TREVOR HOMER

LKLERN
KTABI
ingilizce'deneviren:
AYSE BELMA DEHNi

PEGASUSYAYlNLARI

iiNDEKILER
Tegekkr

nsz

Sanat11
Yapi 35
Haberlegme ve iletigim53
77

\kelerve imparatorluklar
Su

97

Szlk ve Ansiklopediler
Eglence

119

151

nl Kigiler

Yiyecek ve 1ecek
Saglik 197
Yeni

catlar

175

225

247

Konugma Dilleri

259

Dev Adimlar
Para

115

2Z5
Tartigmah Gerekler

291

Din 303
Seks .323

Uzay

Spor

335
359

Ulaym ve Tagimacihk
Savaglar 427
Hayvaniar

Sonsz

467

472

387

Tegekkr
Bu kitabi yazarken, yzlerce referans kitaba bagvurdum. Edindigim
bunca bilgiye kaynak teykil eden bu kitaplarm sahiplerine, onlan hazirfayanlara
ok tegekkr ederim. Britannica Ansiklopedisi ve Google benim iin birer kutsai kitap degeri tagide. ki yll boyunca yolunu
tuttugum British Library ikinci evim gibiydi, tip konusunda tam bir
hazine degeri tagiyan, iinde dnyanin en nemli kitaplannm bulundugu Wellcome Trust Ktphanesi, beni zellikle tiptaki ilk keyifier
hakkinda ihtiyacim olan bilgilere kavugturdu.
Beni bu konuda yrekfendirip, ilk destegi veren John Connolly,
tegekkr etmem gereken ki ilerin baginda gelmektedir, ikinci kisi Bill
Taylor, ncs ise Keith Ward'dir. Ayrica, giderek cesaretimi
yitirdigim sirada beni yreklendirip, bir yazara ihtlya duydugu destegi
faziasiyla vererek eserimin basilmasma yardimci olan Andrew Lownie gibi bir temsilcim oldugundan dolayi kendimi gansli biri olarak
adlandinyorum.
Yani sira hoggryle hatalanmi dzeltip, eksikierimi
tamamlayan, bu arada ngilizce'minde ilerlemesine katki saglayan
editrler Stephanie Hale, David Haviland
ve Carl Cutler'a da tegekkr ederken, bu agamada gzlerinden kamigolan hatalann tamamen
bana ait olduguno duyururum. Tarihlerin dzeltilmesi konusunda
yardrmini talep ettigim ve bunun iin kendisine gnderdigim ok sayida
e-postaya sabirla kargilikveren April Ashley ve Herbert Deutsch'a, bu
kitabi yazmama konusunda iyice kararli oldugum bir anda beni
yoJumdan dndren Alan Brooke'a ve ilk taslagt okumak gibi olduka
zor bir grevi stlenip bana en byk yardimlardan birini yapan sevgili kizkardegim Dianne'a da ok tegekkr ederim.

Ve son olarak yaklagik otuz senedir evli oldugum sevgili egim

Susan'a, ge saatlere kadar aligtigim sirada yanimda olup, byk bir
zveride bulundugu iin ok tegekkr ederim,
Bu kitabt Max ve James
adh
iki zel ogluma ithaf ediyorum.
Bu kitap sizinin.

0 NSZ

ER SEYiN BIR ILKiVARDIR. Bu kitap, her geyin ilkinin ne

zaman icat edildigi, kimin ilkin onu kullandigi, kkeninin
nereden geldigi ve neden kullanildigigibi sorularla akli meggul
olan kipilerinkitabidir. Bu dogrultuda kitabin iinde, kagiflerin,
bilim adamlarl ve mucitlerin ya da nlerinde uzanan daglann,
okyanuslarm gerisinde neler oldugunu hep merak edenlere nclk yapmig kipilerin aligmalan sonucunda, daha nce kimsenin bilmedigi bir geyi ilkin ne zaman ve nasil kegfettiklerini ve

bulacaksmiz.
Bu arada bugne dek icat ettikleri gey konusunda hi kugku duymadigimiz kagiflerinaslmda bunun iin zel bir aligma
bile yapmayip bilmeden kahraman olduklarmi ya da bu icat-

nerede kullandiklanni

olmadiklarinL

lann sahiplerinin aslmda onlar

grenip,
"bikin

hayrete

gen"
dgtgnz de olacaktir. rneginHollywood'un
tiplemesiyle nl aktr James Cagney'in (nl kigiler blmnde greceksiniz) ve onun gibi bazi kipilerin tesadfen nl
oldugunu grecek, yantsira 1930'lu yillarda Hollywood'ta firtinalar estiren nl ylldiz Hedy Lamarr'm, her gn kullandigimiz
nemli bir bulugun
ve btn insaniarm yagammi etkileyen ok
sahibi oldugunu, ama bu icadinin ona servet getirecegi yerde,
haberlegme ve savag blmnde okuyacaginiz zere tek kurug
bile kazandirmadigint greceksiniz.
Bugn herkesin yaptiklan geziler sirasmda, byk bir hayranlikla izledigi mitolojik aglarda, magara duvarlarma adt sans
bilinmeyen magara ressamlarl tarafindan yapilmig kabartma re7

simlerin, Michelangelo, Leonardo da Vinci gibi Rnesans'in

en
nl ressamlarinin
tablolarma esin kaynagi oldugunu grenir-

ken, her gn giydigimiz giysilerin, yedigimiz itigimiz gidalarm, kallandigimiz telefonun, seyrettigimiz televizyonun, derdimize deva bulmak iin itigimiz ilalann, yaptigimiz sporlarin,
konustugumuz dillerin, kapitalizm gibi insanlarin yagam gekli
kabul ettigi doktrinlerin ilkin ne zaman keyfedildigini ve kim
tarafmdan ortaya konuidugunu okuyacaksintz.
ilk ikan insan tipi olakargimiz
kabul ettigimiz, avlanarak
Insanlik evrimi sresince

rak

geinen kisa kuyruklu maymun-

lara. benzeyen vahgi yaratiklarin, bugnk modern dnyada

insanlarin sofistika olarak nitelendirdigi en nemli sosyal faaliyetlerin temelini attiklarini ve o gunden bugne geligip devam
ettigini grp gagirirken, biz insanoglunun hayvanlarla i ie
yagadigi, dnyanm kzn boynuzlari. arasmda dndgn
sandigimiz ilkel devirlerde, asimda motorfu ara!arin, saraylarm, filmlerin, bilgisayarlarm, parfmlerin kullanildigmi ve sosis
admi verdigimiz

(ylyecek ve iecekler blumndegreceksiniz) zevkle yedigimiz yiyecegin i]kin ne zaman keyfediidigine

pahit olacaksmiz.
>

Ayrica din, insanlik tarihi boyunca ikan savaglar ve kurulan

politik partilere de yer verilmig olan kitapta, tanrinm izni olmadan bir yudum hava bile almasi mmkn olmayan biz insanoglunun, onun bize ihsan ettigi yetenekterimiz dogrultusundarettigi,
bir utan diger uca havadan giden tagitlarin (ulatim blmnde)
yani stra, tek bir dgmeye basip, dnyanin diger ucundaki bagka biriyle konugabildigimiz mucizevi haberlegme aygttmin ilk
mucidinin, sanildigi gibi yakin agdan degil, atalarimiz olan ilk
agdaki kipileririarasindan iktigini greceksiniz. Insanligin kegfi
olan televizyondan, Ay'm yzeyinde dolagan astronotlara, daha
danemlisi bugn milyon1arca insanmlmne neden olan hastaliklarin tedavisinde kullanilan mucizevi ilaIarin (saglikbl-

mnde) ilk mucitlerinin

bul

kimer oldugunu greneceksiniz.

Bugn, bagiangita sama oldugunu iddia edip, giderek kaettigimiz bazi felsefe ya da hesap sisteminin ikmucitleri-

de yazili oldugu kitapta, onlarin aklimizm ucuna gelmeyen

usller erevesinde burlari keyfettigini, sahiplerinin ise tahmin
bile etmedigimiz bir yerden iktigini greneceksiniz. Keza soru
igareti gibi noktalama igaret erinin, zehirli gazlarin ve hayatimizi
yn1endiren paranin ilk mucitlerini de bulacaginiz kitapta, yani
sira orijinal adi maden iileri olan Beatles grubunun yaptiklan
mzikte nereden esinlendiklerini, veya dondurulmug olarak da
kullandigimrzbezelyenin ilk kagifini, ya da Yeni Zelanda deyip
durdugumuz yerin aslinda hi de yeni olmayip 1792 yilindaki
dnya haritasmda yer a1digini ama o tarihten itibaren yok olup,
sonra yeni kegfedilmig gibi ortaya ikarildigini (lkeler ve imparatorluklar
blm) greceksiniz.
nin

Bu dogrultuda, yagadigimiz ortamdaki her gey ilkin kim takegfedilmigtir? Ya da her geyin ilki nedir? Bunun iin
nl bir in atasznden yola iktik; "Sabtr ve zveriyle
yarafindan

pilan bir aligma, karadut agacinin yapraklarindan ipek elbise

yapildigini ortaya ikartmlytir."

Bu agamada ipek elbise yapimindan, diyet yapanlarin sindirim sistemine katki saglayacagini Sylenen bu essiz lezzet ve
gzellikteki meyvenin yapraklannin daha nelere temeltayitegkil
ettigini grenmek istemez misiniz?
O halde sanattan savaga, spordan yabanci dile, yapidan
sua, seksten gidaya akliniza gelebilecek her geyin ilkinin yer
aldigi bu kitaba mutlaka bir gz atmanizi neririm.

SANAT

Resim,

heykeltiraghk, Mzik, Opera, Siirve Edebiyat, Dans

Sanat, fm insanligin bir arada buluptugu,

tek ortak begenidir.
Leo Tolstoy

(1828-1910)

RESiM
Resim sanati ogu insanin bakig aisma ilk etapta ters

gelse de,
edip,
peginen
gzyle
bakmayi
yaraticismin
kabul
giderek
ona
begeni hudutlan iine dahil etmigtir. Bu nedenle resim, insanlarm sanat konusunda fikir birligine vanp, ufuklarmi geligtirmesine yardimci olmuy bir sanattir.
Magara Resimleri

M.. 35.000 civarinda baglandigisylenen

ve M.. 40.000 yiIlnda ilk rneklerine rastlanan magara resimleri, M..10.000

civarinda duraklayip seyrelmig ve M.. 14.000 civarlarmda son
bulmustur. Bu uzun dnemi tarihiler Yukan Palaeolitik devir
olarak adlandirmaktadir.
Bati Avrupah ilk magara ressamlari olarak bilinen Magdalenifer, Fransa'nm Dordogne blgesinde yagamlarini srdren
La Madelaine'ler
olup, yagadiklari magaralarin tag duvarlarl

zerine, genellikle mamut ve gergedan resimleri

11

yapmiglardir.

eli, birtakim geometrik gekiller izdikleri, zellikle dinse1 trenleri ve o sirada kurban ettikleri hayvanlari da
resmettikleri
grlmektedir. Genellikle siyah ve kirmizi rengin
baz alindigi resimlerinde, ara sira beyaz, kahverengi ve sari
rengi de kullanmiglardir. Magaralarin yan duvarlarinin yani sira
tavanindaki kayalarin zerine de ayni resimleri yaptiklarina bakildigmda, olduka takdire gayan bir aligma gereklestirdikleri,
olduka zevk sahibi olduklari, dahasi duvarlardaki deliklerden
anlagildigi zere, tavanina bu resimleri yapmak iin iskele kurduklari ve gnmzdeki duvar resimleriyle nl sanatilarin
stdyo sistemlerini ilkin o zaman olugturduklari grlmektedir.

YanL

Slf3

inSan

resmi, 1879 yllinda kuzey ispanya'daSantander yakinlarindaki Alta Mira'da, Maria de Sautuola'nin, dokuz
yagindaki kizi tarafindan kesfedilmigtir. Yerel bir arkeolog olup,
antik devirlere alt insan kemiklerinin bulundugu bir magara

ilk magara

kegfeden babasina yardim eden kk kin iinde bulunduklari

yildari 30.000 yll ncesine ait bu magaralinde babaslyla dolagirlarken, duvarlarinda ve atisinda canli kirmizi, mor ve siyah
renklerde yabani domuz, bizon, ren geylgi ve at resimleri izilmig oldugunu ona gstermigtir,bunlari yapan sanatmin altina
imzaSInl
3ttl
I grlmektedir.
magara sanatma ait ilk resimler, Arnhem yarimadasindaki bir magarada kegfedilmig olup, belki de Avrupa
Avustralya

12

kitastndaki rneklerinden bile daha eski oldugu sylenmektedir. Bazi kaynaklar Avustralya magara sanatinin 60.000 yill k
oldugunu ve ilkin bu uzun dnem-iinde orada yagayan halk
tarafmdan yapl1digini iddia etmektedir. Sz edilen insanlar bugn Aborjin olarak adlandirilan halkin atalaridlf.

ingiltere magara sanatma ait resim er ise, aslinda her ne

kadar ingiltere'demagara sanatina bir iz olamayacagi dunlse
Derbyshire sin:rindaki
de, rlkin 2003 yilinda Nottinghamshire
Church Hole Magarasinda kabartma rlyef ve duvar resimleri
olarak bulunmustur. Yaklagik 15.000 yillik oldugu tespit edilen
rnekler iinde en lyileri olduresimlerin
suana kadar bulunan
gusylenmektedir.
-

Antik Yunan Resim Sanatt

Herkesin bildigi zere dnya apinda ne sabip heykeltiraglarinin yani sira eski Yunanblarm resim sanatinda da nemli eserler
biraktiklari ortaya ikmigtir. Ancak ilkin tahta paneller zerine
yapilmig oldugu bilinen bu resimler, zamanla tahrip olup, gide-

yazik ki hibir rnek kurtarilamamigtir. Bu konuda ilkin M.. Beginci yzyilda Thasos'lu Polygnotus
adinda bir ressamin resimde perspektif sanatini ilk icra eden
kisi oldugu ortaya ikmig, ancak lmnden 600 yll sonrasina
kadar herkes tarafindan hayranlikla izienen resimleri gnmze
dek kurtarilamadigtiin, hibir rnek mevcut degildir.
rek

tamamen silinmi

ve ne

Yagli Boya
Antik Yunanlilarin daha ziyade kimya ve tip konusuna agiri mekitaplar onlarin yaptiklari bir karak duymalari nedeniyle,tazi
rigim sonucu yagli boyayi buduklarini sylemektedir. Nitekim
yaralari tedavi etmekte kullandiklari bitkisel yaglara boya ve verrenklerin.daha
nik katarak yaptiklarl resimlerde,
kalici ve parlak grnmesini saglamiglar ve bu yntemle ok sayida rnek
13

sergilemiglerdir. Bugnk Beiika'nin Liege gehri yakinlarinda

Maseyck kasabasi sakinlerinden olup 1370 ile 1426 ylllan araarasinda yagayan Jan adlyla
sinda Hubert, 1390 ile 1441 yilari
bilinen Flaman asilli Van Eyck kardegler, yaptiklari btn yagli
boya resimlerde, ilkin Yunanillar tarafmdan denenmig oldugunu
syledikleri bu yntemi kullanmiglardir.

inResim sanat!
sanati, yaklagik2000 ylldan fazla sredir devam eden bir
gelenekseliyikarak, ipek pargmenya da kagit uzerinemurekkep
veya sulu boyaylayapilmig resim rneklerinden olugmaktadir.

inresim

Bu konuda inlilereait ilk resim rnegi, M.. 206 yilindan M.S. 9'uncu yzyila kadar in'dehkm srmg Bati Han
Hanedanmin
dneminde, mezar taglarinin zerine yapilmig

kabartrna resimlerde grlmgtr. Mawangdui Banner olarak

bilinen bu resimlerin rnekleri, halen Hunan Mzesinde sergilenmektedir.
-1911

Yagh boyanm ilk rnekleri ise, M.S. 1644

yillarl arasinda in'dehkm sren QingHanedani zamaninda, impara-

torluk sarayinda grev yapan Cizvit rahipleri tarafindan yapilmigtir, ancak bir yenilik olarak kabul edi1memigtir.
Fresk Sanati
Fresk sanati, ali ya da kirecin dvlp sulandirilmasiyla elde
edilen harcin uygulanmastyla
ortaya ikan bir kabartma resim

trdr. zeridaha sonra boyanarak yapilan bu sanatin digerierinden en nemli farki, ok daha dayanikliolmasidir.

ilk Fresk

resim

M.. 1700-1400 yrllari arasinda Girit ada-

sinda hkm srmg Kral Minos'un saraymda grlmg olup,

bu sanatin en muhtegem rnegi, Roma'daki Sistine Chapel'in tavanindaki
italyan Rnesansi'nin ncs kabul edilen nl heykeltirag ve ressam Michelangelo'nun olaganst alismasidir.
14

Mozaik sanati
Mozaik sanatina ait ilk rneklere ise, bugnk frak'ta eski dnemlerde Uruk, gnmzdeki adlyla Warka olarak bilinen bl-

gede, nc yzyilda.rastlanmig olup, binalarin dig cepheleri

zerine pigmigtugiadan yapilmig koni biiminde sslemelerden
olugmaktadir. Binanin ssl
yani sira, asl ama
grnmesinin
duvarlarini pekigtirip, gnet ve giddetli rzgara karyl daha dayanikli kilmaktir. Kirmizi, beyaz ve siyah konifer geklindeki bu
sslemeler, genellikle geometrik geki[leri iermektedir.

akilMozaik, ilk rnegine sekizinci yzyilda bugnk

Trkiye'deki Ankara gehri civarinda rastlanmig ve giderek
yay-

bir
ginagmig

sanat olup, binanm duvarlarini saglamlagtirma

amaci tagimaktadir.
Yunan Mozaik sanatmin ilk rneklerine yogun gekilde duvarlarda rastlanmasinin yani sira, M..Beginci yzyrldan itibaren genellikle zeminde kullanmaya bagladiklari grlmektedir,
bu baglamda bugn zerinde gezindigimiz mozaik taglarin yaraticisi olan Yunanlilarin bu sanatma ait en mkemmel rnekleri, gnmze dek korunmuy olan Sicilya adasmdaki Motya
Morgantine'de

bulunmaktadir.

M.. ikinci yzyilda baglamig

olup, bu konuda genig lde Yunanillari kopya etmigierdir, bu
dogrultuda mozaik zemin, yer dekorasyonunda genellikle Romalilarin st sinifa ait soyfu smifinm tercihi olmustur.
Roma Mozaik sanati ise

HEYKELTIRASLIK
Heykeltirag.ilksanatina ait ilk rnek, 1908 yllinda Avusturya'nm
Willendorf kasabasindaki Willendorf Vens heykelidir. 10.000
ile 25.000 ylliik kire tagmdan yapilmig birka in yksekligindeki heykelde, bir Tag Devri kadini sergilenmekte oup, verim15

lilik sembo1 olarak bilinmektedir. Yzu garip bir gekilde irher yeri birbirine orantih oldugu
kin olan kadinin vcudunun
halde, zellikle kalalari, ggusleri ve cinsel organi abartill bir
gekilde iri gsterilmigtir. Bunun digmda, ayni dnemde yapilmig
Kostienski Vens, Maina Vens, Malta Vens, Avdeevo Vens gibi ok sayida Vens heykeli mevcut olup, hepsinde ayni
abartill durum sz konusudur.
Fildigi oymaahgma ait ilk rnege, M.. 4000-3200 yillari
arasmda eski Misir Medeniyetinde rastlanmig olup, daha ziyade
dini motifler tagidi i grlmektedir.Bu dgrultuda bulunan tm
rneklerde genellikle tanri ve tanrialar resmedilmistir.
Tag heykelcilik konusundaki rneklere ise, M.O. 3200 ve
2780 yillari arasindaki dnemde yine eski Misir'da rastlanmig
olup, genellikle estetikten uzak, dini sembol zelligi tagimakta-

dirlar. Buna en tipik rnek, M.. 3000 ile 2500 yillari arasinda
yapildigi sylenen Giza'daki byk Sfenks heykelidir.
Yunan Heykeltirag Sanati
Antik Yunan dneminde, M.. Beginci yzyildan itibaren heykeltiraghk zerine ok sayida sanati ikmig olup, genellikle
model olarak insani baz almiglardir. Bu dogrultuda, spor yapan
sayida rnekler sergilemig olan
ya da kahraman pozunda ok
Yunanli heykeltiraglarin yaptiklari eserlerde, insan temaslyla
birlikte duygu nplana ikmaktadir. Bu baglamda yzlerinde
degigik ifadelerin bulundugu heykeller ilkin Yunantilar tarafindan gereklestirilmig olup, onlardan nce denenmig rneklerde
bu duygunun yansitilmadig! grlmektedir. Bu konuda ilk isim
M.. 490-430 ylllari arasinda yagamigolan klasik dnemin en
nl heykeltiragi olarak bilinen Phidias olup, Atina'daki PartheDrdnnon civarinda ok sayida alismasi mevcuttur. M..
c yzyilda yagamig bir bagka byk heykeltirag ise Praxiteles
olup, arpici eserleriyle nldr. Bu dogrultuda iplak bir tan16

na olarak gsterdigi Cnidus'lu Afrodit, o devre gre olduka

Olup, M.S. 23-79 yillari arasinda yaamis
ses getiren bir allgma
Romali tarihi Byk Pliny tarafindan dnyanin en byk hey-

kel aligmasi ve cesurca bir yenilik olarak gsterilmigtir.

Roma Heykeltirag Sanatt
likin M.. 1000 yillari civarinda Villanovan medeniyetinde grlmg olan Roma heykeltirag sanatina alt rnekler, bugn halen Bolonya blgesinde mevcut olup, bu dogrultuda bronz ve
pigmig tugladan yapilmig sembolik amah kk heykelcikler
grlmektedir. Romahlarin bu konuda dnya apinda eserier
verdikleri dneme kadar, bu trde rettikleri rnekler arasinda
sanilan ve
en bilineni, M.. altinci yzyilda yapilmig oldugu
bugn Roma'daki Ulusal Mzede sergilenen birbirlerine sarilip
yatmig iftin temsil edildigi bronz heykeldiktir. Romalilar sanatin her konusunda oldugu gibi heykeltirailikta da Yunanlilari
yakindan taktp etmiglerdir. Bu nedenle nceleri genellikle sert
ve hagin yzl kahraman figrlerlyle, liderlerinin hepsinin brer
gl kahraman oldugu izlenimini verirken, giderek geligtirdikleri dneme ait rneklerde, onlarin sanki canh gibi baktiklari
sahici durdugu
ve zerlerindeki giysilerin.elle tutulacak kadar
dikkat ekmektedir.

inHeykeltirag

Sanati

Eski inkltrnde heykel sanati, byklde fiziksel g gerektiren, gzel sanatlarin en nemli dali olarak kabul edilmigtir.
Bu baglamda bagli bagina bir zanaat olarak nitelendirilen hey-

keltiragliga ait ok fazla sanati ikmig olup, ancak birkai bilinmektedir. Bu dogrultuda M.. 3400 yllinda yapilmig at heykelinin yani sira M.. sekizinci yzyilda hkm sren Shang
Hanedani dneminde yapilmig ok sayida tag heykel mevcuttur.
Genellikle lume ait figrlerin yani sira kk kug ve hayvan
motifierinin tercih edildigi grlmektedir.
17

in heykeltirag sanatina ait en n] heykeller, herkesin

bildigi zere, M.. 240 yllinda yapilmig olup, yaklagik 8000
askerden olugan ali tagmdan yapilmig
in ordusu ile M..
259-210 ylliari arasinda hkm srmg in'inilk imparatoru
olan QinShi Huangdi'nin heykelidir. Savag sirasinda 50 yaginda
len imparatorun Sa biimi ok gereki bir boyutta iglenmig
olup, onu sonraki yagaminda koruyacagina inanilarak askerierinin heykelleriyle birlikte yanma gmlmgtr.Yaklagik 700.000
askerin aligmaslyla 30 yilda tamamlanan eser, Tugla Savailar olarak bilinmekte olup, 1974 yllinda in'inmerkezinde bir
gehir olan Xi'i yakinlarina bir yerde, kasabalilarin bir tarlada
kazdiklari genigbir ukura gmlmgtr.

MZK
Mzik duygularm en kisa yoldan anlatzmidir.
Leo Tolstoy (1828-1910)

Mzikal Nota

igaretleri

ilk mzik notalarlyla yapilmig beste Suriye'ye

ait

bir ilahi

olup, ivi yazismdan esinlenerek 3400 ile 4000 yillari arasinda

yazilmistir (Haberlegme ve iletigim blmnde mevcuttur)
Antik Yunan dneminde ilk mzik notalart sembollerle
Sistemi
V VOkal mZik
gsterilmig olup bunlarl nStrmantal
olmak zere iki farkii tipte igaretlerle gstermiglerdir. M.S 470525 yillari arasmda yagamig olan Boethius, mzik notasi olarak
seilmig 15 farkli semboln nasil uygulanacagini yazdig; beg
kitapta teorik olarak anlatmigtir.
18

Ortodoks mzigi ilkin M.S. 540-604 yllfart arasinda yagamig Papa l'inci Gregory'nin M.S. 590-604 ylilari arasi.nda
hkm srdg dnemde ilahiler geklinde grlmgtr. Dini
ilahilerde Yunanlilarm sistemini uygulayarak,
Yunan di1indeki
sembollerden olugturduklari notalari kullanmiglar, daha sonra
modern mzikte ise farkli semboller tercih etmislerdir.
Ik beste 1581 yllinda, Galileo'nun babasi Vincenzo Galilei tarafindan yapilmig olup, lavtaylagereklegtirilmigtir,.besteci
ayni zamanda parkinin szlerini de yazip, seslendirmigtir.
Gnmzde kullandigimiz nota sistemi ilkin on birinci
yzyilda kegfedilmigtir. 991-1033 yll1arl arasinda yagamig olan
Guido d'Arrezzo, Latin dilinde yazilmrg i1ahilerdeki szleri heceleyerek ut, re, mi, fa, sol, la gibi semboller ortaya ikartmig,
bylece bugn kullandigimiz sekiz notadan olugan oktavin mucidi olmugtur. Bu notalarm her birinin anlamt en aik gekilde
The Sound of Music (Negeli Gnler) mzikalinde anlatilmaktadir. Filmde notalar Doh, ray, me, fah, soh, lah, te, doh geklinde
ifade edilerek, ocuklara soffej gretilmektedir.

Arap Mzigi
M.S. 622 yllindan nce Arap mziginin nasi1 oldugu bilinmemektedir, ancak 661-750 yillari arasinda Mslumanlarin peygamberi Hazreti Muhammed dneminde, islam halifelerinin
hareketli, inigli ikigli tonlarda olduka ritimsel ilabiler dinledigibilinmektedir.

19

inMzigi
itibaren ortaya ikmistir.
Bugn baglibagma bir kltr ve inMedeniyetini temsil eden ok
tipik bir mzik o]up, mzikal tiyatrolarda rnek tema tegkil etmektedir. M..221-207yillan arasinda hkm sren Qin Hanedanligi

inMuzigi

ilkin

M.. 1100 yilindan

dnemindekraliyetebagli ilk mzik okulu kurulmugtur.

Mzik Aletleri
Bilinen en eski mzik aleti flttr. ilk flt Neanderthal
Adam tarafmdan alinmig olup, zerindeki deliklerin her birinin yarim tonu igaret ettigi keyfedi1erek, ok sayida eser ortaya
ikanimistir. Bu dogrultuda flutn 43.000 ile 82.000 yillik bir
tarihi sz konusudur. Daha ziyade Misirblar, Etrksler ve antik
agdaYunanblar

tarafmdan kullanilmig olup, bazen burunlarly-

1ada aldiklari bilinmektedir.

lik bateri, M..6000 yllinda bugnk ekCumhuriyetinin

dogusundaki blge olan Moravya'da kullanilmig olup, adet
tenekenin zerine ba]ik zarl ve yllan gibi srngen hayvanlarin
derilerinin gerilmesiyle elde edilmigtir.

ilk in.mzikaleti, M.. 5000 yllinda kullanilmig o[up,

okarina adt verilen yumurta geklinde kilden yapilmig nefesli bir
algidir.

ilk oban kavah M..

2500

yihnda Yunan adalarinda

Cyclades'te keyfedilmigtfr.

ilk telli algi lir olup, M.. 2000 yilinda antik Yunanda
Mezopotamya'da kullanilmigtir. nlYunanli tarihi Homer, kitabinda onu mitolojik kahraman Achi]]es'in aldigini anlatmaktadir. Modern aglarda bestelenen halk garkilarinda ana enstrman

olarak kullanilan lire gitarin eglik ettigi grlmektedir Mitolojiye

20

gre, ok lyi bir kemanci olan imparator Nero, Roma'yi yaktio devirde
gisirada onun yaniglOl keman alarak izlemigtir. Ama
edilmektedir.
daha keman icat edilmedigi iin, lir aldigt tahmin
nklir diginda btn telli algilar orta agda kegfedilmigtir.
ilk akordeon, M.. 246 yllinda keyfedifmig olup, M..
285-222 yillari arasmda yagamig olan iskenderiyeliCtesibius
tarafindan alinmigtir. zerindekikrk, nceleri so kuvvetiyle
ailan bir boru olarak kullarulirken, suyun tazyikiyle farkli sesler
ikarmasi kargisinda, onu bir mzik aletine dngtrmeyekarar
kegfetveren mucit, bylece M..228 ylllnda ilk akordeonu
migtir. Bu ilk akordeon, Budapeste yakintarmda yanan bir evden
kurtarilmig, ancak diger blmleri saglam olarak ele geirilmesine ragmen, krgu yanmigtir. Ctesibius, daha nce su borusu
olarak kullanilan krgn, iki yanina ekledigi klavyedeki tuglara
basarak borudan giren havayla egitli sesler ikarmayr bagarmigzamanda bin yllbk
tir. Ctesibius hava basmci yntemiyle ayni
bir gemige sahip su saati ve mzik klavyesinin de mucididir.
yllari arasinda yagamty italyan Bartolomeo Cristofori tarafindan icat edilmistir.
ilk keman, on altinci yzyilm ilk yarismda 1511-1580 yll-

ilk piyano, 1655-1732

lari arasinda yagamig Italyanvirtz Andrea Amati tarafmdan

kegfedilmig olup, bylece kendisinden zel toplantdarda aletmesini isteyen Medici Hamasi iin telli bir mzik aleti icat
nedaninin talebini gereklegtirrnistir, Ona icat
ettigi aletin ayni zarnAnda sokak mzisyenleri
tarafmdan da kullanilmasini talep eden Me-

dici ailesinin istegini.bagariyla

gereklestiren

Amati, bylece kemanm mucidi olmustur. Giderek tm aile bireylerinin kullanmasiyla adi
Amati aileslyle birlikte anilan bu ilk kemanlardan ancak birkai 1564 yilmdan gnmze dek korunabilmigtir.
21

ilk saksofon,

1814-94 ylliari arasinda yagamig Beiikali bir

mzik aleti yapimcisi olan Ado]phe Sa tarafi.ndan, 1846 yllin-

da keyfedilmigtir.

ilk elektrikli mzik aleti,

adi ayni zamanda Dynamofon

Telharmonyum
olan
olup, 1867-1934 yrllari arasinda Amerika Birlegik Devletleri'nde yagamig avukat Thaddeus Cahil tarafindan 1897 yilmda icat edilmigtir. Tetharmonyum, yaklagik
iki yzn zerinde farkii ses ikartan bir alet olup, ilkin Cahil tarafindan 1906 ylimda Massachuset eyaleti yakmlarindaki
Holyoke'ta halkin huzurunda
CahiI, daha
.kullanilmigtir.

sonra

bunu baz alarak aletin egitli versiyonlarmi

da retmigtir. Byle-

ce elektronik olmayan ilk elektrikli mzik aleti ortaya ikmigttr.

Performans

Sarkredar
ilk garkicilar, mitolojik ag insanlan olup, tanrilar

onuruna tertip
ettikleri ayinlerde kendilerinceuydurduklari ritimsel bir mzik egligindegarip sesler ikartarak bir tr ilahi sylemigierdir.

Orkestralar
Ilk orkestra performansi on yedinci yzyilda gereklegtirilmigtir.
O zamana dek kk gruptar halinde bir araya gelen insanlar,
nlerinde nota olmaksizin, kullandiklari itkel
getierledogalama olarak birtakim sesler ikartip, kendiferince olusturduklari
bir mzigi birlikte icra etmig]erdir. Daha sonra giderek bu kiilerin sayisi artmig ve nota sisteminin de ilave olmaslyla bugnk
orkestralarin temeli atilmigtir.

ilk byk orkestra performansi, 1555-1612 yillari arasinda

yagamtg Giovanni Gabrieli'nin 1597 yllinda icra ettigi Sacrae
22

Senfoni) adli bestesinin 1615 yilinda orkestra

Symphoniae (lahi
egliginde balka sunulmaslyla gerekleptirilmigtir. Bugnk ok
sesli orkestra anlaylglyla ilk byuk orkestra performansi ise, on
sekizinci yzyilda olmustur.

ilk kurulan orkestralar:

Orkestra adi

KurulugTarihi

Mannheim

1741

Leipzig Oda

OrkestraSL

1742

Londra Filarmoni

1813

Paris Konservatuari

1828

Viyana Filarmoni

1842

New York Filarmoni

1842

St Louis Filarmoni

1880

Boston Filarmoni

1881

Berlin Filarmoni

1882
1891

ikago Filarmoni

Orkestra

Sefleri

ilk orkestra geflerine orta agda cheironomy denilmekte olup

elleriyle melodinin

ritmini tutmaktaydilar.

ilk nl orkestra gefi; on sekizinci yzyilda yagamig Mannheim Orkestrasi gefi JohannStamitz'dir.
ilk baget kullanmaya baglayan orkestra gefleri on dokuzamanda notalari nlerindezuncu yzyilda grlmgtr.Ayni
ki sehpaya koyup oradan takip ederlerken, ellerindeki bagetle
orkestraya yn vermiglerdir. Ancak o zamana dek, orkestraya
23

liderlik ederlerken,

eleman1ara yn vermek iin farkb bir grevlerinin olmastgerektigini

dgnen orkestra gefleri, ayaklarini
ziplayarak
riclk etmiglerdir. 1632-87 yillari arayere vurup
sinda yagamig, Jean Baptise Lully, Paris Opera Orkestrasinda grev aldigi 1687 yllinda bunu ilk gereklestirenlerden biri olup,
tarih kayitlarina gre, bu yzden ayaginda ikan agir yaralarin
kangren olmasi sonucu lmstr.

OPERA
Bu konuda en faninmgi

olan Italyan operasi, olduka eski bir

gemige sahiptir. M.S. 340-97 yillari arasinda yagamig olan
Milano Bagpiskoposu St Ambrose, M.S. 359-83
arasinda yagamig imparator Gratian'in danigmanliginiyaparken, ayn!
zamanda Suriye mziginden esinlenerek kilise koroso iin ilahiler yazmtstir. Bu dogrultuda daha sonra Kipti, Bizans, Yahadi
adi alve Hint mziginden de esinjenerek, Ambrosian Sarkilari
Bunlardan
ok
nf
saylda
olusturmustur.
tinda
s Lueser
en
dus Danieli adlyla bilinen The Play of Daniel (Daniel'in Oyunu)
olup, on ikinci yzyila ait bestecisi bilinmeyen bir sahne eseridir. Operaya en yakin ilk mzikal oyun oarak bilinen ve ilkin
kuzey Fransa'nin Beauvais Katedralinde gereklestirilen eserde,
Daniel Kutsal Kitabindan epizotlar yer almaktadtr.
.yillan

Bilinen en eski opera 1561-1633 ylliari arasinda yagamig

Jacopo Peri ve 1562-1621 ylllari arasmda yagamig Oktavio Rinuccini tarafindan gereklestirilen Euridici'dir. ilkin 1600 yllinda Floransa'da icra edilen eserde, on beg ve on altinci yzylla
ait karnaval parkilari ile enstrmansiz olarak koronun.devreye

girdigi kisa partisyonlara yer verilmigtir. Gnmzdeki anlayiglyla icra edilmig ilk opera rnegi ise, 1561-1602 ylilan arasinda yagamig jacopo Corsi'nin katilimiyla yine Peri ve Rinuccini
tarafindan gereklestirilmigolan Dafne operasidir, ama ne yazik
24

ki gnmze dek korunamamigtir. Yine ayn: dnemde yazilmig

di Anima e di Corpo.olup,
bir bagka opera Rappresentatzione
ilk kez Roma'da Emelio de Cavalieri tarafindan icra edilmistir.

ilk opera binasi, Parma'daki

Teatro Farnese olup, yapilipindan on yll sonra ilk kez 1628 yllinda halka ailmigttr.
ilk Ingilizoperasi, The Siege of Rhodes (Rodos Kugatmasi)

yillan arasmda yagamig Sir William d'Avenant

yilinda.bestelenmigtir.
ngilizlerinilk profesyotarafindan 1656
nel opera sanatisi Bayan Coleman, ilkin bu operada rol almigtir.
ilk opera binasinin adi ise D'Oyly Carte Opera Company olup,
1880 yilindaki ilk icraatlarmin adi Gilbert & Sullivan operetleridir. 1887 yilmda Richard D'Oyly Carte olarak adi degigen opera
binasi daha sonra Royal English Opera House (ingiliz Kraliyet
Opera Binasi) olmus, gu anda ise Palace Theatre London (Londra Saray Tlyatrosu) olarak kullanilmaktadir.
olup, 1606-1668

SiiR VE EDEBlYAT

"Siirlerbir agaczn yapraklart kadar dogal oldugu

iin,

bu derece etkilidir"
JOHN KEATS(1795-1821)

Bu konuda bilinen en eski rnekler beg blgeden ikmistir, Babil, Misir, Yunanistan, Roma ve Israil.Bu dogrultuda Babil'e ait
en eski rnek, bir kahramanlik hikayesi olan Gilgamly Destani
olup M.. 2000 yilmda yazilmig, daha sonra egitli dillere evrilmigtir. Misirillarin tanrilaria i ie dnyasina ait ilk rneklere
ise Mezopotamya'da rastlanmig olup, genellike
papirs kagitlarina ve kilden tabletlere yazdiklari eserlerden o1ugmaktadir.
25

Bilinen ilk giirler, kahrarnanlik trnde yazilmigolup, Gilgamig

Destanini antmsatmaktadir, o devirdenlerindeki tek rnek olan bu
eserden yola ikilarakgeligtirilmigok sayida hikaye ve masaldan baz
alindigi aika anlagilan ilk giirierinsahipleri, bu dogrultuda atalannin yagadiklarianilardan, ilabilerin szlerinden de esinlenmiglerdir.

ibrani Literatr
Yaklagik 3000 yillik bir gemige sahip en eski literatr olan
ibraniedebiyatina ait ilk rneklere M..3200.yilmdanitibaren
rastlanmitir. Bu dogrultuda Eski Ahit olarak bilinen yirmi ciltik
dini tefsir kitabi, M.. 1200 ile 587 ylilarl arasmda yazilmistir.
ibrani literatrnde kendi dillerinin yani sira, Yunanca, Aramca
ve Arapa ile yazilmig eserler de mevcuttur.
ibrani Literatrne ait en eski rnek, incil'desz edilen
Eski Ahit olup, .iinde gelecek nesillere gt niteligini taglyan ok
sayida hikaye yer almaktadir. Bu dogrultuda M.. 1200 yllmdan
itibaren grlen braniliteratrne ait diger rnekler, genellikle
din ve toplum ahlaki zerine kurulu olup, Hiristiyan incilineait
EskiAhitteki gtler ve mistik hikayelerbaz alinarak retilmig ve
gnf k konugma diine evrilmigtir. Bu konuda en nemli kitap
Musevi dininde en kutsalkitap olarak kabul edilmig olan din tefsir kitabi Talmud'tur. Birinci yzyi! ile altinci yzyil arasinda bir
tarihte yazilmig oldugu sylenen kitabin iinde, geleneklerinin

dinierini uygulanig biiminin yani sira, Musevi yagam biimin

prensipleri, su ve ceza gibi nemli konular aniatilmaktadir. Bu
baglamda kitap iin Yahudi kanun kitabi da denilmektedir.

ve

26

..

E.

Yunan Literatr
Modern

bati dnyasi edeblyatinin temeltagi o]arak adlandi-

rilan Yunan literatrnn en eski rneklerinden gnmzde ne

yazik ki ok az sayida eser kalmittir. Bu dogrultuda genellikle
epik kahramanlik trnde yazilmigdestan, hikaye, tarih, drama,
siirve oratoryo mevcuttur. ilkYunanli yazar Syros'lu Pherecydes
olup, M.. 550 yllindan itibaren etkin aligmalar ortaya ikarttigi bilinmektedir.Yunan literatr, kendi mitolojik tarihierinin
yam sira diger kaynaklari da baz almigtir.

ilk bulunan piir ve yazrh edebiyat, M.. 700 ylimda antik

agda yagamig oldugu bilinen Yunanli tarihi Homer'e ait olup,
ilyada ve Odessa destanidir, onun adlyla anilan eseri M..
sekizinci yzythn ortalarinda yazmig oldugu sylenmektedir.
iinde Truva Savagi strasinda yaganan olaylar, hikaye geklinde
anlatilmaktadir. Hakkmda ok fazla bilgiye sahip olmadigLmiz
Homer'in Yunanistan'in Sakiz adasmda yagadigi ve kr bir gair
oldugu, bu yzden eserlerini dikte ettirdigi sylenmektedir.
Onunla ayni dnemde yagamig olan Hesiod'un ise iki bilinen
eseri mevcuttur. Bunlardan ilki Theogony olup, okuyucularina
tanrilarin yolunda gitmeyl gt]emektedir, ikincisi ise worksand
Days (iglerve Gnler) olup kir ve ky hayatini anlatmaktadir.

ilk byk trajedi yazan M.496-405 yillart arasmda yagamig ve Atina'da yapilan drama yarigmalarmi tam 24 kez kazanan Sofokles'tir. 130'un zerinde oyun yazmigtir, ancak onlardan sadece yedi tanesi gnmze kalabilmistir.Bun]arin iinde
en nf s Oedipus Tyrannus'tur.

ilkbyk kadm gair, Ytmanistan'm Midilli adasinda dogmuy

olup M.. 610-580 yillari arasinda yagamig olan Sappho'dur.
Olduka aykin duygulara sahip oldugu ve kargi cinsten ziyade
hemcinslerine tutkulu bir agkla baglandigi iin dogdugu adanm
Yunanca adindan da anlagildigi zere (Lesbos) lezbiyen olduguylabilinmektedir, bu yzden Yunanca sapik anlamina gelen
27

Sappho adini almigtir. Ancak tarihiler, onun cinsel tercihinden

ok, olduka etkili piirlerinden sz etmektedirler. Eserlerinde kendisine 3CL ektirdigini ve agik oldugu kadinlara kargi duygularini
en etkili yoldan ifade edigiyle n] olan Sappho'nun, hayran oldugu kadina kar.giduygularini ifade etmekte zorlanan erkek pairlerin aligmalarina byklde yardimci oldugunu sylemektedirler (aynikonuyu seks blmnde de grebilirsiniz).
Latin (Roma) Literafr
Bu konuda en unl Latin yazar M.. 284-204 ylllarl afasinda yagamig olan Lucius Livius Andronicus'tur. Homer'in llyada ve Odesa destanini Yunanca'dan Latince'ye eviren yazar,
o sirada Homer'in olduka dolu olan kelime haznesinden ok
etkilenmig ve kendisine bu kelimelerle, deyimlerin Latince kargaliklarindan olugan zengin bir szlk olugturmugtur. Yani sira
adi komedi oyunlariyla nl M.. 254-184 ylllari arasinda yagamig Platus ve dramatik giirleriyle nl M.. 264-291 ylliari
arasinda yagamig Naevius'tan da genig lde etkilendigi sylenmektedir.

inLiteratr
Dnyadaki en eski literatr rneklerinin grldg in,bu
konuda yaklagik 3000 yillik bir gemige sahiptir. Bu dogrultuda
ilk literatr rnekleri fazia sayida olup, yzy:]lar boyu hkum
srmg hanedanlann ynetimleriyle paralellik tagrmakta ve her.
dnemin kendisine zg eserleri bulunmaktadir.Ancak diger byk kltrlerin tam tersine, inliteratrnde mitolojik olaylara ve
epik tarza yer veri1memigtir. Asil konu din ve felsefe zerinedir.

ilk giir antolojisi, inlilerealt

olup, iinde din ve halk parki arina konu olmuy ok saylda piirin yer aldigi Shih Ching'tir.
M.. 550 ile 480 yillari arasinda yazildigi bilinen eser, M..
1111-255 yillar: arasinda hkm srms olan Chou Hanedani
28

clneminde retilmigtir.

in literatrne
cuttur;
Shih Ching

ait bey ayr: trde dnyaca nl eser mev-

Siit

I Ching

Kehanet

Shu Ching

Tarih

Li Ching

ilahi

Ch'un-Ch'iu

llkbaharve Sonbahar

japon Literatr
Bu konuda yazilmig ilk rneklere bakildigmda, Japonlarin, in
literatrnden genig lde etkilendigi grlmektedir. Buna ait
ilk rnekler M.S. 440 yillnda yazilmig olup, ieriginde kili\a
takdis edilen yemin trenleriyle ilgili hikayeler yer almaktadir.

Arap Literatr
Arap literatrne ait ilk rneklere M.S. 622 ylhnda rastlanmig
olup, aslinda bu tarihten nce yazi]diklan saptanmigtir. Bu
dogrultuda islam dininden nceki dneme ait i1k rnek kahramanlik giirlerinden olutan Noble Tribes (Soylu Kabileler) adli
eserdir. Mslmanlarm
Cahillye. Dnemi Qahillyyah) olarak
taptiklart
adlandirdigt putlara
bu dneme ait iki nemli eser
mevcuttur. Bunlardan ilki yayinlandigi tarihten tam iki yz yll
ad I e5r Olup, iinde yedi uzun
O20 MU'a/Sgat
nce yaZLml
iir bulunmaktadir, ikincisi ise M.S. 500 yilinda ortaya ikan ve
iinde 126 adet glir bulunan Muladdaliyat adh eserdir. Genel29

likle Cahillye dneminden ikmig odugu gzlenen

ok sayida
nl air ve yazar mevcuttur. Bunlarin iinde en n]s M.S.
520-609 yillari arasanda yagamig olan Zuhayr admda Bedevi bir
gair olup, eserlerinde genellikle Bedevilerin gnlk yagantilarindan sz etmektedir. Bu dogrultuda yazilmig en uzun piirinin adi
Qasidah(Kaside) olup, ait oldugu kabileyi piirsel bir dille anlatmaktadir. Mslmanitk ncesi devre ait bu eserler on yedinci
yzyila kadar Arap bilim adamlan tarafindan bir araya getirilip
korunmugtur, ancak bunlardan hlbiri gnmze kalmamigtir. Arab Literatr asil altin agini, 62'2 yilmda hicretten sonra
islamiyet'inkabul ediligiyle yagamigtir.

ingilizLiteratr
ingiliz literatrne alt

ilk rnek, M.S. yedinci yzyilda Caedmon tarafindan yazilmig oan The Hymn of Creation (Yaratilig
Ilahisi)'dir. Caedmon kitabinda M.S. 673-735 yillari arasinda
yagamty olan Venerable Bede tarafindan sekizinci yzyilda yaziImig The Ecclesiastical History of the English People (ingiliz
Toplumun Din Tarihi) adli kitapta kendisine ait satagmalara kargilik vermektedir. Bede'ye gre Caedmon, egitimsiz bir iftidir,

bir gn srlerini otlatirken, gaipten sesler duymuy ve bir kegig

olmuytur, ardmdan kendisini edebiyata vererek, iinde daha ziyade argo kelimelere yer verip kaba bir blgesel leheyle glirier
yazmigtir.

ilkAnglo Sakson kahramanhk giiri, Beowulftur. M.S. onuncu yzyil civarinda yazildigt bilinmektedir, altinci yzyilda iskandinavyah savailarin yagadiklari olaylarin epik bir dille anlatildigi Beowulf, bu baglamda Ingilizce ile yazilmig ilk giirdir,
ancak 23 Ekim 1731 yllinda ikan byk yanginda Ashburnam
House'daki Cotton Ktphanesinde yarimig ve sadece tek bir
blm kurtanlabilmigtir.

ilk ingilizceroman The Unfortunate

38

Traveller or The Life

of Jacke Wilton (Talihsiz Gezgin ya da Jacke Wilton'un Yagami)

olup 1967-160T yillan arasinda yagamig olan Thomas Nashe
tarafindan 1594 yilinda yazilmig sabikalilarm hikayesidir,

ilk detektif

dnya apinda nl The Woman in

White (Beyaz Kadinlar) olup, 1824-89 ylllart arasinda yagamig
Wilkie Collins tarafmdan 1860 yllinda yazilmigtir. Col[ins'in en
nemlizelligi, son dakikaya kadar ipucu vermemesidir.
Bunun
nedeni cilt olarak prensip anlagmasi yaptigi Victorian yayinevinin, kitabin nc cildine kadar ok sayida satmasi iin
yazann hibir ipucu vermemesi ynndeki kesin talimatindan
kaynaklanmaktadir.Bunun iin yapabilecegi bir gey olmadigini
dile getiren Collins, okuyucularina glecek, aglayacak, zlecek, heyecanlanacak, ama sonucu grmek iin bekleyeceksiniz
romam,

demistir.

rlanda Literatr
Irlanda literatrne ait ilk rnek M.S. 300-500 ylliari arasmda
ortaya ikmig olan Ogham yazitlaridir. Mezar duvarlarinda kabartma geklinde bulunan be yazitlar, ilkin M.. nc yzyllda Kelt alfabesiyle yazilmigtfr. Ogham yazitlarina bakildigmda,
iinde

beg adet noktali sesli harfin bulundugu ve sessizlerle paralel bir uyum tagidigi gzenmektedir.
Ogham'in kelime anlami tarn olarak bilinmemekle birlikte, iindeki szlerden dolayi,

irlandatanrisi Ogma'nin tasvir edildigi destandan

esinlenildigi-

ni ortaya koymaktadir.

ilk irlanda dilinde giir, M.S 512-97 yillarinda yagamig olup

irlanda'dapiirin babasi.kabul edilen Dallan Forgail tarafmdan
sekizinci yzyilda yazilmig, St Columba'dir. M.S. 750 ylli civarinda bulunan el yazmasi resimli eser ise, lona manastinnda
butunmug olup, The Book of Kells (Kell'lerin Kitabi) adi altmda
toplanmigtir. Ibraniceadlarin getigi elyazmasi eserin ieriginde
drt havari tarafindan yazilmig drt incil'densz edilmektedir.
31

Kitap nce Vikinglerin eline gemig, ardindan Meath KontlugundakiKell'lere transfer olmuy ve dokuzuncu yzy:Ida tamamen yok olmustur.

Kore Literatr
Bilinen ilk Kore literatrne ait eser, dini garkilar olup ilkin M..
57 yllmda Kore'de icra edilmistir. Kore,. edebiyatta altin agin:
M.. 57 yili ile M.S. 668 ylli arasinda hkm srmg kralik
zamaninda

yagamistir.

DANS
Dans, iinde herkesin rol almast iin

yarattigimizfek sanattir.
TED SHAWN (1891-1972)

lk dans

M.. 40.000
figrerine

10.000 yillari arasinda g-

ney Fransa'daki Les Trois Frres blgesinde rastlanmig olup, yari

insan, yari hayvan geklinde figrlerin dans hareketleri sergile-

dikleri grlmektedir.

M.. 5000 yllm.da ellerini baglarinin zerine kaldirmigfigrler, ilk dans rnekleri olup, eski Misirlilarin dini trenlerde
hareketleri igaret etmektedir. M..3500 ylli
civarinda mezar taglarmm zerindeki kabartma resimlerdeki,
maskeli dansilar, tanri kabul ettikleri rahip ya da krala olan
bagliliklarim, onlarin nnde dans ederek kanitlamaktadlar.
sergiledikleri

ritmik

En eski Avrupa dansi, Avusturya- Bavyera blgesine ait ayak

ekme dansi olup, tarihilere gre M.. 3000 civarina rastlayan
Neolitik aga aittir. Bu dans sirasmda erkekler ayaklarini yere
vurup dizieri hizasina kadar ekmekte, o sirada kadinlarsa evrelerinde dnmektedir.
32

Bale

ilk kez Romalilar tarafindan bulundugu bilinen

ve Latince adi

olan bale, on altinci yzyila kadar, halkin

yzlerine egitli maskeler takarak kimiklerini giziedigt balo ve
festivaller sirasinda sergilenmigtir.
Fabulae Atellanae

bale, 1519-87 yillari arasinda yagamig Fransa Kraliesi Catherine de Medici onuruna 1581 yilmda

ilk mzikli

ve dekorlu

Le Ballet Comique de la Reine adi altinda icra edilmigtir. Bale

Valois Sarayinda gereklettirilmig olup, ilk kez mzikle bir b-

dans figrleri sergilenmittir.

ilk bale bestesi Orchesographie olup, 1588 yllinda Thoinot

tn halinde egitli
Arbeau tarafindan

yazilmigtir.

okulu Academy of the Art of Dancing (Dans Sanatlari Akademisi) olup, Fransa Krali XlV'nc Louis tarafindan
1661 yilinda Paris'te kurulmustur.

ilk bale

ilk balerinierin toplum

nnde

dans etmesi, 1681 yllmda

Paris Operasinda gereklegmigtir.

y:]lari arasinda yagaml Olan
jean Georges Noverre tarafindan 1760 yllinda Letters on Dancing and Ballet /Bale ve Dans OzerineBilgiler)ad b kitapta ya.ymlanmigtir.Modern balenin reformcusu kabul edilen Noverre'nin
kitabinda szn ettigi bale teknikleri, 1773 yilmdan itibaren
geligtisilerek,gnmze dek uzanmig ve bu sanat dallnda en
gzel rnekleri izlememize nayak olmugtur.

ilk bale figrleri,

1727-1810

33

YAPI
Yapi malzemeleri, Tag Binalar, Bina Tipleri

"ncebiz binalartmtzt daha sonra,

onlar bizi ekillendirmigtir."
SIR WINSTON CHLJRCHILL

(1874-1965)

Bilinen en eski ikamet yeri, tarih ncesi devirde insaniarin evreden kendiferini korumak iin yaratici zekalarint kullanarak
olupturduklari ve zerlerinde bugnk pencerelere benzer de-

likler aarak evreyi kolaan ettikleri magaralar olup, yaklagik

80.000 yrlhk bir tarihe sahiptir. Avrupa'nm egitli blgelerinde
arkeologlar tarafindan yapilan kazilar sonucu, M.. 12000 ylli
civarinda yuvar]ak taglardan yapilmig sigmaklar ortaya ikmig,
ilk agin sonlarina kadar avlanarak geinen insanlarin kendilerine barmak olarak buralan kullandiklari, byk kayalari, genig
tahta kalaslarla destekleyerek atisma hayvan postlari serdikleri
anlagilmigtir.

35

Bilinen anlamda ilk ev, 10.000 yillik bir gemige sahip

olup Northumberland
yakinlarindaki Howick kasabasinda
ingiltere'debulunmug olup, arkeologlar, kilden yapilmig taglarin
arasina firinlanmig findtk kabuklarl yerlegtirilerek, yapinin kuv-

ortaya ikartmiglardir. Howick'teki bu evden

yola ikarak yapilan kazilar sonucunda, asirnda ondan daha
nce M.. 2000 ile 1500 yillari arasinda Britanya'nin Orkneys
blgesindeki Sjara Brae'de tarihin en eski ikamet yeri ortaya ikartilmigtlf. Zamania flmiOlan Skara Brae, birbirine ince
yollarla bagli yedi tag kulbeden olugmaktadir.
vetlendirildigini

YAPI MALZEMELERI
Eski yapilarda kullanilan malzemelere bakr1diginda,her zarnan
dayanikliliginn planda oldugu anlagilmaktadir. Bu dogrultuda
hem saglam hem de soguk geirmez zellikleri dolayislyla ilkin
fl, 03| BTI Ve hayvan derileri, zamania
an a 3 yapEB
yerini kereste, tag ve pigirilmig kile birakmaktadir. Daha sonra
briket, tugla, beton gibi sentetik malzerfieerin yani sira elik,
kireten yapilmig siva harci kullanilmigtir.
kullanL

Briket
"Mimari iki fuglayt dikkatliceyerleptirmekle baglamtyttr"
MILESVAN DER ROHE (1886-1969)
ilk kullandigi yapi malzemesidir. Bu
baglamda yaklagik 6000 yillik bir gemige sahip olan briketin
ilk kez 13abil'de kullanildigt ortaya ikmigtfr. Ate yakmak iin
Briket insanoglunun,

36

blgede yeterince kereste bulunmadigindan, Tigris ve Euphragekillendirip,

tes (Dicle ve Firat) nehirlerinden ikarttiklan kili
blgede ok etkili olan gneste kurutup briket rettikleri ortaya
ikmigtir.

ilk farmda kurutulmuy briket, gnmzden tam

5000 yil

nce Mezopotamya'da yine Babilliler tarafmdan kullanilmigttr.

Kereste ithal etmek ok pahallya mal oldugu iin, ilkin gnette
kuruttuklarl briketleri, daha sonra kilden yaptiklari finnlar iinde kurutmuglarve bunlari yapi malzemesinin yani sira kaldirim
yapmakta da kullanmiglardir. Bu dogrultuda briketten yapilmig
tapLnak
Ve p.iramide benzeyip basabirok rnegin arasmda,
makli tapinak anlamma gelen ziguratlar inga edilmigtir.
Babil, M.. ilk bin yllin bagmdan ikinci bin yllm bagina kabagkenti olmasinm yam sira M.O.
dar gney Mezopotamya'nin
yedinci yzyllda hkm sren Chaldean imparatorlugunun da
bagkenti konumunda olmustur. Bu nedente Czerinde ok verimli topraklar olmasi nedenlyle uzun ylllar medenlyetlerin begigi
olmustur. Babil, M..331 yllmda Byuk iskender taraffndan

fethedilmigtir.
Beton
Modern binalarda imentonun suyla karistirihp kaliba dklmesiyle olugturulan beton yapi malzemesini, eski dnemlerde
imento yerine deniz kumunu suyla kangttrip, iine pekigmesi
iin akil taglari ilave ederek kuvvetlendirmigler,siva malzemesi olarak ise kireci suyla karigtirmiglardir. Sonuta ortaya bir tr

beton Lkmlglf,
ilkali ve kire tagi M..2500 yllmda Misirblar tarafmdan,
piramitleri yaparken kullanilmig olup, daha sonra bundan esinlenerek tag bloklari birbirine yapigtirmak aralarindaki bogiuklari
kapatip bir seviyeye getirmek iin bag yapi malzemesi haline
gelmigtir.Nil deltasindan elde ettikleri olduka fazla miktarda37

.platosu

ki all tagini Giza

zerine yayarak iine kire tagi da
katan Mistrillar, bunlari piramitlerin ingasinda kulanmiglardir.
Blgedeki kereste kitilgindan dolay! ateyte pigirilmig briket
yerine, kire ve alr tagini kivama getirmek iin yeterli olan gnes
Isisi igierini kolaylagtirmig, bylece binalarin yapiminda ideal
malzeme haline gelmigtir. Ayrica ali ok hafif bir madde oldugu iin, kurumaya birakilan alidan yapilmig bloklarin sadece
yzde 50 oraninda bir g sarf ederek yeni yapilanjarla yer de-

kolayliklammknolmaktaydi.
gigtirilmesini

ilk imentosuz beton Romalilar tarafindan yapilmig olup,

kire, volkanik

krater tagi ve akil tagmin karigimlylaelde edil-

migtir. Romall mimar Vitrivius'un M..20 yllindaki kayltlarina

gre, Romalilarin elde ettikleri bu beton tr ok dayanikli bir
malzemedir,

daha sonra zellikle rutubet tutmamasi nedeniyle

modern zamaniarin en tercih edilen yapi teknigi haline gelmigtir.

Bu teknik yapinin zamania zaylflamasina neden olan fazia suyu
nleyici zellik tagimaktadir. Romalilar bu teknikte Roma'daki

2000 yillik nl Pantheon katedralini yapmiglardir.

ilk kum, kire ve imento ile yapilmig beton bina 1779 yilinda Amerikali Bry Higgins tarafindan denenmig olup, bilindigi zere en saglam yapi teknigidir ve zellikle bina]arin i
duvarlarinm ingasi ve dekorasyonunda kullanilmaktadir.Ancak
Higgins'ten nce birok medeniyet tarafindan genellikle duvarlarini dekore etmek zere kullanilmig oldugu, sonradan ortaya
ikmigtir.
Betonarme
llkin 1823-1906 yillart arasinda
yagamig Paris1ibahivan Joseph
Monier tarafindan 7849 yllmda kegfedilen betonarme bina,

elikten yapilmig rotlar zerine islak imento dklerek olugturulan sert ve olduka dayanskii zeminin Uzerine kat ikilarak
inga edilmigtir. Rotlari jyice birbirine siktytiran imento, bylece
38

zerine ikilan katlarinin, herhangi bir sarsintiya ya da yksek

gerilime kargi daha dayanikli ve kalici olmasmi saglamigtir. Monier bu icadlyla 1867 yllinda Paris'te dzenlenen bir tanitimda

dle layik grlmgtr.

cadde 1891 yllmda Amerika Birlegik Devletlerinin Ohio eyaletinde Bellefontaine'de yapilmigolup, bugn hl

ilk beton

kullanilmaktadir.
1936 yllinda iki adet olarak Amerika'da yapilmig olup, ilki Nevada / Arizona sinirindaki Colorado nehri
zerinde inga edilen Hoover Barajl, ikincisi ise Washington eyaletindeki Columbiya nehri zerinde inga edilen Grand Coule

ilk beton baraj,

Barajidir.
Asbest
Yanmaz bez olarak da bilinen tv)agnezyum silikat ierikli asbest, 2000 yridan fazia zamandir binalann atilarinda yalltim
malzemesi olarak kullanilan bir maddedir. Ancak eski Misirlilar
eskiYunanhiar gaz
onu mumyalama bezi olarak kullanirlarken,
Romalilarin
ise genellikle
lambasi fitili olarak kullanmiglar, eski

ondan rettikleri yemek peetelerini, yemek bittiginde temizlenmeleri iin ategin iine attiklari ortaya ikmigtfr. Ancak M.S.
23-79 yillari arasinda yagamig olan Romall tarihi Byk Pliny,
Romalilarin asbest iginde aligtirdigi klelerin ogunun cigerlerinden hastalandiklarini yazmigtir.
ilk asbest 1800 yinda ati yalltim malzemesi olarak kullanildigmda devrim yaratmigtir.Ancak zellikle 1917 ve 1918
yillarinda ok saylda RSbest igisinin gen yagtalmne neden
olmug ve ilkin 1924 yllinda onlann akciger kanseri oldugu anlagilmigtir.

39

Cam
Aslinda yapi rnalzemesi olmaylp, genellikle dekorasyon iin
kullanilir. Bir tr kristal kesmetag olan obsidyenin ilkin tag devri
insani tarafindan kullanildigma bakilacak olursa, cam ilk kez
onlar tarafindan kullani]migtir.Ancak M.S. 23-79 yillarl
arasinda yagamig Byk Pliny'e gre, M.. 669-626 yillan arasinda hkm srmg Asur krall Ashurbanipal'in yaptirmig oldugu
ktphanede bulunan ta baskilar, cam retilmesi konusunda
ilk talimatin M.. 5000 yllinda.verifrnig oldugunu
ve ilk kez
Suriye'de retildigini gstermektedir,onu.ilk kegfedenier ise Finikeli tccarlardir.

ilk pencere cami

Romaillar

tarafindan kullanilmtytir.Ancak

sadece belli bagli binalarda kullanilmak zere az sayida Grettikleri camin kalitesine bakildiginda, yeterince dayanikli olmaylp,
ayni zamanda optik zellik]er de tagimadigi ]in Romalilarin
kaliteli cam retme konusunda yuzeysel bir bagari gsterdikleri
sylenebilir, ama bu kalitesiz retime ragmen, sadece zenginlere ait villalar ve kamu binalannda kullandsklart pencere camlan, yapinin iini aydinlatma konusunda amacina ulagmigtir. M.S
240-320 yillan arasinda yagamig Romali yazar Lactantius, ilk
kaliteli anlamda dayanikli camin kilise pencereferinde kullantidigindan sz ederken, renkli camlann ilkin M.. 2600 yillari
civarinda kullanlldigini ve ilkin yegil renkte olaniarinin Babil'de
Eshunna'da grldgn ileri srmektedir. Yekpare
pencere
camlari ise, ilkin on birinci yzyllda Almanya'da retilmig olup,
buniann yanlarina kk kanattar llave edilerek gnmzde
kullanilan pencere camlari ortaya ikmltir. Takip eden yzyillar
boyu giderek bu ynde ge]itirilip ]ks bir aksesuvar haline dntrlen cam, on nc yzyilin sonuna dek, sadece saray
ve kiliselerin pencereferinde kullanilmistir.

ilk drt kanatli pencere camlari 1905 yllinda Belika'da

retilmigtir. Bu dogrultuda kink cam paralarini genig kazaniar40

da eriterek kaliba dkmgler, iyice donduktan sonra egit llerde kesmiglerdir, ancak zerlerini tek tek parlatarak przsz
bir yzey elde etmeye allymiglar, 1914 yilinda ise bunlarin ilk
kez seri retimini gerekleptirmiglerdir.
ilk przsz yzeye sabip cam, 1959 yilinda Lancashire'ta
Pilkington'lu St Helen Kardepler tarafindan retilmigtir. Bunun
iin onlarl birka kez eritip dondurarak sonunda przsz bir
yzey elde etmiglerdir. Ancak sert ve serin bir malzeme olduguanlagilan camin, koruyucu zellik tagimasinin yani sira, yeterince dayanik1:olmadigmin kegfedilmesi zerine, bunlan en
kabndan en inceye dogru farkli kalinhklarda retmigier ve daha
amaciy]a yapilarin st kisimziyade sogugun.girmesininlemek
olanlarini
tercih etmiglerdir. Bunun
larindaki pencerelerde kahn
grmek mmknkat1arinda
Ornegini
st
eski binalarin
en tipik
kalinligL
lya dogru, tedrici olarak azalyU affdan a
dr. Cam
maktadir. Ancak bilindig zere, sonraki yillarda kinlmaz ve her
trl dig etklye kargi dayanikli camlar retilmittir.

TASBNALAR
dallariyla
rtlmg olan barinaklarin yan duvarlarini olusturmak iin dzgn kesilmemig gayri muntazam taglann st ste dizilmesiyle
o]ugturu1muttur. Arkeologlara gre ilk dayanikli tag yapilar ise,
M.. 4000 ytllari civarinda gney talya'ninCalabria blgesinde grlmg, sonra giderek tm Avrupa'ya yaylimigtir.

lik tag binalar, atilari hayvan derisi, postu

ve aga

Tag yapilar

ilktag yapilar M.. 3100 yllinda yan yana siralanmig l ya da

drtl tag yiginlari alarak gelmektedir. stste dizilmig taglardan yapilmig bu yiginlar gekilsiz stunlardan olugmakta ve ara41

lan kalin ktuklerle desteklenmektedir. ilkinM.. 2500 yllinda

Gney Gal blgesi Pembroke'ta Prescelli Daglari eteklerindeki
Avon nehri civarinda yaklagik 250 kilometrelik bir alanda grlen bu tag yapilar, M..2300 yllina kadar olduka yayginlagmig
ve bu tarihten itibaren onlara kum taglarindan yapilmig ilaveler
sz konusu olmustur. Bu dogrultuda Giant Sarsen tipi olarak
kabul edilen ve Malborough Downs'tan itibaren yaklagik 20 kilometrelik bir alanda tag yapilarin zellikle yukan kisimiannda
pencere olarak kullanilmak Uzere ailmig deliklerin bulundugu
ve kenarlarinin kumtaglarindan rldg grlmektedir.

Piramitler
Taglarin ilk kez muntazam

olarak kesilmesi eski Misirlilar tarafmdan gereklestirilmigtir.Bu dogrultuda dnyadaki en nemli

eserlerden biri olarak bilinen piramitleri yapmiglar, ancak bunlari,siradan halkin ikametetmesi iin degil, yalnizca iinde mezarlari da bulunan lke yneticileri firavunlarin saray! ve mezari olarak kullanilmak amac]yla inga etmigierdir.

ilk Misir piramidi M.. 2630 yllinda Sakra'da inga edilmig

olup, M..2687-2668yllfari arasinda hkm srmg ilkfiravun
Zoser iin yapilmigtir. Basamakli olarak da bilinen piramidin bu
ad: almasinin nedeni, duvarlarinda zeminden en tepeye kadar
devam eden basamaklarm bulunmasidir. Bu dogrultuda M..
2667-2648 yillari arasinda hkm srmg eski Misir'in en tanmmig mimarlanndan biri oldugu bilinen Imhotep, siradan biri
olarak dogmug olup, bu bulugu ve yeteneginden dolay: nemil
bir gahsiyet durumuna ykselmigtir.lmndeniki bin yll sonra, M.. 550 yilmda Misir, Persliler tarafindan fethedildiginde,
Memphis'te gifa dagitici ve saglik tanrisi o1arak anilmaya baglanmig olup, stradan halkin iinden ikan tek tanri konumunda
halen Misir halki tarafmdan byk saygi grmektedir.

42

BiNA

TPLERI

Saraylar
evi olarak kullandiklari ve
genellikle soylularin yagadigi Palatine tepesinde inga edilmigtir. Bu dogrultuda lke yneticilerinin ve zenginlerin yagadigi
binalarin digerlerinden farkli olarak daha saglam ve korumall
olarak inga edilmesine karar verilerek sonraki yillarda gatolar

ilk saray Roma'da

imparatorlarin

inga edi1migtir.

ilk saray M.. 1504-1450

yillart arasinda hkm srmg

Misir krali 111'nc Tutmosis iin Teb gehrinde inga edilmigtir.
Eski Teb gebri, bugnk adiyla Luxor ofup, Kahire'nin yaklagik
400 mil uzaginda yer almaktadir.

Satolar
Genellik1e ortaagda savaglar sirasinda kale ama\i garnizon
olarak inga edilmig olan gatolar, olduka muhkem tag duvarlarmin arkasina gizlenip dgmani gzetleyen askerleriyle krala
bagliligini kanitlamig blge lordlan ile zengin toprak beylerinin
ikamet ettigi birer stratejik g sembol olarak kullanilmigtir.

II

43

ilk gato duvari M.. 1600 yllinda eski Babil

altina almak amaclyla

gebrini koruma

inga edilmigtir.

M.S. Dokuzuncu yzylldan itibaren gatolarin sayisi .faz1alagmaya baglayaraktm Avrupa boyunca yayilmigtir.
Tneller
sinirlari iinde yer altp Irak ile
Suriye topraklarini sulayarak Dicle nehriyle kesigtikten sonra
Iran Krfezine bogalan Firat nebri altinda M.. 2180 yllinda

ilk tnel bugnk Trkiye

inga edilmigtir. Tneli inga etmek iin nehrin yatagini diger tarafa yneltip suyun akipini o noktada kesmigier ve altina briketten
bir tnel inga etmigler, sonra tekrar suyu normal akig ynne
evirmiglerdir.
Nehrin altindan geen ikinci tnel 1769-1849 yi[lari arasmda yagami Sir Marc Brunel'in 1825-1843 yll1ari arasmda Londra'da Thames nehri altinda inga ettigi Rotherhithe'le
Wapping'i bag]ayan tneldir. Tnel bugn halen kullanilmakta
olan Londra metrosunun
bir blmn iermektedir. Tnelin
yaraticisi Marc Brunel, aslen bir Fransiz olup, 1806-59 y:]lari
arasinda hkm srmg Isambard Brunel

kralininbabasidir.

ilk su tagima tneli Ege denizinin bugnk

Turkiye sinirlari

iinde ka]an adalarmdan Samos aiklarinda 1825 ile 1843 yl11art

arasinda Megara'dan mhendis Eupalinos tarafindan inga edilmigtir. Kastro daglarinm ortasindan geen tnel bin ylldan fazia
sre kullanslmigtir. En papirtici olan geyise, toplam bir kilometre
uzunlukta
olan tnelin her iki ucunun da yarimpar kilometrelik
uzunlukta
olmasi, sadece 60 santimetrelik bir hatanin sz
egit
konusu olmasidir. Yatak ve dzey ailari lmeye yarayan dzleme aleti ve diger yardimci ekipmanlarm henz kegfedilmemig
oldugu yll]arda sadece teorik olarak

geometri ve ai bilgisiyle

bunun gerekleptirilmig olmasi hayret vericidir, kubbeli binala44

ykseklik lum de ayni yntemle gerekleptirilmigtir.

ilk kara tneli Fransa'daki Malpas tneli olup 1681 yllinda
inga edilmigtir. Malpas tnell ayni zamanda barut kullanilarak
oyulan ilk tneldir.
rin

Amerika'daki ilk tnel 213 metre uzunlugunda olup, Lbnan ve Pensilvanya igbirligiyle inga edilen tnel iki yllda tamamlanmig olup 1827 Haziraninda hizmete ailmigtir.

ilk deniz tnelinin kazist 1991 yilinda bitirilmigtir. Bir terminalden digerine 58 kilometre olan tnelin 37 kiometrelik b1m suyun altindan gemektedir. 1990 yilinda ingaatina baglanan ve Britanya ile Avrupa'yi birbirine baglayan Mang Denizini
bir utan diger uca geen tnel 1994 ylli Mayisinda ilkin trafige
ailmig olup, 8500 yll ncesindeki son buzul aginin bitiminden
bu yana ilk kez gereklegtirilmigolduka byk bir projedir.
Barajlar
su barajl, M..2900 yllinda bugnk Kahire yakmlarmdaki Sadd El Kafara (Paganlar Baraj0'dir.

ilk byk

Ingiltere'deki

ilk

bara), Arlesford Baraji olup, 1189 yllinda

Winchestor Bagpiskoposu Geoffry de Lucy'nin istegi zerine

inga edi1migtir. Bu talebin gerek nedeni tam bilinmemekle birlikte, byuk bir olasihkla Bagpiskoposluk sarayma balik temin

etmek oldugu tahmin edilmektedir. Barajin gerisinde suyun devir daimini saglayan oR sayida su arki mevcuttur.
ilk elektrik baraji Amerika Birlegik Devlet1erinde Fox nebri
zerinde 1882 yllinda inga edilmig ve nebrin zerine konan iki
ark sayesinde evlerin elektrik almasi saglanmigtir.

45

Kprler

ilk kprler,

ilk agamada geni ve dz yzeyli taglann kademeli olarak nehirlerin zerine konmasiyla elde edilmig olup,
daha sonra mevcut taglarin aralari doldurularak inga edilmig,

bylece en basit yoldan bir utan diger uca ulagim

ilk tag kpr tasarimi

Latince claperius,

saganmigtir.

Anglo Sakson di-

linde cleaca olan taglarin st ste ylgilmasiyla ede edilmig

olup, M.. ikinci bin yilda gereklegtfr.ilmittir.Ayni geniglikte
taglann st ste yrgilmaslyla her iki uta inga edilen basamaklarin birbiriyle bitigtirilmesiyleelde edilmigtir. ilkin Dartrnoor
ve Exmoor'da grlen bu kprlerin ingasi oduka zor olup, o
devrin insaniarinin kpr anlayrgini yansitan en arpici rneklerdir.

ilk uzun kpr

465 ylliari arasinda

iki

kilometre uzunlugunda olup M..520dnemde hkm srmg Kral

Helenistik

Xerxes tarafindan gerekiegtirilmistir. M.. 481 yllinda anakkale Bogazini gemek iin donanmasma ait 800 adet gemiyi
birbirine baglayarak bir kpr olugturmug, ancak ikan giddelli
firtina yznden donanmaslyla olugturdugu kpr tahrip olmugtur. Deniz sakinlevince ikinci kez deneyerek bu defa basaldinya gemigtir. Heredot'un kaganli olmuy ve Yunan]Ilara
yitlanna gre zekasi sayesinde olugturdugu bu kpr sayesinde
5.000.000 askeri bogazi gemigtir.
Tiber nehri zerindeki ilk kpr, Roma'da M.. 62 yllinda
Pons Fabricus tarafindan inga edilmigtir. egitli
taglardan olug-

turdugu kemer geklindeki kpr, aslinda Romahlardan nce

Orta Doguda grlmg olmasina ragmen, agirlik kapasitesini
orantisal olarak iki uca egit olarak verme aisindan ilk bulug Romalilara aittir. Nehrin zerinde iki ynde egit aiklik barakarak
inga ettigi kemerli kprnn dzgn 1mn yani sira, o gne
dek inga edilmi olan tag kprlere nazaran daha az malzemey46

le inga edilmig olup, daha az yer iggal etmesidir. Gnmze dek

kalmig olan en nemli kpru M.. 63-M.S 14 yllinda hkm
srmg Augustus Ceasar zamaninda Ponte di Augusto tarafin-

dan inga edilmig olanid

r.

Amerika Birlegik devletlerindeki ilk kpr 1697 yllinda

Philadelphia'da
inga edi1mig olup halen Route 13 olarak kullanilmakta ve zerinde modern trafik ara\arl ig[emektedir.
1750-91 yillari arasinda yagamig Abraham
Darby tarafindan 1779 yllinda Shropshire, Coalbrookdale'deki
Severn nehri zerinde inga edilmigtir. Kpr 1934 yilina dek

ilk demir kpr,

kullanilmig ancak bu tarihten itibaren aralara kapatilmigtir.

yillan arasmda-yagamig Francois Coignet tarafindan 1865 yllinda Fransa'daki Vanne nehri
zerinde inga edi1migtir

ilk beton kpr

1842-1921

1874 yllinda yapimi tamamlanan St Louis Kprs olup, Misissippi nehri zerinde in a edilmistir. ok
zel bir elikten yapilmig olan ilk kprdr.

ilk elik kpr

kpr yaya ve tagitlari tagimak zere Menai Strait

ile Kuzey Gallere ait Anglesey adasi arasinda Thomas Telford
(1757-1834) tarafindan 1819 ile 1826 yallart arasinda inga
edilmigtir. Demirden yaptigi levhalari elik halatlarla birbirine

ilkasma

47

baglayan mucit, sonra da bun1ari iki uca diktigi demir kirigiere

baglayarak bir asma kpr olugturmugtur. Kprnn uzunlugu
176 metre olup Anglesey adalarina baglanan tek yol vazifesi
grmektedir.

ilk elik telden yapilmig asma kpr, 1786-1875 yillari

arasinda yagamig mhendis Marc Seguin tarafindan 1825 ylimda Fransa'da inga edilmig olup, bulugen sahibi uan balon1arin
mucidi olan Montgolfier kardeplerden Joseph Montgolfier'nin
yegenidir. Seguin'in kprs Rhone nebri zerinden Tournon'a
baglanmaktadir.
Amerika Birlegik Devletleri'ndeki ilk elik telden yapilmig
korkuluksuz asma kpr, 1810-62 yillan arasinda yagamig olup
Amerikali Brunel olarak bilinen Charles Ellet Junior tarafindan
1849 yilinda Ohio'da inga edilmigtir. Ancak iki yani korkuluksuz
olan ve sadece 7 metre genigliginde olan kprnn zerinde at
binme gibi olduka tehlikeli halka aik gsteriler sergilemesinden sonra, Niyagara Selalesizerinde inga edecegi ikinci kpr
projesi engellenmigtir. Kpr 1854 yllinda giddetli bir firtinada
ciddi gekilde hasar grmg, ancak 1860 yi1mda tekrar ailmig
ve Amerikan Sivil Savagi strasinda nemli rol oynamistir.

Thames nehri zerindeki Kprler

ilk kpr M.. 1750'li yillarin baglarmda GIdukagenig miktarlarda kaya megesi de denilen meye ktkleri tagimaciligi yapilan
nehrin zerindeki Vauxhall'de M 1500 yllinda inga edilmig
olup, 1999 yllinda yapilan kazilarda ortaya ikrnistir.
Thames nehri zerinde

Londra'da Romalilar tarafmdan yapilan ilk kpr, M.S. 50 yilinda kale olarak inga edilmig olup,
halen Londra Bankalar Blgesi ya da 5uare Mile olarak bilinen

blgede bulunmaktadir.
48

Londra'da nebrin zerindeki ilk briket kpr M.S. 1176 yilinda Peter de Colechurch tarafmdan inga edilmig olup, daha
sonra altina ilave edilen dkkan ve evlerle bir kompleks ha-

line dngtrlen ingaati 1209 yllinda tamamlanmigtir. Kpr yaklagik 600 yildan fazla ayakta kalmig ve Londra gebri ile
Southwark'l birbirine baglayan bugnk Londra Kprsnn
yerinde inga edilrriigtir.
Duvarlar

ilk gehir duvarlari M.. 8000 ylli civarinda Jericho(Eriha) gehri

inga edilirken yapilmigttr. Eriba, deniz seviyesinden 250 metre
yksekliginde duvarlarla evrilmig, ancak hepsi yangin, sel ve
deprem]erle yikilmig, sonra yeniden inga.edi1migtir. M.. 1400

yilinda Musa peygamber kutsai kitapta yazdigi zere israilogullarmi vaat edilen topraklardaki Eriha gehrine gtrmek zere
nne katmig ve onun nclgnde uzun bir yolculuga ikmiglardir. Efsaneye gre elindeki flt kuvvetle flemig ve gehrin
duvarlan yikilmigttr.

in Seddi, M.. 221 yllinda hkm srmg Qin Hanedani

ile M.S. 1644 yilinda hkm srmg Min'g Hanedani arasinda
bir tarihte inga edi1mig o]up yaklagik 6000 kilometreden fazia
uzunlukta dnyada insanoglunun yaptigi en byk sanat hari-

kasidir.
Gkdelenler
sigorta girketine ait olup 1885 yllinda
Chicago'da vali William Le Baron Jenney tarafindan inga edilmigtir. ilk elik kirigin kullanildig: yapi, bylece 1880'll yillarda

ilkgkdelen on kath bir ev

ilk kez gkde[en kelimesinin gndeme gelmesine

neden olmugtur, bundan esinlenerek sonra yirmi kathlan yapikirk katli olanlalan gkdelenlerin bilindigi zere gnmzde

Amerika'da

rina rastlanmaktadir.

Bu derece yksek ve ok kath binalarin

49

yapiminin sz konusu olmasiyla ayni paralelde yapilarda byk bir teknolojik geligme yaganmig ve 1813-98 yillari arasinda
yagamig Sir Henry Bessemer'in eriti1mig madenden elde edip
bu tarihten itibaren Amerika'daki ingaatlarin yani sira yoloularm
yukan katlara rahata ve gvenle ekilmesi iin yapilan asans0r
yapiminda da kullanilan elik halat gndeme gelmigtir.

lkyolcu

asansr 1811-61 yillari arasinda Elisha Otis tarafindan icat edilmig olup, ilk kez New York'taki P. T. Barnum'un
Kristal Sarayinda kullanilmigtir. Yolculari tagimak iin yaptigi

asansrn halatlarmin ne kadar g] oldugu konusunda bir

gsteri yapan mucit, ayni mekanik dzenegi 1857 yllinda E. V.
Haugwout and Company adli ok katil bir aligverig merkezine
de inga etmigtir. Otis'in bu icadi daha sonra Werner von SiealtLna
bir elektrik motoru takilarak
mens tarafmdan asansrn
ilk tanitimini 1880 ylhnda
kegfinin
Siemens
geligtirilmigve
bu
Manheim Fuarinda sergilemistir. Aslinda ilk yolcu taglyan elektrikli asansrn, bu icattan yedi yll nce Baltimore, Maryland'ta
kul]anildigi, ilk asansrn ise M.. nc yzyilda hayvan
gc kullanilarak yolcularin halatlaria yukan ekilerek olugturuldugu ve 1743 yllina kadar kullanildigi ortaya ikmigtir.
Fransa krali XV'inci Louis'riin kendisi, ailesi ve zel misafirleriiin kullandigi "Uan Sandalye" olarak adlandirilan asansr,
kurulan bir makara dzenegi sayesinde sadece tek kipilik olarak zeminden birinci kata kadar abymig ve sarayin digma inga
edilmigtir. Kralin sarayin balkonundan bindigi asansr, damdaki
bacanin iine giren bir kigi taraftndan yukari ekilmekte ya da
apaglya indirilmekteymig.

Merdivenler

ilk merdivenlerin tam olarak ne_zaman yapildigi bilinmemekle

birlikte M.. 1500 yili civarmda Konossos ve Phaistos'taki Cretan Sarayinda inga edildigi ileri srlmekte ve bundan yaklagtk
50

3000 yll nce

in'deTai Shan yolu

zerinde granitten yapilmig

6000 basamak inga edildigi bilinmektedir.

ilk yryen merdiven

Jesse W. Reno tarafindan

1861-1947 yillari arasmda yagamig

1891 yilinda icat edilmigtir. Gnmzde modern asansr olarak kullanilan yryen merdiven1erin bu ilk rnegi, insan gcyle yrtlmekte olup tirabzaniarin
arasmdan geirilen bir kayigla 25 derecelik bir egimle hareket
ettirilmektedir. ilk kez New York Coney Adasinda grlen bu ilk

yryen merdiven 1896 yllma dek kullanilmigtir.

ilkelektrikli yryen

merdiven

1899 yllinda Otis Company

tarafindan inga edilmig olup zamania ilk bulugu olan asansrn
yani sira yryen merdivende de bir dnya markasi haline gelmistir. ilk halkin kullandigt elektrik1i yryen merdiven 1900

yilmda Paris Fuarinda sergilenmigtir.

51

HABERLESME ve ILETM
Kigiden Kigiye Haberlegme,
Toplumsal Haberlegme

ilk haberlegme sistemi

ilk agda,

bir kipiyezel mesaj

gn-

deri1mekistendiginde ya da halka yaplian gene] duyurularda tay

tabletier kullanilarak gerekleptirilmigtir. Takip eden yzyillarda
yeni lkelerin fethedilmesiyle giderek geligmig ve servet denilecek miktarlarda yatirim yapilan bagli bagina bir teknoloji ve dev
bir sektr haline gelmigtir.

KigiDEN KiYE HABERLESME

Yazi

ilk yazi teknolojisi, tam olarak tarihi bilinmemekle birlikte, kayalarin zeri sert ve sivri bir cisimle kazinarak yapilmig gekil ve
sembollerden anla ildigi zere, haberlegme ynnde ilk girigimin
2 2dit.
tag devri insani tarafindan gerklegtirildigiortaya L

ilk yazi dili Mezopotamya'nin gneyinde yerlegmig Smerler tarafmdan gnmzden yaklagik 5000 yli nce
olan ivi yazisiyla gerekleptirilmistir.

kegfedilmig

ilk hiyeroglif yazisi, hanedanhklar ncesi dnem olarak adlandirilan M..3200-2950 yillari arasinda Misir'da kegfedilmig
53

ilkin mezar taglari Uzerinde uygulandigi bilinmektedir.

1867-1935 ylilari arasinda yagamig James Quibellve 1869T949 ylllart arasinda yagamig Fredrick Green adh iki ingilizarkeologun 1894 yllinda Yukari Misir Nekhen'de yaptigi kazilar

olup,

sonucu zeri hiyeroglifle yazilmig bir tur tag tablet olan Narmer
Paletler ortaya ikarilmistir. Bu dogrultuda ylliardan beri onlarin
kegfettigi Narmer Palet, hiyeroglif yaztlarmin ilk rnekleri olarak bilinmektedir, ancak bazi arkeologlar hiyeroglifeait ilk sembollerin, tarih ncesi devirde Nil nehrinin bati kiyisi boyunca
yerlegmig Gerzea halki tarafmdan kullnildigini ve ilkin M..
4000 yilmda Ger.zea mlekleri zerinde grldgn ileri srmektedirler. M.S. 1799 ylhna kadar hiyeroglif yazilarinin tercme edilmesinin mmkn olmadigi ileri sr[mesine ragmen,
general Napolyon'un askerleri Rosetta gehri yakinlarinda kamp
kurduklarinda slyah bazalt tagindan bir tablet ele geirmigler ve
1790-1832 yillari arasmda yagamig FranSLZ jan.Francois Champollion adli bilim adami bu tagi inlediginde, zerinde hiyeroglif
ve Misir halkinm gnfk konugma sirasinda kullandige demotik

diline ait sembollerin aynisinin Yunanca olarak yazilmig oldugunukeyfetmigtir. Bu nedenleYunanca hiyeroglifierinilk tercme edildigi dil olarak kabul edilmektedir.
lik alfabe M.. 1500 yill civarmda bugnk Suriye'de
Ugarit'te kullanilmig oldugu ve 1929 yllmda Ras Shamra'da yapilan kazilar sonucu Ugarit alfabesinin ilk alfabe oldugu ortaya
ikmigtir.

ilkinyazisi M..1500 yllinda kegfedilmigolup, kaplumbahayvan kemiklerinin zerinde grlmgtr.O gnden

bugne ok degismigolmasina ragmen, inyazisinda haleri ilk zamanlardaki gibibazi resimler ve sembo]Ier kullanilmaktadir.

gaderisi ve

54

Kalemler

ilkyazi kalemi M..1000 ylh civannda geligtirilmigolup bugn

tarafindan kullanilan all ve saz kamigtir. M..300
hl inliler
yllmda Misirlilar mrekkep olarak koyu bir boyanm iine kalin
saz kamiglari batirip bugn kullandigimiz mrekkepli kal mi
olugturmuglardir. ilk bronzdan yapilmig kalem ise Pompei'ye
bulunmugtur.
ilk hayvan tynden yazi kalemi, 560-636 yllanaraSinda
yagamig Seville'li St. Isodore tarafindan yedinci yzyilda kullanilmig oldugu ileri surlmesine ragmen, byk olasilikla daha
nceki yzyillarda da kullanilmig oldugu tahmin edi]mektedir.

ilk kalem
tarafindan

ucu 1828 yilinda Birmingham'da

John Mitchell

retilmigtir.

ilk dolma kalem

1702 yilinda Paris'li Msy Bion tarafin-

dan retilmistir.
ilk dolma kalem patenti, mucidi kendisi olmasa da 18371901 yillari arasmda yagamig Amerikali Lewis E. Waterman tarafindan 1884 yllinda elde edilmigtir. Daha sonra hava basin-

clyla gigiritmig ilk lastigin mucidi olup 1822-73 yillari arasinda

yagamig Robert Thomson tarafindan 1849 yilinda ingilizpatenti
altinda ilk dolma kalem Uretilmigtir.

ilk tkenmez kalem 30

Ekim 1888 yllinda John J. Loud tarafindan kegfedilmesine ragmen, sadece derilerin zerini igaretlemek iin kullanilan sabit bir boya oldugu ileri srlerek, bulugu
55

kmsenip istismar edilmis ve bagarisiz olarak nitelendirilmigtir. Loud daha sonra icadinin zellikle hakir grlp, patentinin
elinden alindigi konusunda haklarini ele geirmek iin dava
amigtfr.

ilk bagarili tkenmez kalem

retimi

1899-1985
yillan
arasmda yagamig Macar Lazlo Biro tarafmdan 1930 yllinda
otomatik
gerek1egtirilmigtir. Ayni zamanda otomobillerdeki
vitesin de mucidi olan kagif (ulagimblmnde greceksiniz)
bu buluguyla, kendi adi olan Biro'nurt tkenmez kalemde ilk
marka haline gelmesini saglamigtir. ikinciolarak Baron Marcel

Biche, 1950 yllinda bir bagka tip tkenmez kalem retip ona
Bic admi vermigtir.

ilk yumugak uIu dolma kalem

materyallerden

T960 yllmda su sizdirmayan

yapilmigtir.

Mrekkep
tarafindan kegilk mrekkep M.. 3000 ylli civarinda inli1er
fedilmig olup, am ttss, gazyagi ve hayvan derilerinden elde
edilen jelatinin karistinlmasiyla elde edilmig olup, firayla uygulanmigtfr.
Kurgunkalemler
Gnmzde kullandigsmiz kurgunkalem ancak .1564 yilinda
Borrowdale, Cumberland'ta saf grafitin icadindan sonra mmkn olmuy ve ilkin 1565 ylimda hem isvirelihem de bir Alman olan Conrad Gesner tarafindan retilmigtir. ilk zamanlarda bir ubuk geklinde kullanilmig, ancakl 662 yllinda Almanya
Nuremberg'te uzun tahta ubuklar iine yerlestirilerek, ilkin bugn kullandigimiz kurgunkalem ortaya ikmigtir. Amerika'da ise
ilkin kurgunkalem 1812 yllinda Concord Massachuset'li William Monroe tarafindan retilmigtir. Ancak asirnda kurgunkalem
ilk zamanlarda yazi yazmaktan ziyade kagit ve pargmenler
56

EL

zerine izgi ekmekte kullanilmistir.

ilk silgi

1770 yilinda

ingilizEdward

Naime tarafindan

icat

edilmigtir.

ilk kalemtirag1847

yllInda

Fransiz Therry

des Estwaux tara-

findan icat edi1migtir.

Kat ve Parfmen
Papirus,

eski

MisirlilarlO

RU

andl

ilk yazi malzemesi

kagit

olup, M..2400 yllmdan itibaren kullanilmigtir. Ancak kagit yerine gemesine ragmen, bilinen anlamda kagit degildir. nk
her ikisi de farklL maddelerden retilmigtir. Latince adi Cyperus

Papyrus olan Papirus bitki saplarindan kesilerek yapilmi, kagit

ardindan ekten
ise egitli bitkilerin lif1erinin iyice islatilmasinin
geirilip iyice szlmesi ve hamur geklinde yogrularak zerinden
silindir geirilip dzlegtirilmesiyleelde edilmektedir.
Pargmen, bugnk Trktye sinirlan iinde bulunan antik
Yunan sehriBergama'dan admi almakta olup, M.. ikinci yzyllda icat edildigi tahmin edilmektedir. M.. 197-159 yillari
arasinda.inek derisinden yapilarak retilmigtir.
yi]Inda

Ts'ai Lun tarafindan in'deke

fedilmistir. M.S. 750 yllindan itibaren Semerkant'ta ve M.S. 794
yilindan itibaren ise Bagdat'ta kullanilmaya ba1anarak tm

ilk kagit M.S.

105

dnyaya yayilmltlf.
makinesi 1798 yilinda Fransiz Nicholas Louis Robert tarafindan retilmigtir.

ilk kagit

Yazi Sistemleri
olusturan tm \ke1erde soldan saga ve yukaridan apaglya yazi sistemi kullanilmig
tekildeokunmustur. Ancak bu tarihten nce sagdan sola
ve

M.. 600 ylli civarinda Akdeniz kultrn

ayni

ve apagidan yukariya, yani sira

"boustroph

57

edonic" denilen bir

satirin sagdan sola, digerinin ise soldan saga yazildigi karigik bir
yazi tipi kullanildigt bilinmektedir.

Steno

ilk steno M.. drdnc ylldan itibaren eski

Yunanlilar taraKelimelerin
findan kegfedilmigtir.
tam yazilmaylp sadece kisaca

sembollerie gsterildigibu yazi sistemi, daha sonra dar ve sik yazilmig kelimeierleolusturulan degigik bir yazi sistemine de referans olmuytur. ilkinM..63 yllindaRoma senatosunun en g\
adamlanndan biri olan Cicero'nun sekreferi Gro'nun, patronunun
olduka uzun nutuklarini kayda geerken, kendisine kolayhkok
masiinharflerianlayabilecegi trde semboilerle gstermesiyle
keyfettigi ve Latince adlyla Notae Tironianae olarak anilan steno
yazi sistemi, sonra ortaag dneminde tm Avrupa'da benimsenmig gnmzde de halen kullanilmaktadir.

ilk modern steno

1813-97 yillari arasinda yagamig Sir lsaac Pitman taraffndan 1837 yllinda retilmig olup bylece keridi
adlyla anilan Pitman Steno sisteminin kurucusu olmugtur. Dikte
makineleri
kullanilmadan nce kegfettigi bu sistemle, kelimeler
agizdan iktigi anda ayni hizia yaziya dklmektedir.Bu konuda
hiz rekoru T922 yllinda Nathan Behrin'e ait olup dakikada 350

kelime yazan Behrin, daha nce ayni sayida iki dakikada yazilan
rekoru geride birakmigolup halen bu rekoru elinde tutmaktadir:
Bastm

ilk basim iglemi M.S. ikinci yzyilda inlilertarafindan gereklegtirilmigtir. ilkinkullanrlan dilde yazilmig bir yazinin aynismin
ikinci kopyasinin ikarilmasi amaciyla gereklegtirilen basit basim iglemi daha sonra kalici ve ok kullanilan bir yntem haline

dngmgtr.Ilkseri basim iglemi ise M.S 11

-1408

arasinda

inlikimyager

yllarl

Pi Sheng tarafindan gereklegtirilmig

olup ayni yazmin birok kopyasinm

58

basiminin yant sira farkli

dille yazilmig mektuplar zerinde de denenmig ancak dillerin

karmagikligi nedeniyle bu bulug daha ilerilere taginamamigtir.

ilk modern basim iglemi gnmzde halen kullan:Imakta

olup, ilkin M.S 1400-68 yillari arasinda Alman Johannes Gensf1eisch Gutenberg tarafindan keyfedilmittir.

ilk basilan ingilizcekitap

Recuyell of the Histories of Troye

olup, Truva savagi si.rasinda yaganan olaylarin anlatildigi kitabm
M.S. 1422-91 ylliari arasinda yagamig William Caxton tarafmdan Be1ika'nin Bruges gehrinde 1474-75 yillari arasind basil-

digi ileri srlmektedir.

ingiltere'debasilan ilk kitap ise Dictes or Sayengis of Philosophres adli Felsefe doktrinleri zerine bir kitap olup, 1476
yllmda Westminster Londra'da yine William Caxton tarafmdan

basilmigtir.
Posta ile Haberlegme
postasi olarak bilinen ve kup kanadina not ilistirilerek
gereklegtiri1en ilk posta ile haberlegme yntemi M..776 yiImda Smerertarafmdan kegfedilmigtir.
Gvercin

59

ilk saray postasi

1491-1547 yillari arasinda yagamig ingiltere kral: Vill'inci Henry dneminde kralin kendisine posta
gefi olarak atadigi Sir Brian Tuke tarafmdan 1516 yllinda kegfedilmistir. Ancak teoride herkes iin geerli sistem daha ziyade
kralm zel mektuplarmi ulagtirmayi ama\amigtir. Daha sonra
yr]Inda

halen kullanmakta oldugumuz posta sistemi yay26 Eyll T839 tarihinde ise tamamen saraya ait zel
bir posta sisterni kurularak saray arabalarlyla posta ulagtml gerek1egtirilmigtir.]ngiltere'de lkedeki tm adres]erin posta sistemine kaydi ise ancak 1974 yllmda tarnmlanabilmigtir.
1635

gLnlagmig,

ilk gvenli posta sistemi M.. 2000 ylli civarinda eski

Misir'da zel bir at ve biniclylegereklestirilmigtir.Bu dogrultuda M.. altinci yzyllda Pers krali Byk Cyrus bu gekilde belli
saylda seilmig hizli at ve srclerie kendisine ilk kez zel bir
posta ulagtirma ekibi kurmuytur.
ilkatlar

vasitaslyla haberlegme 3 Nisan 1860 tarihinde Misile

souri
Sacremento, Kaliforniya arasmda gereklegmigolup,
1861 yllinda etkinligini kaybetmigtir. nkayni yllin Ekim
ayinda daha nce kegfedilmig olan telgraf sistemi iyice oturmug

hizli haberlegmede tercih nedeni olmugtur. Ancak yine de

at1a haberlegme dnemi hem seri hem de romantik olmasi aismdan uzun sre Amerika'da kullarnimaya devam etmigtir.
ve

Hava Yoluyla Haberlegme

ilk hava yoluyla haberlegme 1911 yllinda ingiltere'ninHendon

gehrinden Windsor gehrine havadan gereklestirilmigtir.
ilk lkeler arasi haberlegme

T919 yllmda Londra ile Paris

arasinda gereklestirilmistir.

ilk okyanus

agiri haberlegme tarihte ilk kez Atlantik okyatek

bagina geen Charles Lindbergh'in bu bagarisindan
nusunu
alti hafta sonra gerekleptirilmigtir. 29 Haziran 1927 tarihinde
ilk pilotlar olan Richard E. Byrd, Bert Acosta, Bernt Balchen
60

dosyasinL
New
ve George Noville, Bagkan Rooselvelt'in zel
uakl
Fokker
yola
C-2 tipi
York'tan Fransa'ya gtrmek zere
zerindeki
rota
yznden
sis
ancak
Paris'in
yogun
ikmiglar,
degigtiripdenizin zerinde 275 metre alalarak Ver-sur-Mer sa-

hiline inmislerdir. Bu nedenle posta biraz gecikmig ama yine de

yerine ulagmigtir.

Semafor
Bayrak ya da megale gibi

belli bir materyali sallayarak yapilan

haberlegme sistemi semafor, ilk kez 1763-1805 yillari arasinda

yagamigFransiz Claude Chappe tarafindan 1794 yllinda gerekleptirilmigtir. Bu sayede kara ya da deniz zerinde hizli haberlegmeyi saglayan sistem, ancak belli bir mesafeyi ierebilmektedir. rnegin8 ile 16 kilometrelik ya da 5-10 millik bir mesafeyi
kapsayan sistem daha sonra geligtirilerek radyonun keyfinden
nce gemiden gemiye haberlegmeye referans almustur.
Telgraf ve Telgraf Makinesi

ilk elektromanyetik

telgraf 1820-75 yillari arasinda yagamig Sir

Charles Wheatstone ve 1806-79 yillari arasinda yagamig William Cooke adli iki ingilizpsikiyatr tarafmdan icat edilmigtir.
Mors Alfabesi ile haberlegme 1791-1872 yillari arasinda
yagamig Samue] Finley Breese Morse tarafindan 1838 yllinda
icat edilmigtir. Bu dogrukuda 6 Ocak 1838 tarihinde Morse, bulundugu odaya dgedigi kablolar sayesinde ilk zel telgraf mesajini 5 kilometre tedeki diger kipiyegndermeyi bagarmigtir.
Mesaji "Sabirla bekleyen istedigini alir" geklindedir.
Ulus1ararasi Morse Alfabesinin ilk gekli 1851 yllinda geligtirilerek yaygin olarak kullanilmigttr.

61

lk telgraf hatti

1843 yllinda Washington DC ile Baltimore

arasinda kurulmug olup 64 kilometrelik bir mesafeyi iermektedir. Samuel Morse 24 Mayis 1844'te bu hat zerinden ilk mesajmt gndermig ve mesajinda "Tanrtm, aliglyor mu?" demigtir.

lik telgraf 8 Nisan 1851 yilinda bir grup is adaminan New

York and Misissippi Valley Printing Telgraph Company adinda
kurdugu bir haberlegme girketinden gnderilmistir. ilkinige 880
kilometrelik bir mesafe zerinde kablo dgemekje baglamiglar,
daha sonra Royal E. House tarafindan igat edilen ve zerinde
harf ve sayllar yerine noktalama igaretleriyle mors alfabesinin
kodlari bulunan telgraf makinesini kullanarak ilk telgraf gnderim iglemini gerekleptirmiglerdir.Daha sonra girketin adi Western Union olarak degismigtir.
ilk denizin altmdan geen telgraf kablosu Fransa ile ingiltere
grasinda 1850 yllinda gerekleptirilmigtir.Ancak
gn sonra Frantekneleri
tarafindan
kopanlm]gtir ve yerine daha saglam
siz baliki
bir kablo konana dek ertesi ylla kadar degigtirilememigtir.
Su ilk
denemede Portsmouth Limaninda sarkitilan _kablo, 1,6 kilometre
uzunlugunda olup HMS Blake ve HMS Pique adli ikitatbikat gemisi arasindaki haberlegmeyi saglamak amaciyla dgenmigtir.

ilk okyanus altmdan geen telgraf kablosu i858 yilinda

T819-92 yillan arasinda yagamig Massachuset dogumlu Cyrus Field tarafindan Newfoundland ile irlandaarasinda gerekleptirilmig ancak sadece bir ay srmgtr. Ingilterekraliesi Victoria, T6
Agustos 1858'deki ailig ve kutlamatreni iin bagkanBuchanan'a

bir telgraf gndererek Amerikali mucidi tebrik etmigtir.

Teleks
Telefon kablolariyla baglanti kurularak yapilan teleksle haberlegme sistemi bir tr mekanik daktio aleti sayesinde ve iki operatr arasinda ayni anda gereklegmektedir. Bu sayede tek bir
62

telefon baglantisiyla, yaklagik yirmi bey mesaj ayni sre iinde

gnderilebilmektedir. Aninda haber almak a]sindan hem en
seri hen, de faks, telefon ve e-posta iinde en ucuz olmasi aisindan gnmzde tercih edilen en revata.haberlegme aletidir.
1920 yilinda tamamlanan uluslararasi teleks agi 1980 yllinda
icat edilen fakstan ok daha pratik ve ucuz olmasi nedeniyle
b2ZLnda
3.000.000'dan fazla
agiri talep grdg bugn dnya
teleks gebekesinin mevcut olugundan anlagr1maktadir.

ilk teleksle yatirim araIari bilgilendirme geridi 1870 yillnda keyfedilmig olup, borsa ve bankalarla yapilan haberlegmeler
dogrultusunda teleks makinesinin zerine srekli yazan gerit sayesinde hisse senetlerindeki inig ikiglar ve diger mali yatirimlar
konusunda bilgi verilmigtir. Gnmzde daha da gelittirilerek
kullanilan gerit, bu sistemden referans alarak kurulmuytur.
Faks

ilkfaks cihazi

1811-77 ylllari arasinda yagamig olup aslinda 1843

ylli olarak bilinmesine ragmen ok daha nce kegfettigi ileri sr-

len iskofilozof ve saat yapimcisi Alexander Ban'inbu1ugudur.

Bain tipki saat kadraninda oldugu gibi hareket eden cisimlerin LSI
gibi benzer bir dig etkenden etkilenmeksizin degigim gsterdigi
ve grntlenebildigi bilgisinden yola lkarak faksi kegfetmigve
bu sayede kagit zerindeki gekil ve mesajlari telefon hatti zerinden diger kipiyegrntl olarak gndermeyibagarmigtir.Onun
bu bulugugrntl mesaj teknigine de referans olmugtur.

ilk ticari faks

makinesi 1861 yllinda Pantelegraf adi altmda Giovanni Casselli tarafindan satia sunulmuy olup telefonun
henz daha yaygin gekilde kullanilmadigi ve grgmelerin sira
beklemek kaydiyla genel telefonlardan yapildigi dnemde olduka fazla sayida satmigtir. ilkin 1863 yilinda ehirier arasi
bazda Paris ile Marsiyaarasinda kullanilan cihaz, daha ilk yilinda 5000'den fazla faks abonesinin olugmasini saglamigtir.
63

E-posta
1941 ylli dogumlu Ray Tomlinson taraftndan ilkin
1971 yllmda ARPAnet adresiyle kullanilmig Onternetblmngibi semde greceksiniz) ve i]k e-posta mesajini
adly1a
adresi
Tomlinson,
olusturmugtur.
kullanicmm
bollerden

ilk e-mail

"qwertyuiop"

arasina sembol olarak ise @ igaretini koymug, bylece herkesin

kendisine ait bir adres olugturabilecegini ifade etmigtir. Kendisine hi kimse tarafindan talep edilmedigi halde neden byle

gereksiz ve pahali bir haberlegme sisfemine ihtlya duydugu

soruldugunda "Bana kipiye zel en temiz haberlegme yntemi
olarak grnd" cevabint vermigtir.
Telefon
Telefon 1847-1922 yillari arasinda yagamlg |Skoyali Alexander
Graham Bell.tarafindan 1876 ylllnda Amerika Birlegik Devlet-

leri, Boston'a gmen olarak gittiktenbir yll sonra 29 yagindayken keyfedilmig, bylece zak mesafeler arasi ilk sesli ve aninda
haberlegmenin mucidi olmugtur. 1835-1901 yillari arasmda yagamig olan Elisha Gray, 1876 yilmda aslmda telefonu kendisinin
ok nce buldugunu iddia etmig, ama Bell, birka saat iinde
patentinin kendisinden almdigmi fleri srerek onun bu savini
rtmgtr. Sarayda yapilan durugmalar Bell'in lehine sonulanmig ama yllmayan Gray T874 yilmda ilk prototip telefonu
kendisinin rettigini iddia etmeyi srdrmesine ragmen bulugu
gzardi edilmigtir.

ilk mikrofon telefon

bir parasindan retilerek

1851-1929 yillari arasmda yagamig Emile Berliner tarafindan
1876 yllmda Bell ile birlikte aligirken kegfedilmigtir.
alicisinm

64

Cep telefonu
ilk cep telefonu olarak kullanilan alet telsiz cihazi olup ilkin
yillarda Chicago polisi tarafindan gangsterleri takip
etmek lin kullanilmigtir. Bunun en gzel rnegi 1903-57 ylllart arasinda yagamig Amerika'nm en azili gangsteri olan Eliot
Ness'in yagaminm konu edildigi The Untouchables (Dokunumazlar) filminde grlmektedir.
ilk cep telefonu Dr. Martin Cooper tarafindan kegfedilmig
olup Motorola oldugu bilinmektedir.1973 yllinda tanatimi sirasinda yapilan ilk deneme konugmasi Cooper ile onan rakibi olan
telefon idaresi aragtirma gefi Joel Engel arasinda gereklegmigtir.
Aslinda ilk cep telefonunun icadindan yillar nce 1930'lu yillarda Hollywood'un taninmig ve gzel artistlerinden biri olan Hedy
Lamarr kisa devre sistemiyle kipisel bir telefon icat etmig ve devre
anahtarint srekli evirerek farkli kanallar arasinda dolagirkenkargi
taraftaki alici ile arasinda baglante kurdugunu fark etmigtir.Ancak
mr yetmedigi iin yillar nce buldugubu icadi iin haklanniko1930'lu

dnyanin en zengin kadinlarindanbiri olma mutluluguna erigememigtir. 1977 yllinda Bel] Laboratuvarlan prototip
olarak rettigi cep telefonlarlyla ilkin b pahall konugma cihazina
ruyamamig ve

sahip olma gansina erigen 2000 sekin mgteriye kavugmug,ardindan 1979 yilinda Japonlarinok egitli tipte rettigi cep telefonlari
giderek toplum iinde yaygmlagarak, vazgeilmez bir haberlegme

cihazi haline dngmtr.

TOPLUMSAL HABERLESME
Gazete
llk toplumsal haberlegme kurumu Latince Acta Diurna (Daily
Acts-Gnlk Faallyetler) adi altinda M.. 59 yllinda Roma imparatoru julius Ceasar tarafindan kurulmuttur. Kuru]ug dog
65

gnleri, evlilikler, boganmalar ve lm olaylarindan olugan

gnlk haberleri topluma genel bir blten halinde duyurmaktadir. Bu gelenek 300 yil boyunca srmgtr. M.. 131 yllrnda
bu olaylara egitli durugmalar ve kanunlarin yrtlmesi gibi
konular da eklenmigtir.

ilk ingazetesi M.S. sekizinci yzyilda ikarrlmigttr.

ilk Anglo Sakson gazetesi Chrorricle M.S. 849-99 ylliari
yagamig kral Byk Alfred'in (Alfred the Great) talebi zerine M.S. 890 yllinda yayinlanm olup, ieriginde yillar
boyunca yaganmig toplumsal olaylar yer almaktadir. Chronicle
M.S l'inci yzyrldan baglayip on ikinci yzyilin ortalarina kadar din ve ahlak konulan baz ahnarak Peterborough Manastiri
ynetiminde yayina devam etmigtir.
arasmda

ilk italyan gazetesi

Nottizie

Scrittie

ilkin 1556 yilmda

Venedik'te yayinlanmig olup sadece gehirdeki haberleri bildirmektedir. Sonradan ikarti1an Gazetta ise lke apinda haberle-

daha genel anlamda bir gazetedir.

ilk Franstz gazetesi Gazette, ilkin 1731 ylimda yayinlan-

ri veren
migtir.

ilk dergi halen yayinlanmakta olup dnyanin her yerinde

bulunabilen London Gazette olup ilkin 1665 yllinda Oxford'ta
ikarilmtytir.. ilk yayinlanry amaci saraydan haberleri vermek
oldugu iin saray gazetesi olarak anilmakta, o gn bu gndr
genel haberleri iermemektedir.

IlkAmerikan gazeteleri Public Occurrences ve Both Forreand

Domestick olup 1691 yllinda Boston'da yayinlanmigttr.
ign
Ancak Smrge Hkmetleri tarafindan agiri tepki almasi nedeniyle sadece tek baski ikarilabilmigtir. 1719 yilmda Benjamin
Franklin'in erkek kardegi James'inikardigi Boston News Letter,
Amerika Birlepik Devietleri'nde
lanan ilk resmi gazetedir.

ikan ve dzen]i olarak yaym-

ilk gnlk ingiliz gazetesi Daily Courant

1702 yilindan

1735 yllma kadar yayinlanmigtir.

The Emes ilkin 1785 yllinda John Walter tarafindan yayinlanmigtir.

The Observer ilkin 1791 yllinda yaymlanmigtir.
Le Figaro ilkin 1826 yl

Inda

Paris'te yayinlanmigttr.

ilkin 13 Subat1888 tarihinde yayinlanmaya baglami ve bir Penny'ye satilmigttr. ilk gnlk ekonomik
haber gazetesi olup ondan nce her hafta ikartilan London Financial Guide gazetesinin devami niteligi tagimaktadir. ilk kez
apagidaki iq hayatindaki nemli haberler yaymlanmigtir:
The Financialtmes

Galler'deki Maden Ocaklarmda 2.500 ton altin bulundu.

Amerikan Machine SigeFabrikasmm cirosu 600.000 Sterline ykseldi

The Freshwater, Yarmouth and Newsport

Demiryolu

girketi

hisse senetlerinin halka satigi bagladi.

Swan United Aydmlatma Gere1eri

67

girketiYillik

Faallyet Ra-

porunda kara getigini bildirdi.

ilkresimli gazete

Daily Mirrorolup 1905 yilmda daha sonra

adi Northcliffe Lordu olarak anilacak olan Alfred Harmsworth
tarafindan ikartilmittir. Aslinda ilk resimli gazete 1853-1936
yillari arasinda yagamig tip konusunda yaptigi bagiglarla nl

Sir Henry Welicome'a ait olup 1884 yllinda bu bulugu ticari bir
marka olarak resmi gazeteye kaydedilmigtir.Ancak hibir rnegi mevcut olmadigi iin kagitlannin ebadi ve konularin ierigi

bilinmemektedir.

ilk resimli

gazetesi New York Daily News olup

1919 yilinda yayinlanmigtir. Daha ziyade cinsellik ve duygusal
yagam zerine konulari iermektedir.
ilk gnlk japon gazetesi Yokohama Mainichi olup 1870
Amerikan

yilinda yaym1anmlgtlf.

ilk matbaa harfleriyle basilan gazete

New York Herald Tribone 1886 yllinda yaymlanmigtir. O gne dek el yazrslyla yazilarak ogaltilan gazeteler T854-99 yillan arasinda yagamig Ottmar
Mergenthaler tarafmdan matbaa harfleriyle baskiya dngtrlNewcastle Chronicle matbaa harfleriyle
mgtr. Bu dogrutuda

basilan ilk ingilizgazetesi olup 1889 yllinda yayinlanmigtir.

ilk bilgisayar sistemiyle basilan gazete Today olup

1944

dogumlu Eddie Shah tarafmdan 1986 yrlmda yayinlanmigtir. Bu

baglamda ikarilan i1k renkli gazetedir. Daha nce 1970'll ve
80'li yillarda denenen ancak yeterince bagarill sonular elde
edilememig olan sistem, bu tarihten itibaren hizia geligerek benimsenmig, bu sayede gazeteciler hazirladiklarl haberleri dogrudan baski odasina gnderme gansina eristikleri gibi, editrler
de bilgisayarda hazirladiklari hikayeleri dogrudan basma imkani yakalamiglardir. Shah'm bu bulugu, o gne kadar kullanilan

diger baski yntemlerinin pabucunu dama atmig, bu yzden

yapilan agirl baskilar sonucu Today gazetesinin yayini 1995 yiImda durdurulmustur.
68

1907 yllinda San Francisyayinlanmi olup adi Mutt ile Jeff'tir.

ilk komik izgi karakter hikayeleri

co Chronicle gazetesinde
okbegenilen bu izgi karakterler dnya apmda bagari elde
ederek 1982 yi1ma dek araliksiz olarak yayinlanmaya devam
etmittir. 1863-1951 yillari arasinda yagam.igWilliam Randolph
Hearst'Ln
The Yellow Kid (San Benizli ocuk)adli komik izgi
karakteri ilk kez 1897 yilmda New York journal American gazetesinde yayinlanmistir. 1899 yilma kadar yayinlanmig olan
bu komik izgi karakterinin servenlerinin benzeri daha nce
1894 yllinda Truth Magazine adli dergide de yayinlanmittir, ancak The Yellow Kid'in yaraticisi olan sanati Richard Outcault,
bu karakterleri daireler iinde belirttigiszcklerie konusturmastyla o devirde byk bir buluga imza atmigtir.

The New Statesman, 1859-1947

yillari arasinda yagamig Sidney ve 1858-1943 ylllart arasinda
yagamig Beatrice Webb tarafindan ilk kez 1913 yllinda yayin-

ilk Avustralya gazetesi

lanm]gtir.
The NewYorker 1892-1951 yillan arasinda yagamig Harold
Ross tarafindan ilk kez 1925 Subatindayayinlanmigtir. Ross
lnceye dek gazetenin editrlk igini stlenerek toplam 1399

baskt gereklestirmigtir.
The Sun, News Chronicle'in devamt olarak ilkin 1963 yllinda yaymlanmigtir.

kez 1984 yllinda yayinlanmig

ulusal olaylari aktaran ilk ciddi siyasi gazetedir.
The Independent.ilk

ilk Sanat

gnlk

Haberleri Filmi

ieren film 1863-1957 yillari arasmda yagamig Fransiz Charles Path tarafindan gsterilmigtir. ilkin 1909
yllinda Fransa'daki mzik hollerde yaganan olaylart gsterdigi

ilk sanat haberleri

kisa metrajli filmden sonra bunu ingiltereve Amerika apinda

69

geligtirerek 1910 ylli.nda bu kez Amerika'daki mzik ve sinema sektrnde yaganan olaylarl film geklinde aktarmigtir. Path
News olarak kurdugu girket Associated British Path olarak halen varligini korumaktadir.
Radyo
likin 1791-1867 yillari arastnda
yagamig fizik bilimcisi Michael Faraday tarafindan keyfedilen radyo .dalgalari, teorik olarak
mmkn olan bir geyi kanitlamaya karar'veren mucidin elektrik

akimlyla olugturdugu manyetik ortam sayesinde 1864 yilinda bu

teorisinin dogrulanmaslyla ortaya ikmigtir. Asimda daha nce
1831-79 yillari arasinda yagamig olan James Clerk Maxwell,
matematikse1 olarak elektrik akiminin uzak mesafelere kadar
yayllmasi nedeniyle belli bir manyetik alan zerindeki dalgalar
halindeki sesleri ekerek yanstmanin mmkn oldugunu ileri
srmg, ancak tezi teoride kalmigtfr.
Radyo

dalgalan ilkin 1884 yllinda (1857-94)yrilari arasm-

da yagamig Alman fiziki Heinrich Hertz tarafmdan kegfedilmig

olup, Bonn niversitesinde
kisa mesafeler zerinde Maxwell'in
teorisinin gereklegebilecegini kanttiamistir.Bundan dolayi radyo dalgalarina kendi adt olan Hertz denilmigtir.
Radyonun

babasi olarak bilinen 1874-1937 yillari arasmda

yagamig Guglielmo Marconi, ilkin 1901 yllinda Atlantik okyanusu zerinden mors alfabesiyle gnderdigi sinyalleri test ederek bugn kullandigimiz radyonun mucidi olmugtur. Aslinda
kendisinden nce bu konuda 17 kayltli girigimci mevcut olup
bunlardan en nemlisi 1856-1943 yillari arasmda yagamig Sirp
asilli Nikola Tesla'dir. Marconi'nin teorisini 1893 yllinda denemig ancak aligmasmi bitirip kendisini kanitlayamamigtir. Marconi 1904 yllinda radyonun patentinin tamamen kendisine ait
oldugunun aiklanmasinin ardindan 1909 yllinda Nobel dlne layik grlmg, ancak 1943 yllinda Tesla'nin lmnden
70

birka ay sonra aslinda onu lik kez Tesla'nm buldugu ortaya

ikmigtir. Nikola Tesla 1856 yllinda Sirbistan'da dogmug olup
1891 yllinda Amerikan vatandagligina kabul edilmig, ardindan

Thomas Edison ve George Westinghouse.ile birlikte yillarca aligarak 700'den fazla giritime imza atmigtir.

ilksesli radyo yaymi 1906 ylli Noel gecesi Massachuset,

Brant

Rock'tan Atlantik okyanusu zerindeki bir gemiye gnderilen bir

Aslinda ondan Once 1866-1932 ylllamesajla gereklegtiriimigtir.
Fessender'in, bir istasyondan
n arasinda yagamit spiker Reginald
digerine seslenerek ilk sesli radyo yayininin 1900 yilinda Ptomak
nebri zerinde gereklestirildigiileri surlmektedir.
Radyodan ilk opera yaylm 1920 yllinda Marconi's Chelmsford Factory tarafindan 1861-1931 yillari arasinda yagamig
Avustralyali soprano Nellie Melba'nin seslendirdigi bir operanm yayinlanmasiyla gereklegtirilmigtir.
lk ticari radyo yaymi British Broadcasting Company Limited tarafindan 14 Kasim 1922 yllinda Londra'daki Marconi House'dan gereklestirilmigtir.1922 ylli sonunda iierinde
1889-1917 ylliari arasmda yagamig olup daha sonra Lord Reith olarak anilacak olan ve direktr olarak ige baglayan John
Reith'in
sonunda

de bulundugu drt kiglyle yayina baglamigtir. 1925 ylli

600'den fazia personele ulagmig, 1926 yllinda ise ticari olmaylp kraliyete bagll bir yayin kuruluguolarak adi British
Broadcasting Corporation (BBC)olarak degigmigtir.

BBC'nin ilk yaymi, 1865-1936 ylanafaSinda

yapamig
Kral
V'inci
Rudyard Kipling tarafindan yazilan Noel mesajinin
George'un sesinden verifmesiyle 1932 yllinda gereklestirilmigt
BBC'deki ilk bip sesleri Greenwich'e bagli olarak ilk kez
1924 yllinda yayinlanmig olup, her saat bagi duyurulmugtur.rnegin saat bey ise her biri onar saniyelik araliklarla yayinlanan
beg bip sesinin sonuncusu digerlerinden yarim sanlye daha uzun
tutulmugtur. Her birka yllda bir bu seslerde degigiklikyapilmig,
71

rnegin yedinci

bip sesine kadar aym seviyede tutulan sre, yediden sonra daha uzun araliklaria verilmeye baglanmigtir,
ilk kurulan resmi radyo istasyonu 1920 ylhnda Amerika
Birlegik Devietieri Pittsburg'ta kuruimug olup adi KDKA'dir.
Televizyon

ylilari arasmda yagamig Prusyall Paul Gottlieb Nipkow, ilkin 1884 yllinda degigken metal diskler kullanarak bir
elektrik kablosu yardimlyla resimleri' cam bir ekran zerine
gnderip grntlemeye allgmig, ancak bu teorisini gereklegT860-1940

tirmeleri iin patentini verdigi Berlin'deki Imperial Patent Office

onun bulugunu kanitlamayi ba aramamigttr.

ilk televizyon yaymt denemesi

1888-1946 ytllari arasinda

Baird'in
Logie
daha nce degigken mekanik diskyagamig John
ier yardimiyla 1924 yllinda denediginde baanli oldugu sistemi
1926 yllinda Londra Selfridges'te kanitlamastyla gereklegtirilmigtir. Baird'in bu bulugu yaklagik yll sonra ingiftere'de1929
yllinda BBC tarafindan benimsenmig, ancak Amerika'daki tm

elektronik sistemerin mucidi olarak bilinen 1906-1971 yll]an

arasinda yagamig Philo T. Farnsworth'un saltanatina 1937 ylimda son verebilmigtir.

ilk televizyon yayim Baird'in bulugu,olarak

1932 yllinda

BBC'de Alexandra Palace'tan

gereklegtiri1mistir.
ilk Londra digma yapilan televizyon yaymi BBCtarafmdan

1937 ylimda Kral Vl'inci George'un ta giyme trenini yayinjayarak gerekleptirilmigtir. Keza 1937 ve 1938 yillarinda Wimbledon tenis turnuvasi final malan yayinlanmigtir.

ilk renkli televizyon yaymil

7 Aralik 1953 tarihinde Radio

Corporation of America (RCA) tarafindan gerekiegtiriimistir.

ilk

renkli

televizyon programi Dragnet adir bir polislye

filmdir.
72

ilksahilden sahile televizyonyaymi 1 Ocak

1954'te Amerika
BirlegikDevlet]eri'nin Kaliforniya eyaletine bagh Pasadena'da her

yll dzenlenen gl gsterilerinin yayiniylagereklestiriimigtir.

ilk BBC renkli televizyon yayini 1 Temmuz

1967 tarihinde

Wimbledon tenis turnuvasindaki drt saat sren bir main yaymlanmasiyla gerekleptirilmitir. Bunu yine 1967 yllinda basta
Late Night Line-Up adli bir tr lyi geceler programi olmak zere ok sayida renkli deneme yayini takip etmigtir.
Mikrofon
yillari arasmda yagamig David Edward Hughes tarafindan 1878 yllinda icat edi1mittir ama
mikrofon szcgnn ilkin 1802-1875 yillari arasmda yagamig
Sir Charles Wheatstone tarafindan 1827 ytllnda telaffuz edilIlk versiyonunun ise telefonun mucidi
digi ileri srlmektedr.
olarak kabul edilen Aeander Graham Bell ile birlikte aligan
Emile Berliner tarafindan icat edildigi bilinmektedir.

ilk karbon

mikrofon

1831-1900

Video
AMPEX VRX-1000 olup, ilkin 1956 ilinda
Chicago'da National Association of Radio and Television Broa-

ilkvideo kayit cihazi

73

dcasting (U1usal Radyo Televizyon Yayin Birligi) tarafindan tanitimi yapilmigtir.

ilk evde kullamlan video kaset jVC olup, Japonlar tarafm-

dan retilmigtir.

nternet
ilkinternet adresi ARPAnet'tir.

Aillmi Advanced Research Projects Agency (Aragttrma Geligtirme Projeleri Kurulugu) olan ARPA,
ilkin kuzey Amerika'da Savunma Bakanligi, Haber Alma Daire-

si tarafindan kullanilmig ve bilgisayarlara baglanan tek bir hat

zerinden onlari diger departmanlarin da grmesi saglanmigtir.
ARPAnet, 1966 yllinda kegfedilmig ama ilkin 1969 yllinda aligmaya baglayarak 1990 ylhnda gebekesi tamamlanmigtir.

ilk web sayfasi isvire'deyerlegik uluslararasi bilimse arag-

tirmalar merkezi olan CERN'de gimdiferde Sir Tim Berners-Lee

olarak anilan Tim adinda bir gen tarafindan 1989 yilmda kuru1mustur. Lisan ve metin bazinda iki ayn formatta belirledigi adresleri HTML (Hyper Text Mark-up Language) ve HTTP
(Hyper Text Transfer Protocol) bilgisayarma komut vererek web
sayfasma ykledigi dosya, gruntu ve bilgilerin URL (Universal
Resource Locaters) uluslararasi iletigim kanah vasitastyla tm
Ve ayOI yDtm
dnyadaki kullanicilar tarafmdan okunmaSLDI
e
olugturdugu elektronik posta adresi zerinden kendislyle yazili
iletigim kurmalarmi saglamigtir. Bylece mouse'un zerine bir
dokunugla tm dnyadaki web sayfalarina ulagilabilecegi sinyalleri vermig ve ayni yolu takip ederek herkese kendi adina bir
web sayfast ve internet adresi olugturma gansi tanimigtir. Ancak bu girigimin kendisinden nce ilkin Amerika'da
cientific
Research Committee (Bilimsel Aragtirmalar Komitesi)
rektr
olup ayni zamanda Bagkan Harry Truman'm danigmanli irn da
yapan (1890-1974) yillari arasinda yagamigvannevarBus arafindan keyfedildigi ama gerekleytiremedigilieri srlmekte'dir.
74

nclgn yaptigi web sayfasi, gnumz

de elektronik haberlegme adt verilen internetin dnya apinda
en gzde iletigim kanah haline gelmesine neden olmug ve haberlegme alanmda byk kolaylik saglamigtir.

Tim Berners-Lee'nin

75

LKELERVE MPARATORLUKLAR

Ikeler, Eski

Yeni imparatorluklar
imparatorlukar,

nsanlarkendileri in,

lkeler

ise zkarlart
iin birbirleriyle dostluk kurarlar.
ROLF HOCHHUTH

(1931)

LKELER

Amerika Birlegik Devletleri

(USA)

Amerika kitasma ilk gelenler kizilderililerolarak kabul edilmekte olup, bugnk Asya ile Alaska arasindaki blgeye yerlettikleri,
daha sonra Kanada zerinden tm kitayayayildiklari ileri srul-

mektedir. Ancak yaklagik 15 ile 35.000 yll nce gereklegtirdikleri bu g hakkmda ok dz arkeolojik veri mevcut oldugu iin
Asyalilar ile Kizilderililer arasinda yapilan DNA testleri, aslmda

Yeni Dnyaya ilkin Asyalilarm geldigini gstermektedir.Amerika yerlilerinin konugtugu ana dil zerinde (Amerind, Nadene
ve Eskalut) yapilan aragtirmalar sonucunda ise, olduka karitik

ve byk bir g dalgasmin yagandigi geregi ortaya ikmig, bu

ilkin hangi grubun bu topraklara ayak bastigi kesin ola-

ledenle

-ak

sylenememigtir. Hepimizin
77

bildigi gibi 1451-1506

yrliari

arasinda yagamig olan Genoese Christopher Columbus, 1492

yllinda Amerika'ya dogru yelken amig ilk Avrupali gezgin olup
San Salvador'daki Karaib adalarma geldigini sandigi yeni dnyanin ilk kez onun tarafindan kegfedildigi kabul edilmektedir.
Amerika kitasma kaha olarak yerlegmig ilk Avrupall 151974 yillari arasinda yagamig Don Pedro Menendez o1up, ilkin 8
Eyll'de Florida, St Augustine'e yerlegmigtir. Rivayete gre, her-

kesin kabul ettigi zere Amerika kitasi adini 1454-1512 ylilan

arasinda yagamig olup oraya ilk kez ayak bastigi bilinen italyan
almistir. Ancak Richard ap Merykem
kagifAmerigovespucci'den
olarak bilinen 1455-1503 ylliari arasinda yagamig Galli gezgin
Richard Amerike'nin 1497 yilinda John Cabot'un sponsorlugunda yeni bir diyar kegfetmek zere gerekleptirdigi yolculuktan
sonra oraya Amerika dendiginedair kanitlar da sz konusudur. Bu
durumda 1425-1500 ylliari arasinda yagamig olup Columbus'un
1492 yllindaki kegfini bilenJohn Cobut'un sponsorlugunda yola
ikan Amerike'nin byk olasilikla Amerika kitasintn dogu kiylSLnda
kisa bir yolculuk yaptigi ve ingiftere'yeyeni bir toprak
kegfetmigolarak dndg tahmin edilmektedir. Amerikan bayragindaki izgi ve ylldizlar Amerike allesinin hanedan armasidir
(Amerikanin kegfi blmnde tekrar greceksiniz).

Amerika kitasina ilk gelen Avrupali 1540-96 yillari arasinda yagamig Sir Francis Drake'dir, ancak 1579 yllinda ilkin ayak
ait oldugunu
bastigi Kaliforniya'nin bati sahillerinin ingi1tere'ye
iddia etmigtir.
Avustralya
ilk gelenler Aborjinier olup, Asya kitasindan kalkip yaklagik 40.000 ile 60.000 yil nce gimdinin denizaltilari
kabul edilen hizl: kanolarla geldikleri ileri srlmektedir.

Avustralya'ya

78

Avustralya'y!

ilk ziyaret

eden Avrupalilar
Portekizliler
ilkin 1606 yllinda Danimarkaltla-

olarak bilinmesine ragmen,

i688 yllinda ise ingiliz korsan
rin geldigi ileri srlmektedir.
ve ayni zamanda gezgin bir yazar olan William Dampyre'in
Avustralya'nin kuzey batt sabillerinde dolagtigi ve kaptan Cygnet olarak anildigt sylenmektedir.
Avustralya'yi

ilk fetih girigiminde bulunan 1728-79 yillari

arasinda yagamig ingiliz kaptan Cook olup, 15. Agustos 1770
tarihinde adanin dogu sahillerini ingilterekrali ]II'nc George
adma tamamen fethettigini ilan etmittir. Cook ilk ikarma harekatlOI
29 Nisan 1770 tarihinde Endeavour adit gemiyle gereklegtirmigtir.
Avustralya'ya

ilk yerlegenler 1738-1814 yillari arasinda yagamig ingilizkaptan Arthur Philip kumandasmdaki ingilizdonanmasinin 1788 yilinda T000 mahkum ve grevliyle birlikte
Botany krfezi boyunca ilerleyerek Port Jackson limanina demir
atip sahile ikmasiyla gereklegmigtir. Bu bagarisindan dolayi
Yeni Gney Galler adi altmda yerlettikleri bu blgenin yeni valisi olmugtur.
birey olarak ilk yerlegenler Dorset'li Thomas
ve jane Rose olup ilk kez 15 Ocak 1793 tarihinde drt ocuklarr
(lebirlikte buraya yerlegmigierdir. Rose'larin ikinci evleri olarak
sigindiklan Rose Cottage (Rose KulbesD,bugn hl mevcuttur.
Atalari Aborjinlerin lkesi olan Avustralya yzylliar boyu Avrupalilarinistilasma ugrarrfigtir. Bugn kitaningerek sahipleri olan
Aborjinler ise, kendi i\erinde tamamen birbirindenfarkli bir dile
ve k1tre sahip 700 degigik sosyal gruptan olugmaktadtr.
Avustralya'ya

Yeni Zelanda.
Yeni Zelanda'ya ilk yerlegenler Maori'ler olup asimda ok daha
nceleri g ettikleri tahmin edilmesine ragmen, M.S. 800 yl79

Iinda buraya g ettikleri bilinmektedir. Bugn Yeni Zelanda

olarak bilinen topraklar Pasifik Adalandir.
YeniZelanda'yi ilk kegfeden Avrupali 1603-59 yillari arasinda yagamig Danimarkali kagif Abel Tasman olup, ilk kez 1642 yl]inda adaya gelmigtir. Bu tarihten nce sponsoru Van Diemen'in
topraklan olarak anilan ada onun kegfinden sonra Tazmanya

admi almigtir. 13 Arallkta yola ikan Tastnan, o tarihlerde Staten

Landt (Yeni Toprak) olarak anilan Yeni Zelanda'nin gney adalarini kegfetmigve bylece Danimarka'run Zeelandt eyaletine
dngtrlenadaya Dutch East India Company tarafindan nihai
bir ad konularak Zelandia Nova (Yeni Zelanda) olmugtur. 172879 yillari arasinda yagamig olan ingilizkaptan Cook, 1769 yihnda kraliyet tarafindan Vens gezegeninden gnese geig yapihp
yapilamayacagini ince]emek zere gnderildigi Tahiti'ye gittigi
sirada yolunun zerindeki Yeni Zelanda'yi ilk kez 1769 yllinda
ziyaret etmigtir. te yandan 1792 yllina kadar aslinda iki Yeni
Ze]anda adasi rnevcuttur. ikincisibugn Yeni Gine olarak bilinen
batisinin yarisi Endonezya, dogusunun yarisi ise Irian Jayaolarak bilinen ingiltereynetimindeki Papua Yeni Cine olan adadir
ve Yeni Zelanda o1arak anilmaktadir. Ancak daha sonra her biri
farkli birer ada dev1eti haline dngmtr.
Eire (irlanda)
1916 yilmin Nisan aymin Pazartesi gn Paskalyada,

irlandali

Gnll Askerler ve irlanda Halk Kurtulug Ordusu adi altinda

toplanan Dublin halki lkarttiklan Paskalya isyanlylaingilizynetime kargiayaklanmig ve irlanda'ninbagimsiz bir cumhuriyet
oldugunu ilan etmig, bu ayaklanmay: bastirmak iin ingilizlerin elebaglarini infaz etmesinin ardindan.iyice tahrik olan halk
irlanda Bagimsizlik Savaglarini baglatmig ve 1919 yilinda baglayan savaglar 1921 yilina dek devam ederek nihayet 6 Arahk
T921 yihnda irlanda-ingiltere Anlagmastyla (Anglo-British Tre80

aty) irlanda'nin zaferiyle son bulmugtur. Bu anlagmayla lke,

her biri kendi iinde federe 26 ile 32 kontluktan olugan irlanda
Bagimsiz Devletleri adi altinda toplanmig, 1937 yllmdan itibaren ise halk oylamasiyla tek bir ati altmda birlegerekEire Cumhuriyeti (irlanda) adini almigtir.
ESKi iMPARATORLUKLAR
olan imparatorluk kelimesi, bir kipinin
belli bir blgeyi tek bagma ya da kendi setigi kipiler tarafmdan
idare etmesi aniamina gelip, zellikle g kelimesiyle eg anlamb olan imparatorlar iin kullanilmaktadir.
Latince adi imperium

Smerler
arasmda hkm srmg olan Smerler,
Akat krali Sargon tarafindan bugnk Irak topraklarmdaki Smer sehrininfethedilerek Firat nebri boyunca yerlegmeleriyle
kurulmuy olan tarihteki ilk imparatorluktur. M.. 2000 yllma

M.. 2334-2279 yillari

kadar hkm srmgtr.

Romalilar
Roma ter, dava biter.
St Augustine (M.S. 354-430)
Roma imparatorlugu efsaneye gre M..753 yllinda ikizi erkek
kardegi Remus'u ldrerek kral olan Romulus tarafmdan kurulmugtur. Romulus'un iki saray! vardir, birincisi Palatine Tepesinde, ikincisi ise Quirinal'dedirve ikisi Roma gehrini olugturmaktadir. Sehirkuzeyden Etrksler, tarafmdan tehdit edilmig ama
sonunda Romulus'a yenilerek onu krallari olarak kabul etmig81

lerdir. M.. 509 yllinda Lucius Tarquinius Collatinus ve Lucius

Junius Brutus tarafindan cumhuriyet ilan edilene dek Roma'nin
tek diktatr olup gcu dnyaca kabul edilen M.. 100-44 ylllari arasinda yagamig imparator Julius Ceasar tarafindan ynetilmig, lmnn ardindan M..27 ylimda imparatorlugunu ilan
eden byk yegeni (M..63 -M.S 14) ayni zamanda Augustus
ya da Oktavianus olarak da bilinen Gaius Octavius Thurinus
idareyi devralmig, ancak M.. 14 ylhnda lmne dek ynetimi sirasinda zengin sinif daha da g\egmigfakir smrf ise allk
seviyesinde yayamigtir.

Persler
Bugnk irantopraklarinda hkm srmg olan Perslerin rnitolojiye gre ok baanli bir gemiglerivardir ama aslinda ancak
M..559 yllinda kral Cyrus the Great (Byk Cyrus) zamaninda
parlak bir dnem.yagamiglardir. Byk babasi
(M..580-529)
kral Mendes zamaninda tiranlikla ynetilen ve daginik gruplar
altinda yagayan Pers halkini tek bir birlik altinda toplamig ve
bylece o gne dek bagarilamamit en byk imparatorlugu kurmugtur. Cyrus daha sonra ordunun bagina geerek tarihte kendi
adina altm para bastirdigi iin Zengin Krezs ya da Karun olarak anilan ve M..539 ylli-ndaBabil'i fethetmek iin yola rkan
kral Krezs'n lkesi Lidya'yi fethetmigtir. Pers imparatorlugu
daha sonra Misir'i fethederek sinirlarini Avrupa'nin batisina ka82

dar genigletmig, ancak M.. 490 yilinda Yunanblarla girigtikleri Marathon savaginda byk bir bozguna ugramiglardir. Yunanh tarihi Heredot 192 adet Yunanli askere kargilik Perslerin
6400 asker kaybettiklerini yazmaktadir. Pers imparatorlugunun
en son hkmdari 1919-80 yillan arasmda hkm srmy Sah
Riza Pehlevi, olup daha sonra Ayetullah Hmeyni tarafindan

ynetilmigtir.
Makedonlar
sekizinci yzyillar arasmda hkm srmg
Makedon imparatorlugu M.. 500-450 yrllari arasinda genig1emeye baglamigve bu sirada kompularinin yogun saldinlarma
ugrayarak giddet1]savaglar yagamigtir. M.. 382-336 yillari arasmda hkm srmg Kral ll'inci Philip tarafindan Yunan siteleri
Thracia ve Illyria'nin ele geirilip imparatorluk yeniden teki!babasinm
lenrnig,Philip'in oglu Buyk skender(M..356-323)
lmnden sonra ynetimi devralarak diger Yunan sitelerini de
ele geirdikten sonra bir blm Misir'a ait olan Pers imparatorluguna ait toprak1ari da fethederek imparatorlugunun smirlarini byk lude genigletmigtir. Byk Iskenderayni zamanda
bugnk Hindistan ve Pakistan'm da bir blmn ele geirmig
ancak 33 yagmda yakalandigi amansiz hastaliktan kurtulamayarak M..323 yllinda Babil'de lmgtr. lmnden
sonra fetimparatorluk
tarafmdan
paylagilarak
hettigi topraklar generalleri
ynetimi devam etmigtir.

M..yedinci

ve

Bizansillar

dogu kanadt
Bizans. imparatorluguRoma imparatorlugunun
olup Yunanca konugan Bizans imparatorlan tarafmdan ynetilmigtir. M.S 284-305 yillari arasmda yagamig ve M.S. 284-305
yllian arasmda imparatorlugu ynetmig olan Roma imparatoru
83

dogu ve bati olaM.S. 284 yllinda imparatorugu

aylrmig,ve dogu kanadt Byk Konstantin olarak bilil'inci
Konstantin tarafindan ynetilmitir. M.S. 324 yllmda
nen
kendisine savag aan imparatorlugun batt kanadi imparatoru
Licinius'u yenerek Roma imparatorlugunun yenilmez imparatoru unvanini kazanmig ve imparatorlugun bagkenti olan Roma'yi
antik Yunan sehriByzantium'a tagiyark kendi adi olan Konstantinople adini vermigtir. Bugn halen Trkiye sinirlari iinde
yer alan ve Osmanli padigahi Fatih Susltan Mehmet'in (II'inci
Mehmet) 1453 ylhnda Bizanshlardan aldigt gebrin adi degigerek istanbulolmugtur. Bizans imparatorlugu M.S 306-337 yillan
arasinda ilk imparator Konstantin zamanmda en parlak dnemini yagayarak, Roma imparatorluguna da en pagali devrini yagatmigtir. Ancak Romanin M.S. 476 yllinda kmesi ve Osmanli
imparatorlugu'nunIstanbul'ufethetmesinden sonra giderek klen imparatorluk, bir sre sonra tamamen yok olmug ve bir
devir kapanmigtir.
Diocletian,

rak ikiye

Osmanli mparatorlugu
M.S. 1281 ylli civarinda kk bir Trk devleti olarak kurulan
Osmanli imparatorlugu, 1451 yllindan itibaren yaptigi fetiblerle smirlarmt kisa zamanda byk lde genigletmigtir. 12581326 yillari arasinda yagamig olan ilk Osmanli padigahl olan
l'inci Osman (Osman Bey) tarafindan kurulan imparatorluk ardi
ardina imparatorlugu yneten g\ padigahlar sayesinde giderek daha da geniglemig ve 1453 yllmda Bizans imparatorlugunun bagkenti Konstantinople'u fethettigi iin Fatih unvanmi alan
Fatih Sultan Mehmet tarafindan istanbulolarak adini degigmesinin ardindan dogudaki tek gl imparatorluk haline gelmig ve
yaklagik 600 yll hkm srerek batmin korkulu ryasi olrnugtur.
Ancak kt ynetimier ve i isyanlar yznden 1923 yllindan
itibaren zlmeye baglayarakBirinci Dnya Savagi'nin sonu84

na dek elindeki topraklari kaybedip klmg ve 1923 yllinda

imzalanan Lozan Aniagmaslyla Yunanistan'la Trkiye arasmda

sinirlar yeniden gekillenmigtir.

Kutsal Roma Germen.imparatorlugu

Zorla bir araya getirilerekKutsal Roma Germen
adz verilen bir topluluk, asltnda
mparatorlugu
ne kutsal, ne Romalt, ne de imparatorluktur.
VOLTAIRE ( 1 694-1778)

kurucusu M.S. 747-814

Kutsal Roma Germen imparatorlugunun
HlrStiyan
imparatOf
afiman OlUp lkin
yillan arasinda yagamig
M.S. 768 ythnda babasi lli'nc Pepin'in veliahti olarak tahta
gemigFransiz kralidir. ilk yillik hkmdarligi sirasinda kralligi
keridisindenkuk erkek kardesi Carloman ile birlikte ynetmig,
ancak Carloman'm 771 yllinda 1mnn ardindan Hiristiyan
imparatorlugunun tek hakimi olmustur. Onun d0nemi, HiristlyanlarlO
birlikteCarolinian R80
| deVit Oara BOllmakla
glnd
nesansi olarak da nitelendirilmektedir. Carolinian teorisine gre
476 yllina dek geniglemig,ancak o tarihten
Roma imparatorlugu
sonra etkisini kaybetmigtir. Hiristlyaniarin lideri olarak baa geNoel gn Papa lil'nc Leo olarak
M.S. 800 yllnm
en Sariman
ta giyerek Roma imparatoru olmuy ve dneminde imparatoriuk
yeniden g\enmigtir.ilk Kutsal Roma ImparatoruM.S. 912-973
yillari arasinda yagamig olup 962 yllindan itibaren imparatorlugu
ynetmig olan l'inci Otto'dur. imparatorluk1648 yllinda.Westphalia Barig Anlagmasi ile kismen dagilmigve 1806 yllinda tamabir devletin
men kmgtr. Kutsal Roma Germen imparatorlugu
hakimlyetinde olmayan tek imparatorluk o]up Belika, Almanya,
Slovenya, Fransa'nin
Avusturya, isvire,Hollanda, ekoslovakya,
olugmaktadir.
genigbir blm, italyave Polonya'dan
85

Mogol

imparatorlugu

Mogol imparatorluguolduka genig cografi bir blgeyi tek bir

kipinin kontrol altinda tuttugu dnyadaki ender imparatorluklardan biridir. Hibir zaman nfuslarl 2.000.000'dan
fazla
olmamasina ragmen, vahgi olarak nitelendirilen
ilgin dvg
gekilleri, cesur tavirlari ve kararirliklanyla kendilerinden nfusa ok daha fazia olan ynetimlere kafa tutup onlann korkulu
ryasi olmuglardir. Gobi llerinden yola ikarak mthig hizli at
srerek herkesten nce bir blgeyi kugatma altina
almalanya
n] olan Mogol imparatorlugunun
kurucusu M.S. 1167 yllinda
dogmug yerel bir kabilenin reisi olan Temuin'dir. Daha sonra
tm dnyanin bildigi Cengiz Han adini almig ve onun ynetimine kadar dagilmig olan Mogol kabilelerini bir araya toplayarak
1206 yllinda Mogol imparatorlugunukurmugtur.Yz binlerce
askerini tek baina kontrol altmda tutan ve savat meydaninda
tipki bir satran ustast gibi dgmaniyla oyun oynayan Cengiz
Han, 1214 yilmdan itibaren imparatorlugunun smtriarini Polonya ve Beyaz Rusya'dan Vietnam'a, Moskova'dan Arap Yarimadasina kadar genileterek 1215 ylimda in'inbyk bir blmn de topraklarma dahil etmig ve bu usuz bucaksiz blgeyi tek
bagmakontrol altmda tutmayi bagarmigtir,ancak 1227 yllinda
atindan dgerek lmg, yerine
geen byk oglu Kubilay Han
(1219-94) in'dekurdugu Yuan Hanedanmi 1368 yillna kadar
bagarlyla idare etmig, kendisinden sonra hkm sren Mogol
liderleri onun kurdugu imparatorluk sinirlan iinde modern
Mogolistan'in temellerini atmiglardir. Ancak 1501 yihnda
inliler taraftndan ele geirilen imparatorluk yok edilmigtir.

ispanyolimparatorlugu
Kastilya kraliesi isabelle (1451-1504) ile Aragon Krali
Ferdinand'm (1452-1516)iki kralligmbirlegmesinisaglayan
ev86

liligi sayesinde kurulan spanyolimparatorlugu,lkenin dogusunda hkm sren Mslman Emevi hanedanina kargi hem
topraklarmi hem de ticareti koruma altina almayi bagarmigtir.
Hkmdarligi
strasmda kk blgelerle yetinmeyip, daha
zengin olrnak amaciyla srekli yeni lkeler ve ticaret yollari
arama hirst iinde olan kralie isabelle,1451-1506 yillari arasinda yagamig italyangezgin Christopher Columbus'a sponsor
olarak onun 1492 yllLnda Amerika'y! kegfetmesineOn ayak olmugtur. Bu dogrultuda agirl tamahkar spanyollaren gagall nemini imparator V'inci Charles (1516-22) zamaninda
yagamig
Amerika'da
Alaska'dan
gney
ve s nirlarmi kuzey Amerika'da

Patagonya'ya kadar genigletmigtir. Charles yani

Macaristan ve ok
sira Avrupa'da da fetlhler yapmig, Avusturya,
sayida Akdeniz adasm: ispanyatopraklarina katmigtir. Ancak
Avrupa ile aralarinda Lkan ve 1701 ile 1714 yillari arasinda
olduka uzun sren giddetli savaglar sirasmda ispanya,Beii,
ka, Lksemburg, Milano, Napoli, Sardunya ve Minorka adalarl
ve Cebelitank bogazi gibi ele geirdigi topraklari kaybetmeye
baglamig,tm hlZLyla devam eden savaglar sirasmda ingilizkraMeksika,

Silive

Kuzey ve
liesi Anne'in zel savagi olarak bilinen arpigmaarda
Kanada,
Gney CaroGney Amerika'ya ait topraklar Florida,
Krfezi
ve St Kitts,
lina, Massachusetts, Newfoundland, Hudson
spanyollardanalmarak ingilizierineline gemigtfr.

Danimarka

imparatorlugu

Diger imparatorluklar gibi Danimarka imparatorlugu da topraklarini genigletmek iin.egitli ticaret kanallan aramig ve bunun
iin gcn kullanmigtir. Bu dogruttuda ilkin 1602 yrlinda kurulan Dutch East india Company (Danimarka ve Dogu Hindistan
Kurulugu) Danimarka'ya 21 yll boyunca vergi demeksizin Asya
lkeleri zerinde tek bagina hakimiyet kurup, kolonisi olarak
ynetme hakki tarumig, bylece temeli olduka gl bir Da87

nimarka

imparatorlugukurulmasma

zemin hazirlamistir. 1669

yilmdan itibaren en gapali dnemini yagayan Danimarka imparatorlugu 50.000 ii, 10.000 asker, 150 ticaret gemisi ve 40
savag kalyonunun sahibi olarak, dnya apinda en genig zel
mlkiyete sahip yegane imparatorluk unvanina kavugmugtur.
Dutch East India Company'den sonra 1798 yilinda Endonezya,
Sri Lanka, Tobago, Surinam, 1815-30 yillan arasmda Belika,

Gney Afrika'nm Cape blgesi, Malezya'nm ve Brezilya'mn bir

blm, New York ve Arnavutluk ile ticaret yapmaya baglamig
olan Danimarka, bu yogun ticareti bagkenti Amsterdam'dan baganyla yneterek yirminci yzyila kadar kontrol altinda tutmayi bagarmigtir. 1624 yllmda Arnavutluk ve Kuzey Amerika'da 30
aileden olugan bir Danimarka kolonisi kurulmuy ve koloninin
valisi olan Peter Minuet, kisa sre sonra kizilderililerin yagadigi
bir adayi satin alarak zel mlkiyetine geirmig ve ona New
Amsterdam (Yeni Amsterdam) admi vermigtir. Burasi gnmzde Manhattan olarak bilinmektedir.

Portekiz

imparatorlugu

Portekiz

imparatorlugu1394-1460

ylllari arasinda yagamig

Henry the Navigator'un Fas'taki Ceuta'yu Ispanyollarin
elinden
alarak burada bir imparatorluk kurmasiya
baglamigtir. mpa88

sinirlarini genigletmek ve daha fazia maddi kaynak

saglamak amaclyla Portekiz tm enerjisini altin, baharat ve k1e
ticaretine vermig, Afrika, Uzak Dogu, inve Hindistan'da kolonller kurmugtur. Bu dogrultuda ilkin 1500 yllinda Brezilya'yi
kegfeden Portekizli kagif Pedro Cabral (1467-1520)burayi 1530
yllmda Portekiz kolonisi olarak ele geirmig ve Brezilya 1822
yllinda bagimsizligini ilan edene dek kontrolun elinde tutmugyi]Inda
ele geirdigi deniz agiri ticaret
tur. Portekiz en son 1999
merkezi olan Macau'yu in'ekaptirmigtir.
ratorlugun

Fransa

imparatorlugu

On altinci yzyil baglarinda Portekiz ve ispanyamparatorluklarina tamahkarlikla gzlerini diken Fransiziarin deniz agirl
ynde ilk hedef1eri 1491-1557 ylllan arasinda yagamig Jacques
Cartier'in 1534 yllmda kegfettigibugnk Kanada'da St Lawrence nehri civarmdaki blgedir. Burayi toprak1arina katarak New
France (Yeni Fransa) ve adanin zerinde yksek bir tepe olusturan Mount Royal krfezine de Mont Real admi vermigtir. Burasi
gnmzde Montreal olarak bilinmektedir. Bu dogrultuda ilkin
Kanada'yi sinirlari iine alan Fransa imparatorlugu,daha sonra
ayni kalkan zerinde yer alan Buyk Gller evresinden baglayarak Ohio ve Mississipi nehrinin agaglsina kadar uzanan genig blgeyi ve 1682 yllinda kral XiV'nc Louis zamanmda ele
geirilmesinin ardmdan kralm admdan esinienerek Lousiana

blgeyi elne geirmig, ancak 1763 yilinda Lousiana digmda tm blge ingilizlerineline gemigve 1664 yllinda
kurulan French East India Company, 1769 yllinda byk maddi
adini verdigi

skandallarla sarsilarak zlmeye baglamigtir. Nitekim kitanin

ortasindaki usuz bucaksiz arazi 1803 yllinda Amerika Birlegik
Devletleri'ne sat:Imig ve tarihte Louslana Purchase (Lousiana
Satigi) olarak bilinmektedir. Amerika kitasma ait olmasma ragmen, onlardan alip tekrar Amerika'ya satiga.sunan Fransa'nin
89

teklif ettigi fiyat dnm 3 cent'ten 11.250.000

$ olmustur. te
iki
ilki Fransiz senatoyandan
ayri Fransa imparatorlugundan
seimle
tarafindan
getirilmig
ve 1769-1821 yillari
su
ynetime
arasmda hkm srmg imparator Napolyon Bonaparte dnemine ait olup 1804 yilinda kuruimustur,ancak 1792 yilina kadar Fransa'nin kazandigi tm topraklari kaybeden Napolyon,
30 Mart 18T4 yllinda kendi istegiyle grevinden feragat etmigtir. ikinci imparatorluk 1808-73 yillari arasmda hkm srmg
Ill'nc Napolyon dnemini kapsamakta olup halk seimiyle
baga gemig ilk imparatordur. Onun dneminde Fransa, italya,
Avusturya, Suriye, Vietnam ve in'debazi blgeleri ele geirmigtir. Fransa Afrika'daki son kolonisi Cezayir'i 1950-1960 ylllari arasinda ikan kanli savaglar sonucunda geri vermigtir.
Alman

imparatorlugu

Alman

imparatorlugutarihte

en kisa sren imparatorluk olabilinmektedir. T815-98 yillari arasinda hkm srmg ilk
imparator Otto von Bismarck 1862-73 yillari arasinda Prusrak

ya bagbakanhgtna atanmig yani sira 1871-90 ylliari arasinda

Almanya'nm ilk ganslyeligini yapmigtir. Almanya 1864 yihnda Danimarka'ya kargiAvusturya ile birlegmi ve 1866 yllinda
Kuzey A1manya Konfederasyonunu olusturmustur. Fransiz-Rus
savaginda Fransizlari yenen Prusya krall l'inci Wilhelm'in imparatorlugunu ilan etmesinin akabinde kurulmuyolan imparator-

luk 18 Ocak 1871 yllinda Versailles'da resmen ilan edilmig ve

l'inci Wilhelm ayni zamanda Amanya'nm topraklanna katmig
oldugu Togo, Kamerun ve bugn Namibya olarak bilinen Dogu
ve Gney Afrika'nin da imparatoru olmugtur. 1890 yilinda
Bismarck'in emekliye ayrilmasindan sonra Amanya'nm Birinci
dnya savaginda yenilmesinin ardindan imparatorluk 1918 yrlinda btn topraklarini kaybetmigtir.
98

Habsburg

imparatorlugu

Hapsburg olarak da bilinen Habsburg, bugnk isviretopraklari zerinde 1526-27 yillari arasinda Hirvatistan, Macaristan
Devletleri Birliginin
ve Bohemya kralliklarmin kurdugu Alp
imparatorluktur.
Giderek
(Union of Alpine) temelini attigt bir
genigleyen imparatorluk Birinci Dnya Savagi strasinda zlmeye baglamig ve 1918 yllmda savagin sona ermesiyle birlikte
yok olmugtur.

ingiltereimparatorlugu
ilkin 1566-T 625 yillart arasinda hkm
ingiltereimparatorugu
srmg kral l'inci James'in ingiltere,irlanda, iskoyave Galhakimiyet kurdugu monargi idaresiyle baglamig,
daha sonra 1707 yllinda digerlerini iine alarak sadece ingilimparatoFlugun
temel yapitere ve iskoya'ninbirlegmesiyle
Milletler
Toplulugu
si olusturulmugtur. Sonraki yillarda ingiliz
(Commonwealth) adi altinda giderek geligen imparatorluk iki
ayri dnemi kapsamaktadir. Birincisi kipiselgirigimler ve fetihler
dnemidir. Bu dogrultuda ilki 1555 yllinda kurulmug Muscovy
Company gibi bazi zel kurulu larin sponsorlugunda deniz agiri diyarlar ve yeni toprak1ar kegfedilerek, ingilteretopraklarina
katilmasini ama\ayan, bylece koloniler devrini baglatan imparatorluktur. Bu ilk imparatorluk Amerikan Bagimsizlik savaglari sonunda (1775-83)etkinligini kaybetmigtir. lkinci imparatorluk ise bir anlamda ilkinin devami olup ayni konuda daha
byk hedef1eri ama\amig ve 1760 ile 1770 yillari arasinda
hkum srmgtr. Bu dogrultuda ilkin Kaptan Cook'un (172879) Avustralya ve Yeni Zelanda'ya yaptigi geziler sonucunda buralarm ngilteretopraklarma katilmastyla baglamig,daha sonra
Robert Clive'in (1725-74) Hindistan'i fethederek 1763 yllinda
ingiftere'yekazandirmasiyla giderek geniglemigve ardi ardina
ler zerinde

91

yapilan fetihlerle o ylilarda ingiltere'ninnfusu dnya nfusunun %25'ini kapsamigtir. Bu yzden "zerindeGney Batmayan imparatorluk"unvaniyla anilan ingiltere, 1931 yilinda her
birine egit hak ve hrriyetler tanlyarak kendi ynetimi altinda
topladigt tm koloni devletlerini ingi]izMilletierToplulugu (The
British Commonwealth of Nations) adi altinda birlestirmigtir.
Ancak imparatorluk ilkin Hindistan daha sonra Pakistan ve bazi
Afrika uluslarinm bagtmsizligini ilan etmesiyle giderek zlmeye baglamig ve yaklagik 40 yll sren koloni imparator ugu
son bulmustur.

YENMPARATORLUKLAR
Avrupa Birligi
Bugn kisaca EU olarak amlan Avrupa Birligi'nin (European Union) temeli 19 Eyll 1946 yllinda ingiltereBagbakani Winston
Churchill tarafindan kurulan Avrupa Devletler Toplulugu (United
States of Europe) ile atilmigttr.Churchill bu birligikurarken
migte yagadigimiz kaylplanve korkuyu tekrar yagamamak iin tek
bir g birligi altmda toplanmamiz gerektigini karar verdim" demitir. Bu dogrultuda yeni yapLlan fetihlerin yani stra, diger Avrupa devletlerinin katilimi ve en nem[isi imparatorluklar arasinda
gereklestirilen bir an1amda zorun1u evliliklerie birligin atisi giderek byyerek g]enrnistir.Bugn her anlamda yardimlagmayi
amalayan birlige halen yeni Avrupa devletleri katilmaktadir.
"ge-

92

Avrupa'da Yardim AmaIl Kurulmuy Birlikler

Avrupa'daki ilk yardim kurulugu 5 Haziran 1947 yilinda
kurulmug Marshall Plani olup, kinci Dnya Savagi sonunda
Avrupa'nin zaylflamig ekonomisini el birligiyle kalkmdirmayi
amalarnigtir. Bu dogru1tuda ilk drt yil boyunca 13 Milyar $
Milyar Sterlin'e
para toplanmigtir, bu miktar 2005 yllinda 100
ulagmigtir.
Avrupa Konseyi 5 Mayis 1949 yllinda kurulmug olup, Belika, Danimarka, Fransa, irlanda,Italya,Lksemburg, Hollanda,
Norve, isveve ingiltere'yiiine almaktadir.

Avrupa Kmr elikBirligi (ECSC) 18 Nisan 1951 yllinda

kurulmuy olup, birligin yelerinin iinde Bati Almanya, Fransa,
italya,Be]ika, Hollanda ve Lksemburg yer almigttr.
Avrupa Ekonomik Toplulugu (EEC) 25 Mart 1957 yilmda
Roma Anlagmasini (Treaty of Rome) imzalayan devletler arasmda kurulmustur. 1963 yllinda diger adlyla Ortak Pazar (Common Market) olarak bilinen kuruluga ingiltere'ninde katilmak
istemesi, birlik iinde byk pay sahibi olan Fransa Cumhurbagkani Charles de Gaulle tarafindan kabul edilmemigtir. Bunun
D Day olarak
bilinen 6 Haziran 1944'te Amerikan donanmasinin Fransa kiingiltere'ninaylar
yllanna yaptigi Normandiya
iinde
olmasindan ve
Amerika
igbirligi
ile
ncesinden gizlice
nedeninin

kinciDnya Savagi sirasinda tarihte

ikarmasinda

Fransa'nin o tarihten beri ngiftere'dennefret etmesinden kaynaklandigi tahmin edilmektedir.

Avrupa Toplulugu (EC) 1967 yihnda ECSC, EEC ve

EURATOM'un birlegimiyle kurulmugtur. ingiltere ulusal bir
referandumun ardindan 1973 yllinda birlige kabul edilen son
ye olmuytur. EC daha sonra 1991 yllmda Treaty on European
Union ya da Maastricht Treaty anlagmasi dogrultusunda Avrupa
Birligi (EU) adini almigtir. Avrupa Birligi tu anda 25 ye lkeden
olugmaktadir.
93

Sovyetler Birligi
Sovyetler Birligi, ilki 24-29 Subat,ikincisi 24-25 Ekim olmak
zere 1917 yllinda gerekiegen Rus Devrimlerini takiben kurulmugtur.

arIL Nicholas'i

(1868-T918)

devirmeyi ama\ayan ilk

devrim Geici Hkmetin kuruimastyla sonu\anmig, hemen

ardindan gelen ikinci devrim ise, ii ve kyl sinifinm kurdugu
Bolgevik Partisinin, Sovyet rejimine kargi ayaklanmaslyla gereklegen ve tarihteki en kanli devrimler.denbiri olarak bilinen
Bolgevik devriminin sonunda yeni bir Sovyet Hkmeti kurulmastyla sona\anmigtir. Bu dogrultuda olduka genig bir alana
hkmeden Rusya'nin sinirlan iinde Ermenistan, Azerbaycan,
Beyaz Rusya, Estonya, Grcistan, Kazakistan, Kirgizistan, Letonya, Litvanya, Moldova, Tacikistan, Trkmenistan, Ukrayna ve
zbekistanyer alarak Sovyet Sosyalist CumhuriXetler Birligi'ni
olusturmuglardir. 1956 yilmda Sovyet tanklarinin Macaristan'a
girmesinin ardindan onlarla aym kaderi 1968 yilinda ekoslovakya da paylagmig, ardindan 1980 yllinda son kurban Afganistan olmugtur. Sovyet mparatorlugu1985 yllirida bagkan
Mikhail Gorbachev'in isteyen devletlerin birlikten ayrilmasina
ynelik yaptigi reformla giderek zlmeye baglamig,bu dogru1tuda 1987 yllmda ilk talep Estonya'dan gelmig, onu digerleri
takip etmig ve her birinin kendi iinde bagimsiz otonom devletler halinde ayrildigt birlik 1992 ylli Ocak ayinda tamamen
dagilmigttr.
Amerika Birlegik Devletleri
Geleneksel anlamda dgnldgnde, Bidesmig Miletler Imparatorlugu demenin yerinde olacagi Amerika Birlegik Devletleri (ABD) bnyesine dahil ettigi degigik kltrden milletler
sayesinde, gerek ekonomik gerekse kltrel anlamda gcn
byk lde arttirmigtir. Bu dogrutuda
1776 yllinda ilkin T3
94

ayri ynetim blgesinden olugan ve dnyanin her yerinden vatandagligina kabul ederek egit hak ve hrriyetier tanidigi insanlarla zgrlkler lkesi denilen ABD, giderek artan nfusuyla
ynetim smirlanni genigletmig ve gu anda 51 eyalete ulagmigtir. Bunlarin iinde 1803 ylhnda Fransa'dan parayla geri aldigi
Lousiana, 1867 yilinda Rusya'dan aldigi Alaska, 1848 ylhnda
Meksika'da.n aldigt Kaliforniya, 1845 yllmda yine Meksika'dan

birbirinden ayrilan Kuzey Amerika'nm

en yogun yerle im blgeleri olan belli bagli eyaletleridir. E-lavai
ise Amerikan hkmetinin maddi aidan yardimma muhta oldugu iin gnll olarak birlige katilmak istemigtir. Bugn ok
uluslu birlepikdevlet giritimini baanyla devam ettirebilen dnyadaki tek lke ve kita durumundaki ABD, bu gc sayesinde
dnyanm polisi konumuna gelmigtir, 1925 dogumlu Amerikab
yazar Gore Vidal'a gre bu ilk ve sondur.
aldigi Teksas, Gneyle

95

sU
Suu nlemeve Ortaya
Sistemleri, Detektiflik.

ikartma,Organize

Su, Ceza, Yargi

SUU NLEMEVE ORTAYA IKARTMA

ingilizPolis Tegkilati
Ingiltere'deki

ilk polislik hadisesi M.S. 450 ve 1066 ylliari arasinda, bir erkegin tek bagina bir blgede asaylgi saglamaya abgmasi sonucunda gereklegmigtfr.Su igleme oraninin giderek
artmasi sonucunda ise bir liderin nderliginde her biri bir semt
ya da mahalledeki yuz kipiden sorumlu tutulan onar kipilik ek
gruplar olugturulmugtur. Su tespitinin yant sira yargi ve ceza
hakkina da sahip olan bu gruplarin, iki yllda bir heyet kargisina
ikarak haksizlik yapip yapmadiklari sorgulanmigtir.

ilkulusal polis gc 1929 yllinda Sir Robert Peel (1788-1850)

tarafindan kurulmuyve bu dogrultuda ilk kez polis lkeyi yneten kipileride sorgularna yetkisine sahip olmugtur. Sir Robert'in adindan etkilenerek ogu polis
boby ya da peel gibi takrna adlar edinerek ayni
lakapia anilan gruplar olugturmuglardir.

ilk parmak izi olayi T858

yilinda Benga1'da
yaganmig ve bndan yola ikilarak ilkin 1901
yilmda ingiltere'deuygulanmigtir. Parmak izi
97

ise ilkin 1950 dogumlu

layik grlen Ingiliz bilim adam:

uzerindengenetik bilgilere ulatilmasi

olup daha sonra Sir unvanina

Alec Jeffreystarafindan 1984 yllinda keyfedilmittir.

ilk polis telsizi Dr. Hawley Crippen'in (1862-1910) karisini ldrmek suuyla tutuklanarak SS Montrose gemisiyle
lngiltere'den bir gemiye bindirilip Kanada'nin Quebecgehrincleki hapishaneye gtruldag strada kullanilmigttr. Karistnin
kesik bagi bulunamamigtir.

lk polis imdat telefonu 999

olaral

ilkin 1937 yllincla kul-

lanilmig ve gelen ihbarlarin ogu ok sayida sahte kaza haberi

olmustur.

Amerikan Polis Tegkilati

ilkin 1776 yilinda bagimsiz bir rgt oluncaya dek ABD polis
teykilati federal kanunlarla idare edilen ve her gehrin kendi bagimsizpolis rgtnn mevcut oldugu bir teykilattir. Sehirlerde
olaganst bir olay olarak grlen cezalandirma iglemleri hal-

km gz nnde ve gehirlerin bayrahipleri tarafindan gereklegtirilmektedi.r.

lk gece gzetleme kulesi

1631 yilinda Boston'da inga

edilmigtfr, gneyde kleleri aligtiran arazi sahipleri ve polisin
isbirligiyle olugturulan ilk gzetleme kuleleri ise 1704 yllinda

kurulmustur.
ilk polis mdrleri

Teksas'taki iftlik arazilerini yerlilerin

korumak amaciyla grevlendirilen Teksas koruculari olup, Federal Juri adi altinda 1823 yllinda kurulan bir
tegkilat tarafmdan ilk atama 1789 yilinda gereklestirilmittir. O
siralarda Teksas, Meksika'ya ait olup, 1836 yillna kadar Meksika
saldifLlanndan

sinirlari iinde yer almaktadir.

ilk birlesik polis teykilati New

York gehrinde 1845 yilinda

kurulmus, ama 1853 yllina kadar niformalari olmamigtfr.
98

ilk detektiflik olayi 1850 yllinda Allan Pinkerton tarafindan (1819-84), kendi bagina gizlice takip ettigi bir eteyi polise
ihbar edip yakalatmasiyla gereklestirilmig, daha sonra kendi
verdigi
dedektiflik brosunu kurmuttur. Pinkerton i842
yllinda Amerika'ya g ederek Chicago'ya yerlegmig 1skoyah
adini

bir fii imalatisidir.

ilk zel gizli polis rgt

FBI (Federal Sorupturma Brosu)

zel istihbarat servisi olarak ilkin 1908 yllinda eyalet valisi General Charles Bonaparte (1851-1921) tarafindan kurulmuy olup
34 ajanla hizmete baglamig ve o yillarda ok yogun olarak iglenen bireysel su\arin yani sira, banka ve arazi haklariyla ilgili

davalari sorusturmustur.
ORGANiZE SULAR

interr

rgtleri (Tong ve Triad'lar)

basta inlilerolmak zere

1840 ile 1850 yl\arlaraSinda
Amerika'ya g etmig Asya grubundan insanla.r, beyazlarm irk: politikalarma kargi isyan etmek a.mactyla ilk terr rgtlerinin kuruculari olmuglardir. Bu dogrultuda ilkin Chicago'daki
agtri in nfusunun olugturdugu Chinatown, Amerika Birlegik
Devletleri'nde

ilk kez gangsterlik olaylarmin baslamasina ne-

den olmustur. \kedekiinlilerinhaklarini korumak amaciyla

kurulan Tong eteleri giderek organize olup yelerinin sayistni
artirmigttr. Ancak ok ilgin olan gey, Tong etelerinin in'de
duyulmamig olmamasidir. Buna kargillk diger bir ete olan
Triad'lar Tong'tan daha gl. temeller zerine oturdugu iin
yz yillardan beri in'debilinmektedir. Her iki rgtn de amatemel hak ve zgrlklerini korumay: amalarken,
ci inlilerin
rgtn ardmdaki gizli kipiler.onlari agrrt boyutta su islemeye
tegvik etmig ve yillar boyu in halkinin bu yzden aci ekmesine neden olmuglardir.
99

Mafya
-byk

su rgt olarak bilinen Mafya, ilkin orta

agda Sicilya'da organize olmuy bir gizli rgt olup, Saracen,
Norman ve ispanyol ynetimlerinin acimasiz ceza sisternini
kendisine rnek almigtir. Latince Mafie kelimesinden tremig
olan Mafya, orta agda toprak sahiplerinin arazilerini korumak
Dnyadaki en

gelmektedir.Zamanla
patronlanndan kazandiklan paralarla giderek glenip geniglemig ve kendi kendilerinin patronlari olmuglardtr. nceleri yeiin kiraladigi kk zel ordu anlamma

korumak amaciyla aligmaya baglayan rgt,

lerinin haklarLnl
giderek kanunsuz cinayetler igleyerek bunu kendilerinin iglediginedair bir igaret birakmaya ba1amiglar,ancak parmak iziyle
sulularm tespit edilmesinin keyfedilmesininardindan yakalanarak bagarisizliga ugramiglardir. Bir sre sonra hkmetlerin
ikarlari dogrultusunda piyon olarak kullandigi mafya rgt,
nitekim ltalya'da

diktatr Mussolini dneminde muhalif siyasi

rgt yetkililerine gzdagi vererek, onlan sindirmek amaciyla

kullanilmistir. kinciDnya Savagi'ndan sonra endstriyel alana
da giren Mafya, sonunda Amerika'da bagli bagina dokunulmazligi olan.bir imparatorluk haline gelmigtir. Bu dogrultuda ilk kez
Godfather (Mafya Babasi) Lucky (Sansli)lakablyla anilan Luciano (1896-1962) ocukluk arkadaglarl Meyer Lansky (190283) ve Bugsy Siegel (1906-4') ile birlikte ilkin 1934 .yilmda
Amerika'da Ulusal Su Sendikasini kurmuglardir. Yarall yz
o1arak bilinen Al Capone ise dnyadaki ilk nl gangster olup,
Amerika'daki ilk mfya rgt lideridir, cezalandirma konusunda hibir politik egilimi olmadigini ileri srmesine ragmen Sicilya asilh oldugu iin kendisine pek gven duyulrnamigtir.

100

Kray ve Richardson

eteleri

araSinda
hkm
Kray ve Richardson eteleri 1950-1960 yl|3rl
dogrultuBu
srmg ingiltere'dekiilk organize su eteleridir.
da Kray etesi, Reggie (1933-2000) ve Ronnie (1933-95)adll
iki ikiz erkek kardeple byk agabeyleri Charlie (1927-2000)
Kray'in kurmus oldugu organize su etesi olup, hara kese-

rek bagladiklan faliyet sahalarmi giderek genigletmiglerve bu

paralarla Londra, Bethnal Green'te bir klp igletmeye baglamiglardir. 1950 ve 1960 yillarinda adlari vahtetle birlikte anilan
Kray'lere kargi olarak kurulan Richardsonlar'la kiyasiya rekabete

girigmigler, sonunda 1967 yllmda ikiz kardeplerinpapka yznden igledikleri bir cinayetin ardindan 1969 ylhnda yakalanarak
mr boyu hapse mahkum edilmesiyle etenin faallyetine son
verilmistir. Ronnie 28 yll hapis yattiktan sonra hapishanede lmg, lmek zere olan Reggie ise 32 yil hapis hayatindan sonra
serbest birarilmasmdan birka hafta sonra lmgtr. Richardson
etesi ise Londra'nin gneyindeki Heathrow park yerinde hara
keserek ige bagiamig ve ok gemeden Kray kardeglerin faalivahgi olaylar yaganmaya
yet sahasina girdikleri iin aralarinda
baglarmgtir.Richardson etesi Kray'lerin kuzeni Richard Hart'in
ldrldg Mr Smith's Club'daki cinayet sonrasi yakalanarak
kertilmigtir.

Ku Klux Klan
Asil adinin Klu Kux Klan oldugu ileri srlen rgtn Yunanca kukuleta anlamina gelen kuklos kelimesinden tretilerek belli bir klanedeniyle bu adi aldigi bilinmektedir.
nin haklarini korumasi
ilk Klu Kux Klan rgt alti yeden olugmaktadir, ilkin 1865
yill Noel gn Amerika'nin Tenessee eyaletine bagli Pulaski'de
sadece gzlerini aikta birakacak gekilde
bulugan alti

gen,
baglarina geirdikleri kukuletalarla kendilerinden
101

esrarengiz

kipiler olarak kugku duyulmasini, bu sayede kendi aralarinda

eglenmeyi

ama\amiglardir,

ancak 1866

yiindaAmerikan

i sa-

ikmasiyla farkli bir yne sapip giderek genilemiIer

sonunda
yaklagik 4.000.000 kle zenciden olugan yeleriyve
le beyazlara kargi ayaklanarak Tennessee eyaleti boyunca terr
estirip vahgi cinayetier igleyen bir su rgtne dnsmglerdfr.
1867 yilmda Grand Wizard, Byk Byc adt verilen liderleri nclgnde en yksekten en dguge dogru rutbeler verilen
yeleriyle byk bir terr rgt olugturmuglardir. Bu dogrultuda General Nathan Forrest (1821-77) ve General Robert E Lee
(1807-70) ile Grand Dragon, Titan, Giant, Grand Cyclops ve
Ghoul gibi orijinal adlar verdikleri bazi dgk rtbeli subaylardan olugan ve 1868 yr]Inda T,300 kiglyi ldrmekje su\anan
rgt 1869 yrilnda kertilmigtir.
vasmin

kinci Klu K]ux Klan Orgt

19T 5 yllinda geirdigi araba

kazasindan dolayi uzun sre hastanede yattigi strada planladigi ve iyilestikten sonra bu
plantni gereklestirmek zere harekete geen
William J. Simmons tarafindan kurulmugtur.
Simmons'un seyrettigi The Birth of Nation (Bir
Ulusun Doguu) adli filmden byk lde et,
kilendigi ileri srlmektedir. ilkin 25 Kasimda
Amerika'nin Georgia eyaletine bagli Atlanta'da
ellerinde megalelerle grlmg olan bu ikinci
KKK rgt digerine nazaran ok daha sinsi
kargit gsteri kisvesi
hareket etmig ve irkilija
altinda milyonjarca insani katletmiglerdir. rgtn 2005 yllmda halen yaklagik 2.500 yesi
oldugu ileri srlmektedir.

102

CEZA
aniamda bir
On dokuzuncu yzyila kadar ingiltere'demodem
olmayip, hapis yerine, sulular ok
ceza sistemi sz konusu
agir ve vahgice metotlarla igkenceyle cezalandirmiglardir. Bu
dogrultuda genellikle halkin nnde gereklegtirilen itkenceile
terarasinda, boyunlart ve kollari mengeneye kistmitp kami
derileri yarilincaya kadar dvmek, bir aletle uzuvlarmi kesip
kopartarak sakat birakmak, kamini negterle yanp i organlarirn
ikartmak ve germek gibi olduka vahgi yntemler bagkalanna
gzdagl vermeyi amalamaktadir. ngilizceza sisteminde daha
bagka lkeye gnderme yntesonra sululari ihra ederek bir
mi de sz konusu olmuytur, kolonilerin ikardigt bagimsizirk
savagmda bagarili olamamalan sonucunda zellikle Avustralya,
ingiltere'ninceza kolonisi konumuna gelmigtir. Bu dogrultuda
160711e 1776 yillari arasinda elli binden fazia sulu Amerika ve
Avustralya'ya gnderilmig ve agir partlar altmda ahstinlmigttr.
erkek
Bu nedenle 1787-1852 yillan arasinda 100.000'den fazla
iinde abtinidigt
ve kadm sulunun bindirilip pislik ve sefaIet
gemilere su\ularin gemisi adi verilmigtir. Bu ynde ilk ceza re-

formu john Howard tarafindan gereklegtiriimigtir.

lmCezalan
Yzyillardir lum cezalari konusenda canli canli yakmak, kay-

arptirmak, bogmak, kaziga baglaylp

nar suya atmak, kayalara
yakmak, armiha germek, boynunu vurmak, taglamak, asmak,
kurguna dizmek gibi ok sayida hunhar ve vahgice yntemler
uygulanmigtir.
M.. 1700 ylli civannda Babil krali Hammurabi
su1ulara yirmi beg farkli ceza yntemi uygulamittir ama aralarindalm
cezasi bulunmamaktadir..
ilk lm cezas! M.. altinci yuzyilda Misir'da by yaptigt
iin sulu bulunan bir soylunun canint alrnalan iin kendisinin
103

verdigi

emirle gereklegtirImigtir.

Agneyleldrme
l1k zehir enjeksiyonuyla ldrme, 1888 yilinda New York'ta Dr
J. Mount Bleyer tarafmdan kegfedilmistir, ancak 7 Aralik 1982

yihnda Charles Brooks'un Teksas'taki infazma kadar Amerika'da

kullani1mamigtir. 1977 yihnda Dr. Stanley Deutsch, enjeksiyonla ldrme zerine ok daha kisa srede etkili olan bir forml

geligtirmigtir.
Naziler geligtirdikleriT4 tenaziProgrami dogrultusunda
kamplarmdaki doktorjara dagittiklarl Phenol'n esirleyksek
dozda enjekte edilmesini emir vererek, 1940 yllinda
re
milyonlarca
insani bu yolla toplu olarak ldrmglerdir.

toplama

ElektrikIi Sandalye

ilk elektrikli

sandalyede

ldrme

fikri T881 ylhnda Amerikall

dig hekimi Albert Southwick tarafindan retilmigtir. Southwick

korkudan agin iki ien bir hastasinm yanliglikla jeneratre dokunmasiyla lmesi sonucu, bunun mmkn olduguna gabit olmustur.
ilk elektrikli sandalyede infaz, 1890 yihnda baltayla adam
ldren Willia Kemmler'in lm cezasinda New York Auburn
eyalet

hapishanesinde gerekleptirilmigtir.Elektrik kablolarlyla

kaplanmig sandalyeye oturtulan mahkuma baglanan kablolardan verilen elektrigin akim giddetinin giderek artirilmasiyla
uygulanan infazin daha hiziandirilmig teknigi ise Dr J. Mount Bleyer tarafindan kegfedilmigtir, ancak ilk kullanimda beceriksizce
uygulandigt
ve sistemin iinden ikilamadigt iin sulunun feci
ekilde igkence ekerek lmesiyle baansiz olarak sonu]anmigtir. Kemmer'inaci iinde sarstlarak lm sirasinda dehget verici olayi izieyen halk iglik igliga bagirarak, gzyaglari iinde
salonu derhal terk etmig, bylece Thomas Edison'un insantari
104

ldrmek degi], aydmlatmak amaclyla keyfettigi elektrik, ilk kez

amacindan saparak onlari ldrmek iin elektrikli sandalyede
kullanilrnigtir.
Gaz Odast
Gaz odast ilkin 1924 yilinda Amerikan ordusunda binbagt Deaptirilan insanlarm
los A. Turner tarafindan lm Cezasina
infazi iin icat edilmi, siyanr tabletlerlyle hazirlanan zehirli
gazin odaya yerlestirilen bir borudan ieriye kilitlenen sulu ya
da su1ulara gnderilmesiyle dokuz dakika ile yirmi dakika arasinda bir zaman sreci iinde ldr1mesi saglanmigtlf.

ilk gaz odasi infazi 8 Subat1924 tarihinde

Amerika'nin

Ne-

eyaletinde gereklettirilmigolup halka korku yagatan Tong

etesinin elebasist Gee Jong zerinde uygulanmigtir. Ayni gekilde Hu Ghie Sing admda bir baska mahkum da gaz odasinda
lmle yargilanmig ama son anda cezasi mur boyu hapse evrilmigtir. Daha sonra Salt Lake City'deki Eaton Metal rnleri
fabrikasmm geligtirdigi bir yntemle odanin digina yerlegtiri1en
uzun bir teleskop sayesinde ierdeki seslerin diganya yansitilmasinin yani sira, en nemlisi elektrik akimlyla birden sa1an
kabanp kavrulan mahkumlarin aci ekmemeleri iin baglannin
tepesine yerleptirilen simit geklinde bir boruda gaz kaagt olup
olmadigint infazi gerekleptiren hapishane mdrlerinin takip
etmesi saglanmigttr.
vada

ilk iple idam M.S. b'epinci yzyilda

dilmigolup, ilkin 1196 yllmda William Fitz Osbert'in

geirilen bir ilmekle gere.klestirilmigtir.

ilk daragaci

kegfeboynuna

Londra Tyburn'de

1571 yllmda Tyburn'de hazirlanmigtir.

Amerika'daki ilk iple idam, ispanya'yacasusluk yaparak

ingilizlereihanet ettigi tespit edilen George Kendall adindaki
bir ingilizkoloni vatandaginin 1608 yllinda bu yzden idama
mahkum edilmesiy[e gereklegtiri[migtir.
105

iple idam edilen ilk kadm mahkum

Champion olup infazi 1632 yllinda Virginia eyaletine
Jamestown'da gereklestirilmitir.
Amerika'da

Jane
bagli

Boyun Vurma
kutsal kitabi inciPde bir sulunun birok degigik
yntemle ldrlebilecegi ama boyun vurmanin en geerli yol
oldugundan sz edilmektedir. Yunanli ve Romahlar ise boyun
vurmanin
onur kirici bir usul oldugunu i]eri srmlerdir. Bu
yzden zellikle Romahlar sulularm 6oynunu vurmak yerine
armtha gererek ldrmeyi tercih etmiglerdir.
Hiristiyanlarin

ingiltere'dekral William the Conqueror (1028-87) baltayla boyun vurarak lm cezasinm soy1ulara da uygulanacagini
duyurmuy ve ilkin 1076 yilmda krala kargi suikast girigiminde
bulunan Northumberland'li Waltheof'a uygulanmigtir.
konusunda en fazla Suudi Arabistan'da infaz
gerekleptirilmigolup sadece 2004 yllinda otuz kisinin bagi
kesilmigtir.
Boyun vurma

Japonlar 1860'll yillarin sonlarinda bagladiklan boyun vurarak adam ldrme yntemini en vahgi yolla uygulayanlar olmuglardir. Topraga gmdk1eri mahkumlarin
digarida birakilan
sapli
ile
tahta
kesilmigtir.
baglari
testere

Giyotin

ilk kez

1792 yllinda Fransa'da Joseph Ignace Guillotin (17381814) tarafindan icat edildigi bilinen giyotin, zellikle Fransiz
ihtilali sonrasinda yargilanan siyasi su1ularin aci duymadan

baglarmin kesilmesi iin kullanilmigtir. Baltayla birka kez vurularak

vahgice

uygulanan

boyun vurma cezasina oranla ok

daha seri ve acisiz bir yntem olan ilk giyotinle idam 1792 ylli
Nisan ayinda Nicholas Jacques Pelletieradli bir egkiyanm ldrlmesiyle gerekleptirilmid ve olduka kalabahk bir seyirci
106

kitlesinin nnde yapilan infaz strasinda halk digerlerine ibret

olmasi iin parki syleyip dans etrnigtir. Fransa krali XIV'nc
Louis 1793 yllinda Louisette adi verilen zel bir giyotinle idam
edilmigtir.
Ancak giyotin bilindiginin aksine ilk mekanik idam aleti olmayip 1286 yllindan beri Ingiltere'de kullanilan Halifax baltasidir. Halifax baltaslyla ilk idam edilen kigi Dalton'lu john ad1i
mahkumdur. O devirde genellikle lm cezalan iin uygulanan bu baltadan korunmanin tek yolu alet boyunlarinin zerine
inmeden kamakti. Bunu ender sayida bagarabilen mahkum,

kurtuluyor ama tabiatiyla o gehre tekrar dnemiyordu.

Nitekim Dinnis adli bir sulu bunu bagarmigti ve kaarken onun
infazira seyretmek iin gehre akin eden halktan bazilarina yolda
rastlamisti,
ona Dinnis'in infazinin olup olmadigina dair soru1ar

lmden

"sanmlyorum"

cevabini vermigti.
sormuglar, Dinnis ise onlara
Yukaridan apagiya dogru belli bir dzenek sayesinde inen Halifax baltasi giyotin kadar keskin bir alet olup, ondan tek farki,

yere dogru kirk bei derecelik bir atyla egimli oan enli bir balta
olusudur. Bu egim infazin daha etkin ve abuk gereklegmesini
saglamaktadir.
baltasi ilkin 1564 yllinda iskoya'daMorton'lu
Earl (1525-81) tarafindan tanitilmig ve ilkin 2 Haziran 1581'de
Morton'lu bir gen kizin idamini kegfettigi bu aletle gereklegtirmittir. Bir tr boyun vurma makinesi olarak adlandirilan bu
aletle kesi1en baglar dig'erlerine ibret o1sun diye zellikle sergiHalifax

1enmigtir.
Lin
halkin sulunun cezastni kendi ellerlyle vermek
zere kanunsuz yolla onu dverekldrdg ve jriningrevini
kendilerinin stlendigi ok eski bir infaz yntemidir. Lin kelimesi ilkin Albay Charles Lynch (1736-96) tarafindan keyfedilmig
Lin etmek,

107

olup ilkin 1790 yllinda Virginia'h bir toprak sahibinin kanunsuz

yollarla onun arazisini zorla ele geirmesi sonucu gereklegmigtir. Su1unun cezasini kendi elleriyle vermeye karar veren
albay onu yakalayip bir agaca bagladiktan sonra kirba\ayarak
dverek ldrmg ve digerlerinin de ona katilmasiyla soyadlyla
anilan tarihteki ilk lin olay! yaganmigtir.
ilk lin kurbani 1630 yllinda kitaya Mayflower gmen gemisiyle gelmig John Billington'dir. Komgusu
John Newcomen'in ldrlmesiyle zan.altinda kalan Billington
onu ldrmekle su\anmig ve sonuta diger gmenler tarafindan lin edilerek ldrlmgtr.
Amerika'daki

yillan arasinda
yznden yaganmig ve
Amerika'nin gney eyaletlerinde
bu dogrultuda ldrulen 2800 ku.rbandan 2500'nn zenci oldugu tespit edilmigtir. Afrika kkenli Amerikali bir gazeteci olan
Ida Wells'in (1862-193T) Chicago Defender'a yazdtgl yazilardan anla lidigi zere aslinda en yogun lin olaylari 1879-1898
yillari arasinda gereklegmigtir.
Tarihteki ilk yogun lin olaylari 1880-1930
irkilik

LinIe ldrmeye kargi ilk bildiri 1900 yllinda Temsilciler

Meclisindeki senato Oyelerine teklif edi1mesine ragmen ancak
1922 yilinda hepsi tarafindan resmen kabul edilmigtir. Yillar
sonra Haziran 2005'te ilkin kabul edilmedigi iin aradan geen
yirmi iki yll boyunca agm oranda gereklegen lin cinayetierinde haksiz yere kurban edilenlerin sayisinin ortaya rkmaslyla
senato yeleri tarafindan bir zr mektubu yayinlanmigtir.
Hapis cezasi
Eski devirlerde mahkumlar genellikle bir kurul nnde durugragmen eski Babil'de
maya ikarak sonra cezalandmimalarina
yargi nne ikarilmaksizin hapse atilmiglardir. On altinci yz-

yll sonlarina kadar Ingiltere'dede ayni gekilde gerek1egtirilmig,

108

bu tarthten itibaren yargi kavrami yerlegmigtir.

ingiltere'deki ilk hapishane 1557 yllinda Londra'da

ancak

St
Bride's Well'de kuru1muy olup kisaca Bridewells olarak bilinmektedir. iindesulunun tek bagina hapsedildigi bir hcre buhapisbanede tm sulular yatakhane geklindeki tek

'lunmayan

bir odada toplanmaktadir.

ilk hcre 1775 yllinda Richmond dk (1735-1806)tarafindan inga edilmigtir.
ilk elik hcre 1791 yllinda.ingiliz JeremyBenthem (17481832) tarafmdan tasarlanmig olup hcrelerin nnde elik kafesli bir pencere bulunmakta, bylece mahkumlar digaridan
bakLldigmda
grnebilmekteydi. Ancak bu tip hcre Avrupa,
Amerika ve Avustralya'da ok saylda inga edilmesine ragmen,
mucidinin lkesi olan ngiltere'dehi inga ediJmemig omasi
yesi ve sosyal redikkat ekiciydi. Nitekim ngilizparamento
formcu Thomas Fowell Buxton (1786-1845) 1818 yilindaki bir
durugmada lkedeki bir hapishaneyi gyle tarif etmektedir. "Hapishaneden ieri girdigimde mahkumlarm hepsinin bir kafes ardmda durdugunu grmgtm. Gece olunca hepsi dzinelerce
hirsiz, saigin hastahkli ve veballyla pislik iinde her trf hagaratla birlikte yagiyor, gnlerini havasiz, hareketsiz, a ve susuz,
tek bir temiz giysi bile glymeden geirip cezalarinin tamamlanmasini bekliyordu.
ilk hapishane reformisti italyanCesare Marchesede Becca-

(1738-94) lm cezasi ve igkenceyleldrlmeye

olan kisiligiyletaninmaktadir. Beccaria'ya gre suluya
ria olup

birtakim geylerden ve zgrlkten mahrum

gereklegtiritmeli, kigisel bir c amalamamalidir.
ceza

kargi
verilen

birakilarak

ise John Howard (1726-90)

olup Bedfordshire gerifi olarak kendi ulkesikadar Avrupa ve
Rusya'daki hapis cezalan zerine de etkili ahymalart olan biridir. Bu dogrultuda ikardigi The State ofPrisons iri England and

ilk ingilizhapishane

reformisti

109

Wales

(ingiltere ve Gallerdeki Eyalet Hapishaneleri)

adli kitab
on dokuzuncu yzyi! sonuna kadar olduka etkili olmuytur.

Mengene

ve Tomruk

Hapis cezasi kegfedilmeden binlerce

yi! nce kullanilan bir ceza aleti olan

tomrukta ortadaki byk.

olanina baglan iki yandaki daha kk
deliklere ise kollan geirilen kurbanlarin ayaklan serbest birak:Imaktadir. O
strada mahkumun suratina halk tarafindan rk yumurta, kokmuy meyve
ve sebzeler atilirken, bezen de tas, kaya
gibi sert cisimler firlatilmaktadir. Bu gekilde ciddi yaralar ajan mahkumun bazen bu yaralarin lmcl boyuta ulagmasiyla ldg grlimgtr. Mengene
ve Tomruk 1837 yilmda yasaklanm:ptir.
mengene

ve

--

'

'

lik

dner tomruk aleti, drt mahkumun

baslarinm deliklerden geirilip diger deliklerden geirilen ellerinin birbirine iple

baglanmasinin ardindan dndrlmesiyle gerekiestirilmigtir.
Kollari birbirlerine sikica baglanan mahkumfar bir daire olugturup evresinde yryerek dnmekte ve bylece hepsi birden
ayni anda cezalandirilmig olmaktadir.
YARGI

SiSTEMLERI

En eski kanunlar Ur-Nammu

olarak bilinmekte olup kuruUr

cusu Smer hanedaninm hkm srdg Mezopotamya'daki
uygulanacak
iinde
igkenklelere
sehrindebulunmus ve
ceza,
cezalandirma
oldugu
yntemlerinin
yazili
grlmgtr.
ce ve

110

Yargilar
Eski medeniyetlerde ilk kanun adamlari yargi\ar topluma adalet
dagitma rol stlenmigler ve genellikle kanun uygulama yetkisi
olan din adamlarindan seilmisterdir. zerlerinegiydikleri cp-

pe ve pelerinlerden olugan yargilama giysileriise otorite simgesi

olarak tamnan Romahlarm togalanndan esinlenilmigtir.
Yargilama
Tarih ncesindeki ilk durugma, mahkumun suunu itiraf etmesi
iin kizgm demirle dag1anmasiylagereklegtfrilmekteydi.Eger
mahkum o strada yara almazsa, masum oldugu ve tannnin bu
masum insani koruduguna inanilarak serbest birakihrdi.

Jri
ilkjri sistemin nereden kaynaklandigi ve ilk sekli billnmemekle birliktegenellikle Avrupa uluslari tarafindan kullanildigi ve
ok sayida kipinin su\uyu sorgulayarak onun hakkinda bir karara varmasiyla gerekleptigi bilinmektedir. kkurucusu Byk
Alfred olup ilk jrl karariyla yargilama M.S. 870 yllinda gereklegmigtir.
ilk jri sistemi 1066 yihnda gereklegen fetiblerden sonra
Normanlar tarafindan ingiltere'ye getirilmigtir.
ilk jii 1787yilinda kurulmug olup ilk kongrede senato yelerine sunulan Haklar Bildirgesi dogrultusunda
jri nnde yargilanma karari ortaya :kmistir. Bildirge ilkin on
maddeyi kapsamaktadir ama 1791 yilmda oylamada son geklini
almigtir. Altinci maddede "Sulanan kisi hizli ve tarafstz gekilde
jri tarafmdan yargilanacaktir" maddesi yazilidir.
Amerika'daki

111

ILK DEDEKTFLiK BROLARI

DNYADAK

ilk dedektiflik brosu

(1775-1857) tarafindan

1833 yllinda Eugene Franois Vidocq

Paris'te kuruimugtur. Vidocq su konu-

ve takiplere dayanan uzun karlyer deneyimi sonunda, polisi dogru ip yaptigi ynnde ikna etmeyi bagar-

sunda aragtirmalara
migttr. Nitekim

gerek sululari aiga ikartmakta byk bagari

gstererek polise yardimci olmuy ve en nemiisi masumlarin

haksiz yere hkm yemesini nlemistir. Bu sayede kendisinin
daha nceki bagarisizliklaripolis taraffndan affedilen Vidocq,
1811 yllinda elde ettigi be byk bagari sonucunda ilk polis
gefi olmugtur.
Kurgu Dedektiflik

Hikayeleri

ilk kurgu dedektifier M.. birinci yzyllda

eski Roma'da ger-

eklegmig olup bu konudaki ilk rnek Steven Saylor tarafindan

yaratilan Gordianus the Finder'dir. Gordianus'un hikayesinde
Julius Ceasar, Kleopatra ve Mark Anthony gibi tarihi karakterfere
rastlanmakta ve bunlar gnumze uyarlanmaktadir.199T
yr]inda Roman Blood adli Gordianus'un kurgu hikayesinde, M..
80 yilinda gen Cicero iyl egitim grmg bir'korumaya ihtiya
duymakta ve bu konuda Gordianus'tan yardim istemektedir.
Modern agdaki ilk dedektif tiplemesi Dupin olup gair Edgar Allan Poe'nun (1809-49) The Murders in the Rue Morque
(Morque Caddesindeki Cinayetler) adli 184T yt]Inda yazdigt kitabinda adi geen tiplemedir. Daha sonra 1842 yilmda yazdigi
The Mystery of Marie Roget (Marie Roget'in Esrari) ve 1844 yilmMektup) adli eserlerinda yazdigi The Purloined Letter (alman
de de ayni karakterden sz etmektedir. Poe'nun yarattigi Dupin
sper gi, gzlemleri kuvvetli ve su\ari zme konusunda
usta biridir. Daha sonra bu karakterden yola ikarak Sherlock
Holmes yaratalmigttr. Bu nl dedektif karakteri zerine yazrimig
112

ok sayida dedektiflik hikayesi dnya edebiyatinda n siralarda

edilmektedir. Nitekim dnyanin en nl
yer almig ve bl sz
kurgu dedektifi olan Sherlock Holmes'un yaraticist olan Arthur
Conan Doyle (1859-1930Tilkin1887 yllinda yazdigi A Study in
adh kitabinda bu karaktere yer vermig
Scarlet (Kirmizi allymal
Profesr John
olup, onu yaratmak iin Edinburg niversitesinde
Bell ile birlikte yillarca alismigtir. Su dosyalarini aragtirarak
gerek sulu ve sululan tespit etme ynnde Court Appeal'in
da kurucusu olan Conan Doyle ayni zamanda Portsmouth United Futbol Kulbnn de ilk kalecisidir.
George Simenon'un (1903-89) yarattigi dedektif Maigret
karakteri, ilkin 1935 yllinda yaymlanmigtir. Simenon bir kitabi
hizh yazmaslyla tamnmlyen fazla bir ay srecek gekilde ok
tir. Nitekim nl korku ve casusluk filmleri yazari ve ynetmen
Alfred Hitchcock (1899-1980) bir gn ona telefon etmig ama
sekreteri Simenon'un yeni bir romana bagladigi iin rahatsiz
edilmek istemedigini sylemigtir. Bunun zerine Hitchcock
"Bekleye bilismiyim?" diye sormustur.
Herkl Pairot, su ve cinayet zerine dnyanin ilk nl yakarakter olup
zan olan Agatha Christie tarafindan yaratilmigbir
lligkiler
(Esrarengiz
zerine)
ilkin The Mysterious Affair at Styles
adh 1920 yllmda Birinci Dnya Savagi sirasinda hempire olarak aligirken yazdigi kitabinda szn etmektedir. Miss Jane
Marple yine Agatha Christie'nin yarattigi bagka 6irkarakter olup
ilkin 1930 yllinda Murder in the Vicarage (Kilisede Cinayet) adli
kitabinda ortaya ikmaktadir.
Dedektif Philip Marlowe, Raymond Chandler'm (1888Uykusu) adh kitabinda
1859) 1939 yibnda The Big Sleep (lum
Maryarattigi karakterdir. 1946 yillnda filmi yapilan
lowe karakteri aktris Lauren Bacall ile birlikte oynayan nl
aktr Humphrey Bogart (1899-1957) tarafindan olaganst bir
=hikayede

performansla canlandirrimigtir.
113

Sam Spade, Dashiel Hammett tarafindan yaratilmly bir kaolup ilkin 1922 yllinda bir dergiye yazdigi Black Mask
(Kara Maske) adli hikayesinde gemektedir. Daha sonra hikayedeki Spade karakterini yine Humphrey Bogart 1941 yilinda
evrilen The Maltese Falcon (Malta Sahini)adh filmde canlandirmigttr. Ancak 1950'li yillarda Amerikan kargitt olarak bilinen
Vali McCarthy, Hammett'in kitabinda onun soi kanattaki arkadaglarinin isimlerini izinsiz kullanmasindan dolayi nl yazara
dava aarak onu alti ay hapse mahkum ettirmigtir.
rakter

Mfettig Morse, Colin Dexter'in

Last Bus to Woodstock (Woodstock'a

1975 yilinda yazdigi The

Son Otobs) adlr kitabin-

da geen karakterdir ancak 1996 ylhnda yazdtgi Death is Now

My Neighbour (Kompumu ]drmeZamani) adli kitaba kadar
kitaptaki Endeavour isimli pahsin aslinda Morse'un lakabi oldugundan sz etmemi ve en son yazdigi The Remarseful Day
(Pigmanlik Gn) adli kitabinda onu ldrerek seriye son vermigtir.

114

SZLKLER VE
ANSIKLOPEDiLER
Szlkler, Ansiklopediler,

Kanun Kitaplara

Szlkler

ilk szlgn M: Yedinci yzyilda Asur krall Ashurbanipal

(669-627) dneminde tag tabletler zerinde yukandan apagiEski Yunanillar ve Romalilar
ya dogru yazildigi ortaya ikmigtir.
M.S. Birinci yzyila rastlayan dnemde kelimelerin anamini
aikiayan ilk szlg olugturmuglardlr.
olan A Table Alphabetical/ of Hard
Words 1604 yllinda Robert Cawdrey tarafmdan yayinlanml; ve
Latince gzel konugma sanati anlamma gelen Dictio kelimesin-

ilk ingilizce szlk

den tretilmigtir.

lk kapsamli aiklamalarin yer aldigi ingilizceszlk Dr.

Samuel Johnson (1709-84) tarafindan yazilmig olup telaffuz ve
hecelemelerin yer aldigi Dictionary of The English Language
Which The Words Are educed From Their Originals'tir. 1747
yllinda aligmas] baglanan szlk sekiz yllda tamamlanabilmigtir. Johnson szlgn aligmasmi 1755 yllinda bitirdiginde, bu
getirmedigi
uzun ve meakkatli aligmasi ona maddi bir kazan
olamadan
ayrilmasina nemezun
gibi Oford universitesinden

den olmug, ama bir anda ingiltere'ninen un1adamlarmdan

biri olmugtur.
115

ingilizceSzlk A. H. Murray (1837-1915) tarafindan yazilmigtir. Yaklagik on beg bin sayfadan olugan szlgn
tasiak alymasi olduka genig bir editr ekibiyle gerekleptirilen
otuz beg yillik bir emegin rndr. Ama 1879 yllindan 1928
yilina kadar srmg olan elli yillik aligma sonucu Murray'in
1915 yilmda ani bir kalp kriziyle lm nedeniyle Philological
Society (Toplum Dil Bilimi) adli kitabmdan sonra ikinci eserinin
yaymiandigmi ne yazrk ki grememig ve szlgn yayin tarihi
giderek uzaylp ancak yetmig yilda tamamlanabilmigtir.
Oxford

Argo Szlkler
Argo, ancak ellerine tkrerek algan

klelerin kullandigt bir dildir.

CARL SANDBURG

(1878-1967)

Yirminci yzyllm ikinci yarismda argo dil zerine szlkler

yayinlanmigtir.

ilk argo szlk

Vocabulary of the Flash Language olup James Hardy Vaux tarafmdan 1811 yrlinda suiulari ingiltere'den
Avustralya'yagtrdg sirada yazilmig ve 1819 yilinda basil-

dogrultuda Avustralya'da yazilmig ilk szlktr.

Argo dile ait bir rnek vermek gerekirse "Frisk the cly and

mytir. Bu

fork the rag, speak

lindeki bu cmleyi
yankesicilik talimati
slyla kstekli saatini

to the tattler and hunt the dummy" geknormal bir ingilizce'yeevirdigimizde bir
iermekte olup "Elini cebine daldinp para-

aldiktan sonra asil czdani bulmaya alig"

anlamina gelen "Pick the pocket and take the money, steal the
watch and look hard for the wallet" demekti r.

116

ANSKLOPEDiLER

ilk ansiklopedi Platon'un yegeni Speusippus (M.O. 407339) tarafmdan M.. 348 civarmda hazirlanmigolup rnatematik, tarih ve felsefe zerine amcasmin grglerini iermektedir.
Speusippus ansiklopedide ayni zamanda Aristoteles'in notlarina
da yer vermigtir.
Vincent of Beauvais (1190-1264) Parisli bir Dominikan rahibi olup 1244 yllmda yazdigt Latince Speculum Malus (The
Great Mirror) adli elli cildin zerindeki ansiklopedisinde dn-

yayi grdg gibi.degil, dgndug gibi yazmistir.

inliler,Yongle Canon ya daYongle Dadian adindaki ansiklopedinin M.S. 1403 ile 1407 arasmda yaylnlanan yaklagik on
bir binden fazia kitaptan biri olduguna, dolayisiyla dnyadaki
ilk ansiklopedinin kendilerine ait oldugunu iddia etmektedirler.
Bu dogrultuda sz geen tarihler arastnda in'deyaklagik drt
yzn zerinde elyazmasi kitap yayinlanmig ancak iki tanesi
gnmze kalmigtir.

inliYu-Hai'nin

240 ciltlik ansiklopedisi

1738 yllinda ya-

ymlanmigtir.
Modern

devre ait ilk ansiklopedi Ephraim Chambers'a ait

olup Cyclopaedia'dir ve 1728 yllinda yayinlanmigtir.

117

Fransiziara ait ilk ansiklopedi The Encyclopdie

yillari arasinda yayinlanmigttr.

1751-1765

ingiliziere ait ilk ansiklopedi Encyclopaedia Britannica

olup 1768 yilinda yayinlanmig, 1999 yllinda internete kaydedilmigtir.

ilk ok ciltli

ansiklopedi

Encyclopedia Americana olup

1829-1833 yillari arasinda Amerika'da on cilt olarak yayinlanmig ama daha sonra 1919 yillnda genigletilerek otuz ciide
ikarilmigtir.
KAYNAKA
Yazarlarin eserlerindeki kelimeleri ve deyimleri genig kapsam[]
olarak aiklayan ve sadece anlamlarini aiklamakla kalmayip
onlari temalar iinde rnekleyen ilk kaynaka 1805 yilinda
Peter Mark Roget (1778-1869) adir bir ingiliz doktor ve edebiyati tarafindan hazirlanmigtir. Yazar eserlerinde kendisini
daha lyi ifade edebilmek iin kullandigi kelime ve deyimlerin
aiklanmasi gerektigine inanarak katalog geklinde bir kaynaka
ikarmaya karar vermig ve bu dogrultuda 1852 yllinda yetmigli yaglarindayken Thesaurus.of English Words and Phrases adli
altinda bir eser yaylrilamigtir. Kaynaka 1869 yllinda lmeden
nce yirmi sekiz baski yapmig ancak ne yazik ki hibiri gnmze kalmamigtir.

118

ELENCE
Oyunculuk, dans, gldr, sirk, mzikaller, konserier, sinema,
gramofon.

OYUNCULUK
ses kayit ya da video grnts,
tarihon dokuzuncu yzyilin sonundan itibaren grlmgtr. O
ten nce bunun nasil gerekleptirildigi hakkmda bilgi edinmek
iin ancak bu konuda toplanmig yazill belgelere ve resimlere

lkcanh oyunculuk performansi

gvenmek zorundayiz. Bu dogrultuda ilkin M..10.000-40.000

Fransa'da Trois Freres (Arkadag) magarasinin
duvariannda grlen kabartma resimlerde zel giysiler iinde
gsterilen insan figr1erinden anlagildigi zere bir ayin gsterisi
tasvir edilmesine ragmen asimda oyunculuk M..4000 civarinda baglamigve ilkin Misirli rahiplerin llerinin anisina d-

yllariarasinda

ortaya iktigi ve o zamaniar

tiyatro gsterilerinin hemen hepsi ilkel dini gsteriferden ibaret
oldugu iin daha ziyade dogal olaylarin bereketi ya da lm
gibi tanrisal vasif tagiyan olaylarin sembolize edildigi bilinmektedir. Bir sure sonra akil ve mantik yoluyla zemedikleri
bu olaylari daha anlagilabillr ve kabul edilebilir hale sokmaya
abymalariyla giderek ilahi motifler taglyan oyunlar azalmig ve
gn1kyagamdan kesitler tagiyan olaylar gndeme gelmigtir. Bu
zenledikleri

ayinleri resmetrnekle

119

konuda ilk kayit M.Altinci yzyila ait olup ilk sosyal anlamda
tiyatronun in'deSui Hanedani taraftndan sergilendigi ortaya
ikmigtir.

TYATRO
Pandomim
Pandomim,

kipinin sylemek istedigi eyi yz ifadeslyle aikladigi en eski oyunculuk sanatidir. Hi konugmaksizin sadece
yze belli ifadeler yerlegtirilerek ortaya konan bu sanat, kar ihkli konugmanin yerini almaslyla giderek nemini yitirmigtir.
lik pandomim tiyatrosu M.. drt ve beginci yzyillarda
Atina'daki Dionysus tiyatrosunda yaklagik 10.000 izleyicinin
nnde garap tannst Dionysus adina dzenlenen festivaller sirasinda

gerekleptiri1migtir. Bir grup aktr tarafindan sergilenen

tiyatronun en nem1i zellgi senaryoya harfiyen bagIl kalmaksizin doga1ama olmasidir.
Yunan tiyatrosu

tiyatrosu ilk din temast digma ikmly oyunlarin sergilendigi tiyatrodur. Bu dogrultuda ilkin M.. Altinci yzyllda gereklegtirilmig o1up Latince adlyla Attica denilen Atina blgesi
Yunan

civarmda

grlmgtr. Resitaller ve tanri Dionysus'un bereketi

onuruna dzenlenen ilahi dans figrlerlyle piir metinleri zerine yazilmig oyunlarla sergilenen itk tiyatrodan sonra M..525456 yillari arasinda yagamig Aeschylus, karakterler arasindaki
uyugmazhgi sergilemek amaciyla ikinci aktr kavraminin yaraticisi olmugtur.
Bilinen en eski oyuncu, antik Yunan devrindeki Thespis
olup ilkin M.. Altinci yzyilda ayni oyunda degigik maskeler

kullanarak farkli karakterleri canlandirmigtir.

120

Ilk tiyatro festivali M.. 534 yilinda

Atina'da Thespis tabegeni kazanmigtir. Ancak

gereklettirilmig ve byk
yazik
ki bu oyuna alt gnmze dek yazili bir kayit bulunne
mamasina ragmen, Thespian adt verilen oyunculuk tarzmin o
devirlerden gunmze kalmig tek miras oldugu bilinmektedir.
rafindan

Roma

tiyatrosu

M..240 civarmda baglayan Rorna tiyatrosu, Yunan tiyatrosundan esinlenerek kurulmugtur, ancak gerek konu gerekse aktrlerin gr sesleriyle oynadiklari sirada sesin amfitiyatronun en
uzak kgesinden bile duyulabilmesi nedeniyle ondan ok daha
fazla ses getirmigtir. Aktrler genellikle klelerden olugmakta ve
yzlerine maske takarak oyunlari sergilemektedirler. Yzy:]lar
boyu rakipsiz olan Roma tiyatrosu daha sonra Hiristlyanlarin
vahti hayvanlara paralatildigi gladyatr dvgleriylebagli bagma n kazanmig, ancak bir sre sonra tipkl bagladigi gibi birdenbire ylldizi snerek yok olmugtur.
Eski Roma'ya ait pandomim sanati ise M..63-M.S. 14 yl[arasinda
lan
yagamig imparator Augustos'un onayly]a gereklegmigtir. Romalt izieyicilerin ilkin Yunanblardan esin1enerek hi
konugmaksizin sadece igaretlerie sergilenen bu oyunlar sirasin-

da oyunculann kendi dillerini bilmedikleri iin konugmadiklarini dgndkleridrama ya da gldrnn imparator tarafmdan
ok begenilmesiylegsterilere devam edilmigtir.
Kukla tiyatrosu

lik kukla tiyatrosu M.. 427-355 ylllart

arasmda

yagamig Yunanli asker ve tarihi olan Xenophon taraftndan M.. beginci

yzyilda yazilmistir.

121

Punch ve Judy
ilk kukla oyunu olan Punch ve Judy,ngilizsanati Samuel Pepys
tarafindan ilkin italyankukla tiyatrosundan esinienerek 9 Mayis
1662'de Londra'da tm sanat binalannin yan yana siralandigi
Covent Garden'da gereklestirilmigtir. Pepys'in italyan kukla
tiyatrosunda orijinal adi Punchinello olup vahgi ve almaya
meyilli bu karakterin adini ingilizdiline uyarlayarak kisaca Punch yapmig, Joan'i ise Judy olarak degigtirmigtir.

Ortaag tiyatrosu
Ortaagda bati tiyatrosunun ana temasi din ve kilise zerine kurulmus olup tiyatro sanati tamamen kilisenin tekelinde olmugtur. Paskalya ve Noel'de rahipler, incil'e dair hikayelerden yola
ikarak sunduklari kk gsterilerde bu dogru]tuda tabiatiyla
dini figrlerin ne iktig! grlmektedir.Ancak ilkin kiliselerde
gsterilen bu oyunlar daha sonra giderek meydanlara taginnby
ve mekan olarak kilisenin digina ikildigi gibi oyun temalarinda
da din dipinda konular gndeme gelmigtir.

ilk insan
Hollanda'da

agki

temah tiyatro, on nc yzyilda Fransa

ve

grlmgtr.

isa'nmyagami zerine dnyaca bilinen ilk iletemsili ilkin

1634 yilinda Bavyera Alplerinde yagayan ve zengin fakir aylrt
etmeksizin herkesin bir arada oynadigi tanri adina yemin temah

oyunlar sergileyen Oberammagau'lar tarafindan gereklestirilmigtir. Bunlardan bazilari rnegin yumrulu veba gibi salgin ve
lmcl hastahklar zerine olup tm felaketlerin tanridan geldigi ve sadece tanrinin gehirlerini bu hastahktan koruyabilecegi
inancinin sergilendigi bir oyundur. Nitekim Mnih yakmlarinda
bir gehirde bu hastalik yznden 15.000 kisi hayatini kaybetmig ve gebir tamamen salgin hastaliga teslim olmuytur. lik oyun
1700 gebir sakini tarafindan gerekleptirilmig ve o tarihten gnmze dek tekrarianarak geleneksel olarak devam etmistir.
122

Modern tiyatro

ilk modern tiyatro

on altinci yzyilin baglarinda komedi tiyat-

rosu olarak bilinen Commedia dell arte'nin kasabadan kasabaya

dolagan turne oyunculari tarafindan dile yeni 8iren kelimelerle
Nitekim sahneye ikmadan
doga\ama olarak gereklegtirilmigtir.

nce nasil oynayacaklarina dair genel olarak senaryo zerinde

grgp fikirbirligine vardiktan sonra sahnede her biri doga\ama olarak rolne ilaveler yaparak oynamigtir. Bu tarz genellikle
avam tabakasina hitabeden banal ve mstehcen konulan iermekte, nadiren kurnaz ve imall politik konugmalara yer verilmektedir. Italyan turne grubu tm Avrupa'yi dolagmi,ama en fazla
ispanya,ingiltere,Almanya ve Fransa'da etkili olmuglardir.

DzenIi tiyatro

ilkin Konstantin Stanisl'avski (1863-1938)ve

Vladimir Danrestoranda
1897 yllinda
chenko (1858-1943) Moskova'da bir
bulugup bir gige votka egliginde yaklagik on sekiz saat sren grgmeleri sonucunda kuracaklarl Moskova Sanat Tiyatrosunun
ana hatlarini olusturmuglar ve bylece Stanislavski'nin sistemi
olarak adlandinlan belli bir tarzm sergilendigi bu dzenli tiyatro sayesinde, bir oyuncunun rolnn herkese bilinmesi, anlagliabilmesi ya da benimsenip inandirict olmasi, diger bir deyigle
tiyatronun

hakkinin verilmesi

saglanmigtir.
123

Amerika'daki ilk dzenli tiyatro 1922 yilinda Moskova

Sanat Tryatrosundan iki Rus oyuncu olan Maria Ouspenskaya
(1876-1949)ve Richard Boleslavski'nin (1889-1937) Amerika'y:
zlyaretleri sirasinda kurulmugtur. Bu dogrultuda Ouspenskaya
New York Tiyatro Okulunun kurucusu olup yagammin geri kalanmi Stanislavski'nin sistemi olarak bilinen
mini

dzenli tiyatro kavra-

dnyaya tanitmakla geirmig, gretmenlik yapmigtir.

DANS
(Ayni konuyu sanat blmnde de grebilirsiniz)
Bilinen en eski

dans formati bilinenin aksine eglence amall

degildir.
Dans ilkin eski Misirlilar tarafindan M.. nc bin yllda
ennemli blm olan ilahi dans
dini ayinlerdekiseremonilerin
figrleriyle ortaya ikmigttr. Olduka karigik ve zor figrlerden
olugtugu iin zel egitim almig kipilerce sergilenen bu danslar
drdnc yuzyildan itibaren kipisel yetenek dogrultusunda ve
genellikle iftlerin gehvet unsuru ieren erotik gsteririe dn-

bireysel olarak farkli tarzda sergilenmeye baglanmigtir.

EskiYunanklarm eski Misirlilarin danslarindan etkilendikleri grlmektedir.Bu dogrultuda M.. 1400 yllinda Girit adasinda ilkin bogalarla birlikte gerekleptirdikleri dans gsterileriyle
ige baglamiglar, ancak daha sonra degigik hayvanlarla birlikte
oynadiklan bu tarzia yaklagik 200 farkli dans geligtirmiglerdir.
gerek

Bunlann ogunun temasi savag hazirligi zerinedir. Daha sonraki illardadansilar maske takarak sergiledikleri mstehcen
rolleri komedi tarzinda sunmuglar ve buna kordax adini vermig

lerdir. M..428-348 yillari arasinda yagamig olan nl dgnr

Platon ayni zamanda dans metinieri de yazmig olup izledigi bu
dans gsterileri dogrultusunda dansi gzel ve irkin geklinde
ikiye aytrmigtir.
124

Romahlar tarafmdan gereklegtirilen ilk dans askeri figrler tagiyan Bellicrepa Saltatio olup ilkin bir Sabine kadini tarafindan nehirde bulunan ve Roma gehrinin kurucularindan biri
oldugu rivayet edilen Romulus tarafindan yaratilmistir. Ancak
Romalilar dansi genellikle resmi ve saraya ait soylu bir gosteri
olarak kabul etmiglerdir, bu nedenle oniar tarafmdan yaratilip
dnyaya yayilmig ya da nl o)muy bir dans adi mevcut degildir,
nk erkeklerin dans etmesi Roma'da asla hog kargilanmaylp
kadinst bir davranigolarak nitelendirilmigtir. Nitekim onur kinci
bir davranig olarak grlen dans nedeniyle M.. 150 yi]inda
o gne dek ailmig btn dans okullari kapatilmly ve dansin
sadece toplu bir gsteri olarak belirli gnlerde sergilenmesine
izin verilmigtir. Bireysel olarak dans eden kipilere hoggryle
bile bakmayan Romalilar, bu tip kipilerie glerek alay etmisler,
nitekim Unl devlet adami ve hatip Cicero
106-43) sade(M,.
ce delilerin dans ettigini sylemittir.

Dans trleri
Apache, dans eden iftte erkegin baskm durumda oldugu ve
kadmin onun tarafindan savrularak yere firlatilmasiniieren olduka vahgi bu dans strasinda ko1undan tutulup yerden yere
vurularak
fahige muamelesi yapilan kadin, partneri tarafindan
taltif edilmek gyle dursun srekli apagilamaktadir. ilk etapta
admin agrigtiracagi zere Kizilderili Apai kabilesinin geleneksel dansiyla hibir ilgisi aimayan bu vahgi dansa Parisli sokak ete]eri tarafmdan bu ad verilmigtir.

iftlikdans! genellikle iftlik ambarinda ya da ahirda

eg-

lenmek iin bir araya toplanan kyl halkin gereklestirdigi bir

dans olup ilkin ahirda dogumu kutlamak amaciyla 1860 ylli
civarinda 1skoya'da grlmgtr.

dans adindan da anlagilacagi zere zenciler tarafindan gereklestirilen ve olduka mstehcen figrler taglyan bir
Kara

125

dans olup 1919 yllmda New Orleans'ta grlmg

ve ilkin "Inat-

Bradford (1893-19701
i Katir" unvanli garki sz yazarl Perry
ile caz garkicisi Alberta Hunter (1895-1984) tarafindan gerek1egtirilmigtir. Bradford'un dedigine gre ayni dans daha nce
1907 yllLnda jacksonville Bikinlan Dansi adlyla denenmig ama
yeterince bagarih olamamigtir, nk bikm ya da kulhanbeamaCLndan
saptiritarak muhabbet telialina
yi kelimesi giderek
dngtrlp banalleptirilmigtir. Diger adi diptekilerin dansi
olan ve bir tur bagkaldin anlamiria gelen dans, bacaklari seri
serilikte
ve sert gekilde ne arkaya savurusken kalalari da ayni
sallayan olduka zor figrler tagsmakta ve bir bakigta arlistonu
agrigtirmaktadir. Nitekim 192.6 yllinda Atlantik okyanusunun
iki yakasinda da son derece moda olan arlistonadli dansin

doguuna n ayak olmugtur.

Kan Kan dansi, ilkin 1822 ylllnda Paris'te grlmg ve o
gne dek Triori olarak bilinen. kisinin birlikte oynadigi dansin
yerini almigtir. kipinin birbirierininomuzlarini tutarak ayni figrleri sergiledikleri dansin en riskli tarafi, hareketlerin ayni anda
olmaksizin sergilenmesi
ve birbirlerinden en ufak gekilde farkli
gerekilligidir.Sadece kadinlar tarafindan oynanan kan-kan dantarafmdan Galop Infernal
smm, ileri ylliarda Jacques Offenbach
adlyla daha seri oynanan tarzi icat edilmig ve bu ilgin ritimli
dans sirasinda bacaklar iyice yukari kaldirilarak zellikle bacaklarin ve o gnlerin modasi olan paalari dantelli ya da fistolu
i amagirlarin grnmesi saglanmigtir. 1866 yllina kadar halk
dansi olarak kabul edilen kan-kan, New York'ta sadece barlarda
sergilenmesine izin verilerek byk lde yasaklanmigtir.
-

ritimli danslarla nefes nefese kalmasl

a, halkin hizli
nedenlyle yogun pikayetlerinden sonra Kbali kemanci Enrique
Jorrin (1926-87) adim fleri ve adim geri geklinde bu arada
kalalarin da sallandigi ama daha kolay icra edilen mamboya
a
benzer bir dans icat etmig ve adin! adlm anamina gn

aa

126

a a koymaslyla yaratilmig daha yavag ritimii bir danstir. Digerierinenazaran olduka kk adimlar gerektiren bu dans,
Kball kadinfarin kalalarini
yere vurarak gerekiegtirdikleri
danstan esinlenilmistir.

arlistonilkin

T903 yllinda Amerika'nin Virginia eyaletinde ortaya ikmig, daha sonra 1913 yilinda New York'un Harlem
semtinde etkinligini srdrmgtr. zelliklesert ve ritmik
bag
sallarna ve bilek hareketlerinden olugan
enerjik
derece
ve
son
eglenceli bir danstir. 13 Ekim 1866 tarihli Harper's Weekly Magazin adh haftalik dergide bu dansi tarif ederken,
ikinci

yzon
yllda grlen Fransiz Zincir dansina benzedigi aiklanmrgtir.
Ayak vurma dansi, ilkin 1520 yllinda Ingiftere Lancashire'da
grlmeye baglayan dans, tahta ayakkabilarla
yere vurarak oynanmaktadir. Ancak ilk bakigta bilinen step dansina benzedigi
sanilmasina ragmen, ondan ok daha
yavag olmast nedeniyle kulaga kesinlikle ritmik olmayan bir grlt geklinde gelmektedir.
Yelpaze dansi, on yedinci yzyllda ispanya saraylarinda sergilenen dansta egler birbirlerine iyice yaklagmakta
ama
dokunmamaktadir. Bu aidan ispanyollarinatalarindan kalm
geleneksel ispanyoldansina benzemektedir.
iftlerinbirbirleriyle i ie bir grnm sergilemedigi
ayni dansin benzerinin
Roma'da da gr1dgileri srlmektedir.
Foxtrot, 1882 yllinda vodvilin mucidi Harry Fox tarafindan
icat edilen bir danstir ve ilk kez New York tiyatrosunda
Jardin
de Dans olarak tanitilmigtir. Yaraticistnin adryla antian foxtrot,

btn dnyaya bu adla yayilmistir.

Caz dansl (Jive),ilk bakigta birok kipinin egilip bklerek
ayn! anda oynadigt twist ve swing danslanna benzemektedir.
Tm dnyaya yayrimadan nce ilkin 1940 yllinda Amerika'dan
baglayan bu dans daha hizh ternpoda Jitterbug adi altmda yeni
bir dansin dogmasina neden olmustur. Cab Calloway (1907-94)
tarafindan icat edilmesine ragmen ilkin caz orkestrasi gefi Harry
127

Alexander White tarafindan 1934 yilmda geligtirilmig ve 1930

COgkulU
danslarmdan biri olmugtur.
1 V
n Ca
ile 40'll ylllarlO
Ancak ikinci Dnya Savasi sirasinda Amerika'dan ingiltere'ye
adaya
g eden yaklagik bir buuk milyon gmen tarafindan
getirilen bu dans sonunda tahrik edici bulunarak yasaklanmig
ve etkisi giderek kaybolmugtur.
Morris dansi, diger adlyla Mayis danst, on beginci yzyllm
ortalarinda genellikle halkin 1 Mayista oynadigi bir dans oldugu
iin bu adi almig ve zellikle 1360'll yillarda ingiltere'dentm
tarzi kangimi bir dans olarak
dnyaya yayllan ispanyol-ingiliz
bilinmektedir. Dansin mucidi Morris'in genellikle Fas, Arap ve
Mslmanlarin ogunlukta oldugu ispanya'nm Endls blgesinden oldugu ve tm bu dogu kkenii uluslarin dansmdan etkilenerek yarattigi ileri srlmektedir.
Okey-Cokey, on dokuzuncu yzyilda Kentucky blgesinde
enerjik ve ritmik garkilarla oynanan cogkulu ve olduka hareEl ele tutugarak bir daire olugturan halk
ketli bir grup dansidLr.
"Simdisag kollar havaya, gimdi de sol kollar birlegsin gibi..." bir
parkiyi
tr yag satarim oyununa benzer, ocuka szler tagiyan
lkinci
Dnya
syleyerek bu dansi oynamaktaydilar. Bu dans da
tarafindan
yayginSavagi sirasinda lkeye yerlegen gmenler
lagtirilmigtir.
Polka, 1835 yllinda

Joseph Neruba tarafindan

Polonya'da

bu dansi gen bir kizin para kazanmak

yaratilmigtir. Neruba'nLn
amaclyla oynadigt oyundaki ayak hareketlerini izleyerek icat ettigi ileri srlmektedir.
Rock'n Roll, ilk bakista Jive ve Jitterbuggibi caz tr danslara benzeyen, ama seri gekilde savrulan kala, koi ve bacak
hareketlerlyle oniardan ok daha tempolu ve canh bir danstir.
ilkin1950'll yillarda Amerika kitasmda baglayarak tm dnyaya
yayilmig ve zellikle 1954 yllinda Rock Around The Cock (Saat
Ynunde Dnmek) adli filmle kitayi adeta yerinden sarsmigtir.
128

Bu dogrultuda filmin aynt adla anilan parkisini seslendiren Bill

Haley and cometsadli ilk rock toplulugunun kurulmasintn ardindan 1951 ylhnda Cleveland'll bir disk jokey olan Alan Freed "Bebegim Beni Hizla Dndr" adli garkisinin szlerini de
bu film ve mziginden etkilenerek yazmigtir. Rock Around The

Clock ilk gsteriminde olaganst bir izleyici tarafmdan izlenmig ve filmin ayni adla anllan mzigi ilk gn 75.000'den fazla
satmigtir, daha sonra ondan etkilenerek Blackboard Jungle (Kara
Orman) adli filmin muzigi yapi1mig, ama onun baansini yakalayamamigttr. Rock Around the Clock Bill Haley'den sonra (192581) 1952 yllinda Sunny Dae tarafindan tekrar okunmugtur.
Tango ilkin 1880 yilmda Arjantin'in bagkenti Buenos
Aires'in varoplarinda
dogan bir dans olup Milanga ve Mazurka
adl verilen Leh dansiyla, Habanera denilen Kba dansinin karldansi olarak adlandinlan tango
gimi bir danstir. Ask vetutkunun
1900'l ylilann bagindan itibaren tm dnyayi hiz1a etkisi altina
almigttr.

ylliarm bagmda Afrikali kleler tarafindan

gneyinden baglayarak kitada geligim gstermziksiz
sergilenen ve ayaklarin ritmik ekilde
mig, genellikle
bir anlamda kendi mzigini olugturan bir
yere vurulmasly1a
tarafmdan ayni anda giderek
danstir. Dansi ya da dansLlar
Step dans: 1830'lu
Amerika'nLn

temposu artirilan ya da dgrlen ve en alt noktadan tekrar

hizianarak yukari ikan, icra edilmesi olduka zor bu dansin,
1520'll yi]lardaki ayak varma dansindan esinlenerek yaratildigi
ileri srlmektedir.
Twist, ilkin Hank Ballard (1907-2003)tarafindan yaratilmig
Let's Twist Again (Haydi Tekrar Twist yapalim) geklindeki tm
dnyaca nl szleriyle taninmig olduka canli ve cogkulu bir
danstir. 1955 yilindan itibaren dnyada etkinligini srdrmeye

baglayandans, ilkin 1941 ylli dogumlu Chubby Checker tarafindan dnyaya tanitilmig ve 1960 ile 70'li yillarda basta dgnler
129

olmak Uzere tm dansli toplanti ve partilerde zellikle orta yas

grubunun en favori dansi olmugtur. Asil adi Ernest Evans olup
sahnede kullandigi Chubby Checker adi ona ilk kez Fats Domino caz gurubunda grev aldigi sirada grubun kurucusu olan
Dick Clark'm karisi tarafindan verilmigtir.
Vals, 1520'll yrilarda Almanya'da etkinligini srdren bir
dans lup ilkin on nc yzyilda Westphalia adi verilen Avusturya Macaristan imparatorlugunaait topraklardaki saraylarda
grlen bir danstir. Partnerierin iyice sokulup ggs1eriniyapigtirarak gereklettirdikleridans, bir anlamda ilkin tangoda grlen
vcut

temasinin sz konusu oldugu ikinci yakin danstir.

GLDR
Gldrnn kelime anlami, herhangi bir davranigya da manzara kargisinda glme drts tetiklenen insanlarin buna kahkaha
geklinde tepki vermeleridir, bu dogrultuda kisaca gldr, gln bir geye kargi verilen negeli bir tepki geklinde zetlenebilir.

138

Eski

agdaGldr

M,.8-4

ile M.S. 29-36 yillari arasinda yagamig oldugu ileri srlen isa peygamberin yagamindan kesitler taglyan Eski Ahitteki
yaklagik 29 adet komik hikaye en eski gldr metinleri olarak
bilinmektedir. Ancak halka sylev geklinde bildirilen bu hikayeJeri gnmzdeki anlamlyla fikra kitabindan okur gibi
aip okumak mmkn degildir. Isa'nin halkina seslendigi bu metinleri

ancak bilim adamlarinin yaptijl uzun aligmaar

sonucu oniari
dilimize evirerek aiklamalari dogruttusunda anlayabiliyoraz.

rneginMatt. incili7:3,4'de

"erkek

kardesimizin gz bebegindeki benekler" diye sze baglayan isa'nm bu cmlesine halkm

kahkaha atarak kargilikverdigi yazilidir. Ya da yine Matt. incili
7:6'daki "Ancak zengin bir adam devesi ile bir igne deliginden
geebilir" cmlesine glen halkin, onun asil mesajini kavrayamadigi aika anlagiimaktadtr. Nitekim halk henz daha ona
yo] gsteren devenin kutsalbir hayvan oldugunu ve isa'nmigne
deligi geklinde szn ettigi yerin Kuds'teki kutsal topraklara
aalan kk kapi oldugunu bilmemekte, bu yzden
ne kadar
zengin olursa oisun bir insanm koskoca devesiyle kck bir
delikten gemesinin mmkn olamayacagtni ileri srerek kahkahayla ona glmektedirer,
oysa ki onun szn ettigi zenginligin manevi zenginlik oldugunu anlayamamaktadirlar.
Hiristiyanligm henz yayilmaya bagladigto dnemde onu tek anlayan
havarileridir, nitekim onlardan biri bu ince zeka rn szier
kargismda duygulanarak kendisine bakmig ve "Her geyin en
gzeli Nazarinliferden mi geliyor?" diyerek isa'nin ky olan
Nazarin'in

gzelligine deginmigtir.
Antik agda gldr M.. Beginci yzyila kadar genellikle zalimce bir kaballgi iermektedir. Ancak bu tarihten itibaren
daha yumugamig, asabiyet ve kabaligin yerini giderek ince bir
espri sanati almtytir.
131

En eski dramatik komedi, Yunan parap tanrisi Dionysos geverimliligi

refine dzenlenen festivallerde sergilenen tanrilarin
zerine yazilmig oyunlardir. Ancak en eski komedi olarak bilizerine hiciv geklinde yaztinen ve genellikle tanrllarin laneti
mLg alfl din unsuru tagiyan bu oyunlar, halkin duygularinin suiistimal edildigi ileri srlerek M.. 450 ylli civarinda kaldirilesinlenerek yazilmly rnekmigtir, ama gunmzde bunlardan
1er hl sz konusudur. Bu tarihten sonra yeni komedi dnemi
ziyade politik ierikki konular ele ahnmigttr.

baglamig ve daba
Oyunlardaki karakterler ise genellikle birbirine kavuamayan
agiklar, kahramanhk ve cesaretine methiyeler dizilen askerler
oldugu ima edilen klelerve yneticilerden ok daha akilh
den olugmaktadir. Bu dogrultuda bilinen en eski komedi oyunu
M.. 320 yilinda nl Yunanli oyun yazarl Menander'in (M.O.
342-391) yazdigi oyunlardir. Ancak bunlarin iinde sadece biri
olan ve dilimize evrildiginde Homurdanmak anlamina gelen
Latince adlyla Dyscolus (The Grouch) admdaki skecin 1957 ylUnda Papirus zerine yazilmig olan bir kopyasi bulunabilmigtir.

Ortaagda Gldr
Ortaagda kilisenin etkin gc gldru ve eglence turnde
oyunlart mmkn oldugunca nlemeye aligmig, yalnizca folk
trnde oyun ve festivallereizin vermigtir. Bu dogrultuda sadeverilen oyunlarda rnegin Romall filozof ve
ce saraylarda izin
23-79) adlyla bilinen Byk
oyun yazari Pliny the Elder (M.S.
367-283) ziyaretiyle ilgili
Pliny'nin Misir Krah Ptolemy I'i (M..
hikayeyi konu aldigt oyundur.
Bu oyunlarm ilk kahramanlari ise M.S. Drdnc
dan itibaren ilkin ingiltere'desergilenrnig olup genellikle kuzey
Germen kavimve dogudaki daglik blgelere yerlegmig barbar
lerine mensup kaba ruhlu Anglosaksonlar ve onlarin yagamlarlkahramanlik ykleridir. Bu dogna ait koinik unsurlar tagiyan
.yzyll-

132

Beowu/f lngiliz saraylnda gsterilen ilgi dramatik gldrdr. 1066 yilindan itibaren ise Norman fatiblerini takiben
sarayda ve soylulann evlerinde onlan eglendiren ve genellikle
apagt smifa mensup soytarilar ve birbirleriyle atigan agik gairler
rultuda

gndeme gelmistir.
Soytarihk on ikinci yzyil ile on altinci yzyil arasmda saraylardaki en gzde eglence olmustur. Genellikle sarayda her
arasindan
konuda hizmet veren hizmetkar ve mzisyenierin
seilen soytarilar bu dogrultuda 1469 yllirida Soy1u Soytanlar
ancak on yeLocasi adi altmda birlegerek bir dernek kurmug,
dinci yzyil boyunca o gne dek zirvede olan gsterileri giderek poplerligini kaybetmig ve yerini ok daha gizemli olarak
algilanan agik gairler almistir. Genellikle ogu ticaretle ugrayan
ezgilerden
bu saray gairleri ask ve gvalyelik zerine manidar
olugan garkilar syleyerek birbirleriyle atigmakta ve bu konuda
zel hizmetkarlan arasinda yerini alaen gzde olanlari kralin
rak, krala yardim etmelerinin yani sira onunla birlikte seyahat
edip halka duyurularmi okumaktaydilar.
Modern Komedi

irgiFilm

Karakterleri

Mr. Magoo, Quincy adlyla da bilinmekte olan ilk izgi film karakteri 1949 yllinda yarattlmigolan Sevimli Ay! (Ragtime Bear)
olup 1997 yilmda Leslie Neilsen tarafmdan Mr Magoo adi altm-

da bir film de ekilmigtir.

Mickey Mouse, bilinen en nl izgi film karakteri ilkin

Steamboat Willie (Gemi Willie) admda ortaya

kaynaklarLn
yetersizliikmigtir. Yaraticls: Walt Disney, maddi
deyemedigi
iin
New York'taki
gi nedeniyle olugan bor\arini
stdyosunu kapatip Kaliforniya'ya dnerken yaptigt uzun tren
1928 yl

Inda

133

seyahati SlraSinda
yarattigi Oswald The Rabbit (Tavgan Oswald)
karakterinin kopya hakkml alacakirjanna satmaya karar vermig,
bylece stdyosunu geri alarak yen] bir tavgan karakteri yaratmig ve ona Mortimer adini vermigti. Ama birden karar degigtirerek onu tavgandan fareye dngtrmg ve kansinin
onun adini
"Mickey Mouse" olarak degigtirmesiylenl izgi film karakteri ortaya rkmigtr. Yani sira onun kiz arkadagi olarak Minnie
Mouse'i yaratmig ve ilkin Steamboat Willie'de grnmgtr.
Pluto 1930 yllmda yaratilmig olup ilkin .The Chain Gang
(eteZinciri) filminde grlmgtr.
Goofy ilkin 1932 yllinda Mickey's Revue (Miki'nin Revs)

filminde grlmgtr.
Donald Duck adli nf rdek karakteriilkin 1934 yllinda The
Wise Little Hen (Akill]Kk Digi Kug)filminde grlmgtr.
Bambi, ilkin 1928 yilmda Felix Salten tarafmdan
bir karakter olup 1942 yllmda filme altnmigtir.

yaratalmig

Li'l Abner, asil adt Alfred Gerald Caplin olan Al Capp

(1909-79)taraftndan yaratilan bir karakter olup ilkin 1940 yllin-

da hayata geirilmigtir.
Andy

Capp, ilkin T957 yllrnda Daily Mirror gazetesinin

kuzey blgesine ait baskisinda yayinlanmig izgi film karakteridir. Reg Smythe (1917-98)tarafindan yaratilmig olan Capp, ilkin
Smythe'in ikinci dnya savagi strasinda Mistr'da kaldigi sirada
Cairo magazinde yayinlanmig, daha sonra dnya apinda ne
sahip olup yaklagik 1400 gazetede T75.000.000

kigi tarafindan

severek okunmustur.

134

SiRK
DnyadakieneskisirkbinasieskiRoma'dakicircusMaximus'tur.

M..Altinci yzyrlda

atlann ektigi araba yariglari tertip edilen

nedenle

iinde bu
U gekliride bir yarig pistinin mevduvarlarla
evrili silindir geklinde heyoldugu
yksek
evresi
cut
betli bir binadir. Daha sonra ilkin imparator julius Caesar ( M..
44-100) tarafindan M.. Birinci yzyilda kapasitesi artirilarak
yaklagik 150.000 M.S. Drdnc yzyilda ise yarim milyon seyirci tarafindan izienmesi saglanan Circus Maximus o dnemde
inga edilen en byk stadyumdur, ancak gnmze dek korunamamig olup gimdilerde kahntilari ziyaret edilmektedir.
stadyumun

ilk modern

sirk, 1768 yllinda Ingiliz

binici Philip Astley

(1742-1814) tarafindan at yariglarinin tertip edilmesi amaclyla

kurulmustur. Bu dogrultuda Westminster kprsne yakin bir
yerde drtnala kogan atlarin rahat dng yapabilmeleri amaciyla daire geklinde bir pist inga edilerek sabahlari at yanglari, gleden sonra ise akrobat ve palyaolar gsterileri tertip edilmigtir. Bunu 1782 yllinda Paris'e tagiyarak
orada ilk sirki kuran Charles Hughes
(1748- 1820) Astley'in binicilerinden
>
biri olup Kraliyet Sirki olarak bilinen
Royal Circus'un yaraticisidir. Hughes'm
trapez artistleri, palyaolar ve hayvan
gsteri]erinden olusturdugu bu sirk,
:
dnyayi dolagtigi sirada Rusya'ya gelDevlet
Moskova
Sirki'nin kudiginde,
rulmastna n ayak olmugtur.

ilk sirk adiri, J. Purdy Brown tarafindan 1825 yllinda Amerika'da kurulmug, daha sonra gebir, kasaba dolagarak her yll ayni yerde olmak zere
135

egitti yerlerde kuru1maya devam ederek adirda sirk gsterileri

tm dnyaya yayilmigtir.
MZKHOLLER

Mzikhollerde nlenen parkilar tipkt afaszleri

gibi baglibagma bir zekamn rndrler
W. SOMERSET MAUGHAM (1874-1965)
On sekizinci yzyildan itibaren o gne kadar popler olan
sehir tavernalanndaki ikili eglence parlementerler taraflOdan
kisadece
olup
ondan
mok daha kaliteli bir ortam
sitlanmig ve
zik dinlenen konser salonlari ve mzikholler gndeme gelmigtir.
isteyenkipilerin sigara ve iki de iebilecegi bu mzikhollerle
birlikte halkin eglence ve mzik dinleme anlaylgt da degigmigtir.

ilk mzikhol

1852 yllinda Charles Morton (1819-1904) tarafindan inga edilmig olup Morton'un Canterbury Hall olarak
adlandirilan konser salonu ilkin Hary Lauder (1870-1950), Dan
Leno (1860-1904) ve Vesta Tilley (1864-1952) gibi zamanin en
nde gelen sanatilanni agirlamigtlf. ADCak kalitli Ve pOpIr

eglence merkezieri olarak anilmalarinin ardmdan ilk iktiginda konutan fotograflar olarak adlandirilan sinemanin gndeme
gelmesiyle gerilemig ve birok mzikhol ile konser salonu sinemaya dngtrlmgtr.
MZiKALLER

Komik Opera
The Beggar's Opera (Dilenci Operasi) adi altindaki ilk komik
opera modem mzikallerin en nllerinden biri olarak hl
anilmakta olup nf ingiliz gair ve drama yazari john Gay
136

(1685-1732) tarafindan 1728 yilinda yazilmigtir. Bu dogrultuda

giderek geligen komik operalarin sayisi artmig ve kompozitrler, gnun sevilen tarkilarinin telif bakkini satin alarak szlerini yeniden yazmiglardir. Gay'in komik operasi The Beggar's
Opera'da zamanin ve ingiltere'ninilk bagbakani olan Robert
Walpole (1676-1745) hicvedi1mektedir, bu nedenle genelde
politik ierikli konular seen Gay'in bir sonraki operasi Polly
hkmet tarafindan yasaklanmigtir.

Operet

ilk operet

1858 yllmda

Jacques Offenbach (1819-80) tarafin-

the Underworld (Yeraltindaki Orpheus) olup yeraltmda yagadigma inanilan mzik tannsi
2
al$1I bir mzikaldir (Sanat blOrpheus'un yagammlO
mnde de grebilirsiniz) Ancak Paris'te yagayan Alman aslli
besteci Offenbach, operanm hkmetin tekelinde olmasi nedeniyle onu korumak konusunda olduka g\kler yagayarak
hkmetle savagmak zorunda kalmigtir.

dan gereklestirilen

orpheusin

Komedi Gsterileri

Ilksoytari gsterilerinin sahibi Dan

Emmett ilk komedi

gsteri-

lerinin de sahibi olmugtur. 1843 yllmda Emmett'in (1815-1904)

Emmett'sVirginia Minstrels adi altinda gereklettirdigi ilk gsterilerde Gney Afrika ko~keplibir Amerikall aile olan Tyrolese'11
Minstrel ailesi 1840 yilinda tm Amerika turnesini byk bir
bagarlyla tamamladiklarinda bu sayede Avrupa mziginin gcnu yitirmesine de neden olmuglardir. Emmet'in kendisi de dahil
olmak zere tamami beyazlardan olugan grubu siyah makyaj
yapip maskeler takarak kendilerini zenciye dngtrmgler ve
Afrika halk garkilan syleyip egitli dans gsterileri sunmuglardir. Ancak on dokuzuncu yzyilin sonlarma dogru etkinligini
137

kaybetmeye baglamalarina ragmen, T950 ve 60'll yillarda ingiliz televizyonjarmda yeniden gsterijmeye baglanmigttr. Ama
yine de top1umun eglence anlaylginin degismesiyle giderek ilk
gnk heyecanmr yitirmistir.
Mzikaller ve Mzikal KomediIer

lik modern

mzikal

12 Eyll 1866 yilinda New York'ta Nibio's

Garden'da gsterilen Kara Dolandirici (The Black Crook) olup
Charles Barras'in kitabindan alinarak gereklegtirilmigtir.

ilk mzikal komedi

1878 yllinda sahnelenen The Mulligan Guard (Mulligan Muhafizi) essiz bir Amerikan yapimidir.
Oyuncularl Ned Harrigan ve Tony Hart tarafindan gereklegtirilen oyun aylarca Broadway Komedi Tiyatrosunda kapall gige

oynamigtir.

lk ingiliz Mzikali Dorothy,

nl emprezaryo George
Edwardes tarafindan 1865 yllinda Londra, Caiety Tiyatrosunda
sahneye konmug, mzigini Alfred Cellier yapmtstir. Dorothy

tam 931 kez sergilenen oyun olarak zamanmin gige rekorunu

kirdiktan sonra Galler Prensi Tiyatrosunda bir yll gsterime devam etmigtir.

ilk Hollywood Mzikali 1927 yllmda Al Jolson'un (18861950) oynadigi The jazz Singer (Caz Sarkicisi)
olup ayni zamanda ilk mzikal komedi tarzi filmdir. Olduka bagarrliolan filmden sonra Jolson'unikinci mzikali olan The Singing Fool (Sarkt
Syleyen Aptal) 1928 yllinda gige rekorlarl kirmig ve onun sinema tarihine geen bu rekorunu ancak 1939 yllmda gsterildigi
dnemde adeta travma yaratan Cone With The Wind (Rzgar
Gibi Geti) egale edebilmigtir.

138

SINEMA
Resimlerin grntlenebilmesi teknigi, o gne dek bir hikayeye
ait fotograflarm ard arda perdeye yansitilarak grntl olarak
verilebilecegi

fik,rindeIsrar edenlerin, bu israrlarinda

hakli olduklarinin kanitlanmasiyla gerekleptirilmigtir.1880 ve 1890
yillari arasinda Fransa'da bu teknikle birlestirilen fotograflarin
bir grnt zinciri olugturmasi ilkin Auguste (1862-1954) ve
Louis (1864-1948) Lumire kardegler tarafindan ve onlari takiben Amerika'da Thomas Alva Edison (1847-1931) tarafmdan
denenmig, 1889 yllinda ise ingiltereBrighton'da William Friese Green (1855-1921) tarafmdan ilk sinekamera icat edilmigtir.
Su dogrultuda filmlerin negatiflerini kullanarak grntleri ard
arda kaydeden Lumire kardegler daha sonra gnmz filmlerindeki gibi selloit kagit kullanarak 22 Mart 1895 tarihinde ilk
film gsterisinigerekleptirmigierdir.

ilk Uluslararasi film, sinema dnyasinin

imparatoru

olarak

bilinen Franstz Charles Path (1863-1957) olup adi sinema severler tarafindan hl amlmaktadir.
Hollywood'taki ilk film stdyosu 1911 yllinda Nestor Company adi altinda kurulmug olup Blondeau Tavernasmdan stdyoya dngtrlmg ve ilk oyuncularl Cecil B. De Mille (18811959) ile Sam Goldwyn (1879-1974) olmuytur. Daha sonra

bundan esinlenerek ayni yll on beg film Stdyosu daha ailmig

ve byiece Hollywood film endstrisi giderek hizia dnyaya
yayimigtir. 1886 yilinda i-l. H. Wi]cox blgenin en zengin kipisi olarak Rancho La Brea zerinde genig bir arazi satin alarak
byk bir film stdyosu kurmug, karis! Daeida ile birlikte yaptiklari tren seyahati sirasinda Daeida buranin adinin Hollywood
olmasint ondan istemistir. Bylece Wilcox'un her gn derin dgnceler iinde dalgin bir gekilde getigi iin Prospect Avenue
adini verdigi bu cadde, daha sonra dnyanm en nl caddelerinden biri olan Hollywood Bulvari adini almigtir.
139

metrajlt film, The Squaw Man (Kizilderili Beyaz

Adam) olup agik oldugu kizilderili bir kadin yznden kizilderili olup onun kabilesinde yagayan beyaz bir adamin hikayesinin
konu edildigi 1914 yapimi filmde De Mille ve Goldwyn ikilisi oynamigttr. 1917 yllinda filmin ok begenilmesi sonucu The
Squaw Man's Son (Kizilderili Beyaz Adamin Oglu) ekilmigtir.

ilk uzun

ilk Hollywood sperstari Mary Pickford (1892-1979)olup

ayni zamanda 1927 yllinda Oscar adlyla bilinen Akademi dllerinin de kurucusu yesidir.
Hollywood'un

EnTanmmig Film Studyolari

Paramount Picture

Colombia Pictures

(1912)
(1920)

Warner Brothers (Warner Bross)

(1923)

MBM (Metro Golden Mayer).

(1924)

Daha sonra kurulan United Artists ise nl aktr Charlie

Chaplin (1889-1977), Douglas Fairbanks (1883-1939)ve Mary

(1892-1979) gibi o dnemin en gzde oyuncularinm

igbirligiyle kurulmustur. Onlara yine o dnemin en taninmi ynetmeni olan D. W. Griffiths (1875-1948) de katilmca olduka
g\ bir cephe olugmug ve diger stdyolar buraya bagIl aligan
Pickford

aktris ve aktrlerin istedigi ucretikargilayamadigi iin United

ardir.
Artists ile rekabet etmkte olduka zorlanmLg

Kinemacolor adli yapiti

olup 1906 yllinda gereklettirilmigtir. Ancak yksek mallyeti
nedeniyle ticari bagari yakalayamamLgt]T,
ilk teknicolor film, Alman mhendis Helmut Kalmus tarafindan 1922 yllinda gerekleptirilmigve bir endstri harikasi

lk renkli film, Charles

Urban'in

ilan edilmigtir.
140

Sesli Film

ilk sesli film girigimi 1900 yilmda Gaumont Kronofon. sistem

kullanilarak gereklegtirilmigama grnt ile sesin ayni anda

verilmesinde
bagarisiz ofunmustur.
Ilkelverigli ses sistemiyle film gsterimi 1905 ylimda FonoBio tablo vasitaslyla Walter Gibbons tarafindan geligtirilen bir
sistemle ilkin Vesta Tilley (1864-1952) tarafmdan denenmig ama
bunun en geligmigi1927 yllinda Al Jolson'un(1886-1950) oysesle tamamen ayum sagladigi The jazz
nadigi ve

grntlerin

Singer (Caz

adli
Sarkicisi)

filmle gereklegtirilmigtir.

Sinemaskop

ilk sinemaskop film 1928 yllinda fiziki Chrtien (1879-1956)

tarafmdan icat edilrriistir. Ancak perdeden tagacak kadar genig

ugradigini dgnen halk
ve yakin grntlerin deformasyona
1950'li yillara kadar bu teknigi kabul etmekte zorlanmigtir. Daetmek
hasi bu dnemde gundeme yerlegen televizyonla rekabet
durumunda kalan sinemaskop film endstrisi, iyice cazibesini
yitirmig, bu durumda yapimcilar onun daha kusursuz ve cazip
hale gelebilmesi iin kollan sivamig ve o tarihten itibaren gidesek geligme gstererek begeni kazanmaya baglamistir.

ilk sinemaskop film, 1953 yllinda (The Rope) 1p'tir.

ilk sansr kurulu 912yllinda Ingiliz film sektr tarafmdan

kurulmug olup bylece filmlerinahlak kurallarierevesinde gsterime uygun hale getirliniesi saglanmigtir. Bu dogrultuda filmler
ilkin Universal film girketi tarafindan belli sembo11erle gsteritmiganlatir. rnegin"U" 16 yagin altina, "A" yetigkinlere gsterilebilir
vahtet ve pornografi iemina gelmekte olup, bylece genellikle
semboll filmlerin 16 yagin altinren sahnelerin oka oldugu A
dakitertarafmdan izlemesinin sakincall oldugu duyurulmustur.
141

Film festivalleri
Film festivalleri bilindigi zere filmler kadar
yapimci ve oyuncularmi da teknik aniamda eiestiren ve belli katagoriler dogrultusunda oniari dle layrkgrlen ya da grlmeyen geklinde
sintflandiran rekabet agtrukli trenferdir. Bu festivaller strasinda
ayni zamanda oyuncular da kendilerini halka tanitim firsati

yakalamakta ve zellikle giysileri bagta olmak zere Odl Oncesi

veya sonrasi byk otetterin havuz baglarinda verdikleri rportajlar gazeteciler iin byk malzeme olmaktadir.

ilk film festivali 1932 yi]mda Venedik'te dzenlenmig, onu

Berlin, Cannes, Moskova, Londra, New York ve San Fransisco

takip etmigtir. Bu festivallerin hepsi halen gnmzde de
aynen

devam etmektedir.
Oscarlar

Akademi dlleri olarak bilinen Oscarlar itkin 1929 yllinda dadllerkk altin bir insan heykelcigi olup Akadegitilmigtir.
mi direktr olan Margaret Herrick'in amcasi Oscar'm adindan
esinlenerek heykelcige Oscar adini vermesiyle
o tarihten beri her
yll dzenienen bir trenle dagitilmaktadir.

ilk Oscar dl sahibi, The Last Command (Son Emir) ve The Way of All Flesh
(Btn Canl:1arin Yolu) adir filmlerdeki rofyle En lyi Aktr unvanini kazanan Emil
Jennings (1884-1950) olmugtur. Bugn oldugu gibi adaylar birka gn ncesinden
tahmin edilmesine ragmen son dakikaya
kadar kesin olarak bilinmemektedir. rnegin 1929 yllinda asien bir Alman olan
Jannings, tm bahisiler tarafmdan en iyi
aktr dlnn kesin sahibi olarak grl142

mesine ragmen, son

dakikada zarftan srpriz bir isim ikabile-

cegi dgnlerek anilmapay: birakilmig ama sonuta akademi

dl yine Jannings'in olmustur.
En

yiKadm Oyuncu, Janet Gaynor (1906-84) o[up

Cennetadil fi
En

Ol

d n

Sahibi

lyi Ynetmen din,

Yedinci

olmugtur.
Frank Borzage

(1893-1962) Ye-

dinci cennet adit filmle almigtir.

En yi Film: Kanatlar (The Wings) olmugtur.

ilk Oscar kazanan ingilizaktr,

1929 yilinda

ingiltereBag-

bakani Benjamin Disraeli'nin yagaminin anlatildig! Disraeli adli

filmdeki rolyle George Arliss (1868-1946) olmustur.
Kazanana ait ilk mhrl zarf 1941 yllinda yapilmigtir.
En lyi Erkek Oyuncu Oscarim kazanan ilk Afrika asilli
Amerikall Aktr 1927 dogumiu Sidney Poitier olup 1963 yilinda Liliesof The Field (Ni!fer Tarlasi) adh filmle bu dl almaya
hak kazanmitir.
En lyi Kadin Oyuncu Oscarmi kazanan ilk Afrika asuli
Amerikall aktris 1966 yril dogumlu Halle Berry olup 2002 ytlmda Monster's Ball (Canavarlarin Balosu) adli filmlebu dl
kazanrnigtir.
En lyiYardimci Kadm Oyuncu Oscarmi kazanan ilk Afrika
asilli Amerikall aktris Hattie McDaniel (1895-1952) olup Cone
With The Wind (Rzgar Gibi Geti) adli filmdeki Mammy rolyle 1939 ylhnda bu dl layik grlmgtr.
Televizyondan naklen yaymlanan ilk Oscar dl treni
1953 yilinda siyah beyaz olarak gerekleptirilmig,renkli olarak
ise ilk kez 1966 yihnda yaymlanmigtfr.
Radyodan

naklen yayinlanan ilk Oscar dl

yllinda gereklegmistir.

143

treni 1944

GRAMOFON
Gramofona benzer bir alet olup onun daha basit gekli olan fonografin ilk kez Amerikab mucit Thomas Alva Edison (18471931) tarafmdan icat edi1mesinin ardindan dz bir disketi fonograf olarak kullandigi bir silindirin zerine yerleptiren Emile
Berliner (1851-1929) T894 yllinda ilk gromofonu icat etmigtir.
Mzik Kutusu

(Jukeboxes)
"jouk"

olarak bilinen ama zamania AfriElizabeth dneminde

adirn alan
ka-Amerikan givesiyle argoya dngtrlerek
kelime dans etmek anlamindadir. Bu dogrultada retilen ve jukeboxes adi verilen mzik kutusu ilk kez 23 Kasim 1889 tarihinde Louis Glass (1864-1936)tarafindan San Francisco'daki
Palais Royal Saloon'da kurulmustur. Bu dogrultuda Edison'un
fonografi aletini baz olarak alan mucit, bugnk slot makinelerinde kullamlan nikel plaklara benzeyen mzik plaklarmin
her birini birbirinden farkli silindirler iine yerlestirdikten sonra plaklarm otomatik olarak dgerek almasina yarayan onlra
bagh bir mekanizmayla bu aleti icat etmigtir.
"jook"

atdan mzik kutusu 1905 ylhnda Michigan'll John

C. Dunton tarafmdan icat edilmigtir. Bu dogrultuda her birini
farkh silindirler iine yerlegtirdigi 24 plagin dnmesini saglayan
mekanizmaya bagh olarak olusturdugu para atma blmnden
mgteriler tarafindan atilan parayla otomatik olarak dgen plak
almaya baglaymca ilk paraltmzik kutusu olugmuttur.

ilk para

romantik akim 50'li yillarda

birden ortaya ikip ig gibi byyen rock'n roll ile gerilemigve
bu tarihten itibaren olduka uzun sreli etkisini gsteren akim
sayesinde en ok satan plaklarin baginda genellikle rock tr
1930 ve 40'h yillar arasmdaki

paralar yer almigtir.

144

En okSatan Plaklar
en ok satan plak 1927 dogumluAl
Martino'nun Here In My Hearth (Kalbimdesin) adli plagi olmugtur. 2006 yllmda Al hl hayatta olup bu garkiyl sylemigtir.

ngiltere'deEkim 1952'de

ilk en ok

satanlar

listesindeki bagi eken plak 1950 Ocak

ayinda Ink Spots gurubuna ait olupYou Are Breaking My Hearth

(Kalbimi Kirlyorsun) olmustur.

Amerika'da ilk kez uygulanan en ok satan 100 listesinin

bagmdaki garki Mart 1952'de hit olmug Wheelof Fortune (Talih
emberi)olup 1922 dogumlu Kay Starr'a aittir.
ilk top 40 listesini alan radyo istasyonu KOWH olup 1949
yilinda Todd Stortz tarafindan Omaha'da kurulmuy ve ilk kez
sondan baa dogru kirk garklyi da almigtir. Onu takiben 1950
ile 1960 yillari arasinda Lksemburg radyosu her gn top 20
listesini almaya baslamistir.

Compact Disc (CD)

CD, metalik renkli ince yuvarlak bir ses kayit bandi olup ilkin
1980 yilinda Philips Industries (Hollanda) tarafindan retilmig,
bunun ilk tanitimi ise Salzburg Mzik Festivalinde Berlin Filarmoni Orkestrasi SefiHerbert.von Karajan (1908-89) tarafindan
yapilmigtir. Festival sirasinda bunun iin kisa bir konugma yapan
devri tamamen kapanmiggrvon Karajan "Artik gaz lambasi
nyor" diyerek, teknolojik ilerlemenin boyutunu vurguiaml) ve
ardindan bunun son rnegi olan gelecegin ses kayit banti CD'yi
mzik
tanitmistir. Standart tipte retilen bir CD, 60 dakikalikbir
kaydi yapabildigi halde, festivalde Karajan'in eserleri iin 74
dakikalik zel bir CD retilmig olup iinde onun gefliginde olasenfonisinin de
ganstyorumlanan Beethoven'in dokuzuncu
Philips ve Sony Gaponyer aldigi sylenmektedir. 1982 yllinda
145

ya) igbirligi ile yzlerce klasik eser ve caz mzigi rneklerinden

olugan ilk genig kapsamli CD retilmigtir.
Dijital Versatile Disc (DVD)

okamalt

olarak retilmig dijital disk anlamma gelen DVD,

ilk kez 1995 yilmda Philips/Sony igbirligiyle yeni formatta bir

MMCD (Multimedya CD) retmesiyle ortaya ikmigtir. Ayn! yll
Toshiba/Warner igbirligiyle yepyeni bir SD (Sperdisc) icat edil-

bu ikisinin bir araya getirilmeslyle yksek kalite

bir ses bandi olan DVD yaratilmittir. Bu doggeligtirilenDVD (Rom) ve DVD (Video) ise ilkin Kasim

mig ve sonuta
standartlarinda
rultuda

1996 tarihinde Tokyo'da, ardmdan Agustos 1997'de Amerika'da

retilmig ve ilkin 1998 yllinda Avrupa'da satiga ikanmigtir.

Elektro Gitar
Elektro

gitar zellikle rock ve pop mzigin birbirine rakip oldugu ve ayni paralelde ilerleme gsterdigi dnemde parkinm
ritimsel zellik tagiyan blmlerinin daha n plana ikmastna
yardimci olmasi amactyla kegfedilen ilk elektrikli mzik aletidir
ve ilkin 1924 yllinda standart tipte retilmig olmasina ragmen,
gnmzde neredeyse her y:1geligmig bir modeli retilen aletin
ticari anlamda byk baan yakalayan ilk geligmigmodeli 1933
yllinda piyasaya ikmigttr.

Moog Synthisizer
Robert Moog (1934-2005)adli Amerikali bir mhendis tarafmdan 1964 yllinda icat edilen org trnde bir mzik aletidir.
Mhendisin evinde bu dogrultuda ok sayida rettigi elektronik
mzik aletleri iinde en geligmigio]up ilk piyasaya iktiginda
yaklagik TOO0 adetten fazla satmigtir. Ilkin Herbert Deutsch ile
146

daha sonra kisaca Wendy olarak anilacak olan 1939 dogumlu Walter Carlos adli iki kompozitr eserlerinde kullanmak
zere Moog'un geligmigmodellerini de retmigierdir. rnegin
Carlos'un bu aleti agirlikli olarak kullandigi Switched On The
Bach adli ayni adi tagryan albmnn olaganst bagarisindan
sonra Moog Synthisizer, Beatles ve Rolling Stones gibi nl rock
gruplari tarafindan da begeniyle kullanilmigve o tarihten itibaren kisaca Moog olarak adlandirilmistir. Ancak yaraticisi Robert
Moog'un kendi soyadiyla anilan bu aletin reticisi olan girketin
iflasindan sonra, digerleri tarafindan ondan esinlenerek bagka
aletter de retilmigtir. rneginayn: Moog gibi kendi soyadlyla
anilan bir mzik aleti reten Leon Termen (1896-1993) Rus bir
viyolonsel sanatist olup 1917 yllinda birbirinden farkli ve yksek volmde ses dalgalarinin yansiltildigi bir mzik aleti icat etmigtir. Sovyet lider Vladimir Ilyich Lenin'in Termen'den bu aleti
kullanmak iin zel ders aldigt sylenmektedir.
Pop Mzik
1954 yilmda pop tarzi rock mzige yeni bir soluk

getiren top-

luluk Big Bang'in yani sira Sun stdyolarmda retilen Elvis

Presley'in parasi That's Alright Mama (Her ley Yolunda Anne)
ve Bill Haley'in Shake, Rattle and Roll (Titre, Sallan ve Yuvarlan)
adli garkilart hit olmuytur.

En

nlPop /

Rock Yildirlari ve Hit Paralart

Bill Haley and Comets (ilk iktigi adlarlyla Saddlemen)

Shake Rattle and Roll

1954 (Amerika)

Little Richard
Tutti Frutti

1955 (Amerika)
147

Elvis Presley
Hotel

Heartbreak

1956 (Amerika)

Buddy Holly and Crickets

That'll

be the Day

1957 (Amerika)

Cliff Richard
Living Doll

1959

(ingiltere)

The Beatles

(logiltere)
ve uzun sre ingiltere'deliste bagi kalan
From Me To Tou 1963 (ingiltere)
Please Please Me

1962

The Beatles'in ilk yesi olan john Lennon, George

Harrison ve Paul MacCartney tarafindan yapilan ilk plagi If
You'll be True To Me (Eger Bana Gerekten Ait Olacaksan)
admi tagimaktadir.

The Beach Boys

] Get Around

1964 (Amerika)

Michael jackson

Ben

1972 (Amerika)

Jackson ilkin drt kardepiyle birlikte kurdgu Jackson Five

adli grupla mzik dnyasina adim atmig ve grup 1970 yllmda
ikardigi I Want You Back (Geri Dnmeni istiyorum)adli plakia
en ok satanlarin bagina yerlegerek uzun sre zirvede kalmigtir.

148

The Rolling Stones

It's All Over Now

1964

(ngiltere)

Spice Girls
Wannabe

1996

(ngiltere)

1963 yllinda hit olan

The Soundof Music (Mzigin Sesi) olup lkemizde Negeli Gnler mzikali olarak bilinmektedir.

Ilk bir milyondan fazia satan albm

nfMzik Gruplan
Suandaki

Adlari

Mzik dnyasma adim attiklars

ylllardaki asil Adlari

Blondie

Angel and the Snake.

Creedence Clearwater Revival

The Blue Velvets

Bill Haley and the Comets

Bill Haley and his

Saddlemen

The Beach Boys

Carl and the Passions

The Supremes

The Primettes

Simon and Garfunkel

Tom and

Sonny and Cher

Caesar and Cleo

Black

Jerry

Polka Tulk

Sabbath
149

Mamas and Papas

The Temptations

The New Journeymen

The Elgins

The Beatles

Johnnyand the
Moondogs ya da The

Quarrymen
Buddy HolI

Charles Hardin Holley

Cliff Richard

Harry Webb

(dahasonra

sir Cliff unvanmt almigtir)

158

NLKiLER
Amerika Bagkaniari, ingiltere Bagbakaniari, Dnyadaki Diger
Liderler, Aktrler ve Gsteri Dnyasinin nl isimleri,YazarIar, Sarkicilar,
nlSanatilar ve Digerieri

nl olmak, halkin gznde parlayan bu kipiler hakkinda hep

merak uyandiran sorulart da beraberinde getirmitir.Diger bir
deyiglesokaktaki siradan insanlar onlar hakkinda bu gibi benzer
sorulara hep cevap aramiglardir. Acaba onlar nerelidir veya ne-

reden gelmigterdir,ya da film ylldizi olmadan nce ne yaplyorlardi? Eglence dnyasi digmdakinl kipileriin de ayni sorular
geerlidir. rneginPapa, tm Hiristiyan aleminin babasi olmadan nce ne 14yaplyordu, ya da Adolf Hitler, Nazi Almanya'sini
ynetimi altina alip bu lkenin neredeyse sonunu getiren savaga
girigmedennce bir igi var miydi? nlRoma imparatoru julius
Caesar gerekten sylen'ildigi gibi garip bir hastaligin penesinde miydi? nl aktr Sean Connery'nin oyunculuga baglamadan nce karnini doyuracak bir igi var miydi? Bunlar genellikle
yzyillardan beri halkin merak ettigi kaliplagmig sorular olup
kargilannda grmekle yetinmedikleri nllerin ilerinde sakli
tuttuklari ya da aiklama.geregi duymadiklari gerekleri mutlaka grenme arzusundan kaynaklanmigtit. Onlari bu derece
meraka tegvik eden belki de bu konuda nlerinde sayisiz rnek
151

olugundandir. Nitekim ogu nl gsteri

dnyasina ayak atmaakalda
iin,
nce
kalici olmasi
dan
veya tamamen politik bir
nedenden ya da kulaga irkin ve uzun geldiginden dolayi asil
adlarini degigtirmigler ve dahance yaptiklari igleri giziemiglerdir. rneginJohn Wayne anne ve babasi tarafindan ona verilen
Marion adini ocuklugundan beri hi

begenmedigi gibi gsteri

dnyasma da uygun olmayacagini dgnerek hemen degigtirmigtir. Bu dogrultuda byk inlilider Chiang Kai-shek, yagam: boyunca neden drt degisik ad ku,llanmigtir?Diana Fluck
kimdir? Ya da n1 Amerikan bagkani George Washington'un
bir zamanlar ingiliz ordusunda subayhk yaptigini, yani sira
Hollywood'un en taninmig kabaday! aktrlerinden biri oldugunu ve oyunculuk kariyerine kadm kingindaki rollerle ba1adiginigrenmek size gagirtici gelebilir. Belki de bugnk [ngiliz
bagbakanmin
su anda lkenin en nemli makamina oturmadan
yillar nce otobs sofr1g
yaptigini ama ne yazik ki baansiz
oldugu iin bu igi birakip, bir bankada memur olarak aligmaya bagladigini grendiginizde, onu bir otobs gofr olarak hayal etmekte zorlanabilirsiniz. Oysa ki onlarin da nl olmadan
nce bizler gibi siradan hayata sahip kipiler ve her geyden nce
bir insan oldugu ilk etapta akhmiza gelmemektedir. ilerinde
gn1k yagamimizi etkileyecek ya da kolaylagtiracak icatlarda
bulunmuy olanar da vardir. rneginbir bagka bagbakanm yaz
kig hi haytr derneden zevkle yedigimiz kremah dondurmanm
mucidi oldugunu billyor muydunuz? Ya da onlardan bazilarinin
nl olmadan nce hayvanat bahesinde hayvan bakiciligi, bir
FODbarda piyanistlik ve posta memuru olarak aligtiglOI
ginizde,her daim denildigi gibi yagamin insaniara gerekten
srprizler haziriadigini dgnmemeniz mmkn degildir. Bu
noktadan yola ikarak sizier iin dikkatinizi ekecegini tahmin
ettigimiz bir izelge hazirladik. lyteonlardan bazilarinin nceki
adlari ve yaptiklari igler.
152

AMERIKAN BASKANLARI

George Washington
Ttun

iftligisahibidir, ingilizOrdusunda

Albayhk

yaptigi d-

nemde Duquesne kugatmasmda grev almigtir.

Franklin Roosevelt
Roosevelt'ten
bogalan bagkanlik koltuguna oturan Truman, onunla sadece iki
IDl ama kisa sobbetleri sirasinda bagkanin savagin
kez kargll
gidigati hakkinda hibir bilgisiolmadLglAL anladigini sylemigtir.

ikinciDnya Savagi sonunda lumnn

ardindan

"Hibir zaman halka bir cehennemde yaadiklarmi

sylemeim, sadece gereklerisyleyerek cehennemi
kendilerinin bulmasmi sagladim"
HARRY TRUMAN

Thomas jefferson

iftive

Avukat

Abraham Lincoln
Degirmenci,

Postaci, Avukat

John Kennedy
dnemde babasinin likr fabrikasi ona miras kalmig,
\ki yasaginin oldugu

bu yzden ok zengin olan ailesi nedeniyle hi maddi sikinti.yagamamigtir. ikinciDnya Savagi sirasinda Amerikan Deniz Kuvvetlerinde
hizmet vermigtir.

153

Lyndon Johnson

gretmenve

Ulusal Geniik Teykilatt Yneticisi

Harry Truman

nce iftilik yapmig, daha

sonra girigtigi madencilik, petrol

aragtirmaciligi, papka & tuhafiye ve banka ortak]igt iglerinde
bagarisiz olrnugtur. Bagli oldugu kontiugun mahkemesinde jri

yeligi yaptigi sirada adayligini koyarak 1935 yllinda Amerikan

senatosuna girmigtir.
Richard Nixon
Amatr tiyatro oyunculugu ve Amerikan Deniz Kuvvetlerinde
tegmenlik yapmasinin ardindan girigtigi FBI ajanligi iginde bagarisiz olmustur. Daha sonra hukuk okuyarak avukatlik yapmig
ve senatoya adayligini koymugtur.Amerika'da iki kez st ste
bagkan yardimciligindan sonra yine iki kez st ste bagkanlik
seimlerini kazanan tek politikacidir.

"Halk bagkanlarmm bir dzenbaz olmadtgmz bilmelidir.

Ben dzenbaz degilim"
RICHARD NIXON

George H. Bush
Kore savaginda Amerikan Hava ssnebagli olarak jet pilotlugu
yaptigi sirada arpan uagi infilak etmek zereyken paragtle
atlayarak kurtulmustur.

Gerald Ford
Futbolculugun ardindan

Amerikan

menlik yapmigtir.

154

Deniz Kuvvetlerinde

teg-

Bill Clinton

niversitegretimyeligiyapmigtir.
"Bunu bir daha tekrar etmeyecegim. Miss Lewinski admdaki
kadmla cinsel iligkiyegirmedim.Tm iddialart astlsizdtr."
BILL CLINTON

jimmy Carter
Fistik reticisi ve Amerikan Donanmasinda Subaylik yapmigtir.

Ronald Reagan
Film aktr ve sendika baskanhg: yapmigtir.

"Arkadamizm karakteri hakkmda ok gey anlatabilir,

onu eleptirebilirsiniz. Ama hi kimse
jleligekerlemeyi aym tarzda yemez."
RONALD REAGAN

George W. Bush
Futbolculuk, Teksas Ulusal Hava Yollan F102 pilotlugu yapmigtir.Teksas Rangers Basketbol takiminin kurucu yesidir.
INGiLTERE BABAKANLARI

(ikinciDnya Savagi sresince)

Clement Attlee

igive avukatlik yapmigtir.

Anthony Eden
1917 yilinda Birinci Dnya Savaginda askeri nigan kazanmigtir.
Perse bilir.
155

Winston Churchill
torunu olarak tek soylu sinifa mensup
ingiliz Bagbakanadir. Yan Amerikah olup Boer savagi sirasinda
savag muhabirligi yapmig, ayrica Lord Kitchener komutast altindaki ingiliz ordusunda svarisinifinda yer almigtir.
Marlborough

Dknn

Harold Macmillan
Yayinci Macmillan'in byk torunudur. Birinci Dnya Savagi
sirasinda tam kez yaralanmig ama.her defasmda iyilegmig,
en agir yara aldigi sonuncu kez ldg sanilmasina ragmen,

hayatta kalmay!bagarmigtir.

"Her iki ynden de ferslikle karaan Ingiliz

hkmetinin, ne olursa olsun dprlemeyecegini
tm dnyaya kamtlayacagzm."
HAROLD MACMILLAN
Margaret Thatcher
Avukat ve Kimyagerdir. Kimyagerlik konusunda uzun yillar J.
Lyons'ta grev yapmigtir. Odun kmr ve gherilenin .yani
sira yiyecek zerine ok sayida kimyasalaragtirmalar yapmigtir.
Krema geklinde yumutak dondurmanin mucididir.
Alex Douglas Home
Lordlar Kamarasmin son yesi olup ayni zamanda
netimi sirasinda grev yapan son bagbakandir.

monarji y-

john Major

ilkin otobs gofrlg yapmig ama bagarisiz olmasinin ardindan nce bahe bitkileri reticiligi, sonra da banka memurlugu

yapmlglf.
156

Harold Wilson
1931 yllinda yaptigi niversite gretim yeliginin ardindan liberal parti ve ii partisi yeligi, daha sonra 30 yagmda ticaret

odasi bagkanligiyapmigtir.

"Politikada bir hafta olduka uzun bir sredir"

HAROLD WlLSON

Tony Blair
Hukuk mezunudur.

grencilikyillarinda rock grubugitaristligiyap-

mistir. Politikaya atildigi yillarda ilkin Komnistlerin babasi, daha

sonra ingilizMuhafazakar Partisi yesi olmugtur. 1983 yili seimlerinde Coronation Street (Kraliyet Caddesi) adli filmin oyunculann-

dan Patricia Phoenix, Blairadma kampanyalara katilmigtir

Edward Heath
Oxford niversitesindeorg zerine
mzik gretmenliginin yani sira ]kinci
Dnya Savagi sirasinda Topo Birligine bagli zirhli ara\ar sinifmda

grev

yapmigtir.

james Callaghan
Vergi toplaylciligi, kraliyet deniz kuvvetlerinde
tegmenlik ve bagbakan olmadan nce hkmetin en nemli
bakanhgmda grev yaparak siyasetle
yakindan ilglienmig olan tek ngiliz

bagbakanidir.

157

NTk

DER DNYA LDERLERI

Yaser (Yassir) Arafat
Asil Adi: Muhammad

Al-Husayni'dir. TekAl-Ra-Uf AWQudwah

sivil mhendislik yapmasmm ardindan lsas niversitesinde
kesinde unlbir igadami olmuytur.

Papa XVVma Benedict

Asil Adi: JosephAlois Ratzinger'dir. Genliginde Hitler'in Genlik Partisine ye olmugtur. Ancak Alman ordusunda grev yapmak istemedigi iin asker kaagi olarak bkm giymigve savag
su]usu ilan edilmigtir. Daha sonra Almanya'da egitfi niversitelerde profesrlk yapmigtir.

julius Caesar
Julius Caesar'dir. Sara hastasidir. Yunanistan'da
hukuk egitimi almigtir. zelhayatt olduka alkantili olup en
byk rakibi olan imparatorPompey'nin karislyla iligkiye girdiAsil Adi: Gaius

gibilinmektedir.
Mahatma

Ghandi

As:I Adi: Mohandas Karamchand Ghandi'dir. On yagmda

evlenmigtir. ingiltere'dedava vekilligi yapmig, Gney Afrika'da
politik aktivitelere katildigisirada son anda lin edilmekten kurtulmugtur.

Chiang Kai-shek
Asil adi: Chung-Cheng olup adalette denge kuran anlamina
ge1mektedir.St ismi, ugurlu anlamina gelen jui Yuan'dir ancak
daha sonra kayalarm arasinda yagayan anlamma gelen JiangJieshi admi almigtir.

158

Lenin
Asil adi: Vladimir Ilyich Ulyanov olup orta sinif bir ailenin ocugu olarak dogmugtur.

"Hrriyet ok degerlidir. Bu yzden tek bir kipiye

defil, herkese epit olarak pay edilmelidir"
LENIN
Papa II'inci

John Paul

Asil adt: Karol Wojtyla'dir.

Joseph Stalin
Asil adi: losif Vissarionovich Dzhugashvili olup, rahiplik egitimi almigtir. Genliginde banka soygunculuguna adi karig
tigi ileri srlmektedir.
Leon Trotsky
Asil adi: Lev Davidovich Bronshtein olup Stalin'in adamlari
rafindan Meksika'da ldrlmtr.

ta-

ESKILER

Pisagor
Bir gende

hipotensn diger iki kenarin topiamina egit oldugunu bulmasinin yant sira bir demircinin ekicini rseledigi
sirada her bir vurusta fark1:sesier iktigini duyarak mzikteki ilk
sekiz notanin da mucidi olarak bilinmektedir.
Aristoteles
Alexander the Great olarak bilinen Byk

casidir.
159

iskender'inzel ho-

Platon
Asil adt: Aristokles olup amatr gregilik yaptigi dnemde yenilmezligi ve evresindekilere kargi hibir gey belli etmeyen kaUn zirh gibi grntsnden dolayi Platon adi verilmigtir.

DNYASINA AlT DER

AKTRLERVE GSTER

NLKi iLER

ngiftere
Dave Allen
Asil adl

DaVid

Tynan O'Mahoney'dir.

Michael Caine
Asil adi Maurice Micklewhite'tir.

Sean Connery
St dagiticisi ve Mr Scotland'adh polis oyununun galibidir.
Daniel Day Lewis

Sairve

yazar Laureate Cecil'in ogludur.

Diana Dors
Asil ad! Diana Fluck'tir.
Alec Guinness
Asil adi Alec Guinness De Cuffe olup reklamci ve yazilimcidir.

Nigel Havers

limmy Young Show'un aragtirmacisi ayni zamanda lngiltere'de

Adalet Bakani ve yargimn babasi olarak anilmaktadir.
160

II

Benny Hill
Aktr olmadan nce st dagitrcihgi yaptigi iin komedi dnyasinda ilkin Batinin En Hizli St Dagiticisi olarak bilinen Ernie

karakterini oynamqtir.
Glenda jackson
Kimyager olmasina ragmen nl olmadan nce limandaki gmrk giglerinde ikig kontrol memurlugu yapmigtir.
David jason (gu anda Sir David olarak bilinmektedir)
nlolmadan nce elektrik kurumunda aigmqtir.

Sir Ben Kingsley

Asil adi Krishna Bhanji olup Hint asillidir.

Christpher Lee
RAF (Royal Air Force) Kraliyet Hava Kuvvetlerinde ve ingiliz
Gizli Servisinde grev yapmigtir.

james Mason
Mimardir.
Buster Merriwether
Only Fools and Horses (Sadece Aptallar ve Atlar) adli oyunda bykbaba rolnde oynamig ayrica banka mdrlg yapmytir.
Helen Mirren
Asil adi flynea Lydia Mironoff'tur.
Peter Ustinov
Aslen Beyaz Rus'tur ve

ingilizgizli servisinde grev yapmytir.

161

Amerika
Woody AIIen
Gazeteci ve fikra yazaridir
Pamela Anderson

n1olmadan nce Playboy dergisine iplak poz

vererek ve

iplak takvim modelligi yaparak hayatml kazanmaktadir.

Louis Armstrong
Takma adi kisa boylu antamma gelen Satchmo'dur.

Fred Astaire
Asil adi Frederick Austerlitz'dir.

Lauren Bacall
Asil adi Betty Perske'dir.

Humphrey

Bogart

Asil adi Humphrey de Forest Bogart olup New York'lu nl bir

cerrahin ogludur. nlolmadan nce margarin taniticiligi yap-

agizli biri
mig ve sogukkanli tavirlan, ser verip sir vermeyen siki
olmasindan dolayi ikinci Dnya Savagi sirasinda casusluk yapm]gtir.

Yul Brynner
Siberya dogumludur. nl olmadan nce sirklerde trapezcilik
yapmigtir.

james Cagney
yan Norve'lidir. Sinemadaki oyunculuk kariyerine kadm kiligina giren rollerle baglamigtir.

Anne tarafindan

62

-I

Gary Cooper

ingiltere, Dunstable'da

egitim grmg, Yellowstone Ulusal Parkinda

rebberlik,
politik izgi film izerligi
yapmittir. lyi bir at binicidir.
Bing Crosby
Asil adi Harry Lillis Crosby olup
"Bing" adi Bingville Bugle adli komik izgi karaktere benzedigi iin
verilmigtir.

nlolmadan nce posta

memuriugu yapmigtfr.

JamesDean
Beyaz perdede ilkin Pepsi Cola reklaminda grnerek nl olmustur. Kisa yagami boyunca st ste evirdigi son filmde yollarm gvenli olduguna dair bir reklam filmi ylidizmi oynamaktadir, Dean birka gn sonra motorsiklet kazasinda henz yirmi
yagindayken hayatini kaybetmigtir.'

Cecil B De Mille
Bir kiz kolejinin sahibidir.
Walt Disney

nlolmadan nce posta dagiticiligiyapmaktadir.

Troy Donahue
Asil adi Merle

Johnson olup The Godfather (Baba) filminde Don

Corleone'nin vey oglunu oynamigtir.

Robert Downey

nlofmadan

Jr

nce ayakkabi saticiligi yapmigtir.

163

Richard Dreyfuss
Vietnam savagi kargiti olarak proestocular arasinda

bulunmugtur.

Robert Duvall
Amerikan Deniz Kuvvetleri Amirallerinden birinin ogludur.

Clint Eastwood

n1olmadan nce itfaiyecilik, odunculuk, maden

igiligi,

yzme hocaligt ve havuzda cankurtarartlik yapmigtir.

Peter Falk
Sag gzn yagindayken habis bir tmr yznden kaybetmigtir. Connecticut Eyaleti Bte Dairesinde en etkin uzmanlardan biri olarak grev yapmigtir.
Henry Fonda
Gazetecidir.
Harrison Ford

nlolmadan nce
jodie Foster

marangozluk

yapmigtir.

Asil adi Alicia Christian Foster'dir.

JudyGarland
Asil adi Frances Gumm'dir.

Greer Garson
en nl film ylldizi sinemadaki nadir yksek greBA (Banim grmg oyunculardan biri o1up Londra niversitesi
Edebiyat
mezunudur.
blm
cholar of Art) Sanat ve
1940'larin

164

Cary Grant
Asil adi Archibald Leach olup ingiltere Bristol dogumludur.
nlolmadan nce akrobatlik, garkicihk, dansrlk ve cankurtaranlik yapmittir.

Dustin Hoffman
nce kapicihk, temizlikilik ve bir akil hastanesinde hastabakicihk yapmigtir.

nlolmadan
Bob Hope

Asil ad: Leslie Townes Hope olup,

ingiltereEltham dogum1udur.

Rock Hudson
Asil adt Roy Scherer olup nl olmadan nce posta dagiticiligi
yapmigtir.Hudson, 1985 ylhnda Aids'ten len ilk nl olmustur.

Charles Laughton
Qtelde memur olarak allgmigtir.
Stan Laurel
Laurel & Hardy olarak bilinen karakterlerden biri olup asd adi
Arthur Stanley Jefferson'dir.n1olmdan nce muzikhollerde
Amerikan vodvil zerine gsteri1eryapmigtir.

jack Lemmon
Barlarda plyanistlikyapmigtir.

jayne Mansfield
Konser piyanisti ve viyolonsel

sa-

natisidir.

165

Lee Marvin

nl olmadan

nce musluk tamirciligi ve Amerikan donanmagrev yapmigtir. Marvin ayni zamanda alti yll kan
koca hayati yagadigi kiz arkadagiyla evlenmedigi iin tazminat
deyerek aynlan dnyanin ilk palimony davasinin kahramant
sinda er olarak

olmugtur. Palimony, altmigli yillarda.evlllik fikrine kargi rkip nihaksiz bir arada yagayan ve boganma masraflarina katlanmak
istemeyen kesimin tercih ettigi bir yagam gekli olup uzun sreli
birlikteliksonrasi iftlerden birinin ayrilrnak istemesi durumunda digerinin onunia onca yll ev1enmedigi iin tazminat davasi
ama hakkina sahip olmasidir.
Robert Mitchum

nlolmadan

nce agirsiklet
rumalik yapmigtir.

boksr, helikopter pilotu ve ko-

Marilyn Monroe
Asti adi Norma Jean Baker ya da Norma Jean Mortenson'dur.
nl olmadan nce Playboy dergisi kapagma rplak poz vererek ayni zamanda iplak takvim modelligi yapmigttr.

Paul Newman

ikinciDnya Savagi sirasinda donanma ssnde radar memuru

olarak allymigttr.
jack Nicholson

nlolmadan nce
izgi film

MGM (Metro Golden Mayer) Film stdyosu

departmanmda getir gtr iglerine yapmigtlf.

Al Pacino

nl olmadan nce tiyatroda yer gstericiligi, hamallik ve kaplcilik yapmigtir.

166

II

Gregory Peck
Tip grenimine

baglamit ancak bitirememigtir.

Sidney Poitier
Fizik tedavisi doktorudur.

Anthony Quinn
Yari

Irlandali,yari Meksikall olup Cecil

B. De Mill'in vey og-

ludur.

Robert Redford
Daha 19 yagindayken Paris caddelerinde gelecek
oyuncu olarak boy gstermeye baglamistir.

vaat

eden

Martin Sheen
Asil adi Ramon Estevez olup nl olmadan
megrubat saticiligi yapmigtir.

nce kapicilik ve

Yari irlanda]i,yari ispanyo1'dur.

Kevin Spacey
Asil adi Kevin Fowler olup nl olmadan nce
up

barlarda stand-

komedyenlik yapmigtir.

Sylvester Stallone
On bir yagmda okumasi gerektigi smifa on drt yaginda geldigi iin okula kabul edilmemigtir. nl olmadan nce hayvanat
bahesinde bekilik, pizza dagiticiligi ve tiyatroda yer gstericilik yapmigtir. ilk perde deneyimine porno film oyunculuguyla
baglamig olup ilkin 1970 yill yapimi The Party at Kitty andstud's
rol almigttr.
ve Italian Stallion adli porno filmlerde

167

Barbara Streisand

nlolmadan
ricifik

nce santral operatrlg

ve

tiyatroda yer gste-

yapmistir.

john Wayne
Asil ad: Marion Morrison'dur.

Mae West
Ikinci Dnya savagt sirasmda giydigi san cankurtaran yelegi ondan sonra meghur olmustur.
AVRUPA
Brigitte Bardot
Asil adi Camille

Javal'dir.

Greta Garbo

nl olmadan

nce erkek kuafrnde aligmigtir.

Audrey Hepburn
Asil adi Edda van Heemstra Hepburn-Ruston
olup Balet
Rambert'in dansisidir. Beyaz perdeye ilkin adim attijl filmde
Edda Hepbrn adlyla oynamigtir.

Cina Lollobrigida

nlolmadan

nce Diane Loris adini

kullanan bir modeldir.

YAZARLAR
William Shakespeare
Gen\iginde Warwickshire, Charlecote Park'taki Sir Thomas
Lucy'nin arazisinde kanunsuz avlanan bir avcidir. Yillar son168

ra nl bir oyun yazari ve

oldugunda oraya bir geyik
partisine davet edilmig ama
tik a iri miyop oldugu iin
defe isabet ettirememigtir.

pair
avi
ar-

he-

Nevil Shute
R100 uak gemisinin tasarimcisidir. Unf R10'I onun tasarimmdan esinienerek yapilmig
ama ne yazik ki bilindigi zere

'

dgmtr.

'

Edgar Allan Poe

nl air

ayni zamanda

klasik eserler zerine aragtirmaci ve

egitmendir.

Raymond Chandler
Petrol girketiyneticisidir. Normal ngilizvatandagi olabilmek iin
1907 yllinda gizli servis tarafindan imtihana tabii tutulmustur.

Daniel Defoe
Gazeticidir.
Barbara Cartland
Prenses Diana'nin vey bykannesidir.
Mark Twain
Ast] adi Samuel Langhorne Claments'dir. zelliklekk okuyuculanna derin nehirlerde ve gelalerden geerken sandalin kenarina sikica tutunarak byk macera yagatan Mark Twain, bir

anlamda byk kk hepimize 12 fit derinlikten bile sag kur169

gstermigtir. nl bir hikaye yazari olmadan

nce hikayelerinin konusunu teykil ettigi gibi altin madenciligi,
gazetecilik, editrfk, Mississipi nebrinde buharli gemi kaptanligi yapmigtir.

tulunabilecegini

ARKICILAR
Boy George
Asil adi George O'Dowd'tur.

"Gzel bir fincan

ayz,seks yapmaya tercih ederim"
BOY GEORGE

Rod Stewart

n]olmadan nce

mezar kaziciligi yapmigtir.

Stevie Wonder
Asil adi Steveland Judkins'tir.
DAHi SANATILAR
Leonardo da Vinci
Gayri megru dnyayagelmigve gayri megrulugun byk gnah
ve su sayildigi ortaagtn son bulup aydinliga ikipin baglangici
olan Rnesans dneminin yildizi olmugtur. ilkticari an1amdaki
tablosu bir kalkanin zerine yaptigi ssleme aligmasi olup babasi tarafindan 100 Duka altin kargiligi satin ahnmigtir.
Michelangelo
Asil adi Michelangelo Buonarroti Simoni'dir.

170

Raphael
Asil adi Raphael Sanzio d'Urbino'dur.

Rembrandt
Asil adt Rembrandt

Harmenszoon

van Rijn'dir.

Caravaggio
Asil adi Michalengelo Merisi'dir. Barok dnemin en nl ressamlarmdan biridir ancak gizofreni hastasidir ve bir adamla girittigi
dvg sirasinda onu ldrdg iin ifte cinayetle suianarak
Roma'dan kamak zorunda kalmigtir. T610 yllinda lene dek
italya dipinda egitli gehirlerde yagamini tamamlamigtir. Epsiz
aligmalari arasmda genellikle isa ve havarilerinin ldrldg
lm temalart sz konusudur, en nl aligmasi olan iki kadinin
bir adami bogazlayarak ldrdgu tablodaki kurbanin byk
olasihkla kendisi oldugunu dgndg ileri srlmektedir.

DERLER
Rahibe Teresa
Asil adi Agnes Gonhxa Bojaxhiu olup Yugoslav asilhdir.

"Yaadigimtzdnemin en byk hastaltgr ne czam

kii ilan edilip bu gekilde
ne de veremdir. stenmeyen
yapamaya mahkum edilmenin yarattigt psiik bunalimdir"
RAHIBETERESA
St Matthew

(Aziz Matthew)

Vergi toplayicistdir.

171

St Mark (Aziz Mark)

Libya dogumludur. 1sanin havari1eri tarafindan yazilmig yedi
incil'den biri olan kendisine ait olan ilk incil'i Yunanistan'da

yazmigtir.
Albert Einstein
Patent alismasi yapan bir broda memur olarak aligirken izafiyet teorisini bulmuy ve kendisine bunun ne demek oldugu soruldugunda gyle cevap vermigtir.

"Gzel bir kzzlageirdiginiz iki saat size bir dakika,

soguk bir kty gn bir sobanm yanmda geirdiginiz
bir dakika size iki saat gibi gelebilir.Bu herkese
gre degigengreceli bir kavramdir. tebunun
adma izafiyet denir
"

ALBERT EINSTEIN

Thomas Alva Edison

Telgraf operatrdr.

Henry Morton Stanley

Asil adi John Rowlands olup kullandigi ad onU eviat edinen
babasi tarafindan verilmistir. Uzun ylliar Orta ve Dogu Afrika'da
aragtirmalar yapmig bir misyoner olan Dr. David Livingstone'un

etkisinde kalmig ve onun izini srerek ylliar sonra Afrika'da kargilagtiginda kendisini ld kabul ettirip yagamini Afrika yerlileriyle
birlikte surdren misyoneri gu szleriyle selamlayarak papirtmigtir.

"Sanzrtm siz Dr. Livingstone olmalismiz?"

HENRY MORTON STANLEY
172

Louis Vuitton
1854 yllinda Paris'te aimparatorieEugenie oldugu bilin-

Dnyaca nl modaci ilk magazastni

migtir, en iyi mgterisinin
mektedir.

Christine Keeler
Murray's Kabare Klpte iplak dansilik ve konsomatrislik yapmigtir.

"Kibarhgm simgesi olan nezaket szcgn sadece

ikiyzller kullamr"
CHRISTINEKEELER

Kazanova
Manastir egitimi almigtir.

Charles Manson
Kegigler (Monkees) adli pop grubunun kurucu yesidir, 1950'li
yillarda pop/rock tr mzigin nclgn yapmig ama bagarisiz olmuytur. Ancak bu tr mzigin ilk girigimcilerindenbiri olmasi onun mitolojik

bir kahraman olarak anilmasini saglamigtir.

173

YYECEKVE iECEK
Tarim, Yemek Pigirme, Yiyecek Trleri, Diyetier,

iecekler,

Mutfak GereIeri

TARIM
Bilinen anlamda tanm, topragi ekip bierek Grn elde etmek ve
zerinde bykbag hayvan beslemek demektir. Bu dogrultuda
ilk tarim igi Orta Doguda M.. 9000 ile 7000 yrllari arasmda
yapilmaya baglamtyve M..4500 yllinda bugnk adiyla Irak
olarak bilinen Mezopotamya topraklaritida ilk kez kzlerin
ektigi tahta arabalarla toprak srme igi gerekleptirilmigtir.
EMEK PiSlRME

pigirmenin ilkin ne zaman gereklegtirildigitam olarak

bilinmemesine ragmen, tarihiler bunun ilk kez tarih ncesi
devirde gereklegtirildiginiileri srmektedirler. Bu dogrultuda
ilkin tag devri insanlan rmanda ikan bir yangm sonrasi iinde
yagayan hayvanlarin yandigmi grmg ve yanarak pigen hayvanlarin etinin ig olandan daha kolay ignendiginin ve ok
daha lezzetli oldugunun farkina varmiglardir.
Yemek

Fransiz Mutfagi
Batinin en nl mutfagi olarak bilinen Fransiz mutfagi, yirminci
yzyilm mutfaklari arasinda hl bagi ekmektedir. Ilkin Flo175

ransali

kralie Catherine de Medici (1519-89) henz on drt

yagmdayken daha sonra Fransa'nin ll'inci Henry'si olacak olan
Orleans Dk (1519-59) ile 1533 yllinda evlendiginde ortaya
ikmigtir. Floransa'dan zel ailarini Fransa sarayina getiren
kralie Catherine, onlarin Fransiz ailara yemek pigirmeyi gretmesini istemig, bu dogrultuda geligen Franstz mutfagl tm
dnyaya yayi1migtir.

Yemek Kitaplari

ilk yemek kitabi M.. 350 ylli

civarinda yagamig Sicilya asilYunanli.

olan
Archestratus
tarafindan yazilmigtir.
li bir
Gela'll
Kitabmin ad: Lks Yagam (The Life of Luxury) anlamina gelen
Hedypatheia'dir.
Archestratus yemek kitabindaki zel tarifieri
Anadotu
Sicilya, italya,
ve Yunanistan't dolagarak elde etmigtir.

zellikle Fransiz

mutfaginin en nemli egnisi olarak bilinen

degigik soslann nerede ve nasil kullanacagini vurgulayan Ar-

chestratus, pigirme tekniklerinin yani sira tatlarin birbirieriyle

karigtirilip yeni lezzetler yaratmanin da mmkn olabilecegini
gretmigtir.

M..kinciyzylldan

itibaren Yunanli Athenaeus'un yazdigi The Learned Banquet (Ziyafet Teknigi) bu konuda yazilmig
ikinci kitap olup iinde olaganst lezzette birok yemek tarifi bulunmaktadir. Ancak bagli basina bir yemek kitabi oldugu
sylenemez, daha ziyade roman geklinde yazilmig olup yemek
tarif]eri de mevcuttur.
Athenaeus ayrica The Castronomers (Gurmeler) adli 15 ayri
ciltten olugan bir seri yemek kitabi da yazmigtir, iinde daha
ziyade eski Yunan ve 'Roma dnyasmin damak zevkine hitap
176

eden tarifler bulunmaktadir. Athenaeus kitabmda ayrica saraylarda verilen zel ziyafetierde kargilagtigi kipilerle yemek ve dirine de
konular zerine yaptigi sohbetlere ve onlarlO gT

ger

yer vermigtir.
ilk nemli Latince yemek kitabi Pigirme zerineanlamina
gelen On Cookery Latince adlyla De Re Coquinaria olup M..
14-M.S. 37 yillari arasinda yagamig Marcus Gavius Apicius tarafindan yazilmi tir. Apicius kitabinda Roma imparatorlugunun
yneticilerinin yemeye imeye ve lkse asiri dgknlgnden
de sz etmig, nitekim bu zayifliklarmi.n imparatorlugun kmesine neden olmak1a kalmaylp kendisinin de sonunu hazirladigi
ileri srlmgtr. Kitabindaki ogu tarif halen Italyanmutfaginin
en sevilen yemekleri arasinda yer almaktadir. rnegintarihte
Pliny the Younger (M.5 62-113) olarak bilinen Gen Pliny zellikle onun kaz cigeri ezmesinin muhtegem lezzetine deginmigtir. De Re Coqunaria'nin iindeki diger yemek tarifleri arasinda
bir diger nl olani da izgara edilmig olup zel bir sosla servis
edilen flamingo ve keklik etidir. Ancak Apicius'un imparatorlan memnun edebilmek adina sayrsiz ziyafetler iin yaptigi agiri masraf1ar ve bu konuda tam anlamiyla msrife davranmasi
sonucu imparatorlugun maddi sikmtiya dgmesine ve sonuta
kgne neden olmugtur. Bu yzden bagina gelecekleri bildlgindenkendisini zehirleyerek intihar ettigi bilinmektedir.
On nc yzyilda Kubilay Han'in (1215-94)zel ais:
Huou'nun yazdigi The important Things About Eating and Drinadli kitapbu konudaki
king (Yeme imezerinenemliSey1er)
diger bir rnek olup iinde zel orba tarifleri bulunmaktadir.
American Cookery or The Art of
Dressing (Amerikan Damak Zevki ya da Sos sanati) adli kitap
olup Amelia Simmons tarafindan yazilmig ve ilkin 1796 yllmda

ilkAmerikan yemek kitabi

yaymianm!tir.

177

YiYECEK TRLER
Ekmek

ilk somun ekmek resmine eski Misir mezarlarinda rastlanmig

olup bunlar gu anda British Museum'da-bulunmaktadir.
Ama
kanitlar, ilk ekmegin bu tarihten ok nce ke fedildigini gstermektedir. Bu dogrultuda ilk ekmek hamuru, tag degirmenlerde
dvdkleri bugday ve dariyl sulandtrarak kaskatibir kek olustu-zamanimizdan

yaklagik
ran Neolitik Tag Devri insani tarafindan
12.000 yll nce yapilmigtir. Arkeologlar ilk tag degirmenin bu
dogrutuda bugday ve tahil gtmek iin bundan yaklagik 7000
yll nce keyfedildigini ileri surmektedirler. Hiristiyanlarin kutsal
kitabi incil'dede degigik ekmek tarifleri bulunmakta ve
ekmek" geklindeki bir ibareye sika rastlandigi gz nne almdigmda balikla birlikte yenmesi gerektiginden sz edildigi anlagilmaktadir..Eski Yunan ve Romalilar ekmek hamurunu mayali
ve mayasiz olarak iki gekilde retmi lerdir.
"balik

Pizza
Pizza mayasiz hamur[a yapilan bir ylyecek o]up yzyillardir
bilinmektedir. Nitekim tarihilerin kayitlarina gre eski Misirlilar, Yunanillar ve Romalilar mayasiz olarak yuvarlak dilimer

geklinde attklari hamurlarin iine egitli sebzeler koyarak pigirmiglerdir.

ilk gnmz pizzasi bir Napoliten

restoraninda

Raffaele
Esposito tarafindan yapilmigtir. 1889 yrlinda Napoli kraliesi
178

Marguerita'nin (1851-1926) ziyareti gerefine Margherita adini

pizzanin iine domates sosu, mozarella peyniri, zencefil,
kirmiz: ve yegil biber koymuy ve italyanbayraginin renklerinden
olugan kirmizi, yegil, beyaz renklerde bir pizza olusturmugtur.
verdigi

Amerika'daki

ilk pizza salonu, New York'taki Spring Caddesinde Gennaro Lombardi tarafindan 1905 yilinda ailmigtir.
Gnmzde bilinen adlyla Chicago Deep Dish Pizza, Teksas'li
bir igadami olan Ike Sewel tarafindan, Pizzeria Uno ise Ric Riccardo tarafindan 1943 yllinda ailmigtir.
Patates
Patates ilkin bundan yaklagik 2000 yll.nce Gney Afrika'da ekilmig ve Avrupa'ya ispanyollartarafindan tanitilmigtir. ingiltere'ye
ise Sir Wa]ter Raleigh (1523-1618) tarafindan getirilmigtir.

Domates

ilkin Gney Afrika'da ekilmig ve Avrupa'ya on altmci yzyllin

ilk yarisinda ispanyollartarafindan getirlmi tir. Ilkevde yetigtirilen domates 1596 yllinda ingiltere'deJohn Gerard tarafindan
kendi bahesinde gerekleptirilmigtir.

Peynir
"Tam iki yz kir'kalt: egit peynir retilen bir
lkeyi naszl kolayltklaynetebilirsiniz?"
CHARLESDE GAULLE (T890-1970)

ilk peynirin M.. 4000 yllinda yapildigi dgnmektedir.

Bu
ilkin
dogrultuda
Smer[i sr obanlari tarafindan kurutuimug
hayvan igkembeleri iinde gnlk stleri mayalarak gerekley179

tirilmigtir. Igkembeniniindeki dogal enzimler, stn mayalanneden olmu ve bylece ilk peynir olugturulmugtur.
masina
M.. Yedinci yzyilda peynirden ilkin nf tarihi Homer'in
Odessa destaninda sz edilmektedir. Yunanistan'da ise kesilmig
st hasir sepetlerde bekleterek ilk peynir imal edilmig ve adini Yunanca peynir anlamina geleti formos koymuglardir. Daha
sonraki yillarda Fransiziar da ayni usulle peynir yapmiglardir.
Fransizca peynir anlamina gelen fromage kelimesi Yunancadan
tretilmig bir kelimedir.
Kimilerinin kfl, kimilerinin ise otlu peynir dedikleri Rokfor ilkin 1700'l yillarin ortalarinda Bayan Frances Pawlett
(1720-1808) tarafindan Melton Mowbray'da yapilmigtir. Bugn
lngi1tere'de Mavi Peynir olarak satilmakta ve marketlerde nadir

bulunan olduka degerli bir peynir olarak kabul edilmektedir.

Biskvi
Biskvi Latince iki kez pipirilmig hamur anlamina

gelen bis coctum kellmesinden tretilmig gevrek bir yiyecek olup Amerika'da
cookies olarak bilinmektedir.
ilk biskvi on ikinci yzyilda yapilmigtir. Tarihte "Aslan Yrekli" lakabiyla bilinen kral l'inci Richard (1157-99) hali sefer1erine ikarken yanmda yulaftan yapilmig ok sevdigi biskits of
muslin adi verilen gevreklerderigtrmgtr.
On yedinci yzyllda ingilizdonanma kuvvetieri, gemilere askerleri iin uzun sre dayanacak yiyeceklerden yklerken,
ok sayida biskvi paketleri istif ettirmittir.

nl biskviler,modern Italya'ninkuGaribaldi markaSlyla

Londra'yi
rucusu Giuseppi Garibaldi'nin (1807-82) 1864 yllinda
ziyaret etmesi sebebiyle retilmigtir.
Cookies adi verilen biskuvi Amerika'ya ilkin on yedinci yzyllda ngilizve Danimarka'li gmenler tarafindan getirmigtfr.
180

ilk Browni tarifi

1897 yllinda Seras Roebuck adlyla yayin-

lanan dergide verilmigtir.

1937 yllinda Amerika'nin MassachuRuth Graves Wakefield adli
set eyaletine bagli Whiteman'da
bir bayan tarafindan retilmigtir. ikolatalarl
p3ra ara 3ylT3D

ilk iko1atall biskvi

bayan Wakefield, onlari biskvi hamuruyla kangtirip pigirdiginde, iindeki ikolatalarin eriyerek ok farkli bir lezzetin ortaya
iktigini fark etmigtir. Wakefiled'i ga kinhga ugratan ikinci gey
ise, soguduklarinda biskuvilerin iindeki ikolatanin katilagarak
eski geklini muhafaza ettigi olmugtur.
Fortune Cookies markasiyla bilinen biskviler ilkin Chinese
forty niners olarak bilinen ve 1849 yllmda altm madenierine
hcm eden kirk dokuz inlimaden igisi tarafindan icat edilmigtir. Ancak American Fortune Cookies adt altinda retildigin-

den dolayi 1990'll yillarin sonuna kadar in'deyenmemittir.

Sosis
Sosis Latince salcicius kelimesinden tretilmig olup tuzlanarak
saklanan et anlamina gelmektedir.Ancak gnmzde bilindigi
tekliyle nceleri ince bir zara sanlarak kallplagtinimamig daha
sicak
sonra bu yol icat edilmigtir. ilkinkaynarsuya atilip pigirilerek
yenen tuzlama ete eski Roma ve Yunanistan'in yani stra Babil'de
de egitli gekiller veri1erek tketilmig oldugu bilinmektedir.
yili civarinda Odessa destaninda szn ettigine bakilacak o1ursa, sosisin M.. Dokuzuncu yzyildan itibaren eski Yunanistan'da yenen bir yiyecek
oldugu anlatilmaktadir. Sosis ingiftere'deRomalilar tarafindan
retilmigtir. Bu dogrultuda Kralie Viktoria dneminde ince bir
srpriz torbalar"
zarin iinde muhafaza edilen sosise
adlandirdiklari
zere ieriadi verilmigtir. Onlan srpriz olarak
anlagilmaktadLr.
iinde
Nitekim
kiyilmig
kiyma
ginibilmedikleri

n1tarihi

HomeF'in

M..700

"kk

181

ve baharat oldugunun bilinmedigi ve ancak yzylim sonundan

itibaren zellikle Ikinci Dnya Savagi sirasinda
olarak
takma ad takilan ve ok Sevilen bir yiyecege dngen sosisin
"bomba"

kaynar suya atilip haglanarak yendigi gibi kizartlarak da tketil-

digi anlagilmigtir.

Dondurma

ilkdondurma M.S. Birinci yzyilda keyfedifmigolup

ilkin Roma
Imparatoru Nero (M.S. 37-68) tarafindan denenmigtir. Bu dogrultuda
askerierine kuzeydeki karli daglardan kovalarla buz

getirmelerini emir veren imparator, onlari Appian \ay olarak

bilinen Appian Yolu zerinden Roma'ya getirtmig ve iine bal
katarak kirmizt garapla karigttrilanbuzu ziyafetierde tatli olarak
konuklarma,ikram etmigtir.

inli]erise M.S. Birinci

yzylida dondurulmuy meyvalardan

yaptiklari serinletici tatliyla ilk kez meyvall dondurmay! retmiglerdir. nlgezgin Marco Polo (1254-1324) Uzak Dogu'dan
Venedik'e dndgnde yantnda ok degigik lezzette serinletici
bir tatli tarifi getirdigini, bunun kar ve dondurulmuy meyveden
yapildigini sylemigtir.

ilk stle yapuan dondurma, buzun stle kangtirilmast

nucunda

50-

elde edilmig olup bylece gnmzdeki gekline en

182

yakin dondurma 1672 yllinda ingiltere'deyapilmig ve ilkin Kral

ll'inci Charles (1630-85) tarafindan saraydaki konuklara servis
edilmistir.

ilk bisikletli dondurma saticisi 1924 yllinda The Wall's gida

girketi tarafindan gerekleptirilmigtir. tekerlekli bir bisiklet
zerine yerleptirdigi dondurma arabasiyla bisikletin klaksonunu
alarak sokaklarda dolagan saticinin slogani "Stop Me and Buy
One" (Beni durdur ve bir tane satin al) olmogtur. The Wall's bu
gekilde kipin sosisli sandvi yazin ise dondurma satarak byk
kazan elde etmigtir.
Margarin
ilkin 1869

yllmda gida kimyageri Hippolyte Mege Mouris

(1817-80) tarafindan icat edilmigtir. ilkin iine hayvansal yagm
yant sira iine klyllmig inek memesi ve koyu igkembesi de katilmigtir. Franstz hkmetinin en temiz ve szlmg tereyagini
reten kigiye dl verecegini
duyurdugu yarigmayla ilk temiz
margarin ve tereyagmi reten yine Mege Mouris olmuy ve byk dl kazanmigtir.

ilk modern

margarin

1915 yllinda iine hidrojen katilarak

katilagtirilarak imal edilmigtir. Ierigihayvansal yaglardan ziyade nebati yaglardan olugmaktadir.

Konserve
1810 yllinda Fransiz al Nicholas Francois Appert (1750-1841)
yiyecekleri teneke kutuda sakiayarak yeni bir yntem icat etmigtir. Appert'in

bu bulugu ona 12.000 Frank dl kazandir-

masmin yani sira uzun yollar kateden askerleri iin Napolyon

Bonaparte'in teklifi zerine ilk konserve yiyecekler retilmigtir.

183

Dondurulmuy

Yiyecek

Gidalari dondurarak korumak ilkin 1626 yllinda gereklegtiri1mig ve ilkin piyasaya 1875 yilmda srlmgtr. Ancak ik
denemede sogutma iglemi ok yavag oldugu iin sebzeler deformasyona ugramig ve lezzetini kaybetmistir. Bu ilk denemenin bagarisizliga ugramasinin ardindan 1920 yllinda Clarence
Birdeye (1886-1956) tarafindan balik zerinde denenmigtir.
Birdeye Kanada'da krk ticareti yaptl 1 ylliarda Eskimo'larm
buzlarin arasmdan tuttuklari baliklari nasil ilk gnk gibi tazeligini koruyarak muhafaza ettiklerini gzlemlemig, daha sonra
bir elektrik fani satin alarak iini balik,tuziu su ve buzla doldurdugu kovaya baglamig ve bir anlamda ilk derin dondurucuyu
icat etmigtir, daha sonra tag gibi buz kesmig olan baliklari zerleri mumla kapli kutular iine koyarak satiga sunmus, bylece
1924 yi1mda Birdeye'in ilk donduruimuy baliklari byk skse
yaparak dnyamn en nl dondurulmug yiyecek markasi hallrie
gelmigtir. ilkin 7 Dolara mal ettigi yatirimi Birdeye'in giderek
dnya apinda n kazanmasiyla ondan patentini satin almak
isteyenlerin sayisini artirmig ve sonunda 1929 yllinda patentini
tam 22.000.000 Dolar'a satarak ok zengin bir adam olmasina
neden olmugtur.

ikolata
ilkin M.S

600 ylli civarinda Aztek ve Mayalar tarafindan key-

fedilen kakao agacindaki fasulye geklindeki kakao ekirdekleri

son derece besleyici bir bir iki icat edilmigtir. Daha
adini verdikleri bu aci ikiyi ilkin 1519 yllinda issonra
panyol gezgini ve fatihi olarak bilinen Hernan Cortes'e (14851547) ikram etmigler ve bu ikiye bayilan Cortes dngte agacm
dallarmdan byk bir miktari yaninda ispanya'yagetirmig ama
onlardan rettigi ikiyi konuklarma ikram etmesine ragmen ne
sayesinde

coad

184

oldugunu

sylemeyip

sirrini yillarca yll

sakamigtir.

ilk ikolata fabrikasi 1765 yllinda Dorchester, Massachuset'te John Hannan ve Dr. JamesBaker tarafindan
kuru1mugtur.
Amerika'daki

yllinda Fry & Sons

Daha sonra 1849 yllinda
tarafindan satiga sunulmuytur.
Birmingham'daki Bingley Hall'de John Cadbury (1801-89) tarafindan seri ikolata satiglari baglatilmistir.

ingiltere'de ilk kalip ikolata

1847

iklet
onlarin mastika
agacmm reinesini ignemeleriyle baglamigtfr.Yani sira Hindistan ve Gney Amerika'daki diger eski kltrler tarafindan da

ilkineski Yunanillar tarafindan kegfedilen iklet

denenmigtir.
1869 yllinda New York'ta Thomas Adams
tarafindan kegfedilmistir. Nitekim Meksika'nin srgne gnderilen eski bagkani Antonio Lopez de Santa Anna (1794-1876) ile
Lopez'in ona chicle derillen sakizin
yaptigt bir topianti

ilk modern iklet

sonrasi
yzyillardan beri Meksikalilar tarafindan ignendigini sylemesi, onun bu giritimde bulunmasma neden olmugtur. Ancak ilkin
chicle denilen bu sakizi eritip iine araba lastigiyapiminda kullanilan kauugu ilave ederek piyasaya srdg iklet bagarisiz
zleri ilave etmig,
sonu verince iine tad vermesi iin meyve
sonuta ok tutulan bu rne hammaddesinden dolayi chiclet
adini vererek bilindigi adlyla iklet ortaya ikmigtir.
Pepsin tarafmdan 1890 yllinda
Merton, Surrey'de uretilmig
ama bagarisiz olmugtur. Bu nedenle
Wrigley's tarafindan yeni bir iklet reti1ip ingilterepazarinda

ilk ingilizikleti

Beeman's

bagarih oluncaya dek 1911 yllma dek denenmemigtir.

185

Cips
Patates cipsinin Amerikan restoranlarinda ilk kez servis ediligi
1853 yrhnda nl armatr Cornelius Vanderbilt (1794-1877)
tarafindan New York'taki Crum's adli Fransiz restoranda servis
edilen cips dilimlerinin ok kalm bulunarak gikayet edilmesinden sonra gereklegmigtir.Restoranin sahibi olan Crum buna

ok fkelenmi ve ok daha ince dilimlenip ltir gekilde kizartilan patatesler sunmaya baglamigtir:Nitekim bu kez Vanderbilt
tarafindan patateslerin ok begenilmesi onu pagkinliga ugratmig
ve bir anda cipsleri dnyanm en lezzetli cipsi ilan edilerek onlara dnyaca nl Saratoga cipsleri adi verilmigtir. Daha sonra
1926 yilinda onlari havast almmig torbalara yerleptiren Bayan
Laura Scudder tarafindan paket geklinde satilmaya baglanmigtir. Onlari ii mumla kaph torbalara yerleptirerek taze kalmasim
saglayan Bayan Scudder'in bu icadi bylece gnmzdeki cips
paketierinin ilk kez kullanilmasma neden olmustur. O gne dek
cipsler byk teneke kutular iinde satilmakta ve bir sre sonra
bayatlamaktaydi.
DiYETLER

ilkdiyet tarihte William

the Conqueror

(1028-87) olarak bilinen

kral William tarafmdan yapilmigtir. Nitekim olduka gigmanlayarak agiri yaglanan William kendisini yatak odasma kilitleyerek
hi yemek yemeksizin sadece alkoll ikiler imeye baglamigtir.
1087 yilmda Fransa, Rouen yakmmda yaptigi Mates Savagt strasinda ati onun agirligmi ekemeyip zerinden atmig ve yere dgen William atlarin ayaklari altmda ignenme tehlikesi atlatarak
lmcl yaralar alarak ok aci ekmigtir.
William Banting (1796-1878) kilosunu ve aldigi gidalari
srekli kontrol edigiyle bilinmektedir. Banting kilosunu karbonhidrat ieren ylyecekleri azaltip Dr. William Harvey tarafindan
186

srekli kontrol altinda tutularak korumu tur. Sonuta Letter on

Corpulence Addressed to the Public adi altinda 1863 yilinda

diyet zerine bir kitap yayinlamig ve kitabi dnya apinda en

ok satilan kitap olmuytur.
Atkins Diyeti Dr. Robert Atkins (1930-2003) tarafindan
1972 yilinda ikarilmasina ragmen zellikle 2001/2 yrllarinda
popler olmuy Dr. Atkins' Diet Revolution adli kitabindaki zayiflama gtlerinin ok tutulmaslyla bir anda gzde olmugtur.

Weight Watchers

ilkin 1961 ylijnda obez bir ey hanimi

olup kendisi gibi kilo vermek isteyenieri tegvik etmek amaciyla
Brooklyn'li Jean Nidetch (1923-halen yagiyor) tarafindan kurulmustur. Nidetch ilkin evinde kilo sorunu olan insantari bir araya
toplayarak hep birlikte zayflamak iin zel bir forml bulmus,
sonuta birka ay iinde insanlar evinin nnde uzun kuyruklar
olugturmuglardir.1963
yrbnda Nidetch, Wight Watchers adli bu

toplu terapi topantriari sayesinde olduka nl biri olmustur.

iECEKLER

ay
Mitolojiye gre M.. 2737 ylhnda inimparatoru Shen Nung
toplattigt bir demet yapragi kurutup kaynatarak rahatlatan bir
iecek bulmuy ve bunun adiru tchai (ay) koymuttur. Ancak
bunlarin neden kaynatilap soguk iilmedigi ya da neden otlari
kuruttuguna dair bir bilgi mevcut degildir. Bununla baglantili
olarak ay in'dezellikle
M.S. 618-906 yillan arasinda hkm
srmg Tang Hanedani dneminde olduka etkili ve sevilen bir
iecek olmugtur. inlilerdipinda M.S. 850 yilinda Araplar da
ilkin aydan sz etmislerdir.

187

ilk kez ay 1560 yllinda Portekiz'de grlmg

ve bir Cizvit rahibi olan Peder Jasperde Cruz tarafindan tanitilmigtir.
Ingiltere'deilk.ay satig! 1657 yllinda yapilmigtir. Ancak
1680 yllma dek iine st katilmadan iilmigtir.
Avrupa'da

ilk ay 1650 yllinda o siralar Yeni Amsterdam

olarak bilinen NewYork'taki son Hollandali genel direktr Peter
Stuyvesant (1612-72) tarafindan ithal edi1migtir.
Amerika'da

1773 yllinda gereklegtirilenBoston ay

Partisidir. Ancak ay kolileri Boston limanina indirildiginde, bu
ithal keyif verici maddeden dolayi ingilizlerinvergileri ykselt-

ilk nl ay partisi

mesine giddetli tepki gsteren Amerikan halki tarafindan protesto edilmigtir. Bu protestolar Amerikan Bagimsizlik Savaglannin
baglayacaginin sinyallerini tagimaktaydi. (Savaglar blmnde

grebilirsiniz)

ilk buziu ay

1904 yllinda

bir ay reticisi tarafindan 1904

yllinda servis ettirilmigtir.

ithalatisi olan Thomas Sulliegitlerinvan tarafindan icat edilmistir. Ufak miktarlardaki ay

ilkpoget ay Amerikall bir ay

188

pek Umag af
den numune olarak vermek zere onlarl k
iinde sararak mgterilerine verirken yanliglikla onlardan biri
kaynayan suyun iine dgmuy ve ipek kumastan szlen ayin
pratik bir yol oldugunu fark eden mucit bylece ilk potet ayin

dogmasina neden olmugtur.

Bu dogrultuda daha sonra Sir unvanini alacak olgn Thomas
J. Lipton (1850-1931) ilkin 1903 yllinda ticari anlamda poget
ayi satiga sunmuy ve 1952 yilinda dnyanm drt bir yaninda
bu markayla nl olmugtur.
Kahve
yllLnda

Etiyopya'daki Ga]Ia kabilesi tarafindan kegfedilmigtir. Bu dogrultuda kahve taneciklerinf gtp

iine hayvansal yagin karistirilmasiyla ekstra enerjik bir iecek
yapmiglardir. Bir kei srs obani olan Kaldi etrafa dagilmig
kahve taneciklerini yiyen keilerinin her zamankinden daba
fazla hoplayip zipladiklarini fark etmig ve bir gn kendisini agirl
yorgun hissettiginde iinde uyandirici etki yapan kafein oldugunubilmedigi kahve taneciklerini kendisi de ignemeye karar
vermigtir. Sonuta bedenine sihirli bir degnek degmig gibi birden bareketlenen Kaldi'nin bu bulugu o tarihten itibaren tm
dnyaya hizla yayihp nl bir iecege dn mgtr.
Kahve ilkin M.S. 1000

ilkkahve ithalatt
alarak istanbuladini

1453 yllinda Konstantinopolis'i Bizans'tan

veren Osmanli Trkleri tarafindan gerek-

legtirilmigtir.Bu dogrultuda dnyanin en nl kahve dkkani

Kiva Han 1475 yllinda.ailmig ve on altinci yzy:Idan itibaren
kahve Asya'dan baglayarak tm dnyaya yayilmigtir. Pers'te kahveci dkkanlari ailmig ve kahve tavernalarin yani sira buralar-

da da servis edi1meye baglanmigtir.

ingiltere'deilk kahveci dkkani 1652 yllinda Trk bir gmen olup Pasqua Rosee (Kizil Paga) olarak anilan kigitarafindan
189

St Michael's Alley'de arlmigtir. O tarihten itibaren kahve ierek sohbet edilen bu dkkanlar ok revata olmus, zellikle bir
penny kargiligakahve ime gansina sahip olan grenciler arasinda ok tutulmugtur.
Edward Lloyd ilkin kahve dkkamm T668 yllinda Londra'da
bankacilarlO
Ugrak
amigtir. Tccarlarm,-denizciferin
yeri
ve

olan dkkani bir sre sonra giderek bymg sonunda Lloyd

Ticaret Merkezi haline dngerek Londra'nin en gzde yerinde
dnyanin en byk sigorta kurulugu olmustur.

bir denizci olan Gabriel Mathieu do Clieu 1723 yrlinda bir kahve dali alarak tek bir daldan yzde doksan oraninda kahve retmeyi bagarmigtar.Onu Karaib Adalaandaki
Martinik'e gnderip alitik oldugu sicak ortamda retmesinin
ardindan 50 yr] iinde 20.000.000 dal olarak ogaltmig ve tm
Fransiz

dnyaya ithal ederek dnyanin en zengin

dan biri olmustur.

kahve ithalatilarin-

Amerika'da ilk kahve T607 yllinda, Virginia eyaleti kuru

culanndan biri olan Kaptan John Smith tarafindan retilmig ve
zellikle 1773 yilinda gerekleytirilen Boston'daki protestolu
ay partisioin ardindan gndeme oturup bir anda vatanseverlik
ikisine dngmgtr. Bu nedenle yksek vergi deyerek iilen

ingilizay! giderek poplerligini yitirmigtir.

lk Maxwell House marka kahve 1886 yllinda retilmistir.
Adini Nashville'deki Maxwell House Hotel'den almigtir. Blgenin meyve ve sebze toptancisi olan Joel Cheek tarafindan gtlerek mgterilere bu zel kahveden servis edilen otel 1961
yilmda ikan yanginda yok olmustur.

ilk sicak suya atilarak acele hazirlanan kahve 1901 yllinda

Chicago'da kimyager Satori Kato tarafindan retilmigtir.

ilk kafeinsiz kahve Almanya ve Fransa'daki marketlerde

Sanka markasi adi altinda 1906 yilinda retilerek satiga sunulmugtur. Bu dogrultuda yiyecek kimyageriolan Ludvig Roselius
190

kahve taneciklerinin ierigi ile oynaylp onlari kafeinsiz hale

dngtrmgtr. Bylece ilk kafeinsiz kahvenin mucidi olan
Roselius, ayn! zamanda Kraft Food Company girketinin kurucularindan biri olarak Amerika'da 1923 yllinda Sanka adlyla piyasaya srlen bu daha az zararli- olan yeni kahvenin tanitimmi
da yapmigttr.
ilk granl kahve Nescafe adlyla 1923 yllinda isvire'de
tanitilmigtir. ilkin Blend 37 adli bir markayla piyasaya srlen
kahvenin mucidinin is ortaginin bagarisiz olmasi nedeniyle Didier Cambresson tarafindan 1937 yilinda tamamlandigt sanilmaktadir. Daha sonra Car 37 adiyla yeni bir granl kahve ikartan Combresson'un sadece Nescafe itigi iddia edilmektedir.

ilk starbucks kafe 1971 yllinda Seattle'daki Pike Place Meydanirida arimigtir. ilk adt Moby Dick olan kafe bir ingilizce gretmeni

olan

Jerry Baldwin, tarih gretmeni olan Zev Siegel ve

yazar Gordon Bowker tarafindan starbucks adi altinda igleti]meye baglamigtir ve halen ayni adreste mevcuttur. 1992 yllindan
itibaren girketlegerek ayni ad altinda dnya apinda 165 kafe
ailmig ve bu sayi 2005 yllinda 11.000'e ulagmistir.
Bira

ilkin bugnk iran'datestiler linde grlen biranin tarihi yakJagik 7.000 yrlliktir. Bu dogrultuda arkeloglar yaptiklari kazilar
sonucu bulunan tag tabletler zerindeki resimlerden ilk biranin
M..4300 yllinda Babil'de reti1digini sylemektedirler.
Eski Romahlar
teydiler.

M.. Beginci yzyildan

itibaren bira imek-

Orta ag boyunca ingiftere'debira vergiye tabi tutulan bir

iecekti.
Amerika'da ilk bira 1587 yllinda Sir Walter Raleigh tarafindan mayalandirilmig. Bu dogrultuda koloniler ingiltere'denbira
191

getirmek iin girigimlerde bulunmuglar, ancak daha sonra kendileri damitmaya karar vermiglerdir.
Amerika'da ilk ticari antamda bira mayalandrrma iglemi
1612 ylhnda o devirdeki adlyla New Amsterdam olan New
York'ta gereklegtiri1migtir. 1880 ylhnda Amerika'da 2.000'den
fazla bira markasi tremig aria bu say! 1935 yilinda 160'a dgmgtr. 1992 yilmda beg byk dev kurlugun tekeline girmig
almmigtir.
ve kalitelibira tuketimi yzde doksan kontrol altina

bira teknigi 1820-40 yillari arasinda denendaha hafifleptirilmigama rengi Alman'larm

kara sert su dedikleri gekilde hl siyah kalmigtir. Gnmzde
bilinen gekliyle altin renkli bira ilkin su anki adlyla ekoslovakya olan Bohemya, Pilsen'de 1842 ylimda yirmi dokuz yagindaki

Ilk aik

renk
mig, sonuta tadi

retilmigtir. Groll onun rengini amak

akan ime suyunu kullandigini
iin gehrinin musluklarindan
sylemittir. rettigibu essiz lezzetteki aik renk bira ok tu-

JosephGroll tarafindan

tulunca bir marka baline gelen yeni biraya retildigi gehirden

dolayi Pilsener ya da Pilsner adini vermigtir.
ilkteneke bira 1935 yl Inda Kreuger Cream Ale adlyla satia
sunulmuy olup Amerika'nmVirginia eyaletine bagli Richmond'ta
tarafindan retilmigtir.
Kreuger Bira Mayalama Sirketi
Guinness adh sert bira ilkin St James'sBrewery girketi tarafindan 1759 yllinda Dublin'de retilmig ve girketin Sahibi olan
Arthur Guinness kendi soyadmi verdigi bira iin bir yilda 45
Sterlin kargiligi9000 adet retecegine dair ilk szlegmeyi imzalamigtir. Piyasaya srldg anda mitolojik bir ilabilik tagidigi
sylenen Guinness'in (Lady's Well) Kralie'nin Kuyusu olarak
bilinen ve Wicklow Daglarindan gelen Dublin'in nl Liffey irmaginin suyuyla yapildigt sylenmektedir.

192

.L

Kpkl Bira
Bira damiticilari yillardan beri gigede ve teneke kutuda retip
satia sunduklan biralarin bardaga dkldg anda kprtmeyi bagaramamiglardir.Bu dogru1tuda ilk krema geklinde beyaz
kpkl bira 1985 yllinda IrlandaliWilliam Byrne ve Alan Forage tarafindan keyfedilmig, iine bir miktar nitrojen koyduklan
biranm istenildigi gibi gigeailfr ailmaz kprdgn grmglerdir. Bu teknikle Guinness T989 ylli Mart ayinda ilk kpkl
biray! retmigtir. i]k kpkf bira 1924 yllinda Buxton on Horseback adli filmdeki karakterferin elinde grlmgtr.

Sarap
ilk garap Neo]itik devir insanlari tarafindan M..8500 ve 4000
ylllan arasinda Yakin Dogu ve Mistr'da retildigi sylenmektedir. Ancak M.. 2700 yllinda eski Misirblarin mezarlarinin

duvarlarindaki resimlerde gren

parap testilerinden anlagildigi
zere dini seremonilerde garabin kutsal bir lki oldugu ve bu
tarihlerden ok nce iildigi ortaya ikmaktadtr. Ama Misir'da
zm yetigmedigi iin Yakin Dogu'daki lkelerden ithal ettikleri
bilinmektedir. ilk garap testileri M.. 6000 ylhnda grlm ve
M..6000-7000 yillari arasinda in'injiahu gebrinde gml
arap testilerine rastlanmigtir.

Jampanya
"Kazandigtmda ya da bir peyi kulladigimda itigim gibi,

kaybettigimde de teselli bulmak iin hep pampanya

ierim"
NAPOLYON BONAPARTE

193

(1769-1821)

Pariltill bir iki olan gampanyanEn

Fransa'daki Pierry ve Epernay blgesindeki
tildigi tahmin edilmektedir. Bu dogrultuda
iki mil uzakhkta bulunan Frre Jean Oudart

Kuzey dogu
manastirlarda rebirbirinden sadece

ilkin

ve Dom Pierre Perignon (1638-1715) on yedinci yzyilin sonlarinda ilk bagarih

gampanya reticisi olan manastir rahipleridir.
retildigi ileri srlen gampanyaolarak bilinen Dom
nin en kalitelisi olup bugn dnya markasi
Perignon gnmz modern teknikleri dogrultusunda giderek

\kin 1535 ylli civarinda

geligtirilmigtir.

Sko Viski
retildigi tam olarak bilinmemesine ragmen viskinin M.S. 1200 ylli civarmda irlandahKelt'ler tarafindan damitildigi ve adina Kelt dilinde hayat suyu (the water of life) anlamisrlmektedir.
na gelen visge beatha dedikleri ileri
ilk viski damitma iglemi M.. sekizinci yzyilda in'de

ilkinne zaman

gerekleptirilmigtir.
yzyildan itibaren ingiltere'degrldg ileri
srlmesine ragmen aslinda ilkin 1494 yilinda iskoya'dadamitildigi ve ilk ikipinda L500 gige.retildigi bilinmektedir. Bu
rakam ikinin ne kadar begenildigi ve agiri talep grdgn orM.S.

AltlnCl

taya koymaktadir.
Brandy
Bazi kanitlar ilkin on ikinci yzyilda retildigini gstermesiadi bilinmeyen brandy ilkin on
ne ragmen, aslinda o yillarda
altirici yzyilda Danimarkall tacirler tarafindan kegfedilmig bir
ikidir. Sarabmkaynatilmaslyla iindeki suyun buharlagtmlip
uuruimasi sonucu bir tr likr elde elde edilmig ve adina bumt
wine

(yanmiggarap) anlamma gelen Brandy denmigtir.

194

MUTFAK GERELERi
Buzdolabi

(icatlar blmnde de greceksiniz)

ilk yiyecek dondurucusu

1868 yllinda Fransiz bilim adami

Charles Tellier (1828-1913) tarafindan kegfedilmig ve onun bu

icadi buzdolabinm yaratilmasina nc olmustur. Ancak kendi
icadiyla bagarisiz olan mucidin patenti kendisinden alinip buzdolabi denilen asrin en byk icadi yaratilirken, kendisi auktan lmgtr.

Ekmek kizartiasi

ilk ekmek kizartma

iglemi Romalilar tarafindan denenmig

olup bayat ekmekleri ategte

Isitip

tazelestirerek gereklegtiril-

migtir.
1891 yllinda ingiltere'de
Crompton & Co. tarafmdan retilmigtir.

lik elektrikli ekmek kizarticisi

Mikrodalga

Farm

ilk mikrodalga firm 1946 ylhnda Dr Percy Spencer (1894-1970)

tarafindan tedfen keyfedilmigtir.Cebindeki miktanislari kullanarak radar cihazi olusturusken yaptigi deney sirasinda mucit
cebinde unuttugu ikolatanm en dgk sicaklikta bile eridigini
fark etmig ve elektromanyetik dalgalar sayesinde bu hizh pigirme cihazmi icat etmigtir.
ilk mikrodalga firm

patenti 1946 yllmdaki

radar

sistemi
sayesinde bulunmasmin ardindan 1947 yllinda Radarange adli
markayla retilmig ve ilkin profesyonel bir ikram girketi tarafindan kullanilmigtir. Yaklagik alti metre uzunlugundiki sanayi tipi
firin ilk piyasaya iktiginda 5.000 Dolar'dan sa iga sunu1mug-

tur. Daha sonra 1955 yllinda Tappan Corporation tarafindan ev

195

tipi retilen mikrodalga firmlar ise 1.295 Dolar'dan satihrken,

sonraki yillarda ilerleyen teknolojiyle paralel olarak ok daha
kk olanlan retilmigtir.

196

SALIK
Tibbm

tarihesi, Hastaltklar ve Tedaviler,

Kulak, Gz, Kalp,.Bbrek,

Akil, Dig ve llaIar

Saglik en byk ugraglarimizin baginda gelmektedir. Onu belli

baghklar altinda topladigimiz bu blmde organlarimizi ve onlarin rahatsizianmasi ya-da fonksiyonlarini tamamen yitirmesi
durumunda tedavilerine nc olan kipi]erleonlarin buldugu tedavi yntemlerini greceksiniz.

"Paramz olmadigmda karnmtzt doyurma sorunu,

paramz oldugunda seks sorunu yagarsmiz, her
ikisine de sahip oldugunuzda saglikitsimz.demektir"
.

J.P. DONLEAVY(1926)

TIBBIN TARHESi

"Tarihini bilniediginiz bir peyde ilerleme

kaydedemezsiniz"
AUGUSTE COMTE (1798-1857)
Neolitik devirde insanlarin kan ve cerahat akitmak iin tag
aletler kullandigi ortaya rkmigtir. Bunun ilk rneklerine M..
ikibin yllinda Fransa'ntn Petit Morin vadesinde rastlanmig ve
zerinde delikler ailmig kafataslariyla tagtan yapilmig ameli197

yat aletlerinden anlagildigi zere bunlarla bagartli operasyonlar

gereklegtirilmigtir. Sonuta anestezinin henz kegfedi1medigt
verdigi
o devirde bu olduka zor yntemin hastaya mthig aci
kainilmaz bir gerek olsa da, sonuta bu gekilde hayatta kalmig birok hasta oldugu tarihsel kayltlarla sabittir. iinde kt
ruhlarin gizlendigi kabul edilen kafatasmi kesmek gibi olduka
ilahi bir g\e
zor amellyatlar, o devirde din liderliginin.diginda
hastalari tedavi ederek ayni zamanda doktorluk da yapan rahipler tarafmdan gerekleptirilmekteydi.Mezopotamya'nin Ur
eski Smerlerin haszamanimizdan tarn 6000 yll o^nce
sehrinde
talari astroloji bilgistyletedavi ettigi bilinmektedir.

inliler
hayvansal llalar yerine gifali otlaria tedaviyi deneyen ilk ulustur. Bu dogrultuda gifall otlarla ilk tedavi, M.. 2800 ylli civarinda yagamig
imparator Shen Nung tarafindan denenmig ve konuklarini egitli bitkilerle yapilmly ila\arla tedavi etmigtir. indetibbin babasi
olarak kabul edilen Shen Nung bazi bilim adam1an tarafmdan
mucidi olarak bilinmektedir.
ayni zamanda akupunktur'un da
edilen
Yin veYang'a gre in1iler
Bir saglik sistemi olarak kabul

inlilergeleneksel tarz1ari olarak bilindigi zere

198

birinden birinin eksikliginin doganin dengesini bozdugunu ileri srerek, her geyin
digi ve erkek anlamina gelen yin ve yang'la tedavi edilebilecegineinanmaktadirlar. Nitekim imparator Shen Nung'un bagvurdugu gifali otlarin temelinde de bu sistem yatmaktadir. inliler
Shen Nung'un vebanin ilacmi da buldugunu ileri srmekte ve
kurutulmuy yapraklari sicak suda kaynatarak ilk ayi onun keyfettigini sylemektedirler.

doganin bu ikisi tarafindan ynetildigini

ve

Babil ve Misirlilar

M.. 2000 yili civarmda Babilliler hastallklari dini yntemler]e

Cerrahi mdahaleler sadece din adamlari
tarafindan yapilmakta ve bagarisiz ameliyat1ari gizlice gerekleptiren sivi] kipiler vahgi yntemlerle cezalandirilmaktaydi.
Ama sadece tanri tarafindan sorgulanacagina inanilan rahiplerin bagarisizliklarini cezalandirmak sz konusu degildi.Yaralari
daglayarak yakip kani durdurma yntemi ilkin M.. 1500 ylhnda eski Misirillar tarafindan kegfedilmigtir.
iyileptirmekteydiler.

Hintililer
Gnmuzde henz anlagilmakla olan Ayurveda, Hindistan'da
bilinen en eski tedavi ynterni olup, btn bedeni kapsayan bir
sistemdir. ilkinM.. 1500 yilinda Dhanvantari tarafindan bulunan bu yntem M..2200yllina kadar yazlya dklmemistir.
Ayurvedik sistem dogadaki bitkilerkadar elementlerin de tedavi
edici Ozellik tagidigini, yani sira kokular ve renklerin yagamlmlZ
Buna gre her
zerinde byk nem tagidigini vurgulamaktadir.
canh kendisini iyi edecek renk, koku, bitki ve elementi tercih
ederek bir yagam tarzi edinmelidir ve sistem bunu kipileregretmektedir. Ayurveda'nin ilk rneklerine M..3000 yill civarinda
yazildigt tahmin edilen metinlerde rastlanmaktadir. Bu dogrul199

tuda Ayurvedik kitaplar bilinen en eski tip kitaplarldIr.

Blnen
en eski burun yaralari M.. Birinci yzyilda savat mahkumlarma uygulanan igkenceler sonucu olugmustur. Mahkumun
burnunun kesilmesi sonucu sadece burun delikleri grlen bu
gibi vakalarda tedavi mmkn degildir. Ancak ilkin M.. 500
yilinda Hintli Sushruta ilk suni burun ameliyatml baanyla gerekle tirerek kesilen burnun yerine yenisini dikmigtir. Sushrota bunun iin alin kismindan aldl I bir deriyi burun kemigi ve
delikler zerine yerlestirip burun gekli vererek kesilen burnun
yerine yenisini dikmigtir.
Yunanlilar
Eski Yunanistan'da

her gehir birbirinden bagimsiz olarak yne-

tilmekteydi. Ancak sadece saglik konusundaki yeni buluglari ve

tedavi ynternlerini birbirierlyle paylagmaktaydilar.
Aesculapius, Yunan mitolojisine gre Yunanistan'in en n1
cerrahi olup eski Yunan halki tarafindan M.. beginci yzyilda
tanri olarak dnyaya gelmiglmsz bir varlik olarak kabul edilmektedir. Nitekim Aesculapius'un saglik tanrisi Apollo'nun oglu
oldugu ve yeryzne onun yerine geldigi ileri srlmektedir.
Alcmaeon, M.. 600-700 ylllari arasinda
Yunanistan'da ilk tibbi deneyler yapan cerrah olup bu dogrultuda ilk suni kulak borusunu yapmistir. Ayni zamanda zeka merkezi olarak bilinen beynin gz sinirlerinin de merkezi oldugunu
keyfetmistir.
Kroton'lu

Pisagor,

M.. 530

yi]Inda

nl Yunan filozof ve matema5

82-496),
bugnk Italya'ninkuzeyinde yer
(M..
alan Kroton gehrinde ilk tip okulunu kurarak tedavi ve ila konusunda deneyler yapilmasini saglamistir.

tiki Pisagor

Hipokrat, M..460-380 yillari arasinda yagamig olan nl

Yunan matematiki, Yunanistan'in Kos adasinda dogmuy ve o
200

gne dek batil itikatlarla hastalan tedavi eden ada halkinm bo

inancinm tamamen yanlig oldugunu duyurarak kklegmig bir
tabuyu yikmigttr. Bu dogrultada hastahklari tedavi konusunda
yaptigi ila\ar diger doktorlara da rnek olmug ve Hipokrat giderek tibbin babasi ilan edilmigtir. Doktorlann greve baglamadan
nce ettikleri Hipokrat Yemini bati tarafindan etik bir kanun ha-

line dngtrlerek onun yazdigt gu szleri iermektedir: "Ben,

tanri Apollo ve Aesculapius'un hastalari tedavi konusunda zel
g]eri olduguna inandl Ima Ve ODlann Igl Inda ilerleyip hastaliklarin teghis ve tedavilerinde kendi g ve yeteneklerimi kullanacagima, bu yolda drst1kve zveriden hi sapmayacagima
yemin ederim"
Kalkedon1u

Herophilus,

M.. 320-260 taribleri

arasinda

yagamig ve ilk kez insan bedenini yararak iindeki organiarin

grlebilirligini kanitlamigtir, bylece o gne dek kapall bir
kutu olarak bilinen insan vcudunda
sayisiz incelemeler yaparak anatominin babasi ilan edilmistir. [Ikin beyin lmnn
en -son gereklestiginden yola ikarak en nemli organin kalp
degil beyin oldugunu ve ierigindeki milyonlarca sinirle insan
vcudunun
motoru oldugunu duyurrnug ve onun ncl@nde
yapilan birok anatomik aligma, daha sonra rakibi Eristratus
tarafindan devam ettirilmistir. O tarihten itibaren lm nedenlerini aragttrmak amaayla gnmzde kadavra denilen sistemle llerinin bedenlerini aan Yunanlilarin bu yntemi giderek
tm dnyaya yayilmistir., Nitekim bundan yaklagik bin yll nce
lmg olan Leonardo da Vinci'nin (M.S. 1452-1519)
bedeni
edilmigtir.
yarilip organlari digari ikarilarak kadavra
Perge'li Galen, M.. 129-200 yillari arasinda yagamig olan
nl Yunan cerrahmin 400'den fazia tedavi reetesi oldugu ancak bunun 300 adedinin ikan byk yangmda yanmig oldugu
bilinmektedir. Hastaliklarin tedavisi kadar gnlk yagamda da
zellikle hijyene agiri dikkat edilmesini vurgulamig, yani sira
201

kipinin saglikh olmasi iin iyi bir diyet ve ok sayida eksersizin

altin! izerek kardiovaskler sistem denilen kalp damar sisteminin ancak bu gekilde korunabilecegini
sylemigtir. Galen nl Roma imparatoru Marcus Aurelius'un
(M.S.121-180) ve onun lmnden sonra oglu imparator
Commodus'un (M.S. 161-192) doktorlugunu da yapmigtir.
Efes'li Soranus, M.S 98-138 yillari arasinda yagamig olan
nl carrah, ilk kadin dogum doktoru olarak bilinmektedir. Kadinlarin dogum ncesi ve sonrasi tedavileri zerine derin aligmalarlyla taninmig olan Soranus, kadmlarm erkeklerden ok
daha farkh bir anatomiye sahip olduklarini kanitlamig, ancak
toplumda bebek yapma konusunda yzillardir kklegmig batil
itikatlar ve yanlig yorumlarla uzun sre mcadele etmek zorunda kalmigtir.
ok nemli oldugunun

Romaldar

M.S. 379 yllinda yaganan byk kurakhk ve kitliktan sonra,

Roma mparatoruJulian'in(M.S. 331-63) okul arkadagi St Basil
the Younger olarak bilinen Gen St. Basil (M.S. 329-79) yiyecek
bulamadtgi iin aIiktan lmek zere halkr doyurup iyilegtirmek
adina allesinin ekili arazisini satmig ve bugnk isralltopraklarmda bulunan arazisinin yerine dnyanin i1k hastanesi olan
Caesarea'yi kurmustu. Daha sonra M.S 400 yllinda Avrupa'nin
ilk hastanesi tarihte Aziz Fabiola (St Fabiola) olarak anilan ve
italya'ninen zenginlerinden olan Fabiola allesine mensup soylu dul bayan Fabiola (dogumuM.S. 399) tarafindan Rorna'da
kurulmugtur. ilk kocasmdan onu aldattigi iin boganmig, ikinci
kocasmin lmyle dul kalmig olan Fabiola olduka hirsh bir
kadin olup, ok sevdigi ikinci esinin ardindan tekrar evlenmeyip kendisini toplumdan soyutlamig ve Jerusalem olarak bilinen
bugnk Kuds'te bir mnzevi olarak yagamayi tercih etmigtir.
M.S. 395 yilmda Bethlehem'e seyahat etmig ama bir sre sonra
202

kendi kurdugu bu
hastanede hempire olarak abgmaya baglamigtfr.
Roma'ya

dnerek orada bir hastane amig

ve

Genel
Peter (Aziz Peter)
adina York gehrinde kurulmuttur. Ancak daha sonra 1137 ylImdaki byk yangmda yanan ve tekrar inga edilerek bu kez St
Leonard arusma vakfedilen hastane 400 yd sonra kapatilarak

ingiltere'deilk hastane M.S. 936 yllnda St

manastira dngtrlmgtr.

ilk tip okulu M.S. 1181 yllinda Gney Fransa,

Montpellier'de kurulmugtur. Bu dogrultuda 1181 ylhnda Lord
Montpellier'in, her kim olursa oisun ve nereden gelirse gelsin
okui, ieri girdiklerintip grenmek isteyen herkese atigi bu
de bylenen gretmenler kadar grencilerin de byk ilgisini
ekmig ve iskoya'danbile grenciler akm etmistir.
ilk organize egitim veren tip okulu M.S. 1260 yllinda Floransali Thaddeus'un (1223-1303) kendisinin de egitimci olarak
Avrupa'daki

grev aldigi Bolonya niversitesidir.

Yeni Diinya'daki ilk hastane 1524 yllmda ispanyolgezgin
tarafmdan
ve fatih olarak bilinen Hernando Cortes (1485-1547)
Meksika'da kurulmugtur.
1668 yllinda Hollandah
kpegin.kafatasmdan ahnan

ilk kemik nakii ameliyatt

Job van
kemigin

Meekeren tarafindan, bir

gersavasta bacagindan yaralanmig Rus bir askere takilmaslya
ekleptirilmigtir.
ilk kirik alasi 1852.yilmda Hollandah Anthonius Mathijsen
tarafindan icat edilmig ve alidan yaptigi bir bandaji kirigm
zerine sikica sarmasiyla gereklegtirilmigtir.
Beynindeki konugma merkezinin varligt ilkin 1861 yllinda
Fransiz doktor Paul Broca (1824-80) tarafindan keyfedilmigtir.
283

Bacaklardaki kiriklarm alayaahnarak tek tedavi yntemi

olarak seilmesi ilkin 1877 yrirnda Amerikall ortopedi cerrahi
Lewis Sayre (1820-1900) tarafindan uyguianmigtir.

ingiltere'deilk apandist ameliyatt Dr. H

Hancock

taraftn-

dan 1848 yllinda gereklegtirilmigtir. Ancak kayltlar ilkin 1735

yllinda inglizOrdusunda.grevli olup adi Amyan oldugu sanilan askeri bir cerrah tarafindan yapildigint gstermektedir.
Amerika'da

ilk bagarth apandist ameliyati Dr. William West

Grant taraftndan 1885 yilmda 22 yaginda Mary Gartside adinda
bir hastaya yaprimigtir.
Prematre

bebekler iin ilk kvez Alman doktor Karl Cre-

de (1819-92)tarafindan T888 yilinda yapilmigtir, ancak elektrik

gebekesi tam olarak yayginlagmadigi iin, bebegin ihtiya duydugu sicak hava gaz lambasiyla saglanmistir.

ilk omurilikten su alma operasyonu 1891 yrirnda birbirinden bagimstz oarak ingiltere'de Walter Winter, Almanya'da Heinrich Quinceadli hastalara uygulanmigttr. Ancak henz
daha
anestezi bilinmedigi iin her iki operasyon da ariestezi kuffanilmadan

gereklegtirilmittir.

ilk lastik ameliyat eldiveni 1890 yllinda Amerika'da Johns

Hopkins Hastanesinde yapilan bir ameliyat Sirasmda
Dr WilliHalstead
tarafindan
kullanilmigtir.
am
204

ilk cerrah maskesi

William Hunter tarafindan

ingiltere'de

icat edilmistir.

ilk ulusal sigorta kavramt

1911 yllinda

ingiltere'degnde-

me gelmig ve etkili bir harekete dngmugtr. Bu dogrultuda

tm igyerleri aligan1arinin tedavi cretlerini kendileri stlenerek onlari sigortalaylp prim OrOi meye ZOTUD U UtU TUgUr.

ilk ulusal saglik servisi

ilk dunya saglik rgt

1948 yilinda yrrlge gi_rmigtir.

1948 yilmda

kurulmustur.

Rntgen
Karanlik odada rgigtn altinda i organlari grmek iin yapilan
ilk laboratuvar a1igmasi 8 Kasim 1895 tarihinde Almanya'da
Wrzburg niversitesindeWilhelm Conrad Roentgen (1845sayesinde gereklegtiril1923) tarafindan keyfedilen X iginlari
migtir. Yedi haftalik yogun bir aragtirma aligmasmdan sonra
elde ettigi sonulardan tatmin olan mucit, Ocak 1896'da bu
konudaki tip raporunu alklaml ve halk yeni.kegfedilen X iginlarlyla i organlan seyretmenin inanilmazligt kargisinda hayrete
dgerek uzun sre bu bulugu konugroup, ama birka ay sonra
dnya apinda kullanilan aletin tiryakisi olmuytur. Nitekim ok
gemeden mucize bulugundan dolay! mucit Nobel Fizik dlne layik grlmgve ilk deneyini karisininsol elinin rtgenini
evli]ik alyansi
ekerek denemigtir. Sonuta onun parmagLndaki
bile aika grlmgtr.
'

DNA
Dioksiribonkleik

James Watson

asit olarak bilinen DNA ilkin T953 yilinda

(dogumu 1928), Francis Crick (1916-2004)ve

(1916-2004) taraftndan kegfedijerek tip dnyasma duyurulmugtur. Watson, Crick ve Wilkins, heliks geklindeki DNA molekllerini bularak Nobel dl almalarina ragmen,
Maurice Wilkins

205

DNA'nin ierigini tam olarak belirleyememiglerdir.Bu ise ilkin

isvirelibilim adami Johann Friedrich Miescher'in (1844-95)
1869 ylhnda Almanya, Tbingen'de yaptigi aragtirmalar dogNODUyU
rultusunda
mengel aragtirmalarl
ortaya Lkmlgt1r. (aynt
blmnde de greceksiniz)
Tomografi
CAT Scanner olarak

bilinen bilgisayarlotomografialeti rntgen-

den farkli olarak hastanin rabatSLZllk blgesini egitli ailardan

grntleyen ondan ok daha genig kapsamli ve teghis konusunda olaganst bir cihazdir. ilkin EMI tarafmdan 1973 yilmda retilmig ve o tarihten itibaren geligmigmodelleri plyasaya
ikmistir. Ancak ok pahall bir cihaz oldugu iin hastaya maliyeti de olduka ykldr. rneginilk kez piyasaya iktiginda
100.000 Sterlin fiyatia satilmistir. Bu cihazin mucidi olan Godfrey Hounsfield (1919-2004) 1979 yllinda ekibiyle birlikte Tip
dalinda Nobel Tip dlne layik grlmg ve 1981 yllinda bu
dl almiglardir.
Tb Bebek (IVF)
Vitro Fertilisation (IVF) olarak adlandirilan suni dllenme yoluyla ilk tp bebek Louise Joy Browne olup 25 Temmuz 1978 tarihinde ingiltere-Oldham, Lancashire'da dnyaya gelmigtir.Bu
dogrultuda Amerika'da dnyaya gelen ilk tp bebek 1981 ylli

dogumiu Elizabeth Carr'dir.

Kan
Kan ve kan dolaglmi zerine ilk aragtirma kitab: 1628 yilinda
William Harvey (1578-1657) tarafindan An Anatomical Study
of the Motion of the Hearth and of the Blood in Animals (Hay206

Kalp ve Kan Dolagim Sistemi zerineAnatomik Bir

adil kitap olup, Harvey kitabinda kanin kalpten nasil
aligma)
pompalanarak tm vcda yayildigmi ve tekrar nasil kalbe geri
dndgnu anlatmigtir. Bu kitaba kadar bilinmeyen dolagim sistemi nedeniyle birok kalp hastasi hayatini kaybetmigtir.
vanlardaki

nakli 1628 yllinda Italya, Padua niversitesiprofesrlerinden Giovanni Colle tarafindan denenmig ama kan guruplari hakkinda yeterince bilgisi olmayigi nedenly1e bu girigiminde bagarili olamamigtir. Bu dogrultuda ilk bagarilikan nakli
1654 yllinda bir bagka italyanbilim adaml.olan Francesco Folli
(1624-85)tarafindan gereklestirilmigtir.Hastalara gerekli kanin

ilk kan

verilmeyigi nedeniyle ok sayida hastanin hayatini kaybettigi on

ikinci yzyila.kadar bilinmeyen insan tipi kan gruplan zerine
ilk baanli aligma Viyanah Karl Landsteiner (1868-1943) tara-

findan gereklegtirmistir.
lk kan basma lm 1727 yllinda Reverend Stephen
Hales'in yazdigi bir kitapla gndeme gelmig ve Reverend kitabinda kan basincinin damara yerleptirilen bir tp sayesinde
llebilecegini
yazmigtir. Nitekim bir hayvanda denedigi bu
yntemle kanin tpn iine ne kadar sreyle doldugundan yola
ikarak bu gekilde kan basincin! ltgn sylemigtir.
1856 yllinda Fransiz J. Faivre tarafindan denenmig, onu takiben Alman fiziki Karl von

ilk insan kan basmcmm lm

Vierordt (1818-85)ana atardamarin zerine yerleptirdigi onu

sikan bir alet sayesinde damara girmeksizin kan basincinin lilebilecegi zerine ilk aligmasini gereklegtirmigtir.

Beyin Ameliyati
beyin ameliyatinin Neolitik devirde gereklestirilmesininardindan unlYunanli tip adami Hipokrat bag blgesi, beyin halik

sarlari ve depresyonu tedavi etme yntemleri gelittirmigtir. Bu

.207

dogrultuda 1926 yllinda.Harvey Cushing ('1869-1939)ilk beyin

ameliyatmi gerekleptirmig ve ilk kez ameliyat sirasinda kan akigmt elektrotlar kullanarak nlemistir.
VE TEDAVLER
HASTALIKLAR

iekHastaligi
iekyksek ateg ve deride kizankliklarla

ortaya ikan olduka

bulagici bir hastalik olup eski devirlerde lmle neticelenmekteydi. Ancak gnmzde bunun tedavisi mmkndr.

iekagisi ilkin 1796

yilmda Edwardjenner'in (1749-1823)

kk yagta agi oldugu iin bu hastallga yakalanmaylgindan yola
ikarak geligtirilmigve 1801 yllinda ngiltere'de100.000 kisi iek agisi olmugtur. Nitekirn Jenner'in henz sekiz yagtndayken
oldugu bu a i sayesinde olduka tehlikeli bir hastaliga yakalanmadan kurtuldugunu dunen on sekizinci yzyil yazarlarindan Britanyah l_ady Mary Wortley Montagu (1689-1762) iek
hastaligindan fen birinin kaninin direkt olarak hasta kiglye zerk
edilmesiyle vcudun bagigiklik sisteminin kargi ataga getigini
ve hastabgl yendigini kanitlamistir, bylece nceden yapilan
agt vcudun iek hastaligina karsi diren\i olmasini ve yakalanmamastni-saglamaktadir.Asllnda bu yntemin yzyillardan
tarafindan denenmekte oldugu ama aginmsdozajini
beri infiler
ayarlamakta g\k ektikleri bilinmektedir. Nitekim her hastaya farkh dozajda uygulanmasi gereken aginin miktarl ok nem
tagimaktadir, ancak bu ok zordur. Ama dozaj iyilegme srecini
uzattigi ya da kisalttigi iin hasta iin hayati bir nem tagimamakta ve sonuta onu.iyileptirmektedir. Hastahgtn normal lyilgme sreci ise haftadir.
Aginin neminin dnya apinda bilinmesinin ardindan 8
Mayis 1980'de Dnya Saglik rgt,binierce ylldir insanligin
kirilmasina neden olan hastallgin artik aglylanlenebilecegi gibi
208

tedavisinin de mmkn oldugunu duyurmug, bylece lmcl

bir hastalik daha insan dehasina yenilmigtir.
Pastrizasyon
iglemi 1862 yilinda Fransiz kimyaci Louis Pasteur (1822-95) tarafindan mikro organizmalarm mayalanmaya
ve kuflenmeye neden olacagi teorisinden yola ikilarak gereklegtirilmig ve sonuta st gibi kflenmeye msait sivilari pastrize ederek bunun nlenebilecegini aiklamigtir. Pastr ayrica
ipek bceklerinin telef olmasina neden olan pbrine adli salgin

ilk pasfrizasyon

hastaligi da kozalar zerindeki mikroplan ayni yolla yok ederek

kontrol altina almltir.

Verem (Tberkloz)
460-380) tarafmdan beIlkin M.. 410 yilmda Hipokrat (M..
lirlenen ve bulagici oldugu kadar lmcl bir hastalik da olan
%
on dokuzuncu yzyilda Avrupa nfusunun
verem yznden
25'i yok olmugtur. zellikleyetigkinlerde cigerlere yerlegen virs, bir sre sonra onlari tahrip ederek hastanm nefes almasini
mmkn kilmadigt gibi ksrerek kan tkrmesine ve sonuta
lmesine neden olmaktadir. 1882 yllinda Alman bir doktor olan
Robert Koch (1843-1910) tberkloz mikrobunu bulmug ama
bagarrliyolla tedavisi ancak 1943 yllinda streptomycin adli mucize antiblyotigin keyflylemmkn olmugtur.

Streptomycin ilk kez 1943 yilmda Albert Schatz'in (1920yaptigi

2005) Amerika, New Jersey'deki Rutgers niversitesinde
yogun aragtirmalarla keyfedilmigtir. Onunia birlikte aligan Selman Waksman (1888-1973) ile 1952 yllinda Nobel tip dlne
layik grlmglerdir.

209

ocukFelci
Genellikle bacak kaslarina hkmeden beyindekisiniriere yerlegen
bir mikrobun onu dumura ugratip kontrol digi birakmasi sonucu
olugan ocuk felci, bacaklarm geligmesini ve yrmeyi engelledigi
gibi ldrc sonolari da olan bulagicibir hastaliktir. En nemlisi
tedavisi yoktur. Ama 1952 ylhnda Dr. Jonas Salk (1914-95) bunu
nleyici bir agi geligtirmigtir.Buna gre kk yaglarda ocuk felci
agis: olan bir ocuk bu hastaliga yakalanmaktan kurtulmaktadir.
ilkin12 Nisan 1955 tarihinde halka duyurusu yapilarak genig lde ragbet grmtr.
Ancak Salk bundan hibir maddi kazan
beklemedigini, sadece bulugunun dnyaya dagitildiginive milyonlarca ocugun buldugu agi sayesinde bu hastallktan korundugunugrmenin kendisineyeterli oldugunu sylemigtir.

Sitma
1880 yllinda Fransiz fiziki Charles Louis Alphonse Laveran
(1845-1922) tek hcreli organizmalarin neden oldugu sitma
mikrobunu bularak 1907 yllinda Nobel tip dlne laylk grlmgtr. 1898 yllinda Sir Ronald Ross (1857-1932) bu hasta-

liga neden olan hayvanin kesinlikle sivrisinek oldugunu bularak

1902 yllinda Nobel tip dl almigtir. ikinciDnya Savagi'nm
son buldugu tarihten 1970 yilina kadar sitma mikrobu dnyayi
kasip kavurmuy ve adelleri olaganst miktarda fazalagan sinekler yznden hastaligin nne gemek amacryla DDT adli
bir sivrisinek ldrc ila kegfedilmig ve onun sayesinde hastalik byk lde yok edilmistir.
Aids
Aids

bagigikirksistemini zayiflatan HIV virsnn neden oldugusonu kesinlikle lm1e biten ve gnmzde insanlik nfu210

sunu tehdit eden son yzyilin en tehlikeli hastaligt olarak bilinmektedir. Maymunlardan getigine inanilan virsn, sadece
kan yoluyla bulagiciliginin siritriandigi ilkin 18 Haziran 1981

yllmda Kaliforniya ve New York'taki aragttrmalar dogrultusunda

tespit edilmittir. Bu erevede cinsel yo1]a ve virs tagiyan kipinin kaninin bagka bir kipinin vcuduna girmesi sonucu bulagtigi
gibi kaninda bu virs tagiyan hamile bir annenin bebeginin de
hasta dogacagi kesinlegmigtir. ilkin 1959 ylhnda ingilizbir denizci David Carr bu hastahktan lmg ve bir sre sonra Atlantik
okyanusunun iki yakasmda da Aids vakalarina rastlanmittir.
HIV virs
verilme

tagiyan bir kanin ilk kez yanlighkla bagka bir

vakast 1981 yi[inda olmuy ve Don Coffee adh

kipiye
talihsiz bir hastaya veri1migtir.

Aids'ten len ilk ingilizTerence Higgins adli

1982 ylhnda hayatini.kaybetmigtir.

bir kisi olup

KULAKLAR
Duymamiza yardimct olan kulaklarimizdan ilkin nf tarihi
Homer'in yadadestanmda sz edilmigtir.

ilk igitme borusu M.. 550 yllinda

Yunanli yazar ve

bilim

adami olan Kroton'lu Alcmeon tarafindan icat edi1migtir. Bylece uzak mesafelerden bile denizin dalga1ariniya da avlanirken hayvanin ne kadar uzaklikta oldugunu duymak mmkn
olmaktaydi. ilkin M..300 ylli civarinda Yunanlilar deniz kabuklarindan bir igitme cihazi yapmigar
ama ok sert bir madde
olugu nedeniyle pazarda-daha cazip hale getirmek iin bunlari
egitli renklere boyamiglardir.

211

Gnmzde modern anlamda ilk igitme borusu Be1ikall

bilim adami ve niversite rektr olan Jean Leurechon (15911670) tarafindan kegfedilmig ve bundan ilk kez Rcration Mathmatique adll 1624 ylhnda yaymlanan kitabinda sz etmigtir.

ingiltere'deilk igitme borusu

1715 ylhnda Londrali Bevan

tarafindan yapiimltlf.
1790 yili civarmda Alessandro Volta adil bir kagif, kulaklari
duymayan biri olarak elektrik bataryasi vasitasiyla ilk elektrikli
igitme cihazimn mucidi olmugtur. Kendi kulaklarinin iine me-

tal ubuklar yerlettirip kendisine 50 voltluk cereyan vermig ve

sonuta orba kaynar gibi fokurtuya benzer sesler igitebilmigtir.
agdaki ilk igitme cihazIari karbon mikrofon kullanilarak yapilmig olup ilkin 1898 yilinda Dictograph Company
tarafmdan Amerika'da retilmigtir. Ancak bunlarin ok daha
kk, yumugak ve grnmez olanlari 1954 yllindan itibaren
retilmeye baglanmig ve en son 1995 yllinda tamamen dijital
olanlari piyasada satia sunulmugtur.
Modern

ilk suni kulak salyangozu Avustralya Melbourne'de

Ron Saunders tarafindan icat edilmig ve profesr Graeme Clark 1970'li

ylllardan itibaren bu teknigin ncs olmustur. Kulagi tamamen
sagir olan ya da ok zor duyan kipiler bu teknik sayesinde sesleri
212

ilk etapta duyamasalar bile elektrik sinyallerinin igitme sinirlerini uyarmasiyla birka sanlye sonra onlarl duyabilmektedirler. Bu
dogrultuda kulak salyangozunun sagliga uygunlugu Amerika Federal Saglik rgttarafindan resmen onaylanmig ve ilk bagarili
salyangoz nakli 1984 yllinda Amerika'da gerekleptirilmigtir.
GZLER
Iginlarin cisimler zerinde kirilip gze yansimasi sonucu grme
olaymin gereklegtigi ilkin tam adi Abu Ali al-Hasan ibn al-Haythen (M.S. 965-1039) olup ok parlak bir matematiki olarak
anilan ve bugnku Irak olarak bilinen Basra krfezindeki Pers

Alhazen
topraklarinda dogan Alhazen tarafindan kegfedi1migtir.
aragttrmalari sirasinda o gne dek genellikle grme igleminin
grnmeyen iginlar tarafindan gereklestiginin dgnldgn
igmlarda
sakli oldugunu ortaya ikartmigoysa ki btn sirrin
zamanda
gzri gremeyecegi kadar kk
tir. Alhazen ayni
cisimlerin de bytlmg mercekler sayesinde grlebilirligini
mmkn.kilmig, ama ne yazik ki bu mucizevi bulugu on nc
yzyila kadar takdir grmemigtir.Sonunda Ingilizbilim adami
ve bir keyigolan Roger Bacon (1214-94) onun bulugunugndeme getirerek bu dogrultuda aligmalar yapmigtir.

Gzlk
Eski aglarda ilk gzlk Roma imparatoru Nero (M.S. 37-68) tarafindan kegfedilmigtir. Nitekim imparator gladyatr dvglerini
iginlarindan
gzleri kamagrnadan izleyebilmek amaciyla

gney

kestirttigi camlardan iki mercek yaptirmig ve onlarla

dvglere bakarak mucizevi bir grnt kegfetmistir.
Modern agda ilk gzlk 1268 yllinda Floransa'da Salvino
d'Armato tarafmdan yapilmigtir. Ancak kulaklann ardina geirilen sap kisimlari olmaylp sadece burnun zerine yerlegtirilecek

zmrtten

213

gekilde yapilmigtir Gzlk saplan ise ilkin on sekizinci yzyilda

Paris'te yapilmig ve burun zerinde taginan iki cam kenarlardan
birer bag ile bagin arkasmdan baglanmigtir. ilkin 1727 yllinda
1ngiliz optik uzmani Edward Scarlett onlara birer kisa sap takarak kulaklarin arkasmdan geirip tagrnma5LDI
Sa
amiglf,

ilk gzlkl portre

1352 yllinda Thomasso de Modena tarafindan yaplimig ve tablosunda yagli bir kilise rahibini izmigtir.

Grme bilimi (Oftalmoloji) zerine ilk kitap De Oculis

Eorumque Egritudinibus et Curis adi altmda on ikinci yzyilda
Benvenuto Grassi tarafindan.yazilmigaka ancak 1474 yrllnda
yayinlanmigtir. Matbaay! bulan JohannGutenberg (1398-1468)
1456 ylhnda ilk kez basili evraklarin gndeme gelmesine neden
olurken, sosyete tarafindan buniarin lupla ve mercekle okunmasi da gndeme gelmigtir.
Yakm ve uzagi bir arada grmeye yarayan gzlk cami ilkin 1784 yllinda byk Amerikall bilim ve devlet adamt Benjamin Frankiri (1706-90)tarafindan kegfedilmig olarak bilinmesine ragmen, aslinda ilkin ingilizoptik uzman! Samuel Pierce
tarafmdan 1775 yllmda kegfedildigi ileri surlmektedir.

ilk gzlkl

Amerikall

bagkan George Washington (173299) olup ilkin 1776 yllinda gzlk takmigtir. Washington'un
ayni zamanda ilk sahte digitaktigi da bilinmektedir.
Grme bozukluklarma gre ogaltilan gzlk egitleri ilkin 1960 yilinda retilmig olup bu sayede o gne kadar bazilari iin hayal olan gereklegmig ve smirlar tesini bile grmek
mmkn olmugtur.

Gz Ameliyatlari

ilk katarakt

ameliyatt

1748 yllinda jacques Daviel (1693-1762)

tarafmdan yapilrpig ve ilk hastasi Fransa krall XV'inci Louis olmuytur. Daviel, kralln kornea tabakasinm zarini elmas bir mer214

cekle kesereknnde birikipgrmesini enge]1eyen perdeyi almig

ve bu ameliyat sirasinda anestezi kullanmamistir. Daha sonra
ondan esinlenen ispanyolgz uzmani Ignacio Barraquer (18841965) 1917 yllinda bir katarakt ameliyati gereklegtirmigtir.

Kontakt Lens

da Vinci olup 1508 ylhnda

ok saylda lens kullandigt kaydedilmigtir. Bu dogrultuda Fransiz
filozof Ren Descartes'in (1596-1650)kontakt lensler rettigi ama
ticari anlamda bunlari ilk kez 1936 yllinda New York'ta William
Feinbloom'un piyasaya srdg bilinmektedir. Grme bozukluklarina gre egitleri ise ilk kez 1982 yllinda retilmigtir.

ilk koritakt lens kullanan

Leonardo

KALP

ilkin1707 yllmda John Floyer (1649-1734)nclgnde, Erasmus Darwin ve William Withering adh Staffordshire'dan tip
uzmani tarafmdan kalp atiplarinm lm zerine aragttrmalar

yapilmigtir.
Kalbin atig hizim len cihaz ilkin 1862 ylhnda ingilizkalp
cerrahi W. H. Walshe tarafmdan elektrik kablolarl EUllanarak
gerekleptirilmigdaha sonra Kanadah bir elektrik mhendisi

olan John Hopps 1950 yihada bunun daha kullanigliolan trn

yapmittir. ilkmodeller olan bu cibazlarvcudun dipinda duvara
rnonte edilen soketier siyesinde gerekleptirilmekteydi.Vcuda
yer1egtirilen tipi ise ilkin 1958 yllinda isvire,Solna'daki Karolinska Hastanesinde
Dr. Rune Elmqvist (1906-96)tarafmdan
retilmig olup i1k hastasinin adi Arne Larsson'dur ve Larsson
2001 ylhna kadar yagamigtir.

215

Kalp Ameliyati

ikinci Dnya Savagt sirasmda doktorlar modern cerrahinin en

nemli taglarindan olan kan nakli, anestezi ve antiblyotik konusunda byk lde ilerleme kaydetmiglerdi. Bu dogruituda Amerikan ordusunda cerrah olarak grev yapan Dr. Dwight

Harken agir yarall bir erin halen aligmakta olan kalbinden gaparalarini ikartarak temizlemitti, bunun iin garapnelin girdigi yere ulagmak iin yara deliginden elini sokmuy ve
ayni delikten para1ari tek tek ikartarak ilk kalp ameliyatini
gerekiegtirmigti.Ancak daha byk vakalarda aik kalp ameliyat: Sz konusu odugunda, kalbin tamamen digari ikarilmasi
gerektigi iin ilk zamanlarda byk bir sorunla kargilagilmaktaydi, nk bu kalbin durmasi demekti ve digari ikarilan bir
kalp en fazia drt dakikalik bir ameliyata dayanmaktaydi, aksi
takdirde bu sre iinde kalp kan pompalayamadigi iin beyne
oksijen gitmemekte ve hastanin beyni ciddi lde hasar grmekte sonuta lmneneden olmaktaydi. Ancak 1952 yllmda
Minnesota niversitesiDr. Bi]I Bigelow (1913-2005) hayvanlarin uzun sre kig uykusuna yatmasmdan yola ikarak hastanin
vcut isi derecesini dgrerek operasyon sresini drt dakikadan on dakikaya ikartmigti.
rapnel

ilk kalp ve solunum makinesi

1953 yllinda Philadelphia'da

icat edilmig olup bu sayeGibbon
tarafindan
John
(1903-1973)
de byk bir zorlugun stesinden gelinmigtir. Nitekim hastanin
bu makineye baglanmasi sonucu ka1pve solunum yolari
suni
olarak aligtirilmig ve cerrahlar kapteki sorunarl grre
am geligmeler
dogrultusundagereklegtirrniglerve hastanin
yati bu
daha kisa srede iyilegmesi sag1anmigttr.

ilk bagarth aik kalp

ameliyat!

T5 Mayls 1953 tarihinde

18
Gibbon
tarafindan
yagindaki
Cecilia Bavolek adli
John
hastaya yapilmig ve Bavolek'in kalbi makineye baglanarak 27
Dr.

216

dakikalik bir operasyonla gerekleptirilmistir.

2 Eyll 1952 tarihinde Dr F. John
Lillehei
Lewis ve Dr. Walton
(1918-99)tarafindan gerekleptirilmistir. Hastalari henz beg yaginda olan bir kiz ocugudur.

ilk delik kalp ameliyati

1967 yilinda Arjantin'li kardiolog Dr

Favaloro
Rene
(1923-2000) tarafindan Amerika'nin Ohio eyaletine bagh Cleveland'ta gereklegtirilmigtir.

ilk bypass ameliyat:

ilk kalp nakli ameliyati Dr. Christian Barnard ( 1922-2001)

tarafmdan Gney Afrika Cape Town'daki Groote Schuur hastanesinde gerekleptiri1migtir. Hastasi emekli olduktan sonra bakkallik yapan 55 yagindaki Louis Washkansky (1913-1967) ameliyattan tam on sekiz yi1 sonra 3 Aralik
1967 tarihinde zatrreden lmgtr.
Dr Barnard hastasina bir araba kazasi
sonrasmda hayatml kaybeden Louise
Darvall'in (1943-67) kalbini naklet.

migtir.

Aslinda ilk kalp nakli ameliyati yt!

run Bernard'm operasyonundan
nce Amerika'da Boyd Rush admda
kalp hastasma yapildigi ileri srlmektedir. Rush kendisine takilacak bir
kalp beklerken, birden kalbi teklemeye baglamig, bunun zerine carrah JamesD. Hardy (1903-1987)
ilkin hasona acilen bir gempanzenin kalbini nakletmigtir. Kalp
tanm tekleyen kalbinin yerini allp iglevini srdrmeye devam
etse de birka saat sonra Rush'in bnyesi onu kabul etmemigtl.
Robot Yardimlyla Kalp Ameliyati
Tip dnyasmdaki geligmeler paralelinde robot yardrmlyla kalp
ameliyatlari gereklegtirilmeye baglanmig, bylece en dene217

yimli cerrahlarin bile bagina gelen ufak bir el titremesinin dahi

riskli sonu\ar yarattigi ka]p ameliyatlarindaki
batansizlik sifira
indirgenmigti. O gne dek robot yardimi olmaksizin gerekleytirilen kalp ameliyatlarinda ggs yarihyor ve cerrahlar ellerini
delikten ieri sokarak organ zeriode gerekli operasyonu yapip
tekrar kapatiyor1ardi, ancak ellerini Sokabilecekleri
deligin birka milimetreden daha fazla geniglikte olmasi mmkn degildi, ama robotia yapilan ameliyatlarda deligin apinm ok daha
fazla geniglikte ailmasi mumkn oldugu gibi, cerrah n elinin
titremesi gibi bir risk de sz konusu degildi. Dahasi robotia gereklestiri]en ameliyatlarda cerrahin bagka bir gehirden operasyonu ynlendirmesi bile mmknd.
BBREKLER

ilk suni bbrek

ahytirma diyaliz makinesi Willem Kolff (dogumu 1911) tarafindan Ikinci Dnya Sa agi strasinda icat edilmig
Ancak asien
ve ilk deneyim 1943 yllinda gereklegtirimigtir.
Hollanda dogumlu olup,.1950 yllinda Amerika'ya gelmig olan

Kolff insanlik adina buyk bir yardim cihazi olan bu icadinin

patentini ondan almak isteyenlere vermemig, akabinde ayni
dogrultuda Cleveland Vakif Kiliniginde suni kalp zerine aligmalara

girigmigtir.

ilk bbrek

nakli

deneyimi 1909 yllinda Fransa'da gerekleptirilerek hastalanmig organin yerine hayvan bbregi nakledilmesinin mmkn olup olmadigina bakilmigama sonuta bu
yntemle kurtulan olmadigi grlmgtr.Bu durumda organ nakillerinin ancak insandan insana yapilabilecegi anlagilmig ama
bu operasyonlarm bazilarinin yine bagarisizhkla sonu\anmasi tip dnyasini bu konuda yogun alisma[ar yapmaya itrnigtir.
Sonuta ncelikle kan tiplerinin birbiriyle uyumu ve bagigikht
sisteminin iyi bilinmesi gerektigi geregi ortaya ikmig, bu tespitler dogrultusunda 1947 yllinda Boston'da abgmalar yapan
218

gen cerrah Charles Hufnagel (1916-1989) lmg bir kisiye

ilk
ait bbregi bir kadinin hasta bbreginin yerine naklederek
nakli
Ancak
nakil
o]ayinin
ameliyatini gerekleptirmigtir.
bbrek
gerekleptirilmesinden birka saat sonra bbrek foksiyonunu
yerine getirmeyip durmasina ragmen, yeterli oksijen saglanarak,
tekrar aligtirilmig ve hasta tamamen lyllegmistir.

ilk bagarih bbrek nakli ameliyati

23 Aralik 1954 tarihinde Dr. Joseph Murray (dogumu 1919) tarafindan Amerika
Boston'daki Peter Bent Brigham Hastanesinde gereklestirilmigtir. Dr. Murray, Ronald Herrick'ten aldig; bir bbregi tek yumurta ikizlerinden Richard'a aktarmig ve onun sekiz yll daha yagamastni saglamigtir. Rona]d bugne dek yagamini tek bbrekle

srdrerek hayatta kalmig, Dr. Murray ise bu operasyonuyla

1990 yllLnda Nobel tip dlne laylk grlmgtr.
AKIL

ingiltere'deilk akil hastanesi 1247 yllmda Londra'da

Caddesi istasyonuyakininda kurulmutur. Hastanenin

Liverpool
adi Bed-

lam olarak da bilinen Bethlem'dir.

olarak bilinen hipnotizenin daha g\
dogumiu olup tip egitimini Paris'te yapmig
olan Anton Mesmer (1734-1815)tarafindan kegfedilmig ve akil
hastalarini tedavi etmekte kullanilmigtir.
Tipta Mesmerizm
ekli, ilkin Avusturya

Amerika'daki ilk akil hastanesi institute of Pennsylvania

Hospital olup 1859 yilinda kurulmuytur.
Psikanaliz

ilkin Sigmund Freud

(1856-1939) nclgnde

taninmig bir yntem olup bu konudaki Studies on Hysteris (Hisadh kitabi T895 yilinda, The Interpreteri zerinealigmalar)
tation of Dreams (Rya Yorumlan) adli kitabi ise 1899 yilmda
yayinlanmigttr. Freud her iki kitabinda da bilinaltina yerlegmig
dgncelerin digavurumyntemlerinden sz etmig ve onun te219

orisinden yola ikilarak konugma yoluyla akil hastalarinin tedavisine gidilmigtir. Hastayi hipnotize yoluyla uyutup konupturarak bilin altindaki dgncelerin grenilmesi dogrultusunda
hastaligin nedenine inilmekle birlikte ayni zamanda uzun sre
uygulanan bu krle iyilegmeleri de saglanmigtir. Bu modern ve
kesin sonu veren yntemden nce akil hastalarina soguk su
dkmek, gnlerce karanlik odada tutmak, tekerlekli sandalyede
hizla dndurmek gibi iptidai olarak nitelendirilen uzun sreli
gok tedavileri uygulanmig ancak hibir hastanin ya da kurbanin
bu sre iinde lyilegme belirtisi gster'medigigzlenmigtir.

ilk lobotomi (beyninyarisini alma operasyonu) 1930 yllinda Portekiz'11nrolog Egas Monitz (1874-1955)tarafindan gizofreni hastahgindan kurtulmak iin yapilmistir. Gz ukurundan
giren Monitz beyin lobu zerindeki sinir1er almig ve olduka
ciddi ameliyati baanyla gerekleptirerek Nobel Tip dln
kazanmigtir. Tipta psikiyatr dalinda Nobel kazanan tek kisi olan
Mnitz'in bu bagarisidogrultusunda lobotomi operasyonlari giderek byk geligmegstermigve 1960 yllindan bu yana geligtirilen ila\ar sayesinde zellikle pizofreni hastalarmin lobotomi
ameliyati olmasina gerek kalmamistir.
ilk elektrogok tedavisi 1930 yllinda ileri boyuttaki

akil has-

talarl iin uygulanmigtir. 500 volt]uk bir ampul kullanilarak gereklegtirilen tedavi yntemi ilk kez bundan iki bin yll nce Scribonius Largus tarafmdan kegfedi1migolup Once tazyikli suyun
altmda bek1etilen hastalara uygulanarak onlarm acilarindan
kurtulmaSL

Sa

anmllf.

Yatistirici ilaIar ilkin 1952 yllmda nne geilmez gekiltutumlar sergileyen akil hastalarini tedavi etmek iin
de
kullanilmigtir. Bun[arin iinde en bilineni ve en etkilisi olan Provahgice

zac gnmzde de halen antidepresan olarak genig apta kullanilan bir ilatir ve ilkin Amerikan ila firmasi l1]Lilly tarafindan
retilmi olup 1988 yilinda ierigi zenginlegtirilmigtir.
Dogru220

dan beyindeki mesaj taglyan hcrelere etkill olan ila dzenli

kullanildigi takdirde bir sre sonra hastanin moral ve ah1ak duSaglamakrumunu ve igtahmi dzenleyerek normale dnmesini
tadir. Bu ilacin dogrultusunda biyokimyasal ierikli ok sayida
sakinlegtirici ila retilmigtir.
Cinsiyet Degigimi

dnyada teknolojinin ilerlemesiyle birok olagandigi

grlen operasyonun bagariyla gereklegtirilmesidogrultusunda cinsiyet degigimi ameliyatlari da gndeme gelmig ve ilkin
1952 yllinda Danimarka'da Christin Jorgensen(1926-89)adh
gahsa yapilan cinsiyet degigimi ameliyati strasinda erkeklik
Modern

Sorgani ikartilarak yerine kadin]lk organ: takilmig ve uzun

ren bir iyilegme dneminin ardindan 1954 yihnda operasyon
tamamlanmigtir. Bu ameliyatin bagarryla gerekleptirilmesinin
ardmdan 11 Mayis 1960 tarihinde 1935 dogumlu ingilizApril
Ashley, Kasablanka'll doktor Bureau tarafindan Fas'ta ameliyat
edilmigtir. April Ashley halen Amerika'nin Kaliforniya eyaletinde yagamaktadir, soylu bir kisi olan Arthur Cameron Corbett ile
evlenmig ama bir sre sonra boganmigttr.

DigLER

yaklagmalarmaragmen
Her trl actya filozofa
henz mevcut
dig agrisma dayanabilen bir filozof
degildir.
WILL1AMSHAKESPEARE(1564-1616)
altin ve gmgten yapilmig takma
digler kullanan Babilliferinin yani sira Misirlilar mumyalardaki diglerin takma dig olarak ku]lanilabileceginive ilk Romallar

ilkin M.. 1700 yllmda

olarak bi]inen Etrksler ekilen diglerdenkalan bogluklarintak221

ma diglerle doldurulabilecegini kegfetmigierdir.

lk rk temizieme

Scribonius Largus (M.S.

14-54) tarafindan gereklettirilmig olup, dipin ryen kismi olduka aci veren bir yntemle biakla alinmistir.

ilk altm doigu

operasyonu

1493 yilinda Giovanni Arcolani tarafindan

yapilmigtir.

ilk fildiginden takma dig

1700 yili civarinda Alman fiziki

tarafindan fildigi ve hayvan boynuzlarindan retilmig olmakla

birlikte aynl Z3manda
kad2Vraafindigl'eride takma dig olarak
kullanilmistir.

lik porselen takma dig 1774 yilinda Fransa'da retilmistir.

ilk kpr geklinde takma dig Londra'da gmg Uzerine aligan bir kuyumcu olan Claudius Ash tarafindan 1845 yllinda
yapilmigtir. Bu dogrultuda 18 karat altin bir plaka zerine tellerle tutturulan digleri farkh damak llerine gre yapan Cladius Ash bylece ilk kez 1829 yllinda denedigi bu igi bagariyla
gerekleptirmig ve gnmzde kullanilan kpr geklinde takma
digin ncs olmustur.
Dig ekme ve tedavi etme operasyonu strasmda anestezi
olarak kullamlan nitro oksit gazi ilk kez 1799 ylhnda Cornishman Humphry Davy (1788-1825)tarafindan bulunmugtur. Ancak
doktor olmayip sadece bir bilim adami olan Davy'nin tlpta byk
bir geligme olan bu bulugu 1844 yilma kadar uygulanmarnigtir.
Ariestezik ila olarak dig etlerine kokain zerk etme iglemi
ilkin 1862 yllinda ekaragtirmaci Dr Damien Schroff (1802-87)
tarafindan kegfedilmigtir. Ancak uyugturucu etki tagiyan kokainin lyice yerlegip diger anestezik ila\arin yerini almasi 1880'li
yillara dayanmig, bu dogrultuda ayrn kkten birok anestezik
ila retilmigtir. rnegin procaine olarak bilinen yeni adlyla
Novocaine 1905 yllinda Alman kimyaci Alfred linhorn tarafindan keyfedilmigtir. Bugn halen bu ila kullanilmaktadir.
222

ILALAR
Penisilin

iltihap kurutucu

ve mikrop ldrc zellik tagiyan Penisilin

ilkin Fransiz fiziki Ernest Duchesne (1874-1912) tarafindan
1897 yllinda bilim adaminin Lyon'daki Askeri Egitim Hastanesinde tedavi edici zelligi-oldugunu tespit ettigi kf zerine

yaptigi yogun allymalar dogrultusunda keyfedilmigtir. Ancak

bilim adaminin henz 23 yaginda bunu kegfetmig olmasindan
dolay! Pastr Enstits, Duchesne'in bulugunu gzardi etmig,
bu nedenle 1904 yllinda Duchesne vereme yakalanmig ancak
kendi bulugu olan penisilin uygulanmadigi iin 1912 yllinda
lene dek bulugu kabul grmemitir.
Penisilinin

antiblyotik ve antiseptik zellik tagidigi ilkin

daha sonra Sir unvani alacak olan Alexander Fleming tarafindan 1928 yihnda keyfedilmigtir. Yaptijl aragtirma allgmalarml
Tip Aragtirma Merkezine sunan Fleming ilkin reddedilmig ama
bu onun cesaretini kirmamigtir. Nitekini meslektaglari reddetmesine ragmen g\ bir anti bakteriyal fla olarak keyfettigipenisilin zerine aligmalarini srdrmeye devam eden Fleming,
1939 yllinda New York'ta dzenlenen nc mikrobiyoloji

kongresinde Amerikan bilim adamlarinin yogun aligmalar.erevesinde antibiyotigin ayni zamanda penisilin zeligitagid:giniaikladiklarint grmg ve sonunda zellikle 1940 ylimdan
itibaren ikinci dnya savagmda yogun gekilde kullanihp bagarili
sonu\ar almmasi dogrultusunda penisilin, antiblyotik olarak
kabul edilmigtir.
Penisilinin endstriyel

alanda kullanimi ilkin 1942 yilinda

baglamistir.

223

Aspirin
llkio 1829 yilinda Mnih'li bilim adami Johann Buchner ve Fransiz
bilim adami Henry Leroux tarafindan sgt agacinin yapraklarinin
zellikle bag agnsmi giderici salisin ihtiva ettiginden yola ikarak
kegfedilmigtir.Ancak bag agrisini hemen yok etmesinin yant sira salisinin mide yanmasina ve kan tkrmeye neden oldugu gzlenmig
ve yapilan incelemeler sonucunda aspirinin mide kanamasi gibi
tehlikell bir yan etkisi oldugu tespit edilmigtir. Bunun zerine 1953
yilmda Alman kimyaci Charles Cerhardt (1816-56)salisinin iine
bir miktar sodyum kangtirarak glu etkisini azaltmig ve mide kanamalarinin nne gemigtir.Bylece bykbir bulugaimza atmig
ancak bulugu ekinceli bir yaklagimdan tr tedirginlik yaratarak piyasada pek talep grmemigtir. 1897 yllinda Felix Hoffmann
(1868-1946)Almanya'da Bayer Kimya Fabrikasinda allstigi sirada
Gerhardt'in formuln yeniden keyfedip ilacin kabul grebilmesi
iin toz halinde olanini retmeye karar vermig ve 1915 yllina dek
toz halinde olani tamamen benimsendikten sonra tablet geklinde
olanlannt reterek bylece eczada ticari bir marka haline gelen Baaspirininin sonunda tamamen kabul grmesinisaglamigtir.

yer

Ancak bir sre sonra patenti alinmig ve Almanlar Birinci Dnya Savagl'n! kazanmalarinin ardindan 1919 yllmda bu
byk buluglannin patentinin kendilerine ait olduguoun Versay
AnlagmaSLOln
bir maddesiyle ilan edilmesini talep etmiglerdir.
Viagra
ila firmasi Pfizer tarafindan piyasaya \kartilan Viaslinda
anjin tedavisi iin retilmig bir ilatir. Ancak bir
agra,
sure sonra bogazdaki gribal enfeksiyonu yok eden ilacm dzenli kullanim halinde cinsel gc arttirmak gibi bir yan etkisi
oldugu saptanmigtir. likin Amerika'da 1998 yilinda satilmaya
baglayan Viagra 1999 yllinda da ingiltere'depiyasaya ikmig ve
nceleri doktor tavsiyesi zerine hastalara verilmesine ragmen,
yll sonra reetesiz olarak tm dnyada aspirin gibi satilarak
daha ilk ikipinda bir milyar dolarlik satig yapmigtir.

Amerikan

224

YENi iCATLAR
Bilgisayar, paragt, Newcomen marka makineler, fotograf makinesi, dikig makinesi, Bunsen marka gaz lambasi, yazar kasa,
radar, sonar, elektrik ve elektrikli aletler, fotokopi makinesi,
ttn ve sigara, engelli igne ve diger gereksiz icatiar.

Gnmzde zafer tgitklartyla elde edilen

her yeni icat, ok gemedenyerini korku
zgltklarma btrakmaktadtr.
BERTHOLT BRECHT

(1898-1956)

elimizin altinda rahatimizi saglayan her yeni icat, insanogluna ilk zamanlar imkansiz gibi grnse de, olugturulmasi

Suanda

ne kadar zor

01sa

da, bir yerlerde, biri tarafindan bir gekilde bu

tabu yikilmig ve imkansiz gerek1egtirilmistir. Hal byle olunca

bu rneklerden yola ikan digerieri hayallerini zorlayarak yeni
icatlar peginde kogmuglar ve yaptiklari sayisiz deneyler sonucu
her geen gn bu zincire yeni bir halka ek1emeyi bagarmiglarsadece
dir. Nitekim gnlk hayatimizin vazgeilmezierinden
birkai olan televizyori, elektrik sprgesi, araba, motosiklet
gibi cihaziarm yant sira gnlk yagantimizin olmazsa olmazlan arasindaki kk faydali aletlerden olugan sayisiz rnekler
mevcuttur. Geligen dnyayla birlikte teknoloji de ilerlemig ve
sonuta bilgisayar,telefon, uak hatta suni kalp gibi mucizevi aletler icat edi1migtir. Tm bunlar insan nfusunun artigryla
zorlagan yagami kolaylagtiran trl egitte aletin icadina zemin
haziriamig, sonuta ok faydali olan]arin yani sira ttn kangti225

ricisi, ttn tabakasi gibi gereksiz olanlarin da doguuna neden

olmugtur. Nitekim pipo ttn karigtirmak iin icat edilen tirbugona benzer alet ilk zamanlar igkence aleti olarak kullamlmigttr.
Igtesize birka yeni icat ve onlarm kimler tarafindan icat edil-

diginin hikayesi.

BILGiSAYAR

Bilgisayar, herkesin evinde neden bulunmasm: istedigine

dair sorgulanmaya gerekduyulmayan bir alettir.
KEN OLSEN (1926 ) Dijital Aletler Kurulugunun Bagkam

Gnmzdeki bilgisayarlaradek tarihte ok sayida benzer hesap makineleri Uretimigtir.

Abaks
Mekanik olarak toplama, ikartma, arpma ve blme yapan bu
aletle kalem ve kagida ihtlya duyulmamaktadir. Sayilar onar
adetlik gruplar halinde bir telin zerinde toplanmakta ve iglemler bunlar vasitasiyla yapilmaktadir. Bu dogrultuda iki egit abaks vardir, her ikisi de tahta bir ereveyle sinirlanmig ufak ve
kare geklinde birer alet olup ilkinde dz bir tahta zerine egitli
igaretler konularak igiemler yapihrken, sonradan retilen digerinde birka sira halinde belli araliklarla yan yana gerilmig tel226

Ier zerinde siralanmig boncuklar bulunmaktadir. Onar adetlik

gruplar halinde bir araya getirilmigbu boncuklar baz almarak
toplama, ikartma, arpma ve blme i lemleri yapilmakta ve
yzler, binler hesaplanabilmektedir.

Abaks ilkin Babilliler tarafmdan icat edifmesine ragmen

M.. 2400 yill baglarmda kullanilmaya baglandigiama halk
tarafmdan iyice benimsenmesinin M.. TOOOile 500 yillan
arasinda gereklegtigibilinmektedir. M.. 3000 ylli baglarinda
Aztekler hesap yapmak iin buna benzer basit bir
alet kullanmiglarama M..1000 yllindan itibaren abaks
tercih etmislerdir. Modern agda onun yerini birok hesap

inlilerve

makinesi almasma ragmen, Japonlar 1920 yllina kadar Abaks

kullanmaya devam etmigierdir.

Mekanik Bilgisayarlar
Mucidi tam olarak bilirimeyen ilk mekanik hesaplama aleti
M..87 yllinda kegfedilmigolup yeni ayin yansima aisma bakilarak hesap yapilmaktadir, bu dogrultuda 235:19 derecelik bir
ai baz alinarak zef bir tasarimda retilmigtir.
Bilinen anlamda ilk mekanik hesap makinesi 1500 yilmda
Leonardo da Vinci (1452-1519) tarafindan tasarlanmigtir.

ilk Logoritmik hesaplama aleti

Gunter (1581-1626) tarafindan
227

1620 yrlinda IngilizEdmund

retilmigtir. Sayilarin birbirle-

riyle kargilagtinimali olarak hesaplandigi alet olduka baanil

bulunmug olup bir kerede birok igtemi bir arada yapabilme
zelligi ta lmaktadir.
ilk geritli hesap makinesi 1621 yilinda muhasebeci ve matematiki William Oughtred tarafmdan kegfedilmig olup sayilamakirm kargilagttrmall olarak hesaplandigi logaritmik hesap
zerindebirbirleriyle
nesinin geligmigbir bagka versiyonudur.
baglantili olarak. hesaplama yapmak zere sayllarin yazildigi

tahta ya da plastikten yapilmig gerit bulunmaktadir.

Ilk mekanik dijital hesaplama makinesi Fransiz Blaise Pascal (1623-62) tarafmdan 1642 yllmda retilmigtir.
Charles Babbage
(1791-1871) tarafindan 1822 yllmda o gne dek hesap iglemini
dogrulayan tek makine olarak retilmigtir. Bu dogrultuda ondan
nce ilk fark makinesi Alman J. H. Mueller tarafindan retilmig
Babbage'LO
3All3ancak yeterince benimsenmemigtir. Sonuta
olan hera durgunluk verici ve mkemmel olarak kabut grmg
iglemlerini
yapsaplama makinesinin alisma gekli tum hesap
tagimakta
Ozelligi
saglamasini
da yapma
ve bu
rnasinin yani sira
ilk kapsamil bilgisayar niteligi taglyan makine halen ingiltere'de

ilk fark makinesi ingiliz matematiki

British Museum'da

bulunmaktadir.

Elektronik Bilgisayarlar
Dijital bilgisayarlarsadece 0 ve 1 sayilan kullantlmak kaydtyla
iftli kodlama sistemine gre programlanmig olup drt iglemi
yapmak zere talimat verilmek kaydiyla aligan agm vazgeilmez cihazlarindandir.
ilk modern bilgisayar 1939 yilinda Bulgar asilli Amerikali
fiziki John Atanasoff (1903-95) tarafmdan yapilmigtir. Babasi
1889 ylhnda Amerika'ya gamen olarak gelen Atanasoff, gen

bir elektriki olan Clifford Berry'i de yanina alarak birlikte alig228

maya

baglamigve sonuta rettikleri makineye isimlerinin bag

harflerinden olugan ABC (Atanasoff-Berry Computer) adini vermiglerdir.

ilk elektronik beyin ikinci Dnya Savagi sirasinda

Alman
Nazi subaylari gizli haberlegme rgtnn mesajlarindaki gifreleri zmek iin Bletcley Park'ta ikamet eden Alan Turing
(1912-54) tarafindan retilmigtir. Turing-Welchman Bombe ola-

rak bilinen gifre zcu cibaz aninda hizli bir gekilde hesap
verilen komut sayesinde
yapmasinin yani sira en buyk zelligi
mesaj kodlarini bagarlyla zyor o[masidir. Turing'in bu muhteem bulugunun ikinciDnya Savagl'nda Almanlarin hezimete
ugramasinda ve savagin beklenenden ok daha kisa srede bitmesinde byk pay sahibi oldugu ileri srlmektedir.

ilk programlanmig komutlu aligan bilgisayar yine Turing

tarafmdan ikinci Dnya Savagl'ndan nce yapilmistir. Nitekim
1936 ylli sonlarindaTuring nce On Computable numbers with
olarak bir dokan application to the Entscheidungsproblem
makineye
tallmat
man yaymlamig ve bu dokmanla sayllarin

grevini yapabilecegini duyurmustur. Bu bulugu dogrultusunda geligtirdigimakine programlanmig olarak aligan ilk bilgisayar olup gnmuzdeki modern bilgisayarlarm olugumunda baz tegkil etmigtir.
ilk ful otomatik genig kapsamli hesap makinesi 1944 ylhnverilmek suretiyle otomatik o1arak

da Amerikall Howard Aiken (1900-73)tarafmdan retilmistir.

Harvard Mark I olarak bilinen makine 750.000 paradan olugmakta olup ahstiginda sanki bir oda dolosu kadm yn ruyormug gibi gig seslerine benzer sesler ikartmastyla haftzalarda
kalmigtir.
ilkprogramlanmag elektronik bilgisayar1946 yllinda J. PresMaunchly

tarafmdan

(1907-90)
per Eckert (1919-95) ve John W.
vakum1u
tpten olugan cihaZLn adi
yapilmittir. Yaklagik 20.000
Elekronik Sayi Gstergeci ve Hesap Makinesi anlamma gelen
229

Electronic Numerical

Integrator and Calculator'in bag harflerin-

den olugan ENIAC'tir.

ilk ok sayida program yklenmig bilgisayar EDVAC (Electronic Discrete Variable Automatic Computer) olup 1940'll
yillarin sonunda geligtirilmig ancak tanitimi T952 yllinda gereklegmigtir. Bunu takiben The First Draft (ilkEskiz) adi altinda
Macar asilh matematiki Johnnyvon Neumann (1903-57) tarafmdan ilk yazill bilgi bastimigtir.

ilk yari iletici zellik tagiyan ya da_entegre bilgisayar Fair-child teknolojik aletler girketinden Robert Noyce (1927-90)ve
Teksas Instrument girketinden Jack Kilby (1923-2005)tarafindan
birbirlerinden habersiz gekilde ayri olarak retilmigtir. Kilby
1958 yllinda rettigi cihazia 2000 yihnda Nobel fizik dln
kazanmig ve icadi yirminci yzyilin en nemli bulugu olarak nitelendirilmigtir. Cihaz transistor, rezistans ve alicilardan olugan
tek bir elektronik devirden olugmakta olup iki girket bir araya
gelerek trilyon dolarlik bir endstrinin yaratialari olmuglardir.
Noyce daha sonra Intel adi altmda bir girket kurarak cihazm
daha geligmig tarzda mikroipli olanlarinm retilmesine n
ayak olmugtur.

catettigimiz

yart entegre elektronik

cihazm birok elektronik zellik

tapmasi ve bu sayede elektrik

,

masraflarmi azaltmast milyonda bir

retilen bir bulug oldugunu kamtlamaktadtr.

Daha nce bylesineokynl ve faydah

bir cihaz retilmemigtir
JACK KILBY

230

ilk mikroipli bilgisayar 1968 yllinda

Amerikab mhendis

Marcian Ted Hoff (1937) tarafindan icat edilmig olup bilgisayarin CPU olarak adlandirilan komuta merkezine si]ikondan yapilma mikroip ya da ipin yerlegtirilmesiyle ortaya ikmigtir.
Hoff, intel'in 12 aliganindan biri olup 1971 yllinda Intel 4004
adli bu icadiyla byk basan kazanmasmin
yani sira Intel'in
dnya apmda ne kavugmasinada neden olmustur. Bugn
dnya nfusunun kullandigi bilgisayarlarin yzde sekseni
Intel'in rettigi iplerie aligmaktadtr.

yllmda Edmund Berkeley (1909-88) Ciant Brains or

Machines that Think (Dev Beyinier ya da Dgnen Makineler)
adli kitabinda SIMON adini verdigi bir cihazdan sz etmigtir.
1949

SIMON 0.1 kubik metre byklgnde masanin zerine yerlegtirilen bir bilgisayardirve bu buluguyla teknolojide byk
bir geligmeye imza atmigtir. Bu dogrultuda gnmzde kullan-

digimiz bireylerin kipiselbilgisayarlarianlamina gelen PC'ler

retilmigtir.

ilk PC 1976 yilmda Apple bilgisayargirketi tarafindan retilmig olup Apple 1 adi verilmistir.
PARAgT

ilk paragt 1480 ylli baglarinda Leonardo da Vinci tarafindan

kegfedilmesine ragmen mucit sadece prensip olarak aligma
geklini bulmug ama ilk' deneme 1783 yllinda Fransiz fiziki
Louis Sebastien Lenormand (1757-1839) tarafindan bir agacin
tepesinden iki adet gemsiyeyle atlayip bagarlyla yere inerek gereklestiriimigtir. M.. 90 yllinda bu deneyimin inlilertarafindan yapildigina dair kayitlarda mevcuttur.

ilk uygun yere bagarlyla inigin gereklegtirildigi paragt

denemesi 1797 yllinda Parisli Andr-JacquesGarnerin (17691823) tarafindan bir balondan atiayarak yapiimistir, zerine
231

balon baglanan bir sepete asilarak denemeyi gerekleptiren

mucidin atladigi yksekligin yaklagik 1000 metre oldugu bilinmektedir. Carnerin'in karisi Jeanne-Genevieve 1799 yllinda
bunu deneyen ilk kadin olmus, daha sonra 1802 yllinda Garnerin ingiltere'de2440 metre ykseklikten atlama denemesini

gerek]egtirmigtir.
ilk bilinen aniamda uaktan paragtle atlama 1912 yillndB
Amerikan ordusunda grev yapan yzbagi Albert Berry (185299) tarafmdan gerekleptirilmigtir. Ancak byk oranda can kurtaran paragtn zellikle Birinci Dnya Savagi sirasinda yeterli miktarda mevcut olmaylgi nedeniyle birbirlerlyle it dalasma
(dogfighting)girigen ogu savag pilotu uak1arl ates ahp yere
dogru akilmaya bagladigmda paragtle atlayarak canmi kurtarma gansina erigememig ve gz

gre gre lme gittikleri gibi

yere dgtgnde henz yagiyor olanlar da dgmanm eline esir

dgmgtr.
Kullanani tarafmdan kumanda edilerek tam hedef alman
yere indirilen ilk paragt denemesi 1960'h yillarin sonlarinda
gerekleptirilmig ve gerek retiminbaglayanVietnam savaglya
de gerekse kullanimmda buyk bir geligme kaydedi1migtir. Bu
dogrultuda pilotlar uaklari dgman sahasina dgmeden paragtle atlayarak kendi saflannda kalma gansi yakalamiglar, her
geyden te hayatta kalmislardir.
NEWCOMEN MARKA MAKiNELER
pompayla su eken ilk buharb su ekme makinesi
Thomas Newcornen (1663-1729) tarafindan icat edilmigtir. Bu
dogrultuda ilk makine Black Country'de Dudley Castle yakinlannda Thomas Savery (1650-1716) taraffndan yapilmig ve buharli su pompalama makinesiyle Newcomen'in elde ettigi bagarly!
onunla paylagmistir.
Madenden

232

FOTORAF

ilk fotograf

MAKiNES
makinesinin

M.. beginci yzydm baglarmda in-

bilinmektedir. Daha sonra Latince

liler
karanhk oda anlamma gelen camera obscura denilen alet kegfedilmig ve onun sayesinde gnegin yrnge hareketlerinin gze
edilmigtir. Alet karanlik
zarar vermeksizin gzlenebildigi tespit
igik
kkbir delikten duvara yanslyan
odada cihaZLO Zerindeki
dogrultusunda cisimlerin grntlerininizlenmesini saglamig on
altinci yzyilla birlikte izim yapmaya yardimci olarak da kullanilmigtir. rnegin nl ressamlardan Canaletto O697-1768)
adiyla bilinen italyanGiovanni Antonio Canale camera obscura
yardimiyla cisimleri istedigi kadar yakindan gzlemleyerekbinalann duvarlan zerine olduka bagarihresimler izmigtir.
taraflOd3D

RUROlldigi

Gnmzde kullanilan fotograf makinesinin mucidi Joseph

Nicephore Niepce (1765-1833) olup mucidin olduka ince bir
kagidi camera obscura'nin nne yerleptirmesiyle kegfedilmigtir. 1816 yllinda Niepce abyma odasmda ince bir kagidi cacloritten yamera obscuranin nne yerlestirmig ve onu gmg
pilmig bir plaka yardimiyta parlaklagtirarak duvara yansitmigtir
ancak bu ilk denemesinde grntlerin sadece bir kismini sabit
olarak gruntlemekte bagarill olabilmigtir. 1826 ylhnda buna
tekrar bu kez kurgun ve kalay alagimindan bir plaka kullanarak
denemig ve bu sayede gruntleri kabci olarak yansstmakta bagar:1iolmustur. Fotografiliga ait ilk deneyim olan bu abymasi
sekiz saat srmg olup halen Amerika'daki Teksas niversitesi
ktphanesinde bulunrnaktadlf. Sonuta heliografi olarak biigmlarini
yansitarak
linen ve ilkin Yunanblarin kegfettigi gnes
izim yapma kegfinden yola lkan mucidin ince bir kagit vasitasiyla duvara yansitilan grntlerin netlegmesi lin kullandigi
yardimci plakalar sayesinde bugn kullandigimizfotograf makigeker
nesi dogmugtur.Niepce ayni zamanda geker kamigindan
iginlarini
ikarma aletini kegfettigi gibi.gnegin havadaki zararli
233

lmeye yarayan ve havanin itici kuvvetinikontrol aitma almayi

saglayan prelofor denilen makinenin de mucididir, onun bu bulugu sayesinde yanici zellik tagiyan makineler kegfedilmistir

ilk ilkel tarzda kullamlan fotograf

makinesi

1839 ylimda

Sir John Herschel (1792-1871) tarafindan kullamlmig aym yll

Louis Daguerre ilk ticari anlamda fotograf makinesini kegfettiginiduyurmuttur. Bu dogrultuda 184T ylhnda William Henry
Fox-Talbot (T800-77) Londra'da pozitif ve negatif olarak ikili sistemle aligan modern anlamdaki ilk fotograf makinesini olugturmuytur.

lk rulo geklindeki esnek fotograf makinesi filmi 1884 yihnda kegfedifmigtir ama ancak 1889 yilmda George Eastman
(1854-1932)tarafindan Eastman Kodak adlyla retilerek piyasaya srlmg bylece gnmzde fotograf makinesi ve fotografiliktaki tek marka hafine gelmigtir.
ilk renkli fotograf

1861 ylhnda James Clerk Maxwell tarafindan Londra'da Kraliyet Enstitsnde (Royal Institute) sergilenmigtir.Ancak o yillarda renkli bir fotograf basmak hem ok

zor
hem de ok pahab bir istir sonuta 1869 yllinda Charles Cros ve
Louis Ducos du Hauron renkli fotografi daha kolay ve ucuz yofla
retmek konusunda bir yntem geligtirmeyi bagarmigtir.

ilk flag lambasi

1893 yllinda E. J. Marcy tarafmdan .kegfe-

dilmigtir.

ilk dijital kamera DCS 100

adi altmda 1990 yllinda Kodak

firmasi tarafmdan retilmig olup piyasada satia sunularak byk talep grmgtr. Bunun zerine Ocak 2004'te Kodak yli
sonundan itibaren dijital olmayan fotograf makinelerin artik piyasadan tamamen kalkacagiruduyurmuttur.
.

234

DiKig

MAKiNESI

makinesi 1755 yilinda ingiliz patenti altmda Alman

Charles Frederick Weisenthal girketi tarafmdan retilmig ve Patent 701 adi altinda piyasada satia sunulmugtur.

ilk dikig

ilk dikig makinesi 1839 ylhnda Lerow ve Blodgett Inc. Sirketitarafindan retilmigtir. Lerow ve Blodgett'in bu
igigmda
ilk uretiminin
Isaac Merit Singer (1811-65) 1851 yllinda onun geligmig modelini retmig, bylece Singer dikig makineleri (Singer Sewing Machines) olarak adml dnya apinda
bir markaya dngtrmgtr. Ayni zamanda 5 Amerikan Dolari
kargiliginda onlarln kifalanmaSina
da nayak olan Singer, 1863
yllinda emekliye ayrilarak ingiltere'yeyerlegmigtir.
Amerika'da

Dikig makinesinde ilk giysi 1841 yllinda Fransa'da Barthelemy Thimmonier tarafmdan Fransiz ordusu askerlerinin niformalari dikilerek gereklegtirilmig, ama bu byk geligmediger
terzilerin isyan ederek onlan yok etmesine neden olmuytur.
.

235

BUNSEN MARKA GAZ LAMBASI

miktar gaz ve ona bulanmig bir fitille havadan etkilenerek ategin snmemesi iin Uzeri cam fanusla rtlmg olan
Bunsen marka gaz lambasi, birok okul laboratuvarinin duvarlarinda asili tutulan ilk aydmlatma araci olmugtur.

\inde bir

ilk Bunsen gaz lambasi 1855 yllinda Alman fiziki ve

kimyaci Robert Bunsen (1811-99)tarafindan Dretilmig olup
lambanin ilk tasariminin Michael Farad.ay ya da Peter Desdega
tarafindan yapildigi fleri srlmektedir.
YAZARKASA
1879 yilinda James Ritty (1837-1918) tarafindan
icat edilmigtir. National Manufacturing Company ad: altinda bir
fabrika aan Ritty 1884 yilinda ilk kez James Patterson'a 6,500
Amerikan Dolarlik yazarkasa sattyi yapmigtir. Daha sonra fabrikasinin adini National Cash Register olarak degigtirmigve uluslararasi ticarette byk baan saglayarak bir anlamda modern

ilk yazarkasa

ilk mucidi olmustur,

daha sonra Ritty

1991 yll i nd a American Telephone and Telgraph Corporation ad i
altinda bir girket daha kurmugtur.

bilgisayar endstrisinin

RADAR (Radio Detection

and Ranging)

(Savaglar blmnde de grebilirsiniz)

1857 yllinda Alman fiziki Heinrich Hertz (1857-94)radyo dalgalaigik
gibi yansima yaptiklanni kanitlamigtir.
ri ile birlikte onlarin
Radyo dalgalarmdan retilen bir cihazm deniz istihbaratmda radar olarak kullamimasi ilkin 1904 yllinda Alman mhendis Christian Hulsmeyer tarafindan gerekleptirilmigtir.

236

ilk havaallkta kullamlan radar aleti 1935 yilinda IngilizSir Ro-

bert Watson-Watt'in (1892-1973)torunujames Watt tarafindan geligtirilmigve 1939 yllindan itibaren ingiltere'ningney ve dogu sahillerinde radar istasyonlan zinciri kuruimugtur. Ikinci Dnya Savasi
boyunca Alman Haber alrna rgtok sayida Alman askeri pilouuglan strastnda kaytunun bombalama maksadlyla iktigi gece
boldugunu ama radar3ayesinde onlari bulduklan iin ingi1tere'ye
radar sistemini kegfettiklerindendolayi tegekkr ettigi bilinmektedir.
Radar pilotlannin grg ailarmin netlegmesi iin her gn kilolarca
havu yedigini syleyen ve kisaca RAF (RoyalAir Force) ingilizKraliyet Hava Kuvvetieri istihbaratrgt,olduka nemli bir bulug
olan radar sayesinde hayat kurtardiklan gibibu dogrultudaelde ettikleri bilgileri aylarca sir gibi sakladiklarini duyurmugtur.

SONAR (Sound Navigation and Ranging) ve

ASDIC (Anti-submarine detection investigation committee)
alSonar ve Asdic her ikisi de bagta denizalti olmak zere suyun
edip
tmda giden cisim ve cisimleri ses dalgalari vasitasiyla tespit
yok etmek amaclyla kurulmug egamali sistemle aligan cihazAmerika'da
lardlr, zellikle ikinciDnya Savagi sirasmda Sonar
Asdic ise ingiftere'degeligme kaydetmigtir.

ELEKTRIKve ELEKTRjKLiALETLER
Thomas Alva Edison'un (1847-1931) insanliga byk hizmet
olarak 1882 yilmda dgk cretle ve guvenilir yoldan New
York'a getirmek iin kegfettigi elektrik dogrultusunda bu buyk
bulugu tm dnyaya yayilmigve akabinde egitli elektrikli aletmodern
lerin retilmesi gndeme gelmigtir. \indeyagadigimiz
dnyada bu sayede geligenteknolojiyle her geen gn bu aletlere bir yenisi ya da en son modeli ilave olmaktadir.
237

Bulagrk Makinesi
Bulagik makinesi ilkin 1850 yllrnda Amerikab Joel Houghton
tarafindan geligtirilmistir.Ancak bulagrklaraelle dndrlen bir
merdaneyle su figktrtan tahtadan yaptigi makine fazia kullanigli olmadigi iin benimsenmeyip mucidin bulugu baansizirkia
sonulanmigtir. Bu dogruituda lilinois.ok zengin bir dul bayan olan ve zellikle inporseleninden fincan ve tabaklarini yikarken oniara gereken nemi vermeyen hizmetilerinin yaptigi
igten tatmin olmadigi iin kendisi yikayan JosephineCochrane
sonunda 1886 yllinda bir bulagik makinesi geligtirmigtir. line
yerlegtirdigi inporselenlerini altinda bakirdan yapilmig bir
su
kaynaticismin buiundugu merdanenin nce sabunlu su daha
sonra ise duru su figkirtarakyikamastyla onlarin tertemiz oldugunu gren Josephine'inbulagikmakinesi bir anda tm evler basta
olmak zere otel ve restoraniarm vazgeilmezi olmug ve Josephine kocast ldkten sonra bu mthis buluguyla ticaret hayatmda
da nemli bir kigi haline gelerek servetine servet katmigtir.

Su Isiticisi

ilk elektrikli su

isiticisi

ingiltere'deCrompton and Company ta-

rafindan 1891 yllinda icat edilmigtir.

Ekmek Kizartma Makinesi

lkekmek krzartma makinesi 1909 yllinda Amerika'da General

Electric girketi tarafindan icat edilmig olmakla birlikte aslmda
1905 yllinda rakip girket Hotpoint tarafindan kegfedildigi ileri
srulmektedir. Kizarttiktan sonra kendi kendine ekmekleri atan
otomatik makine ise ilkin 1919 ylimda icat edif mig olup patenti
T921 yllinda diger girketlere verilmig, bu dogruftuda ilkin Amerikan Charles Strite tarafindan 1926 yrlinda retilmigtir;
238

Mikser

lkmikser

Royal ir Force (Kraliyet Hava Kuvvetleri) mhendislerinden Kenneth Wood (1916-97) tarafindan yiyecekleri bl-

mek, paralamak ve ezmek gibi ok ama\i olarak A200 adi

1947 yllinda retilmig, ok gemeden 1950 yilindan
itibaren Kenwood Chief ad: altinda dnya apinda bir markaya

altmda

dngmgtr.
Klima

ilk klimanin zamanimizdan yzlerce yli nce Hintliler tarafindan icat edildigi bilinmektedir. Bu dogrultuda binalann arasmdaki koridorlarda olugan hava cereyant sayesinde aniden yagan
muson yagmurlarlyla yerde uugan islak yapraklarin kurudugu
ve kisa sren saganak yagmurun ardindan digarida birdenbire
basan sicak rutubetli havanin neminin buradaki serin havada

buharlagip utugu gzlemlenerek kegfedifmistir.Bylece bu

olay temel aligma prensibi serin havanm sicak havayla
yer
degigtirmesi zerine kurulu olan klimalann dogmasina neden
olmug, bu dogrultuda ilk elektrikli klima New York'lu Willis
Haviland Carrier (1876-1950) tarafindan 1902 yrlmda kegfedilmigtir. O zamaniar bir basimevinde aligan mucit, havanin yeterince serin olmamasi nedeniyle hemen sogumasi ve birbirine

bulagmamasi gereken drt renkli baskitarda sorun yagamaktadir, sonuta 1906 yllinda'bulugundan yola ikarak ilk elektrikii
klimayi retmigtir. Klimalarin insanligm rahatt ve konforu iin
olmazsa olmaz bir cihaz olarak kabul edilip bagli baginabir
endstri olugturmasi ise ilkin 1924 yllinda Amerika'nin Michigan
eyaletine bagli Detroit'teki J. L Hutton Department Store adli
irketle baglamigtir.

239

Elektrik Sprgesi

ilk elektrik sprgesi 1901 yllinda ingiliz mhendis H. Cecil

Booth tarafindan icat edilmigtir. Ama benzinie abgan ve uzun
bir hortumu olan byk araca "Puffing Billy" adini vermi olan
mucidin bu bulugu ev iin olmayip sadece sanayi tipidir, bu
dogrultuda digaridacadderiin kenarina park eden ara binalarm

bu hortum sayesinde temizlemektedir ama

beklenen ticari bagarlyielde edememigtir. Buna gre ilk ev tipi

ve dkkanlann iini

elektrik sprgesi Amerika'nm Ohio eyaletinde kapici olarak

abgan James Spangler tarafmdan 1907 yllinda kegfedilmigtir.
Ne kadar temizlerse terniziesin hablardan uugan tozlarm nne gegemeyen Spangler bu yzden astima yakalanmig sonunda
toz1ari kknden temizleyecek bir alet olugturmaya karar vermistir. Bir firanin ucuna fanli bir motor baglayip altina eski
bir yastik kihfini torba gek1inde geiren mucit motoru aligtirip
firayi halmin zerine srttgnde tozlarin emilerek torbamn
iine doldugunu grmgtr.Sonuta bunu reterek satmayi denemig ve ufak bir girket kurmustur, bir gn Spangler'in mgterilerinden birinin kocasi olan William Hoover (1849-1932) girketi
ondan satm almayi teklif etmig ve admi Hoover olarak degigtirip
Spangler'in elektrik suprgelerinin geligmig modellerini olusturmaya baglamigtir. Agiri talep grmesi sonucu elektrik spurgesinde giderek dnya apinda bir marka haline gelmig ve bagli
bagma bir endstrinin olugmasma neden olmugtur.
Buzdolab:
Eski Hindistan, Misir, Yunanistan ve Roma'daki

halkin kazdiklari
derin ukurlarin etrafmi tahtalarla evirerek iine kar ve daglardan tagiyarak getirdikleri buzlan do1durupyiyecek ve iecekleri
burada soguttuklari bilinmektedir.
240

ilk ev tipi buzdolabi 1834 yllinda Amerikan mucit Jacob

Perkins (1766-1849) tarafindan geligtirilmigtfr. Makine elle
aligttrilan bir pompa ve sicagi soguga eviren iki farkli blmeden olugmaktadir, ancak islyi yeterince dgrmekte bagarili
olamadigi iin yiyecek ve iecekleri istenildigi gekilde sogutamamig ve beklenen ticari bir bagariyielde edememigtir.

ilk ticari bagarlyi yakalayabilen buzdolabi T916 yilinda

Detroit'te Kelvinator Company tarafmdan retilmig olup, gimdilerde girketin adi Electrolu'tr.
Ampul
T811 yibnda ingiliz bi]im adami Sir
Humphry Davy (1778-1829) tarafindan

arti ve eksi kutuplararasindan elektrik akimi getigi kegfediferek retilmigtir. 1841

yllmda Davy'nin rettigi ampuller Paris'te
denenmig ve mucidin buiugu byk bagarr kazanmigtir. Bu dogrultuda 1879 ylimda ingiliz Sir Joseph Swan (1828-1914)
ve Amerikall Thomas Alva Edison (18471931) biri Atlantik okyanusunun bir ocunda digeri diger ucunda birbirlerinden habersiz olarak ayni anda ilk ampuln retic]eriolmugiardir.

-----

...]

FOTOKOPi MAKINESi
Xerogafi olarak bilinen fotokopi makinesi ilkin 1937 yllinda
Amerika Seatle dogumlu Chester Carlson (1906-68) tarafmdan
kegfedilmigtir. Mucit iki zit ynde statik elektrikle aiigan, kagit
ve toz geklinde mrekkep ilave edilebilen makinedeki ist sayesinde mrekkebin kagit zerine dagilmasini saglamig, ama
241

1950 yllina kadar bu byk bulugu benimsenmeylp ancak bu

tarihten sonra Haloid Corporation girketi tarafmdan retilerek
piyasada bagari yakalayabilmig ve girketin adi degistirilerek Xerox adini almigtir. Bu dogrultuda ilk renkli fotokopi 1970 yllinda
retilmittir.

TTN ve SIGARA

ilk ttnn M..birinci yzyllda Amerika'nin gneyindeki Yucatan yarimadasinda yagayan Maya yerlileri tarafindan keyif verici tenklye olarak zerk edilerek kullanildigi bilinmektedir.Ttnn daha sonra sigaraya dngtrlmesi ise ilkin M.S 470 ve

600 yillan arasinda gereklegmigtir.

ilksigara

iimine delil tegkil eden izler on birinci yzyilda

Guatemala'da bulunmuoup ttn yapraklarinm sigara geklinde sarilarak ilkin Mayalar tarafindan iildigi tespit edilmigtir.
Sigarayr keyfeden ilk Avrupahlar ispanyol Rodrigo de Jerez ve Luis de Torres'tir. ilkin 1492 ylli Kasim ayinda kegif gezisi sirasinda Christopher Columbus'a (1451-1506)bunu bildiren Jerez kendisi asia sigara lmemesine ragmen ispanya'ya
dndgnde yargi nnde insanlarrn agzindan ve burnundan
dumanlar ikartarak iten ie yanlyor oldugunu iddia etmesi
zerine yedi yll hapse mahkum edilmig, ama cezasi sresince
ispanya'dasigara ienlerin sayisi artarak ttn iiminin giderek
yaylimasi zerine serbest birakilmigtir.

ingiltere'deilk ttn 1564 ve 65 yillarinda Sir John Hawkins (1532-95) tarafindan retilmig olup Elizabeth dneminde
ikisi" olarak adlandirilmigtir. 1585 yllinda Sir John
Hawkins'in kuzeni olan Sir Francis Drake (1540-96), kullandigi
ince ubukla nasil ttn iildigini ilk kez Sir Walter Raleigh'e
(1552-1618) gstermig, bylece ingiltere'dettn ime aligkanligi giderek yayilmigtir. Ttn ve sigara ime zerine yazilan
"ayyaglarin

242

ilk kitabin adi Tobacco olup ilkin 1595 yllinda yayinlanmig

ama .1604 ylhnda ingilterekrali l'inci James A Counterblaste
to Tobacco (Ttne giddetliCevap) adh bir kitap yazarak ttn
ienleri piddetli bir dille azarlamigtir. Bu dogrultuda ttn imenin zararlarini ilk kez duyuran lke ingiltereolup 1629 yilinda
hkmet binalara "No Smoking" (Sigara lmeyin) eklinde pan-

kartlar astirmigttr.
Ttnn

ien kipiler zerindeki etkileri kapsammdaki ilk

klinik alisma ilkin 1761 yllinda Londrah fiziki Sir John Hill
(1716-75) tarafindan yapilmig ve Hill ttnn kanser yapici etkisini belirleyerek pasif iicilerin de kanser riski altinda oldugunu duyurmustur.

ilk sigara

1832 yllinda Misirh

bir topu neferi tarafindan

Trk-Misir savagi sirasinda keyfedilmistir. Toz geklinde ok az

bir miktar barutu bir kagida sararak sigara yapmaya aligan asker ttn temin edilerek dllendirilmig, bylece ayni kagida
ttn sararak ilk gerek sigarasini imigtir.

ingiltere'deilk sigara fabrikasi 1856 ylhnda kurulmugtur.

ilk sigara sarma makinesi 1883 ylhnda kompozitr Oscar
Hammerstein

tarafindan retilmigtir.

ENGELLi iNE

ilk engelli

igne New York'lu Walter Hunt

(1785-1869) tarafindan karisinin parmaklarina batan ignelerden srekli gikayet

etmesi sonucunda kegfedilmigtir.Bunun zerine bir teli engel
243

geklinde kivirip iki ucunu birbirine sikica kenetleyerek ignenin

batmamasini saglayan Hunt, bildigimiz engelli ignenin yaraiin bu byk butlCISI olmug, ama ok fazia borcu oldugu
lugunun patentini 400 Dolar gibi olduka dgk fiyata satmak
zorunda

kalmigtir.

GEREKSiZICATLAR

ilketapta gln bir sz ama ne yazik ki bazi

icatlar

kegfedildigi
gir-

simflamaya

bu
gn gibi bugn de gereksiz bulundugu
icatlardan
birkai.
mistir. igtesize gereksiz bulunan
iin

Erkeklik Organi Kihfi

On beginci yzyilda zellikle soylular ve zppe tavirli erkekler tarafmdan cinsel organlarini korurnak iin takilan ki]iflann
zerleri egitli mcevherlerle donatilmig olanlan da mevcuttur.
Ancak 1580 yllmdan itibaren bunu takanlarin gehvet dgkn
oldugu dgnidgnden modasi gemigtir.
Bekaret Kemeri
Bekaret kemeri genellikle orta agda evli ve niganh kadinlarin
evlilik digi cinsel iligkiye girmesini engellemek amaclyla taktigi
bir tr kilitli cinsel organ koruyucusu olup zellikle kocalarl
Hali Seferlerine giden kadinlarin onlarin yoklugunda taktigi
olduka rahatsizlik verici ve agdigi bir kemerdir.

Claxton Marka Kulakhk

Adelaide Claxton tarafindan Claxton rnarka olarak 1925 yllmda
uretilenkulakliklar zellikle gece bir gey duymamasi iin ocuklara takilmaktadir.
244

Prenoloji

yapilarini kafataslarinin gekline gre belirletarafinmeye yarayan bilim dah, Franz Joseph Gall (1758-1828)
dan on sekizinci yzyilin sonu on dokuzuncu yuzyilin baglarinda tanittimigtir.
Kigilerin karakter

Ttn Karigtirma Aleti

1774 yllinda ingiltere'deicat edilen ttn karigtirmaaleti amacindan saptinlarak genellikle kurbanian iin igkence aletine
dngmgtr.Her ne kadar iyi niyetle icat edilmig olsa da, zellikle Londra'daThames nehri kiyisinda oturan soylu sinifinin yerinde bir tabirle hava atmak iin kullandigi bu tirbugona benzer
alet, ttnn insanlar zerinde ldrc etkisi ve her gn saylkendisi kadar can
siz kurban verildigi dgnldgnde en az
ahci oldugunu ortaya ikartmytir.

Kalm Boru

ilk kez

geklindeUzun

AyaklaCam Kadeh

on yedinci yzyilda kullanilan bu cam

kadeh, yaklagik

bir yarda boyunda boru geklinde upuzun bir ayaga sahip olup
olan hatta
tagimasimmkn olmadigi gibi imesi de olduka zor
imkansiz grnen bir grntye sahiptir. Bu dogrultuda imek245

ten ziyade misafirleri islatarak

eglence lkartmak amaclyla servis
edilmektedir, iinden iki imek olduka zor oldugu iin sonralari iddia zerine kullanilan bir iki kadehine dngmgtr.
Roketle Posta Servisi
Kt hava partlan nedeniyle haftalarca yerine ulaamayan
postalar iin retilmig bu sistem ilk kez Alman mhendis Gerhard
Zucker tarafindan 1934 yllinda yarim millik deniz
agirl bir yol
zerinden denenmig ama yari yolda infi.lak eden roket birok
postanin kaybolmasina neden olmug, ardindan iki kez daha
bunu denemeyi srdren Zucker yine bagaramayinca sonunda
eve dnmek zorunda kalmigtir.

246

KONUSMA

DiLLER

Dillerin kkenleri, Avrupa yerlileri

dili, Yunanca, Latince, ingi-

lizce, igaret dili, kr alfabesi, sayisal semboller, argo.

"Her kim ki kendi konuptugu dilden

baka bir dil bilmiyorsa, kendi dilini
de yeterince bilmiyor demektir."
HERMANN GOERING(1893-1946)

DILLERNKKENLERi

Avrupa toplulugunun entelektellik yolu.nda ilerleme kaydedip

aydinianma srecine girdigi on sekizinci yzyila kadar hemen

herkes konugtuklaridilin Adem ile Havva'nin Cennetin Bahesinde birbirleriylekonugtuklari dilden tredigini dgnmekteydi. Oysa ki zamanimizdan yaklagik yedi milyon yll nce ilk konugma dili igaret diline dayanmakta, bagirmak isetehlike aninda
sarf edilen heyecanli bir igliktan ibaretti. Beg milyon yll nce
ilk insansi yaratiklar olup Australopithecus olarak bilinen canlilar bu igaretleri ogaltarak olduka zor ve karisik bir igaret dili
olugturmuglar, iki milyon yll nce ise igaretler yetmeyip dgndklerini daha iyi ifade edebilmek iin beyinlerini zorlamaya
ynelmiglerdi, sonuta 100.000 yll nce haberlegme konusunda el ve yz ifadeleri iyice yetersiz kalinca farkli sesler ikarmayi denemiglerve bu sesler giderek ogalip retilince yeni bir koigaretlerden
nugma dili dogmuttu. Aslinda gnmzde hl bu
247

vazgernig degiliz ama o zamanlar igaretler fazia, seser azken,

gimdilerde sesler fazla igaretier az diye zetleyebiliriz. Nitekim

telefondayken oldugu gibi birbirimizi gremedigimiz zaman bu

igaretleri zorunlu olarak kullanmazken, karglhkli geldigimizde
ogumuzun igaretlerle ya da kelime yerine kullarnlan basit sesler ikartarak konugmayitercih ettigi bir gerektir.

ilk Kelime
"Agzzmizdan tkan ilk sz, ikkelimedir"
JOHN 1:1
Yaklagik 1000 konugma

dili zerine Paris'te yapilan aragtirma

"baba"

(papa) kelimesinin ilk kullanilan kelime oldugu

Nitekim Buz devrinin sonlarindan itibaren herkmigtir.
ortaya
sap edildiginde diger bir deyigle kabaca 50.000 yll ncesinden
bu yana baba kelimesinin ortaklaga kullarnlan ilk kelime oldugu
ve dnya zerinde konugulan yaklagik 700 dilde bu kelimenin
apagi yukari ayni gekilde sylendigi tespit edilmistir.
sonrasi

En Eski Konugma Dili

Dnyadaki en eski konugma dilinin gnmzden yaklagik 7000
yil.nce yagayan ve Gney Amerika'ya g ederek oraya yerlegen Mayalara ait olup Mayaca odugu bilinmektedir. Gnmzde halen 30 fark]l Maya dili konugulmakta ve birbirierine
ok yakin aksanli bu dillerin kkeni ilk konugulan Maya diline

dayanmaktadir.
En Eski Yazim Dili

ilk yazim dilinin zamanimizdan

yaklagik 5000 ylldan fazia zaman nce Smerler tarafindan kullaniidigi bilinmektedir. Islak
248

.kalemle

kazinarak olugturulmuy
kil tabletler zerine zel bir
alfabe harf olarak kabul edilen garip gekillerden olugmakta ve
bunlarin her biri bir fikri ve sesi igaret etmektedir. Tek sayllar
dikey 1'den fazia sayrlar yatak olarak yazilmigtir. (1 ve 10 gibi)
DiLi
LKAVRUPA YERLILERI

ilk Avrupa yerli]erinin konugtugu bu dil zamanimizdan

yakla-

gik 5000 yll nce kullanilmig ama yazim dili olarak bir geligrne
gstermemigtir.Nitekim tarihiler byk olasilikla bugnk Polonya ya da Trkiye'de yerlegmig olan ilk Avrupali yer1ilerin bu
dili sadece konugma dili olarak setiklerini oltaya ikartmlglf.
Zamanimizdan
yaklagik 3000 yll nce ilk Avrupa grubu olarak
adland.inlan bu halk Germen ve Roman olmak zere ikiye ayrilmiglar ve M.. ikinciyzyilda Germen grubu dogunun bir
blmyle kuzeye ve batinm bir blmne g etmigtir. Bat!
ynne gidenier bugn konugulan ingilizce'nindogmasina neden olmuy olup onlarin atalari olarak bilinmektedir.
YUNANCA

konugulanbirok dilin kkenini olusturmuy olup

Mezopotamya ve Misir'la kargilagtirildigmda bati halki tarafindan ok daha benimsenmig ve bugn ogunun ana dilini olugturdugu ortaya ikmigtir. Minos medeniyeti olarak kabul edilen
halk ilkin M.. 2000 ylli civarmda Girit adasina gelip yerlegmig ve gnmzdeki Yunanca'nin doguuna neden olrnuglardir.
Yunanca batida

M.. 1400 yllinda Thera

(Ege denizindeki Kiklad adasi)

adasindaki volkanik patlama sonucu medenlyet sona ermig ve
yerini burayi istila eden Miken uygarligi almigttr.
Ancak

A BCA
249

Alfa, Beta Gama, Delta (A,B,C,D)

A ile baglayanyazim ve konugma dili

A ile baglayan dilin konugmaktan ziyada yazim iin kullanildigi
ve M.. 1700 ile 1600 yillarinda Minos uygarligi zamaninda
geligtirilmigolup o gne dek kullandiklari hiyeroglifinyerini aldigt bilinmektedir. A ile baglayan bu dil 90 farkii sembolden
olugmaktadir.
B ile baglayan yazim dili
B ile baglayan dil M.. 1500'den 1150 yllina kadar Minos uygarligttarafmdan yazim dili olarak kullanilmigolup nl tarihi
Homer zamanmda konugulan dilden 500 yll daha eski.oldugu
bilinmektedir. Olduka karisik bir dil olup 1952 yllinda Michael Ventris (1922-56) tarafindan degifre edilmigtir.
Klasik Yunanca

M..1200

yili civarinda Dorlarm kuzey batidan Yunanistan'a

g etmesiyle orada yerlegmig olan Minos ve Miken kltrleri
yok olmug ve Yunanistan tarihte Dark Ages olarak adiandirilan
karanlik devre gmlerek o gne dek var olan yazill eserlerin
hemen hepsi kaybolmugtur.Ancak M.750 ylli civarmda yazim
ve konugmadill olarak kullanilmaya baglayan KlasikYunanca ile
ok sayida eser yazildigi gibi, politika, ve felsefe ynnden de
byk geligmeler kaydedilmigtir. M..338 yllmda Makedonyall ll'inci Philip (M..382-336) Makedon kltrnn yayilmasina nayak olmug, bunu devam ettiren oglu Alexander the
Great (Byk iskender)(M..
356-323) fetihleri dneminde bu
kltrn veYunanca'nm diger lkelere yayilmasini saglamigtir.

250

Modern Yunanca
Modern Yunanca, bugn batinm konugtugu diller arasinda
en
eski olani olup On beginci yzylldan gnmze dek sren bir

gemige sahiptir. M.. Drdnc yzyildan M.S. Drdnc

yzyila kadar etkisini srdren eski Yunanca, Bizans dneminde geligme kaydetmig ve bu geligmiggekliyle on beginci yzyildan gnmze dek konuguimayadevam etmigtir. Anc,ak 1453
yllinda Konstantinopolis olarak bilinen bugnk istanbul'unFatih Sultan Mehmet taraftndan fethedilerek Trklerin eline
gemesiyle dil dogum yerini kaybetmigtir.
Yunan Alfabesi

En eski alfabelerden olan Yunan alfabesi bugn hemen her alfabede ey tinill toniamalara sahip ilk beg harfin (A,B,C,D,E) mucidi olarak bilinmektedir. Nitekim bu ilk beg harf gerek bugn
tm batinm kullandigi Romalilara ait Latin Alfabesinde gerekse
Rusa, Bulgarca, Sirpa, Ukraynaca ve Beyaz Ruslaria Makedonlarin kullandigt Slav kkenii dillere baz teyki! eden Kiril Alfabesinde de mevcut olup hemen hepsi kendilerine Yunan alfabesini model olarak almiglardir.

LATNCE

"Eger Romaltlar her eyden nce kendiferini

Latince grenmeye zorunlu tutmu olsalardz,
dnyay: fethetmeye
asla zamanlart kalmayacakt:"
HEINRICH HEINE (1797-1856)

Ik Avrupa yerlileri dili olan Latince, iinde ya adigimiz moJern dnyada ask ve romantizm dili olarak bilinen italyanca,
251

Fransizca ve ispanyolca'nin kkenini olusturmaktadir. lkin

M..Yedinci yzyildan itibaren ]talya'dakiTiber irmaginin
kiytLatince
sinda yagayan bir grup soylu insan tarafindan konugulan
ok gemeden Roma imparatorlugunun smrgesi haline gelen
Avrupa, Akdeniz ve Afrika sahillerindeki ulkelerifethetmesiyle
giderek yayilmig ve ortaagm sonlarina kadar batl mdeny
tarafmdan genig apta benimsenmigtir. Bu dogrultuda Latince
iin yirminci yzyilin sonlarina kadar bagka Roma olmak zere
tm Katolik uluslarin dili demek yerinde bir tanimlama olacaktir. Klasik dnemde Latince. agama Ratederek gnlk konug.

ma dili haline gelmistir:

1. Klasik yazim dili Latince
2. Halka hitap ve dua
ma dili Latince

dill olarak kullamlan klasik konug-

3.Ve halkin gnlk konugma

dili Latince

Latin Alfabesi

gnmzde halen hemen tm Avrupa uluslarinm

kullandigi alfabedir. Bu dogrultuda bazi kk farkhhklar bulunsa da genel olarak ingilizcekonuyan 1keler de dahil olmak
zere Avrupa dillerinin hemen hepsinin temel alfabesini teykil
Latin alfabesi

etmektedir. ilkin M..600 yili civarinda ilk Romali1ar olarak

bilinen Etrksler tarafindan kullanilan ve onlar tarafmdan geligtirilen alfabe, bir sre etkisi altina almasma ragmen M..1100
yllinda Suriye ve Filistin evresinde kullanilan Sami dilleri alfabesinden tamamen ayrilmigtir. Latince'ye ait gnmze dek
korunmuy eski bir rnekte "MANIOS MED FHEFHAKED NLJMASIOI" Manius benim iin ok gey yapti demek olan Manius
made for me Numerius anlamina gelmekte ve byk olasilikla
sevgi ve gkran bellrtmek iin sarf edilmig bir cmle oldugu anlagilmaktadtr. Klasik Latin alfabesinde 23 harf vardir. Ortaagda
252

"I" harfi hem I hem de ] yerine kullanildigi gibi, "V" harfi de

hem U hem de iki U anlamina gelen W harfi yerine kullanilmig,
ancak daha
bu harflerin bagh bagma kullanilmasiyla alfa-

sonra
bedeki harf sayisi 26'ya ykselmigtir. Bugn modern ingilizalfabesi de 26 harften olugmaktadir ve ayni harfler sz konusudur.
Nitekim on beginci yzyildan itibaren bagta italyaolmak zere
tm Avrupa lkelerinde barflerin boyutlarinm yani sira italiktipte kullanimi da benimsenerek genig bir cografyada geerli tek
alfabe haline gelmigtir.
INGiLZCE

ngilizce ilk Avrupa yerlilerinin dillerinden biri olup bugn

Avrupa'nm neredeyse tamamina yakini bu dili mutlaka bilmekte ve konugmaktadir.

Eski ingilizce
Anglosakson'ca
olarak da bilinen eski ingilizceNorthumbrian
blgesi olarak bilinen Kuzey ingi1tere
ve gney dogu iskoya'da
konugulan diyalektin yani sira Mercian olarak adlandirilan Orta
olarak bilinen gney dogu ingittere'deve
saksonya)
olarak adlandirilan gney lie gney
West Sakson (Bati

ingiltere'de,Kentish

konugulan diyalekt olmak zere drt blgesel

bati ingiltere'de
giveden olugmaktadir. B'u dilin ilkin Kral Alfred tarafindan M.S.
Dokuzuncu yzyilda konuguldugu bilinmektedir.Digi, erkek ve
ntr olmak zere gahislara ve cisimlere gre tip fiil ekimi,
taki ve yardimci fiillerden olugan olduka karitik ve agdali dil
M.S. 500 ile 1100 yi]lari arasinda etkin bir gekilde kullanilmig,
ama

iskove irlandalilarinkkenini olugturan

Keltlerin kuzeye

giderek Kelte adi altinda ayri bir giveyi benimsemeleri ve M.S

850 yill baglarinda Vikinglerin istila etmesiyle birok kelime
253

dilden ikarildigt gibi yerine o oranda yeni kelime girmig ve

ingilizcekabaca% 15 oranmda saflagtirilip kltlmgtr, Bugn halen konugulan modern ingilizce'ninkkeni budur ama
tm dillerde oldugu gibi iinde eski ingilizce'yeait kelimeler
de mevcuttur.

Orta ingilizce
1066 yllinda baglayan Norman fetihlerlyle Anglo Norman olarak da bilinen Eski Fransizca ile
piraleide eski ingilizcede

ayni
yillari arasinda geligme gstermigtir. Orta ingilizce on drdnc yzyilin sonlarinda baglayarakgnmze
dek gelmig ve halen konugtugumuz ingilizce'dir.
-1500

M.S 1T00

lkModern ingilizce
Bu ingilizce'ninen belirgin rnekteri nf ingiliz
yazar v air
William Shakespeare (1564-1616) tarafindan gereklestirilmig

olup, eski ile yeninin karigimi olan bu ingilizce'yiolduka etkin

ekilde kullanarakgnmze dek ok sayida
eser birakmigtir. En
nemlisi bu dile dwindle (yavag
yavag azalmak, nemini kaybetmek) ve leapfrog (birdirbiroyunu) gibi yeni kelimelerde ekleyen
ve onlarm ilk kez kul]animmi saglayan gair, bylece gnmzde
Shakespeare Ingilizce'Si olarak bilinen yaklagik 2000 kelimeden
olugan yeni bir ingilizce'ninolugmasini da saglamistir.

Son Modern ingilizce

Son modern ingilizce,imparatorlugunynetimine bagli tm
blgeleri de iine alarak olduka genig bir cografyaya yayllmig
nfus tarafmdan, diger deyigle dnyanm yarisindan ogunun
konustugu dil olup 1800 yllindan baglayarak gnmze dek etkisini srdrmgtr. ogusmrgelerden olugan bu genig top254

,r

rak parasi zerindeki insanlar bu dili etkin gekilde konugurken

kendiz dillerine ait kelimeleri de arasina katmiglardir. rnegin
bungalov, garnpuan ya da potur denilen ve at binerken giyilen
dizden apagisi siki pantolon anlamina gelen jodhpur gibi kelimeler bunlara birer rnek olup yeni teknolojiyle dile agi, nk1eer, daktilo ve mikroip gibi daha nce var olmayan yepyeni

kelimelerde girmigtir.
Amerikan

ingilizce'si

"ngiftere ve Amerika

aym dili konu; masma

lke olarak blnmgtr"
ragmen iki farklt
GEORGE BERNARDSHAW (1856-1950)

Amerika'da

Ingilizce konugulmaya baglamasi ilkin kolonilegrnenin paralelinde 1600 ylli civarinda gereklegmigtir.Amerikan dilbilimci Noah Webster'in
(1758-1843)heceleme kitabi
adi altinda ikardigi szlk zelligi taglyan dil kitabi 1783 ile
1828 ylilari arasinda yayinlandiginda Amerikan halkmin bu dili
benimsemesi ve daha kolay konugabilrnesinisaglamig yani sira
ingilizce'ninfederal bir dil olmaktan ikip enstitlegmesine de
neden olmustur. Bunun iin Amerikan halki agamadan
gemigtir. Birincisi 1607
yillari arasindaki koloniler devridir,
ikincisi 1776
ylljari arasindaki millilegme, ncs ise
1898'den.gnmze
dek devam eden uluslararasi kimlige ka-1776

-1898

vugma

devrileridir.

igARET DiLi
Igaret dili olarak adlandirilan

dil kisaca omuzlarin yukan ikakol ve parmaklarla yapilan igaretler ve yuzn

egitli gekiller almasiyla zetlenen en eski konugma dilidir.
rilip indirilmesi,

255

iin oldugu ve ilk

tarafmdan geligtirildigi bilinmektedir. Daha sonra bu dogru]tuda 1750 ydmda iki
sagir kiz kardesi ile anlagabilmek amaClyla Abbe Char]es Michel

igaret dilinin ilk ikig amacmm sagirlar

kez 1616 yilmda italyanGiovanni Bonifacio

de l'Epee (1712-89)tarafindan yeni bir form verilen dil, Fransizca

kelimeleri heceleyip her bir heceye ayri bir igaret verilerek sonunda igitme engelliler iin bagli basina bir dile dngtrlmgtr. Diger adt Fransiz igaretDili (FSL)ayni zamanda anlatilmak
istenen konuyu tek bir igaretle ifade etme zelligi tagiyan kelimelerden de olugmaktadir. VersaillesSa'rayma mensup olduka
varlikli ve soylu bir aileden gelen De l'Epee bir sre sonra kendi
parasly1a dnyadaki ilk sagirlar okulunu amig, bu dogrultuda
1816 yilindan itibaren Amerikan igaretDili (ASL)giderekgeligtirilmigtir, gu anda Amerika ve ingiltere'dekonugulan drdnc dil
durumunda olan ASL sagirlar iib zel olmakia birliktezeka seviyesi dgk olan1arm da kendilerini ifade edebilmeleri iin byk
yarar saglamaktadir.
KR ALFABESi(Braille)
Kr alfabesi ilk \kig amaci farkli olmasma ragmen giderek grme engellilerin kagit zerindeki kabartma igaretlere dokunup
yaziyi okumalarmi saglayan bir alfabeye dngtrlmgtr.Nitekim ilkin 1821 yllmda Fransiz ordusunda grev yapan yzbagt
Charles Barbier harflerin altma ya da stne 12 farkli noktalama
igareti koyarak gece yazist adini verdigi alfabeyle savag strasinda karanlikta konugmaksizmyazigarak haberlegmeyi saglamak
amaciyla bunu icat etmig, bir sre sonra bu icadinm krler zerinde ok faydali bir yntem olacagmi keyfetmittir. Sonunda
krler okulunu ziyaret etmig ve orada tanigtigi grencilerden
biri olan Louis Braille (1809-52) onun bu icadlyla yakmdan ilgilenmittir. Her biri farkli noktalama igaretlerine sahip harfler
nceleri zor gibi grnse de bir sre sonra giderek yayginlag256

mig ve dnyadakinemli dillerden biri konumuna gelerek onun

adiyla anilmigtir. 1809 yilmda Paris yakinlarinda dogan Braille,
kazara kr olmug bir ocuktur. Henz drt yagmda olan Braille
bir sigile oynarken zerine uzaktan atilan sert bir cismin eline
arpmastyla gig gzne
ve tek gz kr olmuytur, ok
.girmig

gemeden gz mikrop kapmig ve diger gzne sirayet ederek

tamamen kr olmugtur.

A BCD
SAYlSAL SEMBOLLER
Arti ve eksi igaretlerinin ilk kez tanitildigi Mercantile Arithmetic
(Ticaret Aritmetigi) adli kitap 1489 yilinda Johannes Widmann
tarafindan yayinlanmig olup stoktaki mallarda artig ve eksiligleri
gstermek amaclyla keyfedilmigtir. Bu dogrultuda 1518 yllmda
Henricus Grammateus var olan miktarm zerine + igareti konularak ilave edilecegini gsteren hesaplama sistemini Ayn Neu
Kunstlich Buech adli kitabmda aiklamig, ancak 1577 yllinda
1ngiliz matematiki Robert Recorde'un (1510-58) The Whetstone of witte adli kitabi yayinlanana kadar ingilizierbu sayisal
igaretinin
sembollere aligamamigtir. Sonuta ayni yll Recorde
anlamini aiklamig, 1631 yilinda diger bir ingiliz.matematiki
olan William Oughtred (1575-1660)ise x igaretini tanittigi Clavis Mathematicae ya da Matematigin Anahtari (The Key to Mathematics) an1amina gelen kitablyla byk bir aligmaya imza
atmigtir. Blme igareti ise ilkin Johann Rahn (1622-) tarafmdan
Teutsche Algebra adh 1659 yilmda kitabinda tanitilmigttr.
=

257

ARGO
Argo evrendeki tm varliklarin bedenlerinden ayri olarak bir
ruh tagidiklarina inanilan ilk din doktrini animizmle aiklanmaktadir. Animizme gre varliklarin bedenleri
olsa bile
ruhlari boyut degigtiripbagkabir grnm alarak yagamayadevam etmektedir. Gz1e grlmeyen bu ruhlar kipinin kendisine
ait zellikleri tagimakta ve hibiri digerine benzememektedir
ve tanri tarafindan kisiye lmsz olarak bahgedilmigen byk
hedlyedir. Bu herkes tarafindan kolay kabul edilmeyen doktrin
genelliklednyaafarklibakiglabakan kipilertarafmdan benimsenmig ve onlarin yarattigi degigik ifadelerin ya da kelimelerin
yer aldigi dile de argo denmigtir. Diger bir deyigle argo dilde
kelimeler isel bir zellik tagiyrp dogrudan degi] dolayh olarak
ifade edildigi gibi bunu konugan kipiler de aligilmigin diginda
dgnce yapisma sahip kipilerdir.
_yok

258

DEV ADIMLAR
Modern

dnya, endstri devrimi, komnizm, tketimcilik,

uluslararasi birlikler, soguk savag.

"Eger nnzdeki yol size bunu yapmamzz igaret ediyorsa,

byk adtm atmaktan sakm korkmaym. Dar bogazziki kk
szrayiplageemezsiniz"
DAVID LLOYD GEORGE (1863-1945)

MODERN DNYA
Modern agdaki birok byk geligmeye imza atmig en by,k
bilim adamlarindan biri Michael Faraday'dir (1791-1867)Londra yakmlarmda bir nalbantm oglu olarak dnyaya gelmig olan

mucit gen\iginde bir kitapida irak olarak ciltleme igleri yaparken mgterilerinden biri olan William Dance, ona nl 1ngiliz bilim adami Sir Humphry Davy'nin (1778-1929) deneyleri
zerine konugmalar yaptigi toplantilara gitmesi iin bir seri bilet
vermigtir. Davy'i dinleyen Faraday onun bilimsel deneyimleri
hakkinda bilgi sahibi olmasmm akabinde onunla alagmak iin
mracaat etmig ama ne'yazik ki Davy ona uygun bir igi olmadigini sylemistir. Ancak 1813 ylli baglarinda Davy konferans
salonunun ortasinda ulu orta kavga edip dvgtg kimya asistanini kovmak zorunda kalmig ve bu olay gelecektekidnyanin
gelismesinde byk katkilar saglaylp yeni buluglaraimza atacak
olan bir bilim adammm doguguna neden olmustur. Nitekim olayl duyan Faraday haftalik bir ip iin Davy'e bagvurmugve yerine
yeni biri bulunana dek Davy'nin geici sre asistani olmugtur.
259

vermek

zere Avrupa turuna

ikmig ve yeni asistanini da yanma almigtir. Tur boyunca genig bilgiler edinen Faraday bunlan beynine kazlyarak Londra'ya
dngnde sayisiz deneyler gerek1egtirmig, sonuta apagida
yazili birok cihaz ve olayll EUCdi O mUgUf.

okgemeden Davy konferanslar

Radyo

Elektrik Motorlari

Elektrik

Elektrik Dinamolan

Yalitimlv Metaller

Molekl Sistemi

Gezegenler arasi manyetik ekig alani

Bunsen marka gaz lambasinin ilk versiyonu

Jeneratrleri

Faraday'in buluglari arasinda apagldakiler de yer almaktadir:

Yksek seste caniin kirilma noktasi ve kinlma orani

Benzen ieren organik bilegimlerinsayisi

Uzayin bir bogluk oldugu ve hibir canlinin yagayamadigi, orada sadece elektromanyetik g\erin orada orta derecede dayanma kapasitesine sahip olabildigi

kirilabilirlikgsterebildigi
Elektrikle kimyasallar arasmda yakm bir iligki oldugu
Igigin manyetizmayla

iindeyagadigimiz

modern dnyada o

devri dgunerek

btn bunlarin nasil keyfedildigini tahayyl etmek ve Michael

Faraday ile Albert Einstein gibi iki byk dahinin aligmalan
olmaksizm nasil bir dnyanin olacagmi dgnmek bile olduka zor olsa gerek.
260

ENDSTRI
DEVRM
geligen dnyayla ekonominin gidogrultusunda
tarim ve sanayide dev adimderek fakirlegmesi
larin atilmasina ihtlya duyularak yeni makineler retmek, yeni
fabrikalar inga etmek ve bu sayede otomatik ip gcn devreye sokmak olarak zetleyebiliriz. Endstri Devrimi sz ilkin
1760--1840 yillari arasinda ingiliz ekonomi tarihisi Arnold
Toynbee (1889-197 tarafindan sarf edilmigtir. Nitekim bu sz
lyi benimsenmig olmali ki, 1779 yllinda Shropshire'da kmr
madenlerlyle nl Coalbrookdale'da ilk demir kprnn inasi
tamamlanmig ve bu sayede dogal maden1erle zengin blgede
kmr, demir, elik ve kire ikartma aragtirmalarmin yani stra
zerine yapilan
Shrophire'in ortasmdan geen Severn irmagmin
u1agim
kolaylagmistir.
Sonuta
da
bu kpr sayesinde doklara
nehir kiyismda ok sayida yeni fabrikanin kurulmasiyla blge
aliganlari mevsimsel olarak aldiklari pay yerine yil bazinda
endaha yksek cretle aligmaya baglamiglardir. Ingiltere'deki
olugmaktadir.
dstri devrimi alti ana koldan
Endstri devriminin anlamini

Demir ve elik gibi yeni madenler

Buhar ve elektrik gibi yeni enerji kaynaklari

Zirai ve endstriyel

Yeni fabrikalarla

anlamda

yeni icat edilen makineler

tekrar olugturulan aligma sistemi

iletigimve ulagimda yaganan geligmeler

Bilimsel aragtirmalar

ingiltere'ninnclk ettigi endstri devrimi giderek

tm
dnyada benimsenmig ve bagta Avrupa olmak zere ekonomide
byk geligmelerin yaganmasina nayak olmuytur. Buna Rusya
ve

Japonya ilkin yavag cevap

vermig

261

ama on dokuzuncu yz-

yilin sonjarma dogru halkaya katilarak byk atihm gstermig,

Amerika ise onu en hizli kucaklayanlardan biri olup endstriyellegmede dev atilimlara imza atmigtir. okgemeden bu drt
byk dev arasmda byk bir rekabet ortami dogmug, derken
aralarina Almanya ve Fransa'da dahil olmugtur.

ikinci endstri devrimi kimya, elektrik

demiryollari ag!
zerine olup 1850 yllinda baglamigtir.Ancak bu iki byk devrim dnyanm medenilegmesinin yani sira fikirlerin degigmesine
de neden olmugtur.
ve

KOMNZM
Komnizm doktrini en basit ifadeyle proletarya olarak adlandirilan ii sinifinin smrlmesine kargi ikma hareketi olup
zgrlk ve haklarin epitligi uzerine
kuruludur. 184T ylimda
Frederick Engels (1820-1925) bu dogru]tuda bir program hazirlayarak bunu yandaylarindan olugan kongreye sunmug, bylece
Komnizm felsefesi ve doktrini topluma yerlegmigtir.
Komnist Manifesto ilkin 1848 yibnda Karl Marx (1818-83)
ve Frederick Engels tarafindan yazilmigtir. Manifestonun teme
ilkesi giderek byyen fakirligin nedeninin sadece kapitalist

olarak dnyayagelememe ganssizligmdan kaynaklanmadigi,alkis tutarak krklenen kapitalist dzeninin kainilmaz sonucu
oldugu ve zenginin daha zengin, fakirin ise daha fakirlegmesine
neden olan bu dzenin yok edilmesine dayanmaktadir. Manifestoya gre kapitalizm burjuva smifi tarafindan kendi ikarlari dogruitusunda desteklenmekte ve. kontrol edilmektedir ve
Marx'a gre proletarya sinifinin emegi ve alin teriyfe oturdugu
yerde zenginlegen burjuva sinifi bu davranig ve kurdugu adil
olmayan dzenle ii sinifini smrmektedir. Komnizm konusunda ok gemeden byk bir devrimin ncs olacak olan
Komnist Manifestoya gre retilen bir mal sadece zengin is
adamlari tarafmdan degil egit olarak halk tarafmdan paylatilma262

farki ortadan kalkmahdir. Kimse kimsenin tekelinde

degildir. Dnyadaki tm toplumlarin adil gekilde ynetilmeye
ve digerieriyle ayni mallara sahip olmaya ihtiya duyduklari
gibi bunlara kavugmaya da haklari vardir. Marx bu manifestoyu
okurken milyonlar din]emig ve szleri olduka genig bir kitle
tarafmdan benimsenmigtir.

ve smif

ilk Bolgevik lider

Vladimir

Ilyich Lenin

(1870-1924)olup

asil adi Ulyanov olan liderin Komnizm ve Marxizm dogrultusundaki fikirleri 1917 yilmda Bolgevik Devrimini haziriamig, bu
dogrultuda arlik rejimi yrkilmig ve Rusya dnyanin ilk komnist devieti olmugtur. Ancak tipkl 2000 ylldir sregelen kapita-

lizme dayali demokrasilerde oldugu gibi komnizm de bir sre

sonra diktatr1gedngmgve bagta in,Kba ve Kuzey Kore
olmak zere bu doktrini halka zorla kabul ettirmek adina tek bir
diktatrn tekeline girmigtir.Sonuta Dogu Avrupa'nin byk
bir blm bu rejimi seerek Rusya'nm nderliginde komnist
ynetimlerin altina girmig, bu dogrultuda giderek fakirlegmig,
buna kargin Sovyet imparatorlugugeniglemigtir. zeliklegciktijl 1930'lu ytllardan 1980'li yillarin sonuna
dek egemenligini srdrmg ve bu sre iinde dnya nfusunun
yarismdan ogu komnizmle ynetilerek bymeye ynelik politik fikirler de komnizmle ayni parale1de seyretmigtir. 1980'li
ylllarin ortasinda ingilizve Amerikan hkmetleri ingiltereBagbakani Margaret Thatcher (1935)ve-Amerikan Bagkarn Ronald Reigan (1911-2004)
Sovyetlere kargi olarak zgrlk ve ekonominin geligmesi dogrultusunda sert bir karnn zirvesine

Sergilemigler

ve bagkan Reagan
gi tutum
Sovyetleri hak ve zgrlkler iin savagan
bir imparatorluk degil, ktlkler saan
geytani bir imparatorluk olarak ian etmigtir. Beklentileri gereklegmeyip Komnist
rejimde aradigini bulamayan Avrupa'nin

263

onlara

destek vermesly1e sikipan Rusya, bu durumda ark ede-

kendisine yeni bir yol izmek zorunda kalmig ve o dnemin

Rusya bagkani ayni zamanda son bagkan olan Mikhail Gorbachev (1931) Sovyet Sosyalist Cumhuriyet1er Birligini bozarak
Rusya'da kapitalizm ve demokrasinin yeni formasyonunun kurulmasma nayak olarak isteyen devletin Sovyetier Birligi atis;
altmdan ayrilabilecegini duyurmustur. Bu yeni sre 1980'lerin
sonunda baglayip 1990'lara kadar devam etmig, sonunda ilkin
1991 yllmda topluluktan kopmalar baglamigtir.Ayni paraelde
dnyada da komnizm kargiti propagandalar baglamly ve 2006
yilinda in,Kuzey Kore, Kba, Laos ve Vietnam gibi komnist
rejimle idare edilen lkeler divinda komnizm dnya nfusu
zerinde % 20 oraninda etkisini kaybetmigtir.
rek

Tketimcilik

"Tketiciye moron gzyle bakmaym, o kisi sizin karmtz"

DAVID OGiLVY (1911-99) (Reklam Firmasi sahibi)
Gen Amerikali bir avukat olan Ralph Nader (1934) tarafindan
yazilip 1965 yllinda yayinlanan Unsafe at any Speed the Designed in Dangers of American Automobile (nne
geilmeyen
Gvensiz Hiz Ara\ari- Tehlikeli dizaynda retilmig Amerikan
Otomobilleri) adh kitabi byk ses getirmig olup aleni sulamalarla doludur. Nader kitabinda 1950 ve 60'li yillarda yzlerce gencin yeni retilen agin htz motoruyla nl motosiklet ve
arabalarla yaptiklari kazalar sonucu hayatmi kaybettigini dile
getirmig ve sonu lmle biten bu gereksiz merakin acilen nne
geilmesini talep ederek digirenkli ve muhtegem albeniye sahip
ii ise hizli motoruyla tamarnen tuzak olan ara\ara toplumun
yaplimaSI
bakig aisinin degigmesi iin ne gereklyse
gerekgihaklani sylemigtir. Nader ayrica byk araba reticilerinin
-

264

rinda ailan davalara dnya apinda gvenli ara Grettiklerini

iddia ederek kargi koymalarini abesle igtigal olarak yorumlamig
ve gereksiz yere Amerikan hkmetinin zamanin: alip para
kazanmak ugruna zorla karyl lobi olugturma abasi iinde olduklarini syleyerek onlari agir bir dille su\amistir. Kitabindaki

bu agir szlerin baskici etkisiyle araba retimi ne yazik ki durdurulmamig ama en azmdan Amerika ve Avrupa'da agirl hiza
gelmigtik Daha sonra
kary:n emnlyet kemeri takma zorunlulugu
genig tabanli yola yapigan lastik ve hava yastigi da gndeme
gelmig ve sonuta Nader'in su\amalari endstriyi olumlu ynde etkiledigi gibi tketicinin de g1 haklara sahip olmasin:,
daha akli baginda dgnp arabanin motorunun hizindan ziyade guvenligini dgnerek bunu saticidan talep etmesine Onc
olmustur. Atlantik okyanusunun iki yanindaki hkmetler arabanin periyodik bakimin yapilip yapilmadigina dair belgeleyen
etiketin n cama yapigtirt1masini zorunlu kilmig, sonu olarak
Nader'in.kitablndan nce byk markalarin sahibi olan kuruluglara gz.kapall gven duyulurken, kitaptaki elestirilerle itibari
dgen bu kuruluglar toplumun tekrar gvenini kazanmak adma
hizaya gelmigtir.Ayni paralelde geligen tketici haklari kanun
maddesiyle sabitleptirilmig ve tketici giderek bilin1enmigtir.
Bu dogrultuda bilinlenen toplum sadece otomobil degil, yiyecek, iecek, lks tketim rnallari, hava kirliligi, su kirliligi, evre
kirliligi,ormanlarl ve evreyi koru.mak konusunda da harekete
gemigve zmleyemedikleri durumlarda avukatlara bagvurarak dava amiglardir. Nader ayni zamanda reklam sektrne de
kafa tutup tketici1eri tahrik etmek adina halkin yanlig ynlendirildigine dair yazilar yazarak duygu smrsy[e toplumun
kandinldigina deginmigtir.

265

ULUSLARARASIBiRLKLER
llerleyen

teknoloji ve artik sicak savagin yerini soguk savaga

birakmastyla sudan nedenlerle ya da belli bir ikar gdlerek
uluslar birbirlerini tehdit eder olmuy ve sonuta nasyonalizm
bagli bagma bir doktrin olarak benimsenmekle birlikte ayni ide-

olojiye sahip birka devletin bir araya gelerek gbirligi olugturmasi gndeme gelmig ve bu dogrultuda byk bir dev adim
olarak adiandirilan ulus]araras: birlikler Igurulmugtur.

Uluslararasi Telgraf Birligi (ITU)

Uluslararasi Telgraf Birligi 1865 yllinda 20 ye lkenin katilimiyla uluslararasi haberlegmede telgraf trafigini ynetmek bu
sayede iletigim konusunda kontrol ellerinde tutmak amaciyla

kurulmugtur. ilkin Fransiz hkmetinin Convention Telegraphique International de Faris adi altinda kurdugu haberlegme
nitesi ok gemeden 1865 yllinda diger lkelerin de katilimiyja byk bir birlik haline gelmig ve aligma prensipleri iinde
apagidaki maddeler yer almigtir.

Radyo Frekans1armi

dzenlemek
Teknik ve operasyon konularinda yardim etmek
Telgrafm lkeler arasi haberlegmede nemini tanitarak

geligimini saglamak

ingiltereilkin ITU'ya katilmak istememig ama sonunda

1871 ylhnda kabu] etmigtir. Aslmda ilk telgraf mesaji 1844 yilinda gnderilmigolmasma ragmen benimsenmemigve ancak
ITU'nun 1865 yllmda kuruldugu tarihten itibaren belli bir standarda oturtoldugunda resmen kabul grmgtr. Bu dogrultuda
her lke kendi farkli telgraf agini kurmakla birlikte tm mesajlar ye lkelerin dillerine tercme edilir gekilde ey teknikle
266

donatilmigtir. Daha sonra birligin adi yeniden adlandirtlarak

international

Uluslararasi

Telecommunication

Union olmuytur.

Posta Birligi (UPU)

Uluslararasi Posta Birligi 1874 ylhnda General Postal Union

adi altinda kurulmuy ama 1878 yllmda Uluslarara5L
Posta BirDnya apmda bir posta rgt
ligi olarak adt degigtiri1migtir.

kurulan birligin en nemli amaa birligin ye lkeleri

ekonomik bir dayanigma olmasi ve bir lkeden digerine gnderilen postalarda cret1erin sabit tutularak ortak pul
kullanmalaridir. Birlik ayrica her yil 9 Ekimi Dnya Posta Gn
ilan etmig ve UPU uluslararasi bir birlik olarak resmen kabul

olarak

arasinda

edilmigtir.
Kizil Ha (Red Cross) ve Kizil Ay (Red Crescent)
Gerek Kizil Ha gerek Krzil -Ay isvirelligadami ve humanist
jean Henry Dunant (1828-1910) tarafindan gerekliligidgnlmg ve 1859 yilmda Fransiz- Avusturya savagi sirasinda Solferino Meydan Savaginin akabinde yine onun tarafindan mutlak
hayata geirilmesine karar verilerek kurulmasi nerilmig yardim kuruluglaridir.Savag alanina serili yatan kimi sng kimi
mermiyle yaralanmig muhta askerlerin iler acisi durumlarina
ahit olan Dunant hemen yaralilar arasina dahp gerek Fransiz
gerekse Avusturya cephesine ait askerlere elinden geldigince
yardim etmeye aligmigti, ama bu tek bir kipinin yardimlyla hallolacak bir gey degildi, bir gunde 5000'den faz1a asker lmg,
23.000'den fazia asker ise agir gekilde yaralanmigti. Bu manzaradan ok etkilenerek adeta hasta olan Dunant, 1859 ylhnda
tm lkelere bu.aciyi yagamamalari adina uluslar arasi bir saghk ve yardim birligi kuru1masini talep etm ve ok gemeden
fikri kabu] edilmigti. Sonuta bu insancil yaklagimiyla 1901 yi267

Unda Nobel Barig dl ile dllendirilen Dunant'in ardmdan

1864 yllmda 1svire ister kendi askeri ister dgmani askeri oisun
fark gzetmeksizin tm lkeeri yarali1ara yardim etmek amaayla
birlik kurmaya davet etmig ve bu fikrin hayata geirilmesine karar
verilmigti. Ama 1906 yilinda Habsburg 1mparatorlugu bu birligin
ikiye aynlmasinda ve H:ristlyanlarin Kizil Ha, Mslman lkeleBU
dogrulrin ise Kizil Ay adi altinda toplanmasmda LStaf mig|.
tuda kuruluglarin beyaz bayraklan zerine kirmizi olarak Hiristiyan1arin sembol olan Ha ve Mslmanlarin sembol olan Ay

konularak iki ayri yardim kurulugu olarak hayata geirilmigti.

Avrupa

insan Haklari

(Permanent

Mahkemesi

Court of Arbitration)

1899 yllinda Hollanda'nin Labey gehrinin eski adi olan Hague'da

kurulan ve ilkin Hague Tribunal olarak bilinen mahkemenin

adi daha sonra gnmzde de devam eden tekilyle Permanent

Court of Arbitration olarak degigtirilmistir. Mahkemenin kurulug
amaci adindan anlagilacagi zere uluslararasi gvenligi saglamak ve insan haklari konusunda uyugmazliklari zmek olup
kurulma karari ilk Lahey Konferansinda (First Hague Conference) alinmigtir. Mahkemenin kurulmasina nayak olan kipi ise
insan hak ve hrriyetleri konusunda duyarlilig: ve hassasligiyla
n] Rus art11'inci Nicholas'tir (1868-1918) Uluslararasi resmi
bir kurulug olan mahkemeye pu anda 104 lke ye olup onun
aldigi kararlar dogrultusunda hareket etmektedirler.
268

Milletler Birligi
Milletler Birliginin kuru]manerisi ilkin ingiltereDig igleriGenel
Sekreteri Edward Grey'den (1862-1933) gelmittir, bu dogrultuda
1919 yllinda Paris'te dzenlenen Barig Konferansinda Amerikan
Bagkani Woodrow Wilson (1856-1924) tarafindan yelere teklif
edilmig ancak zellikle kurulug amaci birinci dnya savagindan
sonra lkeler arasindaki srtgme ve anlagrnazliklari nlemek
Wilson'a tepki gsolan birligin kurulma nerisi reddedilerek
terilmig ve Wilson'un Paris'ten 1kesine dnmesinin ardindan
senatosu Milletler Birligi yeliginden istifa etmigtir.
ikinciDnya savaginda Amerikanin desteginin olmayigi yenilen
Avrupa'nin paralelinde Milletler Birliginin dagilmasina neden
olmuy ve sonrasinda savagi bitiren Amerikanin bagkanliginda
Amerikan

Birlegmig Milletler adi altmda yeniden yapilanmigtir.

Birlegmig Milletler
Birlegmig Milletler (UN) zellikle iki byk savastan sonra gidesosyal, kltrel
rek byyen ekonomik sorun basta olmak
zmek amaclyla
ve insan haklan konusunda anlagmazilklan

uzere

24 Ekim 1945 yilinda resmen kurulmuytur. Bugn halen prensibini ayni dogrultuda koruyan birlik dnya zerinde bangi saglayan mihenk tagi konumunda olup bagta Amerika olmak zere,

Sovyetier Birligi, ingiltereve in'denolugan drt byk lke

tarafindan kurulmuy dah'a sonra bunlara Fransa da dahil olmug
ve Uluslararasi Gvenlik Konseyini olusturmuglardir. Aslinda bu
ilk lke 1942 yllinda ikinciDnya Savagi'ni baglatan Almanya ve ona yandag olan italya ile japonya'ya kargi mttefik bir
g olusturmuglar ve byk 1kenin lideri olan Roosevelt,
Churchill ve Stalin'in nderliginde insan haklari ve barigin saglanmasi ynnde byk adimlar atarak en nemlisi savagin son
kurulan birbulmasini saglamiglardir. Savagin ardindan
.resmen

269

lik barigin saglanmasi ynnde etkin rol oynamigttr.

insan Haklari

Evrensel Bildirgesi

insan

Haklari Evrensel Bildirgesi 1948 ylli Haziran ayinda

Birlegmig Milletler Gvenlik Konseyi insan haklari Komisyonu tarafindan tamamlanmig ve ayni yllin Arafik ayinda Genel

Konsey tarafmdan dnya lkelerine aiklanmigtir. Savagin hemen bitiminde len Amerikan Bagkani Franklin D. Roosevelt'in
(1882-1945) dul egi ve konseyinbagkaniolan Eleanor Roosevelt
(1884- 1962) bildirgeyi kaleme almasinin yani sira onu okumug ve o sirada bunun insanlik adln3 OVrenSel antamda yeni
bir Magna Carta oldugunu aiklamigtir. Sonuta Sovyet Blogu
lkeleri, Suudi Arabistan ve Gney Afrika tarafindan reddedilen
bildirge ogun1ugn onaylyla resmen kabul edilmigtir.

NATO (North Atlantic Treaty Organisation)

1949 yllinda imzalanan

Kuzey Atlantik Pakti (North Atlantic

Treaty Organisation) bilinen adlyla Nato, Amerika ve Kanada'nin
igbirligiy1e Beiika, Danimarka, Fransa, Trkiye, zlanda,Italya,
Lksemburg, Hollanda, Norve, Portekiz ve ingilterebagtaolmak

zere diger Avrupa lkelerinin olugturdugu en nemli uluslararasi askeri birlikolup Sovyetier Birligine karti kurulmustur.Bu dogrultuda NATO yaklagik 40 yildan beri sadece Sovyetler Birliginin
saldirilarina kargi degil tm Avrupa kitasinda bang ve gvenligi
saglayan ve ortaklaga karar alan ok nemli bir kurulugtur.

Metrik Sistem
Metrik sistem, yeni bir besaplama sistemi olup on sekizinci
yzyilda Fransa tarafmdan geligtirilmigve tm dnyada tek tip
olarak benimsenmigtir.Bu dogrultuda agirl k, hacim, uzunluk,
270

blge lm, kapasite ve basm hesaplama konusunda baz

afinan sistem dnya tarafindan genig lde anlagilarak kabul
grmgtr. Tam unvani Charles Maurice de Talleyrand-Perigord,
Prens Benevento, Autun Piskoposu (1754-1838) olup kisaca
Talleyrand olarak bilinen Fransiz'la ingilizSir John Riggs Miller'in
(1798)1790 yllinda birlikte kegfettiklerimetrik sistem 1840 yilindan itibaren Fransa'da ve 1866 yllandan itibaren Amerika'da
tamamen benimsenerek kullanilmaya baglamigtir.T875 yllinda
Fransa'da bu konuda yapilan konferans sonrasanda 1884 yilmda
17 lke birlegerek Metre Anlagmasmi (Treaty of Metre) imzalamiglar, 1969 yilmda general Tony Benn (1925) ingiftere'de
genel
kurulu toplayarak bunu ilk kez duyurmug ve 1970 yilmda sistemin ingiltere'dede kabul edilmesini saglamigtir, bir yll sonra
1971 yilmda birok atlak sese ragmen ayni paraleide desimal
sistem de kabul edilmig olup bu yeni sistemde kraliyetl birimi
mil ve yz lm birimi de ona gre yeniden uyarlanmigtir.

OPEC (Organisation of Petroleum Exporting Countries)

"ygun

fiyatdiyerek aldigtmtz

petrolden bagka

yzde ondan yzde yirmiye kadar artz; gsterebilen

fahipbir mal yoktur"
ANNON
1960 yllinda kuruldugu bilinen OPEC (Petrol hraEden lkeler Birligi)iran,Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezuella'nin

ye oldugu dnyaninen byk petrol organizasyonu olup resmen

kurulmasi1961 yill Ocak aymda gereklegmigtir.
yelkelerin topraklarmdan ikan petroln dnyaya dagitimmigereklegtiren ayni
zamanda petrol fiyatlanni da tekelinde bulundurdugu iin ekonomideki tm dengelerin zerine kurulu oldugu OPEC bugn dnyanm petrol rezervierinin yzde yetmigini elinde bulundurmaktadir.
271

SOUK

SAVAS

Soguk savat ilkin 1947 yllinda tkmig olup bu gekilde adlandi|

rilmasinm nedeni, ordulann savag meydaninda kargllk
gmezarfinda
sure
yagamalari
bu
sreci
hazirhk
ve
yip sicak savaga
szle veya ambargo gibi protesto mahiyetindeki kargi tavirla ya
da srtuimeyi kizigtiracak tarzda bir gecede iggal erle kargi tarafa dolayli olarak meydan okumasindan kaynaklanmaktadir.
Buna en bariz rnek ikinci dnya savaginm sonunda Sovyetler
Birligi'nin bangin saglanmasi konusunda kugku uyandiracak ikarci ve iki yzl tavirlarindan dolayi Amerika Birlegik devletlerinin ona kargi takindigi tutumdur. Nitekim Amerika Birlegik
devletleri mttefikleriyle birlikte Sovyetler Birligi ve yandaylarina kargi glu bir kargicephe olusturmug, bu uzun sren soguk
savag srecinin sonunda zellikle Amerikan toplumunda yankilari yillar boyu sren ve buyk bir travmaya neden olan Vietnam
savagi olmugtur, sonrasinda ayni rnek Angola'da yaganmig.ve
bu iki savag dogu ile bati kltrleri arasinda derin bir uurum
olugmasma neden olmugtur. Sonuta 1989 yilmda Amerika ve
Sovyetier Birligi liderleri anlagmaya vararak soguk savaga resmen son vermiglerdir.

Kirmtzt Hat
1963 yllinda Soguk Savagm dorukta yagandigi dnemde
Washington'daki
Beyaz Saray ile Moskova'daki Kremlin Sarayi arasinda kirmizi bir hat kuru]muytur, buna gimdilerde bilikLrmlZI
OfOn denmektedir ama cihaz bildigimiz
nen adlyla
anlamda telefon degildir. likin 1961 yilmda Kba'da yaganan

kullanilan kirmizi hattin surekli abgmasi sonucunda neler oldugu sir gibi saklanmig, dnya ancak iki byk
sper g arasmdaki nkleer savagt soluksuz bir siyasi film izler
seyrederek sonucu beklemig ve sonunda Amerika ve Sovyet
kriZ

Slra5\nda

.gibi

272

liderleri birbirleriyle yz yze gelerek anlagmaya

varmiglardir.

Kirmizi hat o gnden beri hl mevcut olup digerierinden aynlmlzel bir hattir ve gn iinde bu hattan bagka bir grgme

yapilmadigi gibi bagka bir yerden bu hatta gelen bir haber de

sz konusu degildir. Diger bir deyigle bu hattin aligmasi demek
sadece bu iki dev lider arasinda olugan yeni bir anlagmazhk
ya da yeni bir kriz ve devaminda ikmasi kuvvetle muhtemel
yeni bir nukleer savag anlamma gelmektedir. Bu hat iin zel
bir aparat kullanilmig olup elektro mekanik olarak aligan ve
eski tip daktilolara benzer gekilde yazili olarak bilgi ulagtiran bir
tr teleprinter olarak adlandirliabilir. Bildigimiz aniamda telefon ise kirmizi renkte seilerek 1970 yilinda baglanmigve aynt
zerklige sahip telefon yine aynt ama\a kullanilarak bu kez iki
liderin kargilikhkonugmasmi saglamigtir. Kirmizi hat daha sonra
bagka uluslar tarafindan da aynt ama1a kullanilmigtir.
Vargova Pakti (The Warsaw Treaty of Friendship, Co-operation and Mutual Assistance)
Varova Pakti anlagmasi 1955 ylli Mayis ayinda Sovyetier Birliginin nclgnde dogu blogu olarak adlandinlan lkeler
arasinda imzalanmig olup Amerika Birlegik devletleri nclkati]Imlyla

askeri g birligi geklinde

olugturulan NATO'ya karti kurulmugtur.NATO'ya kabul edilen
son lke Bati Almanya olup 1952 yllinda aralarina katilmistir.
Neredeyse tm Avrupa lkelerinin iinde oldugu bu birlige kargilik Sovyetier Birligi nclgnde kurulan Varpova Paktinda ise
Dogu Almanya, MacaArnavutluk, Bulgaristan, ekoslovakya,
ristan, Polonya ve Romanya bulunmakta olup hemen hepsi komnist rejimle idare edilen lkelerdir. Ancak 1989 yihnda Vargova Pakti gereksiz bulunarak 1991 yllinda birligin artik geerli

gndeAvrupa

lkelerinin

olmadigi resmen aiklanmigtir.

273

PARA
Para yerine kullanilan hayvanlar, Metal Para, Kagit Para,
Plastik Para, Elektronik ihra, Para Cinsleri, Bankalar, Altm,

internet Bankacihgr, ipotek, Kapitalizm, Endstri, vergiler,

Sirketier

Eski devirlerde aligveriglerde toplumda para yerine takas sistemi

geerli olup mal egdegerde bir mal kargiliginda alinmaktaydi.
PARAYERiNE KULLANILAN HAYVANLAR

M..9000 ile 6000 ylliari arasinda henz para kavramt bilinmedigi iin aligverigierde para yerine sigir gibi bykbag hayvanlarin veriimesi sz konusuydu.
METAL PARA
Metal para ilkin M..2250 ile 2150 tarihleri arasinda bugnk
Trkiye sinirlan iinde bulunan ve lkenin dogusunda
yer alan
Kapadokya krallantarafindan kullanilmigtir.
O devirde henz eritiglemi
bilinmedigiiin alinan malin agirligina ve ebadma gre
me
kargiugindairili ufakh kle geklinde gmgler kullanilmigtir.
Bilinen anlamda ilk eritilerek retilmig metal para M..
687 y:Imda bugnk Trkiye smirlari iinde lkenin batismda
yer alip Kk Asya (Anadolu) olarak bilinen blgede yerlegmig
Lidya kralligi tarafindan kullanilmigtir. Bu dogrultda gmg
klelerin eritilmesiyle egitli byklkte ve degerierinin belirlenmesi amacyla farkii agirliklarda basilan paralara M..640
275

yllmdan itibaren altin olanlari da eklenmigtir. Dzenli olarak

basilip plyasaya srlen paralarin zerlerinde kabartma geklinde gebrin sembollerinden olutan rnekler bulunmaktadir.
ilk saf altm ve gumg para M.. 550 yilinda Lidya kral:
Croesus

(M..561-546)

tarafindan

bastirilmigttr.

ingiltere'deilk metal para bronz ve tenekeden yapilmig

olup M.. birinci yzylldan itibaren kullani1maya baglanmistir.
M.S. 395 yllinda Romalilar eritilecek degerli madenlerin yoklugu dolayislyla sikmtiya dgmglerburnedenle piyasada metal
sonunda zorunlu olarak
para sikmtisi yaganmaya baglamigve

kagit paraya gei yapilmigtir. Nitekim aynt sikintiyi yagayan

ingiltere'dede M.S. 435 yllindan itibaren metal para kullanilmamis ve kiymetli madenlerden nadiren Uretilen metal paralar
daha ziyade ss amaciyla kullanilmigtir.

KAlT PARA

inlilertarafindan M.S. 700 yllinda ba$l m1(\f.

nedeni
metal para iin gerek1i olan uygun maBunun birinci.
denlerin yoklugu ve zorunlu olarak basilmig olmasi diger nedeni ise plyasaya madeni para olarak srlen bir ylgin degersiz
Kagit para ilkin

metalin olugturdugu

enflasyondur.

ek
savag sirasinda (1642-51) yatirimcilarin birikimlerini ve klymetli tag gibi degerli kipisel egyalarmi koruyan

ingiltere'dekii

276

kuyumcular hem kendilerini hem de yatirimciyi korumak amaciyla alti imzali ve yazill bir talimat gsterilmesini Onerniistir.
Buna gre kuyumcu yatirim sahibinin dipinda nc bir kiglyle muhatap olmasi ve ona deme yapmasi durumunda bu
yaziyi gstermek zorunda birakl migt\r. okgemeden olduka
gvenli olan bu sistem benimsenmig olup bunun gnmzdeki
Ornegi ek karneleridir.
Banknot

ilk banknot 1660 yllindan

itibaren

ingiltereve tu anki

adi

isve

Bankasi (Bank of Sweden) olan Stockholm Banco tarafindan ikarilmigtir.Bu banknotlar kuyumcular tarafindan da benimsenmig ve yatirimlar banknot olarak saklanarak bir tr gvenlik eki
olarak kabul grmgtr. ingiltere'deilk banknot 1964 yilinda

basilmigtir.
Polymer Para

ilkin 1988 yllinda Avustralya'da bas:Imig olan polymer para 10

Dolar'a tekabl etmektedir. Ancak bu dijerlerine benzeyen trden bir kagit para cinsi degildir. Nitekim zel bir gvenlik sistemine sahip olan para bilinen aniamda.gzenekli bir kagittan
trden ve geffaftir, bu zelligi onu
yapilmig olmayip islanmayan
sadece kendi. lkesinde kullanilabilir kilmig,sonuta daha kullaniligholan digerlerinin basilmaslyla tedavlden kalkmigtir.
Plastik Para (Kredi Kartlari)
1920 yllmda Amerika'da kullanilmig olup ilkin
benzin istasyonlari ve dnyada belli bir marka haline gelmig
zincir oteller tarafindan sadece kendi mgterileri olanlara verilmigtir. Buna ilk rnek 1950 yilinda basilan Diners Club karti

ilk kredi karti

277

olup sadece kendi yeleri iin geerli olan kart, kulbn belirledigi belli yerlerde para yerine gemektedir. Onu 1958 yllmda
Amerikan Express takip etrnigtir.
Elektronik Para
Elektronik aniamda bankalar arasi ilk para transferi 1871 yllmda
Amerika'da gereklestirilmigtir.
PARA CiNSLER

Sterlin Pound
M.S. 928 yllinda !ngiltere krah Athelstan (M.S. 895-939) enflasyonu nlemek amaclyla ingiltere'nindrt bir tarafma yayilmig
30 ayn trde madent paranin yerine geecek tek bir para cinsi
basilmasi ynnde israr etmigtir. Su nedenle ingiltere,Romahla
dan sonra tek tip para kullanan ilk lke almuytur. Bu dogrultuda
sterlin adi verilen bir pound 16 truva onsuna tekabl etmektedir
ve saf gmgten yapilmigtir. Sembol eksantrik gekilde bir L harfi
ile belirlenen Sterlin pound bu igareti Latince Libra kelimesinin
bag harfinden almigtir. Sterlin'in argoda adi Londra'da yankesici
anlamina gelen nicker, Trkiye'de ise Kraliedir.

Amerikan Dolart
Amerikan doan ngiltere'ninbagimsiz bir para cinsi basmasinin akabinde basilmigolup piyasadaki metal para sikmtismdan
dolayi ispanyol pezosunun da dolar olarak kullanildigidnemde olugan para karmagasina son vermigtir. Bu dogrultuda 1792
yllinda ingilizPounduna egdeger olarak ayarlandiktan sonra ilk
Amerikan dolari 1794 yllinda Filadelflya'da bastlmigtir. Dolar
admr ekparasi olup ilkin 1519 yllinda basilmig olan thaler'dan
almig, ancak Tarier olarak okunan kelime Amerikalilarm bunu
278

yanhy telaffuz etmesiyle Dolara dngmgtr. Sembol $ olarak

bilinen Dolar U ile S harflerinin ustste binmesiyle olu mugtur,
S harfini yatay gekilde dgndgnzde iki birbirine bitigik sonsuzluk ifade eden U harfinden olugtugu grlmektedir. Daha
sonra 5 harfi zerine ] harfi konarak dikey geklinde bugnk
sembole dnmgtr ama bu konuda bilinen en az alti teori
vardir, dolayisiyla hangisinin dogru oldugu henz tam olarak
bilinmemektedir. Dolar argo olarak Amerika'da erkek geyik,
Trkiye'de ise renginden dolayi ye il olarak adlandirilmaktadir.

japon Yeni

Japonyeni ilkin 1871 yllmda Meiji hkmeti tarafindan.baglatrlan yeni para hareketiylegndeme gelmigtir.Bu dogrultuda Edo
olarak adlandinlan kalkinma sisteminin hayata geirilmesi ynnde aligmalar yapildigi dnemde hkmet yabanci devletlerle ticareti kolaylagtirmak amaciyla modern bir para biriminin
de.mutlaka olmasi gerektigine karar vermig ve Yen adini alan
yeni para basilmigtir. Japonca'da dnen cisim anlamina gelen
ve en olarak okunan Yen'in zellikle Londra borsasindaki argo
adi Bill and Ben olarak gemektedir;
Euro
Konseyi tarafindan nerilen ve 1 Ocak
2002 tarihinden itibareri resmi karara bagianarak Avrupa birligineye 1kelerin ortak olarak kullanmaya karar verdigi Euro,
bugn 12 ye lkenin resmi para birimi durumundadir. Eksantrik gekilde bir E harfiyle simgelenen para birimi bunu orijinali
Europa olan Avrupa'nin bag harfinden almistir.
1995 yl mda

AVrupa

279

BANKALAR

ilk banka kavram! M.. 3000

yillari arasinda Mezopoparalarin kullanimiyla birlikte gndeme

gelmigtir. O taribe dek byk tahil depolarina sahip iftilerle degerli egyalarmi tapinaklarda barindiran soylular varliklarinin kargiligini kiymetli tag olarak tefeci ya da kuyumcularda
tutmaktayd:1ar, paranm yrrlge girmesiyle bunlari paraya
evirip bankalarda gvence altina almalarinin yani sira vergilerini de bu para zerinden.demeye baglamiglardi.
Italyanca
banco kelimesinden gelen banka ilkin Lombardiya Yahudileri
tarafindan kegfedilmig, bylece para gvenli bir ortamda koruma altina alinmistir. Nitekim tefeci olarak bilinen ve gayri resmi
para alim satim igleri yapan banker1erin iflas etmesi durumunda
yatirimcinin parasinin yok oldugu sistemi kerten ve resmi bir
kurulug olan banka Italyancabanca rotta (bankrupt)kelimesinden tremig olan bankanin iflas etmesi durumunda yatirimcinin
hesabmin gvencede kaldigi bir sistemdir.
ve 2000

tamya Babil'de metal

ingiltere'deilk banka Bank of England olup 1694 yllinda

iskoyaliWilliam Patterson (1658-1719) tarafindan kurulmuy ve
ok gemeden ingilizhkumeti tarafindan zel banknot bastirilip piyasaya srlmesine izin verilen Merkez Bankasi konumunda ilk devlet bankast ilan edilmittir. Bu dogrultuda banka her
gn 1.200.000 Poundluk banknot basmigtir.
Amerika'da

ilk banka Bank of North America'dir. 1781 ytImda kurulmasi karara baglanarak 1782 yllinda yatirimcilarina
resmen kapilarint aan bankanin Merkez Bankasi konumunda
bir banka olmasi 1791 yilinda gereklegmig ve 1811 yi1mda
Kredi Komitesi kurularak reticlye kredi vermeye baglanmigtir. Amerika'daki ik zel banka ise bankacihgin babasi olarak
adlandirilan ve Amerika'daki ilk Hazine Bakanligi Mstepari
olarak grev yapan Alexander Hamilton (1757-1804) tarafin280

dan gereklettirilmigolup Bank of America ve onunla ayni dnemde hizmete girerek vergi toplamayi ama\ayan US Coast
Guard'dir.
ALTIN
dnemi savaglarindan sonra ciddi bir enflasyon krizi
afdlndan 181 6 yllinda piyasadaki fiyatlari sabitleyyaganmaSInlO
tirmek ynnde byuk deneyim kazanan Ingiliz hukmeti bunu
tekrar yagamamak adma kle altin gekllnde g\ bir yatirim
aracini devreye sokmu ve kisa srede bunun tm dnya tarafindan benimsenmesine nayak olmuytur. Nitekim ok gemeden uluslararasi para piyasasinda denge saglayan ve kuru dogrudan etkileyen kle altm nce 1871 yllmda Alrnanya, 1878
yllinda Fransa, 1897 yilinda Japonya ve 1900 yilmda Amerika
tarafindan en geerli yatirim araci olmugtur. Ancak kisa srede
en baa yerlegen altin madeni para geklinde de kullanilmaya
baglaymca 1933 yilinda Amerika bagkani Franklin D. Roosevelt
(1822-1945) taki olarak kullanimi diginda altinin sadece yatinm
amah olarak kle geklinde saklanmasini duyurarak madeni
para geklinde kullanimint yasaklamig ve digerleri de bunu kabul
Napolyon

etmigtir.

281

INTERNET

BANKACILIl

Gnmzde yaygin ekilde kullanilan internet bankaciligi ilkin

on dokuzuncu yzyilda elektronik anlamda bankalar arasi para
transferiyle gndeme gelmig ve devaminda 1900 yllinda WelIs Fargo Bank tarafindan, gnmzdeki gekliyle ise ilkin 1997
yllinda ingiltere'deThe Nationwide Building Society tarafmdan

gereklestirilmigtir.

ipotek
Bilinen en eski ticaret gekli olan ipotek, ticaret yapan igadammm
gelecege ynelik uzun vadeli borcunu demek amaclyla bu dnem iin mal varligma banka tarafindan el konulmasidemektir.
Bu dogrultuda kigi bor senetlerini imzalarken borcunu dememesi durumunda mallarina el konuacaginipeginen kabul etmektedir. Bunun ilk rnegi M.. 1000 yllindin'de
yaganmrg ve
onu Roma veYunanistan takip etmigtir. Bugn modern

bankacilik

sisteminde de ipotek halen geerliliginisrdrmektedir.

KAPITALiZM

Bir diger adi serbest ekonomi olan kapitalizm bilindigi zere

kaynagmi kendi retip tasarrufunu kendi ynleridiren zel bir
ekonomi sistemidir. Bir diger deyigle kapitalizm, komnist rejimle ynetilen devletlerde oldugu gibi paranin devletin kaynaklari elinde tutulup yatirimclya belirli partlar dahilinde verilmesinin tam tersine igleyen bir sistemdir. Bu dogrultuda yatinmcmin parasini serbest piyasa ekonomisinin kendisine sagladigi imkaniarla istedigi gekilde ogaltarak piyasadaki arz taiep
dogrultusunda ynlendirdigi kapitalizmin tarihesine bakilacak
olursa, olduka eski oldugu ortaya ikmaktadir. Nitekim ilkin
M.. 1400 yllmda piyasada ipotek sisteminin hakim oldugu fi282

ravunlar dneminde ve eski Roma'da baglayan kapitalist dzen,

batida Romalilarin, orta dogu ve doguda ise Misirlilarin deniz
neden olmuy ve deniz ticareagiri ticaretle zenginlegmelerine
tiyle getirdikleri mallari fahip fiyatlarla bagka lkelere satarak bu
allyverig strasinda tutturabildiklerine bir fiyat talep etmeleriyle

olugmustur. Sonuta piyasa bu arz ve talebe gre ayarlanmig

ve zellikle Roma imparatorlugu g temsilcisi konumuna gelerek gerek toprak gerekse hazine bakimindan usuz bucaksiz
bir imparatorluk haline gelmistir.Bu durum Roma'nm kgne
dek devam etmig ama on atmci yzyilda feodal sistemin yerini
alan kapitalizm asia kmemigtir.
Nitekim bugn hl en geSerbest
erli sistem olan
piyasa ekonomisi gnmze dek hizini kesmeden devam etmig, zellikle on altinci ve on sekizinci
yzyillarda rnegin ingilizkumag sanayi bu sayede endstriyel
bir kapitalizmin olugmasina nayak olmustur. Bu dogrultuda
her lke elinde genigtalep uyandiracak en degerli hammaddeyi
kegfederek zerine istedigi oranda kr koyup diger lkelere satmig ve elde ettigi gelirle yeni retimlere geip ekonomik aidan
byk geligme gstermigtir. Sonuta bir anda ig gibi bydg
grlen sicak para her lkenin agzini. sulandirarak ardi ardma
gelen yeni girigimleridogurmugve Serbest piyasa ekonomisiyle
ayni paralelde seyreden kapitalizmin temeleri kolay vazgeilemeyecek kadar derin atilmigtir.

ENDSTRI
"Heriaman

endstrinin tarih, politika ve asker gcnden ziyade zenginlegme ynnde yeni ticaret ve ip kaynaklart yaratan liderlerle olabilecegine inanmigz mdir
"

J. PAUL GETTY (1892-1976)

Bilinen en eski endstriyel kalkmma objesi zamanimizdan yaklagik iki milyon yil ncesine ait olup bugnk Etiyopya'yada
283

ikarilmig olan bazalt trnde kk yanmaz taglardir. zerleri

zel bir teknikle yontulup degigik biimler verilen bu taglarin
ticaretiyle bagli bagina bir endstri yaratilmig ve lkenin ekonomisinde byk bir geligme saglanmittir.
en eski Gretim Fransa'nin batisinda
yer alan Moustier blgesinde yagamig olup Moustarian olarak
bilinen toplumun blgede yaptiklari kazilar sonucu ikardiklari ok sayida zel tagtan balta, spatula, kazma sap nin yani
sira kalkan ve ok gibi aletler yaprnast ve bunlari endstriye1 bir
retim malzemesine dngtrmesiyle ereklegmigtir. Bu dogrultuda zamanimizdan yaklagik30.000 ile 200.000 yll ncesindeki ilk endstriyel retimin sahipleri olup rettikleri bu al.etleri
Avrupa, Yakin Dogu, Kuzey Afrika'ya satarak byk gelir elde
etmiglerdir.
Endstriyel

anlamda

ilk endstri retim fabrikasi 2002 yilinda 10Deniz olarak

adlandirilan rdn'n50 km. gneyinde arkeologlarin yaptiklari kazilar sonucu ortaya ikmigtir. Su dogrultuda M.. 2700
yllinda yaganan byk deprem sirasinda kerek toprak altina
gmlen fabrikada binlerce eki, rs ve diger metal aletlerin
yant sira bakir ve bronzdan yapilmig objelerin retiminin de sz
konusu oldugu anlag:1maktadir.

VERGiLER
Vergi tarih ncesi devirlerde vatandaylar tarafindan milli ekonomiyi desteklemek amactyla yrrlge sokulmug en nemli
kavramdi. Bu dogrultuda eski Roma ve Yunanistan'da milli gelir olarak kabul edilmig olan vergi sistemi zellikle ithal mal-

lar zerinden toplanmaktaydi. Bu dogrultuda imparator Julius

Ceasar daha nce yzde beg olan verginin oranini yzde bire
indirerek
vergi sistemini kolaylagtiran ve tarihte ilkin Roma toplumunun vergi ile tanigmasina ve giderek tm dnya tarafindan
benimsenmesine nc olan ilk slyasi kipiliktir.
284

Elekarlik vergisi ilk n 1695 ylhnda Amerikan koloni]erinde

grlmg olup gen ve bekar erkekleri evlenmeye zorlamak

amacryla ikanimigtir.
Maliye Bakanligi anlamma gelen exchequer kelimesi ilkin vergi toplamak amaciyla M.S. 1110 tarihinde kurulmuy ve
mazgal yapimi gibi dzgn gehirlegmenin o]usumunu saglayan

giderlere harcanmak zere

vatandaylardan

toplanmigtir.

Gelir vergisi
Gelir vergisi i]kin 1799 yllinda gen lakablyla anilan ingiltere bagbakani William Pitt the Younger (1759-1806) tarafindan
Napolyon Savaglan sirastnda iyice ktlegen ekonomiyi dzeltmek zere ek bir fon saglamak amaclyla kurulmustur. Geici
sreligine kurulan fona yatirilacak gelir vergisi orani ise 100 ile
240 pound arasmda geliri olanlar iin yzde iki buuk oraninda
bunun alti iin ise alti penny geklinde belirlenmigtir.
Kazandigm Kadar

de (PAYE

Pay As You Earn)

ikinci Dnya Savagi'nin yarattigi ekonomik buhran nedeniyle

oldugu bu sistem
1944 yllinda ilk kez ingiltere'nintanLgmly
bir gnde ilan edilip yrr1ge sokulmustur. Ancak 1940 ile
1941 yillari arasinda Maliye Bakanligi yapmig olan Sir Kingsley Wood'un ncs oldugu PAYE sistemi, onun lmyle lav
edilmigtir.

Katma Deger Vergisi (Value Added Tax

VAT)

On sekizinci yzyilda Alman ekonomistler tarafindan ortaya atilan

Katma Deger Vergisi aslinda hem tketiclyi hem de reticiyi koruyan ok saglikli bir sistemdir. B dogrultuda malin cinsine baki!maksizin pazardaki satig fiyatmin zerine belli bir oranda katma de285

ilave edilmektedir. Fransa bu sistemi 1954 yllinda kabul

etmig, onu T967 yllinda Danimarka.ve 1968 yilmda Almanya takip
etmigtir. Ingiltere ise bu orani 1973 yllinda yzde sekiz oraninda
belirleyerekyrrlge sokmuttur. Ancak daha sonra tm lkeler
iin yzde 17,5 geklinde sabit gekilde belirienenoran
suanda tm
dnya tarafindan yzde yirmi geklinde uygulanmaktadir.

gervergisi

Oy Vergisi
Her lkenin nfusuna gre degigim gsteren bu nedenle orani
her lkenin kendi inisfyatifine birakilan bu vergi adindan da anlagilacagi zere sadece seim dnemerinde geerlidir.
Oy vergisinin mucidi eski Romalilar olup bu vergi ilkin
M.. birinci yzyilda uygulanmigttr.
Oy vergisinin ingiltere'deilk yrrfge konugu M.S. 1380
yllinda gereklegmigtir,daha sonra kral ll'inci Richard zamaninda
oran iyice ykselerek John Gaunt (1340-99) kigi bagma bir Silin
denecegini duyurmug ve bu durum 1381 ylimda KylAyaklanmasina neden olmugtur. 1989 ve 1990 yillan arasinda bagbakan
Margaret Thatcher (1925) tarafindan bagka bir adla tekrar gndeme gelen sistem toplum vergisine dngmg ama vergi mkeliefleri aslinda bunun ne vergisi oldugunu anlamakta gecikmernigtir.
Amerikan vergi konseyinin de yrrlge koydugu bu.sistem her
ne kadar halk tarafindan kanunsuz yolla vergi toplandigi ynnde protestolara neden oisa da seim dneminde hi istemedikleri
halde bazi gehirlerden zorla vergi toplanmigtir.

iRKETLER

llk kez eski Yunan

ve Romalitarin

genig apli organizasyon ad!

altmda olugturdugu girketler bu kuruluga ye olan kipinin haklarinin garanti altmda olmasi gartlyla kanun maddesiyle sinirlanmig resmi kurum niteligi tagimaktaydi.
286

Limited

girket

Ortaklaga kurulan pirkette her ortagm yll sonunda alacagi kr

koydugu kapitalle smirli olmasma ragmen bir tr yatirim ortakligt konumunda olmasi kipiye her haf karda para kazandirmasi anlamina gelmektedir. Aranan tek part ise kurucu ortaklarin gvenilir olmasinin yani sira borcunun bulunmamasidir.
ingiltere'deilkin 1844 yllinda kurulan limited girketler 1862
yilmda genig apta yayginlagmig ve modern ekonominin en
nemli ticari girigimleriolarak adlandirilmigtir. 1982 yllinda bu
dogrultuda zel girigimlerinsayisinin iyice artmasiyla kk bir
miktar koyarak zenginlegen ortaklann sayisi da aym paraleide
ogalm: ve paranin durdugu yerde para kazandigi bu sistem
borsa olarak adlandirilan kuruluglarindogmasma ve halkm bu
yeni oluguma agiri talep gstermesine neden olmustur.
Londra Borsasi
Bilinen en eski borsa belli bir fiyat listesi hazirlayarak her trl
hisse senedi ve tahvili satiga sunan ve bunu Takas yoluyla veya
satig yaparak ya da bagka gekilde paraniza para kazandiran tek
yer Jonathan'inkahve dkkanidir anlamina gelen The Course of
the Exchange and other things at this office at jonathan's Coffee
House geklinde bir reklamla duyuran John Castaing tarafindan
1698 yllinda kurulmustur. Bu durumda caddeler, sokaklar ve
tm kahve salonlari tipki Jonathangibi ayni igi yapmaya kalktgan karaborsasi seyyar borsa simsarianyla dolunca piyasa yerinde bir deyimle allak bullak olmuy ve sonuta bunun nn
kesmek amaclyla 1565 yllinda Sir Thomas Gresham (1519-79)
bagkanligmda ve Royal Exchange adi altinda kraliyet tarafindan
ilk borsanm kurulmasi ynnde ahimalara baglanmigtir.Ancak kraliyete ait zel bir kurulus olarak 1571 yihnda l'inci Elizabeth (1533-1603) tarafmdan resmi ailisi gerekiegtirilenbu
287

ilk borsa 1939 yllmda ticarete kapatilmig olup gu anda yerinde

bir alipverig merkezi bulunmaktadir.

ilk dzenli borsa 3 Mart 1801 yllinda ailmig ama hisse

satiplari gizli tutuimugtur. Satiplarm halkin takip edebilecegi gekilde aik olarak idare edildigi ilk borsa ise 1986 yllinda kurulmug olup bugn hl geerli olan ve dnya para piyasasinda
kisaca ticaretin kalbinin attig: yer olarak anilan iinde nl ingiliz saat kulesi Big Bang'in de bulundugu ticaret meydaninda
Sagir eden bir
yer almaktadir. Bu dogru1tuda her gn kulaklarl
ugultu ve grltnn hakim-oldugu,yksek sesle hisse senetlerinin durumunu bildirmelerinin yani sira indigini, iktigmi ya da
ne durumda oldugunu birtakim zel igaretlerle halka duyuran
borsa simsarlarinin alim satim yaptigi ve bugn dnyanin en
nde gelen borsasi olan Londra borsast mesai saatinin bitimi,
yazar panolarin ve bilgisayarlarm susmastyla derin bir sessizlige
gmlmekte,.ama ertesi gn yine ayni tempoda aligmaya baglamaktadir. ikinciDnya Savaginin baglamaslyla alti gn kapalt
kalan borsa, ilk goku atlatmasmin ardindan ayni hizla allymaya
devam etmig ve sadece V2 roketlerinden birinin binaya arptigi
gn kapall kalmigtir.

Alternatif Yatirrm Piyasast (Alternative Investment Market =AIM)

AIM ilkin 2001 yllmda kuru1mugolup girketlerin blzl! bymesine ynelik bir tr kalkinma programi olarak adlandirilabilir.
Bu sayede kisa srede kazandiraniarla srekli degigen hisse senetleri ve uzun vadede gvenilir olanlar belirlenmigtir.

New York Borsasi

Dnyanm en byk borsasi olan New York Borsasi ilkin 17
Mayis 1792 yllmda 24 broker ile resmi olarak aligmaya bag288

lamigtir. Bugn modern di]de broker olarak adlandirilan borsa

simsarlannm inarAgaci Anlagmasi adlyla bilinen (Buttonwood Agreement) ve bu nedenle zerinde inar agact resmi olan
szlegme dokmanini imzaladigi anda kaderinizin degigecegi
borsa klsaca Wall Street olarak anilmaktadir. Yaklagik 2800 girketin hisse senedinin yer aldigi New York Borsasi bugn Amerikan ekonomisinin nabzmlO 3l I yegane yer olup ekonominin
yaklagik yirmi trilyon do]arlikdilimini kapsamaktadir.

289

TARTISMALI GEREKLER
Amerikan Bagkam, Fosbury Flop, Modern Olimpiyatlar, YamciMoLastikler, Ampul, Amerika'nin kegfi, Radyo, DNA,
torlar,.Sigirme

Konugma ve Ses KayitMakinesi, LSD, Planr, Bond Kiziari.

Insanliktm dnyaca kabul edilmesine

ve

ragmen

bazi yerlerin
icatlarin asil kim tarafindan kegfedildigihl kesin olarak

aiklanamadigi

ve

tartigildigt iin onlar hakkinda soru sormaya

devam etmektedir. lytebunlardan birkai.

AMERiKANBAKANI

IlkAmerikan Bagkani 1789

ile 1797 yillari arasinda bagkanlik

yapmig George Washington (1732-99) olarak bilinmesine rag1781 yllinda orduda
men aslinda ilk bagkan, Washington'un

grev yaptigi sirada ngiltere'yekargi savaga nclk eden ve

yksek askeri kurul tarafindan seilerek bagkanlikgrevine getirilen John Hanson'dir (1715-83). Dahasi George Washington'a
kadar olan sekiz ylldan fazla sre boyunca alti bagkan daha
grev yapmytir. 1776 yihnda Amerika'nm ingiftere'denkoparak
bagimsizligini ilan etmesini takiben ayn! yil Amerikan kongresi
Amerika sinirlari iinde yer alan tm eyaletlerin her birinin kendi iinde bagimsiz oldugunun yazili oldugu bir Konfederasyon
Anlagmasini eyalet valilerinin
imzasina sunmug, ama bazilarinin birbirleriyle uyugmazligi sonucu 178T yllina kadar imzalanamamigtir. Maryland'in John Hanson'un dogdugu yer olmasi
sebebiy]e listeye eklenen son eyalet oldugu tm bu eyaletlerin
291

tek bir bagkanin ynetiminde olacagi ise anlagmamn en nemli maddesini tegkil etmektedir ve bu bagkan her yil yapilacak
seimle atanacaktir, seimi tekrar kazanmasi durumunda ayni
kipiye en fazla kere baskanlik yapma hakkl Vef mekedt.
Diger bir deyigle ayni kivi en fazia yil bagkanlikyapma hakkina sahiptir. Bu dogrultuda 1781 yllinda anlagma imzalanmig
toplayarak Amerikanin ilk bagkam
ve Hanson oylarin ogunu
olmugtur. Grev yaptigi bir yillik sre iinde nemil iglere imilk resmi devlet mhzastni atan Hanson rnegin Amerika'nin
rn olusturmakla birlikte, Savag Dairesi Genel Sekreterligini,
Hazine Bakanligini ve Dig leriBakan!!gmi kurarak Amerikan
topraklarina ilk piyade birlikleriniyerleptirmigtir. Bir yllbk grev
sresinin bittigi yildan itibaren Amerika'da kendisinden sonra
alti bagkan daha grev yaprnig ve Konfederasyon Anlagmasimn
yerini Amerikan Yapilanma Kurulu'na biraktigi 1789 yrli seimlerinde George Washington yeni bagkan olarak seilerek bu
yeni kurulun aligma programi dahilinde bagkanlik sresi de
degigtigi iin 1797 yllina dek hizmet vermigtir.

FOSBURY FLOP
atlama teknigi olarak adlandmlan Fosbury Flop likin
Dick Fosbury (1947) tarafindan denenmig olup onun adini alml
nitelendirilmigtir. Bu dogve o gnlerde sporda devrim olarak
rultuda 1968 Olimplyattarinda erkekler yksek atlamada altin

ilk yksek

madalyanin sahibi olmasi hi de srpriz olarak kargilanmayan

292

Fosbury,

kendisine ait Fosbury Flop olarak adlandirilan

bu tek-

nigin kisa Srede yayilmastni saglamig ama kimse tam olarak

yksek atiama
onun atlaylgini gereklestirememigtir.Kendisini
barinin zerinden agirtirken sirtml tamamen yere paralel olarak yatiran ve yzn gkyzne dndren Fosbury'nin takla
atarak
uar gibi dgtg bu mthig bu atlayisinin en gzel

yere
rnegini 1963 yihnda Amerika'da Bruce Quande'ninektigi fotograflarda grebilirsiniz.

MODERN OLiMPYATLAR
Modern olimplyatlarin ilkin 1896 yllLnda Atina'da gereklestirildigi bilinmektedir, ama bu tarihten yaklasik yarim asir nce
1850 yihnda Dr. William Penny Brookes (1809-95) Much
Wenlock'ta kuk bir kasaba olan Shropshire'de ilk olimplyat
oyunlarini gerekleptirmig ve oyunlar her yil geleneksel olarak

dek tekrarlanmistir. Ancak 1865 yllinda Avrupa'nin

her yerinden gelen seyirci sayisi 10.000'e u1agtigt ve Yunanistan
1865 yllina

hkmetinin ilglyle izledigi oyunlari her yll kendi imkaniariyla

dzenleyen Dr. Penny Brookes bu kez hkmetten yardim istedigi halde ne yazik ki bu istegi geri evrildigi iin dzenlemekte
bagarisiz olmugtu. Bunun zerine Romanya'da yagayan zengin
igadami Evangelis Zappa oyunlarin sponsorlugunu yapmaya talip oldugu gibi her yil bunun Yunanistan'da dzenlenecegini de
taahht etmig, sonuta oyuniarm onun sponsorlugunda yapilPenny Brookes
masi kabul edilip oyuntar gerekleptirilmigti.Dr.
da dllerden kazandigi parayla bir oyunun sponsoru oldugu
1865 ylli olimplyattarinin ardmdan Zappa 1870 yihnda ncsn de duzenlemig ancak giderek imkanlari daraldigindan
dolay! bu ncs sadece elit tabakaya hitap etmigti. Bunun
Dr Penny Brookes 1890 yihnda Much Wenlock'ta zel
oyunlar adi altinda bir spor musabakasi dzenlemig ve modern
olimpiyat oyunlarinin kurucusu olarak bilinen Baron Pierre de
.zerine

293

Coubertin'i (1863-1937) davet ederek oyunlarm kendisi onuruna-verilecegini

duyurmugtu. Sonata oyunlan ok begenen
baron dndgnde La Revue Athletique adh bir Fransiz spor
magazinine "Eger olimpiyatlar tekrar dzenlenmeye devam ediyorsa, Yunanistan bunu sadece Dr. W. P. Brookes'a borludur"
geklinde zel bir yazi yazmig ve Brookes'un bunun iin harcadigi zel abadan sz etmigti.
Modern olimpiyatlarm geleneksellegmesi, Baron de
Coubertin'in Much Wenlock'ta iziedigi ve ok etkilendigi
oyunlardan alti yli sonra bunu dzenli bir takvime baglamaya karar
vermesiyle olugmuyo]up bu dogrultuda
onun bagkanhgmda ilk
modern olimpiyat oyunlari 1896 yllinda Atina'da gerekleptirilmigtir. Ancak ne yazik ki oyunlardan birka ay nce buna n
ayak olan William Penny Brooks lm.g ama oyunlar onun anisma Much Wenlock'ta dzenlenmeye devam ederek yant sira
adma bir mze de yaptirilmigtar. Bu arada ilgintir ama yaklagik
iki yz ylldan fazia zaman nce olimpiyatlarm Robert Dover
Olimpiyat Oyunlan adi aitmda Cotswold, Chipping Campden
kasabasmda dzenlendigi fleri srlmektedir. Buna gre ilkin
T6T2 yllmda dzenlenen oyuniar 1852 yr]Ina kadar belirli
periyotlara devam etmig ve 1951 yllmda Britanya festivali adi
altinda yeniden gndeme gelmigtir.Ancak bunun
gnmzdeki
olimpiyatlarla ilgisi yoktur, bi]indigi zere drt yllda bir dzenlenen-modern olimplyatlar kk bir festival degil,
sporun her
dalinda uluslararasi bazda msabakalarm tertip edildigi ve dnyanin drt bir yanindan gelen sporcularm her trf ihtiyacma
cevap verecek lde donatilmig bir olimpiyat ky kurulmasiyla gereklestirilen ok byk bir organizasyondur.
YANICI MOTORLAR

ilkin 1807 yllmda Nicephore Niepce'nin kmr ve

nici bir motor icat edilebilecegini
294

reineyle

yakanitiamasindan sonra 1826

yilmda Amerika, Vermont'da yagayan ve srekli yeni bir geyler

icat etmekle meggul olup Niepce'nin bulugu zerinde alismalar yapan Samuel Morey (1762-1843) ilk yanici motoru yaratmigtir. American journal of Science and Art (Amerikan Bilim ve
Sanat Haberleri) adli gazetede An Account of a new Explosive
Engine (Yanici Motorlar zerineYeni Bir Bulug) geklinde manget
olan Morey'in bu bagarismdan Lenoir'm 34 yil nce kegfettigi
\ten yanmalt motor ve 38 yll nce Otto'nun kegfettigi gazla
aligan motordan sonra en byk bulug olarak sz edilmittir.
$RME LASTiKLER

ilk gigirme otomobil lastigi

1888 yllinda john Dunlop (18401921) tarafindan keyfedilmigtir. Asimda ilk gigirme lastigin 1845
yilmda henz 23 yagmdaki Scot Robert Thomson (1822-73) tarafindan kegfedildigive kendisi tarafindan havalt lastik adi veril-

digi bilinmesine ragmen, Dunlop bunun otomobil iin olanini

kegfettigindendolayi onun adlyla anilmaktadir. Nitekim oglunun daha rahat edebilmesi iin onun istegi Uzerine bir hava
pompasiyla bisiklet lastigini iyice gigiren mucit ayni yolla araba
lastiginin de kolayliklagigirilebilecegini kanitlamigtir.
AMPUL
Byk Amerikan mucidi Thomas Alva Edison (1847-1931) en
nemli bulugu olan elektrigin yani sira binierce yeni icada imza
atmigtir. Nitekim bunlardan biri 1879 ytllnda icat ettigi elektrik ampuldr. Aslinda daha nce sz ettigimiz gibi ilk ampul
1809 yllinda ingilizSir Humphry Davy (1778-1829) tarafindan
kegfedilmigve Davy bir bataryaya bagladigi iki elektrik kablosunun diger u\arinin arasina kmrden.yapilmig bir gerit koyarak onlari birlegtirmig bylece ilk ampu!
yaratmigtir. Ardmdan
Woodward
Matthew
1875 yilinda Henry
Evans Toronto'da
.ve

295

icat etmigler, ama her ikisinin

bunun daha yeni bir versiyonunu
de rettigi ampul uzun sre dayanmadigi iin patentini Edison'a
satmiglardir. Nitekim Edison bunun daha gelismig tasarimin:
keyfetmekle kalmayip ayni zamanda dgk elektrik akimi kullanarak daha uzun mr1sn retmigtir. Bu dogru1tuda 1879
ise daha sonra Sir Joseph
yllinda Amerika'da Edison, ingi1tere'de
olarak anilacak olan Joseph Swan (1828-1914) ayni anda birbirlerinden habersiz olarak ticari anlamda srme neden olacak
lik kullanigli ve uzun mrl ampul yaratmiglardir ama ashnda
ilk akkor ampuln 1854 yllinda Alman asilli bir Amerikali olan
Heinrich Gobel (1818-93) tarafmdan Edison ve Swan'dan tam
25 yll nce keyfedildigi bilinmektedir. Nitekim yanmig bambu
sapi kullanarak kegfettigi ampul 1859 yllinda daha da geligtiren
Gobel bunun 400 saat (yaklagik15 gn) yanmasini saglamigttr.
Aslinda bu byk bir bagaridir ve nitekim Gobel, onun icad!ampuln yegane mucidi olarak arnlan
ni aldl I gerekSiyle
Edison'u mahkemeye vererek ampuln ilk mucidinin kendisi
oldugunu savunmuytur. Ama birka ay sren mahkeme bir trl
neticelenmemig ve bu sre iinde Gobel zatrreeden 1mstr.

AMERKA'NIN KESFi
Amerika'yi kimin
dir. Nitekim tm

keyfettigiherkese malum gibi grnmektednya onun kagifinin adini bir irptda sy-

lemektedir ama bu ne derece dogrudur? Acaba Amerika kitasi gerekten 1492 ylhnda Christopher Colombus (1451-1506)
tarafindan mi kegfedilmigtir? Yoksa yeni diyarlar kegfetmekle
grevlendirilip sponsoru olan zengin ingilizaristokrat Richard
Amerike taraftndan desteklenen ve 1497 yllmda keyif gezisine
ikan Portekizli gezgin Vasco da Gama (1469-1525)tarafindan
mi kegfedilmigtir? Ya da belki de ikisi de olmaylp M.S. onuncu
yzyllda Vikingler tarafindan mi kegfedilmistir? Su anda bu
kafa karigtirici soru yetmiyormuy gibi dahasi da vardir. rne296

kez 1421 yilinda Amiral Zheng'in Amerika'ya

gittigini ileri srmektedirler ve bir diger iddia 1492 yllinda
Colombus'un yeni diyarlar kegfetmek zere geziye ikrriadigi
geklindedir. Onun geziye ikig amaci tamamen dini bir grev
nedenlyledir. Nitekim gezgin Hiristlyan militani olarak Mslmanlara saldirmanin bir yolunu bulmak iin denize admigtir.
Bu gezi sirasinda San Salvador adasma ilk kez iktigi sylenmektedir ama aslmda Karaib denizindeki adaya ilk kez ikan
Martin Alonzo Pinzon'dur ve Colombus'un adaya iktigi tarihte
ondan ok nce oraya gelmigtir.
Vasco da Gama'mn sponsoru olan Richard Amerike dndgnde ona yeni keyfettigi diyara ne ad verecegini sormuy
ayak
ve byk bir olasihkla Amerika kitasinm dogu sahillerine
basan Gama'nm ona sponsorunun soyadi Amerike'den yola
ikarak Amerika dedigi ileri srlmektedir.
inliAmiral He'nin askeri amah keyif olarak 1405 yilmda iktigi geziden in'edndgnde byk olasdikla sadece
Amerika kitasini degil, Avustralya ve Afrika kitasini da kegfettigi
ileri srlmektedir. Yaklagik 50.000 kilometrelik olduka uzun
antik araba
ve yorucu olan bu yolculuk sirasinda kullandigi

gininlilerilk

an Tibet'te (Beijing) sergilenmektedir.

su

Viking1(agif Lief Ericsson'm (M.S. 980-1025) M.S. 1000

batiya dogru iktigi keylf geylh civarinda iskandinavya'dan
Amerika'nLn
zisinde
dagu sahillerine ayak basan ilk Avrupall
gezisi boyunca seyir
oldugu giddetle savunulmaktadir. nk
defteri tutan kagifinbu deniz serveninin belgelerle anlatildigt
The Saga of Eric the Red (Kizil Eric'in Destani) adh kitap 1387
OUp
yllinda Jon Thordharson tarafindan yazilarak yaylnandig
Eric olarak sz edilen kigi Lief'in babasidir.
Su anda Kuzey Amerika'da oturan yerli halkm kklerinin
zamanimizdan
20.000 yll nce Rusya ile Alaska'yi birbirine
baglayan topraklart kpr olarak kullanip Asya'dan Amerika'ya
297

g eden gmenlerden geldigi ortaya ikmigtir. Nitekim bu

dogrutuda yapilan DNA testleri ve konugma dilleri incelendigindeAmerikan yerfileri ile Dogu Asyalilar arasmda yapisal bir
rtgme oldugu kanitlanmigtfr.
RADYO
Tipkl Amerikanln NagifDin COlombus
oldugu iki kere iki drt
eder geklinde bilindigi gibi radyonun mcidinin de Guglielmo
Marconi (1874-1937)oldugu ve onu 1896 yllmda keyfettigitm
dnyaca malumdur. Nitekim uzun dalgalar zerinden radyo yayinlanni kegfederekbu bulugunu tm dnyaya hediye ettigi kabul edilmittir ama maalesef radyoyu ilkin Marconi bulmamigtir.
Radyonun ilk mucidi Sirp kagif Nikola Tesla (1856-1943) olup
1943 ylimda bulmugtur ama patentini Marconi'ye verdigi iin
onun keyfettigi sanilmaktadir.Tesla bu konuda atigi davay: ilkin
kaybetmig ama ylimayarak temyize gitmigtir. Ancak hak]Iligmin
ispatlanmasindan
birka ay nce ldg iin dava dgmgtr.
DNA

ikilihelezon geklindeki DNA molek\nnilkin 28 Subat1953

tarihinde James Watson (1928)ve Francis Crick (1916-2004)
tarafindan kegfedildigi bilinmektedir ama onlarla birlikte ahytigi sirada asil nemli konu olan DNA'nin hcre yapisi zerinde allymalar yaparak onu tanimlayan kigi 1962 yllinda Nobel Psikoloji ve Tip dlne laylk grlen Maurice Wilkins'tir
(1916-2004). te yandan 1869 yilmda Almanya Tbingen'deki
laboratuvarmda yogun alismalar yapmasinin ardindan isvireli
bilim adami Johann Friedrich Miescher'in (1844-95)DNA'yl zaten tanim1adigi ileri srlmektedir ama bilim adamt bunda tam
olarak baanh olamamistir. Bu dogrultuda Watson ve Crick'in
rakibi olan Wilkins, Londra'daki King's Kolejin laboratuvarmda
298

rntgen filmi
lecek vadeden

konusunda nck etmig olup ok parlak bir gegen bilim adami bayan.Rosalind Franklin (1920-

58) ile birlikte ayni ynde aligmalar yapmig, ancak iyi niyetieri
suiistimal edilerek bir tr ihanete ugramigiardir. Nitekim Wilkins
ve Franklin molekln hcre yapisi zerinde allgmalar yaptiklari
sirada kewiflerinibelgelemek amaclyla onun rntgen fotografini

foto 51 adi altinda Watson ve Crick'e gndermigier ama Watson

ve Crick bunu bulugun asil kagifiolan Franklin'e sormaksizin ve
ondan tek kelimeSzetmeksizin kendi gazetelerindeyaymlamiglardir. Bu yayin herkesin yanlig algilayarak DNA'nin mucidinin
Watson ve Crick oldugunu dgnmesine, dahasi byk bir haksizlik yapilarak yanlig kipiye Nobel dlu verildigi sylentisinin
bir anda ig gibi yayilmasina neden olmugtur. Ancak o tarihten
ok sonra asimda DNA'nin ilk mucidinin Rosalind Franklin olduguanlagilmig ama gen bilim adamidln asil sahibinin kendisi
oldugunu ileri srerek hem.uzun sre bunun mcadelesini vermig
hem de bulugunun zerine oturulmasinin kederini yagarken sonunda 38 yaginda yumurtalik kanserine yenik dgerek lmgtr.
Yakalandigi kanserin boyutunu kendi keyfettigi rntgen filminde
olduka net olarak befirleyen Franklin bylece lmeden nce tip
dnyasmda teghis konusuna yeni bir kolaylikdaha getirmigtir.
KONUSMA VE SESKAYITMAKINESi
ilk

konugma ne ses kayit- makinesinin yaraticisi Johann Wolfgang von Kempelen de Pazmand (1734-1804) olup mucidin
1788 yllinda sesi yankiladigim kegfettigisaz kamiglarsayesinde gndeme gelmigtir.Nitekim kamigin bir ucundan konugtugu
ya da bagardigisirada diger ucundan sesin dagildigmi ve egitli
sesler ikarttigi halde hepsinin ayni gekilde yansidigmi gren
Kempelen sesleri bu yolla retmeyi bagarmig
kayrt edeme-

ama

migtir. Ancak onun bu bulugu yzyllla birlikte Edison'un ilk

ses
kayit makinesini yaratmasinda byuk bir koz teykil etmigtir.
299

LSD
Genel olarak 1960'larm gen\iginin uyugturucu olarak bilinen
LSD, ilkin isvirellkimyaci Dr Albert Hofmann (1906) tarafindan tozun ierigini ayrigtirmak amaciyla 1938 yilmda bagladigt
ve beg yil sonra 1943 yllinda parmagini yanliglikla yalamaslyla
kegfedilmigtir.Bylece onun uyugturucu zellik tagidigini ortaya
ikartan Hofmann tozun devam eden etkilerini grmek amacly1a kendisinde denemekte Israr etnii.g ama dozunu ne kadar
almas] gerektiginibilmedigi iin normal dozu bulana kadar tam
kez uyugturuca komasina girdikten sonra bu ok tehlikeli
deneyden artik vazgemigtir. Sonuta 1947 yllinda Sandoz laboratuvarlarinda yapilan yogun aligmalar sonrasi tozun normal dozu saptanmig ve zellikle gizofreni hastalannin tedavisinde kullan:1mak amaclyla reetesiz olarak satiga sunulmugtur.
LSD'nin patenti alinip zel dozda ve kesin kez uyugturucu olarak yeniden retilmesi ise kendisi de bir uyugturucu mptelasi
olan Augustus Owsley Stanley lll tarafmdan 1965 yilinda gereklestirilmig ve Urettigi LSD'den yaklagik 100.000 olarak belirlenen olduka yksek dozda almasi nedeniyle komaya girip
yll hapse mahkum edi1migtir. 2006 yilinda Hofmann'm y-

gun nedeniyle uluslararasi kapsamda uyugturucu

bagimliligi zerine bir sempozyum dzenlenmigtir.

zncu yas

PLANR
Wright kardegler tarafmdan
bu uak1a 17 Arafik
keyfedildigi ve Flyer One ad
1903'te Kuzey Carolina'daki Kitty Hawk'ta ilk uuu bagarlyla
gereklestirdikleri bilinmektedir. Bylece ilk motorlu uak ve
uugun sahipleri olarak tarihe gemisler ama asimda ayni yll
31 Mart 190,3'te Yeni Zelanda'da iftilik yapan Richard Pearse
Bamboo Dick adini verdigi benzer bir uakia yerden yaklagik

ilk planrn Orville

ve Wilbur

ni verdikleri

300

l 50 metre havalanmig ancak

ok gemeden iki dag arasina
inmek zorunda kalmca yamaca arpan uaginin motoru bozulmustar. Wright kardeglerden
ok nce ilk uagi ve uuu
gereklegtirdigi iin onlara dava

aarak-onlardan ok daha yuksek standartlara sahip olup tarih kitaplarmagemesi gereken kiginin asil kendisi oldugunu savunan Pearse ondan bagarisizolarak sz edilmesine ise giddetli tepki gstermigtir.Ama sonuta
Wright kardegler inigi bagariylagereklestirdigi, Pearse ise bunu
bagaramadigi iin davayi kaybetmigtir. Bu karar tarih,kitaplanna Wright kardeplerin gemesine yaramig ama hl ondan sz
edildigine gre Pearse'in ilk planrn ve uuun mucidi oldugu
geregini elbette ki degigtirememigtir.
BOND KIZLARI

lmsz.bir seks tanriasi olarak adi hl hafizalardan silinmeyen nl sve\iaktris Ursula Andress (1936) bilinen en eski
Bond Kizt olup James Bond serisinin ilk filmi olan Dr. No'da
kumsalda beyaz bikinisiylegrndg o sahneden beri sinemanin ikonasi haline gelmigtir. Nitekim ondan Sonra sayisiz Bond
kizl tretilmig ama film yapimcilan hibirinde Miss Andress'in
grdg ilgiyi yakalayarnadigini drste itiraf etmiglerdir. rnegin Dr. No'daki o nl sahnede Sylvia Trench karakterini oynayan Andress'in yerine geen Honey Roder'in yani sira ingiliz
aktris Eunice Gayson (1931) hibir zaman asimin tadini vermediklerini kabul ettigini ve bunun psikolojik baskisini sadece
kendisinin degil partnerinin de hissetmig oldugunu dile getirmigtir. Nitekim Andress'le birlikte yillarca James Bond roln
oynayan nl aktr Sean Connery'nin bu yzden hata yaptigmi
301

bile aiklayan Gayson, ona rahatiamasi iin bir iki verdigi bu

"Benim adrm Bond. James Bond" demesi gereken ak-

sahnede

trn yanligla asil admi agzindan

kairdigmi sylemigtir.

"Eger rolm geregi zerimdekileri

akartmamgerekiyorsa, ok dogal
bir gekildeelbiselerimi akartirim"
URSULA ANDRESS

302

D iN

Animizm, Gnege Tapmma, Aya Tapmma, Yahudilik, Hinduizm,

Zerdgtlk, Konfyuslk, Sihir Dini, Hiristlyanlik, Budizm,
islam,gintoDini, Vodo Dini, Mormonizm, Bilimselcilik, Moon
Tarikati, Ateizm.

"Eger fanrmm mevcudiyeti hl bilinmiyorsa,

o zaman onun kegfedilmesipart olmuytur"
VOLTAIRE(1694-1778)
ANMiZM
Bilinen en eski organize din olan Animizm adini Latince nefes
ya da ruh anlamina gelen anima kelimesinden almig ve M..
40000 ve 10000 arasinda yukari paleolitik devirde ortaya ikmigttr. Temeli tamamen ruha dayali olup bedenin fizikselliginden sz edilmeyen dinde esas olan sadece ruh ve nefestir ve
nefes bittiginde ruhun boyut degigtirerek bagkabir dnyada bagka
bir cantida hayat bulduguna inanilmaktadir. Bu canh bir insan
olabildigi gibi, bitki ya da hayvan da olabilir. Bu nedente din bilimcilergenellikle primitif toplumlarin setigi bu dinde yagamm
uyku, rya ve lmden ibaret olup tamamen basite indirgendiginibu nedenle kalkinmaysreddettiklerini ileri surmektedirler.
GNESE TAPINMA
M.O. 2500 yllinda eski Misir'da grlen gneye tapinmaya en
bariz rnek gnes tanrist olarak adlandirdiklari Ra olup lkeyi idare eden firavunlar Ra'nin oglu olarak onun dnyadaki
303

temsilcisi durumundadir. ilkin Misir'da dogan dini benimseyen

diger toplumlarda ise gnege farkli adlar verilmigtir. rnegin
Shamash denirken, eski Yunanistan'da ApolMezopotamya'da
lo ve Helios olarak iki gneg tanrlSI olduguna inantlmaktadir.
Yani
inkalar,Aztekler, Putperestler ve Zerdgler de gnege

sira
tapinmiglardir.

AYATAPINMA
Smerigt tarafindan ortaya iedilmekte
ve ylhn son gnnde
kan dinde ay tanri olarak kabul
gneg ona sembolik olarak kurban edilmektedir. Bu ynde duzenlenen seremoniler sirasinda kurban edilen hayvanin gnes
oldugu dgunlerek cinsel organlari ikartihp kani lilmekte ve
testisleri ig olarak yenmektedir. Bylece kralhgi gnegin elinden alarak dnyadaki hakimlyetine devam ettigine inanilan aya
tapinaniarin dini Isa'nindogumundan ok nceye ait olup onu
Moon tarikatlyla karigtirmamalidir, Moon tarikati tamamen yirminci yzyilda fenomenleri tremig ok yeni bir tarikattir.

ilkin M..2500 yili

civarinda

YAHUDiLiK
Bilinen en eski tek tanrib din Yahudilik ilkin M.. 1900 ylli civarinda kaba bir tarifle bugnk israil ile Lbnan civarindaki
blgede Ibrahimpeygamber tarafindan yayilmig olup o taribe
kadar yaygin olan ok tanrili dine kargin kainattaki tm varlik394

larm tek bir tann tarafindari yaratildigi ve hepsinin onun farkli

bir simasmi tagidigi geklindeki bir inanci tagimaktadir. Yahudilere gre bu tansmin adi Yehova, kutsa1 kitaplarinin adi ise

evrat'tir.
Snnet, Yahudilerin diger adi Yahudi inciliolan kutsal kitaplari Tevrat'ta yazill farz niteligi taglyan bir din buyrugudur. Buna
gre bazi tefsirlerde M.. 1280 yilmda Musa peygamberin de
uyguladigi bu buyrukta tanri Yahova lbrahim peygambere kendisini, ogullarmi, klelerini ve hizmetkarlanni snnet ettirmesini sylemektedir. 5nnet olayinin ilkin ne zaman ve nerede
gereklestirildigi tam olarak bilinmemek1ebirlikte M.. 6000
ylh civarmda genellikle kuzey dogu Afrika ve ArapYarimadasindaki kabileler tarafmdan ergenlik agma gelen erkek ocuklara
uygulandigt yani sira M.. 3100 yllindan itibaren eski Misir'da
alti ile on iki yas arasi erkek ocuklarin dinen temizienme amaclyla snnet edildigi bilinmektedir. Mslmanlar ise M.S. 570
dogustan
yllindan itibaren peygamberleri Hz. Muhammed'in
ocuklari
gelen
erkek
snnetli oldugu inanciyla ergenlik agma
snnet etmigier ve bu dini gelenek gnmze dek devam etmigtir. Ancak Yahudi]er de bu iglem bebek dogar dogmaz gereklegtirilirken, Mslmanlar ocugun bilinli bir yaga gelmesini beklemektedirler ve bu operasyon 7-9-11 gibi en fazia 13 yagmda
olmak kaydiyla genellikle tekli yaglarda yapilmaktadir.
HINDUiZM
Eski din bilimcilere gre Hinduizm Indus Vadisinde baglaylp
M.. 4000 yilma dek etkinligini srdrebilmig olan dnyanm
adamen eski organize dinierinden biridir ama gnmz bilim
larl Hinduizm'in M.. 1500 yili civarma dek grldgn ileri srmektedirler. Buna gre ok tanrili dinin temsilcileri olan
Hindular Q buyk din olan Hiristiyanlik, Mslmanhk ve Yahudiligin tam tersine tek bir tanri olmaylp kainatta birok tanri
305

olduguna inanmakta ve tek bir tanri yerine tek bir gerek oldugu grgnde birlegmektedirler. Bu dogrultuda evremizde
grdgmz her geyin ve her canlinin bu geregin trevleri oldugunu ileri sren Hinduizmde bu gerek dogurganlik gibi ilahi
bir g taglyan bir digidir. Bu nedenle tapinilan en byk iki
tanrianin adi kainatin koruyucu annesi konumundaki Durga
ile dogurganhk,bereket, siflik, temizlik, bagiglarnave criirtlik
tanriasi Lakshmi'dir. Nitekim Hinduizm'a gre llahi retkenlik
taglyan digilere saygi duyulmayan bir din, din olamaz. Kutsa1
kitaplarinin Veda oldugu dinde Hindu4ar ruhun lmszlgne inanmakta ve hayatm dogmak, yagamak, lmek ve yeniden
dogmakla sonu olmayan bir dngden ibaret oldugunu ileri
srmektedirler. Buna gre kigildgnde sadece fiziken lmekte ruhu ise bagkabir canliya girerek ona hayatvermekte, dolaylsiy1a bagkabir bedende yagamaya devam etmektedir.
ZERD$TLK
Bugnk iran topraklannda dogan Zerdgt dini ya da Zerdgtlk Perslerin en eski dini olup peygamberlerinin adinin Zerdgt
olmasmdan dolayi bu adi almaktadir. Din akademisyenlerinin
bir krsmi M.. 600 ylli civannda dogan dinin on birinci yzyila, bir kismi ise on sekizinci yzyila kadar etkisini srdrdgn syledigi Zerdgtlk kutsal kitaplan Avesta'da yazili oldugu
zere temel dsturla zetlenmektedir. lyi Dgnce, lyi Sz
Syleme, lyiTohumlar Ekme. Buna gre tanrilari Ahura Mazda
kainattaki tek bilge kipidirve kutsal kitapta Zerdgt peygamber
tarafmdan piirsel dilde yazilmig olup kainatin g\erinin dile
getirildigi Gathas adt verilen beg garkmm yani sira bu gler
yedi grupta toplanarak canli ya da olugumlarla zdeglegti.rilmigtir. Bu dogrultuda hayvanlar iyi dgnceyi, ateg ve enerji adalet
ve geregi, metaller egemenligi, toprak sadakat ve huzuru, su
btnfg, bitkiler lmszlg, insaniar ise yaratici enerjiyi
306

temsil etmektedir. Perslerin ana vatanlarinin siraslyla Yunanlilar,

Mslmanlar ve Mogollarin istilasi sirasinda yok edilmek istenen Zerdgtier Hindistan'a kaarak burada etkinliklerini srdrmeye devam etmigtir. Nitekim bugn hl Hindistan'da mevcut
olan Zerdgtlerin bu kaig hikayesinde M.S. sekizinci yzyilda
bugnk Hindistan'in Gujarat blgesinde hkm sren Sanjan
krah JadavRana'ya bagvuran toplulugun liderinin ondan siginma hakki istedigi anlatilmaktadir. Ancak kral lkesinin zaten ok
kalabalik oldugunu syleyerek onlan almaya yanagmamigttr.
Ona ne kadar kalabahk olduklarini kanithmak iin bir bardaga
lebalep st doldurmuy ve buna bir damla daha ilave edecek
olursa tagacagini gstererek bu istegini yerine getirmeyecegini
ifade etmigtir. Bunun zerine Zerdgt lider ste bir kagik geker
ilave edip karigtirmig ve krala dnup "Biz bu stn iinde geker
olmak istiyoruz, bizi gremeyeceksiniz, size yk olmayacagiz,
tipki stn \indeki bu geker gibi eriyip gidecegiz, ama yagaminizi tatlandirdigimizi hissedeceksiniz" demig. Bunun zerine
kral onlari sadece kabul etmekle kalmaylp, yerel giysileriyle dolagmalarina ve serbeste ibadet etmelerine izin vermig.
KONFYSLK

"nsan yolla bilgeligini kamtlayabilir.

Birincisi meditasyon yoluyla ki, bu asil olan yoldur.

kincisitaklitederekki, bu en kolay yoldur.

ncsise deneyim yoluyla ki, bu en zorudur"
KONFYS'N SZLERINDEN

(M..479)

551-479) 01up batida bilinen adiyla

Asil adi Kung Fu Tzu (M..
bilge Konfys'On nclgn yaptigi Konfyslk, M..

tarafindan
resmi din ilan edilmigtir. Si Shu ve Wu Jing.olarak iki kutsal kibeginci yzyilda

in'degrlmg olup inhanedani

307

tabi olan din, sadakat, lyi kargilikverme, saygi ve sevgi iin kisisel aba sarf etmek zerine kurulmuy daha ziyade psikolojiye
dayall bir sistemdir. Buna gre tm bu megakkat i.steyen vasiflar
tannnin sahip oldugu vasiflar oldugu iin zordur ama kisi bunu
isterse bir gekilde

bagarabilir.

SiHIR DNi (Druidler)

Dini kaynaklara gre M..200 ylli civarinda grldg ileri
srlen Druid ya da Sihir Dininden ilkin M.. 59 ile 51 yillari
arasmda Roma imparatoru Julius Ceasar'm (M..100-44) yazdigi History of the Wars in Caul (Gal Savaglari Tarihi) adli kitapta
sz edilmigtir. Bu dogrultuda gerek eskiYunan gerekse Rorralilar
iggal ettikleri Gal topraklarinin sahipleri olan Keltlerin bir tr sihirbaz sifatmi taktiklari Droid liderlerden etkilenerek onlann lyi
ya da kt her geyi tanrilar, ruhlar ve atalarinm gcn kullanarak kendilerinderi uzaklagtirdiklan gibi yakmlagttrabileceklerini
de grenmislerdir. Nitekim Vezv yanardaginm patladig: sirada
lerek Pompei'ye gmlen ve tarihte Byk Pliny adlyla bilinen
Romali yazar ve filozof Pliny the Elder (M.S. 23-79) bununla ilgili yazdigi bir eserinde tm Romall erkek ve kadmlarin bu gc
kullanmayi grendiklerini dile getirmigtir.Bugn Gallerde hl
mevcut olan Druid'ler her yll Welsh Eisteddfod denilen kutlama
gnnde bir araya gelmekte ve meditasyon yoluyla atalarmm
ruhuna erigip her geyi zmlediklerini sylemektedirler.
HIRSTiYANLIK
Bugn dnyanin yarismdan ogunun inandigi tek tanrili ikinci byk din Hiristiyanlik M.. 4'nc yzyilda Bethlehem'de
dogan dinin peygamberi Hazreti Isa'ya inananlarin dini olup
inanilanna gre Isa, tanrinin ogludur. Kutsal kitaplari incil'de
sylevleri ve gerege dayali hikayeleri anlatilde onun

sayisiz

308

dig! uzereisa peygamber, orta doguda Rift vadisi boyunca aklp

John taLut glne dklen Seriaya da rdnnehrindevaftizci
rafindan vaftiz edildikten sonra 30 yagina geldiginde tanri tarafindan halkma yaymasi emredilen Hiristiyanlik dinini gretmeye baglamit ve Omrnri son yillna dek dinin temelini teykil
Ve tOlranSI
halkina kolay anlagilir bir dille
eden baglglaylC1|lk
aktarmaya alismigtir. Tam olarak bilinmedigi iin M.S. 64 ya
da 69 ylbnda armiha gerilerek ldrlmesinin ardindan on iki
havarisinden biri olarak kabul edilen Aziz Peter onun grevini
teslim almig ve Katolik Kilisesi tarafindan ilk papa llan edilmigtir. Bugn havari1erinin adlyla anilan drt ayriincil bulunmaktadir ama bunlar ancak isa peygamberin lumnden 70 yll sonra
yaklagikM.S. 100 ylli civarinda yazilmaya baglanmittir.
Kilisesi, 1sa'nin havari1erinden biri olan Aziz (St)
Mark'in Kuds'teki evi olup, ayni.zamanda isa'ninarmiha gerilerek ldrlmeden bir gece nce havarileriyle birlikte son akyam
yemegi yedigi yerdir. Su nedenle Hiristlyanlar her yll onun dgn olan Paskalyada oraya indigine inanmaktadirlar. Aziz Mark

IlkHiristiyan

M.S. 68 yllinda bedeni bir atin kuyruguna baglanip iskenderiye'deki

Bokalia caddesinde iki gn yerde srklenerek gehit edilmigtir. Hiristlyan inanigina gre bu srklenig sirasinda bedeni paralara
aynlmasina ragmen koruma altina allnmigtir. rneginbag: iskenderiye Kilisesinde, geri kalan paralannin bir kismi Kahire'de, diger
kismi ise Venedik'teki St Mark Katedralindedir.
ilk din degigtirerek Hiristiyan olan kigi M.S. 313 yllinda
dogu Roma imparatoru Konstantin (M.S. 272-337) olup onun
Hiristiyanlik dinine dng Roma'nin ykselme devrinin baglamasina neden olmakla kalmayip gehrin Htristlyanligin merkezi
olmasma da nclk etmigtir. O tarihten itibaren Roma kilisesinin gc Hiristlyanirk dnyastni dogrudan etkilemig ve bu etki
gnmze dek surmgtr.

309

Hz.

isa'nin dogum gn olarak kabul edilen ilk Noel kut-

lamasi M.S. drdnc yzyllda 25 Arahk gn gereklegtirilmigtir.

ingiltere'dekiilk

Hiristiyan kilisesi M.S. birinci yzyilda

Glastonbury'de inga edilmig ve Hz. Isa'nm annesi olan Bakire
Meryem'e (Virgin Mary) ithaf edilmigtir.

Il 11

ingiftere'dedin degigtirerek Hiristiyan olan ilk kral King

Ethelbert of Kent (Kent Krall) olup, M.S 597 yllinda daha sonra Aziz (St) unvanini alan Augustine'in Kent gehrine gelmesinin ardindan olrnugtur. Kral Ethelbert'i Hiristlyan dinine dndrmek iin Papa Gregory tarafindan greviendirilenAugustine,
kralln dinini degigtirmesiyle birlikte Hiristiyanlik dininin lkeye
yayilmasinada n ayak olmustur. Bu dogrultuda kansi kralie
Bertha'nin zaten Hiristiyan oldugu kral Ethelbert M.S. 597 yllinda
Hiristiyan olmakla kalmayip, Augustine ve yandaglarinin ikamet
etmesi iin Canterbury'deki eski kiliseyi tahsis etmigtir. Bylece
Canterbury'nin ilk rahibi olan Augustine, kral Ethelbert ile birlikte
aligarak i.lkAnglo-Sakson kanunlarini hazirlamiglardir.
Hiristiyanlik

dini tarihinde Byk Hiziplegme olarak bilinen dini blnme ilkin M.S. 1054 yllinda gerekleymig olup
batt kanadi Katolikligi, dogu kanadi ise Ortodokslugu semigtir.
310

Bu dogrultuda bati kanadinm dini lideri Papa, dogu kanadinm

Patrik olup, batinin merkezi Roma, dogunun merkezi ise o devirde Konstantinople olarak bilinen bugnk istanbul'dur.Her
iki lider de kendi ynetimiyle sinirli blgede olduka gl ve
saygindir ve aradaki srtgmeleri yok etme grevi stlenmiglerdir ama bu hiziplegme hibir zaman bitmemigtir.

ilk Kipti kilisesi M.S. yedinci yzyilda bugn tamamina

yakmi Mslman olarak bilinen Misir'da inga edilmittir. Bugn
halen Misir'da etkin bir ogunluk olan Kiptilerin kkeni ise
Arapa ingene anlamina geldigi iin ingenelere dayanmakta
ve Misirh olarak kabul edilmelerine ragmen Misir'i bozduklari
\in pek sevilmemektedirler.

ilk Noel karti

1840 yllinda retilmig olup kartin zerine Noel gn anlamina gelen christmas yerine kisaca Xmas
yazilmigtLr.
Latince Isa anlamlna g 80 CETiSt Ve EUSal ayin
aniamina gelen Mas'm birlegtirilmesiyle olugan christmas kelimesindeki christ yerine bugn ok nadiren kisaltilarak X harfi
yazilmasina ragmen genellikle kullanilmamaktadir.Nitekim

bu ilk Noe] kartmda da Yunanca'daki chi eki kisaca X harfiyle

gsterilmigtir. Yunanca'da christ demek olan christos kutsanmig
kisi anlamina gelmektedir.
Katolikler
Katolik dininin Ilderi olan Papa ayni zamanda merkezi Roma
olan bag Hiristlyanliginin da tek temsilcisi olup Latince baba anlamina gelmektedir. Onuncu yzyildan itibaren ayni zamanda
Romanm bagpiskoposu olan Papa'nm tam unvam ise gyledir:
Roma'nin Bagpiskoposu, Hazreti Isa'ninVaftizcisi, Havarilerin
Prensi, Driya Hiristlyan Kiliselerinin Ekmenik Lideri, Batinin
Patrigi, italya'ninEn Byk Lideri, Roma Eyaletleri Metropol
ve Bagpiskoposu, Bagimsiz Vatikan SehriBagkani ve Tannnin
Hizmetkari.
311

Hazreti Sa'nin on iki havarisinin lideri konumundaki Aziz (St) Peter olup M.S 64 ya da 69 olarak bilinen lmne dek Hiristiyan aleminin liderligini yapmigtir.

ilk Papa

ilk ingiliz kkenli

Papa Nicholas Breakspear (M.S. 11001159) olup Papa IV'nc Adrian adi altinda 4 Aralik 1154'den
1 Kasim 1159'a kadar grev yapmigtir. Ancak ilkin acemi bir
keyigolarak bilinen Breakspear ingilizmanastirlarma alinmaylp
reddedilmig, bu nedenle Fransa'da Arles yakinlarinda St Rufus
adi verilen

bir manastira kabul edi1incpye dek uzun bir yolculuk yapmistir. Burada nce manastir rahipligine daha sonra da
kardinallige ykselerek grevi sresince etkin rol oynayan Breakspearrnegin
Norve'te ilk Katolik kilisesinin kurulmasina n
ayak olmug ve btn bu bagarill allgm3 RFIDLD SODUnda papalikla dllendirilmigtir. Breakspear T Kasim 1159 tarihinde su
ierken bogazinrn dgmlenmesi sonucu bogularak lmgtr.
Onun lmyle yeni Papa olarak atanan ve T274 yllinda
greve baglayan Conclave ile birlikte papaliga yeni bir seim
sistemi gelmig ve o tarihten itibaren eskisinin lmnn ardin-

dan 15 gn iinde yeni papanin seimle greve gelecegi karara

baglanmigtir. Bu 15 gn1ksre, dnyadaki tm Katolik kilisesi.
kardinallerinin Roma'ya gelerek onunla tanigtirilma sresidir.

312

Cizvitler (isaalar)
Cizvit Toplulugu ilkin bir ispanyol askeri ve soylusu olup daha
sonra Aziz (St) unvanini alacak olan Ignatius Lyola (14911556) tarafindan 1533 yib Agustos aymda Paris'te kurulmugtur.
Paris'teki niversitede tanigan 1gnatius ve alti arkadagindan olugan ilk Cizvitler ayni zamanda toplulugun kanunlarmi belirleyerek bagigtoplama ve fakirleri kalkindirmak amactyla Kuds'e gi-

den ilk haci kafilesidir. 27 Agustos 1540 tarihinde Papa Ill'nc

Paul tarafmdan onaylanan toplulugun 1556 yilmda ignatius'un
lmnden sonra daha da sayilari artarak 1000'e ulagmistir.

Protestanlar
On altinci yzyllda gereklegen din reformuyla birlikte Roma'nm
koyu Katolik ynetimine ve mutlak gcne kargibir hareketin bagIamasi dogru[tusunda kurulan Protestanilk, adindan da anlagilacagi
zere bir aniamda Hiristlyan dininin kati kurallanni kanunlagttran
Roma Katolik Kilisesi ynetimini protesto etmek anlamina gelmekteydi. Nitekim Katolik dininden olmayanlara kargi Roma'nin uyguladigivah i ve insanlik digi yntemleri protestoetmek amaclyla
Protestan kanadin kurucusu olan nl Alman din adamt ve teologu Martin Luther (1d83-1546)kendi yazdigi 95 maddeden olugan
insanHaklan BildirgesiniWittenberg kilisesinin ana kapisma ivilemig ve bu cesur girigirniolduka ses getirmigti.Bir Augustine
rahibi olan Luther bu bildirgeden sonra byk bir Protestanlik
hareketinin olugmasinm yani sira Lutherian adi altinda yeni bir
Protestan mezhebinin de dogmasina n ayak olmak1a kalmayip
1525 yilmda evlenerek bylece rahiplerin ve din adamlannin
evlenemeyecegi geklinde Katolik dinine zorla yerlestirilmig bir
tabuyu da yikmigtir. Dindeki bu reform hareketi ok gemeden
Protestanligm Roma Katolik Kilisesinden ayrl Ip bagli bagma bir
mezbep olarak kabul edilmesine neden olmugtur.
313

ingiltere'deKilise
ingiltere'de Hiristiyanlik ilk kez Roma Katolik Kilisesinden aynlarak bagli bagina bir mezhep olan Protestanligin doguuyla
paralel seyretmigtir. Ancak dini kayitlar ok daha ncesinde
ingiltere'deHiristlyanligin bagladigina igaret etrnektedir. Nitekim ilk kez M.S 314 yllinda Papa Gregory'nin ingilizhalkini
Hiristiyan dinine dndrmek iin grevlendirdigi St Augustine
sayesinde M.S. 597 yllinda Hiristiyanhkla tanistiklari bilinmesine ragmen, asimda St Augustine'nin lkeye geliginden yaklagik
200 yll nce gney Fransa'daki Arles Din Konseyi tarafmdan
ingiltere'yerahip atandigi ileri srlmektedir. Bu dogrultuda
ingiltere'dekiilk kiliseAnglikan Birligi tarafindan on altinci yz-

yllda kral Vill'inci Henry dneminde kurulmuy ve ilk Katolik

din kuralmi kral Henry yikmigtir. Nitekim Papa V]I'inci Clement
onaylamadigi halde onun onayini beklemeksizin Aragon'lu Catherine ile evlenen kral, bylece Papayi dinlemediginigstererek
ona kargi gelmigtir.Bunu takiben geligen bagtmsiz parlamento
harekatlyla 1534 yilmda kral Henry Ingiltere kilisesinin bagma
getirilmig ve bylece Papanm gc reddedilmigtir. Ayni parlamento 1534 ylimda bagka bir ilke imza atarak kralin Aragon'lu
Catherine ile evliligini feshedip Anne Boleyn ile evlenmesini
onaylamigtir.
Yunan Ortodokslar
Yunan Ortodoks dini daha ziyade Hiristiyanligm dogu kanadinin tercihi olup ayni zamanda dine sonradan katilan bir mez-

heptir ve gu anda dnyada yaklagik 10.000.000 kisi Ortodoks

olarak anilmaktadir. 1821 ile 1832 yillari arasinda yapilan YuSavaglarmdan sonra bagimsiz bir Yunan Kilinan Bagimsizik
sesi kurulmasi ynnde Dogu Ortodoks Komnyono Patrikligi
ile grgmelerba latilmig ve buriun sonucunda Rus imparatoru
314

Peter the Great'in (Byk Pedro) tirafindan 1850 yillnda ilk Rus
Ortodoks Kilisesi kurularak tm dnyaca bagimsizllgi resmen
taninmigtir.

BUDIZM
Bir felsefe dini olan Budizm, takipilerinin Siddhartha Guatama
olarak adlandirdigi M.. 566 ile 486 yillan arasinda yagamig
Buda'nin grg ve dgncelerinin benimsendigi din olup M..
llkin
490 il 410 yillan arasinda yenidezyapilandirilmigtir.
Asya'rno byk bir blmnu ynetimi altinda tutan Mauryan
Imparatorlugu yneticisi Ashoka (M..
273-232) tarafindan benimsenerek Budizm altinda kurulan din kisa srede tm Asya'ya
yayllmigtir. Yazidan ziyade sze dayall Budizm'de 400'den fazia

yanlig davranigindzeltilmesi ynnde hayat grg sz konusudur ama Budistlerin kutsal kitabi olan Tripitaka Buda'nin lmnden sonra geen 400 ylldan fazia sre iinde yazilamadigi
iin Budist kepiglerden olugan grenciler Buda'nin grglerini
bir kitaptan takip etmek yerine gretmenleri Budist rahipleri
dinleyerek grenmiglerdir. Bu dogrultuda manastir sistemine
dayali olarak bir grup konslden olugan rahiplere sorular soran
grenciler onlardan bu dini dinleyerek dnme gretisine sahip olurlarken ilkin M.S. birinci yzyrlda Therevadian kegigleri
tarafindan yazilan Tripitaka'da grencilerin szl olarak bilgi
edindigi ve 4 ana grup altinda toplanarak Soylu Gerekler adlyla bilinen felsefi grgler sz konusudur.

su

L Hayat hayal
2. Srekli zevk,
3.

kirikligidemektir
g ve sreklilik arzusu kigiye igkence ektirir

kenceekmek

istemiyorsan,

arzulanndan vazgemeIisin

4. Agagidaki sekiz yolu izleyerek arzularmi bastirabilir ve dogru

bir insan olabilirsin
315

Dogru grg
Kararlilik ve iyi niyet

iyi konugma
Dogru davrang
Yagama enerjisi

abasarf etmek
Bilinli olmak
Konsantrasyon

iSLAM
Mslmanlarin dini olan slam bilinen nc byk ve son
tek tanrih din olup kainatin kurucusu ve tek mutlak gc olan
Allah'a inananlarm ve ona iman edenlerin dinidir. Dinin lideri ve Mslmanlarin
peygamberi olan Hazreti Muhamrned'ten
nce putlara tapan toplu]uk onun nclgnde islamdinini seerek kainatta Allah'tan baska tanri olmadigina pahadet ederek
inanmiglardir. Mslumanlarm inampina gre M.S. 610 yllmda
bir magarada yalnizken Hazreti Muhammed'e (M.S. 570-632)
Allah tarafmdan gnderilen vahiy sirasinda kargisina ikan Cebrail (Gabriel) ona Allah sznu ezberlemesini ve topiumuna bu
sz gretmesini emretmigtir. Yagammin geri kalan kisminda srekli vahiy yoluyla ayetier alan Hazreti Muhammed, bunlari yazih bir kitap haline dngtrmg,bylece Mslmanlarin kutsal
kitabi olan Kuran-i Kerim o1ugmugtur. Hazreti Muhammed'in
hadislerinden olugan bir diger kutsal kitap ise Hadis-i Serifolup
iinde dzgn yagamak, dzgn ve ahlakh insan olmak adina
peygamberin nasihat niteligindeki szleri yaZLildir.

ilkAmerikall Mslman toplulugu1913 yllinda Newark'ta asil

adi Tirnothy Drew (1886-1929)oup Soylu Ali Drew olarak bilinen
ve kendisini peygamber ilan eden kisi tarafmdan kurulmugtur.
316

NTO DiNi
de tipki Budizm gibi Japonlarm tercih ettigi ikinci
felsefe agirbkli dindir. Sintokelimesi incetanrilarin yolu anlamina.gelen Shin Tao kelimelerinin birlegimiyle olugmug olup
M.S. 500 yi]i civarinda baglamistirama kurucusu olmadigi gibi,
kutsal kitaplari, kanunlari ve dine alt hibir yaztil belge de sz
konusu degildir. Bu dogrultuda Sintodini szl gretiye dayali olup aile sevgisi ve ruhsal temizlik zerine kuruludur. ikinci
Dnya Savagi sonrasina kadar tann olarak kabul edilen Japon
imparatoruayni zamanda Japonya'ninefsanevi kurucu lideri
ve gnet tannsi konumunda olup, savagm bitiminde imparator
Hirohito (1901-89)Amerikalilar tarafindan ilahi vasfmin iptal
edildigini halka duyurmasi ynnde baski grmgtr.

Sintodini

VODO DiNi
tercih ettigi yresel bir din olan Vodo bugn taraftarlarinin sayisi kmsenmeyecek oranda olup nfusun yaklagik
yzde sekseninin tercih ettigi bir dindir. Haiti dilinde tanreve
ruh anlamina gelen vodun kelimesinden tremig olan din, Katolik dini ayinieriyle Afrikali bycu ayinlerinin kangimi olup
Fransiz kolonilerdevrinde adaya Afrikali kleler tarafmdan getirilmigtir. Yagamla lum arasinda nc bir boyut olduguna ve
zombi olarak bilinen kipilerinvarligindan yola ikarak aslinda
insanlarin lmszlgrie inanilmaktadir.
Haiti'nin

317

MORMONIZM
Mormonizm kkeni Hiristiyanligi baz alan bir tarikat dini
o10p isa'danziyade kiyamet gnnden nce dnyaya gelecek
son Mesih'e ve bu sre iinde dine nclk edecek modern
Mesih'lere inananiarin dinidir. Bu dogrultuda 1827 yillnda 22
yagmdayken yazmaya baglayan ve iinde 250.000'den fazia darbi mesel.niteligi tagiyan hikayenin mevcut oldugu bir tr roman
zelligi taglyan Mormon'larrn Kitabini (The Book of Mormon)
1830 yilinda tamamlayan Joseph Smith (1805-1844) tarafmdan
kurulmuy olan dinin taraftarlari Smith'i bu dinin ilk peygamberi
olarak kabul etmektedir. Bugn zellikle Amerika'da binierce
taraftari olan dinin kendisine zg bir Mormon Kilisesi de olup
kiyamet gnnden nce dnyayagelecek olan peygamberin.en
az Musa kadar nemli biri olduguna inanilmaktadir. 1833 yiImda Smith'e katilan Brigham Young (1801-1877) ondan kilise
liderligi grevini devraldiktan sonra o zamanlar Meksika smirlari iinde bulunan Amerika'nm Utah eyaletine bagli Salt Lake
City'de halkin bu dini benimsemesine nclk etmig ve ilk kez
318

1840 yllrnda ziyaret ettigi ingiltere'deMormon dininin kabul

edilmesini saglamasinin yani sira ok gemeden tm Avrupa'nm

bu dini tanimasinda misyonerlik grevirfi stenmigtir. Temeli

gya Hiristiyanliga dayal olan Mormonizm'de Joseph Smith ve
Brigham Young gibi kipilerin modern peygamberler olduguna
ve tanrinm vasiflarini tagidiklarina inanilmaktadir ama onlara
gre Katoliklerin inandigi gibi baba, ogul ve kutsal ruhtan ibaret
olan Kutsal \ birbirine bagli olmayip, ayri kipilikte ken-

disini gstermektedir. Bugn Katolik Hiristiyan aleminin temel

inanci olan kutsal ly reddetmeleri, bu ok nemli noktada
onlardan tamamen ayrildiklarini gstermekle birlikte bu dine
tamamen aykirl bagkaca inanlari nedeniyle aslinda Hiristiyan
gibi grnmelerine ragmen pek de ilgileri olmadigi aika ortaya ikmaktadir. Nitekim Mormonlar ay, kahve, sigara gibi
tiryakilik yapan iecekleri kullanmamalarina ragrnen tm tek
tanrili dinierde yasak ve gnah oldugu halde iki ve uyugturucu kullanmayi serbest birakmiglardir.Belki de bu derece kati
kurallari olmaylgi nedeniyle bugn ok sayida taraftar toplayan
Mormonizm, bu dogrultuda Roma Katolik Kilisesinden tamamen ayrilmig ve ogunlugun ikamet ettigi Salt Lake City dinin
merkezi olmustur.

BLiMSELCLK
Bilimselcilik ilkinAmerikan bilim kurgu yazan L Ron Hubbard'in
(1911-86) 1950 ylli Maisinda yayinlanan Dianetics: The Modern Science of Mental Health (Dini.Tabular ve Modern Bilim-

de Akil Saghgi) adli kitablyla gndeme gelmi tir. Bu dogrultuda

kitabinda din tabularini pozitif bilimle yikmak Uzerine bir felsefeyi konu alan Hubbard bilimselciligin babas! ilan edi1migtir. Nitekim ilkin 1951 sonbahannda
Arizona, Phoenix'te ilk
mesajini veren Hubbard'in 1952 yili ilkbahannda 15.000'den
fazla taraftar kazandig: grlmgtr. Kitabinda bilginin gc319

tabu
ne deginen Hubbard, pozitif bilim sayesinde o gne dek
olarak kabul edilen din kanunlarinin yikilabilecegi gibi dinin
kipinin ruhen rahatlamasi anlamina geldigini ve bunu mantikli
dgnerek kimsenin ynlendirmesi olmaksizin kendi kendine
zebilecegini, hastallklarmi tedavi edebilecegini anlatmakta-

dir. 34 yillik yagaminm son yillarinda her gn bu ynde taze fikirler reten Hubbard sonunda 1954 ytimda bilimselcige dayali
ilk kiliseyi Los Angeles'ta kurmustur. Ancak ilk gnler onunla
birlikte kilisenin liderleri byk saldinlann yani sira vergi ka\r-

shte evrak dzenleyerek

para toplamak,
dolandirmak gibi agir sulamalara da maruz kalmiglar ama yine de allgmalarini srdrmeye ve taraftar

mak, yelerden zorla

hukmeti ve insanlari

toplama devam etmiglerdir.

MOON TAIKATI
Asil adi Yung Myung Moon (1920) olup topluluk iinde Saygideger Sun Moon olarak anilan kisi tarafindan ilkin 1954 yllinda
Gney Kore'de kurulan Moon Tarikati aslinda Katolik ve Protes-

tan olarak ikiye aynlan Hiristlyanlik dinini tek bir kilise atisi
altinda toplamak gibi iyi niyetli bir grge sahip gibi grnse
de bu yaklatimiyla ok saylda taraftar toplamasina ragmen kendisine ait belli bir felsefesi olmayan gstermelik bir tarikatti.
Nitekim 1945 yllinda Tarikatm Prensipleri adi altmda yazdigi
kitaba bakildiginda, ogunun Hiristiyan dini gretisine dayali
alinti bilgilerden olugtugu hatta bazilarinin uydurulmuy oldugu anlagilmaktadir. Tarikatin inanigina gre Moon 16 yaginda
Kuzey Kore'deki daglara iktiginda isa ona grrimg ve onu
dnyaya bu dini yaymakla greviendirmigti.Bir diger inanig ise
isa'nin Hiristiyanlik dinini yaymasi iin yeryzne gnderilmig
tek peygamber olmadigi klyamet gn geytanin huy degistirerek iyi bir melek olacagi idi. Dahasi saygideger Sun Moon ahir
zamanda gelmesi bek1enen son Mesih'ti. Her ne kadar bunlara
320

inanmak g de olsa Moon'un bu fikirleri agilamayi bagardigi

ve Gney Kore'de yepyeni bir tarikat kurarak ok sayida taraftar
topladigt kesindi ama sonunda gney Kore'deki askeri ynetim
sirasmda baa gelen general Park Chung-hee (1917-79) onu
sahtekarlikla su\ayarak hapse attirmigti. Ancak bir sre hapis
yatan Moon 1971 yilinda, serbest kaldiginda Amerika'ya kaarak orada Moon Tarikatini kurmuy ve ok sayida taraftar toplamigti. Nitekim Washington Times'a gre devletin en st kademe
memurundan sayili lyadam1arma kadar taraftan vardi.

ATEZM (TanritanimazIrk)
Ateizm kipinin dini bilgi eksikliginden ya da inanlarinin zaylfligmdan dolayr tann ve tannlara inanmayisi, dolayisiyla Ateist (tanntanimaz) olarak adlandirrimasi anlamma gelmektedir.
Tarihte bilinen en nl Ateist Yunanli filozof Sokrates'tir (M..
470-399) ve bu nedenle, savag, g, sanat, endstri, adalet ve
yetenek tanriasi Athena tarafindan lanetlendigi ileri srlerek
halk tarafmdan su\anmig, sonunda baldiran ya da agi otu denilen ok zehirli bir bitki yemegine kangtirrlarak zehirienip l-

drlmgtr.

321

SEKS
Antik agdaSeks Tanrilari, Kama Sutra, Gebelikten Korunma,
Fabigelik, Sanatta Seks, Sinemada Seks, Homoseksellik.

"Seks hakkmda hibir pey bilmiyorum,

nk kendimi bildim bileli evliyim"
ZSA ZSA GABOR (T919)

ANTiK ADA SEKSTANRILARI

Antik agda tanri ve tanrialar yagamm her agamasmda insanfar zerinde etkili olmaktaydi. Bu nedenle modern dnyada da
kisinin sagliklr yagamasi iin en nemli olgu olarak adlandirilan
agk ve seks tanrilari haliyle en st konuma tagihmigtl.

Minan mitolojisinde Priapus reme ve erkeklik organini

temsil etmesinin yani sira bolluk ve bereket tanrisi konumundaydi. Bu neden1e ekinlerin bol mahsul vermesi iin tarla ve
bahelere dikilen heykelinde zellikle erkeklik organi olduka
iri gsterilmigti.Priapus ile birlikte Priapizm adr altmda yeni
bir ideoloji dogmug ve ogu.kisi erkeklik organmin srekli sert
kallp gevgememesi iin olduka aci verici operasyonar
geirmeye razi olmugtu. Yunan mitolojisinde en az Priapus kadar
sevilen bir diger tann ise agk tanrisi Eros olup, erotik kelimesi
onun adindan tretilmigtir.
Afrodit Yunan mitolojisinde agk tanriasi olarak bilinmektedir. Rivayete gre Kibris'ta dogdugu, olduka bagtan ikarici
bir gzellige sahip oldugu ve dinen yasak olmasina ragmen
323

iligkiye
ona tapinir gibi seven bir rahibi bagtan ikartip cinsel
vurgulagirdigi ileri srlmektedir. Aykin engel tanimadigim
rnak iin olsa gerek bu nedenle adma agk tanriasi denmigtir.
Roma mitolojisindeki ask ve gzellik tanriasi ise
Vens'tr. Ancak sadece olaganst gzelligi degil, akh, gc
ve koruyuculugu da temsil eder. oksayida versiyonu yapilneden1e
masina ragmen orijinal Vens heykeli iplaktir, bu
artistlerineVezellikle vcudu onun kadar gzel olan sinema
ns gzelligine sahip benzetmesi yapiltnakta ve bu iltifata nail
olabilmek iin ogunun ona benzemeye abytigi grlmektedir. Ask tannsi ise en az Eros kadar pop1er olan Cupid'tir. Ask
ve cinselligi temsil eden ve aslinda gerek Eros olarak bilinen
Cupid, ogu sanati tarafmdan kalplere ask tohumlari ekmek
iin elindeki gerilmig yaydan firlatilmak zere ok ekerken
temsil edi1migtir.

KAMASUTRA
Eski Hindistan'da agk, zevk ve gehvet tanrisi olarak bilinen
Kama, hemen hemen Cupid'e egdegerde bir gzellige ve vasfa
sahiptir. Sutra ise ask ve cinsellik zerine yazilmigbir kitaptir.
Bu dogrultuda Kama Sutra ilkin M.S. birinci yzyilla altmci
yzyil acasinda Mallanaga Vatsyayana tarafindan yazilmig olup
kitapta seksten zevk alma, seksel davraniglar, sevigme pozisyonlari, n sevigme, orgazm, tahrik, evlilik ve evlilik digi iligkiler konusunda egitli blmler mevcuttur. Sevigme tekniklerinin yant sira, pgme, flrt dnemi, partnerini mutlu etmek gibi
ince konularm da yer aldigi Kama Sutra'daki en dikkat edici
konu ise, gnmzde de ok tartigilan bir cinsellik sorunu olan
iftlerin kargihkIl tatmini konusunda deneyim kazanmalanni
ve
saglayacak faydali bilgilerle birlikte partnerinden
zevk almadigini saklamak gibi gvensiz seks yapmanin kipinin
ruh sagligi zerindeki sakmcali etkilerine deginilmigolmasidir.
.utanmak

324

DOUM

KONTROL

Bilinen en eski gebelikten korunma yntemi M.. 2300 ylli

civarinda Smerler tarafindan uygulanmigttr. Bu dogrultuda
uyugturucu ve zc zellik tagiyan afyon tanelerinden olugan

bir hamur topunun kadmin rahmine yerlestirilmesiyle gebelik

nlenmig, ayni zamanda iftlerin seviime sirasinda egit oranda
zevk alarak ayni anda bogalmasi saglanmigtir.
Eski Misir'da cinsellik konusunda yazilmig ok sayida kayda
gre dogum kontrol ynnde birok yntem uygulanmigttr.
Bunlardan biri sevisme sonunda erkegin gerl ikip digari bogalmasidir. M.. 1850 yili civarmda ise timsah digkisi kullanildigi
ileii srlmektedir ama bunu tam olarak nas:I uyguladiklari bilinmemektedir.
Eski Roma'da M.S. birinci ve ikinci yzyillarda Efesli Soranus olarak bilinen Yunanll bir Jinekolog dogum kontro] zerine olduka etkin alismalar yapmig ve sonunda zamanimizdan
yzlerce yll nce dogum kontrol, dogum uzmanligi zerine

yazdigi Gynaecology (Jinekoloji)adli kitap gnmze de igik

tutmugtur.
Bugnk Meksika'nin asil sahipleri oldugu bilinen Azteklerin, M.S. on ikinci yzyila kadar diger bir ifadeyle ispanyolfetihleri gndeme gelene kadar burada olduka etkin bir medeniyete sahip olduklari bilinmektedir. Her konuda oldugu gibi dogumkontrol zerinde de egitli yntemler geligtirenAzteklerin
bu dogrultuda uyguladiklari -ila\arin iinde en bilineni kartal
digkisi ile digi yegi1 ve przsz, ii beyaz etli bir grnme
sahip olan su kabagi meyvesinin suyunu karigtinp elde ettikleri
koyu karigimdir.
ilk prezervatif on yedinci yzyilda kullanilmig olup, balik
zarl ya da hayvan bagirsagindan yapilmigtir.
325

Giacomo Casanova (1725-98)olarak bilinen en nl apkinin srekli iligkiye girdigi agiklarindan biri olup soy1u bir sinifa
mensup olan Marguis de Sade (1740-1814) onunla iligkiye girmeden nce kendi kendine bir yntem geligtirmigve Markizin
bir pamugun zerine limon sikip rahmine yerlegtirerek uyguladigt bu yntem ogu kisi tarafindan benimsenmigtir.
Mary Wollstonecraft

(1759-97) degum kontrol konusunda kitap yazan ilk yazar olup feminist grgleriyle nl yazar
ilkin on sekizinci yzyrlda ingiltere'degellikle dogum kontrol
ve istenmeyen gebelikler sonucu ortada kalmig ocuk sorununu ele almigtir. Bu dogrultuda sosyal bir reforma nclk eden
alismalarryla gndeme gelmigolduka egitimli bir gen kadin
olan Wollstonecraft 1792 yllinda bu konuda yazdigi Vindication of the Rights of Women (Kadin Haklarinin Kanitlanmasi)
adh kitabmda kadinlarin erkeklere tanri tarafmdan gnderilmig
en degerli hediyeler oldugunu vurgulamig,
ama buna ragmen
erkekler keyif atarken kadinlarin igkenee ekip acilar iinde
kivrandik]arina deginmitir.Kitabinda srekli kadinlarla erkekleri mukayese eden Wollstonecraft, evlilikte partnerierin kargilikli hak ve zgrlge sahip oldugunu ve evliligin bir tarafin
diger tarafa stnlk saglamak iin gereklestirilemeyecegini
savunmugtur. Erkekler kadar kadinlarin da cinsel zgrlge ve
seksten zevk almaya haklari oldugunu syleyen yazar 1789
yllmda asil admi kullanmayip Gzel konugma Ogretmeni Bay
Cresswick adlyla yazdigi The Female Reader (Kadin Okuyucular) adh kitabinda bu ynde kisa hikayelere yer vermigtir. Mary
Wollstonecraft'm
kizi Mary Shelley annesinin izinden yuruyen
bir bagka feminist yazar olup daha 21 yagindayken yayinlanan
Frankenstein adh kitablyla nldr. Shelley, gair Percy Bysshe
5helley'nin ikinci epidir.
Dogum kontrol konusunda ilk sistematik girigim 1882 yilinda Hollanda'da gerekleptirilrnigolup bu konudaki ilk giritim
326

Flaman bir kadin doktor olan Dr. Aletta Jacobs'un (1854-1929)

dzenleyip nclk ettigi bir programla gndeme gelmigtir. O
dnemde niversitede hocalik yapan ilk kadm doktor olan jacobs kendi imkanlanyla byk bir dogum klinigi inga ettirmig
ve burada ok sayida kadini tedavi etmesinin yani sira gebelikten kesin zmle korunma yntemleri konusunda onlara egitim de vermigtir. Ancak onun bu yndeki girigim ve alismalari
zellikle kilise adamlari tarafindan ocuksuz bir dnyanin Avrupa nfusunu tehdit ettigini ileri srp elestirilmesine ve dogum
kontrolnn gnah oldugunu savunarak Jacobs'u su\amalarina neden olmustur.
ilk kez agiz yoluyla dogum kontrol konusunda kesin zm reten nemli isim sz konusudur. Buniardan ilki seksenli yaglarindayken gebeligi nleyici hap ynnde yaklagik
150.000 Dolarlik bir projeye imzastni atan Margaret Sanger
(1879-1966), ikincisi bu dogrultuda Enovid adh ilk dogum kontrol hapini reten Frank Colton (1923-2003) ve ncsu ise ilk
spirali gelittiren Carl Djerassi'dir (1923). Irlandaasilli bir Amerikall olan Margaret Sanger, New York'ta yagayan o]duka fakir
bir igi ailesinin kiz: olup, yagadigi ekonomik gartlar yznden
olsa gerek, fakirligin ok ocuklulukla dogru orantih olugundan yola ikmig ve Amerika'da ilk dogum kontrol hareketinin
baglamasina Onc olmuytur. 1916 ylhnda New York'ta What
Every Girl Should Know (Her Kadimn Bilmesi Gerekenler) adli
bir kitap da yaymlayary Sanger, kitabinda regl, seksel istekler
ve duygular, sevigmek ve gebeligi nlemek gibi o devirde tam
bir bilinmezlik iindeki nem1] konulara deginmig ama onun
be faydah aligmalari ok gemeden bir devrim ve yok etkisi
yaratarak polisin alarma gemesine ve kliniginin kapatilmasma
neden olmustur. Bu yzden hasta ve okurlanna posta yoluyla
ulagmaya alipan Sanger, onlara zarf iinde haplar ve dogum
kontrol materya1|eri gndermeye devam ettigi iin tutuklanip
hapse atilmigtir. Son anda lm cezasindan dnen Sanger, ha327

pisten ikinca Amerika'yi terk edip Avrupa'ya yerlegmig ama

T9T 7 yl Inda tekrar dnp bu kez What Every Mother Should
Know (Her Annenin Bilmesi Gerekenler) ad! altinda ikinci bir
kitap yayinlamigtar. Bunun zerine tekrar apar topar tutuklanan
Sanger ancak bu kez hapse atilmayip ceza olarak bebeklerin
beslenmesi zerine abgan bir kuruiuga yaratici buluglar retmesi iin gnderilmigtir.

Annelerin kaderini degitirmek, onlgrm ve bebeklerinin

zavallt yaratzklarolarak gkyzndekaybolup gitmelerini
nlemek amactylayapf2gim altymalar, ne yazik ki hep
peytanla igbirligi olarak algtlandt"
MARGARETSANGER (1931)

ilkspiral, dogum kontrol haplarinin genig lde benimsenmesinin devaminda daha etkin ve kolay bir yol buimak amaciyla srekli yapilan aligmalar sonunda ilk kez 1961 ylhnda halka
tanitilmigtir. Nitekim tam bir kiylmin yagandigrzellikle 1940'll
ve 50'li yillarda korunmaktan kaan erkeklerin bu konudaki gvenilmezligi
esas alinip kadinlara hep kolay hem de daha etkili
bir korunma yntemi olarak sunulan spirai, prezervatif takmamak adina onlarin cinsel istegini nemsemeyen erkeklere kargi
kadinlarin cinsel devrim ilan etmesine neden.olmugtur.

ilk modern spiral ya da sarmal

rahim aygiti 1909 yihnda

Almanya'da Richard Richter tarafindan retilmigtir. Kk plastik ya da yumugak metalden yapilmig aygitin 1960 yllindan iti.-

baren daha farkli

versiyonlari

da retilmig olup en bilinenleri

Lippes Loop ve Margulies Spiral'dir. Polletilen ve baryum slfat
karigimdan yapilmig olan spiral rntgende kolayhkla fark edildigigibi bakirdan yapilmig olanlari da retimigtir.Yumurtlama kanallanna giden spermin yumurtayi dlleyerek bebek olugumunu
328

nlemek amaclyla kanal agzina yerlegtirilen aygit bunu taktiran

kipinin drt yll gibi olduka uzun bir sre hamile kalmasini
kesin olarak n]emektedir. Ancak gnmzde de en fazla tercih edilen bir yntem olan spirali her bnyenin kabul etmeyip
Saglikli

digan attigi gibi dogum kontrolnn

yryebilmesi iin
drt yilda bir degistirilmesigerekmektedir.te yandan yeni bir
dogum kontrol yntemi olarak bilinmesine ragmen, ilk spirali
eski Misirlilarin kegfettigive yari degerli taglardan yapilmig benzer bir aygiti kullandtklari ileri srlmektedir.

FAHi)ELK

"Parayla yapilan seksle, zevk iin yapilan

seks arasmda en byk fark,zevk iin yapilanm
daha ucuz olmastdir."
BRENDANFRANClS

ilk peygamber

olarak kabul edilen Musa Peygambere indirilen Eski Ahit'te yazdigi veYahudi din kanunlarlyla beliriendigi
zere Yahudi Halkin hastalik kapmasin! nlemek amaclyla farkil
329

kipilerle seks yapmak yasaklanmig, ama bu dini sonradan semig yabanci kadinlara serbest birakilmigtir. Bu dogrultuda bilinen en eski meslek olan fabigelikzellikle zevk ve sefaya agiri
dgkn eski Yunan ve Roma'da enstitulegmi.g bir kurum haline
dngmgtr.Nitekim toplum iinde bir bakigta belirlenmeleri
iin fahipelik meslegini icra edenierin giysilerinin farkli olmasi
saglanmig ama dijerleri gibi normal yagantilarina devam etmesine izin verilerek normal vatandaglar gibi vergilerini vermeleri
istenmistir. Ancak bu meslegin giderek geligmesiyle toplum iine kaflglpgitmelerinin yani Slra bagli bagina bir sektre dngmg, dahasi birtakim imtiyazlar bile elde etmiglerdir. Nitekim
fahigelervergiden muaf tutulmugtur.
gnmz Almanya'SLnda
Avrupa'ya ilk fahigelik meslegi 1700'l yillarm basinda
New York ve Boston'a gelip yerlegen parali askerler tarafmdan
Amerika'dan gelmig ve ok gemeden kitanin her yerinde hizla yayilarak zellikle 1810 yl1mda fahigelerin sayisi yerinde bir
tabirle tavan yapmigtir. Amerika'da ise 1910 yili sonlarina kadar kanunen ve dini telkin yolu kullanilmasina ragmen hibir
gekilde nne geilemeyen fahipelik ancak Hiristiyan Kadin
Haklari Birligi ya da tamamen para kazanmak amaclyla sintri
geip erkeklerle dgp kalkan hastalikli kadin1arla cinsel iligkiyi
yasaklayan bazi sivil toplum rgtlerinin gl kargi durmasi
sayesinde gerileyebilmigtir.
Fahigelik konusunda ilk tibbi konferans ise bu igin kalici
bulagici hastaliklara neden oldugu ynnde ilk kez 1875 ylim-

da Buenos Aires'te yapilmigtir.

SANATTA SEKS
Bilindigi zere bugn seksi oldugu ne srlen ok sayida artistin fotograflari, posterleri evlerin ya da igyerlerinin duvarlarini ssledigi gibi onlarin bez ya da kagit zerine egitli yagli
boya tablolarl da sanat galerilerinin bag kgesinde yer almak330

tadir. Bu

dogrultuda ilkin eski Yunan ve Roma medenlyetinde

grlen seks ve cinsellik objeleri insanligin eski aglardan beri

cinsellige ne kadar merakli oldugunu yansitirken, bu objelerin
ok sayida olmasi onlara bakarak bir tr rahatlama hissettiklerini de ortaya ikarmaktadir. Nitekim bu konuda en az onlar
kadar etkin bir bagka medeniyet olan eski Misir'da zamanimizdan yaklagik 4000 yll nce yapilmig olan Sagra mezannin duvan zerindeki Niankhkhnum ve Khnumhotep adt verilen iki
kiginin pgp sarmag dolag birbirine sarildigi kabartma resim
onlann bu ige ne kadar nem verdiklerini gstermektedir. zellikle eski Misir'da seks sanatin her konusunda insanlan motive
eden bir unsur olarak kabul edilmig olup bunlara bir diger rnek
de bugn Turin'deki Misir Mzesinde bulunan papiruslar zerine
yapilmig erotik resimlerdir. Ramsesler dneminde (M..12921075) yapilmig olan bu papirus.resimlerolduka artistik bir tarzi
yansitmakla birlikte birbirini takip eden 12 pozdan olugmakta
olup ayni iftin egitli pozisyonlari grlmektedir. rnegintahrik olmuy bir erkegin hemen hemen tamamen lplak grnml
gen bir kadinia byk bir haz ve gehvet icinde sevigtigi grlen
b1r resmi, bir savat arabasirlin iinde durduklari sirada aldiklan
bir bagkaseksi pozisyonu ieren resim takip etmektedir. Btn bu
resimler insanligin sapik ynnn
ok eski tarihlere dayandiglll
kanitlarken, bir bagka rnek ise tahminen M.S. 79 yllinda vezv
yanardaginin patlamaslylatamamen tahrip olup gnmze ok
az kalmtisi kalmig olan -Pompeii gehrinin duvarlarindaki gehvet
ieren kabartma resimlerdir. Ancak iinden ikilmayacak durumda olan kalintilardan anlagildigi kadanyla bu resimlerin duvarlari
olugturan stunlar zerinde sergilendigi tahmin edilmektedir.
Pornografi
konusunda ilk bilinen yazar Ovid (M.O. 43-M.S.
17) olup bu konudaki ilk nl eseri Latince Ak Sanati anlamina gelen Ars Amatoira'dir. Kitabinda sadece seks tekniklerinPornografi

331

ne kadar
siklikla seks yapmak gerektigini ve seksten maksimum lde
zevk almanin yollarini de gretmektedir. Bir diger isim ise modern pornografinin babasi kabul edilen italyanPietro Aretino

den sz etmeyen Ovid ayni zamanda okuyucularina

(1492-1556) lup 1524 ylhnda bu konuda Aretino's Postures

(Aretino'nun Pozlari) adli iinde 16 sonenin yani sira nl ressam Rafael'in grencisi olan Giuliano..Romano tarafindan izilmig seksel pozisyonlarin da yer aldigi bir kitap yazmigtir.
Sonelerinde zellikle pervasiz gekilde aik saik bir dil kullanmig olan Aretino, ayrica her pozisyonu detaylica anlatmigtir. Bu
nedenle olduka tepki gren yazar son anda tutuklanip hapse
konmaktan kurtu1dugu iin gansli saylimaktadir.

SINEMADA SEKS
Sinemada sekse ilk rnek.1896 yilinda Louise Willy'nin ilk kez
iriliplak grundg.Fransiz filmi (Le Bain) Banyo'dur. Aynt yll
daha sonra Willy bu kez Le Coucher de la Marie adli filmde bir
striptizciyi canlandirmig, yine ayni yil The Widow]ones (Du! Jones) adli filmde 20 saniye sren bir pugme sahnesi ise bardagi
tagiran son damla 01arak nitelendirilip Katolik Kilisesi tarafindan pornografik filmlerin gsteriminin yasaklanmasma neden
olmuytur.

ilk seks tanriasi olarak ilan edilen aktris

Theda Bara (1885-1955) olup ilkin 1915 yllinda A Fool There
Was (Orada Bir Budala Var) adit filme sinemaya adim atmigtir.
Beyazperdede

ilk sevigme sahnesinin yer aldigt film

T933 ylh yapimi Ecs-

tasy (Haz) olup ilk kez beyazperdede bir erkekle bir kadinin sevigme sirasmdaki orgazmina yer verilmigtir. Bagro1nde nl aktris Hedy Lamarr'in (1914-2000) oynadigi film ekoslovakya'da
retilmig ama o stralarda ikan gmrk kanunu nedeniyle lkeye girigine el konulan ilk film olmugtur. Ayni dnemde ikartilan sansr yasasi nedeniyle beyaz perdede seks ierik1i filmle332

re sansr gelmig, bu dogrultuda iplakhk, cinsel tahrike neden

olan erotik danslar, dinle alay edilmesi, uyugturucu kullanimi ve
ahlaki zedeleyici fikirler reten filmler yasaklanmigtir. Nitekim
sevigme sahneleri es geilerek seyircinin bunu sadece tahayyl
etmesi digmda gzler nne alenen sergilenmesi yasaklanmig,
sira yatak odasmin gsterildigisahnelerde aktr ve aktrisle-

yani
rin yatakta yatmak yerine ayakta olmalart parti getirilmigtir.Btn b yasaklar henz sanatinm baharinda olan Mae West'in
(1893-1980)rol yetenegini rahata sergilemesine engel tegkil
ettigi gibi onun kisitli bir sanat iinde sikipip kalmasina neden
olrnugtur. Onun gibi daha ok sayida aktristin sanat yagamina
etki eden sansr yasasi bu nedenle 1967 yllinda kaldirilmigtir.
Sansr yasasinin kaldirilmasindan sonra evrilen ilk erotik
film ingiltere'deMstehcen FilmlerYayin Kuruluna takildigi iin
ancak 1974 ylhnda gsterime girebilen, bayrollerini Marlon
Brando (1924-2004) ve Maria Schneider'in (1952) paylagtigi
The Last Tango in Paris, Paris'te Son Tango olmugtur.

ilk erotik konulu dizi film Seks ve Sehir(Sex and

the City)

olup ilk kez 1998 yllinda gsterilmistir. Drt bekar kadinin hayatinin anlati1digi filmde New York'ta yagayan bu kadinlarm a-

ligma.hayatlan anlatilirken zel yagamlarmda olduka serbest

ve pervasiz hareket etmeleri, dnyada ayni yag gurubundan
olup ayni sorunlari yagayan.kadinlarin onlarin yagammi byk
lde benimseyip taklit etmesine.neden olmugtur.
HOMOSEKSELLK
Genellikle iki erkek arasindaki cinsel iligki olarak bilinen homoseksellik, ilk kez gndeme geldiginde normal kadm erkek
iligkisinin bile kolay dile getiriimedigi yillarda neredeyse tutukluluk gerektirecek kadar yasak kelime i]an edilmigtir. Keza
iki kadm arasindaki iligkinin adi olan lezbiyenlik de ayni derecede yankt uyandirmasina ragmen iki erkek arasmdaki iligkiyi
333

kabul etmek hemen hemen imkansiz olmustur. Yunanca erkek

aniamina gelen homo, Latince kadin kilikli erkek anlamina gelmektedir. Hal byle olunca ilk kez gndeme ge]diginde agza
dahi almmayip agiri tepki alan homoseksel kelimesi ilkin 1869
yilinda insan hablari savunucusu Karl Maria Kertbeny (182482) tarafindan kullanilmigtir. Erkek stn]gnn hakim oldugu eski Yunan'da Yunanli erkeklerin ogunun birbiriyle cinsel
iligkiye girip kadinlari hie saydiklan gereginden yola ikildiginda homosekselligin kaynaginm Yunanlilar oldugu zaten
anlagilmaktadir. Bu dogrultuda eski Yunn mitolojisinde Zephyrus ve Hyakinthus adli tanrilarm birbirlerine agik olduklari ve
homoseksel bir iligkiye girdikleri ntarihi Homer'in altinci
ya da yedinci yzyillarda yazdigi yazilarla sabit oldugu gibi blgenin bu aidan homosekselligin begigi oldugunu da nl tarihi aika yazmaktadir. Nitekim nl Yunanh filozof ve oyun
yazari Platon (M..427-347) ile politikaci ve filozof Sofokles
(M..495-406)zellikle M..drdnc ve beginci yzyillarda
homoseksellik zerine ok sayida eser yazip sahnelemiglerdir.
Bir bagka rnek ise M.. yedinci yzyilda Yunan adalarindan
biri olan Lesbos'ta (Midilli Adast) yagayan ve hemcinslerinden
kurulu bir grup hayrani olup agik oldugu kadmlara yazdigi sapika piirlerinden dolayi Latince sapik anlamina gelen Sappho
adlyla anilan lezbiyen gairdir.

334

UZAY
Yirminci Yzyilda Astronomi, Roket Bilimi, Ay,
Komplo Teorileri ve Rivayetier, Uydular ve Uzay Mekikleri,
Uzayda Uug, Sonsuzluktaki ller ve Uzay Egitim Programlari, Uzay zerineegitliBilgiler.

lkAstronomi,

"Uzay samidgt gibi dmdz bir bopluk

olmaytp hafifekavislidir"
ALBERTEINSTElN(1879-1955)
ILK ASTRONOMI

Gney Gzetleme Aleti

ilk gneg.gzetleme aleti M.. 3200 yillnda irlandaNewgrange, Meath Kontlugunda tag devri insani tarafmdan yapilmig olup
yaklagik 600 yillik bir taribe sahiptir. Bu nedenle piramitlerin
ingasindan da eskidir. Bunun iin yaklagik 18 metre uzunlukta
etrafi beyaz renkte yksek kire duvarlarla evrili bir geit mezar gzlemevi olarak kullarnlmigve odanin iine yerlegtirilen
Zrile
olduka genig zeri kf tutmuy bir kaya parasmlD
\dogrultuda
Bu
gzlenmigtir.
gnehareketieri
gnegin
kilarak
geidia iindeki mezara yansiyarak etrafinda
gin ilk igiklarmin
kaldigi yaklagik bir buuk saatlik zamandan sonra ise giderek
iginlannm
gcnn azaldigindan yola ikilarak kigin gnegin
iginlarmm
yetersiz oldugu ve 21 Arallkta en kisa gn ve uzun
gecenin yagandigina dair ilk astronomik tespitler yapilarak gulagilmigtir.
neg sisteminin igleyigi konusunda ilk verilere
335

Gezegenler dnyanm degil gnegin yrngesi iinde yer

almaktadir

Kilisenin bir dogma haline getirdigi gney ve gney sistemi

hakkindaki grgler, on beginci yzyildan itibaren degismeye
baglamig ve bu dogrultudadnyanin arzm merkezi oldugu, dolayisly1a gney, gezegenler ve ylldizlarin onun etrafinda dndg
konusundaki tabu kargitezler retilerek rtlmeye aligtimigtir.
Ancak bu konuda yorum yapmanin bile byuk su sayildigi o
yillarda Roma Katolik Kilisesi bunun tersi ynnde tez retenleri
kaziga baglaylpdiri diri yaktigt iin kanitlanamamigtir.
Polonya dogumiu Nicolaus Copernicus (M.S. 1473-1543)
Prusya'da bir matematiki, ekonomist ve kilise yneticisi olarak grev yaptl i Slrada 1497 yllinda gkyzn inceleme konusunda aligmalara da baglamigtir. aligmalarindan
edindigi
sonular dogrultusunda kilisede kendi grencilerini egitmeye
dnbaglayanKopernik aslinda gney, ylldlZ 2T VB geZegenlerin
yanin degil, dunya da dahil olmak zere hepsinin gnegin etrafinda dndgn kanitlamigtir. Bylece bu konuda bilinen tam
aksine bir teori olugturmuy olan bilim adami ancak bu teorisini
1543 yllinda lene dek yayinlamaya cesaret edememigtir.
Kopernik gnes ve gneg sistemiyle ilgili teorisini aiklayamamig olmasina ragmen aslinda ondan yaklagik 1800 yll nce
bir bagka kigi olan Philolaus'un (M..480-405) onunla ayni
fikirde oldugu ortaya ikmigtir. Nitekim M.. drdnc yzyilda yagamig olup ayni zamanda Sokrates'in de agdaylarindan
olanYunanh filozof ve maternatiki Philolaus, nceleri gnegin
camdan yapilmig dev bir disk gibi olup dnyaya igin1arini
bu
ragmen,
aslinda
sayesinde
dnyayansittigmi dgnmesine
cam
ileri
dndgn
srmgtr.
etrafinda
gnegin
kanitladigini
nin
Philolaus ayni zamanda dnyanin kzn boynuzlari zerinde
dnmedigini de kanitlayan ve bu grg rtmeye ahyan bilim adamidir.
336

Yddiz Haritasi
Yildiz

haritast ilkin eski Babilliler tarafmdan keyfedilmigolup bu

dogrultuda ilkin M..3000 ylli civarinda iplak gzle grlebilen yildiz1ara bakilarak bir harita izilmistir.

ilk ylldiz haritasi ikartan kigi Danimarkall

astrolog Tycho
1577 yllinda Hven Adasmda bu

Brahe (1546-1601) olup bunu

tarihteri dokuz yll nce kegfdilmig oan teleskopu kullanarak
yaptig: gzlem sonucu eld etmigtir. 1577 yllinda getigi ileri
srlen kuyruklu ylldizin hareketlerini de bu sayede gzlemleyen Tycho, bylece o gne dek kilisenin cennet hakkindaki
gretilerinin de yanlig oldugunu anlamigtir. Bu dogrultuda ay
ve diger btn gezegenlerin dnyanin etrafinda olugmuy olan
belli bir yrngenin iinde dnp durduklarini syleyen kilisenin grgn rten Tycho, nk gzlemi sirasinda kuyruklu
ylldizin belli bir yrngenin iinde olmadigmi ve nne engel
ikmakstzin kayip gittigini grmgtr,kuyruklu olarak adlandiriimasina ragmen sonuta onun da bir yrldiz oldugundan yola
ikan bilim adamt, ayni zamanda onlann dnyanin etrafmda
degil, grzeg sistemi iinde hareket ettiklerini de bir kez daha
kanitlamistir.
Gezegenierin yrngeleri konusunda ilk denklem aligmasma yapan kigi Alman Johannes Kepler (1571-1630) glup Kepler ayni zamanda gezegenlerin sanildigi gibi kusursuz gekillere
sahip olmadigini, tam teiine elips geklinde ve yassi o1duklarini
da kanttlamistir. Kepler bu konudaki kesif ve grglerini 1609
yllinda yayinlanan Astronomia Nova adli kitabmda yazmigtir.
Yer ekimi kanununu ilk bulan kigi Isaac Newton (16431727) oup Kepler'in kitabmdan yola ikarak gezegenierin hareketinin

yani sira onlarin yer ekim gleri zerine

yaptigL

a-

ligmalar sonucunda bu bilglye ulagmig ve bu bulugunu 1687

yllinda yayinlamistir.
337.

Vens'e Yolculuk
ve aligmalar
Horrocks
jeremiah
astrolog
Toxteth'll
yapan ilk kisi Liverpool,
(1617-41 ) olup Vens gezegeninin gnegle dnya arasindaki

Vens'e

yolculuk yapmak konusunda gzlern

yakinligindan yola ikarak bu konudaki ilk amatr hesaplamauzakhksini 1639 yihnda yapmigtir. Vens'n gneye en yakin
ta bulundugunu daha nce hesaplamig olan Johannes Kepler'e
gre ok daha etkin ve dogru bir besaplama yapan Horrocks,
bylece onun dnyaya olan uzakligi konusunda daha yakin bir
tahminde bulunmugtur. Bu dogrultuda teleskopunun zerine
bir kart yerlettirerek onu 30 dakika boyunca gzlemleyen Horrocks, sonuta Vens'n kartin zerine ince siyah bir nokta olarak yansidigmi ve gnegin nnden getigini grmgtr. Buna
gre bir hesaplama yaparak onun gnege ve dnyaya en yakin
gezegen oldugunu tespit etmig ve bu tezini kiliseye sunmuytur.
Horroks'un 30 dakika gibi olduka uzun sren gzlemi insanlik
tarihinde hemen hemen bir imkansizin gerekleptirilmig olmasinin yani sira onun hesabinin dogru oldugunu gstermigtir.Nitekim ok gemeden Horroks'un dogrulanan hesabi Newton'un
daha sonraki aligmalarina da baz teykil etmigtir.

338

Teleskop

ilkin1609 yilinda Galileo Galilei tarafmdan icat edildigi bilinmesine ragmen aslinda teleskopun ilkin ingilizmatematiki ve
astrolog olan Thomas Digges tarafindan 1578 yllinda arkadan
gelen dgman gemilerini tespit etmek amaclyla bir reflektrun
nne yerleptirdigi konveks mercekler sayesinde gepekleptirdigi ve bunu kullanarak pratik yaptigt ileri srlmektedir. Onu
ilk kez keyfettiginde gkyzn ve ylldizlari gzlemlemeye yarayan teleskopu ilkin kendisinin buldugunu.dgnmgtrama
bu bulugunu yeterince duyuramadigi iin teleskopun ilk mucidi Galilei olarak kabul edilmi tir. Bu dogrultuda 1661 yilinda James Gregory (1638-1675)mercek yerine ayna kullanarak
teleskopun ileri versiyonunu
geligtirmeyi denemig ama bunu
tam olarak gereklegtirememistir. Bei yll sonra 1saac Newton
olduka kullaniligli olup kk bir mode1 geligtirmig, ardindan
Almanya Hanover dogumiu olup bir sre Hanoverli dahi ocuk
olarak gehir bandosunda grev yaptiktan sonra 1757 yllinda
ingiltere'yegmen olarak gelen William Herschel (1738-1822)
Gregory'nin dgnp de yapamadigt aynali teleskopu gerekleytirmigtir.Bu sayede ok daha genig kapsamli bir yansima olugturan Herschel ayni zamanda daha net grerek gz bozulmasinin
da nne gemigtir.Dahasi cisimlerin olduka iri ve detayli grnmesini de saglayarak, astrologlarm ok uzakta olduk1ari iin
grmekte zorlandiklan cjsimleri burunlannm dibine getirmigtir.
Herschel'in icat ettigi bu yeni teleskopla uzaktaki gezegenler
yakma gelmekle kalmaylp bulutlanda inceleyerek zellikle Nebula olarak bilinen bulutlari kegfetmigtir.Su dogrultuda hava
tahmini yapan ilk astrologlardan biri olarak da kabul edilmig
olan Herschel ayni zamanda yildiziarin evrimi zerine bir teori
de Gretmittir. Nitekim teorisinde tipki diger cantilar gibi onlarm
da yagam ve lmle sinirh olduklarini ve gnes sistemi iinde
yer alan tm hareket halindeki cisimlerin uzaym sonsuzlugun339

da yer degigtirdiginiileri surmgtr. 1781 yilinda bilinen en eski

Herschel, krallyet
gezegen olan Uranus gezegenini de kegfeden
Kral
lil'nc Ceorge'a bir
astrologu olarak grev yaptigi yillarda
yildiz atfederek onu Kral George'un ylldlZl Olarak isimlendirmi
zamanda Saturn gezegeninin
ama bu kabul edilmemigtir. Ayni
igin]an
ve en nemlisi o yillarda ilkin gk
yant sira kizil tesi
cismi anlamina gelen astoid sznn de mucidi olan Herschel
ancak bunca teori ve buluguna ragmen yamlgiya dgtg ileri
srlmgtr.

ilk Astroid
1 Ocak 1801 tarihinde italyanastrolog, profesr ve teolog Giuseppe Piazzi (1746-1826) tarafindan keyfedilmigtir. Bu dogrultuda Piazzi ilk astroidin Mars ve Jpiterarasinda kemer olugturan paradan

dgtgnu kanitlamigtir.

YZYILDA ASTRONOMi
YiRMINC

Evrenin Genigligi
1920 yihnda Amerikab bilim adami Edwin Hubble (1889-1953)
evrenin genigligizerine ilk aligmasini yapmig olup bu dogrultuda 1929 yllinda yazdig: Hubble's Constant (Hubble'in Son-

suzlugu) adh kitapta gezegenlerin dnme hizi ve dnyadan ayri

bagina bir yerlegim yeri olup olmayacaklan ynnde grglerine yer vermigtir. Buna gre gezegenler on ile yirmi
milyon yll arasinda bir sredir yerlerinde durmakta ve hibir
degigim gstermemektedirler. Bu durum evrende byuk bir
yagam alani oldugunu, evrenin genigligini ve gezegenlerde bir
yagamin mmkn oldugunu gstermektedir.

olarak bagh

340

Radyo ve Radar Astronomisi

Radyo ile baglantill olarak ilk radar astronomisi 1932 yllinda
27 yagindaki Amerikah bir radyo mhendisi olan Karl Jansky
(1905-1950) tarafindan tespit edilmig olup bu konuda aragttrmalar yapmak zere Bell Telefon Laboratuvarlari tarafindan g-

zerinde telefon kablolarinin

parazitli iktigini fark etmigtir. Su dogrultuda uzaydaki lyon ve
elektronlarla dnyanin arasinda bir baglantisikurulabileceginive
gney sistemi iinde haber alma kayriak]I olarak baglibagina Milky
Way (Saman Yolu) adinda bir uzay radar istasyonu kurulabilecegini ileri srmgtr. te yandan 1940'll yillarin ortasinda astrologlar
genig bir anten kullanarakuzaydan radyo sinyalleri alabilmek konusunda aligmalar yaparken ayni yolla gezegenierdeki hareketleri
de takip etmenin mumkn olabilecegini sylemiglerdir. Yine 1946
yilinda Macaristan'da ve Amerika'da radyo sinyalleriyoluyla Ay'dan
haber almanin mmkn olup olmadigi ynnde aligmalar yapildigisirada ilk kez Vens'ten ses dalgalariduyulmugtur.
Radyo sinyali gnderen ilk gk cismi, 1960 ylhnda radyo
sinyalleri yoluyla Allan Sandage (1926) ve Thomas Matthews
tarafindan ke fedilmig olup uzayda ok uzaktaki sesleri yeryzne gnderen parlak bir cisim olarak bilinmektedir.
revlendirildiginde,

transatlantik

ilk muntazam araliklarla sinyal gnderen gk cismi 1967

yllinda Jocelyn Bell (1943)tarafindan radarli teleskopla alig-

malar yaptigi sirada keyfedilmigtir. Henz kk bir kiz grenci

yllinda Nobel Fizik dolan Bell, bu bulugu sayesinde
birlikte
Cambrige'tekifizik
lne layik grlmg ve dl onunla
verilmigtir.
de
Hewish'e
Antony
hocasi
(1924)
'1974

Kara

delik agimizin en bylk soruno olup giderek genigle-

yen deligin bir sre sonra ylldizlann snmesine ve gkyznn

giderek karanliga brnmesine neden olmaktadir. Ancak insanbgin henz keyfettigi ve zerinde hayal teorileri rettigi kara
341

deligin aslinda iki yzyildir var oldugu ve ilk kez 1968 yllmda
Amerikali fiziki john Wheeler (1906) tarafindan tespit edildigi
ileri srlmektedir. Nitekim kara delik konusundaki ilk alisma
1972 yilinda Nasa'nin uzaya gnderdigi Uhuru X-Ray uydusu
tarafindan tespit edilmigtir.
Mars'tan ilk fotograf 20 Temmuz 1976 yllinda alinmig olup
Amerikan Hava Kuvvetleri tarafmdari Viking i adli uyduyla
elde edilmigtir.

ilkkuyruklu ylldiz fotografiAvrupa Ugay Ajansi'nin Giotto adli

uzay gemisiyle 1986 yilinda eide edilmig ve uzay gemisininHalley

kuyruklu yildizinin ok yakinina kadargittigibilinmektedir.

ilk Vens gezegeni haritasi

1994 ylli Eyllnde Amerikan

uzay mekigi Magellan ile radar teknigi kullanilarak gerekleptirilmig

ve begyrllikgrevi biten Magellan'in geri dndrlrneyipVens'un
atmosferi iinde buharlagipyok olmasma izin verilmigtir.

ROKET

BLM

Roket ilkin havai figeklerden esinlenip retilen bir aygst olup

savaglarda kullanilmasina ragmen daha sonra uzaya gitmek iin
insanlari taglyan bir ulagim aracina dngtrlmgtr.

ilk roket

retilmig olmastna ragmen

ilkin ne zaman ve ne ama\a kullanildigibilinmemektedir. Bu
bunu
dogrultuda uzun bir borunun iine barutdolduran inliler
bir ucundan ategleyerek seri gekilde yanan barutun hiziyla borunun figek gibi havayafirlayip infilak ettigini grmglerdir.
eski

inlilertarafindan

Roketin aligmasi zerine ilk hesaplama Rus Konstantin

Tsiolkovsky (1857-1935) tarafindan 1903 yilinda tamamlanmigtir. Bu dogrultuda sanlyede sekiz kilometre hizla hareket eden
roketin uzaydaki

yrngesine girip tekrar yer ekimine gregeri

dng detaylarl zerine uzun hesaplamalar yapan Tsiolkovsky,
roketin
yer ekimi kanununa gre kisa srede geri dngn
342

amactyla likit oksijen ve likit bidrojen kullanilmaSI

gerektigini de tespit etmigtir. Sonuta bu konudaki etkin aligmalarl Ve buluglarindan dolayi Tsiolkovsky Rocket Hesaplamasi adi verilen bir teknigin yani sira uzay zerine yazilmig 500
alismasi nedeniyle roketin babasi unvani verilen Tsiolkovsky
aslinda lisede siradan bir matematik gretmenidir.
engellemek

ilk likit gazla abgan roket

1926 yilinda Amerika'nin

Mas-

Robet Goddard (1882-1945) tarafindan

reti]mig olup 12,5 metre apinda ve 56 metre uzunlugundaki
roketin Jine gaz ve likit oksijen karigimtbir yakit koyan Goddard yani sira zel bir ategleme odasi da yapmytir. Bu dogrultuda yagadigi kasaba olan Roswell'de yeni rettigi roketle ardi
ardina denemeler yaparken byk bir grltyle iktga geen
roket yznden her seferinde feci gekilde rahatsiz olan kasaba
halki onu oradan gitmeye zorlamig ve sonuta Goddard New
Mexico'ya giderek orada abgmalarina devam etmittir. Ote
yandan Amerikan Hava Kuvvetleri savaglarda kullanmak Uzere
rettigi roketlerde baansiz olurken bu konuda bagarill rnekler
veren Almanlardan yardim almigtir. Nitekim roket imal etme konusuna zel bir program geligtiren Alman Wernher von Braun
(1912-77) ikinciDnya Savagi sonunda Amerikahlarin eline geince Amerikan hava ssnde hizmet vermeye baglamtytir.Bu
dogrultuda 1950 ve 1960'll yillarda Amerikan Hava ssnde
baanh bir programa nclk eden von Braun Atlas adini verdigiroketle aya insan gnderebilecegini de kegfetmigtir.
sachusetts

eyaletinde

1965 yihnda Sovyetler Birligi tarafindan gerekleptirilmigolup roketin iine yakit olarak olduka
piddetli patlamalara neden olacak gazlar olan Hydrazine ve Nitrojen Tetraclorid konmugtur. Dgmeye basildigi anda birbirini

ilk aya gnderilen roket

tetikleyerek dogal bir ateglemeye neden olan bu iki gazin kondugu roketin agirligi da daha abuk firiamasi iin azaltilmigtir.

343

AY
Ay yzeyinin haritasi ilkin 1647 yllinda Johannes Hevelius tarafindan ikarilmistir. 1611 yllLnda Polonya'da dogan ve asil adt
Jan Heweliusz olan Hevelius bu cesur aligmasi nedenlyle olduka varlikh bir adam haline gelip Almanya'da Dantzig gehrinin

konsl olmug ve 1697 yllinda Danzig'de lmgtr.

Aya Yolculuk

insanoglununen byk bulu1anndanbiri olan bir roket iinde

aya yolculuk,

hibir geyin imkanstz olmayip mmkn olabileceginikanitlamakla birlikte bunun bir rekabete dngebilecegini
de gstermigtir.Nitekim zellikle Amerika ve Rusya arasindaki
soguk savag sirasinda g gsterisine girigen bu iki byk devlet bu konudaki bilimsel aragtirmalar iin olaganst denilecek
oranda para harcamiglardir.
Sovyetierin Ay'a gnderdigi ilk insansiz roketin adi Luna 1
olup 2 Ocak 1959 tarihinde gerekleptirilen ilk yolculukta istenilen sonucun almamamasinin ardindan 14 Eyll 1959 tarihinde gnderilen Luna 2 bu kez aym yzeyine degmeyi bagarmig
ve bylece ayin yzeyine arpan ilk roket olmugtur, bundan
yaklagik bir ay sonra Ekim 1959'da Luna 3 adh nc roket
ise ayin karanlik yznn resmini ekmeyi bagarmigtir. Bunun
zerinden yaklagik yll sonra 26 Temmuz 1962 tarihinde bu
kez Amerika aya ilk roketi gndermigtir.

Aya ilk yumugak inigi gereklegtiren insansiz uzay mekigi Sovyetler Birligine ait Luna 9 olup 3 Subat1966 tarihinde
gnderilmigtir. Sovyetler Birligi bundan nce 8 Haziran 1965'te
Luna 6 ile aya ilk yumugak inigi gerekleptirmeyiplanlamig ama
uzay mekigi yrngesinden ikarak uzayin boglugunda yok olmustur.
344

Amerika'nin

Ay'a gnderdigi ilk insansiz uzay mekigi ise

Surveyor 1 olup ilkin 2 Haziran 1966 tarihinde aya ilk yumugak inigi gereklegtirmigtir. Bu bagarili inig Amerikan Havacilik
ssNasa'yi heyecanlandirarak ilk insanji uzay mekiginin Ay'a

gnderilebilecegini kanitlamaya yneltmigtir.

Ayin karanIrk yzne yolculuk yapan ilk astronotlar Frank

Borman, James Lovell ve William Anders olup 1968 Noel'inde
Apollo 8 adli uzay aracly1a bu yolculugu gerekleptirmiglerdir.

Apollo 8 ayin karanlik yzeyi zerinde grnmez oluncaya dek

Houston'daki havacilik ssnde tanslyon olduka ykselmigti.
Bu gimdlye dek hi kimsenin gereklestiremedigi bir olaydi.
Uzay mekiginin iindeki astronotlar yerlerini almig ve mekik
ateglenmeden nce herhangi bir patlamaya rneydan vermemek
iin radyo sinyalleri kontrol altma alinmigti. Derken geriye saok gemeden mekik
yim bay1amigve herkes lyice gerimigti,
ateglenmig ve Apollo 8 tam tahmin edilen sre iinde yerinde
bir zamanlamayla uzaya firlatilmigti. Mekik Ay'a inmeyi bagaramasa da Apollo 8 aya ilk insani! ylculugun Amerika tarafindan
gereklestirildiginikanitlamigti.

345

Aya ilk ayak basan astronot Neil Armstrong (1930) olup

bunu ilkin 15 Temmuz 1969 tarihinde gereklettirmigtir. te
yandan Armstrong 1968 Araliginda uzay mekigiyle Ay'a inig denemesi yaparken mekigin aya piddetle arpmasi sonucu lmle

burun buruna gelmig ve sadece bir saniye farkla lmden kurtulmustur.

Aydan dnyaya yapilan ilk konugmada duyulan ilk kelime
"Houston" olmuttur. Nitekim astronot Armstrong inigi gerek1egtirdiktensonra "Houston, Houstort Uzay Merkezi. Kartal
Indi" dedikten sonra mekigin merdivenlerine ynelmig ve ok
gemeden son basamaktan ayin yzeyine ayagint basar basmaz herkesin ok net hatirladigi gu szleri sarf etmigtir. "Bu bir
adamin attigi ufak bir adim ama insanlik adina atilmig dev bir
adimdir."
Ay'da astronotlarin aralarmda yaptigi ilk konugmada duyuIan ilk kelime ise "Baglanti" olmugtur. Nitekim Aralik 1972'de
gerekleptirilen inig sirasinda apagidan takip edilen konugmada
"Buzz" lakablyla anilan astronot Edwin Aldrin (1930) "Baglanti
temiz" dedikten sonra astronot Gene Gernan Tamam. Burada
"

her gey yolunda. O halde haydi gimdi bu anneden

lim" demigtir.

digari ika-

KOMPLO TEORLERiVE RiVAYETLER

Yarasa adamlar 1835 yllmda New York Sun gazetesi glu bir
teleskop sayesinde ayda yagayan yaratiklar ve aym zerinde

tespitedilen kk cisimler hakkinda bir hikaye yayinlamig olan

yarasa adamlar bu dogrultuda geligtirilmig hayali yaratiklardir.
Nitekim hikayede astronotlarin Ay'a iner inmez yarl OSan y3rl
yarasadan olu an yarasa adamlara rastladiklari anlatilmaktadir.
Tm dnya tarafindan bu uydurma rivayet komik kargilanmasina ragmen, New York Sun olduka buyk bir tiraj elde etmigtir.
346

Ay'm yzeyine hi kimse inmedi. Bu ise 1995 yllinda Time

magazinin verdigi haber olup baghgi bu gekilde atilmig haberin
altinda Amerikan halklnin yZde 6'Sin1n aya kimSnin indi ine
inanmadigi yazilidir. Nitekim onunla ayni fikirde olan Fox TV,
23 Subat2001 yllinda yayinladigi bir programda bugne dek
Ay'a kimsenin ayak basmayi bagaramadigive herkesin kandirildigi yolundadir. Halka aya inig olarak gsterilen sahnelerin bep-

si stdyoda ileri teknikle hazirlanmig bir filmden ibarettir. Bu

komplo teorisinin olugturulmasina neden ise Ay'a inig hakkinda
yayinlanan haberde arka planda birtakim glgelerin olugmasi
ve Amerikan bayraginin rzgarda dalgalanmasidir. isin ilgin
tarafi bu komplo teorisi ve su\amalara NASA'nin hibir gekilde
cevap vermemig olmasidar. NASA'nin bu davranigi srpriz olarak kabul edi1mig ve sessiz kaligikomplo teorisini hakli duruma
geirmigtir.
Kirsal kesimde ikarilan bir bagka rivayet ise ayin yzeyine ilk kez ayak basan astronot Neil Armstrong'un ilkin sarf
ettigi szlerdir. Ancak bu szler sanildigt gibi olmaylp dogrusu
ganslarBay Gorski" geklindedir. Kaynagi olduka amiyane
olan rivayet Armstrong'un ocukluguyla baglantilidir. Nitekim

nyi

ocuklugunda kapi kompulart Gorski'lerin srekli birbirlerlyle

seks konusunda tartistiklanna kulak misafiri olan Armstrong, bir
keresinde Bayan Gorski'nin kocasma "Oral seks mi istiyorsun?
Eger bitigikteki ocuk Ay'a giderse sen1e o zaman ora] seks yapariz" geklinde bagirdigini duymug, igte bu szleri hatirladigi
iin aya ayak basar basmaz Bay Corski'ye iyi ganslar dilemig.
Astronotlarm

aralartnda konugtuklari szler zerine bir

bagka rivayet ise Michael Collins (1930) ile ilgilidir. Nitekim
rivayete gre Columbia adli uzay mekiginin birinci pilotu olan
Collins, arkadaylari Armstrong ve Aldrin Ay'in yzeyine ayak
basmak zere merdivenlere yneldiginde mekikte kalip digari
ikmak bile istememigtir. Ay'a gitmek zere yolculuk yaptiklari
347

sirada ise Armstrong'a ayin yzeyine ayak basar basmaz ne sylemesi gerektigini dgnmesini isteyip ona bir de akil vermig.
Collins'in syledigi ileri srlen szler "Testislerinden sz edip,
oh tanrim bunlar da ne? dedikten sonra iglik atip yakandaki
mikrofonu kapatirsin" geklindeymig.

UYDULARVE UZAY MEKKLER

Uzaya gnderilen ilk uydu Sovyetier Birligi'ne alt Sputnik 1
4 Ekim 1957 tarihinde firl'atilmigtir.Amerika buna
olup ilk
hemen cevap vermek iin Vanguard adli uyduyu gndermig
ama uydu daha firlatildigianda infilak etmigtir. Bunun zerine
Rusya ona olduka kaba bir gekilde cevap vererek Kaputnik adli
ikinci uyduyu gndermigtir.
.kez

lk haberlegme

amaII

gnderilen uydunun Telstar oldu-

ilk haberlegme uydusu SCORE

olup Amerikan hava kuvvetleri tarafindan gnderilmigtir. Ancak 18 Aralik 1958 tarihinde NASA tarafmdan gnderilen uydu
roketinin iindeki batarya 12 gnlk oldugu iin bagarisizliga
ugramigtir. Bunun ardmdan 1962 yllinda gnderilen Telstar
Amerika'nin ingiltereve Fransa ile baglanti kurmasmi saglamigtir. te yandan 1945 yllinda yazar Arthur C. Clarke'in (1917)
bir dergiye yazdigi 2001: A Space Odyssey ( 2001: Bir Uzay
Seyahati) bagligi altmda yazdigt makalede gelecekte geligtirilecek haberlegme uydularmdan sz etmig bu uydular sayesinde.
televizyon programlarinin tm dnya tarafindan izlenebilecegini sylemigtir. Nitekim ok gemeden Clarke'in grgTelstar
sayesinde dogrulanmigtir.

gu sanilmaktadir

ama aslinda

uydunun ada ise ayni zamanda Early Bird

(Erken Kup) olarak bilinen Intelsat 1 olup ilkin 1965 yi]Inda
uluslararasi konsorsiyuma nclk etmek amaciyla Amerika
tarafindan firlatilmigtfr. te yandan 1962 yllinda NASA ilk kez
ok ama\t kullanilabi1ecekuzay aracmi olugturmays ve X20
348

ilk ticari

amaII

Dyna Soar adin: verdigi araci Titan 3 olarak firiatmayi planlabiri Neil Armstrong olacaktir ama
migtir. Aracin piotlarindan
proje gerekleptirilmedeniptal edilmittir.
ilk ok amah uzay mekigi Columbia olup ilk kez 12 Nisan
1981 tarihinde gnderilmigtir.2003 yilmda tam yirmi ayri
grev iin gnderilen Columbia ise atmosferde yok olup amacina ulagamamig ve tm abalara

UZAYDA

ragmen

bulanamamistir.

UUS

Uzayda uuu gereklestiren ilk kisi Sovyet kozmonot Yuri Gagarin (1934-68) olup ilk kez 12 Nisan 1961 tarihinde Vostok
1 adll uzay araclyla dnyanin yrngesi etrafmda tam bir saat

kirk beg dakika sren ilk uuu bagarlyla tamamlamigtir. te

yandan bir uakia deneme uuu yaptigt sirada 34 yaginda len
Gagarin'in lmnn kaza olmadigi ynnde ciddi boyutta
gpheler sz konusudur. Halkin ogunlugunun grg ok sayida Sovyet devlet adaminin politik grgne kar i geldigi iin
kasti bir lum oldugu ynndedir.
Uzayda ilk kez uan Amerikah kozmonot ise Alan Shepard
(1923-98) olup ilk kez 5 Mayis 1961 tarihinde Redstone'dan
firlatilan Mercury 3 adli uzay mekigiyle yerden 186 kilometre
yukseklikteki uuu gereklestirmigtir. Shepard'in 15 dakikada
tamamladigi 483 kilometrelik uuu dnyanin evresinde tam
bir devri iermese de ing yaptigi noktaya bakildiginda olduka
hatiri sayilir bir mesafeyi kisa Srede kat etmi oldugu grlmektedir..Shepard ayni zamanda Subat1971'de 47 yagindayken
ayda yryen en yagh astronot unvanina da sahiptir.
Dnyanm yrngesi etrafmda tam bir uuu gereklegtiren ilk Amerikah kozmonot John Glenn (1921) olup ilk kez 20
Subat1962 tarihinde Friendship 7 adh uzay mekigiyle 4 saat 55

dakika 23 saniye sren

uuunu

tamamlamigtir. Glenn otuz alti

349

yll sonra gerekleptirdigi bu uugla 77 yagmda uzaya giden en

yagli kozmonot unvanina da erigmig, ancak apagiya indiginde
titredigi ve biraz rahatsizlandigt grlmtr.
Uzaya giden ilk kadm kozmonot Vaentina Tereshkova'dir
(1937). ilk kez 16 Haziran 1963 tarihinde uuunu gereklegtiren ve Sovyet uzay ssnde grev almadan nce bir tekstil
fabrikasinda igi olarak aligan Tereshkova, Vostok 5 adli uzay
mekigiyle 71 saat iinde yrnge etrafinda 48 deneme uuu

yapmig ve sonunda uuunu tamamlarmytir.

Uzaya giden ilk Amerikali kadm kozmonot ise Dr Sally
Ride (1951) olup ilk kez 18 Haziran 1983 tarihinde Challenger
adli uzay mekigiyle uuunu gerekleptirmittir.
Uzaya giden ilk Afrika kkenli Amerikah kozmonot Guion
Bluford (1942) olup bunu ilk kez 30 Agustos 1983 tarihinde
Challenger adli uzay mekigiyle gereklegtirmigtir.
Uzaya giden ilk ingiliz Helen Sharman (1963) olup bonu
ilk kez 19 Mayis 1991 tarihinde gerekleptirmig olmasmin yant
sira Sovyet uzay araci Soyuz TM-12 ile uzaya giden ilk ingiliz
kadin astronot unvanina da sahip olmugtur.

Uzayda ilk yryg Voskhod 2 adli mekikle 20 Mart 1965

tarihinde uzaya giden Alexei Arkhipovich Leonov (1934) ad1]
kozmonot tarafindan gereklestirilmigtir.
Uzayda yryen ilk Amerikali kozmonot Edward White
(1930-67) olup bunu ilk kez 6 Haziran 1965 tarihinde gerekleptirmistir. Ancak daha sonra Apollo 1 adli uzay araci faciasinda hayatini kaybetmigtir.
Uzayda yryen ilk ingilizaslen ingilizolup Amerikan vatandagi olan Dr.*Michael Foale'dir (1957) Foale bu yryg
Subat1995'te Sovyet uzay istasyonu Mir'de yaptigi bir grgme
sonrasi ingiliz kimligi atinda gerek]egtirmigtir.

350

Uzayda gbek kordonu takilmaksizin ilk yryg 7 Subat

1984 tarihinde Bruce McCandless (1937) tarafmdan gerekleytirilmigtir. Astronotlarin bellerine baglanan kordonu takmadan
sadece MMU adi verilen bir tr can yelegiyle gereklestirdigi
bu ilk yrygu bagarly1a gereklestiren ve SS-41-B grevi ile

gnderilen Challenger adli uzay aracma salimen geri dnen

McCandless bylece emnlyet kordonu olmaksizm uzayda yryen ilk kozmonot unvanina sahip olmugtur.
Uzaya gnderilen ilk kpegin adi Laika olup Moskova cad-

delerinde bagibog bir halde gezerken yakalanip bir kafese konarak 3 Kasim 1957 tarihinde Sputnik 2 adli uzay araciyla uzaya
gnderilmistir.Ancak ne yazik kl Laika bir daha geri dnememig ve uzayda lmgtr.
Uzaya gnderilen ilk maymunun adi ise Gordo olup sincap
tr maymun ilk kez 13 Aralik 1958 tarihinde NASA tarafindan
bir roketle uzaya gnderilmigtir. Ancak uzayda lmeyen maymunun dng yolunda kazara okyanusa dgmesi ve zerindeki
can yelegi bozuk oldugu iin bogularak lmesi medyada uzun
sre tartigma konusu olmugtur.

Uzaydan sag salim dnen ilk hayvanlar Belka ve Strelka

adh iki Rus kurdu olup 20 Agustos 1960'ta 40 fare ile birlikte
gnderildikleri uzayda geirdikleri bir gunlk maceradan sonra
salimen dnyaya geri dnmglerdir.
351

Uzayda sylenen ilk garki "Happy Birthday" olup 1968 yiImda Apollo 9 adli uzay aracmm iinde sylenmigtir.
Uzayda evlenen ilk ift Mark Lee ve
1992 yilmda gerekleptirmiglerdir.

Jan Davis olup bunu

uray araca 23 Haziran 2004 tarihinde sabah saat

11:08'de uzaya giden Space 5hip One olup Burt Rutan (1943)
ve Mike Melvill (1941) adh pilotlar tarafmdan tasarlamp kullanilmigtir. Bu dogrultuda deniz seviyesinden 100.12 kilometrelik
ykseklikte yaptiklan bu uug sirasindg kontrol pilotu grevini

ilk zel

stlenen Melvill ancak atmosfer smirmin 124 metre zerine ikabilmig ama yaptigi bu zel deneme onlann rekor kitaplarina

girmesi \in yeterli olmugtur.

Mars'a giden ilk erkek ya da kadm....yok henz degil, henz
degil! Ama...kadin ya da erkek her kimse yakinda gidecegi kesin.
nkNASA'nm web sitesine gre iinde drt astronotia en son
olarak Ay'a gnderilen Apollo adi zay araci en son teknolojiyle

yeniden yapilandirilarak bu kez alti kipilik bir ekiple birlikte geigin kolay olmasi iin nce Ay'a oradan da Mars'a gidecekmig.
Bunun zamanlamasi ise 2018 yrlma gre ayarlanmig.
SONSUZLUKTA KAYBOLAN LLER VE

UZAY ElTiM PROGRAMLARI

Bilinen uzay facialarinin yarn sira Amerika'nin ve Sovyetler
Birliginin bu konuda dzenledikleriegitimler ve deneme uuglarl
bugne dek yzlerce kipinin yagamina mal olmuytur. Igillgin
taraft hemen hepsi birbirine benzeyen bu kazalardan hibir
israrla

ders

ayni hatalarin tekrarlanmasidir.

ilk egitim roketi faciasi 24 Ekim 1960 tarihinde Rusya'da
yasanan Nedelin Faciasi olup resmi rakamlara gre 92 olarak
ilan edi1mesine ragrnen aslinda l sayisi 150'den faziadir. Ta-

ahnamamig olmasi ve

352

rihteki en buyk uzay faciasi olarak bilinen kazada uzay aracinin ategleme blmnn kontrolnden sorumlu olan Mitrofan
Nedelin'in kpelerdeki, hava akimini iyice izole etmemig olmasindan dolayi mekik ateglendigi sirada ieri dolan oksijen]e
bir anda infilak etmig ve Bolshevik Devriminin ylldnmne
rastlayan o gn Sovyet Hava Kuvvetleri Genel Sekreteri Nikita

(1894-1971) amsina dzenlenen egitim byk bir

faciayla sonulanmigtfr. Roket infilak ettigi anda evresinde buKruschev'in

lunan Nedelin ve ekibindeki mhendislerin yanmaya bagladigini gren izleyiciler onlari kurtarmak iin kogmuy ama bir saniye
iinde zerleri alevlerle sarilan ekibin erlyip asfalta yapigmasina gahit olmuglardir.
Egitim strasmda len ilk kozmonot Sovyet Valentin Bondarenko (1937-61)olup 23 Mart 1961'de roketin ategleme denemesi yaptldigt sirada yanarak lmgtr. Onun anisma Ay'm en uzak
ucundaki krater tabakasma Bondarenko Krateri adl Vfi migif.
27 Ocak 1967 tarihinde Apollo 1 adli
uzay aracinda yaganmig olup Amerikall Ed White (1930-67),
Gus olarak anilan Virgil Grissom (1926-67) ve Roger Chaffee
(1935-67) adli astronotlar kapsl henz 48 kilometrelik yolu
tamamladigi strada ategleme blmnde olugan bir hava kaagi
nedeniyle kabinin iine agiri miktarda oksijen dolmasi ve ikan

likuzay kabini faciasi

yanginin kisa srede bymesi sonucu kabinin iin

amayarak hayatlarmi kaybetmiglerdir.

SLklglp

ka-

24 Nisan 1967 tarihinde Sovyetadh

lere ait Soyuz 1
uzay aracmm grevini baanyla tamamla-

ilk kapsl paragt faciasi

yip dnge getigi sirada kapsul paragtnn bozulup ailmamasi nedeniyle yerden yaklagik 7010 metre ykseklikteki aracm
saatte 322 kilometre hizia dnyaya dogru dgge geip hizla
yere akilmasi sonucu gereklegmigtir. Pilot Vladimir Komarov
(1927-67)daha havadayken lmg, bylece uzay boglugunda
len ilk kozmonot olmugtur.
353

Sovyetiere ait ilk dng yolu faciasi 29 Haziran 1971 tarihinde Soyuz 11 adli uzay aracmin Salyut 1 adli Sovyetlere
ait dnyanin ilk uzay istasyonunu bagariyla ziyaret edip dnge getigi sirada yaganmigtir. Nitekim' uzay araci dnyaya inig

yapmak zere son agamaya geldiginde hava valflerinden birinin

kapagi sadece bir milimetre ailmig ve bu nedenle ieri sratie
hava dolmaya baglamigtir. Uug ekibinden kisi valf: kapatmaya ugragmiglar ama bagaramayincakabindeki basm sratie
dgmeyebaglamigtir,basin iki dakika iinde sifira dgtgsirada uzay araci yere inmig ama iindeki Gleorgi Dobrovsky, Victor
Patseyev ve Vladislav Volkov adli astronot bogularak lmg,
bylece dng yolunda len ilk astronotlar olmuglardir.

ilk

roket

infilaki 1980 yllinda Sovyetlere bagli Plesetsk

Uzay Merkezinde yaganmig olup roket uzaya fir1atilmak zere

ateglendigi sisada, bobininin infilak etmesi sonucu evresindeki
50 kigi lmgtr.

ilk ategleme faciasi

28 Ocak 1986 tarihinde yaganmig olup

Amerikan Challenger STS-51L adli uzay aracinin ateglerimesinden 74 saniye sonra infilak etmesi sonucu iinde grevli olan
yedi kigi aninda lmgtr.

ilk kadm kurbaniar Judith

Resnick

(1949-86) ve Christa
McAuliffe (1948-86) olup Challenger uzay gemisindeki infilak
sonucu lenlerdir.
Christa McAuliffe, Challenger ile uzaya yapilacak uug srrasinda mekigin iinde seyahat etmeye hak kazanml ilk SVl
uug talih1isidir. Nitekim aslinda bir gretmen olan McAuliffe
bu zel uug iin Amerikan uzay ss tarafindan dzenlenen
kampanyada 11.000 kigi linden seilmigtir.
Amerika'ya ait ilk dng yolu faciasi ise 1 Subat2003 tarihinde Columbia adli uzay mekigi dnge getigi sirada ya-

ganmigttr. Columbia Hava ssu Kaza Sorupturma Kurulu tarafindan yapilan aragtirmada ategleme blmnde bulunan ufak
354

bir kpkten yola ikilmis ve sonuta bu kpgn aracin kanadmi tahrip ettigi anlag:1migtir. Nitekim dnge gemeden nce
temizienmesi

unutulan

kpgn iindeki oksijenin ategleme

bfmnde giderek yayllip sicakligi artirmasi sonucu kabinin
kanad! yavag yavag erimeye baglamig ve sonuta kopup bogluga
firlaymca uzay araci bir anda havada molekllere ayrilmigttr.
Kazada yedi grevli hayatini kaybetmigtir.

ilk Ay'da yryen kigininlm

farkhdir. Nitekim ayda

yryen ilk Amerikali olup 47 yagindayken bunu gereklegtiren
A]an Shepard 21 Temmuz 1998 tarihinde 74 yagmdayken kan
ise

kanserinden lmgtr.
UZAY ZERINE EgiiTLiBILGiLER
Gk Cisimleri (Astroidler) ve Kuyruklu Yildiziar
boyunca dnyanin yrngesinde dolagip duran Eros adh
ilk astroidle randevu 20 Subat2001 yriloda NEAR (Near Earth
Astroid Rendezvous) adli uzay araclyla zerine yumusak inig
yaparak gereklestiri1migtir.
12 ay

ilk kuyrukla ylldiza arpma harekati

NASA'nm Deep /mpact (Byk Vurug) adir uzay aracinm yerden 83.000.000 mil
uzakliktaki uzayda Tempel T adir kuyruklu ylldiza saatte 23.000
mil hizla 4 Temmuz 2005 yilmda arpmasiyla gereklegtirilmigtir. Bu dogrultuda ilk kez-kuyruklu yildizm yzeyinin yani sira

gney sistemi iindeki ekli de incelenmig olup ylldizin

zerinin buzla kapir oldugu, ierisinin organik materyallerden
olugtugu, yerinin ise Uranus ile Neptn'n yer aldigi blgede
onun

oldugu saptanmigtir.

Uzay Istasyonu
lik uzay istasyonu Sovyetlere ait Salyut T olup T9 Nisan 1971
tarihinde uzaya firlatilmigama ne yazik ki uzayda kaybolup

par-

355

dnyaya geridnmgtr. Nitekim ufak paralartnm bir

kismi Pasifik okyanusuna dgmgtr.
alari

Uzay Kanunlari

ilk uzay kanunlan Uluslararas: JeofizikYili

(IGY) adt altinda 200

bilim adaminin nclgnde kurulmuy dnya akurulugun 1957Temmuzunda baglaylp 1958 Araliginda
tamamladigi kanunlar olup uzayda yapilacak her trl bilimsel
aragtirma ve harekatin sinirlanmasi arilamina gelmektedir, Bu
kanunlarin ikanlmasiyla Sovyetler Birligi Sputnik, Amerika ise
Telstar adli ilk aragtirma roketierini uzaya firlatmigtir. IGY'nin
aligma kapsamina giren konular uzaydaki jeofizikselhareketler, volkanlar, kozmik iginlar, yerekimi, roket ve gney sistemine ynelik faaliyetler olup ilk suni aragtirma uydusu teknik
uluslararasi

pLndaki

anlamda verilen bir panel sonrasi uzaya firlatilmistir.Ancak

Amerika ve Rusya'nin srekli rekabet ortami yaratarak birbiriyle
g gsterisinegirmesi ve tuhaf deneylere girigmesi sonucu ICY
bir anlagma yaparak uzaydaki faallyetieri sinirlamak zorunda

kalmigtir.

ilk uzay kanunu anlagmasi 1967 yllinda basta Amerika,

Sovyetler Birligi ve Ingiltereolmak zere 63 lke tarafindan
imzalanmig ve gu maddeler esas almmigttr.

Hibir lke uzaydaki canlilarin zerinde egemenlik kuramaz ve kurulmasina izin veremez.
Hibir lke uzayda nkleer
ncluk edemez.

Hibir

ulkeuzaydan

deneme yapamaz ve buna

dnyaya askeri bir hareket gerek-

legtiremez.
Uzay Asansr

ilk roket denemesini yapan Konstantin Tsiolkovsky

1895 yllinda

Paris'teki Eyfel Kulesini ilk kez ziyaret ettikten sonra

356

byle bir

kulenin uzayda da yapilabilecegini ve uzaydan dnyaya ekilen

sylemigkilometre[erce uzun kabloyla oraya iklabilecegini
tir. Onun bu teorisi uzay asansr fikrini akillara getirmig ve
1970 yllinda Jerome Pearson Ohio'daki Amerikan Hava ssndeki Laboratuvarda aragtirma grevlisi olarak alisma yaparken
demiryolu".gibi ilgin fikirier
merdiven" ve
ortaya atmig ve bu fikirleri Acta Astromica adli teknik magazinde yayinlanmigtir. te yandan 2001: A Space Odyssey adh
makalesinde tipki Pearson gibi bir uzay asansrnden sz eden
Arthur C. Clarke (T917) bunun hi de imkansiz olmadigini ve
rnmkn olabilecegini syleyerek "Herkes gimdi buna glyor
ama eili yll sonra glmeyi kesecekler" demigtir.
"cennete

"kozmik

357

SPOR
Atletizm, Golf, Tenis, Kriket, Boks, Binicifik, Futbol, Ragbi,
Yuzme, Bisiklet, Motor Yariglan, Basketbol, Beysbol, Dart,
Okuluk, Snooker, amuraDalma.

ilkinM.. 3000 ylh civarinda eski Misirlilar ve Smerlerle gbir parasi olan spor yapma kavraminceleri
topluca yapilan organize bir faaliyetken daha sonra baglibagma
dallara ayrilmigtir. Eski mezar taglari ve tapinak duvarlari zerindeki okuluk, grey, boks, akrobasi, cirit, at binme ve egitli
top oyun1arina ait kabartma figrlerden bu aika grldg
gibi spora verilen nem de anlagilmaktadir. Bu dogrultuda eski
rlen ve yagamin

glendirmeyi ama edinmelerinin yarn

sira spor yapmaktan zevk aldiklan zellikle Byk Zoser adlyla
bilinen firavun Zoser the Great (M..2667-2648) dneminde
iyice.ortaya ikmaktadir. Nitekim ilkin M.. 2650 yllinda dzenledigi Heb Sed festivali sirasinda dzenlenen firavunun da.
bizzat katildigi ve bugne gre ok daha vahgi standartlarda
gereklegtirilenkogu yariglari sirasinda en uzun mesafede bagarll! OmakODUn kadar tm firavun1ar iin de nem tagimigtlf.
te yandan Misirlilarir spora verdikleri nem Sagra'daki kral
mezarinin duvarlari zerinde ocuklarin spor faaliyetierine katildigini gsteren kabartmalardan da anlagilmaktadir.
Misirlilarin vcutlarini

ATLETlZM
dalmda gereklegtirilen ilk msabaka M.. 3000 yigneyinde yer]egik Smerler
linda Misir ve Mezopotamya'nm
tarafindan gereklestirilmigolup, katilimcilarin olduka elit taAtletizm

359

bakadan ve zellikle firavunun egitiminde olan kipilerden kurulu oldugu bilinmektedir.

Yunanistan'da ilk spor msabakalart M.. 1500 yill civarinda ve altmci yzyilin sonunda baglamigolup baglica gehir-

lerde gerekleptirilmittir. Bu dogrutuda Olimpia'da Olimpiyat

Oyunlari, Delphi'de Pythian Oyun1an, Nemea'da Nemean
Oyunlari, Korint'de isthmian Oyunlart geklinde msabakalar

dzenlenmigtir.
lik olimpiyat oyunlari M.. 776 yllmda dzenlenmig olup
drt ana msabakadan olugrnaktaydi O tarihten itibaren drt yllda bir tekrarianan bu oyun1ar yaklagik 1000 yildan fazia zaman-

dir aynen devam etmektedir. Yunanlilarm yagaminda ok nem

taglyan ve drt yillik bir periyodu igaret eden olympiad kelimesinden tretilmig olimplyat oyunlarinda bu drt yillik sre iinde
katillmci ve konugmacilar kaylt yaptirmaktaydilar. Tm katihmci
sporcularin erkek oldugu oyunlarda iplak olarak yarigilmaktaydi. Kadinlar bu oyunlara katilmadiklari gibi 50.000 kigi kapasiteli
stadyuma iz]eyici olarak katilma hakkina da sahip degildiler.ilk
olimpiyat gampiyonu Coroebus'lu Elis olup aillk yapmaktaydi.
190 metrelik tm stadyumun evresini kogtugu stadion adi veri1en yangta birinci olan Coroebus'tan sonra stadyum kelimesinin
dogdugu ileri srlmektedir.

ilk Modern Olimpiyatlarda SampiyonOlan Sporcular

Erkekler
Kogu
Zaman

Yll

100 metre

T.Burke (Amerika) 12.2 saniye

1896

200 metre

J. Tewkesbury

1900

(Amerika)

360

22.2 saniye

400 metre

T Burke (Amerika)

54.2 saniye

1896

800 metre

E. Flack (Avustralya)

2dk.11.0

1896

1500 metre

E. Flack (Avustralya

4 dk. 33.2 sn

1896

5000 metre

H. Kolehmainen

14 dk. 36.6 sn

1912

saniye

(Finlandiya)
10000 metre

H. Kolehmainen

31 dk. 20.8 sn

1912

(Finlandiya)
Sipiridon Louis

2 saat, 58

(Almanya)

50.0 sn

T. Curtis (Amerika)

17.6 saniye

1896

400 m engell

J. Tewkesbury (Amerika)

57.6 sanlye

1900

3000 m engelli

T. Hodge

4 x100 m

ingiltere

42.4 sanlye

Amerika

3 dk. l 6.6

Yksek Atlama

E. Clark (Amerika)

1,81 metre

1896

Sirikla Yksek

W. Hoyt (Amerika)

3.30 metre

l 896

6.35 metre

1896

13.70 metre

1896

Maraton

il0

m engell

(ingiltere)

dk.

1896

10 dk. 00.4 sanlye 1920

19.12

bayrak yarigi
4

400

Saniye1912

bayrak yarigi

Erkekler

Saha Sporlan

Atlama

Uzun Atlama

E. Clark (Amerika)

Adim

). Connolly

Atlama

(Amerika)

Glle

R.Garrett (Amerika)

11.22 metre

1896

Disk

R.Garrett (Amerika)

29.15 metre

1896

361

J. Flanagan (Amerika)

ekiAtma

49.73 metre

1900

.54.83

Cirit

E. Lemming

Dekatlon

J. Thorpe

(lsve)

1908

metre

(Amerika)

1912

1928 yllinda yapilao olimpiyatlarda ilk kez bayan sporcularin

katilimina izin

verilmigti.

Bayan

ampiyonlar

Kogu
100 metre

E. Robinson (Amerika)

12.20 saniye

1928

200 metre

Fanny Blankers-Koen (Hol.) 24.40 saniye

1948

400 metre

Betty Cuthbert (Avustralya) 52.00 saniye

1960

800 metre

L Radke-Batschauer (Alm.) 2 dak. 16.80 saniye1928*

1500 metre

L. Bragina (Rusya)

4 x 100 m bayrak Kanada4

48.40

400 m bayrak Dogu Almanya

6 m engelli

41.40 saniye

M. Didrikson (Amerika)

1972*

Saniye

1928

3 dak 23.00 sn

1972*

11.70

1932

Saha Sporlari
Yksek Atlama

E. Catherwood (Kanada)

1.59 metre

1928

Uzun Atlama

V. Gyarmati (Macaristan)

5.69 metre

1948

M. Ostermeyer (Fransa)

13.75 metre

1948

Disk

H. Konopacka (Polonya)

39.62 metre

Cirit

M Didrikson (Amerika)

43.68 metre

Pentatlon

L. Press (Rusya)

Glle

-,

1928

1932
1964

362

LJIuslararasiOlimpiyat Komitesi yarigin yarisinda fenalagmalari zerine 1928

bayan sporcularin en fazia 400 metrede yarigmalarr-

yllindaki olimplyatlarda
na izin verip

800 metre yarigina girmelerini yasaklamigti.

ilk kez 1960 yilinda Roma'da yapilan olimpiyatlarda 800 metre yarigiarina katilmalarr tekrar
gndeme gelmis ama 1500 metre izni ancak 1972 yihnda Mnih'te yapilan
olimptyattardaikmigti.

ilk modern olimplyatlar bayan gampiyonu

1999 yilinda

len Amerikall Betty Robinson'dur.

Uluslararasi

Atletizm

Federasyonu

(IAAF) ilkin 1912 yllinda isve'in ba kenti Stockholm'de yeniden yapilandirilarak

kuruimuy olup daha nceki adi Uluslararasi Amatr Atletizm
Federasyonudur.
Amatr Atletizm Dernegi (AAA) ilk kez 1880 yllinda kurulmuy olup ilk gampiyona ayn! yll gereklettiritmittir.

GOLF
Genel kani golfun iskoya'danlktigi geklindedir ama asil kaynagi tam olarak bilinmemektedir. Ancak kaynagi belirsiz olmasma ragmen

en eski golf tekniklerinin ve golf kulplerinin

iskoya'dabulunmasinin yani sira Amerika ile Meksika dipinda dnya apinda kontrolnn yine bu lkenin elinde olmasi
nedenlyle genellikle iskoyaSt Andrews merkezii Golf
sporunun buradan iktigi sanilhiaktadir. Nitekim oyunun kurallarinin
yani sira oyunda giyilecek giysi ve kullanilacak aksesuvarlar St
Andrews'taki kraliyet unvanli en eski golf kufplerinin genellikle soyfulardan olugan zel yeleri tarafindan belirlenmig olup
olmak
ayni zamanda Aak Sampiyona
ve Amatr gamplyona
zere amatr ve profesyonel sporcular geklinde yine on]ar tarafindan sinifiandirilmigtir. te yandan Golf'un kkeni hakkinda
ok sayida gry sz konudur.
363

Paganica eski Romalilarin deri ya da tahtadan yapilmig bir

topu kavisli bir topla arazi zerinde ailmig bir delikten jeri
gndermesine dayanan bir oyun olup ilk bakigta golfla tipa tip
oldugu
uyugmasi bu sporun kaynaginin paganica'dan gelmekte
ihtimalini g\ kilmaktadir. Bu dogrultuda golfun paganica'nin
modern versiyonu oldugunu ileri sren Romahlar M.S. birinci

fethettikleri ulkelere
yzyildan itibaren Avrupa kitasi boyLinca
bu sporu da befaberlerinde gtrdklerini ve Ingiltere'ninyzlerce yll boyunca kriketi yaydiklari gibi kendilerininde bu sporu
yaydiklarini iddia etmektedirler.
Kolven ya da kolf 1297 yllinda Hollanda'da oynanan bir
oldugu ileri srlmektedir.
oyun olup golfun en eski versiyonu
Nitekim Kolven kavislibir sopa ve topla buz zerinde oynanan
bir oyun olup eskiye alt resimlerde grlmesine ve ogu insan
tarafmdan sevilerek oynandigina dair kayttlar mevcut olmasina
ragmen, oyunun kurallari bakkinda bir bilgi mevcut degildir.
Chole golfun bu oyundan kaynaklandigma dair bir bagka
iddia olup M.S. on nc yzyllda genellikle kuzey Fransa ve
Belika'da oynandigi bilinmektedir. ilk bakigtagolfun bir bagka
olarak grlen oyun birbirine rakip iki grup tarafmversiyonu
dan oynanmakta ve ortada bulunan topa her iki grup oyuncularinin farkli ynlerden vurup arazi zerinde ailmig delige dgrmesine dayanmaktadir. Her grubun topa kez vurma hakki
hangi ynden olursa olsun tek vurusta topu delige sokan oyunu kazanmaktadir. Bu dogrultuda golften ziyade hokeye
daha yakin grnmektedir.

vardir ve

Ling Hongling in'dekiLanzhou niversitesinde

nemli bir akademisyen olup golfun ilkin inlilertarafmdan
icat edildigini ve ilkin M.S. 945 yilinda oynandigini ileri srmektedir. Nitekim bunun Dongxuan kayitiarinda yazili olduProfesr

profesrn verdigi referansa gre ok eskiden

in'deoynanan chuwan-chi admda sopayla topa vurma anla-

gunusyleyen

364

sopayla topa
mina gelen oyunda golf sopasma benzer kavisli bir
vuruldugu ortaya ikmigtir.

yilina dayanmaktadir. Ancak golf iskoya krali II'inci James (1430-60)taGolf sporuna ait

iskoya'dakiilk kayitlar

1457

rafindan yasaklanmigtir. Nitekim

spor kesinlikle yasaklanmali" diyen kral, askerlerinin arazide okuluk talimi yaptiklan sirada
talimi biraksp yerdeki deliklere top sokmaya abytigini bu neden"bu

le golfun onlann konsantrasyordanni bozdugunu ileri srmgtr.

Buna kargin golfun 1552 yllinda iskoyaSt Andrews'te oynandigina dair kayitlar mevcut olup qu anda da kabul edilmig olan
dnyanin en eski golf tekniginin buradan iktigi anlatilmaktadir.
ilk golf kulb kraliyet unvanlyla bilinen tarihi St Andrews
yllInda
Golf Kulbdr. Diger adi R & A olan kulp ilkin 1754
yeniden yapilandirilarak Yirmi Soylu ve Centilmen adi altinda
yeniden ailmigtir. Bir diger eski kulp olan Society of St And1834 yllinda Royal
rews Golfers (St Andrews'l Golfular) ise
(Krallyet) unvanini alarak Pert'den sonra ikinci kraliyete ait kulp olmugtur. Yaklagik on adetoldugu bilinen golf kufplerinin
iinde en eski olan R&A bugn iskoya'dahl eri eski teknikle golf oynanan tek kulptr. Sadece eski teknikle sinirh olmaLinks Trust adi altinda modern teknikle
yan kulpte St Andrews
ekole gre golf
oynanan bagka bir ekol de sz konusudur. Bu
sahasi denizie baglaritisi olan bir yerde olmalldir link szcg
baglanti anlamma geldigi iin zell.ikle i kesimlerde oynanmayacagi belirtilmektedir.
Edinburg'lu SoyIu Golfular Dernegi aynt zamanda Muirfield olarak da bilinmekte olup 1744 yilmda kurulmugtur. Ancak
1831 ile 1836 ylilan arasinda etkin bir gekilde var olan kulup
maddi imkansizhklar nedeniyle faallyetine devam edememigtir.
.1735

Soylu Golfu Burjuvalar Dernegi ilkin

yllinda kurulmuy olup onun kkl bir kulp oidugunu vurgulamak amaciyla 1929 yllindan itibaren kral V'inci George tarafinEdinburg'lu

365

dan basina Soyfu unvani ilave edilmigtir. Nitekim kulp bugn

Edinburg'ta hl mevcudiyetini korumaktadir.

Ingiltere'dekiilk golf kulb Royal Blackheath Colf Club

olup ayni zamanda dnyanin en eski golf kulb.oldugu ileri srlmektedir. 1745 ylimda yeniden yapilandirilan kufbe
ait kayltlar, burada 1608 yllindan beri golf oynandigmi gstermektedir. 1766 yllmda tekrar yapilanan Royal Blackheath'i
ingiltere'ninen eski ve soylu kulplerinden biri yapan olay.ise
iskoyakraliVl'inci James'tenkaynaklanmaktadir.Nitekim golf
oynamaya ok merakli olan kral 1603. yllinda ta giyip James I
olarak ingi1terekralt oldugunda, iskoya'dakiBlackheath Golf
Club'l ingiltere'yetagimistir.
olup
ilk golf gampiyonasi ingiltereAik Golf Samplyonasi
ilkin 1860

yllinda Prestwick'te gerekleptirilmigtir.O ylldan iti-

oaren tekrarlanan gampiyona kisaca

"aik"

olarak adlandinl-

migtir.

ilk ingilizark golf gampiyonu iskoya'nmDogu

Lothian

b]gesindeki Musselburg gehrinden gampiyonaya katilan Willie

Park Snr (T834-1903) dir. Sampiyona
blmden olugup 12
hedef delik baz almmig ve toplam 174 kez top delige isabet
ettirilerek sayi elde edilmigtir.

366

TENIS
Fransizca tutmak anlamma gelen tenez kelimesinden tremig
olup elinde bir geyi sikica tutmaktan yola ikilarak olusturulan
tenisin ilk ikigi Franstzlarin on ikinci yzyllda oynadiklarl ve

avu ii oyunu anlamma gelen jeu de paume oldugu ileri srlmektedir. Nitekim bugn hl Paris'te oynanan oyun ortada
gerili olan agm zerinden iplak elle top agirtmaya ve kargidaki
rakibin
onu yere dgrmeksizineliyle tutmasina dayanmaktadir.
Bugn bildigimiz anlamdaki tenisten farkli olarak raketsiz oynanan oyunda daha sonra beyaz bez eldiven giyilmig, raket ise
ok daba sonra, on altinci yzyi1da gndeme gelmigtir. Oyunda
kullanilan top ise zeri tylerie ssl ve genellikle yumugak deriden yapilmig olup yerde sekmemektedir.

ilk im sahada tenis 1870 yllinda ingilizordusunda grevli

binbagiWalter C. Wingfield (1833-1912) tarafindan kegfedilmig
olup bir tr hava topu olarak adlandirtlan ve havalanan topa
raketle vurup ortada gerili agin zerinden agirtarak kargidakirakibe gndermeye dayali eski bir Yunan oyunu Sphairistike'den
esinlenmigtir. Wingfield zel bir im kortta kum saati egliginde

oynanan Sphairistike'nin patentini almaya aligmig ama patent

dairesi, tenise ok benzeyen bu oyunu Fransizlarin yaklagik 700
ylldan beri oynadiklarmi ve halen oynamaya devam ettiklerini syleyerek onun bu istegini geri evirmittir. Bunun zerine
Wingfield bu kez yagammin byk bir blmn tenisi dnyaya tanitarak geirmigtir.
Tenis ve kriketin bir arada oynandigi ilk ingilizKriket kulb 1868 yilinda kurulrnug ve 1875 yllinda Worple Road,
Wimbledon'daki
kulbe tenis oynanmasi iin kk bir saha
ayrilmasi ynnde ricada bulunulmugtur,sonuta yapilan agin
Israrlar
kargismda Kriket kulbnn adi ingilizimSaha Tenis
ve Kriket Kulpb olarak degigtirilmigtir.
367

ilk im Saha Tenis

ilk Wimbledon

Dernegi 1888 yilinda kurulmugtur.

tenis gampiyonu W. Spencer Gore (1850-

1906) olup bunu 1877 yllinda elde etkigtir. Ancak final mai
yagmur nedeniyle 16Temmuzdan ertesi Pergembe gnne erte1enmig, sonunda yaklagik iki yz izleyicinin sahay! evreleyen

sira tahta banka oturarak seyrettigi mai kazanan Gore, ayni

zamanda Ingiltere'nin sayih kriket oyuncularindandir.
efsanevi Fransiz sporcu Suzanne
Lenglen (1899-1938) olup T919 yllindan 1926 yilma kadar her
yil gamplyon olmustur. Lenglen 1926 yllinda Wimbledon tekli

ilk bayan tenis gampiyonu

n sirada kraliyet locasinda oturan kralie Mary tayanlig ikig yaptijl nedeniyle uyanlmasi sonucu oyun-

turnuvasmda
rafindan

dan ekildigi iin o yll ki gampiyonay; kazanamamigtir.

ilk Amerikah tenis gamplyonu Bill Tilden (1893-1953) olup
bu gampiyoniugu 1920 yihnda elde etmigtir.

ilk Afrika kkenli

Amerikah

bayan tenis gampiyonu Althea

Gibson (1927-2003) olup 1957 ve 1958 yillarindaki turnuvalari

kazanmigtir.
Kupast mai Amerika ile ingilterearasinda 1900
Tenis tayllinda oynanmigtir. 1899 ylhnda Harvard niversitesi
arasinda
ile
bir
Amerika
yeleri
ingiltere
ma yapma fikkimi

ilk Davis

matan sorira her

yll bu bir turnuva geklinde yapilmaya devam etmigtir. Bu fikrin
ilk kez Harvard takimi yelerinden Dwight Davis'ten ikmasi
nedeniyle asil adt
ve ilk mai neredeyse tek basina kazanmasi
368
ri ortaya atmiglar ve

ingiltere'ninkazandigt

Uluslararasi Tenis Turnuvasi olan turnuvanin adi 1945 yllinda

Uluslararasi Davis Kupasi Turnuvasi olarak degistirilmig ve bu
1900 yilinda dad altinda ilk ma Boston Massachusettes'te
3-0 Amerika kazandiginin matan sonra
zenlenmigtir.Turnuvay!
1905 yllinda Fransa, Avustralya ve Yeni Zellanda'nin kangimiyla olugan Avustralasya, Be]ika ve Avusturya da turnuvaya ekip

gndermeye davet edilmigtir.

KRiKET
Kriket tarihin derinliklerine gmlmg bir spor olarak kabul
edildigi iin hakkinda pek bir gey bilinmemesine ragmen, 1300
yllinda ingiltere krali I1'inci Edward'in (1284-1327) krikete ok
benzer bir oyunu arkadagi Piers Gaveston (1284-1312)ile sika
oynadigi bilinmektedir.te yandan kriketin ilk kez ingiltere'nin
tarafLndan
kegfedilgney dogu blgesindeki koyun obanlari
digi ve koyunlarl itin gerisine ekmek iin ynden yapilmig bir
top kullanan obanlann ellerindeki oban degnegiyle bu topa
vurup onu itin kapisi zerinden agirtarak onlarin ilgisini bu
yne ektikleri ileri srlmektedir. On yedinci yz yll boyunHambledon
ca poplerligini srdren kriketin kurallari ise ilkin
Kulb tarafindan 1760 yllinda belirlenmigtir. En basit gekilyle
topu atma ve sopayla vurmaya dayali oyunun detaylari ise ilk
kez 1787 Marylebone Criket Club (MMC) tarafindan saptanmitir. 1835 yllinda son geklini alan kurallar bugn hl geerlidir.

ilk kontluklar arasi kriket

mai 1709 yilinda Surrey lle Kent

kontlugu arasinda oynanmigtir.

ilk amatr centilmenler ve profesyonel oyuncular arasmdaki kriket mai 1806 yilinda oynanmigtir.

ilk Lordlar

arasi kriket maa Londra Kriket Sahasinda 1814

yllinda yapilmigtir.

ilk Kriket

Almanagi

1864 yllinda yayinlanmig olup her iki

369

dnya savagt sirasinda bile her yll yenilenerek yayinlanmaya devam etmigtir. ilkinon dokuzuncu yzyilin ortalarinda Loridra'da
kriket ekipmanlari ve puro bayiligi yapan John Wisden (18261884) tarafindan yazilan almanagin ieriginde krikete ait her
gey mevcut olup Wisden daha sonra Londra'nin kuzey ve gneyindeki Lordluklarda on bin kriket sahasi kurmuy ve burada

birinci sinif ma\ar da dzenlemigtir.

BOKS
Eski aglardaBoks
Tarihte bilinen ilk boks mainm Kuzey Afrika ve Etiopya'da M..
4000 yill civarinda oynanmig oldugu ileri srlmesine ragmen
gvenilir kaynaklar aslmda boksun ilk kez M.. 1500 yllmda

Cirit adasmda oynandigini gstermektedir. Giritlilerin oynadigi

bu en eski boksun kurallarina dair J;iibir yazih kaylt mevcut
olmamasma kargin M.. on altmci yzyllda Hagia Triada'daki
duvar resimlerinde
boksa ait ok sayidaki resimlerden anlagilmaktadir. Nitekim Thera'da rastlanan M.. 1550 yllinda ait bir
kabartma.resimde iki gen adamin sadece sag ellerine geirmig
olduklari eldivenle boks mai yaptiklari grlmektedir. Yunar
lilar ise boksu ilk kez M.. 688 yllinda olimpik bir spor olarak
benimsemiglerve adma pygme ya da pygmahia demiglerdir.

Modern

agdaBoks

Modern boksun kurallan ilkin London Prize Ring Rules adi altinda 1743 yllinda Jack Broughton (1703-89) tarafindan yazilmig
bir kitabm yaymlanmaslyla belirlenmigolup yaklagik 100 ylldan
fazla sre geerli olmuttur. 1865 ylhnda bu kurallar ingiltere
John Graham Boks Dernegi tarafindan geligtirijmig ve bu dogrultuda dernek 9'uncu QueensberryMarkisi John Sholto Douglas'a
370

(1844-1900) boksun yeni kurallarmt

duyuracaK

gr kitap yayin-

lanmasi ynnde sponsorluk teklif etmigtir. QueiBBerry'rn

teklifi kabul etmesi sonucunda 1867 yilinda boksun yerij kurallari yaymlanmig ve o tarihten itibarn QuensberryKurallan
adiyla marki dnya apmda bir ne sahip olurken, bu ige nyak olan dernegin adindan ise hi sz edilmemistir. te yandan
boks 1892 ylhna dek iplak elle eldivensiz olarak oynanmigtir.
O tarihlerde bagka kategori olmadigi iin sadece agir siklette yaprian ilk mam gampiyonu ingilizJamesFigg (1695-1734)
olup boks kariyeri boyunca hep galip olan Figg sadece bir round
hasta oldugu iin yenilmigtir.

baglanan ma\arda ilk dnya agir siklet boks gamplyonu centilmen Jim lakablyla bilinen J Corbett
(1866-1933) olup T892 yilinda New Orleans'ta 21 round zeEldivenle yapilmaya

rinden yapilan msabakada

son iplak el boks gampiyonu olan

John L. Sullivan'i (1858-1918)yenmigtir.

agir stklet boks gampiyonu Galli Bob Fitzsimmons (1863-1917)olup 17 Mart 1897 tarihinde yaptigi mata
James Corbett'i yenmistir. Aslinda orta siklette bir sporcu olmasi-

ilk ingilizdnya

na ragmen Fitzsimmons'un byk bagari saglamasi bu matan

sonra onu olduka g\ bir sporcu konumuna tagimigtir.

ilk Afrika kkenli Amerikall dnya agir siklet boks gampiIk Rylnda
Sidney'deyapiyonu Jackjohnson olup 1908 yill Ara
lan mata Tommy Burns'u nakavt ederek yenmittir.
Boks tekniginde "up to scratch" sporcunun yere dgtkten
ya da agir yara aldiktan sonra ayaga kalkmasi halinde kisa sreli
olarak ring digina almip kontrol edi1mesi ve kendisine sorulmasmin ardmdan devam etmek istedigi takdirde hakem tarafmdan
durumda" geklinde duyurulmasidir. Bunun sonucunda tekrar ringin ortasina getirilen sporcu rakibiyle yz yze gelerek
maa devam etmekte, eger devam edemeyecek durumda ise
hkmen mai kaybetmektedir. Bu dogrultuda genellikle yzne
"iyi

371

aldigi darbeler sonrasi kap ailmast ya da buna benzer bir yara

almasi ynnde kullanilan
szcug, boksr iin bir
etmekte
handikap teykil
to scratch" yara almasina
ve kisaca
ragmen devam edebilir
durumda" anlamina gelmektedir.
"scratch"

"up

"iyi

BiNClLiK

Binicifik insanlik varoldugundan

beri devam eden bir spordur.
Nitekim spor amah kullanilmasinm digmda atlar yk tagima
ya da onlarin ektigi arabalaria gezintiye ikmak egitli gibi
ama\arla ok eski aglardan bu yana insanlarin gnlk yagammin bir parasi olmugtur. Onlarin yarigtirmak ise ilkin

M..

638 yllinda dzenlenen olimpiyat oyunlarinda gndeme gelmig

ve on ikinci yzyilda hali seferleri sirasinda gvalyelerin cins
at beslemeye nem vermesiyle giderek yaygmlagmigtir. Nitekim her gittikleri seferden ellerj bogdnmeyen hali gvalyeleri
yanlarinda ganimet olarak getirdikleri ok sayida Arap katir ve
kisragini ingiliz saf kan atlarla iftlegtirerek onlardan ok daha
gl ve hizli kogan melez atlar retmigierdir.
Her ne

kadar Romaillar, ingiliz]erdenok nce, ngiltere

topraklarmt fethettikleri strada ilkin Romall askerierin Ingiliz atlarmi Yorkshire'da yangtirdiklarini ileri surse de, resmi anlamda
ilk at yarigi 1174 yllinda Londra, Smithfield'de dzenlenmigtir.
372

Nitekim tam drt yzylldir ingiltere'deiki atin birbiriyle yangtirilmasi ok eski bir soy1u gelenegi olup zengin asilzadelerin
ve kraliyet ailesi mensuplarinin
en gzde sporu olarak giderek
geligme gstermigtir. Buna en bariz rnek 1702'den 1714 yllina
kadar lkeyi ynetmig olan kralie Anne'nin (1665-1714) ok
nem verdigi atlar ve binicilik sporu ynnde kurdugu Royal
Ascot, Kraliyet Binicilik Okuludur.

ilk Binicilik

Kulb 1750

yllinda kurulmug ve 1793 yllm-

ailesinin At Bakimi ve
Cins Atlar adi altinda ingiltere'deyayinladigt egitici kitap sayesinde safkan ingilizatlarinin degeri gndeme gelmekle birlikte
binicilik ku]b de geligme gstermigtir.Bugn hl ayni geleneksel tarzi koruyan alle, bagta safkan ingilizatlari olmak zere
1679 yllinda kurulan Byerley Turk, 1700 yllmda kurulan Arap
Darley ve 1724 yilmda kurulan Arap Godolphin olmak zere
ayri cins at ahirina sabiptir.
Epsom Oaks'ta 1779 yilinda yapilan kutlama sirasmda Earl
of Derby ve Sir Charles Bunbury adli jokeylerdenhangis adtDerby
na yarigm dzenlenecegi konusunda yazi tura atilmig ve
kazanmigtir ama Edward Smith Stanley, 12'inci Earl of Derby
(1752-1834) adina 1780 yllmda dzenlenen ilk Derbi kogusuolmuttur.
nu Bunbury kazanmig ve 1.000 Sterlin dln sahibi
Derby kendi adina dzenlenen koguyu ilk kez 1787 yllinda ka-

da kulbn idaresini

Weatherby

ustlenen

zanmigtir.

ilk ulusal Grand kogusu ilk kez 1836 yllinda Ulusal Av gn

kutlamalan sirasmda tertip edilmig ve yarigt kazanan at konusunda tarihiler birbirleriyle uzun sre srtgmeye girmelerine
ragmen sonunda Duke adh atm kazandigi kabul edilmigtir.
At yariglari hakkmda ilk resmi yasa IngilizParlamentosu
tarafindan 1928 yllinda yayinlanmig olup bu tarihten itibaren
hkmet atlarin kumar anlaminda yaristirilmasini kontrol altina
almistir. 1929 yllmda resmi olarak yrrlge
373

girmig olan yasa

bugrr de ggHi olup ayim zamanda bu yasanm paralelinde

tfrt bl yyin kurulugu saf kan atlarin korunEngiltere'deki
masi, soylarmiri tkenmemesinin yani sira at yariglari hakkinda
genig aiklamalarin yet aldigi kitaplar ikartmigardir.

ilk at yarigt 1664

Amerika'da

yllmda,Long

Island'ta

dzen-

lenmigtir.

FUTBOL
Bugn futbol olarak bilinen ayak topu ya'da soccer'in ilk kez zamanimizdan 2.500 yd nce in'deoynandigi bilinmektedir. Bu

dogrultuda eski inlilerin

Cuju olarak adlandirdiklan ve M..
ile476
770
yillart arasinda popler olan oyun ShandongYanmadasindaki Linzi eyaletine bagli Zibo gehrinden ikmigtir. Domuz
igkembesinin gigirilmesiyleelde edilen topa ayakla vurularak
oynanan oyunda gol olabilmesi iin kargi takimin topu yere dgtganda kendi takimi adina avantaja dndrmek iin siki takip
etmesi gerekmektedir. Oyunun egitli versiyonlari tretilmig ama
gol kavrami bugnk gibi olup degigime ugramamigtir.

ilkfutbol kurallari

1848 yilinda Cambridge, Trinity Kolej'de

hazirlanmig olup, bu dogrultada uyluk kemigine vurmak, kargi

takimm oyuncusuna yapigmak ve elme taktp kasti olarak dgrmek oyundan atilma geregi olarak belirlenmigtir,

ilkrutbolDernegi (FA)1862 yllinda kuruimugolup daha nce

kurulmuyolan Sheffield Dernegi ya da Nottingham Dernegi gibi federe kuruluglannbir araya getirilip tek bir resmi isim altinda toplanmasiy]a olugmugtur.Yani sira futbolun kurallari da resmi kaylt altina
alinmigtir. Futbol oyunu anlamina gelen
kelimesi dernek
anlamina gelen
kelimesinin kisaltilmi idir.
"soccer"

"association"

Amerika'daki

ilk futbol takimi Oneida Futbol Kulb olup

ilk kez 1862 yllinda 17 yagindaki Gerritt Smith Miller tarafindan
olugturuimuy olup kulp ilk malni 7 Kasim 1863 tarihinde oy374

namigtir. 1863-65 sezonunda Oneida tek bir ma bile kaybetmedigi gibi tek gol bile yememigtir.
Ilkiskofutbol takimi Queen's Park olup 1867 yilinda kurulmugtur.

ad: FA Cup
en eski ve ilk futbol turnuvasmin
(Futbol Dernegi Kupast) olup 1871 yilfnda turnuvanin yapilrnaAlcock'tur. Bir yll sonra 1872 yllmda
si fikri.niveren kigiC. W.
KulOval'de gerekleptirilen.ilkturnuvada Wanderers.Eutbol
b, Royal Engineers FC'yi 1-0 yenmig ve Wanderers 1873 yilmda dzenlenen turnuvada da galip gelerek yenilmezlik unvanini
Dnyadaki

korumuytur.

ilk futbol hakemleri profesyonei malarda kurallara aykirl

yllinda atanmigoynanmasini nlemek amaciyla ilk kez 1871
tir.
ilk ta atigi iki elle topun atilmasi kaydiyla 1882 yllinda
tanitilmigtir.

ilk futbol ligi 1888 yllinda

12 kullbn Fleet Sweet Hotel'de

SOnucU
kurulmugbir araya gelip bir toplanti yapmaSL yapmSI
tur.
Uluslararasi Futbol Federasyonu (FIFA) ilkin 1904 yllinda

kurulrnugtur.
Wembley Stadyumunda dzenlenen ilk Futbol Turnuvast
ilkin 1923 y:Imda oynanmig olup 200.000'den fazla izieyici ta.

rafindan seyredilmigtir.

Kupasi maini Uruguay kazanmig olup dnya

futbol gampiyond unyanini 1930 yllinda Arjantin'i 4-2 yenerek
elde etmigtir. Aynt paralelde dnya kupasinm her zamankinden
farkli tipte ve byklkte bir topla oynanmasi talep edilmig, bu
dogrultuda ilk yari bagkatopla, ikinci yari bagka topla oynanmavanimistir. te yandan ilk kez 22
si konusunda grt birligine
Nisan 1909 tarihinde Italya'daTurin'de dzenlenen dnya gam-

ilk Dnya

375

piyon kulpler turnuvasinda Sir Thomas Lipton tarafindan kurulan amatr futbol takima West Auckland FC, ingiftere'yitemsilen
gampiyonaya katilmig ve West Auckland, isviretemsilcisi FC
Winterthur takimint finalde yenerek ilk dnya gampiyon kufpler gampiyonu olmugtur. Lipton'un uluslararasi alanda kazandigibu bagari takimmi dnyanin en iyi takimi yapma konusunda
alittirarak daha-da byk turnuvalara.gtrmeye hazarlanmig
ama Ingilizfutbol federasyonu takimm bu turnuvalara katilmasina izin vermemigtir. Bunun zerine Lipton kmr madencilerinden kurdugu takimini 1911 ylhnda
turnuvaya kendi
apilan
imkanlarlyla gtrmg, sonuta West Auckland final mainda
italyatemsilcisi Juventus'u 6-T yenmig ve elde ettigi bu zaferden
sonra bir daha ulustararasi turnuvalara katilmamtytir.
La Stampa Sportiva adli nl

italyanspor dergisi

1908 ylln-

da benzer bir organizasyon dzenlemig ve final mainda isvire ekibi Servette, Italya'amTorino kenti takimi olan Turin'i 3-1
yenmittir. Ancak bu turnuva gampiyon kufpler gampiyonasi ya
da dnya kupast kadar byk bir organizasyon olmadigi iin
Sir Thomas Lipton'un takiminin elde ettigi baanyi daha nce
yakalamig oldugu kabul edilmemistir.

RUGBY
llkili l823 yilinda dogan rugby sporu futbolda bireyselligindaha
n plana ikmig versiyonu olarak tanimanabilir. Bu dogrultuda
ilk Rugby Okulu, William Webb Ellis (1806-1872)tarafindan

kurulmuyolup okuldaki grencilerine topun havada kapilip gol

izgisine koguimasi geklinde zetlenen rugby sporunu bizzat
gretmigtfr. Sonuta bu romantik hikayeye hibir kalbin kayitsiz
kalmasi sz konusu olmadigi Rugby Dnya Kupasi Birliginin
uzlagmaya vararak her yll dzenlenen turnuvaya Webb Ellis Kupasi adini vermesinden

anlatilmaktadtr.
376

lik rugby kurallart

1845 yllinda Rugby Okulunda belirlenmig olup o tarihe kadar takimlar sahaya ikmadan nce kendi
kurallarini kendileri koyduklart iin bir otorite eksikiigi sz konusu olmuy ve ma sirasmda takimlar arasinda anlagmazliklar
meydana
gelmigti. Nitekim baglangita topu tam saha etrafina
izilen izgi zerinde yakalayan oiyuncunun bu avantajr go1e
evirerek takimina sayi kazandirmasi sz konusu oldugu iin

topun gizgi dipindayken alindigi ynndetartigmalar olugmuytu.

Sonuta bu kesin olarak hakem kurallarlyla belir1enirken,ayni
zamanda skor sistemine de degigiklikgetirilmigti. Bu dogrultuda
topu izgi zerinden evirip gole eviren takim nceden bir
puan allrken, yapilan degigiklikle puana ikartilmigtl.

ilk Rugby Futbol Birligi (RFU) 1871 ylhnda kurulmugtu.

ilk Uluslararast Rugby Ynetim .Kurulu (IRB) 1886 yllinda
kuruimustu.

ilkinKuzey Futbolu Birligi adi

altmda 1920 yllinda kurulan

Rugby Futbol Liginin yeni versiyonu olan birlik 1895 ylhnda
kurumuy olup RFLJ'nun yerini almig ve Rugby Futbol Ligi adi
altinda faaliyet gsterdigi sre iinde 13 futbolcuyla oynanirken, Rugby Birliglyle bu sayr 15'e okmigti. 1895 yllinda kurulan
birlik ayni zamanda futbolculara denen cretler konusunda o

dek sren anlagmazligt da dzene koymuyolmasmm

yani sira rugbinin bir tr kuzey futbolu olmasmdan yola ikarak o tarihe dek sadece kuzey lkeleri arasmda amatr bazda
oynanan sporun kuralmi degistirip 26 Agustos 1995 tarihinden
itibaren profesyonel bir lig oldugunu ve gerek amatr gerekse
zamana

profesyonel oyuncularin oynayabilecegini duyrmugtu.

Bugn Amerikan futbolu olarak bilinen rugby, Kanada futbolu ve Avustralya futbolunun kurallarmdan esinienilerek oynanan bir oyun olup her ikisi de rugblye benzemektedir.

377

YZME
Mistr, Wadi Sora'daki
grlmg olmasi,,bu
sporun zamanimizdan yaklagik 14.000 yll nce var oldugunu
kanitlamaktadir. Nitekim eski Misirlilann M.. 9000 ve 4000
yillarma ait kil tabletlere yaprmy oldugu resimlerde drt yzcnn kurbagalama, kula ya da serbest dalda yzdkleri serYzme sporuna ait ilk kabartma resimlerin
"yzcler

magarasinm"

duvarlarLnda

gilenmektedir.
Yzmeye dair ilk yazih

M.. 2000
referansar

yilinda

yazilmig Gilgamig, ilyada ve Beowulf destan1ar,irimyan sira

incil'dekiEzekiel 47:5 no.lu blmde de yer almaktadir.
Yzme zerine ilk kitap Colymbetes olup ilkin 1538 yllinda Alman dili profesr Nicholas Wynman tarafmdari bogulma
tehlikesine kargi uyari raahiyetinde yazilmittir.

ilk yzme yarigla

1837

yilmda ingi1tere'dedzenienmig

olup bu dogrultuda alti adet yzme havuzu inga edilmigtir.

Trudgen olarak bilinen kurbagalama stili ilkin 1873 yilmda
ingilizJohnTrudgen tarafmdan geligtiri1migolup her ne kadar
ilkin 1844 yl Inda Londra'Bagrldg ama Amerikan yerlileriileri srdnin de kullandigi ileri srlse de asimdaTrudgen'in
ggibi bu stili, 1873 yllindyCney Amerika'ya yaptigi yolculuk
strasinda Kizilderili olarak bilinen Amerikan yerli1erinden grdg dogrudur, nk bacaklari kurbaga gibi ileri atarak daha
hizh gitmeyi saglayan bu teknik bugnk kurbagalama sitilinden ok farkli olup ingilizierintarzma pek benzememektedir.
Kilometre Taglari
inga edilmigtir.
ilkkapall yzme havuzu 1862 yllinda ingiltere'de
ilk Amatr Yzme federasyonu 1880 yllinda kurulmogtur.
378

Mang denizini geen ilk yzc ingiliz Yzbagi Matthew

Webb (1848-83) olup 1875 yi-

linda 21 saat 15 dakikada ingiltere Dover'den Fransa Calais'e

Ancak
Yzbagi
yzmgtr.
Webb bu rekordan az bir sre
sonra Niagara Selalesietekle-

girdapta bogularak ldgnden dolayi bu intiharla

egdegerdeki yangtan kazanacarindeki

Sterlin'e ne yazik ki
kavugamarmgama Mang denizi
1911 yllinda ingilizT. W. Burgess tarafindan geilene dek
uzun sre rekorunu elinde tut-

gi 12.000

mugtur.
Mang'r geen ilk bayan yzcu olimpiyatlarda altin madalya sahibi Amerikalt Gertrude Ederle (1906-2003) olup bu bagariyr 1926 yllinda elde etmigtir.

Olimpiyat Oyunlarmda

Yzme Sporu

1896 yilinda ilk modern olimpiyatlar dzenleninceye kadar Yunanlilar eski olimpiyat oyunlarmda yzme sporuna yer verme-

miglerdir. Ancak 1896 yilinda dzenlenen oyunlarda 100 metre, 500 metre ve 1200 metre serbest digmda bir de kaptanlar
arasi 100 metre yzme serbest kategorisi eklenmigtir.
ilk olimplyat gampiyonu asil adi Arnold Guttmann (1878-1955) olan Macar sporcu Alfred Hajos'tur. 1896
olirnpiyatlarinda 100 metre serbestte birinci olan Hojas, ayni
zamanda Macaristan milli takimmda futbolcu olmasinin yani
sira 400 metre engelli atletizm yariginda Macaristan'a birincifik
Yzmede

379

BISIKLET

'

isvirekaynakli bir spor olup ilk Uluslararasi Bisiklet

Dernegi yine isvire'de1900 ytllnda kurulmugtur.
ilk tekerlekli (Velespit) yarigi 1867 ylhnda Fransa'da
Bisiklet

dzenlenmig olup, bu dogrultuda iki arka tekeri kk ndeki

tekeri ise diger ikisine oranla olduka byk olan tekerlekli
velespit, bisikletin ilk gekli olarak bilinmektedir.
ingiltere'deilk bisiklet yarigi 1869 ylhnda Islington'da yapilmigtir.
Tour de France (Fransa Turu) olarak bilinen byk bisiklet
yarigi ilkin 1903 yilmda Henri Desgtange'in (1865-1940) ikardigi L'Auto adli gazetede aligan Geo Lefevre adli gazetecinin
gazetenin adlyla byk bir bisiklet turu dzenleme fikrinden
yola ikilarak gereklegtiri1mig ve yarigi Fransiz Maurice Garin (1871-1957) 2 saat 49 dakikada kazanarak adinin Tour.de
France'in tarihiyle birlikte anilmasini saglamigtir. Bundan esinlenilerek 1994 yllinda mang tnell atlarak entente cordiale
adi altinda Tour de France'a ngiltereayagt ekjenmig ve bylece
mesafe daha da uzatilmigttr.

Motor SporIari
1887 yllmda Paris'te ikan Le Velocipede adli spor gazetesinin
ilk motor yarigini ilan etmesiyle ayni yll ilk motorfu ara yarigi
dzenlenmig ama sadece tek bir yarigmin katilmasi nedeniyle
yarig iptal edilmistir. Uzunca bir aradan sonra 1894 yilinda Paris

ile Rouen arasmda bir yarig daha dzenlenmig ve bu kez 21

yariinin katildigiyangi buharli traktryle yariga katilan Kont
Albert de Dion kazanmigtir. Dion saatteki hizi 11,5 kilometre
olan traktryle gle yemegi molasi da vermesine ragmen yarigi
kazanmigtir.
380

Amerika'daki ilk araba yarry: Chicago'da 1895 yilinda dzenlenmig olup birinciligi saatte 86 kilometrenin zerinde hizla
yarigan Frank Duryea (1870-1967) kazanmigtir.
Prix yarig! Fransiz Grand Prix'i olup 1906 yllinda dzenlenmig ve ara\ar toplam 1.100 kilometrelik yarigin
100 kilometresini virajli olarak geerek Le Mans gehrinde yangi

ilk Grand

bitirmiglerdir.B.u yarigin galibi ise Macar src Ferenc Szisz

(1873-1944) olup Renault AK 90 CV ile yarigmistir.
Ilk uluslararasi anlamda ralli pisti Weybridge, Surrey'deki
Brookland olup 1907 yllinda yapimi tamamlanmistir.
ilk Monte Carlo Rallisi 1911 yilmda yapilmigolup yarigi H.
Rougier, Turgat-Mery ile kazanmigtir.
BASKETBOL

kadar basketbol bir takim oyunu olarak bilinse de ilk

basketbol tek bir kivi tarafmdan dgunlp oynanmigtir. Bu
Her ne

dogrultuda 1891 kigmda.Massachusett'deki YMCA Spor Okuluna atletizm direktr olarak atanan Dr. James Naismith (186T1939) soguk kig aylarmda grencilerin kreidigini dgnerek
ierde yapilabilecek bir spor ya da oyun dgnmeye ynelmig,
sonunda buldugu sporu nce kendi performansmi gl kilmasi
gerektigini dgnerek ilkin kendisi denemigtir. 14 gn boyunca
kuk bir sahada oynanacak bu oyunun kurallarini da belirleyen Naismith, sonunda basketbol adini verdigi bu oyunun duyurulmasini saglamigtir.

ilk basketbol.oyunu Naismith'in nclgnde

1891 yllmda
oynanmig olup okulun kapicismdan kendisine bir geftali uvali
bulmasmi isteyen Naismith, bunun diger ucunu da keserek bir
pota oluturmug, bylece elindeki topu bu fileden her geirdisayi olarak kabul etmigtir. Fileden geen topu yere dgr-

ginde

meden tutup tekrar potaya sokmaya ahtan Naismith uzun sre

381

tek bagina oynadtktan sonra bunun bir takim oyunu olabileceginekarar verip bu sporu grencileriyle paylagmig. YMCA'nin
Ylllik Faallyetlerine eklenen basketbol ok gemeden tm dnyada hizla yayllip 1936 yllinda olimpiyat oyunlari kapsamina
da dahil edilmistir.
Ulusal Basketbol Federasyonu (NBA) ilkin 1946 yllinda kurulmuy olup ondan nce kurulan Amerika Basketbol Dernegi'nin
(BAA)yerini almigttr. Nitekim 1949 yilinda adt degigen dernek,
U1usal Basketbol Liginin de katilmasiy1.aNBA adini almigtir.
BEYSBOL

lk kez

1744 yllinda Ingiliz yazar John Newbery (17T3-67) tarafmdan yayinlanan A Pretty Little Pocket Book ( Kk Sahane
Cep Kitabi) adli kitapta szn ettigi beysbol, bugn bilinen
gekliyle bir top atici ve kargi tarafta ona elindeki zel kalm tahta

sopayla vurmaya hazir]anan topa

ile zetlenen bir takim

oyunu olarak gemektedir. Ancak topa sopayla vurup isabet ettiren oyuncu havalanan topu koparak tuttugu ve oyun sahasini
dnp tekrar yerine geldigi takdirde sayi olarak kaydedilmektedir. Beysbolun detaylarlyla anlatildigi kitap Amerika'da ilk kez
vurucu

1762 yllinda yaymlanmigtir.

Beysbol ilkin 1839 yilinda ikan i savag sirasinda General Abner Doubleday (1819-93) tarafindan keyfedilmig bir oyun
olup kurallarini kendisinin belirledigi bu oyunu ilkin New York,
Cooperstown'da
ball" olarak adlandirrmy oldugu sylenaslinda
ilk
de
etapta genellikle bu hikaye kabul edilmig gibi
se
grnmekle birlikte gerekle ilgisi olmadigi ve beysbolun aslin"town

da ingiliziertarafindan ok eskiden beri oynanan

ball"
gibi bir oyun oldugu ve giderek onlar tarafindan geligtirijdigi
"stool

ileri srlmektedir.

te yandan soyadindan dotayr

Amerikan
ordusunda lakabi
hours" (kirksekizsaat) olan general Doubleday'in i savag strasinda Fort Sumter kalesine yapilan
382
"forty-eight

saldirida can siperane bir gekilde kaleyi korudugu ve iyi bir asker oldugu kayttlarda gemektedir. Savag sonrasi bir girket satin
alan general San Francisco'da uzaktan kumandali arabalarla il-

gilenmektedir.
i savagi sirasmda (1861-65) poplerligini koruyan beysbol zellikle askerler arasinda ok sevilerek oynanan
bir oyun olup on yll iinde dgmanliginbertaraf edilmesini saglamakfa kalmaylp bugn beysbol tarihinde profesyonel olarak
bilinen ogu oyuncunun askerlerin arasindan iktigi bu dogru!tuda gnmzde taninmig ok sayida oyuncunun da asker kken1ioldugu ileri srlmektedir. Bu spora gnl verenlerin ok
olmasi dolayislyla 1871 yllinda ilk Ulusal Profesyonel Beysbol
Oyuncular: Federasyonu kuru1mugtur.
Amerikan

Ulusal Profesyonel

Beysbol Oyunculari Federasyonunun

ilk Beg Kurucu yesi1935 yllmda seilmig olup bu kipiler Walter Johnson, Christy Matthewson Babe Ruth, Honus Wagner ve
Ty Cobb adli

uniubeysbolc]erden

olugmaktadir.

DART
Genellikle ingiltere'debarlarda ve eglence yerlerinde oynanan
bu sportif oyunun kaynagi tam olarak bilinmemektedir. Bir varsayima greaskerlerin ikardigt bir oyun olup tahta garap varillerini ters evirip zerine kk oklari isabet ettirmeye allymalanyla gndeme gelmittir. Ama genel sylenti bunun ingiliz
okularininatig talimi yaptiklari ciddi bir spor oldugu zerinedir. Nitekim dart, ortaag boyunca ve daha sonra da kral VIII'nci
Henry (1491-T 547) tarafindan oynanmig olup bunun 1896 yiIrnda daha geligmigini retip zel tahtalar zerinde oynanmasini saglayan kisi ise Brian Gamlin'dir. Bu dogrultuda Ulusal Dart
federasyonu ilkin 1953 yllmda kurulmugtur.

383

OKULUK
Okulugun ilkin eski Misirlilar tarafindan gndeme geldigi bilinmektedir ama bu konuda yapilan bir yarigin kaydi bulunmamaktadtr. Ayni gekilde eski Yunanhlar tarafmdan da ok revata
olan okuluk sporu sonradan yeniden gekillendiri1migtir.
Okuluga ait ilk kitap Taophilus: The Schole of Shooting
(Atig Okulu ) olup 1545 ylhnda Roger Aschamtarafindan yazi-

lip yaymlanmlglT.
Okuluja ait bilinen en eski yang 1583 yibnda ingiltere'de
dzenlenmig olup ilkin 1900 ylhnda bir olimplyat sporu olarak
kabul edilmigtir. Gnmzde giderek geligtirilipbagli bagina
bir spor dalina dngtrlen okulugun kkeni aslinda tamamen askeri amah yapilan bir atig talimine dayanmaktadir.

SNOOKER

ilkin 1875 yilmda ingiliz subaylar

tarafindan keyfedildigi ileri

srlen snooker, bu dogrultuda ilkin Hindistan jubbulpore'da
s kuran ingilizordusu generallerinden Sir Neville Chamberlain

tarafindan geligtirildigive bir tr bilardoya benzedigi bilinmek384

tedir. Ancak bilardodan tek farki kirmizi ve

renkli toplarla oynanmasidir.

beyaz yerine ok

ilk profesyonel snooker dnya gampiyonu Joe Davis (190T

-

78) olup 1927 yilinda dzenlenen gampiyonada 610 Sterlin

dl kazanmigtir. Davis'in tam 15 kez gampiyon oldugu ve bu
gekilde blyk bir servet kazandigi snooker, televizyon gndeme gelene dek herkesin mptelast oldugu bir oyun olmustur.

AMURA DALMA

ilkamura dalma ampiyonasi

Wells'te yapilmig olup, yariga

1985 yilinda Gallerdeki Llanwrtyd

katilanlar 60 metre uzunlugunda

bir amurlu suyun iinde yzp tekrar geri dnmektedirler. Palet ve gnorkelin zorunlu oldugu yangta mayo yerine bagka bir
giysi giymek yarigmacmin tercihine birakilmigtir.

385

ULASIM VETASIMACILIK
Su Tagimaciligt, Hava Yolu Tagimaciligt, Demiryolu Tagsmaciligt,
Eski Kara Yolu Tagimaciligt, Yeni Kara Yolu Tagimaciligi, Ulagim
ve Tagimacilik

zerineegitliBilgiler.

SU TAglMACILIl
Gemiler ve Kk Deniz AraIarl

M..6000

yllinda kayalar zefine izilmig resimlerden anlazere ilk deniz yolu ulagim ara\ari eski M'isirlilara aittir.
Bunlarin ogu kreklerle ekildigi iin tamamen insan gcne
dayali Sal ve kanolardir.
ildig!

ilk yelken, tarihilerin ileri srdg zere hayvan derilerinden yapilmly olup salin rzgara kargi gcn artirip daha hizli
yol almasini saglamaktaydr. Bezden yapiimig ilk yelken ise yine
eski Misir resimlerinden
anlagildigt zere M.. 3300 yllindan
itibaren kullanilmaya ba lamigtl.
ilk dmen, M.S. birinci yzyilda indegrlmgolup dmenin en

hurda modeli olarak bugn halen Kuangchow Ulusal

Mzesinde sergilenmektedir. M.S. 1 T80 yllindan itibaren kilise

duvarlarindaki resimlerden anlagildigi zere sonraki yzyillarda
ileri teknolojiyle batida bunun en geligmigmodelleri retilmigtir.
Nitekim 1252 yllinda Flandra'da yayinlanan Port Book of Damme adli denizcilik ve limanlarla ilgili kilavuz kitapta dmenii
gemilerden sz edilmekte ve dmenin bugunk gibi tek ve en
uta degil geminin iki yaninda birer adet oldugu yazilidir.

387

1787 yllinda Amerikan saat

Fitch (1743-98) tarafindan retilmigtir.

ilk buharli istimbot

John

Mississipi nehri zerinde

yapimeisi

aligan ilk yandan arkli istimbot

1811 yllinda kullanilmigtir.

ilk yolcu gemisi

metre uzunlugunda

El Horria olup 3.762 ton agirliginda, 146

ve 13 metre genigligindekigemi ilkin 1865

Misir'a ait bu ilk yolcu gemisi bugn

limaninda
demirlemig olup gu anda askeri
halen iskenderiye
amalt aragtirma ve egitim gemisi olarak kullamlangeminin adi
adi SS Mahroussa olarak degistiri1migtir.

yllinda sefere

ikmigtLr.

ilk yakit tankeri Zoroastra olup isve asil]i Nobel kardeglerden biri o]an Robert Nobel'a (1829-1926)aittir. Zoroastra ilk
sekiz mil uzunlugunda petrol hattina
sahip olan Bak limaninda yola ikip Hazar Denizine ailmigttr.
Yaklagik 90 metre uzunlugunda olan bir diger tanker ise Alman
Gluckhauf olup 1886 yllmda ilk kez sefere ikmig ve tamamen

kez

170yill SOnlarinda

yakit tagimak zere retilmistir. Gluckhauf 1893 yllmda New

York limanindaki dokta sergilenmek amaciyla ktzaga ekilmig
olup halen grmek mmkndr.
Kanallar
Bilinen en eski kanal indekiByk Kanali (Great Canal of China) olup M.. beginci yzyilda ingasina baglanmig ama M.S.
1290 yllina dek bitirilememigtir. Bugn halen kullantlmaktadir. ikinci kanal ise M.. 600 yllinda Misir Firavunu II'inci
Necho'nun emriyle Nil nehrini Kizil Denizle birlegtirmeyi
amaIayan Sveg Kanalinin ingasina baglanmigama kanal ancak M.. 549 ve 486 yillari arasmda Pers krall Darius tarafin-

dan bitirilmigtir.
Eski Roma'ya ait ilk kanal ve su kemeri Aqua Appia olup
M.. 312 yllmd inga edilmigtir. Byk bir kismi yer altinda
388

olan kanal Roma'll senato yesi ve yargi Appius Claudius

Caecus'a (M..340-273) atfen inga edi1mig olup Roma'yi bati
ynnde Napoli'ye, dogo ynunde ise Brindisi'ye bagleyan Appia Yolu (Appian Way) olarak bilinmektedir.
Kanal teknolojisinde ilk nemli geligme lok olarak bilinen
civarmda Hollansu ykseltme havuzlari olup ilk kez 1373 ylli
dalilar tarafmdan yap:Imigtir.
ilk kanal yaklagik 16 kilometre
uzunlugundaki
Bridgewater Canal olup yapimina 1759 yllinda baglanmigtir.\k kez 1761 yllinda ulagima ailip Manchester ile Worsley'i birbirine baglayan kanal 3'ncu Earl of Bridgwater olarak bilinen Francis Egerton (1736-1803) tarafmdan
kmr tagiWorsley'de kendisine ait kmr madenlerindeki
Brindley
(17T 6-72)
mak aniaclyla yaptinlniig ve ingasini James
Km'ttagimaciligini
kolaylagtiran bu giritimi
gereklegtirmigtir.
sayesinde Manchester'daki
kmr fiyatlari yariya inmigtir. Ote
yandan Mersey nehrini St Helens'e baglanan Sankey Brook kanalinin Bridgewater'dan ok nce 1757 yllmda yapildigi ileri
srlmektedir ama kanalin byk bir blm nehre ait oldugu
iin dogal kanal olarak kabul edilrnektedir.
Amerika'daki
ilk kanal 22 metre uzunlugundaki Santee
Kanali olup 1800 yllinda Santee'yi Cooper Nehrine baglamak
amaclyla Gney Carolina'da inga edilmigtir. 1817 ve 1819 yillarmda yaganan byk kuarklikta kanalm suyu ekildigi iin
ekine elverigli topragindan istifade edilerek misir yetigtirilmigtir.
1846 yllinda kullanima kapanmasinm ardmdan ise zerinde
demir yolu inga edilmigtir.
Venedik'teki Byk Kanal kazilarak zel 01arak inga edilmedigi ve belli bir yerde kesilmedigi iin bu siniflamaya sokmak ne derece dogrudur bilinmez ama bugn gehirle zdeglegmig olup zerinden birok adaya ulagim yapilan kanal aslinda
suyu denizden geldigi iin kk bir ara deniz grnmnde-

ingiftere'de inga

edilen

389

dir. Ancak suyun genellikle durgun olmasi nedeniyle evresinde hemen hemen yarisi suyun iinde kalan binalar inga edilmig
ve bu manzara gehre dnyada tek olan ok zel bir grnm
kazandirmigtir.
HAVA TASIMACILIl
Balonlar
Bilinen en eski hava tagimaciligina ait ara olan ba]onun bugn halenhatirlanmakta tek tipi, hepimizin bildigi zere altinda
zel bir ategleme tertibatt olup gazla aliganidir. 1930'lu yillara
kadar olduka revata olan ve ondan esinienerek gnmz modern dnyasinda
hava tagimacilik aralari retilen baloncepitli
larin bu tarihten itibaren sadece yakit cinsi degismig olup gaz
yerine hidrojen ya da ashnda ok tehlikeli olan helyum gazi
kullanilmigtir.Ancak bu yakitlar tehlikeli olmalarrnin yant sira
olduka pahali ve kullanissizdirlar.

ilk uug denemesi yapan insan Yunan mitolojine gre efsanevi kahraman Icarus'tur. Nitekim mitolojik resimlerde gsterildigi ve masallarda anlatildig! zere kendisine suni kanatlar
takarak umayi denemigtir.te yandan 1709 yllinda Brezilya'h
rahip Bartolomeu Lourenco de Gusmao (1685-1779) ilkin balonia birka uug denemesi yapmig ve nc giri iminde bunu
bagarmigtir.Ancak Gusmao'nun geri dndgn kimse grmemigtir.

ilkin balonia seyahat edip yere inmeyi bagaran kipiler joseph

(1740-1810) ve Etienne (1745-99) adli Fransiz Montgo]fier

kardeglerdir. Geleneksel olarak ategleme sistemiyle aligan balona bir sepet baglayarak iine binen ve havalanan kardepler bir
sre soara yere inmeyi bagarmigtir.
ilk uzun sreli balonia uug 20 Kasim 1783 tarihinde
Montgolfier kardeglerin denemesinin bagarlyla sonuIanmasi390

nin ardindan Arlendes Dk olan Fiziki Jean Francois Pilatre

de Rozier (1754-85) tarafindan gerekleptirilmigtir. Markinin Paris eteklerinde tam 23 dakika sren ugu Fransa kraliesi Marie
Antoinette {1755-1793)tarafmdan da izienmigtir. Ancak onun bu

denemesinden nce, bir canimin tek basina uzun sreli havada

seyahat edebilmesini kesin olarak kanitlamak amaciyla Montgolfier karde lerin kaz, koyun, tavuk gibi ok sayida hayvandan birer

tane sepete koyup deneme yaptigi da bilinmektedir.

Uaklar
yagadigi ileri
sr]en Icarus babasmin balmumu ve kup tylerinden yaptigi
kanatlari takip uma girigiminde bulunmug, ama gnege ok
yakin utugu iin kanatlari erimig ve bugnk Trkiye ile YuYunan mitolojisine

1400 ylh civarinda

gre-M..

nanistan arasmdaki Ege DenizindeYunan adalannin bulundugu

mevkiye dgp bogulmast sonucu bu i denize onun anisina
Icarus Denizi denmigtir. Ancak hikayeye gre aslinda ]carus bu
uma denemesini babast efsanevi Girit krah Minos'la birlikte
hapisten kamak iin gerekleptirmig,ama babasi Daedalus sag
391

olarak kurtulmayi bagarmigtir. Sonuta Icarus'un bu denemesinden ok etkilenmig olmall ki, Wiltshire'daki Malmesbury Manastirinda yagayan keyig.Elmer bu konuda gansini denemek istemig ve M.S. 1010 tarihinde kendisine sgt agact dallarindan
bir kanat iskeleti hazirlayip zerini pargmen kagidly]a gererek
kaplamigtir. Malmesbury'li tarihi William'a gre kendisini 18
metre ykseklikte bir kilisenin tepesinden apagi birakan Elmer,
ok gemeden 200 metre yksekligeerigince,.birden paniklemig
ve kontroln kaybedip yere dgerek bacaklanni kirmigtir. Sonuta lmeden kortulan Elmer, iyilegince bunu tekrar denemek
ve bu kez kendisine bir planr yapmak istemig ama manastir
tarafindan umasi yasaklanmigtir. Ancak her ne kadar uugunu
gereklegirememigolsa da, tarihe ilk uakla uma denemesine
girigen insan olarak gemigtir.

ilk bilimsel anlamda

uak yapma fikri on dokuzuncu yzyil

matematiki
avukat
Sir George Cayley'den (1821baglarinda
ve
95) ikmigttr.

ilk motorlu

uak

yapma girigiminde bulunan kigi havanin

kaldarma gcnden yola ikarak kanatli bir motor inga eden Alman mucit Otto Lilienthal (1848-96) olup bunu gereklegtirmesinin ardindan umaya baglamigtir.Bu gekilde bazen iine bagka yolcular da alarak egitli denemeler yapan ve toplamda 2000
saatten fazla uan Lilienthal sonunda 1896 yllinda.Berlin yakmlaanda dgerek hayatirn kaybetmigtir. lmedennce bu aracm
egitli modellerini olusturup denemeler yapan mucit by1ece
ilk motorlo uakla uma girigiminigerekleptiren kigi olmugtur.
Bu dogrultuda ondan esinlenerek 1896 yllinda Samuel Langley
(1834-1906) buharli bir makine inga etmig ve Aerodrome 5 adini verdigi motorlo uaga binerek denemeler yapmigtfr. Yerden
yaklaglk 914 metre (3000 fit) ykselerek Potomac Nehri zerinde 90 saniye uan mucit sonunda Amerika'nin Virginia eyaletine bagli Quantico kasabasina salimen inmigtir. Langley sonraki
392

beg yll bdyunca uuglarina devam etmig ama gerek parasizlik

gerekse rahatsizligi nedeniyle 8 Aralik 1903 tarihinde, diger bir
deyigle ilk motorlu uagin dnyaya duyurulmasina dokuz gn
kala umayi birakmigtir.
Motorlu uakla ilk kayitlara geen uug Orville (18711948) ve Wilbur (1867-1912)adli Wright kardepler tarafindan
17 Aralik 1903 tarihinde Kuzey Caroline Kitty Hawk'ta gerekleptirilmigtir. Wright kardeglerhavanin kaldirma gcnden istifade ederek yaptiklart uakla hangisinin ilk kez uacagi ynnde yazi tura atmiglar ve sonunda bahsi kaybeden Orville yerine
Wilbur tarihe gemigtir.Nitekim Wilbur bu ilk kez yapildigi sanilan uugunu 12 saniyede tamamlamig ama Wright kardegler
1903 yllinda ilk uuu gerekleptirip1905 yilmda ise dnyanm
ilk geligmigtipte motorlu uagini inga eden kipiler olarak tarihe
gemig]erdir. Nitekim Flyer 1 adini verdikleri bu yeni tip motorlu uagm adi ailig treninde adi Kitty Hawk olarak degigtirilen
Wright Kardepler bu projeye ilk kez 1899 yllmda yllinda bagladtklarmi ve 1901, 1902 ve 1903 yillarinda uagin motorunu ve
kanatlarmi takarak tamamladiklarini sylemiglerdir.

Jetler
likjet uag!

Heinkel He178 motorlu olup ilk jet uugu 27 Agustos 1939 tarihinde Almanya'da Yzbagi Erich Warsitz (1983)
tarafindan gereklegtiri]migtir.Daha sonra bu dogrultuda Hans
1934 yilmda retiilk
mil
motorlu jet uag!
He
S3B
len ve saatte 400
hizla uan
yapilmig ve Warsitz 20 Haziran 1939 tarihinde yine Ohain tarafindan retilen He176 motorlu ilk roket uagmin pilotlugunu

von Ohain

(1911-98)farafmdan tasarlamp

da yapmigtir.
E29/39 olup Tegmen P.E.G.
Sayer'in pilotlugunu yaptigi uak ilk kez 15 Mayis 1941 tarihinde umuytur. Power Jets Limited tarafindan retilen Whittle

ilk ingiliz jet uagi Closter

393

marka motoria glendirilmigjetin motorunun adi daha sonra

Sir Frank olarak anilacak olan Frank Whittle (1907-96) tarafin-

dan patenti 1930 yllinda almip tasarlandigt iin bu adi almigtir. Sonuta Whittle ve Ohain tarihteki ilk jet uagmm mucitleri
olup 1978 yllinda ilk kez kargilagmiglardir.

ilk Amerikan jet uag!

Bell XP-59A Airacometolup

ilk kez

1 Ekirn 1942 tarihinde umugtur. Ama ancak saatte 380 mil hizla gidebildigi iin hayal kirikligi yaratan jetin motoru ise General Electric Amerika tarafindan retilm,ig olup tasarimcisi olan
-

Lawrence Bell'in

(1894-1956) adini almigtir.

ilk gemiden havalanan jet ua ingilizDe Havilland Vam-

pire TT 1 olup ilk kez 1949 yllinda havalanip Atlantigi geen

jet uagidir.
Helikopterler
Helikopterin

ilkin Leonardo daVinci

(1452-1519) tarafindan dgnlp tasarlandigi bilinmektedir. Buna gre Leonardo, bugn

halen Paris'te Bibliothque de l'Institut'da sergilenmekte olan
bir uak pervanesinin bir motor zerine monte edilmesine dair
ilk helikopter taslagmi 1483 yllinda izmigtir. te yandan bugn halen oyuncak olarak yapmaya devam ettikleri zere ilk helikopter maketini M.. 400 yilmda eski inlilerin
yaptigi bilinmektedir. Buna gre inlilerin
Leonardo'dan yaklagik 2000 yil
nce helikopteri sadece dgnmekle kalmayip ilk modelini de
olugturmuy olduk1art ortaya ikmaktadir. Yani sira 1907 yilinda
Fransez bisiklet yapimcisi Paul Cornu'nun (1881-1944) ilk ikiz
rotorlu helikopter motorunu inga etmig oldugu ve bundan sadece drt yll sonra Wright Kardegler'in bundan esinienip ilk uak
motoruno yaptiklarl ileri srlmektedir. Sonuta Cornu'nun helikopter motoru ilkin 13 Kasim 1907 tarihinde yerden 30 santimetre ykseklikte yaklagik 20 sanlye sren bir uug denemesi
egliginde trenle tanitilmig ama daha fazia ykselemedigi iin
394

bulugu kayda deger bulunmamig, bylece bunu daha da.geligtirmeyi planlayan mucit projesinden vazgemigtir.1923
yilmda ispanyolmhendis Juan de la Cierva (1895-1936) bir rotor
tarafindan g\endirilen helikoptere ok benzer autogyro adi-'
ni verdigi bir ara retmig ve motora iki kisa kanat ekleyerek
olusturdugu autogyro bugnk
dogmasina nclk
ilk
autogyro'su
etmigtir. Cierva'nm
ingiftere'de kez Parnall Comtarafindan
retilmigtir.
pany
.helikoperin

ilk tamtim amali

ve etkin ykseklikte yaprian helikopter

uugu 1924 yllinda Fransiz Etienne Oehmichen (1884-1955)
tarafindan gereklegtirilmig olup tam bir daire izen Oehmi-

chen yaklagik i kilometre ykseklikteki uuunu 7 dakika 40

saniyede tamamlamigtir.

ilk pratik yapma

amah helikopter uuu 1936 ylhnda

Alman Focke-Wulf FW61 motorlu helikopterle gereklegtirilmigtir.

ilk modern

aniamda

helikopter VS300 motorunu geligtiren Igor Sikorsky (1889-1972) taraftndan yapilmly olup ilk
Sikorsky
uuunu 1939 yllinda Arnerika'da gerek1egtirmigtir.
Ukrayna'da Kiev yakinlarinda dogmuy olup 1919 yihnda
Amerika'ya g etmigtfr.
Hoverkraft

ilk kez icat edildiginde bugn ne her defasinda hizina hiz katilarak yenisi retilen kaa yolu ara\ari, ne gemi, hatta ne de
uaklar bile denizin dalgalari zerinden uar gibi havalanarak
jet gibi giden alti hava yastikli motorlarla donatilmig hoverkraftlar kadar insanoglunun
hayretine bu derece mucip olmayi
bagaramamistir. Nitekim suyun yzeyine degmesine ragmen
batmayan, dalgalar arasina girse bile bir irpida havalanarak
tekrar suyun zerine ikan ilk hoverkraft, patenti kendisine ait
o]an Ingiliz Sir John Thorneycroft tarafindan 1877 yilinda retil395

mig ama Sir ilk denemesinde baansiz olmustur. Bugn modern

anlamdaki ilk hovercraft ise bu dogrultuda geligtirilmig olup
Sir Christopher olarak bilinen Christopher Cockerell (1910-99)
tarafindan 1956 yllinda icat edilmig ve Sir Christopher 1959
yilmda SRN I admi verdigi ilk hoverkraft motorunu retmigtir.

hava fanli bir yastik bulunan ve deniz aracinin kahn

lastikle evrilmig daire geklindeki evresine komple yerleptirilen
bu motor sayesinde havalanarak giden hoverkraft'l |C3 Gderken
bog bir gofret kutusunu en buyk boy yapilmig teneke bir kahve
kutusunun iine yerlegtirerek ilk denemesini yapan Cockerell
sonra sa kurutma makinesini bu kutularin iine fletmigtir.
Altinda

Ornitkopter
genig kanatlarint savurarak uan kocaman bir
ku un ayaklarma baglanmig bir helikopteri andiran grnme

Tipki havada

1942 tarihinde Mnih'te

Adalbert
Schmid (1880-?)
koyunlarin otlatildigi daghk blgede
tarafindan denenmig oldugu ve bu ilk uuu bagarlyla gereksahip ornitkopterin ilkin 26 Haziran

legtirdigi bilinmektedir. Ama aslinda ondan daha nce 1929

yihnda Alman Dr. Alexander Lippisch (1894-1976)tarafindan
denenmig oldugu ileri srlen ornitkopterin mucidinin ise kim
oldugu kesin olarak bilinmemesine ragmen 1780'll yillra dayandigi ve Fransa'da ilk kez 1870 yllinda grlen aracin kanatlarini g\endirmek amaclyla bir motor baglandigi ve bu sayede
havada kanatlanmig bir kus gibi salinarak uan arala ilk uuu
1781 yllmda Alman Karl Friedrich Meirwein'in gereklegtirdigi
sylenmektedir.

DEMiR YOLU

TAglMACILIl

Trenler ve Demiryollarr

ilk buharh lokomotif

1803 yllinda Galli mhendis

396

Richard Tre-

vithick

(1771-1883)tarafindan yapi1migtir. Sasizerine Galler-

deki Pen-y-Darren Iron Works tarafindan retilmig buharli bir

motor monte ederek ekig gcn artiran Trevithick, bylece
/ewCastle adirn verdigi ilk buharli lokomotifi icat etmigtir. Ancak ne yazik ki motor agin agir ve kalitesi olduka dgk oldugu
iin srekIl bozulmus ve sik sik degigtirmegeregi duyulmuttur.

ilk kullamgh buharh lokomotif 1812 yllinda arkasma egya

da baglanan demiryolu aracmi daha etkin ekig gcne sahip kLlmak amaclyla Leeds'Il maden mhendisi John
Blenkinsop (1783-1831) tarafindan retilmig olup mucit bunun
iin lokomotifin raylarm Dzerinden hizia kaymasmi saglayacak
zel bir digliden yararlanmistir.
ilk yolcu treni George Stephenson (1781-1848) tarafindan

vagonu

1825 yllinda retilmigtir. ilkinStockton ile Darlington arasinda

seyahat eden ve Locomotion adi verilen tren yaklagik 40 kilometrelik bir yol kat etmigtir. Ancak 1828 yllmda buhar kazaninin patlamasi sonucu makinisti lmgtr.

Ray Arkhg;
George Stephenson'un kendi kafasmdan belirledigi4 fit 8, 5 inlik l esas alinarak Stockton & Darlington Demiryolu Kurulugu
tarafmdan ray araligi bu lde bellrienmigtir.Nitekim Standart bir
l olarak kabul edilmig olan bu l dnyadakidemir yollannm
yzde 64' tarafindan halen bu gekilde kullanalmaktadir.

397

Elektrikli Trenler
Motoru elektrik bataryasiylag]endirilmig olan ilk lokomotif 1835
yllinda denenmig ama yeterince kullanigliolmadi anlagilmigtir.

ilk elektrikli lokomotif,

motoru bir elektrik kablosuyla gilkin

1879 yllinda Berlin'de denenmigtir.
lendirilmig olup
olugan
beygirgcnden
bir elektrik motoruyla aligan ve yolcularini 300 metre uzaga gtrebilmeyi bagaran tren Alman Werner von Siemens (T81 6-92) tarafindan retilmig,
endstrisi elektrikli ara\arin ncs olinugtur.

bylece Alman

ilktroleybs sistemi

1882 yllmda Siemens tarafindan geligtirilmigolup ilkin Berlin'le Kurfurstendamm arast aiigmig olan
bu elektrikli tehir ii trenine Electromote adt verilmigtir.

ilk elektrikle ahjan

rayh

araIar girketi 1895 yllinda Balti-

more ve Ohio'da kuruimugtur.

ilk elektrikli tren tagimacihgi dnyada

ilk

kez italyatarafin-

dan 1902 yilmda gereklegtirilmigtir.

Dizel Trenlr
Yeterince byk bir digli retilemedigi iin i]kin imkansiz gibi
grnen dizel trenter motorun gcn artinci bir jeneratrsayesinde mmkn olabileceginin kanitlanmasinin akabinde ilkin1932 yllinda Almanlar tarafindan retilerek tanitilmigtir.
Amerika'daki ilk elektrikIl dizel yolcu trenleri ilkin 1935
yllinda kullanilmaya baglamig ama ilkin 1939 yllmda cretlendirilmigtir.

ingiftere'dekiilk elektrikli dizel yolcu trenieri

ilkin 1955

yllinda denenmigtir.
Hava Basmcryla

Trenler
alspan

ilkin 1844 yllinda IsambardKingdom Brunel (1806-1859) tarafindan icat edilen ve hava baSLOClyla aligan tren ilkin South
398

Railway Company tarafindan retilmistir. Bu dogrultuda motor

blmnde bir hava tp taglyan tren bu tpe pistonlar sayesinde gnderilen hava basinclyla silindirlerin dnmesi saglanarak
hareket etmektedir. Kisa srede hayata geirdigi projesinde sogukkig gnlerindeki buzlanmayi da hesaba katan Brunel, bunun iin hava tpnn agzina

balina yaglyla yagladigi bir kee

geirmigtir.Ancak bu kez de lezzeti farelere ok tat1i gelmig ve

keenin fareler tarafindan kemirilmesi sonucunda tpte hava
kaaklari bag gstermig ve pistonlara giden hava basmci dgtgiin sirf bu nedenle sistem bagartsizligaugramigtir.
Manyetik GIe ahyanTrenler (MAGLEV)
Kisaca MAGLEV olarak bilinen ve elektrikli zel bir ray sistemi
zerinde aligan trenlerin hareketini saglayan raylann zerinde
yaklagik 10 milimetre apinda bir manyetik eki gc bulunmaktadir. Bu g aynca bir direksiyon hakimiyetini gerektirmedigi gibi trenin rzgar gibi olduka hizli gitmesine de neden
olmaktadir. Ilkin 1900 yllinda ayni zamanda roketin babasi kabul edilen Amerikali bilim adami Robert Goddard (1882-1945)
ile birijkte Fransiz asilli Amerika]i bilim adami Emile Bachelet
(1863-1946) tarafindan kegfedilenmanyetik tren dnyada MAGLEV adiyla ilkin 1983 yllinda ingiltere'deBirmingham Havaalaniyla Birmingham Tren Gari arasinda hizli tren tagimaciliginda
kullanilmak amaciyla retilmigtir. Bu sayede uak seferleriyle
baglantill seferler dzenlenmig ve yolcularin hi vakit kaybetmeksizin havaalanindan gehir merkezine ulagmalari saglanmigtir. Birka yil sonra ise tm dnyada kullanilmaya baglanarak,
ileri modellerinin retilmesinin yani sira tek hat.zerinden tagimacillk gibi olduka elverigli bir demir yolu sisteminin de kurulmasina nc olmugtur.

399

Kitalararasi Demir Yolu Tagsmact/sgr

1869 ylli Mayisinda Amerika, Montana'daki Gold
Creek'te inga edilen dnyanin ilk byuk kitalararasi demiryolu
Omaha'dan Sakremento'ya yaklagik 2.825 kilometrelik bir mesafeyi iermekte olup yapimi alti yllda tamamlanmigtir. Ancak
olmasina ragmen sadece Amerika'yi bir utan
adi

ilk kez

"kitalararasi"

diger uca geen demiryolunun kontroln de hibir demiryolu

girketi stlenmemig oldugu iin Midwest'ten Pasifik okyanusuna
kadar kendi bagina buyruk gekilde giden yol, adinin grkemli
olarak anilmasi diginda pek itibara gayan
gekilde
trden ynetime sahip olamamigtir. te yandan Amerika kitasinin en dar noktasi olan Panama'ya ait Isthmus'taki Panama
Demiryolu ise kitanin ikinci byk demir yolu olup, beg yillik
"kitalararas!"

bir alt yapi aligmasinm ardindan 1855 yllinda tamamlanabilmigtir. Digeri kadar uzun olmaylp sadece 77 kilometre uzunlugundakidemiryolu Atlantik okyanusundan Pasifik okyanusuna
ulagmaktadir.

Tek Hat

zerindenDemiryolu

Tagimaciligi

ilk tek hat zerinde aligan demiryolu 1957 yllinda Tokyo'daki

UENO Hayvanat Bahesinin iinde ulagima ailmigtir. Yaklagik
3 kilometrelikuzunluga sahip demiryolunun biri bir basta digeri
br bagta olmak zere sadece iki istasyonu mevcuttur ama bugn gehir ii taptmaciligirda ok revata olup rayin zerindeki
kabn lastik gerit boyunca kayarak iki istasyon arasmda gidip gelen bu ilk tek hatli tren, ilk yll tam bir milyon yolcu tagimigtir.

KARAYOLU TASIMAClLIl
Eski Kara Yolu Tagrmaciligt
biri tarafmdan sadece hayvan avlanmak amaclyla olusturulanyol, digerinin de ayni yolu izleme-

ilk aglarda ilkel

insanlardan

400

sine yardimci olmug, bylece kendiliginden bir yol olugmugtur.

Buna ilk rnek M.. 6000 yllinda bugnk Israilsmirari iinde
yer alan Jericho gehri yakinlarinda bulunmug olan yoldur.

ilk ta; yol M.. 4000 yllinda bugnk Irak'ta

kinlarinda yapilmigttr.

Ur gehri ya-

Bilinen en eski ahgap yol,

M.. 2000 ylh civarinda inga

edildigi tahmin edilen ingiltereGlastonbury yakinlarindaki yo]
olup bugn bataklikla kaplidir.
Bildigimiz

ilk modem

yol eski Romalilar tarafindan inga

edilmig olup Via Appia (Appian Way) Appia Yolu olarak bilinen
yol M..312 ylimda senato yesi ve yargi Appius Claudius
Claecus (M..
340-273) tarafindan yaptirilmigtir, italya'ylbastan
baga geen ve Roma'yi bat! ynnde Napoli'ye dogu ynnde
ise Birindisi'ye baglayan yolun uzunlugu 600 kilometreden fazladir. M.S. 43 yllinda ingiltere'yifethetmelerinden sonra bugn
ingiftere'dekiogu yolun mimari o1arak da bilinen Romah mhendislerin imar bilgisi halen l olarak kabul edilmektedir.

ingiltere'dekiilk parali yol

1267 yllinda normal bir yol

olarak inga edilmig olup 1663 yllinda ilave edilen para giveleri
1893 yi]Inda
kaldirilarakyol tekrar parasiz geige ailmigtir.
Londra'daki

ilk tek ynl trafige aik cadde, kaba ve sarhop

atii araba srclerinin geliggidigtrafigini ihlal etmesi
sonucunda dzene sokmak amaclyla ilk kez T617 yllmda yapilmig, yani
sira Thames ve Pudding. Caddeleri civarmda mevcut olan on
yedi ara sokak da tek ynf trafige olarak yeniden dzenienmigtir. 1800 yllinda yapilan Albemarle Caddesine kadar Londra'da
bagka tek yn! cadde inga edilmemigtir.
Londra

digmdaki ilk tek ynl cadde 1923 yllinda

Birmingham'da dzenlenen araba yarigi iin gehrin dLginda tek
ynl bir cadde yapilma geregi duyuluncaya kadar dgnlmemig ve bu yeni yolun yapimi sadece iki hafta gibi olduka kisa
surede tamamlanmigtir. 1924 yllinda yeniden yapilandirilarak
401

cadde Londra diginda yapihp

Londra'yl Nottingham'a.baglayan
sonradan degistirilmeyen tek kahci cadde olmugtur.
ilk asfalt yol M.. 625 yllinda eski Babilliler tarafmdan
inga edilmigtir.

ilk modern tarzda inga edilmig asfalt yol 1824 yllinda yapilan Paris'teki Champs-Elysee'dir. ikincisi1870 yllinda Belikab mhendis Edward de Smedt'in New York'ta aligtigi yillarda inga edilen ve bugn halen kullanilmakta olan New Jersey,
Newark'taki William Street'tir. Ama NeW York'a ok sayida katikida bulunan Smedt'in 1872 yllinda inga ettigi Battery Park'taki
asfalt yol ile Beginci Cadde (Fifth Avenue) bunlarin iinde en
muhtegem olanlaridir.
Atla Tagimacilik

M..4000 yllindan beri var

olan ve

M..1500 yllinda ise yk

atla tagimacilik M..1000

arabalarini ekmek iin kullanilan

yilinda erkeklerin tm hnerlerini gsterdikleribagli bagma bir
sanat dah haline dngmgtr. Daha sonraki yzylllarda gehir
ii ulagirnmda yolcu tagimak iin olduka moda haline gelen
atla tagimacilik yirminci yzyila kadar gehir digi ulatimda da
kullanlimigtlf.
ilk zengi M.S. 375 yllinda in'inbatisinda kegfedilmigtir.

Tekerlek
Arabanin en nemli

parasi olan tekerlek ilkin M.O. 3500 yl-

Imda Smerler tarafindan bulundugu duvarlardaki kabartma

resimlerden anlagilmaktadir. Nitekim tahtadan yapilmig daire
seklindeki disklerin iklin M. 2000 yllinda atli savag arabalarina monte edildigi ileri srlmektedir.

402

At Arabalari

ilkinM.. 3500 yilmda kullanilan ve insanfarin ektigi ek ek

arabalart tekerlegin icat edilmesiyle nceleri nne bir da iki
ya
inek daha sonra ise at baglanarak M.. 1500 yllindan itibaren
at arabasina dngtrlmgtr.

Ath Savag Arabalar:

lkinM.. 3000 yllinda Mezopotamya'da yerlegik Smerier ta-

rafindan

icat edilen atii savag araba]an nceleri cenaze trenieri

strasinda daha sonra ise av ve yarigiarda kullaniimigttr.Bunlarm
ilk rnekleri kzler tarafindan ekilenleriydi
ama hayvanjarm
agir ve hantal olmasi onlarin ok yavag gitmesine neden olmakta ve arabaiari kullanigsiz kalmaktaydi. Sonraki modellerinde
daha hizli gitmesini saglamak amaclyla atlarm ektigi arabalar,
bu hizdan istifade ederek savagiarda kullanilmasini gndeme
getirmigve bylece ulagtm aract olmasinin yant Stra dvg araci olarak da kullanilmaya baglanmigti.Nitekim hizin ok nem
ta idigi savaglarda kullanilan bir atli savat arabasinda ndeki
srcnn yaninda rakibinin yanina hizla yaklagip bir hizaya
geldikleri strada onu okunu ekerek yere indirmekle grevii bir
de oku bulunmaktaydi. ilkin M.. 1435 yllmda Misirillar tarafmdan kullanilmaya baglamigllanatli savag arabalari sonraki
100 yll boyunca Avrupa'nm gneyi ve Girit'te hizia yayginlag403

Kelt'ler tarafmdan nce

migti. te yandan Romalliardan nce,
sabit daha sonra bunun geligmig modeli olan dner dingillibenise bunara atlan kogarak
zer bir ara yapildigt bir sre sonra

bilinmektedir.On dokuzunAmerika'da iki tekerlekli

cu yzyilda ise gerek ingilteregerekse
olarak kullanilan at arabalarinin bir sure sonra drt tekerleklileri
yapilarak fayton dedigimiz atli arabalar ortaya ikmigtir.

savaglarda iglerini kolaylagtirdiklari

Fayton
nde iki arkada
Fayton kisaca tammlamak gerekirse, iki ya da
iinde birden
iki olmak zere drt atm ektigi zeri tenteli ve
faz1a kipinin oturabilmesi iin tahtadan siralann bulundugu on
dokuzuncu yzyila ait bir atli ulagim aracidir.Yirminci yzyllda

daha geligmigmodelleri retilen araca at yerine motor baglanarak bir src derliginde kullamlmig, bylece ilk toplu tagima
araci olarak kabul edilmigtir.
Yeni Karayolu Tagimaaligi

Araba Lastikleri
lik araba lastigil 839 yllinda ipsiz bir Amerikah kimya mhendi-

isida
si olan Charles Goodyear'in (1800-1860) kauugu yksek
slfrle karigttrmasi sonucu icat edilmigtir. Nitekim yaptrgi iglemin sonunda kauugun byk lde gerginlik kazanmasinin
gigirilebildigine ve en nemlisi bu
yani sira esneklik kazanip
sirada incelmesine ragmen aginmaya kargi dayanikIllik gsterdilastigini kegfetmig, songinetanik olan mucit bylece ilk arabakullandigimiz
trde uzun
rasinda ise giderek geligtirilip bugn

yola dayanikli olanlari retilmeye baglanmigtir.

ilk gigirme araba lastigi 1845 ylimda Robert Thomson
(1822-73)tarafmdan iskoya'daretilmig olup deriden yapiimig404

"havali

lastik" olarak adlandirdigi

tir. Thomson ayni zarnanda
bu lastigin o siralar atlarin ektigi iki tekerlekli ve srcsnn
bagi zerinde tente bulunmayan Lord Brougham'in rettigi, bu
nedenle onun adindan tretilerek kisaca broom olarak adlandirilan arabalara da uydugunu kegfetmigtir. Dahasi Thomson'un
lastigi 1.6T 0 kilometreden fazl yol almasina ragmen sorun yaratmamigtir, ama ondan sonra retilen sert kauuktan yapilma
lastik ok daha tutulmuytur.Nitekim 1886 yill Subatayma dek
41 yll kullanildiktan sonra, Belfast'll bir veteriner olan John Boyd
Dunlop'un (1840-1921)geli tirdigi bu yeni tip kauuk lastik
Thomson'un lastiginin yerini olduka abuk almigtir. Bu dogrultuda sirf ogluna agm dgknlg nedeniyle bunu reten Dunlop,
onunla birlikte kullandigi her geyin gvenilir olmasmin yant sira
kullanigli ve rahat olmasina zen gsteren ok titiz ve pirpirikli
biridir ve zellikle ara lastiginin uzun ve zoriu yollarda patlayarak onlan yari yolda birakacak olmasmdan ok korkmaktadir.
Sonuta oglunu steril bir ortamda muhafaza ederek yaptigi seri
denemeler sonrasi ilk gigirme sert kauuktan lastigi retmigtir.
Dunlop patentli ilk bisiklet lastigi 1888 yllmda Thomson'la
girigtigi patent savagi sonras! retilmittir. Bu dogrultuda Dunlop
adi altinda
Rubber Company (Dunlop Kauuk Lastikleri Sirketi)
bir kurulugun sabibi olarak kisa srede dnya apinda bagari
gsteren ve ok bagarili bir igadami olan Dunlop, bugn arabanin kalbini keyfeden kisi olarak anilmaktadir.
Motorlu ara tipi ilk gigirme lastik 1896 yllirida Fransiz Mi& Cie tarafindan retilmig, bu lastiklerintakildigt ilk araba ise Peugeot marka olup L'clair adi verilmigtir.
Ghelin

OTOMOBILLER
buharli ara anlamma gelen
Bilinen en eski otomobil.Fransizca
fardier a vapeur olup ilk kez 1769 yilmda Paris'te Nicolas-Joseph Cugnot (1725-1804)tarafindan retilmigtir. Cugnot ayni
405

zamanda ok kisa bir sre sonra tanitacak Idugu kendi rettigi

modelle 1771 yilinda deneme srg yaptigi sirada duvara toslaylp araba kazasinda len ilk otomobil reticisidir.

Araba Motorlari

ve

iten Yanmah

Motorlar

Otomobil ilk icat edildigi gnden beri hem heyecan verici hem
kullanigli hem de rahatlik saglayan bir ara olmasindan dolayi her
zaman kiginintercihlerinin basinda gelmig,aynca kipiselbir ara
olmasi nedeniyle o gne dek toplu olarak atla ya da demir yoluyla yolculuk edenler iin bu tercibi daha da cazip hale getirmigtir.
Yzyilin bitimiylearaba reticilerinin birbirleriyle yang edercesine
yaptiklarl bu yeni girigimdnya ekonomisindeki dengeleribir anda
altst ederek hayal edilemez lude genig bir arkin dnmesine
neden olmuy ve bu dogrultudabaglibasina bir sektr olugmuytur.
Nitekim her geen gn bir yenisi eklenen otomobiller sayesinde,
beraberinde elik, kauuk, plastik, kimya ve cam sanayii de atagagemig,yani stra benzin, mazot ve yaglama madde]eri de bu
sektr dogrudan destekleyen ek bir finans kaynagi olusturup piyasadaki arz talep dengeleri bir anda tavana vurmugtur. Sehir1erin
her geen gn artan nfusuy1a giderekgeniglemesi ve beraberinde
gelen ulagim sorunu da zerine eklenince zellikle yirminci yzyil
ikamet yerleriyle is yerleri birbirindenolduka uzak olan insanlann
doga]tercihi sonucu kipisel ulagimi gndeme getirmigve sonuta
otomobil retiminin hizia geligme gstermesiyle birlikte yollar tikanip gnmzn en byk sorunlarindan biri olan trafik ve hava
kirlenmesiinsanligm tepesine kabus gibi kmgtr. Bu dogrultuda
ilkin icat edilen iten yanmali motorlu tagitlar eski inliyazarlara
gre on dokuzuncu yzyilin sonlannda kullanilmaya baglanmigtir.

ilk iten yanmali

motor denemesi 1860 yllinda Hollandall

fiziki ve astrolog Ghristian Huygens (1629-93) taraftndan gerekleptirilmig olup Huygens ayni zamanda Satrn'e bagli olan
Titan

gezegenini de kegfetmigtir.
406

ilk iten yanmali iftli motor

l 824 yllinda Fransiz matema-

tiki Sadi Carnot (1796-1832) tarafmdan gereklegtirilmig ama

Carnot o sirada baggsteren kolera salgininda hastahga yakalandigi iin icat ettigi motoria deneme yapamadan lmgtr.

ilk bagarili iten yanmah

motor 1860 yllinda Fransiz

Jean-

Joseph Etienne Lenoir (1822-1900) tarafindan icat edilmigtir.

Motorun yanmasi iin yakit olarak kok kmr ve gaz kullanan
Lenoir ayn: zamanda kegfettigibu motoru ilk kez inga ettigi gemide de kullanmistir.
ilk gazla aligan motor fabrikasi 1864 yllinda zengin geker reticileri olan Nicolaus August Otto (1832-91) ve Eugene
Langen (1833-95) tarafmdan kurulmustur. 1867 yllinda ilk kez
Paris Dnya Fuarinda fabrikalarinda rettikleri motorlan Sergileyen ikili fuarda altm madalya kazanmiglar ve sonrasmda 1876
yllinda ilk kez iten yanmali drt1 motoru retmislerdir. Daha
nce motor endstrisiyle hi ilgilenmemig olup fazla araba kullanmayi sevmeyen Otto, nitekim bu motorun mevcut oldugu
kendisine ait araci sadece fabrikaya gidip gelirken kullanmig
ama motor endstrisinin geligmesi ynunde srekli girigimlerde

bulunmaya devam etmigtir.

ilk iten yanmall benzinli motor 1878 yllinda Sir Dugald
Clerk (1854-1932)tarafmdan geligtirilmigolup ilkin 1881 yilinda retilmigtir.
motora sahip ilk otomobil 1885 yilmda Karl
Benz (1844-1929) taraftndan icat edilmig olup ilk kez 1887 yilinda Fransiz bir tekstilclye satilmigtir.

silindirli

ilk motosiklet
tarafmdan

1885 yilinda

Gottlieb Daimler (1834-1900)

uretilmigtir.

Drt silindirli motora sahip ilk otomobil 1886 yllinda Daimler ile birlikte onun tasarimcisi olan Wilhelm Maybach (18461929) tarafindan otomobilin mevcut olan motoru
g\endirilerek retilmigtir.
407

drt silindirle

1924 yilinda Felix Wankel (1902-1988)

tarafindan geligtirilmig olup Wankel'in bu yeni motoruyla ilk
otomobi1 1929 yllinda retilmigtir. Ondan nceki motorlarin
hepsinde rotor yerine piston kullantimig olup Wankel'in motoru
bugn zellikle japon arabaSL olan Mazda'da kullanilmaktadir.

ilk arkli

motor

bu motoru Uretmesine ragmen src ehliyeti

olmadigi iin deneme yapamamigtir.
Ancak Wankel

Dizel ve Dizel Motorlar

ilkin Rudolf Diesel (1858-1913) tarafindan 1893 yllmda icat

edilen dizel motorla ilk otomobil 1898 yllinda retilmitir. Dizel motor, yakitin silindire gnderilen basin\i hava ya da oksijen ieren bagka bir maddenin sayesinde sikigtirilip ateglenmedigerlerinde oldugu gibi ateglemek iin buji ya
da karbratregereksinim duyulmamasi zelligini tagimaktadir.
Bu dogrultuda ilkin retilen dizel motor 3 metre uzunlugunda
bir silindire sahip olup basinIl su kullanilmistir. Yaptigi bu motorla insanliga byk bir hizmet verdigine inanan Diesel by1ece benzinin diger motorlara nazaran ok daha ekonomik sarf
edilmesine neden olmuy ve her daim ticari kr peginde kogarak

siyle abgmakta,

toplumu smrenlere savag verdigi zere halktan biri oldugunu

kanitlamigti. Sonuta bu yeni tip dizel motorlar halk arasmda
bir anda pop1er olmuy ve byk bir rekabet ortami yaratmigti.
408

Otomatik Vites
ilkin Lazlo Biro (1899-1985) tarafindan icat
edilmig olup 1924 ylimda Biro bu dogrultuda drt yll boyunca
ayda 200 Dolarin yani sira her otomatik vites retiminden ken-

Otomatik vites

disine bisse denmesi partlyla satig haklarini General Motors'a

satmigtir. Ancak szlegmesi General Motors ynetiminin en alt
ekmecesine atildigt iin kendisine hibir deme yapilmamly,

bunun uzerineharekete geen Biro'nun szlegmesi bulunup yenileninceye kadar tek kurugkazanamamigtir.
Bazi Byk Otomobil Markalar:

ngiltere
ilkin 1904 ylhnda Lord Charles Stewart Rolls
(1877-1910)ve Henry Royce (1863-1933)tarafindan kurulan
girketin retigi otomobil olup ilk Rolls-Royce 1906 yllmda retilmig ve efsanevi bir otomobil olarak nitelendirilerek Silver
Ghost (Gmg Hayalet) denmigtir. Motorlu aralar tarihinde bu
gne dek retilmig Dnyanm En yi.Otomobili unvanini hl
koruyan Rolls-Royce, ingilizleriniftihar kaynagi olmasmin yani
mtevaZLilgini
da yansittigi ileri srlmektedir. Busira onlarm
gne dek dzinelerce degigik model otomobil retilmesine ragRolls-Royce hl
men, ilk gnk izgisinden dn vermeyen
korumaktadir.
yandan
ikinci sinif uug
te
daha stnlgn
ehliyeti de olan Lord Charles Rolls, 1910 yllinda hii; durmaksizm yaptigi uugla ingilizMang'ini geen ilk kigi olmuy ama ayni
yllin ortalarinda uagi bezuldugu iin 20 fit yukseklikten yere
akilip 1mgtr. Onun lmyle Henry Royce, Rolls-Royce'un
"RR" geklindeki armasinda yer alan kirmizi harfleri siyah olarak
degigtrmigtir.
Rolls-Royce,

Bentley, 1919 yilinda W. O ve H. M. Bentley kardegler

tarafindan retilmig olup benzin deposu litre benzinle a409

ligmaktadir. Ancak on iki zafer ylli boyunca yirminci yzyilin

ortasinda yaganan byk ekonomik krize ragmen finans zorlugu ekmeden retime devam etmig ve ingilteregen\iginin
tam kalbine yerlegmigtir. 1927 yllinda La Mans'taki 24 saatlik
Grand Prix'de Bentley yarismig ve araba yarigi tarihinde ilk
kez garip bir gekilde ikisi ayni anda hasar grdgu iin yarigi bitirememiglerdir, ncs ise olduka kt.lde hasar
grmg olmastna ragmen kazanmay: bagarmigtir.Bu olaganst
zaferi kutlamak iin Londra Savoy Hotel'de dzenlenen akgam
yemeginde hasarb ama galip araba ye/riek salonunun ortasma
peref konugu olarak getirilip sergilentnigtir. 1931 yilmda ise en
byk rakibi olarak grdg Rolls-Royce'un zeri aihr kapanir
zerine Bentley de
tenteli ilk spor versiyonda model uretmesi
spor model ikarmigtir.
Aston Martin, Galli Lionel Martin (1878-1945) ve Robert
Bamford tarafindan retilmig olup Bamford & Martin Limited olarak kurduklan otomobil girketini 1913 yllmda Singer
Cars'tan satm almiglardir. Dagcilik uzmani olan Lionel Martin,

her yll Buckinghamshire, Aston Clinton'da dzenlenen dagcilik

yangmda birinci gelince bu bagarinm kalici olmasi adina 1915
yllinda ilk Aston Martin marka otomobili ikartarak ona Coal
Scuttle admi vermiglerdir. ikinciotomobil 1920 yilina dek retilmemig, 1925 yilmdan itibaren ekilen ekonomik g\k nedeniyle girket ok sayida sahip degigtirmig ve 1994 yllinda Ford
Motor Company tarafindan satm alinmigtir.
jaguar, ilkin 1921 yllinda William Walmsley (1891) tarafindan Swallow Sidecar Company adi altmda motosiklet retmek
iin otomobil yan sanayisine ait kk bir girket olarak kurulmug, 1922 yllinda ise daha sonra Sir unvaniyla ani1acak olan
William Lyons'un (1901-85) katilimiyla bymgtr.1928 yllinda Walsley'in emekliye ayrilmasi zerine Lyons araba sektrne
girmeye karar vermig ve bu dogrultuda Swallow girketi 1932 yi4'10

linda ilk arabasini reterek ona SS adini vermig ve hemen ardindan girketin adini da SS Cars olarak degigtirmigir. Ancak ikinci
Dnya Savagl'nda insanlik digi davranislarlyla Avrupa toplumlarina gok geirten Nazi SS subaylarini hatirlattigi iin adi tekrar
deigtirilerek Jaguar adint almig ve bu isim a]tinda o.gne dek
retilen otomobillerle kargilagttrilamayacak kadar gzel olan ilk
E-Type Jaguarotomobil 1961 yilinda retilmigtir. Jaguar 1989Ford firmasi tarafindan satin alinmigtir.
90 yilarLnda
Lotus Cars girketi ilkin 1952 yllinda Dogu Anglia blgesindeki Hornsea'da Colin Chapman (1928-82) tarafindan kurul-

mug olup girket yarig arabasi tipinde rettigi Lotus otomobillerie

ilkin 1958 yllinda Formula 1 yarigina katilmig ve hem burada
hem de 1963 yi]mda Dnya Otomobil ve Otomobil Yedek ParJim Clark'in (1936-68) tasarimia reticileriSampiyonasinda
araba
birinci olmuytur Ancak
yaptigi
lastigiyle
yeni
tip
ni
spor
Clark sert bir viraji alirken lastiginin ikmasi nedeniyle hayatini
kaybetmigtir.
Morgan, ilkin 1910 yllinda H. F. S. Morgan adr altinda
kurulan Morgan Otomobil Sirketive Morgan ailesi yelerinin
bizzat retmig oldugu otomobil tarihinin en eski ve nl tekerlekli otomobilidir. Yarig arabasi tipinde zeri aik, nde iki
byk, arkada ise bir adet kk lastigi olan ve tek kipilikre-

tilen otomobil, girket kuruldugu sitada tekerlekli aralar adi

altinda retim belgesi almdigi iin daha sonra drt tekerlekli
modellerini retmesine r,agmen fazia vergi dememek adma bisiklet smiflamasma giren bu belgeyi zellikle degittirmemi tir.
Morgan ayni smiflamaya giren markalar arasinda tamamen el
yapimi olarak gerekten ok stn bir konuma sahiptir.
Vauxhan, ilkin 1857 yllindaVauxhall Iron Works adi altinda
pompa reten bir girket olarak adim attigi sektrde beg beygir
gcne sahip ilk Vauxhall marka otomobili 1903 yllmda retmig ve bu dogrultuda i907 yllinda girketin adi vauxhallMotors
411

olarak degigtirilmigtir. 1925 yllinda ise girket Amerikan General

Motors tarafindan satm alinmigtir.
Land Rover, ilkin 1948 yllinda Rover Car Company tarafindan
1948 yllinda Amsterdam'da dzenlenen Motor Show Fuan iin
zel olarak retilmig olup Amerikan Jip modelinin ingilizversiyonudur.TasanmintMauriceWilks'in
yaptigi Land Rover,jip kasasiyla
ve sadece tek tipte retilmig ilk jip tar2t otomobildir.
Austin Seven, Herbert Austin'in tamamen kendi tasarirni
ve emegi olan dnyanin en nl otomobillerden biri olup ilkin 1922 yilmda retilmig ve 1939 yllina dek retimine devam
edilrnigtir. 1905 yllinda kurulan Austin Motor Company bu
otomobili retmek iin gerekli finansal destegi vermek istemeyince girketin ynetim kurulu bagkani olan Lord Herbert Austin
(T866-1941) tm retim masrafini kuruguna kadar kendi cebin-

den kargilamigtir.
ilkin 1912 yllinda Earl of Macclesfield'in
finansal destegiyle daha sonra Nuffield Lordu olarak anilacak
olan bisiklet yapimcisi William Morris (1877-1963) tarafindan
Oxford'ta kurulmug bir girket olup, bu dogrultuda ilk Morris
Morris Motors

marka otomobil Bulinose adi altmda 1913 yllinda aynt yll dzentenen Motor Show fuari iin retilmigtir. Ancak ne yazik ki
yetistirelemedigi iin daha fuarda sergilenmeden alinan 400

adet siparige ragmen hem fuardan hem de sektrden ekilmek

zorunda kalmigtir. 1946 ve 1947 yillarinda Morris Otomobil Sirketinin izole edilmig bir kgesinde sahibi Lord Nuffield'in bilgisi olmaksizin Morris Minor_adi altmda sessizce retime devam
eden girket 1948 yilinda Londra'da dzenlenen Motor Show fuarinda srpriz bir gekilde yeni otomobillyle ortaya ikmig ama
Lord Nuffield ona bakip ok sert bir tepki gstermigtir. Ancak
otomobil iin
pigirilmig yumurtaya benziyor" tabirini kullanan lorda ragmen tvorrisMinor 1971 yllina dek retime devam etmig ve 1.000.000'dan fazia satig yapmigtir.
"beceriksizce

412

Mini Cooper, ilkin 1959 yllinda British Motor Corporation

tekerlekletarafindan retilmig olup motoru enine olarak sag ve sol
ilk nden ekigli mini tipte bire degin yekpare olarak yerlegtirilmig
nek otomobildir.1964, 1965 ve 1967 yllianndadzenlenen Monyllina dek retimine devam
te Carlo Rallilerini kazanmig ve 2000

edilmigtir. zgn tasaami aslen Yunanli olup bugn Rum olarak

adlandirilan ve dogdugu yll Smyrna olan adi bugnk Trkiye sinirlan iinde izmirolarak bilinen ve sonradan yerlettigiingiltere'de
vatandag: Sir Alec
bu buluguyla Sir unvanina laylk grlen ingiliz
tarafindan yaplimig olan otomobil, ilk yapildigi
Issigonis (1906-88)
yll minicik grntsne ragmen, belki agirl fks degildir ama bir
rahat koituklara sahip
arata gerekli olan her trl donanlma ve
olup radyosu bile mevcuttur.

Italya
Ferrari, ilkin 1920 yrlinda Enzo Ferrari (1898-1988)tarafindan
retilen Alpha Romo'nun 1929 yllinda
yarig otomobili olarak
fazia
baglayan ekonomik kriz nedeniyle yarig otomobiNerinin

zerine yarig
revata olmayip ticari bagarismin giderek dgmesi
adidngturlp
otomobili ile binek tip arasi yeni bir.modele

olarak degigtirilmesiyleolugmustur. Bu dogrultuda

ilkin 1947 yllinda retilmig olan Ferrari stn motor gc ve
donanimi nedeniyle zerinde aha kalkmig bir at sembol tapretildigi gnden beri gerek modeli
yan bir armaya sahiptir ve
verici otomobili olmuggerekse srg ile dnyanm en heyecan
Paolina Biancoll'ye
tur ve reticisi Enzo tarafmdan ilkin Kohtes
hedlye edilmigtir.
Maserati, ilkin 1907 yllinda yedi kardesten olugan ve yarikardepler tarafmdan tasarlanmaya
ga ok merakIl olan Maserati
baglamigolup ilkin 1922 yllmda retilmigtir.
AutomobiFiat, ilkin Societa Anonima Fabbrica Italiana di
olarak 1899 yilanda
li Torino (Torino Otomobil retimSirketi)

nin Ferrari

413

Giovanni.Agnelli (1866-1945) tarafmdan kurulmu olup ailenin

yeni nesil yeleri bugn halen girketin ynetim kurulunu olugturmaktadir. ilkin1900 ylhnda otomobil retimine baglayan girket bu dogrultuda ilk buuk beygir gcndeki Fiat otomobili
T902 ylimda retmigtir. 1979 yilinda ise ilkin Ferrari ile birlikte

Lancia'yi bnyesine katan virketbunu takiben 1985 yllinda Alfa

Romeo ve son olarak 1993 yllinda Maserati'yi de alarak hepsinin yeni versiyonlanni
retmigtir.
Bugatti T899 yilmda Ettore Bugatti (1882-1947) tarafindan
tasarlanmig olup ilkin T907 yllinda Strazburg'taki kendi fabrikasinda uretilmigtir.
Bu dogrultuda ilk 1300 cc.lik "Typel3" adlll
verdigi modeli takiben 1920 yihnda Bugatti Bebe adi verilen
yeni modeli Bugatti'nin tasanmiyla Fransa'da Peugeot tarafin-

dan retilmigtir. Yarig arabasi olarak retilen Bugatti'nin bagarist

T930.ylima kadar zirvede kalarak kisa srede dnyaya yayilmig
ama Ikinci Dnya Savagi'yla birlikte satiplari dgmgtr. Bunun
Ozerine Almanlar otomo6ilin patentini satm aarak yeniden yapilandirmiglar ve saatte 253 kilometre htza sahip yeni otomobileveyron 16.4 adini vermiglerdir.Veyron o gne dek retilen
dnyanm en hizh otomobili olmayip ayn! zamanda 1.200.000
Dolarla satia ikan en pahall otomobili de olmugtur,

sve
SAAB, ilkin 1937 yllinda Svenska Aeroplan Aktibolaget
irketi tarafmdan yksek gce sahip bir uak olarak uretilmesinin
ardindan 1949 yiInda
SAAB 92 adi altinda ift silindirli ve 25
beygir gcndeki ilk SAAB marka otomobil retilmigtir. Otomobil tam 16 mhendis tarafindan retilmig olup sadece birinin
src ehilyeti mevcuttur.
Volvo, ilkin SKF adi altinda bilye fabrikasi olarak motorlu ara sektrne girmig olan kuru]ugun daha sonra otomobil
retimine gemesi dogrultusunda ilkin 1927 yllinda retilmig
414

olup Latince "Dnyorum" anlamma gelen Volvo 1998-1999

dneminde Ford tarafmdan satin almmigttr.
Amerika
Ford, ilkin 1893 Noel'inde 30 yagindaki Henry Ford (1863mutfagLnda
1947) tarafindan retilmigtir. Nitekim Detroit'teki
otururken karist Clara'mn yardimiyla bunu reten Ford, ologturdug motor silindirine mutfaktaki gazdan alig bunu elektrik

kablosu yardimiyla ategleyerek ikinci denemesinde bagardiktan

sonra Ford Motor Company'nin ilk tohumlarmi atmig ve 1920'll
yillardan 1970'll yillara kadar dunyanin ikinci byk otomobil
reticisi unvanina sahip olmustur. Haziran 1896'da ilk drt silindirli ve kornali aracin imalatini tamamlayan Henry bunu ilk
kez 1898 yllmda satia sunmugtur.

"Halka hizmet eden bir otomobil yapacagim.

Fiyatmi ok d k tutup sadece iyi maag alan
kipilerehizmet etmeyecegim. Onu herkesin
alabilmesini saglayacagzm, nk bu dnyada
doganm keyfini srp zevkli saatler yagama
zevkini fatmayz sadece bir grubun degil, fm
insanligtn hak ettigine inantyorum"
HENRY FORD
415

1908 ylhnda Ford Motor Company en nl modeli olan

Model T'yi ikarmasindan iki yll sonra yllda 18.000 adet retmeye baglamig ve 1911 yllinda bu rakam 78.000'e ykselmistir.
Mayis 1927 y:Imda tam 16.000.000 adet retilen yeni tip Mo-

del Ts dnya apmda byk bir satig grafigi yakalamig ve 1972

yllinda ayni derecede tutulan Volkswagen Beetle retilene dek
dnyanin en ok satilan tek otomobil.markast unvanini korumugtur.

"General Motor iin iyi olan, Amerika iin iyi olandtr"

CHARLESWILSON (General Motors Genel Mdr)
General Motors, ilkin 1908 ydinda kisaca Billy olarak anilan ve nceleri at arabasi imalatiligi yapan kumar mptelas!
William C. Durant (1861-1947) tarafindan kuruimustur. Bu ikisinden srekli kazandigi parayla kurdugu girkette Oldsmobile
ve Buick'in yant sira Kadillac da reten Durant, sonunda bunlardan dzinelerce satarak dunyanm en zengm igadamlarindan
biri olmustur. Ancak kumar aliskanligindan vazgeemeyen
Durant, birka kez ok byk miktarda para kaybedip, tekrar kazanmig ve bu inigli ikipli grafik sirasmda 1929 yllmda borsada
olduka byk miktarda para kaybetmesi onun 1936 yllinda
iflas etmesine zemin hazirlamigtir.Durant 1940 yllinda Michigan, Flint'te bir bowling sahas: amigtir.
Oldsmobile, ilkin 1899 yllmda Ransom E. Olds (18641950) tarafindan retilmig Amerika'nin ilk otomobit retim fabrikasidir. ilkin 1897 yllmda tamamen el yapimi olarak retilen
otomobilin, Dodge Bros tarafmdan yapilan motoru onu kendi
sinifmda tek kilmig ve yogun talep kargismda seri imalata geilen otomobilin 1940 yllmda ilk otomotik ganzimanl
tipi retilmi.ptir.Oldsmobile 2004 yllina dek yaklagik 100 yll boyunca
35.000.000'nun
zerindeki retimiyle ayni isimle uzun sre
416

retilen tarihteki ilk otomobil unvanina sahiptir.

Buick, ilkin T900 ve 1901 yrllarinda David Buick (18541929) tarafindan retilmig olup aslinda otomobilin tasanmina 1899 yilmda gazolinli motor

tipiyle baglanmigtir. IIerleyen

yillarda egitli tipte retienotomobilin 1908 yllmda Kadillac
tipi retilmig ve sonunda Ford tarafmdan satin alinincaya dek
Amerika'nin en byk otomobil reticilerinden biri konumuna
gelmittir. Louis Chevrolet, Buick'in ekibine src olarak aldigi
nemli katkilari olan kigi oldugu iin otomobil onun adlyla da
anilmaktadir.
The Cadillac Car Company, Henry Ford'un aile yeleri tarafmdan Henry Ford Company'nin yan kurulugu olarak 1902

yllinda kuru1muy ve girketin adi on sekizinci yzyilda Fransiz

mucidi tarafmdan geligtirilen Detroit marka aratan esinlenilmigtir. Su dogrultuda retilen ilk Kadillac 1902 yllinda New
York Auto Show Fuarinda T902 yllmda sergilenmig ve bu ilk
ikriinda 2.000 siparig almigtir.
Chrysler, ilkin Buick'te mdr olarak aligan Walter P. Ch(1875-1940) tarafindan Maxwell Motor Company'nin
1923 ylimda satin alinip adimn Chrysler Corporation olarak
degistirilmesinin ardindan 1925 ydinda retilmigtir. Saatte 70
kilometre hiz yapan ve 1.645 Dolar fiyatia piyasaya ikan otomobil 1925 yllinda toplam 43.000 adet satmigtir. Chrysler aym
zamanda aksesuvarlari da fiyata dahil olan ilk otomobil olup
rnegin farlari bu fiyata dahij edilmigtir. Yani sira 1939 yllinda vites kutusu degigtirilebilenilk otomobil unvanmi da tagiyan
Chrysler 195T yllinda yanma ile aiga ikan tsi enerjisini mekanik enerjiye eviren ilk gaz tribnl otomobili de retmig
ama
bunun sayisi 50 ile sinirli kalmigtir. 1998 yilinda Daimler ile
birjegen Chrysler dnyamn ikinci byk otomobil tasarimcisi
unvanina sabiptir.
rysler

417

Almanya
Volkswagen, ilkin 1934 ythnda Auto Union ve Daimlerle alitarafmdan Avrupalinin
gan Dr Ferdinand Porsche (1875-1951)
otomobil konsepti. gereginden yola ikarak olusturulmugtur.

(1889-1945) yazdigi
iki yetigkinin ocuguyla birlikte saatte 62 mil hizla giden
bir otomobilde seyahatini konu alan sketen yola ikan mucit, 1934 yllinda bu tipte bir otomobil retmig ve Nazi parti
Bu

dogrultuda 1932

yllLnda

Adolf Hitler'in

yelerinin Volkswagen adinL Verdikleri otomobilin imalatinda

hizmet verdikieallgan tm iilere Almanya'nin kalkirEmasina
ri takdirde sahip olabiIecekleri sz verilmigtir. 1980'li ylllarin
olarak devam edilen ve
sonuna dek retime ayni hizla tek tip
tm Avrupa'da ok sevilen otomobilin en ok kullanilan bu tipi
aslinda orijinal adi Type 1 olmasina ragmen dnyada VW Beetle olarak bilinmektedir.1972 yllinda Ford'un ona ok benzer
bir model olarak rettigi Ford Model T'yi geride birakan Volkadet retilip satilmigtir.
swagen, o gne dek toplam 15.007.034
Nitekim ikinciDnya Savagi strasinda ingilizBinbagi Ivan Hirst
(1916-2000),Almanya bombardimana tutuldugu strada ingiliz
askerlerinni onlara verilmek zere 20.000 Volkswagen siparig
edildigi ynnde ikna edip Volkswagen fabrikasini bombardidogrultuda savagtan sonra
man digi tutmaya ikna etmigtir. Bu
1946 yllmda ayda 1000'er adet olarak imal edilen aralar Sahiplerine hemen teslim edilmigtir.
Porsche, ilkin 1949 yllinda Porsche markasi altinda satilan
otornobil sadece 356 adet retilmig olup tasarim kurulu tarafin-

dan 356'mcidan sonra imalati durdurulmuttur.

Mercedes, dnyanm ilk motor beygir gc agin yksek
otomobilinin retilmesi iin girigimde bulunma cesaretini gsretilmigtir. Bu dogrulteren Benz Patent Motor Car tarafmdan
tuda ilkin 1899 yllmda Benz'in daimi mgterilerinden olan Emil
Jellinek'in(1853-1918) Nice'te dzenlenecek Benz Phoenix ya418

rigina yeni retilecek zel bir otomobille onlar adina girmek

istedigini sylemesinin ardindan retilen bu yeni otomobile Jellinek kizinin adi olan Mercedes adml vermigtir. Sonuta 190T
yilinda ilk kez retilen Mercedes 35 beygir gcne sahip olup

yenilmezligini kanitlamig ve 1902 yllinda bagh batina bir marka

olrnuttur. 1903 ylli Haziran ayinda kendi adirn da Jellinek-Mercedes olarak degigtiren Jellinek, bylece tarihte krzinin admr
alan ilk baba olmugtur.
Audi, ilkin 19TO yllinda August Horch (1868-1951) tarafindan kurulan Audi Automobilwerke CmbH tarafmdan retilmigtir. Bu dogrultuda ilk retilen Audinin modeli 2612 cc'dir.
Ancak 1899 yllinda bu otomobillerden bir sert retmesi ve
girketten ziyade kendi admi ticari bir markaya dngtrmesi
kargisinda ortaklariyla surtgmeye giren Horch 1909 yllinda
ayritmig ve daha sonra 1932 yihnda DKW Wanderer ile birlegerek Auto Union ad! altinda Audi'nin yeni tipte olanfarin!
retmeye

baglamrtir.

BMW (Bayerische Motoren Werke AG) ilkin 1913 yllinda

Karl Friedrich Rapp tarafmdan uak motorlan reten bir girket
olan.Bayerische Flugzeug Werke olarak kuruimugtur. Ancak

Birinci Dnya Savagi'ndan sonra Alman girketlerinin uak motor ve yedek paralannin retilmesinin yasaklanmaslyla girket
tren motorlari retmeye baglamigve sonunda 1923 ylinda R32
adi altmda ilk motosikleti retmigtir. |k otomobil retirnini ise
T928 yilinda gereklestir'en
virketilkin British Austin 7 lisanst
altinda Dixi adini verdigi otomobilin ardindan BMW 315'i
retmigtir. BMW,gu anda_ Rolls-Royce da retmektedir.
Fransa
Citroen, ilkin 1905 ylknda henz 27 yagindayken Andr Gustave Citroen (1878-1935) tarafmdan kurulan ve kendi admi tagiyan Andr Citroen & Cie'da retilmig olup Birinci Dnya Sava
419

fabrikada uretime
devam edilmistir. Bu dogrultuda ilkin 1919 yllmda ikan otomobilden ayni
yllmda
SOD atl aymda toplam 2.500 adet retilmig, 1920

sonuna dek Paris eteklerindeki

ylln

2CV olaise bu rakam 20.000'e ulagmigtir. 1948 yllmda Citroen

rak Paris Motor Show fuannda sergilenen otomobil, Fransizca
iki beygir gc anlamina gelen deux chevaux marka Fransiz
otomobilinden esinienilerek retilmig olup 2CV bu deyimin

Fransizca kisaltilmigidir.
Renault, 1898 yllinda henz 21 yagipdaolan Louis Renault
verilen drt
(1877-1944) tarafindan ilk kez De Dion Bouton adi
tekerlege gre ayarlanmig ekig gcne sahip motorla tekerolalekli olarak Gretilmigtir. Bu ilk tip Renault, Type A Voiturette
rak piyasada satiga sunuldugunda Montmartre'daki Rue Lepic'te
byk skse yaratmig ve sonuta ilk saatte 12 adet siparile satig
patlamasma neden olmustur. Ayni yil digli arktan olu an motorla yeni tipi retilmig ve bu yeni model ise yerinde bir tabirle
Renault'nun byk bir servet elde etmesi anlamina gelmigtir.
Ancak bylece dnyanm en byuk otomobil girketleri arasinAlmahlarla
da yer alan Renault, Ikinci Dnya Savagi sirasinda
igbirligi iine girdigi iin 1944 yllinda tutuklanmig ve ayni yil
Ekim ayinda hapiste lmgtr. Renault'nun ldrldg ynnde ok sayida sylenti de mevcuttur.
Peugeot, Paris'teki fabrikalarmda nceleri bitiklet imal
eden Peugeot ailesinin ilkin 1889 yllinda tekerlekli buharli
otomobil retimine baglamasmin ardmdan 1891 yllinda ilk kez
benzinle aligan ve Daimler motoria g\endirilmig otomobil
imal etmeye karar vermeeri dogrultusunda gndeme gelmigve
giderek ok tutulan bir otomobil olmugtur. Nitekim 1974 yilinda Citroen tarafmdan satin alinincaya dek ilk yil sadece 5
yllmda 29'a, 1895 ylhnda 72'ye, 1899
olan satig rakami,1892
yllinda ise 300'e ikmig ve [ngiltere'de Chrysler'm elde ettigi
bagarlyi Fransa PSA Peugeot Citroen ile yakalamigttr.
420

ULASIM VE TAglMACILlK ZERINE EgiTLi BILGiLER

Trafik Kazalari
Tarih

kitaplartna girmig ilk kaza 1' Agustos 1896 tarihinde ya-

ganmig olup Bridget Driscoll adli 44 yaginda iki ocuk annesi bir
kadin otomobil kazasinda len ilk kipi olmugtur. Bridget Crystal Palas'taki baloda dans eden insanlari seyretmek iin aceleyle kargidankarplya geerken Arthur Edsell adinda bir srcnn
ku1andigiotomobilin hizla kendisine arpmasi sonucu lmgtr.
Hizinin saatte 4 kilometre oldugu sanilan aracm srcsnun
alti saat sren sorupturmasml yapan ad i memUr "Bu asia tekrar o]mayacak" demigtir. 1898 yllmda trafik kazasinda len ilk
src ise Henry Lindfiled olup, Sussex, Purley'deki bir agaca
otomobiliyle arpan Lindfield agir gekilde yaralanmig ama acilen
Croydon Hastanesine kaldirilmasina ragmen kurtaniamamigtir.
Buharh Motorlar

ilk buharli motor bilindigi

Newcomen

zere ne

James Watt, ne de Thomas

tarafindan icat edilmig olup ilkin M.S birinci yz-

yllda iskenderiye'liHero tarafmdan icat edilmigtir. Buriun iin

Pneumatica adli kendi kitabmda yazdigt zere tahtadan yaptigi bir sehpanin zerine daire geklinde ukur ve ii su dolu

bir kap koyup iine kavisli bir botu ve borunun ucuna da bir
ark yerleptiren mucit alttan yaktigi ateg sonrasi kaynayan suyla borudan buhar iktigini ve tazyikli buharin etkisiyle arkm
hizla dnmeye bagladigmrgrmgtr. Hero'nun kendisi de dahij olmak zere herkes bunun oyun oynamaktan bagka bir ige
yaramayacagmi ve eglenceli bir oyuncak olacagini dgnmg
ama kimse 1600 yll nce kegfedilen bu sistemin endstriyel
bir devrim yaratacak olan buharli motoriarin abgmasina temel
teykil edecek bir dzenek oldugunu aklma getirmemigtir. Hero
421

farkinda olmadan aynt basit yntemle otomatik kapilarin aihp

kapanmasina yarayan hidrolik sistemini de bulmustur.
Trafik Igiklari
icat edilmeden ok nce kegfedik
migtir. Nitekim 1868 yilmda Londra'daki George Street ile Bridge Street'in kesigtigi noktadaki Parlamento Binasina girecek
ath arabalarm geigini kontrol etmek amaclyla elle idare edilen bir lamba ve grevli konmug, bu dogrultuda binaya girecek araba iin onu yakarak digerlerinin durmasini, getikten
sonra ise indirip digerlerinin geigi saglanmigtir. Dnyanin ilk
igikli otomatik trafik 1ambasiise 1927 Kastminda yine LondPrincess Square'e (Prenses Meydani)
ra, Wolverhampton'daki
digmda
Ancak
1970
yllina dek Wolverhampton
konmustur.
Londra'nin geri kalani bu renkli trafik lambasina sahip olamamigtir. Sadece yegil ve kirmizi olarak yanan diger trafik lambalarina nc ikaz rengi olan ve kipinin hazirlanmasina neden
olan sari igigin uzun sre yoklugunun ardindan sonunda Woverhampton konseyi ulusal gvenligi saglamak amaciyla toplanayk bunuri lkenin her yerinde uygulanmasina karar vermig, bu
dogrultuda sistem tm dnyaya yayilarak benimsenmigtir,

ilk trafik

igiklart

Ara Park Etme

otomobil

lStandardi

etme l standardi 1932 yilmda Carlton Cole MaSirketitarafmdan belirlenmig ve ilk kez 1935 yllinda

ilk park
gee

Oklahoma'daki Magee Hale Park O Meter Company tarafindan

duyurularak uygulanmaya

baglanmigtir.

Taksi

\k atlarin

ektigi

taksi on yedinci yzyilda Londra ve Paris'te

kullanilmigttr.
422

ilk gnmzde bilinen gekliyle taksi, taksimetresiz olarak ilkin 189T yllinda mhendis Wilhelm Bruhn tarafindan
Almanya'da kegfedilmig, bu dogrultuda mucit srcyle yolcu
arasinda cret aismdan olugabilecek herhangi bir mnakayaya
mahal vermemek ve pazarlik etmemek iin kat ettigi mesafenin
not edilmesi gerektigini ileri srmgtr.

ilk taksimetre yine Bruhn tarafindan

Daimler girketine zel

bir taksimetre imal ettirmesiyle gndeme gelmig ve ilkin 1897
yllinda Stutgart'ta kullanilmigtir. Ancak Bruhn'un cretin adil ofmasi nedeniyle gndeme getirdigi taksimetrenin ok benzerinin

ashnda ilkin eski Romalilartarafmdan kullanildigi bilinmektedir.

Her ne kadar modern aniamda bir taksimetreye benzemese de
atli arabalarin ekseni zerine sabit gekilde yerlettirilen tahtadan
yapiimig kk toplarm arabanin hareketiyle hareket ederek kat
edilen mesafeyi gsterdigi ileri srlmektedir.

ilk London tipi taksi.1897 yilmda kullanilmaya baglanan

Bersey'dir. Batarya ile allgan ve ikardigi vizilti gibi sesten dolay! Hummingbird (sinek kupu) adi verilen bu ilk taksi, 1899
yllinda Paris ve Stutgart'in ardmdan 1903 yllinda Londra, 1907
yllmda da Amerika'da kullantimigtir.

ingilizcetaksi anlamma gelen

ara demek olup

"cabriole"

nin

423

"cab"

szcg, zeri tenteli

kisaltilmigidir.

Otobs
1826 yllmda Fransa, Nantes'te
grlmg olup 1829 yllindan itibaren Londra ve NewYork'ta da

ilk buharli toplu tagima araci

kullanilmaya baglamigtir.
1895 yilinda Almanya Netphenor Company tarafindan retilen benz marka bir kamyonet ise dnyanm ilk benzinle igleyen

otobs olup, sekiz kipiliktir.

-iki

katli otobster ilkin

Adi Londra ile zdeglegmig nl
1954 yilinda Commercial Motor Show'da sergilenmek amaclyla retilmig olup ilkin 8 Subat1956 tarihinde servise baglamigtir.
Bu dogultuda dar caddelerden de kolaylikla geebilmesi zel
olarak retilmig olup agin en yeni toplu tagima aracl olarak
bilinen bu otobsler 5 Aralik 2005 tarihinde kaldirildiginda,
halkin ogu tarafindan 1ngiltere'ye ait ok kkl bir miras da
beraberinde yok edilmig olarak kabul edilmigtfr.
Petrol lioru Hatlari
Petrol ve petrol rnleri otomobillerin retiminin ogalmasi ile
birlikte gndeme glmig en nemli tketim maddesi olarak bilinmektedir. ikarilmasinin
ve elde edilmesinin olduka zor olmasi ayni paralelde bunlarm maliyetini de ok yksek kilmig ve
sonuta petrol boru hatlari dgenerek olugturulan bir gebeke sa-

yesinde hem temini kolaylagtirilmig hem de maliyeti apagiya ekilmeye aligilmistir. Bu dogrultuda bilinen en eski petrol boru
hatti 1859 yi1mda petroln hem ok pahah hem de aragtirmasinin yasak oldugu dnemde bir demiryolu makinisti olan Albay
Edwin Drake (1819-80) tarafindan Pennsylvania, Titusville'de
kegfedilmigtir. Akabinde blge.de aragtirma yapmaya baglayan
Amerikan hkmeti, elde edilen petroln az miktarda olmasi
nedenlyle kipisel aragtirmalara ceza getirmekle kalmayip, olduka yksek fiyattan satmig, sonuta sikmti giderek byyerek
424

hkmeti ek petrol kaynaklari bulmaya yneltmigtir.

Pennsylvania Pithole'deki petrol kay1865 yilinda inga edilmig olup dokuz kilomet-

ilk petrol boru hatti

naklari zerinde
re uzunlugundadir.

ilk uzun petrol boru hatti 1879 yilmda Tidewater Corporation ile John D. Rockefeller'm (1839-1937) Standart Oil girketi
birlikte inga edilmigtir.
Bilinen en nl petrol boru hatti 12 Agustos 1944 tarihinde
ingilterebagbakani Winston Churchill'in nclgnde acilmig
olan PLUTO'dur (Pipeline Under the Ocean) Admdan da anlagilacagi Wight burnundaki Shanklin'den baglayip ingilizMang
denizi altindan deam ederek Fransa'ya ve tm mttefiklerine
ile

petrol temin etmigtir.

Trans Alaska Petrol Boru Hatti (TAPS) ilkin 1977 yllinda
ailmig olup Prudhoe Krfezinden Valdez'e uzanan yaklagik
1.300 kilometrelik boru hatti gnde 2.000.000 varil kapasite

petrol tagimaktadir.

425

SAVASLAR
Zehirli

gaz ve pis kokulu gaz bombalari, eski devirlerde kul-

Iamlan silah ve mancmrklar, roketier, barut ve ategli silahlar,

deniz savaglari, tanklar, radar, hava saldirilari, nkleer silahlar,
savag suIarl, dl ve madalyalar, tarihteki bazi savaglar, ispiyon, savaglar zerine egitli bilgiler.

"Dir dtr etmek, savag yapmaktan iyidir"

W1NSTON CHURCHILL

Zehirli Gaz ve Pis Kokulu Gaz Bombalart

ok daha nce 1899 yllinda ayni ama\a kurulan Brksel Deklarasyonu zehirli oldugu belirlenmemig olsa da gaz ieren her trl silahi yasaklamigti.
Lahey

insan Haklan

Komisyonundan

Zehirli Gaz
L'nda

Almanya tarafindan kullanilan

hardal ya da biber
gaz ieren silahlann kullamminin bagladigina dair ilk sinyaller olmuytu. te yandan tarihteki
bazi kayitlar bu tip gazli si1ah]ann 400 ylldan fazla sredir kullanildigini gstermektedir. Nitekim Leonardo da Vinci (14521519) Milan Dk Ludovico Sforza'nin (1452-1508) kugatma
altindaki gehrini korumasi amaclyla arsenik ve slfr kangimi
bir tr gaz bombasi hazirlamig ve bu kangimdan olugan gaz

ilkin Birinci Dnya Sava

gazi, zehirli

427

yere dgtg anda kesif bir gaz bulutu ve sis olusturmustur. Bir
bagka rnek ise zamanimizdan 2400 yi1 nce Peloponnes Savaglari sirasinda Spartalilarin M.. 429 yllmda Platea ve M..
424 yllinda Delium kugatmalan sirasinda arsenik ieren bir tr
gaz kullanmig olmalaridir. Modern agda ise klorin gazi olarak
bilinen bir tr zehirli gazm ilkin Almanlar tarafmdan 15 Nisan
1915 tarihinde ikinciPers Savagi sirasinda kullanilmasininyani
sira Fransiziann da sinirli miktarda gz yagartici gaz kullandiklari bilinmektedir.
Porton Down

ingiliz Bakteriyel Silahlar

Bilimsel Aragttrma Kurulugu ilkin

1915 yllinda Porton Down'da bilim adamlarinin aragtirmasma

ailmig ve ilkin kraliyet mhendiseri tarafindan deney istasyonu olarak kullanilmigtir. Bu dogrultuda ilkin harda] gazi, fosjen
ve klorin gazinm etkilerinin yarn sira b tip saldirilarda asker ve
sivilleri koruyacak trde gaz maskeleri retmek amaclyla aragtirmalar yapilmittir. ilkiniki kk kulbe olarak baglayan istasyon, Birinci Dnya Savagi'ntn sonundan itibaren 1918 yllinda
bytlerek 1.200 personelin aligabilecegi boyuta ulagmigtir.

Pis Kokulu Bombalar

kullanilan ve toksik
duman ieren gaz bombalari, rk yumurta ve biranin karigtirilmasiyla retilmig olup ilkin ispanya'daCharakitanes'e kargi
kullanilmistir. Pis kokusunun yani sira nefes alma sorunu ve geici kr1ge neden olan gaz sayesinde ispanyollarCharakitanes'e
iki gn sreyle direnebilmilerdir. Yirminci yzyilda ise sadece
paka ama\i kulanilmigtir.

likinM.. 80 ylbnda

Romalilar tarafindan

428

DEViRLERDE KUIANILAN SLAH VE MANCINIKLAR

ESK
Ok ve Yay
Tarih ncesi devirden beri kallanilan ve en eski silah olarak bilinen ok ve yay, Avustralya digmda dnyanm hemen her yerinde

yzyillar boyu kullanilmigtlf.

ilk ok ve yay zamanimizdan

yaklagik 50.000 yil nce ilkin

kegfedi1migtir.

Tunus'ta

Galliferin uzun ok oyunu ortaagdaki savaglar boyunca ingiliz askerlerinin savunmasinda anahtar ro1 tagimigtir. Nitekim
ilkin 1415 yllinda lngiltere krall V'inci Henry (1387-1422)ile
Charles" olarak bilinen Fransa krali VI'nci Charles
tarihte
(1368-1422)arasindaki Agincourt deniz savagi sirasmda St Crispin Gn olarak bilinen muharebede kullanilmig olan bu sistem,YzYil Savaglarinin iinde yer alan Agincourt'ta ingi1tere'ye
yenilen Fransa krali Henry'i tahtindan etmigtir. te yandan n]
zafer igareti "V" ilkin bu savagla ortaya rkmig ve ingilizlertarafindan icat edi1migtir. Nitekim orta ve igaret parmaklarini V gekline getirip Fransiz okularina igaret eden ingilizler,oniarm fena
halde hiddetienmesine ve psikolojik olarak kmelerine neden
olmug, savagm sonunda Fransiz1ar ellerine geirebildikleri birka ngilizaskerinin orta ve igaret parmagini kesip 1erini bu
gekilde almiglardir.
"deli

Gallilerin urun ok sistemiyle yapilan ilk savag Crecy savaolup

26 Agustos 1346 yllinda gereklegmigtir.Bu dogrultuda
gi
ucu sivriltilmig tahta olaniarinin yani sira daha ziyade metalden
yapilmig olan uzun oklari kullanan askerler, yaklagik l.200'den
fazla insanm ldg bu savaglar sirasinda zel madeni zirhlar
da giymigierdir.Daha sonra bu zirblar Fransiz gvalyeleri tarafindan geligtirilip oldukga grkemli modelleri olugturulmugtur.

429

Tatar Yayi
Tatar yayinin ilkin M.. 341 yilinda
kullanildigt bilinmektedir.

in'deMa-Ling

savaganda

Mancmsk
Mancinik ilkin eski Romalilar tarafindan icatedilmig olup ucuna
yerlestirilen bir nesneyi yayla gererek dgmana firiatmak amaclyla kullanilan en eski silahiardan biridir. Bu nesne ategli bir
ok ya da.yanan bir top oldugu gibi iri kaya paralari hatta gle
bile olmaktadir. Bu dogrultuda bir ucundan diger ucuna olan
uzunlegu yaklagik 2 metre olan bir yay ve 50 cm'den 1 metreye
kadar degigik uzunlukta olan oklarla kullanilan Mancinigi eski
Yunanlilarin ise ilkin M..375 yllinda kullandiklari ve ona
oxybeles adini verdikleri bilinmektedir. M..400 yllindan itibaren
ise okular savag sirasinda mancinikla atacakari taglari bir kese
iinde bellerine baglamaktaydilar.

BaHista
Ballista mancinik tr bir silah olup ilkin Makedonya krali II'nci
Philip tarafindan kullanilmigtir.Romallia
n en nemli kugatma
silahr olan Ballista, mancinigin byk tite olant olup yine

yay-

430

|
i

la atilan ama daha ziyade ok agir kayalari dgmana firlatmak

amactyla kullanilan bir silahttr. Yayi esnek olmasi iin genellikle

hayvan bagirsagi ya da at kilindan yapilmigtir.

Hassas Terazi (Trebke)
Hassas terazi daha byk bir hedef iin kullanilan bir silah
olup mancinigin kaldira geklinde olam geklinde tarif edilebitarafindan
lir. ilkinM.. 400 ve 500 yillari civarinda in1iler
geligtirilipsonrasinda hizla btn dnyaya yayilan hassas terazi (trebke)olduka g gerektiren ve daha ziyade kugatmalarda savunmaI
dagitmak ve kale duvarlarim yikmak iin kahn
bir ip ya da halat yardimiyla iri kayalarla birlikte matal toplar
firlatmak amactyla kullanilmigtir.

ROKETLER

tipte roket M.. 400 yllinda eski Yunanistan'da kullanilan Archytas olup bir tr oyuncak kus grnmndedir.
Nitekim ilkin telere konmuy bir gvercin gibi duran, oysa ki
tahtadan yapilmig olan bu oyuncaga benzer ilk roket bir sre
sonra kanatlarini aip sanki havada uan bir kup grnmnde kuyrugundan duman ikartmaya baglamakta ve birden yere
pike yapip tozu dumana kattiginda gagkmhk iindeki izieyenier
En ilkel

tarafindan patlayici oldugu anlagilmaktadir.

Bilinen ilk roket M.S. 1232 yllinda infilerleMogollar
arasinda yap arr-Kai Keng savaginda Mogollar tarafindan kullanilmig olup onlari "AtegliOklar" olarak adlandiran infileri
tek kelimeyle psikolojik anlamda kertmigtir. Zaten ilk amaci
manen ketmek olan roket en basit gekliyle ii barut1a doldurulmuy tahta veya kalm kagittan yapilmig bir tpn bir ucunun ateglemek amaciyla aik birakilmasi ve atelenip dgmana
firlatilmasmdan ok kisa bir sre sonra iindeki barutun hizla
yanarak patlamasidir. Mogollarm inlijerzerinde denedigi bu
431

roketier, bir sre sonra onlari kendi roketlerini yapmaya

migtir.

ynelt-

1241 ylhnda Mogollar tarafindan

Polonya'daki Legnica savagi sirasinda kullanilmig ve giderek batida da benimsenmigtir.Bu savat sirasinda emin olunmamasina
ragmen Polonya lideri Silezya Dk Hendryk Il'nin lmesi soAvrupa'da

ilk roket

nucu Mogollar'in

geri ekildigi lleri srlmektedir.

V-1 (FZG 76) roketier ilkin 1942 ylhnda Almanlara ve 12

Haziran 1944 tarihinde ingiltere'yekargt kullanilmigtir.V-1 asImda roket olarak bilinmesine ragmen bir uaktir.
V-2 (Vergeltungswaffe 2- Misilleme Roketi 2) dnyanin ilk
balistik roketidir. Balistik, nceden belirlenen bir hedefi belli bir
rota izleyerek balistik kanunlari dogrultusunda vurmak anlamina gelmektedir. V-2'lerin denemesi ilkin Alman roket test mer-

kezi Peenemund'ta yapilmig ve olduka hatiri sayllir bir patlama

tespit edilmigtir. Ama buna ragmen denemelere devam edilmig
ve Ekim 1942'ye kadar ok sayida felaket yaganmigtir. V-2, 1943
yilmda Almanya Nordhausen'deki yeralti aligmalarmda da kullanilmistir.
V-2'nin ilk bagarih firlatihgt, 8 Eyll 1944 tarihinde Paris'te
ingiltere'yekarsi gereklegtirilmigama askeri amaci diginda
1400'den fazla sivilin lmne de neden olmugtur. NitekimV-2

roketler tarihteki en karakteristik silablar olmasina ragmen askeri ama\i kullanilmasinindiginda gereklegtirildigitakdirde ok
sayida sivilin lmne de yol amasi kainilmazdir.
BARUT VE ATE Li SiLAHLAR

Barut
Barutun ilk kez M.S.on birinci yzyilda icat edildigi sanilmaktadir. Ancak bir ingilizbilim adami ve rahip olan Roger Bacon'un
432

(1214-94) lmnden sonra elde edilen kayitlarda barutu olugturmak iin bir forml yaptigi ortaya ikmigtir.
ilk barut imalati 1865 yilmda monarpik idareyi yikmak iin
askerlere satilmak zere Fransiz protestan mltecilerinden olan
Ancak
Grueber ailesi tarafindan ingiltere'degerekleptirilmigtir.
evlerinin ok yakinindaki fabrikada bu sirada bir patlama meydana gelmig ve imalat trajik bir sonla neticelenmigtir. Nite.kim
o sirada fabrikanin yakinlarindaki bir glde sandailyla gezintiye
ikan ogullari sandalinm zerine yanan bir kalasin dgmesi so-

hayatml kaybetmigtir.
insan idrari bilinen en etkili silahtir. Nitekim 1926 yllinda
kral l'inci Charles, halki idrar biriktirmeye zorlamig ve her
ayda bir bun1arievlerden toplatip silah amaciyla kullanacagini
duyurmugtur. ierigibakimmdan en etkili silah olarak bilinen
nucu

insan idrari Amsterdam Savaglari sirasinda kullanilmig ve o

gne dek sadece erkek idrarinm etkili oldugu ynndeki yanligligin belirlenmesi zerine kadmlara ynelen Kraliyet Cephane

Brosu yetkilisi onlara su konugmay! yapmigtir. "Selma gehri kadinlan silah yapmak iin odalarmdaki lazirnliklarda idrarlarini
biriktirecektir" O devirde kullanilan potasyum nitrat ieren Ley
kelimesi idrar anlamina gelmektedir ve yetkili gyle devam etkadmlari bugne dek yeterince pgp semistir: "Sehrimizin
vigtiler ama artik vatanseverlik zamani, gimdi de vatanlan iin
bol miktarda igeyip iglerini biriktirrnelerigerekiyor."

Ategli Silahlar
1450 yllmda kullanilmigtir ama olduka agir
falyasi olarak adlandirilan
ve kullanigsizdir. Nitekim ateeme
uzunca bir blmesi olan namlunun iine olduka fazla miktarda barut yerlegtirilmesi gerektigi iin si[ah agirlagmakta ve

ilk ategli silah

hedefi vurduktan sonra her defasinda aip tekrar barut yerleytirmek gerekmekteydi. Bu hem zaman kaybi demek olup hem
433

de olduka klfetli bir is olmasinin yani sira aceleyle barut yerleptirdikten sonra zerindeki kapagin sikica kapatilmamasi sonucu zellikle geceleyin kullanan askerlerin ok sayida kaza
yapmasina ve lmerine, dahast onu doldurup ategleyene dek
dgmanla burun buruna gelmelerine neden olmaktaydi.

lk akmakli tfek
Unda daha

1517 yllinda kegfedi]mig olup 1570 yimodeli

geligmig
denenmigti.

ilk akmakli tfek imalati

1617 yilinda

gereklestirilmig
olup mekanik anlamda daha kullaniglrydi.Bu zelliginden do1ay:200 yll boyunca talep grmg olan tfegin kartuglubir ategleme falyasi bulunmaktaydi. Yani sira iinde ufak bir akmak
tagi bulunan ve bu tagin sayesinde abuk ateglenen tfegin kartuglu olmast cephanelik doldurulmasini pratik hale getirirken,
ayni zamanda 90 metre gibi olduka hatin sayihr bir mesafeye
kadar etkili olmaktaydi.

ilk alti patlar tabanca (revolver) Connecticut dogumlu

gemilerde imaalik yapan Samuel Colt (1814- 62) tarafindan geligtirilmigtir. Gemileri demirlemek iin irgatiik yapan
Colt, zellikle geceleri kendi gvenligi iin kolay taginabilir bir
silah yapmaya karar vermig ve bu dogrultuda olusturdugu alti
patlar tabanca, namlunun etrafinda
daire geklinde birbiri ardina siralanmig alti uzun cephane haznesi
bulunmasina ragmen tek namludan nigan alinan bir mekanizmaya sahipti.. Bu nedenle Colt hem
agirlik bakimindan hafif hem de
gvenilir bir silah keyfetmig ve bulugu 1835 yllindan itibaren Ingiltere ve Fransa'da, 1836 yllinda ise
Amerika'da olduka tutularak ilk
revolver kullanilmaya baglamitti.
olup

434

lik mermi yine Colt'un fikir vermesiyle gndeme gelmig

olup ilkin Amerika'nin Meksika ile girigtigi savag (1845-48) sirasinda Amerikan ordusuna genig apta cephane reten Eli Whitney (1765-1825) tarafmdan imal edilmigtir.
ilk susturuculu tabanca

Hiram Maxim tarafindan icat edilmig olup ilk kez 1909 yilinda rettigi tabancaya
adini vermigtir.
"susturucu"

ilk omuzda tagmabilen trde akmakh tfek 1450 yllinda

tasarlanan ispanyoltipi tfek olup modern tipte olanlarin ilk
versiyonu olarak kabul edilmig ve yaklagik 200 metreden etkili
olmustur.

TOP

lktop

1327 yllinda Avrupa

Edward (1312-77) tarafindan

kra[I IIII'nc
savaglarmda.Ingiltere
iskolarakarti kullamImtytir.

Makineli Tfekler

Ilk makineli tfek

1718 yllmda Londrall avukat James Puckle

(1667-1724) tarafindan retilmig olup tfegin otomatik bir mekanizmaya sahip ategleme havzasi sayesinde her seferinde cep.

hane doldurmaya gerek duyuimamakta ve bir defada dokuz atig

yapilabilmektedir. Ancak ilk iktigmda bozu1duguiin gvenilir
bulunmamis, bu nedenle yerel bir gazete "Bunlarm hepsi kullananm kolaylikla yaralanmasmi saglayacak bog yere gndemi
oyalayan uydurma icatlar" gek]inde manget atmigtir.

ilk bagarsli

makineli

tfek el yapim] Gatling marka tfek

olup Amerikan i savaglari sirasmda Dr. Richard Gatling (18181903) tarafindan geligtiritmig ve ilkin T861 yilmda retilmigtir.
Catling'in kartuglu cephaneligi sayesinde dakikada 200 atig yapilabilmektedir.
Bilinen gekliyle ilk gerek makineli tfek Hiram Maxim
(1840-1916) tarafmdan 1884 yllmda geligtirilmigtir.Bu dogrul435

tuda Maxim'in makineli tfegi, altinda uzun bir mermi geridi

olup tetige dokunuldugu anda birbiri ardina ategleyen ve bog
kovanlari kendisi otomatik olarak digari.atan olduka kullanigh
Dakikave zaman tasarruflu bir mekanizmadan olugmaktadir.
Amerika'da
dogmuy
da 500 mermi atan tfegin mucidi Maxim
olarak
1900
gelmigtir.
olup 1881 yllinda ngiltere'yemlteci
yi-

linda resmen ingilizvatandagi olan Maxim 1901 yilmda kralie

gvalyelikle onurlandirilmigttr.
Victoria tarafLndan

El Bombalan

ilk el bombasi on beginciyzyilda Fransa'da kullanilrnigolup

kk bir top geklinde elmaya benzedigi iin admi Fransizca
kelimesinden a[migtir. Nielma anlamina gelen
tekim Fransiz askerleri el bombasi talimi sirasmda elma kullanmiglardir. On dokuzuncu yzyildan itibaren yeni versiyonlarl
Gretilen bu yuvarlak gekildeki el bomba]ari ilkin 1902 yilmdaki
Rus-Japon savaginda, daha sonra ise Birinci dnya savagmda
kullanilmigtir. Ancak zellikle Birinci Dnya Savagi sirasinda
dgman saflarina el bombasi atmaya abgan askerler onlari yeterince uzaga firlatamadiklari iin geriye dgen bombalar sipere
yakin yerde patlayip ok sayida askerin lmesine neden oldugu
iin kullanigve tehlikeli bu1unmustur.
"pomgrenade"

ilk kullamgh el bombalari ngilizMills Bomb marka olup

Birmingham'il William Mills (1856-1932)tarafmdan geligtirilmigtir. Ilkin 1915 yllmda Birinci Dnya Savagi'nda kullanilan
Mills'in el bombalarinin gekli elma gibi olmayip beyzi ve am
kozalagi grnmndedir. Olduka tutulan bu bombalar 1970
yllma dek yaklagik 70.000.000'dan fazla asker tarafindan kullanilmigtir.

436

Sarapnel
sinifi mfettigligine atanan Sir Henry Shrapne1(17611842) tarafmdan 1804 yllinda icat edilmig oup kendi adiyla
anilan parapnel, metalden yapt]mig bir tr top mermisi olup

ilkintopu

zellikle plyade simfmm yaklagmasmin olduka tehlikeli oldukirmizi izgi olarak adlandirilan blgeye top atigiyla gerek-

gu

legitirlen saldirilarda kullanilmig ve ok genig bir alanda etkili

olup ok saylda

RSkerin

bir anda lmesine neden olmugtur.

DENiZ SAVASLARI
Denizaltilar, torpiller, sualti silahlari
Yzyillardan

beri denizde yapilan savaglar zel bir taktik gerek-

tirdigi iin karada olanlardan ok daha.zor olarak nitelendirilirken, modern agda bu ynde bagli batina silah teykil eden ve
denizin dalgalari altinda ya da yzeye ok yakin sinsice giden

deniz altilar imal edilmigtir.

Denizalt;Iar

1578 yllinda ngilizmatematiki ve

konaklama hani sahibi olan William Bourne (1535-82)tarafindan tasarlanmig olup bu ilk suyun altmda gidebilmeyi ama\a-

ilk denizaltrya benzer gemi

yan geminin su geirmeyen bir deriden yapilmasini planlamig

ama kimse bunu imal edememigtir.

ilk denizalti Cornelius Drebbel (1572-1633)tarafindan ok

sayida yaptigi denemenin bagarlyla sonu\anmasi dogrultusunda retilmigtir. Hollanda'da dogan mucit 1604 yllindan itibaren
ingiltere'deyagamaya baglamig ve 1620 ile 1624 ylllart arasinda
Thames nebrinde yaptigi sayisiz denemenin ardmdan ilk denizaltryl inga etmistir. Drebbel'in yaptigi denizalti zerinde bir
pervanesi olup iinde 12 kreki tagimaktadir ve onun patronu
437

durumundaki iskoya'ninIV'mci, lngiltere'nin ise l'inci James'i

olan kral James, Drebbel'in ilk denizaltislyla kisa bir yolculuk
yapmig, bylece monargik bir idarenin bagkani olarak suyun altmda gezinen ilk kral unvanina sabip olmugtur.

ilk oglak derisinden

su geirmez

denizalti gvdesi 1747

yllinda yapilmig ama denge kontrol yeterince saglanamadigi

iin ancak belirli bir derinlige kadar inebilmigtir.
Savasta kullamlan ilk denizalti Turtle (kaplumbaga) olup
grencilik yapan David Bus1776 yllmda Yale niversitesinde
hnell (1742-1824)tarafindan tasarlanmig ve Turtle Amerikan
deniz kuvvetleri tarafindan David'in tasarladigi gekilde imal
edilmigtir. Ingilizavug Ezra Lee New York limaninda demirlemig olan denizaltiya ingilizdonanmasiyla saldinp batirmak iin
yaklagmig ama ok agir tonajil olan ngiiz
savag gemisi bu girigiminde bayanh olamamitir, bu olay tarihte ilk kez bir savasta
denizalti kullanildrgmi gndeme getirmittir.
Amerikan i savagi
sirasinda kullanilan CSS H.L. Hunley olup USS Housatonik adh
denizaltiyi mayin gndererek battran ve hedefini vuran Hunley

ilk maym taglyan denizalti 1864 yllinda

grevini baanyla yerine getirmigtir. Ancak ok gemeden ayni

harekat sirasinda Hunley de batinlmig ve iindeki mrettebatla
birlikte denizin derinliklerine gmlmgtr.2000 yihnda suyun
anda restore edilmektedir.
yzeyine ikanlan Hunley

su

Torpiller

kurbanlarini elektrik arpmig gibi ldren torpi1 baligindan esinlenilerek retilmig bir silahtir.
ilk insan gdml torpil Avusturya Deniz Kuvveterinde grev yapan ingilizasilli Robert Whitehead (1823-1905) tarafindan tasarlanmig ve ilk kez T866 yllinda ayni tipte reti1migtir.
ilk otomatik sistemle aligan torpil, 1942 yllinda
Ho]Iywood un efsanevi aktrisi Hedy Lamarr (1914-2000) tara-

Torpil, dokundugunda

438

findan icat edilmig ve radyo frekanslarini ararken kegfettigi torpilin patentini deniz kuvvetlerine vermigtir. Lamarr'in teknigi
bugn cep telefonlarinda da kullanilmaktadir.

Sualti silahlari
Denizaltilarl

batirmak amai suyun yzeyine ok yakin giden

silah]ar genellikle su geirmez bombalardan olugmakta olup ilkin Birinci Dnya Savagi sirasinda Alman hcumbotlarina kargi
ingilizdeniz kuvvetleri tarafmdan 1915 yllinda kullanilmigtir.
TANKLAR

ilk modern tank, Birinci Dnya Savagi sirasinda bati cephesinde

istihbarat subayi olarak grev yapan ingilizSir Ernest Swinton
(1868-1951) tarafindan 1914 yllinda kegfedilip geligtiriimistir.
Bu dogrultuda ellerinde binierce makineli tfek olan askerlerden
olugan nndeki dgman hattini yarmak iin onlardan ok daha
gl bir ara olmasi gerektiginidgnen Swinton, Holt marka
traktrlerden byle bir ara yapilabilecegine karar vermig ve bu
agir gvdeli araci bu amala kullanmak iin Londra'daki Savag
Komitesine bir mektup yazmigtfr. IngilizSavag Komitesi acil bir
toplanti yaparak Swinson'un bu grgn tartigmig ve sonuta
kabul etmigtir. Bylece ilk kez traktr askeri amala kullanilan
bir tanka dngmgve bagarilisonu almasi dogrultusunda ok
sayida.uretilerek ilkin 15 Agustos 1916 tarihinde Somme savaginda kullanilmigtir.te yandan Swinson'dan yaklagik 500 yll
nce benzer bir tank tasarimini Loenardo da Vinci'nin yaptigi
ileri srlmektedir.
RADAR

ilk radar

Alman fiziki Heinrich

1887 yllinda

Hertz

(1857-1894)tarafindan

geligtirilmigtir.Nitekim kendi laboratuvarinda bu

439

ynde sayisiz deneyler yapan Hertz, radyo sinyallerinin metalden geebildigini ve bu dogrultuda metallerin ses dalgalarirn
yayma zelligi gsterdigini kegfetmigtir. ilkkez ikinciDnya Savagi sirasinda kullanilan radar genellikle denizaltilar, grnmeetmek
yen uaklar ve iplak gzle grlemeyen cisimleri tespit
amaclyla kullanilan olduka hassas bir alettir. Nitekim savagm
sonuna dogru ingilizsavag uaklan ok sayida yaptigi gece uugu sirasinda radar sayesinde onlarl grmeyen Alman hava kuvvetlerinin slendikleri noktalari tespit edip yok etmittir. Bunun
zerine anlatilan bir hikayeyegre olduka sinirlenen Almanlara ingilizpilotlarmin agiri miktarda havu yedigi iin gzlerinin
ok keskin oldugu geklinde cevap verilmig, bunun zerine Alman1ar ok sayida radar istasyonu kurmaya ynelmistir.
HAVA SALDIRILARI
"LIaklar ilgin oyuncaklardtr, ama askeri
amala kullanzldiklartnda degil"
FERDINAND FOCH

(1851-1929)

Fransiz Maregal ve Birinci Dnya Sava i Mttefik Kuvvetler

Kumandani

ilk savag uag! kisa menzilli kegif uaklari olup Destroyer

(Yok edici) adi verilen Vickers EFB1dir ve ilk uug 1912 yillnda gereklegtirilmistir. EFBl ilk kez T913 ylhnda Olympia Air
Show'da sergilenmig ve 1914 yllinda Royal Flying Corps tarafindan Vickers Gunbus adi altinda retilmigtir. 303 Kalibrelik
makinell tfekle tarama gcne sahip uaklar ilkin 1914 yill
Noelinde Alman slerini vurmak iin kulanilmigtir.

Ilk

"it

dalagi" 5 Ekim 1914 tarihinde Hotchkiss marka 8

mm kalibrelik makineli tfekle donatilmig Fransizlara ait Voisin

3 ile Aman Aviatik B1 arasinda yapilmigtir.
446

uagi Alman hava kuvvetleri tarafindan Ferdinand Graf von Zeppelin'nin

(1838-1917) katkislyla retilen ve
Agustosunda
onun adi verilen Zeppelin (Zeplin) olup ilkin 1914
Belika'nLn
Liege gehrini bombalamigtir.

ilk bomba

19 Ocak 1915 tarihinde Zeppelin tarafindan gereklegmig olup Great Yarmouth'a

yapilmigtir. Bu bombardiman sirasmda drt kisi lmg ve l 6 kisi
yaralanmigtir. Bu olay ayni zamanda ingiltere'yealt bir yerletim

ilk sivil yerlegim yeri bombardtmani

yerinin hava saldirisi sonucunda

ilk kez bombalanmasidir.

Londra askeri ama\i olarak ilk kez 31 Mayis 1915 tarihinde Almanlara ait Zeppelin tarafmdan bombalanmigtir.
Uaktan atilan ilk bomba 1911 yllmda bir italyanpilotunun
Libya'da Trklere ait slere bomba gndermesi sonucu gerek-

1egmigama yapilan sorupturmada bunun deneme uuu sirasinda kazara oldugu kanitlanarak, kasti yapilmadigi anlagilmigtir.
Gemiden gnderilen ilk savag uag! 4 Kasim 1910 yilinda
Eugene Ely (1886-1911) adli sivil pilotun idaresinde deneme
amali olarak USS Birmingham adli gemiden havalanmigtir.
Gemiye bagarlyla inig yapan ilk savag uagi yine Ely tarafmdan gereklestirilmig olup 18 Ocak 1911 tarihinde etrafi yksek
kum torbalarlyla evrilmig olan USS Pennsylvania adli gemideki
hedefin tam ortasina inmeyi bagarrnigtir.

441

Tahrik Jetleri

ilk kez ikinciDnya Savagi sirasinda Nazileri psikolojik olarak

kertmek amaclyla ingilteretarafmdan kullarulan jetler Reginald Mitchell (1895-1937) tarafindan tasarjanmig olup ok
gemeden Almanlar buna F37/34 jet uaklarlyla Mart 1936'da
kargilik vermigtir. IngilizKraliyet Hava Kuvvetlerine (RAF) 1938
yilinda dahil edilip 1939 yllmda olduka etkin olmast kargisinda bu jetlerden2160 adet siparig verilmigtir.

ilk dikey inig kalksg yapan jetier A 8A tipi en hizli jetler

olup ilk uuunu yapan 31 Agustos 1966 tarihinde gereklestirmesinin ardindan 1 Nisan 1969 tarihinde Kraliyet Hava Kuvvetlerine (RAF)dahil edilmittir.
ilk gizli keyif jeti Amarikaillara

ait US F-117A Nighthawk

olup kod adi Senior Trend'tir ve ilk deneme uuunu 198T yilinda gereklegtirmigtir. FT17A Lockheed Aeronautical Systems
Co. tarafindan retilen ilk gizli kepif jeti olup Amerikan Hava
Kuvvetlerine Agustos 1982 tarihinde dahil edilmigtir. 1983 Ekiminde F117A ile tam 4450 taktik uugu gereklegmig olup 1988

yllina dek jetlerin varligt kamudan gizienmig ve ilk kez 1990

yllinda halka aik1anmigtir.
Uak Tagiyan jetler
Ilk uak tagryan

olup ilkin T917 ylhnda Birinci Dnya Savagi'nin sonunda kullanilmigttr. Omurgasi italyanfar tarafindan yapilan ve Count Rosso (Kont Rosso) adi verilen
Argus, daha tam olarak tamamlanmadan ingiliz Krallyet Hava
Kuvvetleri tarafindan kullanilmig ve dz bir havalanma sahasina
sahip jet o gekliyle tm dnyada benimsenmigtir.

JetHMS Argus

442

Kamikaze (intihar jetleri)

Kamikaze,

Japonlarin geleneksel Samurai intiharlarrndan yola

ikilarak tamamen intihar ama\l retilen jetlerle yaptlan ve
zellikle hedefi vurmakta bagarisiz olan ya da bilmeden su
iglese bile savat sulusu olarak ilan edilen askeri piletlarin grev1endirildigi saldtri uuglaridir. Bunun iin devlet tarafindan
buna mecbur edilen pilotlar, dgman mevziierini yok etmek
amaciyla dogrudan dogruya bilin!i olarak yapilan saldirilarda
kullanilmaktave hedefi bagarlylayok eden pilot bylece yaptigi
hatanm bedelini onurlu bir gekilde hayatina son vermekle demektedir. Bu nedenle intihar jetleri adt verilen kamikaze ok
eski devirlerde kendi i organlarmi bir kili\a paralayarak intihar eden onurlu atalari Samural'lerden esinlenerek yapilmigtir.
lik kamikaze saldirisi Ekim 1944'te Amerikan hava ss St Lo'ya
yapilmig olup bu sirada tam 26 kamikaze uuu gerekleptirilmigtir. Kamikaze Kubilay Han'm 1281 yllinda Japonya sahillerinde tayfuna yakalanip donanmasinm batmasindan yola lkarak
rzgar" anlamina gelmektedir. Kubilay Han'in suyun
derinliklerine gmlen donanmasmin. kalmtilari son yillarda
yapilan arkeolojik kazilar sonucu keyfedilmigtir.
"ilahi

NKLEERSiLAHLAR
"Atomu paralayarak enerji'retmeye altmak
byk acizliktir. Atomun gcnden degigim
bekleyenherkes ay tytgmda hayal gryor
demektir"
LORD RUTHERFORD (1871-1937)
Atomu paralara ayirmak ilkin 1938 yilmda Berlin'deki Kaiser
Wilhelm Enstitsnde aligmalar yapan Alman kimyaci Otto
443

Hahn

(1879-1960) ve radyoterapist Dr. Fritz Strassman (190280) igbirliglyle gereklegtirilmigtir.

ilk atom bombasi denemesi tarihte Trinity Test olarak bilinen deneme sirasinda 16 Temmuz 1945'te Meksika llerinde
gerekleptirilmigtir.Test bagarlyla sonulanmig ama yaklagik 32

kilometrelik bir mesafeden patlama sesi duyilmustur.

ilk atom bombasi 6 Agustos 1945 tarihinde Japonya'da
Hiroshima'ya atilmig olup gehrin yzde doksani yok olmugtur.
ilkgn 250.000 kipinin ldg rapor e.dilmesine ragmen asllnda
45.000 kigilmg, drt ay sonra gehrin digmdaki 19.000 lyle bu rakamin daha da ykseldigi ortaya ikmigtfr. 25 Temmuz
1945 tarihinde Bagkan Harry Truman'in (1884-1972) General
Carl Tooey Spatz'a (1891-1974) verdigi talimat dogrultusunda
yapilan ve Amerikan Hava Kuvvetleri tarafindan gerekleptirilen
Hirogima bombardimani tarihteki en byk felaketlerin bagmda
gelmektedir. Bagkan Truman ise bunun tamamen askeri ama\i
bir tatbikat oldugunu ve hedefe ulagildigini sylemigtir.
Sovyetiere ait ilk atom bombas! Amerikan nkleer hava ssnde casus olarak aligan Klaus Fuchs (1911-88) adli bir Rus
subayi tarafindan 1949 yllmda geligtirilmigtir. Almanya'da doGestapo'nun komnistleri toplamaya baglamasiyla
1930 yllmda ingiltere'yekamig ve bir sre ingiltere'debomba
aragtirma projesinde alistiktan sonra Manhattan atom bombasi projesinde aligmak zere Amerika'ya gnderilmigtir. 1949
yllinda bir casus oldugu anlagilinca tutuklanmig ve 1950 yilinda yargilanarak ilkin 14 yll hapse mahkum edilmig ama daha
sonra cezasi 9 ylla indirilmistir. Hapisten iktiktan sonra izinsiz
olarak dogu Almanya'ya iltica edip yerlegen Fuchs, Sovyetiere
ait bir ajan olarak alismasinm yani sira fizik egitimine de devam etmigtir.

gan Fuchs

1 Kasim 1952 tarihinde Amerika tarafmdan geligtirilmig olup kod adi "Mike"tir. Ama Mike, ilkin firla-

ilk hidrojen bombasi

444

tildiginda Pasifik okyanusundaki Elugelab Adastninin tamamen

yok olmasina ve zerinde yaklagik 1,6 kilometre uzunlugunda,
48 metre derinliginde bir krater olugmasma ve 80.000.000 ton
agirliginda bir topragin havaya kangmasma neden olmustur.. Patlama sonrasi karakteristik gekilde havada mantar tipli bulutlar
olugan ve bu kesif tozun 90 saniye iinde yerden 57.000 fit ykseklige kadar ulagmasi sonucu L600 kilometrelik bir alanm tozla kaplanmasina neden olan bomba Amerikan Ulusal Laboratuari Los Alamos blgesi sorumlu direktr Norris Braudbury'yi
(1909-97) dehgete dgerek magnitutunu gizlemesine neden olmugtur. 1949 yllinda Bagkan Truman ile hidrojen bombasinin
babasi olarak kabul edilen Edward Teller'in (1908-2003)sper
bir bomba yapmak amaayla bir araya geldikl_eritoplanti sonrasi
termonkleer olarak retilen hidrojen bombasi, 1945 yllinda ilk
atom bombasini geligtiren Robert Oppenheimer (1904-67) nclgundeki ekibin ahgmasi sonucu retilmigtir.
Sovyetier tarafmdan denenen ilk hidrojen bombast 22 Kasim
1955 tarihinde gereklestiri1migolup nl Rus bilim adam: Andre
Sakharov (1921-89)tarafindan retildigi iin bu ad verilmigtir.

Ingilteretarafmdan denenen ilk hidrojen bombas!

8 Kasim

1957 tarihinde retilmig ve 1.8 megaton agirhmdaki termonkleer bomba ilkin Christmas Adasinda test edilmittir. Barney
Millett adli pilotun nderliginde XD-824 Valiant Bomber tipi

tagidigt bomba yaklagik 6.600 fit ykseklikten

adanm zerine birakildigmda 52 saniyede adayi yok etmigtir.
ilk nkleer denizalti Polaris olup Amerikan Hava Kuvvetleri tarafindan irtial edilmig ve ilkin 20 Temmuz 1960 tarihinde
denenmigtir. Amerikan bagkani john F. Kennedy'nin (1917-63)
ingilterebagbakan! Harold Macmillan (1894-1986) ile 1963 yilinda imzaladiklari anlagmayla Polaris 1970 yllindan itibaren
1ngiltere'de de imal edilmigtir.

savag uagmm

445

SULARI
SAVAS
Savag sulularinin yargilandigi ilk mahkeme Nuremberg Mahkemesi olup ilkin 1945 yllmda ikinci Dnya Savagt sirasinda
insanhk digi katliamlar yapan Nazi savag sulularmi yargilamak
zere kurulmugtur. 1949 yilina kadar sren durugmalar sirasmda yzlerce gpheli savag sulusu yargilanmig 24 nemli su\ama 50z konusu olmus, 12 lm cezasi verilerek infaz edilmig ve
bu davalardan sadece tanesi beraatla sonulanrriigtir.
Toplama Kamplari

ikinciDnya Savasi sirasinda

Nazilerin kurdugu toplama kamplarl olup yaklagik alti milyon
Yahudi mahkumun 4.000.000'u
bu kamplarda yok edilmigtir.
Buna benzer ikinci toplama ise JaponlarinManurya'da kurdugukamplardir ve tipkl Nazi kamplarmda oldugu gibi burada da
mahkumlar kle gibi aligtinlarak, alik ve sefalet iinde aligmaya mahkum edilip sonunda ogu bu artlara dayanamayarak
lmg, byk bir kismi da ldrlmgtr. Ancak bilinenin aksine ne Almanlar ne de japonlar toplama kamplarinm ilk kuruculan degildirler.
Billnen en n| toplama kamplan

En eski toplama kampi nc Kba Bagimsizlik Savaglari (1895-98) sirasinda isyan ikartan Kbalari cezalandirmak amaciyla ispanyollartarafindan Kba'da kurulmustur. Bu.
dogrultuda Kba'yi iggal eden lspanyol hkmeti yetkilisi vali
Valeriano Weyler (1838-1930) Ispanyollarakargi ataga geip
Dikesini savunan Kbalilari dzeni bozmakia su\ayarak belli
bir blgede toplamig ve burada bir toplama kampi kurmugtur.
By1ece a, susuz ve her trl hijyenden uzak olarak ve de hibir saglik hizmeti verilmeksizin
insanlik digi muameleye maruz
kalan mahkumlardan yzbinlercesinin bu kamplarda lmesine
bilin\i olarak gz yumulmuytur.
446

Boer savaIari strasmda kurulan bir bagka toplama kampi ise bilinen en eski ikinci byk toplama kampidir. Nitekim
1899-1902 ylllan arasmda Gney Afrika'yi iggal eden ingiliz

ordusu yetkilileri burada bir toplama kampi kurmuy ve Gney

Afrika'ya gelip yerlegerek yzyillardir orada yagadiklan iin kendilerini Afrikab olarak kabul eden Hollanda asilli Boer kadinlari
ve ocuklari ile birlikte bu dzene kargi iktiklari iin asi olarak nitelendirilen Afrikali yerliler bu kamplarda lme mahkum
edilmiglerdir. Bu dogrultuda kurulan 45 kamp beyazlar iin 64

kamp ise siyablar iindir. Londra tarafindan aik1anan raporda

her ne kadar bu kamplann aligtirmak amaI kuruldugu ve gayet insanca muamele yapildigi alklansa da aslinda son derece
vahgi ve acimasiz yntemler uygulandigt kayitlarla sabittir. Sonuta bu kamplarda 22.000' 16 yagindan kk ocuklardan
olugmak zere 28.000 Boer ve en azmdan 14.000 Afrikall yerl
mahkum lmgtr.

DLLER
Viktorya Nigani
Viktorya nigani

ingilizordusuna hizmet edip

dgmana kargi byk bir zafer kazanan kiilere verilen en nemli nigandir. Ilkin21
Ocak 1856 tarihinde Kmm Savagi sirasmda Sebastopol'un ele girilmesinde byk
hizmet verenlere takilmasiplanlanarak olugturulan bronzdan yapi1rnig Viktorya nigani
ilkin 20 yagindaki irlandall Charles David
Lucas'a (1834-1914) Baltik denizindeki Bomarsund deniz savagi sonrasinda takilmigtir.
Bu dogrultuda 21 Temmuz 1854 tarihinde
HMS Hecla'da grevl bir subay olan Lucas, dgman denizal

447

tam hedeflendigi zere vurup onun sulara gmlmesini

sagladigi iin bu niganla birlikte rtbesi amirallige ykseltilerek
dllendirilmigtir. Mutlaka byle bir zafer sonrasi hak eden kigilere verilen Viktorya nigarn nitekim 11 Agustos 1943 tarihinde ise Alman hcumbotu U468'i sulara gmmek adina kendi

tlSini

derecede hasar veren ama sonuta grevini

bagarlyla tamamlayan Yeni Zelandall hava subayi Lloyd Allen
uagina olaganst

Trigg'e de (1914-43)verilmijtir. Bu bagarisininyanL Slra bir denizalti tatbikati sirasmda kaptan yzbagi Klemens Schamong'un
sag olarak kurtulmasmi sagladigi iin Trtgg'e ayni zamanda ce-

saret madalyasi da verilmesi uygun grlmg ama ne yazik ki

Trigg bu tatbikatta yedi kipilik mretebatla birlikte lmgtr.
BAZI SAVASLAR
TARiHTEKI
Roma'mn Fetihleri
Tarib boyunca en g] imparatorluk olarak bilinen Roma, bu
dogrultuda Avrupa'dan, Afrika sahillerine ve Asya'ya kadar fet-

hettigi olduka genig topraklara kendi kltrn de yaymigtir.

ilkinM. 509 yllmda kuzeyden gelip yerlegen Etrkslerin egemenligi altmda olan Roma, Etrks krali Porsenna'nin gaddarilgiylabilinen son Roma kralt Tarquinius Superbus'i yenmesiyle
vermigti. Ancak
Roma'da ilk cumhuriyet rejiminin sinyallerin
monarpik idareyi yikan Porsenna, beginci yzyilin sonundan
itibaren gc zaylflayarak Romalilarla yaptigi savaglari kaybetmig bu dogrultuda M..437 ile 426 yillari arasinda sren uzun
savaglar Romalilarin zaferiyle son bulmugtu. M.. 396 yilinda
Etrukslerin en nemli gehri olan Veii de Rornalilarm eline geince Roma yalnizca ltalyan yarimadasmin tek sahibi o]makla
kalmaylp tm dnyaya meydan okuyarak dnyanin en g\
imparatorlugu konumuna gelmi ti.
448

Byk

iskender'inFetihleri

krall Il Philip'in baanlarindan sonra bayragi ondan devralan Byk iskenderM.. 336 yllindan itibaren
fetihlerine baglamig ve giderek Makedon imparatorlugununsinirlarini genigletmigtir. Bu dogrultuda Pers egemenligi altindaki
topraklan, Kk Asya olarak bilinen Anadolu'nun buyk bir
kismml, Suriye, Misir ve Iran'ifethedip Hindistan'a kadar uzanBabasi Makedonya

migtir.

Normandiya

Savagi

savagi Normandiya krali William'm ingilteretahtinda hak iddia etmesiyle baglamigve 1066 yllinda Hastings deniz savagmda Harold Godwinson'u yenmesinin ardindan Fatih
William unvaniyla (William the Conqueror 1028-87) ingiltere
krali olmugtur.
Normandiya

HaII

Savaglari

Kudus'n Mslmanlar ve Yahudiler'in eline gemesini nlemek amaclyla dzenlenmigtir.

ilk hali seferi 1097 yllinda kutsaltopraklar olan

Yzyil Savaglari
Yzyrl savaglari ingilizkrallan ile Fransiz krallari arasinda geen
stnlk savaglan olup Fransa topraklanni ele geirmek adma ilkin 1337 yllmda ingilterekrali 111'ncu Edward dneminde bag-

Iamig ve 1453 yllinda Fransa krali Vl'nc Henry'nin Fransa'nin

byk bir blmn ele geirmesiyle son bulmustur. Bylece o
gne dek ingilizlerinelindeki topraklar tekrar Fransa'ya gemig
ama 1558 yilina kadar Calais ahnamamigtir.
449

Otuz Yil Savaglari

ilkin1618 yllinda Prag'daki SehirKonseyi Binasindan asilerden

birinin pencereden atilip tarihteki ilk pencereden atma olaylnin gereklegmesiyle baglamigolan otuz yll savaglari Bohemyali
Protestanlarla Katoliklerin savagt olarak zetlenebilir. Bu dogrultuda egit haklara ve her geyden nce din zgrlgne sahip
olmak isteyen Protestanlara kargi Habsburg 1mparatoru li'inci
Ferdinand'in baglattigi savag Avrupa'ntn gbeginde byk bir
katliam yaganmasina neden olmuy ve sonunda 1648 yilinda
Westphalia Anlagmasiyla sona ermigtir.

ngilizi Savagi
1642 yllinda baglayaningilizSivil SavagiKral l'inci Charles'in kendisine saldiran beg parlamento yesini tutuklatmaslyla baglamistir.
Sonuta Kralcrlar Charles'i desteklemigParlamenterler ise oniara

kargiikmty ve savag ortami dogmugtur. zelliklehaksiz vergi toplamak konusunda ona kargiikap kralin gcn azaltmak isteyen
parlamenterlere kendi kanunlarinin degigmemesinde israr eden
kral, bu savagi krklemigancak 1649 yllinda savagi kaybederek
bagi vurulmugtur. Bunun zerine Oliver Cromwel (1599-1658)
1653 yllinda koruyucu Lordolarak yeni parlamentoyu kurmuytur.
Amerikan Bagimsizlik Savaglart

ingilizordusunun Amerika'run atisi altina girmek

ingilizkolonilerindeki asileri yok etmek zere Concord'a

1775 yilinda
isteyen

asker gndermesiyle Lexington ve Concord'ta baglayan bagimsizlik savaglari, 1783 yilinda kolonilerin 13 Amerikan eyaleti
olarak bagimsizligini ilan etmesiyle son bulmuy ve bugnk
Amerika Birlegik Devletleri'nin ilk temeli atilmigtir. ingiltere'nin
koloniferiyle ingilterearasinda yillarca sren bu savaglar sirasin450

tarihte Boston ayPartisi olarak bilinen en nemli olay ise 1773 yilinda yaganmig ve kolonilere agiri vergl deten
ingiliz hkmeti zellikle aya uyguladigi vergi nedeniyle isyan
ederek vergi demek istemeyen koloni halki 16 Aralik 1773 gecesi yzlerce ay kutusunu Boston Ilmanina bogaltmigtir.

da yaganan

ve

Kirim Savagi
Kinm Savagi 1853 yllinda aslinda sadece Rusya ile Osmanh
imparatorluguarasirida ikmig olup Rusya, Osmanli Imparatorlugu ynetimindeki Ortodoks Hiristiyanlarin Kirim zerinde
hakki oldugunu iddia etmigtir. Ancak Fransa oradaki Katoik
Hiristiyanlarm da hakki oldugunu ileri srmy ama Rusya ile
Filistindeki Ortodoks ve Katolik kiliselerinin stn]g yznden birbirlerine girdikleri iin bu savagta ingiltereile birlikte
Osmanli imparatorlugunun yaninda yer almigtir. Savag mttefik
g\erin zaferiyle 1856 yilinda son bulmuttur.
Amerikan

i Savagi

Amerikan i savagi kleligi kaldirmak amaciyla gney eyaletlerinin kuzey eyaletlerine bagkaldirmasi dogrultusunda baglamig
olup yirmi eyalet kuzeyi, 11 eyalet ise gneyi temsil eden
birer federasyon kurmuglardir.Bagkan Lincoln dneminde ilkin

gney eyaletlerinden oluganfederasyonun Sumter

kalesine saldirisiyla baglayan savag giderek olduka kanli bir i
savaga dngp nfusun yzde 3'nn yok olmasma neden olmuy ve 1865 ylimda kuzeyin galibiyetiyle son bulmugtur.
1861 ylimda

Boer Savagt
Boer savagi aslinda iki tanedir. Birincisi 1880-81 tarihleri arasinda gereklegen Transvaal Savagi olup Boer'leriri zaferiyle son
451

bulmug ve ingilizhkmeti Boer'leri kendi ynetimlerinde serbest birakarak bir anlagma imza[amigtir. ikinci savat ise Boer
Savagi olarak bilinmesine ragmen aslinda Gney Afrika Savagidir ve 1899 yllmda baglamigtir. ingilizierinHollanda ve Alman
asilli Boer'lerin Orange Free ve Transvaal blgesinde kendilerine daha nce verilen anlagmaya ragmen haklarinin yendigini
iddia etmesine kargilik baglattigisavag, aslinda ingilizierinayni
blgede yer alan Johannesburg'daaltm madenlerini kegfetmesi
sonucu ikmigttr. Sonuta Boer'lerin lideri Paul Kruger ingiliz
garnizonuna bir saldiri dzeniemig ve bu savag Boer'lerin zaferiyle bitmigtir ama 1902 yllinda kaimlmaz sonu gereklegerek
ingilizlereyenilen Boer'ler Transvaal ve Orange Free blgesini

kaybetmigtir.
Birinci Dnya Savagi
Birinci Dnya Savag!28 Haziran 1914 tarihinde Avusturya dk
Franz Ferdinand'in (1863-1914) Sarajevo'lu Sirpli bir grenci

olan Gavrilo Princip (1894-1918) tarafindan vurulmasi sonucu

baglamigve domino etkisi yaratan bu olay uluslararast bir savaga
dngmgtr. Sonunda yapilan anlagmayla Sirbistan Avusturya
tarafindan Beiika ise Almanya tarafindan iggal edilmig, ancak
bu anlagma ingiltere,Rusya ve Fransa'nin Almanlara kargidgman olmasma neden olmustur.

ikinci Dnya Savagi

Almanya'nin Mart 1939 tarihinde ekoslovakya'yi
1 Eyll 1939
tarihinde ise Polonya'yi iggal etmesiyle ikinci kez Almanlar tarafmdan

iggal edilen Avrupa topraklari ingiltereve Frarisa'nin

sabrini tagirarak savag ilan etmesine neden olmuy ve 3 Eyll
1939 tarihinde yani Almanlarin iggalinden iki gn sonra savag
baglamigtir.Bazi tarihi kaynaklara gre bu savagin asil nedeni
452

Japonlarin1937
fikir ogunluk

Temmuzunda

tarafLndan

in'i iggal

etmeleridir ama bu

kabul edi1memektedir.

ini savag!
1927 yilmda in Nasyonal Partisi lideri Generalissimo Chiang
lkeden ihra etmek
Kai-shek'in (1887-1975) Komnistleri
Komnistlerin arasinda bir i savag
istemesi Nasyonalistlerle
ikmasina neden olmus, bu dogrultuda ilkin 1927-37 Agrari-

an ve 1934-35 Long March komnist devrimleriyle neticelenen

savag 1945-47 ile 1945-50 yillan arasmda nasyonalistlerin direnmesiyle devam etmigtir. Sonuta 1950 yllmda Komnist rejimin iktidara gelmesiyle savat son bulmug, bylece Mao Zedong (1893-1976) in'inlideri olmugtur. Chiang Kai-shek ise
Tayvan'a kamigttr.
Kore Savagi
Kore Savagi, 25 Haziran 1950 tarihinde Sovyetlerden destek gren Komnist Kuzey Kore'nin 38'inci paralel zerinde yer alan
Gney Kore'ye saldirmasi sonucu ikmigtir. Nitekim tarihte
38'inci paralel savagi olarak da bilinen ve 1945 yllinda gney-

le kuzey arasinda smir izgisi olarak belirlenen 38'inci paralelin Gney Kore'ye alt olmadigini duyurmasi nedeniyle Kuzey
Kore tarafLndan
baglatilan Kore Savagi, Amerika'nin yardim
iin Gney Kore'ye asker gndermesiyle buymg ve sonuta Amerika'nm mttefiki olan devletlerin de katilimiyla iinde
in'inde yer aldigi Komnist g\ere kargiAmerika'nin savagina dngmgtr.3.000.000'dan faz1a insanin ldg savag 27
Temmuz 1953 tarihinde bir anlagmayla son bulmutur.

453

Vietnam Savagi
Kore savaginin ok benzeri olan Vietnam savagi Amerika'nin
Kuzey Vietnam'daki Komnist rejimin Gney Vietnama yayilmasini nlemek amaclyla devreye girmesiyle baglamigttr.1945
yllma dek Vietnam zerinde kontrol saglayan Fransa'nm ikinci

Dnya Savagi boyunca kontrol gcn kaybetmesi, Vietnamli

asker1erin Ho Chi Minh komutasi altmda Fransiziara kargiayaklanmasina neden olmuy ve 1954 yllinda yapilan Dien Bien Phu
sava mda kaybeden Fransizlar blgeded tamamen ekilmek zorunda kalmigti.Aradaki srtgmeyi ekonomik yardim yaparak
zmeye a]lgan Amerika ise bu ama\a 7956 yrlinda girdigi
Vietnam'dan ancak 1975 yilinda ekilmigtir.
Falkland Savay
Falkland Savag! Arjantin'deki ekonomik krizin sonucu olarak
baa gelen askeri cuntanm lideri General Leopoldo Galtieri'nin
(1926-2003) ekonomik krizi zmek amaciyla Fa]kland ya da ArjantinlilerinMalvinas olarak adlandirdigi adalari.istila etmesiyle

y//

baglamtytir.lkinSouth Georgia adi verilen

Falkland'a ait kk bir adanm 50 Arjantinji
denizci tarafindan 19 Mart 1982 tarihinde
iggaliyle baglayan savas buraya bir Arjantin
bayraginin dikilmesi sonucu giderek byyerek 2 Nisan 1982 tarihinde Falkland
Adalarmin tamamma ynelmig,
sonuta lngiliz kuvvetleridevreye girerek adanm bag
kenti olan Staney'i 14 Haziran 1982 tarihinde Arjantin'den geri almig ve ayni yll 20
Haziran'da South Sandwich Aadalarmin geri
almmasiyla savag son bulmuttur.
454

Birinci Krfez Savagt

korumasi altina aliBirinci Dnya Savagt sonunda ngiliz1erin
Irak ynetiminin elinde olan Kuveyt
nan ama 1938 yllina kadar
ragmen
1961 yllinda bagimsiz bir lke olarak ilan edilmesine
petrol yznden Irak'in Kuveyt zerinde hak iddia edip lkeyi
baglamig ve ok sayida inSanln lmn
iggal etmesi
sonucu

nedert olan birinci krfez savag: 2 Agustos 1990 tarihinde lkezaferiyle 28 Subat1991
ye 600.000 askerle giren Amerika'nin

tarihinde son bulmuytur.

ikinci Krfez Savagi

ikinciKrfez Savagt ise

Amerika ile mttefigi olan

bazi bati l-

kelerinin Irak'a kargikoymasiyla baglamigtir.Ancak bu sirada 11

Eyll 2001 tarihinde Dunya Ticaret Merkezi'nin bombalanma2001'de iggal edilmesi bardagi tagitan
ve Afganistan'in Ekim

si
Amerika'nin 20 Mart 2003 tarihinde
son damla olmuy sonuta
Saddam Hseyin rejimirii yok etmesi ve 9 Nisan 2003 tarihinde
Bagdat'in dgmesiylesavat son bulmuttur.

SPYON
Blake's Law Dictionary'nin (Blake'in Lugati) aakladigt zere isplyon kelimesi, devlet adma gizli bilgi toplamak ya da bunlan
devletin sinirlari disinataglylp ifgaetmek anlamma gelmektedir.
Tarihteki ilk ispiyon kayds M.. 1300 ylh civarmda Sun
Tzu'nun klasik kitab: The Art of War'da yazih olup buna gre
ispiyon trleri ve ispiyonlar siniflandirilmigtir.

Yerel ispiyonlar- blge tarafmdan kiralanmigter.

Dahili ispiyonlar

ikilioynayan

ynetim birimleri tarafmdan kiralanmigtir.

ispiyonlar- tekrar lkeye geri dnmemekkaydiyla
-

455

deviet tarafmdan dgmaniele geirmek amaclyla grevlendirilmislerdir, nitekim grevleri bitince geri dnmezier.

Kt amaIl ispiyoniar- ordudan dgmani ele geirmek iin

emir alip bunu dgmana ileten profesyonel casuslardir.

Casus yakalayan isplyonlar

mutlaka raporia

geri dnerler.

Eski Misir'da

M..3000- 343 ylilari arasinda lke iinde

dipinda
casusluk yapmak amaciyla potansiye! dgmanian
ve
belirleyen olduka geligmigbir casus ke ispiyon gebekesi kurulmugtu.

ingiltere
M16 ilkin 1919 yllinda Sir George Mansfield Smith Cumming
(1859-1923) bagkanliginda deniz agiri bilgi toplamak amaciyla
kurulmuy gizli servis rgtdr. Nitekim Cumming bu dogrul-

tuda topiadigi bilgiferi yazdigi raporun altma yegil kalemle "C"

harfi geklindeki imzaslyla bitirmekteydi.Gizli Servis rgtnn
(SIS) direktrnn bu yntemi giderek ok benimsenmig olup
nitekim

James Bond'un patronu bunu "M" i]e takiit etmigtir.

M15 1909 ylhnda asayisten sorumlu rgt olup bu dogrultuda Military Operations Sections olarak kurulan Askeri Operasyonlar rgt de MOS simgesiyle kurulmugtur.rgtn ilk
direktr olan Sir Vernon George Waldegrave Kell (1873-1942)
ayni zamanda Daily Telegraph gazetesinin de yabanci haberler
direktrdr. M15'in ilk bayan direktr ise Stella Rimington
(1935) olup 1992-1996 ylilan arasinda hizmet vermigtir.
Amerika
Merkezi Haber Alma rgt (CIA) ilkin ikinciDnya Savaga
sirasinda bilgi top1amak amaclyla kurujan Office of
Strategic Stu456

Brosunun 1945 ylli sonunda

dies (OSS) Stratejik abymalar
savagm bitimlyle kapanmasi sonucu 1947 yllinda onun devami
olarak Bagkan Truman tarafmdan kurulmuy olup profesyonel casuslarin ahytigi devletin gizli haber alma rgtdr.
-

Federal Bro (FBI) ilkin 1908

yllmda blge

valisi

General

Charles Bonaparte (1851-1921) tarafindan Sorupturma Brosu

olarak kurulmuy olup 1935 yllinda adi FBI olarak degigtirilmittir.
Daha ziyade politik olaylar erevesinde ipucu toplayarak federal anlamda alismaktadir. Nitekim 1940'll ylllardan 1970'li yillara kadar sren soguk savag strasmda olduka etkin olmuytur.

Sovyetler Birligi
KGB, Devlet Gvenlik Komitesi (Committee for State Security)
adi altmda 1954 yllinda kurulmug olan rgt en eski Sovyet haber alma rgt NKVD'nin devamidir, Sovyetler Birliginin diger
lkelerle baglantilari ve igbirligi iinde oldugu organizasyonlari
takip etmek iin seilmig olup grngte pasif rol stlenmig gibi
grnen ama olduka byk igler yapan yetenekli casuslardan

kuruludur.Ancak 1991 yilmda Sovyetier Birligi'nin dagilmaslyla Rus hkmetinin idaresi altinda giderek gcn ve etkisini
kaybetmigtir.
NKVD, KGB'nin ilk gekli olup Cheka lakapli Rus Devriminin babasi sayilan Polonya dogumlu Felix Dzerzhinsky'nin
(1877-1926) torunu olan_Yavrenty Beria (1899-1953) tarafmdan
1917 yllinda

kurulmugtur.

Almanya
Gestapo, ilkin 1933 yi1mda Prusya Gizli Polis rgt olarak Hermann Goering (1893-1946) tarafindan kurulmug olan
Gestapo'nun yetki ve etki alanini Bavarya'ya kadar genigleten
kigi ise Ikinci Dnya Savagi strasinda SS birliklerininde kontro457

ln elinde tutan Heinrich Himmler (1900-45) olup 1934 yllinda Goering'in grevini ondan tesfim almigtir.

Sifrezcler
Casuslugun en ileri uzmanlik agamasindakiler olarak adlandirilan gifre zcler kadin ve erkek olarak dugman mesajlarmi
zme konusunu meslek edinmig kipilerdir. Du konuda ilk kitap On Deciphering Cryptographic Messages M.S. dokuzuncu
yzyilda bugnk Yemen'de yagamig Olan Arap bilimadami ve
matematiki El Kindi (M.S 801-873) tarafindan yazilmig olup
bilinen en nl gifre zc ise ikinci Dnya Savagi sirasinda
Bletchley Park'ta bir girket kurup kendisine bir ekip olugturan
Alan Turing'tir. Bu dogrutuda Alman ordusunun haberlegme
gifrelerini zmek iin zel bir bilgisayar teknigi kullanan Turing, ayn! zamanda
bu sistem sayesinde elektronik aletterde kod
sistemini de ilk kez geligtiren kipidir. Amerika gifre zmek konusunda M18 adi altinda zel bir birim olugturmuy ama 1929
yilinda Devlet Genel Sekreteri Henry Stimson'un (1867-T 950)
artrk bagka mai okumayin" geklindeki gifreli talimat ieszlerlyle
birim kapatilmistir.
ren
"baylar

ingilizKadm Casuslar
Bilinen ilk bayan casus, Philadelphia'da gretmenlik
yapan Ann
Bates olup bagkan George Washington'a kadar uzanarak ingilizler adina casusluk yapmistir. Bu dogrultuda casusluk yaptig!
1778 ile 1780 ylilari arasinda killk degigtiripseyyar satici kimligine brnen Bates, Amerikan savunma hatlarina kadar girip
silah trleriyle, askeri birliklerin sayisini grenmigtir. Amerikan
Bagimsizlik Savaslarindan sonra ingiltere'yegiden Bates, kocasi
tarafmdan terk edilmig ama bir pansiyonda is bulmayi bagararak

yagamaya devam etmigtir.

458

Casus Uaklari
Bilinen ilk casus uagi 1917 yilinda retilen De Havilland DH4
olup gvdesi zerine yerlestirilen sabit kamerayla egitli boyutlarda otomatik olarak- fotograf ekmektedir. Ancak nceleri
titregim nedenlyle net ikmayan fotograflar 1920 yilinda nl
Amerikab mucit ve girigimci ayni zamanda sonraki yillarda bilgisayarlarteknolojisinin gelismesinde de byk pay saglayacak
OlUp
olan Sherman Fairchild (1896-1971) taraflndal ftilmig
tam bir devrim yaratacak K-3 tipi kamera yerlegtirilerekbu titiregim yok edilmigtir.

Kurgu Casuslar

James Bond bilinen en

ming

nl

kurgu casus olup ilk kez lan Fle-

(1908-64)tarafindan 1953

CESnO
yllnda
gSrn

ROya-

le adli filmle gndeme gelmigtir.

George Smiley, ilkin Tinker Tailor Soldier Spy (Dgnen
Terzi Casus Asker) adli John Le Carr'nin (1931) yazdigi 1974
yllinda yaymlanan romamn kahramarndir. Smiley, Le Carr'nin
kitaplarinda iki kez daha grlmg olup biri Smiley'nin ana
grenkahraman olmadigi The Honourable Schoolboy (Serefli
ci) digeri ise kitabln ana kahramam olan Smiley's People'dir.
(Smiley'nin insanlari)

459

TERRZM

"Barizlbir devrimin imkanstz oldugunu

syleyenler vahgi bir devrimi kamtlmaz
kilanlardtr"
BASKANJOHN F. KENNEDY(1917-63)
Oxford Dictionary of English (Oxford Ingilizce Szlg) terrizmi, politik amaIarini resmi
ve kartuni olmayan yollardan
tamamen vahgice
aiklamaktadir.

gerekleptirmeyeynelme yntemi geklinde

Terrizm kelimesi ilkin Fransiz Devrimi sirasmda (1789-99)

gndeme gelmig olup Fransizca korku anlamina gelen terr kelimesinden tremig ve Haziran 1793'ten Temmuz 1794'e kadar
etkinligini srdrmgtr. Nitekim Fransiz. devrimine nclk

eden ve bu yzden kimse tarafmdan rejime ihanet edebilecegi

dgnlemeyen Robespiere'in vahyice infazma gabit olan halk,

artik kime gvenecegini gagirarak glgesinden bile korkar o!muy ve geirdigi travmay! uzun sre zerinden atamamigttr.

Partizanlik
Bilinen en eski

terrizm olan partizanlik ilkin M.S. birinci yz-

yr]da Kuds' iggal eden Romahlara kargi ayaklanan Yahudiler

tarafindan gereklestirilmigtir.Bu dogrultuda partizart halkin
iinde kendisini her an bir saldirlya kargi korumak amaciyla
hanerle ve pelerinte dolagan kipilere denmektedir. Nitekim
dogu Akdeniz blgesinde M.S. 66-70 yillari arasinda Yahudilerin Roma]Ilarin
Kuds' yok etmesine ynelik olarak onlagehrin gneyindeki
ra kargi ikarttig! Yahudi Ayaklanmasinda,
Masada kalesi partizaniarin ss olmugtu. Sonuta Masada'nm
Romahlar tarafmdan kainilmaz gekilde ele geirilmesiyle par460

aL

tizanlarm hemen hepsi canli olarak yakalanmamak iin intihar

etmig sadece yedi kadm ve ocuk hayatta kalmisti. nfYahudi
tarihi Josephus (M.S. 37-100) onlarin bu davraniglarinive igledikleri cinayetleri Yahudi dini ve kanunlari tefsir kitabi olan
Talmud'ta agir gekilde elegtirmektedir.
IRA
IRA, ilkin 1916 yllinda Easter Ayaklanmasiyla lkede Cumhuriyetin ilan edilmesini takiben irlandaCumhuriyet Ordusu GRA)
adi altmda yeniden yapilanan en eski tedhigrgtlerinden biridir.
Bu dogrultuda Cumhuriyet ilan edilmeden nce ingiltere'deki
monargik idareye kargl Ikan rgt 1798 yilindan baglayarak,
1803, 1848 ve 1867 yillarinda Irish Republican Brotherhood
Cumhuriyeti Kardeglik rgt)adt altinda Amerikan
{rlanda
parasiyla desteklenerek ok sayida terr saldirlsinda bulunGnll
mus, bunun devaminda Ulster Volunteer Force (Ulster
yeCD
yapilanmigtir. 1914
GIeri) adt altinda 1913 ylllnda
yllinda nemsiz grlerek faaallyetieri engellenmeyen rgte
yllindaki Easter Ayaklanmasina kadar gdml oyuncak
askerler olarak bakilmig ama 1917 yllinda rlandaboyunca giderek agiri etkili olmaya baglamalan sonucunda IRA'nin lideri
Ernie O'Malley'in 1923 yllinda yaptigi konugmayla tehlikenin
boyutu anlagilmigtir. Nitekim 1919 yllinda UVF'nin adml IRA
olarak degigtiren rgt gerilla savaglarina girigerekaskeri ve sivil hedefleri ince bir taktikle vurmaya baglamigve sonuta bu
taktiklerin ocuka ya da alelade olmayip Cork'ta yagayan Tom
Barry'nin Flying Columri adli taktik kitabindan alindigi anlagilmistir. rgut giderek dunya apinda etkili olmaya baglamigve
Tom Barry'nin Kraliyet Savunma Gleri tarafindan 1920 yllmda azili terrist olarak ilan edildigi ortaya ikmigttr.

,1916

461

El Kaide
Batidaki ogu kisi tarafindan adi terrizmie zdeglegmig olan El
Kalde, Usame bin Ladin adli aslinda hibir faaliyete katilmlyor
gibi grnp perde arkasinda oynayan hayalet grnmndeki
rgtn lideri tarafindan kurulmugtur. Onun bu tavn aslinda El
Kalde'nin kkl bir rgt olmayrp, bir
grupArap militaninm piolarak
kullanildigi iz1enimini g\ kilmaktadir. ilkin1980
yon
yllinda Sovyet g\erinin Afganistan'i ingal etmesiyle baglayan

Islamiterr hareketleri dogrultusunda kurulan El

Kaide, Arap

dnyasinda.halifelik ve periat rejiminin devam ettigi lkeler tabeslenmekte ve stnlgn birtakimtaktiklerle sivil[eri
bombalayarak kanitlamaya alismaktadir.
rafindan

Hamas
Filistinde kurumus islami bir bagka terr rgt olan Hamas
ilkin 1967 ve 1976 yillari arasinda Muslim Brotherhood (Mslman Kardegligi) ad! altinda Gazze'de kurulan rgtn 1982

yllinda yeniden yapilanmig geklidir. Amaci Israil'iortadan kaldirarak blgede teokrasiye dayall yeni bir islamidin devleti kurmak olan Hamas, bu nedenle Bati Seriave Gazze'yi iine alan
b]gede egitli intihar saldirilari ve bombalama olaylan gereklegtirmekte ve tipkl El Kaide gibi taktik savaglari yapmaktadir.
zelliklekadm bombacilardan olugan intihar saldirilari ile dnyanin dikkatini zerine ekmeye all an rgt Subat2006 tarihinde Filistinde yapilan seimlerde byk bagari kazanmigtir.
Kizil Tugaylar
Renato Curcio'nun ('1945) henz niversitede
grenciyken
1969 yllinda kurdugu Kizil Tugaylar ItalyanMarkist ve Leninist
gruplarin olusturdugu bir tedhig rgtdr. Amalari italya'yi
462

kapitalist bati mttefikliginden ikartmak olan rgt buna karym

bir devrimci ynetim kuruimasini istemektedir. 1970
ylli Kasim ayinda Milano'yu bombalayarak varligini kanitlamaya aligan rgt, 1978 yilinda ise hkmetin ogu bakaninm
yani sira nde gelen is adamlarini zel bir taktikle kairmig en
son olarak da italyabagbakan! \do Moro'yu (1916-1978) kairip ldrmgtr. 1980 ylli sonlannda ele baglarininyakalanip
hapse mahkum edilmesiyle lyice zaylflayan rgt etkinligini gibaglmSIZ

derek kaybetmigtir.
Shining Path (Parlayan Yol)

bimaelGuzman (1934) adli bir felsefe profesrnn kurdugu

Shining Path, Peru'da Komnist bir partinin hakim olmasini ve
halen var olan burjuva ynetiminin yok edilmesini istemektedir.
Bu dogrultuda ii ve kyllerden olugan parti yeleriyle devrimci bir rejimden yana olan Guzman, etkinligini kanitlamak
amacryla gereklestirdigi birok olaydan sonra 1992 yilinda yakalanip hapse atilmig ve o tarihten itibaren rgt giderek zaylflamigttr. 1973 ve 1975 yillarinda Shining Path grenci hareketlerinin nderligini yaparak Mao'nun doktrinini yaymaya alismig,
bu dogruitada onlari devrim yapmaya tegvik etmesinin yani sira
ii ve kylleri vahgice katliamlar yapmaya yneltmigtir.
Euzkadi Ta Azkatasuna,(ETA)

ispanya'ninBask blgesinin bagimsizligi iin savagan Euzkadi

Ta Azkatasuna (ETA)1959 yilmda gen milliyetiler tarafmdan
ispanyolcakonugmaylp Euskara
kurulmug
adli kendilerine zg bir Bask lisani konugan ve bu dogrultuda
tamamen ispanya'dan ayn olduklarini kanitlamaya aligan ETA,
Bask blgesinde bagimsiz bir devlet kurmak adina ok sayida
suiikast ve cinayet gibi olduka vahgi yntemler uygulamig, hat-

birrgttr.zellikle

463

ta T960 Haziran ayinda gerekleptirdigibir bombalama olaylyla

kk bebekleri bile ldrmgtr. Sesini duyurmak iin cinayet
ve bombalamay] tercih eden ve 1997 yllinda gereklegtirdigi
saldiriyla 29 yagmdaki bir gehir konsulyle birlikte 800'den
fazla kipiyi lduren ETA, halen dnyanin en azilt terr rgt
unvanini koruyarak igiemeye devam ettigi insanlik digi cinayetlerle amacma ulagmak iin vahgeti semesi gerektigiynndeki
inancini yitirmedigi anlagllmaktadir.
Aum Shinrikyo (Yeniadlyla Aleph)
20 Mart 1995 tarihinde Tokyo metrosunda gereklestirdigi zehirli gaz saldirislyla 12 kipinin lmne neden olan rgtn
Budist ve Hindu doktrinlerini benimsemig lideri Aum Shinrikyo,

bunu din kargitibir kigi olan Shoko Asahara'ya (1955)kargi dzeniedigini aiklamasi sonucu lm cezasina
idam
arptiriarak

edilmigtir.

Japon Kizil Ordu (jRA)

Japon Komnist Partisinden

ayrilmig olan Fusako Shigenobu

(1945) tarafindan T971 yllmda kuru]an JRA,)apon hkmetinin

takip etigi monarjik idarenin kaldarilmasmive Japonya'da devrimci bir ynetimin kurulmasini istemigtir. Avrupa ve Orta Doguyaok sayida seyahatler yapan rgtn bayan lideri Fusako,
bu dogrultuda Filistin Kurtulug rgtnl desteklemig ve onlarm
egitimi iin para ve silah yardimi yapmigtir. Fusako2000 yllinda
Osaka'da ele geirilip yirmi yt! hapse mahkum edilmigtir.
Khmer Rouge
Khmer Rouge, 1959 yllinda Congress of the Peoples Revolutionary Party of Cambodia adi altmda Kamboya Devrimci Partisi
464

olarak kurulmuy ama 1967 yllina kadar admi giziemigtir.Saloth

Sar dogumiu Brother Number 1, Pol Pot (T925-98) (Bir Numarali Kardeg, Pol Pot) adli rgt liderinin bagkanligi altinda kurulan
Khmer Rouge 1968 yllinda Kamboya'da ok sayida casus ve
gerilla egitmig, 1975 yllinda ise lkede kontrol byk lde
ele geirerek 1979 yllina dek etkinligini srdrmgtr. Bu dnem iinde tahmini bir rakamla 1.7 milyon ile 3.3 milyon arasi
insanin lmne neden olan rgt 1996 yilmda byk lde
kertilmig ama rgtn kamayi bagaran birka lideri insanlik
suu iglemeye devam etmigtir.

SAVASLARZERINEE5iTLi BILGiLER
Kurgun Geirmez Yelek

ilk kurgun geirmez yelek

1919 yihnda retilmig ama vcudu

siki
sim
saran bu yelekler 1931 yllinda geligmig tipte olaniari
ikmcaya dek Washington Polis departmaninca kullanilmamigti. 1965 yllmda Amerikali Stephanie Kwolek (1923) tarafindan
DuPont laboratuvarlarinda retijmesine ragmen 1971 yllina
dek piyasaya ikmayan Kevlar yelekler ise digerierinden ok
daha hafif olup sentetik polither iplikten yapildigi iin kurgun
geirmemesinin yani sira olduka kullanigliolmasi onlarm ok
abuk benimsenmesine neden olmugtu.

Barig Anlagmast
Bilinen ilk barig anlagmasi M.. 1269 yllinda Misir Firavnu
II'inci Ramses ile Hitit krali Hattusilis arasmda bugnk Suriye
sinirlari iinde yer alan ve M..1275 yllinda yapilan Kade; Deniz Savagi sonrasinda gereklegmigtfr.Ramses byk bir zafer
elde etmesine ragmen kompularlylaiyi geinmek adina imzaladigi anlagmanm dili Akkadia'ca olup zerine maddelerin yazi465

li oldugu kilden tabletlerin kalintilart halen mevcuttir. Nitekim

ele geen rneklerden anlagildigi zere her iki lkenin ortak
ikarlari gzletilerek denizden ya da karadan gelecek her trl
istilaya kargi dgmanlardan korumaya yneliktir.

HAYVANLAR

Gnmzde hayvanlarin yetistirilmesi ve onlarla konugabilrnek

egitim verilmektedir. Nitekim bati dnyasi hayvanlari korumak ve onlarm nesillerinin tkenmemesi iin ok sayrda organizasyonlar kurmak ve profesyonel hayvan uzmanlari
yetistirmek konusunda olduka bassas davranmaktadir. Ancak
geligmemig toplumlarda hal byle degildir. Nitekim doganin
dengesini kuran hayvanlar ogu kisinin dgndg gibi sadece
eglenmek amali olarak dolagtirilmamalidir. Hayvanat baheleri ise onlarm uzun sre kapali kalmasina neden olan birer esaret
merkezidir. Oysa ki hayvan]ar da insaniar gibi ait olduklari ortamda zgrce yapamayi hak eden canlilardir.
zerinezel

lik yakalamp tutsak

edilen kup gvercin olup M.. 4500

ylhnda bugnk Irak'ta ok sayida gvercin yakalanip sergilenmigtir.

467

ilk yakalamp tutsak edilen hayvan fil olup M.. 2500 yili
civarinda Misir ve Hindistan'ta yakalanan filler Misir'da aligtiyani sira serbeste dolagmalari da saglanan zellikle Hindistan'da kutsal hayvanlardi. Nitekim eski Misirlilar
fillerin yani sira aslan, maymun gibi ok sayida egzotik hayvant
rilmalarmm

eglenmek

amactyla da koruma altina almaktaydi.

in'dekiilk byk hayvanat bahesi M..1150 yllinda inga

edilmig olup, inimparatoriesi Tanki tarafindan genig mermerlerden yapilmigti,M.. 1000 yilmda ise imparatorWen Wang
Cennet Bahesi adi altinda iinde nadir bulunan hayvanlan barlndIrdigi
bir hayvanat bahesi inga ettirmigti. Cennet Bahesi
yaklagik 1500 dnm araziyi kaplamaktaydi.

M.. 862-922 arasmdaki hkmdaruk dboyunca israil'inen saygin krallarindan biri olup sadece
kendisine zel bir harem yaptirmakla kalmamig, M.. 930 yiKral Solomon

nemi

linda bir de hayvanat bahesi inga ettirmigtir.

abgma M.. 700 ile_200 ylllari arasinda eski Yunanistan'da yapilmig olup M.. 340 yllinda
nl Yunanli filozof Aristoteles (M..
384-322) bu konuda History of Animals (Hayvanlarin Tarihesi) adli bir kitap yazmistir.
Aristotales'in en nl grencilerinden olan Byk iskender'in
(M..356-323) zellikle ilgin egzotik hayvanlari ele geirip
onlari savaglarda beraberinde gtrdg ve gemiye bindirip
Yunanistan'a egitime gnderdigi, keza Yunanli filozof Epicurus
(M..341-270) ve Anaksimander'in (M..610-546) evrim
Ve bu aligmalarm on
teorisi zerine ilk aligmayi yaptLklarl
dokuzuncu yzyilda gndeme gelen Charles Darwin'in evrim
torisine kadar geligtirilmedigibilinmektedir.
Hayvanlarm
ilkin birbirieriyle dvgtrlmesi bilindigi
Romalilar
devrinde gladyatr savaglari sirasinda gndeme
zere
gelmig ama hayvanlar dvgtrulmelerininyani sira halka aik
vahgi bir eglence araeglencelerde halka mizrakla vurdurularak

zerine ilk ciddi

Hayvanar

468

ci olarak da kullanllmigtir.
ilk ingiliz hayvan koleksiyoncusu On ikinci yzyilda ingiltere Krali l'inci Henry (M.S. 1069-1135) olup Oxford,
Woodstok'ta bir hayvanat bahesi yaptirmigtir. Kral Henry'nin
topladigi hayvanlar arasinda, kaplan, aslan, leoparin yani sira
deve, egitli kup trleri ve baykupyer almaktaydi.

ilk modern trde hayvanat bahesi

1752 yilinda yapimina

baglanan Viyana Tiergarten Schonbrun'daki hayvanat bahesidir. imparatorieMaria Theresia (1717-80) ve daha sonra Kutsal Roma Germen imparatorul'inci Francis olacak olan kocasi
Franz Stephan (1708-65)tarafindan Schonbrun'daki yazhk saraym bahesine inga edilen hayvanat bahesi 1778 yilmda halka
ailmig ama sadece Pazar gnleri ve dzgn glyimli insanlarin
ziyaret emesine

izin verilmigtir.

Hayvanat bahesi kelimesi ilkin 1826 yll inda Zoological Society of London'un (Londra Hayvan Toplulugu) kurulmasindan
sonra gndeme gelmigtir. Bu dogrultuda ayni zamanda 1819 yilinda Singapur'da da benzer bir kurulugu inga eden Sir Thomas

(1781-1826)ile birlikte fizik bilimcisi Sir Humphry Davy

Raffles

kurulan Zoological Society hayvanlann bakimi ve egitiminin yani sira psikolojilerini de inceleyen bir
kurulug olup bagli bagina bir hayvan kralligidir. Nitekim 1830
ylhndan itibaren hayvanlar konusunda joumal of Zoology adli
bilimsel bir dergi de yaymlayan kuruluga29 Mart 1829 tarihinde Kral IV'nc George(1762-1830) tarafindan bir de kraliyet
arabasi hediye edilmitir.
Londra'daki ilk hayvanat bahesi 1847 yllinda halka ailmig olup ilkin bilimsel incelemeye aldigi hayvanlart sergileyen
hayvanat bahesi Regent's Park'in kuzey. ucunda yer almigtir.
Ancak Aristoteles'in M.. drdunc yzyilda yaptigi abyma
dogrultusunda dnyanin ilk bilimsel amali hayvanat bahesi
bir sre
olan Londra hayvanat bahesi, halka ailimasindan

(1778
--

1829) tarafmdan

469

sonra zelligini
ngmgtr.

kaybedip siradan bir hayvanat bahesine d-

Amerika'daki
ilk hayvanat bahesi New York Central
Park'taki hayvanat bahesi olup 1864 yilinda ailm]gtir. Drt
yll boyunca devlet tarafmdan desteklenerek zel hayvanlarin
bir araya toplandigi bahede siyah ay! ve 72 adet beyaz kugu
en dikkat ekici hayvanlardir.Bir diger dikkat ekici hayvan ise
Kuzey Amerika'ya ait boz ayilar olup bunlari avlamakla nl
JamesAdams (1812-60)tarafindan zel olarak getirilmigtir.Ayni

cins ayilar 1856 yilinda Woodward's Garden olarak da bilinen

San Francisco hayvanat bahesinde sergilenmek zere getirilmig ama hayvanat bahesi 1866 yllma kadar ailamamigtir.

Hayvanlar zerine ilk devrim niteligi tapyan ahyma 24

Kasim 1859 yayinlanan On the Origin of Species by Means of
Natura Selection (Doganm Seilmig rnekleri zerine)adli
Charles Darwin (1809-82) tarafmdan yazilmig kitaptir. Darwin
kitabinda kendi bulugu olarak ileri srdg insanlann hayvandan treyen canlilar oldugu hakkindaki evrim teorisini gndeme getirerek hayvanlarin nesilden nesile giderek degigim gsterdigini rneklerie aiklamigtir. Ancak ilkin 1 Temmuz 1858
tarihinde teorisini Londra halkma aikladigi sirada Alfred Russel
Wallace (T823-1913) Malaya'da aligtigi yillarda ayni teoriyi za470

ten buldugunu aiklamig ve sonunda Darwin'in ylliar boyunca

zerinde aligtigmi ileri srdg teorinin orijinali oldugu ortaya
ikmigtir. Nitekim buldugu forml tm masumiyetiyle dostu
bildigi Darwin'e akil danigmak iin gnderen ve hayat boyu ok

yakin iki dostun her geyini birbirleriyle paylagmasinda hibir

sakinca grmeyen Wallace o sirada Darwin'in bu teoriyi kendi
bulugu olarak aaklamasi kargisinda fkelenip Darwin'i tokatlamamak iin kendisini zor tutmus ve sonunda Darwin'in arkadaylari tarafindan zorlukla teskin edilmigtir. Sonuta gnmzde Charles Darwin'e ait oldugu kabul edilmig olan Darwin'in
evrim teorisi ya da doganin seilmig rnekleri fikri onun byk
babasi Erasmus Darwin (1731-1802) tarafmdan pyle kaleme
alinmigtir:

kuruldugundan bu yana zerinden geen bunca zamandir byle bir geyi dgnmek ok mu cesurcadir... dnya
zerinde apagi yukari ayni anatomiye sahip bunca insan ve hayvanin aslina tek bir canli hcresinden tredigini dgnmek ok
mu cesurcadir... srekli degigerek geligmegsteren bir mirasm
dnyanin sonuna dek ayni kisirdngyle dnmeye devam edecegini dgnmek ok mu cesurcadir?
Nitekim 1815 yllmda ayni teoriyi inceleyen Fransiz botaniki ve bilim adami Jean Baptiste Lamarck (1744-1829) insan[igin
tek bir hcreden ogaldigmi.ve bu arkm ayni gekilde devam
edip gittigini ve organizmanin giderek degigim gsterip
sonunulagtigim
mkemmel
ederek
evrim
teorisinin
kabul
hale
da en
dogruluguna kesinlikle inandigini sylemigtir. Ancak kendisinden bagka bunu kabul etmeyen hibir Fransiz bilim adamini
teorisinin dogrulugu konusunda ikna edememigtir.
Dnya

471

SON SZ

Iklerin Kitabs ad: altmda yazdigim bu kitapta ogu geyi afladigimi billyorum. Bunun iin sizlerie birlikte Encyclopaedia
Britannica'dan da zr dilerim. okfazla olmasa da kairdigim
bir geyler oldugu kesin. Ancak bu kitabin en nemli kaynaklari
iermesi nedeniyle bir gekilde sizlere faydali olacagmi umuyor,
Tahmin etmek yerine ona bagvurmanizm yeterli olacagini dgnyorum. Eksikiiklere gelince, apagrdaki gu sz sanirim bu
konudaki duygulanmi aiklamak iin yeterli.
"En iyi kitap hi bitmeyendir"
R. D. CUMMINS

472