner a mo
nografisini tercme ettiini hatrlatalm) . 295 numaral sr, hk
rk tutan adamn azna kazn az tutulsa hkrk kaza geer ve
kaz lr ve bylece yedinci kaz lnce hkrk insandan da geer;
6 l 'inci sr, sulu bir kimseye bldrcn kuunun dili yedirilirse is
tintakta btn sularn itiraf eder; 327'nci sr, karnabahar tohu
mu drt sene sonra dikilse bu tohumlardan algam ve algam tohu
mu drt sene sonra dikilse karnabahar kar. te bin sr'dan m
rekkep bu kitap batan aaya byle ortaan ve nihayet XVI .
yzyln manasz ilalar v e inanlaryle doludur. Hele Hayrullah
Efendi tarafndan yazlan nsz ( 1279) okunursa, bu muhterem za
tn, gerek mekteb-i tbbiyede okuduu ve gerek Avrupa okullarn
grd halde, bu eseri pek ziyade takdir ettii ve hele asar-i ahi
renin en mahmud ve azizi olan (1) asr- maarifhasr-i hazret-i padi
ahide bu eser-i nayabn metruk-i zaviye-i nisyan . . . kalmasna gn
l raz olmad anlalr. Fakat dorusunu sylemek iin unu ila
ve etmeliyim ki, Hayrullah Efendi, son numaral sr'lar ilaveyle es-
(1) Abdlaziz ve Mahmut I I . devrilednde yani Hezar esrar'n topland devir

lere iaret olacaktr.
Tp Kitab olan ve Hacca giden yolcular iin salk rehberi niteliindeki Tert'b-i
Ecza ya (stanbul 1 237/1817) 'bir blm eklemi ve baslmasn salamtr. [Bkz.
N . Yldrm: Trke Basl lk Tp Kitaplar 1817-1856. J . of Turkish Studies, Volume
3 ( 1 979) S . 444 ] . Ayrca henz mikrobu kefedilmemi olan Kolera hakkndaki epi
'
demiyolojik gzlemlerini yaynlam tr (stanbul 1 257/ 1 831 ) . zel likle epidemilerin

k noktas hakkndaki gzlemleri dikkati ektiinden bu risale Almancaya ev
rilmitir (Bkz. Ek-38) .
Mustafa Behet Efendi' nin yeeni Hekimba Hayrullah Efendi ( 1 820-1869) Ga
latasaray'da 1 839'da aclan Tbbiye'den mezun olmutur: air Abdlhak Hamid'in
babasd r. Hayrullah Efendi Makalat- Tbbiye (stanbul 1 259/1 843) ad altnda tp
talebesi iin ada bilgileri veren bir el kitab hazrlam , bu eserde zamann nl
Fransz hekimlerinden du Bois -Raymond dan istifade etmitir. Ayrca Ziraat Mec
lisi Azas olduu srada o dnemde Avrupa'da pek cok rnekleri olan ve iftlik
hayat iin gerekli tbbi ve zirai bilgileri veren (Maison Rustique) bir kitab Fran
szcadan evirmi ve Beyt-i Dehkani ad altnda 2 cilt olarak yaynlamtr (stan
bul 1 264/1848) Hayrullah Efendi nin en nemli eseri hazrlam olduu Tp Lgat'
d r. Ya kla k 600 sayfalk olan bu al ma (Bkz. Cerrahpaa Tp Fakltesi, Tp Ta
rihi Enstits Yazma No: 581 ) yeni kavramlarn kelime karlklarn a klayan bir
tp ansiklopedisi n iteliindedir. zet olarak verd iimiz bu yeni bilgiler nda,
bilimsel dzeyi a klanan bu hekimlerin topladklar Srlar, memleketimizde ya pl
m ilk tbbi folklor denemesi olara k kabul etmenin doru olaca kansndayz.
(A.K.).
'
'
xx.
219
rar' bine karrken, modern ilme gre baz maddeleri yazmtr ki

bunlar XIX. ylizylda haftalk mecmualarda grlen fenni elen
celer kabilinden eylerdir. Bu kitaptan burada bahsetmeye bizi
sevk eden sebep, bir yandan modem tbbiye okulu aan bir padi
ahn hekimbalar olan iki karde ve sonradan bu modem mek
teb-i tbbiyeden doktora yaparak kan bir mahdum efendinin bu
gibi sama sapan, kocakar ilalarn ve ondan daha berbad XVII.
yzyldan beri kklemi olan mspet ilimlere aykr hkmlere
(bkz. 327'nci sr) inanm gibi ta 1 279= 1 862 ylna kadar alp or
taya byle bir eser koymalarn belirtmek deildir. Maksadmz,
hummal bir surette her alanda yenileme hareketleri balad s
rada, bata olanlarn hala Mathiole tbbndan ve Acaib-l-mahlukat
maddelerinden karlan hkmlerle megul olduklarn, buna gre
de, i banda bulunan bu zatlarla balayan yenilemenin ne kadar
g ve ekingen admlarla ilerlemek zorunda kaldn gstermek
tir.
Mahmut II. devrinde, matematik ve baka mspet ilimler M
hendishane denilen okulda okutulmaya devam edilmekteydi. Bu
mektebin ikinci bahocas, Hoca shak Efendi (lm. 1 834), matema
tik ve tabii ilimler zerine kaleme ald drt ciltlik Mecmua-i ulum-i
riyaziye adl eseriyle, gerekten hoca lakabna hak kazanmtr. Ken
disi Narda'l bir Musevi ailenin olu olup Mslman olmu ve Di
van- hmayun tercmanlnda bulunurken sonradan retmenlik
mesleine girerek, Mhendishanede retime balamtr (1). Arap
a ve Farsadan baka Franszca ve belki Latince de bilen bu zatn
drt ciltlik eseri o zaman iin gerekten modern mspet ilimler me
cellesi saylabilir. Bu ciltlerden birincisi, aritmetik, cebir, geometri ;
ikincisi dzlem trigonometrisi ve cebirin geometriye uygulanmas,
entegral ve diferansiyel hesab ve koni kesitleri; ncs hikmet-i
tabiiye (fizik), cerr-i eskal (mekanik), ilm-i menazr (perspektif bil
gisi) ve kre-i nesimi (havakre) ; drdncsyse elektrik, kresel
trigonometri ve nihayet ilm-i hall terkib-i ecsam adn verdii
kimyadan bahseder. Bu eser memleketimize ilk defa olarak Avru
pa'nn bir dereceye kadar yksek matematiini, modern fiziini sok
mu olmas bakmndan nemlidir. Yalnz kimyadan son ciltte an
cak 25 sayfalk pek eksik bir bahis vardr; shak Hocann kimyaya
verdii ad da pek eski spagyria kelimesini hatrlatyor. Zaten. bizde
( 1 ) Hoca shak'n, son zamanlarn olumluk uzmanlarndan smet Efendi Kar
lova Mslmanlarndan olduunu tahkikat-i mevsukasna (?) gre Bursal Tahir
Beye sylemise de, babasndan bahsedilmemesi ve bildii diller arasnda bir de b
ranice bulunmas kendisinin Musevi dnmesi olduunu daha akla yakn gsteriyor.
220
kimya, ciddi bir surette, ancak Tbbiye okulunda balamtr.

[Ek - SSJ . . Herhalde shak Hocann en byk hizmeti, modern ma
tematik, fizik ve mekanie ait eserleri, Bat dilinden, Trke terim
lerini koyarak, nakletmesidir. Bu balca eserinden baka askerlie
ve mhendislie ait olan eserleri vardr. Mhendishane bahocas,
ad yukarda geen Seyit Ali Paadan sonra bahocala tayin edil
miken (1246) 1 249'da, galiba selefinin entrikas eseri olarak, Medi
ne'deki binalarn tamiri memuriyetiyle oraya gnderilmi ve dn
nde Svey'te (1251) vefat edip orada gmlmtr. Okulun bi
raz yukarsndaki mezarla bir ta dikilmi ve zerine " Elhac Ha
fz shak Efendi" diye ad ve vefat tarihi yazlmtr. Mhendishane
yaknnda yaplan bu bo mezar (cenotaphe), manevi ocuklar olan
okul rencilerinin kalplerinde, bu deerli hocann hatrasn lm
szletirecek bir anttr. Velhasl Hoca shak, tpk ani-zade gibi
[Ek - 55) Hoca shak Efendinin (Bkz. F.R. Unat: Bahoca shak Efendi Be/Je
ten Cilt 28 (1964) S. 89-1 1 5 ve E. Kuran: The Encyclopedia Of lslam Cilt iV, S. 1 1 21 13) Mecmua'snda ksa bir blm olan kimya bahsi zerinde imdiye kadar pek az
durulmutur. Aslnda Trkiye'de kimyan n geliim ta ri h i zerinde de elimizde pek
az kaynak vardr. Modern kimyann geliimine ve bunun Osmanl mpa ratorluun
da deerlendirilmesine ait ilk ve en nemli inceleme Krml Aziz Beyin Kimya- Tb
bi (stanbul 1 285/1 868) isimli kitabnn birinci cildinin nsznde mevcuttur. Daha
yakn tarihlerde yaplan aratrmalarda da Tanzimat ncesi zerinde, genel bir
deerlendirme dnda, pek durulmamtr (T. Artel: Tanzimattan Cumhuriyete Ka
dar Trkiye'de Kimya Tedrisatnn Geirdii Safhalara Dair Notlar Tanzimat. stan
bul 1 940, S. 491 -51 0). Daha sonra bu dnem hakknda hsanolu tarafndan yap
lan bir incelemede, shak Efendi nin kimya bahsi, batdaki ada kimya bilimini
Trkiye'ye a ktarma acsndan deerlendirilmi, ayrca bu blmdeki kimya terimle
ri dolaysyle modern kimya term inolojisinin balangc zerinde duru l mutur. El
de edilen bulgulara gre daha nceki yaynlarda belirtilenin a ksine (Artel a .g.e.)
shak Efendi nin 1 8. yzyl sonu ile 1 9 . yzyl bandaki bat kimyasnn geliim
lerinden haberdar olduu anlalma ktadr. Bu bahsin icinde kimya form llerinin
bulun mamas da, gene 19. yzyl balarnda kimya biliminin Avrupa'daki durumu
na paralellik gstermektedir. Kimya form lleri ve denklemleri konusunda gelien
yeni bilgileri Trkiye'ye ilk aktaran da gene shak Efendi 'nin Mhendishanedeki bir
rencisi, Kimyager Dervi Paa olmutur. (Usul-i Kimya, stanbul 1 264/1 848). Kim
ya terminolojisine gelince, shak Efendi'den daha nce kimya terimlerinin retil
dii veya modern anlamda kar lklarnn bulunmas iin denemeler yapld anla
lmaktadr. Nitekim Hekimba Mustafa Behet Efendi, 1 800'1erde talyancadan
evirdii bir fizyoloji kitabnda (Topkap, Hazine No. 547) shak Efendi nin 30 sene
sonra kulland baz kimya terimlerini gelitirmitir. N ihayet baz kaynaklarda
shak Efendi nin yaynlar arasnda ad gecen Alat- Kimyeviyye Risalesi, yaplan
btn incelemelere ramen bulunamam, buna mukabil onun talebelerinden Bos
tanizade Hac Mustafa Beyin ayn ad altnda 1 266/1 850'de ta basks ile M hen
dishane matbaasnda baslm bir kitab olduu tespit edilmitir. [Konunun ayrn
tlar iin Bkz. E. hsanolu: Trkiye'de Baslan lk Kimy< Eseri: lim Tarihi Asn
dan Bir Deerlendirme Tbitak Vll. Bilim Kongresi, BAYG grubu, Ankara 1 980 ile
ayn yazarn 1. Uluslararas Trk-slam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi (stan
bul 1 98 1 ) Cilt 1 'deki makalesi]. (A.K.) .
'
'
'
'
xx. yzyL VE YENLEME HAREKETLER
221
eski ilimle yeni ilim arasnda bir halka deil, belki yeni ilim zinci
rinin ilk halkasn tekil eden sayg ve dikkate deer bir hocadr.
[Ek - 56] .
te XIX. yzyln ilk yarsnda ve Avrupa'nn ada ilmini
memleketimize sokmak iin alan Mahendishane-i bahri-i hmayun,
Mhendishane-i berri-i hmayun ve Mekteb-i tbbi-i adli-i hane
(1838) ve Mekteb-i harbiye (1250= 1 834) sayesinde, matematik ve
tabii ilimlerle tp, gitgide daha modern bir ekilde devam etmi-
[Ek 56] Bat bilimini Osmanllara tantmak hususunda aba gsterenlerden

biri de Msr'da yaam olon brahim Edhem Paa'd r Msr Valisi Mehmed Ali
Paa zamannda Serasker brahim Paann emri ile orduda kprler ve haritalar
izmekle ve subaylara aritmetik ve geometri dersleri vermekle grevlendirilmitir.
Bilimsel almalar yapmak zere nerelere gitmi olduuna dair bilgi sahibi de
iliz. Ancak rlanda'da bir atoda elli be ayak uzunluunda ve alt ayak apnda
bir d rbn ile gzlem yaptndan ve bu d rbnn d nyann en byk drbn ol
duundan sz eder. Bundan amacnn, oluna el sanatlarna da deer vermesi ge
rektiini. insann evinde bo kaldka bir eyler yapmasnn yararl olacan. r
londo'doki d rbnn bulunduu atonun sahibinin bir aslzade ve vekiller meclisi
yesi olduu halde byle byk bir ii baardn gstermektir der.
Bilime sonata ve dil renimine ok nem vermitir. Geometri ve cebirin yal
n zca m hendis olanlara deil herkese gerekli olduunu syler. Ayrca corafya,
fizi k ve tarih renimini de vurgulamtr.
Bilim Tarihini ilgilendiren yapt Legendre'den (1 752-1 834) Trkeye evirdii
Us/-u Hendese adl yaptd r. Bu kitaba Locroix'nn geometri kitabndan do ge
rekli grd teoremleri cevirip koymutur. rencilere okutmak zere bu kitab
semi olmas cok yerindedir. 19. yzyl Fronsasndo Legendre en nl matema
tikciler arasnda yer alr. Bu E/ements de Geometrie (1 794) adl yapt Fronsa'da
20 kez baslmtr.
Usl-u hendese Trkeye evrildiinden iki yl sonra Mehmed lsmed adl biri
tarafndan Arapaya evrilmi ve Mu'cem ul Matbu't il Arabiye ve'/ mu'raba ady
la Msr'da baslmtr.
Fransa'daki matematik almalarnn dnda Jeodezi. l oyar gibi uygu
lama alanndaki alamlar da izlemitir. zellikle Delambre ve Mechoin'in met
reyi soptamoo alt calmalar, Hseyin Rfk'n n bahsettii, yerin evresinin llmesi
almalarnn bir devam dr. Meridiyen yaynn bir derecesinin eitli enlemlerde fark
llk gsterdii saptannca Fransz Ulusal Meclisi Loplace , Logronge, Monge, Bor
da'don oluan bir komisyon kurdu. Bu komisyon meridiyen yaynn llmesine ve
bu yayn 10 m ilyonda birinin de birim olarak kabul edilmesine karar verdi. Bylece
Mechain ve Delombre'e Dunkirk'den Barselona'ya kadar 10 lik yay leme grevi
verildi.
brahim Edhem Paa Bat Dnyasndaki yenilikleri izlemi, onlar memleketine
tantmaya almakla kalmam slam Dnyasndaki matematik almalarndan da
haber vermitir.
ki ciltlik bir cebir kitabnn cevirisine de balam olduuna iaret etmi ise
de sonulandna dair bir ip ucu yoktur. [Semuhi Sonar, brahim Edhem Paa'nn
-
Kitab- Usul il Hendese'si Hakknda. Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fa

kltesi. Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi Aratrma. Cilt il ( 1 964) S. 1 45-178] .
(S.T.).
222
tir (1); eserimizin eritii tarihten sonra, yani XIX. yzyln ikinci
yarsnda Trkiye'de mspet ilimler gerek yksek ve gerek orta
okullarda oktulmaya balanm ve hatta bir de niversite (darl
fnun) tasla alm ve ilmi dergiler karlm olduu gibi, edebi
dergilerde, hatta gndelik gazetelerde bile artk bu ilimler hakkn
da makalelere rastlanmaya balanmtr. Fakat, te yandan medre
selerde, duraklama ve hatta kme iinde bile olsa, retim devam
ediyor ve hala bu medrese mezunlarna alim, okuduklar derslere
lim ad verildii halde, okullardaki mspet ilme fen kelimesi
yeter grlyordu. Halbuki, bilindii gibi, Fenn, Arapada eit, sk
dal anlamlarna geldii gibi, mastar olarak, bir adam aldatmak an
lamna da kullanlrken ada Araplar, bu kelimeyi sanat=art ve
teknik karl kullanmay tercih etmilerdir. Bizdeyse Tanzimat
tan nce ve sonra muhdes (sonradan kma) bilgi saylan ve fakat
gereklerin hilafna bir ey sylemek, aldatmak asla iar olmayan
mspet ilimlere, belki medrese ulemasnn gnln ho etmek iin,
fen deyimi layk grlm ve hatta hala, cumhuriyet devrinde bile,
niversitenin ilimler (yani mspet ilimler= les Sciences) fakltesi
nin ad Fen Fakltesi olarak kalmtr. Yalnz Mekteb-i tbbiye-i
adliye'nin kurucular bu noktada daha makul ve cesur davranarak
Merutiyete kadar mektebin verdii diplomalara Dar-l-ulum-i hi
kemiye olan Mekteb-i tbbiye deyimini koymaktan ekinmemiler
dir. [Ek 57] .
-
te, XVTII. yzylda ve XIX. yzyl banda mspet ilimlerin

Batdaki durumuyle Trkiye'deki durumu arasnda bir karlatr
ma imkan olmasa bile, Batda ilmin dev admlaryle giden ilerle( ! ) Bu okullarn kuruluu, dersleri, hocalar ve gelimeleri hakknda fazla bilgi
almak iin Mehmet Esat'n, Mirat-i Mhendishane ve Mir'at-i Mekteb-i harbiye; Dok
tor Rza Tahsin'in Mirat-i Mekteb-i tbbiye, Erturul tarafndan toplanan Deni:: oku
lumuz adrdaki kitaplara ve Ali Rza Seyfi imzasyle Cumhuriyet gazetesinde yayn
lanan makalelere ba vurulabilecei gibi btn bu bilgilerle, bunlardan geni bir der
leme yapan Osman Ergin'in Maarif Tarihi nin ikinci cildinde kolaylkla bulunabilir;
bundan baka Tanzimat'n yznc yl ( 1 939) mnasebetiyle stanbul niversitesi
tarafndan 1 940 ylnda yaynlanan bir ciltte de mspet ilimlerin, Tanzimat'tan hemen
nce ve sonra memleketimizdeki durumuna dair eitli ihtisas erbabnn makaleleri
vardr.
'
[Ek 57] Buradq XIX. yzyl birinci ve ikinci yarsnda kurulan ve mspet ilim
ler retimi ve bu ilimlerin geliim izgisi hakknda kaynak olarak verilen eserle
-
rin yannda son yllarda geni bir yayn faaliyeti olmutu r. rnek olarak, m hen
dis mektepleri iin . U/uay ve E. Kartekin'in Yksek M hendis Okulu (stanbul,
1 958) ad altndaki nemli eseri ve E. Tagrol'un l.T.. naat Fakltesi Cumhuriye
tin Ellinci Yl Kitab (stanbul 1 973) verilebilir. Bu rnekleri h zla oaltmak mm
kndr; hakikaten Astronomi, Tp ile dallar, Matematik ve dier fen bilimleri ze
rinde S. nver, F.N. Uzluk, B.N. ehsvaro/u, A. Sayl, S. Tekeli ve dier pek ok
aratrcnn ayrntya inen geni saydaki incelemeleri. mevcuttur. Elde edilen veri
xx.
223
me ve gelimesi hususunda ksa bir fikir vererek eseri bitirmek uy

gun olacaktr.
Fransa ve ngiltere'de XVIII. yzylda mspet ilimler parlak
bir gelimeye doru giderken Almanya' da Berlin Akademisi de B
yk Friedrich zamannda kazand yabanc kuvvetler (svire'li
Euler, Fransz Lambert ve Lagrange) sayesinde matematikte ok de
erli ilerlemeler kaydetmi olduu gibi, zellikle svire'nin Basel
ehrinde yetien Bernouilli kardelerin ve oullarnn almalaryle
entegral diferansiyel hesab, Leibniz'in brakt noktadan ileriye
doru yrmt. Halbuki bu srada ngiltere, hala Newton'un bu
hesaplarda kulland usul ve iaretleri srdrmekte srar ediyor
du. Hatta ngiliz matematikisi ve filozofu Bertrand Russel, bu usu
le kaba bir milliyetilik duygusuyle yapp kalm olmaktan dolay,
ngiltere'de matematiin Almanya ve Fransa'ya gre o zamanlar
yzyl geri kaldn iddia eder ki bu geri kalmann XVIII . yzyl
sonunda ve XIX. yzyl balangcnda pekala hissolunduunu bili
yoruz. Gerekten, Lagrange ve baka matematikiler eserlerini Ber
lin'de ve Fransa' da yaynladklar gibi, o zamanlar parlak ve pek
etkili bir yolda ilemeye balayan akademilerin, ilim kurumlarnn
bu gibi eserleri hemen yaynlamak ve yarmalar dzenleyerek dl
ler koymak suretiyle yapt yardmlar sayesinde yaylan bu eser
ler, ilmin ilerlemesini salyordu. Mesela 1 788 ylnda, Lagrange
kendisinin n kazanmasna sebep olan mehur Mecanique Ana
lytique adl eserini Paris'te yaynlamtr ki, .bu ve bunun gibi eser
ler, Leibniz usul analizin at kaynaklar kullanarak, yksek ma
tematii en derin mekanik ve fizik olaylarnn hesap ve ispatnda en
kullanl bir alet haline getirmitir.
iare dayanarak yaplm nemli deerlendirmeler de vardr. Bylece Trk-slam
bilimsel gelime izgisi zerinde yeni bilgiler elde edlimitir. Ayrca btn bunlar
bir bibliyografya erevesinde toplanm ve konu i le ilgili kaynaklarn bulunmas
nlsbeten kolaylamtr. [Bkz. A. Kozancgil, V. Solok: Trk Bilim Tarihi Bibliyograf
yas, stanbul 1 981 ] . Bu bibliyografya iinde. 1 850-1981 yllar o rasnda Trkiye'de
yaynlanm Trke ve yabanc dilde veya Trk aratrclarnn yabanc lkelerde
yaynladklar Astronomi, matematik, fizik, kimya, botanik, zooloji, jeoloji, fiziki
corafya, ormanclk, mhendislik, teknik bilimler, tp, eczaclk, di hekimlii, ve

teriner hekimlik ve ziraat dallarnda. yani pozitif bilimler cercevesinde, Bilim Ta
rihi kapsam icine giren yaynlar derlenmitir. Bu suretle, Sayn Ad var n Osmanl
Trklerinde lim in sonunda Sz Bitirirken sayfalarnda nemine deindii nok
'
'
talar zerinde son yllardaki aratrmalar kolayca izlenebilir hale gelmektedir. Ay

rca Trkiye'de, pozitif bilimlerin gelimesinde nemli rol olan dnce ve zih
niyet meseleleri zerinde XIX. ve XX. yzyldaki gelimeleri inceiyen pek ok yeni
yayn mevcuttur. Bunlur arasnda konuyu toplu ekilde fakat deiik aclardan ele
a!an H.Z. l ken'in Trkiye'de ada Dnce Tarihi ( 1 966/1979) ve N. Berkes'in
Trkiye'de adalama ( 1973/1 978) gibi eserler bu alanda genel bir fikir vere
bilir. (A.K.).
224
te yandan, astronomide ilerleme hzla devam etmekteydi. Hal

ley, kendi adna izafetle anlan kuyruklu yldzn daha 1 682 ylnda
yrnge ve eklini hesap ettii gibi, XVIII. yzyln banda ( 1 705)
bu yldzn her 75 ylda bir kere geri gelerek arzn yaknndan gee
ceini haber vermi ve bu suretle, yzyllardan beri gerek Douda
eve gerek Batda, grlmesi trl trl afetlere iaret sanlan bu
yldzn teki yldzlar gibi muntazam ve zorunlu bir seyir takip et
tiini, bunun iin de baz yllar yle rasgele ortaya kamayacan
haber vererek, batl inanlardan huzuru kaan birok beyinlere ra
hat salamtr.
Astronomi, artk rasat ve gzlem usul yannda, yksek mate
matiin de bu ilme uygulanmasyle ilerlemekteydi. Mesela, ayla arz
arasndaki uzakln birbirinden ok uzak, fakat ayn meridyen ze
rinden llmesi iin, astronom Lalande Fransa'dan Berlin'e ve La
caille, Capetown ehrine gnderilmiti. Lacaille, orada kurduu ra
sathanede drt yl alarak, ayla arz arasndaki uzakl tayin et
tii gibi, te yandan da gney yarmkrede 1 0.000 kadar duraan
yldz gzlemlemi ve incelemiti (1). Artk gnein arzdan uzakl
da, ngiltere, Fransa, Danimarka devletlerinin srasyle gnderdikle
ri ilmi heyetler tarafndan, yeniden llm olduu gibi Oxford' da
James Bradley (1 693-1 762), duraan yldzlarn yerlerinin hafif de
iikliklere uradn ve bunlardan birinin n aberration'u (sa
pnc) dediimiz olayla aklanacan ve tekinin nedeni olarak da
arzn mihverinin, ntasyon denilen, bir eit titreim hareketini gs
termitir.
Hannover'li Wilhelm Herschel, ngiltere'dc yeni yapt teles
koplarla, Uranus gezegenini ( 1 781), uydularn (1 787) ve Satrn'n
uydularn (1789) kefetmi, ksacas bu astronom g bir sk or
manda gezer gibi teleskopla gezerek birok yenilikler ortaya koy
mutur.
Fransa'da XVIII. yzyln sonlarna doru, Paris rasathanesinin
muhafazakar ve Kopernik sistemine aleyhtar olan Cassini ailesinden
gelen mdrlerinin muhafazakarl azalarak, astronomi orada da
yeni yolda ilerlemeye devam etmitir ki, bu ilerlemeler nihayet Lap
lace'n himmetiyle bir sentez halinde ortaya kmtr. Lagrange'n
izinde yryerek yetien Laplace, 1 799 ve 1825 yllar arasnda ya(1) Bu zat, drt yl sren inceleme seyahatinin Fransa devletine ancak 9 1 44
frank 25 santime mal olduunu gsteren hesaplarn bir bir verirken , maliye memur
lar, bu mtevaz ve titiz derecede namuslu bilginin doruluuyle elenmilerdir. Bu
suretle hareket eden feragat sahibi insanlarn ayn istihzal muamelelere uradkla11
pek az grlm deildir.
225
ynlad 5 ciltlik mehur Mecanique Celeste adndaki eseriyle, arz

zerinde yrrlkte olan mekanik teorilerini gklere de uygulam
tr. Bu kitabn asl amac, gne sisteminin byk mekanik prob
lemlerini zmlemek ve zellikle ampirik denklemlere ihtiyatan
kurtulmak zere, teorileri rasat ve gzlemlerle incelemek olduunu
yazar nsznde syler. Bu eserin bir de, Exposition du systeme du
monde ( 1796) adl, halka gre ekli vardr ki, bunda Laplace, ken
dinden daha nce Alman filozofu Kant'n, evrenin teekkl eklini
aklamak iin, koyduu neblz (bulutsu) teorisini aklar ve ge
niletir. Newton, bu olaylar kanunlara balayan kendi byk bulu
undan sonra bile, evren sisteminin tamamyle yerlemi, deimez
bir dzen altnda olmadna ve arada srada zel bir mdahale
ile bu dzenin dzeltilmesi gerektiine inanrken, Laplace'n, Na
poleon'un eserlerinizde Allah adnn gemediini sylyorlar diye
bir tarizine kar, byle bir zel mdahale teorisine ihtiya gr
medii cevabn vermesi, evrenin dzenini yalnz ve yalnz mekanik
kanunlara balamak istediini gsterir.
Bu devirde, fizik ilmi, artk mekanikten ayr olarak, ses, k,
s, magnetizma ve elektrik gibi belirli bahislere ayrlm ve her ba
histe yeni yeni keifler meydana gelmi bulunuyordu. zellikle ana
litik mekanik bahsi, daha yirmi drt yandayken Akademi'ye giren
ve sonradan Encyclopedie'nin, btn dnyann mehur nszlerin
den biri olan giriini yazan D'Alembert'in Traite de dynamique'iyle
yepyeni bir yoldan ilerlemeye balam ve bu suretle matematik fi
ziin temelleri atlmt. Yani, o vakte kadar srf matematikle u
raan bilginler, artk astronomi alannda olduu gibi, fizik alanna
da el atmlard.
Ksacas, unu syleyebiliriz ki, Boyle, Descartes, Gassendi'nin
fizik olaylarn corpuscule'lerin (cisimciklerin) ekil ve hareketleriy
le aklamak isteyen prensipleri XVIII. yzylda braklarak, bu ci
simciklerin eklinden ve birbirleriyle vuruup arpmalarndan
bahsolunmuyor ve a.ksine bunlar itici ve ekici kuvvetleri bulunan
bir nokta haline irca olunuyordu. Mesela, ses bu madde parack
larnn titreimine, ksa Newton'un corpuscule teorisine kar,
Huygens'in (1625-1695) dalga teorisine balanyor ve bylece, fizie
tartlmaz ve llmez bir ortam (esir) teorisi kendiliinden girmi
bulunuyordu. te yandan, snn llmesi iin yine matematik usul
lere mracaat olunuyor, trl trl termometreler ve yine sdan
faydalanlarak buhar makineleri icat olunuyordu. Elektrik hakkn
da yepyeni deneyler yaplm ve bu deneyleri ispat iin makineler
bulunmutu. Fizik ve kimyann snr problemlerinden birini tekil
eden yanma teorisi, XVII. yzyl balarnda doktqr ve kimyac Stahl'
OT 1 5
226
in (1660-1 740) atein farazi bir prensibi gibi sayd phlogiston'a da

yanyordu. Bu teori o zamanlar o kadar nem kazanmt ki, Alman
ya'nn byk filozofu Immanuel Kant bile, Saf Akln Eletirisi adl
ba eserinde bu teoriyi Galilee'nin dme kanunlaryle bir tutuyor
du. Fakat bu teoriye, aada grlecei zere Lavoisier'nin oksije
nin i ve etkisini meydana koyan mehur deneyleriyle, ykld ve
kimya ilmi, bu suretle yepyeni bir alana girdi. Bu alanda alan,
baka yeni keifler meydana koyan bilginlerin burada birer birer
adlarn ve keiflerini saymaya yer yoktur. Ancak, ngiltere'de gaz
lar zerinde alarak, ilk defa Londra' da Royal Society'ye gnder
dii bir teblide iddetle yanan bir gaz (hidrojen) bulduunu
1 784'te bu gazn oksijenle yanmasndan SU hasl olduunu kefet
tiini bildiren Henry Cavendish'in (1731-18 10), Joseph Priestley (17331 804; bu zat oksijeni havadan ayrmt), sve'li Toben Olaf Berg
man'n (1735-1784) adlarn sayalm. Fransa'daysa, Antoine Laurant
Lavoisier ( 1743-1794), mehur Rien ne se perd, rien ne se aee (hi
bir ey yok olmaz, hibir ey kendiliinden tremez) dsturunu or
taya atyor, yanmada ve oksitlenmede oksijenin roln pek ak bir
ekilde belirterek, oksijeni asl bulan mevkiini kazanyordu. te
yandan elemanlar (basit cisimler) tarif ederek, yeni kimyann teme
lini kurduktan sonra, mltezimlik memuriyeti dolaysyle, Fransz
ihtilalinin kurbanlar arasnda giyotin zerinde can veriyordu.
ngiltere'deyse kimyada en nemli adm, John Dalton'un (17661 844) sayesinde atomculuk teorisinin kimyaya uygulanmasyle atl
m bulunuyordu. XVIII. yzyl, ngiltere'de kimyann adeta kibar
cemiyetlerinde bile moda olduu bir yzyldr. Btn dnyada ilk
kimya dernei Edimburg'da 1 784 ylnda nl ngiliz kimya bilgini
Joseph Black tarafndan Chemical Society adyle kurulmutu (bkz.
J. Kendall, Endavour, 1 942, 3). Bundan baka Londra'da ve Manches
ter'de de bu yolda dernekler kurulmutu.
Fransa'da J. Louis Gay-Lussac, gazlarn genileme:: kanunlarn
bularak mekanik s teorisinin esaslarn kurmutu.
Zooloji ve botanik ilimleri, bu devirde henz tasviri nitelikten
kurtulamam olmakla birlikte, Buffon, Linne ve Jussieu gibi alim
lerin sayesinde mspet ilimlerin, o vakitler tarih-i tabii (1) denilen
blm modern bir ekilde kuruluyordu. Buffon ilave ksmlar ile
birlikte 22 cilt tutan mehur L'Histoire naturelle'i yardmclarnn
himmetiyle 1 753-1767 yllar arasnda yaynlamt. sve'li Linne ve
(1) Tarih-i tabii, Franszca Histoire Naturelle deyiminden, yanl bir eviridir;
nk, buradaki histoire kelimesi, Aristo'nun mehur zooloji ktabnn adndaki, asl
anlam aratrma olan, istoria kelimesinden gelir; o halde bu ilim dalnn ad Tabiat
aratrmalar olmak lazm gelirdi.
xx.
227
Fransz Jussieu bitkilerde biri tabii teki suni tasnifler yapmlar

ve yeni yeni bitkiler kefetmilerdi.
XVII. yzyl sonlarnda klinii ve klinikte kimya laboratuvarn
kuran Boerhaave'nin (yukar bkz.) himmetiyle, tp, Avrupa'da yeni
bir devreye girmi olduu gibi Almanya' da kimyac-hekim StahJ ,
kimyasal tpla mekanist tp yerine animiste, yani organizmadaki
olaylar maddi olmayan bir prensibin ie karmasyle aklayan bir
teori kurmu ve bu teori, Fransa'da, zellikle Montpellier okulu
buna benzer fakat ruhtan ayr bir hayati maddenin etkisini ka
bul ederek, bir nevi vitalisme ortaya karmtr. te yandan ngil
tere'de skoya'l John Brown vitalisme'in esasn, vcudun incitabi
lity dedii bir zelliinde bularak, bunun azalmas veya oalmasy
le hastalk ve sal tarif ediyordu. Bu zelliin okluuna sthenism
ve azlna asthenism diyor, tedaviyi bu zelliin oalp azalmasn
salamaktan ibaret sayyordu. Fakat XIX. yzyln balarnda artk
Viyana okulunda ve sonra Paris okulunda, tbbn materyalist-meka
nist bir temel zerine kurulmaya baladn gryoruz.
XVIII. yzyl, yalnz ilim deil, dnce noktasndan en byk
deimelere, ilerlemelere sahne olan bir yzyldr. zellikle Fran
sa' da Voltaire bu yzyl hemen bakan baa doldurmu, ngiltere
me k t uplar yle Newton'u Franszlara tantm ve hatta dostu Ma
dame du Chatelet'yi, bu byk fizik bilgininin Principia'sn Fran
szcaya evirmeye yneltmitir (yukar bkz.) . Bu yzylda Voltaire,
Diderot, J.J. Rousseau gibi edebiyat ve felsefede hret alm kii
ler, ilmi de ihmal etmeyerek, Diderot ve D'Alembert'in bakanl
altnda yaynlanan Encyclopedie, Dictionnaire raisonne des Sciences,
des Arts et des Metiers'e katlm ve yardm etmilerdir. Bu byk
eser, geri ilimde bir birlik kurmaya doru atlm ilk byk adm
olarak nitelendirilmise de, eserin ilmi ve felsefi bir birlie doru
gitmekte tamamyle baar kazand iddia olunamaz. Mesela baz
makalelerde aktan aa dindarca bir eda grlrken, tekilerde
ya deiste veya bsbtn Tanr inkarcs, atheiste bir ifade vard. Fa
kat, her ne olursa olsun, hepsi u noktada birleiyorlard ki, "d
ncenin, vicdann ve kalemin bamsz olmas ilmin ilerlemesi iin
elzemdir ve sosyal ilerlemeyi salayacak tek vasta ilimdir".
te Batnn eritii bu nemli dstura Osmanl Trkiyesinde
ne zaman ve nasl inanldn ve bu inancn verdii eserler ve so
nularn ne olduunu gstermek, Tanzimat, Merutiyet ve Cumhu
riyet devirleri iin byle bir aratrma yapacak yazarlarn devidir.
Bizim aldmz devirde Trkiye gklerinde, ara sra grlen hafif
parltlara ramen, bu aydnlatc dsturun, yol gsteren bir yldz
gibi, doduunu iddia etmek kabil deildir.
SZ BTRRKEN
Bu eserin asl, 1 939 ylnda Paris'te yaynlanmasnn arkasn
dan, Trkiye, Amerika, ngiltere, Almanya ve Fransa dergilerinde
olduka iltifatl eletirilere erimiti (1). Bu eletirilerden yazar en
ok ilgilendiren, Harvard niversitesi ilim tarihi profesr George
Sarton'un yazd sayfalk bir yazdr. Gyaben tandm, ilim
ve irfann ve zellikle nadir grlr alma kuvvetini takdir etti
im bu hoca, kitabm hakknda ltufkarane iltifatlarda bulunurken,
zellikle iki noktaya taklr:
1 . Nasl ki, bir biyograf, hayat hikayesini yazd zatn dou
muyle balayacak yerde, dedelerini de sayar dkerse, ilim tarihinde
de birdenbire belirli bir tarihten balamak doru deildir . Bu fikri,
tarih duygusu olan bir kimsenin reddedemeyecei muhakkaktr. An
cak, kitabn ba tarafnda da sylediim gibi, hi ilenmemi olan
bu konuya giriirken, mmkn olduu kadar snrl bir saha iinde
kalmak istedim. Osmanllardan nceki devirlerde, Anadolu Trk
beylikleri ve devletleri iinde mspet ilimlerin durumunu ve bu hu
susta yazlm eserleri ve yazarlar tespit etmek iin, yaplacak ha
zrlklara, okunacak kitaplara mrmn kafi gelmeyeceinden kork
tum. Memleketime dnnce de grdm ki, bu hususta byk bir
hazrlk yaplm deildir. Yalnz bu defa kitab yeniden yazarken,
Trk yazarlarnn hangi eserlerden faydalandklarn ve bu suret
le bir dereceye kadar, filiation'u (soy zincirini) belirtmeye altm.
Fakat G. Sarton'un istedii gibi, Arapadaki ilmin Anadolu Trk
lerine intikalinin ilk safhalarn inceleyerek, zinciri tamamlamak
grevini yine genlere brakyorum.
2. G. Sarton, XIX. ve XX. yzyllarda Trkiye'de ilmin hal ve
vaziyetinden bahsetmemeyi de bir eksik sayyor, belki hakldr. Fa
kat bunu Paris'te yapmak hayli mkld; stanbul'a dnnce "Tan( 1 ) Bu tenkitlerden grebildiklerim unlardr: G. Sarton, !sis, XXXII, 186-189;
Lewis, Bu/letin of the School of Oriental Studies (London); Helmuth Scheel, Zeittschrift
der Deutschen Morgenlaendiscl1en Geselllschaft, c. 94, heft. 2, 308; R. Hartmann.,
Orientalische Literatur-Zeitung, 1 941, No. 9; Henri Masse, Journal Asiatique,
CCXXXI, 1939, Janvier-Mars; Vedat Gnyol, Ycel, 1939; Cemal Sezgin, Varlk,
194 1 , No. 9 1 .
SZ BTRRKEN
229
zimat"n yznc yl (1939) dolaysyle bu yzyllarn siyasi ve me

deni tarihine dair monografiler yaynlanacan duydum. Gerek
ten, bir yl sonra ortaya ikin bir cilt kt; bunda, siyasi ve hukuki
bahisler arasnda, mspet ilimlere de kk bir yer ayrlmt. Bu
eseri karan stanbul niversitesi profesrleri, eitli ilimlerin Tan
zimat'tan hemen nceki ve hemen sonraki durumunu, yazlan eser
leri ve yaplan tesisat yazmay ihmal etmemilerdir. Bilginlerimiz
de byle tarihi duygunun uyanm olduunu grnce, pekala anla
dm ki, gerek XIX. ve gerekse XX. yzyl Trkiye ilim tarihinde,
bu makaleler, balang olabilecektir. Ancak unu da sylemeliyim
ki, pek az mstesna olmak zere alelacele yazlm olduu anla
lan bu yazlar, G. Sarton'un istedii gibi, bu son iki yzylda Tr
kiye ilim hareketinin ne zaman hz ald ve ne zaman arlat,
en nemli Bat etkisinin nereden geldii, ne gibi Bat eserlerinin
evrildii, hangi byk bilginlerin memlekete davet olunduu ve
bunlarn memleketin ilmi gr zerine ne etkileri olduu nokta
larna tam cevaplar vermemektedir. Hi phesiz bu son devir daha
canl olarak ve kolaylkla yazlabilir. mit ederim ki, bu noktalar
aklayacak aratrmalar yaplacaktr.
Eserimin bu ikinci basksnda da, XIX. yzyln bandan daha
ileri geemeyecek muhterem eletiricimin arzusunu yerine getire
mediimden dolay beni mazur grmelerini dilerim; zaten mazur
greceklerini eletirilerinin banda:
Bu kk kitap, tevazuuna ramen, yahut tevazuu sebebiyle
bize derhal gven telkin etmitir.
Ve sonunda:
Dr. Adnan'n bu mtevaz, fakat iyi zl kitab, bundan sonra
yaplacak aratrmalar iin salam bir esastr. Umuyorum ki, bu
aratrmalarn bir ksm yine Dr. Adnan tarafndan bizzat yaplr.
Demi olmalarndan anlyorum. Muhterem bilginin gsterdii
arzuyu, bu ikinci bas bir dereceye kadar tatmin ederse, bu benim
iin byk bir haz olacaktr.
D Z N
Kitap simleri*
Atlas coelestis, 172

Atlas major seu
cosmographia blaeuiana,
Abcediyat-l-ult1ni, 103
Acaib-l-mahlt1kat ve
garaib-l-mevcudat,
28, 29, 92, 1 10, 1 1 1 ,
185, 1 86, 219
Adla-i msellesat, 204
Ahval-i alem-i cedid, bkz.

Tarih-i Hind-i garbi.
Akaid-i Hristiyaniye, 4 1
Akrabadin, 5 2 , 1 34, 163,
142, 144, 154, 173, 1 74

143, 147, 148,
153
Atlas minor,
Avzah-l-mesalik ila
marifet-l-bldan
ve'l-memalik, 143
B
195
AJaim-c-cerrahin, 61
Alat-r-rasadiye li zic-i
ehinahiye, 100, 1 0 1 ,
1 03
Ali Macar Reis Atlas,

90. 9 1
Ali Kucu, hayat ve

eserleri, 48
Almagest, (El-macesti),
36,
Ambassade et Voyage en
Turquie et en Amasie,
Ancien Plan de
Constantinople, 37
Anzeiger der Akademie
der Wissenschaften in
Wien, 75
Aphorismi, 197, 198
Asar-i bakye, 19, 20, 49,
99, 104, 203 '
Asar-l-bilad, 59
Astronomie, 199, 200
Astronomia Nova, 1 78
76, 77, 78, 79,

80, 8 1 , 82, 83, 144
Basilica chymica, 132
Beitriige zur Geschichte

der Naturwissenschaften,
63
56, 57, 63, 1 0 1 , 1 12

A'mal felekiye, 182
72
Bahriye,
Beitriige zur historischen

Geographie, 8 1
Beyan-i menazil-i sefer-i
Irakeyn, 96, 97
Bidaet-l-mbtedi, . 1 65
Bolletino della societa
geographica Italiana. 88
Breve narrazione de la
vita et fatti del signor
Ussan Cassano, 33
Buch der Natur, das, 56
Bugyet-l-tullab, 106
Burhan, 204
C-
Caduta di
Constantinopoli,
4'3
Carte pisane, 79, 80

Cebr ve'l-mukabele, 1 04
Cedid Atlas Tercmesi,
210
Cemal el Kttab ve Kemal

el Hssap, 98
Cena de le Ceneri, 124
Cerrahname, 6 1 , 166
57, 62
Cerrahname-i ilhani, 5 1 ,
Cevelan-l-efkar fi
avalim-l-aktar, 1 55
Cevahimamei- cedit, 65
Cezire-i erkan, 127
Christianismi Restutio, 25
Chronik, 1 50
Cihannma, 82, 87, 93,
1 4 1 , 142, 143, 1 47, 148
155, 156, 1 70, 1 7 1 , 173,
1 74, 185, 2 1 0
Cihannma fi fenn-i
corafya, 1 74
Codex anlanticus, 122
Corafya-i bahriye, 147
Corafya-i berriye, 147
Corafya-i Kebir, 154
Compendium, 95
Commentarii bellici, 184
Commentarii in aphorismi,
197
Cultura, 75
Cursus mathematicus, 183
Cyriacus von Ancna und
Muhammed I I ., 39
ahar makale, 183
(*) Bu indeks iine, bibliyografya olarak verilmi olan ve metinde isimleri ka

vis iinde geen eserler dahil edilmemitir. Dip not ve Ek'lerdeki kitaplar gsterilmitir.
232
D
De corporibus fluitantibus,
64
Decline and Fall of the

Roman Empire, 32
De Genio Socratis, 59
De hisquae geographiae a
desse debent, 35
Deltion, 35
De naturum rerum, 56
De revolutionibus
orbitum coelestis, 124
Deniz okulumuz, 222
Der Islam, 36, 106
Deva-l-emraz, 1 57
Drret-l-mensuriye fi
tercemet-l-mansuriye,
211
Drret-t-tac-r-resail, 1 6
Duplication d e l'Autel, 60
Drr-i meknun, 29
Dstur-l-amel ve tashihs-cedvel, 62
Dilstur-l-Vesim fi tbb-l
cedid ve'l-kadim, 1 89,
1 90, 191
Diatribe de l'ingenieur,
204, 207
Droit du Croissant,
Dynameron, 1 3 1
24
E
Eczaclk tarihi 1 18
Ein Turkisches Werk ilber
das Aegai"chen Mear aus
dem Yahre 1520, 8 1
Elementa chemiae, 1 97
El-cami', 23, 1 18
El-havi, 21
El-havi fi ilm-t-tedavi, 70
El-matalib-l ilahiye, 58
El-mulahhas fi'l-hey'e, 1 9
Encyclopoedische
bersicht der
Wissenschaften des
Orients, 149
Encyclopedie, Dictionnaire
raisonne des Sciences,
des Arts et des Metiers,
1 77, 225, 227
Enderun Mektebi Tarihi,

46
Enmuzec-t-tb, 128
Enmuzec-l-ulfm, 17
En-nzhet-l-mbhice fi
tehiz-l-ezhan, 1 19
Epitome astronomiae
copernicanae, 178
Es-savlet-l-hezberiye fi
mesail-l-cebriye, 166
Eski harflerle baslan
Trke eserler katalou,
167
Eski haritalar, 74
E-ifa fi Ahadis-lMustafa, 26
Eskal-t-tesis, 1 9, 29, 59
Et-tasrif, 5 1 , 57
Exposition du systeme du
Monde, 225
F
Fatih Devrinde Tp ve
Eczaclk, 143
Fatih Devri ilim hayat, 93
Fe!ahat-n-nabtiye, 95
Fennmay-i cam-i cem ez
fenn-i corafya, 174
Feth-i Msr, 1 1 0
Feraid-l-mfredat, 188
Fevaid, 87
Fethiye, 63, 88
Fezleket-l-hisab, 166
Fihrist-l-ulfm, 1 1 3
Flambeau de la
Mediterranee, 82
Forschungen und
Fortschritte, 75
Forschungen und Funde
im Serai, 34
Fusus-l-hikem, 16
Fuyuzat-i mknatsiyle, 1 72
G
Gayet-l-beyan fi tedbir-i
beden-l-insan, 1 30, 1 3 1
Gaye fi't-tb, 1 3 1
Gayet-l-itkan, 1 3 1
Gentile Bellini e t Sultan
Muhammed I I., 40
Geographia generalis, 188
Geometrie grecque, 59
Gesta dei per Francos, 80
Geschtz im Mittelalter,
1 84
Geschichte der Arabischen

Li teratur, 58
Geschichte der
biologiochen Theorien
in der Neuzeit, 123
Geschichtsschreiber der
Osmanen, 140, 1 50
Gina ve mena, 2 1 1
I'rwvoc.wc:. 35
frWYOCGWLXYl UWL'YYJOL(,
35
Gunyet-l-muhasslin,
196
H
Habib-s-siyer, 1 59
Hadaik-l-enva:, 18
Hadikat-l-cevam, 107
Hadis-i nev (bkz. Tarih-i
Hind-i Garbi).
Hall-l-ekal-lkamer, 47
Hall-l-mucez, 25
Haridet-l-acaib ve ceridetl-garaib, 1 1 1
Haridet-d-drer, 1 06
Havass-l-edviye, 20, 2 1
Havii sagir, 70
Havi-i kebir, 70
Haviye, 87
Hayat-ili-hayvan, 30, 32,
92, 144
Hezar Esrar, 2 1 7
Hidayet-l-hikme, 5 3
Hisab-l-ksur, 203
Histoire des decouvertes
geographiques des
nations europeennes, 147
Histoire general de la
Medecine, 5 1
Histoire du ,Regne de
Mohammed II., 32
Histoire du Serail et de la
cour, 1 1 9
History of Turkish
Dentistry, 95
Hukuk- beer
beyannamesi, 214
Hu!asat-l-hey'e, 88
Hu!asat-l-minhac fi ilm-i
hisab, 28
DZN
I-J
calet-l-corafiye, 2 1 0
cmal-iil-sefain fi bihar-l
alem, 143
Ikd-l-cman, 1 59
lham-l-mukaddes fi
feyz-l-akdes, 145
lm-i kyas- mseJlesat,
183
lmiye salnamesi, 46
Institutiones medicae, 197
Introductio geographica,
143
Introduction to the History

of Science, 64, 80, 1 3 1
In.vention de la boussole,
171
Investigaciony Progressa,
66
sis, 24, 99, 1 3 1

isam Ansiklopedisi,
29,
43, 48, 50, 73, 78, 84, 85,
124, 140, 152, 168, 1 82
Isolario, 80
stanbul Rasathanesi, 109
stihrac-i a'mal-i felekiye,

1 87
lstruzione medico-practica,
216
Journal Asiatique,
86
K
Kamil-s-snaa, 20
Kamil-s-snaat-t-tbbiye,
20
Kamus-l-etbba ve
namus-l-elihba, 157
Kamus-l-hikme ve't-tb,
1 17
Kanun fi't tp,
18, 24, 67,

69, 185, 1 89, 1 9 1
Kanun fi'd-dnya, 1 10
Kef-l-esrar fi hetkl
estar, 1 13
Katip elebi, Armaan,
151
Kef-z-zunun,
137, 142,
Kimya- Tbbi, 220

Kitab al-Hay! val-Baytara,
30
Kitab-l menazir, 55
Kitab a'ceb-l-ucab, 29
Kitab- Bahriye, bkz.
Bahriye
Kitab-l-fel8ha, 94
Kitab-l-cami' fi'l-edviyet
l-mfrede, 1 7
Kitab-l-feride, 23
Kitab-l-mesalik ve'lmemalik, 93
Kitab-l-merasid, 204
Kitab-l-muhit fi ilm-l
eflak ve1-ebhur bkz.
Muhit
Kitab-l-mugni fi'l-edviyet
l-mfrede, 135
Kitab-l-msemma bi-usull-hams, 25
Kitab-l usul, 1 9
Kitab-i Mynsicht, 1 66, 195
Kitab-s-saade ve'l-ikbal,
23
Kitab-t-talim, 23
Kitab-t-tasrif li-men
aceze an'il-telif, bkz.
Et-tasrif
Kitab terih-ili-beden, bkz.
Terih-i Mansuri
Kitab-l-usul, l 9
Kitab-l-yakut-l-mahazin
fi cevahir-l-maadin, 65
Ktaat-i nekave fi terceme-i
kelimat- Boerhave, 197
Konika, 36
Konstantinopel Unter
Sleyman dem Grossen, 83
Kutr-i nev, bkz. Tarih-i
Hind-i Garbi
Kutsal kitap, 34
Klliyat, 70
Kmmi-l-celali, 23
Kur'an'da tababet, 1 97
Ktb-s-semaniye fi
sima'-t-tabii, 160
L
148
Kevakib-i seb'a, 1 77
Ksas- enbiya, 1 43
Kiladet--mus, 87
Latin Tarihi, 153

Lebensgeschichte des
Kemal Reis, 84
233
Lettres philosophiques,
203
Letteretura Turchesca,
(Litterature des Turcs),
35, 150, 1 73, 202
Levami'-n-nur fi
zulumat-i Atlas Minor,
143
Levami-l-envar-l-kuli'b,
22
Lexicon enkyklopepedicon,
35
Liber mundum ostendensis,

147
Liber secroterum fidelium

crucis, 80
Lisan-l-etbba ve fihris-l
ervam, 157
Livre de l'agriculture, 95
Lugat- Tbbiye, 2 1 5
M
Maarif Tarihi 2 12, 222
Ma'den-l-esrar, 1 58
Mahmud Raif Efendi ve
eserleri, 2 1 0
Ma'-i Kibrit-i erif, 50, 5 1
Manazr-l-Avalim, 9 3 , 144
Manisa Bimarhanesi, 68
Manuscrits de Leonard de
Vinci, !es, 122
Marifetname, 184, 1 85, 1 86
Materia medica, 204
Mathematiker und
Astronomen der Araber,
106
Matla'i husus-l-kilem fi
erh-i fusus-J-hjkem, 1 6
Mebahis--arkye, 146
Mecanique Analitique, 223
Mecaniuqe Celeste, 225
Mecmua-i Ebzziya, 4 1
Mecmua-i ulfim-i riyaziye,
219, 220
Mecmuat-l-kavaid fi
beyan-i mntehab-lfevaid, 98
Mecma-l-mcerrebat, 70
Medecins .iuifs, 1 35, 163
Medeniyet-i sl8miye
Tarihi, 103
Mediteranee et le monde
Medeteranee, 125
234
Mehmet der Errobener, 43

Medizinisch-practischer
Unterricht, 2 1 6
Memoires de l'Academie
des lnseriptions et des
Belles-Lettres, 208
Memoires de Bonneval,
1 82
Memoires sur ]es Turcs et

les Tartares, 202
Menafi-n-nas, 1 15, 1 16
Methode pour apprendre
facilement la geographie,
1 74
Miftah-n-nur ve haza-in
s-srur, 28
Miftah-s-saatle ve misbah
s-siyade, 107
Milli Mecmua, 67
Minhac, 87
Minhac--ifai fi tbb-lkimyai, 161
Mir'at- Kainat, 89
Mir'at-i Mekteb-i Tbbiye,
222
Mir'at-i Mekteb-i Harbiye,

222
Mir'at-i Mhendishane,
202, 222
Mir'at-l-ebdan fi terih-laza-l-insan, 2 1 6
Mir'at-l-memalik, 85
Mirkat-s-sema, 99
Missions arcMologique
franaise en Orient, 32,
170
Mi'yar-l-etbba, 2 15, 2 1 6
Miyar-l evkat, 1 87
Mizan-l edviye, 2 15
Mizan-l-hakk fi ihtiyar-lahakk, 127, 138, 140
142, 148, 150, 1 5 1
Monumenta cartographia
africae et egypti, 36
Modern Bilimin
Douunda Bizans, 3 8
Moses Hamon
Kompendium, 95
Mualecat-i eyh ibn-l
Baytar, 1 35
Mucez fi't-tbb, 1 13, 1 17
Mucez-l-kanun, 23 25, 66
Muhit, 8 1 , 82, 85, 86, 87, 88
Muhtasar fi'l-hisab, 1 9
Mcerrebname, 5 2 , 62
Mfredat, 157
Mfredat bn Baytar
tercemesi, 17
Mrid-l-etbba fi
terceme-i ispagirya, 2 1 1
Mntahab--ifa, 24, 26
Mrid-l-muhtar fi ilm
l-esrar, 1 6 1 , 162
Mfeterrika'dan 1 .
Merutiyete kadar
kitaplar, 1 67
,
N
Narrative of Travals in
Europe, Asia and
Africa, 153
Nazm-i kanunek, 1 19
Nazn-t-teshil, 52
Necati Lugal Armaan,
hicride ls!anbul hayat,

100, 109, 1 1 5, 1 19, 1 64,
1 65
OtXouuvtr
1tWt"IJYV'YJ Otr. 35
Opuscules mathematiques
de Didyme, Diaphane et
Anthemisius, !es, 38 ,
Origines intellectuel!es de
la Revolution
Franaise, !es, 176
Osmanllarda corafya, 29,
94, . 1 44
Osmanl Mellifleri, 24,

65, 68, 157, 200
Osmanl Devleti lmiye

Tekilat, 73
Osmanl Medreseleri, 73
Osmanllarda saat (XVI
Asr), 73
Osmanl Trklerinde
eczaclk, 1 18
p
104
Nehc-l-bulii fi erh-i
zic-i Ulu, 187
Neticet-l-fikriye ve
veladet-l-bikriye, 2 1 1
Netayic-l-fnun ve
. mehasin-l-mtun, 1 1 2
Neticet-t-tb, 128
Nihayet-l-elbab, 218
Nizam-l-edviye, 1 57
Nihayet-l idrak, 89
Nouvelle relation de
l'interieur du Serail du
Grand Seigneur, 34
Nusret-l-slam ve's-srur
fi terceme-i Atlas
Mayor, 154
Nzhet-l-ebdan fi
tercemet-l-itkan, 1 32
Nzhet-l-mtak, 146
Nzhet-i fi'Herih, 1 18
Paradise Lost, 1 79
Paragranum, 1 32
Paramirum, 132
Piri Reis'in hayat, 78
Piri Reis haritas
hakkn.da izahname, 75
Principia, 180, 203, 227
Promenades pittoresque
dans Constantinople, 208
Projet pour l'etablissement
d'un troupe
d'ingenieur, 181
Prologomene des tables
astronomiques d'Ulu
Beg, 18, 62
R
Ravzat-l-enfs, 1 74
Rahat-l insan, 5 3
Reyhanet-r-ruh, 105
Redd- kabul ve ecvibe,
Observatory in Islam, 93
Onuncu (ve onikinci) asr-i
Reisebeschrei:bungen nach
Konstantinopel, 107
127
235
DZN
Rendiconti della reale
akademia dei Lincei, 86
Resail-l-mfiye fi emrazl-mkile, 132
Resimli gazete, 200
Risale-i eflatuniye, 63, 64
Risale-i behaiye (Hul8satl-hisab), 180
Risale fi adab-l-bahs, 22
Risale fi'l-hey'e, 48, 99
Risale fi'! hisab, 49
Risale-i fethiye, 49
Risale-i slamiye, 168
Risale fi istihrac-l-ceyb
derece vahide, 19
Risalet-i reyhanet-r-ruh
fi resm-i saat-i ala
mstevi-s-sutuh, 105
Rnesans sanat, 122
Rumeli ve Bosna
corafyas, 142, 147
s
Saf Akln Eletirisi, 226

Science Arabe, la, 1 13, 1 7 1
Seluk Tababeti, 27
Seyahatname, Evliya
elebi, 90, 107, 108.
152, 1 53
Sihah- Cevheri, 25
Studien auf dem Gebiete
der griechisch-arabischen
Literatur, 59
Sllem-l-vusul ila tabaka!
l-fuhul, 1 37
Sidret-l-mnteha-el-efkar
fi melekft-l-felek-d
devvar, 102, 104
Syphilis morbus gallicus.
1 16
Syria,
37
erh-i terih-l-kanun,
ifa-l-eskam, 22
ifa-l-fuad, 128
1 29
T
Tableaux de oouveaux
reglements de l'empire
otoman, 209
Tahrir-i Euclidis, 1 19
Takvim-t-tevarih, 1 50
Takvim-l-bldan, 144
Tansuhname-i ilhani, 65
Tanzimat, 222
Tarih-i Frengi, 1 50
Tarih-i feth-i Siklo, 98
Tarih-i Sultan Beyazt, 98
Tarih-i Hind-i Garbi, 94,
146, 186
Tarih-i Sultan Mehmed

Han-i sani, 32
Tarih-i tabii, 56
Tasvir-i Efkar, 140, 1 50
Tavali'-l-envar, 22
Tazif-l-mezbah. 58
Tedbir-l-mevlfd, 161
Tehaft-l-felasife, 54, 185
Tehaft-t-tehafe, 54
Tercme-i Atlas fi
Corafiya-i Kebir, 1 5 6
Telhis-l-beyan fi kavanin-i
al-i osman, 1 57
Tenkih-t-tevarih-i mlfk,
157
Teshil--ifa, 24
Terih-l-ebda:n ve
terceman-i kbale-i
feylesofan, 129, 1 30
Terih-i mansuri, 1 30
Tezkire-i Antaki, 1 1 8
.Tezkiret-l-elbab, 1 18
Theatrum orbis terrrum,
Tractatus de febrium
acutorum et
pestilentium, 1 34
Traite de dynamique, 225
Traite de la tactique, 1 70
Travels and Adventures of
the trkisch Admiral
Sidi Ali Reis, 86
Tuhfet-l-a'clad li zevil-rild
ve's-sedad, 98
Tuhfet-i Behic-i Rasini
terceme-i zic-i Kasini,
200
Tuhfet-l-kibar fi esfar-lbihar, 146, 149, 1 72

Tuhfet-l-m'minin, 1 96
Tuhfe-i mubarizi, 27
Tuhfet-l fuhul, 87
Tuhfet-z-zaman ve
haridet-l-evan, 92
Trkisches Tagesbuch, 107
Trkish History, 1 54
Trk Matbaacl, 167,
169
Trk Tababet Tarihi,
24,
27, 67
Trkler, Yahudiler, 167

Trk Bilim Tarihi
Bibliyografyas, 223
Trkiye'de iek As
Tarihi, 175
Trkiye'de Czzam, 68
Trkiye'de adalama,
223
Trkiye'de ada
Dnce Tarihi, 223
Trkiye'nin. ktisadi
Tarihi, 125
Trk Halk Dirlik ve
Dzenlik, 125
82, 142, 148
Tbb-l-cedid ellezi
.ahereuh Barakelsus,
akaik- numaniyc,
131
l 6,17,
1 9, 40, 52, 1 10, 1 12, 1 1 6,

128, 134, 162
erh-i cedavil-l-ensab, 204

erh"i ekal-t-tesis, 15
erh-i matali', l 12
Tp Fakltesi Mecmuas,
26. 38, 66, 68, 1 33 , 135,
1 75, 187, 197, 198, 2 1 3
Topographischen Kapitel
des indischen
Seespiegels Mohit, 87
Umdet-l-hisab, 96Usul-l-hikem fi nizam-l

mem, 170
Usul-l-maarif fi tertib-l
ordu, 204
Uveysat-l-efkar fi ihtiyar-i
li'l-ebsar, 1 7
236
v
Vakflar dergisi, 73, 1 6 1

Vakat- Sultan Selim Han,
1 10
Versiuna Turceascca, 4 1
Verschollene
Columbuskarte von
J ahre 1498 in einer
trkischen Weltkarte
vom 1513, 75
Vesilet-t-tabaa, 168
Veteriner Tarihi, 30
y
Zahire-i harezmahi, 20, 28

Zahire-i Muradiye, 27
Zic-i Cedit hulasa-i garra,
201
Yadigar-i ibni erif, 68

Yemin, 197
Yunan Tarihi, 1 53
Yksek Mhendis Okulu
Tarihi (.T..), 222
Zic-i Grgani, bkz. Zic-i

Ulu Bey
Zic-i Ulu Bey, 19, 48
Zur Geschichte des
Djihannma, 141, 174
D Z N
Kii Adlar
Ahmet Refik,
A
Abbas Vesim,
187, 189,
1 90, 1 9 1 , 1 92, 1 93 , 194,
1 95 , 1 96
Abdal Han, 136, 1 3 7
Abdi, air, 1 98
Abdullah bin Perviz, 99
Abdurrahman-l-Bistami,
16
Abdurrahman, Nadajl, 1 20
Abdurrahman bin Osman,
188
Abdlhamit I .,
1 99, 203,
211
Abdlhamit II.,
37, 39,
1 96
Abdrrahim Efendi, 151

Abdlaziz Efendi, 197, 1 98
Abdlhak Molla, 2 1 7
Abdlkadir, 29
Adamus Brerrensis, 79
Adudddevle, 20
Ahi Ahmet Kemal, 66
Ahi elebi, 65, 66, 67
Ahmet I I I ., 22, 1 59, 1 6 1 ,
1 6 3 , 164, 1 6 7 , 1 72, 1 8 1 ,
1 82, 199
Ahmet bin Bali Fakih, 70
Ahmet Bican, Yazczade,

29
Ahmet Dai, 26
Ahmet eb'l-Esat, 132
Ahmet Msri, 187, 1 89, 1 96
Ahmet Molla, 41
Ahmet bin Muhammed-l
Herevi-l-Herzeyani, 53
Ahmet Paa, Melek, 1 52
100, 109,
1 15 , 1 19, 1 64, 165
Ahmet Sani, 1 96
Ahmet emseddin Efendi,

105
Ahmetli. 1 7, 22, 26
Ak emseddin, 50, 5 1
Akil Muhtar, 66
Akru:: Srr, 196, 197, 2 1 3
Akda Mustafa, 125
Akse! hsan kr, 133
Alaeddin Ali ehi el-Hazml-Kurei, bkz. bn Nefis
A!aeddin, Kara, 1 6
Albertus Magnus, 5 5 , 1 60
Albinus B. Siegfried, 1 93
Alexander de Hales, 55
Alexander Mavrocordato,
1 3 5 , 1 36 , 1 54 , 1 80
Alfonso, VI., 76
Ali. 146
Ali bin Abbas-l"Mecusi,

20
Ali bin Aydemir-l

Cildeki, 1 1 3
Ali Bey, znikli, 1 1 3, 1 14
Ali elebi A!aeddin-s
Saruhani, bkz. Ali Bey
Ali Mnsi, Bursal, 1 65,
1 66, 189, 1 90, 1 95
Ali Kuu (A!aeddin Ali

bin Muhammed), 20, 46,
47, 48, 49, 58, 62, 63,
88, 99, 107, 1 1 2, 148
Ali Macar Reis, 90, 9 1
Ali Paa, Damat, 1 74
Ali Paa, Kl, 103, 105
Ali Paa, Seyyid, 207, 220

Ali Sat' Efendi, 107
Ali bin Veli bin Hamze-el
Magribi, 98
Altuncu-zade (Altuni-zade),
53
Amirukis, bkz. Amirutzes

Amirutzes, Georgios, 34,
35, 37, 74
Anaximander, 185, 189

Andreas Gritt, 107, 108
Antonio da Noli, 67, 68
Antaki, bkz. Davut bin
mer-l-Antaki
Archimedes, 63, 64, 65
Arif Hikmet Bey, 1 89
Aristo, 32, 34, 38; 55, 56,
1 10, 1 12, 133, 1 50, 160,
1 7 1 , 1 78, 1 85
Ali Rza Seyfi, 222
Armain, 147
Arnoldo di Villanova,
55, 70
Artel Talat, 220

Atai, 1 16
Ataullah Acemi, 53
Ataullah, ani-zade,
2 14,
2 1 5, 2 1 6
Ate, Ahmet, 20
Atf Efendi,
Kuyucaklzade, 2 1 3
Atf Bey, 2 1 3
Atabek Emine, 1 98
Atay Hseyin, 46
Atf Efendi, Reis-l-kttap,
214
Avram Galanti,
1 3 5 , 163,
1 67 , 1 94
(*) Metinde, bibliyografya olarak verilmi isimleri kavis iinde geen eserlerin
yazarlar bu indekse dahil deildir.
238
B
Babinger, Fr.,
43, 84, 109,
140, 1 50
Bacan, Fra.cis. 179

Bacan, Roger, 55, 1 79
B aki, air, 73
Baltac Cahit, 73
Barbaros Hayreddin Paa,
85
Bariety M. 26
Barkan, mer Ltfi, 125
Baronian, Petros, 1 74
Barth, Hans, 24
Bartholinus, Thomas, 194
Bartoletti, Fabricio, 195
Bartolameo de Battisti, 216
Bartolemeo di Messina, 79
Bartulomeo da li Sonnetti,
80
Batlamyus (Ptolemaios),
33, 34, 3 5 , 36, 56, 60,
6 1 , 63, 67, 74, 79, 1 07,
1 12 , 127, 140, 144, 1 70,
172, 178, 186
Baudier, Michel, 104
Baar, Zeki, 197
Bayat, Ali H., 68
Baykal, smail, 46
Baylav, Nait, 1 1 8, 143
Bayezit I., 1 7 , 20, 27
Bayezit 11., 19. 20, 27, 50,
54, 60, 62, 63, 67, 78,
96
Bedreddin, Simavne
Kads-olu, 22
Bedreddin Ayni, 1 52
Bellini, Geitile, 39, 40
Benedetto Zaccaria, 80
Benievieni. Antonio, 194
Bergman, T.0., 226
Berkes, Niyazi, 182, 184,
223
Bernouilli, 223
Bessarion Yoannis,
34, 35,
56'
Beyzavi, 22
Biaud Delage, 185
Biruni, Ebu Reyhan, 57
Bittner, M., 87
Bianchi, 167
Binark smet, 43, 187
Blaeu, Joan, 142, 143, 1 54,
1 73
Black, Joseph,
226
Blass, Fr., 33
Blochet, E., 5 1 , 1 16,
Boerhaave, Herman,
1 84
193,
1 97, 198, 227
Bonneval, Ahmet 182, 1 83

Borelli, Alphonso, 194
Boyle, Robert, 179, 190,
225
Bradley, James, 224

Brankovi, Yani, 3 1
Braudel, J . , 1 25
Brockelmann, C., 58,
1 15 ,
1 16
Brown., John, 227

Bruno, Giordano, 121 ,
Copernic (Nicolaus
Koppernikus), 124,
Corbin, Henry, 60
Cordicr, Henri, 208
Coury C., 26
Coyer, Franois, 177
Crombie A.G., 26
Croll, Oswald, 132
Cyricus (d'Ancno), 38, 39
agmini, (Mahmud bin
mer-l-agmini) , 1 9 ,
3 0 , 8 9 , 9 2 , 1 12
124,
1 78,
Buffon, 2 1 7, 226
Busbecq, Baron de, 72
Bulu, Saadettin, 66
Btn, Rengin, 2 1 2
C-
Cabir bin el-Hayyan,
Caeditius, bkz.
Mordtmann, A.D.
Cafer Sadk, 1 13
Calinos (Galien), 2 1 ,
1 13
22,
Cardan Jerome, 123

Cardonne, D.D., 82
Carion, Johan. 1 50
Caro, Dr., 1 99
Cassini, D., 199, 200, 224
Cavendish, Henry, 225
Celfleddin Devvani, 63
Celfleddin Rumi. 1 93
Celfl Muhtar, 1 17
Cemaleddin Aksarayi, 25
Cemaleddin evkebi, 23
Cevdet, Muallim, 1 5 1 , 212
Cevdet Paa, 143
Chalchondyle, 150
Charles VIII., 6 1
Charmoy, 147
Chatelet, Madame du, . 203,
207
74, 75,
76, 88
Clave J., de Lafitte,

Clement, V., 70
Colier, Justin, 157
D'Alembert, 225, 227

Dalton, John, 226
Darwin, Charles, 1 85
D'Avezac, 89, 90
David Komnen, 35
Davud bin Mahmud-UrRumi-l-Kayseri, 16
Davud bin mer-lil
Antaki, 1 1 7, 1 19
Decei, Aurel, 4 1
Deismann, Adolf, 3 3 , 34,
35, 36, 42, 43
23, 135, 198
Christophe Colomb,
144,
1 78, 180
204
Demir, 29, 30
Demirkan, Ayegl, 1 18
Demirel, S., 172
Democrite, 189
Denker, Hasan, 93
Derman, Uur, 1 70
Dervi elebi bin
Mustafa, 1 1 9
Descartes, 1 5 1 , 1 7 1 , 1 79,
1 80, 225
Despoena Maria, 32
Dickson, 37
Diderot, 177 , 227
Diez, von, 86
Dimitrako, Moroz
Beyzade, bkz. Moruzi
Dilgan, Hamit, 38, 1 19
Diogenes, 38
Dionysios Perige!les, 35
Diophane, 38
Diophantus, 38
Discorides, 204
Dizdar, Arman, 57
Dizer, Muammer, 93
Dominico Yerushalmi, 33
Dominique, St., 55
DZN
E
Ebersolt, Jean, 33
Ebu Bekir bin Mehram-l
Dimiki, 153, 1 54, 155.
1 70
Eblfeth Abdrrahman-l
Mansul-l-Hazini, 64
Ebu Tayyib Sddik Han
Kannavaci, 103
Ebu Zekeriya Yahya bin
Muhammed-l-Avvam,
94
Eblfida, smail,
93, 94,
144
Ebu Kasm Halef bin

Abbas-z-Zhravi, 51
Ebu Mansur Hasan bin
Nuh-l-Kumri, 2 1 1
Ebzziya Tevfik, 41
Eflatun, 59, 60, 63, 64.
105, 1 10, l 1 2
El-ceyli, 22
El-meybedi-Kadmir, 53
Elmutatabbib Ceylan, 63
Emir elebi, 65, 129
Emir-s-Said--ehid, 23
Erastosthene, 59
Erk, Nihal, 30
Esat Efendi, Yany al, 1 59,
1 60
Esirddin Mufaddal bin

mer-l-Ebheri, 53
Etmller, Michael, 194
Euclidis, 1 9, 37, 107, 108
Eyice Semavi, 38
Evliya elebi, 90, 107, 108,
152, 153, 1 85
Evrengzib, 1 36
Erk, Nihal, 30
Fethullah irvani, 20
Fevzi Kurtolu, 90, 9 1
Fienne, Feon Baptiste, 94
Fleury, Abbe, 1 7 7
Fonseca, Daniel, 194
Fonseca, Rodrigue, 134
Fournier Alfred, 1 1 7
Francesco Filelfo, 39
Fraru;ois d'Assise, St., 55
Franzesco Berlinghieri, 36
Frene!, Jean (Frenelius),
133
Fuat Kprl,
25, 40, 50,
1 0 1 , 147
Fuchs, Leenard, 124

Fuat Kamil Beksan. Dr.,
5 1 , 61
G
Gabriel, Albert, 37, 96, 97
Galip Ata, 50, 72, i 16
Galilee, 1 7 7, 1 78, 1 79, 180
Galland Antoine, 153, 157
Garras-zade Muhyiddin,
1 15
Gaselee, Stephen, 34
Gassendi, 225
Gazali, 54, 145, 185
Gennadius Scholarius, 42
Gencer, Ali hsan, 2 1 3
Gerlach, Stephen, 107, 108
Ghobis, Dr., 1 99
Gyaseddin Cemid, 18, 10
Gibbon, Edward, 32
Gilbert William, 124
Giovanni Maria Angiolello,
Goldschmidt, 185
Goldsmith, 1 85
Grew, N., 1 80
Guillet, G., 32, 42
urlitt, 67
Gutenberg, 56
Fahreddin Acemi, 40
Fahreddin sa Aydnolu,
22
Fahreddin Razi,
18, 1 10,
1 86
Fallopio, 26
Fabrizio, 26
Farabi, 1 10
Fatih, bkz. Mehmet 1 1 .
Fatin Gkmen, 1 0 1
Fazl Ahmet Paa, 1 3 5
Hac Kalfa, bkz. Katip

elebi
Hac Paa, bkz. Hzr
bin Ali
Haen, Anton de, 197
Hafz Ahmet Paa,
Kprl, 205
Hakk, Rusuklu, 68
Halil Ethem Bey, 33, 35,
74
Halil Faiz, 166

Halimi, 72
Hamdullah bin eyh
Cemaleddin, 88
Hamdullah-l-Mstevfi,
Hammer, von, 53, 86,
94
90,
147, 149, 180, 1 82
33
239
Hac Ahmet (Tunuslu),

89, 90
Hac Atmaca, 98
Hac Halife, bkz. Katip
elebi
Hamza, 120
Handmir, 1 59
Harezmi, Musa, 57
Hartman, Philippe, J ., 194
Harvey, William, 25, 26,
1 29, 135 , 180, 1 92, 198
Hasan, Gevrek-zade,
30,
50, 2 1 1 , 2 1 2
Hasan Hoca, Cezayirli,

.
202, 203
Hasan Paa, Cezayirli,

202, 203
Hayati-zade Mustafa Feyzi,

1 32, 1 34
Hayrullah Efendi, 217, 2 1 8

Hekim Arab, 5 3
Helmont, von. Jean
Baptiste, 193
Herbcrt, (tercman), 198
Herschel, W., 224
Hesiod, 38
Heyd Uriel, 95
Hoca-zade, 40, 44, 53
Hzr bin Ali, (Hac Paa) ,
1 7 , 2 1 , 22, 23, 24, 3 1 ,
161
Hzr Bey, 49
Hzr Halife Taberi, 127
Hildanus, Fabricius, 195
Hippocrates, 2 1 , 22, 23,
1 97
Homer, 38
Hook, Robert, 180
Huygens, Christian, 225
Hsameddin Tokadi, 29
240
Hseyin Efendi, Hezarfen,

156, 157
Hseyin Rfk, Krml,

206, 207' 208
smail inari, 201

smail Ferruh Efendi, 2 1 4
smail, Gelenbevi, 200,
203, 209
smail, Kalfa-zade,
199,
200, 204
bn Baytar,
17, 23, 1 17,
135, 157
bn-l-Cevzi, 94
bn Havkal, 145
bn Hordazbih, 94
bn Kemal, 66
bni Nedim, 1 1 3
bnn-Nefis, 23, 25,
Jacobs, Emil, 33
Jayakar, S.G., 30
Jenrter, Edward, 1 75,
L
216,
217
65,
125, 130
Jussieu, 226
Justinianus, 39
bn-r-Rd,
44, 46, 54,

56, 70, 160
.
brti Sina, 19, 20, 2 1 , 22,
23, 24, 25, 52, 53, 57,
67, 69, 1 10, 1 18, 125,
129, 1 60, 1 6 1 , 186, 188,
1 89, 1 9 1
bn-l Heysam, 5 5
bn Vahiye, 9 5
bn-l-Verdi, 94
brahim bin Abdullah-l

cerrah, 6 1
brahim Hatib-zade, 60
brahim Hakk, 184, 1 95,
1 86 , 187
brahim Mteferrika,
149,
168, 169, 1 70, 1 7 1 , 172,
1 73, 180, 186, 2 1 0
hsanolu, Ekmel, 220
nalck, Halil, 43, 125
nan, Afet, 78
brahim Paa, Damat, 78,
167, 168, 1 70, 1 8 1
brahim Ethem Paa, 207,
22 1
brahim Paa, Dr., 195
drisi, 144
hsan Sungu, 1 69, 2 10
hvan-s-safa, 1 85
Ioannis Kuttinius, 160
Irmak: Sadi, 187
sa, Sakzl Ali, 1 57
shak Hoca, 2 1 9, 220
shak sraili, 70
skender Bey, 32
skerlet-zade, 135
smail Eb'l Feth, 89
smail Crcani, 28, 66
K
Kabz Acemi, 1 19
Kadmir (el-Meybedi), 53
Kad-zade-i Rumi, bkz.
Musa Paa
Kahle, Paul, 74, 75, 76, 8 1 ,
82, 84
Kahya Esin,
Koptagel, lal, G. 133

Kprl, bkz. Fuat
Kraus, P., 63 , 1 1 3
Kritovulos, 3 1 , 32, 33, 34
Kubad Paa, 84
Kuran, Ercment, 2 1 7, 220
Kutbeddin irazi, 189
Kutbeddin Acemi, 53
Ktkolu Mubahat, 47
2 1 , 130, 2 1 3 ,
217 '
Kant, Immanuel, 225, 226

Karolidi Efendi, 32
Katip elebi ,Hac Kalfa),
87, 1 36, 137, 140, 141,
144, 145, 146, 147, 149,
150, 1 5 1 , 1 53, 154, 1 58,
174, 2 1 0
Kaysuni-zade, 1 15,
Kazancgil, Aykut,
1 16
2 1 , 23,
26, 27, 29, 30, 38, 44,
46, 47, 48, 62, 66, 68,
70, 74, 93, 95, 1 18, 125,
130, 132, 1 33 , 135, 1 5 1 ,
157, 166, 1 67, 169, 172,
175, 182, 184, 187, 1 96,
223
Kazvini, 28, 29, 58, 94,
1 10, 1 1 1
Kemaleddin Mehmed
Takprl-zade, 1 09
Kemal Reis, 78, 84, 85
Kendall, J., 226
Kepler, J ohannes, 1 78
Koi Bey, 126, 127
Korkut, ehzade, 63, 65
Kolta, K.S., 1 32
Lacaille, 224
Lagrange, l.L., 223, 224
Laigrtel-Lavastine, 5 1
Lala ahin, 1 5, 1 6
Lalanda, J.J., 199, 200, 224
L'Allemand, 1 76
LangJles, L., 207
Lambert, 223
Laplace, P.S., 224
Lari-i Acemi, 53
Lavoisier, A.L., 226
Leibniz, 179, 223
Leis bin Kehlan, 87
Leonardo da Vinci , 1 2 1 ,
122
Levi ben Gerson, 55

Linden, van der, Jean
Antonides, 1 94
Linne, 226
Lippert Julius, 59
Logofet Bey, Aristarki,
Long, Pere, 1 76
Lorenzo, G. d'Anania,
41
143
Louis XIV., 143, 182

Louis XV., 167, 1 77, 183
Ludwig Karan (?), 2 16
Ltfi Tokadi (Ltfullah
Molla, Ltfi. Sar Ltfi),
49, 50, 53, 58, 59, 60,
6 1 , 85, 108, 1 12, 140,
1 52
Luther, 122
Lybyer, 54
Ltfi Paa, 92
M
Mac Farlane, 207
Macit Karakurum,
Magellan, 88
1 56
241
DZN
Mahmut I., 182, 183, 202
Mahmut i l ., 47, 213, 216,
218, 219
Mehmed-l-Hadi, 19
Mahmut Paa, 40, 46, 54
Malpighi, 180
Marino Sanuds, 80
Martin Behaim, 79
Martin Crusius, 4 1
Mathias Corvinus, 39
Mathiole, bkz. Mattioli
Matteo d'Patsi, 39
Matthaus Norberg, 147
Mattioli, P.A. 205, 219
Maxim Manuel, 42
Mazhar evket pir, 122
Mazkar veis, 213
Megenberg, 28
Mehmet I ., 28, 1 18
Mehmet i l . , 3 1 , 32, 33, 34,
35, 37, 39, 40, 4 1 , 42,
44, 50, 53, 58, 60
Mehmet III ., 71
Mehmet iV., 130, 134, 1 54
Mehmet bin Ahmet bin
brahim, 1 57
Mehmet elebi, Yirmi
Sekiz, 1 68, 169
Mehmet bin Emir-l
Hasan-s..Suudi, 94
Mehmet Esat Bey, 202
222
Mehmet Kad-i Manyas, 29
Mehmet Mansur bin
Ahmet, 130
Mehmet bin Mehmet
Radosi-zade, 136
Mehmet Muglavi, 54
Mehmet bin mer Bayezit
bin Ak, 93
Mehmet Paa, Sokollu, 84,
93
Mehmet bin Sleyman, 30
Mehmet bin adan, 87
Mehmet ah elebi, 18
Mehmet Zevrek, Molla, 40
Me'mun, 1 12
Mercado, Luis, 134
Mes'udi, 145
Mevkufati Mehmet
Efendi, 183
Meyerhof, Max, 25, 26
Mieli, Aldo, 1 13, 171
Milton, 179
.
OT 16
Mirim elebi, Mahmut

bin Muhammed, 19, 61,
62, 63, 187
Molla Fenari, bkz.
emseddin
Monardes Nicolas, 133
Montagu, Lady, 175
Montecucoli, 184
Montucla, 18, 199, 201 ,
Mordtman, A.D., 37, 43
Mordtmann, J.H., 106,
107, 108, 140
Mornet, Daniel, 176
Moruzi, Dimitri, 2 12
Moche bin Raphael, 132
Mubarek ah Malaki, 22
Muhammed bin Mahmud
Ekmelddin Baberti, 22
Muhammed bin Musa
Kemaleddin-lDemiri,
bkz. Demiri
Muhyiddin-i Arabi, 16
Muhyiddin Mekki, 52
Mullet, Clement, 92
Murat I., 20
Murat i l., 20, 25, 29
Murat i li., 33, 93, 109 ,
1 10, 1 12, 1 13
Murat iV., 107, 108, 1 38,
152
Murat bin shak, 20
Musa Calinus-l-sraili, 69
Musa Paa bin Mahmut
bin Mehmet Salahaddin,
18, 19, 3 1 , 42
Muslihddin Mustafa, bkz.
Hoca-zade
Muslihddin bin Sinan,
63, 65
Mustafa il., 161
Mustafa III., 161, 198,
199, 200, 201 , 202
Mustafa bin Aliy-l
Muvakkit, 92
Mustafa Behet Efendi,
130, 217, 218
Mustafa elebi, 99
Mustafa Efendi, Tokatl,
199, 202, 21 1
Mustafa Sekakini (Dervi),
1 13
Mustafa Zeki, 99
Muzaffereddin irazi, 63
Mkrimin Halil, 1 5 1
M'min, Mukbil-zade, 27.
28, 29
Mynsicht, Adrian, 166
N
Naima, 149
Napier, John, 99, 179
Napoleon Bonaparte, 204
Nasireddin Tusi, 1 10, 1 12,
1 19
N asuh-l-Silahiy-l
Matraki, 96, 97, 98
Necmeddin Mahmut bin
Ziyaeddin lyas irazi,
70
Newton, Jsaac, 179, 188,
203, 227
Nicola di Genova, 76
Nicolas Myrepsos, 131
Nicolaus di Salerno, 131
Nicolaus Sogundinus, 32
Nicoloso da Rocco, 76
Nidai, Dervi, 1 16, 1 1 7
Nizami-i Aruzi, 185
Nointel, Marquis de, 135,
157
Nuh bin Abdlmennan,
0-
Oberhummer, Eugen, 83
Omont, Henri, 32, 1 70
Orhan Bey, 15, 1 6
Ortelius, Abraham, 82,
143. 148
Osman bin Abdlmennan,
204, 205
Osman Efendi, Seyyid, 203
Osman Ergin, 1 5 1 , 212,
222
Osman ah, 1 1 1
Osman evki, 24, 27, 67,
72
Osmanl Devleti lmiye
Tekilat, 73
Osmanl Medreseleri, 73
Osmanllarda XVI. Asrda
Saat, 73
Osmanl Trklerinde
Eczaclk, 1 18
242
OSMANLI TRKLERiNDE LM
Osmanl mp. Tp
Zoolojisi ve Parazitoloji ,
217
Opitz, Kar!, 197

mer Hayyam, 64, 1 12
mer ifai, 1 6 1 , 162, 1 66,
189, 190, 1 96
zege, Seyfettin,
80
167
Pandolphe Malatesta, 40
Pappos, 36
Paracelsus, 50, 122, 1 3 1 ,
1 32, 162, 1 64, 166, 1 95,
211
Pertussi, A., 43
Petis de la Croix, 1 57
Petro, ar Deli, 1 98
Peter d'Albano, 56
Piyale Bey, 65
Piri Reis, 74, 75, 76, 77,
78, 79, 81, 82, 83, 84,
85, 92, 144, 146, 147
Piri-zade Mehmet Efendi,

183
Piyale Paa, 92
Pius il., 42
Plinus, 56
Plutarque, 32, 59
Pterie, Picrre de la, 194
Pourchot, Edmond, 1 7 1
Primi, G., 77
Pristley, Joseph, 226
Purbach, 56
R
Ragp Paa, Koca, 202
Raif Mahmut Efendi, 209
210
Rathgen, B. son, 184

Regiomontanus, (Johannes
Mller), 56, 104
Rewiczki Baron, 1 70
Rifat, Dr. Kilisli, 26
Rifat Osman, 67
Ritter, Helmuth, 20, 36
Riviere, de la (Rivierus)
133
Riza Tahsin Gener,

222
Robbs, Jacques,
Robert Grosteste, 55
Robert Volturio, 40
Rochefort, de, 1 8 1 , 182
Rodinson, M., 140
Rollin, Charles, 1 77
Ronciere, Charles de la,
174
216,
Rousseau, J.J., 2 14, 227

Ruska, Julius, 1 13
Russel, Bertrand, 223
Rkneddin Ahmet, 28
Rycaut, Paul, 138
1 92
Sinan Paa, 49, 50, 58, 90

Siraceddin Muhammed-s
Secavendi, 1 04
Siraceddin mer ibn-lVerdi, 1 1 1
Siyahizade Dervi, 128
Socrates (Sokrat), 6 1 , 160,
1 89
Sonar Semuhi, 221

Solak Vural, 223
Spandouyn Cantacassin,
Spinoza, 197
Stahl, G.S., 225
Stoerk, 2 1 5
Subhi, Mverrih, 198
Suter, H., 106
Sheyl nver, 23, 25,
1 03,
104
Sadi Selen, 77, 97

Sait elebi, 1 68, 174
Salih bin Nasrullah bin
Sellum, 130, 1 3 1 , 132,
134, 162
Salih Zeki,
19, 20, 49, 99,

104, 140, 200, 201 , 203
Sar Nil (Akdeniz), 46,
197, 2 1 2
Sarton, George, 20, 24,
64, 80, 1 3 1 , 1 80 , 228,
229
Schweigger, Salomon, 107
Sayl, Aydn, 27, 46, 62, .
67, 90, 9 1 , 93, 1 0 1 , 104,
207, 222
Scotti, 183
Scotus Erigena, 160
Sedillot, A., 18, 62
Sehl bin Aban, 87
Selim 1., 63, 67, 70, 7 1 , 72,
73, 74, 1 10, 1 1 1 , 1 13
Selim il., 1 12, 1 16, 2 1 7
Selim III., 204, 209, 21 1 ,
212, 2 1 3
Selim Nzhet Gerek,
1 19, 169, 1 70, 207, 208
Sonnert, Daniel (Senartus) ,

1 3 1 , 1 33, 1 62, 194
18
191,
32
Sabuncuolu, bkz.
erefeddin Ali
Sadeddin, Hoca, 100,
Seyyid erif Crcani,

Sendenham, Thomas,
27,
29, 45, 46, 47, 48, 5 1 ,
52, 5 7 , 68, 73, 7 4 , 92,
95, 1 0 1 , 109, 133, 175,
196, 213, . 215, 2 1 7, 222
Smer, Faruk, 27
Sleyman Aa, 183
Sleyman elebi, 26
Sleyman bin brahim,

131
Sleyman, Kanuni,
20 72,
73 78, 83, 84, 88, 95,
96, 1 10, 1 13, 1 14, 1 1 7,
156
Sleyman Makami, 201
Sruri, 2<t, 1 10, 135
Sssheim, K., 2 15 , 2 1 6
Swammerdam, Jan, 1 80
Swieten. Gerard, van, 1 98
akirolu, M.H., 43
aban ifai, 1 6 1
ah-i Cihan, 1 57
eyh Edib-l-Hasan-l
Cebeci, 1 74
eyh smail Telhlvi, 187
eyh Mehmet hlasi, 143,
Serenos, 36
Servetus, Michel, 25, 130
144
Seydi Ali Reis, 74, 82, 85, . emsettin Ahmet bn .
86, 87, 88, 94, 146
Kemal, 1 20
e;rseddin bin Hamza-el
Seyyid Mustafa, 207, 208,
Fenari, 17, 18, 2 1 , 22
209
243
DZN
emseddin-i taki, 129, 1 30
emseddin Semerkandi,
17, 19, 20
erefeddin Ali bin-el-hac

lyas (Sabuncuolu), 43,
5 1 , 52, 57
erefeddin Yaltkaya, 59
inasi, 140, 1 59, l 70
ehsvarolu, Bedii Nuri.
2 1 , 26, 46, 68, 1 18, 190,
222
Theon (zmirli), 58
Thuasne, L.. 40
Timur, 18, 53
Toderini, G., 35, 150,
Venturi, 1 12
Vergennes, de, 1 82
Vesalius, Andreas, 25,
1 73,
Vesconti Pietro, 80
Villeneuve, Marquis de,
201 , 202, 203
Torol E., 222

Tott, Baron de,
183, 197,
201 , 202
Truguet, de, 204

Turgut Reis, 92
Tycho Brahe, 102,
Taberi Bkz. Hzr Halife

Taberi
Taceddin brahim, bkz.
Ahmetli
Taceddin-i Krdi, 16
Taeschner, Fr., 29, 94, 97
1 4 1 , 144, 1 53, 174
Tekinda, Sehabettin,
Tekeli, Sevim, 21, 38,
73,
73.
78, 90, 9 1 , 98, 1 0 1 , 1 02,
103, 104, 105, 106, 107.
108, 109. 207, 208, 221 ,
222
Terziolu. Aslan, 27, 67,
95, 175
Tahir Bey (Bursal). 24,
25, 1 6 1 , 200, 2 1 9
Tahsin z, 44
Takyeddin bin Muhammed
bin Ahmed bin-el-Maruf
bin-el-Emir Nasireddin
Mengberti, 73, 99, 100,
103, 1 04. 1 06, 107, 1 08,
1 09
Takprl-zade, 109
Tevfik Esen, 185
Thales, 189
Thomas d'Aquin, 55, 134,
160
Thames de Cantimpre, 56
Thomaschek, N., 86
T!eon (skenderiyeli), 36
1 57
Yivien de St. Martin, 147

Voltaire, 1 94, 203, 2 14,
227
1 04,
1 7 1 , 172
Wiederman, E., 63,

Wilhelm il., 83
U-
Ulu Bey,
65
1 8, 19, 47, 48,
62, 1 73
Umur Bey, Timurtaolu,

2 1 , 26, 68
Umur Bey, Aydn-olu, 1 7

Unat, Faik Reit, 220
Unat, Ekrem Kadri, 2 1 5 ,
217
Ungnad, von, 107

Usameddin Ahmed bin
Mustafa, bkz.
Takprl-zade
Uspenski, 33, 34
Uzel, lter, 95
Uzluk, Feridun. Nafiz ,26,
66, 68, 1 35, 1 36, 1 66,
196, 197, 1 98, 2 1 5, 216,
2 1 7 , 227
Uzun Hasan, 33, 48
Yahya bin Mehmed-lGaffari, 65

Yakovaki Efe:.di, 2 1 0
Yakup Hekim, 5 3
Yakut, 9 3 , 94
Yani Paleolog, 29
Yldrm, Nuran, 2 1 , 6 1 ,
70, 1 67, 2 1 8
Yrilkolu, N.N., 68
Yule, Henry, 86
Yusuf Akura, 75
Yurdodu, Hseyin, 95,
97
Yusuf Kemal, Prens,

Yusuf bin Kemal, 87
Ycel, Hasan Ali, 7
73
lken, Hilmi Ziya, 223

nver, Bkz. Sheyl nver
36
Uzunarl, smail Hakk,
Zeydan, Corci, 203

Zeyneddin bin smail-l
Crcani, 20, 28
Zeynelabidin bin Halil,
128
Y-W
Vambery, A., 86
Vavassore, 32
Varennius, Bernhard.
Yasco de Gama, 87
124,
1 30, 1 35, 193
Zekeriya-el-Kazvini, bkz.
Kazvini, 2 1 , 70, 1 46, 1 57
Zekeriya el-Razi, 2 1 , 66,
188
70, 146, 1 57, 1 6 1

39
Zorzi Dolfin,
ADIVAR (Dr. ABDLHAK ADNAN)

( 1 882-1955)
lim ve siyaset adamlarnzdandr. Gelibolu'
da doan A. Advar, tp tahsiline stanbul'da
balad, sonra devrin istibdadndan Avrupa'ya
kaarak Berlin Tp Fakltesinde almaya ba
lad. 1909'da Merutiyetten bir yl sonra yrda
dnerek Tp Fakltesine profesr oldu ve Fa
klte ynetiminde grev ald. Trablusgarp ve
Birinci Dnya Savalarna Hilaliahmer (Kz
lay) Mfettii ve doktor olarak katld.
Dr. Advar, son Osmanl Mebusan Mecli
sinde Mebus olarak bulundu. stanbul'un iga
linden sonra, ei Halide Edib'le Anadolu'ya
geerek, BirinCi Trkiye Byk Millet Meclisi
hkmetince Shhye ve Muavenet-i timaiye
Vekilliine getirildi, daha sonra Meclis kinci
Bakan oldu. Cumhuriyetin ilanmdan sonra
da 1926 ylna kadar stanbul mebusu olarak
vazife grd, 1926'da eiyle birlikte memleketi
terk etti.
Advar'lar 1939'a kadar ngiltere ve Fransa'
da yaadlar. Adnan Advar Fransa'da lmi in
celemeler yapt, Paris Dou Dilleri Okulu'nda,
Trke hocas seilerek sekiz yl baar ile bu
revi srdrd. Bu yllarda Fransa'da La Sci
ence chez les Turcs Ottomans (1939) isimli n
l eserini yaynlam; ngiltere'de, Encyclope
dia Britanica'nn "Trkiye'nin Yeni Zaman Ta
rihi" blmn yazmtr. Yurda dndkten
sonra Milli Eitim Bakanlnca karlnas
na karar verilen slam Ansiklnpedi'sinin yayn
kurulu bakan oldu ve youn bir alma orta
mna girdi. Bu dnemde nemli kitaplar yazd,
eviri yapt. (Russel'den Felsefe Meseleleri,
1939 ve Faust'a Dair Bir Tahlil Tecrbesi, 1939
gibi). Ayrca slam Ansiklopedisinde ve bilim
sel dergilerde aratrmalarn yaynlad, gnde
lik gazetelerdeki fkri yazlarn cilt halinde
derledi. (Bilgi Cumhuriyetinden Haberler,
1945; Dur ve Dn, 1 950; Hakikat Peinde
Emeklemeler, 1954). 1946-1950 aras bamsz
olarak Millet Vekillii yapt, 1955 ylnda s
tanbul'da ld.
ESERLER:
- KD\l'Dahil-
20000
Tarih Boyunca lin ve Din 1943/44, 1970,

1980
Osmanl Trklerinde lim 1939, 1943,

1 970, 1982

A. Adnan Adıvar - Osmanlı Türklerinde İlim PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

A. Adnan Adıvar - Osmanlı Türklerinde İlim PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A.

1 . Bask Paris 1939

EVRM Matbaaclk Ltd. ti.

Gelitirilmi IV. Basm Hazrlayan :

Prof. Dr. Sevim Tekeli

Bu incelemenin konusunun yanl anlalmamas iin, he

(1) B. Croce'nin bu szleri, 1936 ylnda British Academy huzurunda talya

Uzun bir gurbetten sonra memlekete dndm zaman, bu ese

cana inanyorum . Bu kk eser, Osmanl Trkiyesinde geen be

DRDNC BASKIYI SUNARKEN

Osmanl Trklerinde lim'in

Paris'te yaplan ilk basks ile

( 1939) stanbul'da yaplan ikinci basks (1943) Yazan tarafndan

Osmanl Trklerinde lim'i drdnc defa yaynlamaya hazr

DRDNC BASKI NDEK EK'LER

Sze Balamadan (1939)

Sze Balamadan (1943)

IV. Basky Sunarken

XIV. - XV. Yzyllar

Fatih Sultan Mehmet ve lim

XV. Yzyln Sonu ve XVI. Yzyln Ba

XVI. Yzyl ve Deniz Corafyaclar

XVII. - XVIII. Yzyllar ve Katip elebi

XVIII. Yzyl ve Matbaa

XVITI. Yzyln Sonu - Matematik ve Tp

XIX. Yzyl ve Yenileme Hareketleri

xv. - xv. YZYILLAR

Bir millette ilmin balang tarihini tespit etmek hemen hemen

medresesi, daha nce Seluklular devrinde alm olan medrese

XIV. -XV. YZYILLAR

mz sylemek lazmdr; bununla birlikte, stanbul niversitesi Ki

Toprak, yaaylar bilgilerine uygun olan ulemann etini yemez

naklarda bildirilmekteyse de bu eserin olu Mehmet ah elebi ta

ccOnlarda (Semerkantllar) kusur yoktur; ayplanacak olanlar,

Semerkant medresesi bamderrisliinde bulunduu srada

panarak derse gitmeyen Kad-zade'nin evine bizzat Ulu Bey gidince

0,017452406437 olduu gsterilmektedir. (Bu hesaplar iin bkz. Sa

Murat 1. ve Yldrm Beyazt devirlerinde (1359-1402) Osmanl

ricik tam nshas Berlin ktphanesinde bulunmaktadr (bkz. W.

Bu devirde en tannm baka bir hekim-yazara eriiyoruz ki,

lunan ifa-l-eskam isimli kitabnda adnn Hzr bin Ali-l-Hattah

XIV.- XV. yzyILLAR

eserin en belirli nitelii, verdii bilgilerin ak ve kesin ifadelerle

bal mretteb ala erbaa akval

( 1 ). Kmm Arapada yen anlamna olmak dolaysyle, yen iinde saklanacak

Souk, rutubet ve kuruluun sala etkisiyle balayan bu kitap, na

Hac Paann Manisa ktphanesinde Kitab-l-musamma bi

[Ek - 3] Servutus'un, lbn Nefis'ten (121 0-1288) yaklak yz yl sonra k

reseye kadar yolda ders okutur (meaiyun) ve medresenin avlusuna

XIV.- XV. YZYILLAR

XV. yzyln ilk senesinde ( 1 2 mays 1400) Yldrm Beyazt ta

Anadolu ve istanbuf'da imaretlerin, Ahane, Tabl'ane ve Misafirhane/erin Ruhi

5507) 841 ylnda yazlm ve padiaha ithaf edilmi bir nshasna

u Osmanl-Trk eserlerine gemitir. Bu eserde (bkz. Paris, B ibi.

Murat II. devrinde yaayp Fatih'in ilk senelerinde vefat eden

hnnur ve Hazainssrur eseri hakknda (Vol. 1 , No. 2, 1 943), erafeddin Sabun

kehhallerin yetime tarz ve igal ettikleri yerden balayarak gz anatomisi, fizyo

[Ek 7] Demiri'nin bu kitab Farsaya ve Latinceye de ( 1 664) evrilmitir. Ha

FATH SULTAN MEHMET VE LM

Tarifi yerde bitmez ara kan kibarn.

biraz durmak lazmdr (1). G. Guillet, aada ad geen tarihinde

G. Guillet, Histoire du Regne de Mohanmed il. Empereur des Turcs, Paris,

FATH SULTAN MEHMET VE LM