O

MODERN KENTN OLUUMU

Max Weber
ehir teorisi, her gazetecinin, airin ve romancnn bildii bir eyi,
yani ehrin yaayan bir ey olduunu her naslsa aklayamyor. Bir
yaam sistemi olarak ehir, bizatihi biyolojik evrimin yapsna nfuz
etmekte, yeni ehir haerat ve ehir hayvanlar biimleri yaratmak
tadr. Gmn bcei, gve, tahta kurusu ve haman bcei gibi
kentsel haerat vardr. Bunlar, proletarya kadar kente zg, brok
ratlar kadar kentlidirler. San ve sokak kedisi, kentlerin, soyutlan
ma ve sofistike sinisizm kadar kentsel bir grntye sahip hayvan
sakinleridir. ehirde sere, srck ve gvercin gibi kular aleminin
temsilcileri vardr. O nlar da ehrin dier sakinleri gibi, ayn souk
kanllkla trafikten kanyor, meydanlarda mnakaa ediyor, bina
saaklarnda toplantlar yapyor, ticaretin yan rnlerinden rzklarn
kazanyorlar. Yeryznden azad olmu insan ruhunun z gibi, her
ehrin afanda dairelerin, dikdrtgenlerin, okgenlerin ve gen
lerin, yani ehrin geometrisinin bir sis bulutu iinde yzer gibi
olduu anlar vardr. Yldzlarn aydnlatt gecelerde ehrin kulele
rinin ve onlarn klahlarnn, karanl, mthi heyecan verici yldz
lardan koparrcasna g zorlad ve ehrin, bizzat zamana kar
insanolunun keskin bir iddias gibi grnd anlar vardr.

Max Weber, iinde yaadmz ehrin nasl bir seyir izlediini, tarihi
ve sosyolojik bak as ile yetkin bir biimde dile getirdii bu
eserde, akademik camia kadar, her ehirli insan iinde nemjj
bilgiler sunuyor.

r ^ y a r in

Fatma Sultan Ml. Kalalba Sk. No: 49 Topkap-STANBUL

Tel: (0212) 521 91 13-23 Fax: (0212) 521 90 86
wvw.yarinyoyinlari.com
online sipari:

www.kidap.com.tr

^ y a rn
Yayn No

Kitabn Ad

EHR

Orjinal Ad

The City

Sosyoloji Dizisi
Yazar
Yayn Editr
Kapak - Mizanpaj
Son Okuma
ISBN
1-8. Bask
9. Bask
Bask ve Mcellit

Yaync Sertifika No
Yaync Adresi
Tel & Fax
Sipari Tel & Web

1
Max Weber
Peren Birsaygk Mut
Necip Taha Kdey
Haldun EKER
978-605-4195-47-3
Bak. Yaynlar
Ekim, 2010
stanbul Matbaaclk
Gmsy Cad. Ik Sanayi Sitesi B Blok No: 21
T opkap-Zey tinbumu/ST ANBUL
Tel: 0212 482 51 66
12628
Fatma Sultan Mh. Kahalba Sk. No: 49
T opkap-ST ANBUL
Tel: (0212) 635 27 66 Fax: (0212) 521 90 86
(0212) 524 7 524 www.kidap.com.tr
Great Britain 1960 tarihli ngilizce basksndan tercme edilmitir.
Eserin her hakk YARIN YAYINCILIK'a aittir.
Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
zinsiz oaltdamaz, basamaz

MODERtt KENTM OLUUMU

MAX WEBER

EDTR
Don Martindale & Gertrud Neuwirth

Trkesi
Musa Ceylan

^yarn

Max Weber
Max Weber (1864-1920), ayr bir sosyal bilim olarak sosyolojinin ku
mcularndan saylmaktadr. zellikle, Protestanlk ile Kapitalizmi ilikilendiren "Protestan Ahlk" tezi ve brokrasiye ilikin grleriyle tannan
bu byk Alman sosyologu, atalar Protestan inanlar yznden gemite
Katolik zulmne uram ama daha sonralar baarl giriimciler olmu bir
ailenin ocuu olarak dnyaya geldi. 1897'de bir ruhsal knt geiren
Weber, drt yl sreyle entelektel faaliyetlerden uzak kald. lk feminist
lerden olan kars Marianne ile birlikte, Heidelberg'deki evlerinde pazar
gnleri dzenli olarak gerekletirdikleri seminerlerle, 20. yzyl banda
Almanya'nn en etkileyici entelektel evresini oluturdular. Weber'in sos
yolojiye katks muazzamdr. Sosyal bilimler iin felsefi bir temel sunmu;
sosyoloji iin genel bir kavramsal ereve gelitirmi ve dnyann tm
byk dinlerini, kadim toplumlar, iktisat tarihini, hukuk ve mzik tari
hini ve daha pek ok alan kapsayan konularda ciddi aratrmalar ortaya
koymutur. Weber'in yapt yaymlar, ele ald konular kadar genitir. En
nemli almalar unlardr: Ekonomi ve Toplum (1922), Protestan Ahlak
ve Kapitalizmin Ruhu (1905), Genel ktisat Tarihi (1923), in'in Dini (1916),
Hindistan'n Dini (1916-17), Kadim Musevilik (1917-19).

indekiler
nsz ............................................................... 9
Amerikan ehir Teorisinin lk Biim leri................................................... 12
Ekolojik ehir Teorisinin Ykselii............................................................. 24
Sosyal-Psikolojik Bir ehir Teorisine Dair Notlar................................... 40
ehir Teorisi Konusunda Avrupa'daki Gelimeler................................. 56
Max Weber ve Avrupa ehir Teorisi...........................................................67
Max Weber'in Amerikan ehir Teorisi Asndan Geerlilii..............75

1. BLM ....................................................... 85
EHRN DOASI............................................... 85
ehrin Ekonomik Karakteri: Pazar Yerleimi...........................................87
Tketici ye retici ehir Tipleri.................................................................. 91
ehir ile Tarm Arasndaki liki.................................................................. 95
Politik-dari ehir Konsepti.................................. .......................................97
Kale ve Garnizon..........................................................................................101
Kale ve Pazarn Bir Kaynamas Olarak ehir..................................... 105
Avrupa ehrinin Birlie ve Statye Dair zellikleri...........................109

2 . B L M ..................................................... 121

AVRUPA EHR ............................................... 121

Mlkiyet Haklar ve Kiisel Haklarn Durumu................................... 123

Kardelik likilerinin Kurulmas ve ehrin Oluumu...................... 130
ark'ta Kentsel Gelimenin nndeki Esrarengiz Engeller.............134
Kardelik likileri Kurmann nkoulu Olarak Klanlarn Bozulmas... 136
Klann Eski ve Ortaa ehri in nem i.............................................. 142

Avrupa'da Yeminli Konfederasyon.........................................................145

Kentsel Birliin Sosyolojik nem i...........................................................147
Cermenik Kuzey'de Kardelik.................................................................. 155
Avrupa'daki Gelimelerin Temel Bir Unsuru Olarak Yurttam Askeri
Adan Yeterlilii..........................................................................................163

3. B L M ..................................................... 165
ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR.. 165
Aristokratik ehrin D oas....................................................................... 167
Venedik'te Tekelci-Kapal Aristokratik Egemenlik.............................169
Dier talyan Topluluklarnda Aristokratik Ynetim Gelimeleri... 177
ngiltere'de Kentsel Oligariye Kraliyetin Koyduu Snrlamalar... 182
Kuzey Avrupa'da Siyasi Sekinlerin ve Loncalarn Egemenlii...... 190
Antikite'nin Karizmatik Klanlar.............................................................192
Savalarn Ky Yerleimi Olarak Eski Aristokratik ehir............... 197
Ortaa ehriyle Kartlklar.................................................................... 206
Aristokratik ehrin Ekonomik Yaps..................................................... 209

4. BLM ...................................................... 217

PLEPLER EHR .............................................. 217
Bir Siyasi Birlik Olarak "Popolo"nun Devrimci Nitelii................... 219
Ortaa talyan ehrinde Toplumsal Snflar Arasnda G Dalm. 220
Roma Tribnleri ile sparta Ephorlar Arasndaki Paralellikler..... 229
Antik Dnem ve Ortaa Demokrasisinin Karlatrmal Yaps... 239
Antik ve Ortaalarda ehir Tiranlklar............................................... 244
Ortaa talyan ehrinin zel Konumu................................................. 250
Ortaa Kentsel Topluluunda eitlilik Siyasi zerklik................ 251
ehrin zerk Hukuku ve Loncalar..........................................................254
zerk Ynetim: zerk Bir Hukuki ve dari Yarg............................... 255
ehrin Vergilendirme Yetkisi ve Darya Kar Hara ve
Vergi Ykmllnden Kurtulma................................... ....................258
Piyasa Dzenlemesi: Ticaret ve Zanaat Politikas ve
Tekelci Dlama Yetkileri............................................................................259
Ortaa Kentinin, Kentli Olmayan Katmanlarla likisi.................... 263
ehir ve Kilise................................................................................................ 266

5. BLM ...................................................... 271

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS................ 271
Avrupa'da Ana ehir Tipi.................................................................... 273
Antikite'de ve Ortaa'da Snf Kartlklar..........................................274
Antikite'de Kk Kyl Demokrasisi; Ortaa'da Profesyonel Esnaf
Demokrasisi.................................................................................................. 278
Yunanistan ve Roma'daki Gelimeler Arasndaki Farkllklar.........285
Antik ehirde karlarn Askeri Yn................................................... 288
Ortaa ehrinde Barl ktisadi karlarn Hkimiyeti................. 293
Antikite'de Rasyonel ktisadi Teknolojinin
Tayclar Olarak Negatif Ayrcalkl Stat Gruplar....................... 294
Kleler.............................................................................................................295
Borlu. Kleler...............................................................................................296
Yanamalar.................................................................................................... 296
Azat Edilenler.... ..........................................................................................298
Bir Savalar Birlii Olarak Antik ehrin,
Ortaalarm Ticari ehirleriyle Karlatrlmas............................303
Yunan Demokrasisinden Farkl Olarak
Roma Demokrasisinin zel Karakteri................................................... 311

SELM KAYNAKA ...................................... 318

nsz
Elimizde mevcut almalar arasnda kentselliin sistematik bir
teorisine en fazla yaklaanlar, Max Weber'in keskin almas
"Die Stadt" (ehir) ile Robert A. Park'n "ehir: Kentsel Ortam
da nsan Davrannn ncelenmesine Dair neriler" balkl
unutulmaz makalesidir.
Louis W irth (A. J. S. Vol. XLIV, July 1938, No: 1, s. 8)

ada Amerikan ehir teorisinin kriz iinde olduunu

grmek iin fazla zeki olmaya gerek yok. Her sezon, ehir
konusunda bir yn yeni kitap yaynlanyor. Bunlar ok da
okunmaya deer kitaplar deiller. Bu durum, kendini, ou
rencinin snavlar ncesinde bu kitaplar okuma zahmetin
de bile bulunmamalar gereinde de gstermektedir. ren
ci ylesine sklmaktadr ki, bir mddet sonra kendini dersten
kalmakla kar karya bulur. Benzetmeyi deitirmek gere
kirse, ehir zerine yazlm kitaplarn arasnda kendinizi
ou kere, iinde yaamm tamamen yok olduu bir ller
ehrinde (nescropolis) hissedersiniz. Kitaplarm yazarlar da
bunu hissediyor gibiler. Zira adeta Aratrma malzemeleri
ne hayat vermek amacyla gecikmi bir aba sarf edercesine,
ehir ortamna tepki gsteren kentli insanm bir "segmenter"
kltr ve "izoid" mantalite gelitirdiini ne sryorlar.
ehri yorumlarken, onu, kamu sal dairesinin imknlarn

1 0 / EHR

aan bir klfet veya anlamsz bir smak olarak tasavvur et

mek arasnda bir yorum noktas olmad grlyor. O halde,
Ezekiel'in sorduu gibi, bu kuru kemikler vadisinde "Bu ke
mikler yaayabilir mi?" diye sorabilirsiniz.
ehir teorisi, her gazetecinin, airin ve romancnn bildi
i bir eyi, yani ehrin yaayan bir ey olduunu her naslsa
aklayamyor. Bir yaam sistemi olarak ehir, bizatihi biyo
lojik evrimin yapsna nfuz etmekte, yeni ehir haerat ve
ehir hayvanlar biimleri yaratmaktadr. Gmn bcei,
gve, tahtakurusu ve hamam bcei gibi kentsel haerat var
dr. Bunlar, proletarya kadar kente zg, brokratlar kadar
kentlidirler. San ve sokak kedisi, kentlerin, soyutlanma ve
sofistike sinisizm kadar kentsel bir grntye sahip hayvan
sakinleridir. ehirde sere, srck ve gvercin gibi kular
leminin temsilcileri vardr. Onlar da ehrin dier sakinleri
gibi, ayn soukkanllkla trafikten kamyor, meydanlarda
mnakaa ediyor, bina saaklarnda toplantlar yapyor, tica
retin yan rnlerinden rzklarm kazanyorlar. Yeryznden
azat olmu insan ruhunun z gibi, her ehrin afanda dai
relerin, dikdrtgenlerin, okgenlerin ve genlerin, yani eh
rin geometrisinin bir sis bulutu iinde yzer gibi olduu anlar
vardr. Yldzlarn aydnlatt gecelerde ehrin kulelerinin ve
onlarn klahlarnn, karanl, mthi heyecan verici yldz
lardan koparrcasma g zorlad ve ehrin, bizzat zamana
kar insanolunun keskin bir iddias gibi grnd anlar
vardr.
ehir zerine yazlm kitaplar incelediimizde, yeter
sizliklerinin nerede olduu hemen gze arpmaz. Yetersiz
liklerinin istatistik tablolarnda olmad kesin... nk her

NSZ / 11

ehir, uygulamal matematik asndan bir derece dank bir

yapdr. Bu yetersizlik, milyonlarca kilovat saat, milyonlarca
tonluk kmr, demir, elik, beton ve tula ile ifade edilen bir
argmandr. elik raylarm lineer mil lsnde metrik ifa
desidir. ocuk lmleri ve tberkloz konusunda insano
lunun yakardr. Sular, ocuk sular, fuhu, sabkallk,
zihinsel hastalklar ve bunamaya dair yzdelerle ifade edilen
bir protestodur. lem hacimlerinde, toptan satlarda, kredi
miktarlarnda, perakende ve toptan deerlerinde, bordrolarm
byklnde, nakit rezervler ve bakiyelerde ifadesini bulan
ho bir gvencedir.
ehir kitaplarnn kapsadklar kalemler asndan eksik
olduklarn da syleyemeyiz. Siyasal partiler olmadan; pat
ronlar, makineler, ticaret odalar, kredi kurulular, ii sendi
kalar, fabrikalar, gazeteler, kiliseler ve okullar olmadan; re
fah kurulular, hayr cemiyetleri, insani cemiyetler, mzeler,
sanat galerileri, kulpler, hayvanat baheleri, oditoryumlar,
parklar, oyun alanlar, gecekondular, genelev blgeleri, nehir
kenarlar yahut park bulvarlar, ana caddeler, ormanlar, art
ma tesisleri ve taksi irketleri olmadan bir ehir nedir ki?
ehir kitaplarnda, bizzat ehri yaratan aydnlatc ilke
hari her eyi bulabilirsiniz. Bu bize, Pirandello'nun Six Cha
racters in Search of an Author (Bir Yazar Arayan Alt Karakter) adl
eserini hatrlatyor. Tam da btne hayat veren tek elzem art d
nda her ey var. Tm bunlar sylendikten sonra, "ehir nedir?"
sorusu hl cevapsz duruyor.
Bunca zaman sonra Amerikan sosyolojisinde bu sorunun
hl cevapsz kalmas, yalnzca Amerikan sosyoloji teorisi
nin zel gelime koullar ile aklanabilir. Bizatihi sorunun

kendisi, tm aklyla daha yakmlarda ortaya kmtr.

Bu durum, Avrupa'da aralarmda olaanst nemiyle Max
Weber'in almasmm da bulunduu bir ehir teorisinin ba
lang noktalarma zel bir ilgiyi gerektirmektedir. Weber'in
sorumuzla alakas, Amerika'da ehir kavramnn teorik geli
iminin aamalar gzden geirilmek suretiyle incelenebilir.

Amerikan ehir Teorisinin lk Biimleri

Modem Avmpa ehri, yzyllardr var; buna karlk
az sayda Amerikan ehri on dokuzuncu yzyl ncesine
dayanr. Amerikan ehirleri, Avrupa'da yalnzca Cermenik
Dou'nun yeni kurulan ehirleri iin geerli olduu ekilde,
uzun sreli yerel geleneklerinden ayrlmaktadr. Yeni kuru
lan bir ehir, ana modelinin aksine, grece basitletirilmi bir
yapya sahiptir. nk yeni ehrin kalk noktas, kanlmaz
olarak gelimi bir ehrin son aamasnn basitletirilmi bir
versiyonudur. Amerikan ehirleri, kurulu zamanlarnda
ngiltere'de var olan kentsel biimlerin byle basitletirilmi
versiyonlar idi. Ve Avmpa'da ulusal g genel olarak ksmen
kentin evrimi ile ayn yaygnlkta bymken Amerika'da
ulusal gcn gelimesi, ehirlerimizin ounun oluumun
dan nce gerekleti. Amerikan devrimi ncesinde kurulan
az saydaki ehir, ngiliz modeline dayandrlm ve smrge
meclislerince bu ehirlere snrl yetkiler tannmt. Bu yetki
ler, kstl oyla seilen bir konseyde toplanmt. 19. yzyln
balarnda nfusun yalnzca %4', nfusu 8 bini aan ehir
lerde yayordu. 19. yzylda ehirler ortaya kmaya bala
dka, genellikle iki ubeden oluan bir meclis yapsna sahip
(iki ubeden biri ehrin semtleri tarafndan seiliyordu) eyalet

 N S Z /13

ynetimleri modelinin taklidiydiler. Bu sistemin tevik ettii

siyasal aktivite ok byktr, nk ak seik sorumluluk
tan kanmay kolaylarmaktayd. 1880lerde James Bryce,
Birleik Devletler'de kent ynetiminin, siyasal baarszlklar
arasnda en barizini oluturduunu ne sryordu.1Bu yarg
ya gtren olaylar, Amerika'nn ilk ehir teorisi iin nemliydi.
Sanayi devriminin etkileri hissedildike Bat dnyasn
daki ehirlerin boyutlarndaki byme muazzamd. 18801erde, szgelimi Prusya'nn ehirlerinin nfusu iki milyon artt.
Fransa'nnkiler bir milyon artarken ngiltere ve Galler ehirle
ri 750 binlik bir nfus art gsterdi. Ve 1890lara gelindiinde
Londra ve Paris, yzyln ortasma gre nfuslarn iki katn
dan daha fazla artrmlard. Bu arada Berlin'in nfusu drt
kat artmt.2Amerika'da da aym olgu aikrd. 1890'da Amerikan
nfusunun te biri, nfusu 4 bin veya st ehirlerde yayordu.3
1880 ile 1890 arasnda nfusu 12 bin-20 bin arasnda deien ehirle
rin says 45'ten 91'e kmken, 45-75 bin nfuslu ehir says 23'ten
39'a kmt. Bu on ylda Chicago'nun nfusu, yarm milyondan 1
milyonun zerine karken, kiz ehirlerin bykl e katlan
mt. Detroit, Milwaukee, Columbus ve Cleveland, %801ik bir b
yme kaydetmiti. 1890'da, tm nfusunun bykl 4 bini aan
ehirlerde yaad eyaletler ve blgeler bile vard. rnein, Kuzey
Atlantik blgesi halknn te ikisinden fazlas bu kategorideydi.
Gerek Amerika gerekse Avrupa kentlerindeki muazzam
nfus art, krsal nfusun mukayeseli olarak d ile ili
kiliydi. Amerika'da ehirler, ayn zamanda, yurtdmda do
1 James Bryce, American Commonwealth (1888).
2

A. F. Weber, The Growth of Cities in the Nineteenth Century (New York: Macmillan, 1899).

U. S. Eleventh Census, I. 689-701.

1 4 /EHR

mu olan nfustaki art nedeniyle de byyordu. 1890'da

Amerikan ehirlerinin tm sakinlerinin bete biri yurtdnda doanlardan oluuyordu. ehirlerde, 1880'deki nfusun
tamam kadar yurtdmda domu insanlar vard. 1890'da,
bnyesinde Chicago'dan daha fazla Alman barndran yalnz
ca iki Alman ehri (Berlin ve Hamburg) vard. Yalmzca Stock
holm ve Gteborg'da daha fazla sveli, yalnzca Christiana
ve Bergen'de daha fazla Norveli vard. Philadelphiallarm
drtte biri ve Bostonlularn te biri yurtd doumlulard.
New York-Brooklyn, dnyadaki en byk gmen merkezi
idi. Napoli'nin yars kadar talyan, Hamburg kadar Alman,
Dublin'in iki kat kadar rlandal, Varova'nn yars kadar Ya
hudi vard.4
nsanlarm kk bir alana dolumas, uzmanlk konula
rna ynelik muazzam bir talep artn da beraberinde geti
rir. nsanlarm caddelere, ehir suyu ebekesine, kanalizasyon
sistemlerine, plerin imhasma, polis korumasna, parklara,
oyun alanlarna, hemeri merkezlerine, okullara, ktpha
nelere ve ulam sistemlerine ihtiyalar vardr. Mhendislik,
hukuk, maliye ve sosyal refah alanlarndaki komplike sorun
lar zmek iin daha karmak bir ynetim sistemi gerekli
dir. Endstriyel devrimlere elik eden ei grlmemi kentsel
byme, tm bu alardan benzersiz sorunlar da tayordu.
oka anlatlan bir hikyeden birka bildik rnekten bahset
mek burada bizim iin yeterli olacaktr.
1890larda Amerika'da byk belediyelik kentlerden hi
biri yeterli trafik sistemine sahip deildi. Sokak yollarnn
4

Kate H. Ciaghorn, "The Foreign immigrant in New York City", U. S. Industrial Comm., Reports, XV,
465-492 ve J. A. Riis, How the Other H alf Lives (New York: 1890). Bu hareketin genel bir zeti
iin bkz. Arthur Meier Schlesinger, The Rise o f the City (New York: Macmillan, 1933), s. 53-57.

 N S Z /15

ou ya kt kaplanmt ve bu yzden yamurlu zamanlar

da amur deryasna dnyordu ya da yuvarlak ta veya gra
nit bloklar deliydi. 1870lerde Washington, drt yz kilo
metreden fazla asfalt kaplamt. Buffalo ve Philadelphia onu
izliyordu. Ayn dnemde Charleston (Bat Virginia) ve Bloo
mington (Illinois), yollara tula demeye balad. Bu uygula
ma ksa sre sonra poplerleti ve Des Moines, Columbus ve
Cleveland, bu kentsel eilimin ncs oldular.5 1900'e gelin
diinde Washington ve Buffalo, dnyada yollar en iyi kaplan
m ehirlerdi. Boston ve Manhattan onlar izlerken, Chicago
daha yeni balyordu.6 Bu arada, ou ehirler suyollar ze
rinde kurulduundan, kpr yapm bir problem haline ge
liyordu. 1883'te Roeblings tarafmdan tamamlanan Brooklyn
Kprs, sper kprlerin inasmda bir r at. Kprnn
tamamlanmasndan nce New York'un trafik sorunu, inaatn
balad andakinden daha da ktlemiti. Dier kentler de
ayn deneyimden geiyordu. Pittsburgh, Allegheny zerinde
Seventh Street asma kprsn yapt: Philadelphia, Schuykill
zerinde bir direkli kpr ina etti; Richmond'a da bir asma
kpr yapt.7 E zamanl olarak; eski at arabalar, otobsler ve
posta arabalar gnlerinin aralar, kentli kitleleri tamak iin
yetersiz kalyordu. 1879'da New York ehri, asma bir demir
yolunu tamamlad -ki bu demiryolu, gafil avlananlarn zeri
ne ya ve scak kller sayordu. ok gemeden bunu, Kansas
City, Chicago ve Boston'daki teki asma demiryollar izledi.8
1901'de Boston, ehirlerde tnel yapmnda bir r aarak,
5

G. W. Tillson, Street Pavements and Paving Materials (New York: 1900).

J. A. Fairlie, M unicipal Administration (New York: 1901).

M. G. Tyrrell, History o f Bridge Engineering (Chicago: 1911).

Allan Nevins, The Emergence o f M odem Am erica (New York Times, 24 Mays 1883, s. 90)

16 /EHR

yer alt metrosunu kazmaya balam, bugne kadar devam

eden bir yntemi hayat geirmiti. San Francisco'da 1983'te
teleferik kullanlmaya baland. Bunu, Chicago, Philadelphia,
New York ve dier ehirler izledi. Nihayet 1870lerde, kul
lanl bir dinamo imalat baarlm, bu da ucuz ve yeterli
elektrik akmn mmkn hale getirmiti. 1880lerle birlikte
Boston ve Denver'de elektrikli troleybs hatlar denendi; ba
arl olmas zerine Richmond'da (Virginia) kullanld. 1890'a
gelindiinde 51 ehir troley sistemini kurmu, bu sistem ok
yaygnlamt.9 letiim sistemleri zerindeki bask daha az
deildi ve 1878 ylnda telefon bir oyuncak olmaktan kmt
bile. Western Union Telegraph ile Bell Company arasmdaki
hukuk savalar bir kere zldkten sonra Francis Blake7in
karbon iletkeninin, J. J. Carthy'nin metal devre sisteminin ve
Charles E. Scribner'in telefon santralinin tam etkileri hissedil
meye baland. 1880'de 85 ehir, telefon grmesi yapabili
yordu. 50 bin aboneye ulalm, 35 bin mil kablo denmi
ti.10 Bu arada telgraf da, balangta yava olmasna ramen
yaygmlamaya balamt. Muazzam kentsel basklar, sonun
da posta sisteminin birletirilmesine, hzlanmasna ve etkin
letirilmesine yol at. Posta pulu sat 1880lerde yaklak
700 milyondan 2 milyara kt. Ayn dnem, aydnlatmada
etkinlik ynnden de byk zorlamalara tank oldu. Keresin
lambasndan st ak gaz lambasna, dinamo ve Edison'un
elektrik nn kefinin mmkn kld elektrikli aydnlat
maya geildi.11 Bu teknik imknlar arasmdaki rekabet ere
9

H. H. Vreelond, "The Street Railways of America", in C. M. Depaw, One Hundred Years o f America
(New York: 1895).

10

H. N. Casson, The History o f the Telephone (Chicago: 1910).

11

J. B. McClure, ed. Edison and his Inventions (Chicago: 1879) ve Henry Schroeder, History of the
Electric Light (Smithsonian Miscel, Colls.) LXXVI, no. 2.

 N S Z /17

vesinde havagaz yapm mkemmelleti. Ayrca aym dnem,

lam ukurlarnn yapmna ve lam sularm yaknlardaki
su havzalarna aktan ve su kaynaklarnn kirlenmesine yol
aan drenaj sistemlerinin gelimesi ile kentsel atklarn kul
lanlmasna da tamk oldu. p imha sistemleri, ky ehirle
rinde okyanuslara dkmekten kara ehirlerinde domuzlarn
beslenmesinde kullanlmaya doru geliti. Su ebekelerinin
kirlenmesi, salgn hastalklarla kendini gsterdi. Bu durum,
su sistemlerindeki medeni gelimelere, lam ve p imhas
nn daha temiz koullarda yaplmasna balanmasna yol at.
Bir dizi dramatik yangmdan sonra (1878'deki toplam yangn
zarar tahminen 64 milyon dolar; 1882'de 100 milyon dolar;
1890'da 150 milyon dolar ayordu)12 yangnlarla mcadelede
daha etkin sistemler, yeni yangn sndrme cihazlarnn kul
lanm, inaatlarda yangna dayankl malzemenin daha ok
kullanlmas ve koruma gereleri ve teftilerin balatlmas
gibi uygulamalar hayata geirildi. ok saydaki nfusu iskn
etme sorunu, geliigzel evler, ortaklaa kullanlan evler, tr
l trl oteller ve ksa srede kentlerin gecekondu blgelerini
oluturan bitiik nizam kt apartmanlar gibi icatlarla kar
lanyordu.
Bu tr ayrntlarn amac meseleyi tam olarak ortaya koy
mak deil, kentsel ortamdaki frsatlar ve sorunlarn rnekleri
ni sunmaktr. Artan tketici kitleleri, standartlatrmalara ve
kitlesel retime yeni deerler katyordu. Zira bir kalem malda
yalmzca bir kuruluk bir kr ettiiniz halde ehirlerdeki mil
yonlara sat yapanlar milyoner oluyordu. Bu srete, artan
miktarlardaki ucuz igc ihtiyacna tepki olarak bir yaban
12

World Almanac for 1929.

1 8 /EHR

clar kitlesi de geldi. El sanatlarnn sonular rnlere yans

maz olduka beceri de reticiden uzaklayordu. Yeni kentsel
ortam, ina etmezden nce sanki her eyi ykmak zorunday
d. Yani, bir ilke temelinde karmaklatrmazdan nce basit
letirmek zorundayd. Ve bizzat ehrin kendisi en ok arzu
edilen tketici olarak tezahr ediyordu. Modern endstrinin
kredi dzenlemeleri sayesinde bir kuan, parasn daha
sonraki kuaklarn deyecei eyleri ina etmeleri mmkn
d. ehir, retken muhayyilenin arz edebilecei her ey iin
(sonsuz dzenleme ve biimlerle tula, asfalt, beton, elik ve
cam) sonu gelmez bir itaha sahip bir canavard. ehir, eko
nomik adan baka bakmlardan da nemli bir varlkt ve
yeryz, su ve gkyzne eriim ve kullanmla ilgili olarak
imtiyazlar biiminde ok sayda "kamu hizmeti" tekelini de
datyordu.
Bu olgulara ilk tepkiler ve yorumlar, gerek bir ehir te
orisine pek de katkda bulunmamaktadr. Bu tepkiler ve yo
rumlar, iki genel kategoriye girmektedir; ehrin konumu ve
moral sonularn aklama abalar.
Charles H. Cooley,13 ehirlerin corafi konumlarn ak
lamaya almt. Gemite ehirler dini bir mekna ya da
bir kaleye yaknlna gre kurulmu ve baz ehirler tarihte
hep siyasal mlahazalarla konumlandrlmsa da ehirlerin
konumundaki temel nedenler, ulam alannda yatmaktadr.
13

ehirlerin kkeni ve konumuna ilikin literatr arasnda Roscher'in System der Volkwirthschaft
Vol. Ill ve Die Nationalkonomie des Handels und Cewerbefleisses adl almalar da vardr.
Roscher'in ehirlerin konumuna ilikin teorisi, u almada gelitirilmitir: "Ueber die geopgraphische Lage, der grossen Stadte" in Ansichten der Volkswirtfschaft, Vol. I. Ayrca bkz. E. Sax, Die
Verkebrsmittel in der Volkswirthschaft (Vienna, 1878) ve A. De Foville, De la Transformation des
Moyens de Transport et ses Consequences conomiques et sociales (Paris, 1880). Cooley'in The
Theory o f Transformation'! ilk olarak Amerikan Ekonomi Dernei yaynlarndan kt.

NSZ / 19

Ulamda bir kesinti (bu ulam, mallarn bir nakliyeciden

bir bakasna devredilmesinden ibaret bile olsa) ok sayda
tehizat ve tesis gerektirmektedir. Bu yzden ehir oluum
lar, nehirlerin azlarnda yahut kilit noktalarnda, tepele
rin ve ovalarn buluma noktalarnda ve dier benzer bl
gelerde gzlenmektedir. Geici depolama imkn sayesinde
mallarn sahipliinde bir deiiklik olduu durumlarda da
merkez, rhtm ve depo iileriyle, ithalat ve ihracatlarla,
tccarlar, dviz tacirleri, muhasebeciler, geri hizmet personeli
ve dier pek ok biim ve trlerle arabuk byr. Birleik
Amerika'nn byk ehirlerinin nemli bir ounluu, sey
rsefere uygun nehirler zerinde kurulmutur. Gl limanlar
(Chicago, Buffalo, Cleveland, Detroit ve Milwaukee), en hzl
byme yaayan Amerikan ehirleri arasmdadr. New York,
nemini, hem kara hem su terminallerinin kavanda kurulu
olmasndan alr.
Cooley'in ulam teorisi, ehre ilikin teorik ilgideki
uyann bir kant ve hi deilse neden bulunduklar yerde
kurulduklarn aklamaya ynelik bir abadr. Aym trden
daha genel bir alma da, Adna Weber'in Growth of Cities in
the Nineteenth Century (19. yzylda ehirlerin Bymesi) adl
kitabdr.14Bu oka atfta bulunulan alma, Bat dnyasmda
ehirlerin yakn dnemlerdeki rakamsal bymesine ilikin
istatistik bir tabloyu karmas asndan byk bir hizmet
te bulunmutur. Bunun da tesinde Adna Weber, insanlarm
kentlerde younlamasnn nedenlerini sorgulam, bu sre
cin temelde ekonomik glerin rn olduu, bu glerin ise
sanayi devrimi ile nem kazanan u gler olduu sonucuna
14

Adna Ferrin Weber, The Growth o f Cities in the Nineteenth Century (New York: Macmillan, 1899).

20 / EHR

varyordu: Buhar ve makina, ticaret, modern ulam sorun

larnn halli, tarmn sanayilemesi ve verimliinin artmas,
ticari merkezlerin bymesi, ulam (Cooley ile aym vurgu),
sanayileme ve fabrika sistemi. Kentsel bymenin bu te
mel nedenlerine ilave olarak Adna Weber, ekonomik, sosyal
ve politik nitelikli bir dizi ikincil nedenin de olduunu d
nyordu. kincil ekonomik anlamda ehir, ulam, finans,
retim ve ticaretteki devrimden dolay deil, ayn zamanda
cretlerdeki yksekliin cazibesinden ve eitli frsatlarn
ekiciliinden dolay da byr. Adna Weber'e gre, kentsel
bymenin siyasal nedenleri arasnda unlar yer almaktadr:
1 - Ticaret hrriyetini gelitiren mevzuat, 2- G hrriyetini
gelitiren mevzuat, 3- ehirdeki resmi dairelerde grevlen
dirilmi kiileriyle merkezi bir ynetim, 4- Toprak zerinde
serbeste tasarruf edebilme biimlerinin ehirlerde siyaseten
savunulmas. Kentsel bymenin toplumsal nedenleri, ehrin
sunduu u avantajlarda bulunuyordu: 1- Eitim, 2- Elence,
3- Daha yksek bir yaam standard, 4- Entelektel kurulula
rn cazibesi, 5- Kentsel bir ortama almak, 6- ehir yaamnn
deerlerine ait bilginin yaylmas.
Adna Weber, ehrin insanolunun moral knts an
lamna geldiine hi de inanmyordu ve kitabnda ehirlerin
"Fiziksel ve Moral Durumu"na bir blm ayrmt. Burada,
krsal yaam lehinde ve ehir yaam aleyhindeki en sistematik
sulamalardan birini ele alyordu.15 Baka pek ok dnrn
deiik ekillerde dile getirdii bu tezin temel argmanlar
unlard: 1- ehirde doanlar, ehrin en yoksul kesimlerinde
yaamaktadr. 2- ehirde doanlar, byk ounlukla en alt
15

Georg Hansen'in Die Drei Bevlkerungsstufen (Munich: 1889).

 N S Z /21

toplumsal snflarn en dk mesleklerinde almaktadr.

3- ehirde doanlar, yozlama, su, akl hastal ve intihar
oranlarna normalden daha fazla katkda bulunmaktadr. 4Doumlar asndan ehirler, dk bir doal art ya da eksi
byme yaamaktadr. 5- ehir nfusu, ehirde doanlar ka
dar krsal kesimde doanlar da bnyesinde barndrmakta
dr. 6- Tipik kentli snf, kendini idame ettirecek yetenekten
mahrumdur.16 Adna Weber, bu nermeleri sadece "moral"
argmanlar olarak deil, ayn zamanda snanabilir hipotezler
olarak da ele alyordu. Kentsel istatistikleri gzden geirdik
ten sonra, bu nermelerin ya yanl ya da ksmen doru oldu
u sonucuna varyordu. Szgelimi, Adna Weber, evlilik d
doumlar asndan Amerika'da kentler ile krsal kesim ara
snda bir fark olduunu reddetmektedir. Ayrca Avrupa'da
yeni doan ocuklar ldrmek krsal kesimde daha yaygn
ken krtaj daha az yaygndr. Fuhun bir kent meslei ol
duunda phe yok, ama fuhu metalar nemli lde yoz
krsal evlerden devirilmektedir. Bu arada, "ehir basnnn
imknlar sayesinde, ehirlerdeki saldrganlk ve su oranla
r, genel hesaplamada muhtemelen abartlmaktadr."17 Adna
Weber, tm bunlara karlk, ehirlerin ok yanl avantajlarn
unutmamamz gerektiini sylyor.
Uyanan bir teorik bilin, Cooley ve Adna Weber'in a
lmalarnda aikrken (hi deilse ehirlerin bymesi, bo
yutlar ve konumlar asndan), bir baka teorik ilgi tr de
Josiah Strong'un "ehrin moral etkileri" kavramnda grl
mektedir.18 Strong modern medeniyetin, moral ve manevi
16

Weber, A.g.e, s. 370.

17

A.g.e, s. 407.

18

Josiah Strong, The Twentieth Century City /New York: Baker and Taylor, 1898).

2 2 /EHR

(spiritual) zelliklerin aksine maddi olann tek yanl bir geli

imini gsterdiine inciniyordu. Bu maddi byme, kendini
"materyalistik" ehrin geliiminde gstermektedir ("Materyalistik" ehrin arpc bymesi, bilimsel tarmm geliimi,
kol gcnn yerini makine gcnn almas ve ulamn geli
mesi sonucunda nfustaki yeniden dalma balanyordu).
Toplum, iftlikten ehre dnmede geri dndrlemez bir
sre yayordu. "Kanlmaz olan grmeliyiz. Yeni medeni
yet, kesinlikle ehir medeniyetidir ve yirminci yzyln soru
nu, ehir olacaktr."19
Strong'a gre, bir ehrin entelektel ve moral geliimi,
fiziksel bymesiyle orantl deilse o ehir, materyalistiktir.
Amak gerekirse; Strong, yetersiz salk koullar nedeniy
le 1890larda ehirlerde en azndan 150 bin gereksiz lmn
gerekletiine inanyordu. Sanayi devriminin ehirler asn
dan ortaya kard temel sorunlar arasnda, aristokratik bir
sanayi sisteminin demokratik bir ynetim sistemine uyarlan
mas yer alyordu.20 Medeniyet daha karmaklatka, birey
de paralanr, baml hale gelir ve bireyin performansmdaki
baarszlklar, toplumsal adan daha ykc olur. ehir daha
mreffehleip zenginletike, imknlarnn ynetimi, yozla
ma iin daha fazla frsatlar sunar. "Meyhanecilerin, hrsz
larn, kumarbazlarn, hapishane gediklilerinin ve parasna
boks ma yapanlarn yerel siyasetimize egemen olmasn
nleyecek yeterli moral anlay ve saduyuya sahip deil
sek, hak ettiimiz kadar iyi yneticilerimiz var demektir."21
ehirlerde her iki uta da, evler ortadan kalkyor. Zenginler
19

A.g.e, s.53.

20

A.g.e, s. 61.

21

A.g.e, s. 67.

NSZ / 23

arasnda otel ve kulp hayat, ev hayatnn yerine geiriliyor.

Dier uta ise, kiralk odalarda, kalitesiz apartmanlarda ya
ayan evsiz kitleler ile isiz gsz bir gmenler smf var.
Kilise, ehirlerin bykl ile orantlandmda zayflyor.
"Cehalet, kt alkanlklar ve sefalet, birlikte, toplumsal bir
dinamit oluturuyorlar. Bu dinamitin deposu da ehirlerin
gecekondulardr."22 Strong'a gre kentlerdeki moral d
n bu kantlar, yurtdmda domu olanlarn ve Katoliklerin saysmdaki art ile balantldr ve bunlar tarafndan ii
rilmektedir.23
Kentlerin bymelerini ve konumlarm aklamaya ma
tuf abalar ile kentlerde meydana geldii varsaylan "moral
d" nedeniyle duyulan kayg gibi iki u arasnda, ok ge
ni bir alan olan siyasal ve ekonomik yozlama ve bundan
duyulan kayg yer almaktayd. Bu da incinmi bir yurtta
kitlesinin tepkisini yanstyor ve ifadesini, hakszlklar ortaya
karanlar (Lincoln Steffens tarafmdan Shames o f Our Cities'de
(ehirlerimizin Utanlar) gsterildii zere) ile yerel reform
hareketlerinin rgtleniinde buluyordu.
Bu eitli gelimeler, aklamalarn paralarm ve bir e
hir teorisinin malzemelerini oluturmakla birlikte bir teoriyi
oluturmaktan ok uzaktadr. rnein Cooley ve Adna We
ber, ehre ilikin teorik aklamalar sunmuyorlar. ehrin var
ln nceden kabul ederek, yalnzca boyutlar, bymesi ve
konumunu aklamaya alyorlar. Onlarn "teorileri", ehrin
sadece fiziksel ve dsal boyutlarm aklyor. Dier yandan,
22

A.g.e, s. 69.

23

ehre moral tepkinin bir baka ifadesi iin bkz. Jane Addams, The Spirit o f Youth (New York:
Macmillan, 1909).

2 4 /EHR

ehrin "materyalizmine" moral tepki de, moral adan deer

lendirmelerinin basknlndan baka, ehir olgusunun yal
nzca en fragmanter aklamasn oluturuyor. ehrin kendisi,
moral dn "sebebi" olarak ele almyor. Ya da (hi deilse
Strong'a gre) nfusun yabanc lkelerde domu olan ks
m, Katolikler ve gecekondu blgeleri yle grlyor. Tam da
ehrin srelerinin en derinden yaralad bireyler ve grup
lar, kaderleri yznden sulanmaktadr. Bu, tekrar sylemek
gerekirse, hi de ehir olgusunun aklamas deildir. Son
olarak, kentsel yozlamadan dehete den ve siyasette yoz
lamay aratranlar ile madur kamuoyu, sorunun kaynan
ynelimde, zmlerini de kentsel reformda grmektedir. Fa
kat burada da kentsel olgunun yalnzca paralar kavramsallatrlmaktadr.

Ekolojik ehir Teorisinin Ykselii

Amerikan dnrleri tarafndan ehirlerin doas ve so
runlarna daha fazla dikkat sarf edildii dnemde sosyoloji
nin kendisi de daha belirgin bir ekil alyordu. 1900 yl ile bir
likte ilk akademik sosyoloji blmleri kuruluyordu. Bu yeni
alan, henz ilk mesleki demeini ve ilk mesleki dergisini ha
yata geirememiti. Profesyonellik ncesi durumdan profes
yonellik aamasna gei, 20. yzyln ilk on ylnda baarld.
Okullarda ilk lisansst eitim blmleri ald. Ayrca, zerk
bir bilimin (yalnzca zel bir ilgi alan deil) temayz ettii bir
nokta ararsak, aratrma malzemelermin birinci elden disiplin
tarafmdan topland o dnemden daha uygununu bulmak
zordur. Bu dnemden beri disiplin, baka bir disiplinin top
lad verileri sadece temcit pilav gibi tekrarlamaya dayan

NSZ / 25

mamaktadr. Albion Small'un Chicago niversitesi'nde bir

araya getirdii parlak personelin nclnde, sosyolojinin
profesyonellemesine ve zerk bir bilim olarak kurumlama
sna ynelik bu admlarn ou atld.
Yeni sosyoloji bilimi iin doal bir inceleme nesnesi ola
rak ehir, tr koula tabi idi: 1- Kent olgusunun iki boyu
tuna yaklam mmkn klacak bir bak as aray. Bu iki
boyut: a) objektif boyutlar olan konum, byklk ve byme
(Charles Cooley, Adna Weber), b) Toplumsal boyutlar (Strong
gibi moral adan eletirenler; Jane Addams gibi reformcular
ve Steffens gibi yozlama aratrclar tarafndan dile geti
rilen boyutlar); 2- "Objektif bir bak as. Yani savunmak
veya ykmak amacyla a priori deer yarglar olmakszn sa
dece anlamaya imkn veren bir bak as. 3- Kentsel orta
mn "gereklerinin" birinci elden incelenmesine imkn veren
bir bak as. Bu amalarn hepsi, Chicago niversitesi'nde
1915-1925 yllar arasnda yrtlen bir dizi makale, tez ve
zel aratrmada mevcuttu. Bu almalar, sonunda ho bir ki
tapta topland. Robert E. Park, Ernest W. Burgess ve Roderick
D. McKenzie'nin The City (ehir) adl kitab,24 Birleik Devletler'deki sosyologlar tarafndan gerekletirilen sistematik bir
ehir teorisinin balangcna iaret etmektedir.
Park, ehir olgusuna dair ekolojik teorinin (ki bu yaklam
daha sonra "ekolojik teori" adyla bilinir oldu) genel ere
vesini iziyordu.25 Park, zel kltrel tipleriyle bir "kltrel
alan" temsil etmesi anlamnda ehrin "medeni insann do24

Robert E. Park, Ernest W. Burgess, Roderick D. Mckenzie, The City (Chicago: The University of
Chicago Press, 1925).

25

Robert E. Park, The City, "Suggestions for the Investigation of Human Behavior in Urban Environ
ment", s. 1-46.

2 6 /EHR

al yaama alan" (habitat) olduu grn benimsiyordu.

Ona gre, doal bir yap olarak ehir, kendine ait yasalara
uymaktadr ve "ehrin fiziksel yapsnda ve moral dzenin
de yaplmas mmkn keyfi deiikliklerin (tadilatlarn) da
bir snr vardr."26 Tm ehir iin geerli olan, alt ksmlar
iin de geerlidir ve her mahalle, kendi tarihsel srekliliini
gstererek sakinlerinin nitelik ve zelliklerini yanstmakta
dr. Ancak bu, mahallenin, insanolunun kabile dneminde
sahip olduu nemin byk bir ksmn kaybetme eiliminde
olduu gereini gizlememelidir. Bununla birlikte ehirlerde,
tecrit yoluyla, gmen ve rk kolonileri (ya da "getto" denen
yerler) ve nfus ayrm alanlar, kendilerini srdrme eili
mindedirler.
ehirdeki ticaret ve sanayiyi kolaylatran her ara, daha
fazla iblm ve grevde daha fazla uzmanlamann or
tamn hazrlar. Sonuta, meslee ve mesleki ilgilere dayal
bir dzenin ikame olmasyla aile balarna, yerel birliklere,
kltre, kasta ve statye dayal eski geleneksel, toplumsal
ve ekonomik yaplarn srekli bir krlmas sz konusudur.
Baka eyler yannda bunun anlam udur: ehrin bymesi,
dorudan ve yz yze "birincil" ilikilerin yerine dolayl ve
"ikincil" ilikilerin almasyla mmkn olmaktadr. Okul, aile
nin ilevlerinin bir ksmn stlenmektedir. Kilise etkisini kay
betmekte, basl sayfalar tarafndan yerinden edilmektedir.
Bu, mesleki snflar ylesine topyekn ayrabilecek bir etki
dourabilir ki bu snflar neredeyse uzak bir krsal topluluk
kadar tam bir tecrit (izolasyon) iinde yaarlar.
26

A.g.e, s. 4.

NSZ / 27

ehir yetkililerinin halkoyuyla seilmesi, bu koullar al

tnda uygulanabilir olmaktan kar. Kent yaamnn yaratt
seim krizi, olaanst durumu karlamak zere, iki tr r
gt, oylar kontrol amacyla ortaya kar: Siyasal patron, ay
gt ve iyi ynetim rgtleri (bamsz semen birlikleri, ver
gi mkellefleri birlikleri ve yerel aratrma brolar). Siyasal
aygt, yerel, kiisel ve "birincil" ilikilere dayanmaktadr; iyi
ynetim rgtleri ise ikincil ilikilere, yani kamuoyunu rgt
lemeye dayanmaktadr.
Byk ehirler, sadece mesleki tipler deil, ayn zaman
da miza ile ilgili tipler de yaratr. Tecrbe, giderek tesad
fi ve rastgele niteliktedir ve kk topluluklarn daha yakm
ve kalc birliklerini dlamaktadr. Bireyin stats, moda ve
"grnt" gibi geleneksel iaretler tarafndan belirlenmekte,
"Yaam sanat, byk lde, etin ilere girimeye, tarz ve
sluplarm titizlikle incelenmesine indirgenmektedir."27 Bu
nunla, moral ortamlarn ayrmas, yani birbiriyle rekabet
eden evrelerin oalmas arasnda iliki vardr.
Park'm ehir anlayn bir cmlede zetleyebiliriz: ehir,
uzayda (space) dsal olarak rgtlenmi ve kendine ait yasa
larn rettii bir birimi temsil etmektedir. ehrin uzaydaki bu
dsal rgtleniinin (ekolojik teorinin hemencecik tannmas
na imkn veren etiketin) tam ifadesi, Ernest W. Burgess tara
fndan yaplmtr. ehrin i "yasalarnn" sistematik biimde
ifadelendirilmesi, Roderick McKenzie'nin iiydi.
ehrin bymesi, Burgess tarafndan, uzayda fiziksel ge
nilemesi ve farkllamas asndan ele almyor.28 Ona gre
27

A.g.e, s. 40.

28

Bu deiik aratrmaclar arasnda karmak balantlar vard. Ekolojik bak as iin ilk ivmede,

2 8 /EHR

ehrin genilemesi, genellikle, art arda gelen kentsel uzant

lar temsil eden bir dizi ortak merkezli dairenin geliimi bii
minde olmaktadr. Eer baka bir mdahale olmazsa, bir kasa
ba veya ehir, i younluklu merkezi kesiminden (Chicago'nun
"halkas" gibi) da doru geniler.
1- Bu, ilk blgedir. ehir merkezini evreleyen alanda
normal olarak bir gei blgesi vardr ve buras iletmeler ve
hafif imalathaneler tarafmdan igal edilmektedir. 2- Bu bl
gede gayrimenkuller ekonomik amala kullanlmakta olup
konut kalitesi dktr, ama kiralar da dktr. 3- nc
bir blgede, ktleen kesimlerden kam ama ilerine ko
lay ulamak isteyen sanayi iileri oturmaktadr. Buras, ge
lecein gecekondu blgesi olma tehdidi altndadr. 4- Bunun
tesi ise, lks apartmanlarn veya mstakil aile evlerinin bu
lunduu zel "snrlandrlm" "meskun mahal"dir. Bundan
daha ilerisinde, yani ehir snrlarnn tesinde ve merkezdeki
i blgelerinden 30 ila 60 dakika mesafede ise banliyler bl
gesi (banliy alanlar veya uydu kentler) yer almaktadr.29 Bu
G. J. Galpin'in "The Social Anatomy of an Acriculturol Community" adl almasnn hi katks
olmad anlalyor. (Wisconsin Agricultural Experiment Station, Research Bulletin no. 3, 1915).
Galpin; bir blgedeki ailelerden, birikimlerini nerede tuttuklarna, nerede ticaret yaptklarna ve
ocuklann hangi okula gnderdiklerine dair bilgiler toplad. Mekn olarak konumlarn ve faali
yetlerinin dalmn gsteren haritalar hazrlad. Fiili yaam birimlerinin ou kere siyasal birimlerle
uyumazlk halinde olduunu gstermesi asndan nemliydi. Bununla birlikte, vurgulanmas ge
rekir ki, bu sre ne kadar basit olursa olsun, bir sosyolog, gerekten kendine lazm olan verileri
toplamak zere sahada idi. Bu, 1915-1921 arasnda kentsel aratrmalan aktif olarak tevik etmi
olan Robert E. Park'n planlarna uyuyordu. Park, 191 8'de, bitki ekologundan birtakm kavram
lar dn alarak bunlar birleik bir aklamaya dntrd. Bunu, ok gemeden, kentin eitli
alanlarna (ki bunlar ekolojiden gelen bir benzetme ile "habitat"lar olarak dnlyordu) ilikin
birinci el aratrmalar izledi. R. D. McKenzie, American Journal o f Sociology'de (Vol. XXVII, Eyll
1921, Kasm 1921, Mart 1922, Mays 1922) "mahalle" zerine bir aratrma yaynlad. Colum
bus (Ohio), bamllk, sular, milliyet dalm ve bir dizi baka indeksler asndan incelendi. "Kl
trel alanlar" kovram kullanld ve kentsel alanlarn snrlarn belirlemek iin haritalar kullanld.
Dier almalardan biri de Nels Anderson'un The Hobo'su idi (Chicago: University of Chicago
Press, 1923). ehrin uzaysal rgtlenmesine ilikin fikirlerin genel bir sistematikletirilmesi, Burgess
tarafndan "The Growth of the Citv"de yaplmtr (The City'de yeniden baslmtr: s. 47-62).
29

Park, A.g.e, s. 50.

NSZ / 29

fiziksel tanmlamay destekleyen argmannda Burgess, kent

sel byme olgularnn, bir tr anabolik-katabolik srete or
ganizasyon ve dezorganizasyonun bir sonucu olduunu ne
sryor. Dezorganizasyon (zlme), davran ve tavrlarn
yeniden rgtlenii iin bir n hazrlktr. Ve ehre yeni gelen
ler, bir yandan allm bak alarm ve geleneksel manevi
yatlarn terk ederken bir yandan da zihinsel atma ve kii
sel kayp yaarlar. ehrin genilemesinde bir sre, bireyleri
ve gruplar elekten geirip ikamet ve meslee gre yeniden
konumlandrr. Sonuta "ana gvde" ierisinde evsiz barksz,
isiz gsz gmenler ortaya kmaktadr. Merkezdeki i
younluklu kesimleri evreleyen ktleen blgelerde daima
"gecekondular" bulunur -sefalet, hastalk, yer alt dnyasnn
su ve kt alkanlklarnn hkim olduu batm blgeler.
Ve yava yava d kesimlere doru gittiimizde ise dier top
lumsal dzenlemelerdeki grup ve topluluklar bulunur.
Park ve Burgess'in, ehrin eitli boyutlar zerine birinci
el aratrmalar aktif olarak zendirici bir atmosferi ne dere
ce yaratm olduklarn, bu makalenin yaynland sralarda
onlarn rehberlii altnda yrtlen projelerin says gster
mektedir. Amerikan sosyolojisinin klasikleri olmaya aday
baz aratrmalar yrtlmekteydi: Nels Anderson, The Slum:
An Area o f Deterioration in the Growth o f the City (Gecekondu:
ehrin Byme Srecinde Ktleen Bir Blge); Ernes R.
Mowrer, Family Disorganization in Chicago (Chicago'da Ailenin
zl); Walter C. Reckless, The Natural History o f Vice Are
as in Chicago (Chicago'da Kt Alkanlklarn Hkim Olduu
Blgelerin Doal Tarihi); E. H. Shideler, The Retail Business Or
ganization as an Index o f Business Organization (letme Orga
nizasyonun Bir Gstergesi Olarak Perakende letmeciliinin

rgtlenii); F. M. Thrasher, One Thousand Boys' Gangs in Chi

cago (Chicago'daki Bin Olanlar etesi); H. W. Zorbaugh, The
Lower North Side: A Study in Community Organization (Aa
Kuzey Yakas: Topluluk rgtlenmesine Dair Bir nceleme).30
Park ve Burgess, ehrin, tipik blge ve kesimlerin karakterize ettii fiziksel bir portre sunduunu varsaymlard. Bu
blgeleri kuran yasalara saysz atfta bulunmulard. Bu "ya
salar" veya "sreler" denen eylerin tam bir aklamas on
larn meslekta McKenzie tarafndan yapld.31 Ekoloji, biyo
lojinin tabiatta birbirleri ve evreleriyle ilikileri bakmndan
var olduklar ekliyle bitki ve hayvan biimlerini inceleyen
aamasdr. nsan ekolojisi, insanlarn sosyal evreden etkile
nen uzay ve zamanla ilgili ilikilerinin paralel bir inceleme
sidir. Toplumun, corafi olarak rekabet ve seleksiyon tara
fndan datlm bireylerden olutuu varsaylyordu. nsan
kurumlan, uzaysal ilikilere uymaktadr. Bu uzaysal ilikiler
deitike sosyal ilikiler deimekte, toplumsal ve siyasal so
runlar dourmaktadr.
Sosyal ekolojinin ilk kullanm, topluluklar drt trde s
nflandrmakta yapld: 1- Temel hizmet topluluklar, datm
srelerinin ilk adm olarak ilev gren tarm ehirleri, balk
lk, madencilik ve kerestecilik topluluklarndan olumakta
dr. 2- kinci tr, datm ilevi grmekte, civar blgelerden
temel maddeleri toplamakta ve bunlar dnya pazarlarnda
datmaktadr. Bunlar ticari topluluklardr. 3- nc toplu
luk tr sanayi ehrindedir. 4- Drdnc trn ekonomik bir
30

A.g.e, 62

31

R. D. McKenzie, "The Ecological Approach to the Study of the Human Community", American
Journal o f Sociology, XXX 287-301 ve "The Scope of Human Ecology, Pub, A. S. S. XX 141 -154
ve in E. W. Burgess, Urban Community, s. 167-182. Ayrca bkz. The City, A.g.e, s. 63-79.

NSZ / 31

temeli yoktur. Dinlenme/elence yerleri, siyasi veya eitimsel

merkezler, savunma topluluklar, mahkmlarn srgn yerle
ri veya hayr ileri topluluklar, bu trn rnekleridir.
Topluluklar, savunma iin ve karlkl ekonomik avan
taj elde etmek iin rgtlenirler. Bir topluluk zirve noktasna
ulatnda (nfusun toplanmasna sebebiyet veren ekono
mik avantajlarn snrlarna vardnda) ya istikrar kazanmal,
ya yeniden dnmeli ya da dalmaldr. "Zirve noktasna
ulam ve hibir rahatlama tecrbesi geirmemi bir toplu
luk, byk ihtimalle bir durgunluk haline girecektir."32 D
e gemeye balaymca zlme (dezorganizasyon) ve kargaa
ardndan gelir. Rekabet kzr; zayf unsurlar, toplumda daha
alta ve hatta ekilmeye doru zorlanr. Sonuta, bir noktadan
sonra, bir ehri rgtleyen ekonomik rekabet keskinleir, e
hir iinde sknt yaratan bir unsur haline gelir. Bu noktada
genellikle topluluun ayarna yeniliki unsurlar katlr. Bu,
topluluun yap ve rgtleniinde topyekn bir deiime yol
aabilecek bir istilann (invasion) ilk aamasm oluturur. Bir
topluluun bykl arttka, kendini istilalara ve sakinle
rinin saysndaki ani deiimlere daha iyi uyarlayabilme ye
tenei artar.
Bu srete, basitten karmaa, genelden zele doru bir
gelime sz konusudur. Artan merkezilemeyi, ademi merke
zileme takip eder. Mihver ya da iskelet yap, trafik ve seyahat
yollar tarafndan belirlenir. Topluluk bydke, evlerin ve
yollarm saysmdaki byk bir art, bir farkllama ve ayr
ma sreci yaanr. Avantajl alanlar iin rekabet nfus arty
la birlikte keskinletike ekonomik adan zayf olan kamu
32

The City, s. 71.

3 2 /EHR

hizmeti irketleri, daha dk fiyatl ve daha zor eriilebilir

kesimlere ynelmeye zorlanrlar. Meskn mahaller de nfu
sun ekonomik ve rksal kompozisyonuna bal olarak trlere
ayrlrlar. Baz zel kamu hizmetleri, belirli bir gelime dze
yine ulalmcaya kadar ortaya kmaz. "Aynen plaj veya am
ormanndan nce, baka bitki trlerinin birbiri ardna gelen
egemenlikleri gibi ve aynen bitki topluluklarnda birbirini
izlemenin istilann rnleri olmas gibi, insan topluluunda
da tezahr eden oluumlar, ayrmalar ve birliktelikler, bir
dizi istilann sonularn oluturmaktadr."33 ki temel istila
tr, topran deien kullanm ve yeni bir istilac trnden
kaynaklanmaktadr. stilalar harekete geirenler unlardr:
1- Ulam yollarndaki deimeler, 2- Eskime ve fiziksel k
tleme, 3- Yaplarn, binalarn ve kprlerin yapm, 4- Yeni
sanayi trlerinin hayata geirilmesi, 5- Gelirin yeniden dat
mnn ekonomik temelindeki deiimler, 6- Gayrimenkul pro
mosyonlar. stilalar, kendine zg balang aamas, ikinci
aama ve zirvesi olan dzenli bir olaylar srecine yol aar
lar. Zirve aamasma, istilac gler bakalarnn tecavzleri
ne dayanabilecek baat bir ekolojik organizasyonu kurunca
ulalr. Bir blge iindeki baat ama kurumsallanca, birlii
oluturan birimler arasndaki rekabet daha az acmasz hale
gelir; kontrol kurallar temayz eder ve farkl amal bir istila
bir sre iin engellenir. Sonuta, topluluk hayatnn yerleik
birimleri sz konusudur ve bunlara doal alanlar denebilir.
O halde ehri oluturan temel sreler, nem srasna
gre; rekabet, younlama, merkezileme, ayrma, istila ve
birbirini izleme (art arda gelme) srecidir. Bunlarm ileyii,
kentin fiziksel yapsn oluturan "doal alanlar" yaratr.
33

A.g.e, s. 74.

NSZ / 33

Bu ilgin yazlar kmesinden 1950lere kadar olan d

nemdeki ehir zerine literatr incelediimizde yirminci
yzyln ikinci yarsmda Amerikan sosyolojisine ekolojik e
hir teorisinin egemen olduunu aka grrz. Bu teorinin
ana mimarlar Park, Burgess ve McKenzie idi. Daha 1928 y
lnda, ehrin sosyolojik adan incelenmesinin, bu fikirlere
dayal standart bir biim almakta olduu grlyordu. Nels
Anderson ve Eduard C. Lindeman, Urban Sociology'lerini (Kent
Sosyolojisi) 1928'de yaynladlar.34 Kitaplarnn ilk 89 sayfas,
ehrin ve civar blgelerinin uzun bir ekolojik tanmna ayrl
mt. Kitabn bir baka blm, ehrin "fonksiyonlar" denen
eyle ilgiliydi. Bu konular arasmda; ehrin ihtiyalar, atk ve
kanalizasyon sitemi, ulam, park ve baheler ile kentsel orta
mn makinelemesi yer almaktadr. Bir dier blm ise, kent
sel kiilik ve gruplara ayrlm olup, makinelemi, tempolu
kentsel ortamn kiilik ve kentsel sosyal tiplerin oluumu ze
rindeki baz psikolojik etkileri ncelenmekte, profesyonelle
menin bireyler ve gruplar zerindeki etkisine ksaca deinil
mektedir. Kitabn sonunda ise kentsel bir ortamn sorunlar
(sefalet, zihin sal, yallk, ev hayatnn zl, siyasal
zlme gibi) ele alnmaktadr.
ehir konusuna ilikin tm almalar burada ele alma
nn pek bir anlam yok, fakat zaman iindeki bir veya iki r
nek almaya deinmek, u temel gerei ortaya koyabilir:
Eer Amerika'da ehir, kendisine ilikin yorumlar kadar az
deimi olsayd, sorunlar uzun zaman nce zlm olabi
lirdi. 1932'de sorumluluk sahibi iki kitap, Davie ve Carpenter
34

Nels Anderson and Eduard C. Lindeman, Urban Sociology (New York: Alfred A. Knopf, 1928).

3 4 /EHR

tarafndan yaynland.35 Davie'nin almas, Chicago gelene

inin kavramlarn aklamaya matuf teorik bir isteksizlii
bile gsteriyor. Kitap, kentselliin gelimesinin tam da son
zamanlarda toplum asndan gereklemi, en nemli ey
olduu nermesiyle balyor. Bununla birlikte, kentselliin
teorisine ylesine az eilmektedir ki, "ehir nedir?" sorusun
dan Munroe'dan bir alnt ile kurtuluyor.36 Yine kentsel by
me konusuna Adna Weber'in almasna dayanarak olduka
kestirme bir gz attan sonra Davie, ehir planlamas ve tra
fik sorununa ksaca deiniyor, daha da anlamsz bir ekilde
kent sorunlarna ilikin bir tartma balatyor. Davie, 119
sayfa konut konusuna; 182 sayfa sala; 170 sayfa eitime ve
149 sayfa da elence konusuna ayrmtr. Peki Davie, ehir
teorisine hangi katky yapmtr? Hibir ey.
Carpenter'in almas, teorik olarak bir ekilde daha
zengindir. Bunun esas nedeni de Chicago gelenei ile olan
balantsdr. Kitaptaki ilk 182 sayfa, esasen ehrin jeolojisi
ve ekolojisine ayrlmt. Bunu kentsel byme ve planlama
ile ilgili bir blm izliyordu. Kentsel nfusun kompozisyonu
ele almyor ve ehrin kiilie etkilerine bir miktar deiniliyor
du. Bir kere daha bu almada da kent sorunlarnn uzun bir
incelemesine dalmyordu: Kentin evlilik ve aileye, ev, din ve
nihayet kt huylar, su, ahlakszlk, akl noksanl, zihinsel
hastalklar ve intihar zerine etkileri gibi.
35

Maurice R. Davie, Problems o f City Life (New York: John Wiley, 1932) ve Niles Carpenter, The
Sociology o f City Life (New York: Longmans, Green, 1932).

36

Davie, A.g.e, s. 4-5. Gnderme, William Dennett Munroe, The Government o f American Cities
(New York: Macmillan, 1926), s. 13-16. Bununla birlikte, Munroe'nun aklamasnn Chicago
okulununkinden stn olduu belirtilmelidir.

NSZ / 35

Bu kitaplarn ikisinde de, ok daha byk hacimli aratr

malar yrtld. Bu anlamda bu kitaplar daha tam ve gncel
dir. Ancak Davie, bunu, zel bir btnletirici teorik ereve
olmadan, yalnzca sorunlarn incelenmesine indirgemektedir.
Carpenter'in almas, ekolojik teoriyi sorgulamadan almak
ta, kurumlara biraz daha fazla dikkat sarf ederek olduka k
k biimlerde bu teoriyi yalnzca glendirmektedir.
O zamandan bu zamana dek temelde nasl son derece az
bir deiiklik olduu, 1955'te yaymlanan iki kitap tarafmdan
gsterilmektedir.37 Rose Hum Lee'nin almasnda kadim bir
konu olan ehirlerin bymesi, Bat Avrupa, Asya, Afrika ve
Birleik Devletlerden rneklerle biraz geniletiliyor. Ancak
temel aklayc ereve, demografik ve ekolojik bir tablo ile
sunuluyor. Eilimin kurumlara daha fazla nem atfetmek y
nnde olduu aktr -gerekten, neredeyse doksan sayfa (a
lmann bete birinden biraz az) kentsel kurumlara ayrlm.
Kentsel yaam biimleri, elence, kiilik, sorunlar ve kentsel
planlama konularnn tartlmas geleneksel hale gelmitir.
Bergel'in almasnda da aym geleneksel forml byk
lde korunuyor. Bergel'in, ehrin temel teorik anlamna
ne kadar az ilgi duyduu, kendisini tatmin eden anlalma
s zor u tammlamada grlebilir: "Sakinlerinin ounun
tarmsal faaliyet dmdaki ilerle urat her yerleim biri
mini "ehir" olarak adlandracaz."38 Askeri bir ssn, bu
konuda nerdeyse mkemmel bir rnek durumu oluturdu
u dnlebilir. Rose Hum Lee'nin tanm da ayn derece37

Rose Hum Lee, The City (New York: Lippincott, 1955) ve Egon Ernest Bergel, Urban Sociology
(New York: McGraw-Hill, 1955).

36 /EHR

de stnkrdr: "ehirler, temel olarak, geni, heterojen ve

snrl bir toprak alan zerinde youn olarak yerleen nfus
topluluklardr."39 Ancak teorik konulara ilgi eksikliinden
daha da nemlisi, geleneksel kompozisyonun srdrlmesi
dir. Bergel'in kitabnn yaklak ilk 168 sayfas, gemiteki ve
bugnk ehirlerin fiziksel ve ekolojik tanmlamasna ayrl
m. Daha uzun bir blm de kentsel demografiye. Kentsel
kurumlarm incelenmesi ise, yaklak seksen sayfaya (Lee'nin
kitabmdakinden daha az bir oranda) sdrlm. Bunun nere
deyse iki kat bir yer, kentsel sorunlar ve planlamaya ayrlm.
Louis Wirth'in, 1938 ylnda ehir teorisinin durumuna
ilikin deerlendirmesi, 1958'de de hemen hemen ayn geerli
e sahip. stelik Wirth, birleik kentsellik ekolnn (Chicago
ekolojik teori okulunun) kurucu yesi idi. The Ghetto (Getto)
adl ahane almasnda, kentsel alt-topluluklar konusunda
o zamana kadarki en yetkin almalardan birini gerekle
tirmiti. Park, Burgess ve McKenzie'nin The City balkl ki
tabna, erhli bir indeks hazrlayarak katkda bulunmutu.
Park'm gzetimi altnda gereklemi almalarn byk bir
ounluuna birinci elden ainal vard. Bununla birlikte,
1938'de yazd satrlarda Wirth unlar ne sryordu:
ehir konusundaki zengin literatrde, toplumsal bir var
lk olarak ehirle ilgili mevcut bilgiyi sistematik bir biimde
sunan bir kentsellik teorisini beyhude aryoruz. zel sorunlar
konusunda, rnein tarihsel bir trend ve yinelenen bir sre
olarak grlen ehirlerin bymesi konusunda gerekten
mkemmel teorik formlasyonlara sahibiz. Kentsel yaamm
eitli zel boyutlarma dair ayrntl bilgiler sunan sosyolojik
39

Lee, A.g.e, s. 7.

NSZ / 37

aklamalar ve ampirik aratrmalardan oluan zengin bir li

teratre de sahibiz. Fakat, ehir zerine aratrma ve kitapla
rn saysndaki byk arta ramen, henz, ehrin sosyolojik
bir tanmnda zmnen var olan bir dizi postladan ve ampirik
aratrmalarla temellendirilebilecek genel sosyolojik bilgimiz
den karlabilecek kapsaml bir zl hipotezler kmesine sa
hip deiliz.40
Park, Burgess ve McKenzie'nin orijinal nermelerinin k
k deiiklikler yaplm biimlerinin, bir ehir teorisi iin
pek de bir cevap oluturmadn sylemeye gerek yok. Emerkezli blge (concentric zone) teorisi, evirilip evrilerek te
oriye kk alternatifler sunulmutur. Ayrca, bir "ayr ekir
dek" (separate nucleus) teorisi ile bir "sektr teorisi" (sector
theory) ne srlmtr. Fakat bu teoriler, orijinal postlalarn kabuln ima etmektedir. Tberkloz, sabkal sululuk,
gen yataki sulular, hane deerleri ve fuhu konularnda
zaman zaman daha gncelletirilmi almalar sunulmutur.
Alan ve blgelere gre nfusun yeni ve daha yakn dnem
demografik tanmlar yaplmtr. Bu nermeler ve alma
lardan hibiri, orijinal "teorinin" temel yapsna dokunma
maktadr. O halde, Wirth'in ynelttii eletirileri aynen ko
ruyabiliriz.
Temel olarak, ekolojik ehir teorisine ilikin ana g
lk sz konusudur. lkin; teori, analizi ehrin sosyal yaam
yerine jeofizik boyutlarna ynlendirmekle yanl bir zeminde
balatmtr. Sosyal yaam, bir etkileim yapsdr; ta, elik,
imento, asfalt vesaire yaps deil. Bir hane halknn faaliyet
leri hakknda, onun kanalizasyon sisteminden geen ve p
40

Louis Wirth, "Urbanism as a Way of Life", American Journal o f Sociology, XLIV(1938), s. 8.

38 / EHR

tenekesine braklan maddeleri dikkatle analiz ederek ok

ey renebileceimizi nermenin tmyle alakasz olmad
muhakkak. Fakat bu, yalnzca bunlarn, faaliyetlerin yan
rnleri ve karsamada bulunmada kantlar olarak silindii
takdirde dorudur. ehrin ekolojik adan incelenmesinin ok
byk bir ksm, deiik blgelerin (doal alanlar, habitatlar
ve bu nitelikte olmayan blgelerin) zelliklerinin belirlenme
sine ayrlm; bu zellikleri douran yaama ok az yer ve
rilmitir. Olaanst bir sabrla su mahallinin aratrlmas
yaplm, sulu byk lde ihmal edilmitir. Ekolojik ehir
teorisi, ksmen, bilimi zerk, bamsz ve tam klma ynndejki talebin ihanetine uramtr. Tablolarm, haritalarn, di
yagramlarn, istatistiki oran ve rasyolarm ok byk bir ks
m, kendi deerleri iin kullanlmtr.
Ekolojik ehir teorisine dair ikinci bir glk, hayati
kavramlarnn gereksiz "primitivizmi"dir. En zl biimde
McKenzie tarafndan zetlenen bu kavramlar arasnda; reka
bet, younlama, merkezileme, ayrma, istilalar ve art arda
gelme srecinden olumaktadr. Kentsel sosyal hayat, gerek
ten de bu kavramlarla aklanabilir, ama mesele o deildir.
Sorun, bu kavramlarla yeterince farkllatrlamamasyd. e
hir hayat iin olduu kadar krsal yaam iin de aklayc
olabilirdi. Gemiteki veya gnmzdeki toplumsal yaama
uygulanabilirdi. nsan hayat dmda hayvanlarn yaamnn
yan sra insan yaamma ya da hayvan yaamna ilaveten bit
kisel yaama da uygulanabilirdi. Tek ele evlilii, cinsellik g
dsnn varl ile aklayamayz. Ayn cinsellik gds, tek
eli evlilik dnda gerekleen cinsellii de rahatlkla akla
yabilir. nsan a olduu iin yemek yedii gereini aklaya
bilir; ama bu, baz zel vesilelerle kanepe yiyip kokteyl ime

NSZ / 39

sini aklamaz. Ekolojik teorinin temel kavramsallatrmalar,

ehir teorisini, sosyoloji teorisinin baka herhangi bir teorisin
den farkllatracak derecede bir kesinlie sahip deildi. Do
rusu, sosyoloji teorisini siyaset veya iktisat teorisinden, hatta
sosyolojiyi botanik teorisinin baz ubelerinden ayrt etmeye
yeterli deildi.
Ksmen ilk iki sorundan kaynaklanan nc glk ise,
ekolojik ehir teorisinin tam da en geleneksel anlamda sosyo
lojik nitelikli kavramlar (gruplar, kurumlar, toplumsal yap
lar) ihmal etmi olmasyd. Nels Anderson ve Lindesmith'in
ehre dair almasnda kurumlara ihtiya yoktu. Kuramlar
dan yalmzca toplumsal sorunlara gndermede bulunurken
tesadfen bahsediliyordu. Davie'nin almasnda da kuram
larn resmen kabulne rastlanmyor. Ve ekolojik teorinin otuz
yllk bir geliim dneminden sonra kuramlar, ehir metin
lerinde bir yer bulmay baardlar ama bu yerin bete birini
igal ettikleri grlyor.
Pozitif anlamda, ekolojik ehir teorisi nemli ilerlemele
ri temsil ediyordu. Teori, kent olgusunun gerek dsal fiziki
gerekse isel sosyal boyutlarnn incelenmesini kolaylatrd.
Daha da nemlisi; ekolojik teori birinci el aratrma ve zerk
bir bilimin kurulmasn talep ediyordu. Son olarak, teorinin
o primitivizmi, bir tr avantajd. Teorik adan ballktan
ylesine tmyle uzakt ki neredeyse her tr aratrma onun
adyla ortaya kabilirdi. Bu bir tr emir idi: "Gidip gerek
leri toplayn." Bu, geni bir yelpazeden verilerin birikmesini
amalyordu. Kukusuz bu, byk bir bedel denerek kaza
nlm bir avantaj idi, zira ehir aratrmalar, kentsel bir or
tamn sorunlarn hep mekanik bir etele tutma erevesine
indirgemektedir. Bu ereve ylesine gevektir ki normatif yar
glar, ampirik sosyal teorinin gereklerini gizleyebilmektedir.

4 0 /EHR

Sosyal-Psikolojik Bir ehir Teorisine Dair Notlar

nsanolunun ehirlerde, ehirlerin dnda olduundan
farkl dnd, hissettii, tepki verdii gzlemi, ehrin
kendisi kadar eskidir. Daha nceki alarn insanlarnn idrak
ve zek ynnden bizden daha geri olduu varsaym kadar
bo bir hata olamaz. Geleneksel kantlar, eski insanlarm kendi
ehirlerinin zel niteliklerini idrak ettiklerini, deer verdik
lerini gsteriyor. Eski Msr'da babalarn ocuklar iin bildik
bir kaygs, onlarn, mtevaz mesleklerin kstl imknlarnda
ile ekmeleri yerine, yazmay renerek imparatorluk b
rokrasisinde "beyaz yakal" bir i olan ktiplik grevini alma
laryd. Bask ve kentsel bir meslek yoluyla toplumsal yk
seli, eskidir. Msr'a yakn Babil'de spesifik olarak kentsel
sosyo-politik frsat trlerine atfedilen deer, bu frsatlara eri
imi imtiyazl yurttalar grubuyla snrlama abalarnda gs
terilen zende grlmektedir. Yahudiler Babil'de tutsakla
mahkm olduklarnda kendilerine epey zgrlk tannm
ama papaz okullarma gitmekten ve balantl siyasal grev
lerden bilinli bir ekilde dlanmlard. Eski in'de kentsel
grevlere olan istek, bireylerin devlet memurluu snavlarna
hazrlanrken kendini adamas, sabr ve sk almasnda ve
ailesi ve klannn memurluk eitimi srasmdaki faaliyetlerini
finanse etmelerinde grlmektedir. Klasik Yunan'da yurtta,
ehrin bir yesi olmaktan gurur duyar, bu zelliini kendisi
ile barbarlar arasndaki farkn gstergesi olarak alrd. Kentsel
gururdan kaynaklanan benzer davranlar ve kantlar, Roma
yurttalarnn da ayrc zellikleriydi.
Ancak, kendine zg bir kentsel grnmn (ki bu g
rnm kentsel meslekler ve kent ortamyla ilgilidir ve ehrin

NSZ / 41

kendisi kadar da eskidir) geliimini kabul etmek baka; bunu

ehir olgusunun z olarak tecrit edip tm aklamalar bun
dan karmak baka bir eydir. Bu olduka tuhaf sonuca g
trebilecek koullar, George Simmerin sosyolojisinde vard.
Sosyoloji,

19.

yzylda

Fransa'da Auguste

Comte,

ngiltere'de Herbert Spencer ve Birleik Amerika'da Lester

Ward gibi akademi d dnrler tarafndan rgtlendi. Bu
disiplinin kurucular, olduka en akrak, hayal gc yksek
insanlard ve az da "emperyalist" deillerdi. Eski disiplinle
rinden kopardklar topraklarda yeni bir saha kuran impara
torluk banileriydiler. lerini ok iyi yaptlar. ylesine iyi yap
tlar ki sosyoloji, kurucularndan bazlarnn mr ierisinde
akademik bir disiplin olarak kurulma srecinde idi.
Simmel, akademik bir sosyolog olarak, ikinci kuaa aitti.
O ve meslektalar, kurucularmkinden farkl bir grevle kar
karyayd. Bu grev, bu sahay, dier her saha ile atmaya
gtren biimlerde deil, kesinlik ierisinde ve snrl kav
ramlarla tanmlama gerei idi. Felsef adan Simmel, Imma
nuel Kant'm dikkatli bir rencisiydi. Sosyolojik adan ise,
sk sk Neo-Kantiyenizm eklinde tarif edilen okulun nclerindendi. Ayrntlar ihmal eden Neo-Kantiyen sosyal bilim,
Kant'm felsefesindeki bir prosedre benzetme yoluyla sosyal
bilimlerin kesin ve snrl bir tanmna ulamaya alt. Bu,
tecrbenin biim ve ierii arasnda keskin bir ayrm gzet
meyi ve biimlerin incelenmesinde her eyin bilim iin genel
bir deer tadm dnmeyi ieriyordu.
Simmel'e gre sosyal bilimlerin grevi, insann interaktif yaammn tm boyutlarm aratrmaktr. Sosyolojinin zel
grevi, toplumsal etkileim (interaction) biimlerini ierikleri

4 2 /EHR

nin yan sra incelemektir. Simmel, ayn sosyal biimlerin ol

duka farkl bir ierii kapsayabilir ve ayn sosyal ierik farkl
biimlerde somutlaabileceim varsayyordu. Bundan baka,
insanlar aras davram, hibir ekilde fiziksel eyleme indirge
nemez. Aksine fikirleri, duygular ve davranlar ierir.
Eer Simmel'in yaklamm sosyolojiye uyarlayp, ehri
analize tabi tutarsak, kendimizi demografik ayrntlarla me
gul etmekten ve blgelerin, mahallelerin ve banliy blgeleri
nin fiziksel karakteristiklerini incelemek iin youn aba sarf
etmekten daha bo bir ey olmad grlr. ehrin sosyolojik
bir analizi, kendi uygun yerini, kentsel bir ortamda insanlar
aras yaamn ruhsal biimlerinde bulur. Bu analizin nesnesi,
kentli insann mantalitesinden baka bir ey deildir. Bu yz
den, - Simmel iin, "Metropol ve Ruhsal Yaam"41 gibi bir ko
nuda sosyolojik adan garip, marjinal ya da tesadfi bir ey
yoktur. Tam tersine, byle bir konuda sosyoloji kendi uygun
sahasm bulur.
ehrin acayip bir ekilde modern insann yazgsnda
merkezi nitelikte olduu noktasnda Simmel, pek ok ada
gzlemciyle hemfikirdir. Ona gre, modern yaamn en derin
sorunlar, muazzam sosyal gler olan tarihsel bir miras, d
kltr ve yaam teknii karsnda bireyin kendi zerkliini
ve bireyselliini koruma abasndan domaktadr. Bu sorunu
anlamak isteyen sosyolog iin, bireyselliin metropoliten bi
imlerinin psikolojik temelini kavramak nemlidir. Bu, Sim
mel tarafndan, sinirsel drtnn younlamasmda (ki dsal
drtden isel drtye doru hzl ve kesintisiz bir geile so
nulanmaktadr) grlmektedir.
41

Translated by Kurt Wolff, The Sociology q f George Simmel (Glencoe: The Free Press, 1950), s.
409-424.

NSZ / 43

Metropoliten insan, olaand fazla drtye (stimulation) sahiptir ve kendisini kknden koparacak dsal evre
deki etkenlere kar koruyan bir mantalite gelitirir. Bunun
anlam, kalbiyle deil kafasyla hareket etmesi gerektiidir.
Yani derin duygusal tepkilere teslim olmak geride kalmaldr.
evresi, onun bilincini (duygularn deil) artrr, bu da akim
egemenliine yol aar. Kentsel ortamm uzmanlamasyla pek
ok istikamette uzanan entelektelite, kentin karakteristiidir.
ehrin kurumlan, mantalitesini teyit eder, zira para eko
nomisi ve akln egemenlii tabiat gerei birbirine baldr.
Her ikisi de, insan ve eya ile har neir olurken geree da
yal bir davran ierirler. Para, sadece tm kalemlerde or
tak olanla ilgilidir. Bunlarn yalnzca mbadele deerini l
er, tm kalite ve bireysellii u soruya indirger: Ka para?
Bundan baka, para, metropol iin ok hayati olan pazarm da
doal kurumudur. Kentsel retim pazar iindir, yani tama
men bilinmeyen ve reticinin gerek vizyon alanna asla gir
meyecek olan tketicilerdir. Modern akl, giderek daha fazla
hesap olur. Bu hesaplk ve para ekonomisinin hasl ettii
kesinlik, ayn zamanda, dnyay aritmetik bir probleme d
ntrp paralarn da matematik formllerine koyan doal
bilimin idealleriyle de uyumaktadr.
ehirde; sosyal hayat, dakiklik, kestirilebilirlik ve kesin
lik, tam da yaamn karmaklnn (ki bu da para ekonomisi
ve entelektelizm ile sk skya baldr) gerektirdii eyler
dir. Simmel'e gre bu, aym zamanda, Ruskin ve Nietzsche
gibi hayatm deerini ematize olmayan var oluta bulan oriji
nal ahsiyetlerin metropoln dakikliinden ve kesinliinden

4 4 /EHR

sadece nefret etmekle kalmayp, ayn nefreti neden para eko

nomisine ve modern var olu ve bilimin entelektelizmine de
temil ettiklerini de aklamaktadr.
Kesinlii ve dakiklii ilerleten ve onlar en yksek bir
gayri ahsilik yapsna dntren ayn faktrler, genellikle
olduka ahsi bir sbjektiflii de tevik etmektedir. Hzla de
mekte olan elien deneyimler balamnn bir rn olarak,
ehirde kof (ii gemi) bir davran geliir. Ar drt, tepki
verme kapasitesinin kaybolmasma yol aar. Kof davrann
z, ayrmcln krelmesinde grlr. Ve burada yine kent
sel para ekonomisinin rol aikrdr ve kentsel davranla
uygunluk arz etmektedir. Tm deerlerin bir ortak paydas
olarak para ekonomisi renksiz ve kaytszdr. Eyann zn
(bireyselliini, zel deerim ve mukayese kabul etmezliini)
yok eder. ehir ne kadar byk olursa, parasal mbadelenin
nemli rol daha da artar ve mallarn satn almabilirlik zel
lii daha fazla n plana kar. Bu arada, kiiliin kendisini
korumas, dnyay deerden drmek pahasna mmkn
olabilir ve sonunda kanlmaz olarak kiinin kendi deerinin
dmesine yol aabilir.
Metropoliten insann bakalarna ynelik davram, ge
nelde resmiyet ve ekingenlik gstermektedir. Simmel, bu
ekingenliin isel boyutunun sadece kaytszlk olmadn,
ayn zamanda hafif bir nefret veya en azndan karlkl ya
banclk duygusu ve irenme olduuna inanyordu. Bu nefret
boyutuna sahip ekingenlik, bireye, baka her tr koul al
tnda imknsz olan bir kiisel zgrlk kazandrr. Bu ba
lamda Simmel, eski Atina'nn byk yaratclnn, kk
bir kasabann birtakm zelliklerini muhafaza etmesinden

NSZ / 45

kaynaklandm dnyordu -ki bu zellikler, metropoln

kkrtc entelektelitesi ile byk bir gerilim yaratyordu.
Kiilerin says bir metropol zgrlk mekn yaparsa da
yurttalarn ekonomik, kiisel ve entelektel ilikilerinin belli
bir noktasnda kozmopolitanizm de tezahr eder. Bu, ehrin
hinterland zerindeki (ehrin boyutlarndaki artla birlikte
geometrik olarak artan) stnlnde apak grlmektedir.
Bu arada, ehirdeki hayat da, doa ile yaplan bir geim (rzk)
mcadelesinden insanlar aras bir kazanma mcadelesine d
nmtr. Hayat da giderek kiisel renkleri ortadan kaldran
gayri ahsi paralardan olumakta, bu da bireyi, kendi kiisel
zn korumak amacyla elinden geleni yapmaya gtrr.
Simmel'in Die Grosstadte und das Geistesleber (Byk
Kentler ve Tinsel Yaam) adl almas42, ekolojik ehir teo
risinin kurucular zerinde Oswald Spengler'in ehir analizi
(ki kavramlar da dahil byk lde Simmel'den esinlendii
anlalyor) kadar dorudan bir etki yapmam grnyor.
Park'm mehur makalesi, Simmel'e deil Spengler'a atfla
balyordu. "ehir... bir bireysel insanlar ve sosyal kolaylklar
(sokaklar, binalar, elektrik klar, tramvaylar ve telefonlar)
ynndan daha fazla bir eydir. Bir kurumlar ve idari ara
larn (mahkemeler, hastaneler, okullar, polis ve eitli devlet
fonksiyonlar) basit bir kmesinden de daha fazla bir eydir.
Gerekte ehir, bir zihni durum, bir gelenek ve grenekler, r
gtl davranlar ve duygular btndr... ehir, geenlerde
Oswald Spengler'in de belirttii gibi, kendi kltrne sahip
tir: 'Bir kyl iin evi ne anlama geliyorsa, medeni bir insan
42

1903'te Dresden'de yaynlanmtr.

4 6 /EHR

iin de ehir odur. Evin kendi hane tanrlarna sahip olmas

gibi ehir de kendi koruyucu tanrsna, yerel azizine sahip
tir. Kylnn kulbesi gibi, ehrin kkleri de topraktadr'."43
Spengler'm kentsel mantaliteyi tanmlay esasen Simmel'inki ise de (Park'm Spengler'dan ald fikirler ve alntlarda
aka grmekteyiz bunu), kentsel mantaliteyi yorumlama
erevesi farkldr.
Spengler, ehir yorumunu The Decline o f the West44(Bat'nn
D) adl almasmda gelitirmiti. Bu alma, Birinci
Dnya Sava srasnda yazld, Temmuz 1918'de yaynland.
ylesine poplerleti ki 90 bin adet basld. evirisi yapld
ve ngilizce konuan dnyada en ok satan kitaplar arasna
girdi. Kitap, Bat'nn gelimesi konusundan kuvvetli ideolojik
temalar ieriyordu. Spengler'in almasn, Alman ehirleri
ile balantl olarak grmek ilgin bir noktadr.

Almanya'da ehirlerin kariyeri dalgalanmalar gster

mitir. Romallar, Alman lkelerinde, Ren ve Tuna nehirleri
gibi doal ulam yollar boyunca bir kale ehirleri sistemi
kurmutu. Bunlar, Roma'nm dyle ortadan kayboldu.
Ortaa'm sonlarmda ticaretin canlanmasyla birlikte bu eski
Roma ehirleri de yeniden hayat buldu, nk kta ii ticaret
yollar zerinde bulunuyorlard. Alman lkelerindeki daha
sonraki kentsel gelime, ehirlerin, Kuzey Denizi ve Baltk't
ki Hansa ve gney ehirleri birlii gibi koruyucu birlikler
oluturmalaryla gerekleti. Ayrca, Almanlarn Dou'daki
smr blgelerine doru nc hareketlerine paralel olarak pek
43

The City, A.g.e, s. 1.

44

Oswald Spengler, The Decline o f the Mfes/(New York: Alfred A. Knopf, 1928). 2 cilt (eviri: Charles
Francis Atkinson).

NSZ / 47

ok yeni ehir kuruldu. Bu serpilen ehirler hzl bir i evrim

geirerek sanat, bilim ve edebiyattaki etkileyici gelimelerin
toplumsal temelim oluturdular. Ancak dinsel savalar, tm
Alman lkelerinde inanlmaz bir ykm ve tahribata yol at.
Otuz Yl Savalar, baz ehirlerde nceki nfuslarnn sadece
drtte birini hayatta brakt. Tam da en kentli unsurlar yok
oldu. Bu arada yeni yarmkrenin almas, ticaretin ynn
Kta Avrupas'ndan evirerek, Hansa gibi ehir birliklerinin
altmdaki o ekonomik temeli sekteye uratt. ehir yaam yok
edildi. Almanya'da ehir yaam, 18. yzylda yemden canlan
maya balad ama ayn zamanda, Alman mparatorluu'nu
birletirmede ncl yapan ise Almanya'nn kuzeydo
usundaki krsal Prusya idi. Genel anlamda Prusya'nn po
litikalar, ehri ve- onun tipik snflarn siyasal olarak kont
rol altnda tutma abasmca belirleniyordu. Bu arada siyasal
hkimiyet de (devlette, ynetimde, ordunun st kademelerin
de) krsal aristokratlarm (Junkerler) elinde idi. Sonuta teki
Bat lkelerinde ve Birleik Devletler'de kentsel tipler ulusal
meselelerde byk bir sz sahibi iken Almanya'da ehir tuhaf
bir ekilde siyasal sorumluluktan mahrumdu.
Alman lkelerindeki bu olaylarm sonucunda, ehirli n
fus, genellikle kentsel yetenek ve becerilere doru olaanst
bir younlamaya gitti. Buna karlk siyasete antipati besli
yor, siyasette beceriksiz kalyordu. Devleti yneten snflar
kurnaz, iktidar oyununda mahir ustalard ama son derece
kaba ve kltrszdler. Kentli snflar ise fazlaca kltrl
ama siyaseten kifayetsizdi. Bu durum, denetlenemez krsal
mistisizm dalgalarma ve ehrin iddetle reddinin (ki Naziler
bu konuyu istismar edecektir) temelini hazrlad. Spengler,
Simmel'in ehir tanmn alarak bir krsal mistisizm ereve

4 8 /EHR

sinde yeniden kurgulad. Sava sonrasnn Almanyas'nda

Spengler'in almasnn sahip olduu muazzam poplarite,
krsal mistisizm ile ehrin reddinin kombinasyonunun, ma
lup edilmi bir ulusun yaad byk hayal krklna uy
gun dmesi ile aklanyor. Spengler'in almasnn Ame
rika'daki poplaritesi ise biraz farkl yorumlanmaldr. Bu
alma, kentsel yozlama srelerinden kaynaklanan incin
mi hisler iin sistematik bir aklama sunuyor. Birinci Dnya
Sava ncesinde yozlama konularn aratranlarn dikkat
ektii, sava srasndaki yksek dozajl vatanperverlik his
lerinin dramatize ettii, sava sonras ortamnda ise ortadan
kaybolan bir noktaya vurgu yapyordu.
nsan yaamnn dzenindeki temel eliki, Spengler'a
gre45 krsal kesim ile ehir arasmda bulunmaktadr. nsan
yaamnn kkleri hep topraktadr. Yalmzca devasa ehirleri
olan medeniyette kendimizi kklerden koparyoruz. Mede
ni insan, entelektel bir gebedir -yersiz yurtsuz, bir mikrokozm, avclar ve obanlarn hissiyat olarak zgr olmalar
kadar entelektel adan zgr. Dnya tarihi, ehirli insann
tarihidir. Bir ehrin ruhu, esas itibariyle yeni bir tr olan kitle
ruhudur. ehir, krsal blgeleri ksa srede, yalmzca "mca
vir alanlar" olarak tecrbe edilen bir eye indirgiyor.
nsan medeniyeti dngseldir. Kltrn her ilkbahar
mevsimi, yeni bir ehir insannn ve kentsellik trnn dou
una tanklk eder. Burada, insann daha uyuuklat ama
heyecan ve akim her zamankinden daha gl olduu bir du
45

ehir konusunun Spengler tarafndan tam bir incelemesi, The Decline o f the West'in 11. cildinde
4-6. blmlerde (s. 85-186) yaplmaktadr.

NSZ / 49

rumun olumas sz konusudur. nsan, "akl", "Geist" ve "esprit" (ruh) haline gelir. Spesifik olarak kentsel nitelikli anlay
biiminde din ve bilimin tm entelektelleir, topraa daha
yabanclar, kyl iin anlalmazlar.
Spengler, devamla, topraktan tedricen kopmasyla ehrin
sonunda lkeyi batrdn grmediimiz mddete siyasal
ve ekonomik tarihi kavrayamayacamz sylyor. Dnya
tarihi ehrin tarihidir ve her kltr, bakentin kltr tipi ie
risinde ynlenmektedir. Ge kltr dnemlerinde bulunan
tm lkelerde byk partiler, devrimler, Sezar ynetimleri,
demokrasiler ve parlamentolar, bakentin lkeye kendisin
den ne beklendiini ve ne iin lnmesi gerektiini syledii
biim olarak kendini gsteriyor. Klasik forum ve Bat basn,
ynetici ehrin entelektel aralardr. Ayrca, tm slup tari
hi, insamn yaam tecrbesinin grsel biimin mantyla gz
lere hitap ettii ehirlerde cereyan etmektedir. Gotik sanat,
topran bir rnyd ama Rnesans slubu yalnzca ehir
lerde serpildi. Kyller Gotik kaldlar; Helen krsal geomet
rik slubu korudu. Epik, Platz ve Burg'a. (ehir) aittir; uyanan
bir yaamn kendini test ettii dram, ehirlerdeki iirdir.
ehir akl; "megapol" ise hr akldr. Akim kkeni, feodal
kan ve gelenek glerine (ki entelektel bir snf olarak bur
juvazi de kendi z varlnn bilincine bunlara kar varmak
tadr) kar direnite yatmaktadr. Zamanla kentli akl, ilkba
har mevsiminin dinini reforme ederek asillerin ve papazlarn
eski dininin yerine yeni Tiers Etat dinini (liberal bilimi) koyar.
ehir, topran kontroln ele alr, her yerde kyllerin ya
am ve dncelerinin ayrlmaz paralar olan topraktaki pri
mitif deerleri mallardan yar bir mutlak para ile deitirir.

50 / EHR

Sonuta ehir, sadece akl deil, paray da ima eder. Aynen

parann kendisi gibi, hakiki "megalopoliten'Ter, postlalarnn gerekletii her yerde hazr ve nazrdrlar. Para sadece
ekonomik ilikiyi anlamaya yaramakla kalmaz, ayn zamanda
mallarn mbadelesini kendi verimine tabi klar. ehir by
dke para piyasasnn kendisi ortaya kar, nk para g
tr. Para, insan iin, artk mevcutta kkleri olmayan bilinci
uyandrma faaliyetinin bir biimi haline gelir. Medeniyet, her
zaman, parann koulsuz diktatrl anlamna gelir.
Nihayet, bizatihi ehir (o tatan dev, "Cosmopolis"), her
byk kltrn yaam seyrinin sonunda yer alr. Ta ktlesi,
mutlak ehirdir. Nihai ehir, saf akldr. Medeniyet, saf geri
limden baka bir ey deildir; akl da yksek gerilim seviye
sinde anlayabilme kapasitesidir. Her kltrde entelektel
ler, nihai insan trleridir. Gerilim akl haline gelince, dnya
ehrinin kendisininki (yumuama, geveme, dikkat datma)
dnda ona ak baka bir dinlence biimi yoktur. Medeni
insan, lme doru metafizik bir dnle ksrla (verim
sizlie) doru meyleder. Ve dnya ehrinin son insan artk
yaamak istemez, en azmdan bir tip olarak. Bu, ehrin sona
ermesidir. lkel takas merkezinden kltr ehrine byyen,
grkemli verim srecinde medeniyet olarak iek aan ve ni
hai bir mahvolula solan ehrin son duradr.
Louis Wirth46, Spengler'in ehir kartlnda ve krsal
mistisizminde kendine bir smak bulamayacak derecede
kentli bir tip idi. Ayn zamanda teorik vukufiyeti de ok faz
layd ve s bir dsal formln ciddi aratrmalarla deitiril
46

Louis Wirth, "Urbanism as a Way of Life", American Journal o f Sociology, XLIV (Temmuz 1938),
s. 1-34.

 N S Z /51

mesiyle tatmin olamazd. Bundan baka, spesifik olarak mo

dern olan her eyin kendine zglnn, Bat dnyasndaki
byk ehirlerin bymesiyle ilikili olduunda hemfikirdi.
Ekolojik bak asma tepki balamnda, "Kentsellii ehrin
fiziksel varl ile tanmlamaya devam ettiimiz srece yeter
li bir kentsellik kavramna ulamaya muktedir olamayz".47
Onun yerine, ehrin sosyolojik adan nemli bir tanmlan,
ehri, insan grup yaamnn ayr bir biimi olarak belirleyen
unsurlar semeye alr.
Park'm mehur makalesinin de hemen hemen aym fikir
lerle ve neredeyse ayn ifadelerle baladna iaret etmekte
yarar var. Ancak Park'm akimda Spengler vard; Wirth ise
kalk noktasm Simmel'den alyordu.48 Ona gre kentleme,
ehre zg yaam biiminin kmlatif vurgusuna iaret et
mektedir. Bu, endstriyelizm veya modern kapitalizm ile ka
rtrlmamaldr. ehir sosyologunun merkezi sorunu, tipik
olarak, byk saylardaki heterojen bireylerin grece daimi
ve youn yerlemelerinde ortaya kan toplumsal eylem ve
organizasyon biimlerini kefetmektir.
Wirth'e gre, etkileim ierisindeki kiilerin saysndaki
art, kiiliklerin tam olarak temas kurmalarm imknsz k
lar. Sonu, kentli kiiliin "izoid" bir karakterde olmasdr.
Kentler, olduka segmenter rollerde bulumaktadr. likileri
birincil olmaktan ok ikincildir. Temaslar gayri ahsi, yzey
sel, gei kabilinden ve segmenterdir. Bu durum, ekingenli
e, kaytszla ve kof bir mizaca ve kiinin, bakalarnn iddi47 A.g.e, s. 4.
48 Wirth: Pbrk, Burgess ve McKenzie'nin kitab iin ehir konusunda aklamal bir bibliyografya hazr
lad. Simmel'in Die Grosstadte unddas Geisfesleben'inide eklediini belirtmekte yarar var. Bu a
lmann, "Sosyolojik bir bak asndan, tek bana en nemli makale" olduunu gzlemliyordu.

5 2 /EHR

alarma kar baklk kazanmasna yol aar. Kentsel sosyal

ilikilerin yzeysellik, anonimlik ve gei kabilinden olma
zellikleri, ehir sakinlerinin karmakln ve rasyonalitesini
anlalr klmaktadr. Durkeim'm tespitiyle, ok yakn grupla
rn kiisel duygusal kontrolden zgr olmalar, onlar bir anomi (bir tr normsuzluk) halinde brakr. Kiiler aras ilikilerin
segmenter karakteri ve niter kriterleri, mesleki kodlarn ve
parasal ilikilerin rgtlenmesinin altm iziyordu. Fayda ve
verimlilie nem verilir, bu da otomatik olarak iktisadi teeb
bslerin rgtlenii iin irketlerin aralarnn kullanlmasna
yol aar.
ehirlerde bireylerin, en byk avantajlar elde ettikle
ri ilevlerde uzmanlama eilimleri, karlkl bamllk ile
istikrarszlkta ezamanl bir arta neden olur. Bu, bireyleri
daha da ayrr. Dolayl aralar yoluyla iletiim kurmak gerek
li olur; bireysel karlar, grevlendirme (yetki devri) ile dile
getirilir. Younluk, insanlar ve faaliyetlerini eitlendirerek
sosyal yapmn karmaklm artrmakla, saylarn etkilerini
daha da glendirir. Bu yzden, kentsel dnyada grsel ta
nnmaya nem verilir. niformann, grevlinin roln sim
gelediini gryoruz, ama onun arkasndaki gizli kiisel ay
rkslktan bihaberiz.
Gruplar ve karlar, bu koullar altnda ayrrlar. Yo
unluk, topran deeri, kiralar, eriilebilirlik, salkl olmak,
prestij, estetik kayglar (grlt, duman ve kir gibi), nansla
rn yokluu, ehrin eitli blgelerinin nfusun deiik segmentleri asndan yerleim yerlerinin arzu edilip edilmeme
sini belirler. ortam ve onun nitelii, gelir, rksal ve etnik
zellikler, toplumsal stat, adetler, alkanlklar, zevk, tercih

NSZ / 53

ve nyarg gibi faktrler, kentsel nfusun bunlara bal ola

rak seilip, aa be yukar kendine zg yerleimlere da
tld nemli faktrler arasndadr.
Kiisel sorunlarn sebep olduu, hzl yaam temposu ve
karmak teknolojinin derinletirdii zihinsel gerilimler hep
vardr. Kentsel ortam, snf izgilerinin keskinliini krma ve
snf yapsn karmaklatrma eilimindedir.
Wirth, bir yaam biimi olarak kentsellie, birbiriyle ili
kili perspektiften ampirik adan baklabileceine inanyor:
a) Bir nfus temeli olan bir fiziksel yap olarak; b) Bir yapya
ve kurumlar dizisine sahip bir toplumsal rgtlenme sistemi
olarak; c) Bir davranlar, fikirler dizisi ve kiilikler kmesi
olarak. Birinci yaklamda, kentsel nfus, birok faktrde seleksiyon ve farkllama gsterir. Hayatn olgunluk devrinde
daha fazla sayda kiiler vardr; daha fazla lke dnda do
mu erkek, daha fazla kadn, daha fazla zenci vardr. Daha
az sayda doum vakas, yeniden retmede bir baarszlk
ve daha yksek bir lm oram vardr. Toplumsal bir dzen
olarak kentselliin zellii, birincil temaslarn yerine ikincil
temaslarn ikame olmasdr. Bununla balantl olarak, akra
balk balar zayflar, mahallenin (komuluun) nemi azalr,
toplumsal dayanmann geleneksel temelinin zayflamas,
endstriyel, eitimsel ve elence tr faaliyetlerin, uzmanla
m kurumlara transferi sz konusu olur. Bunun yannda, bi
reysel aktr tek bana etkisiz olduundan ve etkinlik yalnz
ca gruplarda baarldndan, gnll kurulularn saysnda
byk bir art sz konusudur. Son olarak; kentsel kiilik ve
kolektif davran, yukarda deinilen tm zellikleri sergi
ler -artan kiisel zlme, zihinsel hastalklar, intihar, sular,
yozlama ve dzensizlie paralel olarak.
Simmel, Spengler ve VVirth'in kentsellik anlaylarn bir

5 4 /EHR

araya getiren zellik, "kentsel mantalite" zerine aratrmala

rn toplanma noktasdr. Bunun gndeme getirdii tm teo
rik sorunlarn zlm olduu pek sylenemez. Spengler'in
anlay, bir kere en tam ve en sorgulanabilir olandr. Onun
teorisi, kolektif psikolojinin somutlamas anlamna geliyor.
nsanlarn bir bak asma veya davran sistemine sahip ol
duklarn dnmek baka bir eydir; bir bak asnn insan
lara sahip olmasm dnmek bambaka. Spengler de bunun
la tatmin oluyor deil. Bir kitle ruhu eklinde somutlaan ve
tahayyl edilen kolektif psikolojinin bamsz bir gereklie
sahip olduunu varsaymakla kalmyor; doum, byme ve
lme sahip organik bir olgu (Spengler'in ilkbahar, yaz, son
bahar ve k imajlarnda ifade bulduu gibi) olduunu d
nyor. Tm manevi (ruhsal) varlklar, yle grnyor ki,
ldkleri zaman kendi manevi potansiyellerini, o ok kua
tc dnya maneviyatna ya da topran ve kyllerin birincil
maneviyatna dndrr. Bu, sorumlu bir teori kurma deil,
mecazl bir anlamdr. yle grnyor ki, metafizik holding
irketleri kurmamn teknii de budur.
Simmel'in analizi, hi deilse teorik adan, kendisinin in
sanlar aras yaamdaki ierii olmayan ruhsal boyutlar aras
biimlerin kefedilmesi eklinde tanmlad sosyolojinin g
reviyle uygunluk arz etmektedir. Simmel, tutarl bir ekilde,
kentsel akl zetlemeye koyuldu. Bu konuda geni ufuklu,
zarif, beenilen bir makale yazd. Bununla birlikte, ne onun
sosyoloji anlay ne de ehir analizi, sosyologlarn ezici o
unluu tarafndan tmyle tatmin edici bulunmaktadr. e
rii olmayan ruhsal boyutlar aras, biimlerin incelenmesinin
sosyolojinin konusu olmas meselesine de ciddi phe ile ba
klabilir, baklmtr da. Simmel'in pratikte kendi z kuralla-

 N S Z /55

rina asla uymadn, onun en iyi olduu konunun, ok eitli

kantlar arasnda karlatrma yapmak olduunu belirtmekte
yarar olabilir. Bundan baka, biim ve ieriin tabiatlar gere
i ayrlabilir olduklar (ve hatta farkl kkenleri olabilecei)
gr, genellikle, ayn zamanda biimlerin somutlamasna
da iaret eder. Bu teknik bir ressam bekleyen projeler dn
yas kavrammda, neredeyse Eflatuncu bir nokta var. Simmel,
Spengler'in almasmda kendini gsteren somutlama konu
sundan hi de tamamen kanabilmi deildir. Son olarak, her
ne kadar Simmel kentsellii bir krsal mistisizm erevesinde
sunma hatasm yapmyorsa da, kendi malzemelerini ampirik
incelemenin dna koyar ekilde tanmlama eilimindedir.
Wirth'in grece inat bir kentli olduu gereini hesaba
katarsak, onun Simmel veya Spengler tarafndan cezp edilmi
olmas hemen tuhaf gelebilir. uras kesin ki, Spengler'i es
gemi olmas anlalr bir eydir. Krsal kesimin maneviyat
asndan ehre gre esasen daha stn olduu noktasnda
hibir kukusu yoktu. Aym zamanda, bir salon oyunu olan
yaratc sezgileri bilimsel srelerin yerine koymaya da hi
eilimli deildi. Wirth'in tezleri, yalnzca onun ekolojik teo
rinin basit fiziini dzeltmeye matuf ak abas balammda
tam anlamyla anlalabilir. Bu yzden onun tezleri, dzeltici
nitelikte bir ar vurguya sahiptir. Sosyo-psikolojik ehir teo
risinin, baarlm bir gerek deil, sadece bir program imkn
olarak var olduunda kuku yok. Bu durumda, sadece eilim
leri eletirebilirsiniz ve bunun risklerini de gze alrsnz. Yine
de, aynen ekolojinin fiziksel bir seviyede bir ar basitletir
meye yol am olmas gibi, sosyo-psikolojik teori de basit bir
psikolojik yaklama yneliyor gibi. lgili eylem dnyasnn,
psikolojik etkileri olan art, younluk ve nfusun heterojen-

5 6 /EHR

lii gibi srf gerekler mesabesine indirgemesi ynnde g

l bir eilim var. Tm gstergeler de, kurumlarm, ekolojiden
grdkleri gibi, genellikle stnkr ve tesadfi bir muamele
grme ihtimaline iaret ediyor.
VVirth'in harika tezinin bir yirmi yllk mr olmasna
ramen, ehir teorisindeki onun gerektirdii yeniden yap
lanmann henz gereklemi olmadn sylemek de belki
nemli bir noktadr.

ehir Teorisi Konusunda Avrupa'daki Gelimeler

On dokuzuncu yzyln son eyrei ile yirminci yzyln
ilk yirmi ylnda ehir teorisi, ok byk bir i evrim geir
mekteydi. Amerikan ehir teorisinin kendine zg birtakm
zellikleri, Amerikan teorisyenlerinin Avrupa'daki bu balan
g gelimelerinden kendilerini ok byk lde koparm
olmalarn aklamaktadr. Bu kopuun sadece iki istisnas
vard. Muazzam poplaritesi nedeniyle Spengler'in fikirleri
dikkatleri mecburen ekmi ve safi "kentsellii" nedeniyle
de Simmel'in grleri gecikmeli olarak hesaba katlmt.
Ancak, hatrlayacamz gibi, sosyolojinin snrsz deil s
nrl iddialarla bir akademik disiplin haline geldii yirminci
yzyln ilk gnlerinde, bu disiplin, kurucularm ve onlarn
ayrc zelliklerini (ilgintir ki sosyolojik kant olarak tarihsel
yazlarn kullanm da bu zellikler arasndayd) reddetmiti.
Genelde sosyoloji, zelde de kent sosyolojisi, zerk bilimler
olmaya abalyorlar, kendi birinci el kantlarn, kendi yn
temleriyle topluyorlard. Ayrca, Amerika'da halkn ehre,
bakma, mevcut sorunlar olan kentsel yozlama ve kentsel
ortamlarda mmkn olan sosyal hayatn eitli alanlarn

NSZ / 57

daki felaketlerden duyduu kayg hkimdi. Avrupal ehir

aratrmaclar tarihsel aratrma materyallerine ynelikken,
Amerikal aratrmaclar imdiki zamana ynelikti. Avrupa
lI

aratrmaclar bin yldr ilgi eken ehirlerden materyallere

sahipken, Amerikan ehirleri ou durumda birka on yllk

mr vard. Amerikal bir aratrmac, Avrupal bir teorisyenin almalarna daldnda, genellikle o almaya sadece
bir "eski tarih" gibi bakma eilimindeydi. Bu almalarn il
gin olduunu pek nadiren kabul ederdi. Merakl bir karla
trma dnda, bunlarn kendi sorunlarna ilikisini de nadiren
grrd. Bu koullar altnda Amerikal ehir aratrmaclar,
kendilerim byk lde Avrupa'nn ehir teorisinin aknt
sndan uzak tuttular.
Amerikan ehir teorisyenlerinin kendilerinin ehrin ta
rihsel gemiine ilikin aratrmalardan uzak tutmalarnn so
nular arasnda, bilimsel anlaylarnn dier alanlarnda ya
saklanm olan snrl bir tolerans da vard. nsani toplumsal
biimleri (bir kere istikrara kavuturulduklarmda ve sorunla
r halledildiinde), bazen verili bir sosyal sorunlar dizisinin
maksimum etkinlikle zlmesi gibi bir anlama gelmektedir.
nsanlar, baarl zmlerden vazgemede son derece istek
sizdir ya da ellerinden gelmez. rnein yeni yarmkreye gel
diklerinde ne dillerini kaybettiler ne de yenisini icat ettiler.
Her yeni ailenin yeni bir aile kurumunu temsil ettiini asla
varsayma hatasn ilemeyecek sosyologlar, benzer bir eyi
ehirlerle ilgili olarak varsaym grnyor. Amerikan ehir
lerindeki gelimeleri yorumlamada tarih bilgisinin deerini
gstermek iin tek bir rnek yeter. Avrupa ehirlerinde ehir
ynetimi modelleri tedricen evrim geirmi ve ancak birka
yzyllk bir gelime dneminden sonra istikrar kazanmta.

5 8 /EHR

Bu istikrar gerekletike ehir ynetiminin idari oda, bele

diye bakan ve meclis yaps zerinde younlat. Amerikan
ehirleri, Avrupa kltrne sahip insanlar tarafndan kurul
du, fakat on dokuzuncu yzylda kurulan ehirlerin byk bir
ksm, daha normal kentsel biim yerine eyalet ynetim mo
delini izledi. Sosyologlar, byk ihtimalle bunu, Amerika'da
ehir ynetiminde bir tr bilinsiz "tecrbe" olarak grm
tr. Bu ekilde yaklalnca (ehirlerde daha fazla demokrasi
salamann bir arac olduunun mjdecisi olarak gsterilen)
Amerikan tecrbesi, ehir sorunlarnda kamu kar dndaki
her karn etkisini mmkn klyordu. Amerika'daki kentsel
meselelerin 18801erdeki durumuna ilikin olarak Bryce'a her
kes tarafmdan atfta bulunulmutur. Bryce, ehir ynetimi
nin, Amerika'da en gze arpan siyasal baarszlk olduunu
dnyordu: Bu koullar altmda, Amerika'daki her sosyo
logu heyecanlandrm olmas gereken bir dizi olay meydana
gelmeye balad. Amerikan ehirleri, Avrupa'daki modeller ben
zeri geleneksel belediye bakan ve meclisten oluan ynetim trleri
kurmaya baladlar. Daha snrl idari yap ve daha ak sorum
luluk alan, ehrin kurumlar sisteminde ehir ynetiminin el
verili ilemesi asndan ok nemliydi. leyiine ilikin belli
bir "gr netlii", gcn kontrol bakmndan gerekliydi.
Bu, Amerika'da ehirlerin sosyolojik anlamda deil, yal
nzca fiziksel anlamda "yeni" olduu gereine verilmi
muazzam bir dnd. ehir, zaman ierisinde ekonomik
bir ilevle tedricen ortaya km zgn bir kurumlar siste
mi idi. Snrlar ierisinde olaanst ar bir bedel deme
den keyfi olarak deitirilemiyordu. On dokuzuncu yzyl
Amerikas'nda "tecrbeleri" iin denen bedel, inanlmaz
llerdeki yozlamaya gsterilen toleranst. Sosyologlarm

NSZ / 59

ou bu noktay tmyle karmakla kalmad, aym zamanda,

Amerikan ehirlerinde daha geleneksel belediye bakan ve
meclis ilikilerine dn gerekletiinde bu gerein sonu
lar radikal biimde yanl yorumlanyordu:
H rriyet mcadelesi, gc (iktidar) birinden veya birkamdan ekip alarak
ok olana verme, yani ademi merkezileme mcadelesi olmutur. Halka dayal
ynetim baarsz olunca, toplum anariden gl olan adam tarafndan kurta
rlr. Yani iktidar tekrar merkezileir. Bu yzden, gc meclisten belediye bakanma aktarmak suretiyle ynetimi merkeziletirmek, byk ehirlerimizdeki
halka dayal ynetimin baarsz olmu olduunu itiraf etmekti.49

Sonuta, bu daha istikrarl bir toplulua ksmi dn ola

rak grlmek yerine, Strong tarafndan bizzat demokrasinin
baarszl olarak deerlendiriliyordu. Strong, ynetimde
ademi merkezilemenin bazen yozlamann merkezilemesi
ne ortam hazrlad gereini tamamen grmezden geliyordu.
Teorik adan toyluun baka rnekleri de vardr. Bazen,
medeniyete Amerika'nn yapt olduka esiz katklar ek
linde deerlendirilen eyler, geleneksel bir kentsel dramm
yasalamasdr. 1901'de, frtna ve selden fel olan Galveston
(Texas) ehri, bir komisyon kurmu, bu komisyon felaketi n
lemede ylesine iyi alm ki ehrin ynetici organ olarak
devam ettirilmi. Bunun baars rnek alnd ve kk ehir
lerde ok iyi iledi. 1945'te nfusu 5.000 veya daha az 2.033
kk ehirden 237'sinde bu organ vard. Byk ehirlerde
ehir yneticisi (city manager) sistemi, komisyon ynetimi
nin muadilini temsil eder. ehir yneticisi, ehir meclisi tara
fndan atanr. ehir meclisi, yasalar karma, planlar yapma,
gelimeleri planlama, yneticiyi seme ve azletmede tam yet49

Josiah Strong, Twentieth Century City, s. 86.

6 0 /EHR

kiyi elinde tutar. ehrin anayasas (art) genellikle, ynetici

nin seiminin partiden bamsz olarak yaplmasn emreder.
Ynetici, genelde kendi tm yardmclarn ve teknisyenlerini
seme yetkisine sahiptir. Bu plan, 1908'de Staunton'da (Virgina) kurumsallatrld ve 1914'ten sonra Dayton (Ohio) ta
rafndan benimsenmesini mteakip ulusal dzeyde nem
kazand. 1945 ylnda Birleik Devletler'in nfusu 5.000'in
zerindeki 350 ehrinde hayata geirilmiti. Bunlardan en b
y, yarm milyon nfusuyla Cincinnati idi. ehir yneticisi
sistemi altnda, siyasi deerlendirmelerden baya uzak pro
fesyonel ehir yneticilerinden oluan bir organ geliti.
Amerika'da eski yaygn ehir otoritesi sistemi altnda
yle karmak parti patronaj yaplar geliti ki bir meclis ve
belediye bakanmdan oluan geleneksel ehir ynetimi siste
mine dn bile ou kere baarszd. yle gl parti ay
gtlar gelimiti ki ksa zamanda ehir ynetimini kendi ka
lplarna gre saptrdlar, dur durak bilmeden de ibanda
kaldlar. Komisyon yneticisi ve ehir yneticisi, Ortaa'm
podesta (yarg) sisteminin tam paralelidir, benzer nedenler
le domu, bir lde ayn sonulara yol amtr. Burada
da parti atmalar vatandalarn genel karlar iin yle
sine tahripkr olmutur ki, ball olmayan dardan biri
idari amalarla getirilirdi ve bu kii, kendi alt kademelerini
semekte serbestti. Burada da podesta sistemi, ehir ynetimi
eitimi alm profesyonellerden oluan bir organn geliimine
yol amtr. Bu rnekler, bizim imdi dneceimiz Avrupa
ehir teorisiyle ainaln deerini ortaya koyuyor.
Andr Piganiol'un gzlemledii gibi, eski devirlerin in
sanlar ehre ilikin ok az bir anlaya sahiptiler. Eflatun ve

NSZ / 61

Aristo, tipik kentsel snflar olan orta snflara kmseyerek

bakyor, onlar savalara ve filozoflara tabi klmak istiyordu.
zel mlkiyete (yani, kentsel nitelikli, devredilebilir mlki
yete) pheli baklr, parann tehlikeli olduu dnlrd.
ehirlerin deniz kenarnda konumlandrlmasnn bir hata ol
duu dnlrd. Kendi ehir tercihleri, pek de ehir olma
yp daimi bir ak askeri kamp olan sparta idi.
"ehir", modern sosyal bilimciler iin kendisini giderek
bir sorun olarak sunduka, karakteristik aklamalardan biri,
modern kentsel topluluun kkeninin Roma ehirlerinin ha
yatta kalmas olduudur. nemli sayda Ortaa ehirleri
nin, eski Roma garnizonlar ve ticaret merkezlerinin (Kln,
Mayence, Strasbourg, Rheims ve Paris gibi) ayn yerleim
noktalarnda ekillendiinde, feodal garnizonlara ve pisko
posluklara dntnde ok az kuku var, ama bu, ehri
aklamyor; sorunu tarihe geri postalyor.
On dokuzuncu yzyln sonuyla yirminci yzyln bala
rnda Avrupa'da ortaya kan ehir teorilerinin, aralarndaki
pek ok farka ramen, iki genel zellii vardr. Bu teorilerin
hepsi, sosyal hayatn her biriminin karakteristiklerinin ku
rumlarca belirlendiini varsayyor. kinci olarak, genellik
le hepsi, insan toplumunun evrimsel veya tarihsel bir rn
olduunu, bu yzden toplumsal olaylarm aklamalarnn,
kkenlerin kefini ierdiini varsayyor. Bu nedenle, hem
ekolojik ehir teorisi hem de baya fragmanter olan sosyopsikolojik teorinin tersine, yzyl bandaki Avrupa ehir teo
risi bir kurumsal ehir teorisi ngryordu. ehrin aklamas,
kurumlarmm kendine zg dzeniyle tarihsel nceliinde
grlyordu. eitli zel teoriler, merkezi ya da orijinal gr

6 2 /EHR

dkleri zel kurum asndan farkllk arz ediyordu.

ehir teorisine clk eden Fustel de Coulanges, ehrin
nemli kurumu olarak dini alyordu. ehir ncesi toplumun
ilk ekirdeinin aile olduu; ailenin de btnleme noktasn
kalpte, dini sembollerinde ve evin papaz olarak babaya taplmasmda bulduu dnlyordu. Birka ailenin birlemesi,
airetin kalbini oluturabilirdi.
Kabile, aile ve airet gibi, bamsz bir bnye olarak kurulmutur, nk kabi
lenin, yabanclarn hari tutulduu bir zel ibadeti vard. Bir kere kurulunca,
yeni hibir aile kabul edilmezdi. Aynen birka airetin bir kabilede birlemesi
gibi, eitli kabileler de her birinin dinine sayg gsterilmesi kouluyla birlik
oluturabilirdi. Bu ittifakn gerekletii gn ehir var olmutur.50

ehrin kurulmasmda kritik nokta, dini birlik ve ehrin

kalbinin kurulmasyd. ehir, ortak ibadet iin yeni bir smak
biimini ald. Kadim ehir, dini bir topluluktu.
Glotz, farkl aile ve ehir ilikileri bakmndan mmkn
olan ehir tipleri anlayyla, Fustel de Goulanges'in teorisini
hayli gelitirdi. Goulanges gibi Glotz da aileyi, gerek devlet
gcnn gerekse bireyselliin iinden kabilecei ekirdek
yap olarak ele alyordu. Bu balamda, Yunan ehir yaamn
da her biri zel kurumsal dzene sahip aama olduu var
saylyordu.
Yunan ehri, aile kurumunu muhafaza etmekle birlikte, ailenin zararna by
d. ehir, balangtaki grubun bastrd bireysel glere bavurm aya zorlan
d. U zunca bir sre ehir, genos'a kar savamak zorunda kald ve zaferlerin
den her biri, ataerkil hizmetin bir trnn bastrlmas ile kazanld.
ki tane kart g (aile ve ehir) deil, ama tane gryoruz: Yerine gre her
biri egemen olan aile, ehir ve birey. Yunan kuramlarnn tarihi, bu nedenle
dneme ayrlmaktadr. Birincisinde aile, kendi kadim haklarm kskanlkla
koruyan ve tm yelerini ortak iyiye tabi klan ailelerden olumaktadr. kinci

50

Fustel de Coulanges, The Ancient City (New York: Doubieday Anchor Books, 1956), s. 126-127.

NSZ / 63

sinde ehir, zgrlemi bireyleri kendi yardmna ararak aileleri kendisine

tabi klar. ncsnde ise, bireysellik kazan kaldrr, kenti harap eder ve daha
byk devletlerin oluumunu gerektirir.51

Bu, ehri ve daha deiik ehir tiplerini mmkn klan

daha karmak kurumlar aras gelime imknn hesaba kat
mas asndan Fustel de Coulanges'e gre gerek bir ilerle
meyi temsil etmektedir. Aile egemen ya da asilzadeler ehri
aka gz nne getirilmektedir.
nc bir kurumsal faktr, karlatrmal hukuk uz
manlar tarafndan ehrin ykseliinin belirleyicilerinden biri
olarak merkezi bir yere konulmaktadr. rnein sosyal bi
limlerin nc almalardan birinde Henry Sumner Maine,52
karlatrmal hukukun, insan rknn ilk durumunun ataer
kil ailenin egemen olduu bir durum olduunu kantlad
ne sryordu. Kadim zamanlarda ngiltere'den Hindistan'a
kadar toplum, ona gre, en yal ebeveynin hakimiyeti altn
daki ataerkil ailelerden kuruluydu ve bu idare (hakimiyet),
ocuklarnn yaam ve lmne kadar bile uzanyordu. Hu
kuk, ebeveynin azndan kan szd. Su, topluluun bir
meselesiydi ve sutan dolay akrabalar ortak sorumlulua sa
hipti. Akrabalk, bu aamada, siyasal ilevlerin tek zemini idi.
Maine'a gre, daha karmak tm sosyal biimler iin nemli
mesele, lkesellik (toprak) ilkesinin yerine akrabaln konul
masnda ve bireyi ailedeki statsnden soyutlayan, hukuk
dzeninde gerekleen ve bireye oklu "szleme" ilikilerine
girme zgrl kazandracak dnmnde yatmaktayd.
Ona gre, bir toplumsal roln ardndan bir bakas kurtarl
yordu. nce erkek evlat, belki de kendisinin ataerkil bir hane
51

G. Glolz, The Greek City [New York: Alfred A. Knopf, 1930), Translated by N. Mallinson, s. 4-5.

52

Henry Sumner Maine, Ancient Law (London: John Murray, 1894).

6 4 /EHR

reisi olmas hep gerekli olmu olduundan, Patria Potestas'tan

(aile bireylerinin mal varlklarnn aile reisinin mlkiyeti sa
ylmas sistemi) kurtarld. Kle stats ortadan kalkt, onun
yerini hizmetkr ile efendi arasndaki szlemeye dayal ili
ki ald. Zamanla kadnlar bile szleme zgrl kazand.
Maine'm deyiiyle, "lerici toplumlarn imdiye kadarki ge
liimi, statden szlemeye doru bir geliim olmutur."53
Maine'm analizinde ehir, akrabalk ve aile yerine szleme
ve topraa (territory) dayanan bir hukuki yapdr. Onun ana
lizinin etkisi, akrabalk ve toprak ilikisini kurumsal adan
merkezi odak altna tutmak ve dikkatleri kentsel teoriden
hukukun evrimine ekmek oldu. Bu, zengin ek gelimelerin
ve ehrin geliimi asmdan btn bir dizi hukuki veya yar
hukuki olgularn neminin deerlendirilmesinin kalk nok
tas idi. Bu olgular unlard: 1- ehrin imknlar ve onun ya
sal temeli iin mevzuatm nemi; 2- zel kent mahkemeleri ve
yasalarnn geliiminin ehrin grnmndeki nemi; 3- Bir
(Roma) hukuk nosyonu olarak ehrin kendi tzel kiiliine
sahip olmasnn ehir iin nemi.
ngiltere'de ehirlerin evrimi zerine ahane bir alma
yapm olan Maitland, ksmen Maine ile hemfikirdi. En azn
dan, "le topluluunun birlik oluturduunu; ky topluluu
nun ise byle olmadn" ne sryordu.54 Ancak bir hukuki
varlk ve kurgusal bir kiilik olarak ehrin varl, kimliini
bir kraliyet berat ile kazanmas, kentsel gelimenin daha son
raki bir aamasdr. ehrin kkenleri, kaleye, kaleli kasabaya
veya zel olarak kalenin bakmyla grevli zgr insanlardan
53

A.g.e, s. 170.

54

Frederick William Maitland, Township and Borough (Cambridge: Cambridge University Press,
1898), s. 18.

NSZ / 65

oluan bir yapya kadar gider. "Bana yle geliyor ki, blge
sel ynetimlerin nde gelenleri, bu byk kale ve smakta
hizmetkrlar, kasaba halk ve valyeleri barndryorlard."55
Bizatihi Maitland, bunu "garnizon teorisi" olarak adlandr
mt. Maitland'm garnizon teorisiyle ok paralel bir teori de
Almanya'da Keutgen'in gelitirdii "askeri" ehir teorisi idi.
Buna gre ehirler, acil durum amal kullanlan ve civar sa
kinlerinin korunmak iin sndklar kalelerdi. Bar zaman
larnda lordlar, bir iskelet personeli grev banda tutuyor
du; bunlar da yerel ynetimdeki ilk devlet personeli idiler.
ngiltere'de arazi sahipleri ile mlklerin saymnn yapld
1086 ylnda Chichester ve Canterbury gibi kasabalarda, sra
syla, 44 ve 11 malikaneye bal 100 ve 200 ev vard.
ehir olgusunu ekonomik kurumlar asndan aklama
abasm gsterenler, Marks ve dierleri ile daha btncl bir
ekilde Pirenne idi.56 Pirenne, bir ehri oluturmada iki zel
liin gerekli olduunu, bunlarn da bir orta snf nfus ile bir
topluluk rgtlenmesi olduunu ne sryordu. Bu bak
asma gre, insanlarm tehlike anlarnda snabilecekleri asli
meknlar olan kasabalar, henz ehir deillerdi. nsanlar bu
tr yerlere dini vesilelerle bavurabiliyordu. Bu sayede de
buralar hem ibadet yerlerine hem de memurlarn makamla
rna dnyordu. Bununla birlikte, karmaklklar artsa da
bunlar henz ehir deillerdi. Tarihsel olarak Roma'nm ehir
(belediye) sistemi, anayasal sistemi ile tanmlanmt. Zaman
la Roma ehir merkezleri de geti ve sekizinci yzylla
birlikte youn bir ekilde rmeye urad. Bu arada kilise
55

A.g.e, s. 24.

56

Henri Pirenne, Medieval Cities (Princeton: University Press, 1946). Translated by Frank H. Halsey.

6 6 /EHR

de kendi piskoposluk snrlarn Roma ehirlerinin snrlarna

dayandrmt. Bunun anlam, Roma ehirleri gten dtk
e, papazlarn yaad ehirlerin onlarn egemenliine ge
mesi idi. Roma dneminde ehir ynetimi merkezleri olmu
olan blgeler, kentsel ilevlerini yitirdiler. Dokuzuncu yz
ylda "civitas", piskoposluk "ehri" denen olguyla eanlam
l hale gelmiti. Piskoposluk "ehri", Pirenne'e gre yalnzca
adnda ehirdir. Papazlarm etkisi, tam da kentsel yaamm
son izlerinin ortadan kaldrlmas yznden rakipsizleti.
Bu merkezlerin ounda, kyllerin rnlerim gtrdkleri
haftalk pazarlar vard. Bazen de yllk bir fuar vard. Papaz,
bu merkezlerdeki hem dini hem de sekler iktidar elinde
bulunduruyordu. nk, gevek bir grev tanm olan polis
gcne bile sahipti ve buna gre pazarlar denetliyor, gei
cretlerini dzenliyor, kpr ve surlarn bakmm stleniyor
du. Bu kasabalar, hem kale hem de piskoposluk kurumlan
idiler. Ancak Pirenne'e gre ehir deillerdi, her ne kadar pek
ok ehir onlar gelime noktalar olarak aldysa da. ehirle
rin tarihinde "srama talar" olarak bir rol oynadlar. Surla
r etrafmda ehirler, "ekonomik rnesans" sonrasnda ekil
lenmeye balayacakt.57 ehirler, surlarm dnda yerleen ve
kriz anlarmda ehirleri savunma amacyla kullanabilen tccar
kervanlarnn faaliyetlerinin yan rnleri olarak ekillendi.
Ticaretin etkisiyle Roma ehirleri yeni bir hayat buldu, yeni nfusa kavutu. Ti
caretle uraan gruplar, askeri kaleler civarnda olutular ve kendilerine deniz
kylarnda, akarsu kenarlarnda, iki rm am birleme noktasnda, doal ileti
im yollarnn kavanda mesken tuttular. Bunlardan her birinin pazar vard.
Bu p azarlar da kendi nemleriyle orantl bir ekilde civar krsal blgelerdekiler
yahut uzak diyarlardakiler iin bir ekim merkezi oldular.58

57

A.g.e, s. 76.

58

A.g.e, s. 102.

NSZ / 67

Pirenne'e gre hayati nokta, kendisini krsal blgelerle ve

kurumlaryla eliki iinde bulan yeni bir tccar snfnn gelimesiydi. Bu snf, yeni bir yasal dzenleme, bir zel hukuk,
zel mlkiyet ve nihayet ayr toplumsal rgtlenme iin m
cadele etti. Pirenne'e gre ehir, tccarlar topluluudur.

Max Weber ve Avrupa ehir Teorisi

Avrupa ehir teorisinin ana gelimelerine bu ksa gz
at, bak alarnn eitliinin ve zel noktalarla belli alan
larda birikmi bir tarihsel aratrma ynnn varlna iaret
etmektedir. Derinlikli sosyologlar, kentselliin daha zel ve
daha kapsaml bir teorisine olan ihtiyac kabul ediyordu. Sim
mel ve Weber, aym soruna eiliyorlard. Simmel, ehir mese
lesini neo-Kantiyen formelizm erevesinde uzmanlama ile
zmeye alt. Weber, Simmel'in formlasyonuna ainayd
ve kendi almasn da u gzlem ile balatyordu: ehir,
ou kere, byk bir kalabaln youn bir ekilde yerletii
ve sakinlerinin birbirleriyle karlkl kiisel tanklklarnn
olmad kadar geni bir koloni oluturduklar bir alan ola
rak dnlr. Fakat bunun nemini kabul etmekle beraber
Weber, hemen bunun, tam bir ehir teorisinin yalnzca para
larn oluturmaktan teye gidemeyeceini belirtiyordu. Zira
ehir kavramn youn yerleime tabi byk alanlarla snrla
makla kalmayp, aym zamanda, gayri ahsiliin insan iliikle
rinde kendini gsterdii noktalarda kltrel faktrlerin de rol
oynamas yznden bu yaklam sonu verici olmazd. Yakla
mn kstllklarna bundan daha abuk deinmek zor olur
du. Ayrca, Weber'in teorik kalk noktas farklyd ve prensip
olarak Simmel'in ehir konseptini tmyle yeterli bulamazd.

68 / EHR

Max Weber'in teorik bak as, en iyi ekilde, bir sosyal

davranlk biimi olarak tanmlanabilir. Simmel gibi Weber
de, sosyolojik analizi, ruhsal boyutlar aras biimlerin nite
lendirilmesiyle snrlandrmak istemiyordu. te yandan, son
derece nominalistti ve Spengler'in somutlatrlm sosyal psi
kolojisi gibi, "st-ruhlar" benzeri yapay varlklar icat etmek
durumda kalan her sosyolojik yaklama pheyle bakyordu.
Son olarak, Weber, sosyolojinin grevinin insann etkileimle
rini sadece dsal olarak deil, anlaml boyutlaryla da ak
lamak olduu grndeydi. Bir kimsenin kilo kaybn, onu
defalarca tartarak objektif bir ekilde tespit edebilirsiniz. Ama
bu kimse eer bir hastalk nedeniyle lmekte oluundan ya da
dini inanndan kendim dnyevi zevklerden uzaklatrma
s yznden kilo kaybediyorsa bu ok farkl bir eydir. Sos
yolojinin grevi, insanlar aras eylemleri taraflar bakmndan
anlam itibariyle ve dourduklar spesifik fiziksel deiimler
asndan aklamaktr.
Weber iin "sosyal iliki" fikrinin anlam, insanlar aras
eylemlerde bir modelin srdrlmesini kendisiyle aklayabi
leceimiz bir kavramsal ksaltma idi. Eer iki insan etkileime
girdiinde biri emrediyor dieri de yapyorsa, ikisi arasmda
bir hakimiyet-tabi olma ilikisinden sz edebiliriz. Weber,
Almanya'da somutlatrma ynndeki eilime kukuyla ba
kyordu ama bir ilikinin yalnzca insanlar aras eylemlerin
gerekten vuku bulmas durumunda var olduunu ne srer
ken dikkatli davranyordu.
"Sosyal ilikiler" in bu anlamm kabul ederek ek bir adm
atabilir, kompleks bir ilikiler "sistemi"nin mmkn olmas
n dnebiliriz. Bir devlet, aile, din ya da bir hukuk sistemi
gibi bir kurum, bir "ilikiler sistemidir". Tek bana yaln bir

NSZ / 69

ilikininkinden daha farkl bir stats, daha ileri bir gerek

lii yoktur. Kurum, gerekte yalmzca insanlar belli ekiller
de davrand srece var olur. "Sosyal iliki" kavramnn ok
sayda sosyal eylemde karlatrmal kimlii ifade etmede
yararl olmas gibi, "kurum" da karmak sosyal etkileimler
dizisinin meydana gelmesine ilikin aklayc bir aratr.
Max Weber'in kavramlaryla, Avrupa ehir teorisinin yu
karda gzden geirilen tm biimleri, "kurumsal" ehir te
orileridir. Birbirlerinden sadece, ehir asndan merkezi ya
da asli grlen zel kurum asndan farkldrlar. Weber'in
kendi konumu, mevcut ehir teorilermin gzden geirilmesi
ve eletirilmesi yoluyla deil, ehrin doasna dair bamsz
bir aratrma olarak gelitirilmitir. Fakat Weber, bu teorileri
otomatikman hesaba katmtr.
Weber'in ehir sorunlarna sosyal eylem sosyolojisi ba
k asyla yaklamnn deerli olma nedenlerinden biri,
Simmel ile biraz daha karlatrmayla grlebilir. Her iki
dnre gre de toplum, sonunda sosyal etkileime ya da
insanlar aras anlaml davrana indirgenmektedir. Ancak
Simmel bunu, biim ve ierik ile analiz ediyor, sosyolojiyi de
biimin incelenmesiyle snrlyordu. Bu durum, bilimi, ruh
sal boyutlar aras biimlerin envanterine indirgiyor, genelde
sosyoloji tarafndan dahil edilen byk malzeme ynlarn
dta tutuyor. Buna karlk Max Weber, biim ve ierik ara
sndaki ayrm nemsemiyor, sosyolojinin grevini sosyal
eylemin nedensel yorumu olarak dnyordu. Bunun en
yakn sonularndan biri, Weber'in ehir teorisinin Simmel'inkini de ierebilmesi, ama bunu tersinin doru olmamas idi.
Weber'in teorisinde, ehirde mantalite konusuna ayrlacak

7 0 /EHR

yer vard. Ayn zamanda ehirde ok deiik sosyal tiplerin

tezahr etmesini de kabul ediyor, aklayabiliyordu. Kendi
deyiiyle, "ehir, her zaman ok deiik sosyal durumlara
ait unsurlar iermitir. Snavlarla seilen memur adaylar ve
memurlar, ayaktakm olarak kmsenen cahillerle ve Dou
Asya'daki (birka) pis ile itigal edenlerle bir arada bulun
maktadr. ok eitli kastlar, faaliyetlerini yan yana srdr
mektedir. Klanlarda rgtlenen kan bana dayal akrabalar,
Yakn Dou'da topraksz zanaatkarlarla birlikte grlmek
tedir. Antik alarda zgr insanlar, pranga mahkmlaryla
kleler; asil toprak sahipleri, onlarn yaknndaki grevliler ve
hizmetileriyle birlikte ortaya kt. Ve, Ortaa'm balarnn
ehirlerinde papazn rahipleriyle paral askerler, papazlar ve
keiler ehirlerde birbirleriyle karlard." Sonuta Weber,
ehirde her trden insanm karlat, kart (ou kere de
birbirlerini anlamadan) gereine bir aklama getirmiti. Ge
cekondu blgeleri, kaliteli iskan alanlarndan birka yz met
re uzakta olabilir, ama corafi olarak yakn olsalar da bak
alar itibariyle kilometrelerce uzaktrlar. Weber, psikolojik
homojenite eksikliini kabul ediyordu. Aydnlar, orta snf,
siyasal reformcular, deiime direnenler ve tuttuunu kopa
ranlar gibi insan gruplarnn hepsi, Munroe'nun ifadesiyle,
farkl ynlere eker ve ehir sakinleri ancak gruplar ierisinde
etkili biimde dnebilir. Weber'in bak as, ona, her iki
ynde de hareket etme imkn tanyordu. ehrin mantalitelerine, kavramsal geleneklerine ve segmenter ortamna do
ru veya zaman ierisinde yerleen istikrarl modellere, yani
ehrin kuramlarna doru. Gerekten, teorisi, her ki yn de
dikkate almasm gerektiriyordu.
Simmel gibi Weber de, ehirde her iin (dilencilik ve fa

 N S Z /71

hielik de dahil) bir meslek olma eilimi tadm kabul edi

yordu. ehir sakinin zihni, izlenimlerle doludur ve dnmek
iin az bir zaman vardr. Yenilik iin bir arzu gelitirir, tekrar
lara katlanamaz, tuhaf eylere de can atar. Simmel'in ehir teo
risi, Weber'in teorisinin bir alt paras ekline indirgeniyordu.
Ancak bu, ehre dair birbiriyle atan ok saydaki kurumsal
teoriyi nasl ele aldn gstermemektedir. Weber'in yakla
m, salam bir teori inas modelidir. ehir konsepti trlerini
birbiri ardna baaryla inceliyordu: Ekonomik ehir konsepti,
ehrin tarmla ilikisi, politik-idari ehir konsepti, kale ve gar
nizon ehir konsepti, kale ve pazarm geimesi olarak ehir
konsepti, sosyal ve stat ehir konsepti (hukuki ehir konsep
ti), yeminli bir birliktelik olarak ehir, askeri adan yetkin
yurttalardan kurulu bir organ olarak ehir. Weber, zel ehir
konseptlerinin her birinde doru olan ne varsa bylece izole
etmeye ve korumaya alyordu.
Burada Weber'in ynteminin eklektik olduu ne sr
lebilir. Fakat teori inas, basit bir marangozluk ii deildir.
Yani, var olan teorilerden kk paralar koparp kendi teo
rinizin gvdesine yaptrmak deil. Teori inas, ne bir ma
rangozluk iidir ne de nceden kesilmi paralardan oluan
bir yap-boz oyunudur. Weber'in yntemi, teorik adan ilgili
olmayan paralarn mekanik bir montaj deil, eitli ehir
konseptlerinin kantlarla snanmas ve neyi aklayp neyi
aklayamadklarnn belirtilmesidir. rnein, ekonomik e
hir konseptini ele alrken Weber, yaamn ileyiinde ehrin
ayrc zelliini tarm d faaliyetler temelinde soyutluyordu. Yaamlarnn baat ekonomik zellikleri asndan ehir
lerin bir tipolojisi mmkndr ve retici ehirleri tketici e
hirlerden, ticaret ehirlerini sanayi ehirlerinden, ana ve uydu

72 /EHR

ehirleri pek ok alt tiplerden ayrabilirsiniz. Ancak btn

bunlar syledikten sonra, bir ehrin ekonomisinin, ehrin ge
rekli ama yeterli olmayan koulu olduu sylenmelidir. Benzer
yarglar, teki ehir konseptleri ve dayandklar kantlar iin
de geerlidir.
Weber'in bir araya getirdii ve onun zamanmda geerli
kurumsal ehir teorisinin eitli biimlerine stn geldii kav
ramsal oluum, kentsel topluluk teorisinde idi. "Topluluk" (com
munity) kavramnn Weber'in teki fikirleriyle ilikisi, onun
anahtar kavramlarnn karlatrmal soyutluklar ve karma
klklar asndan deerlendirilmesiyle kolayca grlebilir.
Sosyal eylemler: Sosyologlar iin nihai analiz birimleri olan
bu eylemler, ilgili taraflar asndan bir anlam olan insanlar
aras ilikilerdir.
Sosyal ilikiler: Bu kavram, sosyal eylemde grnen un
surlarn istikrarl bir dzenlemesini ifade etmek iin kullana
bilirsiniz.
Sosyal kurumlar: Sosyal ilikileri btn bir sosyal eylemler
a ierisinde soyut bir ekilde kavramsallatrmanm benzer
bir yolu. Sosyal kurumlar, sosyal ilikilerin tek eylemlerle sa
hip olduu ilikinin aynsm eylem kalplaryla ilikili olarak
tamaktadr. Pratikte sosyal kurumlar, aa yukar istikrarl
davran kalplar olarak hep aikardr. Ancak kurumlar ne
kadar nemli olursa olsun, toplumsal hayatm tmn kendi
balarma aklamaya yetmezler, zira bireyler kendi tecrbe
lerini tek bana kuramlardan daha fazlasnda yaarlar. Bi
reyler, aile yeleri olarak, ekonomik kuramlarn ajanlar ve
devletlerin yurttalar olarak davranrlar. Bir bireyin nasl
aile gibi bir kuramsal kalba uygun olarak davrand, nasl

NSZ / 73

bakalaryla uyum ierisinde olduuyla deitirilmektedir.

zel evlilik dzenlemeleri trlerini bakalar deil, devlet
bahetmektedir. Ekonomik baar veya baarszlk, aile ba
lamlarndaki faaliyetleri deitirir. Sonuta, adm adm in
sanlar aras yaamn (kurumlar bu yaamn ayr paralardr)
topyekn sistematik birimlerine ynelirsiniz.
Topluluk: Tek bir kurum tarafndan deil bir kurumlar
dzeninin ayrt ettii, insanlar aras yaamn topyekn siste
matik bir birimi olarak kentsel topluluk kavramnda Weber,
zamanmda geerli pek ok ksmi ehir konseptini hesaba katabilen bir teorik formlasyon buluyordu. Problemi kendi ifadelendiriiyle, ne ekonomik anlamda "ehir" ne de zel politik-idari yapyla donanm bir sakinler garnizonu, mutlaka
bir kentsel topluluk oluturmaz. "Kelimenin mutlak anlamy
la 'kentsel topluluk', yalnzca Avrupa'da ortaya kmaktadr.
stisnalar zaman zaman Yakn Dou'da (Suriye'de, Fenike'de
ve Mezopotamya'da) bulunabiliyordu, ama yalmzca zaman
zaman ve ilkel nitelikte. Tam bir kentsel topluluk olabilmesi
iin yerleim biriminin, alveri ve ticari ilikilerin greli bir.
hakimiyetini temsil etmesi ve bir btn olarak yerleim biri
minin u zellikleri gstermesi gerekirdi: 1- stihkam, 2- Bir
pazar, 3- Kendine ait bir mahkemesi veya hi deilse ksmen
zerk hukuku olmas, 4- lgili bir birlik biimi, 5- Hi deilse
ksmen zerklik ve kendi kendini ynetme ve de sonuta, e
hir sakinlerinin katld seimlerle ibama gelen idari yetki
lilerce ynetim".
Weber'in genel yaklam, ehir kavramm dnya tarihin
den kantlar asndan gzden geirmekti. Bu temelde kentsel
topluluk kavramm gelitirmitir. Her topluluk (kentsel top
luluk dahil), yaps olmayan bir yn deil, ayr ve snrl bir

7 4 /EHR

insani yaam kalbdr. Bir tr dinginlik durumuna getirilen

topyekn bir yaam gleri sistemini temsil eder. Kendi ken
dini yenileyicidir, kargaa durumlarnda dzenim tekrar ku
rar. Burada, Amerikan ehirlerinde ortaya kan ve tuhaf si
yasal yaplarnn da kolaylatrd yozlamann beklenmedik
sonularna ilikin daha nce verdiimiz rnekleri hatrlama
lyz. Belirtildii zere, Amerikan ehirleri, daha eski ve daha
snanm bir siyasal rgtlenme biimine doru zorlanmt.
Snrl bir kalp olarak ehir, kendi yasalarna uyar.
zel bir gler sistemi olarak kentsel topluluk, her yer
de ortaya kamazd. Weber, her yerde ortaya kmadm
ikna edici bir ekilde iddia ediyor. Asya'da ortaya kmad;
Yakn Dou'da da sadece paral olarak ve ksmen de, ehrin
bir devlet ynetim merkezi olduu ynndeki o gerek nede
niyle ortaya kt. Weber'in bu noktadaki argmanlar, bugn
de Washington, Londra ve Paris gibi baz bakentler iin de
geerlidir. Bunun gerek sebebi, bunlarn ulusal hkmetle
rin merkezi olmalar ve normal ehrin siyasal otonomisinin
bir ksmndan mahrum olmalardr. Tam kentsel topluluklara
dnmeleri engellenmektedir.
zel bir gler sistemi olarak ehir, yalnzca zel koullar
altnda ve zaman ierisinde ortaya kar. Weber'in almas
nn nemli bir ksm, farkl koullar altndaki eitli blgeler
de ehrin tedricen douu ve g kompozisyonunun yaplan
masna ve giderek zgn bir biimde istikrar kazanmasna
ayrlmt. Glerin deien kompozisyonunun kkleri, eski
krallklar ve aristokratik ehirlerden eski dnya halklarma;
piskoposluk yaplarndan ve kalelerden ileri gelenlerin ehri
ne ve ktadaki lonca egemenliindeki ehirlere; grevli garni
zon personeliyle kaleli ehirlerden ngiltere'deki akrabalkla

NSZ / 75

balantlar sebebiyle zel bir evrime kadar gitmekte, pek ok

derin gzlemlerde bulunulmaktadr. Tekrar tekrar, kentsel
topluluun douuna elik eden karmak sreler gn
na karlyor. Wirth'in, Weber'in almasnn, elde mev
cut teoriler arasmda sistematik bir kentsellik teorisin en fazla
yaklaan teori olduu yolundaki nermesini kabul etmek g
olmasa gerek.

Max Weber'in Amerikan ehir Teorisi Asndan

Geerlilii
Eer zel bir kurumlar manzumesine sahip kendine zg
bir topluluk oluumu eklindeki ehir analizinin sosyolojik
adan meru olduunu kabul edersek, olduka yeni bir ger
ek ortaya kar: Bu tr ehir teorisi, Amerikan siyaset bilim
cileri arasmda, sosyologlar arasmda olduundan daha sk g
rlmtr. Bu, ilk bakta artc gibi grnse de aklamas
zor deildir. Bizzat eylemlerinin tanm gerei, siyaset bilim
ci, ele ald konulara bir kurumun (devletin) bak asndan
bakmak durumundadr. ehri ele ald zaman da kalk nok
tas ehir ynetimi olur. Sorunlarn gncelletirdii ve bun
larn sonularnn izledii an, aratrmas, kentsel topluluun
gleri ve kuramlarnn (hkmetle, ehir anayasasyla, ehir
hukukuyla, mahkemeleriyle, siyasal partileriyle, patronlary
la, bask gruplar ve iyi ynetim birlikleri vs. ile ilikileri bak
mndan) aa yukar sistematik bir incelemesi olur.
Siyaset bilimcilerin kentsel topluluk tartmalarnn Weber'inkine yaklaan bir biim alma yolundaki bu eilimini
gstermek iin iki rnek yeterli olur:
1904'te Wilcox, Amerikan ehri zerine bir aratrma

7 6 /EHR

gerekletirdi.59 Burada, bir dizi isabetli cmlede, Amerikan

ehri meselesini hayli sosyolojik bir yaklamla formle edi
yordu. Onun gzlemi, ehirlerde bireyin tabi olduu drt
nn byklnn, kanlmaz olarak demokrasi zerine
bir bask uygulad idi. "ehirlerde dnyann dedikodusu
kulaklarnzda vzldar, hem de pek ok kanaldan."60 Demok
rasi asmdan pek istenmeyen biimlerde hayat etkileyen
tm gler genellikle ehirlerde younlar. "ehir, gerekten
de, mesafenin ortadan kalkmasnn ve karlarn oalmas
nn grnen semboldr."61 Burada tm kurumlar deiim
geirme eilimindedir. "Doal yerel rgtlenme birimi olan
mahalle zayflar, pek ok durumda da neredeyse yok olur. Ev
hayatnn adndan fazla bir anlam yoktur. Oysa, ou fark
l milliyetlerden yz kadar insan ok kiracl kalitesiz apart
manlarn yalnzca birinde yaar... dnyasnda ve mesleki s
nflar arasmda bir kiinin en yakn arkadalar, tm bir ehre
yaylm olabilir. te yandan bu kii, kap komusunun adn
nadiren bilir... ehirlerde, nemsiz saylabilecek oranda az sa
yda insann kendi iinde alt byk lekte bir endst
riyel rgtlenme vardr."62 Sorun burada da bitmemektedir,
zira "ehir, mallarn datm merkezi olmasnn yam sra, ak
ln da datm merkezidir."63 ehir, genellikle, istihdam ettii
kiileri kiisel olarak kendisi temas eden byk bir iverenin
yapt gibi yapmaktadr. ehir, insan adeta sihirle dn
trr; yeni gelenler zmsenir, ehir insanna dntrlr.
"Tarallardan ehir insan yapmakta pek zorluk yoktur. S
59

Delos F. Wilcox, The American City: A Problem in Democracy (New York: Macmillan, 1904).

60

A.g.e, s. 8.

61

A.g.e, s. 9.

62

A.g.e, s. 10.

63

A.g.e, s. 14.

NSZ / 77

reci tersine evirmek de hayli imknsz grnyor."64 Pek ok

sebepten ehir, ulusal bir nem de kazanr. "Demokrasi, ehir
koullaryla temasyla ok byk bir yara almtr... kinci ola
rak, medeniyetin merkezi ve ulusun akl datm merkezi ola
rak ehir, ahlaki ve sosyal ideallerini, nerede oturuyor olurlar
sa olsunlar tm insanlara empoze etme eilimi tar. nc
olarak, sosyal refah ilkeleri erevesinde olmas gereken so
rumluluk olmakszn muazzam bir servetin bir kiinin elinde
toplanmasyla ehir, genel iyilik iin pozitif bir tehdittir."65
Sonuta, arpc bir anlamda, ehre onun kurumlan asndan
ve bnyesindeki eitli sosyal sreler asndan yaklam,
Max Weber'in almasnda grdmz trden bir teorik
oluuma yol aar.
Heyecan uyandrc ve zellikle "sosyolojik" bir anlay
la Wilcox, "sokak", ehrin sorunlarnn sembolik bir modeli
olarak sunar. Sokak, her eyden nce ehrin en byk maddi
sorunlarm temsil eder, nk burada tm bir topluluun ibirliiyle zgr bir yol, "ak bir yol" (trafik ve ulam iin bir
meydan okuma) salanmaktadr. "Sokak, zgr ehrin sim
gesidir. Burada herkes, herkese frsat salamak iin ibirlii
yapar."66 Benzer ekilde, ehre ynelik tehlikeleri de burada
bulabilirsiniz. "Bireylere ve irketlere zel ayrcalklar tann
mas suretiyle sokakta insanlarn haklarnm kstlanmasmm,
genel olarak, halka dayal kurumlara ynelik bir tehdit ve z
gr ynetim ilkesinin yok edilmesine doru bir adm olarak
deerlendirilmesi bouna deil. Sokaklarn kontrol, ehrin
kontrol demektir."66
64

A.g.e, s. 21.

65

A.g.e, s. 21.

66

A.g.e, s. 29.

78 /EHR

Bir topluluk olarak ehrin daha isabetli bir semboln

dnmek zor. Her topluluk, bireysel ve genel karlarn bir
rgtlenmesidir. Kurumlar, bu patlamaya hazr gler ara
smda hangi noktada bir hat izileceini belirler. "Soka",
zel karn ve kamu karnn atmalar iin sembolik bir
buluma zemini olarak kullanabilirsiniz. Sonuta, tm dzen
leme yapma ve kontrol sorunlar iin, ynetim-sorunlar ve
de zel karlarn (imtiyazlar ve tekeller yoluyla) kamu ya
amnda avantajl bir konum kazanmasna ilikin sorunlarda
da kullanabilirsiniz. Bir sembol olarak sokan deeri, burada
bitmiyor. Soka, tm kentsel yaam iin de bir kalk noktas
olarak kullanabilirsiniz.
Wilcox'un kuvvetle sosyolojik karakterli eilimlerinin te
sadfi olmamas, aksine ehrin kuramlarndan biri yoluyla
yapldnda ehir analizinin bir rn olmas, Munroe'nun
almasyla gsterilebilir.67 Kentsel bymenin ana boyut
larn zetleyip, temel sebeplerinin tarmn verimliliindeki
artta, modern sanayinin gelimesinde yattn ortaya koy
duktan ve eitli ehir tipolojilerini (rnein, birincil hizmet
ler ehri, sanayi ehri, sanayi-ticaret ehri ve metropoliten
ehir) gzden geirildikten sonra Munroe, ehrin ne olduu
sorusunu soruyordu. Onun tartmas, Weber/inkiyle benzer
lik tamaktadr:
Dnmeksizin, ehrin, grece kk bir alanda yaayan ok sayda insandan
oluan bir bnye olduunu syleyebilirsiniz. Ancak bu ok yetersiz bir tanm
lama olur, nk ehrin zel bir hukuki statye, ayr bir idari rgtlenmeye,
olduka karmak bir yapya ve ayn sayda insann bir arada daha az youn
lukta yaamas durum unda ortaya kmayan bir yn zel soruna sahip ol
duu gereini yanstmamaktadr. M odern ehrin kapsaml bir tanm, ehrin,
hepsi bir arada toplanm hukuksal, siyasal, ekonomik ve sosyal bir birim ol
duuna iaret etmelidir.68 Munroe, devamla, ehrin yapay bir kiilikle donan-

67

William Bennef Munroe, The Government o f American Cities (New York: Macmillan, 1926).

68

A.g.e, s. 13.

NSZ / 79

rru bir irket olduunu savunur. yle ki ehir, birilerini mahkemeye verebilir,
kendisi mahkemeye verilebilir, mlk edinebilir, szlemeler yapabilir, mem ur
ve araclar istihdam edebilir, vergi salabilir, para borlanabilir, olaanst yet
kiler kullanabilir. Devletin bahettii ve var oluunu m erulatran bir beraty
la beraber ehir, devletin bir birimidir. H er biri karmak yetkileri ve ilevleri
olan bir ynetim biimine, bir belediye bakam ve bir meclise yahut seilmi
komisyona ya da bir konsey ve ehir yneticisine sahiptir. Ekonomik adan
ehir, ekonomik giriimin bir aracs, su ve ou zam an gaz, elektrik ve ula
m hizmetlerinin satcs, bir iveren, mallarn alcs, hizm etlerin satcsdr.
ehir, aym zamanda, sosyal refahn yaygnlatrlmas iin de bir aracdr. G
revliler tarafmdan, bedelsiz eitim, shhi korum a, yoksullara yardm, kamusal
dinlence alanlar ve ok eitli sosyal refah faaliyetleri sunulur. Munroe'nun
grne gre, ehrin kar karya bulunduu ok saydaki sorun, teorik ve
vicdani olarak, ehre yeni gelenlere veya yabanc lkelerde domu olanlara
pek balanamaz. Eer bunlar genel bir sebep oluturuyorlarsa da asl sebep,
devlet aygtnn byk bir ksmnn hantalldr.

Amerika'daki kentsel gelime, Munroe tarafmdan, sosyaltarihsel koullar arka plannda yorumlanyordu. Sosyologla
rn ounun gerei hi gremedii ya da yanl yorumlad
bir zamanda Munroe, Amerikan ehrinin yozlamasnn b
yk lde, on dokuzuncu yzyl bamm kentsel ynetim ya
prm ar hantal idari aygt sayesinde mmkn olduunu
grmt. ehirlerin daha geleneksel bir yapya dnn,
doru biimde, demokrasinin baarszl olarak deil, de
mokrasinin yasalarnn normal ileyiinin bir rn olarak
yorumlamt.
Bunun yannda, yerel ynetimin gelimesi, ehrin top
lumsal yaps arka plannda deerlendiriliyordu. Munroe, bir
nfus kitlesi olarak bile ehrin, zel bir sosyal yaps olduu
nu dnyordu. ehirde, krsal alandaki oranlarn tam tersi
geerlidir. Daha ok sayda kadn, orta ya grubunda daha
fazla sayda insan vardr. ehrin krsala etkisi vardr. Bu etki,
ksmen krsaldaki en akll insanlarn saysnda azalmaya yol
aar. Yabanc lkelerde domu kiiler, ehirlerde toplanrlar.
Burada zel younlamalara ve zel politik maniplasyonla-

8 0 /EHR

ra tabidirler. ehirde doum oranlar derken evlilik ve lm

oranlar ykselir. Fiziksel gte krsal kesim ile ehir arasmda
bir deiimin kant yoksa da ehirde grece yksek bir ente
lektel baar sz konusudur. Manevi standartlar, muhteme
len ehirlerde der. Ve kesinlikle pek ok su, zellikle ehir
yaam ile ilgilidir. Kalpazanlk, yalan yere yemin, zimmetine
para geirme, ticari sahtekrlklar, zellikle kentsel sulardr.
Bunlarm da tesinde, ehirde ortaya kan psikolojik farkl
lklar vardr. Burada da analiz, yine, ehrin anayasas, ehir
hukuku, ehir mahkemesi, siyasal partiler vs. ierisinde adm
adm ilerlemektedir.
Bir an iin bile, Wilcox ve Munroe gibi siyaset bilimcile
rin, zel kurumsal dzeniyle kentsel topluluun sosyolojik
bir analizini tam olarak yaptklarm varsaymamalyz. Onlar
siyaset bilimcilerdi ve bu nitelikleriyle analizlerinin % 90'
ynetim ve onun sorunlaryla ilgili kald. Belirttiimiz sebep
lerden dolay, argmanlarnn geri kalan % 10'unda, sosyolog
meslektalarmm ouna gre kentsel toplulua ilikin daha
net bir anlay ortaya koydular. Tam bir lekte teori kurma
grevi ve Weber'in ne srd trden bir sosyolojik ehir
analizi ii, hl yerine getirilmeyi beklemektedir.
Weber'in ehir teorisinin uygulama imkn asmdan son
bir noktaya daha dikkat ekilmelidir. Weber, tmyle geli
mi bir kentsel topluluun elzem paralarndan birinin, e
hir istihkamnn ve ehir ordusunun varl idi. Bu, modern
ehirde hi olmayan bir unsurdur. Weber'in bu noktada dik
kat ektii ok saydaki tarihi kant deerlendirirsek, ehir
istihkamnn ve ehir ordusunun ortadan kaybolmas nem
siz bir ey olmaz. Eski dnyada Bat dnda, yerel blgede,
yerel ehirlerden farkl askeri-politik glerin varl, ou

 N S Z /81

kere kentsel bir topluluun domasna engel olmutur. Eski

Hindistan'daki byk Heterodoks dinlerin (Budizm ve Cainizm) ortaya kt dnemlerde, kentsellik ynnde nemli
bir gelime vard. Ancak Hint ehirleri pasifistti; "ehir" din
leri de ayn ekilde. Bunun sonularndan biri, Hint prensle
rinin diledikleri zaman ehirleri ezebilmesiydi. yle de yap
tlar. Dier yandan dnyann tm blgelerinde bir kalenin ve
yerel bir milisin varl etrafmda bir ehrin ortaya kabilecei
bir ekirdei oluturmada kuvvetli faktrlerdi. ehirler, tek
rar tekrar, kalelerin etrafmda ekillendi. Hindistan'n tersine
Avrupa'da krizler derinletiinde kaleli ehirler surlara adam
yerletirerek ehrin btnln koruma mcadelesi veri
yordu.
Toplumsal hayatn hangi birimlerinin kendilerini silahl
kuvvetlerle idame ettirebildii meselesi, ok nemlidir. Ay
dnlanma ncesi dnyann byk bir ksmnda nihai askeri
birim, kabile idi. Feodal insani toplum sistemleri, kale bazl
aristokratik toprak sahiplerinin kesin askeri nemince belir
lenmekteydi. Bir sre iin Eski Yakn Dou'da (daha tam ola
rak Eski Avrupa'da ve Ortaalarda) nihai askeri birimler e
hirlerdi. ehirler, kendilerini evreleyen dnyada, varlklarm
istihkamlar, ordular ve donanmalaryla srdryorlard.
Modern toplumun nihai askeri birimleri, artk kabileler, kale
de yaayan soylular veya ehirler deil, devletlerdir. Modern
ehir, askeri adan ihmal edilebilir. Siyasi adan bile baml
bir birim haline gelmitir. Atom bombalaryla, modern, ehir
modern insann lm tuza haline gelmi olabilir.
Modern ehir, artk, salam bir askeri kabuu olan bir
topluluk deildir. Bireyin artk silahlara sarlp surlar tahkim
etmesi gerekmiyor. Bunlarla beraber ehir de artk insann

8 2 /EHR

umutlar ve ryalarmda bir hayatta kalma birimi, insann yk

sek sadakatini isteyecek (nk bizzat hayatm isteyebilirdi)
bir yap deildir. ehrin tahrip olmas, artk toplumsal yaam
kuramlarnn neslinin tkenmesi anlamna gelmiyor. Modern
ynetim, ekonomi ve din, her gelen ylla birlikte daha da yerel
tesi bir nitelik kazanmaktadr. Modem dnyann askeri a
dan kesin gce haiz sosyal oluumlar (ulus devletler), dile
dikleri zaman ehri ezip geebilirler. Bu yalnzca bir ihtimal
den ibaret deildir. Rusya'da ehirler, eitli endstrilerdeki
iiler ve sistemin dier birimleri tarafndan seilen bir ehir
sovyeti tarafmdan ynetilmektedir. ehir sovyeti byktr ve
ye says ou kere 1.000'e ulamaktadr. Komnist Parti'nin
aday gstermesi zerine bir bakan ile bir prezidyum ya da 11
ila 17 yeli bir yrtme komitesini seer. Sovyetler Birlii'nde
demokratik kentsel zerklik, sonuta, Klasik Yunan'da Homeros zamanmdakine yakn bir durumdadr. O dnemde
halk meclisi, kraln kararlarnn ilan edildii ve insanlarn al
klarla tepki vermelerine imkn tannd ortamlar anlamma
geliyordu. Modern diktatrler, bamsz kentsel toplulua
imkn tanmamaya zen gstermilerdir. nk, teorik ola
rak olmasa bile pratikten biliyorlar ki bamsz topluluklar
bamsz dncenin oluumunu desteklerler. talya'da Mussolmi, seimle gelmi sendikalar ve Fransz modeline daya
nan meclisleri, hkmet tarafmdan atanan ve tm yetkilerin
kendisine verildii podesta ile deitirmiti. Birinci Dnya Sa
va ncesinde Prusya'da ehirlerin ynetimi, l bir oylama
sitemine dayanyordu. Buna gre ehir meclisi yelii, snrl
sayda vergi mkellefine tannyordu. Temsilcilerin te biri,
en fazla vergi deyen snrl saydaki bir gruba ayrlyordu.
Dier bir te ikilik oran, biraz daha byk ikinci, gruba; geri
kalan te bir ise, bunlarn dndakilere gidiyordu. Bu vergi
mkellefleri meclisi, bir yrtme kurulu ya da maal profes-

NSZ / 83

ynel grevlilerden ve bakandan (burgomaster) oluan bir

heyeti seiyordu. Weimar Cumhuriyeti, Alman ehirlerinde
genel oy ilkesini hayata geirerek daha zgr ve demokratik
olmalarn salad. Fakat Naziler tm bunlar deitirdi. e
hirler, parti yapsna baland. Belediye bakanl ve maal
dier byk makamlar, parti grevlileriyle dolduruldular.
Max Weber'in ehir teorisi, sonunda bizi ilgin bir sonu
ca gtryor. Modern dnemde nfustaki muazzam art
ve younlamay, sanayi devriminin doal bir sonucu olarak
grebiliriz. Ancak fiziksel younlamay, ehrin sosyolojik
anlamda bymesiyle kartrmamalyz. Kentsel topluluk,
her yerde, askeri btnln, yani kendisini askeri aralarla
savunma hakkn kaybetmitir. Dnyann pek ok blgesin
de, hi deilse geici olarak, yasal ve politik zerkliim yitir
mitir. Aym kader her yerde mmkndr. Bu arada, ehrin
kendisinde de daha fazla sakinler kitlesi, yerel tesi karlarn
peinde komaktadr: Ulusal hkmetin temsilcileri olarak,
ulusal hkmetin i dnyas ve sanayi kollarndaki temsilci
leri olarak, kent lei yerine ulusal ve uluslararas lekte, i
dnyasnn ve sanayi kollarnn temsilcileri olarak.
Modern ehir, dsal ve formel yapsm yitirmektedir.
sel olarak da bir bozulma (rme) halindedir. Oysa ulusun
temsil ettii yeni topluluk, her yerde ehrin aleyhine bir geli
me gstermektedir. ehir ann sonuna gelinmi grnyor.
Don Martindale

1. BOLUM

EHRM DOASI*

* ehrin Doas lk olarak, Archiv fr Sozialwissenschaft und Sozailpolitik, Vol. 47. s. 621 ve
devamnda (1921) yaynlanmtr. Son basks: Wirthschaft und Gesellschaft (Tbingen: J. C. B. Mohr.
1956). Vol. 2. s. 735 ve devam. Bu evirideki tm notlar, ngilizce edisyonun editrlerine aittir.

ehrin Ekonomik Karakteri: Pazar Yerleimi

ehir konusundaki pek ok tanmn yalnzca bir ortak
boyutu var: ehir, basit olarak, bir veya daha fazla ayr ev
ler kmesinden oluur ama grece kapal bir yerleim blge
sidir. Geleneksel olarak (her ne kadar hep byle olmasa da)
ehirlerde evler birbirlerine yakn ina edilir. Bugn olduu
gibi ou zaman da duvarlar birbirine bitiik yaplr. Yap
larn bu ekilde kmelenmesi, gnlk kullanmdaki anlam
da bizi, niceliksel olarak byk bir mahal olarak dnlen
"ehir" kavramna gtrmektedir. Kendi bana bu yanl da
deildir, nk ou kere ehir, bir mahalle ve youn bir ev
yerleimine iaret eder. Bu yerleim ylesine byk bir kolo
ni oluturur ki, sakinlerinin karlkl kiisel tanklklar sz
konusu olmaz. Bununla birlikte, bu ekilde yorumlanmca, sa
dece ok byk mahaller ehir sfatm kazanabilir. Ayrca bu
yorun mulk da olur, zira eitli kltrel faktrler, "gayri
ahsiliin" ortaya kma eilimi gsterdii bykl belir

8 8 /EHR

ler. Tam da bu gayri ahsilik, yasal olarak ehir niteliine haiz

pek ok tarihsel mahalde yoktu. ada Rusya'da bile nfusu
binleri bulan ve bu zelliiyle pek ok eski ehirden (rnein
Almanya'mn dousundaki Polonya kolonyal blgesindekilerden) daha byk olan kyler vardr. Gerek ierdikleri ge
rekse dladklar asndan, byklk, ehri tanmlamak iin
tek bana yeterli olmaz.
ktisadi bir tanmlamayla ehir, sakinlerinin hayatlarm
tarmdan deil, esas itibariyle ticaret ve alverile kazandk
lar bir yerleim yeridir. Ancak ticaret ve alveriin hkim
olduu tm mahalleri "ehir" saymak da tmyle uygun ol
maz. Bu durumda, Asya ve Rusya'daki "ticaret kyleri" gibi
aile yeleriyle hemen hemen babadan oula geen bir tek
ticari yapdan oluan kolonileri de "ehir" kavramna dhil
etmek olur. ehrin zellikleri arasna, pratikteki ticaretin yan
sra kesin bir "ok ynllk" boyutu da eklemek gerekir. An
cak, bunun da kendi bana ehrin ayrt edici zellii olamaya
uygun olmad grlyor.
Ekonomik ok ynllk, en azmdan iki ekilde kazamlabilir: Feodal bir toplumsal yap ve bir pazarn varl. Fe
odal ya da prenslie dayal bir yapnn ekonomik ve politik
ihtiyalar, ticaret rnlerinde uzmanlamay tevik edebilir
(bir talep salamas ve bu talebi karlamak iin allmas ve
mallarn takas edilmesi bakmndan). Ancak, bir lordun veya
prensin oikos'u (hanehalk) bir ehir kadar byk bile olsa,
toprak hizmetlerine baml bir zanaatkrlar ve tccarlar ko
lonisi, geleneksel olarak "ehir" adyla anlmaz -tarihsel ola
rak nemli "ehirlerin" byke bir ksmnn bu trden yerle

EHRN DOASI / 89

imlerde kk salm olmalarna ramen.69 Kkeni byle olan

ehirlerde bir prensin hanehalkma satlan mallar, ehir sakin
leri asmdan hayli nemli, hatta en nemli gelir kayna idi.
Ekonomik ok ynll kurmann dier yntemi, "e
hir" iin daha genel manada nemlidir: bu da, yerleim ma
hallinde, geici deil dzenli bir mal mbadelesinin varldr.
Pazar, sakinlerin hayatlarm kazanmalarnda elzem bir unsur
haline gelir. Muhakkak ki, her "pazar", iinde bulunduu
mahalli bir ehre dntrmemitir. Periyodik panayrlar ve
gezgin tccarlarn belli zamanlarda mallarm birbirlerine ve
mterilere toptan veya perakende olarak satmak iin bulu
tuklar yllk d ticaret pazarlar, ou kere, bizim "ky" di
yebileceimiz yerlerde gerekleiyordu.
Sonuta, "ehir" den bahsederken, yalmzca, yerel nfusun
gnlk ihtiyalarnn ekonomik olarak nemlice bir ksmn
yerel pazardan ve nemli lde de yerel nfusun veya hin
terlandn ok yakn ksmlarndaki ahalinin pazarda satmak
zere rettikleri ya da baka yollarla elde ettikleri mallardan
temin ettikleri durumlardan sz ediyoruz. Burada kullanlan
anlamyla "ehir", bir pazar yeridir. Yerel pazar, koloninin
ekonomik merkezini oluturur. ktisadi mallarda uzmanla
ma sayesinde burada gerek ehirli olmayan nfus gerekse
ehirliler, ticaret ve alm satm metalar gereksinimlerini gi
derirler. Krsal blgeden farkl bir bileimle tezahr ettii her
yerde, ehrin, hem lordun veya prensin yaad bir yer, hem
de bir pazar yeri olmas normaldi. Ezamanl olarak her iki
69

Hanehalk ya da oikos ekonomisi hakknda bkz. Max Weber, Cenend Economic History, trans.
Frank H. Knight (Gleneoe: The Free Press, 1950), s. 48, 5, . 124 ve devam. 13, 146, 162: ve
Johannes Hase Brook. Griechische Wirthscfti-geschichte (Tbingen: J. C. R Mohr, 1931). s. 15,
2 4 .2 7 . 2 9 .3 8 . 4 6 .4 9 .2 8 4 .

9 0 /EHR

trden de merkezlere (hanehalk ve pazara) sahipti ve dzen

li pazara ilaveten ehir, sk sk da gezgin tccarlarn periyodik
yabanc pazarlar olarak da ilev gryordu. Kelimenin bura
daki anlamyla ehir, bir "pazar yerleimi" idi.
ou kere bir pazarn varl bir lord veya prensin vere
cei tavizlere ve koruma garantisine balyd. Onlar da ge
nellikle, yabanc ticaret mallarnn dzenli olarak salanmas,
gei cretleri, mihmandarlk paralar ve dier koruma cret
leri, pazar vergileri ve adli davalardan gelen vergiler ilgilendi
riyordu. Ancak lord veya prens, vergilerini ve pazar civarnda
pazara dayal yerleim gerekleir gereklemez bundan do
an toprak kiralarm deyebilen esnaf ve tccarlarn ehirde
yerlemesini de ister ve bundan da kazanl kabilirdi. Byle
frsatlar, lord veya prens iin zel nem tayordu, nk pa
rasal gelirinde ve deerli sikkeler hzinesinde art demekti.
Bununla birlikte ehrin, bir lordun veya prensin varlna
fiziksel ya da baka trl bir ball olmayabiliyordu. Bu,
ehrin uygun bir kavak noktasnda70 katksz bir pazar yer
leimi olarak doduu durumlarda geerliydi. Sz konusu
kavak noktalarndaki ulam aralar, orada ikamet etmeyen
lord veya prenslere taviz yoluyla veya bizzat ilgili taraflarn
kendilerinin el koymalaryla deitirilmekteydi. Bu, giriim
cilere tavizler verilmesi (pazar kurmalarna ve buraya yerle
imci bulmalarna izin vererek) eklinde olabiliyordu. ehir
lerin bu tr kapitalistik temeli, zellikle sk sk Ortaa'daki
smr blgelerinde, bilhassa Dou, Kuzey ve Orta Avrupa'da
grlyordu. Bir kural olmamakla beraber bu uygulama, ta
rihsel olarak tm dnyada kendini gstermitir.
70

Charles H. Cooley'in ulam teorisi, fiziksel ya da ekonomik iletiimdeki kesinini, ehrin oluumun
daki tm faktrler arasnda en nemlisi sayyordu.

EHRN DOASI / 91

Prensin saray halkna herhangi bir ballk veya taviz ol

madan ehir, yabanc igalcilerin, deniz savalarnn, ticari
amala yerleenlerin ve de ticareti yrtmeye ilgi duyan yer
li unsurlarn birliktelii ile doabilmekteydi. Bu, Ortaa'm
balarnda sk sk grld. Sonuta ortaya kan ehir, katk
sz bir pazar ehri olabiliyordu. Ancak, byk prenslik veya
patrimonyal hanehalklarmm ve bir pazarn bir araya gelme
si daha sk rastlanan bir durumdu. Bu durumda, ehrin te
mas noktalarndan biri olarak saygn hanehalk, ihtiyalarn
ya esas itibariyle bir doal ekonomi (toprak hizmetleri veya
doal hizmetler yahut da kendisine baml zanaatkrlara ve
tccarlara salman vergiler) yoluyla tatmin edebilir, ya da aa
yukar dolayl bir yolla pazardaki en nemli alc olarak pa
zarda takas yapmak suretiyle kendisi salayabilirdi. Sonraki
iliki biimi ne kadar fazla olursa, ehrin pazar temeli de o de
rece byr. ehir de, kademe kademe, sadece oikos'un yann
da eklemlenmi bir pazar yerleimi olmaktan kar. Byk bir
hanehalkyla yan yana olmasna ramen ehir, daha sonralar
bir pazar ehri haline gelmitir. Kurak olarak, kkeni itiba
riyle prensli ehirlerin kantitatif genilemesi ve ekonomik
nemi, prensin hanehalk ile ona hizmetli erkan ve byk
memurlar olarak bal dier byk kentsel hanehalklarmm
ihtiyalarnn pazarda tatmin olma derecesindeki artla pa
ralel gelimitir.

Tketici ve retici ehir Tipleri

Sakinlerinin ekonomik adan soylularn hanehalklarmm
satm alma gcne baml olduu prensin ehri gibi, daha
fazla saydaki tketicinin (rnein, rant gelirleri sahiplerinin)

92 / EHR

satr alma gcnn yerleik esnaf ve tccarlarn ekonomik

frsatlarn belirledii ehirler de vardr. Gelirlerinin tr ve
kayna bakmndan daha byk tketici kitlesi, hayli farkl
tiplerde olabilir. Legal ve illegal gelirlerim ehirde harcayan
memurlar olabilir veya ehir dmdan elde ettikleri kira ge
lirlerini veya siyasetin belirledii gelirlerini ehirde harcayan
lordlar yahut dier siyasal g sahipleri olabilir. Her iki du
rumda da ehir, prenslik ehrine ok yaklar, nk ok say
daki tketicinin satn alma gcn salayan patrimonyal ve
siyasal gelirlere bamldr. Pekin, bir memurlar ehri idi. Ser
diin askya alnmas ncesinde Moskova, topraklarn kiraya
verildii bir ehirdi.
Yapay olarak benzer ehirler, prensipte farkldr. Buralar
daki kentsel toprak kiralar, toprak mlkiyetindeki alm satm
tekeli tarafndan belirlenir. Bu tr ehirler, kentli bir aristokrasmin ellerinde toplanan alveri ve ticaretten domaktadr.
Bu tr gelime, her zaman yaygn olmutur. Antik alarda.
Yakn Dou'da Bizans mparatorluu'na kadar ve Ortaa'da
bu gelime grlmtr. Ortaya kan ehir, ekonomik an
lamda rantiye tipi deil, daha ziyade bir tccar ya da ticaret
ehridir ve bu ehrin kira bedelleri, kazan elde edenlerin ev
sahiplerine verdikleri bir hara anlamna gelir. Bu rnein, ki
ralarn monopolclere hara kabilinden verilen ykmlkler
le deil, ehir d kaynaklarla belirlendii bir rnekten kav
ramsal olarak ayrt edilmesi, gemite her iki biimin ilikisini
gizlememelidir. Genel tketiciler, iinden elde ettii gelirleri
(bugn esas olarak bono faizleri ve hisse senedi gelirleridir)
ehirde harcayan rantiyeciler olabilir. Bu durumda satn alma
gc, Arnheim ehrinde olduu gibi, kapitalist biimde ekil
lenen para rant kaynaklarma dayanr. Ya da satn alma gc,

EHRN DOASI / 93

devletin verdii emekli maalarna veya Wiesbaden gibi bir

"emekliler ehrinde" grld zere dier devlet gelirleri
ne baml olabilir. Tm benzer durumlarda, kentsel oluum
biimi, bir tketici ehri olarak tanmlayabilirsiniz nk zel
bir ekonomik karaktere sahip bir byk tketici grubunun
yerleik varl, yerel esnaf ve tccar iin hayati ekonomik
nemdedir.
Bunun tersi bir biim ise, retici ehri tarafndan sunul
maktadr. ehirde nfus ve satn alma gcndeki art. Es
sen ve Bochum'da olduu gibi fabrikalarn, imalatlarn ve
yabanc lkelere arz edilen hazrlk endstrilerinin (ki bylece modern tipi temsil etmektedirler) sz konusu ehirde
konumlanm olmasna balanabilir. Ya da, Asyatik, Eski ve
Ortaa tipi ehirlerde olduu gibi, mahallin zanaatkr ve
tccarlar, mallarn uzaklara gnderebilirler. Her ki durum
da da yerel pazarn tketicileri; eer bu tketici kitlesi, yerle
ik ve/veya giriimcilerden, byk bir kitle oluturan iiler
ve zanaatkrlardan, tccarlardan ve dolayl biimde iiler ve
zanaatkrlarca desteklenen ve toprak kirasn hayrna harca
yanlardan oluuyorsa, byk bir tketici kitlesi sz konusu
demektir.
Ticaret ehri ve tccar ehri, tketici ehriyle yz yze
gelmektedir. Tketici ehrinde ok saydaki tketicinin satn
alma gc, unlara dayanmaktadr: Yabanc mallarn (rne
in, Ortaa'da ynl kumalarn) yerel pazarda kar amacy
la satlmas; yerli reticilerin salad yerel mal ve rnlerin
(Hansa'nm ringa bal gibi) kar amacyla yabanclara satl
mas; ya da yabanc mallarn satn alnmas ve yerinde depola
narak veya depolanmadan darya satlmas (ara ticari ehir

9 4 /EHR

ler). ok sk biimde, bu ekonomik aktivitelerin hepsinin bir

kombinasyonu da gereklemitir: Commenda ve societas maris,
bir tractatator'ur (gezgin tccarn), kendisine yerleik kapitalistlerce yatrlan sermaye ile satn ald rnlerle Levanten
pazarlarna yol almasna iaret ediyordu.71 ou kere tractator, ok dzenli olarak seyahat ederdi. rnlerini Dou'da
satar, haslatyla da ark mallar satn alarak satmak zere
tekrar yer al pazara dnerdi. Bu giriimin kazanc, nceden
anlalm forml uyarnca daha sonra tractator ile kapitalist
arasnda bllrd.
Ticaret ehrinin satm alma gc ve vergi kapasitesi, reti
ci ehrinde olduu gibi (retici ehrinin ise tersine), yerel eko
nomik yapya balyd -retici ehrinde ise bunun tam tersi
sz konusuydu. Gemicilik ve nakliyat iinin ve saysz ikincil
toptan ve perakende faaliyetin salad ekonomik frsatlar,
tccarlarn ermindeydi. Bununla birlikte, bu yaplarn ekono
mik aktivitesi, tmyle yerel perakende ticaret iin yaplm
yor, nemli lde d ticaret iin yaplyordu. Prensipte bu
durum, ulusal ve uluslararas finansrlerin veya byk ban
kalarn (Londra, Paris, Berlin) veya anonim irketlerin ya da
kartellerin (Duesseldorf) mekn olan modern kentlerin du
rumuna benziyordu. Buradan u sonuca varyoruz: Bugn,
hibir zaman olmad kadar, firmalarn kazanlarmn baskn
bir ksm, kazancn elde edildii yerden ziyade, kendi mahal
line akmaktadr. Dahas, iletme haslatlarnn artan bir oram,
iletmenin metropoliten mahallindeki meru alclar tara
fndan deil, banliy villalarmda, krsal tatil yerlerinde veya
71

Weber. General Economic History, s. 205, 206: ve W. Silberschimdf. Die Commenda in ihrer
Frhesten Entwicklung (1884).

EHRN DOASI / 95

uluslararas otellerde tketilmektedir. Bu gelimelere paralel

olarak, hemen tamamen i kurulularndan oluan "ehir-kasabalar" veya ehir-ileler domaktadr.
Burada niyetimiz, tmyle iktisadi bir ehir teorisinin ge
rektirdii daha ileri ve sofistike ayrmlar fazlalatrmak deil.
Ayrca, fiiliyatta ehirlerin neredeyse her zaman karma trler
gsterdiklerinden bahsetmeye bile gerek yok. Sonuta, eer
ehirlerin ekonomik adan snflandrlmas mmknse, bu,
ehirlerin hkim ekonomik bileeni asmdan yaplmaldr.

ehir ile Tarm Arasndaki liki

ehrin tarmla ilikisi, ok net olmamtr. Gemite "yarkrsal ehirler" vard, halen de var. Bunlar, bir yandan pazar
trafiinin getii meknlar ve tipik kentsel ticaret merkezleri
olarak ilev grrken, bir yandan da ortalama bir ehirden,
yiyecek ihtiyalarnn byk bir blmn kendisi yeti
tiren ve hatta satmak iin retim yapan byke bir ehirli
kitlesinin varl ile ayrlmaktadr. Normal koullarda, ehir
ne kadar byk olursa, ehir sakinlerinin yiyecek ihtiyalar
iin topraktan faydalanma ve de kylerdeki gibi kendilerine
yeterli bir otlak ve korulua sahip olma imknlar o derece
azalr. Ortaa'daki en byk Alman ehri olan Kln'de ba
ndan beri neredeyse hi otlak alan yoktu. Oysa zamann
normal kylerinde otlak sknts yoktu. Dier Alman ehir
leri ve Ortaa'daki dier yabanc ehirleri, en azndan ehir
sakinlerinin emrine nemli miktarlarda otlak ve koruluk sun
maktayd.
ehir insannn kullanmna ak byk arazilerin varl
na, dikkatimizi gneye veya eski alara doru evirdiimiz

96 / EHR

de daha sk rastlanr. Her ne kadar bugn tipik bir "ehirli"yi,

hakl olarak, kendi yiyecek ihtiyacn kendisi retmeyen biri
olarak gryorsak da, tipik Antik dnem ehirlerinin byk
ounluunda balangta bunun tam tersi geerliydi. Orta
a dnemindeki durumun aksine, Antikite ehirlisini, hay
li meru bir biimde, kendinin olarak grd ve kendisini
besleyen bir parsel toprak olan kleros (fundus: srail'de chelek)
karakterize ediyordu.72 Antik alarn tam ehirlisi, bir yar
kyl idi.
Ortaa'da, Antikite'de olduu gibi, tarmsal mlkiyet,
tccar snfnn elinde toplanmt. Bu durum, Avrupa'nn
gneyinde, kuzeyinde olduundan daha fazla geerliydi.
Gerek Ortaa gerekse Antikite'nin ehir devletlerinde bazen
am byklkte olan tarmsal mlkler, geni bir alana yayl
m haldeydi. Bunlar ya gl ehirlerin otoritelerinin siya
sal hkimiyeti altmdayd ya da sekin bireysel yurtta olarak
toprak sahiplerinin mlkiyetinde idi. Baka rnekler de var:
Miltiades'in Gelibolu yarmadasndaki egemenlii veya vila
yetlerde ve denizar yerlerde Ortaa aristokratik ailelerin
(Cenevizli Grimaldiler gibi) topraklar zerindeki siyasal veya
lordlua dayal egemenlii.
Genel bir kural olarak, ehir iindeki araziler ve birey
sel olarak vatandalarn egemen haklar, bir kentsel ekono
mik politikann konulan deildi. Ancak zaman zaman karma
durumlar da ortaya kyordu. yle ki koullara gre arazi
ler bireylere ehir tarafndan garanti ediliyordu. Bu eit bir
durum, yalnzca, arazileri ehir tarafndan garanti edilen bi
72

Phlmann, Aus Altertum un Gegenwart, s. 124 ve devam: Weber, General Economic History, s.
328: Weber. Ancient Judaism (Gleneoe: The Free Press. 1952). s. 465.

EHRN DOASI / 97

reylerin en gl aristokratlardan olmas kouluyla gerekle

iyordu. Araziler, ehir ynetiminin dolayl yardmyla elde
ediliyor ve muhafaza ediliyordu. ehir ynetimi de ekonomik
ve politik kullanma hakkndan pay elde edebilirdi. Gemite
sk rastlanan bir durumdu bu.
Alveri ve ticaretin bir aracs olarak ehrin bir yiyecek
reticisi olarak toprakla ilikisi, "kentsel ekonominin" bir bo
yutunu ierir ve "hanehalk ekonomisi" ile "ulusal ekonomi"
arasnda zel bir "ekonomik aama"y oluturur.73 Bununla
beraber, ehir bu anlamda tasavvur edilirse, politik-ekonomik boyutlar, kavramsal olarak safi ekonomik boyutlarla ka
rr, bir btn oluturduu dnlr. Pazarda gnlk ihti
yalar dzenli olarak tatmin edilmesi iini srdren tccarlar
ve esnafn bir arada, yan yana yaamas gerei, tek bama,
"ehir" kavramn bitirmez. Yalnzca tarmsal ihtiyalarn tat
mininin kapal yerleimlerde gerekletii, tarmsal retimin
tarm d kazanlarla ilikili olarak ortaya kt yerlerde ve
pazarlarn varl veya yokluunun fark yaratt durumlarda
alveri ve ticaret mahallerinden ve kk pazar kasabala
rndan bahsederiz; ehirlerden deil. yleyse, nceki blm
lerde gzden geirilen olgularda, gizli ve ekonomik olmayan
boyutlar sz konusu idi.

Politik-dari ehir Konsepti

Bir evler topluluuna sahip olmasnn yan sra ehir,
kendisine ait topraa dayal mlkiyeti ve gelir ve giderlerden
oluan bir btesiyle ayn zamanda iktisadi bir birlie de sa
73 Weber, Gustave Schmoller tarafndan ortaya konan ayrmlar kast etmektedir.

9 8 /EHR

hiptir. Bu ekonomik birlik, aradaki nicelik farklar ne kadar

byk olursa olsun, kylerde de ortaya kabilir. stelik, hem
ekonomik hem de dzenleyici bir birlik olma zellii, en azn
dan gemite sadece ehre has deildi. Bakasnn arazisinden
izinsiz gemeye konulan snrlamalar, otlaklara ilikin dzen
lemeler, odun ve saman ihracatnn yasaklanmas ve benzeri
dzenlemeler, kylere ait olduu bilinen uygulamalard ve
bu biimiyle birliin ekonomik politikasn oluturuyorlard.
Gemiin ehirleri, yalnzca ortaya kan dzenlemelerin
trne gre ayrt ediliyordu. Sadece birlik adna yaplan po
litik ve ekonomik dzenlemenin konular ve onlarn getirdi
i karakteristik nlemlerin eidi, zeldi. "Kentsel ekonomik
p olitikacn getirdii nlemlerin, zamanm ulam koullarna
gre i blgelerdeki ehirlerin byk bir ounluunun, yakn
hinterland blgesindeki tarmsal kaynaklara baml oldukla
r gereini byk lde hesaba kattm belirtmek gerekir.
Atina ve Roma'nn tahl politikalarnn gsterdii zere, bu,
denizcilik ehirleri iin geerliydi. Kentsel ticaret alanlarnn
tmnde olmasa bile ounluunda, doal "pazar (piyasa)
oyununa" frsat tannyordu. ehir pazarlar, mallarn, zel
likle de gda rnlerinin mbadelesi iin normal (tek deilse
bile) ortam salyordu.
Alm-satm iin retimin, arlkl olarak, uzmanlam
kk kurulularda rgtlenen zanaat teknolojisi biiminde
olduu gerei de dikkate alnmaldr. Bu retim sermayesiz
veya ok az bir sermayeyle ve uzun bir raklktan geirilmi
olan ve kesinlikle az saydaki usta ile gereklemekteydi. Bu
tr retim, ekonomik adan, tketiciler iin fiyat bedelim ta
yin eden cretli ii kullanmn sz konusu olduu bir re

EHRN DOASI / 99

timdi. Yerel perakendecilere sat, byk lde, mterilere

sat anlamna geliyordu.
Zamann piyasa koullar, yukardaki gerekler dn
lnce, doal olarak ortaya kacak trdendi. "Kentsel ekono
mik politika" denen eyin zellii, kitleleri srekli ve ucuz bir
ekilde doyurmay ve esnaf ve tccarlarn ekonomik frsat
larna standart getirmeyi gzetecek biimde yerel ehir eko
nomisinin koullarn istikrara kavuturma abas idi. Ancak,
deineceimiz zere, iktisadi dzenleme, kentsel ekonomik
politikann yegne konusu deildi. Tarihsel olarak ortaya k
tnda, tmyle gelitirilmi de deildi. Kentsel ekonomik
politika, sadece, lonca sisteminin politik rejimi ierisinde or
taya kacaktr. Son olarak; kentsel ekonomik politikann, tm
ehirlerin geliiminde yalnzca bir gei aamas olduu da
kantlanamaz. Her halkarda, iktisadi evrim srecinde evren
sel bir aamay temsil etmemektedir.
Tketici ilikileri ve sermayesi olmayan uzmanlam k
k kurulular temelinde, tarmsal ve tarm d reticilerle
yerleik tccarlar arasmda cereyan mbadelesi ile yerel kent
sel pazar, takasn bir tr ekonomik muadilini temsil etmekte
dir. Buna karlk, temeli olaan ekilde i birikimi ve btn
lemesinde bulunan ve ieride mbadelenin gereklemedii
oikos'ta (hanehalk), uzmanlam bir baml ekonominin a
lma ve vergiler asmdan sistematik ekilde blnm per
formanslar sz konusudur. Ayn ekilde; ehirdeki mbadele
ve retim koullarnn dzenlenmesi (kentsel ekonomik politi
ka), hanehalk ekonomisinde birleen faaliyetlerin rgtlenme
sinin (geleneksel ve feodal szlemeye dayal) tam benzeridir.
Bu ayrmlar ortaya koyarken "kentsel ekonomik alan",

1 0 0 /EHR

"kentsel alan" ve "kentsel otorite" gibi kavramlar kullanma

ya yneldiimiz gerei, zaten, "ehir" kavramnn u ana ka
dar kullandmz saf iktisadi kategorilerin dnda bir dizi
konseptle incelenebileceine/incelenmesi gerektiine iaret
etmektedir.
ehir analizi iin gerekli ek konseptler, siyasal nitelikli
dir. Bu da, kendini zaten, bizatihi kentsel ekonomik politika
nn, sakinleriyle beraber ehrin siyasi egemenliinin sahibi
olan bir prensin ii olabilecei gereinde gstermektedir. Bir
kentsel ekonomik politikanm var olduu byle bir durumda
bu politika, ehrin sakinleri iin belirlenmektedir, onlar tara
fndan deil. Ancak bu durumda bile ehir, yine de, ksmen
zerk bir birlik, zel siyasi ve idari dzenlemelere sahip bir
"topluluk" saylmaldr.
Daha nce tartlan ekonomik konsept, politik-ekonomik ehir konseptinden tamamen ayrlmaldr. Bir zel alan,
yalnzca bu son anlamda ehre ait olabilir. Ekonomik adan
ehir vasfn kazanamasa bile mir mahal, politik- idari anlam
da ehir saylabilir. Ortaa'da yasal olarak "ehir" saylan ve
nfusunun geimlerini yzde doksan veya daha fazla tarm
dan elde ettii (yasal olarak "ky" statsnde bulunan pek
ok mahallin ahalisininkine gre gelirlerinin ok daha byk
bir ksm anlamna geliyordu bu) alanlar vard.
Doal olarak, bu tr yar-krsal ehirlerden tketici, re
tici ve ticaret ehirlerine gei, hayli akcdr. Kyden idari
adan farkl, bu zelliiyle de ehir olarak ele alman yerle
im birimlerinde sadece bir ey, o da topran sahipliine dair
dzenleme tr, geleneksel olarak krsal toprak sahiplii bi
imlerinden farkldr. Ekonomik bakmdan bu ehirler, zel

EHRN DOASI / 101

bir kira durumu nedeniyle farkldrlar. Bu da kendini, ev sa

hipliinde (ve onun ayrlmaz bir paras olarak arsa sahiplii)
ifadesini bulan ehirdeki gayrimenkullerde gstermektedir.
ehirdeki gayrimenkullerin durumu, idari olarak zel vergi
ilkeleriyle balantldr. Bundan daha fazla da, politik-idari
ehir konsepti iin daha nemli ve safi ekonomik analizin t
myle dnda kalan bir unsura baldr. O unsur da kaledir.

Kale ve Garnizon
ehrin gemite (Antikite'de ve Ortaa'da; Avrupa'nn
iinde ve dmda), aym zamanda bir kale yahut garnizon ol
mas ok nemlidir. imdilerde ehrin bu zellii tamamen
kaybolmutur; fakat gemite de tmyle evrensel deildi.
Szgelimi Japonya'da bu bir kural deildi. dari adan, ehir
lerin varlndan tamamen kuku duyabilirsiniz -Rathgen'in
yapt gibi.74 Japonya'ya karlk in'de her ehir devasa bir
sur emberi ile evrilmiti. Bununla birlikte, idari anlamda e
hir olmayan ok sayda ekonomik krsal mahallin, her zaman
surlara sahip olduu da dorudur. in'de byle yerler, devlet
yetkililerinin bulunduu yerler deildi.
Sicilya gibi pek ok Akdeniz blgesinde, ehir surlar d
nda bir krsal kesim alan ve sakini olarak yaayan bir
kii, neredeyse bilinmemektedir. Bu, yzyllar sren bir g
vensizliin sonucudur. Buna karlk eski Yunan'da sparta
ehri, surlarn yokluuna ramen bir "garnizon ehri'" zel
liini tayordu. sparta, surlar, tam da daimi bir ak askeri
kamp olduu iin kmsemiti.
74

Karl Rathgen, "Gemeindetianzen" in Verein Kir Sozialpolitik (Leipzig: Duncker & Humblot. 190810) ve Allgemeine Verfassungs und Vewaltungsgeschichte (l.eipzig:Huebner, 1911).

1 0 2 /EHR

Atina'nn ne kadar sreyle surlar olmadan kaldna dair

tartma hl srmekteyse de, sparta dndaki tm Helen
ehirleri gibi Atina'da da, etrafmda yerleimlerin olduu Ekbantama ve Persepolis'teki kraliyet kalelerindeki anlamda,
Acropolis iinde kayalar zerine ina edilmi bir kale vard.
Kale veya sur, normal olarak, ark ehirlerine ve eski Akdeniz
ve sradan Ortaa ehirlerine ait bir zellikti.
ehir, ne yegne ne de en eski kale idi. Tartmal smr
topraklarnda ve kronik sava durumlarnda her ky kendi
sini tahkim ederdi. Elbe ve Oder nehirleri blgesinde srekli
saldn tehlikesi altnda bulunan Slav yerleim birimleri, tah
kim edilirdi. Ulusal krsal ky biiminin, ilk dnemlerde, itle
evrili bir daire eklinde standartlat anlalyor (bu itli
dairenin, kilitlenebilen ve geceleri srlarn ky blgesindeki
merkezi koruma alamna srlrken geirildikleri bir tek gi
rii vard). Benzer ekilde, tepelere kurulan ve duvarlar olan
smaklar, tm dnyada yaygmd -srail'i Dou rdn'den
Cermen lkelerine kadar. Tehlike anlarnda, silahsz insanlar
ve hayvan srleri buralara snrd. I. Henry'nin Alman Dousu'ndaki szm ona "ehirleri", yalnzca, sistematik olarak
kurulmu bu eit kalelerdi.
Anglo-Sakson dneminde Ingiltere'de "gamizon-ehir"
(burgh, borough), bir idari blge olan bir "shire"a (vilayet)
aitti ve onun adn alyordu. Spesifik olarak en eski "kentsel"
ykmllkler olarak bekilik ve garnizon grevi, belli kii
lere veya toprak paralarna balyd. Normal zamanlarda ka
leler igal edildiinde, daimi bir garnizon olarak bekiler ve
vasallar bulundurulur, bunlara maa denir veya topraktan
deme yaplrd. Daimi asker bulundurulan kalelerden Ang-

EHRN D O A S I/103

lo-Sakson "burgh"una ("garnizon-ehir"), Maitland'in teori

sindeki anlamda akc geiler vard. Sakinlerine de "burgess"
denirdi. Burgess, adm ehrin siyasi konumundan alyordu.
Bu konum ise, ehirdeki arazi ve ev mlkiyetinin yasal nite
lii gibi, kaleye bakma ve savunma grevince belirleniyordu.
Ancak ne etrafna siper kazlm ky ne de olaanst
istihkm, daha ok bir malikne hisar (ato) olan ehir kale
sinin temel nclleri deildir. Malikne hisar, lord ve onun
<

memurlar veya kiisel takipisi olarak ona tabi savalar ile

onlarn aileleri ve hizmetileri tarafndan igal edilen bir kale idi.
Askeri kale yapm ok eskidir; atl sava arabasmdan ve
atn askeri amala kullanmndan da eski olduunda kuku
yok. Sava arabas gibi, kalenin nemi, asilzadelerin ve kralla
rn yapt savalarn gelimesi tarafmdan belirlenmiti. Kla
sik arklarn eski in'inde, Vedalar'm Hindistan'nda, Msr
ve Mezopotamya'da, Kenan'da, srail'de (Deborah dnemin
de), Homer epikleri dnemimin Yunanistan'nda, Etrskler,
Keltler ve rlandallar arasnda kale yapm ve kale-prenslikleri son derece yaygnd. Eski Msr kaynaklar, kalelerden ve
onlarn komutanlarndan bahseder. Balangta bunlarn da
ayn ekilde kk prensleri barndrdn varsayabiliriz.
Eski belgelerden, Mezopotamya'da tara krallklarnn geli
mesinin, Vedalar zamannda Bat Hindistan'da var olanlara
ve en eski Gatalar zamannda ran'da var olmas muhtemel
olanlara benzer, kalede yerlemi prensliklerin geliiminden
sonra gerekletii sonucunu karabiliriz. Kale yapmnn,
siyasal zlme dneminde Kuzey Hindistan'da Ganj Nehri
zerinde son derece yaygm, hkim bir uygulama olduu ke
sindir. Bu son rnekte, kaynaklarn tuhaf bir ekilde kral ile

1 0 4 /EHR

asiller arasna skm bir snf olarak gsterdii hatriyalar

(savalar), aktr ki prenslerdi.
Hristiyanlama dneminde Rusya'da kale yapm hzlan
mt. Ayn ey, Suriye'de srail'i konfederasyon zamanmda
Suriye'de Tutmosis'in hkmranlnda da kendini gster
mitir. Eski in edebiyat da, kalenin ilk ortaya kma dair
su gtrmez kantlar sunmaktadr. Helen ve Kk Asya dn
yasnn deniz kaleleri, korsanlk kadar ok yaygmd. Girit'te
kalelerin yerine tahkim edilmemi yerlerin yaplmas, buna
izin verecek geici ama derin bir bar dnemimin yaanm
olmas gerekir. Bu blgede, daha sonraki dneme ait Decelia75
gibi kaleler (ki Pelopenezya Savalan'nda ok nemliydi), k
ken itibariyle soylu ailelerin kaleleriydi.
Ortaa'da siyasal olarak bamsz bir yksek snfn geli
mesi, talya'da castelli ile balad. Kuzey Avrupa'da vasallarm
bamszl da, Below'un ortaya koyduu gibi,76 muazzam
bir kale yapm sreci ile balantl idi. Modern zamanlarda
bile, Almanya'da bireysel milletvekillii, ailenin bir kaleye sa
hip olmasna (azck bir kalntsna bile olsa) bal olmutur.
Bir kaleye sahip olmak, balangta, lkeye askeri hkimiyeti
simgeliyordu. Tek soru, bu hkimiyetin kimin ellerinde ola
ca idi. Bireysel olarak lordlarm elinde veya bir valyeler
konfederasyonunda yahut da vasallarmn, bakanlarnn ve
memurlarnn gvenine bel balayabilen bir yneticinin elin
de olabilirdi.
75

Pentelicus ile Poenes arasndaki geidi kontrol eden ve 413'te Ispartallar tarafndan igal edilen
tepe.

76

Georg Below, Der Deutsche Staat des Mittelalters (Leipzig: Zuelle & Mever, 1914): Territorium und
Sladt (Mnchen: R. Oldenbrrg, 1900).

EHRN DOASI/ 1 05

Kale ve Pazarn Bir Kaynamas Olarak ehir

zel bir siyasal biime dnmesinin ilk aamasmda ka
leli ehir, bir kalede, yani bir kraln, soylularn veya valyeler
birliinin kalesinde ekilleniyordu veya o kaleye bamlyd.
Bu soylu zevat, ya kendileri kalede yayordu ya da orada
paral askerlerden, vasallardan ve hizmetkrlardan oluan
bir garnizon bulunduruyordu. Anglo-Sakson ngiltere'de,
"burgh"da (ehirde) tahkim edilmi bir eve sahip olma hakk,
civardaki krsal blgelerin belli bal toprak sahiplerine bir ay
rcalk olarak tannyordu. Antikite'de ve Ortaa talya'smda
soylular ehir evlerini, krsaldaki kalelerine (atolarna) ila
veten tutarlard. Kaleyi evreleyen alanda oturan sakinlerin
kimi zaman tm kimi zaman ise belli bir snf, yurttalar
(burgess) olarak belli askeri grevlerin ifasna mecburlard.
Bunlar arasnda; surlarn yapm ve onarm, nbet grevi, sa
vunma hizmetleri ve gerektiinde de ehirli askeri soylular
iin iletiim ve tedarik hizmetleri gibi dier askeri hizmetler
yer almaktayd. Bu durumda ehir sakini, ehrin askeri bir
liine katld iin ve katld srece kendi mlknn bir
parasdr.
Maitland77, bunu ngiltere iin zel bir akla kavutur
mutur. "Burgh"un evleri, istihkmm srdrme grevini ye
rine getiren insanlarn mlkiyetinde idi. Bu, ky dekinin tersi
bir durumdu. Kralm veya aristokrasinin garantisi altndaki
pazar hukukunun yannda askeri hukuk kendini gsteriyor
du. ehirlerin pazar alanlar bazen aym anda her iki fonksiyo
nu da (bir yanda ordunun talim ve itima alan; dier yanda
77

Frederick William Maitland. The Charters of the Borough o f Cambridge (Cambridge University
Press. 1901) ve The Court Law (London: Quaritsch. 1891).

1 0 6 /EHR

barl iktisadi mbadele alan olarak) icra ederken, siyasal

ynelimli kale ile ekonomik ynelimli pazar, ou kere yan
yana uyumlu bir birliktelik oluturuyordu.
Askeri talim alan ve ekonomik pazar, mekn olarak her
yerde ayr deildi. Eski Atina'da meclisin toplanma alan
pnyx, balangta politik ve dini faaliyetlerin yan sra ekono
mik trafie de hizmet etmi olan agoradan (toplanma ve pazar
yeri) ok daha sonraki bir gelimedir. te yandan eski zaman
larda Roma'da comitium ile campus maritus, ekonomik nitelikli
fora'dan ayryd. Aym ekilde, Ortaa'da Siena'daki yerel ma
hallin nyz olan piezza del campo da (ki bugn hl ehrin
semtleri arasndaki yarlarda bir turnuva alam olarak kul
lanlmaktadr), gerideki mercato'dan ayryd. Benzer biimde
slam ehirlerinde de, savalarn tahkim edilmi kamp olan
kasbah (kale, hisar) mekn olarak pazardan ayr idi. Gney
Hindistan'da soylularn politik ehri, iktisadi ehrin yan sra
ama ayr olarak grlmektedir.
Siyasi nitelikli kalenin garnizonu ile iktisadi nitelikli si
vil nfus arasndaki iliki karmak, fakat ehrin kompozis
yonu iin her zaman son derece nemlidir. Nerede bir kale
vardysa, savalarn maliknelerindeki talep ve ihtiyalar
karlamak zere zanaatkrlar gelip oraya yerlemitir. Bir
prensin askeri hanehalknm tketme gc ve bunun garanti
ettii koruma, tccarlar cezp ediyordu. Bundan baka, lord,
bu snflar ekmeye ilgi gsteriyordu, nk ya alveri ve ti
careti vergilendirerek ya da sermaye koyarak srece katlarak
kendi parasal gelirini artrma durumundayd. Zaman zaman
da lord, kendisi ticari giriim ierisinde bulunuyor, hatta te
keline alyordu. Deniz kalelerinde, gemi sahibi veya limann

EHRN D O A S I/107

yneticisi olarak lord, denizden getirilen ve korsanlkla yahut

normal yoldan elde edilen kazanlardan pay almak durum
dayd. Orada mukim takipileri veya vasallar da bundan ka
zan salyordu. Lord ya onlara gnll olarak izin veriyordu
ya da onlarm iyi niyetine baml olduundan izin vermeye
zorlamyordu.
Eski ehirlerin lordlarmm ticari faaliyetlere katlmala
rnn kamtlar oktur. (Kuzey Afrika'daki) Cyrene gibi eski
Helen ehirlerinden kalma vazolar, kral, mal tartarken res
mediyor. Tarihin balang dnemlerinde Msr'da, Aa
Msr Firavunu'na ait bir ticaret filosunun varl bilinmek
tedir. Tm dnyada yaygn olmakla beraber, zellikle ticaret
yapmann kolayca kontrol edilebildii deniz "ehirlerinde",
meskn askeri ailelerin ekonomik kar, ticari kazan elde
etme iine bizzat kendilerinin katlmasnn bir sonucu ola
rak, kalenin komutasn tekelinde bulundurmalarna paralel
biimde art gstermekteydi. Onlarn ehir ekonomisine ka
tlma kapasitesi, ou zaman prensin tekelini (eer vardysa)
kryordu. Bunun gerekletii durumlarda prens, ynetici
evrelerde yalnza eitler arasnda birinci, hatta sadece eit sa
ylyordu. Ynetici evreler, toprak mlkiyeti yoluyla yerle
ik hayata geen, sermayelerini de bir eit barl ticaretten
(zellikle Ortaa'da komandit sermayesi) veya korsanlk ve
deniz savalarna ahsen katlarak elde eden ehirdeki akra
balardan oluuyordu. ou kere prens ksa bir sre iin se
iliyordu ve her halkarda snrl yetkiler kullanabiliyordu.
Homeros'un zamanndan beri kadim deniz ehirlerinde yllk
yerel meclisler yava yava ortaya kmaya balad. Olduka
benzer oluumlar, sk sk Ortaa'm balarnda da grld.
Venedik'te, her ne kadar ehrin lordunun kral ailesinden bir

1 0 8 /EHR

kont veya bir vikont yahut bir papaz olup olmamasna ba

l olarak ok farkl liderlik konumlar sergilediyseler de bu
meclisler, dkalara kar bir denge oluturuyordu. Edeer
gelimeler, dier tipik ticaret ehirlerinde de kendini gster
mekteydi.
Sonuta, Antikite'nin ilk dnemlerinde ve Ortaa'da
kentli ticari kapitalistler ve ticaret finansrleri (ehrin zel
nemdeki zevat), prensip olarak, ticari "kurumlamann"
yerleik sahiplerinden, yani asl tccarlardan ayrlmaldr.
Muhakkak ki bu tabakalar, ou zaman birbirine karyordu.
Ancak bununla biz, daha sonra gelen aklamalar imdiden
sylyoruz.
Hinterlanddaki nakliye noktalar, terminaller, nehirlerin
ve kervan yollarnn geii (rnein Babil), benzer gelimele
rin mahalli olabiliyorlard. Ara sra, tapman rahibi ile ehrin
papaz lordu arasnda rekabet ortaya kyordu, nk mehur
tanrlarn tapmak blgeleri, etnik unsurlara kutsal bir koruma
sunuyordu. Bu tr blgeler, siyaseten korum altnda olmayan
ticaret iin bir mekn oluturabiliyordu. Sonuta, ekonomik
olarak tapmaktan elde edilen gelirlerinden beslenen ehir
benzeri bir yerleim yeri, kendini tarpmak blgesine balaya
bilirdi -prenslik ehrinin prense ballna benzer bir ekilde.
Bireysel durumlar, lordun hanehalkmdan bamsz ama
onun vergilendirmesine tabi biimde ticaret ve imalat yapma
ayrcalklar vermede prensin parasal gelirlere ilgisinin ne
derece hkim olduuna bal olarak deiiyordu. Dier yan
dan lord, kendi ihtiyalarm kendisi gidermeye, sonuta da
kendi yetkilerini glendirmeye ve ticareti kendi tekeline al
maya ynelebilirdi. zel ayrcalklar vererek yabanclar cezp

EHRN D O A S I/109

ederken lord, ayn zamanda, halen yerleik durumda olan ve

kendisinin siyasi korumasna ve malikanesinin saladklarna
baml olanlarm karlarn ve "yerlemi" kabiliyetlerini (ki
lordun kendisi iin de nemliydi bu) de hesaba katmak zo
rundayd.
Mmkn olan bu gelimelere, iinde ehrin kuruluunun
ve geliiminin gerekletii egemen grubun politik-askeri ya
psnn etkileri de eklenmelidir. Kentsel gelimede bu nokta
dan doan ana antitezi de dikkate almalyz.

Avrupa ehrinin Birlie ve Statye Dair zellikleri

Ne iktisadi anlamda "ehir" ne de sakinlerinin zel politik-idari yaplarla donand garnizon, mutlaka bir "top
luluk" oluturmaz. Kelimenin tam anlamyla bir kentsel
"topluluk", gene bir olgu olarak yalnzca Avrupa'da ortaya
kmtr. stisnalara zaman zaman Yakn Dou'da (Suriye,
Fenike ve Mezopotamya'da) rastlanabiliyordu ama bunlar
da ok azd ve sadece ilkel biimleriyle vard. Tam bir kentsel
topluluk oluturabilmek iin bir kentsel topluluk, alveri ve
ticaret ilikilerinin grece bir hkimiyetine sahip olmal, bir
btn olarak yerleim alan da u zellikleri sergileyebilmelidir: 1 - Bir kale; 2- Bir pazar; 3- Kendine ait bir mahkeme ve
hi deilse zerk bir hukuk; 4- lgili bir birlik biimi ve 5- En
azndan ksmi bir zerklik ve kendi kendini ynetebilme ve
sonuta seilmelerinde ehir sakinlerinin katlmnn gerek
letii yetkililerce ynetilme.
Kentsel topluluu tanmlayan bu gibi haklar, gemite,
normal olarak yksek snflarn ayrcalklaryd. Kentsel top
luluun zgn politik zellikleri, ancak ayr bir yeni snf olan

1 1 0 /EHR

zel bir snfn varlyla kendini gsterdi. Bu kurala gre de

erlendirildiinde Avrupa'nn Ortaa "ehirleri" yalnzca
ksmen gerek ehirler olarak nitelendirilebilir. On sekizinci
yzyln ehirleri bile ok az lde gerek birer kentsel toplu
luktular. Yine bu kurala gre deerlendirildiinde, mmkn
olabilecek tek tk istisnalar dnda Asya ehirleri, hepsinin
pazarlar ve kaleleri olmasna ramen, hibir ekilde kentsel
topluluklar deildi.
in'deki tm byk ticaret ve alveri merkezleri ve k
k olanlarn da ounluu, kalesi olan yerlerdi. Bu, Msr,
Yakm Dou ve Hindistan'daki ticaret merkezleri iin de geerliydi. Bu lkelerin byk ticaret ve alveri merkezlerinin
ayn zamanda ayr hukuki birimler olmas da az rastlanan
bir ey deildi. in, Msr, Yakm Dou ve Hindistan'daki b
yk ticaret merkezleri, aym zamanda byk siyasal birlikle
rin merkezi de olmulardr. Bu. Ortaa Avrupa ehirlerinin,
hele de Kuzey'dekilerin bir zellii deildir. Sonuta, gerek
bir kentsel topluluu oluturan elzem unsurlardan pek ou
(ama hepsi deil) mevcuttu. Ancak, ehir sakinleri tarafmdan
zerk bir ekilde seilen zel hukuk mahkemelerine sahip ol
mak, Asya ehirlerinin bilmedikleri bir eydi. Yalnzca, lon
calar ve kastlarn (Hindistan) ehirlerde olmalar lsnde
mahkemeler ve zel bir hukuk gelitirebildiler. Bu birliklerin
kentlerde konumlanmas, hukuken tesadfi idi. zerk yne
tim bilinmeyen bir eydi yahut ancak balang aamasmdayd.
zerk ynetimin grece yokluundan daha da nemlisi,
krsal kesim insannn aksine ehirde sakinlerinin olutur
duklar bir birliin douunun ancak ilkel biimde olmasy
d. in'deki ehir sakini, yasal adan, ailesine ve atalarnn

EHRN DOASI / 111

tapnann bulunduu, kendisinin de bilinli olarak ilikisi

ni srdrd kyne aitti. Bu, Rus kylsnn- yoldann
statsne benzemektedir. Rus kyls, geimini ehirde ka
zanr ama yasal olarak kyl kalr. Hindistan'daki ehir sa
kinleri, kastn bir yesi olmay srdrmtr. Kural olarak
ehirliler, esnaf birlii ve lonca gibi zel bir kentli karakter arz
eden yerel mesleki birliklerin de yesiydiler. Son olarak, e
hirliler, ehirde hukuk polisi tarafndan blmlenen semtler
ve sokak blgeleri gibi idari blgelere de aittiler.
ehrin idari birimleri olan semt ve sokak blgeleri ieri
sinde ehir sakinleri kesin grevlere ve hatta bezen de hak
lara sahiptiler. Huzuru salama grevinde, ehir veya onun
blgeleri, kiilerin gvenlii veya dier polisiye amalar iin
dini adan kolektif olarak sorumlu tutulabilirdi. Bu yzden,
seilmi grevlileri yahut da ihtiyar heyeti olan topluluklar
oluturmalar mmknd. Bu Japonya'da grld. Bir veya
daha fazla sivil-idari organ (Machi-Bugyo), kendi kendini y
neten sokak topluluklarndan daha st bir birlik olarak ku
ruldu. Bununla birlikte, Antikite yahut Ortaa'dakine benzer
bir ehir hukuku yoktu. Bir ortaklk (irket) olarak ehir, bilin
meyen bir eydi. Kukusuz, bir btn olarak ehir, Merove
ve arlman mparatorluklar'nda olduu gibi, sonunda ayr,
bir idari birim oluturmutur ama sakinlerinin zerklii ve
yerel ynetime katlmalar sz konusu deildi. Ortaa ve ka
dim Avrupa'da da durum byleydi. uras bir gerek ki, zy
netime yerel bireysel katlm, ou kere krsal alanda, grece
daha byk ticaret etrafnda rgtlenmi ehirde olduun
dan daha gl biimde gelimiti.
Kyde (szgelimi in'de) pek ok meselede, ihtiyar heyeti

1 1 2 /EHR

pratikte ok glyd ve Pao-Chia78 onlara bamlyd -her ne

kadar bu hukuki ifadesini bulmam olsa bile. Hindistan'da
da ky topluluu, ok nemli durumlarda neredeyse tam bir
zerklie sahipti. Rusya'da iftilerden oluan kyl kom
n (mir) de, III. Aleksandre dnemindeki brokratiklemeye
kadar neredeyse tam zerklik iinde yayordu. Yakn Dou
dnyasnn tamammda (balangta aile bykleri, daha son
ralarysa soylu klanlarn efleri olarak) "ihtiyarlar" (srail'de
sekenim)79, yerel ynetimlerin ve mahkemelerin temsilcileri ve
yneticileriydiler. Bu Asya ehirlerinde gereklemedi, n
k bu ehirler genellikle yksek bir memurun veya prensin
makamyd, bu niteliiyle de onun korumalarnn gzetimindeydi. Ancak ehir, bir prenslik kalesiydi ve hukuki yetkileri
elinde bulunduran kraliyet grevlileri (srail'de sarim) tara
fndan ynetiliyordu.
srail'de memurlar ve ihtiyarlardan oluan ikiliin kkeni,
kraliyet dneminde bulunabilir. Kraln memurlar her yerde
brokratik krallklar kurdular. Bu kraliyet brokratlar, ok
da gl deillerdi ve kamuoyu grne tabi idiler, ou
kere de artc derecede. Kural olarak inli memur, zel bir
durumda bir araya geldiklerinde klan ve mesleki birlikler gibi
yerel birliklere kar olduka gszd. Klanlarn ve yerel bir
liklerin her birleik ciddi muhalefetinde inli memur gre
vini kaybetmitir. Basklara tepki olarak, engelleme, boykot,
dkknlarn kapatlmas, zanaatkrlar ve tccarlarn grevleri,
gndelik olaylard ve memurlarn gcne bir snr ekiyordu.
78

Hatta ok yakn zamanlara kadar, her on aile, bir ba altnda resmen bir "p a o " oluturuyordu. Yz
aile, bir "Chia"y oluturuyordu. Balarnda da "Pao Chia" ("Ti Pao" da deniyordu).

79

Weber, Ancient Judaism, s. 16.

80

A.g.e, s. 18, -[Dipnot Sonu]

EHRN DOASI/ 113

Ancak resmi gce getirilen bu kstlamalar, tmyle kesin ol

mayan trdendi.
in ve Hindistan'da loncalar ve dier mesleki kurulular,
memurlarn kabullenmek zorunda kaldklar yetkilere sahip
ti. Yerel birliklerin bakam, nc taraflara kar sklkla b
yk zorlayc yetkiler kullanyordu. Ancak tm yetkileri, yal
nzca somut grup karma ilikin zel sorunlarda geerli olan
ve belli birliin yetkilerinden ibaretti. Buna ilaveten, sradan
bir ekilde, btn olarak ehir sakinlerini temsil eden bir or
tak birlik yoktu, hatta byle bir imkn anlay bile hi yok
tu. Kentli insanm spesifik stat vasf olarak yurttalk (hemerilik) yoktu. in'de, Japonya'da ve Hindistan'da ne kentsel
topluluk ne de yurttalk bulunmamaktadr. Bu kavramlarn
sadece zerresi Yakn Dou'da grlmektedir.
Japonya'da snflarn rgtlemesi tamamen feodal nitelik
teydi. Samurai (atl) ve kasi (atsz) ynetici memurlar, kyl
lerle (no) ve ksmen mesleki kurulularda birleen tccarlar
ve esnaf ile kar karyayd. Ancak burada da, "yurttalk" ve
"kentsel topluluk" kavramlar yoktur. Bu durum, feodal d
nemde in iin de geerliydi. in'de feodal dnem sonrasnda
yaplan smavlarla memuriyete girmeye hak kazanan okurya
zarlardan oluan bir brokratik ynetim, aralarmda ekonomikman imtiyazl tccar loncalar ve meslek kurulularnn
da bulunduu bir okuma yazma bilmeyenler tabakas ile kar
karyayd. Fakat bu dnemde in'de de "ehir yurttal"
ve "kentsel topluluk" fikirleri grlmyordu. Bu, in'de ve
Japonya'da meslek kurulularnn kendi kendilerini ynetiyor
olmalarna ramen byleydi. Ayrca, kyler kendi kendilerini
ynetirken, ehirler byle deildi. in'de ehir, Japonya'da hi

1 1 4 /EHR

bilinmeyen bir ekilde, bir kale ve kraliyet yetkililerinin resmi

makam idi.
Hint ehirleri, kale ve pazar yeri olmalarnn yan sra,
kraliyete ait merkezler yahut kraliyet ynetimin resmi mer
kezleri idiler. Byk lde mesleki birliklerle rten tc
car loncalar ve kastlar vard ve nemli bir zerklie sahipti
-zellikle kendi hukuki yetkileri ve adalet konularmda. Yine
de Hint toplumundaki kaltsal kast sistemi, mesleklerin ritelistik ayrmas ile, yurttaln ve kentsel topluluun ortay
kmasn dta brakyordu. Esnaf ve zanaatkrlarm saysz
kast ve alt-kast bulunmasna ramen, bunlar birlikte deer
lendirilerek Avrupa'daki ehirli katmanla edeer grlemez.
Hindistan'n ticari ve zanaat kastlarnn, Ortaa kentsel or
taklardaki gibi birlemeleri de mmkn deildi, nk kast
yabanclamas, kastlar aras dayanmay engelliyordu.
Kukusuz, byk kurtulu dinleri dneminde Hindis
tan'da loncalar ortaya kt, soydan gelen ihtiyarlar pek ok
ehirde bir birlik oluturdular. Bu dnemin kalntlar olarak
bugn, Avrupa'daki belediye bakanma denk den ve bir
ortak ehir ihtiyar bulunan baz ehirler (Allahabad) vardr.
Ayrca, byk brokratik krallklar ncesinde Hindistan'da,
orduya fil salayan ailelerden devirilen soylu tarafndan y
netilen ve siyasi zerklie sahip birtakm ehirler vardr. Daha
sonralar bu olgu hemen tamamen ortadan kayboldu. Ritelistik kast yabanclamasnn hkimiyeti, lonca birliklerini kr
d. Brahmanlarla ittifak iindeki kraliyet brokrasileri, kk
kalntlar dnda Hindistan'm kuzeybatsnda yurttala ve
kentsel toplulua giden eilimleri temizledi.
Yakn Dou'da eski Msr'da ehirler, kale idiler ve kra-

EHRN DOASI / 115

liyetin pazar ayrcalklaryla resmi birer idari merkez konumundaydlar. Bununla birlikte, byk kralln egemenlii
dneminde zerklikten, topluluk rgtlemeleri ve ayrcalkl
bir yurtta snfndan mahrumdular. Orta mparatorluk an
da Msr'da feodalizm vard; Yeni mparatorlukta ise brokra
tik bir ktipler ynetimi kendini gsterdi. Eski Almanya'daki
papazlarm ayrcalklarna benzer ekilde, feodal grevlerdekilere veya papazlk makammdakilere "kentsel ayrcalklar"
tannd. Ancak kentsel haklar, zerk bir yurtta kitlesine ta
nnmamt. Hatta bir "ehirli orta snfn" balangcna bile
rastlanmamaktayd.
Eski Msr'da yurttalk kavramnn hi var olmamasnn
tersi, Mezopotamya, Suriye ve zellikle de Fenike'deki geli
miti. Bu blgede, deniz ve kervan trafiinin kavak nokta
larnda erken bir dnemde ehir-krallklar dodu. Bu ehirkrallklar, youn bir kutsal-sekiiler karakter tayordu. Tipik
bir gelime de, sava arabacl devrinde "ehir evi"nde aris
tokratik ailelerin artan gc idi.81 Kenan ehirlerinde ehirde
yerleik olan ve arabalarla sava yapan valyelerin olutur
duu bir birlik kendini gsterdi. Bu valyelik, kyl ifti
leri, ilk dnem Helen ehrinde olduu gibi, hizmetkrla ve
tabi kalmaya zorlad. Bu tabakann baklk ve ayrcalklar,
kral tarafndan tannd. Ama hkmetin hzla artan askeri g
cyle birlikte bunlar da kayboldu. Siyasal adan zerk ehir
lere ve Avrupa tipi bir kentli tabakaya, Mezopotamya'da ok
az rastlanyordu. Ayn ekilde, kraliyet hukukun paralelinde
zel bir ehir hukuku da pek yoktu.
Sermayesiyle ticaretle uraan toprak sahibi soylular, yal81

VVeber, Ancient Judaism, s. 14 ve devam

116 /EHR

ruzca Fenike'de egemenliklerini ehir devlet zerinde srdr

meyi baardlar. Bununla birlikte, Tire ve Kartaca'daki zama
nn madeni paralar, ynetici bir "demos"un varlna pek de
iaret etmemektedir. Byle olduu durumlar varsa da daha
sonraki tarihlerdeydi. Sonuta gerek bir yurttalk, ancak
ksmen geliti. srail'de Juda bir ehir devlet haline geldi, fakat
nceki dnemlerde aristokratlar snfnn efi olarak idareyi
yrtm olan ihtiyarlar [sekenim), kraliyet ynetimi tarafn
dan geri plana ekildi. Gibborim (valyeler), kraln hizmetkr
ve askerleri oldular. Krsal blgelerin tersine, kraliyet sarim'i
(memurlar), byk ehirlerde yneticilik yaptlar. Ancak sr
gnden sonradr ki topluluk ve dostlar grubu, papaz aileleri
nin ynetimi altnda bir kurum olarak ortaya kt.82
Yine de tm bu olgular, bu blgede, yani Akdeniz ky
larnda ve Frat havzasmda, Roma'da Claudia kabilesinin ka
bul zamanmdakine eit bir kentsel gelimenin gerek rnek
lerinin kendini gsterdiine iaret etmektedir. ehir, orada
meskn olan bir aristokrat tarafndan ynetiliyordu. Yetkileri,
esasen ticaretten elde edilen ve ikincil olarak toprak mlkiye
tine, borlu klelere ve sava esirlerine yatrlan parasal refah
la ilgiliydi.83 ehir aristokratmn askeri gc, valye sava
iin ald eitimin bir rnyd -bu eitim sreci de ou
kere birbirine kar yrtlen kan davalarnda geiliyordu.
Aristokratlar, mahal iinde dalmlard ve eitler arasnda
birinci olarak kral ile (schofeten yahut sekenim) birlemilerdi.
Roma asilleri gibi konslleri olan bir aristokrasi, devirme
82

A.g.e, s. 385 ve devam.

83

Tm bu alanlarda ilk dnemlerde bortan dolay esaret altna alm ak kendini gsteriyor, savalarda
(ki bu savalar da zaman zaman esirler iin yaplan basknlard) esir alnanlarn yannda borcun
dan dolay esir alnanlara da rastlanyordu.

EHRN DOASI / 117

korumalarna gvenen karizmatik sava kralnn tiranlnca

tehdit ediliyordu. Helenik dnem ncesinde kentsel gelime
nin bu aamas, hibir yerde srekli olarak geilemedi.
Besbelli ki bu tr bir aristokrasi, Hz. Muhammed'in d
neminde Arabistan kylarndaki ehirlerde de egemen oldu,
ehrin ve aristokrasisinin zerkliinin daha byk olan dev
letteki gibi tmyle yok edilmedii o slam ehirlerinde var
ln da srdrd. slami ynetim altnda eski ark koullar
ounlukla korundu ve ehirli ailelerle prensin memurlar
arasnda deiebilir bir zerklik oran kendini gsteriyordu.
Yerleik ehirli aileler, ehirdeki ekonomik frsatlardan, top
rak ve klecilie yatrmdan elde edilen servete dayanan bir
g pozisyonuna sahipti. Resmi ve hukuki bir kabul olma
makla beraber prensler ve memurlar, aristokrasinin gcn
hesaba katmak zorundayd. Aynen in'deki Pao Chia'nm
kylerdeki klan ihtiyarlaryla tccar ve meslek kurulularnn
engellemesini hesaba katmak zorunda olmas gibi. Bununla
birlikte ehir, burada mutlaka bamsz bir birlie dnt
rlmyordu. rnekleri gsterilecei gibi, sk sk bunun tersi
gerekleti.
Mekke gibi Arap ehirleri, Ortaa'da tipik olan ve gn
mze kadar da bu zelliini srdren klanlarn yerleimle
riydi. Snouck Hurgronje84, Mekke ehrinin etrafnda, Ali'nin
soydalarndan bir devis'in mlkiyetinde olan beldeler (bilad)
bulunduunu gstermitir. Bilad, kyller, yanamalar ve ko
ruma altndaki Bedeviler tarafndan igal ediliyordu. Beldeler
ou kere birbirine karm durumdayd. Bir devis, atalarn
dan biri bir zamanlar erif olmu herhangi bir kii idi. 1200
84

Snouck Hurgronje, Mekka in the Later Part o f the 19th Century (London: Luzac, 1931).

1 1 8 /EHR

ylndan beri erifin kendisi de istisnasz hep Ali'nin ailesi Katade Oullar'na dhildi. Hukuken erif, vali veya halife tara
fndan greve getirilmeliydi. erif, sklkla hrriyeti olmayan
biriydi ve bir keresinde de (Harun Reid dneminde) Berberi
bir kle idi. Ancak uygulamada erif, ehil aileden, Mekke'de
ikamet eden devis'in efleri tarafndan seilirdi. Bu nedenle
ve Mekke'de ikametin haclarn salad frsatlardan yarar
lanma imkn vermesi sebebiyle, snfn balar (emirler) ehir
de yaard. Aralarnda da zaman zaman anlamalar yoluyla
ittifaklar kurulur, bununla bar koruma ve kazan kaplarm
paylamada kotalar koyma amalanrd. Bu ittifaklar her an
bozulabilirdi. Bozulmas da, ehir iinde ve dnda bir kan
davasmm balangcna iaret ederdi. Bu kan davalarmda esir
askerler kullanlr, malup edilen grup ehirden srlrd.
Bununla beraber, malubiyete ramen dardakilere kar
dman aileler arsmda topluluun kar iin, aile yelerinin
ve srgndekilerin yanamalarnn mallar ile canlarnn bir
birinden ayrma nezaketi gsterilirdi. Bu nezaket, bir ailenin
kendi taraftarlarnn genel bir isyan balatma tehdidi duru
munda da gsterilirdi.
Modern zamanlarda Mekke ehri, u resmi grevlileri ta
nmtr: 1-Kt zerinde, Trklerin ihdas ettii yksek ida
ri konsey (Meclis), otorite olarak grnyor; 2-Gerekte Trk
vali, etkili otoritedir ve (eski zamanlarda genellikle Msr'n
yneticisi gibi) muhafz konumundadr; 3- Otorite, onaylan
m haklara sahip drt kad ile paylalmaktadr. Kadlar, hep
Mekke'nin asilleridir. En nlleri, yzyllardr bir aileden e
rif tarafndan aday gsterilir yahut muhafz tarafndan ne
rilirdi; 4-erif, aym zamanda, soylularm ehir birliinin de
badr; 5-Loncalar, zellikle klavuzlar ve ardndan kasaplar,

EHRN D O A S I/119

msr tacirleri ve dierleri; 6-ehir semtleri, kendi ihtiyarlar

ile birlikte ksmen zerktir. Bu otoriteler, pek ok adan kesin
yetkiler olmakszn birbiriyle rekabet ediyorlard. Bir hukuk
davasnn taraf, en fazla lehinde grnen ya da sulanan ki
iye gre gcnn ok fazla grnd otoriteyi seiyordu.
Vali, dini hukuk meselelerinde kendisiyle rekabet eden kadya
mracaatlar engelleyemiyordu. erif, yerlilerin gerek otori
tesi saylyordu, zellikle de Bedevileri ve hac kafilelerini il
gilendiren tm meselelerde. Vali, erifin ibirlii yapmada iyi
niyetine bamlyd. Son olarak; dier Arap blgelerinde ol
duu gibi burada da, zellikle ehirlerde, soylular arasndaki
ibirlii otoritenin etkili olmasnda belirleyici rol oynuyordu.
Dokuzuncu yzylda Avrupa'daki koullara benzer bir
gelime oldu. Tolon Oullar ve Caferilerin hicret etmesiyle
birlikte Mekke'de en zengin loncalar olan kasaplar ve msr
tccarlar loncalarnn konumlar, g dengesini salad. An
cak, Hz. Muhammed zamannda yalmzca soylu Kurey aile
lerinin askeri ve siyasi adan nemli olduunda hi kuku
yoktu. Sonuta bir loncalar ynetimi hibir zaman ortaya k
mad. Meskn ehirli ailelerin kar paylaryla srdrlen esir
ler topluluu, srekli olarak gcn elde tutuyordu. Benzer
ekilde Ortaa talyan ehirlerinde g, hep askeri gcn kul
lanclar olarak aristokratik ailelerin ellerinde toplanyordu.
ehri bir ortaklk ekline dntrecek bir birlik fikri
Mekke'de yoktu. Bu, Mekke'nin kadim "polis"ten ve erken
dnem Ortaa talyan komnnden karakteristik farkn
oluturmaktayd. Tm bunlar syledikten sonra, yine de,
Arabistan'daki bu durum (elbette spesifik slami zellikleri
atarak veya bunlarn yerine Hristiyan muadillerini koyarak),

120 /EHR

kentsel topluluk birliinin douu ncesindeki dneminin ti

pik rnei olarak alnabilir. Aym zamanda, Avrupa'daki ticari
deniz ehirleri iin de tipiktir.
Salam bilgilerin eriebildii kadaryla, kentsel bir eko
nomik karaktere sahip ve normalde sadece aileleri ve mesle
ki birlikleri yaygnlatran Asya'nn ve Avrupa'nn yerleim
yerleri, topluluk eylemlerinin aralarydlar. Topluluk eyle
mi, bir kentli snfn rn deildi. Geiler elbette ki akc
dr, ama aslnda, kimi zaman yzlerce, binlerce ve hatta mil
yonlarca nfusu barmdran en byk yerleimler bu olguyu
sergilemektedir. Ortaa dnemi Bizans stanbul'unda ehrin
semtlerinin temsilcileri, meydan yarlarn (hala Siena'mn at
yarlarnda olduu gibi) finanse eden elence gruplarnn li
derleri idiler. Jstinyen zamanndaki Nika isyan, ehrin bu
tr yerel blmlerinin bir rn idi. stanbul'da da, slam
Ortaa'ndan on altnc yzyla kadar, yalnzca tccarlar,
ortaklklar ve loncalar, (Yenieriler ve Sipahiler gibi tmyle
askeri birlikler ile dini kurumlar olan Ulema ve Derviler'in
yan sra) ehir sakinlerinin karlarnn temsilcileriydi. An
cak on altnc yzyl stanbul'unda hl ehirde bir temsil sz
konusu deildi. Benzer ekilde. Bizans dneminin sonlarnda
skenderiye'de ok gl keilerin desteine gvenen aris
tokratlarn gc ile oradaki kk bir garnizona gvenen va
linin rakip gcnn yannda, ehir blgelerinin zel bir milis
kuvveti yoktu. ehrin blgeleri iinde sadece rakip "yeiller"
ve "maviler"in meydan elenceleri, nde gelen rgtlenmele
ri temsil ediyordu.

2. BLM

AVRUPA EHR

Mlkiyet Haklan ve Kiisel Haklarn Durumu

Ortaa Avrupa ehri, Asya'daki benzerleriyle arpc bir
kartlk arz etmektedir. Bu, Avrupa ehrinin en saf biimiy
le gelitii Alplerin kuzeyindeki kentsel oluumlar iin zel
likle doruydu. Asya ve ark ehri gibi Avrupa ehri de bir
pazar yeri, bir alveri ve ticaret merkezi ve kale idi- Tccar
ve zanaatkr loncalar, her iki blgede de bulunabilir. ehir
de yaayanlar iin zerk anayasalarm yaplmas bile ortak bir
zelliktir ve sadece derece farklar vardr. Bundan baka, hem
Antik hem de Ortaa Avrupa ehri, bnyesinde, kiraya veril
mi iftliklerle ehir dmda malikneli topraklara sahip olan
ailelerin ehirdeki evlerini barndryordu (geri bu alardan
Ortaa ehrinde eski dnemlere gre biraz daha snrlamalar
sz konusuydu). Bunlarn yannda, ehirde ekonomik faali
yetlere katlmdan gelen kazanlar sayesinde genellikle b
yk lekli ehir arazileri de vard.
Dou ve Avrupa ehirleri arasmda baka benzerlikler de

1 2 4 /EHR

vardr. Ortaa Avrupa ehri, en yksek koruyucusu veya

memuru olarak sur iinde deien llerde yetkiler kulla
nan bir siyasi lorda sahipti. Dnyann ou yerinde olduu
gibi, ehirdeki toprak mlkiyetine uygulanan hukuk, tarm
toprana uygulanandan farklyd. Gei olgusundan baka,
Ortaa Avrupa ehrindeki toprak hukuku ile baka yerlerin
ehirlerindeki arasndaki fark, pek de nemli deildi. Pren
sip olarak kentsel toprak mlkiyeti her zaman devredilebilir,
engelleme olmadan miras braklabilir. Oysa ehir dnda
malikneli araziler ve kyl topraklan, ok eitli biimlerde
kyn, pazar topluluunun veya her ikisinin lehinde snr
lamalara tabidir. Asya'da ve eski dnyada bu, Ortaa Av
rupa'snda olduu kadar sklkla meydana gelmedi. Ancak,
toprak hukukundaki sadece greli bu fark, kiisel hukuki du
rumda tam bir ztla dnyordu.
Meydana kt her yerde (Ortaa'da, Antikite'de, Yakn
ve Uzak Dou'da) ehir, dardan glerle ortak bir yerleim
eklinde ortaya kmtr. Alt snflarn salk koullar ne
deniyle ehir, kendini ancak srekli yeni gler yoluyla ida
me ettirebiliyordu.85 ehir, bu ekilde, ok deiik toplumsal
ortamlardan her zaman unsurlar barndrmtr. Smavlarla
belirlenen memur adaylar ve memurlar, ayaktakm olarak
ve Dou Asya'daki (az saydaki) irkin ileri yapanlar olarak
kmsenen okuma yazma bilmeyenlerle birada bulunurlar.
85

Kukusuz Weber, gemite ehirlerin kendi kendilerini iadem ettiren topluluklar olmad (n
k lenlerin says doanlarnkinden fazlayd) gereini aklamaya alyordu. Bununla birlikte.
W eber'in almalarnda snf bilgiliinin aklamalara girdiine nadiren rastlanr. Muhakkak ki
eski alarda ve O rtaa'da alt snflarn salk koullan irenti. Fakat st snflarn ki de yleydi.
Bir kere, hastalkta mikrop teorisi ancak bir on dokuzuncu yzyl olgusu idi. ehirde karmak
sosyal ve ekonomik faktrlerin ileyii, farkllaan doum-lm oran iin nemlidir. Dahas, st
snflarn doum orannn da genellikle dtn, kentsel alt snflarn lm oranlarnn da yk
seldiini unutmamalyz.

AVRUPA EHR / 125

Hindistan'da ok eitli kastlar, faaliyetlerini yan yana sr

drr. Klanlarda rgtlenen kan ba olan akrabalar, Yakn
Dou'da topraksz zanaatkarla birlikte grlr. Antikite'de hr
insanlar, kleler ve esirler, soylu toprak sahipleriyle, onlarn
saray erkn ve hizmetileriyle birlikte vardr. Ve Ortaa eh
rinde ynetici memurlar, paral askerler, papazlar ver keiler
ehirde buluurlar.
ehirdeki sosyal tipler karm, sadece her tr maliknenin
ehirde bulunabilecei gereinden deil, bizatihi ehrin bir
btn olarak bir lordun maliknesine ait olabilecei gerein
den domaktadr. Sonuta, ehirde, tamirat ileri ve surlarn
korunmas gibi faaliyetler bile kalenin vasallarma braklabiliyor ya da kalenin ynetimi hukuken ayrcalkl baka kiilere
emanet edilebiliyordu.
Tm bu gerekler, ehir sakinlerinin kanlmaz bir e
kilde farkllamas ile sonulanacaktr. Bu durum, Akdeniz
Antikitesi'nde zellikle belirgindi. Daha az derecede, erken
Ortaa ve Rusya ehirleri iin de geerliydi. Hatta serilerin
esaretten kurtulmasndan sonra modem zamanlarn eiin
de bile geerliydi. Kukusuz ehre dardan akan bireylerin
toplumsal tabakalamasnda her yerde varyasyonlar vard.
Szgelimi Hindistan'da zel kentsel faaliyetlerin douu, n
grld gibi kastlarm oluumuna yol at. Kastlar da huku
ken olmasa bile uygulamada ehre zg idi. Yakm Dou'da,
Antikite'de, erken Ortaa'da ve Rusya'da, zellikle de serile
rin esaretten kurtuluu ncesinde zgn kentsel tabakalarn
douu aamalarla gerekleti.
uras bir gerektir ki her ne kadar balangta yasal ol
masa da ehir sakinlerinin byk kesimi (zgr olmayanlar

yahut kleler), sadece lordlarna vergi veriyorlard. Bunlar,

hukuken zgr olanlarla birlikte ekonomik olarak bamsz
kk ehirliler snfn oluturuyorlard. ehrin ticaret ve
alveri yoluyla para kazandracak grece srekli frsatlaryla
bir pazar olmas gerei, pek ok lordu, serilerini ve kleleri
ni kendi ev ve iyerlerindeki iiler olarak deil, birer kazan
yatrm olarak istismar etmeye yneltti. Onlar zanaatkr ve
kk tccar olarak eitiyor, sonunda da (Antikite'de oldu
u gibi) bir iletme sermayesi ile donatarak zgrlklerinin
bedeli olarak geimlerini ehirde aramalarna izin veriyordu.
Bu nedenle Atina'daki kamusal inaat ilerinde gerek esir
lerin gerekse zgr kiilerin cret karlnda ayn i kate
gorisinde istihdam edildiklerini grmek mmknd. Roma
dneminde, lordun instmen'i86ya da kk tasarruflar ve zel
mlkiyetle alan ehirliler olarak, ticari hayatta birbirinden
bamsz yan yana bulunuyorlard ve ayn esrarengiz toplu
lua aittiler. Bir insann zgrln satn alabilme frsat,
zgr olmayan kk ehir sakinlerinin ekonomik faaliyetini
canlandrmaktayd.
Antikite'de ve Rusya'da rasyonel ticaret ve alveriten
elde edilen ilk servetin byk bir ksmnn zgrlne ka
vuanlarn elinde toplanmas bir rastlant deildi. Rusya'da
olduu gibi Antikite'de de Avrupa ehri, parasal kazanm
yoluyla klelikten zgrle ykselmenin oktan mmkn
olduu bir yerdi. Bu olgu, Ortaa ehrinde ok daha nem
kazand, zellikle de topluluk ne kadar eskiyse bu imknn
o derece fazla geerli olduu kta ehirlerinde. Burada ehrin
sakinleri, snflarnn bilinli bir politikas ile neredeyse bili
86

Toprakta alan, evli ve evde yaayan iiler, General Economic History, s. 90 ve devam.

AVRUPA EHR / 127

nen tm dier kentsel gelimelerin aksine zgrlklerine ka

vumaya abaladlar.
lk dnemlerde ehirlerin sunduu bol ekonomik frsat
lar, sakinleri iin bu frsatlarn kullanlmasnda ortak bir kar
gelitirdi. Satma ve gelir elde etme ansn artrmak amacyla
gler kolaylatrld. Her bir klenin ehirde palazlamr pa
lazlanmaz lordu tarafndan tazminat demeye zorlanmas
(hi deilse tehditle fidye istenmesi) ihtimaline kar ehir
liler arasmda bir kar dayanmas dodu. Bu, on sekizinci
yzylda Silezyal soylular ile on dokuzuncu yzylda Ruslar
tarafmdan durmadan uygulanan bir yntemdi. Bu yzden e
hir halk, lordun hukukunu ineme hakkm zorla elde ettiler.
Bu, Ortaa Avrupa ehrinin tm dierlerinden farkl olarak
byk bir devrimci yenilii idi.
Orta ve Kuzey Avrupa ehirlerinde u ilke ortaya km
t: "ehrin havas insan zgrletirir". Bu konudaki zaman
sresi deiiyordu ama hep grece ksa bir sre sonra bir
esir veya klenin lordu, onu kendi gcne tabi klma hakkn
kaybediyordu. Bu ilke, deien derecelerde gerekleiyordu.
Gerekten ou kere ehirler, zgr olmayanlar kabul etme
me taahhdnde bulunmaya zorlanyordu. Ekonomik frsat
larda bir snrlama sz konusu olduunda bu,snrlamalar da
baz ehirler tarafmdan memnuniyetle karlanyordu. Ancak
bu istisnalara ramen, kural olarak zgrlk ilkesi egemendi.
Sonuta, ehirlerde snf temelli farkllklar ortadan kalkt -en
azmdan zgrlk ve esaret arasmda bir ayrma dayanan fark
llklar. Dier yandan, balangta sakinlerinm politik eitli
ine ve ehir grevlilerinin hr seimle gelmesine dayanan
Kuzey Avrupa'daki saysz kentsel yerleim yerinde ise bir
aristokratik tabaka geliim gsterdi.

128 /EHR

Ortaa snflar asndan bir ayrm azalrken, sonuta

yeni bir stat farkllamas kendini gstermekte, dier ehir
halkma gre ekonomik bamszlklar ve gleri sayesinde
memuriyet makamlarn tekellerine alan aristokratik ailelerin
douuna tanklk edilmekteydi. Dahas, kuzeyin ve gneyin
saysz zengin ehrinde (Alman ehirleri de bunlar arasnday
d) batan beri, Antikite'de olduu gibi, yar at besleyen
valyeler vardr (bugn iin "yar atlar"ndan bahsediyoruz,
zira turnuvalarda yarmak amac gdlyordu). Bu valye
ler ya da "muhafzlar", genel ehir halk ile birlikte bir ehir
aristokrasisini oluturmaktayd. Statye gre snflandrma
ortadan kalkmtr.
Ancak bunun karsnda, soylu veya baka bir snftan
saylmalarna baklmakszn yurttalarn stat kimliini iler
leten bir baka gelime yer almaktadr. Bu, ehrin dndaki
soylular snf iin artan bir gerilim demekti. Ortaa'm so
nuna doru en azndan Kuzey Avrupa'da kentsel aristokrasi
ekonomik kazanlar elde etmi ve yerel ynetimde loncalarla
birlikte yer almt ki bu nokta zellikle vurgulanan bir ey
di. Ancak bu kentsel aristokrasinin "asaleti", krsal kesimin
valye aristokrasisi tarafndan kabul edilmiyordu. Kentsel
aristokrasiye, bundan baka, turnuvalara katlma ve rahip
olma imkn tannmyordu. Evlilikten doan haklar ve miras
s olmayan vasalm topra kullanm haklann tekrar lorda
geri verilmesi hakknn da dmda tutuluyordu (bunlardan
kincisi, Emperyal ehirlerin ayrcalkl sakinlerinin geici istisnal dnda Almanya'da geerliydi). Sonu olarak, top
lumun genelinde bir btn olarak ehre bir denge kazandr
ma eiliminde olan byk gler vard. ehirdeki gl isel
farkllamadan, genel olarak ehir kazanl kmtr.

AVRUPA EHR / 129

Ortaa'm sonunda, modern zamanlarn banda nere

deyse tm ehirlerde (talyan, ngiliz, Fransz ve Alman e
hirlerine), bir kentsel aristokratik konsey ya da bir kentliler
konseyi egemendi. Bu durum, ehirde yaayanlar iin dlay
c

idi, nk soylu insanlarn egemen olmasn ima ediyordu.

Ayn ey, loncalarn gl olduu dnemlerde bu asilzade

insanlarn resmi olarak bir loncaya katlma mecburiyetinin
olduu durumlarda bile geerliydi.
Krsal kesim asaleti ile stat balarnn kesilmesi, grece
pr biimde yalnzca Kuzey Avrupa'nn kentsel yaplarnda
gerekleti. Gney'de ise, zellikle de talya'da, tam tersi ger
ekleti. Kentlerin hzla artan glerine paralel olarak tara
soylular ehirde mesken tuttular. Bu son olgu, daha fazla bi
imde, ehrin tam da soylularm merkezi olarak tezahr etmi
olduu Antikite'de de grlmektedir. Sonuta, Antik dnem
ehri ve daha az lde de Ortaa ehri, Asya ve Kuzey Av
rupa ehirleri arasnda bir gei aamasn oluturmaktadr.
Bu farkllklara ek olarak, Antik dnem ve tipik Akde
niz ehrinin nemli zellii, kentlilerin zel ve karakteristik
organlarla donanm kurumsal birliklerinde bulunuyordu.
Burada kentliler, bir rfi hukuka tabi klnmt. Bu hukuk
da ehri bir "hukuki birlikler" loncasma dntryordu.
Bilindii kadaryla bu hukuki ve zerk "polis" (ehir) ya da
"komn", Akdeniz ve Avrupa ehirleri dndaki blgelerde
ancak basit biimlerdeydi. Yine de Mezopotamya, Fenike ve
srail ezeli konfederasyonunun Kenanl kent soylularyla yap
t savalar dneminin Filistin'inde karakteristik zellik ol
mas olasl yksektir. Belki baka blgelerin ve zamanlarn

birtakm deniz ehirlerinde de rastlanabilirdi. Cruickshank87

ve daha sonra da Post88 tarafndan tarif edilen Altn Kysnn
Gana Zencileri ehirlerinde, eitler arasnda birinci bir kent
kralnn bakanlnda bir "konsey7' ortaya kmt. Konsey
u yelerden oluuyordu: 1- Servet ve sosyal adan mnasip
bir yaam tarzna (konukseverlik ve gsteri) sahibi olmann
ayrt ettii ailelerin reisleri olan kabossirler; 2- ehrin kesimle
rinin seilmi bakanlar (bu kesimler, askeri birliktelikler ola
rak, bakann birbirinden olduka bamsz ve ou kere de
birbirleriyle kan daval yallar tarafndan seimi ile rgtle
niyordu); 3- ehrin semtlerinin (mahkeme ve idareyi ellerinde
bulunduran) kaltsal polis memurlar (pyrine). Bir ehir yahut
komnn oluumunun benzer balang aamalar, Asya ve
Afrika'da defalarca ortaya km olabilir. Ancak, "yurttal
n" yasal statsne ilikin olarak hibir ey bilinmemektedir.

Kardelik likilerinin Kurulmas ve

ehrin Oluumu
Her eyden nce, Eski ve Ortaalarn tam olarak ortaya
km ehri, kardelie dayal bir birlik olarak olutu ve yle
de yorumland.89 Bu nedenle, kural olarak bu ehirler, sakin
lerinin birlik kltn yanstan uygun bir dini sembole sahipti.
Genellikle, mnhasran ehirliler iin bir ehir tanrs ve bir
ehir azizi vard. Buna in'de bile, ou kere de tanrlatrl
m bir manderen eklinde rastlanyordu -her ne kadar in'de
87

Earl F. Cruickshank, M orocco (Philadelphia: 1935)

88

Albert Herman Post, Grundriss der ethnolog'schen Jurispuridence (Leipzig: Scvvartz. 1894-5) ve
Afrikunische Jrispuridence (Leipzig: Oidenburg, 1887).

89

Yunan ve Roma ehirlerinin dini ve sivil kurumlarma dair klasik alma. Fustel de Coulanges, The
Ancient City (Garden City: Doubleday, 1956).

AVRUPA EHR / 131

bu kutsal varlklar panteonun ilevsel tanralar niteliini ko

rumularsa da.
Avrupa'da ehir birlii mlkiyete sahipti ve mlkiyeti
kontrol ediyordu. Bu durum, baka yerlerdeki uygulamalar
la, rnein Ali taraftarlarnn (drdnc Halife Hz. Ali'nin totunlarnn), "Fedek Baheleri" yznden toplumla atmas
ile bir kartlk arz etmektedir (Bu ihtilaf, ia'nn iktisadi an
lamda ayrlmasnn ilk vesilesini sunmutu). Aile ya da top
luluk mlkiyeti konusunda km bir atma idi bu. Kendisi
adna Halifenin topra talep ettii topluluk, dini bir slam
toplumu idi, Mekke'nin siyasi bir topluluu deil. Gerekte
bu kincisi mevcut deildi. Oysa Avrupa'da bizatihi siyasal
birlik, mlk sahibi bir yaplanma olarak kendini gsteriyor.
Bu mlkiyetin tipik rnei, kentsel yerleimlerdeki otlaklard.
Bu otlaklardan baka yerlerde, hatta ky topluluklarmda da
olmu olabilir. Benzer ekilde, prenslerin bazen kentsel vergi
kaynaklar olmasna ramen Eski ve Ortaa ehirlerindeki
kentsel topluluk iin esiz bir finans yaps vardr. En iyi ihti
malle en belirgin temeller baka yerlerde kendim gstermek
tedir. Asya'dakilerin tersine Akdeniz ehirlerinde kentlilerin
zel zgrlklerinin nedenleri arasnda en nemlisi, sihirli ve
animistik kast ile akrabalk kstlamalarnn yokluudur. e
hir insannn homojen bir stat grubuna dnmesini engel
leyen toplumsal oluumlar deiiklik gstermektedir. in'de
bu engelleyici faktr, dardan evlilik ve airet ii akrabalk
idi. Hindistan'da ise, patrimonyal krallarn ve Brahmanlarm
zaferinden bu yana, ehir sakinlerinin toplumsal ve yasal eit
lie sahip bir stat grubunda kaynamalarm engellemi olan
zel tabularyla topluluk ii evlilie dayal kast sitemi olmu
tur. Ayn yap, ortak karlar paylaan ve grup dna kar da

1 3 2 /EHR

dayanma sergileyen bir oluuma dnmeyi de engellemi

tir. zel kast tabularnn younluu nedeniyle Hindistan'da
bu ihtimal, in'de olduundan daha da uzakt. Bundan ba
ka, Hindistan'm % 90' krsal kesimde yaayan bir nfusa sa
hip olmasna karlk in'de ehir daha nemliydi. Hindistan
halknn komnal klt yemekleri gelitirme imkn hi yok
ken inlilerde de, akrabalk rgtlenmeleri nedeniyle bunun
ortam hi yoktu -zellikle de atalar klt inliler iin her
eyden daha nemli olduu iin. Elbette ki Hintliler (daha az
derecede de Yahudiler) gibi yalnzca tabuya baml bir halk,
zel komnal yemei bile dlamaya kadar gitmitir. Ancak
Hindistan'da bu ylesme geerli bir durumdu ki, kastn dn
daki birinin gz atmas bile mutfa bozmak iin yeterliydi.
inlilerin atalar klt gibi, ailenin sosyal seremonilerinin
aile yesi olmayanlara kapal olmas Antikite'de de geerli bir
durumdu. Tarihsel kantlar, topluluk oluumundaki unsurun
(gerek veya hayali), ehir klt yemeinin veya prytaneium'un
(ehir meclisi binas) ailenin klt yemeinin yerini almas ol
duunu gstermektedir.90 ehrin prytaneium'u, balangta
ehir iin vazgeilmez nitelikteydi, nk kardelik ilikileri
kurmalarnn bir sonucu olarak kentsel aileler topluluunu
simgelemekteydi.
Antik dnem ehri (polis), balangta resmi olarak bir
aileler rgtlenmesine dayanyordu. Bunlardan bazlar, ta
mamen yerel nedenlerle (ki bunlar da ou kere soy temelli
topluluklara dayanmaktayd) dierlerinden daha stnd.
Byle soy topluluklar, dsal olarak kat, dlayc klt bir
likleri oluturuyordu. Sakinlerinin gznde kadim ehirle
90

Bu Fustel de Coulanges'n ana tezidir. Synoikia Festivali, tarihi dnemlerde hl kutlanmaktayd.

AVRUPA EHR / 133

rin zgr iradeye dayal birlikler olmas nemli bir gerektir.

ehirler, ksmen soyda gruplar (airetler rneindeki gibi)
federasyonlaryd, ksmen de askeri bir karakter tayorlard.
Onlar oluturan gruplar daha sonra sistematik olarak, tek
nik ve idari bir nitelie sahip kentsel kesimler eklinde yeni
den rgtlendiler. Sonuta Antikite ehirleri yalnzca darya
kapal kutsal yaplar olmakla kalmyordu; ieride de konfe
derasyon ailelerinden olmayan herkese, yani pleblere (avam
tabakasna) de kapalyd. Tam da bu nedenle, balangta e
hirler, dlayc klt birliklerini oluturuyorlard.
Ortaa'm ilk dnemlerinde Gneydou Avrupa ehir
lerinde (zellikle deniz ehirlerinde, ama yalnzca onlarda
deil) soylu ailelerden oluan konfederasyonlar, kadim ehirlerinkine ok yakndan benzer. ehrin surlar iersisinde her
soylu aile kendi kalesine sahipti. Sahip deilse bile bir kaleyi
dierleriyle paylayordu. Bu durumda da, Siena'da olduu
gibi, kalenin kullanm ayrntlaryla dzenleniyordu. ehir
ierisinde aileler aras kavgalar, ehir dmdakilerle yaplan
lar kadar iddet ieriyordu; en eski kentsel blgeler de (alberghi gibi) muhtemelen bu tr feodal g alanlar idi. Bununla
birlikte. Antik ada hl var olduu gibi, ailelerin birbirleri
ne ve darya kar kutsal nitelikteki kapallnn hibir ka
lnts yoktu. Bu, tarihsel olarak Antakya'da grebileceimiz
ve Paul'un Galatyallara yazd mektupta hakl olarak n
plana kard rnein bir sonucuydu. Burada Peter, snnet
edilmemi din kardelerine verilen (ritelistik) komnal ye
mekleri idare ediyordu. Daha Antik ehirlerde ritelistik dlayclk ortadan kalkmaya balamt bile. Klanlara mensup
olmayan plebler, prensip olarak ritelistik eitlii elde etmeyi
baardlar. Ortaa'da zellikle Orta ve Kuzey Avrupa ehir-

1 3 4 /EHR

lerinde klanlar batan beri zayft ve ok gemeden ehrin bi

leenleri tm nemlerini yitirdiler. Bylece ehirler, bireysel
kentli insanlarm (ev sahiplerinin) konfederasyonlar haline
geldiler. Gerekten kentsel sorunlar dndaki konularda bile
kentlilerin dlaycl da kentsel topluluk iin tm pratik
nemini yitirdi.
Kadim ehrin, sakinlerinin gznde giderek bir "kurum
sallam topluluk"91 haline gelme eilimi tadn belirtmi
bulunuyoruz. Antikite'de bile "topluluk" (community) kav
ram, "devlet" kavramndan ayrlmaya balamt. Kukusuz
bu, sadece, ehir topluluklarn siyasal bamszlklarndan
koparan byk Helen ve Roma devletleriyle birleme ile ger
eklemiti. Buna karlk, hukuktaki "irket" kavramnn
akla kavuma derecesi ne olursa olsun Ortaa ehri orta
ya kndan beri bir "komn" idi.

ark'ta Kentsel Gelimenin nndeki

Esrarengiz Engeller
Avrupa'da, Hindistan'n ekvator blgesindekiler trn
den tabu engelleri yoktu. Ayn ekilde, kardelik ilikilerinin
Asya'da kentsel bir birlie yol amasn engelleyen klan r
gtlenmesinin totemizm, atalar klt ve kast gibi esrarengiz
destekileri de yoktu. Totemizmin etkileri ve klan ii evlili
in ahlaki temelde uygulanmas, tam da byk lekli askeri
ve kentsel birliklerin asla gelimedii blgelerde uzun sre
egemen ve etkili oldu. Totemizm, kadim dinlerde yalnzca
kalntlar brakt. Bunun spesifik olarak dini karakterde olma91

Weber, burada kavram, bilinli olarak kurulma, "zgr iradeye daval" veya "niyete bal" anla
mnda kullanmakladr.

AVRUPA EHR / 135

yan nedenleri ancak mphem bir ekilde ortaya konulabilir.

Yabanc lejyonlara katlm, ilk dnemlerde korsanlk faaliyet
lerine katlm, askeri maceralar, saysz ktasal ve denizar
smrge yaplar, ilgili kiileri kanlmaz bir ekilde kabile
veya en azndan klann dmdakilerle kalc ve sk birliklere
yneltmi olmaldr. Bu tr tecrbeler, kanlmaz olarak kla
nn dlayclmm, kapallnn esrarengiz katln krm
olmaldr. Ve eer, gelenein gsterdii gibi, klan farkllk
lar yeni kurulan topluluklarn yeni "klanlara", birliklere ve
airetlere blnmesi yoluyla yapay olarak her yerde yemden
kuruldularsa, gerekte bunlar artk klan birlikleri deil, bundan
byle birliin temelini oluturan ehrin askeri rgtlenmeleri idi.
Benzer faktrlerin Kuzey Avrupa'da da ibanda olduu
nu varsayabiliriz. Fetihi Cermen sava gruplarnn, halklarn
gleri ncesi ve sonrasnda yzyllarca gezinip durmalar,
yabanc lejyonlara ve kendi kendini atam birinin liderliinde
macerac gezileri, tabularn ve totemci balarn younlama
sna kar oklu engeller oluturmu olmaldr. Cermen kabi
leleri hakkmdaki bilgilerimize gre yerleimler, gerek yahut
hayali klanlar asndan en uygun ekilde yaplm olabilir.
Her halkarda, "yzlerce kiinin" gerekletirdii lojistik ve
askeri birlik, vergi toplamann idari temeli olarak gizli anaya
sa ve daha sonralar da takipilerin ve vasallarm prensle ili
kisi, bu blgede ehrin yapsnda belirleyici unsurlar olarak
kald. Belirleyici unsur, belki de bu koullar nedeniyle hibir
zaman tam gelimemi olan genilemi aileden kaynaklanan
esrarengiz engeller deildi.
Hristiyanlk, tm geleneklerinde derinden sarslm bu
insanlarn dini oldu. Gerekten Hristiyanln bu derece

1 3 6 /EHR

nemli olmas, belki de tam da bu tr esrarengiz engeller ve

tabularn zayfl veya yokluu yznden mmkn olmu
tu. Hristiyanln kendisi, klanlarm dinin neminin tahrip
olmasndaki nihai unsur idi. Ortaa ehrinin politik-idari
rgtlenmesinde kilise camiasnn oynad rol (ki genellik
le nemli bir rold bu), klan birliklerini bozmakta (ki bunun
sonucunda bizatihi Ortaa ehrinin kuruluunun temel bir
nem kazanmasnda) Hristiyanln karakteristik etkisinin
pek ok belirtisinden sadece bir tanesidir. Buna karlk hila
fet konusundaki i atmalarn tm bir tarihi, slam'm, Arap
kabile ve klan birliklerinin krsal balarndan hibir zaman
kurtulamadn, fakat kabile ve klan koullarnda yaplanan
fetihi bir kolun dini olarak kaldn gstermektedir.

Kardelik likileri Kurmann nkoulu Olarak

Klanlarn Bozulmas
Ortaya kt her yerde ehir, esas itibariyle o mekna
daha nce yabanc olan insanlarn yerleimiydi. inli, Mezopotamyal, Msrl, hatta ara sra da Yunanl sava prensleri
ehirler kurarak buralara yalnzca gnll yerleimciler deil,
karlm nisanlar da talep ve imknlar lsnde yerleti
rirdi. Bu en sk biimde Mezopotamya'da gereklemitir. Bu
raya zorla yerletirilenler, ncelikle, lde ehrin douunu
mmkn klan sulama kanallarm kazmak zorundayd. Res
mi aygt ve idari memurlaryla prens, ehrin mutlak hkimi
olarak kald. Bu da genellikle herhangi bir toplumsal birliin
ortaya kmasn tmyle engelliyor ya da en iyi ihtimalle bu
tr birliklerin balang aamalarnn oluumuna izin veri
yordu. Blgede birlikte yerleen insanlar, ou kere, evlilik

AVRUPA EHR / 137

asndan ayr ayr toplanm kabileler olarak kaldlar.92 Byle

olmayan yerlerde, yeni gelenler, kendi eski ortamlarnn ve
klan birliklerinin yesi olarak kaldlar.
in'de ehri mesken tutanlar, normal olarak kendi yerli
krsal topluluuna balyd. Helen ark'nm Helen olmayan
nfusunun geni katmanlar da yle. Bunun yan sra Yeni
Ahid'deki efsane, Nasral sa'nn Beytllahm'de domu
saylmasn, babanm ailesinin eceresinin orada olmasna
balamaktadr. Bu yzden, efsaneye gre, douu orada sa
ylmalyd. Yakn zamanlara kadar, kente gm olan Rus
kyllerinin durumu da buna benzerdi. Hem topraktaki hak
larn hem de {ky toplumunun talebi zerine) ky ilerine
katlma grevlerini korudular. Bu koullar altnda hibir kent
sel haklar domad. Yalnzca ehir sakinlerinin mkellefiyet
lerle dolu, ayrcalkl bir birlii ortaya kt. Helenik synoecism
(topluluk veya ehir birlii), klan gruplarna dayanmaktayd.
Gelenee gre, Kuds ehrinin zeyir ve Nehemiya tarafn
dan yeniden inas, klanlarn, yani krsal kesim klanlarndan
her birinden tm siyasal haklara sahip temsilcilerin bir arada
yerlemelerinin etkisinde kald.
Kadim ehirlerde, yalnzca klansz ve siyasal adan gayri
meru plebler, yerel ikamet asmdan rgtlenmiti.93 Birey,
kadim ehirde bir yurtta olabilirdi, ama yalnzca kendi klan
nn bir yesi olarak. Antikite'nin balarnda, en azndan kur
gusal bak asna gre, her Helen ve Roma synoecism'i ve her
smrge yerleimi, Kuds'n kuruluuna benzer bir tarzda
gerekleti. Hatta demokrasi bile, balangta ehir sakinleri92

Yahudilerin Babil srgn, sadece zellikle mehur bir rnekli.

93

M ahallin, akraba gruplarnn yerine gemesi, bilhassa H. S. Marine tarafndan vurgulanmtr.

1 3 8 /EHR

nin, ailelere, klanlara, airetler ve soylara gre rgtlenme

sini kesintiye uratamamt. Tmyle kiisel klt birlikleri
aslmda soylu ailelerinin egemenlii altndayd. Demokrasi de
bu birlikleri ancak dolayl aralarla siyaseten zararsz klabili
yordu. Atina'da resmi grevlere gelmek isteyen herkes, kendi
klannn Atina'da bir klt merkezinin (Zeus epkaios) var oldu
unu kantlamak zorundayd.
Roma efsaneleri, ehrin, ayn zamanda yerliler ile^kabjlelere yabanc insanlarn ortak yerleimleri yoluyla ortaya k
n da bildirmektedir. Ritelistik kardelik eylemleri yoluyla
bu insanlar, bir topluluk ocayla topluluk azizi olarak ilev
gren ve bir tanrs olan dini bir topluluk oluturmulard.
Ama ayn zamanda klanlara, airetlere (curia) ve kabilelere
(soylara) da ayrlmlard. Kadim ehrin bu rutin kompozis^
yonu, balangta vergi amacyla olduka keyfi biimde em
poze edilmiti. Bu durum, bu birliklerin yuvarlak rakamlarn
da da grlmektedir -ehirler, tipik biimde 3, 30 veya 12'ye
blnmt. Fakat buna ramen Roma'da auspicia'ya (ynetime)
katlm, ehir kltne katlmaya ve tanrlarla iletiim gerektiren
tm grevlere ehil kentlilerin ayrt edici zellii olarak kald. Bu,
tam olarak ritel amalarla vazgeilemez nitelikteydi. Mem bir
birlik, yalnzca klan, savunma birlikleri (airetler) ya da politik
veya kabilesel birlikler (soy) gibi geleneksel ya da ritelistik bi
imlere dayanabilirdi.
Tm bunlar, Ortaa ehrinde deiti, zellikle de Kuzey
Avrupa'da. Burada yeni kentsel oluumlarda ehirliler, yurt
tala tek tek kiiler olarak katldlar. Yurttalk yemini, birey
tarafndan edilirdi. Yerel kent birliine kiisel yelik (akraba
grubunun veya kabilenin yelii deil), bireyin bir kentli ola
rak kiisel hukuki konumunun garantisini sunuyordu.

AVRUPA EHR / 139

Kuzey Avrupa ehri, ou kere, yalnzca balangta ma

hallin yabancs olan kiileri deil, kabilenin yabancs olan
tccarlar da iine alacak ekilde geniledi. Yeni kentsel ku
rumlar, kentsel ayrcalklar yeni gelenlere bir cazibe unsu
ru olarak sunuyordu. Bir dereceye kadar bu, daha eski yer
leimlerin kentlere dnmesine de denk geldi. Muhakkak
ki, Roma'dan Polonya'ya kadar tm Avrupa'dan devirilen
ve szn ettiimiz Kln'deki gibi tccarlar, mlkiyet sahibi
yerli katmanlarn kurduu ve yeminle balanlan yerel kent
sel toplulua katlmadlar. Bununla birlikte, tmyle yabanc
olanlarn oy hakkna kavumas da gerekleen bir durumdu.
Asyal misafir insanlarn konumunki gibi zel bir konum
da, karakteristik biimde Ortaa ehirlerinde yalnzca Yahudilerin iinde bulunduu konumdu. Her ne kadar Yukar Ren
belgelerinde papaz, Yahudileri "ehrin daha grkemli olmas
iin" davet ettiinde srar ediyorsa da ve Kln'deki trbele
re ait belgelerde Yahudiler, toprak sahipleri ve Hristiyanlarla karan insanlar olarak grlmesine ramen, Avrupa'nn
yabancs olduu bir ekilde evlilik kurumunun Yahudiler
tarafndan ritelistik biimde kapal tutulmas, Yahudiler ve
Yahudi olmayanlar arasnda sofrada yer almadaki fiili dla
ma ve Aai Rabbani ayini, dostluk ilikilerinin kurulmasn
engellemitir. ehir kilisesi, ehir azizi, kent sakinlerinin Aai
Rabbani ayinine katlmlar ve ehir tarafndan kilisede resmi
kutlamalar yaplmas, hepsi Avrupa ehirlerinin tipik zellik
leriydi. Bunlar ierisinde Hristiyanlk, klan, son ritelistik
neminden yoksun brakt. nk tanm gerei Hristiyan
topluluu, klanlarn ritelistik birlii deil, inanl bireylerin
gnah karmaya dayal birlii idi. Bu nedenle bandan bu
yana Yahudiler, kentli birliinin dnda kalmt.

140 /EHR

Ortaa ehrinin klt balarn koruduu ve semt kilise

blgelerinin ou kere (belki de hep) ehrin anayasasnn bir
paras olduu doru olmakla beraber Ortaa ehri, yine de,
kadim ehirler gibi sekler bir yap idi. Semt kilise blgeleri,
kilise birlikleri gibi kilise temsilcileri tarafndan deil, sekler
kent meclisi yelerince birletirilmilerdi. nemli yasal for
maliteler, kilise topluluklarnn papaz olmayan bakanlar ta
rafndan (sonunda da tccar loncalarnca) stleniliyordu. Ay
rca bir bireyin yurttalk sfatm kazanabilmesi, Antikite'de
olduu gibi uygun klana yelikten ok, toplumun dini adan
eitliinde grlmekteydi.
Balangta Ortaa ehrinde, dini bakmdan Asya'da
ki koullardan temelde hibir farkllk yoktu. Asya ehrinin
tanrs, Ortaa'm yerel azizine karlk gelmektedir. Yurt
taln ritelistik topluluk asndan belirlenmesi bile, Yakn
Dou Antikitesi'nin ehirlerinin zelliiydi. Bununla birlikte,
byk Yakm Dou krallarnn yapt fetihleri izleyen pasifizasyon politikalar, genellikle ritelistik topluluklara zarar
verdi. Byk krallar, fethettikleri blgeleri tm nfusun yeri
ni deitirerek pasifize etmeye alrd. Bu ekilde, direniin
ekirdei olabilecek yerel balar sistemim yok ederlerdi. Bu
politikamn etkisi, ehri, iinde farkl ritiiel ve aile mensubiyet
leriyle tm sakinlerin benzer yaam koullarm paylatklar
basit bir idari blgeye indirgemek oldu.
Kentsel yaplarda nfus as yapmak eklindeki bu Yakn
Dou politikalarnn etkileri, srgne gnderilen Yahudilerin
kaderinde grlebilir. Srgn yerlerinde, onlara yalnzca,
yazma bilgisi ve sonuta ritelistik vasf gerektiren kamu g

AVRUPA EHR / 141

revleri kapalyd.94 Yahudiler, Babil ehrinin sunduu hemen

her meslee snrlama olmakszn girebilmelerine ramen,
ehrin "memurlar" olamadlar.
Kadim dnyann bu blgesinde aynen srgndeki Yahudilerin durumunda olduu gibi, yabanc kabilelerin bireysel
yeleri, kendi ihtiyarlarna ve papazlarna sahipti. Bunlar
sonuta, "misafir kabile" biimini aldlar.95 Srgn ncesi
srail'de mukim yabanclar (gerim),96 balangta snnet ol
mamalar gereinin gsterdii zere, ritelistik topluluk
larn dmdaydlar. Gerim, neredeyse Eski Filistin'deki tm
zanaatkarlar kapsyordu. Bu zanaatkrlarm, ehir sakinleri
nin ritellere dayal kardelik ilikisi kurmalarmm kast tabu
larnca engellendii Hindistan'daki muadilleri de misafir kabi
lelerdi.
Buna benzer olgular, her ehrin .kendi tanrsma sahip
olduu in'de de kendini gstermektedir (ou kez bu tan
r, ehrin eski bir mandereni -yneticisi- olan ve bir kltrel
kahramana dnm, bir tapnma kltnn merkezi nesnesi
de olan kiidir). Ancak tm Asya ve Yakn Dou ehirlerinde
94

Yazmak, nemli derecede, byc papazlar tarafndan sihir iaretleri kullanlmasnda kendini
gstermi ve her halkarda erken medeniyet anda papazlar snfnn tekelinde olmaya devam
etmiti, ilk dnemlerde bu ekilde birbirine balanan dini grevlere ve kamu grevlerine kabul
edilmek ile yazabilme becerisine sahip olmak. Yahudilerin srgn srasnda Babil'de hl geerli
bir uygulamayd.

95

Tm bir topluluun, kapal bir topluluk olutursun diye, daha byk olan btn ierisinde ou
kere topraksz ve kesinlikle de daha geni olan o toplumda sosyo-politik adan ayrcalksz o la
rak bu ekilde biim deitirmesi olgusu. Weber'in zellikle ilgisini ekmektedir. Bu yne gtren
tm gler, W eber'e gre, Hindistan'n kast sisteminin douuyla sonulanmaktayd. Elbette ki,
toplumsal bir birimin kendi kken lkesinde bile bir "m isafir halk"a dntrlmesi mmkndr.
Bu, Hindistan'da toplumun tmnde ve eski Filistin'de Yahudilere ynelik olarak gereklemitir.
Bkz. Max Weber, Ancient Judaism. Translated by Hans Gerth and Don M artindale (Glencoe: The
Free Press. 1952).

96

Metikler, Atina'da ve klasik Yunan'in belli ehir devletlerinde tam vatandala sahip olmakszn
ikamet eden yabanclarn oluturduu bir snft. Gerim, bu snfn Yahudi lemindeki ada mu
adiliydi.

1 4 2 /EHR

olduu gibi burada da topluluk yoktur ya da en iyi ihtimalle

emekleme aamasndadr. Kentsel topluluk ortaya ksa bile
bu, sadece, ehrin tesine geen bir akraba-birlii biiminde
dir. Srgn sonras Yahudilerin durumunda, gnah karmaya
dayal topluluk, tamamen teokratik bir tarzda ynetilmitir.

Klann Eski ve Ortaa ehri in nemi

Ortaa Avrupa ehri, ekonomik adan bir ticaret ve
alveri merkezi; politik ve ekonomik adan bir kale ve gar
nizon; idari adan bir mahkeme blgesi; sosyal adan da
yeminli bir konfederasyondu. Eski Yunan'da prytanis'in97 or
taklaa seimi, zamann medeni ehrinin gurur sembolyd.
Ortaa'da ehrin sembol, sonunda, karde olmaya yemin
etmi, yasal olarak da bir irket (ortaklk) biimini alan toplu
lukta ifadesini buldu.
Ortaa kentsel topluluunun hukuki bir ortaklk ola
rak douu, ancak aamalarla gerekleti. Hatschek'e gre,
1313'de ngiliz ehirleri hl oy hakkn elde edebilmi deil
lerdi. nk, ada kavramlarla konuursak, henz bir "t
zel kiilikleri" yoktu. Ancak I. Edward zamanndadr ki ehir
ler, irketlerin statsne kavutular.
Sadece ngiltere'de deil tm Avrupa'da domakta olan
kentlerin yurttalar, balangta politik olarak ele almyor
du. yelik sfat kentte toprak, mlkiyetine, spesifik grev ve
ayrcalklara sahip olmakla kazanlan pasif bir tapmma birli
i olarak ehir destekleniyordu. Yurttalara tannan spesifik
97

Belirli Yunan devletlerinde prytanis, bir ba yarg idi. Atina'da konsey veya senatonun on bl
mnden (o blmn bakanl srasnda -ki her bir blm be hafta sreyle bakanlk yapard)
herhangi birinin yesiydi.

AVRUPA EHR / 143

ayrcalklar arasnda; pazar tekelleri, temel mallar zerinde

haklar, ticaret imtiyazlar ve rakip ticari faaliyetleri ortadan
kaldrma haklan, askerlik ve vergi ile ilgili zel konumlar da
vard. Tm kentsel ayrcalklar arasmda ekonomik adan en
nemlileri, resmi ve yasal anlamda yurttalar birliinin bir
kazanm olarak deil, politik veya malikneye dayal ehrin
himaye edilmesi sonucunda elde edilen bir kazanm olarak
ortaya kt.
Aslnda dorudan ekonomik yollarla kentli insana fayda
salayan o nemli haklar resmen elde edenler, ehirde yaa
yanlar deil, koruyucular idi. Bu haklarn koruyuculara ge
tirii, aslnda dolayl yollarla, yani kentliler zerine empoze
edilen vergiler yoluyla oluyordu. Almanya'da olduu gibi,
en eski rneklerde bu haklar, kraln papaza bahettii ayr
calklardr. Papazn da kendi ehir tebaasn ayrcalkl olarak
grmesine imkn tannyordu. Anglo-Sakson ngiltere'de ol
duu gibi, ou kere pazar kurma izni, komu maliknelerin
lordlarmn zel imtiyaz idi ve bu imtiyaz, yalnzca kazanlar
vergilendirilen klelerine bahsedilebilirdi.
Kent mahkemesi, balangta ya kraliyet mahkemesiydi
ya da malikneninki. Kentin meclis yeleri ve teki memurla
r, lordun grevlileri olarak atanmayp ehir halk tarafndan
seildikleri durumlarda bile ehir halknn temsilcisi deiller
di. Bu memurlar iin kentsel hukuk, lordun hukukuydu. Ksa
bir sre sonra her yerde bilinecek adyla "evrensel yurttalk",
nceleri farkl kanunlara (hukuka) tabi idi ve baka politik ve
malikne birliklerinde btnlemiti. Bununla birlikte bu du
rum kalc olmad.
ehir, deiik llerde zerk ve kendi kendini yneten

1 4 4 /EHR

bir kurumsal birlie dnt. Bir topluluk hareketi olmak

tan ok bir toplumsal98 hareket olarak ehir, aktif bir "blge
sel irket"e dnme eilimi tayordu. Kentin memurlar,
bu yeni kurumun btnyle veya ksmen organlarydlar.
Bu kurumsal gelimenin bandan itibaren, ehir sakininin
ayrcalkl konumu, bireyin nc taraflar karsndaki bir
hakk olarak deerlendiriliyordu. Bu, bir dereceye kadar, il
gili kiilerin stat nitelii olarak ortak bir "objektif hukuka
kiisel-yasal adan ballk anlaynn bir rnyd. Bu fi
kir, Antikite ve Ortaa'a zgyd. Yurttaln bireysel bir
hak olarak deerlendirilmesi, Beyerle'nin99 de vurgulad
gibi, ayn zamanda, Alman muhakeme usullerinde hl canl
olan bir konseptin de rndr. Bu konsepte gre, her yasal
meslekta, "szlemenin bir tarafdr". Yani, objektif hukuk
erevesindeki bir szlemeye dayal bir toplulua (ki kent
liler bu hukukta hak sahibidir ve mahkemede bizatihi ken
dileri ortaklaa yarattklar bir hukuktur bu), objektif biim
de katlan bir kiidir.100 Byle bir hukuk, dnya ehirlerinin
byk ounluunun mahkemelerinde yoktu. Olduka zel
koullardan tr yalnzca srail'de birtakm izlerine rastla
nabiliyordu.
98

Toennies'den beri Alman sosyolojisinde Gemeinschaft ile Gesellschaft arasnda bir aynm yapl
mtr. Toplumsal tipler olarak birinci kavram, birbirine sk skya bal, akrabala dayal, byk
lde yerel ve aile tipi bir yerel etkileimi temsil ederken ikinci kavram, grece gayri ahsi, mahalbazl, politik ve ekonomik trden sosyal etkileimleri ifade etmektedir. Weber, bu fikirleri, toplumsal
tipler olmaktan ok interaktif eilimler olarak kullanyordu. Vergemeinschaftung ve Vergesellschaf
tung o srasyla "toplulukla ilgili" ve "toplumsal" interaktif eilimleri ifade ediyordu.

99

Franz Beyerle. Gesetz der Burgunden (Weimar, H. Bhlous, 1936).

100 Dinggennossenschaft: Hukuki boyutuyla halk topluluu. Hukuk kararnn infazdan ayrlmasnn,
Alman hukukunun zel bir karakteri olduu sk sk iddia edilmitir. Aslnda Almanya'daki kent mec
lisi yeleri, eski karizmatik khinlerin yerini ald. Alman hukukunun geliimi esiz zellii, Weber
tarafndan, hukuk kararyla infaz arasndaki ayrmn srdrl biiminde grlmektedir. Hukuk
camiasnn yeleri (ki hukuki payeler sahip deillerdi), karar olma srecine katlyorlard ve onlann tasdiki, hukuki hkmleri verenlerin ulatklar hkmjeri onaylamada vazgeilmez nitelikteydi.
Max Weber. Law in Economy a nd Society. .Trans. By Edward Shils and Max Rheinstein (Cambridge:
Harvard University Press. 1954). s. 90.

AVRUPA EHR / 145

Ortaa ehrinin ortaya knda u nokta merkezi nem

deydi: Kentlilerin ekonomik karlar onlar kurumsal bir bir
liin oluumuna doru ittiinde, onlara ne esrarengiz/dini
engellerin varl ne de st siyasi bir birliin rasyonel yneti
mi mani olabildi. Bu koullardan sadece birinin gerekletii
durumlarda bile, Asya'da olduu gibi, gl ortak ekonomik
karlara ramen ehirde oturanlar, gei niteliindeki birle
meden daha fazlasn gerekletiremediler. Ortaa'da zerk
ve kendi kendini yneten ehir birliinin (idari sponsoru ve
bandaki "Konsl" veya "Burger-master" ile) douu, gerek
Asya'daki gerekse eski alardaki kentsel gelimeden ayran
bir gelimeydi. Daha sonra greceimiz zere, ehrin ilk nce
karakteristik zelliklerini gelitirdii yerlerde kent anayasas,
bir yandan ehir kralnn dier yandan da klann ihtiyarlar
nn iktidarnn, askerlik hizmetine tam olarak ehil olan "ai
lelerden" gelen soylularn egemenliine dnmn temsil
etmektedir. Antikite'de doma eilimi gsteren "ailevi" ehir,
tipik Ortaa ehrinden olduka farkl idi.

Avrupa'da Yeminli Konfederasyon

Erken dneme ait eitli kentsel olgular analiz ederken,
formel-yasal ve sosyo-politik faktrler en iyi ekilde ayr tu
tulur -her ne kadar eitli "ehir teorilerinin" mcadelesinde
bu ihtiyat her zaman gsterilmese de. Formel-yasal anlamda
yurttalarla otoritelerin ortakl, siyaset veya malikne g
leri tarafndan bahedilen (gerek veya hayali) ayrcalklar
tarafndan "merulatrlyordu". Gerekte ehir ortaklnn
merulatrlmas, sadece ara sra bu tarzda gereklemitir.
Formel-yasal bak asmdan gerekleen olgu, kentlilerin
haklarn devrimci yoldan kazanmalaryd.


1 4 6 /EHR

Kukusuz kentsel haklarn bu kkeni her yerde ayn de

ildir. Ortaa'da kentliler birliinin asli ve trev douu ara
snda bir ayrm yapmak mmkndr. Burada merulatrma,
ancak gayri meru bir eylemi teyit ediyordu, nk ou za
man yurttalarn kazand haklarn meru otoritelerce onay
lanmas ancak daha sonralar gereklemitir. Bu yzden, t
rev olma anlamnda yurttalar birlii, genellikle ferman veren
otoriteyle (ehrin kurucusu veya onun halefleriyle) ve deien
derecelerde zerklik ve zynetim ieren szlemeler yoluyla
ortaya kmtr.
Bu model, yeni yerleenlerle onlarn yasal haleflerinin
kentsel haklarn garanti altna alma abasnn bir rn ola
rak zellikle yeni ehirlerin temellerinin atlmasnda sk sk
rastlanan bir modeldi. Topluluk geliimi ve kent halknn
yeminli kardeliinin (conjuratio) kurulmas srecindeki ik
tidarn ilk olarak zorla ele geirilmesi, Cenova ve Kln gibi
birtakm eski byk ehirlerde temel olayd. Bununla birlikte,
kural olarak, Ortaa kentsel topluluunun kuruluu, baka
trden bir olaylar kombinasyonunun rnyd. ehir olgu
suna dair tarihsel belgeler, doal olarak meru srekliliklere
fazlaca vurgu yapmakta, zora dayal bu tr kardelik ilikile
rinin kurulmasndan nadiren bahsetmektedir. Bundan dola
y, devrimci bir kardeliin gereklemesinden bahsedilmesi
genellikle tesadfidir. Bu nyargl anlatmn bir sonucu ola
rak, ehrin "trev" douu (yani, ehrin resmi meruiyetinin,
bir prensin yahut lordun sponsorluunda olmas), var olan
ehirlerin reel gereklerinin aksine ar temsil grmektedir.
rnein, yalnzca bir tek veciz not, 1112 tarihli Kln conjura
tio'suna gndermede bulunmaktadr.

AVRUPA EH R /147

Kln'de eski ehrin meclis yeleri ve mahalle temsilcileri

(zellikle mercatores'in -tccarlarn- yeni yerleimi olan Martins banliysnden olanlar), "meru" otoriteler tarafndan
tannmlard. Ya da eylemlerinin belgelerle teyit edilmesini
istemi olabilirler. Yasal meruiyet konusunda Kln'de muha
lifleriyle yaanan anlamazlklarda ehrin sponsorlar, haliha
zrda yemin etmemi ehir meclisi yelerinin bulunduu ba
hanesini kullanmlardr. Zorlamaya dayanan pek ok yenilik
de ayn ifade ve isteksiz teyit biimini almtr. Kk prens
lerin kentsel zerklie kar yneltilmi fermanlar, olduka
baka bir dilden konumaktadr. Bu fermanlar, yasallatrmaya matuf tek tek eylemleri yasaklamakla kalmyor, aym za
manda bizatihi conjuratioTar da yasaklyordu.
Bu tr zor kullanc eylemlerin niteliine ilikin yeterli
eyler de bilinmektedir. yle ki Kln'de ok daha sonralar,
tuzu kuru insanlarn loncas ve zel bir kulb niteliinde
olan Richerzeche, kulp yeliine kabul etmek asndan ken
dileri iin bir hak koparmada baarl olmakla kalmad, aym
zamanda, yasal olarak Kulpten olduka bamsz olan yurt
tal da elde etti. Benzer ekilde, byk Fransz ehirlerinin
ounluunda anayasalar prensip olarak yeminli yurtta bir
likleri tarafndan benzer bir yolla elde edilmitir.

Kentsel Birliin Sosyolojik nemi

talya, conjuratio'nun (yeminli birliin) gerek vatany
d. rneklerin ezici bir ounluunda talyan kent anayasa
s, conjuratio ile balyordu. Bu yzden, kaynaklarm grece
zayf olmasna ramen, kentsel birlemenin nemi en kolay
burada incelenebilir. .Kentsel birlemenin en genel n kabul,

1 4 8 /EHR

Avrupa'da egemenlik yetkilerinin yar feodal, yar kilise g

lerince ele geirilmesinde grlmektedir. Her ne kadar tek tek
rnekler baznda deien derecelerde de olsa, conjuratio n
cesinde kentsel koullarn, yaklak olarak Mekke ehrindeki
kadar anarik nitelikte olduu dnlebilir. Gerek u ki,
tam da bu nedenle Mekke'nin kentsel koullar yukarda bi
raz ayrntyla anlatld. Birbiriyle atan ok sayda otoritelik
iddias ayn anda kesimektedir. Yan yana unlar bulabilirsi
niz: 1- Malikneye dair veya siyasi ierikli kilise yetkileri; 2Vikontlarm gc veya kendine mal edilmi dier politik ma
kamlarn gcnn ksmen bahedilmi ayrcalklara ksmen
de zor kullanarak elde etmeye dayanmas; 3- Kentte ikamet
eden byk fief sahiplerinin gc veya kral ve papazm zgr
temsilcilerinin gc; 4- Kendi adlarna ya da bakalar adna
ynetilen atolara sahip saysz lordun gc (ki ayrcalkl bir
smf olarak bunlar, hr veya kle ok kuvvetli bir bal insan
grubuna sahipti); 5- Yerleik kentsel iktisadi snflarn mesleki
birliklerinin gc. Ve bu toplumsal gruplan, farkl ve rakip
g kaynaklar olarak yanstr biimde mahkeme hukukuna,
feodal hukuka, yerel hukuka ve kilise hukukuna dayanan hu
kuk gleri, yan yana bulunabilirdi. z itibariyle, Mekkeli
ailelerin "balantlarna" benzer ekilde, geici szlemeler,
ehir surlar iinde ve dnda askerlik hizmeti iin yetkili
kar gruplar arasmdaki kan davalarn kesintiye uratmt.
ehrin meru ve resmi lordu, ya emperyal bir vasal; ya da
ou zaman bir papazd. Bnyesinde toplad bu sekler ve
kutsal yetkilerle papaz, etkili bir egemen g kurma ansna
en fazla sahip oland.
Topluluun ortakl olarak, daha sonra gelen ehirlerin
siyasi birliinin temelini hazrlayan conjuratio, somut ama

AVRUPA EHR / 149

lar iin, snrl sre ile geerli olacak ekilde hazrlanyordu.

Bu nedenle de sona erdirilebilir nitelikteydi. lk dnemlerde,
ayn surlar ierisinde zaman zaman birka tane conjuratio bu
lunabiliyordu. Ancak, yalnzca tm topluluun yeminli birli
i daimi nem kazand. Bu birlik, o zaman iin surlar ierisin
de askeri ve polisiye g tekelini srdrebilen tm glerin
birliiydi.
Genova'da balangta siyasal birlik her drt ylda bir ye
nileniyordu. Ayrca siyasal birlik, kime kar olduuna ba
l olarak da deiiklik gsteriyordu. Milan'da askeri adan
kudretli kent sakinleri, 980 ylnda papazlara kar bir con
juratio hazrladlar. Genova'da papazla beraber, kendilerine
derebeylik haklar verilmi olein (ki bu haklar daha sonraki
dnemlerde sadece vergi haklarna indirgenmitir) vikont ai
leleri, conjuratio'nun taraflarydlar. Daha sonra, her yerde ol
duu gibi burada da, topluluun ortakl, hem papazn hem
de vikontun iktidar iddialarna kar kmtr.
Yeminli kardeliin balangtaki gayesi, orada ikamet
eden toprak sahiplerinin saldr ve savunma amal, i an
lamazlklarn bar yollarla zm ve adaletin ehir sa
kinlerinin karma olacak ekilde ynetilmesi iin birlii idi.
Unutulmamas gereken bir baka amac da, ehrin ekonomik
frsatlarm tekelletirmekti. Sadece birlik yesi olanlarn kent
sel ticarete katlmalarna izin veriliyordu. rnein Genova'da,
transatlantik ticarette komandit irket tr sermaye yatrm
larna katlmda, birlik (konfederasyon) yelii bir nkoul
du. Benzer biimde, yeminli kardelik, beraberinde, ehrin
lordu karsndaki grevlerin sabitlemesini de getiriyordu.
Sonuta bir tr toplu pazarlk, keyfi vergilendirmenin yerine

1 5 0 /EHR

toptan ya da sabit vergiyi yerletirdi. Siyasal birlik, ayrca, top

luluun politik ve ekonomik g alanm geniletmek amacyla
askeri rgtlenmeye gitti.
Conjuratiolar, topluluklarn birbirlerine kar savalarnn
balang dnemlerinde henz oluum srecindeydi. On bi
rinci yzyln bana gelindiinde bu savalar, lkeyi bir kaos
durumuna srklemiti bile. Savalar, topluluklarn i yap
lanmasn hzlandrmt, nk ehir ierisinde halk yemin
li topluluk kardeliine katlmaya zorlanmaktayd. ehirde
oturan soylu ve aristokrat aileler, ou zaman, toprak mlki
yetine sahip tm nfusu ehir yeminine balayarak kardeli
in kurumlamasnda nclk ettiler. Gnll olarak girme
yenler, girmeye zorlandlar. Balangta bu, makamlarm var
olan rgtlenmesinde herhangi bir deiime yol amad. Pa
paz veya ehrin sekler lordu, ehrin blgelerinin resmi ba
olarak konumunu genelde srdrd. Bu blgeler de papazn
veya lordun elisi tarafndan ynetilmeye devam etti. Byk
dnm, ancak kent meclisinin varlnda hissedildi.
ehrin deien kompozisyonunun nda eski politik
rgtlenme sonsuza dek sremezdi. Daha on birinci yzyln
son on yllarnda, yllk olarak seilen ve saylan her ehirde
zaman zaman bir dzineye kadar kan "konsller" kendini
gstermiti. Bu konsller, ya kent halknn tamam tarafndan
dorudan resmi olarak ya da bir seim delege birlii (collegium) biimindeki bir soylular heyeti tarafmdan seiliyordu.
Kent halknn setii ve her zaman oybirliiyle onaylanan bu
soylular kurulu, gerekte oy kullanma hakkm gasp etmitir.
Maal olan ve nkoullara tabi olan konsller, yarg ve st
komuta grevlerinin nemli bir ksmm ele geirerek devrim

AVRUPA EH R /151

niteliindeki bu zorla el koymay tamamladlar. Giderek top

luluun tm ilerini ynetir oldular. Balangta konsller,
soylu yarg mensuplarndan veya derebeyi kabilesinden deviriliyordu. Konsllerin balangtaki devirilmelerindeki tek
temel fark, ehrin egemeni tarafndan atanmak yerine, yemin
li yurttalar konfederasyonu tarafndan seilmeleriydi.
Bir bilgeler (sapientes) birlii (collegium) (ya da credenza),
konsllerin yan sra yer alyor ve onlar sk bir ekilde kont
rol ediyordu. Bu birlik, ekonomik ve politik adan gl ai
lelerin ba olan ve grevleri kendi aralarmda datan kent
meclisinin eski yeleri ile soylulardan oluuyordu.
lk yeminli kentsel konfederasyonlar, snflarn u ekilde
ayrlmalarn temin ediyordu: Asl vasallar (capitani), dk
vasallar, papazlar, kale lordlar (castellan) ve cives miliores
(askerlik hizmeti iin ekonomik adan ehil olan kiiler). Bu
gruplara, resmi grevler ve mecliste orantsal temsil imkn
tannmaktayd. Ancak ok gemeden toplumsal devrim hz
kazanacak, feodalizmin i kalntlarna kar direni gelie
cektir. Konsllerin lordun vasallar olarak fief veya kilise tah
sisat kabul etmeleri ve bu ekilde de sadakatlerini yeminli
konfederasyonun dma balamalar yasakland. Zor kullana
rak veya satm alma yoluyla elde edilen byk bir siyasal ka
zanm da, ehir surlar ierisinde emperyal kalelerle, papazla
ra ve derebeylerine ait atolarm yklmas hakk idi -Cermen
imparatorundan kazanlan ayrcalklarda olduu gibi. Daha
ileri bir ilke daha gvence altma almarak, ehrin etrafndaki
belli bir alanda kaleler ina edilmesi yasakland. Bundan ba
ka, imparator veya ehrin dier egemeni, ehir ierisinde yeni
semtleri egemenlik altma alma hakkn kaybetti.

1 5 2 /EHR

ehir devrimleri srecinde yasal yollarla kazanlan mevzilerden biri de zel bir kent hukukunun kurulmasyd. Kent
halk, zellikle rasyonel olmayan ispatlama aralarnn (bil
hassa da dellonun) kabul edilmemesini istiyordu -o n birinci
yzyldaki saysz imtiyaz verme olaynda grld zere.
Kentlilerin paralel karlar, ngiliz ve Fransz krallklarnda
benzer tavizlere yol at. Kentlilerin yasal kazanmlarmdan
bir dieri de, ehir otlaklarnn ehirli olmayanlarca kullan
mnn yasaklanmasyd. Konsl mahkemeleri tarafndan e
hir halk iin uygulanmak zere zel bir rasyonel hukukun
dzenlenmesi iin de bastrdlar.
Bu devrimci kentsel hareketlerin rnleri arasmda, ye
lerinin kent sakinleri olarak zel yasal haklara sahip, hukuken
de meslekta olduu bir daimi siyasal birliin gelimesi de
yer alyordu. Bu anlamda, durum bazmda hazrlanan tama
men kiisel yeminli konfederasyon, daimi olarak kurumsalla
yordu. Resmi adan yeni kentsel hukuk, hukukun ahsilii
eklindeki eski ilkenin ortadan kalkmas anlamna geliyordu.
Fiiliyatta da fief sitemi ile patrimonyal snflarn paralanma
sn ieriyordu, ama kurumsallam bir blgesel ortaklk le
hinde bir paralanma deildi bu
Kentsel hukuk, sonu olarak, eski feodal hukuk ile blge
sel birimlerin hukuku arasmda bir yerde yer almaktayd. Bu
bir snf hukuku, yani yeminli bir konfederasyonun yelerinin
hukukuydu. Kentli snfa dhil olmakla ya da bunlara baml
arazi sahiplerinden olmakla bu hukuka tabi olurdunuz. ou
Hollanda ehrinde olduu gibi soylu ailelerin egemenliinin
srd on altmc yzyl ehirlerinde bile taradaki veya
genel snflardaki temsil, bizzat ehrin temsili deil, ehirde

AVRUPA EHR / 153

oturan soylularn temsiliydi. Bu, soylu ailelerden temsilcilerin

yan sra loncalarn ve ehrin soylu olmayan temsilcilerinin de
sk sk ortaya kt gereinde grlmektedir. Bu ilave tem
silciler, ou kere ayr olarak oy kullanrlard ve ehrin soylu
ailelerinin temsilcileriyle mutlaka birlik ierisinde olmalar
gerekmiyordu.
Prensipte durum sklkla benzer idiyse de talya'da bu
zel olgu tezahr etmedi. Normal olarak, kentte mukim soy
lularn fief sisteminden ayrlm olmalar gerekiyorduysa da,
ehirdeki evlerine ek olarak krsal kesimde de atolara ve
malikane arazilerine sahiptiler. Bylece, topluluk birliine
katlmlarnn yannda, lordlar veya mesai arkadalar olarak
baka siyasal birliklere de katlyorlard. Sosyal gelimenin
resmen farkl bir ey salayp salamamas bir yana, ilk d
nem talyan komnnde ehir alay, gerekte valye olarak
yaayan ailelerin tekelindeydi. valye asilzadelii askeri a
dan baskmd.
Kuzey Avrupa'da, zellikle de Almanya'da, kent meclisi
yesi eski aileler, Gney'de olduundan ok daha nemli bir
rol oynamtr, lk zamanlar resmi olarak idari kontrol bile
ellerinde tuttular, daha sonralar da kapal bir hizip olarak
etkili bir arl ellerinde topladlar. Bundan baka, gcn
yerel dalmna bal olarak kent egemenliinin nceki ta
yclar olarak papazn rahipleri, ynetimde bir pay sahibi
olmay srdrdler. Kentsel egemenliin kent halk tarafn
dan zorla ele alnmasnn baaryla tamamlanamad yerler
iin bu zellikle doruydu. Papaz ve onun rahipleri, ehrin
snflar meclisine katlyordu. Kln ve Magdeburg gibi byk
ehirlerde papaz, ynetimim, ksmen, kentsel devrimden son

1 5 4 /EHR

ra papazn yeminli memurlarna olmaktan topluluklarn ye

minli memurlarna dntrlen zgr kent meclisi yeleri
kanalyla yerine getirmiti.101
Ancak kent meclisi yesi eski ailelerin bu yeleri, papazn
eski rahipleri ve lord ile iktidar elinde tutarken conjuratio'nun
(yeminli birlik) temsilcileri hep onlara katlm veya y
netimi onlarla paylamtr. rnein Flanders, Brabant ve
Hollanda'nn ehirlerinde mahkemenin atad kent mecli
si yelerinin yannda kent avukatlar (jrileri veya "burgermasterlar") ortaya kmaya balad. Kentli tabakann bu idari
temsilcileri, zaman zaman eski idari personelle birlikte top
lansalar da, genellikle farkl kurullarda toplanrlard. Onlarn
bizatihi adlar, yani "jri yeleri" (juratio), conjuratio'nun zor
kullanmaya dayal kkenini zaten gstermektedir.
Jri yeleri, daha sonraki dnemlerde kardelik eklin
de varln hl srdren bir birlii oluturan kent halknn
temsilcileriydiler. Balangtaki bu koullar, deimeye ok
meyilli olup, tam da gcn fiili dalm asmdan olduka
dzenleme dyd. Bireyler ellerinde ok sayda fonksiyonu
toplarken kiisel etki had safhadayd. Mahkeme salonlar ve
ehir meclisi gibi resmi olarak ayr bir kentsel ynetim yaps
bile yoktu. talya'da olduu gibi, kentliler, sradan bir ekilde
katedralde toplanrken idari komiteler, Roma'da olduu gibi
zel ikametghlarda veya daha genel olarak kulp salonla
rnda toplanrd. Kln'deki devrim niteliindeki zorlamalar
101 Personeldeki bu devamlln modern dnemdeki paralel uygulamalar (kurumsal gvenin tersine
devrilmesiyle beraber) eitli durumlarda ortaya kmaktadr. rnein, Amerika'da siyasal parti
mekanizmalarnn kurduu kent memuriyetleri, periyodik reform sreci ierisinde patronaja tabi
parti iileri olmaktan devlet iinde alan kiilere dntrlmtr. Bu, onlara, yerinde bir e
kilde memuriyet snavlarnn uygulanmas ve snav gemeleri halinde eski patronaj konumlarn
memuriyet grevinde srdrme izni verilmesi yoluyla olmutur.

AVRUPA EHR / 155

srasnda "zenginler evi" (domus divitium) ile "kentliler evi"

(domus civium) bir ynetimi icra etmek amacyla bir araya gel
diler. Bu nedenle, Beyerle'nin aklamas kesinkes dorudur.
"Milyonerler Kulb" nn (Richerzeche) liderleri, kent mec
lisindeki koltuklarla ehirdeki dier nemli grevleri igal
edenlerle youn bir kiisel kaynama ierisindeydiler.
Egemen siyasal tabakanm kompozisyonu yerden yere de
iiyordu. Szgelimi Kln'de talyanlarn nemi ile, mukim
bir valye snf yoktu. ngiltere ve Fransa'da tccar kurulu
lar nc rolleri oynadlar. Paris'te Su Loncas'nm bakanlar,
resmiyette, kent halknn temsilcileri olarak kabul ediliyordu.
Ancak, eski Fransz ehirlerinin ounda kentsel toplulukla
rn kentli birliklerinin gerekletirdii devrimci nitelikte kazanmlarmdan kaynakland da genelde doruydu. Siyasal
haklar koparabilecek kararl birliktelikler oluturmak ama
cyla, Gney'de olduu gibi, tccarlar ve ehirde ikamet eden
rantiyeciler, valyelerle ya da Kuzey'de olduu gibi, kar
delik oluumlar ve zanaatkr birlikleriyle birletiler. Sonu
olarak Fransa, srasyla Kuzey ve Gney Avrupa'da kendini
gsteren modellerin gei niteliindeki bir karmn temsil
etmektedir.

Cermenik Kuzey'de Kardelik

Kuzeyde kentsel topluluun kkeninde nemli rol
oynayan birlikler, gneydeki conjuratio'ya benzemiyordu.
Almanya'mn kuzeyindeki yeminli konfederasyonlar, val
yelikteki kk bir gelimeye bal arkaik zellikler sergili
yordu; Bu da Gneydou Avrupa lkelerinde byk lde
olmayan bir eydi. Kukusuz, siyasal entegrasyon ve kentin

1 5 6 /EHR

lordundan iktidar zorla almak amacyla bu blgede de ye

minli kardelikler oluturulabilirdi. Ancak burada bu tr dev
rimci hareketler, Kuzey Avrupa'da ve ngiltere'de ok sayda
ortaya km olan koruyucu ortaklklarla olan balantlarn
dan zel bir tasdik de alabilirlerdi.
Kuzey'deki bu tr koruyucu birlikler, temel olarak, siya
sal koullar etkilemek amacyla oluturulmamlard. Bu bir
likler, balangta, yelerine salad koruma garantisiyle bir
klana balln yerini almlard. nceleri bireye ailenin sun
duu hizmetler bu koruyucu cemiyetler tarafndan stlenildi.
Bu hizmetler unlard: kiisel yaralanma veya tehdit durum
larnda yardm; ekonomik sknt annda yardm; kardelik
ierinde bulunanlar arasndaki anlamazlklarn ve kan dava
larnn bar uzlama yoluyla zlmesi; yelerin paralar
nn fiziki korunmas (bankaclk) -zellikle ngiltere'de; pagan
dnemlerinden kalma bir uygulama olarak, dzenli lenler
yaparak kardelik iin sosyal vesileler hazrlamak. Sigorta
birlii ilevleriyle koruyucu birlikler, bireyin cenazesiyle bile
ilgileniyordu. Cenaze trenine kardelik yelerinin katlm,
lenin ruhunun iyi ameller yoluyla kurtuluunu teminat alt
na alyor, ortak harcamalar yoluyla da ona kudretli azizlerin
hogr ve hayrseverliini kazandryordu. Sylemeye gerek
yok ki, bu koruyucu birlikler, aym zamanda ortak ekonomik
karlar da temsil ediyordu.
Fransa'nn kuzeyindeki ehir birlikleri, irketlere has di
er zellikleri olmakszn, esas itibariyle bar amacyla ye
minli birlikler olarak kurulmuken, Kuzey lkeleriyle Ingilte
re'deki ehir birlikleri, dzenli biimde bir irket karakterine
sahipti. ngiltere'de, ehir ierisindeki perakende ticareti teke-

line alan ticari irket, tipik bir olguydu. Alman ticari irketle
rinin ounluu, ticaretin belli branlarnda uzmanlayordu.
rnein, genellikle gl olan yn kuma irketleri ve pera
kende irketleri olarak. Bu ereve dnda olmakla ve burada
bizi ilgilendirmemekle beraber, lonca da d ticareti organize
eden bir tarzda gelimiti.
Halen geerli inancn aksine ehirler, lonca irketlerinden
kaynaklanmam; loncalar, proto-ehirde salanan ortamda
domutu. Bundan baka, lonca irketleri, ehirde stnl
ancak snrl bir lde baarabilmiti -kuzey- de, zellikle de
ngiltere'de summa conviviva (lorda sunulan yemek) olarak.
Kural olarak, lonca irketlerine hibir ekilde benzemeyen
"aileler", kendileri iin bir stnlk elde edebilmilerdi. ir
ketler de, yeminli ehir konfederasyonu olan conjuratio'dan
farklyd.
Loncalarm hi bir ekilde tek kentsel irket tr olmad
belirtilmelidir. Mesleki adan tarafsz dini birliklerin yann
da, tamamyla ekonomik karakterde ve profesyonel kadrolara
sahip irketlere de rastlyoruz. Dini birlemeye ynelik hare
ketler ve confraternitates'in (zanaatkar birliklerinin) oluturul
mas, loncaya paralel gelimektedir. Siyasi hareketler ve t
myle mesleki ekonomik hareketler, pek ok adan birbiriyle
kesimektedir. Bu hareketler, kol iileri arasnda deiken
olsa da nemli bir rol oynadlar. Almanya'da rnek verilebi
lecek en eski kol iileri birlii olan Kln'deki yatak-battaniye
dokuma iilerinin (1180), ilgili dokumaclar birliinden daha
eski olmas gerei, mesleki amalarn birliklerin kkeni iin
nceliini deil, onlarn temel karakterini gstermektedir.
Bununla birlikte, dokumaclar loncasnn gelimesi, zgr kol

1 5 8 /EHR

iileri birliklerinin, hi deilse talya dnda, kol iilerinin

yeleri olduu ve ustann da tepede yer ald yetkin bir birlik
biimi oluturduu varsaymnda bulunmamza imkn tan
maktadr.
Dier kardeliklerde, daha sonraki dnemlere ait nemli
bir ortakln balangcn fark edebiliriz. Rusya'daki son ku
akta olduu gibi, riteller asndan da dini btn olan ve
ilerine Tevrat'tan biraz okuduktan sonra balamay adet ha
line getirmi olan Yahudi iyerlerine hl rastlayabilirdiniz.
Ayn ekilde, loncaya bal saysz iyerinde ancak dini bir
ayinden sonra ie balamak adettendi. Bu, hibir ekilde kuv
vetli maddi karlar iin bir maske deildi. Usta birliklerinin
en eski anlamazlklarnn alma koullar konusunda deil,
trenlerde nde geli sras gibi dini grg kurallar konu
sunda ortaya kt gerei de bunu gstermektedir. Bu, dini
unsurlarn, klanlara mensup olmayan kentlilerin toplumsal
fikirlerine ne ok nfuz ettiini ortaya koymaktadr. Byle bir
sosyal durumun, toplumsal kardelii yasaklam olabilecek
ve tabularn kapatt kastlara gre byk farkllm da gs
termektedir.
Toplumsal-dini kardelikler, genellikle, resmi mesleki
birliklerle, yani tccar birlikleriyle zanaatkr loncalaryla ya
kn kiisel birlikle beraber yryordu. eitli birliklerin zel
durumda tezahr etme sras nemli deildir. Genelde inanl
dnn aksine, mesleki birlikler kentsel topluluktan koparak
domad -her ne kadar bu zaman zaman olduysa da. Dier
yandan zanaatkr loncalarnn, yeminli kent birliklerinden
(conjuratio) daha eski olduu da dorudur. Fakat zanaatkr
loncalarnn, conjuratiolarm habercisi olduklar da dnl

AVRUPA EHR / 159

memelidir, nk bunlar tm dnyada, hatta kentsel toplulu

un hibir ekilde grlmedii yerlerde bile ortaya kmtr.
Kural olarak, zanaatkr loncalar, dolayl etkilerde bulunmu
lardr. zgr birlikler yoluyla ortak karlarm korumaya bir
kere altktan sonra ehir halknn ittifakn kolaylatrdklar
kesindir. eitli otorite ekillerinin, bu birliklerde eitilmi
ve bu sayede de toplumsal etkilerini kullanarak kent konfe
derasyonlarnn liderliini pekitirebilen sekin ahsiyetlerin
ellerinde yaygnlk kazanmas iin modeller sunmulardr.
Sekin ahsiyetlerin, zgr birliklerin liderliinden kent
sel topluluun liderliine adm atmalar, daha sonraki olay
larn da teyit ettii doal bir gelimeydi. Kuzeyde bile, trafik
politikasnn bamszlna ilgi gsteren zengin kentliler,
soylularn yamnda conjuratio'nun oluumuna katldlar. Bu
oluuma para saladlar, yelerinin geri kalanlarn yemin ve
grevlerle ona baladlar. Kukusuz, Richerzeche'nin (Milyo
nerler Kulb) kentsel haklar verme yetkisi, bu oluumlarn
bir eseridir.
Bununla birlikte, soylulara ilave olarak, karl ilerde al
an ehirlilerin oluturduklar birliklerin kentsel topluluun
zerkliini kurma hareketine katldklar her yerde, genellikle
yalnzca tccar irketlerinin mdahil olduklarm da belirtmek
gerekir. II. Edward ynetimindeki ngiltere'de kk inat
ehirliler, kudretli zengin tccarlarn kendilerinden ve lon
calardan itaat istediinden ve zora dayanan iktidarlar saye
sinde vergiler saldndan ikyet etmekteydi. Ayn gelime,
kukusuz zorla iktidar kazanmadan kaynaklanan kentsel kar
deliklerde de meydana geldi. nk, devrimci mcadeleler
byk ehirlerde tekrar tekrar baar kazandka, yeni kentler

160 /EHR

kuran veya var olanlara imtiyazlar tanma konumunda olan

siyasi malikane lordlar, resmi birliklerin oluumunu bekle
meden kent sakinlerine haklar vermek iin can attlar. By
le sponsorluklarla ve gereinden fazla taviz vererek, olaylar
zerinde zel bir kontrol srdrmeyi umuyorlard. Sonuta,
bu trden kendiliinden haklar verilmesi byk lde dei
iklik gsteriyordu.
Bu baarlarn bir sonucu, kentsel birliklerin evrensel ya
ylmyd. Bu gelimeleri teyit edecek zel nemde bir geli
me de yaand. ehre fiilen yerlemi olanlar veya buna niyet
lenenler, mlkleri veya toplumsal payeleri sayesmde ehrin
kurucularma kar yeterli arl tadklar her yerde, yerel
hukukun bahettiklerini teyit eden imtiyazlar (artlar) elde et
meyi baardlar. Freiburg ehri sakinleri, Kln'deki gibi ayn
hukuku teminat altna alan imtiyaz fermanlar elde etmilerdi.
ok sayda gney Almanya ehri, Freiburg hukukunu elde et
miler; doudaki birtakm ehirler de Magdeburg hukukunu
almlard. zleyen dnemlerde, anlamazlk hallerinde, ken
di hukuku bakalarna verilen ehre yorum iin bavurulu
yordu. ehrin kurucusunun istedii sakinler ne kadar mref
feh olursa ehir kurucusunun vermeye zorland tavizler de
o derece nemli oluyordu. Freiburg'daki yirmi drt conjuratio
fori (piyasay kontrol etmeyi amalayan ticari birlik -ki, Zeehringenli Berthold, yeni ehirlerin sakinlerinin zgrlklerinin
korunmasn buna balyordu), Kln'deki Richerzeche'ninkine
eit bir rol oynamaktadr. Bu zengin kentlilere, nemli lde
kiisel ayrcalklar verilmekte ve balangta bunlar, konsller
olarak ynetme erkini kullanmaktadr.

AVRUPA EHR / 161

Almanya'daki kent meclisi (konseyi) gibi idari bir organm

bam ektii bir "irket yap' s olarak yurttaln kurulma
s, prensler ve malikne lordlar tarafndan ehirlerin kurulu
unda veya daha sonra verilen eyler arasndayd. Meclis kur
ma hakk, yelerini zerk biimde atama imtiyaz talep eden
kentlilerin zellikle nemli bir zgrlyd. Bu hak, hi di
renme olmadan kazanlmad. Daha 1392'de II. Frederick, tm
kent meclisleri ile kent halknn atad belediye bakanm,
papazn rzas olmadan yasaklamt. Ayn dnemde VVorms
papaz, kendisi ve yardmcs iin, meclis bakanl ile ye
lerini atama hakkn kendinde gryordu. On ikinci yzyln
sonlarna doru, Strasbourg'da yurttalar temsil eden ye
lerden ve papazn be rahibinden oluan bir meclis, papazn
ynetiminin yerini ald. Basel'de papaz, kuruhundan sonra
meclisi yasaklamay baard -her ne kadar, Hegel'in varsay
d gibi, meclisin kuruluu mparator'un kendisi tarafndan
onaylanm idiyse de. ok saydaki gney Almanya ehrinde,
lordun atad veya onaylad ehir yargc, ehrin fiili ba
olmay srdrd. Kentliler, ancak bu grevi satm almak sure
tiyle kendilerini bu kontrolden kurtarabildiler.
Kent olgusuna dair neredeyse tm belgelerde, yargcm
yannda, belediye bakamnm giderek kendini gsterdii ve
sonunda genelde birinci payeyi ald grlyor. Yargcm
tersine belediye bakam, her zaman yurttalarm temsilcisiy
di. Makam, iktidar zor kullanarak ele geirmeye dayanyor
du, lorda hizmete deil. Pek ok Alman ehrindeki toplumsal
tabakalama nedeniyle, on altmc yzylda ykselite olan
belediye bakan, genellikle klanlarn temsilcisi deildi. Bele
diye bakamnm klanlardaki muadili, talya'da ilk dnemlerde
avukat ve temsilci olan scabini non jurati (belediye bakamnm

1 6 2 /EHR

yardmcs) idi. Mesleki birliklerinin kahyas olarak belediye

bakam, daha sonraki dnemlere aittir.
Balangta ehir birliine aktif yelik, miras braklabi
lir, satlabilir, mecburi hizmetlerden muaf veya kiradan muaf
ya da sadece sabit bir miktara tabi olan kent toprana sahip
olmaya balyd. Ancak kent topra, Almanya'da ok karak
teristik olduu zere, kentsel amalarla vergilendirilebilir
di. Daha sonralar, dier mlk trleri de vergiye konu oldu,
zellikle de para veya parasal deere sahip metaller. Topra
olmayan ehir halk, balangta, konumlar ne olursa olsun
yalnzca ehrin himayesinden faydalanyorlard.
ehir memuriyetlerine ve meclise katlma hakk, ok sa
yda deiiklik gsterdi. Buna gemeden nce, kentsel geli
menin neden Asya'da deil de Akdeniz havzasmda ve sonra
da Avrupa'da balad genel sorusu sorulmaldr. Kentsel
topluluun bymesinin ehir kardeliklerinin douuna
bal olduu belirtildii iin buna bir cevap verilmi bulunu
yor. in'de klanlarn esrarengiz sonu, Hindistan'da kastlarm
sonu, kentsel konfederasyonlarn oluma imknn ortadan
kaldrd. in'de atalar kltnn tayclar olarak klanlar,
yok edilemez nitelikteydi. Hindistan'da kastlar, kurtuluun
ve reenkamasyonun kendisine uyulmasna bal olduu zel
bir yaam tarznn tayclaryd. Sonuta, riteller asndan
kastlar karlkl olarak dlaycydlar. Hindistan'da karde
liin nndeki ritelistik engeller, klana tabiiyetin sadece
greceli olduu in'dekinden daha mutlakt. Yakm Dou'ya
doru gittike, engeller daha zayflamaktadr.

AVRUPA EHR / 163

Avrupa'daki Gelimelerin Temel Bir Unsuru Olarak

Yurttan Askeri Adan Yeterlilii
Avrupa'da kentsel topluluun kkenini aklamak iin bir
baka faktrler dizisi daha gz nnde bulundurulmaldr.
Bu faktrler, kentin askeri yapsnn, zellikle de bu yapnn
sosyo-ekonomik temelinin karakteristikleridir. Kadim me
deniyet merkezlerinden Yakn Dou ve Msr, nehir trafiini
dzenleme ve bir sulama politikas gelitirme gerei duyu
yordu. Bu, daha az bir lde in iin de geerliydi. Nehir
trafiinin dzenlenmesi iini yapmak ve sulama politikasn
icra etmek amacyla kraliyet brokrasileri gelitirildi. Bu da
tm ynetimin brokratikletirilmesine doru bir sre ba
latt. Bu sre, krala, personeli ve onlara salanan gelirler yo
luyla orduyu kendi brokratik ynetimi iine alma imknn
verdi. "Subaylar", "askerler" ve mecburi askere alma emir
leriyle devirilen ve despot tarafmdan tehiz edilip beslenen
ordu, onun askeri gcnn temeli oldu. Bu trendlerin sonucu,
askerlerin, sava aralarnn mlkiyetinden ve tebaann askeri
adan aresizliinin birbirinden ayrlmas oldu.
Yurttalarm kurduu hibir siyasal topluluk byle bir te
melde doamazd, zira askeriyenin kraliyet gcnden bam
szl sz konusu deildi. Kentli insan, askeri bir kii deildi.
Avrupa'da da durum hi farkl deildi. Roma mparator
luu zamanna kadar, kendi kendini tehiz etmi ordu (bir
kyl milisi, bir valyeler ordusu veya bir kentli milisi ol
sun) muhafaza edildi. Bireysel asker, bylece askeri bamsz
lktan yararlanyordu. Bu ilke, Chlodvvig'm kendi ordusuyla
ilikili olarak geerli olan ve kendinden tehizatl bir ordu-

1 6 4 /EHR

nun lordunun, ordu yelerinin iyi niyetlerine baml olduu

eklindeki konumunda zaten ima edilmektedir. Chlodwig'in
iktidar, tmyle gnll itaate dayanmaktadr. O, herhangi
bir bireysel yeden yahut kk gruptan daha glyse de
bir btn olarak tm birliklere kar ve hatta birlemeleri du
rumunda ounluuna kar bile gszdr. Lord, kesinkes
bamll yznden kr krne itaat den zorunlu brok
ratik mekanizmadan yoksundur. st dzey memurlarnn
kendisine kar birlemeleri durumunda lord bir k yolu
bulamaz, nk memurlar askeri ve ekonomik adan bam
sz olmakla kalmayp, aym zamanda kendi idari grevlilerini,
ileri gelenlerini ve yerel grevlilerini bu st dzey memurlar
arasndan semek zorundadr.
Kendinden tehizatl askerlerin kurduu askeri birlikler,
Avrupa'da lordun onlara yeni ekonomik taleplerle -zellikle
de parasal demelerle- yaklat her durumda ekillenmi
tir. Yalnzca Avrupa'da "snflar" bu birliklerden kmtr. Bu
birlikler, ortakla dayal, zerk kentsel topluluklarn kke
ninde yer alan temel unsurlardan biriydiler.
Kukusuz, in ve Hindistan'daki loncalar ile Babil'in
"simsarlar", kral zerine bask uygulamalarna imkn veren
ve onu kendilerini hesaba katmaya zorlayan finansal gce sa
hiptiler. Bununla birlikte, ne kadar zengin olurlarsa olsunlar,
bu durum, ehir sakinlermin birlemelerini ve ehir lordlarma
askeri bir tarzda etkinlikle kar koymalarn salamad. Buna
karlk, Avrupa'da Antikite'nin ilk dnemlerinden balayan
conjuratiolar ve birlikler, askerlik hizmetine ehil kentli taba
kalarn ittifaklaryd. nemli zamanlarda bu tabakalar, kendi
silahlarna sarlarak kendi karlar iin savaabiliyorlard.

3. BOLUM

ANTK VE ORTAALARDA
ARSTOKRATK EHR

Aristokratik ehrin Doas

ou kentsel oluumda yurtta meclisi (talya'da "parla
mento" denmektedir), topluluun en yksek resmi ve ege
men organyd, zira gerek ileri gelenler gerekse kentli toprak
sahipleri conjuratio'ya (yeminli ehir birlii) katlmaktayd. Bu
durum, ou kere resmi olarak da kurala balanyordu. lk
zamanlar, ileri gelenler aslmda tamamen basknd, ama ok
gemeden memuriyet ve meclis yelii, resmi olarak bile s
nrl saydaki aristokratik aile iin ayrld. Balangtan itiba
ren, aristokratik ailelerin meclis grevleri iin ehliyetli olduk
lar aka kurala balanmamakla beraber, bu konuda genel
bir anlay olutu. Bunun byle olmad yerlerde aristokrat
snfn ortaya k doal bir gelime idi. nk kural olarak,
ancak bu nitelie haiz ve ekonomik faaliyetlerinden zaman
ayrabilen kimseler meclise katlabiliyor ve ortak ynetim
sorunlarn tartabiliyordu. Bu durum, ngiltere'de aka
grlmekteydi. Bu lkede ilk zamanlar, kentin idari ilerine
katlmn bir klfet olduu dnlyor, ancak bir kamu g
revi olarak kabul ediliyordu. Ortaalarda kent halk, yln
standart toplantlarna (Ding) katlmak zorundayd. Ancak,
spesifik siyasi karlar olmayan yurttalar ise, planl toplant
lardan uzak duruyordu. Ortak ilerin ynetimi, doal olarak,

168 /EHR

servetleri ve askerlik iin liyakat sahibi olmalar (ki bu zellik

ler de mlkiyet ve askeri gce dayanyordu) nedeniyle sayg
duyulan kimselere devrediliyordu.
talya'daki parlamento kurumunun geliimine ilikin
belgeler, genel olarak bu kitle toplantlarnn, sadece ileri ge
lenlerin nerilerini oybirliiyle kabul eden veya kar kan
kesimleri temsil ettiini gstermektedir. lk dnemlerde bu
parlamentolar, kentsel ynetim tedbirlerinin belirlenmesini
hibir zaman kalc ve nemli bir tarzda etkilememiti. Bu
meclislerin yelerinin ounluu, sk sk, aristokratlara ba
ml kimselerden oluuyordu. Daha sonralar popolo (halk),
nde gelenlerin etkisinden bamsz bir organ olarak tezahr
etti ve zapt edilemez nitelikteki kent meclislerinin yerini ald.
Buna paralel bir oluum da, kentli insanlarn ok snrl sa
yda ve koullar yerine getiren temsilcilerinden oluan daha
kk bir meclisin ortaya kmasyd. Bu iki yapnn rekabeti,
eski parlamento'nun toplant celplerinin (ki Savonarola, bun
lara kar Floransa halkm uyaryordu), tiranlk ynetimleri
nin diriliine, popolo'nunsa devriliine iaret etmesi gerein
de apak grlmektedir. Bunlar, kar devrimlerdi.
Her ne kadar resmi hukukla her zaman uyumlu olmasa
da, zgr kent halk (burgess), zel bir nde gelenler kliinin
nclnde bir stat grubu olarak ortaya kmtr. Bunlarn
zelliklerini daha sonra ele almamz gerekir. Bu ileri gelenle
rin merkezi konumunun iki mmkn sonucu vard: bunlar,
ya kent ynetimimde kat ve yasal bir tekelleme oluturabilir
ya da gleri, bir devrimler silsilesiyle zayflatlabilir veya y
klabilirdi. Kent ynetimini tekeline almay baarabilmi ileri
gelenlere "aristokratlar", onlarm etkili olduklar dneme de
aristokratik ynetim denebilir.

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 169

eitli yerlerin aristokratik ynetimleri, zellikleri asn

dan tek tip deildi. Tek ortak unsur, toprak mlkiyetine ve
kendi ticaret kurulularndan kazanlmayan bir gelire daya
nan sosyo-politik g idi. Aristokratik ynetimi tanmlamada
topram yeri, Ortaa yaam tarzlarmdaki rolnden kaynak
lanmaktadr. O dnemde snflarn oluumu, valyelere has
yaam tarzm besliyordu. valye yaam tarz, silahlarla yap
lan yarmalara katlma ve fiefe sahip olma hakkna da iaret
ediyordu. Bu niteliklere sahip olmalar kouluyla aristokrat
lar, stat asndan, ehirli olmayan valyelerle eittiler. En
azndan talya'da ve Kuzey Avrupa'daki rneklerin oun
da, yalnzca tara valyeleriyle eit konumdaki tabakalar,
aristokratik tabaka saylyordu. zel durumlarla ilgili baka
bilgilere sahip deilsek, ayn ey, valye yaam tarzm ser
gileyen "ailelere" sahip her ehir iin a priori olarak varsayl
maldr. Kukusuz, dier biimlere doru yumuak geiler
kabul edilmelidir. eitli u rneklerde aristokratik ynetim,
spesifik olarak, bir kentsel asalet etrafmda gelimitir. Bu,
eski gelenekler nedeniyle kentsel gelimenin ticari smrge
politikas tarafndan belirlendii yerlerde zellikle doruydu.
Buna klasik rnek Venedik'tir.102

Venedik'te Tekelci-Kapal Aristokratik Egemenlik

Venedik'in gelimesi, balangta, son dnem Roma ve Bi
zans kamu ekonomisinin tad toplu dua zelliinin ortaya
102 Heinrich Kretschmayr, Allgemeine Staatengeschichie, I Abtl. Geschichte der Europischen Staaten,
35 Werke, Geschichte von Venedig. I. Bd. (1905); Ernest Maver, Italien, Verfassungsesch.. 2 Bde,
1909; B. Schmeidler, der Dux und das commune Venetiarum, (v. 1141-1229). 1902; Walter
Goetz, Die Enstehung d. Ital. Kommunen im frb. MA (S.B. Bayr. Ak. D. Wiss.. Phil.-hist. Abt. Jg.
1944 Heft 1).

1 7 0 /EHR

kard artan yerelleme tarafmdan belirlenmiti. Bu yerel

leme politikas, Hadrian'm hkmranl ile balayarak, as
kere almlarn da yerellemesine yol at. Yerel garnizonlarn
askerleri, giderek orada oturan nfustan deviriliyordu. Pra
tikte bu askerler, mlk sahiplerince kendilerine baml n
fustan (coloni) salanyordu. Askeri birliklerin (numerus) ko
mutanlar olarak tribuneler (avamm haklarm koruyan byk
memurlar), dux'a (lider) bamlyd. Tribuneler kurulu, resmi
bir litujik grevdi, ama ayn zamanda ilerinden salandkla
r mlk sahibi yerel aileler iin miras yoluyla geiyordu. Dier
yandan dux, sekizinci, yzyla kadar Bizans mparatorluu
tarafmdan atanyordu.
Tribune salayan ailelerin bir askeri soylular snf olu
turduu grlebilir. Bu askeri soyluluk, en eski kentsel aris
tokrasinin ekirdeini oluturmaktadr. Akdeniz blgesinde
para ekonomisinin d ve Bizans mparatorluu'nun
artan militarizasyonuyla birlikte tribunal soyluluun gc,
Roma'mn curia (kraliyet mahkemesi) ve defensores'inin (mu
hafzlarnn) gcnn yerini ald. Tm talya'da olana benzer
bir tarzda, Venedik'i ehir oluumuna gtren ilk devrim
(726), mevcut ikonoklastik ynetimi ve onun memurlarn he
def almt. Bu ilk devrimci dalgann elde ettii kalc zafer,
duxun tribunal soylular ve din adamalar tarafmdan seilmesi
oldu. Ksa bir sre sonra da doca'nn103 (Venedik dkas), d
manlaryla, yani soylular ve bapiskopos ile mcadelesi ba
lad. Bu atma, yzyl srecek, bu sre ierisinde doca,
kaltsal yolla geen patrimonyal bir ehir krall kurmaya
103 Topluluun bann adnn "dx" (liderjden "doca"ya deimesi, Emperyal Roma'dan Ortaalara
kaymaya iaret etmekledir.

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 171

alacakt. Gerek soylular gerekse bapiskopos, docann ikti

dar ellerinde toplam abalarna kar kacakt.
Ancak doca, Dou ve Bat imparatorluklarnca destekleni
yordu. Eski geleneklere uygun bir ekilde ve mevkiinin miras
yoluyla ele geiriliim gizlemek amacyla docann olunun
ortak-naib olarak kabul, Bizans mparatorluu'nun destek
ledii bir eydi. Alman imparatorunun yeeni VValdrada'nm
eyizi, son Candiano'ya,104 yabanc vasallarnm ve ayn za
manda da 812 ylndan beri docann rejiminin dayand ki
isel muhafzlarnn saysn artrma imkn verdi. Docann
ynetiminin tmyle kentsel ve de krallk-patrimonyal ka
rakteri, o zaman iin aka gze arpmaktadr.
Doca, aym zamanda byk bir maliknenin lordu ve bir
tccard da. Venedik'ten geen ark ile Avrupa arasndaki
posta trafiini tekeline almt. 960 ylndan sonra, kilisenin
uygulad yasak nedeniyle kle ticaretini de tekeline ald.
Doca, kilisenin protestolarna ramen bapiskoposlar, bara
hipleri ve rahipleri grevden alyor, greve atyordu. Yargnn
da bayd, her ne kadar Ding'in105 (yllk ehir toplantsnn)
ortak ilkesi uyarnca snrlamalara tabiyse de.
Yarg asndan stn bir makam olarak doca, yine de
yarg atayabiliyor, mahkeme kararlarm tartmal bir ekil
de geersiz klabiliyordu. Ynetimini, mahkeme memurlar
ve vasallar kanalyla ve ksmen de kilisenin yardmyla y
rtyordu. Kilisenin yardm, Venedik d politikasnn bir
arac olarak, doca tarafndan zellikle arzulanyordu. Doca,
bir ortak naibin atanmas yoluyla kendi beylik alam iizerin104 Doge Pietro Candianom IV (959-976). Cf. Krelschmayr, op. cit.. s. 401, 436.
105 Aslnda, "Diggenossenscahft" -tm yasal ortaklar grubu olarak topluluk.

1
1 7 2 /EHR

de dzenleme yapma eilimi tamakla kalmyordu. Ayn

zamanda, kamu mlkiyetinden ayrlmayan mahkeme ml
kn de kullamma ama iradesini de ortaya koyuyordu. Fi
losunu kendi zel aralaryla donatr, askeri birlikler besler,
zanaatkrlarm Palatium'a106borcu karlnda toprak rgatlar
(marabalar) kullanrd. Hatta rgatlk hizmetini zaman zaman
keyfi biimde artrrd. Ancak aktr ki buna, d politika ko
nusundaki artan basklar nedeniyle son are olarak bavu
rurdu. Bunun ok ileri bir adm olduu, 1032'de yol at ve
baaryla sonulanan bir isyanla grlmektedir.
Zanaatkrlarm docaya kar isyan da, docann gcn
krmak iin her zamankinden daha fazla frsat kollayan soy
lulara hizmet etti. Kendi askeri donanmna sahip olunan her
durumda olduu gibi, doca da her bireysel aileden ve ou
aile gruplarndan stnd, ama hepsinin ittifakndan stn
deildi. O zaman, bugn olduu gibi, ittifak son sz syler
di. Sonuta, doca artan finansal taleplerle klanlara yaklanca,
bir ittifak dourmaya yetecek derecede temel bir kara do
kunmu oldu.
Sonu olarak, ehirde (Rialto'da gerekleen) soylularn
egemenlii, olduka demokratik hukuki biimlerde balad.
Bu egemenliin ilk adm, docann olunun ortak-naib olarak
atanmasnn yasaklanmasyd. Miras yoluyla geie (Roma'da
olduu) bu darbe, pekl "Cumhuriyetin ilk prensibi" olarak
tanmlanabilirdi. Hak ve devlerin doca ile topluluk arasnda
datld (baka yerlerde hkmdar ile feodal beyler arasn
da olduu gibi) belirgin olmayan ve geici bir dnemden son
ra, seim koullar meseleyi halletti. Doca, resmi olarak, smr106 Augustus'un evinin yer ald Roma'daki Palatin Tepesi.

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 173

layc formalitelerle kat bir ekilde kontrol edilen maal bir

memur rtbesine indirildi. Soylularn birliinde docann top
lumsal konumu, bir "eitler aras birinci"ye dnt. Lenel'in
de107 doru biimde gzlemledii gibi, docann nceden d
balantlarnn destekledii iktidar konumu, yeni d politika
tarafndan snrlanmaktayd. Bilgeler Meclisi, 1141'deki olay
larn gsterdii gibi, d politikay kendi ellerinde toplad.
Soylularn ynetime katlmn kanlmaz klan eyin,
militan bir smrge ve ticaret politikasnn finansal gerekleri
olduu gr ok da alt izilecek bir gr deildir. Aym
ekilde, prensler aras savalarn bir para ekonomisinin ko
ullar atndaki finansal gerekleri, Avrupa ktasnda snflarn
artan gcn yerletirdi. mparator Alexius, Yunanllarn ti
cari hkmranlklarnn sonuna ve Venediklilerin Dou'daki
ticari tekellerinin balangcna iaret etmekteydi.108 Ticaret
karlnda Venedikliler de, Dou mparatorluu'na, deniz
korumas ve ska mali yardm sz verdiler. Venediklilerin
kamusal, klerikal ve zel servetlerinin giderek artan bir ks
m, Yunan imparatorluunun eitli ekonomik giriimlerine
(ticaret, her eit zanaat gelirleri, kamusal kiralamalar, toprak
mlkiyeti) yatrdlar. Venedik'in kendi korumas iin gelitir
dii sava gc, Latinlerin fethi savama katlmasna imkn
verdi ve bu sayede de Latin mparatorluu'nun mehur sekiz
de birini ele geirdi. Venedik docas Dndolo7nun (1343-54)
emirleri uyarnca tm smrge fetihleri, docann adma deil,
topluluk ve onun memurlar adna merulatrld. Docann
gcnn ortadan kaldrlmas sreci bu ekilde tamamlanm
oldu.
107 Wolter Lenel, Die Entstehung der Vorherscahft Venedigs on der Adria (Strassburg, 1897) ve Venezianischistriche Studien (Strassburg: Trbner, 1911).
108 Kretschmayr, A.g.e, s. 274.

1 7 4 /EHR

Kamu borlar ve toplum tarafmdan srekli yaplan finansal harcamalar, bu d politikanm ak doal sonularndand.
Bu finansal ykmllkler ise, ancak aristokratik ynetimin
aralaryla karlanabilirdi. Finansal adan ehliyete sahip tek
grup, eski ynetici aristokrasinin bir ksm idi. Kukusuz bu
grubun gc, ehirde ikamet etmeleri sebebiyle ticarete katlabilen ve komandit veya dier iletme sermayesini bor ve
rerek tipik biimde karl yatrmlar yapabilen yeni soylular ta
rafmdan daha da artrld. Sonuta aristokratik ynetici snf,
gerek parasal refah gerekse siyasi gc kendi ellerinde top
lamay baard. Venedik aristokrasisinin egemenlik kurmas
ve iktidar tekeline almas, docadan kurtulma srecine paralel
gelimitir. Buna karlk krsal kesimde artan bir hak kayb
sz konusuydu. On ikinci yzyla kadar, tm dkalktan olan
asl idareci sekinler, docanm Placitasma eklen katlyordu.
Gerekte bu, 1143 ylma ait belgelerde grlen commune
Venetiarum'un109 oluumuyla sona erdi. Bundan sonra mec
lis ve halkn setii ve docanm sadakat yeminini kendilerine
balad bilgelerin, mnhasran, rialto da yaayan ve kar
lar sermayenin denizar kullanmnda yatan byk toprak
sahipleri olduklar anlalyor. "Byk" (yasama) ve "kk"
(idari) bir sekinler meclisi (dignita) ayrm, 1187 sonrasnda
tm aristokratik ehirlerde bulunabilir.
Siyasi destei resmi olarak on drdnc yzyla kadar
elde edilmeye devam eden tm toprak sahiplerinin kent mec
lisinin dnda tutulmas; docanm, soylulardan oluan kk
bir semen kurulunca aday gsterilmesi; memurlarn seimi
nin, meclise katlmaya ehil ailelerle snrlanmas; yurtta lis109 Weber, Wirtschaftsgechiechte, s. 274.

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 175

telerinin resmi olarak sona erdirilmesi (1297'den 1315'e kadar

uygulanan Altn Kitap), Venedik tarihinin kesin bilinen b
yk gelimeleriydi, ama burada bizim amzdan bu gelime
lerin ayrntlarn vermeye gerek yoktur.
Venedik'te okyanus tesi politik ve ekonomik frsatlara
katlan ailelerin ak stnl, iktidarn aristokratik ellerde
tekellemesini kolaylatrd. Venedik'in anayasal ve idari tek
nikleri mehurdur, nk soylu ailelerin kat kontrol altmda,
aristokratik ynetim tarafndan, byk bir kara ve deniz ala
nn kapsayan bir patrimonyal devlet tiranl kuruldu. Aris
tokratlarn disiplini sarslmazd, nk Ispartallar gibi omlar
da tm iktidar aralarm baka yerlerde olabileceinden daha
kat bir ekilde resmi gizlilik altnda tutuyorlard. Balangta
bu, aristokratlarn i ve d karlarnn dayanmas (ki bir
liin muazzam tekelci kazanmlarma ilgi duyan her yenin
her zaman aka grd bir eydi bu) ile aklanyordu. Bu
dayamma, yelerin kolektif tiranla itaatim zorunlu kld.
Teknik olarak bu, bir dizi arala hayata geirildi: 1- glerin
rekabete dayal ayrm; 2- rekabete dayal iblm; 3- me
muriyete ksa sreli atamalar ve 4- bir kontrol sistemi. nem
li dairelere birbiriyle yaran resmi grevliler yerletirildi ve
uzmanlam ynetimdeki hemen tm farkl kurullara hem
yarg hem de ynetim yetkileri tannd. Sonuta, byk l
de, iktidar iin yarmaya zorlanyorlard. Bu durum, soylular
smfmdan devirilen memurlar arasndaki iblm ile de
destekleniyordu. Farkl memurlar, yargsal, askeri ve finan
sal ynetimden sorumluydu. Ayrca, memuriyete ksa sreli
olarak atamanm yarmda, on drdnc yzyldan itibaren bir
de siyasi engizisyon mahkemesi ("onlar meclisi") kuruldu.
Bu mahkeme, balangta, bireysel komplo vakalarma bak-

1 7 6 /EHR

mak iin kurulmasna ramen, siyasi sularn soruturulmas

iin daimi bir makama ve sonunda da soylularn tm siyasi
ve kiisel davranlarnn gzetim organna dnt. Sk sk
da, "byk meclisin" kararlarm bile geersiz kld. Bir tr
tribunal g kullanyordu. Hzl ve gizli prosedr iinde a
lma tarz, topluluktaki stn otorite konumunu kazandrd.
Soylular iin bir tehdit olan "onlar meclisi", tuhaf bir ekilde
teba nazarnda en popler makamd. Siyasal iktidarn dnda
tutulan tebaya, "onlar meclisi" sayesinde, soylu memurlara
kar etkili ve baarl bir ikyet kanal salanm oldu. Bu
anlamda, meclis, Roma'daki jri mahkemesinden ok daha
etkiliydi.110
Venedik'te iktidarn tekellemesi, sekinlere dayal kent
sel gelimenin zellikle pr ve u bir rneini temsil etmek
tedir. Etkisi tm talyan lkesine yaylmt. Giderek topluluk
lehindeki paral askerler tarafndan idame ettirildii iin de
sonuta aristokratik ynetim lehinde bir durum sz konu
suydu. Bununla birlikte, bamdan beri buna paralel bir olgu
vard. Askeri birlikler ile filo ve sava malzemelerinin yenilen
mesi iin yaplan demelerden baka, topluluklarm ok artan
harcamalar, finansr aristokratlara baml olmalarna yol
amt. Ynetimde de derinlere inen deiimlere yol at. Docaya kar mcadelelerinde aristokratlar, glendirilmi bir
kilise brokrasisinde kendilerine zel bir su orta buldular.
Docanm iktidarnn zayflamasnn, atama ihtilaf sre
cinde kilise ile devletin ayrmasnn ezamanl olarak ger
eklemesi, bir tesadf deildi. talyan ehirleri bu ayrma
dan kazanl kt, zira o zamana kadar patrimonyal ve feodal
110 Max VVeber, Rechtssozoligie, s. 465.

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 177

unsurlarn en byk destei, kendi kiliselerini kurmakla elde

ettikleri g idi. On ikinci yzylda bile kilise ve manastrlar,
d smrgelerde ynetimi bakalarna devrederek sekler
g aygtnn yerini ald, gereksizletirdi. Atama ihtilaf tm
bunlar deitirdi, nk siyasal iktidarla balantlarn kes
melerinin bir sonucu olarak kiliseler ve manastrlar, ynetim
den dlanmlard.
Ancak kiliselerin siyasal adan ntralize edilmeleri, ma
al laik memurlarm ihdas edilmesini gerektiriyordu. Balan
gta bu d smrgeler iindi ama bu gelime, Dandalo'nun
zamannda geici olarak durduruldu. Ksa dnemli atama
lar sistemi, sadece siyasi gerekelere dayanmyordu. Ayn
zamanda, bu atamalarda mmkn olduunca fazla kiiye
atanma srasnn gelmesine imkn tanma isteinden kay
naklanyordu. Ynetime katlmamn bir soylular tabakasyla
snrlanmas, lke ynetimine hkim bakentlerin brokratik
olmayan ve kat bir sekinler kurulunca ynetilmesi, tmyle
profesyonel bir memur snfnn douunun nne engeller
kard.

Dier talyan Topluluklarnda Aristokratik

Ynetim Gelimeleri
Venedik'te soylularm ynetimi zamamnda bile dier tal
yan topluluklarndaki gelime farkl bir seyir izledi. Venedik'te
tekelleme ve ehir soylular loncasmm yeni gelenlere kapal
tutulmas, baarl bir uygulamayd. lk balarda, yeni aile
lerin "byk meclis" iin liyakate sahip olanlarn halkasma
kabul edilmeleri, elbette ki, yalnzca soylularm, yenilerin siya
sal getiriini dikkate alarak verdikleri kararla oluyordu. Daha

1 7 8 /EHR

sonralar bu bile terk edildi. Yine bu balamda soylular, bir

karlkl gvenlik vastas olarak, yeleri arasndaki tm kan
davalarn dlad.
Soylularn darya kapal tutulma ve ierde pasifizasyonu ihtiyac, Venedik dmda ayn younlukla hissedilmiyor
du. Okyanus tesi ticari frsatlar, bir btn olarak soylu taba
kann bizzat varl asndan ve tek tek soylularn ekonomik
duruu iin baka hibir yerde bu kadar merkezi nemde de
ildi. Soylular arasmda her yerde kesintisiz iktidarlar dne
minde bile iddetle cereyan eden kan davalarnn bir sonucu
olarak soylular, sekinler dndaki tabakalar da hesaba kat
maya mecbur kald. Ayrca, aileler arasmdaki kan davalar ve
byk klanlarm birbirine kar derin gvensizlikleri, Venedik
tarz bir rasyonel idari yapnn oluumunu imknszlatrd.
Sonuta, dier topluluklarda zellikle toprak ve baml
insanlar bakmmdan zengin aileler yzyllarca, daha az zen
gin saysz aileyle ittifaklar yaparak birbirlerine kar durdu
lar. Bu "partiler", rakip aileler ve onlarn mttefiklerini resmi
grevlerden ve ehir ynetimmin sunduu ekonomik frsat
lardan dlamaya altlar. Mekke'dekine benzer bir tarzda,
herhangi bir verili zamanda, en azndan soylularm bir ks
mnn, memuriyet iin ehil olmadna karar veriliyor, hatta
bizatihi ehirde bulunmalar yasaklanyordu. Ancak, Arapla
rn nezaketinin aksine talyan topluluklarnn soylular, ou
kere, rakiplerini yasad ilan ediyor ve mallarna el koyuyor
du -siyasi havadaki ani bir deime, siyasi talihleri tersine evirinceye kadar.
Yerel kar topluluklarnn oluumu, bu uygulamalarn
doal bir sonucuydu. Bununla birlikte, Guelf ve Ghibelline

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 179

partilerinin oluumu, ksmen emperyal siyasetten kaynaklan

mt. rneklerin byk bir ounluunda Ghibellineler, eski
kraliyet vasallarmm akrabalar veya taraftarlaryd. Daha ka
lc olan geri kalan ksmda ise rekabet eden ehirler (zellikle
de yerel bazda rgtlenen soylular partisine sahip ehirler)
arasndaki bir snf kar tarafmdan oluturuldular. Bu yerel
partiler, zellikle de Guelfler, tzkleri ve kayt cretleri olan
nemli birliklerdi. Bireysel ehirlerin valyelerine salman
vergi rneinde kaydetme, Romallara kar ilerlemek iin Al
manlarn yapt kaytlara benzer kotalar biimini alyordu.
Her ne kadar eitimli valyelik, askeri faaliyetler iin ok
nemli idiyse de, ehrin askeri olmayan sakinleri, aristokratik
ynetim egemenliinde bile savalarn finansman asndan
vazgeilmez hale gelmiti. Askeri olmayan bu kentliler, soy
lularn rekabetinden zaman zaman avantaj salayan nc
taraf konumundayd. talya'da ve birtakm civar blgelerde
bir yanda onlarn adaletin rasyonel ynetilmesine ilgisi, dier
yandan da soylularn partilerinin karlkl kskanl, bir an
lama soylulardan oluan bir profesyonel memuriyetin partile
rin rekabetinin yaratt bolukta zel bir ekilde domasna
imkn tand. Podesta (sulh yargc) ynetimi, yerel aristokra
siden devirilen ve resmi olarak seilen ama gerekte birka
ailenin tekeline ald ilk zamanlarn tartmal "konsller"
ynetiminin yerini ald.111
Podesta'nm kkeni, tam da topluluklarn Staufic mpara
torlar ile youn atmalar dneminde gerekleti. Bu at
malar, hem ehrin i birlii hem de finansal hazrl ihtiyacn
111 Daha sonralar herhangi bir yarg anlamna gelmesine ramen, "podesta", talyan topluluklarnda
balangta zel bir onlama sahipti. Podesta, ehrin dndan getirilen bir yneticiydi -ehrin parti
savalarnda tarafszd. Bir tr hakem (arabulucu) idi.

1
1 8 0 /EHR

artrmt. Sistemin en mkemmel olduu dnem, on nc

yzyln ilk yansyd. Podesta, genellikle, ekimelerin para
lad bir toplulukta ksa bir sre ile ve en yksek yarg yet
kileriyle atanmaktayd. Bu kurum, olaanst kanun koyucu
bir savcmn ya da belki daha yerinde bir ifadeyle hakemin
(arabulucunun) baz zelliklerim tayordu. Podesta, seilmi
bir memurdu ve konsllerinkiyle karlatrldnda yksek
bir sabit maa vard. Mavirler (meclis yeleri, senatrler)
tarafndan veya tm talya'da tipik olduu zere bu amala
oluturulan bir kurulca seilen bir soylu kiiydi. ou kere
podesta'nm atanmas, kendi memleketindeki topluluu ile
mzakere edilirdi. Kendi topluluu bu atamay onaylamak
zorundayd ve zaman zaman da bu makam iin bir aday gs
termesi istenirdi. Atananlar ise, kendisine iyi muamele garan
tisi olarak rehineler ister, modem profesrler gibi koullar
hakkmda pazarlk eder ve cazip olmayan teklifleri reddeder
di. Podesta, kendi valye takipilerini ve zellilikle de asis
tanlar gibi hukukta deneyim sahibi yardmc elemanlarm da
beraberinde getirirdi. ou zaman tm personelini getirir ve
onlarn masraflarm kendi btesinden karlard.
Atama amacna uygun olarak podesta'mn temel grevi,
kamu gvenlii ve dzeninin, zellikle de ehrin huzurunun
korunmasyd. Askeri gten yalnzca zaman zaman sorumlu
olmasna ramen yargnn kontrolne sahipti. Tm grevle
rini meclisin kontrol altnda yerine getirirdi. Yasama zeri
ne etkisi snrlyd. Prensipte eylemleri iin kiisel olarak so
rumlu tutulmakla kalmayp, ayn zamanda getirildii mahal
de kasten sorumlu tutulurdu. Dier yandan, podesta veren
topluluklar, d greve mmkn olduu kadar fazla kii ver

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 181

meye byk nem atfederlerdi.112 Hanauer, yerinde bir ekil

de, bunun hem politik hem de ekonomik nedenleri olduunu
varsayyor. Memleketinden uzakta elde edilen yksek maa
lar, yerel soylular iin deerli bir arpalk oluturuyordu. Fa
kat podesta kurumunun tek bana en nemli zellii, onun
temsil ettii ve soylulua dayanan bir profesyonel memuriye
tin douudur.
Hanauer,113 on nc yzyln yalnzca drdnc on
ylnda altm ehrin on altsnda yetmi kii podesta'nm iki
makam; yirmi kii de alt veya daha fazla farkl makamn
igal ettiini kantlamtr. Sk sk da podesta, yaam boyu
bir kariyer olutururdu. Esas nemlerinin ilk yzylnda;
Hanauer'in tahminlerine gre, yaklak altm toplulukta po
desta olarak hazr 5400 grev vard. Dier yandan, emirlerin
de srekli olarak yeni adaylar olan soylu aileler vard. Ancak
podesta'nm idari nemi, resmi grevle bitmiyordu, nk
buna ilaveten birok yardmcya da hukuk eitimi verilmek
zorundayd. Soylulardan bir ksmnn, tmyle, kamuoyu ta
rafndan kat bir kontrole tabi olan objektif ynetim iin eiti
liyor olmas gerei de nemliydi. Baka tesadfi sonular da
ortaya kyordu: adaletin ynetilmesinin yabanc bir podesta
iin mmkn olabilmesi amacyla, hukuk kodifiye edilmeli,
rasyonel bir ekilde ayrmtlandrlmal ve yerel bir dengeye
kavuturulmalyd. lkeler iin duyulan bir kaygyla, huku
kun yerel blge iinde uygulanmas imkn dodu. Bu durum
da, hukukun rasyonel bir kodifikasyonuna, zellikle de Roma
hukukunun yaylmasna yol at.
112 Bir ehrin soylularndan birini baka bir yere podesta olarak yerletirmek, politik ve ekonomik
avantajlar getirebilirdi.
113 G. Hanauer, Das Berufspodestat im Jahrhundert (Institute for Eastem Historical Research), Vol.
23 (1900).

1
1 8 2 /EHR

ngiltere'de Kentsel Oligariye Kraliyetin Koyduu

Snrlamalar
Podesta, byk lde Akdeniz blgesiyle snrl bir ol
guydu. Kuzey Avrupa'da, rnein Regensburg'da baz paralel
gelimeler gzlenebilir. Burada 1334 ylnda ehrin yerli hal
k kent ynetiminden dlanm, yabanc bir valye ehrin
belediye bakan (burgomaster) olarak atanmt. Bu yabanc
valyenin makam, daha sonra yzyl boyunca baka yaban
c bakanlarca dolduruldu. Bu dnem, nceleri aile kavgala
rnn, savalarn ve srgne yollanm soylularn paralad
bir ehirde, greli bir bar dnemiydi. Ancak, Kuzey Avrupa
iin tipik bir dnem deildi.
Venedik'te, kesinti olmakszn, sekinler ynetiminden
bir ehirli soylu snf karken ve geri kalan talyan topluluk
larnda aristokratik bir ynetim gelimelere nclk ederken,
kapal bir aristokratik ynetimin douuna Kuzey Avrupa'da
da rastlanyordu, ama farkl bir temel zerinde ve tersi mo
tiflerle. Ingiliz kent oligarisinin geliimi, u bir rnei temsil
etmektedir.
ngiltere'deki gelimeler asndan kraln gc nemliydi
-her ne kadar bu g, balangta ehrin karsna (Norman
fethinden sonra bile) dikilmemise de, Hastings savandan
sonra Fatih William, Londra'y g kullanarak almaya a
lmad. Bu kente sahip olmamn ngiliz monarisi iin ok
nemli olduunun farknda olduu iin, ehir sakinlerine
tavizler vererek ve szlemeler yaparak onlarn saygsn ka
zanmay baard. Papaz ve kraln atad /'portreeve"nin114
114 Bir limann en yksek yargc.

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 183

meru otoriteleri temsil ediyor olmalarma ramen, Londra

aristokratik ynetiminin sesi, Anglo-Sakson krallarn nere
deyse tm seimlerinde nemli bir arlk tayordu. Kent
halk, kendi gnll rzalar olmakszn ngiliz kralnn kent
zerinde egemenliinin olmad yorumlann bile benimsi
yordu. Stephen'in115 zamannda bile kent halk, kraliyeti tas
dik iin toplanmt. Ancak sadakat yemininin hemen arka
sndan fatih, Londra'da kendi kalesini ina etti. Bundan byle,
her ehir gibi Londra da prensip olarak fatihin keyfine gre
vergi ykmllne tabiydi.
ngiltere'de Norman dneminde ve mparatorluun bir
lemesinin sonucunda ehirlerin askeri nemi azald. Bu d
nemin zellikleri; dardan ynelen tehditlerin azalmas ve
ehirlerin dnda kendi istihkm kalelerini ina eden byk
feodal baronlarn ykselii idi. Bu uygulamayla baronlar, tal
ya dnda Avrupa'da karakteristik bir model erevesinde,
feodal askeri gc ehir halkmdan ayrma srecini balattlar.
talya'nn aksine ngiliz ehirleri, tara zerindeki neredeyse
tm hkimiyetlerini kaybettiler -nceden bu hkimiyeti eh
rin an iin srdryorlard. ehirler ekonomik irketlere
dntrldler. Baronlar da kendi paylarna, ayrcalklar
vermek suretiyle ehirler kurmaya baladlar. Bu ayrcalk
lar, duruma gre ok byk deiiklikler gsteriyordu. Fakat
ngiltere'de ehir halknn krala veya ehrin soylularna kar
savatna dair hibir bilgi yoktur. Ne de kraln veya baka
baz soylularn kalesinin, kral zorlamak amacyla (talya'da
olduu gibi ehrin dna karmak amacyla) g kullanarak
ortadan kaldrmaya alldna dair bir bilgiye de rastlam
yoruz.
115 B. Stephen (1154), Halefi, Henry II. Plantogent.

1 8 4 /EHR

Bundan baka ngiltere'de, lordla savaan veya kraln ata

d yarglarn yerini seilmi memurlarn ald zerk bir
yarg sistemi hakkn vermeye zorlayan bir ehir milis kuvve
tine dair bilgiler de yoktur. Yine ehirlerin kazand beratlar
(artlar) ve kodifiye edilmi bir hukuk yapsnn varl bilin
memektedir. Kukusuz, kraliyet kararlar ile ngiltere'de zel
kent mahkemeleri ortaya kmtr. Bu kararlar, kent halkna,
dello olmadan rasyonel bir mahkeme sreci tamyordu. Za
man zaman bu mahkemeler, kraliyet yarglamalarnn yeni
liklerini, zellikle de jriyi reddederdi. Bununla birlikte, hu
kukun oluturulmas ii, kraln veya kraliyet mahkemelerinin
elinde kald. Kral, feodal soylularn gcne kar kenti kendi
yarmda tutabilmek amacyla zel bir yarg stats vermiti. Bu
adan talyan ehirleri de, feodal dnemin tipik atmalarn
dan kazanl kmtr.
Bununla birlikte, kralm gnll olarak verdii yarg ay
rcalklarndan daha da nemlisi, ehirlerin mali ynetimi
alanmda kazandklar zerklikti. Bu, kralm stn konumunu
teyit eden bir gerekti. Kraliyet mant asndan Tudorlar
zamanna kadar ehir, bir vergi kayna olarak nemliydi. e
hir halknn ayrcalklar ve trafik tekelleri karlnda kent
halkma zg vergi sorumluluu sz konusuydu. Vergi topla
ma ii baka kimselere verildii iin (iltizam), en zengin kra
liyet memurlar, doal olarak bu rant alan en nemli giriim
ciler olan kentliler konumundayd. Kentliler, ehir vergilerini
(firma burgi)116 toplama hakkm toptan bir miktar karlnda
alarak, rakiplerini giderek saf d brakmada baarl oldular.
Ayrca, zel deme ve hediyelerle, daha fazla ayrcalk kopar
11 6 Max Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, s. 799; Jul. Hatscheck, Englisches Staatsrecht, I. 35.

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 185

may da baardlar. Bunlardan en nemlisi de erifin seilmesiydi.

Daha sonra greceimiz zere, ak derebeylik karla
r olan gruplara (ki kent halk arasnda genellikle vardlar)
ramen, ngiliz ehrinin oluumunda tamamen ekonomik
ve finansal karlar belirleyiciydi. Gerekten, kta Avrupa's
kentlilerinin conjuratio'suna ngiltere'de de rastlanyordu,
ama burada tekelci bir loncann oluum modelini izlemitir.
Ayrca, ngiltere'de her yerde grlmemektedir. Szgelimi
Londra'da yoktur. Dier pek ok ehirde lonca, mali demele
ri garanti altna almas sebebiyle ehrin birlii iin belirleyici
oldu. ngiliz loncas, Kln'deki Richerzeche (Zenginler Kul
b) gibi, ou kere yeleri zerinde kendi yarglama hakkna
sahipti, ama kentliler olarak deil, lonca yeleri olarak. Ne
redeyse her yerde lonca, hukuken olmasa bile fiilen, ehrin
ynetici birliiydi.
Baka yerlerde olduu gibi burada da kentli olanlar, kra
la vergi (koruma, yarg hizmetleri vs. vergileri) verenlerle s
nrlyd. Yurttalk stats baz kent sakinlerine verilmedii
gibi, ehirde ikamet etmeyen birtakm snflar kentsel haklara
sahiplerdi. Toprak sahiplerinin yannda, kural olarak, aris
tokrasinin alt tabakalar da kent birliine dhildi. On ikinci
yzylda Londra'da neredeyse tm soylular, papazlar ve ta
rada grevli memurlar, topluluk yesiydiler ve srf ehirde
evleri olmas hasebiyle ikamet ediyor saylyorlard. Gerek
te Londra, kraliyetin ve brokrasinin merkeziydi. Bu, Roma
Cumhuriyeti'ne paralel bir olguydu ama onun koullarndan
birtakm sapmalar gsteriyordu. Yurttalk vergisi ykn
kaldrma durumunda olmayan fakat yalnzca zaman zaman

1
1 8 6 /EHR

kraliyet vergilerini deyebilen her birey, aktif kentli tabaka

nn dnda kalyordu. Mlkiyete sahip olmayanlar da zel
likle darda kalyordu. ehrin tm ayrcalklar, kraln veya
lordun keyfi tasdik yorumuna dayanyordu.
Bir adan ngiltere'deki kentsel gelime, talya'dakinden
farkl bir seyir izledi. irket kavram nihayet ngiliz hukukun
da kabul edildii zaman, ehirler, snflar sistemi ierisinde
ayrcalkl irketler haline geldiler. Bu irketlerin yneticeri,
zel bir hukuki unvan kazanmandan doan bireysel haklara
sahipti. Bu, bir lde, bireysel haklarn, bireyler ve irketler
tarafndan ayrcalklar olarak kendilerine mal edilmesi gibi bir
eydi. Ayrcalkl "irket"ten (company), lonca ya da anonim
irkete (corporation) akc bir gei sz konusuydu. Yasal bir
smf olarak kentlilerin zel konumu, bnyesinde, yar-feodal
ve yar-patrimonyal karakterdeki ulus ile snflar federasyo
nundan kopardklar bir ayrcalklar ynm barndryordu.
Yurttalk, siyasal bir ittifaka yelikten domuyordu; birliin
dnda bir eydi.
Balangta ehirler, kydekilerden farkl olarak, kral
kar kutsal ykmllklerle dolu zorunlu birliklerdi. Kral
ve malikne lordlar tarafmdan kurulan ok saydaki ehirde
haklarda eitlik ve zel ayrcalklara dayanan snrl zerklik,
toprak mlkiyetine sahip mukim kentliler iin geerliydi. lk
zel loncalar, kraliyetin verdii ayrcalklarla tannm, finansal sorumluluun garantisi olarak kabul edilmiti. Sonunda,
ehrin kendisinin bir irket kurma hakk kazanmasyla, geli
me tamamland.
Londra, kta Avrupa'sndaki anlamda bir kentsel toplu
lua dnt. I. Henry, Londrallarn kendi eriflerini se

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 187

melerine izin verdi. On ikinci yzyln sonundan beri, kent

halknn birlii olarak topluluk. Kral John tarafndan tannd.
Kral, toplulukla ilikisini, topluluun banda bulunanlar ile
erif ve scabini (jri yeleri) gibi seilen belediye bakan yo
luyla kuruyordu. On nc yzyln bandan itibaren sca
bini, ayn saydaki mavirle birleerek bir konsey oluturdu.
Topluluun Middlesex/te eriflik makamm oluturmas, ci
var yerleim yerleri zerinde bir egemenlik kurmasn sala
d. On drdnc yzylla birlikte Londra belediye bakanl
makam, bamda bir de "lord" unvann barndryordu.
Siyasal topluluklar oluturma ynndeki ara sra grlen
balang gelimelerine ramen geri kalan ehirlerin oun
luu, zel ayrcalklar ve dikkatlice dzenlenmi irket hak
laryla zorunlu birlikler olarak kaldlar. Loncann gelimesi,
daha sonra tartlmal; ama burada loncalarn kentlerin konu
munu deitirmedii belirtilmelidir. Loncalarn tzklerinin
mi yoksa sekinlerinkinin mi stn geleceine ilikin ihtilafn
zmnde kral arabuluculuk yapmt. ehirler, parlamen
ter snflarn keyfi vergilendirmeye kar kolektif bir koruma
oluturmalarna kadar vergi hesaplamalar konusunda krala
ykmllk tamaya devam etti. Bu koruma, hibir ehrin
veya bir ehirler topluluunun tek bana elde edemeyecekle
ri bir korumayd. Bu arada, aktif vatandalk haklar da birlik
yeleri iin miras yoluyla geiyordu. Baz birliklerde yelii
satn almak mmknd. Her ne kadar fark trde deil esasen
derecede idiyse de, ngiltere'deki kentsel gelimenin birtakm
zellikleri, bu lkedeki kendine zg irketler hukukundan
kaynaklanyordu. nk lkesel irket kavram ngiltere'de
ortaya kmamt.

1 8 8 /EHR

ngiltere'de irket kavramnn zel geliimi, kraliyet y

netiminin bymesine balyd. Kraliyet ynetiminin geli
imi, hi kesintiye uramad, hatta Tudorlar'm tahta geme
sinden sonra daha da geniledi. lkenin siyasi entegrasyonu
ve hukukunun birlii, bu gce dayanmaktayd. Hz artan bir
kraliyet gcnn varlnn bir etkisi, ekonomik ve politik
adan ilgili taraflarn kendilerini, tek tek kapal kentsel toplu
luk yerine bu gce gre ayarlamalaryd. Ekonomik frsatlar,
sosyal avantajlar, garantili tekeller ve ayrcalklarnn inen
mesi halinde zm aray, ehirden deil kraliyet gcnden
beklenirdi.
te yandan finansal adan krallar, ynetimlerini yerine
getirebilmek iin, ayrcalkl tabakalara son derece bamly
dlar. Bu tabakalardan korkarlard. Bu yzden de krallarn si
yasi stratejisi, merkezi parlamentonun kontrol altna alnma
sn hedeflerdi. Aslnda krallar, kentsel kompozisyonu ve tek
tek ehir meclislerinin kompozisyonunu, ancak parlamenter
siyasetin lehine ve sekinler oligarisini destekleyerek etkile
meye altlar. ehir sekinleri de kendi paylarna, merkezi
ynetimden, ayrcalksz tabakalara kar kendi tekellerinin
garanti edilmesini bekliyordu.
Merkezi bir brokratik aygtm yokluunda ve kraliyet
gcnn merkezilemesinin sonucunda krallar, sekinle
rin ibirliine bamlyd. Sonuta ak eliki ortaya kt.
ngiltere'de kent halknn gc, kendi askeri glerinden zi
yade, esas olarak negatif bir sebeple gereklemitir. Nega
tif sebep, feodal ynetimin, ekonomikman gl sekinlerin
srekli destei olmadan lkede daimi bir egemenlii devam

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 189

ettirememeleriydi. Bu sekinler de, ancak, bir kart g olu

turularak kontrol altnda tutulabilirdi.
Ortaa'da ngiliz ehirlerinin byk bir ounluunun
askeri gc, grece nemsizdi. ehir sakinlerinin finansal
gleri de baka bir hikyeydi. Bu finansal gleri, parlamen
todaki "avam" snflar sisteminde ayrcalkl bir ehirli snfn
etkisinde grlmektedir. Yerel tekellerin smrlmesi dn
da bulunan her ekonomik kar, burada odaklanyordu. Bu
rada ilk defa ulusal bir kentliler smf dodu. Bu tabakann
adalet mekanizmas ve parlamento ierisindeki artan gc
(sekin snflardan oluan bir devletteki gleri) bireysel top
luluklarda kuvvetli siyasi bamszlk hareketlerinin geliimi
nin nn ald. ngiliz kent oligarisinin kentsel-ticari karak
terini de belirlemi oldu.
Sonu olarak; siyasi birliin temelim oluturan ey, kent
sekinlerinin yerel karlar deil, yerel tesi karlaryd. Yak
lak on nc yzyla kadar ngiliz ehirlerinin geliimi,
Alman ehirlerine paralel oldu. Bu dnemden sonra, giderek
"gentry"nin (soylulardan hemen sonra gelen snf) egemen
lii altma girdi. ngiltere'deki bu sekinler ynetimi, ktadaki
ehirlerin greli demokrasinin aksine, hibir zaman kmlama. d. ehir meclisi yelii gibi balangta yllk seimlere daya
nan makamlar, giderek mr boyu igal edilmeye balad. Bu
kentsel makamlar, ou kere, civardaki malikneli lordlarm
atamas veya patronajyla datlyordu. Bununla birlikte, de
indiimiz nedenlerle, kraliyet ynetimi, baml ehirlerde
toprak sahibi aristokratlarm oligarisini desteklemitir.

1 9 0 /EHR

Kuzey Avrupa'da Siyasi Sekinlerin ve Loncalarn

Egemenlii
Kuzey Avrupa'daki kentsel gelime, Ingiltere'dekinden
de talya'dakinden de farklyd. Bu blgede aristokratik yne
timin geliimi, kalk noktasn, ekonomideki farkllklardan
ve kentli birliklerinin kurulu zamanndaki snflardan alm
tr. Bu, yeni kurulan ehirler iin de geerliydi.
Freiburg'daki yirmi drt conjuratores, ilk zamanlardan
itibaren finansal ve politik adan ayrcalklyd: vergi baklklarma sahiptiler ve konsl olarak atanyorlard. Ancak
yeni kurulan ehirlerin ounluunda ve Kuzey'deki pek ok
deniz kys ehrinde tccarlar doal olarak pltokrasi- ve
(zenginler ynetimi) meyletmelerine ramen, meclis yelii
ne konulan resmi snrlamalar ancak tedricen hayata geirildi.
Pltokrasi, aa yukar yle yerletirildi. Deneyimli insanla
r mecliste tutmaya duyulan objektif gereksinim ve meclisin
kendi halefine ilikin nerilerine kulak asma gelenei, bir za
manlar serbest olan meclis yeliine adayln kstlanmasna
yol at. Meclis, sabit bir aile evresine teslim edildi. Byle bir
gelimenin modern koullar altnda bile olabileceini unutma
mak gerekir. Kent halknn oy hakkna ramen Hamburg'da
senatonun da hayata geirilmesi, .akn zamanlarda benzer bir
seyir izleyecekti. Hamburg'dalki trendin ayrmtlarm burada
ele almak gerekmez, fakat her halkarda, benzer eilimlerin
her yerde kendini gstermi olduun belirtmeliyiz. Yalnzca,
resmi ve yasal anlamda tasarlanma dereceleri bakmndan
benzersizdiler.
Meclis yelii ehliyetini tekeline alan aileler, dlanan
kent halk arasmda gl muhalif karlar organize olmad

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 191

srece bu kontrol srdrebilirdi. Ancak dlananlarla bir

kar atmas ortaya kar kmaz veya dlananlarn zg
veni (refah, eitim ve idari iler iin hazr olmalar bu zgve
ni besliyordu) iktidardan dlanmalarm artk ho grmeyecek
derecede artar artmaz, yeni ehir devrimleri ihtimali kapdayd.
Kuzey ehirlerindeki durum yeni devrimci hareketler iin
uygun olur olmaz, yurttalarm yeminli birlikleri yine bu devrimlerin tayclar oldu. Loncalar, bu yeni devrimleri des
tekliyordu veya onlarla zdeti. Bu balamda, "lonca" kav
ramm, mnhasran ve hatta esas itibariyle bile "zanaatkrlar
loncas" ile zdeletirmemek nemlidir. Sekin ailelere kar
hareket, hi de zanaatkarlarn bir eylemi deildi. Lonca devrimlerinin deiken baars, u rneklerde, meclisin tama
men lonca yelerinden olumasma yol aabiliyordu. Bu du
rumda yurttaln kendisi de lonca yeliine balyd.
Lonca ynetiminin ykseliiyle birlikte ilk defa, kavramm iktisadi anlamyla "kentli snfn" ehir ynetimine genel
katlm gerekleiyordu. Lonca ynetiminin gerek baary
yakalad her yerde ehir, buna uygun olarak, dsal gcn
en st seviyede gelitirmeye, i politik bamszln da aza
miye karmaya balad.
Buradaki olaylarla Antik dnem ehrindeki "demokra
tik" geliimin benzerlii aktr. .. yedinci yzylla birlikte
soylularn egemenliindeki kadim ehirlerin ou, demokrasi
iin rpman geni bir tabakann birdenbire politik ve ekono
mik iktidara ulamasma tank oldu. Kadim ehrin (polis) fark
l temeller zerinde ykselmesine ramen, benzerlikler vard.
Ancak bunlar incelemezden nce, kadim dnem sekinler
ehrini Ortaa'nkiyle karlatrmak yararl olur.

1 9 2 /EHR

Antikite'nin Karizmatik Klanlar

Hi deilse Truva ve Miken'de, Yunan anavatannn Miken kltr, daha kk boyutlarda da olsa arki zellikler
tayan patrimonyal bir kralla brnd. Klasik dneme ka
dar eine rastlanmayan ve buralarda srdrlen inaat prog
ramlan, tebaya empoze edilen bedel karl mlke tasarruf
etme sisteminin boyunduruu olmadan dnlemezdi. He
saplamalarda kendi yazm kullanan, Msr slubuyla kayt
tutan bir ynetim, ark'tan Kbrs'a Helen kltr alannn
snrlarnda byk bir gelime gsterdi. Patrimonyal ve b
rokratik zellikler tayan bir ticaret ve depolama ynetimiy
di bu. Buna karlk, daha sonralar ama hl klasik dnem
Atina'smda, yazl olmayan ve neredeyse tamamen ifahi bir
ynetim sergileniyordu. Yaz sistemi, hatta bir bedel karl
mlkleri tasarruf sistemine dayal tm bir kltr, iz brakma
dan yok olup gitti.
lyada'daki gemi yolcular listeleri, ok geni blgeler
zerinde hkm sren ve babadan oula geen krallarn ada
larn ihtiva etmektedir. Bu blgeler arasmda, daha sonrala
r ehir olarak bilinen ama byk ihtimalle sadece kaleden
ibaret olan saysz mahal de vard. Yneticilerin bu "kentsel"
mahallere dalm, bir mahalli Ail'e fief olarak vermeye ha
zr olan Agamemnon tarafmdan gsterilmektedir. Mahallerin
yaplan, ksmen Truva'da grlmektedir. Burada, yalar ne
deniyle askerlik hizmetinden muaf olan ve asil hanelere men
sup yal adamlar, kraln danmanlar olarak grev yapyor
du. Aym yerde, ynetimin yaps da grlmektedir. nk
Truva'da, Hektor sava kral iken Priam'm, anlamalarn im
zalanmas iin bile getirilmesi gerekiyordu. Yazlm olmas

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 193

ihtimali bulunan sadece bir belgeden bahsedilmektedir. Aksi

takdirde her durum, ynetimin, bedel karllmda mlke
tasarruf etme sistemine ve patrimonyal bir kralla dayand
ihtimalini darda brakmaktadr.
Krallk, klan karizmasna dayanyordu.117 Bununla birlik
te, ehrin yabancs olan Aenas'a gre, Ail'i ldrd tak
dirde kendisine Priam'm makamnn verilecei sz verildi.
Krallk bir mlkiyet olmaktan ok, grev (ofis) gibi bir "onur"
olarak alglanyordu. Kral, ordunun nderiydi ve soylularla
birlikte mahkeme yelerini oluturuyordu. Krallk sfatna
haiz olduu iin de tanrlarn ve insanlarn temsilcisi olduu
dnlrd. Ancak, kraln nderlik etmeye ne derece hakk
olduu, Odesa'da grlmektedir. Burada kraln gc, tekrar
tekrar, dzenli otoriteden ziyade kiisel nfuza balanmak
tadr.
Yine Yunan tarihinin bu dneminde denizar askeri se
ferler, devirme esasndan ok birilerinin peinden giden ma
ceraclara dayanma zellii gsteriyordu. Hatta yoldalara,
Makedon krallarm ordularndaki gibi hetairoi (takipi-macerac) bile deniyordu. Odysseus'un gsterdii gibi, aslmda,
kraln uzun yllar ortada grnmemesi, hibir ekilde ciddi
bir tedirginlik kayna deildi. Odysseus uzakta, Ithaca'da
117 "Karizma" kavram, Weber tarafndan, kavramn "Tanr vergisi" anlamnda kullanld erken H
ristiyanlk dnemi szlnden alnmtr, ilk defa Rudolf Sohm tarafndan Kirchenrecht'te kulla
nlmtr. Burada, liderliin zeminine, yani otoritenin temeline iaret etmektedir. Otorite, bireysel
bir kiinin spesifik ve istisnai kutsiyete adanmlna kahramanlk veya rnek karakterine, veya
onun aa kard veya takdir ettii normatif kalplara dayand zaman karizmatiktir. Devaml
toplumsal dzen iin, toplumsal dzenin karizmatik liderin lmnn (yahut karizmann yitirilme
sinin) tesinde srdrlmesinde nemli bir problem yatmaktadr. Srekli dzeni salamann bir
biimi, karizmann, bireyden iinde i grd yapya yeniden tahsisi yoluyla gereklemekledir.
Eer bu yap bir klan ise ve karizma, kalann ba olmas hasebiyle bireye verilirse, bu durumda
"klan karizmas"ndan veya Weber'in sk sk yapt gibi "kabile karizmas"ndan bahsedebiliriz. Bkz.
Max Weber, trans. By A. M. Henderson and Talcott Parsons, The Theory of Social and Economic
Organization (New York: Oxford University Press, 1947). s. 328.

1 9 4 /EHR

iken ortada kral yoktu. Odysseus, hanesini kraliyetle hibir

balants olmayan bir danmanna emanet etmiti. valye
ler ordusunun gerek mcadelesi, sradan askerlerin kk
bir rol oynad bireysel bir kahramanlar sava eklinde ce
reyan etti.
Homer'in iirlerinin baz ksmlarnda ehirdeki siyasi
pazardan bahsedilmekle birlikte, ehrin Ismaros'u, "kale"
anlamma da gelebiliyordu. Fakat bu, her halkarda bir bire
yin deil, Kikones'in kalesiydi. Pazarda, servetleri nedeniyle
askerlie ehil olan soylu ailelerin ihtiyarlan, Ail'in koruma
s altndayd ve etraflarna hayranlarm toplamlard. Orada
bulunan ahali de, taraflarn konumalarma alklarla tepki
veriyordu. Pazarda, Telemachus'tan ikyet, askeri adan
ehil sekinler arasmda bir tartma konusuydu. Tartma, bir
hanedan armacs tarafndan dzenleniyordu. Durum gs
teriyor ki, kral ve soylularla birlikte kendi sava arabalaryla
savaa katlan toprak ve gemi sahipleri orada bulunuyordu.
Kral Laertes'in kendi arazisine ekilmesi, emekliye ayrlma
syla edeerdi.
Almanlar arasmda olduu gibi, aristokratik ailelerin er
kek ocuklar, kahramann takipileri-maceraclar (hetairoi)
olarak prensin Odesa'sma katlyordu. Phaaken118 arasmda
soylular, halk konukseverlik amal hediyelere yaplan mas
raflara katlmaya zorlama hakkna sahip olduu iddiasmdayd. zgr kyllerden hi bahsedilmiyor ama hibir yerde
lkenin ovalk kesimlerinin tm sakinlerinin soylularn vasallar veya onlarm arazilerini koullu olarak kullanan kiiler
118 Odyssey 6, 2 59 , 293.

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 195

sayld da ne srlmyor.119 Theresites rnei, bir sava

arabasyla savaa gitmeyen sradan bir askerin bile zaman
zaman lorda kar sesini ykseltebilme cesaretine sahip ol
duunu gsteriyor. Kukusuz bu, snfa (rtbeye) saygszlk
olarak deerlendiriliyordu.
Kraln sava nderi olarak ilevi yeterince ak, ama kral
ayn zamanda gndelik i ilerle de urar. Kendi yatan ya
par, bahesini kazar. Onun sava yoldalar, gemilerin dme
nine kendileri kumanda etmektedir. te yandan, satn alman
kleler, bir "kleros" (bir parsel geimlik toprak) elde etmeyi
umabilir. Satn alman kleler ile topra kiralayan mteri
ler arasnda henz bir fark yoktu. Bu ayrm daha sonralar
Roma'da bariz bir ekilde kendini gsterecektir. Patrimonyal
bir hane halk ekonomisi, tm ihtiyalar tatmin etmekte
dir. Yunanllar, kendi gemilerini korsanlk iin kullanrlard.
Zamann ticaretine bar hkimdi ama yine de Fenikelilerin
elindeydi. Pazara ve soylularm ehirde ikametine ilaveten, iki
nemli olgu daha grlebiliyordu. Daha sonraki dnemlerde
yaamn tm alanlarma hkim olan agoneler (yarma),
valyelikteki onur kavramndan ve eitim alannda genlere
askeri eitim verilmesinden dodu. Dsal rgtlenmesi de
sava kahramanlarnn (Patrocles) cenaze kltnde kendini
gstermektedir. Agoneler, daha Homer zamannda soylula
rn yaam tarzna egemen olmutu. O dnemim ikinci byk
olgusu ise, zamann deist karakterdeki cin ve eytan bilimine
(demonoloji) ramen tanrlarla tamamen snrsz ilikinin or
taya kdr. Homer epiklerinde tanrlar konusundaki iir
119 Bu, H om er'in iirleri iin olduka dorudur. Ancak, Hesiod'un (.. 8. yzyl), byle bir zgr
kylln kantn sunduunu da belirtmek gerekir.

1 9 6 /EHR

lerdeki ar serbestlik, daha sonra Eflatun iin zdrap verici

olacakt. Bu seklerlik, ancak gler neticesinde, zellikle de
gerekletii sralarda eski tapmak ve mezarlarla birlikte ya
ama ansnn bulunmad okyanus am gler neticesinde
ortaya kabilirdi. Sonuta, daha nceki bir dnemin etkileri,
daha sonra ortaya kan etkilerle beraber srp gitmektedir.
Bu, baka eylerde de grlmektedir. rnein, Homer'in iir
lerinde tarihsel aristokratik ehrin soylu svarileri yoksa da
ar zrhl piyadelerin sava (ki daha sonralar, sradan asker
lerin er ve erbalar olarak disiplin iinde organize edilmele
riyle ortaya kmtr) dikkate deer biimde anlatlmaktadr.
Sonuta, byk lde farkllklar arz eden dnemler, etkile
rini iirlerde gstermitir.
sparta ve birka baka ehir rnei dnda klasik Yunan
dneminde klan karizmasna dayanan krallk, yalnzca blk
prk ve benzerlikler erevesinde bulunmaktadr. Ortaya
kt zaman da hep bireysel olarak bir ehir zerindeki kral
lk biimindedir. Bir klan karizmas biimi olarak krallk, kut
sal otoriteyle mcehhezdir. Bununla birlikte, sparta ve Roma
gelenekleri dmda, soylulara karlk karizmatik klan krall
na yalnzca onursal ayrcalklar dmekteydi. Gerekte, soylu
lar, bazen krallar olarak tarif edilmektedir.
Yunanistan'a ait rnekler, kraln bu gcn, arac tica
retten (kendisi ticaret yaparak, kontroller uygulayarak veya
cret karlnda ticarete koruma salayarak) biriktirdii ser
vet ynna borlu olduunu gsteriyor. O dneme egemen
olan valye savalar, kendi sava arabalarma, gemilerine
ve takipilerine sahip soylularn askeri bamszlna daya
nyordu. valyeler sava, kraln sava tekelim krd. Byk

r
ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 197

ark imparatorluklarm izleyen dnemde Msr'daki ve Ke

nan'daki byk emperyal g younlamalar zlme srecindeydi. Dier yandan Lidya gibi daha somaki dnemlerin
imparatorluklarysa henz ortalkta yoktu. Sonuta, Miken'in
kk lekte temsil ettii politik biim, yani ticaret tekelle
rine ve bedel karl topra tasarruf etme sistemine dayal
ark krallarnn devleti kt. Kraliyet gcnn ekonomik
temellerinin k, kadim dnyay, "Dorik gler" denen
glere hazrlad -yamaya "aran", mreffeh ama askeri
adan zayf toplumsal birliktelikler salayarak. Bu sralarda
askeri denizci-krallarn Kk Asya kylarna doru gleri
balad. Ancak Homer, bu yerlemelerin mmkn olduunu
dnmyordu, nk onun zamamnda Asya kylarnda
gl siyasi birlikler yoktu. Ancak Helenlerin aktif ticarete
girii balamt bile.

Savalarn Ky Yerleimi Olarak Eski Aristokratik

ehir
Erken dnem tarih yazlarnda Antikite'nin tipik aristok
ratik ehrinin yaps ayrt edilebilir. Temelde ky ehriydi
bu. skender'in zamanna ve Samnitler'le120 savalara kadar,
denizden bir gnlk mesafeden daha ierde bir ehir grle
miyordu. ehir alan dnda yaam, kabilelerin szl siyasi
birliklerine dayanan kylerde rgtlenmiti. Bir ehir, kendi
inisiyatifiyle veya dmanlar tarafndan datlabilirdi. Bu
durumda ehrin, kylere blnd dnlrd. Dier
yandan, synoecism (topluluk birlii) sreci, ehrin gerek
120 Samnium orta talya'da yer alan ve halk Sabinelilerle ittifak iinde olan bir eski blgeydi. Samnit
Savalar Romallar ile Samnifler arasnda I.. 3 4 3 -2 9 0 tarihlerindeki savalard.

198 /EHR

veya kurgusal temeliydi. Bu synoecism, soylu ailelerin, kralnbuyruu veya mutabakatnn sonucu olarak, tahkim edilmi
bir kale veya civarndaki "ortak yerleim lerini kapsyordu.
Bu zorunlu veya gnll yerleimler, Ortaalarda da
biliniyordu. Ayrca, ailelerin yeni yerleimlerde daimi bir te
melde yerlemeleri mutlaka gerekli deildi. Ortaa aileleri
gibi, Antik dnem aileleri de ehirde ikametlerinden ayr ola
rak ksmen taradaki kalelerde de (rnein, Eleusis'teki gibi)
yaamaya devam ettiler. Kural olarak, ileri gelen ailelerin en
azndan tarada villalar vard. Szgelimi, Dekeleia, bir soylu
ailenin kalesiydi. Atina'ya ait kylerden pek ou ile Roma
kabilelerinin bir ksm, kalelerin adyla anlyordu. Tanrlarn
blgeleri de kulelere blnmt.
Bununla birlikte, taraya olan bu balara ramen, soylu
luun arlk merkezi ehirdeydi. Malikne lordlar, ticaret
finansrleri ve kyllere kredi verenler, yani lkenin siyasi ve
ekonomik efendileri, astoi'yi121 (kentlerde yaayan soylu aile
ler) oluturuyordu. Buna ilaveten, tara soylularnn ehirde
fiilen yerleimi, aamalarla gerekleti. Klasik dnemde tara
daki kaleler ykld. Sekin ailelerin mezarl, hep ehirdeydi.
Bir yoruma gre, ehrin (polis) oluumundaki en temel
unsur, soylu ailelerin, bir klt topluluunda kardelik ili
kisi kurmalaryd.122 Kurumsal adan, ehrin yeni bir klt
topluluunda olumas, tek tek ailelerin pytaneum'unun123
121 Max Weber, Gesammeite Aufsatze zur Sozial-und Wirthschaftsgeschiehte (1924). s. 116, 122,
127.
122 Bu gr, Fustel de Coulanges'in almas The Ancient C ity'nin (Garden City: Doubleday Anchor
Books, 1956) temel katksdr. Buna gre kadim ehrin oluumundaki hayati unsurun, var olan
toplumsal unsurlarn yeni bir ehir birlii konfederasyonu meydana getirmelerine imkn tanyan ve
bunu teyit eden daha kapsaml bir yeni dini yapnn ortaya kmas olduu dnlyor.
123 Eski Yunan devletleri ve ehirlerinde prytaneum, resmi topluluk ocan iine alan bir kamu bina-

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 199

(meclis binasnn) yerini, iinde tm yelerin yemeklerini

birlikte yedikleri ehre ait ortak bir pytaneum'un (ortak bir
ehir meclisi binasnn) almas biiminde gerekleti. Antik
dnemde bu, Ortaa'da olduunun aksine, ehir halknn
conjuratio'sunun ehir iin (bir topluma dntnde) bir
aziz edindiini gstermiyordu. Fakat daha nemlisi, yeni bir
yerel sofra (masa veya yemek) topluluunun kkenine iaret
ediyordu. Ortaalarda herkesin intisap ettii ortak bir kili
se, antik dnemde yoktu. Kukusuz, yerel tanrlarn yannda,
yerelin tesinde sayg duyulan tanrlar her zaman iin vard.
Ancak bireysel olarak klanlarn klt, kardelii, yerel tesi
bir tanr adma engelleyen en sabit gnlk klt biimlerinden
biri olarak klan yesi olmayanlar dlamaktayd. Bu Ortaa
larda deiti.
Eski aristokratik ehrin klt sofra-topluluu, yelik a
sndan neredeyse Hindistan kltleri kadar kat snrlamalara
tabiiydi. Yalnzca esrarengiz tabu engellerinin yokluundadr
ki kardelik ilikisi kurmak mmkn oluyordu. Ancak, klan
ruhlarnn sadece klan yelerinin kurban feda etmelerini ka
bul edecei eklindeki kadim ilke geerliliini korudu. Bu
ilke, birlikler asmdan da geerliydi. lk dnemden sonraki
dnmelere dek klasik Yunan'da soylar ve airetler, birlikleri
temsil ediyordu. Bunlara yelik de bireye, ehrin yeliine
ehliyet kazandryordu. Bunlar, ehrin klt birliine dayanan
kardelik esasl dini birliklerdi.
Airetlerin, kadim ehrin uzak dnemlerine kadar uzan
dnda hi kuku yok. Daha sonralar, eski ilevlerinden
siydi. rnein, Atina'nn prytaneum'u ehrin konukseverliinin onurlu yurttalarla bykelilere
sergilendii bir yerdi.

2 0 0 /EHR

yalnzca izler brakarak klt birliklerine dntler. Szge

limi Atina'da airetler, ocuklarm sava hizmetine ehliyetine
ilikin hkmler ve bununla balantl olarak miras liyakati
konularmda kontrol ellerinde tuttular. Airetler, kken iti
bariyle, "erkekler evi" veya "sava klas" biiminde aske
ri birlikler olsalar gerek.124 Airetin ad (Andreion), sava
Dorik devletlerinde ve Roma'da (curia eittir coviria), ehrin
oluumuna katkda bulunan askeri topluluun alt blm
olarak muhafaza edildi. Topluluk yemekleri (syssitia) veya
Ispartallarm askeri topluluu, nitelikli savalarn tm bir
askerlik hizmetleri sresince ailelerinden ayrlmas ve askeri
eitimdeki erkek ocuklarm komiinal sava-ilecilii, ilk as
keri birliklerdeki gen adam blklerinin aldklar genel ei
tim trnn boyutlaryd. Birka Dorik birlik dnda, tarihi
dnemlerde, radikal yar-komnistik militarizm srdrlmemitir. Bizatihi sparta'da bile komnistik militarizmin kaba
uygulamas, ancak soyluluun tahribi ve sparta halknn
askeri yaylmasyla (ki bu da tm savalarn disiplinini ve
stat eitliinin salanmasn gerekli klmtr) mmkn ol
mutur. Buna karlk dier ehirlerde soylu snfn (gene oikoi) normal airetleri, ynetme hakkna tek balarma sahipti
ler -Demotinioden belgeleri, bunu, kalesi Decelea'da bulunan
eski klan iin kantlamaktadr. Atina'da Drakon kanunlarna125
124 Etnoloji ve tarih ncesi konularndaki ada aratrmaclar, Yunan dnemi gibi eski, Polinezya
ve Melanezya gibi ada yerlerde, kabilenin ehil savalarndan oluan birliin yahut gizli ce
miyetin ortaya kna dair bilgiler sunmulardr. Bu tr gizli sava cemiyeti, hemen her zaman
kendi klasna veya kulp evine sahip olmutur. Buralar, kadnlara yasakt ve bazen kafa avcl
ve yamyamlk da ieren sava ritelleri dikkatli bir ekilde korunurdu. Toplumsal rgtlenmede
gcn (askeri g dhil) rol anlay nedeniyle Max Weber, bu konuyu, sosyolojik incelemelerine
tekrar tekrar almtr,
125 Drakon, Atinal bir meclis yesiydi ve kendisine yasalar, politik-ekonomik krizin icaplarn karla
yacak ekilde kodifiye etme grevi verilmiti (yaklak . . 621). Bu yasalar daha sonra acmasz
lklaryla tannd.

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 201

gre, airetin "en iyi on adamnn", yani servetleri asmdan

en gl olanlarnn, kan davasn stlenmesi gerektii hl
geerli bir kurald.
Daha sonraki kent anayasalarmda airetler, sradan Helen
ehirlerinin blmleri olan soylarn (Roma'daki eski kabi
lenin) alt blmleri olarak ele alnmaktayd. "Soy" (phyle)
kavram, teknik adan ehir ile zdeken, "kabile"nin (tribe)
karl ise Ethnos'tur. Kabile, ehirde bir alt blm olarak
kalc olamad. Tarihi devirlerde soylar, ehrin yapay blm
lerine dnt. Bu blmler, u amalarla oluturuluyordu:
kamu hizmeti nbetlerini126 seimleri ve kamu grevlerini
dzenlemek, ordunun rgtlenmesi ve kamu mlkiyetinden
veya Rodos'un fethinden gelen ganimetlerden elde edilen ge
lirin datm iin bir temel oluturmas amacyla.
Dorlulardaki tipik soy, bizzat ncsnn admm
gsterdii (Pamphyles) gibi yapay olarak oluturulmutu
-Roma'nm Luceres kabilesi geleneine uygun ekilde. Balan
gta soylar, ehirde oturan savalarla ehre fetihlerle giren
bakalar arasmda uzlamaya dayal bir toplumsal dzenle
me olarak domu olabilir. Bunun, Roma geleneindeki te
meldeki ikili krallk gibi, eit olmayan payelere sahip Ispartal
iki kraliyet ailesinin kayna olmas mmkndr. Soylar, her
halkarda balangta meknsal birlikler deil, kiisel birlik
lerdi. eflik, yani "soylarn krallar", miras yoluyla geen ve
klan karizmasna sahip liderlerdi. Daha sonralar seimle ge
lir oldular.
126 Atina'da her blm, be hafta sreyle grev banda kalrd. lk dnemde rasyonel olarak olutu
rulan tm toplumsal blmler gibi soylar da klt birlikleriydi.

202 / EHR

ehrin ordusuna katlan herkes, aktif ya da pasif yurttalar

olarak soylarn ve airetlerin yesiydi. Yalnzca, ehrin kamu
grevlerine katlan soylular aktif yurttalard. Sonuta, zaman
zaman, ehir halknn konumu, "kabile yolda"nmkiyle ben
zemektedir. Kukusuz soylulua mensubiyet, aslnda, blge
efinin makamnn klan karizmasna balyd. Atl arabalarla
savan ve kale yapmnn icadyla "soyluluk", valyelerin
mlkne dnt. Krallk ynetimi altnda yeni aristokrasi
lerin douu, valyelik yaam biimini tayanlarn Ortaa
larda olduu gibi bir fief sahipleri tabakasna dnmesiyle
ok kolaylatrlm olmaldr.
Dnemin nemli bir zellii, aristokratlarn sadece bir
yesinin papaz olmaya veya ehrin tanrlaryla kurban kese
rek veya kahinlere damarak iletiim kurma grevini almaya
ehildi. Kentsel olmayan kkenine uygun olarak aristokrasi,
ehrin tanrlarndan farkl tanrlara sahipti. Aristokratlarn
zel kltleri, atalarmm bulunduklar yerlerdeydi. Klan kariz
masna ilaveten papazlk da ortaya kt. Asya'nn neredeyse
tamamnn aksine tanrlarla iletiimin papazlarn tekelinde
olmas sz konusu deildi. ehir grevlileri de buna yetkiliy
di. Delfi gibi birka kk yerel tesi tapman dmda, pa
pazlk ehirden bamsz deildi, papazlar ehir tarafndan
atanmaktayd.
Delfi papazlnn kontrol hibir bamsz hiyerarinin
elinde deildi. lk zamanlar bu kontrol, komu bir ehrin elin
deydi. Kutsal savalar boyunca bu ehrin tahrip edilmesinden
sonra eitli civar topluluklar bir Amphictyony (devletler bir
lii) oluturmak iin bir araya geldiler; bu da Delfi'nin kont
roln ele ald. Byk tapmaklarn politik ve ekonomik gc,

HR

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 203

ehrin gerekte tanrlarn mlk ve Helen anayurdunda pa

pazlarn arpalklar zerinde daha fazla hkm srd/
srmeye balad gereini deitirmedi -byk tapmaklar,
toprak ve ergasteria sahibiydi; zel kiiler ile devletlere para
sal kredi verirdi; askeri hzineyi mevduat olarak tutan ban
kerler idi ve genel olarak mevduat bankacl yapmaktayd.
Kolonilerde ehrin gc, dini konularda tamd.
Yunanistan'da ehrin dine egemen olmasnn nihai so
nucu, papazlk grevlerini doldurmak iin ak artrmaya
karlmasyd. Askeri soylularm ynetimi, demokrasi yoluyla
tamamlanan bu gelime iin ok nemliydi. Papazlk, kut
sal savalar ve her trden by, soylularm elinde iktidarn
aralaryd. Venedik'te olduu gibi, ehrin soylular mutlaka
kapal deildi. Birka tane kale muhafz, yanamalaryla be
raber Roma'daki nemsiz insanlar gibi kck gruplar ha
linde ehirlere gmt -geri bu, ilk dnemlerde saha sk
gerekleiyordu. Soyluluk, tmyle yerel ve mekna bal bir
topluluk deildi. Klasik dnemde bile Miltiades gibi Atinal
soylular, byk d dominyonlara sahipti. Ortaa'da olduu
gibi bu tabakalar arasnda ilikiler sz konusuydu. Soylularm
mlk, doas gerei, arlkl olarak derebeylie dayanrd.
Klelerin, esirlerin ve yanamalarn hizmetleri (ki bu konu
daha sonra tartlacaktr), bunun ekonomik temelini sal
yordu. Klelik ve yanamalm ortadan kalkmasyla birlikte
mlkler, sadece tarmsal amal gayrimenkuller olarak kald.
Yunan aristokratik yaps ile dier yer ve zamanlarnkiler arasnda paralellikler gzlenmektedir. rnein, dnemin
belgelerinin gsterdii zere, Babil ticaret evlerinin mallar
uzun kuaklar boyunca var olduktan sonra datldnda

2 0 4 /EHR

Babil'de soylular, Yunanistan'da klelik ve yanamaln or

tadan kalkmasna benzer bir durumla karlatlar. Burada
da kentsel ve krsal toprak mlkiyeti, kleler ve bykba
hayvanlar, varlk hanesindeki byk kalemler olarak grl
yordu. Babil'de, Ortaa'da ve Hollanda'da tipik kentsel aris
tokrasinin ekonomik gc, ticaret ve gemiciliin dorudan ve
dolayl rnyd. Bu blgelerin ounda ve baka blgelerde
ticaret ve gemicilie hak kazanmak, soyluluk statsnn ica
b saylyordu. Bu, genelde Roma iin de doruydu, yalmzca
senatrler iin bir yasak sz konusuydu. Ortaa'da ark'ta
ve Avrupa'da olduu gibi Roma'da da ehirde ikamet, tam da
salad ekonomik frsatlar nedeniyle arzu edilen bir eydi.
Bundan baka, kentsel ekonomik faaliyetler sonucunda
biriktirilen servetle, ou yer ve zamanda soylular, siyasal
iktidara katlmayan krsal mlk sahiplerine ynelik olarak
tefecilikle uratlar. Bortan kaynaklanan byk bir kle
lik ve en iyi kira getiren topraklar (Atina'daki pedia), refah
retmeyen iftilerin igal ettii dalk blgelerin (Diakrierin
mekn)127 aksine kentsel aristokrasi olan astoi'nin elinde top
land. Soylularn derebeylik gc, byk lde bu tr kent
sel ekonomik frsatlardan kaynaklamyordu. Derebeylik ve
klelik haklarnn dourduu eski kleler haricinde bor iin
deki kyller, ya yar-serfler olarak kullanlr ya da kendi ma
lna derebeylerinin idaresinde tasarruf ederdi. Kle pazarnn
nemi artmt. Gerekten hibir yerde, Roma'da bile, zgr
kyller, aristokratik devletten tmyle ortadan kaybolma
mtr. Antikite'de saylar, belki de Ortaa'da olduundan
daha fazlayd. Roma'da snflar aras sava gelenei, zgr
127 Max Weber, Gesammelte Aufatze zur Sozial und Wirtscahftsgeschichte, s. 134. 152.

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 205

kyllerin statsnn derebeylik hakkna deil, fakat olduk

a farkl ve uyumaz temele dayandn gstermektedir.
Kentte mukim soylulara kan bayla veya askeri eitim
yoluyla bal olmayan mlk sahipleri (Agroikos, perioeci,
plebs), siyasal iktidardan dlanmalar ve borlar hukuku
nun katl nedeniyle, soylularm insafma kalmlard. Ayn
zamanda, siyasal iktidardan dlanmlk, beraberinde, hu
kukun sk bir ekilde dzenlenen ve snrl ynetimine ak
tif bir kalmdan da dlanml getiriyordu. Sonuta mlk
sahibi, ancak hediyeler vererek yahut bir soyluya yanamalk
ilikisiyle intisap ederek yasal haklar elde edebiliyordu. Ayn
zamanda, aristokratik ehrin kyls, Hesiod'un ailesi rne
inin gsterdii gibi, konut edinmek ile toprak elde etmede
nemli bir zgrle sahipti. Bu, daha sonraki dnemlerin
zrhl piyade askerlerine dayanan ehriyle ve hatta bundan
daha fazla olarak demokrasiyle kesin bir kartlk arz edi
yordu. zgr ve ehirde oturan ve soylu smfa dhil olma
yan zanaatkrlar ve tccarlar, Ortaalarn "yanama"larma
benzer bir durumdayd. Roma kralnn, iktidar elinde bu
lundurduu srece, bu snflar iin bir hami olduu anla
lyor -erken dnem Ortaa soylular gibi. Zaman zaman
zanaatkarlarn kutsal rgtlenmelerinin izleri grlyordu.
Bunu kkeni, belki de Roma askeri zanaatkr-yzyllarmda
yatmaktadr. Bu saptanamaz Ne de zanaatkrlarm, Asya'da
ve srgn ncesinde srail'de dzenli bir ekilde grld
gibi misafir-kabileler olarak rgtlenip rgtlenmedikleri de
belirlenebilir. Fakat her halkarda, Hint kastlar tarzmda ritelistik bir ayrmanm hibir kant yoktur.

2 0 6 /EHR

Ortaa ehriyle Kartlklar

Tmyle dsal adan bile, Antikite'nin aristokratik ehir
yaps ierisindeki soylar, airetler ve soylu ailelerin stereotip
okluu, Ortaalarm aristokratik ehriyle ztlk arz etmekte
dir. Bu durum, kendini, bu gruplarn esas itibariyle askeri ve
dini blmleri oluturduklar gereinde gstermektedir. Bu
blmler, Antik ehrin esasen bir sava topluluu olduu ve
bu anlamda da Cermenleri Hundertschaftma (Yzler) ben
zedii gerei ile aklanmaktadr. Bu askeri kurumlar, Antik
ehrin bizatihi temellerini oluturuyordu. Bu da Ortaa aris
tokratik ehrinden yapsal farkm ortaya koymaktadr.
Antik aristokratik yapnn zelliliklerinin iinden dodu
u evredeki ortamda da farkllklar sz konusuydu. Ortaa
aristokratik ehri, Avrupa ktasmdaki patrimonyal nitelikli
byk imparatorluklar ierisinde ve onlarm siyasal gcne
muhalefet erevesinde dodu. Antikite'nin aristokratik e
hirleri, deniz kysnda kyller ve barbarlarm semtinde orta
ya kt. Bir rnekte aristokratik ehir, ehir- krallndan; bir
bakasmda da feodal egemen ya da piskoposlarca ynetilen
ehirden dodu.
Bu farkllklara ramen, siyasal koullarn benzer olduu
her durumda aym zamanda formel benzerlikler de kendini
gstermekteydi. Hanedanlk ve patrimonyal nitelikli Venedik
prensliinin, ortak-naib atanmasnn yasaklanp docann ma
kamnn sekinler ortaklnn bama dntrlmesi yoluy
la nasl dntrldn grm bulunuyoruz. Grnte
bu, Antikite'nin ehir krallklarnn yllk bir meclise dn
trlmesine denk dmektedir. Bir ortak-naib atanmasnn

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 207

balangtaki neminin (ki Mommsen128 tarafndan kuvvetle

alt izilmektedir bunun), eitli kantlar vardr: 1- Roma'da
interrex'in129 oynad rol; 2- Seleflerin ve meslektalarn eski
adaylklarnn kalntlar (ki, diktatrn meclis tarafndan,
-yasal olarak atanmalarnn bir n koulu olarak aday gs
terilmesini, adaylarn kabul edilmesini ve eski memuriyetler
tarafndan yenilerin oluturulmasn ima ediyordu); 3- Roma
llar topluluunun siyasal konulardaki rolnn balangta
onaylamayla snrlanmas; 4- Sadece yarg tarafndan neri
len veya (sonralar) kabul edilen adaylarm seilmesi.
Helenik ehir krallnn, soylularn kontrol altnda yl
lk bir yerel meclise dnmesi, Roma'daki olaylarm seyrin
den daha fazla, Venedik'teki gelimelerden kaynaklanmtr.
Yine Ortaa'da Venedik dmda ehir oluumu, Venedik'ten
nemli ayrlmalar gstermektedir. Sonuta, temel olara aris
tokratik ehir, genel bir nve etrafnda deiiklikler gsteren
bir olgular yelpazesinden olumaktadr.
Yunanistan'da soylular, askerlik hizmetine uygun olma
yan yallardan oluan Homer meclisinin yerini ald. Yeni
meclis, ou zaman klanlarn balarndan oluuyordu. r
neklere, erken Roma dneminde aristokratik senatoda ve s
parta'daki gerchoi130 (ihtiyarlar) meclisinde rastlanabilir. Bu
ihtiyarlar meclisi, alelade bir ekilde yal adamlardan deil,
eref payesi olarak yanamalarndan hediyeler almaya layk
soylulardan oluan bir meclisti. Aristokratik organlarn bir
128 Theodor Mommsen, The History of Rome (Glencoe: Free Press, 1957); Corpus inscriptionum lotinarum (15 vols, Berlin: 1863-1932): Rmisches Staatsrecht (3 vols. Leipzig: 1871-88).
129 ki kral dnemi arasndaki kralsz dnemde yksek otoriteyi elinde bulunduran kiiler.
130 Gerontokrasi: Yal adamlardan oluan bir ynetici organ.

2 0 8 /EHR

baka rnei de, Atina'da yneticiler meclisi idi.131 Edeer

bir organ da klanla tarafndan Naucratis'te seilmiti. Benzer
durumlar, klanlarn kutsal karakterinin dourduu tutarl ematizmi olmakszn, Ortaa'da da kendini gstermitir.
Aristokratik ehrin idari organ da, Areopagus veya tarih
teki Roma senatosu gibi bir eski memurlar meclisi olabilirdi.
Aeropagus ve Roma senatosunun, Ortaalarda yalnzca m
tevaz paralellerine rastlyoruz. Ortaalarda zaman zaman
eski ehir (belediye) bakanlar ve mavirler, meclis toplan
tlarna bir tr fahri ye olarak kabul edilirdi. Yine, kadim
yarglk makamnn askeri ve kutsal karakteri, bu makama
Ortaalarm idari makamlarnda daha kalc bir etki brakma
imkn tanmtr. Karlkl rekabet iinde bulunan birka
soylu aile hep vard, ama Corinth'teki Bacchiadae132 gibi tek
bir aile de zaman zaman iktidar elinde bulundurmu, memu
riyetleri de yeleri arasmda dnml olarak datmr.
Ortaa'dakiler de dhil tm aristokratik ynetimlerdeki gibi,
klana dayanan ehrin memurlarnn says da azd. Roma'da
olduu gibi soyluluun zamanla sreklilik kazand yerler
de bu gerekli olmaya devam etti.
Sekinler ynetimi bir kere geliince, Ortaalarnkilerle
Antikite'ninkiler arasmda baka benzerlikler de ortaya k
maktadr. Klanlar aras kan davalar, malup edilen klanlarn
srgne gnderilmesi ve onlarn da kuvvetle kar saldr
ya gemeleri, ehirde yaayan valyelerin birbirlerine kar
savalar (Antikite deki Lacedaemonian sava rneindeki
131 Atina'nn on ksmndan biri torafndan o ksmn bakanl srasnda salanan meclis veya senato.
Bu ksm, be hafta sreyle bakanlk yapard.
132 Bacchiadae . . 9 2 6 -6 5 7 yllar arasnda Corinth'teki ynetici bir aileydi

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 209

gibi) kendini gstermektedir. Her iki dnemde de tara, ka

nunlarn dndayd. Yapabildikleri her durumda, Ortaa
ve Antikite ehirleri, baka ehirleri kendi uydularna dn
trdler. Perioeci'nin133 ehirleri, Aratittes ve daha sonralar
Harmodius ynetimi altndaki mahaller ile Atina ve Roma'ya
tabi saysz topluluun benzerleri, Venedik'in anakarasnda
ve Floransa, Genoa ve dierleri tarafndan boyun edirilen e
hirlerde grlmekteydi. Bu uydu ehirler, ana ehre tabiiydi
ve onun memurlar tarafndan ynetiliyordu.

Aristokratik ehrin Ekonomik Yaps

ktisadi adan, Antikite ve Ortaa klanlar, kendi ken
dilerine yeterli ve bamsz aralarla yaayan birimlerdi. Her
iki dnemde de valye yaam tarz ve soy, tek balarna, klan
yeliini belirlemiyordu. Ortaa klanlar, eski devlet me
murlarn ve (talya'da) zgr vasallar, valyeleri ve valye
yaam tarzn srdrebilecek serveti biriktirebilmi toprak sa
hiplerini kapsyordu. Almanya ve talya'da klanlarm bir ksm,
ehrin dnda kalelere sahipti. Loncalarla atmalara patlak
verince taradaki kalelerine ekilirler, kendilerini skp atan
ehirlere kar buralardan uzun sre saldrlar dzenlerlerdi.
En iyi bilinen rnek Regensburg'taki Auer klandr.
talya'da feodal veya idari birlik ierisinde bir valye ya
am tarz srdren tabakalar, "magnates" ve "nobili" olarak
bilinirdi. Daha sonra loncalar kent ynetimini ele geirdiin
de, kaleleri olmayan valye aileler, genellikle ehirde kalma
ya, yeni ynetime tabi olmaya, hatta magnates'e (zengin ve
133 "Civardaki yerleimciler". sparta'da tara sakinleri.

210/EHR

gl insanlar) kar askerlik hizmetine katlmaya zorlandlar.

Bu andan itibaren mmkn olan iki tane geliim izgisi vard.
Ya valye olmayan aileler, ehrin dndaki ikametghlarnn
sat veya transferi yoluyla soylulua girebilirler ya da soylu
aileler, rantiyecilik eklindeki yaam tarzlarn terk ederek kapitalistik bir temelde kendi ticari faaliyetlerini stlenebilirler
di. Her iki alternatif de kullanlmtr. Ancak genelde birinci
eilim baskm kmtr, zira bu eilim, ailenin toplumsal yk
seliine iaret etmekteydi.
Ortaalarda ehirler siyasi veya malikne lordlar ta
rafndan yeni kurulduunda, bu yerleimlere hibir valye
ailesi katlmamt. Sonuta, loncalarn soylulara kar m
cadelesi ortaya kmda dorudan bir ekilde dlandlar.
Daha Dou'ya ve Kuzey'e doru gidildike, iktisadi ynden
bakir topraklarda bu olguya daha ska rastlamrd. sve'te,
lke dnda domu olan Alman tccarlar, ehirlerin kuru
luunda ve askeri kadrolarn dolduruluunda yer aldlar. Bu,
Novgorod'da da grld, Dou'da da ska rastlanyordu. Bu
blgedeki ilk dnem kentsel gelimede, sekinler ve tccarlar
snf, gerekten benzeirler. Bunlarn nemini daha soma tar
tacaz.
Genelde, soylular olarak kendi bamsz aralaryla yaa
yan ve sekinler kulbne nderlik eden bir insan tabakasn
douran eski ehirlerde koullar olduka farklyd. Bununla
birlikte, Antikite'de bile gerek ticaret sekinleri grlebilir
di, zellikle de Epidamnus134 gibi smrge topra ehirler
de. Yani sekinlerin iktisadi karakteri gei- kendi ve yalnzca
arlk noktas ynnden tanmlanabilirdi. Arlk noktas da
rantiyecilikti.
134 Korfululonr bir smrgesi.

w
ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 211

Soylularn ehirde ikamet etmelerinin ekonomik nede

ninin kentlerin sunduu ekonomik frsatlarda yatt gr
her zaman iin ne srlemez. Bu frsatlardan yararlanmak,
her durumda, sekinlerin iktidarm ortaya karmtr. Ne
kadim Eupride soylusu ne de Ortaa soylusu tccard. Ne
de, bir giriimci olarak ada tccar kavram anlamnda t
myle bir toptanc tccard. Kukusuz, ou kere bu tr giri
imlerde ortakl vard, ama gemi sahibi sfatyla veya feodal
bir lordun balad fief, arazi veya ekonomik frsatm sahi
bi olarak.135 Zaman zaman sekinler, bir giriime sessiz ortak
veya denizde risk alp dn para vererek katlr, deniz sefer
leri veya mzakerelerin yaplmas gibi fiili ileri bakalarna
brakrlard. Sekinler, sadece riskler ve kazanlar asndan
ortaklkta yer alrd -her ne kadar zaman zaman da giriimin
entelektel ynetimine katlan hafif bir tccar idiyseler de.
Erken dnem Antikite'nin ve Ortaa'm ilk dnemlerinin
tm nemli iletme biimleri, zellikle de komandit ve deniz
kredileri, sz konusu para kreditrlerinin varlna gre e
killeniyordu. Bu kreditrler, servetlerini, somut bireysel giri
imlere ve riski yaymak iin genellikle ok sayda giriimciye
yatrrd. Her giriim, ayr bir hesapla yaplrd. Soylulardan
safi iadamna kadar akla gelebilecek her trl gei evresine
rastlanabilirdi. Snrl sorumluluk (commenda sermayesi) te
melinde, ara sra yaplan giriimler iin kapitalistlerden para
alan gezgin tccar, kazanlarm, snrl sorumlulukla elde edi
len parayla alan ve kendi d temsilciliklerine sahip byk
bir ticarethanenin mdr olmak amacyla kullanabilirdi.
135 Feodal bir lordun balad fief, arazi veya ekonomik frsat, dzenli memurun atanmasna kadar
elde tutulurdu.

2 1 2 /EHR

Soylu ile tccar arasndaki izginin bulanklamas, sre

cin zel nem tayan bir rnyd. Bu bulamklama, tablo
ya, lonca ynetimi dneminde ska girmitir. Lonca yneti
mi srasnda soylular, kent ynetimine katlabilmek amacyla
loncalara katlmaya zorlanrken, artk aktif bir giriimci olma
masna ramen ehir sakini, lonca yesi olmaya devam etti.
talya'daki byk tccar loncalarnn ad olan "eli bolar", bu
noktann altn izmektedir. Bu, byk ngiliz ehirleri (bil
hassa Londra) iin zellikle tipik bir durumdu. Loncalarda r
gtlenen retici kentlilerin zynetim -mcadelesi, kendini,
topluluk temsilcileriyle memurlarm seim ilemlerine muha
lefetinde gstermektedir. Seim ilemleri, yerel ehir semtle
riyle onlarn temsilcilerinin elinde olduu mddete, ehirde
ikamet eden soylularm iktidar konumu deimedi. Mca
dele, giderek, seim ilemlerinin loncalarm eline gemesine
yol at. Loncalarm artan gc, tm medeni haklarn giderek
mesleki birliklere yelie bal olmasnda grlmektedir. Ni
hayet II. Edward, lonca yeliini, Londra yurttaln belirle
yen temel ilke olarak koymutur. Topluluk meclisinin seimi,
1351'e kadar ehrin semtlerine gre yaplm, bu sistem birka
kere yeniden kullanlm (1383), fakat sonunda loncalar tara
fndan seim ynnde terk edilmitir.
Ancak bu ehir sakini iin lonca yeliinin mecburi olma
syla birlikte (Kral II. Edward, tccar terziler loncasmn yesi
olmutu), aktif tccar ve esnafn nemi, rantiyeciler lehinde
azalmaya devam etti. Kanlmaz biimde ve karakteristik bir
ironiyle, loncalarn, kentsel iktidarn yegne yolu olmasna
paralel olarak, eskiden loncalarm dnda olan gler loncala
ra nfuz ederek onlar ieriden dntrdler. Teorik adan,
lonca yelii, yalnza raklk ve yelie kabul treni yoluyla

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 2 1 3

elde edilirdi. Gerekte ise yelik, giderek miras ve satn alma

yoluyla kazanlyordu. Birka istisna dnda loncalarn ismen
var olan uralaryla ilikisi, paralanmt. Ekonomik ve sos
yal gerilimler, loncalar tarumar ederken, loncalar, toplumun
memuriyet grevlerine ulaabilen centilmenlerin seim birli
ine indirgendi.
Tm sosyolojik olgular iin geerli olduu zere, se
kin tipler her yerde byk geikenlik sergilemektedir. Bu,
tipik unsurlarm saptanmasna engel tekil etmemelidir. Ge
rek Antikite'de gerekse Ortaa'da sekinlerin arlk nokta
s, profesyonel bir giriimci olarak faaliyette deil, rantiyeci
ve rastgele tccar olmaktayd. Yukar Ren blgesi kentleri
nin yasalarnda "saygdeer avare" deyimi, loncalarn kar
snda yer alan centilmenler odas yelerinin resmi sfatyd.
Floransa'da arte di Calimata'nm byk tccarlar ve bankerler,
soylularn deil loncann yesiydi.
Antikite'de giriimcilerin soyluluun dnda tutulmas,
bir istikamet meseliydi. Ancak bu. rnein Roma senatosu
nun kapitalistlere hi yer vermedii anlamna gelmiyordu.
Antikite'nin ilk dnemlerinde eski Roma'mnkiler dahil aris
tokratlar, kyllere bor para veren kiiler olarak ilev g
ryordu. Daha sonralar, senatrlk klanlar, siyasi teba iin
bor verenler olarak ilev grdler. Yine de Antik ve Ortaa
kentlerinde soylu saylan ailelere, giriimcilik rol yasaklan
mt.
Zaman zaman yasal olan snrlandrlm bir stat etike
ti yznden, aristokratlar tarafmdan yatrm trleri byk
deiiklikler gsteriyordu, ama gerek giriimciyle kartlk
devam etti. ki iktisadi davran biimini (emlak yatrmla

2 1 4 /EHR

r ile sermaye kazancn) ayran izgiyi ok belirgin ekilde

aan herkes. Antikite'de derhal dman saylrd. Byle bir
kimse, Ortaa'da kendini, valyelik zellikleri tamayan
bir kii olarak grrd. Eski valye aileler mecliste lonca
temsilcileriyle aym rada (sonuta fiziksel olarak giriimci
lerle) oturmalarna ramen, kendilerine Ortaalarda toprak
sahibi dk soylularla eit paye verilmedi. Pratik anlam
da, yasaklanan, psikolojik bir motif olarak "kazanma hrs"
deildi. Roma soylular ve Ortaa aileleri de, dier tarihsel
klanlar kadar kazanma arzusu tayordu. Daha ziyade, ras
yonel iletme benzeri ekonomik faaliyet biimi veya sistema
tik ekonomik faaliyet, snflar tanmlamaktayd. Nobili'ye ait
bir ailenin belirleyici zelliklerinin neler olduu konusunda
Floransa'daki hukuki dzenlemelere (ki soylular ynetiminin
bu yolla krlmas gerekirdi); mracaat edilmesi durumunda
almacak cevap uydu: valyelerin mensup olduu tm aile
ler, aristokratik bir yaam biimiyle tanmlanacaktr. Bu, ayn
zamanda, Antikite'de, adaylarn imalatn iinin dnda tutul
masn salayan yaam biimiydi.
Machiavelli'ye gre, Floransa'daki yasal dzenlemelerin
etkisi, ehirde kalmak isteyen soylular, kentlilerin yaam bi
imlerine uydurmaya zorlamak oldu. Bir valye yaam bi
imi, sonuta hl sekinlerin temel "stat" zelliiydi. Bir
zamanlar memuriyet makamn igal etmi, eref payeleri
ne sahip ailelere mensubiyet, karizmatik soyluluun oluu
mu iin nemli bir siyasal zellikti. Bu mensubiyet iddiala
r, memuriyete ehil olmanm delili olarak alglanyordu. Bu,
Mekke'deki erif aileleri, Roma soylular ve Venedik'teki sulh
yarglarnn aileleri iin doruydu. Memuriyete eriime ko
nan snrlamalar, esnek bir biimde deiiyordu. Venedik'te

ANTK VE ORTAALARDA ARSTOKRATK EHR / 2 1 5

bu snrlamalar, Roma'da olduundan daha az katyd. Bura

da homo novus (yeni insanlar), resmi olarak memuriyetten
dlanmamt. Bununla birlikte, bir kiinin meclis yelii
iin liyakatini tespit ederken, bu kiinin ailesinin bir yesinin
gemite mecliste veya onun brolarmdan birinde bir grev
yapip yapmadna dair resmi bir aratrma yaplrd. Floransa'daki yasal dzenlemeler, bir memur adaynn ailesi iinden
bir valye kp kmadm belirlemeye alrd. Artan n
fus ve devlet memurluklarnda tekellemenin artan nemiyle
birlikte snflarn zel oluu da artt.
nceki sayfalarda, eski karizmatik soylu klanlarn ka
nunen ayrcalkl konumlarn kaybettikleri ve iktidarla
rn Yunanistan'da demos'a, Roma'da pleblere, talya'da
popolo'ya, ngiltere'de loncalara (liveries) ve Almanya'da lon
calara terk etmeye veya onlarla paylamaya zorlandklar bir
dneme gndermelerde bulunduk. imdi de bu gelimeler
dizisine gz atalm.

4 . BLM

PLEPLER EHR

Bir Siyasi Birlik Olarak "Popolo"nun

Devrimci Nitelii
Soylu ailelerin ynetiminin yklma biimi, Ortaa ve
Antikite'de byk benzerlikler gstermektedir. Eer byk
talyan kentleri Ortaa iin karakteristik olarak alnrsa bu
benzerliklerin zellikle yakn olduu grlr. talyan kent
lerinde aristokratik ynetimin yklmas, bu kentlerin kendi
ne zg doasmdan kaynaklanan bir gelimeydi. Yani, ehir
d glerin mdahalesi olmakszn gereklemiti. talyan
kentlerinde Podes fann (sulh yargc ynetimi) douundan
sonra kentsel gelime alanmda bir sonraki nemli aama,
popolc/nun (halk) ortaya kyd.
Alman loncalar gibi, popolo da ekonomik adan,
zanaatkr-lardan giriimcilere kadar uzanan deiik unsur
lardan olumaktayd. Balangta soylu ailelere kar mca
deleye giriimciler nclk etmiti. Giriimciler soylulara
kar yeminli kardelikleri yaratp finanse ederken, zanaatkr
loncalar da mcadelede gerekli insan gcn salamtr.
Devrim bir kere baarya ulamca, lonca, kazanmlarm peki

2 2 0 /EHR

tirmek amacyla, ou kere topluluun bana kendi temsilci

sini koymutur. nat soylularn srlmesinden sonra Zrich
(1335'te), valye Rudolf Brun ve geri kalan valyelerle mu
hafzlarn, giriimci loncalarnn, tuz ve kuma tccarlarnn,
kuyumcularn ve kk esnafn eit saydaki temsilcilerinden
oluan bir meclis tarafndan ynetildi. Zrich halk, ylesine
salam bir birlik oluturmutu ki, Emperyal Ordu'nun kuat
masna dayanabilmilerdi.
Almanya'da lonca mensuplarmm yeminli konfederasyo
nu, sradan ve geici bir olguydu. Kentin oluumu, ya lonca
temsilcilerinin meclise kabul edilmesiyle ya da soylular dhil
kent halknn loncaya alnmasyla dntrld. Yeminli kon
federasyon, yalnzca aa Almanya ve Baltk blgesinin baz
ehirlerinde kalc bir lonca eklini ald. Ancak buralarda bile,
ayr birliklerin lonca patronlarndan oluan heyetinin yap
snda da grld ezere, mesleki birlikle karlatrldnda
ikincil nemdeydi. On beinci yzylda Mnster'de, loncann
onay olmadan kimse hapsedilemezdi. Lonca, bylece, mec
lisin yasal eylemlerine kar bir koruyucu birlik olarak ilev
grebiliyordu. Dahas, tm meselelerde veya nemli olanla
rnda meclise lonca tarafndan yardm edilirdi. Onlara dan
lmadan hibir ey baarlamazd. Koruyucu birlik, talya'da,
Kuzey Avrupa'ya gre daha glyd.

Ortaa talyan ehrinde Toplumsal Snflar Ara

snda G Dalm
talyan popolo'su, hem siyasi hem ekonomik bir olguy
du. Bir siyasi alt-topluluk olarak kendi resmi, mali ve askeri
yapma sahipti. Kelimenin gerek anlamnda, devlet iinde

PLEPLER E H R / 221

devletti. Balangta, bilinli, gayri meru ve devrimci bir si

yasi birlikti. ehirlerde yerleerek bir kent soyluluu olutu
ran, ekonomik ve politik gcn am geliimine; dayanan bir
valye yaam tarz sergileyen ailelerin varlna kart bir
durum oluturuyordu. Onlara kar kan popolo birlii, mes
leki birliklerin (arti veya paratici) kardeliine dayanyordu.
Popolo, birka yerde yaklak ayn zamanlarda ekillendi:
Milano (1198); Lucca (1203); Lodi (1227); Pavia (1208); Siena
(1210); Verona (1227); Bologna (1228). zel bir birlik olarak ku
rulup, "societas", "credenza", "mercadenza"136, "communanza" veya yalnzca "popolo" adm ald. talya'daki byle bir si
yasi alt-topluluun en yksek grevlisine, genellikle capitano
popoli (halkm kaptam) denirdi. Bu, ksa bir sre iin, genelde
bir yl sreyle seilen maal bir grevliydi. Podesta'daki gibi,
sklkla, bir baka topluluktan arlr, kendi memur kadro
larn da beraberinde getirirdi. Popolo, bu grevliye (kapta
na), ehrin semtlerinden veya loncalardan toplanan bir militia
verirdi. Yine podesta'daki gibi, genellikle kulesi olan zel bir
evde, popolo kalesinde yaard. Mali ynetimde capitano'ya,
ehrin semtlerinden ksa sreler iin seilen zel bir heyet ola
rak ilev gren lonca temsilcileri yardmc olurdu.
Loncalarn bu seilmi grevlileri, topluluun kararlarma
dorudan katlyordu. Halk mahkemeler nnde koruma,
kararlara itiraz etme, topluluk yetkililerine bavurular d
zenleme ve hatta dorudan yasama srecine katlma hakkm
kendilerinde gryorlard. Popolo, tam gelimesine ulatn
da kendi yasalarna ve mali kanunlarna sahipti. Hatta kimi
zaman, topluluun kararnn ancak yine topluluk tarafmdan
onaylanmasyla yrrle girebilecei ilkesini yerletirdiler.
136 M ax Weber, VVirischafisgeschichte, s. 205.

2 2 2 /EHR

Popolo'nun yasal kurumlan bir kere ekillenince, y

rrle girebilmeleri iin yasalarm hem popolo'nun hem de
topluluun yasalarnda kabul grmesi gerekirdi. Mmkn
olduu yerde popolo, kendi yasalarnn toplumun yasalarn
dan saylmasna alt. Birka kere de kendi yasalarnn toplumunkilere nceliini elde etmeyi baard. Podesta'mn yarg
yetkisinin yannda, pazar ve ticari faaliyetleri ele alan ve tc
carlarla imalatlarn meselelerine baka zel bir mahkemeyi
oluturan mercanzia137 veya domus mercatorum'un (pazar)
yarg yetkisi ortaya kt. Bu mahkeme, ou durumda da
halk iin genel bir nem kazand.
On drdnc yzylda Pisa podesta's, kendisinin ve yar
glarnn halkn ihtilaflarna asla karmayacana dair yemin
etmeye zorland. Kimi zaman kaptan, podesta'nnkine rakip
bir yarg yetkisi elde etti. Hatta kimi rneklerde podesta'mn
kararlarn geersiz klmay baard. Sk sk da, kendisine top
luluk yetkililerinin toplantlarna baka etme hakk tannm,
bu yetkilileri toplantya arma ve grevden alma hakkma
sahip olmutu. Kaptan, aras topluluk yurttalarm toplama
ve (podesta'mn yapmamas durumunda) meclisin kararlarn
uygulama yetkisine sahipti. Kaptann dier yetkileri arasnda,
ortak ynetici olarak, topluluk mliyesine yasaklar koymakkaldrma kontrol etmek ve srgndekilerin mallarm elden
karmak da vard. Kaptanm resmi rtbesi, podesta'nnkinder dk olmasma ramen, ou kere o bir capitanus populi
et communi (halk ve topluluun ba) ya da Latincesiyle collega minr idi. Yani objektif olarak ikisi arasnda daha gl
oland. Bunu, kaptann, topluluun askeri gc zerinde ta137 M ax Weber, Cesommelte Aufatze zur Sozial und Wirtschaftsgeschichte, s. 3 6 8 - 442.

PLEPLER EHR / 2 2 3

sarrufa sahip olmas gereinde de grmekteyiz -zellikle de

askeri gcn, besleme maliyetinin ancak zengin yurttalarm
vergilerinden karland paral askeri birliklerden olutuu
durumlarda.
Popolo'nun tam baarsyla birlikte, soylular resmi olarak
yalnzca negatif ayrcalklara sahipti. Topluluun resmi g
revleri halka akt. Popolo'nun grevleri ise karlkl olarak
soylulara ak deildi. Soylularn hakaretine maruz kalmala
r durumunda halkn mahkemeler nnde ayrcal vard.
Kimi zaman, sadece popolo'nun kararlar tm yurttalar ilgi
lendiriyordu. Soylular, ou kere, topluluk idaresine katlm
dan geici veya srekli olarak aka dlanyordu.
Bu dzenlemelerin en iyi bilineni, Giano della Bella'nn
(1293) ordinamenti della giustizia (hukuki dzenlemeler/sidir.
Lonca milislerinin bakomutan olan kaptann yam sra, gonfaloniere della guistizia (yarg), ksa sreler iin atanan t
myle siyasi bir grevliydi. Gonfaloniere halk koruyor,
soylulara ynelik mahkemeleri soruturup sonulandryor,
hukuki dzenlemelere uyulmasn kontrol ediyor ve ekilile
belirlenen 1000 kiiden oluan ve derhal celbe tabi zel bir
halk milis kuvvetine komuta ediyordu. Resmi casusluk sis
temi ve isimsiz sulamalar tercih ediiyle popolo sisteminin
siyasi adaleti, nfuzlu kimselere ynelik soruturma prose
drlerini hzlandrd. Basit kant ("kt hret" yoluyla),138
Venedik'teki Onlar Meclisi durumalarnn demokratik mu
adiliydi. Objektif ynden popolo sisteminin zellikleri un
lard: valye yaam tarzma sahip ailelerin tm yelerinin
138 Senatr M cCarthy'nin poplerletirdii dildeki ekliyle: Sylentiye dayal su veya "birlie daval
su".

2 2 4 /EHR

dlanmas; sekinlerin iyi davranlarda bulunma taahhd

ne zorlanmas; sekinlerin ailelerinin, tm yeler iin kefalet
altna sokulmas; nfuzlu kimselerin siyasi sular (zellikle
de halktan birinin erefine hakaret etme) iin zel bir ceza ya
sasnn oluturulmas; bir soylunun, halktan birinin mlkne
bitiik bir mlk o kiinin mutabakat olmadan elde etmesi
nin yasaklanmas.
Guelf Partisi popolo'nun ynetimini stlendi. Partilerin
tzkleri, ehrin kanunlarnn bir paras saylyordu. Ancak
bir partiye kaytl bireyler memuriyete seilebilirdi. Partinin
g yapm nceki blmde tartm bulunuyoruz. Parti
temel valye askeri gler tarafndan desteklendiinden,
kanuni dzenlemelerin soylularn toplumsal ve ekonomik
gcn gerekten kramayaca dnlebilir. uras bir
gerek ki, Floransa snf kanunlarnn eitli Toskana ehirle
ri tarafmdan kopya edilmesini mteakip on yl iinde soylu
aileler aras kan davalar yeniden patlak verdi. Kk pltokratik gruplar srekli olarak iktidar ellerinde tuttular. Bi
zatihi Popolo'nun makamlar bile neredeyse hep soylularca
igal ediliyordu, nk soylu aileler aka halkn bir paras
saylabilirdi. valye yaam tarznn reddi, ancak ksmen et
kiliydi. Yasaktan kurtulmak iin tm gerekli olan, siyasi itaati
garanti etmek ve bir loncaya kaydolmakt.
Popolo'nun ykseliinin temel toplumsal etkisi, ehirde
yaayan ailelerin popolo grasso (niversite eitimine veya
parasal servete sahip olmasyla ayrlan tabaka) ile karmas
oldu. "Popolo grasso", yedi yksek loncaya verilen isimdi. Bu
loncalar u gruplar kapsyordu: yarglar, noterler, banker
ler, yabanc kuma satan tccarlar, Floransa yn satan tc

PLEPLER EHR/ 2 25

carlar, ipek tccarlar, doktorlar, baharat tccarlar ve krk

tccarlar. Balangta kentin tm memurlar, demokratik
kriz zamanlarmda soylularn da dhil olduu bu gruplardan
seilmek zorundayd. Nihayet, yeni birka devrimden sonra
popolo minuto'nun on drt arti minorisi (kk esnaf), ikti
dara bir miktar eriim elde etti. 1378'deki Ciompi isyanndan
sonra on drt loncaya mensup olmayan zanaatkr tabakas,
ynetimde geici bir pay elde etti. Bunu, bamsz bir lonca
birlii olarak yaptlar. Ancak geici olarak ve 1378'de Perugia'daki gibi birka yerdedir ki kk kent sakinleri, sadece
soylular deil, popolo grasso'yu da priori meclisinin dnda
tutmay baarabildiler. Karakteristik biimde, endstriyel a
n yoksul tabakalar, popolo'ya ynelik kar saldrlarnda
soylularm desteini arkalarnda buldular -aynen, daha sonra
ki Uranln kitle desteiyle kurulmas gibi.
Daha on nc yzylda soylular ve dk tabakalar, kent
sakinlerinin saldrlarna sk sk birlikte dayanmlard. Eko
nomik faktrler, destein gcn belirliyordu. yelikten
karma sisteminin tam gelitii her yerde kk zanaatkrlarm
karlaryla giriimci loncalarnkiler kesin bir ekilde kesii
yordu. Kont Broglio d'Anjano'ya gre139, Perugia'da karma
sistemi ylesine abuk gelimiti ki 1437'de bir tek bireysel
giriimci 176 filatrici ve 28 flatori idame ettiriyordu. yelik
ten karma sistemi altmda kk zanaatkrlarm durumu is
tikrarszd. Yabanc iiler i iin rekabet halindeydi. Gnlk
bazda ie almlar uygulanyordu. Ayrca, giriimci loncalar,
Perugia'daki cimatori gibi zanaatkr loncalarnn cretlerin
drlmesini nlemeye almasndaki gibi tek yanl bir e
kilde, karma szlemesinin koullarn dzenlemeye alt.
139 G ra f B roglio d'A nja no , The Venetian Silk Industry and its Organization (1893).

2 2 6 /EHR

Bununla birlikte, endstriyel snflar hibir yerde kalc

siyasi g elde edemedi. Ayrca, gezgin iilerin oluturduu
proletarya snf, kent ynetiminin tmyle dndayd. Fiili
gleri genelde nemsiz olsa bile, ancak bu alt seviyedeki lon
calarn ehir meclisine katlmyladr ki grece demokratik bir
unsur kendini gsterebilmitir. Tm talyan topluluklarnda
grlen ve seim grevlilerinden oluan komiteler kurma ge
lenei, demagojiyi ve seim yneticilerinin siyasi sorumsuz
luklarn (ki modern Avrupa demokrasisinde anonim olarak
kendini ska gstermektedir bu)140 nlemeyi amalyordu.
Ancak bu seim grevlileri komiteleri, ehir memurlarnn
planland gibi seilmesini ve halen grevli mavir ve me
murlarn dzenli biimde katlmasn mmkn klyordu. Bu,
memuriyeti, sosyal nfuz sahibi ailelerin kapal bir irketine
dntrme eilimi gsterdi. Finansal adan nemli aileler
ihmal ediliyor deildi kukusuz. "Kamuoyu", memuriyetle
rin bileimi zerinde, yalnzca grece eit servet ve siyasi g
sahibi aileler aras rekabet zamanlarnda ve dini ajitasyon d
nemlerinde herhangi bir pozitif etkide bulunabiliyordu.
Herhangi bir resmi grev igal etmeyen Medici, sosyal
nfuz ve seimlerin sistematik maniplasyonu yoluyla kente
hkim oldu. Popolo, bunlara kar, ancak iddetli ve srekli
kanl mcadelelerle baar kazand. Hibir ey ie yaramad
nda da soylular, ehirden ekilerek, kalelerinden ehirlere
saldrd. ehir ordusu kaleleri yamalad. Onlarn kentsel
mevzuat, tarann geleneksel derebeylik dzenini, kimi za
man kyllerin planlanm kurtuluu ile krd.
Popolo, loncalarda soylular ezmek iin gerekli iktidar
140 Modern kentsel parti siyasetinin siyasi "patronu".

PLEPLER EHR / 2 2 7

aralarn elde etti. Loncalar, topluluk tarafndan bandan

beri idari amalarla kullanld. Esnaf, loncalar tarafndan, ka
lede nbet tutmak zere ve giderek de saha hizmetinde s
radan asker olarak greve arld. Askeri tekniklerdeki iler
lemelerle, giriimci loncalarn finansal yardm vazgeilemez
oldu. Hukukular, zellikle de noterler ve yarglar ile fizik
iler ve eczaclar gibi mttefik meslek erbab, entelektel ve
idari-teknik destei salyordu.
Loncann organize ettii entelektel tabakalar, popolo
arasnda ileri konumdaydlar. Fransa'daki snflar siteminde
avukatlar ve dier hukukularn oynad role benzer bir rol
oynadlar.141 lk kaptanlar, dzenli biimde loncalar veya on
larn birliklerinin amirlerinden devirilmilerdi. Mercadanza,
Popolo'nun politik rgtlenmesinde ilk normal admd; onla
rn amirleri, yani podesta mercatorum, ou kere halktan ilk
kaptanlard. E. Salzer'in de hakl olarak vurgulad gibi,142
burada mercatores, tm kentli esnaf ve tccarlar temsil edi
yordu. Popolo'nu balangtaki geliimi, halkm karlarnn,
topluluk mahkemeleri, irketleri ve resmi daireleri nnde
rgtl biimde korunmas ynndeydi.
Popolo'nun geliiminin kalk noktas, soylu olmayanlarm yasal haklarnn sk sk inenmesiydi. Bu, Almanya tecr
besiyle gsterilebilir. Burada soylular, satc ve zanaatkrlarm
paralarm demek yerine onlara dayak ayordu ve bu zayf
insanlarn da bavuracaklar bir yer yoktu. Askeri adan
141 Fransz devriminde nc snfn entelektel ncln salamlard.
142 Ernest Salzer, The Beginnings o flh e Signorie in U pper Italy, a contribution to Italian Administrative
History (H isto rica l Studies, Vol. 14, 1900).

2 2 8 /EHR

stn soylularn halka ahsi hakaretleri ve eteci tehditle

ri, onlarn haklarn inkr etmede ie yaryordu. Aslnda bu
tr olaylar, korunma amacyla Popolo'nun zel bir birliinin
oluturulmasndan bir asr sonra bile meydana gelmeye de
vam etti. valyeliin stat gururu, kent halknn doal ierlemesiyle atyordu.
lk biiminde halk kaptanl, tribn benzeri bir kontrol
hakkn ve halka bizatihi toplum otoritelerine kar yardm
temsil ediyordu. Bu noktadan tedrici olarak bir tr inceleme
otoritesine, nihayet de genel bir koordinasyon makamna
dnt. Popolo'nun ykseliine, kent halknn ekonomik karlarma zararla sonulanan ve popolo grevlilerinin kentsel
meselelere mdahalesine ilk vesileyi salayan soylular aras
kan davalar da katkda bulunmutur. Popolo'nun ykseliin
deki bir dier faktr de, Popolo'nun katksyla bir tiranlk kur
maya alan baz soylularn kiisel hrsyd. Soylular, her yer
de bu ihtimale ilikin srekli bir endie ierisindeydi. Ancak,
soylularm saflar arasmdaki ayrlklar yznden, popolo iin
hemen her yerde valyelerin bir ksmnn askeri yardmn
kendi hizmetine katmak mmknd. Bundan baka, tmyle
askeri bir bak asmdan bu olaylar, piyadelerin, svarilerin
aleyhine bir ekilde artan nemi iin ortam hazrlad. At binicilime dayal valyeliin genel askeri durumu, nem yitir
mekteydi. Rasyonel askeri mhendislik teknikleri de val
yelik aleyhine bir geliim gsteriyordu. lk defa on drdnc
yzyl Floransa ordusunda ortaya kan "bombardin" (kk
top), modern toplu silahlarn ncleriydi.

PLEPLER EHR / 2 2 9

Roma Tribnleri ile sparta Ephorlar Arasndaki

Paralellikler
Antikite'deki demos'un geliimi, grnte, plebler'inkine benzer. Roma'da, popolo'nun memurlarma ve zel toplu
luuna olduka benzer zel bir halk (pleb) topluluu geli
miti. Kken olarak Roma tribnleri, ehrin drt blgesinin
seilmi amirleriydi. Ed Meyer'e gre143 soylular, ortak klt
tapnann yneticileriydi. Tapmak hazine olduundan, soy
lular aym zamanda pleblerin de haznedarydlar. Halkn ken
disi ise, yeminli bir kardelik olarak yaplanm, halk ilgilen
diren konularm yrtlmesinde tribnlere muhalefet eden
herkesle mcadele etmeye yemin etmilerdi. Bu, Roma toplu
luunun meru otoritelerinin aksine tribnlerin sacro sanctus
(dokunulamaz, bozulamaz) olmas anlamna geliyordu. Ben
zer ekilde talya'daki halk kaptan normal olarak, meru oto
riteler olarak konsllerin hl adlarnn bana ilave ettikleri
dei gratia'ya (kran) sahip deillerdi.
Tribn, meru resmi otoriteden ve bununla balantl top
luluk tanrlaryla iletiim kurma hakkndan veya auspicia'y
(ynetimi) alma ve meru otoritenin en nemli hakk olan ce
zalandrma hakkndan yoksundu. Ancak pleblerin ba olarak
tribn, kendi resmi grevlerinin yerine getirilmesine muhale
fet eden herkese kar hakknda bir ilem ve karar olmaks
zn bir tr lin kanunu uygulama gcne sahipti. Bu kiiler,
tutuklanabilir ve Tarpeian kayalklarndan aaya atlarak
idam edilebilirdi. Kaptan ve anziani rneinde olduu gibi,
Roma tribnnn resmi otoritesi, yarglarn toplantlarnda
143 Ed Meyer, Kleine Schriften (I. Aufl, 1910) I. s. 373.

2 3 0 /EHR

halkn lehine olacak ekilde araya girme ve onlarn kararlarn

veto etme hakknn tedricen gelimesinden ibaretti. Ayn veya
daha dk makamdaki her yetkiliye kar Roma, memurlar
nn negatif gcn temsil eden bu araya girme hakk, Roma
tribnnn temel zelliiydi. Popolo'nun kaptan rneinde
ki gibi, otorite, bu noktadan genel bir denetleme yetkisine d
nt. En st kentsel yetki haline geldi.
Ancak tribnn askeri bir gc yoktu, nk askeri m
cadelelerde generalin yetkisi snrszd. Eski resmi otoritenin
aksine tribnn kentsel yetki alanndaki bu snrlama, trib
nn zel kent kkeninin bir kamdr. Tribnlerin politik ba
arlar, belki de yalnzca veto yetkileri sayesinde mmkn
olabildi. Veto yetkilerinin kapsam iinde u haklar da yer
alyordu: cezai kararlara meydan okuma, bor ynetimiyle il
gili mevzuat yumuatma, pazar kurulan gnlerde adalet y
netimine kyllerin karlar lehinde mdahalede bulunma,
papazlk ve meclis grevleri de dhil tm grevlere eit ka
tilinim salanmas. Nihayet, Roma'daki son grev sresinde
plebler ynetimi, tarada plebisite kadar geniletildi. Bu, ara
sra talyan topluluklarnda da meydana geldi. Bu ynetim,
pleblerin kararlarnn balayc niteliini tm toplulua yer
letirdi.
Plebisit, aslnda, soylularm Ortaa talyas'nda yaad
trden bir resmi rtbe tenziline edeerdi. Snflar aras eski
mcadelelerin bitmesinden sonra tribnln siyasi nemi
byk lde azald. Kaptan gibi tribn de topluluun bir
memuruna dnt, hatta gelien bir brokratik yapnn bir
paras oldu. Yalnzca halk tarafmdan seildi. Ancak pleblerin
soylulardan ayrlmas pratikte anlamszlat, memuriyet ve
servete dayal bir soyluluun geliiminin zeminini hazrlad.

PLEPLER E H R /231

O sralar patlak veren snf mcadelelerinde eski siyasi

gler, Gracchilerle144 balayarak kendilerini siyasi reform
cularn hizmetindeki aralar olarak ortaya koydu. Bu siyasi
reformcular, politik adan nem kaybeden ve asaletlerini
memuriyetleri ellerinde bulundurmalarndan alan soylulara
dman olan kentlilerin ekonomik smf hareketlerine nc
lk etti. Bu diriliin etkisi, prensin hayat boyu srecek resmi
sfat olarak (askeri hkmranln yan sra) tribnn gc
nn yerlemesi oldu.
Ortaa talyas ile Eski Roma gelimeleri arasndaki bu
arpc paralellikler, daha sonra tartacamz temel toplum
sal, ekonomik ve politik farkllklara ramen kendini gster
mitir. Bir ehirde snflar arasmdaki ilikileri dzenlemede
kullanlan teknik ynetim biimleri istenildii gibi deitiri
lemez. Siyasi ynetim biimleri, kendi yasalarna gre iler
ve yalmzca ekonomik temellere dayanan bir styap olarak
yorumlanamaz.145 Roma'daki tribn ile Ortaa talya'sndaki
kaptann geliimi arasmdaki paralellik konusunda hi kuku
yok. Bununla beraber, Roma'daki tribnn bizatihi Antikite
ile hi paralelliinin olup olmad sorusu da pekl sorulabi
lir. nk bilinebildii kadaryla Roma plebleri veya talyan
popolo'su gibi zel bir siyasi birliin oluumuna Antikite'nin
baka yerinde rastlanmamaktadr.
Ancak Cicero'nun gzlemlerine gre, ak farkllklara
ramen Antikite'de, i ilikilerinde esasen tribnle benzer
144 Gracchi'ler, Sempronius kabilesinden bir pleb ailesiydi. En sekin temsilcileri de mehur tribnler
Tiberius ve Gaius Sempronius Gracchus idi.
145 Max W eber'in buradaki referanslar, aktr ki, iktisadi retimi bu temele dayanan bir styap ola
rak grlen dier tm sosyal konfigrasyonlar iin temel sayan Marksiyen sosyal analiz ile kartlk
arz etmektedir. W eber'in argman, bu iktisadi monizmi hedef almaktadr. Bunun etkileri zaman
zaman siyasetten iktisada kadar aratrlmaldr.

2 3 2 /EHR

olgular vard. sparta'daki "Ephor"luk146byleydi. Bu benzer

lii doru olarak yorumlamak gerekir.
Meru krallarn aksine ephorlar (amirler), bir yl iin se
ilen memurlard. Tribnler gibi, Ispartallarm be blge ka
bilesi tarafndan seilirdi - klan tarafndan deil. Ephorlar,
kentliler meclisini toplantya arrd ve sivil ve cezai ilerde
yetkiye sahipti -her ne kadar cezai ilerdeki yarglama yetkisi
snrsz olmayabiliyorduysa da. Ephorlar, krallar bile kendi
ayaklarna getirtirlerdi. Faaliyetlerinin sorumluluunu ta
yan memurlar vard ve onlar memuriyetten atma yetkisine
de haizdiler. Ynetim onlarm ellerinde toplanmt. Seilmi
gerusia147 meclisi ile beraber ephorlar, sparta'nm semtlerinde
temelde en yksek siyasi gc ellerinde tutuyordu.
sparta'nn kentsel alan ierisinde krallar, onursal imti
yazlarla snrlanmt ve tmyle ahsi etkileri vard. Sava
zamanlarnda disipline dayal mutlak bir iktidar uygularlard
ki bu sparta'da ok katyd. Ancak daha sonraki dnemler
dedir ki ephorlar, savalarda krallara elik etmitir. Ephorlarm balangta (muhtemelen Birinci Messenia Sava'ndan148
sonra bile) kral tarafndan atanyor olmas gerei, ephor ik
tidarnn tribn benzeri niteliiyle bir eliki oluturmamak
tadr. Roma'dak ilk tribnlerin de bu ekilde domu olma
146 Ephorlar, eitli eski D or devletlerinde ortaya kan ve yarglardan oluan organlard. sparta'da
be ephordan oluan kurul, halk tarafndan yllk olarak seilirdi.
147 Homer'de grlen, krala danmanlk yapan ve ayn zamanda yarglk yapan gerontesveya ih
tiyarlar. sparta'da gerusia denen sabit sayl bir organa dnt ve anayasann belli bir ksmnn
oluturdu. Bu meclis, aralarnda iki kraln da bulunduu otuz yeden oluurdu. Geri kalan yirmi
sekiz kii, altm yan zerinde olmak zorundayd. m r boyu grev yaparlar ve yurttalarn genel
meclisinde oybirliiyle seilirlerdi.
148 Messenia, Peloponnesus'un gney ksmnda yer alan zengin blgenin adyd. Birinci Messenia
Sava'nn kesin tarihini belirlemek imknszdr, ama sava. . . sekizinci yzyl iinde bir zamanda
gerekleti. Fetih, sparta'nn bymesi asndan ok nemliydi.

PLEPLER EHR / 2 3 3

lar muhtemeldir.149 Daha da nemlisi, araya girme yetkisinin

olmamasnn, ephorlarm tribn benzeri niteliiyle bir eliki
oluturmamas gereidir. Bu, konumlar gerei ephorlarm
yurttalar krala kar korumak zorunda olmalar gelenein
de grlebilir.
Ephorlarm halk ile krallar arama girme yetkisinin ol
mamas, sparta halknn (demos) muhaliflerine ynelik ko
ulsuz zaferi ile aklanmaktadr. Krallar, araya girmeyi iste
meye yetecek dhili gce sahip deildi. Demos'un kendisi de
dnm geirdi. nce bir plebe, daha sonra da tm lkeye
hkmeden oligarik bir ynetici snfa. Tarihsel dnemlerde
sparta'da bir soylular snf yoktu. ehir, klelere150 kar ken
di derebeylik konumunu srdrd. Hukukun snrlar dn
daki statsne dini bir temel kazandrmak amacyla klelere
kar her yl sava ilan edilirdi. Askeri birliin dnda tutulan
periochiye ynelik siyasi tekel, tam yurtta statsiindekiler
arasnda srdrlen toplumsal eitlik kadar mutlakt. Her
iki uygulama da, Venedik'tekine benzer bir casusluk sistemi
(kypteia) ile srdrlebiliyordu. Ispartallarm ilk yaptklar
eylerden biri, soylularn kyafetleriyle bile kendini gsteren
ve geleneksel olarak ayn yaam tarzlarnn ortadan kaldrl
149 Burada, kamunun atad savunma avukat (mahkeme tarafndan, zel avukat tutmaya paras
olmayan zanlnn karlarn savunmak zere atanan grevli) ile bir benzerlik grlebilir.
150 sparta halk, askeri bir kast oluturuyordu. Her yurtta, devlete hizmete adanmt. Bunu haya
ta geirmek iin, her yurttan kendisine ve ailesine bakma ihtiyacndan kurtarlmas nemliydi.
Gerekten, soylular aile topraklarna sahipti. Ama sparta tarafndan elde edilen toplumum ortak
arazisi, paralara blnrd. Her Isparialya verilen bu paralar, babadan oula geebilir ama sa
tlamaz veya blnemezdi. Topran ilk sakinlerinin malna mlkne el konarak serflie indirgendi,
lordlarnn arazisini ekip bimeye baladlar. Her yl topran sahibi, msr hasadndan yetmi lek
kendisine, yirmi kansna almaya ve araptan da nceden belirlenen bir oranda almaya hakk var
d. Topran bunun tesindeki tm rnnn klelere gitmesine izin verilirdi. Klelerin srlemez
olmasna ve kendi topraklarna sahip olmalarnn mmkn olmasna ramen, onlarn yk ard.
Devlet iin hem bir tehdit hem de bir gereklilik idiler. Krypleia ya da gizli polis, onlar kontrol etmek
amacyla oluturulmutu. Gen Ispartallar, pheli kleleri ldrme yetkisiyle donatlarak taraya
gnderilirdi.

2 3 4 /EHR

mas oldu. Krallarla ephorlar arasmda karlkl teati edilen ve

periyodik olarak yemlenen bir tr anayasal szleme anlam
na gelen yemin, kraln iktidarna konulan kat snrlamalarn
mcadele ve uzlamalarm sonucu gerekletiinin inandrc
bir kan gibi grnyor. Ephorlar birtakm dini ilevleri el
lerinde tuttuklar iin bu konuda kesin bir sonuca varamyo
ruz. Ancak ephorlar, Roma tribnlerinden ok daha fazla bir
ekilde toplumun meru memurlar oldular. sparta ehrinin
nemli zellikleri de, eski bir kurum zerine yklenen rasyo
nel bir tasarmm izlerini tamaktadr.
teki Helen topluluklarnda sparta kurumlarma tam
benzerlik arz eden zelliklere rastlanmaz. Aksine, soylu ol
mayan yurttalarn soylulara kar demokratik bir hareketine
rastlanr. Bu hareket, birka rnekte, aristokratik egemenliin
geici veya srekli olarak ortadan kaldrlmasna yol am
tr. Bu, Ortaa'da olduu gibi, ne tm yurttalar iin eitlik,
oy kullanma ve memuriyet ve meclis yeliine liyakati, ne de
tm zgr ailelerin kentsel birlie kabul anlamna geliyordu.
Roma'nm tersine zgr insanlarn bazlar, kentli birliklerine
mensup deillerdi. Bunun yerine, dereceli bir haklar sitemi
vard. Yani, toprak kiralar, askeri hizmet kapasitesi ve servete
bal olarak, oy kullanma hakkndan memuriyete ehil olmaya
kadar deien bir haklar sistemi. Yurttaln bu ekilde dere
celendirilmesi, Atina'da hibir zaman tamamen lavedilmedi.
Benzer ekilde, Ortaa ehrinde yoksul snflar da hibir za
man daimi olarak orta snfla aym haklar elde edemedi.
Demokrasinin ilk aamas, demos'a mensup ve airetin
askeri birliine kaytl tm toprak sahiplerine oy kullanma
hakkmm verilmesinden oluuyordu. Ya da, oy hakk, yine,

PLEPLER E H R /2 35

baka servet aralarna sahip olanlara verildi. Demokrasinin

ykselii iin balangta hayati olan, kendi donanmna sa
hip ar zrhl piyade ordusuna ehil olmakt ki bu ordunun
ykseliiyle demokratik devrim balantlyd. Grlecei
zere, oy kullanma hakknn basit derecelenmesi, demokra
tik devrimi yaratan en nemli ara deildi. Ortaa'da oldu
u gibi ehir meclisinin resmi kompozisyonu, istenildii gibi
ayarlanabilirdi. Resmi yetkisi de, mlk sahiplerinin toplumsal
gcn hibir ekilde tahrip etmeden ok dikkatli bir ekilde
ayarlanabilirdi.
Demos'un evrimi, deiik ynlerde gerekleti. Baz r
neklerde, grnte talyan topluluklarmnkine benzeyen bir
demokrasi ortaya kt. En zengin, soylu-olmayan (ve nfus
saymlarnda para, kle, zanaat rnleri, gemi; ticaret ve kre
di sermayesi sahibi olarak kaydedilen) tabaka, meclis ve me
muriyet grevlerme eriim hakkm, stats toprak mlkiyeti
ne dayanan soylularn yan sra elde etti. Normal koullarda
kk esnafn, perakendecilerm ve ortalama geim aralarna
sahip insanlarn byk ounluu, yasal olarak memuriyet
ten dlanmt. Kimi zaman, vazgeilemez nitelikleri nede
niyle memuriyete resmen haklar vard ama gerekte bu hak
verilmiyordu. Durum byle olmasayd, demokratikleme
sreci gelitike, g, tam da bu tabakalarn elinde toplanr
d. Bunu nlemek amacyla, ekonomik adan vazgeilemez
liklerini ortadan kaldracak aralar bulunmalyd. Bu da, ya
gnlk harlklar (tahsisat) deyerek ya da memuriyet says
nn azaltlmas yoluyla yapld. Yine de bu, demos'un smfsal
itibarszlnn gerekte nemsenmemesi ile birlikte, ancak
drdnc yzylda Atina demokrasisinin son aamalarnda
gerekleti. Bu, ar zrhl piyadelerin askeri nemindeki d
e elik etti.

2 3 6 /EHR

Antik ada, soylu olmayanlarn tam veya ksmi zaferi

nin siyasi ynetimin yaps asmdan en nemli sonucu, artan
kurumsallama idi.151 Bu, siyasi topluluun, yerel mekn ba
znda rgtlenmesi biimini alabiliyordu.152 Ortaa'da soylu
larn ynetimi altnda bile kentsel topluluun yerel blgelere
(semtlere) blnmesi, ehir halknn ana gvdesi iin daha o
zamanlar nemliydi. Popolo, memurlarnn bir ksmn eh
rin blgelerine gre seiyordu. Kadim ehir, soylu olmayanlar
iin, yerel blgelere blnmt. zellikle de yasal ykml
lklerin ve verginin datlmas amacyla.
Roma'da, ailelerden ve airetlerden oluan eski zel ka
bilenin yannda, zamanla drt tane kentsel blge daha ortaya
kt ve bunlara da "kabile" deniyordu. Pleblerin zaferinden
sonra bunlara, birtakm tara kabileleri de eklendi. sparta'da
drt, sonralar be blge kabilesi, daha eski kabileye eklen
di. Demokrasinin zaferi, tm blgenin yerel ve blgesel olarak
rgtlenmi bir alt-blm ve ehirdeki tm hak ve devlerin
temeli olarak demos'un zaferiyle aynyd. Bu deiimin pra
tik sonularn deerlendirmek gereklidir. Bu deiim, ehrin,
askeri ve soylulua dayal birliklerin bir kardelik oluumu
yerine, blgeye ait kurumsallam bir irkete dntrd.
Bununla balantl olarak, hukukun doasna ilikin an
lay da deiti. Hukuk, kent halkna ve bu niteliiyle kentsel
151 "Kurumsal" kavramn Weber, zaman zaman, bilinli veya rasyonel olarak kurulma anlamnda kul
lanmakladr. Bu kullanm, bir eyin "kurulduundan" bahsettiimizde (rnein, ehir siyasetinde bir
reform hareketinin kurulduundan bahsederken) bizim iin de ainadr. W eber'in kastettii de tam
olarak bu anlamdr. nk geleneksel siyasi yaplarn yaygn olarak ortadan kalkacan, yerini de
rasyonel bir ekilde kurulan bir yapnn alacan dnyordu.
152 W eber'in pek ok noktada yarad bulduu Henry Sumner Maine, sosyal gelimeyi ikili bir dei
menin karakterize ettiine inanyordu: Bireyin kiisel yasal durumunda statden szlemeye doru
bir deiine ve topluluun rgtleyici ilkesinde akrabalktan topraa (mekna =territory) doru
bir deime.

PLEPLER EHR / 2 3 7

blgenin sakinlerine uygulanan kurumsallam bir biime

dnt. Daha eski yaplarn izlerinden bahsetmi bulunuyo
ruz. Ezamanl olarak, hukuk, irrasyonel bir karizmatik yarg
lama hakkndan ziyade giderek rasyonel ve yazl bir hukuka
dnt.
Yasamann (kanun yapmann) balamas, aristokratik
ynetimin lavedilmesine paralel geliti. Yasama, nceleri
aesyrtnmetes'in153 (gl valilerin) karizmatik yasalar biimi
ni almt. Fakat ok gemeden yeniden daimi yasalarn ka
rlmas kabul edildi. Gerekten, yasama meclisinin kard
yeni mevzuat, ylesine olaanlat ki srekli bir eilim olarak
ortaya kt. Ksa sre sonra tamamen sekler bir adalet y
netimi, yasalarda veya Roma'da olduu gibi yarglarn tali
matlarnda uyguland. Yasalarn karlmas ylesine akc bir
hal ald ki sonunda Atina'da mevcut yasalarn korunmas m
yoksa deitirilmesi mi gerektii meselesi her yl halka havale
edildi. Sonuta, hukukun suni olarak yaratld ve kendisine
uygulananlarn onayma dayanmas gerektii tezi kabul grd.
Kukusuz bu anlay, klasik Antikite'de mutlak bir ege
menlie ulamad. Szgelimi drdnc ve beinci yzyl
Atinas'nda genel kurallar ierse bile demos'un her karar
kanun deildi. Demos'un kararlar yasalara aykrysa, bu ka
rarlara, ehir halkmdan herhangi biri tarafndan jri nnde
itiraz edilebilirdi. Bu durumda da yasa, demosun kararndan
deil, bir ehir sakininin nergesi temelinde ortaya kard.
Eskiye mi yoksa yeni nerilen yasaya m uyulaca konusun
daki tartmalar, yeminli bir jri nnde bir hukuk ihtilaf
eklini alrd. Bu, eski hukuk anlaynn uzun sre korunan
153 En st dzey gc ksa bir sre iin elinde bulunduran valiye oesynnete denirdi.

1
2 3 8 /EHR

bir zelliiydi. Atina'da Areopagus'un154 dini ve soylulua da

yal veto gcnn Ephialtes155 tarafndan ilga edilmesi, rasyo
nel bir olgu biimindeki hukuk anlay ynndeki ilk nemli
admd.
Demokratik gelime, beraberinde idari bir devrimi de
getirdi. Demos'un memurlar veya ksa sreler iin kurayla
seilen alt birimleri (ki bunlar zaman zaman grevden alna
bilirlerdi), klan veya memuriyet karizmas sayesinde ynetim
gsteren sekinlerin yerini ald. Yeni memurlar, hizmetleri
iin yalmzca mtevaz denekler veya yine kurayla seilen
jri yelerinde olduu gibi gnlk harcrahlar alyordu. Me
muriyet makamlarnn bu ekilde ksa dnemli igal edilmesi
ve yeniden seilmeye sk sk konulan yasaklar, ada devlet
memuriyetindeki gibi bir profesyonel memuriyetin ortaya
kn engelledi. Bir profesyonelin resmi "kariyeri" ve stat
onuru yoktu. , geici bir grev olarak yerine getiriliyordu.
Memurlarm ounluu iin grevleri, tam gn almay
gerektirmiyordu. Yoksullar asmdan kamu hizmetinden elde
edilen gelir, ancak tesadfe dayal ama arzu edilen bir gelir
di. Elbette ki en st dzey siyasi grevler, zellikle de askeri
olanlar, tam gn alma gerektiriyordu. Bu yzden, sadece
zenginlerce igal edilebilirdi. Atina'da, maliye memurlar ok
154 ihtiyarlar Meclisi, Yunanllarn Aryan mirasnn bir parasyd. Atina'da Areopagus Meclisi olarak
anlr oldu. nsan ldrmek Yunanistan'da arnma gerektiren b ir dini su saylrd. Bu, devletin
cezai yargya girmesine yol at -birey arnm olmazsa tanrlarn gazabnn toplum zerine ine
cei anlay nedeniyle-. Meclis, ileyii Semnai'ye tapnmayla yakndan balantl bir mahkeme
oluturmutu.
155 .O . beinci yzylda Atina'da Aristides demokrasinin ncsyken Cimon'un demokratik anayasoya
hi sempatisi yoktu. Aristides'in lmnden sonra Cimon, Atina'da en gl devlet adam olarak
kald, fakat demokrasiye scak bakmamas, iktidar uzun sre elinde tutmasn imknszlatrd.
Gen devlet adamlar ortaya karak Cimon'a ve oligarklara kar bir muhalefet partisi olutur
dular. Bu demokratik partin iki byk politikacs, mecliste nemli bir rol oynamaya balayan
Ephilates ve Pericles idi.

PLEPLER EHR / 2 3 9

yakndan tefti edilirdi. Ancak makamlar, fahri nitelikte ol

maya devam etti.
Pericles'in zamamndan sonra Atina'da asl politik lider,
yani tam gelimi demokrasinin demagogu, resmiyette, ba
askeri grevliydi. Bununla birlikte bu grevlinin gerek gc,
hukuka veya makamna deil, kiisel nfuza ve demosun g
venine dayanyordu. Sonuta makam, gayri meru olmakla
kalmyor, illegal de oluyordu -demokrasinin tm oluumu,
bu grevlinin varlyla biimlenmi olmasna ramen. Bu
durum, ngiltere'deki, yine yasal yetkiyle ynetmeyen bir ka
binenin varlna dayanan ada anayasasyla karlatrla
bilir. Deiik biimlerde, demosu kt ynetmesi nedeniyle
demagogun sulanmas, ngiliz parlamentosundaki gven
sizlik oylamasma (ki bu da mevzuatm dnda bir eydir)
benzemektedir. Son olarak, yeleri kurayla belirlenen ehir
meclisinin yeleri, artk sadece demosun icra komitesi hali
ne geldi. Yasamay kaybetti, fakat plebisitlerin (Probuleuma
yoluyla)156ve mali meselelerin hazrlk tartmalarm stlendi.

Antik Dnem ve Ortaa Demokrasisinin

Karlatrmal Yaps
Popolo tarafndan ynetimin kurulmas, Ortaa ehirle
rinde benzer sonular dourdu. Bu ynetim de ehir yasala
rnda byk gelimeler retmi, rfi hukuku ve muhakeme
hukukunu kodifiye etmi, her konuda bir yn yasa karm
ve memur saysnda da ar bir arta yol amtr. Kk
Alman ehirlerinde drt ila be dzine kategoriden memur
156 Ed. Meyer, H istory o f A ntiquity IV. 5 40 (1944): Hermann Bengston, G reek History, s. 184.

lara rastlanmaktadr. cra dairesinin ve belediye bakannn

kadrolu memurlarna ilaveten, ancak zaman zaman grev
yapan bir yn uzman memur vard. Memuriyet kazanlar,
yani memur maalar, her ne kadar ikinci derecede gelir olsa
da arzu edilirdi. Bundan baka. Antik ve Ortaa ehirlerin
de -en azndan byk ehirlerde- yaygn bir ekilde, pek ok
mesele, yeleri kura ile belirlenen kurulularca halledilirdi.
Bugn benzer konular, genellikle seilmi meclislerin tem
silcilerince halledilmektedir. Helen Antikitesi'nde bu grev
lilerin faaliyetleri arasmda, yasama ve federal szlemelerin
yaplndaki yeminli ifadeler ve konfederasyon yelerinden
verginin datm gibi siyasi faaliyetler de vard. Ortaa'da
en nemli yarg organla seimi ve kompozisyonu da ou
kere benzer nitelikteydi.! Kura yoluyla seim, o zamanlar var
olmayan modern temsil sisteminin yerine kullanlyordu. Ay
rca, geleneksel siyasi haklarn egemen olduu ve ayrcalkl
snflarca organize edilen bir ortamda temsil, ancak birlikler
iin mmkndr. Kadim demokraside temsilciler klt veya
devlet topluluklarndan, hatta federasyonu oluturan devlet
lerden seilirdi. Ortaa'da ise, loncalardan veya dier birlik
lerden seilirdi. Bundan baka, yalnzca birliklerin zel hak
lar temsil edilirdi. Modem proletaryada grld gibi, bir
blge "semeninin" haklar deil.
Gerek Antik gerekse Ortaa ehirlerinde tiranlklar -ya
da en azndan tiranlk kurma giriimleri- ortaya kmtr.
Her iki durumda da yerel, snrl bir olguydu bu. .. yedinci
ve altnc yzyllarda, Atina dhil bir dizi byk ehirde ehir
tiranlklar kuruldu. Bunlar ancak birka kuak srebildi. e
hirlerin temsil ettii kentsel zgrlk, normal olarak, ancak
stn bir askeri g tarafndan yok edilmiti. Kk Asya'nn

PLEPLER EHR / 241

smrge blgelerindeki, zellikle de Sicilya'daki Uranlklarn

daha kalc etkileri oldu. Yok, oluuna kadar, ehir-devletin
ksmen en nemli biimini ortaya koydu.
Tiran, snflarn mcadelesinin bir rnyd. Ara sra,
Syracuse rneinin gsterdii gibi, demos tarafndan tehdit
edilen soylular, tiranlk ynetiminin kuruluuna katkda bu
lundu. Tirana en byk destek, orta snflarn baz blmleriy
le soylularn tefecilii altnda ezilen insanlardan gelmekteydi.
srail ve Mezopotamya'dan Yunanistan ve talya'ya kadar eski
dnyamn tipik smfsal kartl, ehirde yaayan soylular (as
kerlik hizmetine ehil ve borca para veren) ile borlular olarak
kyller arasnda gerekleti. Babil soylular, tm kutsal top
raklarn mlkiyetini ele geirerek kylleri bir koloniye evir
di.157 srail'de bortan kaynaklanan klelik, "Konfederasyon
Kitab"nda dzenlemeye tabi tutulmutu. Abimelech'den Judas Macabeus'a kadar158 her devrimci lider, Deutorenomy'de
(Eski Ahid'in beinci blm) srail'in "herkese bor verece
i" (ki bunun anlam uydu: Kuds halk kreditr; soylular ve
dierleri ise onlarm borlu kleleri olacakt) vaadi temelinde,
kaak durumdaki tm borlu klelerden destek toplad.
Yunanistan'n ve Roma'nm snfsal kartlklar birbiri
ne benziyordu. Bir kere iktidara geince, etraf soylulardan
oluan bir zmre ile evrili olan tiran, kyller ile kentli orta
snflar tarafndan destekleniyordu. Yurttalarm askeri rgt
lenmeleri (Pisistratids'in yapt gibi)159 normal olarak, tiran157 Tam serflik durumuna bir gei stats olarak koloni, eski dnyada nemliydi. Bu rnekte, eskiden
zgr olan kyller, yar klelik ierisinde kendi topraklarnda birer misafire dntrldler.
158 Maccabiler, kahramanlardan oluan bir aileydi. I.O. 1 75-164 arasndaki Suriye zulmleri srasn
da Filistin'in gney ksmlarnn (Judea) kurtarcsydlar. .. 40 ylna kadar sren bir papaz krallar
hanedan kurdular.
159 Pisistratus, Atina'da "Tepe" adnda yeni bir parti kurdu. Parti, esas olarak Atina'nn tepelerinde

2 4 2 /EHR

ln kurulmasndaki ilk admd. Gerekte tiran, ou kere,

snflar birbirine kar dengeleme politikas izle Bu, byk
yetkilerle ksa sre iin valilik yapan aesymetes'lerin160 (Charondas161 Solon162 yaptna benziyordu. yle anlalyor ki,
o zaman iin aesymetes'in karsnda temel siyasi alternatifler,
snflarn yeniden dzenlenmesi ya da tiranlarn ykseliiydi.
Gerek aesymetes'in gerekse tiranlarn sosyo-ekonomik politi
kas, en azmdan anavatan asndan, kyl topraklarnn e
hirde yaayan soylulara satlmasnn nlenmesiydi. Her ikisi
de, ayn zamanda, kyllerin kente g etmelerini snrlama
ya da altlar. Baz yerlerde, kle ve lks mal almna snr
lama koymaya, arac ticareti ve tahl ihracatn kontrol etmeye
alld. Tm bu nlemler, esasen, Ortaa ehirlerinin ikti
sadi politikasna olduka uygun bir ekilde, incelii olmayan
bir ekonomik politika anlamma geliyordu.
Tiranlar, kendilerini, gayri meru efendiler olarak gr
yordu. Bakalar da onlar yle alglyordu. Bu durum, tiranlklarn tm grnmn, dinen ve siyaseten eski ehir-krallklarmdan ayryordu. Tiranlar, dzenli biimde, soylularn
ritelistik kltne karlk yeni duygusal kltleri (Dionysus'unki gibi163) desteklediler. Tiranlar, kural olarak, yasallk
yaayan dallardan ve eskiden zengin olmakla beraber Solon'un bor silme tedbirleri sonucu
yoksullaan ok sayda honutsuz insandan oluuyordu. Pisitratus, bir gn yaralanm olarak ago
rada grld. Siyasi dmanlar tarafndan saldrya uradn sylyordu. Meclis, dallarla tka
basa doluydu. Yaplan oylamayla, Pisitratus'a elli kiiden oluan bir muhafz verildi. Bu muhafzlar
aldktan sonraki ilk adm Acropolis'in kuatlmas old . Pisistartus, buradan da I.O . 561-0'de
kendisini devletin efendisi yapt.
160 Ksa bir sre iin byk yetkilerle greve gelen valiler.
161 Catane meclisi yesi olan Charandas, yedinci yzyldaki byk kanun yapcs ve kanunlar bir
araya getiren kiilerindendi.
162 Atinal Akll Salon bunlarn en nlsyd.
163 /re o p ag u s'un gney yakasndaki bataklklarda Baks (arap) tanrsnn kadim bir sna vard.
Pisistratus, ona Aeropolis'in eteklerinde yeni bir ev yapt. Bu ev, mazlum tabakann dininin aka
kabul grmesi anlamna geliyordu.

PLEPLER EHR / 2 4 3

iddialarn desteklemek amacyla, topluluk anayasasnm za

hiri biimlerini maniple etmeye alrd. ktidardan dme
leri sonucunda tiranlklar, genellikle zayflam bir soylu snf
brakarak, onlar, sradan halkla ibirlii yapmaya ve demosa
geni kapsaml tavizler vermeye zorlad. uras bir gerek ki,
halkn gsterdii ibirlii olmakszn tiranlar kolay kolay ko
yulamazd. Bu nedenle, Cleisthenes'in orta-smf demokrasisi,
Pisistratidlerin kovulmasn izledi. Dier yerlerde, tccarlar
dan oluan bir pltokrasi, tiranlarn yerine geti. ktisadi s
nf gerilimlerinin katkda bulunduu tiranlklar, en azndan
anavatanda, snflar arasnda timokratik ya da demokratik bir
denge kurulmasmda etkili oldu. Sonuta tiranlk, ou kere
demokrasinin ncsyd. Buna karlk, Helenik dnemin
sonlarnda demosun fethedilmesi politikasndan kaynakla
nan ve baarl veya baarsz olmu tiranlk kurma giriim
leri vard. Bunlar, daha sonra ele alacamz askeri karlarla
balantlyd. Alcibiades164 Lysander165 gibi muzaffer askeri
liderler, bu tr dnmlere teebbs ettiler. Helenistik d
neme kadar bu giriimler Helen anavatannda baarsz oldu.
Bmun yannda, demosun askeri imparatorluk oluumu da,
daha sonra ele alacamz nedenlerle zlmeye urad. Bu
nunla birlikte, Sicilya'da tiranlar, Tiran denizinde eski ya
ylmac denizcilik politikasn (ve daha sonralar Kartaca'ya
kar ulusal savunma politikasn) srdrdler. Devirme
kentliler yerine paral askerlerden oluan ordulara dayanan
ve askerlerin mecburen uyruklua geirilmesi ve teba halkla
164 Cleinios'n olu olan Alcibiades, akrabas Perieles tarafndan demokratik geleneklere gre eitil
miti, fakat onun bu geleneklere iten bir inanc sz konusu deildi. Demokratik parti davasna,
ancak kendi zel karlarna uygun dt srece hizmet etti.
165 Lysander, olaan d yeteneklere ve snrsz ihtirasa sahip bir Ispartal amiraldi.
imparatorluu'nu kurdu.

sparta

2 4 4 /EHR

rn yeniden iskn gibi acmasz ark yntemlerini kullanan

tiranlar, blgesel askeri monariler yarattlar. Eski cumhuri
yeti dnem Roma'smda tiranlk baarsz olurken, ynetim,
bu yap ierisinden kan bir askeri monarkm eline geti. Bu,
daha sonra ele alacamz bir toplumsal ve ekonomik grup
lama sonucunda gerekleti.

Antik ve Ortaalarda ehir Tiranlklar

Ortaalarn ehir tiranlklar esas olarak talya ile snr
lyd. talya'daki signoria, Ernst Mayer31 tarafndan kadim tiranla benzetilmitir. Tiranlk gibi, signoria da byk lde
snfn dier yelerinin karsmda yer alan bir zengin ailenin
ellerinde ykselmitir. Signoria, geleneksel topluluk oluu
mun belli biimlerini korumakla birlikte rasyonel ynetimi
(giderek de atanm memurlarla) hayata geiren Bat Avru
pa'daki ilk siyasi g idi.
Ancak tiranlk ile signoria arasnda nemli farkllklar
da vard. Signoria'nn geliiminin dorudan doruya stat
mcadelesiyle ilerlemi olmas asndan bu zellikle doru
dur. Ayn zamanda, signoria ilk nce, gelimenin sonunda
popolo'nun zaferiyle ve nemli lde de bundan son ortaya
kmtr. Bundan baka, signoria genellikle popolo'nun yasal
resmi grevlerinden (makamlardan) domuken, Helenik
Antikite'de ehir tiranlklar normal olarak, yalnzca, aristok
ratik ynetim ile timokrasi veya demokrasi srasmda bir ge
i olgusunu temsil ediyordu. Signoria'nm resmi geliimi, E.
Salzer'in de gsterdii zere, olduka farkl biimde baarl
mtr. Bir dizi signoria, hal yeni hizmet makamlar iinden ve
onlarn ayaklanmalarmm bir rn olarak domutur.

PLEPLER EHR / 2 4 5

Halkn kaptan veya mercadenza'nm podesta's ve toplu

luun podesta's, popolo tarafndan giderek daha uzun sre
ler iin, hatta mr boyu sreyle seiliyordu. Uzun sreler iin
seilen bu yksek memurlara, on nc yzyln ortalarnda
piacenza, Parma, Lodi ve Milan'da rastlanabilirdi. On nc
yzyln sonuyla birlikte Milan'da Visconti, Venedik'te Scaliger ve Mantua'da Este ynetimi, aslnda kaltsal hale gelmiti
bile. Bu yksek memurlarn otoritesinin artmas, makamlarn
kayd hayat art ile igal edilmesi (balangta fiili bir du
rumken daha sonra yasal hale gelmiti bu) ynndeki bir pa
ralel gelimeyle birlikte oluyordu. Tmyle keyfi nitelikteki
bir siyasi cezalandrma gcyle balayarak, signoria, diledii
emirleri karan, meclis ve toplumla rekabet ierisinde olan
genel bir iktidara dnt. Sonunda da, ehri diledii gibi y
netme, memuriyetleri elde tutma ve yasal yaptrmlar tayan
emirler karma yetkisi ieren bir egemenlik kurdu.
Gelime, farkl ama zaman zaman birbirine tesadf eden
iki siyasi kaynaktan ilerledi. Biri, parti ynetimiydi. zel
nem tayan ise, toprak sahibi snfn siyasi ve (dolayl ola
rak da) iktisadi varlna alt snftan ynelen srekli tehdit idi.
Soylular, zellikle sava tehditlerine ve komplo korkusuna
(ki parti bakanlarnm snrsz yetkiyle donatlmasn gerek
tirmiti bu) alkt. D savalar ve komu topluluklar veya
baka diktatrlerce yenilgiye uratlma tehdidi, ave faktr
lerdi. Bu koullar zel bir askeri egemenliin domasma yol
at zaman, yabanc bir prens veya paral askerlerin komu
tam olan sava komutan, signoria'nm kayna idi -parti lideri
olarak halk kaptannn konumu deil.
D tehditler nedeniyle ehrin bir prensm koruyucu ege

2 4 6 /EHR

menliine teslim olmas, ou kere, Tanr'nm yetkisinin dar

bir ekilde tanmlanmasyla balad. Bununla birlikte, dikta
tr, ehir ierisinde ynetime aktif bir ekilde katlmdan o
unlukla dlanm geni alt tabakay kolaylkla kazanabilir
di. nk ittifakta bir deiiklik, herhangi bir kayp anlamna
gelmezken bir lordlar mahkemesinin varl iktisadi avantaj
lar umudunu beraberinde tayordu. Bundan baka, kitleler,
genellikle kiisel liderlie duygusal olarak tepki verme ei
limindedirler. Kural olarak, signoria'ya istekli olanlar, parla
mentoyu iktidarn dnm iin bir ara olarak kullanrd.
Kimi zaman, siyasi ve ekonomik rakipleri tarafndan teh
dit edildiklerinde, soylular ya da tccarlar, balangta mo
narinin daimi bir kuruluu olarak grlmeyen signoria'y ele
geirdiler. Cenova gibi ehirler, egemenliini kabul ettikleri
gl monarklar zerinde defalarca kat snrlamalar koydu
lar. Bunun iinde, snrl ordular ve sabit parasal demeler
vard. ehirler kimi zaman, signore' makamndan da uzak
latrdlar. Bu, ara sra yabanc monarklar iin de mmknd.
Fransa Kral'nn Cenova tarafndan tahttan indirilmesinde
olduu gibi. Ancak, bir signore karsmdaki bu bamszlk,
onun ehirde ikamet ettii durumlarda zorlayordu.
Kent halknn gerek muhalefet yetenei gerekse eilimi,
zamanla azalma gsterdi. Signoria, paral askerlere ve ayn
zamanda giderek de meru otoritelerle ittifaklara dayanyor
du. Venedik ve Cenova dnda, spanyol askeri birliklerinin
yardmyla Floransa'nn zorla boyun edirilmesinden sonra,
talya'da miras yoluyla geen signoria, kraliyetten de kabul
grerek merulaan nihai ehir biimini oluturdu.

PLEPLER EHR / 2 4 7

Kent halknn signoria'ya giderek azalan muhalefeti, bir

dizi bireysel durumla aklanabilir. Bir kere, signoria'nn sa
ray (maiyeti), soylular ve kentliler iin bir kar topluluu
meydan getirmekteydi ve buradaki kiilerin says zamanla
art gsterdi. Bunlar, maiyetin devamn sosyal ve ekonomik
nedenlerle istiyorlard. Bu arada, ehrin siyasi kaderine olan
ilgideki hzl dte bir dizi faktr sz konusuydu: 1. hti
yalarn artan bir ekilde bastrlmas; 2. ktisadi genileme
nin yavalamasnn yannda, ekonomik olarak ilgili kentli st
tabakann bar ticaretin kesintiye uramasna ynelik artan
duyarll; 3. Artan ekonomik rekabet ile iktisadi ve sosyal
istikrar art nedeniyle esnaf kesiminin siyasi arzularmdaki
genel azalma -ki bunlar da, dikkatlerini giderek getirii yk
sek ekonomik faaliyetlere veya rantlarn bar bir biimde
kullanmna yneltmelerini aklamaktadr; 4. Son olarak, her
iki gelimeyi de kendi avantaj iin destekleyen prensin genel
politikas. Fransa'nmki gibi byk monariler ile mnferit e
hirlerin signorialar, hem ehrin kontrol altmda tutulmasnda
hem de kentin zayf sakinlerini de hesaba katan bir ekonomik
politikada alt katmanlarn ilgisine gvenebilirdi.
Fransz ehirleri, kuvvetsiz kentlerin desteiyle krallar
tarafndan yenilgiye uratld. Kuvvetiz kentliler, talya'da
signorialar da desteklediler. Ancak, baka her eyden nem
lisi, kent halknn huzura kavuturulmas ynndeki politik
olguydu. Bu, onlarn i ihtiyalar, askerlik ykmllnden
kurtulmalar ve prensin planlad ekilde silahszlandrlmalar asndan nem tayordu. Balangta bu prensliin bir
politikas deildi. Gerekten baz prensler, ilk rasyonel aske
re alma planlarm kentlerde gelitirdiler. Ancak, patrimonyal
ordunun gerekleri uyarmca bu planlar ok gemeden yoksul-

2 4 8 /EHR

larr askere alnmasna uyguland ve cumhuriyeti kentlilerin

ordusunun karakterine yabanc bir ordunun ortaya kmasy
la sonuland. Paral askerlerden oluan ordunun geliimi ve
kent halknn iktisadi adan vazgeilmezlii profesyonel as
keri eitimin gereklilii nedeniyle askeri ihtiyalarn giriim
ciler tarafmdan kapitaliste salanmas gibi faktrlerin tm,
yollar prens iin ayordu. zgr komnler zamannda bile
bu faktrler geerli oluyor ve ehir sakinlerinin yattrlmas
ve silahszlandrmasnn zeminini hazrlyordu. Prensin b
yk hanedanlarla kiisel siyasi ittifaklar da ilave bir faktrd,
zira bu trden g kombinasyonlarma kar kent sakinlerinin
baarsz olmas kanlmazd. Sonunda, kentlilerin ekonomik
olarak vazgeilemezlii, onlarn eitimli kesimlerinin askeri
adan ehliyetini kaybetmesi ve profesyonel bir orduyu ge
rektirir bir ekilde askeri tekniklerin giderek rasyonellemesi
(prensin maiyetinde ekonomik ve sosyal karlara sahip bir
soylular, rantiyeciler ve papazlar tabakasnn geliimiyle bir
likte), signoria'ya, miras yoluyla geen bir patrimonyal krall
a dnme ansn salad. Signoria, bu ekilde, meru ikti
dar biimleri arama katlm oldu.
Kendi bana nem tayan zel bir adan, signoria si
yaseti, kadim tiranlnkiyle benzerlik sergilemektedir. O
da, kentin tara karsndaki politik ve ekonomik g pozis
yonunu krma eilimidir. Antikite'dekine benzer bir tarzda,
diktatrler kent ynetimini ou kere krsal nfusun yardm
laryla teslime zorlad (1328'de Pavia'da). Soylulara kar za
ferlerinden sonra hr yurttalar, sk sk malikneden koptu
ve kendi siyasi ve ekonomik karlarna gre kylleri zgr
letirdi, topran en zengin alclara zgrce transferini des
tekledi. Toprak mlkiyetinin kentliler tarafndan soylularn

PLEPLER EHR / 2 4 9

elinden tamamen alnmas ve iftlikler zerinde belli bir be

del karl tasarrufta bulunma sisteminin yerini Toskana'da
mezzadria'nn almas, popolo grosso ynetimi altnda gerek
letirildi. Mezzadria, lordun srekli olarak ehirde ikamet et
mesi ve tarayla balantsnn yalnzca part-time ikamet ile s
nrl olmas anlayna dayanyordu. Ayrca, lordun part-time
kiraclar da mlk sahibiydiler. Bununla birlikte, zgr krsal
toprak sahibi olmalarna ramen kyller, siyasi iktidara kat
lmn dnda tutuluyordu. Mezzadria'nn zel teebbsn
karlarna gre biimlendirilmesi gibi, taraya ynelik kentsel
politika da kentli reticilerin gereksinimlerine uyarlanmt.
Prensin politikas tm bunlar biraz deitirebildiyse, bu de
iiklik ne hemen ne de her yerde gerekleti. On sekizinci
yzylda Toskana Byk Dk Leopold'un nl fizyokratik
politikas, doal hukuka dair belli kavramlardan etkilenmi
ti ve her eyden nce tarmsal karlar yanstan bir politika
deildi. Tm rneklerde prensin politikas, karlarn denge
lenmesini keskin atmalarn nlenmesini amalyordu ve
bu politika artk tmyle, taray bir ama iin ara kullanan
kentlilerin bir politikas deildi.
Prensin ynetimi, ou kere birka ehri iine alyor, an
cak modern anlamda, o zamana dek bamsz kentsel blge
lerden meydana getirilen bir rnek bir devlet birlii olutur
muyordu. Daha ziyade, bir lordun ynetimi altmda birleen
farkl ehirler, birbirleriyle yar zerk bir tarzda bykeliler
kanalyla iletiim kurma hakkna ve ortama sahipti. ehirle
rin anayasalar, hi de dzenli olarak bir rnek yaplmad.
Devletten ald yetkiler sayesinde devletm ilevlerinin bir
ksmn yerine getiren devlete tabi topluluklar derecesine de
indirgenmediler.

2 5 0 /EHR

Bu gelime, modern patrimonyal devletlerin birrnek d

nmne paralel olarak ancak tedricen gerekleti. Snflarn
temsili (ki Ortaa srasmda Sicilya imparatorluu ve daha
baka patrimonyal monarilerce zaten biliniyordu) ehir bl
gelerinden kan idari oluumlarda hi olmayan bir eydi.
Esas rgtsel yenilikler unlard: 1. Ksa sreler iin seilen
cezai memurlardan baka snrsz sreler iin istihdam edilen
prenslik memurlarmm greve balamas ve 2. Mali ve askeri
amalarla merkezi ve birbirine bal yarglk makamlarnn
geliimi. Teknik olarak, ehirde prens ynetiminin rasyonel
bir tarzda kurulmasna, topluluklarda, olaand bir ekil
de kendi mali ve askeri ilerine dair istatistik kaytlarnn var
olmas yardm etmitir. Bundan baka, denk hesap ve kayt
tutma sanatlar da kentin bankaclk kurulularnda gelimi
tir. Gerek Venedik gerekse Sicilya mparatorluu, ynetimin
rasyonellemesi zerinde kesin bir etkiye sahip olmutur -her
ne kadar bu etki, bir benimseme etkisi olmaktan ok harekete
geirici bir etki idiyse de.

Ortaa talyan ehrinin zel Konumu

talyan ehirlerinin, patrimonyal yahut feodal bir birliin
baml bir paras olmaktan, bamsz ynetim veya devrim
ci hareketleri mteakip kendi sekinlerince ynetilmeye, ar
dndan loncalar rejimi ve signoria ve nihayet grece rasyonel
bir patrimonyal birlikte baml bir konuma doru dngsel
bir geliimi olmutur. Bu dngnn, Avrupa'nn baka hi
bir yerinde tam bir muadili yoktur. Baka yerlerdeki kentsel
gelimede, zellikle signoria'ya rastlanmaz. Rastlansa bile bu
sadece izleri eklindedir. Halk kaptanna paralel bir gelime,

PLEPLER EHR/ 251

Alplerin kuzeyindeki blgede, yalnzca daha gl birtakm

belediye bakanlarmda grlr.
Bununla birlikte, kentsel gelime dngs, bir adan da
evrenseldi. arlman hanedan zamannda ehirler, smf ya
psnn zellikleri nedeniyle idari blgeler olarak ok az bir
nem tayordu. Modern patrimonyal devlette yine yaklak
aym konumdadrlar ve yalnzca irketlere zg imtiyazlarla
ayrt edilmektedirler. Gei dnemlerinde ehirler her yerde,
siyasi haklara ve zerk bir ekonomik politikaya sahip "toplu
luklar" idi. Antikite'deki gelime de buna benzerdi. Yine de
ne modern kapitalizm ne de modern devlet, kadim ehirler te
melinde bymemitir -her ne kadar tek bama belirleyici ol
mamakla beraber Ortaa kentsel gelimesi, her iki olgunun
da taycs ve kkenlerindeki nemli bir faktr idiyse de.
Tm dsal benzerliklere ramen ok byk farklar gze
arpmaktadr. Bunlar da en kolay bir ekilde, karakteristik
biimleriyle ehir tiplerinin karlatrlmas yoluyla tanmla
nabilir. Ancak, nce Ortaa ehirleri arasnda kendini gste
ren yapsal farkllklar daha sistematik bir tarzda akla ka
vuturmak gerekir. Ayn ekilde, en fazla bamszla sahip
olduklar dnemde Ortaa ehirlerinin genel durumumu
aklamak da yararl olacaktr. Bu, spesifik zellikleri kefet
memize imkn tanyabilir. Azami kentsel zerklik dnemin
de ehirler, son derece eitli biim ve trendler sergilemitir.

Ortaa Kentsel Topluluunda eitlilik Siyasi

zerklik
Ortaa kentsel topluluklar, deien derecelerde siyasi
zerklie sahipti. Hatta kimi zaman emperyalist d politika

2 5 2 /EHR

lar izlediler. ehrin kedi askerlerinden oluan daimi kentsel

garnizonlarn ortaya k da bununla balantlyd. Askeri
olarak desteklenen bu kent ynetimleri, anlamalara imza
atm, byk savalar yapm, byk toprak paralarm fet
hetmi, dier ehirleri tam bir teslimiyette tutmu ve hatta
denizar smrgeler kazanmtr. Yalnzca iki talyan deniz
ehri d smrge elde etmeyi baarmtr. Kuzey ve orta tal
ya'daki, svire'deki ve daha az lde de Flandra ve Kuzey
Almanya'daki (Hansa kentleri) birtakm byk topluluklar,
geni topraklar zermde geici egemenlik kurmakla kalma
yp, ayn zamanda uluslararas siyasi nem de kazanmlar
dr. Bununla birlikte, ehirlerin byk bir ounluu, civar
daki krsal hinterland ve birka kk uydu ehir dnda
hibir genel siyasi nem kazanamamtr. Bu durum, Gney
talya ve Fransa'daki ehirler ile ksa bir dnem spanyol e
hirleri ve daha uzun bir sreyle Fransz ehirleri iin geer
li olmutur. Szn ettiimiz birka kuzey Alman, Flaman,
svire ve gney Almanya ehri dnda ehir emperyalizmi,
ngiliz ve Alman ehirlerinde bandan beri bilinmeyen bir
eydi. Bu durum, ksa sren ehir federasyonlar dnemi ha
ri, Almanya'nn batsnda yer alan ehirlerin byk bir o
unluu iin de geerliydi.
Bu ehirlerin pek ou daimi ehir garnizonlarma
(Fransa'da yakm zamanlara kadar olduu zere) ya da, kural
olarak, devirme bir kentsel milis kuvvetine sahipti. Garni
zon veya milis kuvvet, ehrin surlarm savunurdu ve dier
ehirlerle ortaklaa olarak lkenin huzurunu salama, hay
dut kalelerini yok etme ve imparatorluktaki gruplarn kan
davalarna mdahale etme yetkisine sahipti. Ama hibir za
man talyan veya Hansa ehirleri gibi srekli uluslararas po

PLEPLER EHR / 2 5 3

litika yrtmeyi istemediler. ehirlerin ou, imparatorluk

maliknelerine veya blgesel organlarna temsilciler yollard.
Resmi olarak baml konumlarna ramen, mali gleri saye
sinde sk sk da oralarda byk sz sahibi oldular. Balca r
nek, ngiliz avam tabakasyd -ki ehir topluluklarnn deil,
ortak snflarn temsilcisi niteliindeydi.
Saylar ne kadar ok olursa olsun yurttalar bu haklar
kazanamadlar. Hukuk tarihini ilgilendiren bu ayrntlara bu
rada girmeyeceiz. Kta Avrupa'sndaki modern patrimonyal
brokratik devletler, ehirlerin ounu, siyasi zerklikten ve
askeri gten (polis kuvveti dmda) yoksun brakt. Yalnz
ca, gelimenin tuhaf bir seyir izledii yerlerde, Almanya'daki
gibi, kent ynetimlerinden bazlarna, patrimonyal devletin
yan sra bamsz biimler olarak kalma imkn tanmd.
ngiliz kentsel gelimesi de, patrimonyal brokrasinin or
taya kamamas yznden zel bir biim almtr. Merkezi
ynetimin kat erevesi ierisinde bireysel ngiliz ehirleri,
tam da parlamentoda temsil ediliyor olmalar nedeniyle, hi
bir zaman zerk siyasi arzular gelitirmediler. Ticaret tekelle
rine girdiler, ama ktada olduu gibi siyasi konfederasyonla
ra deil. ehirler, ayrcalkl bir soylular tabakasnn ortakl
(tzel kiilii) idi. Soylularn iyi niyeti de, mali adan krallar
iin vazgeilemez nitelikteydi. Tudorlar, ehirlerin ayrcalkla
rn krmaya alt. Ancak Stuartlarn paralanmas, bu sre
ce son verdi. O zamandan balayarak, ehirler, parlamentoda
oy kullanma hakkma sahip birer tzel kiilik olarak kalm,
gerekten de "Nfuz Krall"m oluturmu; bu da soylular
tarafndan parlamentoda ounluu elde etmek amacyla bir
oylama blou olarak kullanlmtr.

2 5 4 /EHR

ehrin zerk Hukuku ve Loncalar

Siyasi adan bamsz talyan (zaman zaman da span
yol ve ngiliz; nemli lde de Fransz ve Alman) ehirleri,
ak bir kesinlii olmayan bir hukuku uygulamtr. Toprak
sahiplerini, pazar trafiini ve ticareti ilgilendiren sorunlarda
kent mahkemeleri, mutat bir ekilde, yurttalarm jri yelii
yapt zerk bir hukuk uygulamtr. Kullanm, imtiyaz, tak
lit veya baka bir ehrin balamas yoluyla hayat bulan bu
tr hukuk kurumlan, tm yurttalar iin ortak olan bir hukuk
ile birlikte kullanlmaktayd. Bu kent mahkemeleri, giderek
irrasyonel ve sihre dayal kant aralarma (dellolar, ikence
ile yarglama ve aile yemini) kar kt. Bunun yerine, rasyo
nel kantlamann kullanlmasn tercih etiler. Bununla birlikte,
rasyonel bir hukuk ynndeki bu kentsel basklar, dorusal
bir izgi olarak anlalmamaldr. Zaman zaman, ehir huku
kunda zel bir yarglama prosedrnn korunmas, tam da,
kraliyet ynetiminin yapt rasyonel yenilikler nda eski
hukuki biimlere bel balama eklinde oluyordu. Szgelimi,
ngiliz ehirleri, daha rasyonel olan kraln jrisini benimse
mediler. Yine, kimi zaman ehirler, Roma hukukunun ege
menliine kar Ortaa hukukunu muhafaza ettiler. Ancak
genellikle, ktada kapitalizme uyum salayabilen hukuk ku
rumlan ehir hukukunda kendini gsterdi. Bunlarn kkeni
de Roma (veya Alman) rfi hukukunda deil, ilgili gruplarn
zerkliinde yatmaktayd.
ehir ynetimi, kendi adma, loncalarn ve irketlerin, ken
di onay olmakszn imtiyaz elde etmelerini nlemeye alt.
Bunun mmkn olmamas durumunda ehirler, en azmdan
loncalarm ve irketlerin imtiyazlarm, hi deilse, faaliyetleri

PLEPLER EHR / 2 55

ni srekli olarak belirlenen bir alanda tutacak ekilde snrla

maya alt. zerkliklerini kurarken tm ehirlerin siyasi bir
lordu veya malikne lordunu hesaba katmak zorunda olmas
gibi, talya dnda, yasal yetkilerin meclis ile loncalar arasn
da blnmesi de deikendi ve bir g meselesiydi.
Patrimonyal brokratik devletin her yerde ykselii, ehir
zerkliine byk bir ivme kazandrd. ngiltere'de Tudorlar,
loncalar gibi ehirlerin de kesin amalar iin ortaklk eklinde
rgtlenen ve kendileri iin yalnzca yurttalar olarak bala
yc olan ayrcalklar aamayan haklara sahip devlet kuru
lular olduu ilkesini ilk uygulayanlard. Bu snrlamalarn
inenmesi, yasalara kar bir durum olarak deerlendirilirdi
(II. James ynetimi altmdaki Londra'da olduu gibi). Bu an
laya gre ehir, prensip olarak "blgesel bir irket" deil,
ynetimine Devlet Danma Kurulu'nun tedricen mdahale
ettii bir imtiyazl snflar kuruluuydu. Fransa'da on altn
c yzyl ilerlerken, polis meseleleri dndaki ehir hukuku
ortadan kaldrlarak, mali adan nemli tm icraatlar iin
devlet yargsnn onay gerekli hale getirildi. Orta Avrupa'da
devlet tekilat ierisine girmemi ehirlerin zerklii, tmy
le ortadan kaldrld.

zerk Ynetim: zerk Bir Hukuki ve dari Yarg

talya dnda ehirlerin ok az tam zerk ynetimi ba
arabildi. talya dndaki pek ok ehirde zerk ynetim, an
cak ksmen baarld. Bu da ancak alt seviye yarg iindi ve
normal olarak kraliyet mahkemesine veya yksek mahkeme
ye temyize gitme ekincesini de beraberinde tayordu. Adli
yargnn kent halkndan seilen jrinin ellerinde olduu du-

If
2 5 6 /EHR

rumlarda adli lordun kiisel kar, balangta yalnzca mali

nitelikteydi. ehir, resmi yetkiyi tahsis etme veya satn alma
gerei duymuyordu. ehirler iin en nemli ey, kendilerine
ait bir yargsal alana ve kendi aralarndan kardklar jri
yeleri kanalyla yerine getirdikleri bir prosedre sahip ol
malaryd. Bu, en azndan alt seviye yarg iin ve yksek yarg
iin de ksmen ve grece erken zamanlarda uygulanmtr.
Jri yelerinin kiisel tercihleri veya lordun mdahalesi ol
madan yaplan ibirlii, kent halk tarafndan nemli lde
baarlabiliyordu. Bir baka nemli nokta da, yurttan yalnz
ca ehrin mahkemesi karsnda sorumlu olmas ayrcalnn
elde edilmesiydi.
ehrin kendi idari bnyesinin (belediye meclisinin) gelii
mini burada derinlemesine inceleyemeyiz. Geni idari yetki
lerle donanm ve Ortaalarn zirvesinde ortaya kan byle
bir yap, Bat ve Kuzey Avrupa'da kent topluluunun belirle
yici simgesiydi. Bu yapmn kompozisyonu, u eitli gruplar
arasndaki g dalmna bal olarak son derece deiiklik
gsteriyordu: 1. Toprak sahipleri, para sahipleri, kreditrler
ve part-time tccarlarn da bulunduu sekinler; 2. ehirde
ve loncada rgtlenmi tccarlar; 3. eitli duruma gre, ok
sayda esnaf veya (kolektif olarak) sanayi mallarnn byk
perakendecileri ve nakliyecileri. Dier yandan, meclisin ya
ps, siyasi veya feodal lordun meclise atamalarda mdahale
etme derecesine bal olarak deiiyordu.
ehir, yurttalar ile ehir lordu arasnda ekonomik gcn
dalm asndan da ksmen farkl zerk ynetim derece
lerine sahipti. Ara sra, lordun parasal ihtiyalar nedeniyle,
ondan adalet satn almak mmknd. Yine, ehirlerin finan-

PLEPLER EHR / 2 5 7

sal gc nedeniyle bunun tersi de mmknd. Ancak, ehir

hzinesinin finansal ihtiyalar ve ehrin para piyasas, hzi
nenin siyasi iktidar aralarna sahip olamamas durumunda,
tek bana belirleyici deildi. Philip Augustus dneminde
Fransa'da kraliyet, kendini ehirlerle, ksmen de ehir lordu
olmayan lordlarla ittifaka soktu. Daha on nc yzylda
kralln artan parasal gereksinimleri, idari makamlarn da
lmnda "parite" hisselerini, yani yarg ynetimi zerindeki,
zellikle de kral ilgilendiren mali ynetimde kontrol hakla
rn ve seilmi konsllerin kabul edilme haklarn dourdu.
Kraln ehirler zerindeki iktidar, kraln grevlendirdii bir
amirin ehir meclisine bakanlk ettii on beinci yzyla ka
dar artmaya devam etti.
Ludovika dnemine kadar ehirlerin resmi daireleri t
myle kraln idari memurunun elindeydi ve devletin finansal
gereksinimleri, ehir ve devlet memuriyetlerinin satlmasna
yol at. Patrimonyal brokratik devlet, ehrin idari yapsn,
stat ayrcalklar olan, sadece irket karlar ynyle bam
sz ama devletin idari amac asndan anlamsz bir temsili
irkete dntrd.
Parlamento iin semen deposu olmas nedeniyle ehirle
rin kendi kendim ynetme zerkliine imkn tanmak zorun
da kalan ngiliz devleti, ada topluluk birliklerimizin yerel
ortaklklar kanalyla yerine getirdii grevleri yapmak iste
diinde de ehirleri acmaszca bir kenara itti. Devletin yeni
grevleri, ya sadece ayrcalkl irket yelerinin deil, ayn za
manda tm ehil sakinlerin ait olduu semt kurulular ya da
yeni oluturulan birlikler kanalyla yerine getiriliyordu. Bu
nunla birlikte, patrimonyal brokrasi, esas itibariyle yargy,
dierlerinin yannda egemen bir otoriteye dntrd.

2 5 8 /EHR

ehrin Vergilendirme Yetkisi ve Darya Kar Ha

ra ve Vergi Ykmllnden Kurtulma
ehirlerin vergilendirme yetkisi, ehir lordlarnm kont
rolnn etkinliine bal olarak deiiyordu. ngiltere'de e
hirler, hibir zaman tam vergi yetkisi elde edememiken tm
yeni vergiler iin kralm onaynn alnmas gerekiyordu. D
arya kar hara ve vergi ykmlnden zgr olma da
ancak ksmen baarlabildi. Dsal hara ve vergiden azatlk,
siyasi adan farkl kurallara tabi ehirler tarafmdan ve ancak
vergi borlar iltizam usulyle toplandnda ve ehir lordu
na demeler bir defada ve defaten veya dzenli olarak toptan
yapldnda elde edilebildi. Bu gerekletiinde ehir, kendi
ynetimi iinde kraliyet vergilerini dhil edebildi. D yk
lerden azat olmada en btncl baar, kiisel hukuki iliki
lerden veya klelik ilikilerinden kaynaklanan grevler konu
sunda elde edildi.
Normal patrimonyal brokrasi, elde ettii zaferden son
ra, ehri ve taray tmyle teknik bir bak asndan vergi
lendirdi. zel bir ehir vergisi olan tketim vergisi yoluyla
retim ve tketimi ayn anda vergilendirmeye alt. Tm
pratik nedenlerle ehirler, kendi zerk vergi yetkilerinden
yoksun brakldlar. ngiltere'de ehrin kolektif olarak vergi
lendirilmesi ok az bir nem tayordu, zira yeni idari vergiler
dier topluluklara ayrm gzetilmeksizin uygulanmaktayd.
Mazarin'den sonra Fransa'da kral, tm kentsel mali hareket
ler ve vergilendirme devletin kontrol altna alnnca, kentsel
tketim vergilerinin yansna el koydu. Orta Avrupa'da ehrin
organlar, neredeyse tmyle vergi salma aralar konumuna
indirgendiler.

PLEPLER EHR / 2 5 9

Piyasa Dzenlemesi: Ticaret ve Zanaat Politikas

ve Tekelci Dlama Yetkileri
Her Ortaa ehrinin, dzenlenmesi ii her yerde byk
lde ehir meclisi tarafndan ehir lordunun elinden alnm
olan bir pazar vard. Yerel g bileimine bal olarak, ticaret
ve retim zerindeki polis denetimi, ya ehir yetkililerinin ya
da ehir lordundan bamsz geni yetkilere sahip profesyonel
bir irketin eline geti. Zanaat polisi, retimde kalite kontrol
yapma yetkisine haizdi. Bu kontrol, ksmen meslein hre
tini artrma nedeniyle, ksmen de ihracat ve ehirdeki tke
ticinin kar iin yaplrd. zellikle fiyat kontrol, ehirdeki
tketicinin kar iin yaplrd. Zanaat polisi, ayn zamanda,
kk zanaatkarlarn geim imknlarm da savunurdu. Polis,
rak ve benzerlerinin, baz durumlarda da ustalarn saysn
snrlard. zellikle geim imknlarnn azalmasyla birlikte,
ustalk konumlarm kendi evinden birilerinin (zellikle de us
tann oullarnn) tekeline alma hareketi yaygnlk kazand.
Dier yandan, loncalar polis yetkilerini ellerine geirebildii
lde hariten kimselerin veya byk lekli teebbsle
rin kapitalist giriimler kurmalarm yasaklamaya alt. Bu
amala, yelikten atma sisteminin yasaklanmasma, sermaye
kredilerinin kontrolne, hammadde ithalatnn dzenlenme
sine ve rgtlenmesine alt. Loncalar, kimi zaman, pazarm
oluumunu bile kontrol etmeye alt.
Bununla birlikte, her eyden nce ehir, kendi egemenli
i altna giren taradan ynelen rekabeti ortadan kaldrmaya
alt. Tarann ticaretle uramasn engellemeye urat;
kylleri ihtiyalarn ehirden gidermeye zorlad. Kylleri
mallarm sadece ehirde satmaya zorlamak da ehrin kar

2 6 0 /EHR

nayd. Ayrca, tketim ve zaman zaman da hammaddelerin

sanayide kullanm yararna olmak zere ehir, satlk malla
rn pazarn dmda stoklanmasm (kapatlmasn) engelleme
ye alt. Son olarak, ehir tccarlarnn yararna, nakliye ve
araclk tekelleri elde etmeye ve aym zamanda da serbest d
ticaret ayrcalklar kazanmaya alt.
Kentsel ekonomik politika denen eyin bu ekirdei, at
an karlarn saysz uzlama imknna gre deiiklik gs
teriyordu. Ancak temel zelliklerine her yerde rastlanabilirdi.
Kimi zaman politikanm yn, ilgili taraflarn g dalmn
dan baka kazan frsatlar tarafmdan belirleniyordu. Politi
kanm yaygnlamas, pazarn genilemesi sonucunu dour
du. Ortaalarm sonuna doru snrlanmas ise tekelleme
eilimine paralel olarak gerekleti. Genel olarak her ehir,
zgl rekabete ve kar atmasnn belirledii kendi politi
kasna sahipti. zellikle Gney Avrupa'nn d ticarete dayal
ehirleri arasnda kent siyaseti, bir lm kalm mcadelesi bi
imini ald.
ehirlere egemen olunmasnn ardndan patrimonyal b
rokratik devlet, kentsel ekonomik politikay prensip olarak
reddetmedi. Tam tersine, ehirlerin ve onlarn sanayilerinin
ekonomik olarak serpilmesi ve geim kaynaklarmm savu
nulmas yoluyla nfuslarnn korunmas, devletin mali kar
larnn tam kalbinde yer almaktadr.166 Dier yandan, merkantilist bir ticaret politikas temelinde d ticaretin teviki,
ksmen kentsel ekonomik politikadan kopya edilen tedbirleri
yanstmaktadr. Barl kapitalist politikalar yoluyla devlet,
166 Koyunlann ynlerinin krklmas gerekir, ama krkmann deeri, ynn miktarna ve kalitesine ba
ldr.

PLEPLER EHR / 261

ehirlerin geim asndan kentsel birlikleri tahrip edebilecek

nitelikteki atan karlarn uyumlulatrmay amalyordu.
Fransz Devrimi'nin en sonuna kadar, patrimonyal devlet, ge
leneksel bir ekonomik politika izledi -yerel tekellerin ve kent
halknn imtiyazlarmm, giderek kapitalistik ve tekelci siyase
tin yolunda belirdii yerler hari. Bireysel rneklerde bu, kent
sakinlerinin ekonomik ayrcalklarnda iddetli bir kesintiye
yol aabiliyordu. Ancak bunlar, geleneksel gelimede yalnz
ca istisnai yerel kesintileri temsil ediyordu.
Bununla birlikte, iktisadi dzenlemede ehrin zerkli
i kayboldu. Bu da, nemli bir dolayl sonu dourabilirdi.
Burada nemli olan, ehrin askeri-siyasi gc, patrimonyal
brokratik prens tarzmda ve leinde kendi karlarnn hiz
metine sokmadaki beceriksizliiydi. Birlikler olarak ehirler,
prens gibi, ancak istisnai bir ekilde patrimonyal siyasetin
yeni at ekonomik frsatlar kullanabildi. Olaym doas ge
rei, bu, ancak kiiler iin, zellikle de toplumsal adan imti
yazl olanlar iin mmknd. Bu proto-kapitalistler arasnda,
zellikle ok saydaki toprak sahibi veya yksek memuriyet
mensubu yer alyordu. Fakat ngiltere ve Fransa'da, bizatihi
kraln yan sra, grece az sayda kentli unsur patrimonyalizmin tekelci biimde ayrcalkl i ve d giriimlerine katlyor
du. Zaman zaman da, gerekten, Frankfurt gibi ehirler, riskli
speklatif d teebbslere kapsaml bir ekilde katlyordu.
Ancak, bunu yapan ehirlerin ou ciddi risk tayordu, n
k tek bir baarszlk, nemli siyasi oluumlar olarak onlar
tahrip edebilirdi.
ok sayda ehrin on altnc yzyldan beri ngiltere'de
bile grlen iktisadi gerilemesi, ancak ksmen ticaret yolla

2 6 2 /EHR

rndaki deiimlerden kaynaklanyordu.167 Bu gerileme, yine

ancak ksmen, maliknelere ait olmayan igcne dayanan
byk hanehalk endstrilerinin kurulmasndan kaynaklan
yordu. Bununla birlikte, ok daha nemli derecede, ehir eko
nomisinde rgtlenmi geleneksel teebbs biimlerinin artk
en byk ekonomik kazanlarn yaplaca faaliyetleri yan
stmad gereinden kaynaklanyordu. Bir zamanlar feodal
askeri teknik tarafndan gerekletirilen devrim gibi, imdi
de devrimci deiimler politik ynelimli ticaret ve sanayide
ki sermaye yatrmlarnda toplanyordu. Bu deiimler, resmi
olarak ehirlerde konumland yerlerde bile, artk bir kentsel
ekonomik politika ile desteklenmiyor veya bireysel ve yerel
kentli birlikleri tarafndan da tammyordu.
Yeni kapitalistik giriimciler, yeni meknlarda yerleti.
Bu giriimciler, yerel kentsel topluluun saladndan daha
baka trden iilere ihtiya duyuyordu.168 ngiltere'de, kapi
talizmin gelimesinde ok nemli bir rol oynam olan mu
halifler169 bile, Hogr Yasas'mn sonucu olarak, baat kent
birliine ait deillerdi. ngiltere'nin byk modern ticaret ve
sanayi ehirleri, eski ayrcalkl birliin snrlar ve g alan
lar dmda dodu. Bu nedenle de, hukuki yapsnda, eski
arazi mahkemelerinin korunmas gibi sk sk arkaik unsurlar
167 Rnesans'ta Akdeniz ticaretinin canlanmasn Avrupa'nn i blgelerinin tamamnda ve bu blgeye
hizmet sunan blgelerde grlen bir kentsel gelime dalgas izledi. Yeni dnyann kefi ve dier
gelimelerle Avrupa ticaretini bunlara bal olarak Yakn Dou ehirlerinden uzaklatrmak, ciddi
kayplara yol at. Tek neden bu olmamakla beraber, bu, zamann kentsel gerilemesine kesin bir
katk yapmtr.
168 Bu, kapitalizmin Almanya'da on dokuzuncu yzyldaki muazzam bymesi ile dramatik bir biimde
grld. O zaman Almanya, kapitalistik teknolojiyi, esas olarak Ingiltere'de grlen karmak
hazrlk aamalarndan gemeksizin benimseyebiliyordu. Alman sanayisinin kapitalistlemesindeki
beklenmedik artlarndan biri, nfusunun endstriyel anlamdaki "g e rili i" idi. Tam da endstriyel
adan geri olduu iindir ki Alman igc, ileri bir kapitalistik teknoloji durumuna, karmak bir
bildiinden arnma ve yeniden renme sreci olmadan dorudan adapte olabilmitir.
169 ngiltere'de messes kiliseden ayr bir dilli organn yeleri.

PLEPLER E H R /2 6 3

sergiledi. Mahkeme iftlii ve mahkeme blgesi, Liverpool ve

Manchester'da modem zamanlara kadar varlm srdrd
-her ne kadar toprak sahipleri, yasal lordlar olarak yeniden
tayin edilmilerse de.

Ortaa Kentinin, Kentli Olmayan Katmanlarla

likisi
Ortaa ehrinin spesifik politik ve ekonomik zellikle
rinden, kentli olmayan katmanlarla ilikisi de kyordu. Bu
zellikler, her bir ehirde ok farkl tablolarm ortaya kma
sna yol at. Hepsinde ortak olan nokta, ehir d politik,
statyle ve toprak sahipliiyle ilgili biimlere kar ekonomik
ynden rgtlenmi muhalefet (oikos'a kar pazar) idi.170
Bu muhalefet, siyasi lordlar veya toprak sahipleri ile ehirler
arasmdaki basit bir ekonomik mcadele olarak yorumlanma
maldr. Kukusuz, gcn yaymak amacyla ehrin siyaseten
baml veya malikneye baml kiileri (ki bunlar zerinde
efendinin kontrol devam ediyordu) ne zaman bnyesine al
dysa byle bir mcadele doal olarak ortaya kmtr. Bu ki
iler ya ehir surlar iie kabul edildiler ya da kentli birliinin
hariten yeleri olarak tanndlar. En azndan Kuzey Avrupa
ehirlerinde bu son zm ok gemeden prenslik kurulular
ve kraln yasaklamasyla imknszlatrld.
Ancak kentin ekonomik geliimi, ilke olarak yalnzca si
yasi boyutlaryla sorgulanyordu. ou kere olduu gibi, her
yerde efendinin ekonomik karlar, kentlerin ticaret politika
lar ve tekelci eilimleriyle atma iine girdi. Ve kanlmaz
170 Bir baka deyile, en temel muhalefet, Weber tarafndan, pazar ile hanehalk ekonomileri arasnda
grlmektedir.

2 6 4 /EHR

olarak, kraln nclndeki feodal sava rgtlenmesi, ken

di blgesel alanlarndaki zerk kalelerin geliimini byk bir
gvensizlikle grecekti. Alman krallarnn, ksa aralar hari,
kentlerden kukulanmadklar zaman olmamtr. Buna kar
lk Fransz ve ngiliz krallar, baronlara kar muhalefetle
rinde bir mttefik bulduklar ve mali adan nemli de olan
kentlere kar olduka dostane yaklayordu.
Pazar ekonomisinin malikne yapsn, dolayl olarak da
feodal yapy ortadan kaldrma eilimi, illaki ehirlerin ba
ka karlara kar "mcadelesi" biimini almad. Daha ziya
de, kar topluluklar hayatn geni alanlarna ska egemen
oldu. Siyasi lordlar ve malikne lordlar, kiraclar zerine
saldklar parasal vergilere son derece dknd. ehir, kira
clara rnleri iin bir yerel pazar ve bu sayede de geleneksel
vergilerini hizmet veya doal rnler yerine para ile deme
imknm sunuyordu. Benzer ekilde lordlara da, kendileri
kullanmak yerine gelirlerini aynyla satma frsat sunuyordu.
Bu ayni gelir, yerel pazarda satlabilir veya giderek serma
yeyle donatlan d ticarete aktarlabilirdi. Siyasi ve malikne
lordlar, kiraclarndan parasal demelerde srar etmekle, bu
frsattan enerjik bir ekilde kullandlar. Ayrca, geniletilmi
ekonomik birimler oluturarak, pazarda uyanan kiraclarn
kendi karlarn da yrrle koydular. Bu birimler, byk
miktarlarda doal rn verebiliyordu. rn fazlas da bizzat
lord tarafmdan pazarda satlabilirdi.
Yerel ve blgeler aras ticaret gelitike, siyasi ve malikne
lordlarmm bu ticaretin mmkn kld farkl vergi biimle
rinden parasal gelirlerini artrmalar imkn da artyordu. Bu,
Ortaalarda Almanya'nn batsnda grece seik biimde g

PLEPLER EHR / 2 65^

rlmektedir. Kurucular asndan ehirlerin kurulmas, para

sal gelir imknlarm artrmak iin yaplm bir i yatrmyd.
Dou Avrupa'da, zellikle Polonya'da, Yahudilere yaplan
zulmler zamannda bile geerli olan ekonomik z kar ne
deniyle, soylular tarafndan yeni ehirler kurulmaktayd. N
fuslar genellikle yzlerle ifade edilen bu "ehirler", on doku
zuncu yzylda bile ounlukla % 90 orannda Yahudilerden
oluuyordu.
Ortaa'da Kuzey Avrupa'daki bu spesifik ehir oluumu,
Antik ehrin temsil ettii askeri kale oluumuyla kesin bir zt
lk ierisinde, gerekten agzl bir "iletme" idi. Neredeyse
tm kiisel ve maddi haklarm lordlar veya yasal efendiler ta
rafndan rant taleplerine dntrlmesi, kyllerin hukuki
ve fiili ekonomik zgrlne yol at. Bu, ehrin zayf oldu
u her yerde gerekleti. Sonu olarak, youn kentsel gelime
nin olduu blgelerde siyasi lordun ve toprak sahibinin geliri,
giderek kyllerin pazardaki satlarndan (ya da kyllerin
vergilerinden veya bir mbadele ekonomisinde var olan dier
kaynaklardan) oluabiliyordu -hizmet grevlerinin yerine ge
tirilmesinden yahut kadim hanehalk (oikos) ekonomisindeki
gibi dorudan hanehalk grevlerinin dayatlmas yoluyla de
il. Bylece lord ve bir dereceye kadar da ona baml olanlar,
artan bir ekilde para ekonomisinin icaplarna katldlar. Ge
nel olarak, hanehalk ekonomisinden para ekonomisine gei,
malikne topraklarnn kent sakinlerine satlmas (onlar da bu
topraklar rasyonel bir ekonomik mlkiyet biimine dn
trdler) yoluyla iyi bir duruma getirildi.
Siyasi veya feodal lordlarla ehirler arasnda tmyle
para ekonomisine dayal hibir atma yaanmad. Tmy

2 6 6 /EHR

le ekonomik nitelikli bir atma, sadece, gelirlerini artrmak

amacyla lordlarm kendilerinin iktisadi retime girmeye a
ltklar yerlerde oldu. Elbette bu, ancak, uygun igcnn
byle bir ama iin kullamma hazr olduu yerde mmkn
d. Bunun gerekletii durumlarda, kentler ile lordlarm bu
endstriyel retim faaliyetleri arasmdaki mcadele de alev
lendi. Modern zamanlarda bu atmalarn ok byk youn
lukla gelimesi tam da patrimonyal brokratik devlet iinde
oldu. Buna karlk, Ortaalarda bir sorun deildi bu. Eski
malikne rgtlenmesinin lavedilmesi ve kyllerin buy
ruk altna alnmas, para ekonomisinm derinlemesinin bir
sonucu olarak, herhangi bir mcadele olmakszn gerekleti.
ngiltere'de durum bu yndeydi. Kukusuz, baka yerlerde
ehirler, gelimeyi bilinli olarak ve dorudan desteklediler.
Daha nce belirttiimiz gibi bu, Floransa'mn g alan iin de
geerliydi.
Patrimonyal brokratik devlet, soylularla ehirlerin
kar kartlklarn dengelemeye alt. Ancak, patrimonyal
brokrasi soylular subaylar ve memurlar olarak hizmetinde
kullanmak istediinden, soylulara ait arazilerin soylu olmayanlarca satn almmas yasam da kayda geirdi.171

ehir ve Kilise
Ortaalarda kilise ve zellikle manastr mensubu toprak
sahipleri ile ehirler arasmdaki atmalar, ou kere, ehirler
ile sekliler feodal lordlar arasmdakilerden daha iddetliydi.
Yahudilerin dnda, papazlk, Devlet ile Kilise'nin yetki m
1 71 Elbette bu, esas olarak, Prusya'nn egemenliindeki Almanya iin geerliydi.

PLEPLER EHR / 2 6 7

cadelesi sonucunda ayrlmasndan sonra ehirdeki tek yaban

c organd. Ruhani snflar olarak papazlarn mlkleri geni
bir vergi muafiyetine sahipti. Bu nedenle de, resmi eylemlerin
ve kentsel yargnn dnda kalyordu. Yine bir snf olarak pa
pazlar, kent halknn tabi olduu askeri ve baka grevlerden
de azat edilmilerdi. Ayn zamanda, dindar kentlilerin yapt
srekli vakfiyelerle de vergiden muaf mallar iyice kabard.
Ayn ekilde, kentsel ykmllklerden muaf kiilerin says
da artt.
Bunun yannda, manastrlar, rahip olmayan kardele
rinde, aile geindirmek zorunda olmayan ve gerektiinde
(sklkla olduu gibi, manastrn kendi endstrisini kurmas
durumunda) dardan gelecek rekabeti krmada kullanla
bilecek igcne de sahipti. Ayrca, manastrlar ve vakflar
-Ortaa'm slami vakflar gibi-172 tam da daimi parasal ge
lir kaynaklarnn (pazar binalar, her trl ticaret kurulula
r, mezbahaneler, deirmenler) mlkiyetini almt. Bunlar,
vergiden muaf olmakla kalmayp, ehrin ekonomik politika
sndan da bamszd. Manastrlar ou kere bu rant kaynak
larnn tekelci kontrolne de sahipti. Askeri alardan bile,
surlarla evrili manastrlar nemli saylabilirdi. Dahas, tefe
cilii yasaklamasyla kilise hukuku, ehir ekonomisine genel
bir tehditti. Toprak mlkiyetinin vakflarda toplanmasn n
lemek amacyla173 ehir, kendisini yasaklamalar yoluyla temi
172 Vakf, dini kurulular tarafndan kendilerine devredilen topran elde tutulmasna dayanyordu.
Osmanl mparatorluu'nda ok nemliydi -Araplar arasnda da rastlanyordu. Osmanllarda,
son dnemde yaplan reformlar ncesinde vakf topraklar, tm gayrimenkullerin te ikisini olu
turmaklayd. Fetih|eri mteakip sultanlar, topraklarn bete birini vakfa dntrmekteydi. ok
yaygn olmasnda zel gerekeler nemliydi. O rtaalarda baka yerlerde olduu gibi topraklar
dini kurumlara, sahibinin varisine devrini teminat altna almak amacyla verilirdi. Nadiren mutlak
olarak verilirdi. Vakfn genel ynetimi (gayrimslim vakflar hari), zel bir bakanlk olan E vkafn
elindeydi.
173 Hukukta m ortm ain topran ve binalarn devretme hakk olmakszn (kilise birliklerinde olduu gibi)

268 /EHR

nat altna almaya alt. Prensler ve soylular bile amortisman

kurallar yoluyla bunu yapma abasmdayd.
Dier yandan dini vakflar ve zellikle de kutsal yerler,
kentsel ticarette ekonomik kazan iin byk frsatlar sunu
yordu. Ayrca, vakflar, kent halk tarafmdan eriilebildikleri
lde, yallar iin huzurevi ve hayr evleri ilevi de gr
yordu.
Bir yanda papazlk ve manastrlar, dier yanda da yurt
talar arasndaki iliki, Ortaalarm sonlarna doru bu ne
denle hibir ekilde tmyle hasmane deildi. Ki yalnzca bu
faktrler, her an Reformasyon gibi bir "ekonomik kararlla"
yol aabilirdi. Kilise kurumlan ve manastrlar, kent topluluu
iin li de dokunulmaz nitelikte deildi. Almanya'da kilise ile
devletin yetki mcadelesini izleyen dnemde kraln gcnn
azalmasndan sonra vakf ve manastrlarn laiklere kar en
ilgili koruyucusunu kaybettii gzlemi doru bir gzlemdir.
Pek ok rnekte ehir meclisi, icra memuru liderlimdeki eski
ynetimin hukuki vesayeti altna girdi. ok deiik bahaneler
le, ynetimin icras iin vasiler kabul etmeye zorland. Vasi de,
kent halknn karlar dorultusunda ynetimi gerekletirdi.
Ruhban snfnn kent rgtlenmesi iindeki stats ok
deikendi. Hukuken ksmen ehir birliinin dndayd. An
cak, byle olmad durumlardaysa, mkl ve asimile edi
lemez (yok edilemez stat ayrcalklaryla) bir yabanc bnye
oluturuyordu. Reformasyon, kendi alannda buna bir son
verdi. Ancak, ok gemeden patrimonyal ynetimin kontrol
altna giren ehirler bundan hi yarar gremedi.
tabi olduklar durum.

PLEPLER EHR / 2 6 9

Bu son adan Antikite'deki gelimeler olduka farklyd.

Dikkatimizi daha gerilere evirdike, Antikite'de tapman
ekonomik konumu kiliseninkine, zellikle de erken ortaa
lardaki manastrmkine daha ok benzer. Bu, Venedik kolo
nileriyle ilgili olarak zellikle dorudur. Ama Antikite'deki
gelimeler, Ortaalara benzer bir seyir (devlet ve kilisenin
giderek ayrmas ve dini egemenlik alannn artan zerklii
ynnde) izlemedi. Tam tersine, ehirdeki soylu aileler, pa
pazl bir gelir ve g kayna olarak elde ediyordu. Kadim
demokrasi, papazlar tmyle politize ederek, papazlk g
revlerini ak artrmayla elde edilen makamlara dntrd.
Papazln siyasi nfuzunu yok edip, ekonomik ynetimi top
luluun ellerine verdi. Delphi'deki byk Apollo tapma ya
da Atina'daki Athena tapma, Helen devletinin hazine daire
si, kleler iin de mevduat bankasyd. Bu tapmaklar, byk
toprak sahibi olarak da kaldlar. Ancak, kent sanayisi ile eko
nomik rekabet, kadim ehirde resme dhil olmamt. Kutsal
mlklerin seklerlemesi, gereklemedi/gerekleemezdi.
Bununla birlikte, gerekte (biimde olmasa bile), tapmak-ynelimli ticaretin "seklerlemesi", Ortaa'dakiyle karlat
rlamayacak derecede radikal bir tarzda gerekletirildi. Ma
nastrlarn ve blgesel bir rgtlenme olarak kilisenin zerk
kurulularnn yokluu, bunun temel nedeniydi.
Yurttalarn maliknelerin yetkileriyle atmas, Ortaa'da ve modern zamanlarm balangcnda olduu gibi,
Antikite'de de bilinen bir eydi. Kadim ehir, feodalizmi or
tadan kaldran kyl siyasetine ve bir tarm politikasma sa
hipti. Ancak bu politikalarn boyutlar, Ortaalarla karla
trldnda, ok daha byk; kentsel gelime iin nemleri de
olduka heterojendi, ki iki alan arasndaki fark aka grl
mektedir. Bu genel dzeni incelemek gerekir.

5. BOLUM

ESK VE ORTAALARDA
DEMOKRAS

Avrupa'da Ana ehir Tipi

Ortaa ehrine zelliklerini kazandran, yurttalarn
yurtta olmayanlara ve onlarn yaam biimlerine iktisadi
kartl deildi. Ona zelliklerini kazandran, ehrin, genel
Ortaa siyasi ve toplumsal rgtlenmesindeki yeriydi. Tipik
Ortaa ehri ite bu alardan ok kesin bir biimde kadim
ehirlerden ayrlyordu. Ortaa ehri de, aralarnda srekli
geiler olan ama en saf halleriyle deien derecelerde Antik
ehre yaklaan iki alt biime ayrlabilir. Gney Avrupa ehri,
tm farklklarna ramen zellikle de talya ve Gney Fransa'nnkiler, kadim ehre, Kuzey Avrupa ehrinden, yani Ku
zey Fransa, Almanya ve ngiltere ehrinden daha fazla ben
zerdi. Bu yzden, eski Ortaa ehir tiplerini ve duruma gre
de dierlerini bir kere daha karlatrmak gerekir.
Gney

Avrupa

ehirlerinin

aristokrat

valyeleri,

Antikite'de Miltiades'inkine olduka benzer bir tarzda, eh

rin dmda kale ve topraa sahipti. Szgelimi, Grimaldilerin

2 7 4 / EHR

mlkleri ve kalesi, Provence kylar boyunca uzanmaktayd.

Kuzeyde ise bu daha nadir bir durumdu ve daha sonraki d
nemlerin tipik Orta ve Kuzey Avrupa ehrinde de yoktu. te
yandan, tmyle siyasi gce gre ekillenmi kentsel gelirle
re ve rant dalmna dayanan Atina demos'u gibi oluumlar,
Ortaa ehrinde neredeyse hi yoktu. Elbette ki, Laureion
madenlerinden174 elde edilen geliri Atina'nn datmasna pa
ralel bir tarza, Ortaa topluluu ve hatta modern topluluk
da kentsel mlklerden kazanlan gelirden pay almaktadr. Fa
kat bunlar, ana biime tabi zelliklerdir.

Antikite'de ve Ortaa'da Snf Kartlklar

Alt snflarn dierlerine kartl ok keskindi ve kadim
ehir, buna neden olan ekonomik farkllamay ok nemli bir
tehlike olarak gryordu. Bu nedenle, farkl aralarla da olsa
tm taraflar, ekonomik adan ykntya uram, bor iinde
ve kendilerini askerlik iin donatamayacak duruma dm
tam yurttalarn ailelerinden skn eden bir bireyler snfnn
ortaya kmasna engel olmaya alt. Byle bir snf, topra
yeniden datmay, borlardan kurtarmay veya kamu ara
larndan destek vermeyi vaat edecek bir tiranlk iin dayanak
oluturabilirdi. Bu snfn mensuplar, tahl datm, bedava
ziyafetler, sirk oyunlarm seyretme ve kamu fonlarmdan do
rudan katk talep edeceklerdi. Buna edeer similar, Ortaa
larda da bilinmiyor deildi. Bunlara, modern zamanlarda,
"yoksul beyaz ayak takm"nm kleci pltokrasiyle kar kar
ya olduu Birleik Amerika'nn gneyinde de rastlanmakta174 Laureion'un gm madenleri konusunda, Max Weber, Gesammelte Aiatze zu r Sozial-und Wirts
chaftgeschichte, s. 18; Ettore Ciccotti, C reek H istory (First Edition, 1920). s. 98; Hermann Bengtson, C reek History, s. 153.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 75

dr. Ortaalarda, Venedik'te olduu gibi borlar yznden

snfsal stat kaybna urayan soylular tabakas, Catiline za
manndaki gibi Roma'da da bir endie konusuydu.175
Ancak, birtakm paralelliklere ramen bu snflar, Orta
a ehrinde, zellikle de demokratik devletlerde, ok daha
az bir rol oynad. Antik a'da grlen trden snf mcade
leleri iin bir balang noktas oluturmadlar. Erken dnem
Antikite'de, kreditrler olarak kentte oturan soylular ile bor
lular olarak kyller (her eyini kaybetmi bor kleleriyle
birlikte) arasnda smf mcadeleleri patlak verdi. Tam yurt
ta statsnden domu olan civis proletarius, tipik biimde
snfsal stat kaybna uramt. Daha sonraki dnemlerde,
radikal devrimci bir partinin lideri olarak varlkl snflara
kar kan kii, bor iindeki Junker (Catiline gibi) idi. Kadim
ehrin olumsuz ayrcalklara sahip snflarnn karlar, esas
itibariyle borlularn ve tketicilerin karlaryd. Gerekten,
kadim ehrin topraklarnda karlarn bu bileimi, Ortaa
larda tipik biimde demokratik kent siyasetinin esas noktasn
oluturan ve retici karlarn yaygmlamas iin tasarlanm
kentsel ekonomik politika tarzmn gerilemesiyle ilgiliydi.
Bir kentsel ekonomi zellii tayan ve erken dnemde
geerli olan lonca-benzeri "geimlik siyaseti" de kadim de
mokrasinin ykseliiyle birlikte geriledi. Hi deilse, retimle
ilgili boyutlar yle oldu. Kent halklar asndan, tam gelimi
Helen demokrasisi ve soylularn Roma'daki tam gelimi ege
menlikleri, ticaretin yannda sadece tketicilerin karm tan
mt. Kadim ehirde, Ortaa ehrinde ve merkantilist devlet
siyasetinde grlen tahl ihracat yasa, Antikite'de yeterli
175 Lucius Sergius Catilina (.. 108-62), Romal bir politikac ve komplocuydu.

2 7 6 /EHR

gelmedi. Gerekten, tahl ithalat iin ak ve dorudan d

zenleme yaplmas ekonomik politikaya hkim oldu. Atina'da
tahl tedarik eden dost prensler, ehil olmayanlar dlamak
amacyla, yurttalarn kaytlarnn gzden geirilmesinde ana
vesileyi oluturuyordu. Pontus'un tahl retim alanlarndaki
mahsuln kt kmasndan sonra Atina, konfedere devlet
lerin vergilerini affetmeye zorland. Bu, siyasi etkinliin, ek
mein fiyatma ne derece bal olduunun gstergesidir. eh
rin dorudan doruya tahl satn almas da Helen lkesinde
meydana gelen bir eydi. Yurttalar iin tedarikte bulunmak
amacyla vilayetlere tahl vergisi salmann en u rnei, Roma
Cumhuriyeti'nin son gnlerinde grlmektedir.
Ortaa'm tipik muhta inam, yoksul zanaatkrd; yani
ii olmayan zanaatkr. Antikite'nin tipik muhtalar olan pro
leterler, artk mlk sahibi olmad iin siyaseten smf tenzili
ne uram kiilerdi. Proletaryann ihtiyalarn karlayacak
spesifik aralar, Pericles'in gerekletirdii trden byk ka
musal yatrmlarda yatmaktayd. Ancak, ekonomide nemli
lde kle igc kullanlmas, istenen avantajlarn doma
sn engelledi.176
Kukusuz, Ortaa ehirlerinde de birtakm daimi kleler
vard. Bunun yaranda, Akdeniz'deki deniz ehirlerinde kle
ticareti Ortaalarn sonuna dek srd. Ayrca, Moskova gibi
bir kara ehri, serileri zgrletirmesi ncesmde Dioclatian
1 76 Kamu yatrmlarnn avantajlar, zengin yurttalar tarafndan kleler kullanmak suretiyle nceden
kapld lde bu avantajlar, ihtiya iindeki snf kaybetmi yurttalara geti. Benzer ekilde, i
sava ncesinde ABD'nin gneyinde kle sahipleri, kle sahibi olmayan beyaz iftilerin egemen
olduu bir ekonomiye engel oldu. iftliklerin % 18'i plantasyonlarda yer alyordu. Buna ramen
tm ekonomiye egemen olabildiler ve kle sahibi olmayanlar "yoksul beyaz ayaktakm" konu
muna zorladlar. Yakn zamanlarda, benzer bir avantajlarn nceden kaplmas olay, Amerika'da
iftlik sbvansiyonlarnn, byk iftilerin ve araclarn avantajna olacak ekilde sonulanmasn
da grlmektedir.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 7 7

zamannn byk bir ark ehrinin zelliklerini tamaktayd.

Moskova, toprak, kle ve memuriyet rantlarnn harcand
bir yeri temsil ediyordu.
Ancak Ortaa Avrupas'nn tipik ehrinde klecilik
ekonomisi, tm nemini yitirinceye kadar gerileme gster
di. Gl loncalar, hr zanaatkrlarla rekabet ierisinde bir
efendiye ahsi vergi veren klelerin yapt ilere hogrl
bakmyordu. Antikite'de bunun tam tersi sz konusuydu ve
servetteki bir art, deimez bir ekilde kle sahipliindeki
bir arta iaret etmekteydi. Her sava, kle pazarm dolduran
tutsak saysn artryordu. Bu kleler, ksmen, sahibin kiisel
hizmetine girmeye zorland.177 Antikite'de kle sahiplii, tam
yurttan yaam biiminin asli gereklerinden biriydi. Kronik
sava zamanlarmda, ar silahl piyade, Ortaalarm valye
sinin kylnn almasmdan feragat edememesi gibi, kle
nin almasndan vazgeemezdi. Klesi olmadan yaamaya
zorlanan herkes, tm koullar altnda bir proleter -kadim de
virlerdeki anlamyla- idi.
Roma soyluluuna mensup sekin hanehalklar, kiisel
hizmetler iin ok sayda kle ii kullanmtr. Bu hanehalklarmn yaygn iblmnn bir gereiydi. Kleler, nemli
lde, oikos (hanehalk) ekonomisinin retim ihtiyalarnda
da gerekliydi. Yine de, klelerin yiyecek ve giyecekleri, byk
lde satm alnmaktayd. Atina'da parasal bir temele daya
l hanehalk ekonomisi, geerli norm idi; Helenistik Dou'da
da ilk defa egemen hale geldi. Zanaatkrlarm ihtiyalarna
cevap olarak Pericles'in, ihtiyalarn, kendi hanehalk eko
177 Yani, onlarn hizmetinin, sahibi tarafndan retken amalarla deil de sahibin yaam biiminin bir
paras olarak tketilmesi anlamnda.

2 7 8 /EHR

nomisinden elde etmek yerine mmknse pazardan satn

alarak karlamas zellikle dikkat ekicidir. Ayn zamanda,
ehrin endstriyel retiminin nemli bir blm, bamsz
olarak yerlemi klelerin elindeydi. Daha nce de deindi
imiz gibi, zanaatkrla dayal deerli mallar retiminde
hr olmayan iilerin yan sra hr zanaatkrlar ve esnaf da
grlmektedir. Klelerin ve hr zanaatkrlarn bir arada bu
lunmas, Erechtheion'daki karma para ba ite grlebilir.178
Sonu olarak, klelerin rekabeti, kendini alma kalplarnda
gerek toplumsal gerekse ekonomik olarak hissettirdi. Helen
lkesinde klelerin tam kullanm, demokrasinin baharnda
geriledi.

Antikite'de Kk Kyl Demokrasisi; Ortaa'da

Profesyonel Esnaf Demokrasisi
Kleliin ve hr igcnn bir

arada

olmasnn,

Antikite'de loncalarn tm gelime imknn ortadan kaldr

d anlalyor. Muhtemelen, bu konuda kesin bir yargya
varlamamakla birlikte kentin (polis) ilk gnlerinde endst
riyel rgtlenmenin balang gelimeleri vard. Fakat tm
gstergeleri itibariyle bunlar askeri adan nemli eski sava
zanaatkarlar (Roma'da centurie fabrum veya Atina'nn stat
1 78 Pelasgic akropolisini kazanan ilk Yunanllar, muhtemelen Cecropesler idi. Atina'daki dier Yunan
yerleimciler stn geldiler, akropolisi fethettiler ve kendileriyle birlikte Athena'ya ibadeti getirdi
ler. Cecropes'in tapt tanr olan Poseidon Erechteus, tanraya yol vermeye zorland. Tahtndan
edilen tanr ortadan kaybolmad. Bir sinek suretindeki Erechtheus'un Athena tepesinde yaama
sna izin verildi. Tanra iin ina edilen en eski tapnak, tanrya da ev sahiplii yapt. Bunlar,
VVeber tarafndan ele alnan politik ve ekonomik faaliyetlerin ideolojik zellikleridir. Ksmen hr
zanaatkrlara i salama amac tayan kamu yatrmlar, ayn zamanda, nceden bask altnda
olan tanrlar iin ak bir tannma da salad. Bu arada, klelerin bu projelerde yer almas, bu
projelerden kaynaklanan ekonomik avantajlarn byk bir ksmnn, zenginler tarafndan nceden
koparld anlamna geliyordu.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 7 9

mcadelesinde Demurgi)179 idi. Ancak, zanaatkrlarm siyasi

rgtlenmesinin balanglar, demokrasi ynetimi altnda
kayboldu. Ekonominin sosyal yapsnn koullar altmda ba
ka trl de pek olamazd. Elbette ki, eski zanaatkrlar, k
lelerle birlikte (Yunanistan'da olduu gibi) bir gizemli toplu
lukta veya (daha sonra Roma'da olduu gibi) bir collegium'da
bir araya gelebilirdi. Ancak, Ortaa'm loncalar gibi siyasi
haklar ne sren bir rgte mensup olamazlard.
Ortaalarn popolosu, aristokratik ynetimlerin aksine,
lonca temelinde rgtlenmiti. Klasik Antikite'de, tam da demosun egemenlii altmda, loncalarm tm belirtileri yoktu.
Eski demokrasi, loncalarca deil, demeler180 tarafndan veya
blgeye bal olarak alglanan kabilelere181 gre rgtlenmiti.
Doal olarak, ehrin alt blgelere ayrlmas, yalnzca Antikite
ve Ortaa ehirlerinde deil, arkn ve Dou Asya'nn e
hirlerinde de yaygnd. Bu alt blmler, yerel topluluklara ve
her eyden nce, ehrin egemenlii altndaki evre krsal bl
geler dahil tm siyasi alana geniletilmesine dayal bir siyasi
rgtlenme iin bir temel ilevi grd. Bu alan, Ortaa'da
ve baka blgelerin ehirlerinde bilinmeyen bir tarzda ehrin
alt blmlerine indirgenmiti. Deme blgeleri, tarihsel olarak
olumu veya ad hoc temelde oluturulmu ky snrlan ile ya
kndan ilikiliydi.
Demeler, Almende'nin ve yerel otoritelerin gzetimi al
tndayd. Bunun, kadim demokratik ehrin oluumunun
179 Atina'da krallarn ve aristokrasilerin ynetiminde zgr nfus, snfa ayrlyordu: Eupatridae
veya soylular; kendi iftliklerini ekip bien C eo rg i veya kyller ve ticaret ve alm satmla geinen
D em urgi (kamu iileri).
180 Bir kabilenin blgesine "dem e" denirdi.
181 Weber burada, Roma'da daha sonra blgesel bir temelde rgtlenen ve bu niteliiyle de demeye
eit olan tribusa atfta bulunmaktadr.

2 8 0 /EHR

yegane temeli olduunu sylemek, abartmak olur. Dier

yandan, ehrin kurucu eleri olarak endstriyel rgtler,
sadece Antikite'de ve daha sonra da stat birliklerinde grl
mektedir. Bunlar, Roma'da olduu gibi, eski askeri snflar
da centuriae equitum'un yam sra centuriae fabrum olarak
seim amalar iin nemliydi. Edeer bir rol, muhtemelen
Atina'da Solon ncesi stat uzlamas zamannda Demurgi ta
rafndan oynanmtr. Bu yaplarn kkeni gnll kararlarda
olmu olabilir -Romallarn ticaret mabudu Mercury'nin ok
eski Collegium mercatoris'inin siyasi kompozisyonunda du
rum kesinlikle byleydi. Ya da askeri amalarla oluturulmu
litrjik birliklerden domu olabilir. Kukusuz, balangta
kadim ehir, ihtiyalarn, sakinlerinin topraa belli bir bedel
karlnda tasarruf etmesi sistemi yoluyla karlyordu.
Kadim dnyada, lonca benzeri baz tek tk olgulara rastlanabilirdi. rnein Milet'teki Apollo danslarnn klt rgt
lenmesi, ierii bilinmese de, o yln kurucusunun adyla adlandrlmasma yol amas asndan yeterince nemliydi. Bu
rgtlenme, en yakn benzerlerini, Ortaa'm Kuzey Avrupa
loncalarmda veya Amerikan Kzlderili kabilelerinin by
l danslarnn loncalarmda, Hindistan'daki byclerde
(Brahmanlarda) ve srail'in Levi kabilesinde grebiliriz. Bu
nunla birlikte, bu gtlenmeyi, profesyonel vecdin misafir
bir kabilesi olarak dnmemeliyiz. Daha ziyade, tarihsel d
nemlerde Apollo trenlerine katlmaya ehil sekinlerin bir ku
lb (sonuta Kln'deki Zenginler Kulb'ne (Richerzeche)
ok benzeyen) idi. Mukayesenin krlma noktas, Ortaa'm
aksine, Antik dnemde zel klt topluluunun baat siyasi
birlikle tipik biimde zdeletirilmesiydi.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 281

Antikite'nin son dnemlerinde Lidya'da babadan oula

geen ustalaryla zanaatkr topluluklar (bunlarn kabilele
rin yerini ald anlalyor) ortaya ktnda, bunlar, kesin
olarak byk zanaatkarlarn kabilelerinden meydana geti
rilmitir. Avrupa'dakilerden ok Hindistan'daki gelimelere
benzerler. Avrupa'da zanaatkrlarm mesleklere gre bln
mesi ilk nce Roma dneminin sonunda ve erken Ortaa'da
malikne el sanatnn officii ve artificiisinde yeniden kendini
gsterdi.
Ortaa'm daha sonraki dnemlerinde, ehirde pazar iin
retim yapan ama kiisel olarak bir lorda mecbur ve bam
l el sanatlar iileri ortaya kt. Bu zanaatkrlar birliklerde
kendilerini gsterdiinde bu, onlar vergilerin toplanmasnda
kolaylk olsun diye litrjik rgtlenmelerde bir araya getiren
lord sayesinde oldu. Zamanla ortadan kaybolan bu birliklerin
yan sra, tekelci iktisadi amalarla rgtlenmi kol iilerinin
birlikleri de vard. Bunlar, yurttalarn soylulara kar ayak
lanmalarnda nemli bir rol oynadlar.
Antik dnem demokrasisinde bunlarn hibirine rastlanamazd. Kentsel gelimenin daha nceki evrelerinde belki
var olan litrjik loncalarn, Roma'nm askeri ve pleb birlikleri
dmda izlerine rastlanamaz. Bunlar, yalnzca litrjik devlet
lerde -ge Antikite'nin monarilerinde ortaya (yeniden) k-'
maktadr. Kukusuz, zgr birlikler, klasik demokrasi zama
nnda ortaya kmtr; ayrca lonca benzeri nitelikler dnda
mmkn olan tm yaam alanlarm kapsyorlard. Burada
daha fazlasma deinmek gerekmez. Loncalarm ekonomik
karakterini baarm olmakla, zgr olmayan kol iileri y
nlar var olamazd. Bu, Ortaa ehrinde grlen ve zgr

2 8 2 /EHR

ve zgr olmayan yeler arasnda ayrma imkn tanmayan

olaylardan da anlalabilir. Ortaa ehrinde zgr ve zgr
olmayan kiiler arasmdaki ayrmn srmesi, siyasi etkinlii
yok edecek ve ksa srede grlecei zere nemli ekono
mik dezavantajlara sahip olacakt.182 Kadim demokrasi, zgr
yurttalarm ehir birliine dayanmaktayd. Bu zellik, onun
tm siyasi ynelimini belirlemitir. zgr loncalar veya ben
zer birlikler, tam da kadim ehrin oynad rol sona ererken
ortaya kmtr.
zgr olmayan endstri iilerinin ve zgr yar-yurttalarm (azat edilenler, yabanclar), bask altma alnma, srlme
veya kstlanma ihtimali, demokraside olmayan bir eydi. Bu
tr eilimler, stat mcadelesinde, zellikle de yasa yapc
larn ve tiranlarn zamannda bariz bir ekilde grlmekte
dir. Demokrasinm zaferiyle de ortadan kalkmlardr. zel
lordlarm klelerinin, tam da demosun egemenlik dnemin
de kamusal imar ilerinde ve devletin mal retiminde zgr
yurttalar ve yabanclarn yan sra kullanlma derecesi, lord
larm klelerin temsil ettii getirilerden feragat etmeye niyetli
olmadklarm, onlarn darda tutulmasn engelleme gcne
de sahip olduklarm aka gstermektedir. Aksi takdirde, ke
sinlikle kullanlamazlard -en azndan devlet faaliyetlerinde.183
Dahas, zgr tam yurttalarm zanaat rnleri, devletin
byk gereksinimleri iin yeterli deildi. Burada, tam geli
182 Aklamak gerekirse; yurttalarn siyasi etkisi, bir lde kendilerini yasal ortaklarn loncas bi
iminde rgtlemeleri gereine dayanmaktayd. Aralarnda, zgr ve zgr olmayan kentliler
aynmnn srmesi, bunu ortadan kaldracakt. Ayrca, zgr olmadklar iin bakalaryla tam bir
mukavele ilikisine girememesi durumunda zgr yurtta, imknsz bir konuma da iterdi. Ya da,
yine, ehirdeki kazanlarn emmek amacyla birdenbire lord tarafndan taraya arlan bir zgr
olmayan bireyin ehirde ikameti, ehir ekonomisi asndan tahrip edici olabilirdi.
183 Burada, 1880'lerde ktasal demiryollarnn vasfsz ucuz ii ithaline Amerikan igcnn gsterdii
tepkiyi hatrlamalyz.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 8 3

mi Antik ehir ile Ortaa ehri (biri demosun, dieri popolonun ynetimi altndaki) arasndaki temel yapsal farkllk
kendini gstermektedir. Piyade ordusunun egemen olduu
Antik demokratik ehirde, iktisadi adan yetkin zanaatkarlar,
fiilen hibir politik rol oynamadlar. Ortaalarda ise, yerleik
yurtta giriimciler ile kk kapitalist zanaatkrlar, politik
olarak merkezi rol oynadlar. Bu snflar, kadim yurttalar
arasmda hibir nemli rol oynamadlar. Kadim kapitalizm,
siyasi olarak, devletin mal retimine, inaat iine, gemilerin
tehiz edilmesine ve devlet kredilerine (ki Roma'da daha Kartaca Savalar dneminde nemliydi), devletin genilemesine,
kle ve toprak ganimetlerine, vergi salnmasna, malikneler
ve topran satm alnmas ve ticaret konularnda ayrcalklar
salanmasna yneldi. Piyade ordusunun ekirdei olarak
kaldklar mddete kyllerin, yerleim amacyla askeri ara
zi elde etmekle ilgilendii de kadim demokrasi iin doru bir
husustu. ehirde ikamet eden kuvvetsiz sakinler ise, bam
l topluluklardan, devlet binalarndan, tiyatro gelirlerinden,
Heliastlarm184 cretlerinden ve devlet tarafndan tebasmdan
alman tahln datmndan elde edilen vergilere dorudan
veya dolayl biimde bamlyd. Ortaa anlamnda bir lon
ca siyaseti, (Cleisthenes zamanndaki zaferi dnemimdeki
piyade ordusunu oluturan toprakl snfn konumunu ve
Roma'da decemvirinin185 stat uzlamas dnemi) dn
lnce, imknszd. Ucuz mallara olan hkim tketim ilgisi
yznden byle bir politika ortaya kmad. ehirde yaayan
184 Solon'un Atina demokrasisinin ke ta haline gelen radikal bir tedbiri, tmyle yurttalardan olu
an bir mahkemeyi tekil etmesiydi. En yoksul ehirlinin de srasnn gelebilmesi amacyla, yarg
kurullar kura ile belirlenirdi. Yeminli yarglar olarak grev yapan insanlara da H eliaea denirdi.
185 D ecem viri, Eski Roma'da bir kanunlar sistemini hazrlamak zere atanan ve mutlak ynetim yetki
leri kullanan ve on erkekten oluan bir komisyon veya konseyin yeleriydi.

2 8 4 /EHR

ilgili taraflarn etkilenen, daha sonra da ynetimi elinde tutan

Helenik demos, byle bir politikaya veya bunun ihtimaline
artk hi ilgi gstermedi.
Antikite'de demokrasinin siyasi hedefleri ve aralar, ok
eitli yapsal farklklarn da ortaya koyduu gibi, Ortaa
yurttalmmkilerden esasl biimde farklyd. Eer Ortaa
larda aristokratlar tmyle yok olmayp loncalara girmeye
zorlandlarsa bu, onlar, yenilecek ve etkilerinin bir ksmn
resmen yitirecek bir konuma drd. Elbette ou kere, bu
nun tersi gerekleti ve loncalar (byk lde Londra lonca
lar gibi), centilmen kurulularna dnme yoluna girdiler.
Bu gelimeler, her zaman, modem anlamda ticaret ve imalata
dorudan ilgi duyan ehirlerin i blgelerinde yaayan sakin
lerin artan nemine iaret ediyordu.
Antikite'de eski kiisel aristokratik rgtlenmelerin (ka
bile ve airetler) yerine veya onlarm yan sra ehrin blgele
rinin demelere veya kabilelere blnmesi gerekletiinde ve
bu bnyeler ile onlarm temsilcileri zel siyasi gc elinde tut
tuunda, bu durum iki adan nem tayordu. lk olarak, bu
durum, aristokratlarn etkisini krd. Aristokratlarm kredilere
ve borlardan kaynaklanan cebri icraya dayanan gc, byk
lde krld. Zira, artk tam gcne eriemiyor, yalmzca k
k bireysel kabilelerde i grebiliyordu. Mlk, bireysel kabi
lede tescil edilip vergilendirildiinden bu, byk mlklerin
siyasi gcnn bugn iin186 Dou Alman malikne blge
lerinin ky topluluklarna katlmndan ok daha fazla zarar
grmesi anlamn tayordu. Ayrca, tm bir ehir blgesinin
demelere indirgenmesi, temsilcileriyle beraber tm meclis ve
186 1918 ncesi.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 8 5

idari grevlerinin yenilenmesini ieriyordu -Yunanistan'da

gerekletii gibi veya Roma'da comitia'nm kabilelere gre
(31 tara, 4 kent) rgtlenmesinde grld gibi. En azn
dan balangtaki ama, kent sakinlerinin deil, kyllerin
egemenliini kurmakt. Ama, popolo gibi kentsel endstri
yurttalarnn siyasi rzasn gelitirmek deil, kyllerinkini
yaymakt. Ortaalarda bandan itibaren ticaret snf, de
mokrasinin tayclaryd. Antikite'de Cleisthenes dnemin
de kyller, demokrasinin temeliydi.

Yunanistan ve Roma'daki Gelimeler Arasndaki

Farkllklar
Gelimelerin doas itibariyle, kyl snf, yalnzca
Roma'da hep nemliydi. Atina'da insanlarn ait bulunduu
demeye (kabile blgesine) yelik, ikametten, toprak sahip
liinden ve meslekten bamsz kaltsal bir nitelikti. nsann
airetiyle ve iinde doduu geni aileyle ilikisi gibi bir ey
di. Demosthenes'in iinden kt Paeania187 gibi bir deme
ailesi yzyllar boyu kanunen kendi demesine bal, onun
grevleriyle ykml olmaya ve ikamet ve mlknn deme
iinde olup olmamasna baklmakszn memuriyet makamlar
kurayla belirlenir olmaya devam etti. Gerek u ki, demeler,
kabilelerin durumundaki gibi, kentlilerin oluturduu yerel
kiisel birliklerin niteliini ald. Atina'da kent halk, topluluk
blgesinde fiilen yer alan kent sakinleri, varlklaryla himaye
elde etmekle kalmyor, aym zamanda nceden krsal nitelikli
demelerin ounluunu oluturuyorlard.
187 Demosthenes'in babas, Paeania deme'sine mensup bir Atina yurttayd.

Benzer bir ilkenin drt eski ehir kabilesi iin geerli g

rnyor olmasna ramen Roma'da durum farklyd. Yine de
daha sonraki krsal kabileler, yalnzca yerleik hayata geen
ve bu ekilde mlkiyet edinenlerden olumaktayd. Mlki
yetin kayb veya baka yerde mlk satm alnmasyla kiiler,
kabilesini de deitirirdi. rnein Claudia kabilesi, kendi
adm alan kabileye yeliini zamanla kaybetmitir. Bu sonu,
Atina'da olduundan ok daha fazla genilemi bir alanda
kendini gstermektedir. Sadece ehirde oturan kabile yele
ri, gerekte comitia'da bulunanlara ayrcalk tannrd. Atina
ile zel bir kartlk ierisinde, yalnzca arazilerinin ynetimi
altrlan iilerin eline braklabilecek byklkteki krsal
toprak sahipleri siyasi amalar iin nem tayordu. Kent y
netimi bu yzden toprak sahiplerinin elindeydi. Pleblerin za
ferinden sonra byk ve kk toprak sahipleri Roma comitiasma egemen oldu. Atina ile Roma arasndaki temel bir fark,
Roma'da ehirde oturan toprak sahibi soylularm; Atina'da ise
demagoglarn egemen olmasyd.
Roma plebleri, bir popolo, bir zanaat ve ticaret lonca
s deildi. Arlk noktas, piyade niteliine haiz krsal top
rak sahiplerinin malikne arazilerindeydi. Kural olarak, bu
maliknenin sadece ehirde oturan yeleri siyasete egemen
oluyordu. Plebler, ne modern anlamda ne de Ortaa bala
mnda kyl idiler. Askerlik hizmetine ehil toprak sahipleriy
diler. Ovalk blgelere mensup olmalarma ramen "soylular
dan bir alttaki snftan deil, ykselite olduklar dnemde
orta snf bir ifti ehirlinin mlk ve yaam tarzn srdren
kk iftilerdi. Zamanla, ehirde oturan kira toplayclarn
etkisi ok artarken, ehirli zanaatkrlarm toplam nfusu bir
etkiye maruz kalmad.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 8 7

Roma'daki memuriyet soyluluu, bu durumu hep kat

bir ekilde muhafaza etti. ylesine ki Gracchiler188 bunu de
itirmekten veya Helenik trden bir "demokrasi" getirmek
istemekten ok uzaktaydlar. Kyllerden oluan Roma ordu
sunun nitelii, ehirde oturan byk senatr ailelerinin ege
menliini mmkn klyordu. Buna karlk Helen demokra
sisi, yrtme kurulunu kurayla atyor, Areopagus'un (Roma
Senatosu'yla karlarlabilecek bu organ, eski memurlardan
olumaktayd) veto yetkisini ortadan kaldryordu. Dier yan
dan Roma Senatosu, kentin esas organ olarak kald ve bunu
deitirmek iin de hibir giriimde bulunulmad. Byk ge
nileme dneminde birliklerin komutas, hep, ehir soylular
na mensup subaylarn elinde kald.
Tm spesifik kadim sosyal reformcular gibi, daha sonraki
cumhuriyeti dnemlerin Gracchi partisi de, siyasi rgtlerin
askeri gcn yeniden tesis etmeye, taral toprak sahipleri
nin snf derek proleterlemesini, byk toprak sahipleri ta
rafndan satn alnmalarn nlemeye, saylarn artrmaya ve
kendinden tehizatl yurtta ordusunu yeniden kurmaya a
lt. Bu nedenle de temelde bir tara partisiydi. Aslnda ger
eki bir umutla Gracchi, memur soylulara kar valyelerin
desteini elde etmeye alt. Bu valyeler, kamu kredilerine
ve mallarna ilgi duyan, iktisadi faaliyetleri nedeniyle memu
riyete katlmdan dlanan bir kapitalist snf oluturuyordu.
188 Tiberius ve Gaius Gracchus, tarm reformcularyd. Soylularn egemenliini, byk arazileri aristok
ratlar tarafndan topraksz braklm zgr yurttalar arasnda bltrmek sureliyle snrlandrma
imknlarn aratrdlar. Tiberius Gracchus, 1.0. 134'te tribn seildi ve derhal eski Ueinia toprak
yasalarm yrrle koydu. Buna gre, hi kimse be yz jgeradan fazlasna (ve iki olundan her
biri iin ilave bir iki yz elli gera daha) sahip olamazd. Bu yasalar yrrle sokmak iin bir l
bir idare atand, ama bu organn almalar, Tiberius'un soylularca ldrlmesiyle sona erdi. i.O .
123'te Gaius Gracchus (i.O. 153-121) kardeinin teebbsn yeniledi. Tarm yasalarna tahl
rnlerini bakentin yurttalarna dk fiyatlarla sunan bir de msr kanunu eklendi.

2 8 8 /EHR

Pericles'in imar politikasnn, doru ekilde, zanaatkrlarm istihdamma hizmet ettii dnlyordu. mar alma
lar konfederasyon yelerinin vergileriyle finanse edildiin
den, bu yeler, ekonomik frsatlarn nihai kaynaklarydlar.
Bununla birlikte, kitabelerin de kantlad zere, yabanclar
ve klelerin ortak emei, bu frsatlarn hibir ekilde, yalnz
ca tam yurttalar olan zanaatkrlara ak olmadm gster
mektedir. Pericles dneminde alt tabakalara uygun "isizlik
demeleri", gemicilerin demeleri ve ganimetleri, zellikle
de korsanlktan elde edilen ganimetlerdi. Bu ayn nedenden
dolay demos, sava iin kolaylkla kazanlabiliyordu. ktisadi
adan snf den kentliler, feda edilebilirdi ve kaybedecek
hibir eyleri de yoktu. te yandan retime ynelik bir iktisa
di politika, kadim demokratik geliimin tm iin nemli bir
unsur olarak, pek de bilinmemektedir.

Antik ehirde karlarn Askeri Yn

Ortaa ehri rneinde olduu gibi, Antik ehir siyaseti
nin temel ynelimi, ehrin tketim ihtiyalar etrafmda dn
mekteydi. Bununla birlikte, politikann katl, Antikite'de
ok daha fazlayd, nk Atina ve Roma gibi ehirlerin ta
hl ihtiyalarm yalnzca zel tccarlar yoluyla salamalar
imknszd. Kukusuz, nemli birtakm ihracat biimlerinde
frsat dknlne izin verildii zamanlarda olduu gibi,
kadim ehirde retim politikasnn zaman zaman izlerine de
rastlanmaktayd. Ancak bu olgular, merkezi deil, nemsiz
olgulard. Kadim ekonomik politika, esas itibariyle endstri
yel retimle ilgili deildi. Ne de ehir, reticilerin ilgilerinin
egemenlii altndayd.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 8 9

zellikle eski deniz ehirlerinde politika, toprak sahip

leriyle valyelerin deniz ticareti ve korsanlktaki karlar
tarafndan belirleniyordu. Daha sonralar politika, Akdeniz
Antikitesi'nin ilk demokrasisinde gelimi olan piyade sahip
leri snfnn karmca belirlendi. Son olarak, kadim ehir poli
tikas, bir yanda para ve kle sahiplerinin, dier yanda da k
k kentli, tabakalarn karlarnca belirlendi. Her iki tabaka
da, baka biimlerde de olsa devlet ihtiyalarna ve ganimetlere
ilgi duymaktayd. Bu son tabakalar, byk ve kk kapitalist
lere, rantiyecilere, savalara ve denizcilere dnt.
Antik ehir demokrasisi, daha ehrin kuruluunda var
olan faktrler nedeniyle, Ortaa ehrinden bu alardan
farklyd. Bu faktrler, sadece coraf deil, askeri ve kltrel
nitelikteydi de. Kurulu zamannda Akdeniz ehri, teknik a
dan ileri ehir-d askeri ve siyasi glerin etkisinde kalmad.
Antik ehrin bizatihi kendisi en st dzeyde gelimi askeri
tekniklerin taycsyd. Bu, balangta, valye falanjlary
la (mzrakl ve kalkard askeri birlikler) eski aristokratik ehir
iin doruydu. Daha sonralar da, disiplinli piyade ordusuna
dayanan demokratik ehir iin de doruydu. Ortaa ehirle
rinin askeri paralellikler gsterdii durumlarda (Ortaa'da
erken dnem Gney Avrupa deniz ehirlerinde olduu gibi)
ayn zamanda Antikite'nin kentsel oluumlarna youn ben
zerliklerin de olmas nemsiz deildir. Antikite'de olduu
gibi, Gney Avrupa ehirlerinde ehir rgtlenmesinin ilk
aristokratik kompozisyonu, askeri tekniin aristokratik karakterince belirlenmiti. Gerekte bu deniz ehirleriyle onla
rn yarmdaki grece yoksul ve yerleik aristokratik toprak sa
hiplerinin hkim olduu ve teba alanlar olan i ehirler (Bern
gibi), demokrasi ynnde en az gelimeyi gstermitir.

2 9 0 /EHR

ehrin, hinterlandna bu grece engellenmemi hkimiye

tine karlk, endstriyel i ehirler -zellikle de kta Avrup a's
rm kuzeyindekiler- ordunun ve valyelerin rgtlenmesinin
ve onlarn i blgelerdeki dzlklere yaylm, kalelerde yaa
yan valyelerinin hkim olduu bir toplumsal balamda yer
almaktayd. Orta ve Kuzey Avrupa'da ehirler, bu malikne
ve feodal askeri ve resmi glerin verdii tavizlerle kurul
mutur. ehrin kuruluu, giderek, politik veya askeri kayg
nn bir rn deildi. Daha ziyade, pazar yeri igaliye para
larndan, ticaret harlarndan ve vergilerden gelir elde etmeyi
amalayan kurucularn ekonomik motiflerinin bir rnyd.
ehrin kuruluu, askeri olmaktan ok ekonomik bir meseley
di. Askeri karlar vardysa da genellikle nem kaybetmek
teydi. Avrupa Ortaa ehrinin yararland zerklik, Antik
ehrinkilerden ok daha farkl faktrlerin bir rnyd. Bu
zerklik, ehrin idari ihtiyalarm ehrin ekonomik geliimi
nin gerektirdii derecede karlayabilecek bir eitimli memur
kadrosuna henz sahip olmayan bir ehir-d gcn yokluu
sayesinde baarlmtr. ehrin serbest ekonomik geliimine
imkn salamak, ehir-d glerin lehineydi.
Erken Ortaa prenslik ynetimi ve adalet, tayclarnn
konum ve statsne ynelmiti. G sahipleri, ehir ticaret ve
zanaatndan tam olarak yararlanlabilmesi iin gerekli olan
tahmin edilebilirlie sahip teknik bilgi biimlerine ve rasyo
nel gereklie sahip deillerdi. G sahiplerinin balangtaki
ilgisi, tamamen parasal gelirdeydi. Yurttalar kendi ilerini
grecek zgrl istediklerinde ehir-d glerin bunu
bahetmesi muhtemeldi. Gerekte bu gler, kendi ehir ku
rulularnn (baka g sahipleriyle rekabet iinde kurduklar)
sakinlerinin ekonomik frsatlarna herhangi bir mdahaleyi,

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 291

kendilerinin gelir kaynaklarna bir tehdit olarak alglyor

lard. ehir-d glerin rekabeti, zellikle de kraliyet gc,
byk vasallar ve kilisenin ynetim gc arasndaki rekabet,
ehirlerin lehine sonuland. Ayn zamanda bu rekabet iin
de ehir sakinlerinin parasal gcne eriim, sz konusu gce
nemli bir avantaj kazandrabilirdi. ehirlere ou zaman e
itli gler tarafndan kur yaplrd. Gerekten, siyasi yapnn
rgtlenii ne kadar birlik iindeyse, ortaya kma eilimin
de olan siyasi zerklik o derece azd. nk kral bata olmak
zere tm feodal gler, ehrin geliimini son derece kuku
ile karlyordu. Yalnzca, bir brokratik memuriyet aygtnn
ve bunun gereklerinin yokluu, Philip Augustus'tan sonraki
Fransz krallarm ve Edward'dan sonraki ngiliz krallarn e
hirlere dayanmaya zorlad. Benzer biimde. Alman krallar
da, papazlardan ve kilise mlklerinden destek toplamaya a
lt. Alman krallarmm bu destei kaybetmesiyle sonulanan
mcadeleden sonra Cermen krallar da ehirlerin tarafma y
nelmitir. Ancak, finansal g aralar yeterli olur olmaz veya
blgesel patrimonyal ynetimler kendi brokratik aygtlarn
gelitirir gelitirmez krallar bir kez daha ehirlerin zerkliini
tahrip etmeye alt.
Ortaa da ehir zerklii, Antikite'dekilerden farkl ko
ullara dayanmaktayd. Antik ehir ne kadar tipik idiyse,
onun ynetici snf, kapitalistleri ve hatta sakinleri, o derece
politik ve askeri ynelime sahipti. Kendi donanmna sahip
ve disiplinli piyade askerleri, soylulara kar mcadelenin en
ar ykn tad ve onlar askeri ve siyasi adan yerinden
etti. Bu yerinden etmenin sonular ok geniti. Kimi zaman,
sparta'da olduu gibi soyluluun tamamen yok olmasna
yol at. Kimi zaman da soylularn resmen yerinden olma

2 9 2 /EHR

sna ve stat snrlamasna tabi olmasna, rasyonel ve daha

ulalabilir bir adalet, kiisel hukuki koruma ve kat olan
borlar kanununun hafifletilmesi taleplerini aa kard. Bu
arada, Roma'da olduu gibi soylularn baka alanlardaki fi
ili konumlar deimedi. Bu yerinden etme, kimi zaman da,
Cleisthenes'in Atinas'nda soylularm demos iinde toplumsal
olarak kaynamasna yol at. Krsal piyadeler ehirde nem
li olduu mddete, aristokratik devletin yetkin kurumlann
muhafaza etme ynnde gl bir eilim vard.
Kurumsal militarizasyonun derecesi deiiklik gste
riyordu. sparta'daki piyade egemenlii, savalara ait top
raklar ve bu topraklar zerinde yerleik zgr olmayan in
sanlar, topluluk mlkiyetine dntrd, askeri adan ehil
her savaya toprak kiras hakk verdi. Baka hibir ehir bu
derece ileri gidemedi. Topram akrabalara miras kalmasna
karlk, mlklerin serbeste bakasna devredilebilmesi ol
duka yaygnd. Kukusuz, savalarn mlklerinin devre
dilmesine ve ehir loncasnn yelerinin miras braklmasna
dair daha sonralar da hl konman snrlamalar vard. Fakat
bu her yerde olan bir ey deildi ve daha sonralar bunlar
dan vazgeildi. sparta'da toprak birikimi, erkeklerin deil,
kadnlarn elindeydi. Bu, Homoioi'nin iktisadi yapsn yle
sine temelden dntrd ki, savamaya ehil 8 bin tam yurt
tatan, sonunda sadece birka yz tanesi kald. Tam yurtta
ln dayand Sysites'e katklar189, zorlat.190 Atina'da, tersi
189 Topluca yenilen yemek.
190 Sonunda Ispartallar yetersiz bir ekilde destekleyen kk arazi paralan, byk arazilerde toplan
d ve yurttalara ait arazi paralan ortadan kayboldu. Belki de bir toplumu topyekn militarize etme
konusunda bu kadar btn bir giriimde bulunulmasnn baka bir rnei yoktur. Doumundan
ksa bir sre sonra bir ocuk, yallarn huzuruna getirilir: O n la r da ocuun bytlmesine veya
terk edilmesine karar verirlerdi. Yedinci yldan sonra erkek ocuklarn eitimi devlet tarafndan
stlenilirdi. Bu eitim, biraz mzik ve edebiyatn yarara ounlukla beden eitiminden oluurdu.

1
ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 9 3

bir sre yaand. Bahe kltrnn artan gereklerine uygun

demokratik parselleme anlayyla balantl olarak, topra
satma hrriyeti devam etti. Roma'da yine baka bir alternatif
kendini gstermektedir. Burada, On iki Kitabe zamanndan
itibaren topran zgrce devredilebilmesinin, olduka de
iik sonular oldu. Ve ky kompozisyonunun tahrip olma
sna neden olundu. Yunanistan'da piyade demokrasisi, aske
ri gcn arlk noktasnn deniz gcne kayd her yerde
(Cronion'un dnden itibaren Atina'da) ortadan kalkt. O
zamandan itibaren de kat askeri eitim gerilemeye balad.
Bunun yannda, yetkin kurumlar ve ehir, demos'un egemen
lii altna girdi.

Ortaa ehrinde Barl ktisadi

karlarn Hkimiyeti
Ortaa ehri, tmyle askeri adan ekillenmi bir fel
sefe nedir bilmezdi. Popolo'nun zaferi esas itibariyle ekono
mik temellere dayanyordu. Ortaa'm i ehirleri iktisadi bir
nitelik tayordu. Feodal ortaalarn gleri, esas itibariyle
ehir krallar veya soylular deildi. Antik dnemin soylular
nn aksine onlar, yalnzca ehrin sunduu zel askeri teknik
avantajlara ilgi duymuyordu. Donanmalarna sahip deniz e
hirleri dnda ortaalarn ehirleri, zel bir askeri teknoloYirminci yandan itibaren Ispartalnn askerlik hizmeti ykmll balard. O , yemeklerini hep,
topluca yenilen yemek olan Sysites'te yerdi. Otuzunda, tam yurttalarn hak ve devlerini kazanr
d. Isparfaltlarn ticaretle uramalar hukuken yasakt. Refah, toprak mlkiyetinden elde edilirdi.
Bu refah Ispartallara tahsis edilen toprok parasn ekip bien klelerin verdii yllk getirilerden
olumaktayd. Ancak mlkiyeti eitlemeyi amalayan eitli giriimlere ramen, W eber'in de gs
terdii gibi refah asndan farkllklar ortaya kt. Kadnlarn topraa tasarruf etmesinin mmkn
hale gelmesi, bu sava komnizmine zararverdi. Epitadeus kanunu, topran hibe edilmesi veya
miras braklmas konusundaki yasa ortadan kaldrd. Beinci yzyln banda 800 0 olan tam
yurttalarn says Aristo zamannda 1.000'in altna dmt, i.O . 2 44'te de 700'e dt.

J -

2 9 4 /EHR

jinin tayclar deillerdi. Antikite'nin piyade ordusu, onun

eitimi ve askeri ilgileri ehir rgtlenmesinin merkezinde
yer alrken, Ortaalardaki kentsel ayrcalklarn ou, as
kerlik hizmetinin garnizon grevine indirgenmesiyle balad.
Ekonomik adan kent halk (her eyden nce ehrin aa
katmanlar), giderek ticaret ve sanayiden elde edilen barl
gelirle ilgileniyordu.
Ortaa yurttann politik durumu, bir iktisadi insan
(homo economicus) olma yolunda ilerlediini gsterirken
Antikite'de, savalarn askeri tekniini muhafaza eden eh
rin geliim zamannda yurttam politik durumu tam tersiydi.
Kadim insan bir siyasal insand (homo politicus). Daha nce
grdmz gibi, Kuzey Avrupa ehirlerinde ruhaniler ve
valyeler sklkla ehrin dmda tutulmulard. valye ol
mayan toprak sahipleri sade ehir yurttalar veya hamiler
olarak (bazen loncalar tarafndan rgtleniyorlard) rol oyna
dlar. Fakat bahvanlar ve baclar olarak ehir siyasetinde
nemli bir politik rolleri yoktu. Genel bir kural olarak, taraya
hkim olmak, Ortaa ehir siyasetinin bir hedefi deildi. Ti
pik Ortaa ehri, kolonyal bir genileme politikas balatma
nn ryasn bile grebilecek durumda deildi.

Antikite'de Rasyonel ktisadi Teknolojinin

Tayclar Olarak Negatif Ayrcalkl Stat Gruplar
Burada, Antik ve Ortaa ehirlerinin stat kompozis
yonlarn karlatrmada ok nemli bir noktaya ulayoruz.
Kadim ehir, ele alm olduumuz klelerden baka, yalnzca
erken Ortaalarda bilinen veya hi bilinmeyen ya da sadece
ehir dmda grlen bir dizi toplumsal tabakay bnyesinde

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 95

barndryordu. Bunlar arasnda unlar yer alyordu: 1- Kle

ler, 2- Borlu kleler, 3- Yanamalar, 4- Azat edilen bireyler.
Kural olarak ilk snf, yalnzca piyade demokrasisi ncesi
dneme aittir ve daha sonralar nem kaybetmilerdir. Azat
edilenler ise, ge Antikite'de giderek nemli bir rol oynam
lardr.

Kleler
Toplumsal bir oluum olarak patrimonyal kleler, esas iti
bariyle kadim ehrin tarihsel dnemlerde fethettii topraklar
da ortaya kmtr. Bununla birlikte, kentsel gelimenin erken
feodal dneminde de ok yaygm ve dalm bir ekilde bu
lunmalar gerekir. Ayrntlarda ok farkllklar gsterseler de,
kle snf tm dnyada temel noktalarda benzerlikler gster
mitir. Eski Yunan kleleri, ilke olarak Ortaalarnkilerden
farkl deildi. Ortaya ktklar her yerde kleler esas olarak
ekonomik amala kullanlmlardr. Tam geliim zamanmda,
kentsel rgtlenmenin ileri gtrlemedii Helen blgelerin
de bir kle smf muhafaza edildi. talya'da ve olaanst kat
bir askeri rgtlenmeye sahip olan ehirlerde kleler, bireysel
efendilerin mal olmaktan ok, devletin191 bir parasn temsil
ediyorlard. Piyade egemenlii zamanmda bu blgelerin d
nda kle snf nereyse ortadan kalkt. Helenik dnemlerde,
ark'm ehir rgtlenmesine tabi tutulan Avrupallam bl
gelerinde yeniden ortaya kt. Kabile yapm koruyan byk
toprak alanlar, sakinleri yar zerk krallar iin Helenik (veya
Helenletirilmi) bir garnizon kurmu olan ehirlere baland.
Ancak, Helen olmayan kabile halklarnn (ethne) balangtaki
191 sparta'nn kleleri yleydi.

2 9 6 /EHR

bu tmyle siyasi klelii, Aydnlanma ann patrimonyal

nitelikteki baml kimselerinden olduka farkl bir karaktere
sahipti ve artk zerk ehirlerin temsilinin bir paras deildi.

Borlu Kleler
gc kayna olarak borlu kleler, kadim zamanlarda
ok nemli bir rol oynadlar. Bu kimseler, snf tenziline u
ram kentlilerdi. Onlarn durumu, ehirde yaayan soylular
ile tarada yaayan piyadeler arasndaki eski stat mcade
lesi eklindeki zel toplumsal sorunu oluturmaktayd. Helenlerin mevzuatnda, On iki Kitabe'de, borlar kanununda,
tiranlarn siyasetinde, snf tenziline uram tarada yaayan
kyl tabakasnn sorunlarna dair pek ok uzla zmleri
ileri srlmekteydi. zmler deimekteydi. Borlu kle
ler, topraa bal kle deildi, ancak aileleri ve topraklaryla
beraber kalc bir klelikle cezalandrlan eski zgr toprak
sahipleriydi. Yahut da, aktan hara mezat satlmamak iin
bu staty gnll olarak semi de olabilirler. zel bir sk
lkla, kreditrlerinin topraklarnda iftiler olarak da kulla
nlyorlard. Onlarn temsil ettii tehlike, On iki Kitabe'deki
borlularn topram dnda satlacam ngren emirlerde
gsterilmektedir.

Yanamalar
Yanamalar (clients), gerek borlu klelerden gerekse
topraa bal klelerden aynt edilmelidir. Onlar, kleler gibi
kmsenen tebaalar deildi. Bir lordun sadk takipilerini
oluturuyorlard. ylesine ki bir lord ile bir yanama arasn
daki bir hukuk davas, dini bir saygszlk saylrd. Borlu

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 9 7

klelerden farkll, yanama ilikisinin bir efendi tarafndan

ekonomik anlamda smrlmesinin ahlaka aykr olmas ger
einde kendini gstermektedir. Yanamalar, efendi iin, ki
isel ve siyasal bir arat; ekonomik ara deil. Lordla ilikisi
bir sadakat ilikisiydi ve bunun ierii konusunda da kanun
lar deil, rfi kurallar geerliydi. Bu kurallarn buyruklar
nn inenmesinin kutsal sonularnn olduu dnlrd;
inancn inenmesi de utan verici bir davrant.
Bu yanamalk, valyelik mcadeleleri ve soylularm
egemenlii dnemlerinden kaynaklanmaktayd ve balan
gta, mcadeleye giren lordun kiisel takipisini temsil edi
yordu. Bu statye hibe olarak, ihtiya halinde destek olmalar
iin ve belki zaman zaman da emek hizmeti iin zorlanabili
yorlard. Buna karlk lord da, onlara toprak veriyor, onla
r mahkemeler ve resmi makamlar nnde temsil ediyordu.
Ancak, Ortaalarn dilinin de ortaya koyduu gibi yana
malar kle deillerdi. Dier hizmetkr kimseler gibi val
yelik tarz ve rtbesine de sahip deillerdi. Onlar, kck
kyl mlklerine sahip kk insanlar (sava fiefleri olan bir
plebler tabakas) idiler. Yanamalar, yerel topluluun toprak
mlkiyetinde pay sahibi deildi; bu yzden de askeri rgt
lenme iinde yer almyordu. Soylu bir ailenin reisiyle (pater)
bir koruma ilikisi ierisindeydiler ya da bir kral tarafndan
tehizat ve toprakla donatlmlard. Genellikle bu iliki ata
lardan miras yoluyla geerdi. Bu, yanamalm ilk anlamyd.
Aynen Ortaa soyluluunun Muntmannen'i (yanamalar)
gibi, Antikite'de eit koullar altmda ok sayda kk kyl
ler, yasal temsil kazanabilmek amacyla yanamala girdiler.
Roma'da bu, yanamalm daha sonraki zgr biimlerinin
kaynayd. Buna karlk yanamalm daha eski biimleri,

2 9 8 /EHR

efendiye yanama zerinde neredeyse snrsz yetkiler veri

yordu. .. 134'te bakomutan olarak Scipio, yanamalarn
greve arabiliyordu. savalarda byk toprak sahipleri
kolonisi yerlerini alyordu.
Roma'da yanamalarn askeri mecliste oy kullanma hak
lar vard ve gelenee gre de soylular iin nemli bir destek
kaynaydlar. Ne var ki, yanamalar zerindeki yasal kst
lamalarn kaldrlmas hibir yerde mmkn deildi. Piya
de teknolojisinin zaferi, yanamalarn askeri nemini de d
ntrd ve daha sonraki dnemlerde yanamalk, yalnzca
efendilerin toplumsal konumunu belirleyen bir kurum olarak
muhafaza edildi. te yandan Helen demokrasisinde, bu ku
rum tmyle ortadan kaldrld. Ortaa ehri, bu kurumu,
yalnzca Muntvaltschaft (tam yurttalarm kendilerine koruma
salad yar-yurttalara egemenlii) biiminde tand. Yasal
yanamalk sistemi, soylularm egemenliiyle birlikte ortadan
kayboldu.

Azat Edilenler
Kadim dnemlerin ehrinde, azat edilen kimselerden olu
an bir tabaka da vard. Onlarn says ve rol nemliydi. kti
sadi adan da nemliydiler. talyan aratrmaclarn dikkatli
bir ekilde inceledikleri kitabelerden aka grlyor ki azat
edilenlerin yaklak yans kadnlardan oluuyordu. zgr
le kavuturma, bu durumda, evlenilecek kadnn kefareti
yoluyla hayata geirilen evlilik dzenlemelerini geerli klma
amacna hizmet etmi olsa gerek. Genellikle, ariv bulgula
r gsteriyor ki, azat edilenlerin zellikle byk bir ksm, ev
hizmetileriydi ve zgrlklerini kiisel ltfa borluydular.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 2 9 9

Bu kimselerin grnen toplam saylan muhtemelen yanltc

olabilir. Bunun nedeni, bizatihi bu azat edilen kimseler kate
gorilerinin kitabelerdeki kaytlara geirilme ansna en fazla
sahip olmalaryd. Bu balamda, Caldomini'nin azat edilen
ev hizmetilerinin saysnn siyasi-ekonomik sknt dnemle
rinde artt, greli ekonomik refah dnemlerinde ise azald
varsaym olduka mantkldr. Ekonomik kazan ansnda
bir azalma, lordlar, hanehalkm snrlamaya ve aym zaman
da kt gnlerin riskini klelere kaydrmaya yneltti. Ayn
koullarm kleleri efendilerine kar grevlerine isyan etmeye
tevik etmi olmas gerekir. Tarmsal konular zerine yazan
yazarlar, azat etmeden, mkemmel ekonomik hizmet elde et
meninin bir arac olarak sz ederler. Efendi, ev hizmetkrn,
kle olarak kullanmak yerine zgrlne kavutururdu
nk Strack'm belirttii gibi, bu durumda ona kar efendi
nin snrl bir sorumluluu kalrd.
Bununla birlikte, azat edilen kimselerin bir kayna olarak
baka olgular da en azndan ayn derecede nemli olmu olsa
gerek. cret karlnda efendinin bamsz iler kurduu
kle, zgrln satn alacak paray biriktirecek ekonomik
frsatlar kullanabilecek durumdayd. Bu, Rus kleleri iin de
geerliydi. Bunun yannda, mecburen azat edilmi bir kiinin
efendiye demesi mmkn hizmet ve cretlerin de bu taba
kann bymesinde nemli bir rol oynam olmas gerekir.
nceleri, azat edilenler, kuaklar boyu lordun ailesiyle
patrimonyal bir iliki iinde kaldlar. Azat edilen kii, lorda
sadece ou zaman ar olan hizmet ve bedel deil, ayn za
manda, Ortaalarn klelerinin durumunda olduu gibi, lor
dun byk zorbalklarna kaynaklk edebilecek o aym kaltsal

3 0 0 /EHR

konumunu da borluydu. Yan sra, kiisel mecburiyet yoluy

la kiisel itaatin ok eitli biimlerine balyd. Bu biimler,
efendinin toplumsal konumunu geerli klyor, onun siyasi
gcn artryordu. Bunun sonucu, szgelimi Atina'da, azat
edilenlerin yurttalk haklarndan tamamen yoksun olmas ve
yabanclar arasmda saylmalaryd. Roma'da memur soylula
rn gc hibir zaman knlamad -pleblerinkiyle eitlenmesi
ne ramen plebler, drt ehir kabilesiyle snrlyd. Soylular,
bu tavizi, onlarn tiranlm temelini oluturabilecei korku
sundan vermiti.
Bir tiranlk kurma abasnda nfus ve ahlaki dzenden
sorumlu amir Appius Claudius192, zgrl kabileler ara
smda eit biimde datmaya ve bu sayede onlara seimler
zerinde fiili kontrol salamaya koyuldu. Bu karakteristik
kompozisyon, Eduard Meyer'in193 belirttii gibi, "Periclesci" bir demagoji yaratma giriimi olarak grlemez. Pericles
hkimiyeti, Atina'da demokrasinin yurttalk haklarnn dn
da tutulan azat edilmi bireylere dayanmyordu. Pericles de
mokrasisi, daha ziyade, ehrin siyasi yaylmasnda tam yurt
talarn oluturduu birliin karlarna dayanyordu. Kadim
dnemin azat edilmi insanlar, dier yandan, genellikle i
adamlarydlar. Ve kadim demokrasinin tam yurttalarnn
aksine, Ortaalarn ve modern zamanlarn iktisadi yurttala192 Appius Claudius, . . 3 12'de nfus ve ahlaki dzenden sorumlu am ir seildi. Bu grevini, me
muriyeti 18 ayla snrlayan lex A em ilia'ya ramen be yl srdrd. Senatodaki boluklar, aa
tabakadan olanlarla ve hatta azat edilenlerin oullaryla doldurdu. Doutan asalete dayal eski
sitemi, mlkiyet dayal oy hakkn lavetti ve gerek blklerdeki gerekse kabilelerdeki azat edilmi
leri ve topraksz yurttalar kayda geirerek seimlerin pratik kontroln vermek amacyla onlar
kabilelere datt. 3 04'te toprakszlar ve azat edilmi yoksullar, drt kentsel kabileyle snrlyd ve
Claudius'un dzenlemesinin etkileri ortadan kaldrld. Mommsen'in Roma Tarihi adl almasnn
ekine (1. cilt): ve W. Siebert (1863) ve K. D. Gerlach'n (1872) incelemelerine bkz.
193 Eduard Meyer, Wirtschaftliche Entwicklung des Altertums (1 89 5 ): Geschichte des Altertums (3rd
ed. 1 M 9 I

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 301

rina daha yakndlar. Bu nedenle, bir halk nderinin, onlarn

yardmyla bir Pericles demokrasisi kurabileceim reddetmek
gerekir. Bu, Appus Claudius'un baarszlnda grlmekte
dir. Roma'da kyl ordusuna, normal olarak ehirli memur
soylular egemendi ve bu belirleyici faktr olarak kald.
Azat edilmilerin yerini biraz daha akla kavuturmak
gerekir, zira Antikite'de modem burjuvaziye en yakn duran
snf oluturuyorlard. Onlar, hibir yerde ehir memuriye
ti grevlerine ve papazla tam eriim elde edemedi; ne de
hibir zaman bu evlilikle ilgili tam haklara sahip olamadlar.
Kukusuz, gerekli durumlarda zaman zaman silah altma aln
dlar. Ancak, askeri eitime ve adalet ynetimine katlmala
rna izin verilmiyordu. Roma'da, valye olamyorlard ve
hemen her yerde hukuki durumlar, zgr olanlarmkinden
bir ekilde daha az avantajlyd. zel hukuki durumlarnn
ekonomik nemi, ynetimden ve kentlilerin siyasi olarak e
killenmi kazanlarmn, zellikle toprak elde etmenin ve gay
rimenkul ipotek gelirlerinin dnda tutulmalaryd. Toprak
rant, tam yurttalarn tam da demokrasi ynetiminde karak
teristik tekeli olmaya devam etti. kinci snf yurtta olduklar
Roma'da, valye unvanlarna sahip olmamalar, (en azndan
giriimciler olarak) valye snfnn tekelinde olan vergi top
lama ve devlet deneklerinin dmda tutulmalarna iaret
ediyordu. valyelerle, bir tr halk burjuvazisi olarak kar
karyaydlar. Bunlar, bir snf olarak, spesifik tipteki kadim
politik kapitalizmin dmdaydlar. Grece modem tarzda bir
ehir ii gelitirme istikametine ynlendirildiler.
Bu nedenle, azat edilenler, modem kk kapitalizme
uygun bir karakteri en fazla sergileyen ekonomik biimlerin

3 0 2 /EHR

en nemli taycsyd. Bununla birlikte, o koullarda, refa

hn bir orta snfn elinde toplanmasna iaret ediyordu. Buna
karlk Helenik ehirde tam yurttalarm tipik demos'u siyasi
olarak ekillenmi rantlar (devlet rant, gnlk harcrahlar,
ipotekler ve toprak kiralan) tekeline almt. zgrl elde
etme ihtimaliyle alan endstriyel klelik ekolleri, modern
Rusya'da olduu gibi194, Antikite'deki kleler asndan rasyo
nel ekonomik ileyi iin kuvvetli bir tevikti. Dier yandan
kadim demos, askeri ve politik olarak meguld. Bar getirici
Augustus'un klt topluluu iinde tmyle ekonomik kar
lar tayan kiiler tabakas olarak azat edilmiler, pasifist y
nelimliydi.195 Bu kltte yerleen "Augustus" un erefi, biraz bi
zim balmz olan "Majesteleri KraTn Tedarikisi"ne denk
dmektedir.196
194

VVeber 19. yzyl Rusyas'na gndermede bulunuyor.

195

Sezar Pompey'i Sava'ta yenilgiye urattnda Pompey, bir an bile iktidarn teslim etmeye hazr
deildi. mparatorluk, Londra'dan am'a uzanyor, binlerce kilometre boyunca snr garnizonlar
yer alyordu, i savalar sona erdirilecekse, sorgulanmayan bir efendiye ihtiya vard. Ne yurtta
meclisi ne de senato, bu geni blgeyi ynelecek yetenekte deildi. Senato, bir grup kskan ve
muhteris soyludan oluuyordu. Onlar, uzun zamandr halka kar dorudan sorumluluk tama
konumlardan uzak tutulmulard. Sezar, hkmeti kendisine geici diktatrlk vermeye zorlad ve
derhal bunu daimiletirmeye koyuldu. Bir mutlak monari arac olarak kendi mistik kutsal kltn
gelitirmeye alt ama ok acele etti ve niyetleri senato taralndan anlalnca ldrld. O n
yllk i savatan sonra Augustus, imparatorluun tam kontroln tekrar ele almay baard, fakat
soylular kzdrmann tehlikesini kurnazca grd. Olaanst payeler ve unvanlar iptal ederek
geleneksel yarglar yoluyla alt. Prokonsllkleri, snr vilayetlerine kar ve ordunun kontrol
iin; tribnln gcn de yasamay kontrol iin kulland. Senatoya bu durumda, hi ordular
olmayan pasiiize edilmi vilayetlerin kontrolnde idari bir organ olarak gvenle devam etme izni
verildi. Gerekte Augustus, senatonun ieriini muhafaza edecek ancak yeterli makam ve yetki
datan bir monari kurdu. Yaklak i.O . 12'de Sezarist eilimleri ekillenmeye balad. Vilayetler
de meclisler, "Roma" ve "Augustus" tanrlarna ibadet olarak festivaller dzenliyordu bile ve bunlar
adna tapnaklar kurulmutu. talya'da hi tapnak olmayacakt, ama gerekte birka tane yapld.
Ancak Augustus "dehas", halkn himaye mabutlarnda bir yer edinecekti ve yeni bir klt, her ehir
de seilmi bir azat edilmi bireyler grubunun elinde olacakt. Emperyal klt, ark eyaletlerinde ve
talya'da - ki azat edilmiler arasnda hkmetin yolunu amaya katkda bulundu. Ayn zamanda
ordunun heterojen unsurlarnn sadk kalmalarna da yardmc oldu.

196

ki yzyl boyunca klt, yceltilmi l imparatorlarla snrlyd -her ne kadar Caligua ve Domitian,
Deus unvann yaarken telaffuz etmilerse de, Diocletian, klt, imparatorluun dou birlikleri
arasnda kuvvetli olan Mithraic dinine balad. Kendisini, "Fethedilemez Gne"in yeryzndeki
temsilcisi olarak adlandrd. Haleli Constantine, Hristiyan tebaasnn dinini yasa] olarak kabul etti.
Tm bu oluumlarda monari siyasi ve askeri olarak hevesli olmu olan daha eski sosyal tabakay
baypas ediyor, kendisini azat edilmilerin temsil etlii trden daha saf ekonomik ynelimli ve ba
rl eilimli unsurlarn temelinde yerletiriyordu.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 3 0 3

zel bir tabaka olarak, azat edilenler, yalnzca Ortaala

rn ehir ncesi dneminde bilinmekteydi. ehirlerde, lordun
mirasnn bir parasn oluturan seriler, "ehir havas insan
zgrletirir" ilkesi uyarnca ksmen veya tamamen ortadan
kalkt. Bunda nemli bir faktr, imparator tarafndan bahe
dilen ve lordlarm ehir halk zerinde kaltsal iddialarn sr
drmelerini yasaklayan ayrcalklard. Kentsel bymenin en
erken zamanlarndan beri aikr olan sre, loncalarn ege
menliinde tam geliimine ulat. Antikite'de, tam yurttalar,
azat edilenler ve zgr olmayan zanaatkrlardan oluan bir
lonca tekilat, ilke olarak, askeri bir kurulu olan ehrin siyasi
temeli olarak imknszd. Buna karlk Ortaa lonca oluu
mu, tam da kentsel olmayan stat farkllklarn ihmal ederek
gerekletirildi.

Bir Savalar Birlii Olarak Antik ehrin, O rtaa

larn Ticari ehirleriyle Karlatrlmas
zetlemek gerekirse; piyade disiplininin oluturuldu
u dnemden itibaren kadim ehir, bir savalar birliiydi.
ehrin aktif bir teritoryal siyaset yrtt her durumda,
kanlmaz biimde Isparta'mnkine benzer bir yne (yurtta
lardan oluan eitilmi bir piyade ordusunun yaratlmas) az
veya ok zorland. Genileme zamanlarmda Argos ve Thebes, sava virtzlerden oluan yedek kuvvetlere sahipti.
Thebes'te bunlar, kiisel dostluk balaryla bal gruplardan
oluturuluyordu. Bu tr birliklere sahip olmayan ama ehir
piyade ordularma sahip Atina gibi ehirler, sk sk toprakla
rn savunmaya zorlanyordu. Aristokratlarm dn m
teakip her yerde ehir-piyadeleri, tam yurttalarn belirleyici

3 0 4 /EHR

snfm oluturdu. Ne Ortaa Avrupas'nda ne de baka yer

lerde benzer bir snfa rastlanmyordu.
Daimi bir askeri kamp zellii asndan sparta, tek He
len ehri deildi. Hesiod dnemindeki greli g zgrl
nn aksine, piyade ehri balangtan itibaren darya kar
bir kapanma sreci yaad. Bundan baka, askeri arazilerin
temlikinde ok byk snrlamalar vard.197 Bununla birlikte
bu dzenlemeler ou ehirde ok erken bir rme yaad ve
profesyonel askerlerden oluan ordulara veya deniz ehirle
rinde n plana kan donanma hizmetine doru yumuak bir
gei grld. Ancak bu durumlarda da askeri hizmet, siyasi
egemenlik iin nemliydi ve ehirler de askeri birlik karakter
lerini srdrd.
Yurttalarn says zerindeki kstlamalar gz nnde
tutulunca, Msr ve Sicilya'y kuatmay hedefleyen fantastik
bir genileme politikas izleyen, Atina'nn radikal demokrasi
sinden bakas deildi. Yurttalar, bireye diledii gibi davran
d. Ekonomiye egemen oldular. zellikle, savalarn miras
alman hisselerinin arur edilmesi, boanma, baba oul ara
sndaki kt ilikiler, yallara iyi davranmamak, Asebia ve
Hybris, yurttalarn endieli olduklar konulard. Ksacas, as
keri veya yurttalk disiplinini tehlikeye atabilecek veya tanr
larn gazabm ehrin zerine ekebilecek her iliki, Pericles'in
Thucydides'in cenaze trenindeki nutkunda Atina'nn her
bireyin diledii gibi yaamasna izin verdii eklindeki me
hur onayna ramen, acmasz bir biimde cezalandrlrd.198
197

Destei karlnda savalara devredilemez temelde tahsis edilen toprak paralarn yukarda
tartm bulunuyoruz.

198

"Bizim ynetim biimimiz, bakalarnn kurumlaryla rekabeti- girmez. Komularmz taklit etmi
yoruz, aksine onlar iin rneiz. Ynetim az sayda deil ok sayda insann elinde bulunduu iin

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 3 0 5

Roma'da benzer gelimeler, sansr grevlilerinin oluturul

masna yol at. Prensip olarak, kiisel zgrlkten bahsedi
lemezdi. Bunun gerekletii durumlarda da aslnda kentli
kk ifti snfnn direni gc sayesinde oldu. Ekonomik
olarak da Helen ehri, bireysel servet zerinde koulsuz bir
g veya tasarrufa sahipti. Helenik dnemlerde de bireyler ve
mlkler, bor yznden kreditrlere rehin braklrd.
ehir sakini, esas itibariyle bir asker olarak kald. Su ku
yularnn yannda, pazar, resmi binalar ve Pausanias'a gre,
bir spor alan ehre ait meknlard. Spor alam olmayan yer
yoktu. Yurttam zamannn ou, pazarda ya da spor alann
da geerdi. Yasama meclisi tarafndan jri hizmetinde, meclis
grevinde, dnml idari hizmetlerde ve her eyden nce
on yllar sren askeri kampanyalarda hizmet etmesinin is
tenmesi, klasik dnemlerde Atina'da var olan bir olguydu ve
tarihsel olarak o dnem ncesinde ve sonrasnda paralel bir
olguya pek rastlanmaz.
Demokrasi ehri, kentlilerin elinde nemli miktarlarda
servet toplanmasna el atmtr. Tierari199 ayinleri, hiyerari
donanm ve sava gemilerinin komutanlarna erzak salan
mas, byk festivaller ve trenlerdeki grevler, gerekli du
rumlarda zorla bor verme ve Atina'daki Antidosis kurumu,
demokrasi olarak adlandrldmz dorudur. Fakat hukuk herkese zel ihtilaflarnda eit adalet
salarken, mkemmeliyet iddias da kabul grmektedir. Bir yurttan bir ekilde sekin olmas duru
munda, kamu hizmeti iin tercih edilir. Bir ayrcalk meselesi olarak deil, liyakatin dllendirilmesi
olarak. Yoksulluk da bir engel deildir, aksine kendi durumunun belirsizlii nasl olursa olsun
lkesi iin yararl olabilir. Kamu hayatmzda sekinlik (kapal olma) yoktur: zel ilikilerimizde
de birbirimizden kuku duymayz: ne de istedii eyi yaptnda komumuza kzarz. zel ilikileri
mizde bu ekilde snrlanmken, kamusal davranlarmz bir hrmet ruhu kaplamtr. Otorite ve
hukuka saygmz nedeniyle yanl yapmamz engellenir. Yarallarn korunmasyla grevli olanlara
ve sulularn kamuoyu vicdan tarafndan lanetlenmesini salayan yazl olmayan kurallara zel bir
saygmz vardr." Pericles Funeral Oration Thucydides, Pelopennesian War, Book II. s. 37.
199

Atina'da tierark'lar kk kadrgalar kamu hizmeti iin donatmakla grevliydiler.

3 0 6 /EHR

ehir sakinlerinin tm servet birikimlerini bir sorumlulua

dntrmt. Halk mahkemesinin (hukuk eitimi alma
m yzlerce jri yesinin nndeki sivil sreler) mutlak
olarak keyfi Kad-yargc, hukukun resmi ve yasal kesinliini
yle ok tehlikeye att ki bizatihi kendi gcnn devam eden
varl, her siyasi baarszla elik eden ok gl drama
tik eylem gibi bir tuhafl oluturmaktadr. Bu, bu bir baka
nemli durum (klelerin, bu messesenin kurumasna yol
aan kitleler halinde kap gitmeleri) kadar tahrip ediciydi.
te yandan demokrasi, ikmal malzemesi, inaat ve vergi top
lama ilerini giderek kapitalistlere iltizam usul veriyordu.
Roma'nn valye tabakasmda gelien trden saf ulusal
bir kapitalist snf, Yunanistan'da ortaya kmad. Yunan e
hirlerinin ou, bunun tam tersini hedeflediler ve ehir top
raklar yeterli kazan frsatlar iin ok kk olduundan ya
banc tccarlarn rekabetini taviz ve tevikler yoluyla artrmak
istediler. Topraktaki mlkiyet, zellikle de lorda vergi deyen
veya igc olarak kullanlan klelere sahip olmak, gemiler
ve sermaye hisseleri yarmda kent sakinlerinin servetinin tipik
yatrm biimleriydi. Ynetici ehirlerde200 bunlarm yannda,
yabanc ipoteklere ve gayrimenkullere yatrm imknlar da
vard. Bu yabanc yatrmlar, ancak ynetici ehir birliinin
yerel toprak tekeli krldnda mmkn olmutu. Atina'da,
bu ehirden olan cleruchy'ye201 iltizam olarak verilen veya
tahsis edilen kamu topraklarndan elde edilen gelirler ve Ati
nalIlarn bal ehirlerdeki mlklere eriimi, deniz egemen
liinin temel hedeflerindendi. Demokrasi dneminde, daha
2 00
201

Szgelimi, konfederasyona hkim olduu dnemlerdeki Atina gibi.

Eski Atina'da fethedilmi bir yabanc toprakta bir toprak paras alan ama Atina yurttaln da
koruyan bir yurtta, cleruch olarak bilinirdi.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 3 0 7

nce olduu gibi, toprak ve insan sahiplii, kent halknn eko

nomik durumunda belirleyici rol oynad. Tm bu mlkiyet
ilikilerini srdren sava, kronik nitelikteydi. Aristokratik
ynetim dnemlerinin valye savalarnn tersine, olaans
t bir pervaszlk seviyesine kt. Zaferle biten hemen her sa
va, mahkmlarn toplu katliamm beraberinde getiriyordu.
Bir ehrin her fethi, tm nfusunun lm ya ad kleleme
siyle sonulanyordu. Her zafer, kle trafiinin younlama
sna yol ayordu. Bu olaylarn baskm olduu bir demos'un,
rasyonel yntemlere dayanan hr ekonomik faaliyet ynnde
hareket etmesi mmkn deildi.
Ortaa yurttal, geliiminin ilk dnemlerinden itiba
ren baka bir seyir izledi. Antikite'yle en yakn benzerlikler,
deniz ehirlerinde (refahn denizar smrge gcne dayan
d Venedik ve Cenova) grlyordu. Arlk merkezi byk
arazilerdeydi. Yani bir yanda bir plantasyon veya malikne
tr bir mlkte, dier yanda da ticari ayrcalklar ve ticari
yerleimlerdeydi. Ancak, askeri demelere veya Antikite'de
olduu gibi yurttalar kitlesinin vergilerden gelen balara
baml bir cleruchy'de deil.
Ortaalarn endstriyel i ehirleri, kadim ehir tipleri
nin ok uzamdayd. Kukusuz, popolo'nun zaferiyle birlikte
byk loncalarm giriimcileri, ou kere olaanst derecede
militaristik idi. Ancak, rekabetin ortadan kaldrlmas, soka
n egemenlii veya sokaktan gei cretinin olmamas, tica
ret tekelleri ve temel mamul haklar, faaliyetlerindeki nemli
rol oynad.
Ortaa ehrinde topraa bal mlkiyetin anlam,
evreleyen dnyaya kar zaferi ve ehir ierisinde par

3 0 8 /EHR

ti hkimiyetinin dnmesinden soma dnm geirdi.

zellikle talya'da eski veya dman partinin topraa dayal
mlkleri, egemen partiye, topran siyasi ynetimin memur
larna iltizam edilmesi veya satndan dorudan gelir elde
etme frsatm verdi. Dahas, yabanc bir toplulua kar her
zafer, muzaffer yurttalarn emrindeki fetih topraklarm artr
d. Bylece de bu topraklardan elde edilecek geliri de artrd.
Bununla birlikte, mallarn dnmndeki radikalizm, ka
dim ehrin son dnemlerindeki her bir devrime veya zaferle
dolu d savalara elik eden byk mlkiyet devrimleriyle
karlatrlmamaldr. Ve talya'daki bu tr olgulara ramen,
toprak mlkiyeti artk ekonomik yaylma ilgisinin n plann
da yer almyordu.
Lonca hkimiyetindeki Ortaa ehri, tm bir bamsz
kent dnemi boyunca Antikite'nin yabancs olduu bir tarz
da, rasyonel bir temele dayal endstri ynnde zorland.
Antikite'de tm bunlar, ancak Roma dneminin sonunda ve
askeri yaylma yoluyla ekonomik kazan imknlarnn yok
edilmesi sonucu ehir zerkliinin ortadan kalkmasyla de
iti. Elbette ki, Ortaalarda, ordularnda top silahlarnn
ilk yerletii ve zamann askeri ilerlemesinin bayraktarlm
yapan bireysel kentler (Floransa gibi) vard. Bundan baka, I.
Frederick'e kar Lombardlarm yurtta toplantlar, nemli bir
teknik askeri yeniliin altm iziyordu. Yine de valye ordu
su, tm temel alardan ehir ordusuna eit kald ve tarann
fethinde stnd. Yurttalar, i ehrin btnln koruya
cak, fakat ekonomik kazan iin bir temel ilevi gremeyecek,
yeterli askeri gce sahipti. En st dzey militarizmin merkezi,
rasyonel aralar gelitirme srecinde olan ehirlerde yer alm
yordu.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 3 0 9

Antik dnem ehri tarafmdan drt byk g oluumu

gerekletirildi: Atina konfederasyonu, Sicilya'nn Dionysus
lkesi. Kartaca'nm g alam ve Roma-talyan mparatorluu.
Pelopenezya veya Boetia konfederasyonlar, g konumlar
ksa mrl olduu iin ihmal edilebilirler. Bu oluumlarn
her biri, farkl bir temele dayanyordu. Dionysus'un gc, saf
bir askeri monariyi srdren bir yurttalar ordusunun asker
lerine dayanyordu. Bu, tipik olmayan bir durumdur ve bize
spesifik bir ilgi de sunmamaktadr.
Atina konfederasyonu, kendisi de ehir birlii olan de
mokrasinin yaratyd. Kanlmaz olarak, konfedere ehri,
egemen ehrin rgtlenmesine tabi klan bir kentsel haklar
politikas gelitirme srecine zorland. Teba ehirlerin vergi
lerinin bykl, anlamayla belirlenmiyordu, ama zaman
zaman Atina'da demosun kendisi tarafmdan olmasa bile demos tarafmdan seilen ve elikili bir ekilde kullanlan bir
komisyon tarafmdan nceden belirleniyordu. Konfedere e
hirlerin tm hukuki ileri Atina'ya devredildi; blgede daha
geni imparatorluun efendilerini snrlayacak hi kk e
hir birlii braklmad. Bundan sonra birka istisnayla, gemi
lerin ve yedek kuvvetlerin donanm, para demeleri yoluy
la teba zerine empoze edildi. Buna karlk baskn (Atinal)
yurttalara, gemicilik grevi yklendi. Demosun filosunun
nemli bir tek imhas, demosun egemenliinin sonunu geti
rebilirdi.202
Kartaca ehrindeki g konumlar, byk toprak ml
kiyetleriyle eski dnemlerin tipik tarzyla ticaret ve kor
sanlktan gelir kazanan byk pltokratik soylularca igal
2 02

Nieias ynetiminde Sicilya'nn feci giriiminde olduu gibi.

3 1 0 /EHR

ediliyordu. Bu byk topraklar, kle emei ile kapitaliste

plantasyonlar olarak iletiliyor, paral askerlerden oluan bir
ordu tarafmdan savunuluyordu. (Genileme politikasyla
balantl olarak ehir, ilk defa para basma sistemine geti).
Ordusu kendisine kiisel olarak bal ve kaderi ganimetlerle
ilintili olan ordu liderinin ehrin aristokratik aileleriyle ili
kisi, gerilimlerden uzak olamazd. Wallerstein,a kadar, zel
olarak devirilen her sava takipisinin kendi vekillerine kar
dnebilecei doruydu. Paral ordu ile aristokratlara arasn
daki hi durulmayan gvensizlik, askeri operasyonlar zayf
latt. ylesine ki profesyonel ordunun talyan ehir milisine
stnl, kalc olarak srdrlemedi. Ordu daimi bir sahra
komutannn arkasmda birleir birlemez, paral ordunun er
ye erbalar, soylular iin bir rakip haline geldi. Kartaca pltokrasisinin ve sparta ephorlarmm sahra komutanmn zafer
lerinden kukusu ve Atina demosunda srgne gnderme
kurumunun gelimesine benzemektedir.203
Klasik dnya g oluumlarnn doasnda var olan z
kstlamalar birka faktr meydana karmaktadr. Zamann
askeri monarilerinde, ynetici tabakann iktidar teba halk
la paylamada isteksizlii, genileme imknlarn zayflatt.
Dahas, tm kadim piyade sistemleri, ehirlerin temsil ettii
ekonomikman krl siyasi tekellerin gc tarafndan snrla
nyordu. ehirlerdeki belirleyici gruplar, yurttalar zerinde
2 03

Atina'da Cleisthenes'in zamannda, anayasay kollama ve devleti tiranla kar koruma eklin
deki siyasi ilevlerinden kopararak Areopagus'un konumunu zayflatan yeni bir kurum ortaya kt.
O strakim os, her yln altc toplantsnda, srgn etmenin srdrlmesini mi yoksa kaldrlmasn
istedikleri sorusunun Meclis nne getirilmesi gerektii kuralyd. Eer oylama sonucu olumluysa,
pazar yerinde olaanst bir meclis toplants dzenlenirdi. Yurttalar kabilelere gre gruplara ay
rlr, her biri, srgne gnderilmesini istedii kiinin isminin yazl olduu bir krk mlek parasn
(ost rakom ) bir byk kavanoza koyard. En fazla ostrakay kim almsa. Atina'y on gn iinde terk
etme ve on yl iinde bir daha ayak basmamaya mahkm olurdu. Ancak, mlklerini koruyabilir ve
yurtta olarak kalrd.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 311

ki snrlamalar hafifletmede, bylece de siyasi birliin ayr

calklarna kapy amaya isteksizdi. Bu, bir dizi bireysel kent
topluluunun ortak bir medeni hukuk altmda tek bir haklar
sistemi gelitirmesini pratik olarak imknszlatrd. ehir hu
kuku temelinde blge ii topluluk oluturma ynndeki tm
eilimler, bu orak topraklarda ancak kuruyup gidebilirdi.
Bireysel kent topluluu, ehir halknn doru olarak alglad
ve kendi prestiji iin temel nitelikte grd her eyi temsil
ediyordu. Ayn zamanda, ideal ehirli gururu ve militaristik
kent birliindeki ve kat bir dlayc sistem olan klt toplulu
undaki yeliine baml olan ekonomik nimetlerden fayda
lanmas asndan da temel nitelikte grd her eyi temsil
ediyordu. Bu, birleik devlet oluumu zerinde gl bir s
nrlamayd.
Bu blge ii biimlerin tamamen imknsz olmad, Boetia Konfederasyonu tarafmdan gsterilmiti. Konfederasyon,
ortak bir Boetia sivil hak, ortak memurlar, bireysel ehir de
legasyonlar tarafndan temsil, ortak bir para ve bireysel e
hirlerin zerkliine paralel olarak ortak bir ordu gelitirmiti.
Ancak bu, kadim dnyada izole bir durumdu. Pelopenezya
Konfederasyonu, benzer hibir eye iaret etmiyordu; dier
tm konfederasyonlar da baka boyutlarda oluturulmu
lard. Yalnzca Roma topluluunun zel toplumsal koulla
r, olduka farkl bir uluslararas politika trnn geliimine
imkn tand.

Yunan Demokrasisinden Farkl Olarak Roma De

mokrasisinin zel Karakteri
Roma'da egemenlik, baka herhangi bir kadim ehirde

3 1 2 /EHR

olduundan daha fazla, gl bir feodal karakter tayan soy

lularn elindeydi. Geici kesintilere ramen onlarm topluluk
zerindeki egemenlikleri, tekrar tekrar yemlendi. Kurumlar
zerindeki etkileri bugn bile aikrdr. Pleblerin zaferi, ik
tidarn Helenik anlamda yeniden datlmasn dourmad,
nk kabile kyllerinin egemenliini temsil etmesine ra
men ehir, aslnda ehrin siyasi hayatn kontrol eden mukim
toprak sahiplerinin egemenliindeydi. Yalnzca bu soylular
"vazgeilebilirlie"204 ve senato iin ehliyete sahipti. Aym ta
baka, ehrin nemli idari memuriyetleri iin de aa yukar
tekelci bir ehliyete sahipti ve bu sayede bir memur soyluluu
oluturuyordu. Bu koullar altnda feodal veya yar-feodal ba
mllk ilikileri, olaand bir g ve nem kazand. Eski as
keri zellii azalma gsterse de Roma'da yanamalk kurumu
en son zamanlara kadar bir rol oynad. Dahas, grdmz
zere, azat edilenler de (olayn doasmda var olduu gibi),
neredeyse kle benzeri bir yasal esaret ilikisi iinde grl
yordu. Sezar, kendi azat edilmilerinden birini idam ettirmi;
buna itiraz etmek mmkn olmamt. Roma memur soylula
r, zamanla artan bir ekilde, toprak mlkiyetleri bakmndan
erken Helenizm'de zayf bir benzeri (yalnzca, Miltiades'teki
trden bir blge ii soyluluun tiranlar olarak ktlenen) bu
lunan bir tabakay temsil eder oldu. Cato zamanmda, byk
arazi sahibi olduu elakki edilen yal kimseler, Alcibiades
ya da Xenophon tarafndan byk arazi sahibi olduklar var
204

Komada soylularn ekonomik konumu yleydi ki yeleri tm zamanlarn siyasete ayrmakta hr

dler. Baka balamlarda Weber, siyasetten "geinen" ve siyaset "iin" yaayan insanlar arasnda
bir ayrm yapar. Birinci kategori, siyasi hizmetlerinden geimini salayan kiilerdir. Roma memur
soylularnn grece saf bir biimini temsil ettii kinciler ise. ekonomik olarak bamszdr ve do
rudan kazan elde etmeksizin kendilerini siyasete adayabilirler. Sylemeye gerek yoktur ki, siyaset
"iin" yaayan byle b ir insan tabakas, siyasi ileri, kendi zel ekonomik durumlar lehinde olacak
ekilde ynetecektir. Burada, modem Amerika'da ikinci Dnya Savanda irketlerine sadakatle
hizmet eden "ylda bir dolarlk insanlar hatrlyoruz.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 3 1 3

saylan Yunanistan'daki kiilerden nemli lde daha ok

toprak mlkiyetine sahipti.
Soylu aileler bireysel olarak elbette zaten bu mlklerden
epeyce bir sayda toplamlard. Statleri gerei bunlar do
rudan kontrol ediyorlard. Dier yandan da kleleri veya azat
ettikleri kanalyla tm dnyadaki ilerde dolayl ortaktlar
-her ne kadar bu iler onlarn statsyle uyumasa da. Yu
nanistan'daki hibir soylu tabaka, ge cumhuriyet dneminin
Roma soylularnn ekonomik ve sosyal seviyesiyle karlat
rlamaz. Roma soylularnn artan toprak sahipliiyle birlikte
alt-iftliklerin (koloni) says da artt. Bunlar, lordlar tarafn
dan tehiz edildi. Bu iftliklerin ekonomik ileri kontrol al
todayd ve her krizde ok daha derin bor batama saplan
dlar. Gerekten, iftliklerin lorda tam bamllk konumlar
kaltsald. Parti liderlerinin i savalarnda (hatta Numa'nm
yanamalar savandaki sahra komutan tarafndan bile) sa
va hizmetine arlyorlard.
Bir yanama ilikisi iinde grlenler, yalnzca bireysel
kiiler deildi. Muzaffer sahra komutan, teba ehirleri ve
blgeleri kendi ahsi korumas altma alrd ve bu patronaj,
onun ailesinde kalrd. Claudia ailesi, sparta ve Bergama'y
yanama olarak almt. Baka aileler, baka ehirleri yanama
olarak almlard ve elilerini kabul ediyor, dileklerini senato
da temsil ediyorlard. Dnyada hibir yerde byle bir siyasi
patronaj tek ve resmi adan olduka zel ailelerin ellerinde
toplanmamtr. Monarklardan ok nce, ayrcalkl ve aza
metli yetkiler (daha sonra monarklar tarafmdan sradan bir
ekilde kullanlan) onlar tarafmdan kullanld.
Demokrasi, yanamala dayal bu memur soyluluunun

3 1 4 /EHR

gcn kramad. Akrabalklarn demelerde toplumsalla

trmas ve aristokratik rgtlenmenin gcn Atina'daki gibi
krmak amacyla demelerin rgtlenmesinin siyasi bir rgt
lenmenin paralar konumuna indirgenmesi Roma'da mm
kn deildi. Yine Atina demokrasisinde Areopagus'un idari
bir meclis olarak demos'un zgr kararyla ve tm yurttalar
yeminli bir hukuki ortaklar organnda buluturmak amacy
la yklmasndan sonra da ok az ey mmknd. Roma'da
memur soylularn temsil eden ve Areopagus'a en ok benze
yen kurum Senato'ydu. Daimi bir organ olarak, idari adan
muzaffer askeri monarklar tarafndan kontrol edilen atanm
memurlarn byyen yapsna kar geldiinde bu soylular,
ilk bata bir kenara itilmedi, ama yalmzca silahszlandrld ve
bar yaplm vilayetlerin ynetimiyle snrlandlar.205
Ynetici tabakann patrimonyal anayasas, kendini, res
mi ilerin yrtlme biiminde de gsteriyordu. Brolarm
personeli balangta memurlarn kendilerinden oluuyordu.
Barl ynetimlerde ast personelin atanmas youn bir ekil
de yapld. Marealler, yanamalarn ve azat edilmi takip
ilerini kullanarak kendilerini desteklediler. Askeri monari
nin ilk aamasmda ynetimim snrlama olmadan yrtm
olan prens de zgrln kazanm kimselere son derece
baml hale geldi. ylesine ki bu tabaka, gcnn zirvesine
ulat ve Senato'nun zerine Claudia ailesinden bir imparator
koyma tehdidinde bulundu. Yine, o koullarda, resmi olarak
bile ynetimin icras prensin kiisel tebasmm elindeydi. Ge
205

Sezar, Senatoya dorudan kar geline hatasna dt: Soylular onu idam etli. Augustus, daha
maharetli bir oyun oynad. Grnrde Senato lehindeydi ama aslnda bar yaplm ve ordular
olmayan Vilayetlerin ynetiminden sorumlu bir pozisyona doru itiyordu. Yukardaki dipnota ba
knz.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 3 1 5

cumhuriyeti soylular gibi prens de ekonomik gcn arlk

noktasn buldu; rnein Nero ynetiminde, Msr gibi blge
lerde gl bir toprak sahipliinin yaygmlarlmasmda. d
dia edildii zere, o blgeler yasal olarak yle kullanlmyor
idiyseler de, yine de gerekte kiisel bir patrimonyal egemen
lik biiminde ynetiliyorlard.
Roma cumhuriyetinin son gnlerinde ve fahri ynetim
lerinde ok ak grlen bu patrimonyal-feodal trend, eski
nin kesintisiz bir gelenei olarak Roma'ya zgdr. Elbette
ki balangta kk evrelerle snrlyd. Helenik dnyadaki
gelimeler asndan nemli tezatlklarm temel kaynayd.
Bu, zahiri yaam biiminin karakteristiklerinde bile grl
mektedir.
Yunanistan'da atl sava arabalaryla yaplan savalar
zamannda soylular, ringde gremeye baladlar. Bireysel
valye savamn ve valye sava kahramanlnn cazibe
sinin bir rn olan agone (yarma)206, Yunan gelimesinin
belirleyici istikametinin kaynayd. Arabalar ve atlarn n
plann ounu igal ettikleri Ortaa turnuvalarnn aksine,
nemli bir fark balangtan itibaren kendini gstermektedir.
Her trden resmi festivaller, yalnzca agone biiminde dzen
lenirdi. Piyade teknolojisinin ortaya k ve egemenliiyle
birlikte agone'in alan geniletildi. Spor alannn tm etkinlik
leri bu biimi ald ve bu ekilde de "sosyal olarak kabul edi
lebilir" (mzrakl mcadeleler, gre, yumruklu mcadele ve
her eyden nce dller) klnd. Tanrlara sylenen ritelistik onur arklar, mzikal agonelar tarafndan sunuluyordu.
Kukusuz, nde gelen insanlar, kendi adlarna yarmalarma
206

Zafer mcadelesi, jimnastik hareketi, gre.

3 1 6 /EHR

izin verdikleri arabalar ve atlarla mallarnn kalitesini sergi

lerdi. Bununla birlikte, iin doas gerei, pleblerin agonelar
de eit kabul edilmeliydi. Agonelar, dll, hakemli, yarma
kurallaryla dzenlenir, yaamn tm alanlarna nfuz eder
di. Epiklerle birlikte, barbarlara kar, Helenik dnyann tek
bana en nemli ba oldu.
Yunan heykelciliinin en eski biimlerinde bile, on
lara zel nitelikler gze arpar: Silahlardan baka hibir
ey gstermeyen plaklk. En st askeri eitimin yeri olan
sparta'dan Helen dnyasna bir etki yayld, petamal bile
karld. Yeryiizndeki hibir topluluk, bunun gibi bir kuru
mu tm ilgilerin merkezine asla koymamtr. ylesine ki bu
ilgi, tm sanatsal pratie ve sohbetlere (Eflatun diyaloglarna
bile) egemen olmutur. Bizans egemenliinin son dnemleri
ne kadar sirk partileri, kitle gruplarmm ezerlerini rttkleri
ve stanbul ve skenderiye'deki devrim tayclarnn ortaya
ktklar biimdi.
talya'da bu kurum, en azmdan klasik Yunan'da gelitii
biimiyle, yabanc kald. Etrurya'da ehir soylular, hor gr
len plebler zerindeki egemenliini, Lucumolarm207yarnda
gsteriyordu, ama seilmi bir atlet tarafndan temsil ediliyor
du. Roma'da da soylular, avamla veya onlarn nnde ibirli
i yapmay reddediyordu.
Prestij duygular, Yunanllarn bu plak turnuvalarn
da olduu gibi bir mesafe ve deer kaybma uramamtr.
Dionysus'un sefahatinin klt arksnda olduu gibi bunlar
dan geriye ok az ey kald. Roma siyasi hayatmda hitabe
207

Lucumo b ir papaz veya eski Atrukallar arasnda papazlk ilevlerine sahip bir ynetici soylu idi.

ESK VE ORTAALARDA DEMOKRAS / 317

tin nemi ve Agora ve Ecdesia'nm karlkl atmalar, oyun

alanlarnn ayak yarlar gibi tmyle geip gitti. Hitabet
daha sonra canland, ancak Atinal demagoglarm retorik sa
natndan tamamen farkl bir karaktere brnd senatoda.
Eski memurlarn gelenek ve tecrbesi, siyasetin tonunu be
lirledi. Szl atma dzeninin standardm genler deil de
yallar belirledi. Retoriin ateledii demos'un ganimet d
knl deil, rasyonel deerlendirmeler ve gen insanlarn
duygusal heyecan siyasete rengini verdi. Roma, tecrbenin,
deerlendirmenin ve bir soylular tabakasnn feodal gcnn
rehberlii altmda kald.

s e il m i kaynaka

(Aadaki kaynakann eksiksiz olmas dnlmemi

tir. Max Weber'in kendi kaynaklar ve zellikle dikkat ektii
problemler asmdan olduka seici bir kaynakadr.)
Nels Anderson and Eduard C. Lindeman, Urban Sociology
(New York, 1928)
W. A. Ashley, "The Beginnings of Town Life in the Middle
Ages" Quarterly Journal of Economics, Vol.X.(1896)
A. Ballard, Domesday Boroughs (Oxford, 1904)
A. Ballard and James Tait, Boroughs Charters (Cambridge,
1923)
George von Below, Territorium und Stadt (Munich, 1923)
"Die Entstehung des modern Kapitalismus und die Hauptstaedte Schmoller's Jahrbuch XLIII (1919)
"Das alte Deutsche Staedtewesen und Brgertum" Mo
nographien zur Weltgeschichte (Leipzig, 1898)
Donald J. Bogue, Population Growth in Standart Metropo
litan Areas: 1950-1990 (Washington, 1953)
E. W. Burgess, The Urban Community (Chicago, 1926)

Fustel de Coulanges, La Cite Antique, Trans, by Willard

Small (28th Ed. Paris, 1924)
Maurice R. Davie, Problems o f City Life (New York, 1932)
Robert E. Dickenson, The West European City (London, 1951)
W. W. Folwer, The City-State of the Greeks and Romans
(London, 1895)
Patrick Geddes, Cities in Evolution (London, 1915)
W. Gerlach, Die Entstehungszeit der Stadtbefestigungen in
Deutschland (Leipzig, 1913)
Gustav Glotz, La cite greguge (Paris, 1928) Eng. Trans. N.
Mallison (London, 1929)
Amos Hawley, Human Ecology (New York, 1950)
Karl Hegel, Geschichte der Stdteverfassung von Italien
seit der Zeit der rmischen Herrschaft bis zum Ausgang des
zwlften dabrbunderts 2 vols. (Leipzig, 1847)
-Stdte and Gilden in den germanischen Vlkern im Mit
telalter; 2 vols. (Leipzig, 1891)
Richard M. Hurd, Principles of City Land Values (New
York: 1924)
F.

Keutgen, Untersuchungen ber den Ursprung der de

utschen Stadtverfassung (Leipzig, 1985)

-Urkunden zur Stdtischen Verfassungsgeschichte (Leip
zig, 1901)
Grace Kneedler, "Functional Types of Cities", Public Ma
nagement (1945)