Devletcilik

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948
IV. DEVLETLK VE DEVLET MDAHALES

KONUSUNDA
KONGREYE SUNULAN TEBLLER
http://ekutup.dpt.gov.tr
1. Devletilik ve Devlet Mdahalesi

AHMET HAMD BAAR
1948 Trkiye ktisat Kongresi gndeminin balca meddesi udur:
"Trkiyenin iktisadi kalknmas ve istihsalinin gelimesi davasnn devletilik ve devlet
mdahalesi bakmndan incelenmesi".
Bu madde ile ey birbirine balanmtr: 1) ktisadi kalknma, 2) stihsalin gelimesi, 3) Devlet
Mdahalesi. Hakikaten btn davalarmz u halkal zincirin iine girebilir. ktisadi kalknmamz iin
tek yol istihsalimizin gelimesidir ve bunun da yine tek yolu devletin mspet yardm ve mdahalesidir.
Eer bu grte mutabksak o zaman aratracamz ey, "ne yapmalyz ki bugn istihsal ettiimizden
ok daha fazla mal elde etmeliyiz, vatanda refaha, saadete ve hrriyete gtrmek artyla nasl bir
devletilik tatbik edilmesi lazmdr." suallerine cevap bulmaktan ibarettir.
Memleketimiz bugn dnyann en az istihsal yapan memleketlerinden biridir. stihsal ettiimiz
mallar iinde buday hari hemen hi bir eyada hatta dnya vasatisine yaklam bile deiliz. Biz
dnya vasatisi kadar kmr kullanmak iin kmr istihsallerimizi drt misline eker istihsalimizi iki
misline karmak zorundayz. Eer bir Avrupal kadar et yesek, deil hayvan ihracats olmak senenin
sekiz aynda et ihtiyacmz dardan getirmek zorundayz.
Memleketimiz istihsalini oaltmak iin her trl tabii imkanlara ve insan kaynaklarna maliktir.
Henz ilenmemi topraklarmz, madenlerimiz ve kullanlmayan insan kuvvetlerimiz vardr. Bundan
dolay istihsalimizi oaltmak iin d pazarlar istismara muhta deiliz. Trkiye, kendi kaynaklaryle,
bugnk istihsalini iki misline kartmak imkanna malik olan mstesna memleketlerden biridir.
Bu durum karsnda neden memleketimizin fakir bir istihsal yapmakta ve bu sebeple de dk
bir refah seviyesi iinde yaamakta bulunduu gibi muamma tekil eder.
Bence bu muammay zmek iin uzun aratrmalara lzum yoktur. Hadise apak kendini
gsteriyor. Trkiyenin fakirlemesi ve istihsalini daraltmas ii, yle byle bir buuk asrlk bir tarihe
maliktir. Yeni bir dnyann domas ve eski her eyin deimesi de bu devreye rastlyor. Bu dnya hem
istihsal vastalar (teknii) ve hem de zihniyeti bakmndan yeni bir eydi. Biz her ikisine de yabanc ve
hatta dman kaldk. Bu mddet zarfnda Garbn ne tekniini ne de zihniyetini alabildik. Bundan dolay
Garpla aramzda korkun uurumlar peyda oldu ve bir tarih ayrl dodu. Garba her aldka
memlekette knt fazlalayordu. Ortaa teknii ve zihniyeti altnda bir memleket ancak dnyaya
kar kapanmak ve daralarak kabuuna ekilmek artiyle yaayabilirdi. Biz kah yle yaptk ve geriledik;
kah Garba alarak ktk. mendfer, btn dnyaya saadet ve zenginlik getirdii halde bizde her
girdii yerde bet-bereket brakmad; her blge fakirlemekte, istihsal gerilemekteydi. Garbn teknii ve
zihniyeti karsnda Trkiyede eski sanayi yaayamad gibi yeni nya memleketleri ve
mstemlekelerde bu teknik ve zihniyetle yaplan byk istihsal karsnda bizdeki ziraat ta kar
getirmemee balad. Sanatkar tezgahn ifti tarlasn brakyor, ehirlerde ve kasabalarda ya basit ve
sfli iler peinde kouyor veya devet kapsnda i aryordu.
Trkiye ancak bir yar mstemleke ve bir ak pazar olmak hususundaki makus talihini Milli
Mcadele ile yenerek siyasi ve iktisadi istiklalini kazanm ve bu suretle Garbn tekniini ve zihniyetini
almak imkanna malik olmutur. u halde Milli Mcadeleden sonra memlekette bu sayede derhal bir
istihsal geniliine, ileri bir refaha kavumak iin artk mani kalmamt.Fakat Garpl olmak yolunda
yaptmz gayretlere ramen yirmi be senelik inkilap hayatmz sonunda istihsalimizin gelimediini,
refahn oalmadn, hatta baz bakmlara bu sahalarda bir gerileme olduunu grdk. Kylnn,
memumrun ve iinin, nisbi manada, hatta eskisinden daha fakir dt iddias zerinde ciddiyetle
durulabilir.
u halde ikinci muamma karsndayz: Trkiye, Garbn tekniini ve zihniyetini almak imkann
bulduu ve bunu ald halde neden yine istihsalini oaltamam ve refahn ykseltememitir?
Kanaatimce cevaplandrmaa mecbur olduumuz en byk muamma budur.
Ben buna iki sebep buluyorum: Birincisi tekniin en gsterili ve en kolay tarafn aldk; ikincisi
de Garbn hakiki zihniyetini alamyarak bunun da gsterili ve sathi taraflarn taklitle iktifa ettik.
Tazminattan sonra Avrupay biz daha ok atafatl, ekici ve d tarafyle, boncuk ve sahte ta
lksiyle tanmaa baladk. Onun iin Garbn tekniini almak imkannn bulunca, Garbn hayran
olduumuz bu eyasn kendimiz yapmak istedik ve bu maksatla sanayiletik.
Sanayi bizde daha ziyade lks ve ziynet eyas yapmak ve bunlar ar gmrklerden
faydalanarak yksek fiyatlarla satmak ve bu sahada kolayca zengin olmak davasndan baka bir ey
olmad ve olamyor. Sanayii bu iptidai mahiyetinden kurtarmak ve memleket ve halk iin alan bir
istihsal ubesihaline koymakla mkellef olan devlet bile bu lks ve ziynet sanayiciliinden kurtulmaya
138
henz imkan bulamamtr. Smerbank ngiliz kumalaryla rekabet etmek yolundadr ve ucuz halk
kuma davas halledilememi durmaktadr.
Birok eylerimizde Garbn rk fakat gz kamatrc taraflarn ve boncuk lksn almak
iptidailiinde bulunduumuzu itiraf edelim. Cumhuriyetten sonra bu uurda beyhude bir ok paralar
sarfettik. Halbuki mali kaynaklarmz ok mahduttu; bu mahdut olan imkanlarmz istihsalimizi
gelitirecek, bizi makineye ulatracak sahalara ayracak ve bunun dnda lks iin on para bile
harcamayacaktk. Bir zaman bizim de byk devlet dairelerimiz, maroken koltuklu ve lks brolarmz,
muazzam parlamento binamz parklarmz olmalyd. Fakat imdi icabnda adrda alacak; btn
varmz yokumuzu Trkiyenin iktisadi kalknmas davasnn gereklemesine harcedecektik. Maalesef
her eyin stnde boncuk lksne kapldmz itiraf edelim. En verimli ve mstacel ilerimiz iin
paraszlktan bunaldmz zamanlar bile gsterili lks iin milyonlar harcamaktan ekinmedik. Byk
lde yaptmz her iin gzkmeyen taraflar, velevki bunlar hayati ehemmiyette dahi olsa, bizi
ekmedi. Misaller gzlerimizin nndedir. Avrupann en modern imendifer gar diye gstererek iftihar
ettiimiz u Ankara istasyonunun hemen arkasna i tarafna bir baktnz m hi? u muhteem garda
iki tonluk eyay kaldracak bir vin bile bulunamadn gelen ar ve hafif btn eyann heyamola ile
insan kuvvetle yklenip boaltldn, ksn amur deryas ve yazn da afaka set ekmi toz bulutlar
arasnda insanlarn almaa mecbur olduunu oklarmz fark bile etmemiizdir.
u stanbul limanna baknz: yirmi be senedir devlet elindedir, yirmi be metre rhtm
yaplmam, bir metre murabba antrepo-ve ambar sahas genilememi, hala en sefil artlar altnda
amele ve haman srtnda yklemesi ve boaltlmas yaplmakta bulunmu olan u limanda bu mddet
zarfnda btn yaptklarmz nedir biliyor musunuz: bayram elbisesi gibi stanbul vapurunun gelip gittii
gnler kulanlan Galata Yolcu Salonu. Dahas da var: deniz ticaretinin birok yazhanelerini iinde
bulunduran Galatann iki byk hannn Merkez ve inili rhtm hanlarnn maroken koltuklarla ssl
liman ve gmrk idaresi olmas. Sonra Tophane meydannda cici bici kk bir yolcu salonu ve bir
park..
Bugn modern ehirler makinelemenin sanayilemenin merkezidirler ve bunlar en byk
problemi iktisadidir. Yani imdi bir ehir, hele stanbul gibi, zmir gibi, Ankara gibi byk bir ehrin
iktisadi olmayan yahut bununla birlikte mtalaas icap etmiyen meselesi olmamak lazm deil mi?
Halbuki ehirlerimizin imar meselesinde bu iktisadi taraf imarla beraber hatta baltalanmaktadr.
Sz uzatmadan resmi azdan iittiimiz "eski devirlerde mabetler yaparlard; biz de onur
yerine imdi Byk Millet Meclisi binas yapmz ok mu?" vecizesine hemen her sahada uyduumuzu
hatrlatmakla iktifa ediyorum.
Hususi hayatmzda ve ilerimlizde bu iptidai boncuk lksnn hakim olduunu grmekte deil
miyiz? Arkasna giyecek gmlei olmayan bu milletin bir ka dzine kadn New York, Paris ve
Londrann en lks kadnlarn kskanlklarndan atlatacak kadar gzel ve pahal giyinirken, ehirli her
kadn bunlarn hasretini ekiyor ve bu lksn yalanclar ve ucuzlar peinde kouyor. Evlerimiz,
mimarimiz sanat eserlerimiz, hlasa her eyimiz bu iptidai zevkin ve zihniyetin tesiri altnda
soysuzlamaktadr.
Biz Garbn tekniini ve Garb yanl taraflarndan aldk ve yanl tatbik ettik. Trkiye
makinelemee muhtat. Fakat biz bu makineyi evvela kendi topragmzn stnde ve altnda alan
en basit ve iptidai teknikle ve en basit istihsal uruna en fakir hayata tahamml eden kylmz ve
iimizi kurtarmak iin kullanacaktk. nk bu sahada hem insani kurtaracak, hem de memleketin
yapt istihsali defalarca fazlalatrarak bu sayede memleketi zenginlie gtrecek; fakirlikten doan
birok maddi ve manevi hastalklara kknden deva bulacaktk.i byle yapabilmek iin hatta Garbn
gz kamatrc sahte boncuk ve ats lksne tamamen kaplarmz kapamamz lazmd, bunlar iin on
paramz ve bir saatlik vaktimizi dahi harcamaa raz olmamalydk. Halbuki biz bunun tamamen aksini
yaptk; boncuk lksn aldk ve makineyi reddettik.
Memleketimizde makineleme davas, sadece bir sanayileme davas halinde ele alnmtr.
Benim 1930 senesinden beri yaptm fikri mcadelemin hedefini bu hatal gr tekil ediyordu.
Sanayilemenin dourduu haksz bir fyita makas ilemeye balamt; Kyl ve mstehlik yeniden ve
byk lde smrlyor ve sanayileme yznden fakirleiyordu bu art altnda Trkiyede mili
kalknma olamaz, zirai istihsalimiz geliemez ve sefaletten baka hibir ey olamazd. Benim
kanaatimce makine her yerden evvel toprak stnde ve altndaki servetlerimizi iletmek iin
kullanlmalyd. Evvela ziraatte inkilab ve makinelemeyi hedef tutan bir sanayileme lazmd. Makineyi
yollarmz, nakil, ykleme ve boaltma vastalarmzda kullanmaa mecburduk. Biz byle yapmadk;
gsterili eya ve ilere kaplma iptidailiini bu sahada da gsterdik; buzlar iinde kalorifer, tertibatiyle
betonlar dkerek alt ayda fabrikalar kurduk; bunlarn mhendisini, makinesini, ham maddesini dardan
getirdik, fakat kendi usullerimiz ve zihniyetimizle idareye balayarak byk iler baardmzdan
iftiharla her yerde bahsettik, durduk.
Bence bu, byk bir hatadr. Sanayiden evvel ziraat sahasnda, madencilikte, mnakalatta
makinelemek ve Garbn tekniine ve temposuna uymak lazmd. Bu g yolu tutmayarak kolay baar
139
veren sanayilemee ehemmiyet verdik. unu da itiraf edelim ki hepimiz gsterili eylerden
holandmz iin bunu yapan insanlar gzmze girdi. Son be alt senenin sessiz sedasz zirai
kalknma davasnda byk glklerle alan ve garbn tekniini buralara sokan idealist, fedakar
insanlardan hi birisini tanmyoruz; fakat bir ta diken bir baca tttren kolaylkla hayatmza ve
tarihimize karmak imkann bulmaktadr.
Garbn yalnz tekniinde ve makinesinde deil, zihniyetinde de gsterili ve boncuklu taraflarn
aldmz ac duyarak itiraf edelim. Kyafetler, adetler, hatta kanunlar taklit ve tatbik edilmekle Garbn
zihniyeti alnm olmaz. Bir kere Garpl zihniyet ferdi hrriyete dayanr; ferdin i grme ve cemiyeti idare
hakkn, fikir ve sz hrriyetini, yani demokrasiyi esas olarak tanr. Son senelere kadar byle bir
zihniyetin cemiyetimize hakim olduunu kimse iddia edemez. imdi giritiimiz tecrbenin devam
sayesinde bu sahada Garp zihniyetine yeniden intibak edeceimizi mit etmekteyiz.
Bizim makineleme ve Garpllama devrimizde devrin ve tarihin zarureti dolaysyle, yani hem
dnyaya ve hem de kendimize ait sebeplerle-kuvvetli bir devlete ihtiyacmz vard ve mutlaka devletilik
yapacaktk. u halde ilk Garpllatracamz ve tabir caizse, makineletireceimiz messese devlet
olacakt. Burada makineletirmeyi devrin temposuna ve makinenin sratna uymak manasna alyorum.
Makineye uygun hareketli, tekilatl ve karar ve icra kudreti salam ve abuk hareket eden devlet
kurmak mefhumunu makinelemek gzel ifade etmektedir.
Halbuki bizde devlet garpllamak ve makinelemekten tamamen uzak kalmtr. Vaka gzel
binalar, daktilo makinalar, maroken koltuklar ve modern bro levazm, hayatmza girmitir. Fakat
Babalinin at arabas ve tatar aas devrine ait usuller ve zihniyet te bunlarla beraber yaamaktadr.
Hatta bu usuller ve zihniyetin bir tekaml geirerek kuvvetlendiini de grmekteyiz. te Garbn
makinesini ve tekniini idareye, iktisadi kalknmamz baarmaa ve iktisadi devleti idareye memur
ettiimiz devlet Babaliden arta kalan usulleri ve zihniyetleriyle yaayan bu devlettir.
Netice olarak unu arz etmek isterim. Bence iktisadi kalknmamz ve istihsalimizin gelimesi iin
parolamz u olmaldr:
Ziraattan, madencilikten ve mnakaleden balayarak ve boncuk lksnden uzak sanayii de iine
alarak en geni lde Garbn makinesini ve tekniini almak ve bunun iin elimizde mevcut en byk
vasta olan devleti yasaa dayanan ve tatar aas devrinden kalan yenieri ve jandarma devleti
hviyetinden kurtarmak ve hayatmzn her sahasnda garbn zihniyetini kabul ve tatbik etmek.
Garbn makinesini ve zihniyetini almak iin mutlaka devlete ve devletilie muhta
olduumuzdan bahsettim. Burada ortaya bir sual kmaktadr: acaba bu bir zaruret midir? Yoksa her
sahada serbestiyi, alma hrriyetini, kar ve kisbin oalmasn ve bunlarn vatandalarn elinde
kalmasn salamak suretiyle bu gayeye varamaz myz?
Hala aramzda bu iki yol zerinde mnakaalar olmaktadr. Bir ksmmz mutlak bir serbesti ve
hrriyet nizam iinde, ferdi sermayedarlk rejimini kurarak ve bunu koruyarak Garbn makinesini ve
zihniyetini almamz ve bu yolda bir bnye inkilabna ulamamz mmkn olduunu sanmaktayz. Bence
bu bir hayaldir. Vaka bunu iddia edenler Garbn da bu yolda dirildiini misal olarak ileri srmektedirler.
Fakat onlar Gaprta bu hadiselerin cereyan ettii artlardan imdi hi birinin de bizde ne de dnyada
mevcut olmadn unutuyorlar. Garbn makineletii devirlerde "braknz yapsnlar, braknz gesinler.
Laissez faire lissez passer" kafiydi; bugn ise her ey iin devletin hi olmazsa tanzim, idare ve
himayesi lazm gelmektedir. Bundan mada her eyi yeniden yaplacak bir memleket en ileri tekniin, ve
makinenin cemiyete giriini salayacak byk sermaye ve derin ihtisastan da mahrumdur. Bunlar
mevcut dahi farz edilse ileri tekniin yarataca fazla kymeti sermayeye ve teknik bilgiye malik kk
bir azln eline teslim etmeye devrin zihniyeti msait deildir.
Sosyal Dava
Makineleen cemiyetlerde yeni bir takm projeler meydana kar. Bunlarn iinde en mhimmi
sosyal davadr. Bir yere makina ve ileri teknik girdi mi, orada bunlara tahakkm edenler kimlerse,
iktisadi hayata ve cemiyete de onlar hakim olur. Makine ile yaplan istihsal ve i geri teknikle yaplan
istihsal ve ie nazaran mhim bir fiyat fark dourur. Bundan iki trl netice doar: ya eski teknikle
alanlar rekabet edemiyerek, istihsalden vazgeerler ve makineye tahakkm edenlerin aylk veya
gndelikisi olurlar yahut ta yeni tekniin yapt istihsalberaber yaar ve fiyatlar rekabetle dmiyerek
makineye tahakkm edenler tekniin yapt istihsal, ihtiyacn tamamn karlamazsa o zaman hem
eski ve hem de yeni tarz istihsal beraber yaar ve fiyatlar rekabetle dmiyerek makineye tahakkm
edenler tekniin yaratt fazla kymeti kazanm olurlar. Acaba bu fazla kymet kimin hakkdr? Bunun
tamamn yahut byk ksmn sermaye ve makine sahibine bir hak diye brakmay dnyada kimse hakl
bulmuyor. Prensip itibariyle bu fazla kymet, hi olmazsa en mhim ksm itibariyle, topluluun,
cemiyetin mal olmaldr.
Topluluk bu fazla kymeti iki trl kendine mal eder: ya, halka kolaylkla dalamayan ve mahdut
ellerde toplanmas zaruri olan byk teknii veya byk sermayeler yatrarak yaplacak ileri devlet
140
eline alr; binaenaleyh bunlarn dourduu fazla kymetler bu suretle cemiyete kalr, yahut ta bu fazla
kymetten mhim bir ksmn devlet mterakki vergilerle halktan toplar bu ikinci duruma gre devlet,
yalnz fazla kymet bakmndan deil, sosyal adalet ve iktisadi dzeni koruma gibi mlahazalarla iktisadi
hayat daima mdahalesi altnda brakr.
Garp memleketlerinin makineletikleri ve sanayiletikleri devirlerde bu fazla kymeti makineye
sahip olan sermayedarlar ve mteebbisler almlardr. Fakat dikkat edilirse Garpta bu fiyat farkn
deyen mstahsiller ve mstehlikler, daha ok Garbn dndayd. Garp sanayicisi ve sermayeleri bu
fazla kymetin, hi olmasza en mhim ksmn, d pazarlar ve mstemlekeleri istismar ederek
kazanmtr. byle olduu iin sanayileme Garpta ameleyi ve kyl de zenginletirmitir. Buna
ramen bu dtan gelen fazla kymetin sermayedara ait olmasn bile ok grdler. Bildiimiz vehile
bunun alan iinin hakk olduunu bu suretle toplanm sermayelerin hrszlk eseri bulundunu iddia
ettiler. Garpta doan sosyalizmin ideolojisi bu esasa dayanr.
Bizde Pazar stismar
Halbuki Trkiye gibi memleketlerde makinelemekten doan fazla kymet dardan deil, ierden
toplanacaktr. Makineye sahip olanlar kyly iiyi ve mstehliki, vazifeleri icab isteseler de
istemeseler de bir mstemleke halk gibi istismar edecekler ve yeni doan zenginlie mukabil
memlekette fakirlik oalacaktr. Sanayileme ve makineleme hareketlerinden sonra Trkiyede kyn
ve kylnn daha dk bir hayat seviyesine katlanmasnn sebebi budur.
u halde i pazar istismarna dayanan sanayileme hareketlerinde makinenin ve gmrk
himayelerinin dourduu fazla kymetleri, mutlak ekilde sermayedarn meru bir hakk bir alan teri
karl olarak mtalaa etmee imkan yoktur. Vaka bu kymetlerin tamamn cemiyete mal eden telakki
de tamamen hakszdr; muhakkak ki teebbs kudredini, sermayenii ve ihtisasn ortaya koyarak bir
takm risklere katlanarak para kazanan kimsenin, herkesten evvel elde edilen fazla kymette bir hissesi
vardr. Fakat bu hisse ancak makul meru bir ksmdan ibaret kalmaldr. Onun mhim paras
topluluun ve onu temsil eden devletin hakkdr.
Garpl olmak iin onun zihniyetini de almaa mecbur olduumuzdan bahsetmitim. Garpta
sermayeye, teknie, tahakkm etmekten doan fazla kymetleri sermayedara bir hak eklinde tanyan
bir telakkiyi, bir zihniyete artk rastlanamaz. Herkes ayn vastalara, ayn silahlara malik olamyaca iin
teknie ve sermayeye tahakkm edenlerle bundan mahrum olanlarn serbeste rekabetine imkan
tasavvur edilemez. onun iin bu rekabet her iki taraf arasnda liberal rejimlerde bir snf mcadelesi, bir
lm dirim kavgas halinde canlanacak ve kuvvetlenecektir. Bunun sonu neye varyor? Dnyann
bugnk feci durumu bu suale ac cevabn vermektedir. Btn dnyada artk konuulan ey budur:
Makinenin ve sermayenin dourduu fazla kymetten makul ve meru bir hisseyi onu yaratan ve idare
eden teebbs sahibine brakarak gerisini asl hakiki sahibi olan toplulua ve onu temsil eden devlete
vermek ve bu sur`ahe teebbsleri fertlere mi brakmak dorudur; yoksa ileri dorudan doruya devlet
mi idare etmelidir?
Her Yerde Devletilik Var
Benim kanaatmca bugn dnyada liberalizm mi, yoksa devletilik mi daha doru diye bir dava
kalmamtr. Mevcut dava, bir az evvel belirttiim gibi, ferti bir devletilik mi, yoksa devleti bir
sosyalizm mi tatbik etmek icap ettiidir. imdi her yerde devletilik vardr. nk her yerde bu fazla
kymetin en mhim ksm toplulua ve devlete gemektedir. Fakat baka baka yollarla: baz yerlerde
bu ii ar mterakki vergi usulleriyle yapyorlar; baz yerlerde ise dorudan doruya devlet iletmecilii
ekliyle. Teknie ve sermayeye tahakkm etmekten doan fazla kymetin yzde doksanna kadarn
vergi eklinde almann ifade ettii mana nedir? bir ite karn yzde 80-90n devlet alr da, ancak yzde
10-20si i sahibine verilirse o iin hakiki sahibi kim demektir? Hakikatta bu mal sahipleri devletin bir
iletme mteahhidinden farkszdrlar. Ayn zamanda bu mteahhit altrd iiler ve aileleri iin
kanunlarla bir takm sosyal mkellefiyetler de yklenmektedirler. Bunlardan mada devlet her zaman
istihsaller, fiyatlar zerin de kontrol hakkna maliktir. O istihsallerin ticaretini ba bo brakmamakta ite
ve dta satlarn, eitli ekillerle, tanzim etmektedir. bu hale geldikten sonra artk her yerde yalnz
devletiliin bir rejim olarak yaadn ve devletiliin eitli dozlar ve ekiller altnda tatbik olunduunu
kabul etmek lazmdr.
Her memlekette eitli devletilik ekillerinden hangisinin ve hangi doz altnda tatbik edilmesi
icap ettii bir aratrma ve takdir meselesidir. Bu her zaman mnakaa olunmaldr. Benim ahsi
kanaatm ferti ve demokratik bir devletilin bize ve belki btn dnyaya en faydal bir sistem
olacadr. Ancak bunun da mutlak ekilde tatbiki bir ok glkler ve imkanszlklarla karlar.
Prensip itibariyle teebbslerin mmkn olduu kadar fertlerin ve onlar tarafndan kurulmu veya idare
edilmekte bulunmu olan teekklerin ellerinde bulunmas ve tepeden idare edilmeyerek ahsi
inisiyatifin her eyde hakim olmas lazmdr. Ancak baz iler vardr ki, tabiat icab, toplu yaplmak icap
eder; yahut sosyal veya dier amme mlahazalar bunlar devlet elinde bulunmasn emretmektedir. Bu
gibi ilerde devlet sosyalizmini bir zaruret olarak kabul ederim bununla beraber bu ilere de brokrasi
devletinin deil, iktisadi devletiliin hakim olmas taraftarym.
141
Trkiyenin makinelemesi ve sanayilemesi davasnn devletin yardm ve mdahalesi olmadan,

hususi sermaye tarfndan baarlamyaca kanaatinteyim. Hatta ecnebi sermayesi tarafndan bile. Biz
farz muhal, en liberal bir kapitalizm rejimi kurmak istesek, bunun iin dahi bir devletilik tatbik etmek,
yani devlete kurucu ve koruyucu roller vermek zaruretindeyiz. phe yok ki devlet liberal kapitalizmin
kurulmas ve hakim olmas iin ilk yardm yaptktan sonra ekilecek, ondan sonra ii kapitaliste
brakacaktr. Ferdi kapitalizm iin devlete yklediimiz bu fonksiyon, ferdi sosyalizmi kurmak iin de
lazmdr. Aynen birincisinde olduu gibi, devlet ilk zamanlardaki kurmak ve korumak vazifesini
baardktan sonra bu sahalardan ekilmeli ii fertlere ve onlarn kurduklar hr ve serbest teekkllere
brakmaldr. Bence davann en mhim noktas budur. Trkiyede makinelemek bir zaruret olunca, bu
sahadaki rolu ve kapitalizme veya sosyalizme doru geii salamak iken bizde i byle olmam,
devlet dorudan doruya kendisi kapitalist olmutur. bizim nevi ahsna mnhasr olan devletiliimizin
en fena ve en tehlikeli tarf budur. Devletin kapitalist olmas yle feci bir eydir ki bunun tam ekilde
hakim olduu bir memlekette ferdi hrriyetten demokrasiden hak ve adaletten ve bunlara bal
eylerden bahsedilmez. Bu dpedz bir istibdat rejimidir: Garbn Hrriyet ve demokrasi devrinden evvel
yaad ve son asrda da baz memleketlerde yaama tecrbesi geirdii bir irtica rejimidir.
Devlet Kapitalizmi Yaayamaz
Devlet kapitalizmi iktisadi hayat idari devletin emrine veren ve idareyi de brokrasinin ve devlet
memurlarnn eline teslim eden, devlet ve hazine menfaatn her eyin stnde memurlarnn eline
teslim eden, devlet ve hazine itibariyle devlet, hem kendi memurlarndan ve hem de halktan phelenir.
Btn usullerini ve kanunlarn bu phe zerine kurar. Vatanda kendisiyle rekabet halinde grr.
br taraftan da vatanda btn zekasn ve hilesini kullanarak kendini, iini ve kazancn devletten
korumaa, gizlemeye ve mdafaa tedbirleri almaa urar. Bence bizim devletiliimizde balca hatal
ve tehlikeli olan taraf budur. ktisadi hayat idari devletin emrine gemitir. Bizde idari devlet her yerde
olduundan fazla bir kap kulu memur devletidir. Bunun ananesi kanunlar, usulleri ve her eyi eski
Osmanl Devletinin aynidir. Brokrasi sistemleri iinde bizim Babali, devleti en iptidaisi, en kts idi.
Bu devlet makinesi yasaa dayanr ve yava yava iler. Hatta Avrupada Babali, yasak ve yava yava
kelimeleri iinde sembollemiti. Babali devletilii bunlardan ve ehliyetli elemanlar iinde
barndramamak, dalkavukluk, iltimas gibi kusurlarndan mada halkn dndayd; iktisadi hayat
tamamen yabancyd. Dnya ve memleket hadiselerini`maima arkasnda kalr, her i olup bittikten
sonra hadiseler karsnda tedbir almaa alrd. te tarihi bir zaruret neticesi bizde devletilik
yapmak icab edince iktisadi hayat tanzim ve idare iini bu devlet zerine ald ve bu devlet ayni
kusurlarna devam etti.
Devlet kapitalizmi, kanaatma gre, bir rejim olarak hi bir yerde devam edemez. Bu kanaatmn
dayand temeller zerinde burada duracak deilim, Zaten bu mevzuu bir ok yazlarmda ve
kitaplarmda incelemi bulunuyorum. Burada tekrarlayacam bir tek nokta var: memleketimizin iinde
bulunduu devlet kapitalizmi rejimini tarihi hadiseler ve ahsiyetler haknda bir tenkit ve muahaze
yoluna gitmi olmamak iin bir zaruret olarak mtalaa edebiliriz. Nihayet muvakkat devre iin bu
mdafaas mmkn olan bir emri vakidir. Fakat devlet kapitalizmini devaml bir rejim haline sokan
grlere ve tatbikata, dn olduu gibi, bugn de iddetle hcum etmekte devam ediyorum. Bence
bugnk devletiliimiz mutlak bir istihale geirmek zorundadr. Bu istihale nasl ve hangi istikamette
olacaktr. Bu zerinde mnakaa etmemiz icap eden ok mhim bir mevzudur. Burada herkes
baland ideolojiye gre ayr ayr istikametlere taraftar olabilir. Ben btn memleketin bu
istikametlerden biri zerinde ittifakla durabileceine ihmal veremem. Kimimiz ok daha ferdiyeti
dnrz. ve bu bakmdan yaplacak istihalenin devlet elindeki iletmeleri tamamen fertlere ve ferdi
teebbslere devretmek ve bundan sonraki ileri mnhasran ferdlere ak brakmak yolunda olmasn
isteriz. Bir ksmmz ise bilakis devlet iletmecliinin devamn ve geniletilmesini arzu ederiz. Fakat
hepimizin de bugnk devlet kapitalizminin tasfiyesini istemekte ittifak edeceimize hhe ediyorum.
Aramzda ayrlacamz nokta bu tasfiyeden sonra ferdi kapitalizme, yahut daha doru tabirle ferdi
devletilie mi, yoksa devlet sosyalizmine doru mu bir intikal olaca ve bu sistemlerin hangi dozda ve
ekilde tatbiki icap ettii noktalarna inhisar edecei kanaatndaym.
Devletilik ve ktisadi Demokrasi
Davay byle ele alarak u suali orata koyaym:
Madem ki bugnk devlet kapitalizminin tasfiyesinden sonra en geni manada ferdi
kapitalizmden en geni manada devlet sosyalizmine kadar eitli sistemlerden biri hayatmza hakim
olacaktr. ve bundan memleketin btn snflar ve zmrelerinin tam ittifak halinde olmamalar da
tabiidir; u halde hakim olacak sistemi kim tayin edecektir?
Sual mhimdir ve buna verilecek cevapda ittifak mmkn olduunu kabul ettiim iin, eer
kongremizde byle bir prensip zerinde anlarsak, davalarmzn balca dm noktasn halletmi
olacamza inanmaktaym.
Bugne kadar devletilik tatbikasndan bunun eklini, dozunu ve mahiyetini tayin eden bizzat
devlet otoritesiydi. Bu otoriteye mutlak ekilde hakim olan da inkilap eflerdi. Memleketimizde umumi
142
prensibi onlar tarafndan konan veya kabul edilen ekilde bir devletilik tatbik edilmekle beraber bunun
kanuni ifadesi devlet otoritesi tarafndan bu ilere karar verildiinden ibaretti.
Siyasi demokrasiye ulatmza ve bundan byle halkn hr idareleriyle ve serbest seimlerle
terif kuvvetin teekkl edecei dnlmesine nazaran, imdiden sonra bu karar Byk Millet
Meclisinin vermesi, yani milli irade ne ekilde tecelli ederse ona gre bir devletilik ekli tatbik etmemiz
tabiidir. Bu suretle parlamentoda ekseriyet bulacak hangi ekil ise o, btn memleket millet iin
uyulmas gereken en doru ekil demektir.
Acaba milli iradenin bu ekilde tecellisi suretiyle devletilik sistemimizin tayin edilmesi doru bir
ey olacak mdr? Bence hayr?!..
Henz snf tezatlar kesinlememi tamamen liberal bir cemiyet iin ideal bir idare ekli olan
parlamentarizmin bnyeleri ve tarihi tekamlleri itibariyle devleti ve sosyalist olmak zaruretinde
bulunan cemiyetlerde nasl noksan ve kifayetsiz bir uzuv olduu hakkndaki kanaatlerm burada terih
edecek deilim bunu Fransada, Yunanistanda ve dier bir takm memleketlerdeki hadiseler de aka
ortaya koymaktadr. Hele demokratik rgs henz tamamlanmam ve mevcutlar da kuvvetlenmemi
olan ve hakiki parlamento tecrbesine henz balayan bizim gibi memleketlerde, memleketin iktisadi
bnyesini dorudan doruya siyasi bnyeye ve onun verecei kararlara balamakta byk tehlikeler
vardr. Bu tehlikelerin banda istikrarszlk gelir. Politika mcadeleleri iinde bazan hkmet tekili dahi
mmkn olamyacak hallerde iktisadi rejim bakmndan devamllk ve istikrar tasavvur etmek imkan
olamaz. Halbuki, bilhassa makineleen ve byk sermaye topluluuna ihtiya gsteren memleketlerde
iktisadi hayat ister sosyalist ister kapitalist olsun mutlak ekilde istikrara muhtatr. En ileri sosyalist bir
cemiyette bile byle bir istikrar olursa fert ne yapacan bilir ve bu hudut iinde teebbsn,
sermayesini kullanr ve hrriyetinden faydalanr. Byle bir cemiyeti fertler, umumiyet itibariyle,
istikrarsz, fakat tamamen liberal bir cemiyete tercih ederler. Onun iin bugn iktisadi hayatla siyasi
hayat bir birbirine her zamankinden fazla bal olduundan, siyasi hayatn normal bir vasf olan
kararszl iktisadi sahaya aksettirmeyecek yeni bir cihaza ihtiya zarureti kendini gstermitir.
Bu yeni cihaz nedir? Bu yeni cihaz siyasi demokrasi organlar yannda milletin bir de iktisadi
demokrasi organlarna malik olmasdr.
Btn demokrasiler buna muhtatr. imdi siyasi demokrasinin tamamen hakim olduu
memleketlerde byle bir cihazlanma yoksa iktisadi diktatrlk yaar.
Acaba bu cihazlanma nasl olmaldr?
Devletilik mevzuu zerinde on sekiz senedenberi devam eden fikri aratrmalarnda hep bu
suale cevap vermek iin rpndm. Vardm kanaat udur:
ktisadi hayat ister liberal ister sosyalist bir rejim altnda olsun, siyasi iktidarn kumandas ve
tahakkm altndan kmaldr. Ekmek kaps siyasi iktidarn elinde olan hi bir memlekette hrriyetten
ve demokrasiden bahsedilemez. Ferdiyeti rejimlerde bile devletin koyduu kanunlar, nizamlar ve
usuller ve bunlar tatbik eden memulrlarna verilmi salahiyetler altnda ve bunlarn genilemesi
lsnde bir ke bakkal dahi siyasi iktidarla ho geinmek zorundadr. Devleti rejimlerde ise her i
iktidarn elinde ve emrindedir.
ktisadi Demokrasinin Drt Organ
Devletilik geniledike devletin tahakkm de geniler. br taraftan idari devlet, yaratl ve
zihniyeti itibariyle iktisadi hayat tanzim ve idareye edil deildir. Btn bu gibi sebeplerle ben gerek
dzenleme ve gerek idare ilerinde iktisadi hayatn siyasi otoriden ayr bir organlamaya muhta
olduunu iddia ve kabul edenlerdenim.
Dnceme gre bu organlama drt ayr cihazdan ibaret olmaldr:
1- Karar merkezi: Ekonomik Genel Meclisi (phesiz bu karar, kanuni manada istiaridir: nk
siyasi iktidar, yani hkmetlerle parlamento bunlar kabul veya reddetmek salahiyetine maliktirler.)
2- Aratrma ve plan Merkezi: Mtehassslardan mteekkil mstakil daire.
3- Demokratik rg: Meslek ihtisas ve i adamlarnn mstakil topluluklar dernekler birlikler
kongreler kooperatifler, irketler gibi.
4- Muhtar ve mstakil iletmeler.
Devlet bu organlamaya yardm etmeli ve siyasi iktidar btn hsnniyetini ve saygsn
bunlardan esirgememelidir.
143
Karar merkezi, yahut iktisadi devletin dima mahiyetinde olacak olan Ekonomi Genel Meclisiyle
Aratrma ve Plan Merkezinin nasl kurulmas icap ettiini stanbul Tccar Dernei rapor halinde tesbit
etmi bulunuyor. Bu organlardan serbeste seilmi mmessillerle hkmete seilmi azalardan
mteekkil olur; bir nevi iktisadi parlamento gibidir. Plan dairesine gelince bunun yerli ve ecnebi ihtisas
adamlarndan, byk iletmeler ve ilerde bulunmu tecrbeli ve vukuflu kimselerden seilmesi,
Dantay gibi idari devletin nfuzundan uzak bulunmas ve mstakil almas salanmaldr. Her iki
organn istenilen ekilde vazife grebilmesi iin hr ve serbest meslek ve ihtisas teekklerinin
kuvvetlenmesi, tetkik ve aratrma enstitlerinin, laboratuarlarn, istatistik ve mahade organlarnn,
niversitelerin yardm lazmdr. ktisadi meselelerin bu suretle incelenmesi grlmesi memleket
efkar umumiyesini de bu davalar zerine eker; bunlarn heyecan matbuatmz da sarar ve artk
iirilmi zabta vakalarndan ziyade okuyucu bu meselelerden zevk almaa balar. Btn bu hareketler
Ekonomi Genel Meclisinde devletilik sistemimize dair verilecek kararlarn umumi efkarn isteklerine en
yakn ve en uygun olmasna yardm eder.
Devlet ktisadi lerini Millete Devretmelidir
Organlamann yukardaki aamada iaret ettiim drdnc cihaz muhtar ve mstakil
iletmelerdir. Bunlarn eitli ekilleri zerinde burada tahlillerde bulunacak deilim. Yalnz prensip
itibariyle, bugn dorudan doruya merkeziyet usulune ve brokratik umumi esaslara gre idare
edeline btn amme msesselerinin, devlet iletmelerinin muhtar ve mstakil idare ve iletmeler haline
kalbedilmesi mtalaasnda bulunduumu belirtmekle iktifa edeceim.
Muhtar ve mstakil idareler hkmete tayin edilmi veya seilerek yollanm murahhaslardan
mada o ilerde alakal demokratik rg vastasiyle seilmi veya yollanm delegelerden mteekkil
heyetler tarafndan idare edilmelidir. Bu suretle idare mesuliyeti hkmet memurlarndan ziyade halka
ve serbest meslek ve ihtisas teekkllerine gemeli ve bunlar da kendilerine yklenen bu mesuliyete
uygun almaa ve cihazlanmaa mecbur olmaldrlar. Bu sistemin ilk evvel ve muvaffakiyetle tatbik
edilecei yerler limanlar, ofisler gibi iletmelerdir. stanbul Tccar Dernei, stanbul limannda bu tarzda
muhtar bir idare kurulmas hakknda bir rapor hazrlam ve bu husustaki teklifini hkmete sunmu
bulunuyor. Devlet Demiryollar, Devlet Denizyollar, devlet sanayii, hatta devlet iftlikleri gibi hemen
btn devlet iletmelerinin kendi bnyelerine gre muhtar ve mstakil idareler haline konmalar imkan
vardr. Tekilatlmzda zararl olan iki taraf, merkeziyetilik ve brokrasidir. Teklif ettiim sistem
altnda bur zararlarn byk lde nlenebileceine phe etmiyorum.
Mstakil ve muhtar idare sistemi, bugn idari devlet vazifeleri arasnda bir takm iler iin de
tatbik olunmal ve bu suretle devletin yk ve mesuliyeti hem azalmal ve hem de halka ve alakadarlara
dalmaldr. Devletiliimizi, idare ve tanzim iinin ve iletmelerin devlet memurlar tarafndan
yaplmas manasna alan dar ve geri zihniyeti deitirmek zorundayz. Bence modern devletin iktisadi
sahada yklenecei vazifelerden ou halka, halk ve meslek teekkllerine, muhtar ve mstakil idareler
kolaylkla devrolunabilir. Bu vazifelerin drt ksmda mtalaas mmkndr: Aratrma karar, icra ve
kontrol bunlardan birinci ile drdnc, yani aratrma ile kontrol ii devletin vazifesidir; fakat kararla icra,
demokratik bnyeli devleti bir cemiyette halkn, fertlerin ve onlar tarafndan kurulmu organlarn ii
olmal, nihayet devlet te bu faaliyetlere, bask ve tahakkm yapmayacak ekillerde, katlmaldr.
Bu prensibin tatbikine misal olarak devletin d ticaret ilerini dzenleme faaliyetleri ele alnabilir.
Bugn bu i dorudan doruya idari devletin elindedir ve memurlar tarafndan yaplr. Ne kadar iyi
organize olursa olsun bal bana devletin d ticaret hareketlerini gn gnne ve iinden takip
ederek tedbirleri vaktinde almas ve ihracatmzn gelimesi iin yollar bulmas ve tatbik etmesi mmkn
deildir. Vaka hkmet arasna bu iler hakknda mesleki teekklerin fikrini sormaktadr. Fakat
sorulan suale bu teekkllerin doru cevap verebilmeleri iin onlarn hem organize olmalar, hem de
ileri srdkleri reylerden bir mesuliyet kabul etmeleri lazmdr. stanbul Tccar Dernei bu noktalar
nazar dikkate alarak, d ticaret ileri iin mesleki teekklerin serbest ve hr irradeleriyle kurulmu,
fakat hkmet tarafndan himayeye mazhar olarak desteklenmi bir d ticaret organizasyonu
kurulmasn teklif etmektedir. Dernein bu teklif bilfiil devlete grlen ilerin bu organlara devredilmesi
mmkn olduunu da gstermektedir.
Bugnk Devlet letmeleri
Devletin bugn fiilen ilettii messeselerin ve zerine ald vazifelerin bu prensiplere gre en
geni lde ve bir program dahilinde halka serbest meslek ve ihtisas teekklerine, muhtar idarelere
devri en mstacel ve en hayati meselelerimizden biridir. Bu mevzuda devlet sanayii hususi bir
ehemmiyet tar. Bence bu sanayiinde esas itibariyle halka sermaye ve tasarruf erbabnn itirak
edecei byk anonim irketlere devri mmkndr. Yeterki bunun iin prensipler belli olsun ve
hsnniyetle bir program tanzim ve tatbik olunsun. Bu devir iinde mhim olan nokta bu messeselerin
bugn mevcut olduklar himaye ve yardmdan yarn mahrum kalacaklar ve ziyan edecekleri ihtimalidir.
Bu endie yerindedir. Devlet bunu gidermek zere devlet fabrikalarn mal sahibi veya iletme
mteahhidi eklinde iletecek byk anonim irketlere asgari kar haddini garanti etmelidir. Eski
imendifer imtiyazlarndaki kilometre garantisi veya devlet istikrazlarndaki faizler gibi bu asgari kar
144
hadleri devletin teminat altna konursa bundan devletin yarn bu ieltmeleri mkl duruma
sosxkmayaca manas kar bu suretle kk byk sermayedarlara emniyet gelir.
Teklif Ettiim Karar Sureti
Yukardaki mtalaalarmn ve topyekun istihsalimizin gelimesi davasndaki dncelerimin
hlasasn aada maddeler halinde arzediyorum.
1- ktisadi kalknmamz ve istihsallerimizin gelimesi iin devletin tanzim, idare ve himaye
eklinde mdahalesine ihtiya vardr bu itibarla bu mdahalenin en verimli ekilde ve ferdi teebbs ve
i gcn tevik edici tarzda nasl yaplmas gerektiini tayin etmek ve memleketin iktisadi
kalknmasnn bal olduu meseleleri grmek ve programlatrmak iin bir Ekonomi Genel Meclisi
kurulmas,
(Bu genel meclis meslek ve ihtisas teekklerinden demokratik esaslarla seilmi temsilcilerle
bunlarn drtte birini gememek zere hkmete ve devlet teekklerince seilecek mtehassslardan
mteekkil olur.)
2- ktisadi hayat ve meseleleri devaml ekilde takip ve tetkik ederek aratrmalarda bulunacak
ve Ekonomi Genel Meclisine raporlar ve teklifler yapacak bir aratrma dairesinde kurulmas ve buraya
milli ve beynelmilel ve ihtisas adamlarnn, hayatta tecrbeler geirmi i adamlarnn alnmas ve bu
dairenin Dantay gibi mstakil olmas.
3- Ticaret Odalar, Borsalar ve sendikalar da dahil olduu halde btn meslek teekklerinin
hr ve serbest olmalar; bunlara bugn hkmet organlar tarafndan grlmekte olan baz vazife ve
mesuliyetler yklenmesi
4- Limanlarn ve bilhassa stanbul limannn belediyeler, ticaret odalar, limanla alakal
teekkller murahhaslaryle hkmet temsilcilerinden mteekkil bir meclis tarafndan mstakil ve
muhtar ekilde idaresi ve bu sistemin bir ok devlet, belediye ve dier amme iletmelerine de eitli
seiller ve esaslar altnda temili.
5- Devlet sanayiin byk kk sermaye ve tasarruf erbabnn hisselerine itirak edecei
anonim irketlere devrini salayacak bir program tatbiki ve bu programn gerekleebilmesi iin bu
sanayi iletmelerine sermaye koyanlara asgari bir kar haddinin devlete garanti altna alnmas ve
sanayide her trl kanuni ve fiili inhisara meydan verilmemesi ve teebbs sahasnn herkese ak
tutulmas.
6- Denizyollarnn yk ve yolcu inhisarnn kaldrlmas ve muayyen artlar salayan ve sefer
emniyetini ve tarife btnln devlete kar taahht eden armatrlere de Denizyollarnn haiz olduu
ayni hakkn tannmas, mnhasran d seferler yapacak ve bu seferler iin konimento verecek Trk
seyrisefain irketlerinin vergi ve dier bakmlardan ayni mahiyetteki ecnebi irketlerle rekabet edecek
msaadelere ve devlete hususi himayelere mazhar olmas.
7- Devletin maden ve orman enerji santrallar ve demiryollar gibi sahalarda byk sermaye ve
teknik isteyen iletmelerde bulunmas zarureti varsa da, bunlarn fiili ve kanuni inhisarlar halinde
olmamas, mlkiyetlerinin ve iletmelerinin mmkn olduu lde asgari kar hadleri garante altna
alnm anonim irketler elinde olmasnn temini.
8- Toprak Ofisin mstahsiller birliinden veya birliklerinden mteekkil bir idare haline kalbi ve
blgelere ayrlarak her blgenin mstakil ekilde idaresi,
(Memleketimizin buday ve hububatta bir fiyat istikrar salamas mutlak lazmdr. Bunun temini
iin de Toprak Ofisin yalnz alm ve satm organ olmas kafi deildir. Ayn zamanda istihsali tanzim
edecek bir mahiyet almas icap eder. Bunu da bir program altnda mstahsillerin eline vermek ve
hkmetin istihsal ve fiyat politikasna bu icra organlar marifetiyle grdrmek en doru yoldur.)
9- Toprak Ofisi, Petrol Ofisi gibi dorudan doruya ticaret sahasnda alan devlet
teekklerinin ya tamamen tasfiyesi, yahut stok temini veya fiyat politikas icab gibi zaruretlerle bu gibi
ticari messeseler mevcut olacaksa bunlarn anonim irketler halinde kurulmas,
10- Devletiliin en byk vazifelerinden biri zira kalknmamza ve ileri teknik vastalarn
memlekette yaylmasna enerjik ve metodik ekilde hizmet etmek, ayni zamanda ileri teknikle yaplan
byk ldeki istihsalleri tevik ederek zirai mahsulerimizin vasf ve fiyat itibariyle dnya piyasalarnda
rekabet etmesini ve fiyatlarmzn dnya seviyesini amasn salamaktr. Devletiliin bu sahalarda
esasl bir program altnda genilemisinin salanmas ve ezcmle:
a) Geni ve hali arazide en ileri teknikle hububat zirai yapan Devlet Zirai Kombinalarnn elde
ettii takdire ayan baarlar gznne alnarak bu iin geniletilmesi ve kuvvetlendirilmesi;
145
b) Mstehlik snf tekil eden halk tabakas ve bilhassa aydnlar ve kadro harici braklacak
memurlarn kuracaklar kooperatifler vastasiyle ziraat sahasnda almalarn himaye edici ve
salayc bir program tanzim ve tatbiki;
c) Zirai aletler, datm tamiri, tohum slah, ileri ziraati yayma faaliyetlerimizin daha verimli
halde kuvvetlendirilmesi,
d) Ziraati sanayii, umumi shhati, su ve iskan ileri gibi btn meseleleri birden ihtiyva eden
blge kalknma planlar tanzim ve tatbiki,
e) Bugn pek mahdut olan zirai kredinin kolay ve ucuz artlarla ihtiyaca yetecek hadde kadar
geniletilmesi.
11- Devletiliin balca vazifelerinden biri hakl ve makul bir fiyat politikas takip ederek bir
istihsal ubesinin dieri veya mstahsil ve mstehlikin birbirlerini istismarna imkan veren fiyat
makaslarnn teekklne mani olmak ve memlekette zamanla her trl istihsal maliyetlerini dnya
seviyesine ulatrmaktr. Sanayi kanal ile ifti ve mstehlik halk zerine binen fiyat makasnn gittike
azaltlmas ve sanayiin de kendi kendine yayabilecek imkanlardan mahrum edilmemesi; vergi ve
bilhassa muamele vergisi basks altndan kurtarlmas,
12- D ticaret mnasebetlerimizin gerei gibi tanzimi ve mallarmzn d pazarlarda
srmnn arttrlmas ve bu maksatla hkmetin serbest mesleki teekklerle ibirlii yapmas
esasnn salanmas ve d mbadelelerde realist gre uyarak, ecnebi dvizlerin resmi rayileriyle
paramz arasndaki farklarn fiyat politikamz sarsmamas iin gerekli tedbirler alnmas,
13- stihsalde ve istihlakte i pazar geniletecek tedbirler alnmas bu cmleden olarak:
a) Dorudan doruya veya dolaysyle istihsale yarayacak her trl bayndrlk ilerini
geniletmek
b) Atl duran i kuvvetlerine i bulmak
c) piyasada mal alcsn bunlar karlayacak istihsalin oalmas ile ll ekilde
oaltmak
d) stihsali geriletmeye, baltalamaa datmaa sebep olan vergilerde gerekli reformu sratle
yapmak,
e) stihsale ucuz ve geni kredi salamak gibi tedbirleri alnmas.
Hlasa usuler ve zihniyet bakmndan bir inkilap yaplarak memur idaresi yerine halk idaresine
geii salamak ve memlekette istihsale ii ve refah oaltmak hedefi devletiliimizin esas vasf
olmaldr.
2. Devletilik
DR. FERDUN ERGN
stanbul niversitesinde ktisad Doenti
ktisadi hayatta mteaddit mezhepler yoktur. Yalnz iktisadi bilenler ve bilmiyenler tarafndan
temsil olunan iki ayr cereyan vardr." bir memlekette tatbik edilen iktisad siyasetinin bu iki cereyandan
hangisine girebileceini anlamak iin, halkn refah seviyesine bakmak kafidir. Devletilik sosyalizm veya
kollektivizm gibi muhtelif adlar altnda tandmz doktrinler, siyasi ve itimai menfaatleri desteklemek
maksadile bavurulan fikir oyunlarndan ibarettir.
Siyasi ideolojileri esas tutarak iktisadi hayata yeni bir istikabet vermek, fikri ve son bir buuk asr
zarfnda kuvvet kazanm bir temayldr. Eski mutlakiyet ve istibdad rejimleri, devlet elindeki hudutsuz
kuvet salahiyeti meru gstermek iin, iktisadi ve itimai nazariyelere dayanmaa muhta deillerdi.
Fakat, 1789 Fransz ihtilali hkmranlk hakknn ta ve taht sahiplerine mevdu bir imtiyaz olmadn
meydana koyduktan sonra, demokrasi prensiplerine ve ferdi hrriyetlerle mcadele halindeki
cereyanlarn yeni bir mistisizm yaratmaa altklar mahede edilmitir. Hegelin devletilii, Saint
Simonun istihsali planlatrma fikri, Karl Marxn sermaye dmanl veya Rodbertusn nasyonal
sosyalizmi; zamanmzdaki iktisadi ve itimai batl itikatlarn beiini tekil etmitir.
Hegelin fikir sistemi, mstebit devlet ekline kar derin bir hayranlk ifadesidir. Prusya
zihniyetinin felsefesini kuran bu Alman filozofuna gre: "Devlet" yer yznde Tanr fikrini temsil eden
mukaddes bir varlktr. ktidar mevkiinin mutlak emirleri altnda hizmet etmek vatanda iin bir ereftir.
Hrriyet, ancak devletin bahedebilecei bir ltuftur. Halk, devlete kar hi bir hak iddia edemez.
Kuvvet ve iktidar elinde bulunduran devlet, ayn zamanda btn haklarn da meru sahibidir.
146
Hegelizm cereyan, demokrasi hareketleri hesabna tek bana engel tekil edebilmek
kabiliyetinden mahrumdu. Fakat ayn devirde Saint Simon tarafndan alan dealist Sosyalizm r,
ktisadi meseleleri devletilik doktrinlerinin mihrak noktas haline getirmitir. Hrriyet ve parlamento
rejimlerinin bir tereddi eseri olduunu ileri sren Saint Simon tasavvur ettii istibdat nizamnn iktisad
mdahale tedbirlerle daha messir bir ekilde gerekleebileceini dnmtr. Saint-Simon cemiyet
nizamn deitirmek mlkiyet hakkn tahrip etmek, bir sanayi diktatrl kurmak ve halkn hayat
artlarn tanzime memur merkezi bir planlatrma uras vcude getirmek lzumuna kani idi. SaintSimonun Newtondan mlhem olarak teklif ettii bu ura mutlak bir salahiyete sahip bulunacak ve ura
reisinin "emirlerine itaat etmiyenler insanlktan skat olunacakt."
Devletin iktisadi hayat kontrol altna almaa almasna hakiki sebep, resmi makamlarn nfuz
ve iktidarlarn geniletmek arzusudur. Amme makamlar iktisadi faaliyetlerini genilettikleri nisbette
halk ihtiyalar zerinde daha kuvvetli bir hakimiyet tesis etmek imkann kazanabilirler. Halk geim
ihtiyalarn karlamak hususunda devlete bal vaziyette dt takdirde, resmi daireler
salahiyetlerini arttrmak frsatn ele edebilirler. Kuvvet ve nfuz arzusu; iktidar psikolojisinin en hassas
noktasdr. Bu itibarla, Saint Simonun iktisadi hayat planlatrmak sureti ile iktidara hudutsuz bir
salahiyet temin edilebileceini belirtmesi hrriyet aleyhindeki fikir cereyanlarna yeni ufuklar amtr.
Hegelizm taraftarlar, Saint-Simonun temayllerini benimsemek hususunda byk bir tehallk
gstermilerdir. Bir vakitler Hegelin hayranlar arasnda bulunan Karl Marx da sosyalizme sluk etmi
ve medeniyete pahalya mal olan bir doktrinin alemdarln zerine almtr.
Saint-Simon ve Hegelin yarattklar akslamel, byk kol halinde inkiaf etmitir. Auguste
Comte, ferdi uur ve hrriyetin dayand felsefi esaslar ykmaa almtr. Karl Marx, gayretlerini
proletarya diktatrl ile neticelenecek snf ihtilali zerinde teksif etmitir. lmi hrriyetleri snk
kalabalk bir mtefekkir zmresi ise, ferdiyetilik aleyhindeki dnceleri devletilik rejimine basamak
tahtas haline getirmilerdir. "Ferdin tek bana kaldka cemiyete faideli bir rol oynyacan insan
ahsiyetinin medeni tekamle ezeli bir engel tekil ettiini ve mterakki bir memleketten devletin iktisadi
roln tedricen geniletmek lazm geldiini ileri srmlerdir" Hkmet kuvvetinin himayesine snm
"tatl su mtefekkirlerinin" iktidar mevkiine yaranmak maksadile ortaya attklar bu tez. 1872 Elsenach
kongresinden itibaren bir doktrin halini almtr.
Devletilik muhtelif iktisat ve felsefe nazariyelerinin ferdi haklar ve hususi teebbs serbestisini
inkar eden fikirlerini bir araya toplamak suretile vcude getirilmi bir sentezdir. Dayand mucip
sebepleri ve hedef tuttuu gayeleri dier nazariyelerden dn alan bu doktrinin ilmi hviyeti bulank bir
manzara arzetmektedir. Sosyalizm, planclk veya teknokrasi sistemlerle devletilik arasnda bir hudut
izmek gtr. Tatbikatta, hususi sermaye ve teebbs ani bir inkilap neticesinde ortadan kaldrmak
frsatnn bulamyan marxistelerden bir ksm ayn maksatlar brokrasinin tahripkar icraat sayesinde
tedrici bir ekilde tahakkuk ettirmee alan devletilerle mterek bir saf tekil etmilerdir. Nazariyat
sahasnda ise, melliflerin verebildikleri en vazh tarif "devletiliin serbest iktisat nizamndan
sosyalizme doru bir istihale hareket" olduunu belirtmekten ibaret kalmtr.
Devletiliin dier nazariyeleriyle mterek olarak kapitalizm ve serbest iktisat nizam aleyhinde
ileri srd tenkidler bir tarafa braklacak olursa, geriye mphem baz tasavvurlardan baka bir ey
kalmad grlr. Serbest teebbs nizamnn milli menfaatleri laykile koruyamadn, iktisadi hayatn
inkiafna mani olduunu ve itimai adaletsizliklere sebebiyet verdiini ileri sren devlet, hususi
sermayeyi ksmen veya tamamen tasfiye etmek ve kendi hesabna iletmecilik faaliyetine girimek
suretile halka daha fazla refah temin edeceini vadetmektedir. Devletilik; teebbs erbabnn vazifesini
masa bandaki memure grdrmek, inisiyativi talimatname hkmlerine balamak, iktisadi faaliyete
brokrasi zihniyetinin hakim klmak ve zarar rizikosunu vergi mkellefine yklemek suretile yeni bir
nizam kurmak emelindedir. Byle bir sistemin ilmi esaslara uygun bir ekilde tatbik mevkiine konulmas
kabil midir? bir ok memleketlerdeki devletilik tatbikatnn bir "Hatalar Komedisi" halinde cereyan
etmesi, sadece makus bir tahlil eseri midir?
Devletilik tecrbelerinin urad muvaffakiyetsizliklere en mhim sebep, ekonomi eflerinin
iktisadi artlar takip hususunda karlatklar, glklerdir. Prof. Bowley, iktisadi artlar zerinde tesir
yaratan amillerin 200 milyardan fazla olduunu sylemektedir. talyan iktisads Barone de, istihsal
faaliyetini tanzime teebbs eden bir hkmetin hesaplamak mecburiyetinde olduu milyonlarca unsur
bulunduunu tesbit etmitir. ktisadi hayatn tekaml seyrini kendi emir ve kumandalar altna almaa
alan devlet adamlarnn ve memurlarnn bu kadar geni apta bir hesap yapabilmeleri mmkn
deildir. Btn ihtimalleri hesaba katmakszn el yordami ile tanzim edilecek bir iktisad siyaseti ise,
tesadflere bal kalmaa mahkumdur. Fransa hakknda isabetli bir tahmin yrtebilmek imkanszln
belirten Charles Rist demirtir ki: "Bugnk artlar altnda ve beklenmedik vaziyetler karsnda (Ben
ekonomiyi idare ediyorum) diyebilecek dahilin kim olabileceini kendi kendime sokmaktaym." Kanun
kartmak, talimatname hazrlamak, tamim gndermek, karar imzalamak ve emir vermek suretile
fiyatlar ucuzlatmaa, istihsali arttrmaa, ticareti geniletmee veya istihlaki ayarlamaa uraanlarn
hareket tarz, ancak cehalet eseri bir cret mahsul olabilir.
Devletilik rejimlerinin karlat dier bir glk, maliye siyasetinin bir fasid daire iine
dmesidir. Devletin tesisler kurabilmesi ve iletebilmesi iin byk sermayelere ihtiya vardr. Bu
147
sermaye ihtiyacn karlamaa hizmet eden en mhim kaynak, vergi mkellefinin geliridir. Fakat
devletilik rejimlerinde, bir taraftan bte masraflar arttrlrken, dier taraftan serbest teebbs
erbabnn faaliyet sahalar daraltlmaktadr. Hususi teebbsn zayflamas vergiler ve istikrazlar
haslat zerinde menfi tesirler yaratmaktadr. Bte masraflarnn kabarmasna muvazi olarak gelir
kaynaklarnn kurutulmas neticesinde husule gelen a kapatmak zere enflasyona bavurmak,
inhisarlarn kuvvetlendirmek ve vergilere zam yapmak zaruretini belirtmektedir. Devlet iletmelerinin
rasyonel birekilde alabileceklerini ve mhim bir varidat kaynaa haline gelebileceklirini dnmek
bir hayaldir. Trkiyede vergi mkelleflerinin ve tasarruf sahiplerinin fedakarl sayesinde yaplan devlet
yatrmlarnn kymeti bugnk rayile milyar at halde, kayda deer bir bte varidat temin
edilememitir. Halbuki ayn yatrmlar hususi teebbs erbab tarafndan yaplsa idi, hkmete iki
milyara dayanan istikrazlara mracaat zaruretini nliyebilir ve duyunu umumiyenin, memleket
iktisadiyatnda bir yk haline gelmesine meydan brakmazd. Btedeki dyunu umumiye fazlnn
mualeme vergisi haslatna yakn bir yekun arzetmesi devlet yatrmlarnn mstahsil ve mstehlik
ktlelerine neye malolduunu gsteren bir misaldir.
ktisadi hayat btn teferruatna kadar tanzim etmek hevesine kaplan hkmet adamlarnn
ileride hangi artlarla karlaacaklarn isabet ve uzuhla tayin etmek imkanndan mahrum kalmalar ve
projelerini hakikat haline getirmee alrken hazinenin varidat kaynaklarn kurutmalar, devletilik
tatbikatn akibeti mehul bir macera haline getirmektedir. Giriilen macerann akibetinden endie eden
iktidar sahipleri kendilerini ahsi mesuliyetten korumak iin balca iki tedbire bavurmak mecburiyetini
hissetmektedirler.
Bu tedbirlerden birincisi, hkmet icraatnn mali neticelerinden gayri mesul bir uzuv vastaile
devletilik siyasetini tahakkuk ettirmee almakdr.
Kar zihniyeti yerine idari hizmet fikrini ve mteebbis snf yerine memur tekilatn ikame etmek
suretiyle ancak kanuna kar hesap vermek mevkiinde ve hukuki formalizm iine gmlm bir sistem
vcude getirilmektedir. Bu sistemi yrtmee alan memurlar talimatnamelere ve emirnamelere aykr
hareket etmedike memleket iktisadiyat milyonluk ve hatta milyarlk zararlara urasa dahi,
makamlarnn muhafaza etmekte ve maalarn almaktadrlar. Baka bir ifade ile devletiliin icra uzvu,
itaat ve sadakatle kr krne hizmet edebilecek vasfla ve hukuk kaidelerini inemedike mesul
tutulamyacak bir brokratlar snfdr.
ktidar mevkiinin mesuliyetten kurtulmak iin bavurduu ikinci tedbir parlamentolarn vazifelerini
laykyla grmelerine meydan brakmyacak bir alma usul tesis etmektir. Brokras rejimlerinde,
idare mekanizmasnn maruz kald aksaklklar, muhtelif dairelerden gelen ve Meclis ruznamelerini
dolduran kanun projelerile giderilmee teebbs edilir. Meclis azalarnn bu tasar sanan laykyle
tetkik etmee ne vakitleri ve ne de ihtisaslar msaittir. Meclisin bir yl zarfnda alt ay altn ve iki
yz kanun kardn farzedelim. Bir mebusun kendi ihtisasile alakal bir kanun hkmn yirmi drt
saatte tetkik etmesine imkan yoktur. Bu itibarla meclis azalar, idare unsurlarnn verecekleri malumat
ile iktifa etmek mecburiyetini duymaktadrlar. Teferruatn tanzimi nizamname ve talimatnamelere
braklmaktadr. Kanun yapma faaliyetinde, kemiyet keyfiyetin yerini almakta ve mesular yeni kanun
hazrlamaktan cari mevzuatn nasl tatbik edildini takibe vakit bulamamaktadrlar. Brokrasi bu
vaziyetten salahiyetlerini fiilen azami seviyeye ykseltmek suretile faidelenmektedir. Hakiki iktidar,
halkn mmessillerinden resmi dairelere intikal etmektedir.
Devletilik siyasetinin icra uzvunu tekil eden personelde aranan en mhim vasf emirlere itaat
kabiliyetidir. Trotskynin iktisadi mutlakiyet sistemlerini "iktidar mevkiine itaat etmiyenlerin a kalmaa
mahkum olduklar" bir rejim olarak tasvir etmesi hatal bir gr deildir. Devletilik rejimlerinde
parlamento azalklarna banka idare meclislerine, messese mdrlklerine intihap veya tayin edilcek
personel seilirken ehliyete baklmamakta ve daima eski askerler mtekait memurlar veya siyasi
partizanlar gibi kaytsz ve artsz itaate alm olduklarn tecrbe ile gstermi ahsiyetler tercih
edilmektedir.
Devletilik, yalnz ehliyetin ve iktisat zihniyetinin tasfiyeye uratld bir mutlakiyet rejimi deildir.
Hkumetin demokrasi prensiplerini platonik kymette bir kaide halineg getirerek btn iktisadi iktidar
kendi elinde toplamas, ayn zamanda yolsuzluklarn da artmasna sebebiyet vermektedir. Devletilik
programlarnn gayri mesul uzuvlar tarafndan keyfi bir ekilde hazrlanan mevzuata dayanarak
tahakkuk ettirilmee alldn gren hususi teebbs erbab, haklarn ve menfaatlerini muhafaza
iin etin bir mcadeleye girimek mecburiyetinde kalmaktadr. Lord Actonun belirttii gibi hkmet
nfuzu ile para kuvveti arasnda cereyan eden bu mcadele neticesinde, iktidarn bazen irtikaba
srklenmesi imkansz deildir.
Devletilik, serbest iktisat nizamnn ve demokrasinin mahzurlarn bertaraf etmek zere ileri
srlm itimai doktrinler arasnda tasnif edilmektedir. Fakat devletilik rejimlerinde piyasa
mekanizmasnn daha muvaffakkiyetli bir ekilde nasl alabileceini izah eden bir nazariye henz
domamtr. Siyasi ideolojilerin tesirinden tecerrd ederek meselenin ilmi zaviyeden tahliline giriildii
vakit devletiliin zihniyet finansman ve rantabilite bakmlarndan bir fasid daire iine dt
grlmektedir.
148
Tatbikatta ise New-York niversitesi profesrlerinden Burnhamn belirttii gibi, Sovyet Rusya da
dahil olduu halde, sosyalizm gayelerinin tahakkukuna alan ideolojilerden hibiri hakiki maksatlarna
eriememilerdir. Serbest iktisad nizamn tasfiyeye alan hkmetler daima brokrasi rejimlerine
doru srklenmilerdir. stikbalin ufuklarnda bir serap gibi gzken sosyalizm idealine doru ilerleyen
fikir ve siyaset adamlar, brokrasi ad verilen umulmadk bir realite ile karlamlardr.
Bibliyografya
Wilhelm Rpke, Explication conomique du Monde moderne, Paris 1940.
Wilhelm Rpke, La Crise de notre Temps. Neuchatel 1943.
Wilhelm Rpke, Explication de lAllemagne, Geneve 1945.
William Aylott Orton, The Liberal Tradition A Study of the Social and Spritual Conditions of
Freedom, Yale University Press, New Haven 1945.
F.A. von Hayek, The Road to Serfdom, London 1944.
F.A. von Hayek, The Conter-Recolution of Science Economice 1941.
Elie Halevy, The Age of Tyrannies, Economica 1941.
Ludwig von Mises. Le Gouvernement Omnipotent, Paris 1947
Ludwig von mises, Bureaucraey, London 1945.
E.Barone, G. Halm., L., v. Mises, N.G. Plerson and F.A.y. Hayek Collectivist Economie Planning,
London 1935.
Franois Pietri. Le Financier, Paris 1931.
Bertand Russel, History of Wesetrn Philosophy and its Connection with Political and Social
Circomstances from the Earliest Times to the Present Day, London 1946.
William H. Beveridge. Full Employment in a Free Society. London 1944.
John W. Mc. Connell. The Basic Teachings of the Great Economists, New York 1943.
Charles Gide and Charles Rist. A. History of Economic Doctrines, London 1915.
Gaeton Pirou. Introduction lEtude de lEconomie politique. Paris 1946.
Walter Eucken. On the Theory of the Centraily Administered Economy, Economica 1948.
Gaston Defoss. La Place du Consommateur dans lEconomie dirige, Paris 1939.
Henry Laufenburger. LIntervention de lEtat en Matire conomique, Paris 1939.
J.E. Meade. LEconomie politique et la Politique conomique, Paris 1939.
Lionel Robbins, LEconomie planifie et lOrdre international, Paris 1938.
3. Trkiyede Devlet letmecilii

PROF. DR. MUHLS ETE
I. "Tanzimci" bir ktisat Politikasna Gre Devlet letmeciliinin Mahiyet
umul:
ve
Tebliimin konusunu Trkiyede "Devletilik tatbikat" yerine "Devlet letmecilii" eklinde

sememin sebebi, baka memleketlerde de oldu gibi bizde de, devletilik mefhumunun ok komplex,
ok kark bir mana ifade etmesi ve muhtelif kimseler tarafndan farkl bir ekilde telakki ve tarif
edilmesidir. Zaman oldu ki, liberal temaylde olanlar devletilie taraftar grndler. Sosyalist bir
iktisada tarftar olanlar ise devletilik kelimesini tercih etmei daha uygun buldular.
te yandan devletilik mefhumunu yalnz sanayie inhisar ettirenler de olmuyor deil, nihayet
devletilik mefhumunu yalnz sanayi sahasndaki devlet iletmeciline inhisar ettirenler vardr.
Telakkilerdeki bu ayrlk elan devam etmektedir.
149
Konumamzda herhangi bir tereddde mahal burakmamak iin, mevzuumuzu devlet

iletmecilii suretinde tasrih ve tesbit etmei zaruri buluruz.
u halde devlet iletmecilii dediimiz zaman, devletin (ve mahalli idarelerin) iktisadi, mali ve
itimai sahada iletmeler kurarak bizzat istihsale tevzie ve hizmete gemesini kasdetmekteyiz. ktisadi
sahayla: ziraat ormanclk, hayvanclk, balklk sanayi ve maden mnakalat i ve d ticaretin girecei
tabiidir.
A- Kanaatimize gre devletin hangi sahalarda iletmecilie gemesine zaruret vardr.
Devletin memleketin iktisadi bnye ve mnasebetlerini esasl bir surette tetkik etmeden, bunlarn
kimler tarafndan ve hangi sra dahilinde en uygun ekilde yaplabileceini tesbit etmeden, u veya bu
sahada faaliyete gemesi tamamen gayri iktisadi bir harekettir. inde baz faydal teebbsler olmakla
beraber, imdiye kadar vaki tatbikatta maatteessf bu ekilde hareket edilmitir. Daha zaruri olan iler
ihmal edilmi buna mukabil amme karakteri galip olmayan mevzular ele alnmtr. (Bunlara nelerden
*
terekkp ettiine bir az sonra iaret edeceim.) ( )
Devletin memleketin iktisadi bnye ve mnasebetlerini esasl bir surette toplamak mmkndr:
1234567-
Tabiat iktizas inhisar bir mahiyet arzeden iletmeler.

Birinci derecede umumi menfaatlerle ilgili bulunan amme iletmeleri,
Mhim iktisadi faaliyetlere nazm olacak iletmeler,
Byk lde istihsal ve hizmet yapan bir karakter arzeden iletmeler.
Sosyal mahiyetteki iletmeler
Ticari mahiyeti haiz olmayan rnek iletmeler
Askeri srlar icab devlet elinde bulunmas gereken iletmeler.
B- Devletin hangi mevzularda letmecilik yapmas doru deildir.

Devletin iletmecilik yapabilecei sahalar tercih etmekle, bunun dnda kalan mevzular
muhakkak bir mecburiyet yoksa, devlet iletmeciliinin dnda kalmasn tabii bulmaktayz. Buna
ramen, devlet iletmecilii mefhumunun muhalifi olan mevzular memleketimizi alakadar ettii iin
ayrca tadatta fayda mlahaza etmekteyiz. Bu iler :
1- stihsal ve tevzi ii byk ve himayeye muhta bir kitleyi alakalandrmyorsa, (askeri, mahiyeti
kalkt takdirde Beykoz Deri ve Kundura Fabrikas, Adana Pamuk iitleme iinin takriben 1/25 ile
uraan Ziraat Bankas, Adana Pamuk Messesesi, Ankarada Devlet Ziraat letmlerinin ticari
iletmeler messesesi vesaire)
2- Kk iletmelerin mevzuuna giren iler (gazozculuk, domates sular vesaire)
3- Lzumsuz inhisarlara yol ap serbest rekabetin ortaya kmasna mani olan iletmeler,
4- Ayn mevzuda alan hususi teebbslerle eit artlar tahtnda almayan fakat rhanl
durumlardan istifade eden iletmeler (Inhisarlarn arap imalat, Smerbankn baz fabrikalar
5- Birinci derecede amme hizmetine taalluk etmekle beraber, daimi surette rantabl olmayan
iletmeler,
II. "Devleti" telakkiye gre devlet iletmeciliini douran ve idameye
mecbur klan sebepler nelerdir?
Hususi teebbslerin giriemiyecei veya giritii takdirde, aada yazdmz mahzurlarn
doabilecei iddiasiyle, hususi teebbs yerine devlet iletmeciliinin geeceini ileri sren kimselerin
noktai nazarlarn elimizden geldii kadar sralamaa alalm:
Devletilik hakknda telakkilerin ok tarafl ve birbirinden ok fakir olduuna yukarda iaret
etmitik. ktisadn hangi sahalarnda ne vsatte ve nasl bir sra dahilinde devlet iletmeciliine
giriileceine dair esasl bir prensip karar verilmi olmad iin iletmeciliin bazen sanayi, bazen
maden, bazen ziraat, bazen mnakalat ve bazen de dier sahalara kaydn mahade etmekteyiz.
Muayyen sahalarda kurulan ve byk tesisat ve iletme masraflarna mal olan devlet
iletmelerinden bir ounun kuvvetli mucip sebepleri yoktur. Bunlarn tesisleri ve almalarn jstifiye
edebilmek iin:
A- Hususi teebbs aleyhine ve devlet iletmeleri lehine ileri srlen sepebler:
1- Hususi teebbsn sermayesi ve tekilat kafi deildir, muayyen sahalara girmez.
*
( ) M.Ete-.Bilkur, Trkiye Ekonomisi iin bir ekonomi program tasars. Trk Ek Dergisi, Say: 31
150
2- Hususi teebbs, kafi kar grmedii iin muayyen sahalara el uzatmaz.

3- Hususi teebbs iletmelerin kurulu yerlerini yalnz iktisadi artlara gre seer, yurdun her
tarafna sokulmak ihtiyacn duymaz.
4- Hususi teebbs, matlup miktarda ve keyfiyette mal yapp satamaz.
5- Hususi teebbs, pahalya satar.
6- Hususi teebbs, milli i gcn ve tabii serveti yeter derecede korumaz, fazla istismar eder.
imdi bu iddialara birer birer cevap verelim:
1- Hususi teebbs sermayesinin kifayetsizlii mevzuu phesiz ki Trkiye gibi prekapitalist bir
iktisat bnyesi arzeden bir memleket iin varittir. Kltrel ekonomik ve sosyal artlar muayyen bir inkisaf
seviyesini bulmadka Trkiye para ve sermaye piyasas bir ok tesisleri kolay kolay finanse edecek
duruma gelemiyecektir. Hele anonim irket saysnn henz 200 bulmad mddete, hususi plasman
ve envestismanlar mahdut sahalara inhisar etmee mahkumdur.
Fakat bunun aresi, hususi teebbsn uzanamad her sahaya rast gele el atmak deil,
bunlardan amme karakteri stn olanlarn milletin en mbrem ihtiyalar en fazla karlayanlarn
tedricen ele almaktadr. Fakat hususi sermayenin birikip tekilatlanp bu sahalara sokulmaa balad
zamanlarda bu iin bunlara devredilebileceini dnmek lazmdr. Bu intihap ve tahdidi yapmayacak
olursak, milli sermayesi prodktif ve hatta rantabl bir halde kullanmam oluruz. Dne kadar yalnz
hususi tesebbsler iin kullanlan rantabilite mefhumu bugn milli rantabilite haline inkilap etmi ve
devlet iletmelerine temil edilmi bulunmaktadr.
2- Hususi teebbs, kar grmedii sahaya gelmez, binaenaleyh buralarda devlet iletmecilik
yapmaa mecburdur iddiasna u cevab vermek mmkndr: ktisatlkta ve iletmecilikte bundan
tabii bir ey olamaz. Rantabilite ve iktisadilik kaideleri iktisadn tarihi ve deimez dsturlardr. Kar ve
safi gelir reme (nemalanma) vetiresinin en tabii bir icabdr. Dinamk ekonomi ile stastik ekonomi
arasnda fark, birincisinin mtemadiyen dourmas remesi hi deilse eskisinden daha fazla olmas
misillemesidir. Bu ise safi gelirin artmasiyle, karn oalmasyla mmkndr. Milli sermaye ve insan
gcn kullanan devlet iletmesinin de ilk senelerde olmasa bile zamanla karla almas, hi deilse
daimi zararla kapamamas lazmdr. Aksi takdirde bu zararlar bteden belki en muktedir olmyan
mkelleflerin verdikleri vergi, resim ve harlarla karlamak gerekecektir.
Halbuki hususi teebbsn an karlayaca vergileri veya skt vakit ba vuraca
istikraz ve emisyon vastas yoktur.
3- Hususi teebbsn muayyen kar grmedii sahalara iltifat etmedii ve iletmelerin kurulu
yerlerini yalnz iktisadi artlara gre seip, sosyal kalknmay ihmal ettii meselesi zerinde cidden
durulacak bir problemdir. Hususi sermayenin mnhasran bu saike gre hareket ettii bir vakadr.
Trkiyede devlet sanayiciliinde buna dair bir ok misaller vermek mmkndr. Malatyada
kurulup ve bugn Smerbanka intikal eden Bez Fabrikas, Uak eker Fabrikas, Tekelin baz
fabrikalarnda kurulu yerlerinin iktisadi icaplar pek aranmamtr.
Memleketin uzak blgelerini kalkndrmak phesiz ki ok mhim bir davadr, fakat kltr,
mnakale, pazar, salk durumunu slah etmeden; halkn itira kuvvetini arttrmadan veya birlikte
takviye etmeden snai iletmeler vastasiyle bir takm insanlar bir yere teksif etmek suretiyle hareket
etmedii cemiyet ekonomisi bakmndan doru bulmamaktayz. Kald ki kalknmada sanayiin ba rol
oynayacana, Trkiye gibi hayvancla ve ziraate daha ziyade elverili olan bir memleket iin
inananlardan da deiliz. Dier artlar paraszlktan dolay daha uzun mddet yerine getiremez ve ii
yalnz sanayile halletmee alrsak mevcut gayri iktisadi tesislere yenilerini ilave etmi ve devlet
btesini biraz daha yklemi oluruz bunun hayat pahallna tesir edecei tabiidir.
Bundan uzak blgelerin kalknmasn ihmal edebiliriz manas kmamaldr. Elbette millet ve
devlet olarak yurdun bu ksmlarn da dnmee mecburuz. Fakat mnakale ile ziraat ve
hayvanclkla, el sanatlariyle ve kltrle yaplacak daha ok i vardr. Fevkalade durumlarda tabiatiyle
sanayii de dnebiliriz. Fakat tekrar ediyoruz her eyi ihmal ederek evvela sanayile ie balayalm
parolasna itirak edemiyoruz.
4- Hususi teebbs matlup kantite ve kalitede yapamak iddiasn da cerbetmek kabildir.
Bir kere hususi teebbs neden memleket lsnde istihsalde bulunmaz: ya sermayesi kafi
deildir, ya srm ve mnakale imkanlar elverili deildir, yahut yapt mallara muayyen bir mstehlik
kitlesi, mahdut bir mteri zmresi bulunabilir de, ondan daha ileriye gidemez., iletmelerin kapasitesini
birden bire arttramaz belki bu arada mallarn bir ksmn dahilde imal etmei, dier bir ksmn hariten
ithal etmei daha avantajl bulur. Bu tarz hareket ok kere mstehlikin de elindedir.
151
Halbuki devlet ie el atp iletmecilie geince pahalla bakmadan btn memleket istihlakini
karlamak sevdasna der. Mesela kat ve sllloz mevzuunda, 40 bin ksur ton tahmin edilen yllk
kat sarfiyatmz tamamen dahilden temin etmek suretiyle otari yan "kendi kendine yetme"
dsturunu tutturmu ve zmitte birbiri artna kat ve sllloz fabrikalar kurulmutur. Halbuki kat
istihsal ve ihra eden memleketlerin istatistiklerine baktmz vakit, bu memleketlerin bir ksm
katlarn bizzat dier bir ksmn da sair memleketlerden tedaris eylediklerini grrz. Demek oluyor ki,
bir memleketin tabii ve iktisadi artlarna gre en msait olan mevzularda ihtisas yapmas ve dierlerini
muayyen bir mddet hariten getirmesi daha iktisadi olmaktadr.
Hususi teebbsler baz mallar kt yaptklar iin devlet iletmelerinin istihsalde bulunmas
meselesine gelince, bunu bir iki misalle aklamak daha yerinde olur. Memleketin bir ok ehirlerinde
gazoz yaplr veya arap imal edilir, bu arada amillerden bazlarnn belki de bir ounun bu mayileri
shhat kaidelerine gre yapmadklar da muhakkak; bir vakitler inhisarlarn ok iyi gazoz yapt ve elan
iyi araplar imal ettii de muhakkak. Madem ki, hususi teebbs bazen kt kaliteli mal yapyor, halk
zarara sokuyor, o halde bu ii devlet veya belediyeler yapsn m diyelim? Baka memleketlerin
ekonomilerine gitmee hacet yok, eski Trkiyenin pazarlarna syle bir gz atarsak, ecdadmzn bu ii
nasl kontrol ettiklerini, nasl hallettiklerini anlamakta glk ekmeyiz. Esnafn bunca tekilatnda
mallarn kalitelerini kontrol iin aldklar, tedbirler cidden nlecek derecededir. Belediye zabtas,
shhi ve iktisadi polis vesaire kontrolleri bugn en liberal bir iktisat rejimi tatbik eden memleketlerde bile
mevzuu bahistir. Yoksa kontrol iini baaramyoruz diye her ii devlet iletmesine verirsek halimiz nice
olur?
5- Hususi teebbsn pahal satmas iddias da ok umumidir. Esasen ucuzluk pahallk
kelimeleri nisbi, izafi birer mefhumdurlar. Bir eye ucuz veya pahal diyebilmek iin o eyin maliyet
masraflarn aratrma bu fiyat parann alm kabiliyetiyle karlatrmak, umumi fiyat manzumesi
iindeki yerini tetkik etmek lazmdr. Kald ki i bununla da bitmiyor, dar manada maliyet masraflarnn
iine girmeyen, hesaplarda gzkmeyen fakat maln sat fiyatna tesir eden daha nice nice sarfiyat
vardr.
Tam bir rekabet serbestisinde fiyatlarn zamanla alalaca muhakkaktr. Anormal derecede
yksek fiyatlar inhisar mevzularnda ve natamam bir rekabette mevzuu bahis olur. Btn bunlara
ramen, devlet iletmelerinin hasusi teebbslere ait iletmelerden devaml olarak, daha ucuza
satacaklar da caisualdir, meer ki devlet iletmesi baz muafiyetlerden ve rchaniyetten istifade etsin:
yalnz byk ve ekstansif iletmelerde durum deiir. fakat bu da devlet iletmesinden dolay deil,
byk iletmenin bahettii stn avantajlardan ileri gelmektedir. Devlet iletmesinin fevkalade
vaziyetler icab maliyetten aa satmas keyfiyeti de siyasi veya itimai olduu iin fiat
mukayeselerinde bittabi bir rol oynamaz.
nhisari mevzularda ve natamam bir rekabette hususi teebbs ok ve ucuz mal yerine, az ve
pahal mal karmak sretiyle sun'i bir ktlk yaratabilir ve bu durum devam ettii mddete yksek
kazan temin edebilir. Fakat bu da ikamesi mmkn olmayan mallarda ve itira kuvvetleri uygun olan
mstehliklerde ve muvakkat bir zaman iin varit olabilir.
6- Hususi teebbsn insan gcn veya tabii serveti daha fazla istismar edecei mevzuu
bilhassa sosyologlarca ele alnmaktadr. Bu iddiay cerhetmek pek o kadar kolay deildir. Gerekten
hususi teebbs mmkn mertebe ok kazanma dnr, masrafn az, haslatn ok olmas onun
balca kaygsdr. Bilhassa yeni yeni istismar edilen memleketlerde ve sahalarda mteebbis ve
kapitalilst insan ve tabiatlar yapratmaktan ekinmemitir. Memleketimizde ormanclkta, ziraat ve
madencilikte tabiatn fazla ypratlmasna, yorulmasna ok tesadf edilmitir. insann istismar hemen
her iktisat devrinde daima grlen vakalardandr.
Hususi sermaye darlkta pek ileri gidip byk inkiaflar kaydeden memleketlerde bu nevi
istismarlara son zamanlara kadar rastgelinmitir. Fakat bunun iin de sosyal devletin sosyal tedbirlerle
ve kontrolleriyle mdalale etmesi lazmdr.
B- Bizdeki devlet iletmelerinin fayda ve mahzurlar:
Devlet iletmeciliinin mahzurlarna iaret etmeden nce, bunlarn saladklar faydalar da
saymak insafl bir hareket olur:
1- Faydalar: bir kere hususi teebbs ve sermayenin zayf ve tabiatiyle cesaretsiz olduu bir
devirde bilhassa, Cumhuriyetin ilk senelerinde milli iktisat cihaznn bir ok taraflariyle megul olmas,
onu durdurmadan altrmas devlet iletmecilii lehine kaydolunacak en byk baardr. Devlet
iletmesi byk rizikolara gs gererek memleketin bir ok yerlerine gitmek cesaretini duymutur. Bir
ok yurt paralarna modern iletmeyi gstermee muvaffak olmutur.
ok byk fedakarlklara katlanarak eleman ve kalifiye ii yetitirmitir. Bugn hususi
iletmelerden ou bu elemanlardan ve bunlarn yetitirmelerinden faydalanmaktadrlar.
152
Devlet iletmeleri Trk iftisinin mahsuln kymetlendirmitir, mesela, eker fabrikalar pancar
kylsne, Smerbank fabrikalar pamuk ve yn yetitirenlere azami fayda salamlardr.
Smerbank fabrikalar, Etibank madenleri, Toprak Ofisi, Ziraat Bankas, Yerli rnler
messesesi, Tekel fabrikalar gibi devlet messeselerinin Trk mhtahsiline yapt yardm inkar etmek
mmkn deildir.
Nihayet bu messeseler skntl harp senelerinde mstehlike de faydal olmaa almlar,
zaman zaman nazmlk yapmlardr. Btn devlet iletmelerinin memur ve iileri iin yaptklar sosyal
tesisler, bakmlar, pahalya mal olmasna mukabil, alan vatandan shhi ve sosyal durumuna faydal
tesirler yapmlardr.
Tesis senelerinde belki zaruri olabilen bu messeselerin zaman geldike hususi teebbslerin
eline gemesinin isabetli olacan iddia ederken, devlet iletmeciliinin baz esasl mahzurlarna iaret
etmekten geemiyeceiz:
Devletilik mevzuundan bahseden dier arkadalarm tarafndan devlet iletmeciliinin umumi
mahzurlar yeter derecede belirtilmi bulunmaktadr.
nhisar, hatta otari temaylnde olan devlet iletmesi, hemen her yerde brokrasi ve
merkeziyet dourmakta ve fazla idare ve mrakabe tekilat yznden sk sk deimesi yznden iler
aksamakta, memurlar kardan ve zarardan mesui olmadklar iin fazla inisiyatifler ortaya
kmamaktadr.
Bte ve umumi muhasebe kaidelerine bal olan messeselerin bir ok formalitelere tabi
olmalar, muhtar devlet teekkllerinin ise idare meclislerine getirilecek yelerin iktisadi sahada
tecrbesi olmayan kimselerden seilmesi ilerin selametle inkiafna mani olmaktadr. Kald ki devlet
messeseleri arkalarn hazineye dayamakta veya Merkez Bankasnn hususi kredi mekanizmasndan
istifade etmektedirler.
Bizdeki devlet iletmelerinde gayri iktisadi bulduumuz noktalara gelince:
Bu saydmz mahzurlarn ou maatteessf bizim devlet iletmelerinde de varittir. Buna
ilaveten bizdeki iletmelerin bir ksm hakki ihtiyaca cevap verecek bir ekilde kurulmamtr. Bazlarnn
kurulu yerleri, iletme casametleri yanl olarak hesap edilmitir. Bazlar gayelerinden inhiraf etmitir.
(Bursa Merinos) kat fabrikalar ham madde mevzuu hallledilmeden kurulmutur. karabkn bu kadar
gayru msait olan kurulu yerinde hem askeri hem iktisadi hata mevcuttur.
Bizim iletmelerimizde ok mhim bir mahzur da mdr ve eflerin sk sk deimesidir, bir ok
ziraat ve sanayi iletmelerinde bir veya iki senede bir mdr deimesi umumi bir kaide haline gelmitir.
Teekkllerin tara tekilatndan merkez tekilatna ve stanbul'a doru daimi bir akn vardr.
Devlet iletmelerimizin bir zayf taraf da mahsul ve mamullerin srm imkanlarn esasl bir
surette tetkik etmeden, mterilerle yeter derecede temasa gelmeden istihsale gemeleridir. Bu yzden
imal edilmi mallarn mhim bir ksm mterisiz kalmaktadr.
iftinin tutmad sperfosfat, kkrt, zirai aletler gibi stoklara tabiatiyle mhim sermayeler
bal kalm oluyor. Devlet iletmelerimize arz olan bir hastalk da, iletme ve idare binalariyle sosyal
tesislere mhim paralar yatrmalardr. letme rantabl olsun olmas, byyecektir, bir ok iletmeler
ancak tevsi sretiyle rasyonel ve rantabl alacaklarna kanidirler. Devlet dairelerinde olduu gibi,
devlet iletmelerinde de bymek, genilemek bir kaide hatta bir kanun haline gelmitir. Tesisat ve
iletme sermayelerine tahsis edilen paralar umumi bteden olmasa bile, Merkez Bankasnn hususi
finansman mekanizmasndan faydalanmakta veya fevkalade durumlardan (inhisar, rhanl muamele,
muafiyet) istifade ederek saladklar karlarla, temin olunmaktadr. Hakiki ihtiyaca tevafuk etmeyen
lzumundan byk kurulan, gmrk duvarlarna dayanarak alan devlet iletmelerinin yksek fiyatlara
satt mamllerin yksek fiatlar gizli bir vergiden baka bir ey deildir ve hayatn pahalilamasna
amil olmaktadrlar. Kat'i ihtiyaca cevap vermeyen ve senelerce bocalayan her devlet iletmesi milletin
bana bir bela, bir yktr. Hakiki bir tasfiye neticesinde zararl faaliyetine nihayet verilecek iletmelerin
says umulduundan daha fazladr.
III. Trkiye ekonomisinde yer alan devlet iletmelerinin isim ve nevileri:
Burada mevzuubahs edeceimiz devlet iletmelerine, halka yardm etmek iin mal istihsal edip
datan veya hizmet gren ve piyasa ile mnasebeti olmayan amme messeseleri dahil deildir. (Ziraat
Bakanlna bal Tohum Islah messeseleri, retmecilikleri, haralar, inekhaneler, maliyeye bal
Darphane ve damga matbaas, gibi messeseler dar manada Devlet letmeciliine girmez)
Devlet iletmeleri: nhisar, yar inhisar veya serbest rekabet mvacehesinde faaliyette bulunan,
mbaya veya sat safhasnda dorudan doruya piyasa ile mnasebette bulunan, rasyonel almaa
mecbur olan kar veya gelir fazlas salamaa alan iktisadi iletmelerdir. Bunlarda amme hizmeti
153
birinci planda ve kar ikinci planda gelse bile, prensip itibariyle ve zamanla kendi yaiyle kavrulmalar
esastr. Aksi takdirde iktisadi iletme hviyetini kaybedip amme hizmeti yapan messeseler haline girip
birinci gruba dahil olurlar.
A- Trkiye'de halen faaliyette bulunan devlet iletmeleri:
I- Ziraat ve Orman letmeleri:
1- Zirai Kombinalar Kurumu
a) 12 iftlik iletmesi
b) 1 fabrika
2- Devlet Ziraat letmeleri Kurumu
a) 9 iftlik iletmesi
b) 1 arap fabrikas
c) 1 ay fabrikas
d) 5 sat maazas
3- Zirai Donatm Kurumu
a) 2 fabrika
b) 13 depo
4- Devlet Orman letmeleri
121 orman iletmesi
5- Evkafn Ziraat letmeleri
II- Maden letmeleri : (Etibank teekklne bal olanlar:)
1- Ereli Kmr letmeleri Messesesi
4 gruba bal iletmeler
2- Garp Linyitleri Messesesi
3 gruba bal iletmeler
3- Bakr Messesesi
(1 letme)
4- ark Kromlar Messesesi (1 letme)

5- Divrii Demir Messesesi (1 letme)
6- Keiborlu Kkrtleri Messesesi (1 letme)
7- Tesisleri
a) Bolkarda -Keban Simli Kurun Madeni
1- Bolkarda -Keban Simli Kurun Madeni
III- Kurulmakta olan enerji iletmeleri:
Tesis halinde
atalaz Elektrik Santral
Tunbilek Elektrik Santral
alayk Elektrik Santral
Kadnck Elektrik Santral
IV- Sanayi letmeleri:
A- Smerbank ana teekklne bal olanlar:
1- plik ve Dokuma Fabrikas Messesesi
a) Adana
b) Bakrky
c) Bnyan
d) Defterdar
e) Ereli
f) Hereke
g) Kayseri
h) Merinos
i) Nazilli
j) Sunipek
154
2- Karabk Demir ve elik Messesesi

a) Yksek frnlar
b) elik haddehane
c) Boru fabrikas
d) Kok fabrikas
e) Asitslfrk fabrikas
3- Selllz Messesesi
a) Kat fabrikas
b) Selllz fabrikas
c) Likr fabrikas
4- Beykoz Deri ve Kundura Messesesi
a) Deri fabrikas
b) Kundura fabrikas
5- Sivas imento mesesesi
a) Sivas imento
b) Ktahya Keramik fabrikas
B- Trkiye eker Fabrikalar:
1- Alpullu eker Fabrikas
2- Eskiehir eker Fabrikas
3- Turhal eker Fabrikas
4- Uak eker Fabrikas
C- Tekel Genel Mdrlne bal olanlar:
1- 7 ttn fabrikas
2- 9 mskirat fabrikas
3- 31 rnek arapevi
4- Tuzlalar; Deniz, gl ve kaynak olarak 65 tuzla iletmesi
5- Kibrit fabrikas
6- Kutu fabrikas
7- ay fabrikas
8- Kereste atlyesi
D- Harp malzemesi fabrikalar:
1- Ordu emrindekiler
2- Donanma emrindekiler
3- Hava Kuvvetleri emrindekiler
4- Maske fabrikas (Kzlay)
E- Havaclk sanayiine ait iletmeler:
1- Motor fabrikas
2- Tayyare fabrikas (kurulmakta)
F- Kaplca ve ime iletmeleri :
1) meler ve maden suyu imesi (Kzlay Karahisar, vakf iyi sular)
2) Kaplca iletmeleri (Yalova kaplcas, elik Palas)
V-Mnakalat letmeleri:
A- Devlet Demiryollar iletmesi
B- Devlet Denizyollar ve Limanlar iletmesi
C- Devlet Havayollar iletmesi
D- P.T.T. iletmesi
E- Radyo iletmeleri
(Bu munakalat ve muhaberat iletmelerinin byk bir fabrika iletmesi halinde hususi ina ve
tamir atlyeleri vardr.)
VI-Kredi metmesi :
A- Merkez Bankas (4 ube)
B- Ziraat Bankas (310 ube ve ajans)
155
C- stanbul Emniyeti Sand (5 ube)

D- Emlak ve Kredi Bankas (5 ube)
E- ller Bankas
F- Halk Bankas (11 ajans)
G- Vakf Paralar Messesesi
H- Smerbank
- Etibank
VII- Tevzi -Ticaret letmeleri:
A- Toprak Mahsulleri Ofisi (8 silo, 130 anbar)
B- Petrol Ofisi (4 depo ve petrol tanklar)
C- Ticaret Ofisi
D- Kmr Tevzi ve Sat Messesesi
E- Devlet Kitaplar ve Yaynevleri Messesesi
VIII- Sosyal letmeler:
A- i Sigortalar Kurumu
B- ve i Bulma Kurumu
C- .D.T. Memurlar Tekat Sand
IX- Mali letmeler:
A- Sigorta letmeleri (Gven, Milli Reasrans)
B- Amortisman Sand
C- Milli Piyango
X- ehir Amme letmeleri :
A- Elektrik, tramvay, tnel, otobs iletmeleri
B- Havagaz iletmeleri,
C- Su letmeleri,
D- Sebze ve meyve halleri
E- Mezat daresi ve kk ikrazlar sand
F- Buz fabrikalar ve souk hava depolar
G- Mezbahalar
H- Gazino ve plaj iletmeleri
- Stadyum, hipodromlar
(ehir Belediye iletmelerinin mnakaasn stanbul Belediyesinin iktisat iletilmesine dair 27-81948 tarihli Vatan gazetesine yazdm bir yazda yapmaktaym.)
B- Bu iletmelerden hangileri devlet elinde kalabilir:
Yukarda tanzimci bir iktisat politikasna gre hangi iletmelerin devlet elinde kalmasnn muvafk
olaca, hangilerinin devlet elinde kalmasnda bir fayda olmyaca hakknda baz prensipler
vazetmitik. Burada bu prensiplere sadk kalarak, iletmelerin mahiyetine gre yaptmz tasnif
cetvelinin srasna gre, mtalaalarmz sralayalm.
I- Ziraatte:
1- Bu sahadaki devlet iletmelerinden Zirai Kombinalar Kurumunun yapt byk ve safhi
hububat iletmecilii, henz bu sahaya dklm byk sermayeler ve istihsal vastalar olmad, bo
sahalar kymetlendirdii, i ve icabnda d piyasalarn muhta olduu gda maddelerinin istihsalini
sr'atle arttrd ve kylye iyi tohumluk verebildii iin daha uzun zaman devlet elinde az dahi olsa
kalmasnda fayda mlahaza ederiz.
2- Buna mukabil Devlet Ziraat letmeleri kurumunun bu ekliyle faaliyetin devamnda bir fayda
grmemekteyim. iftliklerin Kombinalar Kurumuna devriyle "Devlet rnek iftlikleri" adn tayan bir
teekkl altnda birlemelerinde fayda mlahaza etmekteyiz.
3- Zirai Donatm Kurumu, Trk iftisine lazm olan zirai alet ve malzemenin tedarikini ve
kylye elverili artlarla tevziini iar edinmi ve memleket ziraatinin kalknmasna hizmet etmek
davasiyle ortaya atlmtr. nhisari karakteri yoktur. Fakat byk sermayeye ihtiya gsteren bir
messesedir. ok dank olan ve itira kuvveti mahdut olan Trk iftisine sokulabilmek iin her yerde
bizzat tekilat yapmas ok masrafl olacandan memlekette 300 ksur ube ve ajans olan ve 1000
156
ksur Tarm Kredi Kooperatifi kurmaa muvaffak olan T.C. Ziraat Bankasyla elele, kabilse onun teknik
bir messesesi olarak bir arada almasnda isabet olacana kani bulunuyoruz.
4- Orman letmelerine gelince: nhisari bir mahiyet ve amme karakteri arzetmesi stelik bir ok
iktisat kollarn takviye etmesi dolaysyla, ormanlarn devlet elinde iletilmesinde cevaz vardr. Yalnz
mevcut iletmelerin ormanlardan iktisadi iletme mahiyetini arzedenlerinin iktisadi devlet teekkl
haline getirilmesi lazmdr. Dierleri muhafaza orman olarak idare olunabilir. Hususi ormanlarn da
devletin yksek nezaretinde bulunmalarnda fayda mlahaza olunur.
5- Vakflar daresi tarafndan iletilen zeytinliklerin de Vakflar ktisadi teekklne bal bir
messese halinde rasyonel ve rantabl bir surette altrlmas mevzuunu tetkike muhta bulmaktayz.
II- Maden letmeleri:
Etibank messeseleri tarafndan iletilen madenlerin istihsali memleket istihsalinin takriben
%40'n tekil etmektedir. Ta kmrnde, bakrda, demirde tamamen devlet inhisar, linyitte %80,
kkrtte %90, kromda % 57'dir. (1945 ylnda) iktisadi teekkle bal messeseler halinde alan
devlet maden iletmelerinin ok rasyonel altklar iddia edilemez. Hatta fevkalade durumlardan
faydalanmasalar, ou zararl neticeler vermektedir.
Fakat yukarki prensibe uyarak dier iktisadi kollar takviye edecek olan kmrleri bilhasasa ta
kmr madenlerini hususi teebbse devretmek bugnk anlaylara gre doru deildir. Bilhassa
umumi elektrifikasyona yarayan linyit ocaklarnda devlet iletmesi yerindedir. Byk iletmeye
mtehammil olmayan linyit ocaklaryla sair madenlerin devlet elinde kalmas daima masrafl olacaktr.
Karabk demir ve elik fabrikalarnn ham maddesini salayan Divrik madeninin de devlet elinde
altrlmas icap edecektir.
Devlet madenciliinin de asgari hadlere indirildii vakit ana teekkl olan Etibankn da, ayn
zamanda hususi sanayi ve madenleri finanse etmei zerine alacak ve klecek olan Smerbankla
kaynaacak bir "Sanayi ve Maden Bankas" haline getirilmesi dnlebilir.
157
III- Enerji iletmeleri:

Halen merkezi bir enerji kurumumuz yoktur. Bayndrlk Bakanlna bal Elektrik Etd
daresinin, Etibankn vazifeleri arasna giren elektrifikasyon mevzuunu ele alarak Trkiye Enerji Kurumu
adn tayan bir iktisadi devlet teekkl iin Mecliste bir kanun tasars teklifi yaplmtr. alayk,
Tunbilek, Saryer (Ankara civar) ve Aal (stanbul) mekezleri arasnda en cazip ve ekonomik
gzkeni son ikisidir. nas bitmi olan atalaz santraln da iine alabilecek devlet elektrifikasyon
iletmeleri, snai ve ferdi mstehliklerin artmasyle rasyonel almak istidadn haiz olabilecektir.
IV- Sanayi letmeleri:
A- Smerbank ve Messeseleri:
Devlet sanayi iletmelerinin banda Smerbank ve onun kurduu iletmeler gelir. Ciheti
askeriyeden devir ald fabrikalarla 1925 tarihinde teekkl eden Sanayi ve Maadin Bankas, 1932 de
Devlet Sanayi Ofisi ve Trkiye Sanayi Kredi Bankas adna tayan iki teekkle blnm, fabrikalar
*
Sanayi Ofisine devrolunmu, hususi sanayii finanse ii Sanayi Kredi Bankasna verilmiti. ( )
Sanayi Ofisinin normal bir ekilde almasna mukabil, Sanayi ve Maadin Bankasndan
mdevver iletme sermayesini Ofisin deruhte ettii devlet fabrikalarna veren Banka ksa bir zaman
zarfnda sermayesini tezyit edemeden ve fonksiyonlarn yerine getiremeden yerini Sanayi Ofisinin de
vazifelerini zerine alan 1933 de kurulan Smerbanka brakmaa mecbur olmutu.
Smerbank selefleri Sanayi Ofisinden, dolaysyla Sanayi ve Maadin Bankasndan fabrika
devralmt. Bunlar I) Feshane Ynl ve Dokuma, 2) Hereke Ynl ve pekli Dokuma. 3) Bakrky
Pamuklu dokuma ve 4) Beykoz Deri ve Kundura fabrikalar ile ie balam bulunuyor. Banka
kanununun mucip sebepleri layihasnda milli ihtiya ve menfaatlerimizin mbrem kld sanayi
ubelerinin bir an nce tahakkuk ettirilmesinden iktisadi istihsalat emniyetimizi memleketimizin umumi
muvazenesini koruyacak olan sanayi hareketlerimize hz verilmesinden, milli iktisat bakmndan ve Trk
iptidai ham madde mstahsillerinin menfaatlerine uygun bir cepheden hareket etmeden, memleket
iktisadiyatna uygun ve tanzim edilecek devlet programnda hususi sanayi teebbslerle beraber
almaktan.. bahsedilmektedir.
Fakat yine layihann bir yerinde "hareketli sermayenin en az yarsn Bankann itirak ve alakas
bulunmayan hususi sanayi messeselerine kredi olarak tevzi etmesi" kanuni bir mecburiyet olarak ifade
edilmitir. Bunun hemen altndaki satrlarda ise "Bankann kredi ilerine tahsis olunan likit sermayesinin
bu mevzua tahsis edilen ksmn baka ilerde kullanmamas ktisat Vekaletince byk bir hassasiyetle
yakndan mrakabe edilecektir" denilmektedir.
Smerbank ilk kuruluunda, Malatya Mensucat fabrikasna 1.668.000 Trk Glyaclk irketine
66,666, Yalva Debaat irketine 50.000 ve Ziraat Bankas ve Bankasyla birlikte tesis ettii eker
Fabrikalar Anonim irketine 7.333.000 lira ile itirak etmi bulunuyordu. Bununla banka hususi sanayie
yardm yapm saylamazd. Bu kanunun sarahatine ramen, banka son gnlere kadar tipik bir devlet
sanayi bankas mahiyeti tam ve eitli kaynaklardan elde ettii tesisleri tamamen devlet sanayiine
tahsis etmitir.
Smerbankn kuruluundan pek az sonra be senelik sanayi plannn en mhim ileri bu
bankaya tevdi edilmiti. Takriben 44 milyonluk bir kymet ifade eden bu plan u tesisleri ihtiva etmekte
idi.
Pamuklu sanayii, kendir sanayii, kamgarn sanayii, demir sanayii, sellloz ve kat sanayii, sun'i
ipek, porselen sanayii, kimya sanayiinden za ya, sperfosfat tahakkuk ettirmi yalnz porselen
sanayiini yapmamtr. 3460 sayl murakabe kanuniyle beraber (1939) Banka eski ve yeni iletmeleri
u muhtar messeseler haline getirmi bulunuyor.
1- plik ve Dokuma Fabrikalar Messesesi
2- zmit Sellloz Messesesi
3- Karabk Demir ve elik Fabrikalar Messesesi
4- Beykoz Deri ve Kundura Fabrikalar Messesesi
5- Sivas imento Messesesi
Hkmetin bir taraftan Smerbank dier taraftan Etibank vastasiyle kurduu messeselerin
memeleket iin birinci derecede zaruri olup olmadklar ve asl gayelerini ne dereceye kadar yerine
getirip getirmedikleri phesiz ki mnakaaya deer bir konudur. Yalnz hakiki teebbs ve sermayenin
sratle ve cesaretle ortaya kamad bir zamanda harp zamanlarnda mhim faydalar salayan bu
tesisleri kurmas ksmen takdirle karlan alcdr. Fakat bu arada memlekette mevcut olmayan veya
yeter cins ve miktarda hammaddeye istinat etmeyen sanayiin de kurulmu olduunu gzden
(*
) Smerbank x yl sayfa 10 ve devam
158
karmamak lazmdr. Yine bu hzl kurulu devrinde tam isabetle seilemeyen tesis yerleri, optimal
cesameti gzetmeyen iletmeler, ii meselesini nazar itibara alamayan messeseler, nakil ve srm
imkanlarn hesaplayamayan fabrikalar kurulmutur. Mesela memleketteki pamuklu el dokuma
tezgahlarnn kullanaca iplii de dnmeden daha fazla iplik fabrikas yerine daha az iplik, daha fazla
dokuma fabrikas yaplm, Merinos koyununun retmesini taht emniyete almadan Merinos fabrikas
kurulmu, memleketimiz tabii bir ipek memleketi iken sun'i ipek ve son senelerde de sun'i yn sanayii
tesis edilmitir.
Sellloz ve kat fabrikalar esasl tetkikler yaplmadan kurulmu, memleket ormanlar sellloz
istihsaline yeter derecede aa vermee pek msait deil iken, uzak yerden g artlarla kereste
piyasasna gidecek geni kuturlu odunlarla takviye edilmi, Avrupada bile her kat fabrikasnn
kaldraca sellloz fabrikasn, bilahare askeri maksatla klor fabrikasn da ilave etmekle pek ar bir
yk altna girmi bulunuyor. 1.000 ksur kilometreden demir ve 120 ksur kilometreden kmr
getirmekle izabeye alan Karabk Demir ve elik fabrikalarnn tamamen gayri iktisadi kurulu yerini,
o zamann askeri icaplarna balasak ve 7 Eyll devaluationunun salad msit durumdan biraz
ferahlk duysak bile bu koca tesis yarn iin yine g bir durum arzetmekteden fari kalmayacaktr.
Eski bir tarihe malik olan Beykoz Deri ve Kundura fabrikasnn askeri mlahaza bakmndan bile,
devlet elinde kalmasnda byk bir menfaat mevzuu bahis deildir. Ordu askeri kundura ihtiyacn
icabnda baka ekilde de tedarik edebilir. Sivil kunduralar ise, byk bir halk kitlesinin ihtiyacna cevap
vermekten uzaktr.
Sivas imento messesesine gelince, devlet eer bir mesken politikasn tatbik edip istihsal ettii
imentoyu iskan ve mesken mevzularnda kullansa idi phesiz ki daha isabetli olurdu. arkn
kalknmasnda belki mhim bir rol oynayacak olan bu fabrikadan ziyade yan banda kurulan tula ve
kiremit fabrikasnn isabet derecesi zerinde mnakaa edilebilir.
Smerbank fabrikalarnn mamullerinin maliyetleri zerinde size malmat vermekte mazurum
bunlarn iinde kar verenler olduu gibi zarar edenler de vardr. Bir ou rasyonel hatta fevkalade
zamanlardan faydalanarak rantabl almaktadrlar. Mamullerin maliyeti benzeri yabanc mallara veya
dahilde imal edilenelere nazaran muhteliftir.
Smerbank fabrikalarnn hepsinin devlet elinde kalp kalmamas bir mnakaa mevzuudur. Biz
mensucat sanayiinin, hatta mterisi karsa, dierlerinin de hususi teebbs elinde de
iletilebileceine inanyoruz. Hkmet henz bu hususta bir karar vemi deil, bilakis tatbikat ve yeni
sanayi planiyle devlet sanayiinin tevsii cihetine gidiliyor.
Netekim bundan bir ka sene nce Ekonomi Bakanl Smerbanka azot, soda, karbon, slfr
sanayii gibi kimya sanayii, kendir sanayii, makine sanayii gibi ok nemli sanayi ubelerinin etdn
vermi ve Banka da bunlar hakknda baz hazrlk bile yapmt. Binaenaleyh devlet iletmeciliinin
hudut ve umulnn bir an evvel izilmesine kat'i ihtiya olduu aikardr.
B- eker Fabrikalar
Smerbankn Ziraat Bankasnn ve Bankasnn itirakiyle vcude getirilmi olan Trkiye eker
Fabrikalar irketi sermayesinin yarsndan fazlas devlete ait olduu iin hakikatte bir devlet
iletmesidir. ekeri tamamen dahilde imal edip etmememiz, ham maddelerinin tamamen pancardan m
yoksa eker kamndan m olacan sureti kat'iyede tespit etmemiz ve bu prensipler zerinde bir karar
versek bile, eker fabrikalarna hususi sermaye sokup sokmamak mevzuunu dnm deiliz. Biz
baka memleketlerde olduu gibi eker sanayiinin de hususi ellere gemesini kabilse ham maddesini
istihsal eden mstahsillerin kuracaklar kooperatiflere intikalini mmkn sayarz.
C- Tekel Genel Mdrlnn Fabrikalar:
*
nhisar iletmeleri ( ) ttn, ispirtolu ikiler fabrikalarna ve tuzlalara amil bulunuyor. rnek
mehiyette olan messeseler hari, biz devletin fabrikalar kurmak ve iletmek suretiyle gelir salamak
yerine istihlak vergisi eklinde harekete gemesini, hi deilse bu mevzuu esasl bir surette tetkik
ettirdikten sonra fabrika kurmaa devam etmesini tavsiye etmekteyiz. Cigarada bandrol sistemi, bira,
arap, likr gibi ikilerin shhi ve iktisadi bir kontrol tatbik etmek suretiyle, hususi teebbslere terki
konusu zerinde mnakaa alabilir.
D-Harp malzemesini yapan fabrikalar:
Zahiren iktisadi iletmeler kategorisine dahil deil gibi grnrler. Fakat bugnk telakkiye gre,
byk askeri srlarla alakas olmayan malzeme hari, hususi sermaye ile alakalandrlabilir. Asker silah
yapan deil, silah kullanan bir unsurdur. Bugnn topyekn harbi sivil ahs ve messeseleri de sevk
ve idare eden makamlarn emri altnda tutuyor. Binaenaleyh harp senelerinde vazife alacak
(*
) Tekel-Politikas, Trk Ekonomisi, Say 54.
159
messeseler vazifelerini sulh senelerinde bilmee mecburdurlar. Harp senelerinde harp harp
malzemesi verecekler yalnz imalat harbiye messeseleri deil, memleketin bu ile vazifeli btn
iktisadi messeseleridir. O halde harp malzemesi yapan fabrikalarn sulh ve harbe hazrlk senelerinde
noksan kapasite ile veya ksmen atl bir halde durmalarna msaade etmemeliyiz, milli iktisadi
kalknmada bunlardan sivil ihtiyalar iin fayda salamaa mecburuz. Hususi sermayeye devretmek
kolay olmasa bile, mevcutlarn hi olmazsa piyasa ile mnasebeti olacak birer iktisadi devlet teekkl
haline ifrann isabetli olacana kani bulunuyoruz.
E- Hava kurumunun elinde bulunan tayyare ve motor fabrikasnn bu ekilde ele alnmas
zaman gelmitir.
V- Mnakalat iletmeleri:
Devlet iletmeciliinin en uygun mevzuu mnakalattr. nk burada inhisari karakter, amme
hizmeti, dier iktisadi kollarn takviye etmek bilhassa kendini gsteriyor.
Bu bakmdan bizde de demiryolu iletmesinin, P.T.T. ve radyonun daha uzun mddet
havayollar iletmesinin, limancln ve inhisara kamamak artyle, bir ksm denizciliin devlet elinde
almasn uygun bilmaktayz. Ancak bu iletmelerin rasyonel bir surette almas iin muhtar iktisadi
teekkller haline getirilmesinde fayda vardr. taraf denizle evrimi olan bir memleket iin
denizcilikte rekabet serbestisini tesis etmek ve bu mevzudaki btn teebbsleri desteklemek lazmdr.
VI- Kredi messeseleri:
Devlet iktisat politikasnn en modern tedbirlerinden biri phesiz ki kredi yolu ile iktisadiyat sevk
ve idare etmektir.
Merkez bankalar ve ihtisas bankalar vastasiyle bu kredi ziraat, sanayi maadin, munakalat,
ticaret sahalarna kanalize edilebilir.
Bizde bilhassa devlet eliyle kurulan ihtisas bankalarnda biraz ileri gidilmitir. Smerbank ve
Etibank'n ayn zamanda hususi teebbs erbabna kredi verecek ekilde birlemelerinde fayda
mlahaza etmekteyiz. Hemen her memlekette olduu gibi, Ziraat Banakasnn ayn zamanda
kooperatifler bankas olarak yine devlet elinde kalmasn, emniyet sandnn bilhassa istihlak kredisi
veren mont de pit haline ifra edilerek bir amme messesesi olarak muhafazasn, mesleki kredi
messesesi olan Halk Bankasnn sermayesinin ayrlarak amme messesesi olarak ipkasn, vakf
paralarn Emlak Kredi Bankasiyle birleerek esasl bir ipotek bankas haline getirilmesini ller
Bankasnn da vazifelerinin tahdidi ile Belediye iletmeleri bankas halinde altrlmasn tavsiye
ederiz.
*
VII- Devlet tevzi ve ticaret iletmeleri: ( )

Trkiye'deki devlet ticareti, 1) Devlet iletmelerinin kendi mahsul ve mamulleri arz ve tevzi iin
kurulmu teekkllerle, 2) Devletin kyl mustahsilin mahsuln kymetllendirmek iin kurduu
mubayaa teekkllerinden terekkp eder.
Birinici gruba: Smerbankn eski Yerli Mallar Par bugnk ekliyle plik ve Dokuma Fabrikalar
messesesinin sat depo ve maazalaryle, Beykoz Kundura Messesesinin sat maazalar, Ereli
Kmr letmesinin takmr tevzi eden Kmr Sat Messesesi, Devlet Ziraat letmeleri
Kurumunun sat maazalar.
kinci gruba: Mbaya ve kymetlendirme teekkllerinden Toprak Mahsulleri Ofisi, Yerli rnler
irketi ve Trk Ttn Limited irketi girer.
Birinci gruba taalluk eden tevzi iletmelerinin akibetleri ana teekklleri hakknda verilecek
karara tabidir. kinci gruba ait teekkller istihsal ve fiat politikasna verilecek veche ile alakadardrlar.
Eer hububat, afyon ve ttn gibi mahsullerin istihsal ve srmlerini baka trl tanzim etmee
muvaffak olursak bu teekklleri tedrici olarak kaldrmak veya irket haline getirmek mmkndr.
Petrol Ofisi de hususi bir vaziyet azr eder. Ecnebi irketlerin inhisar karsnda dahili petrol
stoklar ve fiatlar zerinde nazmlk yapacak kuvvetli bir milli messesenin yaamasnda mahzur deil
fayda vardr. Petrol Ofisi bilgili almasyla bu fonksiyonu ifa etmi saylabilir.
VIII- Sosyal karakterdeki iletmeler:
Trkiyede sosyal sigortalarn balangc saylan ve imdilik iinin kaza ve meslek hastalklar ile
uraan "i sigortalar kurumu" ile yine alma Bakanlna bal olarak teekkl eden " ve i
(*
) Trk Ekonomisi, Say 37/38 Trkiyede Devlet Ticareti
160
Bulma Kurumu" sosyal karakterde birer iletmedir. Hemen her yerde devlet veya amme messeseleri
tarafndan idare edilen bu kurumlarn devlet elinde kalmas fakat mtehasss elemanlarla takviye
edilmesi zaruridir.
Bugn Maliye Bakanlna bal ktisadi devlet teekklleri ve benzeri kurumlarn tekat sand
yeni kan bir kanunla T.C. Tekat Sand halinde byk bir iletme haline getirilmektedir.
IX- Mali letmeler:
Buraya Smerbankn Emlak Bankasyla mtereken kurduu Gven Sigorta irketi Merkez
Bankasndaki amortisman sand ve Milli Piyango idaresi dahil olur.
C- Devlet elinde kalacaklarn durumu elden karacaklarn devir ekilleri:
Devlet kapializmine, devlet inhisarclna hatta sosyalizme mncer olabilecek ar bir devletilik
(devlet iletmecilii ) siyasetinden tanzimci bir iktisat siyasetine geerken tabiatiyle bir ksm iletmeleri
yukarki prensiplere sadk kalarak, devlet elinde ibka edecek, fakat dierlerini tedricen hususi
teebbslere devretmee dneceiz. urasna derhal iaret edelim ki, bu devir keyfiyeti
zannedildiinden ok gtr. Bir defa devlet elinden karmak, bunlar yok pahasna satmak veya
kapamak manasna gelmemelidir. Bilakis irket veya kooperatiflere devrederken gayet dikkatli bir
siyaset tatbik etmek icap edecektir. Baz iletmelere hususi sermaye kartrmaa allacak, devlet
hissesini terdicen ekecek, devirde fert yerine irket halinde teebbsler tercih edilecek, tevik ve
kontrol tedbirlerine devam edilecek velhasl milli iktisat cihaznn iyi ekillerde, iyi ellerde ilemesine
*
sarf gayret edilecektir.( )
Bir ksm devlet iletmelerini elden karrken tesislerin devlete ziyan olmayacak bir surette
takdiri kymete tabi tutulacaklar bedihidir.
Devlet elinde kalacaklarn da en iktisadi kabil olduu takdirde milli rantabiliteye uygun olarak
altrlmas tabiidir. Devlet iletmelerinin hkmi ahsiyeti haiz, muhtar teekkller halinde ve ticari
zihniyet ve usuller dahilinde altrlmas lazmdr. Bugn kuvvetli bir murakabeye tabi olan iktisadi
devlet teekklleri sisteminin biraz daha slah edilerek btn devlet iletmelerine tatbikini tavsiyeye
deer buluruz.
Kalanlarrda tabiat iktizas tam bir inhisar karakteri arzettii iin devlet elinde kalanlarn ayn
sahada alan hususi teebbslerle eit artlar dahilinde almas lazmdr. Serbest rekabet dahilinde
alan devlet iletmelerinin vergi ve gmrk muafiyetinden, dviz tedarikinden, msait faizli krediden
istifade etmesi doru deildir.
IV- Devlet iletmeciliinin azaltlmas halinde devlet ve hususi teebbslere den
vazifeler:
imdiye kadar verdiimiz izahlardan devlet iletmeciliinin bugnk tatbikatndan ve bilhassa
tevess temaylnden memnun olmad, devletin devlet iletmeciliine msait olmayan muvzulardan
tedricen vazgemesi lazm geldii hakkndaki grlerimiz her halde anlatlm oluyor:
A- Devlete den vazifeler:
Devlet, biraz evvel de iaret eylediimiz vehile hususi teebbs ve sermayenin ortaya
kmad veya kamad bir devirde cidden cesaretle iktisadi sahaya atlm ve her devletin geirdii
bir ok ocukluk hatalarna ramen bir ok iler baarmtr.
Fakat bugn iin yeni bir karar vermeli ve kanaatimize gre umumi iktisat politikasn izerken,
devletilik ve bilhassa devlet iletmeciliinde tutaca yolu kati olarak tasrih etmelidir.
Maahaza devlet, devletilikte en ileri gittii ve liberalizm kelimesinin telaffuzunun kusur olduu
bir devirde de ok makul dnerek tesisleri kurarken, bunlar ilelebet elinde muhafaza etmei
dnmemi, gerek sanayi maadin, gerek Smerbank ve gerekse 3460 sayl iktisadi devlet
teekkllerinin idare ve murakabesine ait kanunda zaman geldii vakit, bunlarn devrini dnmtr.
Bakn 3460 sayl kanunun 39 uncu maddesi ve mucip sebep layihas ne diyor: "Messeseler kanuna
ihtiya olmakszn hkmetin teklifi ve umumi heyetin kararyle hissedarlarn Trk olmas ve hisse
senetlerinin nama muharrer bulunmas artyle limited veya anonim irket haline konabilir". Demek
oluyor ki, kanun vaz da bu dncededir.
Yalnz bu devir ve sat devresinde ok dikkatli olacaktr. iktisadi bnye ve mnasebetlerimiz
yeni batan ele alnacak, iktisat politikamz tespit edilecek hangi ilerin hususi eller hangilerinin
(*
) Devir ekilleri hak. Trk Ekonomisi Say 62.
161
devlete grlmesi mnakaa edilecek, devir ameliyesinin prensipleri zerinde anlalacak, hususi
teebbslerden aranacak vasflar taayyn etmi olacak ve ancak bundan sonra harekete geilecektir.
Bu ilerin grlp kararlatrlaca en muvafk yer hkmete kurulmasna karar verilen
"Ekonomi Genel Meclisidir".
Yalnz bir lahza iin bu meselelerin konuulduunu ve devletin bir ksm iletmecilikten
vazgeeceini kabul etsek bile, devlete sadece bir devir veya tasfiye ii kalyor zannedilmesin.
Bilakis tanzimci devlet, trl tevik ve kontrol vastalariyle ii organize etmek, mevcutlarn
durumlarn idame, yenilerini her trl tedbirle tevik etmekle muvazzaftr.
ekeri bizzat yapmak yerine, pancar veya kam mustahsillerini himaye etmek, kredi vermek,
vergi ve gmrk muafiyet veya tenzilat tatbik etmek, mnakalatda kolaylklar salamak veya buna
benzer trl iktisat ve mali politikalariyle iktisadiyat sevk ve idare ve murakabe etmekle mkelleftir.
Londra ktisat profesrlerinden mehur professr F.A. Hayck'n dedii gibi, "Devlet, hi phesiz
icraatta bulunacak ve bu icraat mutlaka baz tesirler husule getirecektir. Fakat iin esas burada
deildir. Mhim olan nokta, ferdin devletin tarz hareketini nceden grebilmesi ve ahsi projelerini
tanzim etmek hususunda bu bilgiyi mihenk ta olarak kullanmasdr.
Bugnn devleti, Manchester liberallerinin "laissey faire" politikasn takip eden devlet deildir.
Tanzimci bir iktisat politikas liberal temaylde olsa bile, sosyal bir karakter tamaa mecburdur.
Hususi teebbse taraftarm, demekle i bitmiyor. Hususi sermayenin terakm, byk iler
yapabilecek anonim sermayenin ve irketlerin gelimesine engel olan kaytlar ortadan kaldrrken bu
sermayenin muzir hareketlere kaymamasna dikkat edilecektir. ktisatta olduka liberal politikasiyle
tannm olan Birleik Amerika bile antitrost kanunlariyle ve trl kontrolleriyle hususi sermayenin kt
istismarlarna kar durmaktadr.
B- Hususi teebbslere den vazifeler:
Devlet iletmelerini tahdit etmee ve bunlardan bir ksmn hususi teebbslere devretmee
karar verirken, karsnda bu iletmeleri devir alacak tecrbeli, sebatl, teknik ve ekonomik kabiliyetleri
yksek olan teebbsler, daha dorusu irket halinde alp baarlar gstermi teekkller ister.
Yalnz mahdut bir ka iletmenin devrinde deil, tanzimci yani sosyal-liberal bir iktisat politikasiyle tevik
etmek istedii Trk mteebbislerinin mnferit ahsi teebbslerden ziyade irket haline gelmi
teebbsler haline inkilap etmi olmasndan haz duyar. nk modern bir ekonominin gelimesi, bir
ka mteebbisin hayat ile kaim olan ferdi baarlardan ziyade, yerine gre anonim, limited, komandit,
kollektif veya kooperatif hkmi ahsiyeti tayan ve byk sermayeleri, teknik ve ekonomik bilgiyi
nefsinde cemeden ok sermayeli ve uzun mrl irketlerin dinamik almalarna baldr. Baka
memleketlerde hususi teebbs ve sermayedarln bu ekilde gelitii hepimizin bildii bir keyfiyettir.
Hususi teebbslere den bir ikinci vazife de memleket ekonomi davalarn bir btn halinde
grmee ve kavramaa almalardr. Bir an evvel, kurulmasn arzu ettiimiz "Yksek ktisat Meclisi"
milli iktisat meselelerinin kl halinde ve ok tarafl olarak mzakere ve mnakaa edilecei bir yer
olmaa namzettir.
Tadil edilen yeni Ticaret ve Sanayi Odalar kanunu da memleket Ticaret ve Sanayi Odalarnn
merkezi birliini tekil etmekle byk bir ihtiyaca cevap vermi olacaktr.
Fakat bu teekkllerin stnde olacak olan bir tekilat kurulmasn ve sistemli almasn bir an
evvel istediimiz "Trkiye ktisadi Aratrmalar" merkezi veya enstitsdr.
Dier teekkller; meclisler, toplantlar gelir geer, konuulur, mzakere ve mnakaa edilir ve
dalr; daimi olarak alacak Trkiye ktisat bnye ve mnasebetleri milli ve enternasyonal konjonktr
bakmndan tetkik ve taharri edecek, hkmete, meclise ve i alemine hakiki rehberlik, mritlik edecek
byle bitaraf bir merkezdir.
Baka memleketlerin hemen hepsinde mecut olan ve hususi insiyatiflerle kurulan aratrmalar
enstitsnn bizde de bir an nce kurulmasna ve iktisadi meseleleri objektif bir surette tetkik etmesine
son derece ihtiya vardr.
Bence, 1948 yl Trkiye ktisat Kongresinin baaraca en byk ve faydal eser imdilik
mtevazi bir surette kurulacak olan byle bir enstitdr. Bu kongreyi tertip eden stanbul Tccar
Dernei, Blge Sanayi Birlii, Trkiye ktisatlar Dernei ve Trk Ekonomi Birlii, bu kongreye katlan
ve eref veren kymetli teekkllerden ve ahslardan grecei yardmlardan faydalanmak suretiyle
doacak bu enstitnn ebeliini yapabilirse, Trk iktisadiyatna en byk hayr yapm olurlar.
4. stihsal, Ticaret ve Umumietle ktisadi Hayat zerinde Devlet

Mdahalecilii Nasl Olmaldr?
162
PROF. HAZIM ATIF KUYUCAK

stihsal ticaret ve umumiyetle iktisadi hayat zerindeki devlet mdahaleciliine ksaca
devletilik demekteyiz. Fakat hakiki manasiyle devletilik bundan daha genitir. nk devletin
kurulmas demek devletiliin" balam olmas demektir. Filhakika eer devlet insanlara mterek
baz ihtiyalarn karlamak maksadyle kurduklar bir teekkl ise bunun mdahaleci, hem de hayatn
her sahasnda mdahaleci olmas tabiidir. Asl mesele bu mdahalenin derecesinde ve umulndedir.
Bununla beraber "devletilik"in ne en ateli taraftarlar ve ne de en iddetli dmanlar henz bu
mefhumun sarih ve deimez bir tarifini yapm deillerdir.
Vazifeleri harici ve dahili emniyeti salamak, fertler arasndaki ihtilaflar halletmekten ibaret olan
ve ekseriya melliflerce "jandarma devlet" diye adlandrlan devletten, vatandalarn istihsal ve istihlak
hareketlerine ve hatta fikri ve bedeni inkiaflarna mdahale eden ve memleket dahilindeki btn servet
kaynaklarnn ve istihlak eyasnn sahibi ve malilki sfatiyle hareket ederek fertlere ancak ahsi baz
isttihlak eyas zerinde mlkiyet hakk tanyan ve her ferdin ne ite alacan ve bu emek
mukabilinde ne alacan tayin eden kolektivist devlete kadar muhtelif devlet ekillerinde
mdahaleciliin, yani devleetililin deiik derecelerini grmekteyiz. Binaenaleyh, tedkiki
hudutlandrmak iin bu mdahaleciliin bir sahasn, yani iktisadi hayat zerindeki mdahaleyi ele
almamz lazmdr.
Devlet Bir Gaye Deil, Bir Vastadr
Devlet, insanlarn mterek ihtiyalarn temin ve tatmin etmek ve cemiyetin iyiliine almak
iin kurulmu bir vastadan baka bir ey olmadna gre bunun vazifelerini tayin ederken kullanlacak
l de belirmi olur ki bu da "mterek ve umumi ihtiyalarn tatmini ve cemiyet iin iyilik teminidir"
Bununla beraber bu kstasn tatbiki iin de "devlet" dediimiz taazuvun mahiyetini iyice aydnlatmak
lazmdr. nk devleti "fevkalbeer" bir kudret sayan fikirlerin oldukaa genilemi bulunduu bir
devirde bulunuyoruz binaenaleyh devlet mdahaleciliini mtalaa ederken eski bir tabirimizle "devlet
alet midir, gaye midir?" sualine cevap verilmesi lazmdr.
nsanlar, birlikte yaamak zere yaradlm mahluklar olduuna gre, cemiyet halinde
yaamalar ve bu cemiyetin de bir takm esaslara ve kaidelere tabi olmas tabiidir. Bununla beraber
btn cemiyet nizamnda gaye ferdin refah ve saadetidir. u halde devlet "gaye" deil, fertlerin refah ve
saadetini temine yarayan bir "alet"den ibarettir. En esasl mevcudiyet sebebi bu olan devletin idaresi ise
yine fertlerin elindedir. dareci fertler de insan olmak sfatiyle hibir suretle hatadan salim olamazlar. u
halde devlet hibir zaman layuhti, kadiri mutlak ve alimikl bir irade kayna saylamaz. te bu
sebepledir ki tarih boyunca devlet kudretine dayanarak kendi iradelerini cemiyet iindeki fertler zerinde
hakim klmaa alanlar, ister hkmdarlar gibi fertler olsun, ister muayyen snflar olsun,
hakimiyetlerini fevkalbeer kudretlere ve mistik nazariyelere istinat ettirmee almaldr. Devlet,
bazlarnn indinde bir "ilah" olmu ve beer, byk air Fikretin dedii gibi yine bir "delalete saparak
kendi yapt yeni bir puta tapmaa" balamtr. Diger taraftan ferdin eref ve haysiyetini nazar dikkate
alan ve btn faaliyetlerin ferdin refah ve sadetini istihdaf ettii hakikatini grenler de ferde kar devlet
otoritesini tahdide almlardr. Hristiyanlk dnya hakimiyetine kar Papal ve kiliseyi, slamiyet ise
halifelerin de inkiyad etmeleri gereken dini esaslar meydana koymutur. Fertlerin, mterek
ihtiyalarn tatmin iin kurduklar devlet mekanizmasnn idaresine dorudan doruya veya bilvasta
itirakini istihdaf eden demokrisinin gayesi de yine budur.
Devletin iktisadi hayata ne dereceye kadar mdahale edebilecei meselesini mtalaa ederken
ele alacamz birinci ly tespit etmi bulunuyoruz ki, bu da, devletin mahza mevcut olmas iin
kurulmad ve insanlarn mterek ihtiyalarn tatmin etmek ve umumiyetle fertlerin refah ve saadetini
temine almak zere meydana getirilimi bir "alet" den ibaret olduudur.
nsan Haklar
Mevzuumuzu tetkik ederken ele almamz gereken ikinci nokta fertlerin insan olmak sfatiyle ne
gibi haklara malik bulunduudur. nsan haklarnn nelerden ibaret olduunu tabiidir ki, cemiyette fertler
iin hemen hi bir hak tanmayan totaliter dncelerden deil, beer tarihini ssleyen hukuki fikirlerden
renmemiz gerekir. Bu fikirlere gre her ferdin ya, cins ve mevki bahis mevzuu olmakszn, malik
olduu haklar unlardr: msaraf, mlkiyet.
Ksaca, devlet, fertlerin emniyetle ve hr olarak yaamas, kendi gr ve dncelerine gre
saadet telakki ettikleri gayeye varmak hususunda msavi olmalar ve sayu gayretlerinin mahsul olan
eyler zerinde tasarruf eyleyebilmeleri maksadyle kurulmutur. Binaenaleyh, devlet fertlerin bu bu
haklarn, yine ancak fertlerin umumi menfaatlerini temin maksadyla ve bu maksat iin gerektii
derecede tahdit edebilir. Trk hukukunun eski bir kaidesine gre "zarar am iin zarar has ihtiyar
olunur." Fakat yine bu hukukun dier mhim bir esasna gre de "zaruretler miktarlarnca takdir olunur",
yani beer haklarna tahdidi zaruri olduu hallerde bu tahdit ancak zaruret derecesinde olmaldr.
Devletin ktisadi Hayata Mdahalesi
163
imdi nc bir noktaya geliyoruz ki bu da devletin iktisadi hayat zerinde mdahalesinin

mtaleasdr. ktisadi faaliyeti ksaca "insanlarn ihtiyalarn tatmin ve refahlarn temin maksadyla
giritikleri faaliyet" olarak tarif edersek klasik iktisat grne nazaran bu faaliyetlerin drt safha
arzettiini grrz ki bunlar da istihsal, inksam, tedavl ve istihlaktir.
Devlet iktisadi hayata mdahale ettii zaman, iktisadi faaliyetin btn safhalarna mdahale
edebildii gibi, mdahaleyi bunlardan yalnz birine veya bir kana hasredebilir. Her safhadaki
mdahale ise direktif vermekten balayarak o faaliyet safhasn tamamiyle eline alacak derecede ileri
gidebilir. Mesela devlet snai istihsale mdahale ederek standartlar, normlar tespit etmek veya maliyet
fiyatlarn tayin eylemek suretiyle bu nevi istihsal ilerine muayyen bir istikamet verebildii gibi, bizzat
istihsalde de bulunabilir. Gelir ve veraset vergileri ile borlara ve verasete mtedair kanunlaryle de
inkisam safhasnda mdahale edebilir. Para ve krediye mteallik kararlaryla tedavl ameliyesini tanzim
edebilir ve nihayet ithal veya istihsal olunacak maddeleri tahdit veya tespit suretiyle ve hatta daha ileri
giderek muayyen maddelere "tayin" usuln tatbik eyliyerek istihlak zerinde messir olabilir. Bu arada
da hususi mlkiyeti ya ehemmiyetli surette tahdit eylemi veya tamamiyle ortadan kaldrm bulunabilir.
imdi asl mevzuumuza gelebiliriz: "stihsal, ticaret ve umumiyetle iktisadi hayat zerinde devlet
mdahalecilii nasl olmaldr" Bunu ksaltarak yle ifade edebiliriz: ktisadi hayat ve faaliyete devlet ne
dereceye kadar mdahale etmeldir? "
Bu suale klasik ve liberal gr sahibi olanlarn verdii cevap basittir: "Hi; veya, katii zaruret
halinde, pek az." Liberallere gre iktisadi hayat otomatik olarak iler. Her fert yalnz kendi menfaatini
gzeterek kararlar alr ve faaliyette bulunur. Fakat ferdi faaliyetler netice itibariyle cemiyetin, yani dier
fertlerin, menfaatine uygun der. Ferdi faaliyetlerle umumi menfaat arasndaki ahengi temin eden
otomatizm ise serbest piyasa, rekabet ve fiat mekanizmasdr.
Geni manasiyle mdahaleciler ise bu sistemin iflas ettiini nk ne itimai adaleti ve ne de
ekseriyet iin azami refah ve saadeti temin ettiini, binaenaleyh iktisadi faaliyetin devlete tanzim
edilmesi ve hatta memlekette yegane teebbs ve karar sahibinin devlet olmas lazm geldiini ve bu
suretle hem itimai adaletin temin olunacan hem de milli gelirin azamiye kacan iddia
etmektedirler.
Evvela urasn tespit etmek lazmdr ki, libaral bir iktisadn m yoksa devlet mdahalesinin mi
iktisadi refah bakmndan daha faydal olduunu yalnz tecrbeye dayanarak ispata imkan yoktur.
nk bir taraftan liberaller, snai keiflerin ve iktisadi gelimelerin liberal iktisat siyasetinin tatbik
edildii zamana tesadf ettiini syliyeceklerdir ki, dorudur. Dier taraftan ise mdahaleciler,
devletilik sayesinde baz geri memleketlerin ve mntkalarn kalkndn, isizliin azaldn ve ii
haklarnn daha iyi tanndn ileri sreceklerdir ki, bu da dorudur. Fakat unutulmamaldr ki iktisadi
refah bir ok amillerin muhassalasdr. Bu sebeple devletiler, liberallerin iddiasna kar liberal ekonomi
devrindeki duruma nazaran devlet mdahalesi olsa idi belki daha fazla bir terakki kaydedilecei
iddiasn ileri srebilirler. Liberaller ise son senelerde devletiliin tatbik edildii memleketlerde liberal
bir siyaset takip edilse idi daha fazla bir refah salanm olacan iddia eyliyebilirler. Filhakika insan
cemiyetlerinin idare usulleri laboratuvar tecrbeleriyle uygunluklar tespit veya reddolunabilecek
mahiyette olmadndan bu hususta karlkl iddialardan birini veya dierini, yalnz gemiteki
hadiselere bakarak tercihe imkan yoktur.
Hukuki Bakmdan Devletilik
Binaenaleyh yaplacak i mdahaleciliin hukuk ve iktisat prensipleri bakmndan mtalaasdr.
Hukuki grle bunu yle hlasa edebiliriz: Acaba devlet mdahalesi ferdin haklariyle de devlet
idaresinde demokrasi prensipleriyle ve milli hakimiyetle ne derecede kabili teliftir? ktisadi bakmdan da
mesele yle vazolunabilir: nsanlarn iktisadi faaliyetlerindeki gaye gerek servet kaynaklarnn ve gerek
sermaye ve insan emeinin azami verimliliini salamak ve bu suretle fertler iin refah ve saadet temin
eylemek olduuna gre acaba devlet mdahalecilii bu gayeye ne dereceye kadar hizmet edebilir?
Veyahutta mdahalecilik bu gayenin husulne bir mani tekil eder mi?
Mdahaleciliin evvela hukuk bakmndan tetkikini yapalm. Malumdur ki devletin kuruluundaki
gayelerin banda harici ve dahili emniyet gelir. Fakat bu emniyet hrriyetle birlikte olmaldr. Yani ferdin
emniyeti salanaca bahanesiyle hrriyeti lzumundan fazla takyit edilmi bulunmamaldr. Filhakika
temerkz kamplarnda veya hapisanelerde yaayan insanlar da tam bir emniyet iindedir; fakat her
halde devletin kurulmas ile salanmas istenilen emniyet bu deildir.
Dier taraftan devlet mdahalecilii bugnk ekli ile, yalnz hususi teebbslerin tanzim ve
murakabesi derecesinde kalmam, devlet iletmecilii halini almtr. Devletlerin, byk snai
tesislerden en kk ticari faaliyetlere kadar bir ok iletmeler kurduu ve bunlar memurlar vastasiyle
ilettii grlmektedir. Bunun manas udur: Mdahalecilikte iktisadi gelir kaynaklarnn gitgide artan bir
nispeti devletin eline gemektedir. Dier bir ifade ile, maneti devlet kapsndan temin olunanlarn adedi
gnden gne artmaktadr. Bundan baka mdahalecilik birok iktisadi faaliyetlerin tanzim ve
murakabesini de devlete verdiinden hususi teebbs erbab da her gn devlet uzuvlar ile temas
164
halinde bulunmakta ve bunlardan alacaklar direktiflere gre hareket etmek ve bu makamlarla iyi
geinmek zaruretini duymakatadrlar. Halbuki, devlet dediimiz varlk hkmi bir ahsiyetten ibarettir ve
bunun namna vazife gren uzuv da hkmettir. Hkmet ise daima iktidar partisinin elindedir.
Demokrasi halk hakimiyeti ve ekseriyet idaresi demek olduuna gre mdahaleciliin ilerledii bir
memlekette bu sistemin ne derecede kabili tatbik olduu mtalaa edilmesi gereken bir noktadr.
Filhakika demokratik bir rejimde vatandan siyasi hak ve vazifesi yalnz rey vermekten ibaret
deildir. Vatanda devlet ileri hakknda dnmek, dncelerini etrafndakileriyle mnakaa etmek ve
yaz yazmak, konferans vermek suretiyle kendi fikirlerini yaymak hakkna da maliktir. Fakat maieti
devletin ve binnetice hkmetin elinde bulunan veya hkmet makamlaryle ho geinmek zorunda
olan vatandalar, pek tabiidir ki, mevcut rejime kar dnceleri rey verirken veya vermemek suretiyle
izhar etseler bile demokrasinin esasn tekil eden tenkit ve mnakaa hakknda mahrum kalm olurlar.
Bu vaziyet karsnda tam bir mdahalecilikle demokrasinin telif edilemiyecei kolaylkla anlalr.
Tam bir devletilikle idare olunan bir memlekette milletin herhangi bir surette reylerni serbeste
ifade eylediini farzetsek bile, bu reylerin setii millet temsilcilerinin devlet ileri zerinde tam bir
murakabe temin edebileceine inanmak kolay olmaz. nk meclisin vakti ve millet vekillerinin
ihtisaslar mahduttur. Gitgide geniliyerek memleketin btn iktisadi faaliyetlerini iine almak istidadn
gsteren devlet faaliyeti ve devlet btesi, tedricen meclis murakabesinden syrlr ve hkmetin
salahiyetleri artar. Bu her mdahaleci memlekette grlen bir hadisedir. Binaenaleyh devlet
mdahallecilii milli hakimiyetin tam bir surette tezahrne de mani olur.
ktisadi Bakmdan Devletilik
imdi devlet mdahaleciliinin iktisadi bakmdan mtalaasna geebiliriz:
ktisadi faaliyetin hakiki saiki ferdi ihtiyalarn tatmini, yani ksaca ahsi menfaattir. Dier bir ifade
ile mdahale esasna dayanan bir cemiyette gerek sermaye ve gerekse emek sahipleri imkan bulduka
sermayelerini ve emeklerini kendilerine en ok gelir salayan ilerde kullanma tercih ederler. stihsal
amillerinin hangi ilerde kullanlacan tayin eden de nihai olarak mstehlikler yani btn fertlerdir. Bu
sebepledir ki, serbest bir iktisat rejiminde bir istihsal sahasndan dierine veya dierlerine mtemadi bir
akn vardr. ktisadi faaliyete atlan yeni sermaye ve emek de en menfaatli sahalar seerler. Bu
temayln tabii bir neticesi olarak muhtelif iktisadi faaliyet sahalarnda menfaatler msavi olmak
istidadn gsterir. Ayn cinsten emek mukabili hemen her sahada ayn cret verildii gibi ayn cins
sermaye de ayn kazanc temin eder. Hlasa, gerek sermaye ve gerek emek her yerde azami
mstahsaliyet ile alma imkann bulur.
Bu mekanizmann izah edilen ekilde ilemesini temin eden de rekabet ve serbest piyasa ile fiat
rejimidir. ktisadi faaliyette bulunanlarn her biri uurlu veya uursuz olarak iktisadi bir hesap yaparlar ki,
bu da maliyet ve sat fiatlar ve karla alakaldr. Muhtelif sfatlarla iktisadi faaliyette bulunan binlerce
yzbinlerce, hatta milyonlarca fertler arzettiim esasalara gre hesaplarn yaparlar, kararlarn verirler
ve faaliyete giriirler. Her mteebbisin doru hesap yapm olacan dnmek pek hatal olur. Pek
tabiidir ki, bir oklar hesaplarn yanl yapacaklar, tahminlerinde aldanacaklar veyahut da, ellerindeki
donelerden doru neticeler karmak ehliyetinden mahrum bulunduklarndan dolay, zarar edeceklerdir.
Yine pek tabiidir ki mnferit mteebbislerin zarar cemiyet bakmndan da bir zarardr. Fakat uras
muhakkaktr ki yz binlerce, milyonlaca karar sahibinin hatalar serbest piyasann edit ikazlaryla pek
kolay meydana kar ve tashih imkanlar bulunur.
Devlet istihsal ve ticarete, umumiyetle iktisadi hayata mdahale etmee balaynca az ok
otomatik olan bu mekanizmann da deitiini grrz. Bunun muhtelif derecelerde mdahalelere gre
nasl deitiini ve binnetice mdahaleciliin bu mekanizmann yerini tutmaa ne dereceye kadar
muvaffak olduunu incelemek lazmdr.
Devletin mdahaleci, planc ve iletmeci olmasna taraftar bulunanlar, ister bu faaliyetlerin yalnz
baz iktisadi sahalara hasredilmesini uygun grsnler, ister cemiyetin btn iktisadi faaliyetlerine temil
eylesinler, bu mtalaalaryla ortaya byk bir iddia atm olmaktadrlar ki o da devletin milyonlarca
mnferit mstahsil ve mstehlikin, yani iktisadi sahada karar sahibi olanlarn yerini tutabileceidir. Eer
baz mfritlerin dncelerine inanarak devlette bir "ilah" mahiyeti grebilse idik, belki de devlet
mekanizmasnn btn bu mnferit iktisat sjelerinin yaptklarn yapabileceine inanrdk. Fakat bugn,
devletin srf alet olduunu ve vazifelerini de yine et ve kemikten yaplm insanlar vastasiyle yaptn
katiyetle bildiimizden, devlet ve hkmet otoritesinin bir ka brokrat memura bu byk kabiliyeti yani
bir cemiyet iindeki btn fertlerin ihtiyalarn tespit ve takdir kudretini vereceine inanamayz. Halbuki
hakikatte, derecesi ne olursa olsun, devlet mdahaleciliinin yapmaya teebbs ettii budur. Muhtelif
mdahale ekilleriyle milyonlara ait kararlar zerine alan devlet mekanizmas pek tabbiidir ki hata
edecektir. Fakat bu mekanizmann hatasndan doan zararlar mnferit teebbs erbabnn yanl
kararlarndan mtevellit zararlara nispetle pek byk ve umll olacaktr. Mesela bir mteebbis,
ihracat yapabileceini dnerek ve maliyet ve sat fiatlarn hesaplyarak bir elik fabrikas kurablir.
Hesabnda aldanmsa zarar etmee balar ve derhal ya faaliyetini durdurur veyahut baka bir istihsal
sahasna gemee alr. Fakat muazzam mdahaleci devlet mekanizmas memlekette elik sanayii
165
kurmaa karar verir ve bunu tatbike kalkrsa zarardan ylmaz. nk bunu ya muhasebe oyunlaryla
veya aka vergilerden eklemek suretiyle kapamak imkanlarna maliktir. Bu suretle de hem milli istihsal
kaynaklarn heder etmi hem de bunlarn daha msmir ilerde kullanlmasna mani olmu olur.
Devlet iktisadi hayata derin mdahaleleriyle milyonlarca mstehlikin ihtiyalarn bilmek ve
karlamak durumuna girmekle adeta millet zerinde bir nevi "vesayet" tesis eylemi olmaktadr.
Halbuki tatbikatta bu vasi, millete faideli olan eylerle beraber muzrlarn da istihsal eden ve hatta
bunlarn satn tevik eylemek durumunda olan bir tacir gibi hareket etmektedir. Ttn, iki inhisarlar,
piyangolar bunun bariz misalleridir.
Mdahalecilik Bakmndan Devletilik
Mdahalecilik bir bakma muayyen iptilalara benzer nk bir defa muayyen bir iktisadi faaliyet
sahasnda tatbike balandktan sonra daimi inkiaf eder. Bunun iki mhim sebebi vardr; evvela
devletilik brokrasinin iktisadi hayat mdahalesi demektir. Brokrasinin zihniyeti ise daimi tahakkm
geniletmee mtemayildir. Binaenaleyh iktisadi faaliyet sahasnde ya tanzim veya murakabe veya
dorudan doruya iletme eklinde mdahalede bulunan brokrasi daima nfuz sahasn geniletmee
alr.
kinci sebep de iktisadi faaliyetlerin mahiyetidir. Filhakika muhtelif sahalardaki iktisadi faaliyetler
birbirine o derecede baldr ki bunlarn birini tanzim etmee balayan devlet hadiselerin sevki ile
dierleri iin de tanzim ve mdahale zaruretini duymakta ve bu suretle de devletilik mtemadi bir
genileme arzetmektedir. Ayn suretle, hususi tebbsn de alt bir sahada faliyette bulunan devlet
iletmecilii dier bir sebeple dahi hususi teebbs ortadan kaldrmak ister ki, bu da ayn mahiyette ki
devlet ve hususi teebbs iletmelerinde maliyet ve verimlilik bakmndan bir mukayese yaplabilmesi
ve ekseriya da bu mukayesenin devlet iletmesi aleyhinde olmasdr.
Bir defa balayan mdahalenin genileme istidad gstermesi hususi teebbs sahalarnda
devlet otoritesine dayanan bir rekabetin artmas serbest rekabetin ve fiat mekanizmasnn muntazam
ilemesine mani olmakta ve binnetice tedricen hususi teebbs ve sermaye muhtelif sahalardan
ekilmek veya bo olanlarna inmemek zaruretini duymaktadr. Bu keyfiyet de bal bana devlet
mdahalesinin yeniden genilemesine sebep olmaktadr. Halbuki mtemadiyen deien bir dnyada
yaamaktayz. Bu deimelere en iyi cevap veren de serbest rekabete tabi bir piyasann fiyat
mekanizmasdr. Merkezi konrtrola tabi brokrasi rejimi daima gelimelerin gerisinde kalmaktadr.
Devlet mdahalecilii ilerledike ferdi teebbs gerilemekte ve devlet makamlar zamanla her
iin mercii haline girmektedir. Bir merkezden idaresi mmkn olamyacak kadar geni ve amull bir
faliyeti zerine alan devlet asl vazifelerinin ifasnda gle uramakta ve normal vaziyette, hkmetle
ilgili olmamas gereken, et, eker darl veya nakliyat zorluu gibi aksaklklar byk siyasi meseleler
haline girmekte ve hkmet prestijini lzumsuz yere sarsmaktadr.
Devletilik, iktisad ve ticari iletmecilik zihniyetinin yerine brokrasiyi ikame eylemi
bulunmaktadr. Brokrasi ise, btn istisnai hkmlere ramen, yava ileyen ve fertten azami,
randman almaa mani olan bir mekanizmadr. Mesela devlet iktisadi iletmelerinin devlet mal olmas
pek tabii olarak erefli vazifelerinin mahiyeti tamamiyle baka olan devlet memurlar ile bu iletme
memurlar arasnda bir mnasebet grlmesine sebep olmu ve ortaya iletmecilikle kabili telif olmayan
"barem" gibi bir cretlendirme sistemi kmtr.
Devlet Mdahalesinin Hududu
Hlasa, devletin tanzim ve murakabe veya iletmecilik eklindeki mdahallerinin hukuki ve
iktisadi esaslara ve gereklere uymad belirmektedir. u halde asl meseleye gelerek iktisadi hayata
devletin nasl ve ne dereceye kadar mdahale etmesi gerektiini mtalea edebiliriz.
Evvela harici emniyet meselesini ele alalmb Bu, devletin bata gelen vazifesidir. Bu maksatla
faaliyette bulunan devlet baz askeri ihtiyalar iin istihsal faaliyetlerinde bulunabilir. Yukardanberi
arzolunan esas ve prensiplere gre bu istihsal faaliyetlerinin milli savunma bakmndan gizli olanlara
hasredilmesi icabeder. Harp veya fevkalade hallerde, istihsali tanzim veya istihlaki tahdit eklinde baz
tedbirlere de lzum grlebilir. Bu mnasebetle urasn kaydetmek lazmdr ki bu tedbirlerin ya tam
olarak alnmas veya hi alnmamas icabeder. nk bu mahiyette ki tedbirlerin eksik alnmas,
tecrbeler gstermitir ki, itimai adalete aykr vaziyetler ihdas eylemektedir.
Dahili emniyet meselesine gelince; bunu genileterek fertlerin shhatiyle ilgili mevzular da
beraber mtalaa edebiliriz. ktisadi mahiyetteki faaliyetlerden memleketin ahlak ve adabiyle,
emniyetiyle, shhatiyle alakal olanlar iin devletin tanzim ve murakabesini tanmak pek tabiidir. u
artla ki bu hususlarda alnan kararlar ve konulan esaslar serbest piyasa mekanizmasnn ileyiine en
az engel tekil edecek mahiyette olmal ve mesela, sk sk deitirilerek, hususi mteebbislerden
vaktinde karar alma imkanlar selbolunmamaldr.
166
stihsal sahasna gelince, devlet mdahale ve iletmeciliin umumi muhzurlarn arzetmi

bulunuyorum. Kanaatmca devletin bu sahadaki rol unlara inhisar etmelidir:
1) Geni lde ve teknik mahiyette aratrmalar yapan tarafsz mtehassslardan mrekkep bir
aratrma enstits kurmak ve bunun mtalaalarna kat'iyen mdahale etmemek hususi teebbslerin
de itirak ettirebilecei byle bir enstitnn vazifeleri yle dnlebilir: Memleketin tabii
kaynaklarndan azami istifade iin neler istihsal olunmaldr? Bunlar nasl ve nerelere satlabilir?
Maliyetlerimiz rakiplerimize nispetle ne olabilir? Bugn yaplan istihsalde maliyetlerin ykseklik
sebepleri nelerdir? Yaplacak istihsal iin sermaye nasl tedarik olunabilir? Gelecek sermayenin kar ne
olabilir?
Saydm bu vazifeler teaddt edebilir. Bu enstitnn elde ettii neticeler memleket lsnde
yaplmal ve her mstahsil ve her mteebbis bunlara itimat edebilmelidir. Bu enstit ayn zamanda
hakiki maliyetlerle sat fiatlar hakkndaki etdleriyle mstehlikleri de tenvir eylemi olur.
2) Devlet hususi teebbsn giritii istihsal sahalarna bizzat girerek mdahale eylemekten
tamamiyle ekinmeli ve milli savunma bakmndan her hangi bir istihsal ubesinin yaradlmasna lzum
grlyorsa bunu mmkn mertebe, msait artlar hazrlamak suretiyle hususi teebbsle yaptrmaya
almaldr.
3) Maden tetkik ve arama ilerinde de devletin teknik ve ilmi messeseler kurarak almas ne
kadar faideli ise, maden iletmeciliinde takibolunan inhisar ve umull tahdit usulleri de o derecede
zararldr. Maden siyasetinin bu bakmdan ve yeniden gzden geirilmesi faideli olacaktr.
4) Ormanlarn milliletirilmesi ayrca tetkike deer bir mevzudur. Kanaatmca bu hareket yerine
esasl bir murakabe ve halkn tenviri daha faydal olabilir. nk ormanlarn milliletirilmesi ve orman
iletmeleri bir taraftan istihsal maliyetini ykseltmi dier taraftan da halk ile hkmet arasnda yeni bir
ihtilaf mevzuu yaratmtr. nk iletmecilikle murakabe beraber gittii mddete zorluk mukadderdir.
Ulatrma ilerinde devlet mdahalesinin bir emri vaki gibi kabul edildii bir devirdeyiz. Buna
ramen bu mdahalenin ve devletin demiryollarn, denizyollarn ve hava yollarn idare ve inhisarna
alnmasnn byk iktisadi tepkileri olduu da muhakkaktr. Mesela memleketin muhtelif yerlerini
birbirine balyacak karayollar inaas tabiatiyle devletin esasl vazifelerinden olduu halde bu keyfiyet
imdiye kadar ihmal edilmi bulunmaktadr. Hatta bir zamanlar demiryollariyle muvaffakiyetle rekabet
yapan kara vastalarnn tahdidi bile bahis mevzuu olmutu.
Denizcilikte devlet mdahalesi inhisar eklindedir. Her ne kadar baz kaytlar ve artlar altnda
hususi mteebbislerin ilepilik yapmasna msaade edilmekte ise de muayyen liman ve tek cins mal
kaytlar bu sahann gelimesine mani olmaktadr. Halbuki deniz nakliyatna devletin iletmecilik
eklinde mdahalesi iin hi bir sebep mevcut deildir. Bilakis devlet bu sahadaki faaliyetini gemilerde
sefer emniyetini salamaya ve mteebbislerin gemi tedarikini kolaylatrmaa hasredecek olursa,
nakil cretlerinin de esasl surette inmesi beklenebilir. urasn bir defa daha tespit edebiliriz ki devletin
hususi teebsle birlikte bulunduu herhangi bir iktisadi faaliyet sahasnda hususi teebbsn rol
tedricen azalr. nk devlet hem rakip hem de murakp vaziyetindedir.
ktisadi faaliyetin mbadele safhasna getiimiz zaman devlete byk ve ehemmiyetli bir
vazifenin tevecch ettiini grrz ki bu da umumi menfaat namna nazmlktr. Filhakika i blmne
dayanan bir iktisadi sistemde mbadelenin esasl artlar meru rekabet, serbest bir pazar ve mustakar
deerli bir mbadele vastasdr. Devlet mbadele sahasnda meru rekababeti temin edecek
kanunlaryle nizamlaryla ve muhtelif tekilatiyle ok mhim bir rol oynayabilir. Fakat bunun mhim bir
art vardr ki o da devletin hi bir sahada hem mteebbis hem nazm roln almamasdr. kard
zorluklara yukarda da iaret ettiim bu usuln belki en byk mahzuru devlet makamlarnca alnan
kararlara kar itimadn azalmasdr.
Eskidenberi mbadele vastas ileri devlet mbadelesine mevzu tekil etmitir. Ve bu pek
yerindedir. nk mbadele vastasnn yani parann mustakar bir kymete malik olmas, fiat
mekanizmasnn doru ilemesini temin edecek yegane aredir. Bununla beraber tarih boyunca
devletlerin bu en mhim vazifeyi bile hakkyla baardklar iddia olunamaz. Bilakis madeni parann
kullanld devirde hkmdarlar mali skntlarn gidermek iin tai usulne bavurmular, sonra da
devletler kat para karmlar ve enflasyonlarla memleketteki iktisadi hesap imkanlarn ortadan
kaldrmlardr. Bu hususta hemen her devlet ayn derecede gnahkardr. nk mesela Amerika
Birleik Devletleri bile altnla deme taahhtlerini kaldrmakta tereddt etmemitir. Altn mikyas ortadan
kalktktan ve tedavi vastasnn yegane yaradcs olan merkez bankalar da u veya bu ekilde birer
hkmet dairesi haline girdikten sonra tedavl hacmi devlet btesinin esasl bir kayna haline
girmitir. Mdahaleci devlette ise, tecrbelerle sabittir ki, enflasyon tehlikesi daha kuvvetlidir. nk
herhangi bir ie sermaye yatrmak isteyen hususi mteebbis buraya ancak elindekini ve piyasadan
temin edebildiini yatrabildii halde tedavle hakim olan devlet bir ok bte harici plasmanlarnda yeni
itira kuvveti yaratmaktan ekinmemekte ve bu suretle de tedavl vastasnn kymetinde akisleri her
sahada grlen tahavvller olmaktadr.
167
Binaenaleyh devlet, en mhim vazifelerinden biri olan tedavl vastas temini hususunda
kendinin geici ihtiyalarn deil, memleketin umumi nizam ve menfaatini gznnde bulundurmak
zorundadr.
Hlasa, mbadele ilerinde devletin rol serbest teebbsn itimatla kararlar alp tatbik edecei
vaziyeti temin eylemekten ibaret kalmal hakem durumunda olan devlet u veya bu ekilde oyunculara
iltihak eylememelidir.
nkisam meselesinde de devlete mhim vazifeler dt muhakkaktr. Esasen vergi sistemleri,
veraset ve intikal kanunlar ve nihayet i hayatna mteallik kanun ve nizamlar bu husustaki esasl
prensipleri koymaktadrlar. Bu kanunlarn da iktisadi teebbs baltalayacak mahiyette olmamas
lazmdr.
imdi szlerimin bandanberi ifadeye altm mtalaalar bir iki satrla hlasa edebiliriz
Devlet muayyen maksatlar temin iin kurulmu bir itimai teekkl, bir vasta ve bir alettir.
Gayesi, harici ve dahili emniyeti salamak ve bilhassa dahilde serbest mteebbislerin, mstahsillerin
ve mstehliklerin karar alma ve frsat bulma hususundaki msavatn temin eylemektir. Memleketin
iktisadi ilerinin idaresinde devlet tenvir edici, icabnda tanzim edici bir rol oynamal ve fakat hi bir
zaman mteebbisler karsna hem nazm, hem de rakip olarak kmamaldr.
Mdahalecilik ve bilhassa devlet iletmecilii milli emekten ve servet kaynaklarndan azami
randman salyan bir usul deildir ve olamaz bu sistem gittike artan ve umumiyetle Millet Miclisinin
murakabesinden de syrlan bir devlet kapitalizmine ve binnetice de bu byk makinenin bana
geenlerin tahakkm ve istibdadna mncer olabilir. Beer hrriyetini salayacak ve fertlere refah ve
saadet temin edecek yol da bu delidir.
5. Devletilik Meselemiz
DR. MUSTAFA ELMALI
Trkiye'de muazzam i ve sermaye kaynaklarnn organizatr ve mteebbis beklediine,
ilenen kaynaklarn mahdut olduuna ve rasyonel ilenmediine kani bulunuyoruz. Bir memeleketin
ekonomisinde muharrik vasta "yatrm" olduunu gre Trkiye iktisadnn kalknmas mevzuunda, nce
hangi sahalarda yatrm yaplacan tespit etmek luzumludur. Bizce bu yatrmlarn artk sanayi
branlarna yaplmas luzumludur; Zirai mahsullerimizin ileride de para etmiyeceine yeter derecede
delil vardr.
Bu itibarla, devletilik konusunda her eyden nce, bu memleketin mutlak planl ve birbirini
destekleyen sanayi kurmakla ie balamas gerektiini belirtmek isteriz. Bunun devlet yardm ve
iletmeleri olmadan baarlacana inanmyoruz. Bugn tam devlet kapitalizmi (Rusya) mstesna btn
dnya memleketleri hsmi ve nazm bir devletilie yneltmektedir. Bu sistem endstri, ticaret, ziraat,
mnakale yapar; fertlerin g ve ge yapacan bizzat baarr, murakp ve nazm olarak btn iktisadi
hayat gz hapsinde bulundurur.
Devlet sektr olarak sanayi
-Kanaatmzca iktisadi hayatta devlet ve hususi teebbs fark, ziraat ve ticarette daima devletin
aleyhine olmutur. Bunun bilhassa Trkiyede sebebi bu iki branta kontrol ve murakabenin iletme
amirleri ve devlet tarafndan g yaplmasnda aranabilir. Snai sahadaki devletilik tatbikat ise, daha
abuk, daha kolay kontrol, daha yeknesak teknisyen ve ii yetitirme imkanlar, seri halindeki istihsalin
esasen kendisini murakabe etmesi bakmlarndan, daha geni ve verimlidir. Stratejik ve askeri
mulahazalar tamamen bir tarafa brakarak srf iktisadi bakmdan ayn neticeye varmak mmkndr.
Btn memleketin en seyrek nfuslu mntkalara kadar (tabii kaynaklar msaitse) ayn kalkndrma
temposuna tabi tutulmas ihtiyac bu anlayn gerekesini tekil eder. Eskiden sanayilemi
memleketler bile imdi programsz sanayilemenin aclarn ekiyor.
Trkiye'de hususi teebbs noksanlar:
Ayni ii yapmak iin hususi teebbsn Trkiye'deki noksanlarn, sonra da Trkiye'de muvaffak
olamayan devletiliin noksanlarn belirteceiz. Bu arada umumi i hayat ve i terbiyemizin geriliine
de yer vereceiz.
Bizde snai devletilik ktlenirken u iki suale mspet cevap vermek icabeder kanaatndayz.
1- Memleketimizde hususi teebbs, devlet teebbslerinin sermaye ve i hacmi byklnde
i yapmaa: a-zihniyeti bakmndan; b-maddi imkanlar bakmndan iyice hazrlkl mdr?
168
2- Fertleri i ve iletme hayatna, itimai ve mesleki muhit tarafndan iyi altrlm, ksacas
almay renmi bir memlekette brokrasi ve verimsizlik olur mu? Bu iki noktadan konuya vuzuh
verelim.
Bizde hususi teebbs bir ok defalar sanayi planlarmzn tatbikine i birliine davet edilmi,
icabet vaki olmamtr. nk bize mteebbis ticaret yapmay sanayi yapmaktan daha kolay ve
rizikosuz bulur. Hatta bazlarna gre, gmrklerin yerli sanayii himaye maksad ve bu ekildeki
gmrkler de ortadan kalkmaldr. Memlekete bol mamulat girmeli, mstehlik bundan istifade etmelidir.
Bu zihniyetin darlna iaret etmek borcumuzdur.
Filhakika, imdiye kadar Trkiyede ticarete yatrlan, orada kullanlan sermayelerin sanayide
kullanlmas imkan altna alnsayd, acaba mstehlik imdi daha mreffeh durumda olmaz m idi?
Senelerden beri ticaret daha serbest olsayd, bu gn mstehlik daha fakir durumda olmayacak m idi?
Mstehlikin bir cephesi de mstahsil olduuna gre geliri artmayan bir mstehlik hangi serbest
ticaretten istifade edecek veya geliri nereden artacakt? Kanaatimizce Trkiye'de ticareti daha kaytl
tutmak, hususi teebbs de sanayie sevketmek zaman gelmi bulunuyor.
Sanayide baar iin gereken ikinci zihniyet deiiklii de sanayi hayatn anlaymzda tecelli
etmelidir. Bu bran bol ve bankaya girmi halk tasarruflarn iyi eleman semeyi, mesleki yksek tahsile
kymet vermeyi, ilmi organizasyonla son derecede ikna edici, temkinli olmay, dnyadaki balca iktisadi
hadiselere alaka duymay gerektirir. Mteebbislerimizde bu vasflarn tamamen bulunmadna kaniiz.
Mteebbisin maddi imkanlarna gelince:
lk kurulan sanayide her memlekette yksek maliyet ve masraf faktrleri vardr. Masraf drme
hzlar ok artm, olan ileri sanayi memleketlerinin piyasaya hakim olduu bir devirde ise, maliyeti
drmek veya bunlar rakip mal yapan memleketlerdeki seviyeye indirmek, devaml bir sermaye
yatrm gerektirir. Ayrca yksek derecede kalifiye teknisyen ve iiye, gsterir. Bu maddi imkanlar
devlette de tam manasiyle mevcut saylmazsa da salanmalar orada son derece bir idare ve iletme
kabiliyetine sahip personele ihtiyac daha kolay ve sratli olabilir. Esasen bizce, akl banda ve
mesuliyeti benimsemi bir devletiliin en byk avantaj, umumi kanaatn hilafna olarak srat ve
nfuzda temerkz eder. kinci ustnlk zarara dayankllk cephesinde aranmaldr. Bu iki stnln
beceriksizlik hallerinde ayn zamanda devletiliin en zayf noktalar olabileceini de itiraf edelim.
Esasen biraz nce akl banda ve ehliyetli bir devletilik tabirini bunun iin kullandk.
Hususi teebbsn mahdut maddi imkanlarna dier bir misal, evvelce de biraz temas ettiimiz
ekilde planlama noksanda ve gelii gzel harekette aranmaldr. Memleketimizde sanayileme
hareketi ile birlikte mnakale, maarif, bayndrlk, ziraat, maliye kalknmalar muvazi ve ayn sratte
yaplmazsa sanayiin baar artlar teekkl etmi saylamaz. Hususi teebbs bunlar nasl
salyacaktr.
Hususi teebbste nc bir noksan, kendi aralarnda da tekilat ve mterek hareket
noksanldr. Tccar Dernei kadar hareketli saylamayan Sanayi Birlii byk vazifeler karsndadr.
Eer mteebbislerimizin sanayi kalknmasnda bir ans varsa, o da kendi mntesipleri arasnda geni ve
anlayl bir tekilat ve programl harekette aranabilir.
Gelelim ikinci sualimize:
Memleketimizde iktisadi baarszln btn ekilleri devletilie yklenirken, milli i
terbiyesindeki noksann da rolne temas edilmesi ihmal edilmi mevzulardandr. Kongre her eyden
nce ilmi bir mesnedi olmayan tarafgir grlere devlet ve milleti alet etmemee almaldr.
Filhakika, bizde hangi mesleki teekkl, hangi messese, hangi devlet dairesi, hangi hususi
teebbs, hangi milli edebiyat alma zevkini, rasyonel zihniyeti telkin veya temin eder. Hususi
teebbsn ou rasyonel altrma yerine istismar eden bir altrmaya sahiptir. Aile ve itimai
teekkllerimiz de alma terbiyesi diye bir eyin mevcudiyetinden haberdar deil. Bizde memuriyet ve
mesleklerin sadece isimleri, erefli veya erefsiz, temiz veya kirli, idari veya ameli olular bahis
mevzuudur. Oralarda nasl muvaffak olunacana dair kimsede bir fikir olmad iin tecrbe ve
srmelerin sonu da gelmez. Maarifimiz hala hayat artlarna intibak eden bir bilgi verebildiine kani
olmayp aratrma safhasndadr. Halbuki snai zihniyet her eyden nce gayet hesapl bir ilim ve
teknie, kesif bir almaya, disiplinli hayata ihtiya gsterir.
Devletiliimizin noksanlar:
1- Bizde devletilik ve devlet sanayii, meslekten nazariyatiyle birlikte yetimi, ehil ellerde
deildir. Gndelik hadiseler iinde rutin her eye hakim olmu, iktisat tahsili olanlar da sonradan
mesleki sahadaki yeniliklerle temaslarn kaybetmilerdir. Nazari gelime ve aratrmadan mahrum bir
devletilik mutaassptr, statik hale gelmitir. Sanayiin her memlekette haiz olduu dinamik karakter
bulu ve yeniliklerle beslenir. Unutmamak lazm ki, dnn nazariyat bugnn tatbikatdr.
169
2- kinci noksan sanayimizde devlet mesuliyetinin iyi temerkz etmemesidir. Devlet bilakis bu
mesuliyeti datmtr. Bu cihet, devletin bayarszlk halinde kaamak yollar arad, mesuliyeti
zerinden atmak gayesini gtt eklindeki tenkitlere hakl olarak yol amtr. Filhakika, bugn devlet
sanayiinde kimin mesul durumda olduu belli deildir. Ekonomi Bakanl m, umum mdrlkler mi
fabrika mdrleri mi, Yksek Murakabe Heyeti mi, cra Vekilleri Heyeti mi?
Bu mesuliyetsizlik devletiliin en kahredici, hususi teebbs de en ok ileden karan
tarafdr. Kanaatmzca bu hal devletiliin dejenere eklidir.
3- Devlet sanayiinde btn elemanlar her kademesinde ekonomi zihniyetinden mahrum, dekor
ve gsteri iptilas iindedir. ok mfettiler de iin tetkikinden ziyade umumi temizlik ve dekor
ihtiamna not verirler. Bu haliyle devletilik halka zulm ve vergi yk eklinde grnmektedir. yledir
de. Bize kalrsa bugn bir ok devlet iletmeleri mdr ve umum mdrleri, hem personelleri hem de
kendi makamlar iin tatmin edici usul ve alma metodlar aramak ve bulmak klfetinden azade, resmi
ve gayri resmi ziyafetlerden ba kaldrmayan kimselerdir. deal halinde ise bu masalarn bir etd, bir
dnme makam olmas gerektir.
4- Drdnc kusur iinden abuk bkmaktr. inin ve ihtisasnn zevkini almam, bulunduu
iletmenin halka salad hizmet ve refahtan haz duymayan idare ve iletme amirleri sk grlr. Bu
hal mesai saati dahiline sktrlm bir ok hususi ileri dourur. letmenin btn yk ikinci ve
nc derecedeki personelin ustnde kalr. Onlar da teknik ilerle mesbu olduundan iletme
senelerce mddet ayni muamele ve istihsal metodlaryle alr. Formaliteler kalkmaz, istihsal
durgunlar. Murakabe ihmal edilir.
5- Dier bir noksan hi politikaya taahamml olmayan snai hayatn bizde bilakis politikaya
alet edilmesidir. ktidar partisi bir ok idare ve iletmelere parti adam deil o iin ehlini koymaldr.
Devlet ktisadi iletmelerinin matbuata ve halka hesap vemesinin mecburi ve amme menfaati icab
grlmemesi imdiye kadar bu ehliyetsizlikleri gizlemitir. letmelerin islahna ait bir ok mtehasss
raporlarnn kabili tatbik grlmemesi de buradan neet eder. Bunlar bugnk idare kapasitemizden
daha yksek kapasitelere ihtiya gstermekte ve bir keye atlmaktadr.
6- Devletiliimizin bir noksan da kelimenin tam manasiyle krtasiyeciliktir. Bu hadisenin biraz
nce ad geen mesuliyetin datlmas politikasiyle derin alakas vardr. Krtasiyecilik halkn devlete,
devletin de halka itimat etmemesinden doar. Srncemede kalan muamele, bitmeyen imza, eit eit
mhr ve kaytlar hep bu itimatszlk eseridir. Eer devletin bu itimatszl baz aldatlma, kaaklk,
suistimal vak'alarnn neticesi ise bir vak'a iin herkese ve senelerce mddet tatbik edilecek formalite
koymaktan ekinmeli ve bunlarn ara sra revizyonlar yaplmaldr. Bugnk ekliyle devletiliimiz i
hayatn ve halk ypratmakta, ie sarfedilecek zamanlar heder etmektedir.
7- Nihayet, iktisadi siyasetin muhtelif ksmlar arasnda koordinasyon olmadn da ilave
edelim. Mesela bir taraftan bol bol pamuklu ve ynl mensucat imal edilmesine allrken dier
taraftan bu maddelerden bol ithalat yaplyor. Krepsolla ksele sanayiinin, madeni eya ithaliyle madeni
eya imalcilerimizin urad rekabet meydandadr.
8- Devletiliimizin baka bir zayf noktas da ilmi teekkllerden istiare kabul etmeyii, buna
tenezzl etmeyiidir. lmi messese ve akademik teekkller idare nazarnda nazariyat damgasn
tar. Bu kongre ile tekili dnlen ktisat Meclisi belki bu hatay tamir edecek teebbslerdendir.
9- Devletiliimiz memleketin tabii kaynaklar tamamen sondaj edilerek kurulmu bir sistem
deildir. Bu yzden devlet yarm yamalak projelerle hareket etmekte bunlara yanl olarak plan ismini
vermektedir.
Bu mtalaalarla Trkiye'de takip edilecek iktisadi siyasetin ne olmas lazm geleceini
dnrsek, u hakikat kabul etmek gerektir; Trkiye'nin iinde bulunduu artlar geni lde planl
ve programl hareket etmeyi, sr'atten kazanmay gerektirir. Hususi teebbsn faaliyeti ve planlar
dahilinde ve onlarn tatbiki hususunda yardmc olabilir. Bu itibarla devleti veya hususi teebbs ekarte
etmek isteyen tek tarafl grlerden kanmak icabettii kanaatindeyiz. Bundan baka milli maarif ve i
terbiyemize den vazifelere de tekrar iaret etmek lzumunu duymaktayz.
6. Devletilik
KT. DR. CHAT REN
(zmir Defterdarl Muhakemat M. Muavini)
Memleketimizde senelerdenberi mzmin bir halde devam eden iktisadi buhran son gnlerde had
derecede vehamet arzetmektedir. Bu umull buhrann, phesiz harici ve dahili muhtelif sebepleri
vardr. Kanaatmzca bu sebeplerin en banda, iktisat kongresinin ruznamesinden de istidlal
edilebilecei gibi, gerek doktrin ve gerek (realisation) olarak devletiliimiz gelmektedir.
170
Tarihi, siyasi, doktriner faktrlerin tesiri ile mudil bir hal alan, yalnz bir iktisadi dava deil, fakat
ayn zamanda bir Anayasa meselesi olan devletilik mevzuunda doru bir hkme varabilmek iin nazari
mlahazalara da yer vermek, devletiliimizi nazari ve tatbiki bakmdan ayr ayr tetkik etmek zarureti
hasl olmaktadr.
I- Nazari llere gre devletiliimiz
A- Nazari llere gre devletilik bir iktisadi sistem deil, bir iktisadi siyaset (politique
comomique) dir. Liberal iktisat sisteminin tekaml neticesinde bagsteren teevvleri nlemek iin
amme ehas hkmisi evvela terii faaliyetleri ile iktisadi hayat dzenlemee almlardr. Bu
bilvasta mdahaleye (Interventionnisme) ad verilmektedir. Bu yolrda alnan tedbirler kafi gelmeyince,
bata devlet olmak zere hukuku amme ehas hkmisi amme iktisadi teebbsleri (entreprises
publiques) kurup bilfiil bu teebbsleri iletmek zaruretini duymulardr. Bu dorudan doruya
mdahaleye devletilik (tatisme) ad veriliyor.
Bylece garpta bir tekaml neticesinde meydana gelmi olan devletilik (infrustructure) , temeli
liberal iktisat sistemine yani fiyat mekanizmasna dayanan bir iktisadi siyaset olduu gibi, ancak
kapitalist inkiaflarn tamamlam memleketlerde tatbik sahas bulabilmitir.
Memleketimizde ise devletilik ne tabii tekaml neticesinde meydana gelmi ve ne de salam bir
iktisadi temel zerine kurulmutur. Bu sebepten memleketimizde devletilik bir iktisadi vaka
(phnomie) olmaktan ziyade bir siyasi muta (donn) dir. Bata Anayasamz olmak zere mevzuatmzn
hkmleri muvacehesinde devletilik bir iktisadi sistemdir. Yukarda haddi zatnda bir iktisadi siyaset
olduunu iaret ettiimiz devletiliin yanl olarak bir sistem addedilmesi senelerdenberi ikayet ve
mahade edilen iktisadi programszlk ve istikrarszln ilmi izahn tekil eder.
lmi olmayan, fakat umumiyetle kabul edilen bir tarife gre devletilik ferdin yapamadn
devletin yapmasdr. Bu tarifin daha izahl bir eklini, sermayesinin tamam devlet trafndan verilmek
sureti ile kurulan iktisadi Teekkllerin tekilat ile idare ve murakabeleri hakknda 17.VI.1938 tarih ve
3460 sayl kanun esbab mucibe layihasnda buluyoruz. Bu layihada "Cumhuriyet hkmeti, ferdi
sermaye ve kudretine yetmedii veya imdilik gitmedii veya milli kurulma ve korunma ihtiyalarnn
kesin zaruret gstermedii sahalarda milli varlk davamzn gereklendirdii bir ok vazifelerin ifasna
koyulmu bulunuyor" denilmektedir.
Bu tarif ve izahata gre devletin iktisadi faaliyetlerinin kstas ferdi sermayenin kifaye veya ademi
kifayesidir. Bylece ferdi teebbs bertaraf etmeyen ve hatta onun haklarna riayetkar olan devletilik
(orientation) u tamamen liberal olan bir rejimdir. Zaman zaman devlet adamlarmz serbest teebbsn
faaliyet sahasn genilemi grmei arzu ettiklerini ve bunu tevik iin ellerinden gelen her yardm
yapacaklarn beyan etmektedirler. Hatta devletin kurmu olduu teebbslerin de hususi sermaye
sahiplerine devri bile mevzuu bahis olmaktadr.
Bu kstas ve telakki mebdei hareket olarak ele alnnca devletin ve ferdin mtekabil faaliyet
sahalarnn zaman ve mekan iinde tayin ve tespiti lazm gelmektedir. Devletiliimize kar tevcih
edilmekte olan tenkitlerin banda devlet faaliyet sahasnn snrlarnn izilmemi olmas gelmektedir.
Bu hudutlarn ise tayin ve tespitine imkan yoktur. Bu imkanszlk iktisadi kanunlardan neet etmektedir.
Muasr teknik ve ekonomik artlara gre kurulan modern bir teebbs, evvela temerkz (cocentration)
kanunun tesiri altnda genileyecek, mteakiben (intgration) kanununa uyarak derinliine ve
geniliine (horizantal) ve (vertical) ihkiaflar gsterecektir. Bu kanunlarn hkm gerek hususi gerek
1
kooperatif ve gerek amme iktisadi teebbsleri iin caridir). ( )
Sun'i olarak bu kanunlarn tesirini izaleye almak (antirationannel) hareket etmek ve Milli
iktisadn inkiafn baltalamak olur. Bir misal verelim: ngiltere'de 1926 senesinde kurulan milli elektrik
teebbsnn (Central Electricity Board) faaliyet sahas yalnz elektrik istihsaline brakllm fakat
ceryann tevzii hususi teebbslere tevdii edilmitir.
Yirmi sene sonra elektrik tevziinin de milliletirilmesi zarureti hasl olmutur. nc safha
olarak yakn bir istikbalde elektrik malzemesi sanayiinin de milliletirilmesi icabeedecektir. Ayn
teebbsn istihlakini elverili ekonomik artlar altnda temin etmek iin kmr istihsaline bavurmas
2
mmkn olabilir. ( ) Bu inkiafa set ekmek yani devletin faaliyetini snrlandrmak (anti-rationel) ve
(anti-conomique) olur.
(1
) Bak. PAUL PASSAMA. Les formes nouvelles de concentration industrielle Sirey 1910. N.BOURGUIN. Les
systemes socialistes et levolution economique Colin 1904. W. SOMBARL Lappogee du capitalisme. Payet
1932. DR: FAUQUET Le probleme de la concentration economique dans le mouvement cooperatif. B.C.S. 1930.
Le secteur cooperatif Bales 1942. GERMENS J.SANTS Les entents et la concentration de la production
industrielle et agricole. Paris 1941. EDGARD MLHAUD. Concentration et communautes dinterets dons
Leconomie collective. Geneve 1943.
(
2) Bak. Cihat ren. Les Communautes de service. Loffice ventral de lelectricite en Grande-Bretagne. Geneve 1948.
S. 124.
171
Memleketimizdeki devlet teebbslerinde de ayni ekilde temerkz ve (intgration) hareketleri

ba gstermi ve devletin iktisadi faaliyet sahas (Secteur public) gittike genilemekte bulunmutur.
Bu tabii ve zaruri genileme istidadn kanunlar da had derecede tevik etmitir. Bir ka misal
verelim :
Devlet ziraat iletmeleri kurumu hakkndaki 3308 sayl kanunnun 3 nc maddesi kurumun
faaliyet sahasn syle tespit ediyor:
a) Bu kanunla uhdesine geecek ve ileride uhdesine verilecek zirai ve snai messeseleri
iletmek ve bunlarn ziraat ve ziraat sahasndaki iletme ve yetitirme hizmetlerini yapmak.
b) Blgelerine gre lzumlu ziraat eitlerini, usullerini ve sanatlarn gsterip yaymakta
nmune ve rehber olacak yeni ziraat iletme merkezleri, fabrika ve atlyeler tesir ve idare eylemek.
c) Silo ve anbar ileri ile uramak ve silolarda warant muamelesi yapmak,
d) tigal mevzular ile alakal teekkller vcude getirmek veya bunlara itirak etmek ve yine
itirak mevzuuna dahil iler iin imtiyaz ve msaadeler almak ve iletmek, ticaret, nakliye ve kredi
ilerini yapmak.
2805 sayl Etibanak kanunu messeseye hudutsuz imkanlar bahetmektedir. 4nc maddenin
D fkras; "Trkiye'de elektrik istihsal, nakil ve tevzi imtiyazlar almak ve iletmek, eleketrik santralleri
kurmak, hatlar yapmak, elektrik enerjisi datmak, bunlarla alakas olan her trl ilerle uramak, her
nevi elektrik malzemesi, alat veya makinas imal edebilecek fabrikalar kurmak ve elektrik malzemesi,
alat veya makinalar alm satm yapmak." demektedir. Grlyor ki, kanun Etibank'a elektrik
malzemesini dahi yalnz imal etmek deil, fakat ticaretini dahi yapmak ithal ve ihra etmek
salahiyetlerini dahi vermektedir.
2262 sayl Smerbank kanunu messeseye btn sanayi hayatna fiilen mdahale edebilmek
imkanlarn bahetmektedir.
Gene bu bakmdan toprak mahsulleri ofisi kanununun 4 nc maddesi gzel bir misal tekil
etmektedir. Mezkr maddeye gre ofis ktisat Vekaletinin muvaffakatile lzum grecei yerlerde un ve
ekmek fabrikalar kurmak, satn almak ve iletmekle ve her nevi un ve mamulleri sanayii ileri ile
megul olabilecei gibi memleket iinde un alm ve satm ve memleket dna un ve mamulat satma
ileriyle itigal edebilir.". Bu fkraya gre Ofis mesela makarna, biski, pasta, kurabiye imal edebilecek
ve bunlarn ihracna da tevessl edebilecek.
Misalleri oaltmak kolaydr. Her devlet teekklnn hususi stats bu messeselere hudutsuz
genileme imkanlar salamaktadr. Bu Messeselerinkine Tekel'in geni sahada faaliyeti de ilave
olunursa, vaz kanunun ve umumiyetle devlet ricalinin istihdaf ettikleri gayenin tamamen aksinin
tahakkuk etmi olduu ve memleketimizde serbest teebbse faaliyet sahas hemen hemen kalmam
olduu anlalr.
1948 Trkiye ktisat Kongresinin, ksaca izah edilen bu husular derinletirilerek, devlet ve ferdin
mtekabil faaliyet sahalarnn kesin olarak tespitinin ok mkil ve hatta imkansz olduunu, kanun
yoluyla yaplacak tahditlerin anti-economique ve anti-rationnel olacan beyan ederek memleketimiz
iin artk bir iktisadi sistemin tespit ve kabuln icra makamlarndan tabep etmesini teklif ediyoruz.
B- Ferdi sermayenin kudretsizlii kstas zaman bakmndan da byk ehemmiyeti haizdir. Ferdi
teebbs sermayesizlik ve kudretsizlik yznden devlete brakm olduu her hangi bir sahada
muahharen randmanla faaliyet gsterebilecek bir vaziyete gelebilir. Fakat bu sahalara devlet daha
evvel yerlemi bulunduu iin hususi teebbs iin faaliyet imkan kalmamtr.
Ayrca hususi teebbslerin de amme teebbslerinde olduu gibi randmanlarn ykseltecek
olan temerkz ve integration kanunlardr. Devlet teebbslerinin tekil ettii maniler yznden serbest
sahada kurulmu olan ferdi teebbslerin de gelimesine imkan hasl olmamaktadr.
Bu itibarala kongrece, bugn iin devlet messeselerinin kanunlarnda derpi edilmi olup henz
devletin faaliyet gstermemekte olduu sahalarn hususi teebbse almas iin mevzuatn gzden
geirilmesi tavsiyesinin karar altna alnmasn teklif ediyoruz.
C- Memleketimizde devletiliin sebebi mevcudiyeti ferdin sermaye ve kudretinin iktisadi
kalknmamz baaramyaca kaziyesidir. Bu kudretsizlii bir mtearife olarak kabul etsek bile u suali
cevaplandrmak mecburiyetindeyiz: Devlet tevali edip gelmi bulunan harpler ve i buhranlar yznden
bakmsz kalm vatanmzn iktisadi kalknmasn salayabilecek sermayeye malik mi idi? Halen de bu
sermayeye malik midir? (Qualifi) el emei, teknik eleman, ihtisas sahipleri ve dier lzumlu unsurlar
mevcut muydu? Halen bu elemanlar var mdr? Bu suallerin cevaplar maallesef menfidir. Hayat
standard bu derecede dk ve iktisadi hayat hemen hemen tamamen meflu bir memlekette devletin
172
kudretli bir sermayedar ve ehil bir mteebbis olacan kabul etmek zordur. Yirmibe senelik tecrbe
de noktai nazarmz teyit etmi, vergi kaynaklar kurutulur derecede zorland halde iktisadi kalknma
davas baarlamamtr.
Bugn memleketimiz iin beynelmilel iktisadi konjonktr fevkalade msaittir. Zirai istihsalatmz
ok elverili artlarla ihra edebilir, madenlerimizi altn deerine satabiliriz. stihsalimizin geni lde
ve azami sratle artmas hayati bir ehemmiyet arzetmekte ve hatta bekamzla ilgili bulunmaktadr.
Bu istihsali kim arttracak, Devlet bugnk mali imkanlar ile kendi zaruri ihtiyalarn dahi
karlayamamak durumundadr. stikraz iin katlanmakta olduu faiz yk ok ardr. Bu artlar altnda
devlet iktisadi hayattan ekilmee mecbur kalm olduuna gre, hususi teebbbse ve bilhassa ecnebi
sermayesine geni imkanlar bahetmek bir zaruret haline gelmi bulunuyor.
Kongrece iktisadi kalknmamzda devletin her hangi bir fiili rol oynamasna imkan kalmadnn,
bu kalknmann ancak hususi teebbs ve ecnebi sermayesi ile yaplabileceinin beyan edilerek, bunun
tahakkuku iin mali, iktisadi, hukuki, idari, siyasi i ve d emniyet tedbirlerine tevessl olunmasn icra
mercilerine tavsiyeye karar verilmesini teklif ediyoruz.
II- Tatbikatta devletiliimiz:
A- Devlet iletmelerimizin kuruluu, (organisaiton) u.Garp memleketlerinde bir asrdanberi
istihale geirmekte olan amme iktisadi teebbsleri en mkemmel kurulu eklini mstakil bir hkmi
ahsiyet, mali, ticari ve idari muhtariyette bulmulardr. Ancak kaytsz artsz bir muhtariyet
(autonomie) amme teebbslerinin bekasn temin edebiliyor.
Memleketimizdeki iktisadi teekkllerin hepsi en modern telakkilere uygun olarak kurulmutur.
Filhakika sermayesinin tamam devlet tarafndan verilmek suretiyle kurulan iktisadi teekkllerin
tekilatile idare ve murakabeleri hakkndaki kanunun ikinci maddesinde, kanunun hkmlerine tabi
teekkllerin, hkmi ahsiyeti haiz ve bu kanunla kendi hususi kanunlar dairesinde mali ve idari
muhtariyete malik olmak ve mesuliyetleri sermayelerile mahdut bulunmak zere hususi hukuk
kaidelerine gre idare olunaca musarrahtr. Buna ramen gene ayni kanunun hkmleri, hkmi
ahsiyeti mahfuz tutmakla beraber, idari ve mali muhtariyeti tamamen kaldrmaktadr. yle ki:
Kanunun 4 nc meddesine gre iktisadi devlet teekkllerinin selahiyetli idare ve murakabe
unsurlar unlaradr: 1-Umumi heyet. 2-Umumi murakabe heyeti. 3-dare Meclisi. 4-Umum Mdrlk.
Btn bu organlarn bilaistisna hepsi icra kuvvetine tabidir. Bylece btn iktisadi
teebbslerimiz muhtar olmak yle dursun tamamiyle siyasi ve idari vesayet altndadrlar. Aadaki
maddeler bu vesayetin derecesini gstermektedir.
Devlet teekkllerinin umumi faaliyetini tertip ve tanzim eden ve messesenin mukadderatn
elinde bulunduran en yksek merci "Umumi Heyet" kanunun 5 inci maddesine gre yle terekkp
etmektedir. Bavekilin veya vekillerinden tevkil edecei bir zatn reislii altnda, Maliye ktisat, Ziraat ve
Ticaret vekilleriyle Trkiye Byk Millet Meclisi Bte, Adliye, Divan Muhasebat Maliye, ktisat, Ziraat
ve Ticaret encmenleri reisi ve reis vekilleriyle mazbata muharrirleri ve katiplerinden ve bu
encmenlerin her terii yl iin kendi azas arasndan seecekleri beer zatile, Divan muhasebat Birinci
reisi, umumi murakabe heyeti reisile bu kanun devlet teekkllerile sermayeleri bir milyon liradan fazla
olan milli bankalarn idare meclisi reis ve umum mdrleri (3460 sayl kanun madde 5).
Grlyor ki umumi heyet tamamiyle siyasi salahiyetlerin elindedir. Her messesenin hususi
statleri de ayrca bu hkm ihtiva etmektedir.
Umumi murakabe heyeti kontrol organdr. Bu heyet de tamamiyle siyasi tesir ve nfuz altnda
bulunmaktadr. Kanun yedinci maddesine gre Bavekalete baldr. Sekizinci madde hkmlerine gre
umumi murakabe heyeti azasnn adedini ve aylk cretlerinin miktarn icra vekilleri heyeti tespit eder:
Heyetin bir brosu bulunur. Bu heyetle bronun kadro ve btesi icra vekilleri heyeti tarafndan tanzim
olunur.
dare meclislerine gelince, bunlarn adaletlerile tayin suretleri ve mddetleri teekkllerin hususi
kanunlarnda gsterilir. Ancak, hususi kanunlarnda umumi heyet tarafndan seilecei gsterilen idare
meclisi azas hkmete tayin olunur.
dare meclisleri umumiyetle be kiiden terekkp etmekte, idare meclisi reisi ile mdr ve
azadan biri alakal vekil tarafndan, bir azaya da Maliye vekili tarafndan inha ve icra vekilleri karariyle
reisicumhur tayin edilmektedir.
Umum mdrleri ise tamamen hkmete tabi klnmtr. Umum Mdrlk, umum mdrle
teekkllerin hususi kanunlarnda muayyen muavinlerinden terekkp eder. Bunlar bu kanun
hkmlerine tabi teekkln alakal olduu vekaletin taklifi ve icra vekilleri heyetinin karariyle tayin ve
azledilirler. Tayin kararnamelerinde kendilerine verilecek aylk cret miktar tespit olunur. (madde 18)
173
Grld vehile iktisadi teekkllerimiz iin idari muhtariyet mevzuu bahis deildir. ktisadi
teekkllerde siyasi nfuz umumiyetle teebbste initiative'in baltalanmas, mes'uliyetsizlik, iltimas gibi
idari ihtilatlara yol aar, maliyet fiyatlar ykselir, aklar vergi ile kapanacandan hayat standard
der, iktisadi hayat gittike felce urar. Btn bu araz memleketimizdeki devlet teebbslerinde de
mahade etmek mmkndr.
Yukardaki hususlarn kongrece nazar itibara alnarak sureti mutlakada devlet teekkllerinin
idari muhtariyetinin teminini talep iin karar alnmasn teklif ediyoruz.
Heyeti umumiyeler bugnk ekil ile tamamen fuzuli olup mali bir yk tekil etmektedir.
Messeselerin mukadderat (incomptant) ahslara tevdi edilmitir. Ticaret ve sanayi odalarnn
mmessilleriyle, iktisat profesrleri tannm iktisat ve i adamlarmzdan mrekkep bir umumi heyetin
tekili dnlebilir. Gerek idare meclislerinin gerek umum mdrlerin tayinleri ngiltere'de olduu gibi
bir (Collge lectorale) a tevdi edilebilir.
B- ktisadi devlet teekkllerimizin ileyii. Bu hususta fikir edinebilmek ve mtalaa dermeyan
edebilmek iin her teebbs nezdinde tetkikat yapmaa vabestedir. Ancak, burada umumi mahiyette iki
meseleye nazar dikkati celbetmek istiyoruz.
1- dari vesayetin tahribat teekkllerin ileyiine sirayet etmi bulunmaktadr. Bu tesir ve
mdahalelerin banda iktisadi devlet teekkllerinin barem erevesine sokulmu bulunmas gelir.
Kongrece devlet teebbslerinde barem kaytlarnn kuldrlmasnn taleb edilmesini teklif
ediyoruz.
2- Devlet teekkllerimizin hepsi birer kar teebbs (entreprise de profit) dir. Karn sureti tevzii
her teebbsn statsnde tespit edilmi ve umumiyetle ihtiyatlar ayrldktan sonra kalan karn
hazineye tevdii derpi edilmitir. Bylece devlet teekklleri fiscal bir yol zerinde bulunmaktadrlar.
Garp memleketlerindeki btn amme messeseleri hizmet teebbsleri olup (enteprise de
service) karlar ristourne tabi tutulmakta ve ristourne fiyatlar indirmek suretiyle tahakkuk ettirilmektedir.
ktisadi teebbslerimizin birer hizmet teebbsne kalbedilmesinde byk faydalar mlahaza
ediyoruz. Devlet Investissement'larnn faizini ve hatta kardan bir ksmn alabilir Kalan karn mstehlike
iadesi gnn sosyal telakkilerine uygundur. Ayrca kar yolunun kapanmas devletin yeni teebbsler
kurmas temayln de nleyecek mahiyettedir. Bu sebeplerle kongrece devlet iktisadi teekkllerinin
hizmet messeselerine kalbedilmesi talebinin kararlatrlmasn teklif ediyoruz.

TAHR ATANSA
Buradaki dnceler ilmi bir hviyyet iddiasnda deildirler. Bunlar, uzun senelerdir devam eden
hayat mcadelesi ve milli menfaatlara mteveccih mahadeler neticesinde tebellr etmi, inandm
fikirlerdir.
Memleketimizin iktisadi katlnmas iin dnlp tatbik edilecet tedbirlerin isabetli ve verimli
olabilmeler iin evvela baz esaslarn btn ilgililer tarafndan kabul edilmeleri lzumuna kaniim. ahsi
grme gre, bu esaslar unlar olabilirler:
1- Fertlerin ve fertlerden mteekkil milletin meru iktisadi menfaatla ile devletin menfaatlar
birbirlerine kat'iyyen muarz deildirler. Aksine olarak ya yekdierlerinin ayndlar veya yekdierlerini
tamamlarlar.
2- Toplu olarak milletin ve onu tekil eden fertlerin birer birer daima daha fazla kazanp hayat
satandartlarn ykseltmeleri ve meru byk servetlerin tahassulu hkmet tarafndan da yalnz arzu
edilmekle kalnmayp hatta desteklenmelidir. Ancak, zengin milletlerin kurduklar hkmemtler huzurla
yapc olarak alabilirler.
3- Alnacak btn tedbirler, iktisadi inkiafn ana temeli olan emniyet ve istikrar
bozmamaldrlar.
4- Milletle Hkmet arasndaki iktisadi hayat ilgilendiren mnasebetlerde hkmet tekilat,
aksi sabit olmadka fertlerde iyi niyet ve drstl esas kabul etmeli ve fertler de bu zihiyetin
kymetini takdir etmelidirler. Ancak bu karlkl itimat ve iyi niyet, devletle millet arasda verimli bir
iktisadi ibirliinin temeli olabilirler.
Bu ve bu zihniyeti tayan prensiplerden uzak kalnarak alnacak btn tedbirler, geici baz
parlamalar doursalar biley kanaatmca, memleketimizin iktisadi bnyesinde faydal umumi bir inkiaf
salayamazlar ve belki hatta zararl olurlar.
174
a) Devletilik ve devlet mdahalesi

Ticaret ve sanayide, hatta bir ok amme hizlmetlerinin ifasnda devletiliin bu devirde artk
muvaffak olamyacana inananlardanm. Bu muvaffakiyetsizlik bazan mutlak olmayabilir. Fakat hususi
ellerle idare edilen herhangi bir iktisadi teebbs, ayn imkanlara malik olmak art ile, devlet tarfndan
idare edilen ayn teebbsten ok daha verimli alr. Son zamanlarda mesela, ngiltere'de olduu gibi
baz muayyen muvzularda devletletirme hareketleri grlmekte ise de bunlarn esas amillerini yaknen
bilmediimiz gibi netice vereceklerini de imdiden kestirmek kabildeildir.
ktisadi bir iletmenin devlet tarafndan idaresinde yle zayf noktalar vardr ki, bunlarn ayr ayr
herbiri balbana bir muvaffakiyetsizlik amilidirler. Bu zaaflarn balcalar yle ifade edilebilirler.
1- Bunlarda ahsi sermaye olmadndan, sermayenin titiz ve hassas murakabesi yoktur.
2- Umumi hkmler dahilinde yaplmakta olan lzumlu devlet murakabesi, yine devletin sahip
olduu bu teekkllerde muhtelif amillerin tesiri ile zayftr. Buna mukabil karar ve hamle salahiyetini
kstekleyen verimsiz ve krtasiyecilie istinat eden dier bir murakabe fazlasiyle mevcuttur.
3- Bunlarn idaresinde iktisadi icaplardan ziyade idari icaplar ve esaslar hakimdirler ve bu
esaslar, o teekkllerin bal bulunduklar makamlar igal eden zevatn ahsi grlerine gre
deimektedirler. Bu sebeple de bu teekkller iin hayati ehemmiyette olan mustakar ve iktisadi bir
idare teesss edememektedir.
4- Devlet iktisadi teekklleri hemen daima serbest rekabetten masun ve devlet himayesine
snm ekilde almaktadr. Binaenaleyh bunlarda maliyeti drmek ve ayn zamanda kaliteyi
ykseltmek yolunda esasl gayretler sarf edilememektedir veya bu yolda hayati bir zaruret
hissedilmemektedir. Bu teekkllerin satnalc mteri olan halk ile temas tarz da ayrca dikkate
layktr.
Devlete ait iktisadi teekkllerde bnyeleri itibariyle bulunmalar zaruri olan bu ve benzeri
zaatlar, devletin iktisadi teekkller idare etmekten vazgemesinin umumi kalknma iin daha faydal
olacan gsterir. Eer bu teekkller bir varidat menba olarak lzumlu addediliyorlarsa, ayn
messeselerin hususi ellerde devlete daha byk varidat salamalar pekala mmkn olabilir sanrm.
u halde memleketin umumi menfaatlar icab olarak bu messeselerin tedrici olarak hususi
ellere intikal ettirilmeleri kanaatmca piyasada hareket douracak ve ahsi teebbs arzusunu
kamlayacaktr. Devletiliin ticarete temili ise, bugn dnyada mevcut iktisadi nizam ve anlaya
bsbtn aykrdr ve yukarda saylan zaaflar fazlasyle burada da mevcutturlar.
u halde devletlik prensibimizin medll ne olabilir. Evet, memleketimizdeki hususi artlar ve
iktisadi bnyemiz icab baz mevzularn devlet elinde kalmalarnn zaruri olduunu kabul etmek
lazmdr. Mesela baz askeri imalat, demiryollar, baz byk maden iletmeleri gibi. Fakat devletiliin
sarih hudutlar kat'i olarak tespit edilip teebbs sahiplerini aydnlatmak iin ilan edilmeledir. Devletilik
hudutlar iine alnacak mevzular aadaki prensiplere dayanarak semek isabetli olabilir:
1- ktisadi icaplar dndaki baz devlete ait mlahazalarla devletin kendi elinde
bulundurulmasnda milli menfaat grd mevzular. Fakat bu mevzular asgari hadde indirmek
hususunda byk bir titizlik gstermek isabetli olur.
2- Memleketimizin bugnk hususi sermaye kudretinin, bilgi ve tecrbe seviyesinin kifayet
edemedii mevzular.
Hkmet tarafndan memleketin iktisadi kalknmas iin, esasl tetkiklere dayanarak, prensipleri
salam ve kat'i iktisadi bir program hazrlanmasna lzum ve htiya vardr. Bu program memlekette sra
ile kurulmas faydal esas sanayii, her trl istihsali arttrmaa matuf devlet yardmlarn, ticaretin
inkiafna veche veren destekleyici prensipleri iine almal ve hususi teebbslere btn i sahalarn
emniyetli bir ekilde amaldr.
Yukarda izah edilen devletiliin mahdut mevzular dnda kalan fakat devlet elinde bulunan
btn tesisler tedricen hususi sermayeye intikal ettirilirse, elde edilecek devlet sermayesi ile, ileride yine
hususi ellere intikal ettirilmek zere ferdin baaramad byk tesislerin kurulmas kolaylar ve bu
bylece umumi servet ve teebbs kabiliyeti kafi derecede inkiaf edilinceye kadar devam eder.
Memleketimiz iin faydal ve lzumlu olan ey, devletin iletmek zere, hatta hususi
sermayelerin baarabilecei sanayii tesis etmesi deil, hususi teebbsn baaramad ileri, ileride
onlara intikal ettirmek zere kurmasdr. te ktisadi kalknmamz temin edecek devletilik ancak bu
olabilir kanaatndaym.
Gelelim devlet mdahalesine; iktisadi ilere devletin mdahalesi iin kuvvetli mucip sebepler
bulmak bilmem ki kabil midir. Byle mdahalelerin memlekete ne gibi faydalar salayabileceini
175
kestirmek kolay deildir. Dviz tahdidat, memleketin zaruri ihtiyalar dnlerek baz maddelerin
ithalinin imdilik men'i gibi bugn iin lzumlu tanzim mdahalelerini phesiz yerinde bulmak lazmdr.
Fakat prensip itibariyle devlet mdahale deil yalnz yardm edici ekilde murakabe etmelidir. Devlet
elindeki byk imkanlar sayesinde dnyadaki iktisadi gelimeleri ve dnya piyasas ihtiyalarn takip
ederek memleketimizdeki mstahsili ve i adamlarn irat etmelidir.
Hlasa olarak: hududu izilmi devletilik, yalnz ferdin baaramad mevzulara inhisar
etmelidir. ktisadi hayatta ihtiya hissedilen ey devlet mdahalesi deil, devletin adil ve yerinde
murakabesi, irad ve mzaharetidir.
8. Devletilik ve Devlet Sanayii

EVK GKLEVENT
(ktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyeti U. Katibi)
Bugn Trkiye'de ok ge olmakla beraber ilk defa bir ktisat kongresi yaplmakta onun iin de
kongre yeleri de memleket hakknda btn iktisadi mutalara (Donelere) sahip bulunmamaktadr. Elde
mevcut istatistiklerin ou da daha menede ky muhtarnn veya jandarma onbasnn iin mahiyeti
hakknda zerre kadar fikre sahip olmakszn atverdii rakamlara dayanr. Bunlara itimat edip karar
verilemez. Bunlara bakarak karar veren bakanlar dahi ok defa aldanrlar, eer eldeki iktisadi mutalar
tam ve doru olsayd hepimiz iktisat olarak bir hasta banda biriken doktorlar gibi hastaln tehis ve
tedavisi hakknda ittifak edecektir. Fakat bugn birbirine zd kanaatlarn ktisadi ve poletik gayelerin
kongre ruznamesinde mevcut her mevzuda da kendisini gsterecei kanaatndaym. u ciheti
belirtmek isterim ki: ktisat her eyden evvel bir ilimdir. lmin demogojiye tahamml yoktur. Bunun iin
iktisat ilminin tasvip etmedii tekliflerin de bizden mzaheret grmiyecei bedihidir. Ben huzurunuzda
Devlet Sanayii mevzuunda ve her trl parti gayelerinden uzak olarak ve sadece realiteye bakarak
konuacam. Mevzuun akademik cephesine dalmyacam. Sanayi sahasnda Devlet sanayii ile
hususi teebbse ait btn sanayii branlar karlatrlacak olursa bize u neticeleri verir:
1- Devlet her trl sanayii kurduu halde hususi teebbs kuramamaktadr.
2- Devlet cesim sermayelere i grd halde hususi teebbslerde sermaye fktan vardr.
3- Devlet fabrikalar son derece modern binalar ve modern makinalara sahipolduu halde
hususi teebbsler ekseriya depo olarak ruhsat alm binalarda eline geirebildii makinalarla i grr.
4- Devlet fabrikalarnda iilerin shhi durumu daha iyi gzetildii halde hususi teebbsler
buna lakayttr.
5- Devlet fabrikalarnda ii cretleri daha mustakar ve hususi teebbse nisbetle daha
dolgunca olduu halde hususi teebbslerde daha az istikrar olduu gibi daha dn cret
baz imalathanelerde fecaat derecesini bulur.
6- Devlet fabrikalar byk iletme tipini ve bunun faydalarn setikleri halde hususi teebbsler
daha kk cesamette hele muamele vergisi olan sahalarda on kiiden az ii kullanan birer
imalathaneye blnmektedirler.
7- Devlet iletmelerinde itimat unsuru olmad iin zarureten krtasiyecilik olduu halde hususi
teebbslerde. Bu yoktur.
8- Devlet iletmelerinde ticari zihniyet yerine mesuliyet korkusu vardr. Mdr, Umum Mdre,
Umum Mdr vekile sormadan i grememektedir. Bu yzden zaman kayb da byktr. Hususi
teebbslerde zaman kayb yoktur.
9- Hususi iletmeler asgari cretle alan en iyi eleman setikleri halde devlet iletmeleri
bareme ve malum esaslara gre eleman semekte ve baa da ekseriya siyasi mevkii kuvvetli birisi
getirilmektedir. unu da ktisat Fakltesi Mezunlar Cemiyeti Umumi Katibi olarak hassaten kaydetmek
isterim ki bu gibi messeselerin banda bizden mezun tek kimse yoktur.
Yukardaki maddelerde zikredilen devlet ve hususi sanayinin kuvvetli ve zayf taraflar nazar
itibare alnarak Trkiye'nin de sanayilemeye deil sratle sanayilemeye ihtiyac olduu kabul edilince
zaruri olarak yle bir yol tutulmas icap etmektedir.
Devlet elindeki sanayi (Askeri eslaha imal eden ve askeri gayelerle kurulan sanayi hari) dier
sanayi Anonim irketler haline ifra edilerek halka satlmaldr. Bunlardan elde edilen haslatla
Trkiye'nin ihtiyac olan dier sanayi sr'atle kurulmaldr. Burada maalesef devletin yine kuruculukla
itigal etmesi taraftarym. nk sanayide kuruculuk yapacak Anonim irketler Trkiyede henz
teekkl etmemitir. Piyasadaki Anonim irket ismi altndaki irketlerin hakikatte Ticaret kanununun
tarif ettii ve klasik Anonim irket eklinden ok uzak olup srf vergi meselelerinden dolay Anonim
176
irket olarak kurulduklar hakiki Anonim irketlerin bir ka taneyi gemedii hepimizce malumdur.
Farklarda birleip irket kurmaya Trkiye'de ekseriyetle yanalmyor. nk 3,4 kii bir araya gelip bir
irket kurduu takdirde mutlaka birinin can yanyor. Bu yzden sermaye sahipleri irket ekillerine ve
hasseten sanayide irkete tevessl etmiyerek sadece kendi istikbalini memmen bir gelir temin etmekte
aryor ve derhal bir apartman dikmek gayretine dyor. Bylece sanayi sahasnda sarf phesiz
memleket iktisadiyatnda sanayi sahasnda sarfedildiinden daha verimsiz bir abide ykseliyor. Ancak
bunu temin ettikten sonradr ki kalan sermayesile piyasada ticari faaliyette bulunuyor, ok cesurane
hareketlerle kolay para kazanmann yolunu aryor ve bunu ok defa da buluyor. Bunu mutat bir ticaret
zannediyor, bulamad zaman da feryad ayyuka kyor. Artk yaygarann bini bir paradr. Dnlrse
bunlarn ekseriyetini de tahsil yapmam cahil kimseler tekil ediyor. Bu kabil kimseler yksek sermaye
sahibi olsalar da grg ve bilgileri kifayetsiz olduundan asla sanayi sahasna sapmamaktadrlar.
nk sanayi kurmak kolay bir i deildir. Bilgiye, grgye mtehasss elemana iptidai maddeleri
hariten getirtilecek makinalara ve iyi yetitirilecek kalifiye iiye ihtiya vardr. Bunlar o kadar rizikolu
ilerdir ki laalettayin bir sermaye sahibinin teebbs edebilecei eyler deildir. Bunun iindir ki devlet
kuruculukta devam etmeli bir taraftan fertler bir taraftan da devletin gayretile bu memleket sratle
sanayilemelidir. Devlet memleketin ihtiyac olan sanayii iktisadi bakmdan kurulu yeri en msait olan
yere kurmaldr. kuruluuna askeri ve politik mlahazalar asla karmamaldr, bu fabrikalarn Anonim
irket haline ifra edilerek halka satnda ki en ziyade suistimale msait taraf budur) ok iyi bir amme
kredisi politikasnn tatbiki zaruridir. Ancak hem devlet hem de fertler sanayi yoluna gidikleri takdirdedir
ki Trkiye'nin umumi refah artar, sai kymeti ykselir, isizlik ortadan kalkar ve kylerimizi dahi sanayi
ve sanayi mamullerini sokmak kabil olur. Muarizlarm diyebilirler ki sanayilemek istikrardan
uzaklamaktr. Fakat bu o kadar basit bir dnce ve kt bir grtr ki zerinde durmaya bile demez.
Hakikatte cemiyet hayatnda hi bir zaman istikrar yoktur. Cemiyetlerde daimi bir dinamizm ve yeni yeni
ihtiyalar vardr. stikrar aryanlara sadece unu syliyeceim ki onlar Ruso'nun bahsettii insanln
mesut devirlerine dnp gitsinler bizim iin saadet yoktur.
9. Devletin ktisadi Hayat zerine Mdahaleleri

Ord.Prof. MER CELAL SARC
Devletin iktisadi hayata mdahalelerinin hududunu izmee alrken nazari delillere
dayanmaktan ve dier memleketlerde olup bitenleri rnek almaktan ziyade realitelezirimizi
gznnnde bulundurmann zaruri olduunu sanyor ve kendi tecrbelerimizden ders alma ve bu
tecrbelerden hareket etmei uygun buluyorum.
I- imdiye Kadar tatbik edilen Devletilik siyasetinin vasflar:
Hkmetimiz 15-20 yldanberi Devletilik ad verilen geni lden mdahaleci bir iktisat siyaseti
takip etmitir. Bu iktisat siyasetinin vasflar u surette hlasa edilebilir:
1- Devlet en eitli sahalarda mtebebis olarak faaliyete gemitir. Ziraat, ormanclk,
madencilik, ticaret, nakliyecilik, fabrikaclk yapmakta; bugn nakliyattaa, sanayide, madencilikte hakim
ve en kudretli mteebbis durumunda bulunmaktadr.
2- Devlet muhtelif sahalar inhisar altna alarak ferdlere kapatmtr. Fertler, mali inhisarlarn
mevzuuna giren ilerden baka, gemilerle yolcu nakletmek, kmr madenleri iletmek, eker fabrikalar
kurmak, dier baz anayile megul olmak imkanndan kanunen veya bilfiil mahrumdur.
3- Ferdi mlkiyetin mevzular tahdit edilmitir. nhisar altndaki faaliyetlerle ilgili tesisat ve
tehizata fiilen sahip olamyacaklar gibi, orman ve toprak kanunlarna gre ormanlara ve muayyen bir
haddi aan araziye temellk etmeleri de arta bal bulunacaktr.
4- Devlet ferdlere ak kalan mahdut sahalarda hususi faaliyetler tafsile lzum grmediim ar
takyitlere formalitelere tabi tutmutur.
177
II- Mdahalelerin gayeleri:

Bu mdahaleler hep Devletiliin tabi tezahrleri olarak gsterilmekle beraber ksmen vazih
prensiplere dayanmamakta, dolaysiyle ahenkli bir btn tekil etmemektedir. Balangta Devletiliin
zarureti, geri kalm olan ve teknik ve iktisadi bilgilerin, sermayenin ve teebbs ruhunun zayf
bulunduu memleketimizi ksa bir zamana ilerletmek ve yabanc sermayenin tehakkmnden korumak
endiesiyle izah ediliyordu. Devletin baz fabrikalar vcude getirmesi, demir yollarn bizzat inaya
balamas, imtiyazl irketler rejimine son vermei gibi tedbirler bu gayelere uygun admlar saylabilirdi.
Fakat daha sonra yaplan baz mdahaleleri sz geen hedeflere balamaa imkan yoktur. Mesela
toprak kanununun, muhtelif hkmleri, gemicilik inhisar, Trklere ait kmr madenlerinin dahi istimlaki,
ancak servet ve gelirler arasnda msavat salamak veya ehemmiyetli addedilen sahalar cemiyetin
temsilcisi olan Devlete tahsis etmek cehtine, yani az ok sosyalist temayllere irca edilebilir. Halbuki
Trk Devletiliinin byle bir hedefi olduu belirtilmi deildir. Halk Partisinin 1935 yl programndaki
tarifte buna delalet eden bir ey bulunmad gibi, Atatrk te Devletiliimizin "19 uncu asrn sosyalizm
nazariyelerinin ileri srdkleri fikirlerden alnarak tercme edilimi bir sistem olmadn" sarih olarak
beyan etmi bulunmaktadr. Kald ki zaten bir taraftan ancak sosyalist bir temaylle izah edilebilecek
tedbirler alnrken dier taraftan, deil sosyalizme, sosyal adalet icaplarna bile uymayan usuller de
tatbik edilmi veya bu trl durumlarn devamna msaade edilmitir. Mesela harp yllarnda hatta en
liberal memleketlerde bile tatbik edilen ve hayat pahalln ve sabit gelirlilerin skntya dmesini
nlemek bakmlarndan zaruri olan taynlama (rasyonman) usulne bizde ba vurulmam, arz ve talep
arasndaki teesss serbest piyasaya braklmtr. Vergi sistemimimiz dk gelirleri mahmul eden
gayri adil bir sistem kalmtr. Yani bugnk iktisat rejimimiz ksmen mdahaleci ksmen sosyalist,
ksmen de tamamiyle ferdiyeti vasflar tamakta, dolaysile insicamdan mahrum bulunmaktadr.
Hakikatte bir ok mdahalelerin iktisat siyasetinin matuf bulunmas lazm gelen hedefler hakknda sarih
bir gre ve memleketin art ve icaplarnn esasl bir tetkiki neticesinde tesbit edilen programlara deil,
sbjektif itihadlara ve brokrasinin az ok indi takdirlerine dayand muhakkaktr. stelik muhtelif
hususlarda itihadlar sk sk deimi, bir ok kararlar ani olarak alnm, neticede Devletin iktisat
siyaseti istikrarla dahi, vasflanamamtr.
III- Neticeler:
Hkmetin bu iktisat politikasnn phesiz baarlar vardr. Mesela Devlet eliyle yaplmam
olduklar takdirde bir ok demiryollarmzn ve memleket iin istifadeli olan muayyen iletmelerin -son
15-20 yl iinde dahilde ve harite hakim olan artlara gre- bugn vcut bulmam olacaklarna
kuvvetle ihtimal verilebilir. Fakat dier taraftan Devletiliin tatbik edilen eklinden ciddi mahzurlar
domu olduu da muhakkaktr. Bu mahzurlar u suretle sralanabilir.
1- Hangi ilerin devletleecei ve hangi hususi faaliyetlerin ne gibi tahditlere tabi tutulaca
hakknda hi bir sarahat olmamas ve bu hususun az ok indi takdirlere gre taayyn etmesi, iktisadi
muhitlerde byk bir emniyetsizlik uyandrmtr. Envestismanlardan kanmak, sermayeleri likid
tutmak, yalnz nemasn ksa bir zamanda getirecek ilerle ilgilenmek temayl domu ve
kuvvetlenmitir. Baz ar ve fuzuli takyitler nizamlara aykr hareketlere yol am, bunlar da hususi
teebbs efkar umumiye nnde gzden drmee vesile olmutur. Bu keyfiyet ve
envestismanlardan kanlmas da yeni yeni Devlet mdahalelerini davet etmitir. Bylece imdiye
kadarki Devletilik kendiliinden gittike geniletmek hususi faaliyetlerin Halk Partisi programnda
derpi edildii gibi esas olmaktan kt, her eyin Devlete intisap etmeden hayatn kazanmak
imkanlar gn getike daralm, memurlarn says gibi artmtr.
2- Envestismanlarda yanllklar yaplm dolayisile milli sermayemizden israflar olmutur. lkin
sermayenin yatrlaca sahalarn seilmesinde (yani kurulacak messeselerin nev'ini tayinde) hatalar
gze apmaktadr. Trkiye'de hesapl bir ekilde almalarna hi deilse daha uzun mddet imkan
olmyan ve metaekonomik mlahazalarn da vcutlarn zaruri klmadn sandmz teebbsler
vcuda getirilmi, (Tayyare motor fabrikas gibi) hereye takdim edilmesi lazm gelen kmr ve enerji-i
ucuzlatmak davas ikinci planda kalm, dier taraftan artlarmzn gelimelerine msait bulunduu
baz sanayi (zirai sanayi) ihmat olunmutur. Ayrca baz fabrikalarn planlar iyi izilmemi, mevkileri
fena seilmi, neticede Devletten yardm grmedikleri veya mamuller iin mstehliklere fahi fiatlar
dettirilmedii takdirde akla almaya mahkm teekkller meydana gelmitir. uphesiz iktisadi
ilerimizdeki tecrbesizliimiz dolaysiyle bu gibi israflardan tamamiyle kanmaa imkan yoktu ve
serbet bir rejim de hatal envestismalara asla mani deildir. Fakat hesaplarn hususi sermayedarlarca
gsterilen dikkat ve itina ile yaplmam olmasndan doan satim envestismalar mdafaa etmek de
kabil deildir.
3- Devlet kurduu messeseleri umumiyetle iyi teknik vastalarla tehiz etmi olmakla beraber
bu messeselerin rasyonel bir surette almalarn temin edememitir. letmelerdeki memurlarn
says fazladr. Buna mukabil maalar bareme bal ve dktr. Maa miktar iktidardan ziyade kdeme
gre taayyn etmektedir. Mdrlerin salahiyetleri mahdut ve formaliterler en idealist ve hevesli
elemenlarn evkini sndrecek derecede oktur. stelik Devlet messeseleri hesapl bir surette
almalarn zaruri klan muharriklerden de muhrumdur. ok kere inhisarc vaziyetinde
178
bulunduklarndan rekabetin kamlayc tesirlerine ve aklar ya bteden denecei yahut ta mamul

fiatlarn ykseltmek suretiyle kapatlabilecei iin iflas tehlikesine maruz bulunmamaktadrlar.
Efkar umumiyenin tazyiki, Devlet organlarnn mrakabesi bu muharriklerin yokluunu olsa olsa
ksmen telafi edebilmektedir. Bu amirler Devlet iletmelerinin istihsal masraflarn kabartmakta ve bu
iletmelere statik bir karakter vererek sanayi sahasnda durmadan vukubulan inklaplar takip etmelerini
gletirmektedir. Bu artlar altnda fabrikalarmzn yabanc memleketler sanayiine nazaran arzettii
geriliin, zamanla azalaca yerde, gittike artmasndan korkulabilir.
4- Hususi sahada alma glemitir. Lzumsuz baz takyitler tacirler ve hususi mteebbisler
iin fuzuli klfetler dourmaktadr. Ayrca Devlet, muhtelif ileri ne bizzat yapmakta, ne de fertlere
yaptrmakta, byelece memleketin baz imkan ve kaynaklarndan istifade mmkn olmamaktadr.
5- Nihayet iktisat ilerinde Devletin fertler yannda yer almas, hatta baz sahalarda fertlerin
yerine gemesi, onu en esasl ve normal baz vazifelerini gerektii gibi ifadan alkoymutur. Halkn
sihhatini korumak, irfann ykseltmek, adalet cihaznn ve idare mekanizmasnn przszce ilemesini
salamak, yollar yapmak, bataklklar kurutmak, tamalara mani olmak gibi vazifelerin kamgarn veya
sun'i ipek fabrikalar kurmaktan daha mhim olduunu inkar etmek kabil deildir. Devletimiz geri bu
sahalarda da faaliyet gstermemi deildir. Ancak ald tedbirler -ky enstitlerinden vaz geilecek
olursa- tamamiyle kifayetsiz dank ve kk apta kalmtr. Mesela stma hala halkmzn byk bir
ksmnn shhatini kemirmekte, yollarn ou geilmez bir halde bulunmakta, tamalar hesapsz
kayplara meydan vermekte, en verimli arazi bataklk halinde atl durmaktadr. Bunu, geni lde,
hkmetin enerjisini ve mali imkanlarn asl ekonomi sahasnda icraata tahsis etmi olmasna
atfetmemek imkanszdr.
Bylece bugnk iktisadi rejimimiz insicam arzetmiyen, ferdi faaliyetleri esas olarak tand
halde bu faaliyetlere saha brakmam olan, sermaye ve enerji israflarna yol aan, servet
kaynaklarmzn verimlendirilmesini, devletin asl vazifelerini baarmasn gletiren bir rejim
mahiyetini arzetmektedir. Bu durumdan phesiz ksmen harp de mesuldr. Harp trl yeni
mdahaleleri davet etmi ve tasarlanan birok islahata mani olmutur. Bununla beraber vaziyetin,
bilhassa, devletin iktisadi faaliyetlerine hudut tanmyan bir grten doduu muhakkaktr. Nitekim
Halk Partisi bile 1947 yl programnda bu faaliyetleri snrlamaya lzum grm ve teebbs etmitir.
Bugn belirmemi olan nokta, snrlarn hangi kriterlere gre izilecei meselesidir. Bu meseleye
girmeden evvel prensibe mteallik baz noktalar zerinde durmaa ve malumu ilam pahasna da olsa,
unutulmu gibi grnen birka hakikati belirtmeye ihtiya vardr.
IV- Sosyalizm mi, Sosyal Siyaset mi?
Bugnk Trkiyenin bnyesi, asl iktisat sahasnda alnacak tedbirlerle servet ve gelir farklarn
hafifletmeye veya bu gibi farklarn husuln nlemeye alma, yani Sosyalist bir iktisat siyaseti
takibini gerektirecek bir mahiyet arzetmemektedir. Memleketimiz, ne topran lks ve sefahat iinde
yayan mahdut bir zmrenin elinde topland, buna mukabil geni halk tabakalarnn sefalet iinde
kvrand Msr ve Hindistan'a benzer; ne de ok byk bir proleterya snfnn vcut bulmu olduu
ngiltere ve Fransa gibi lkeler vaziyetindedir. Sanayi iinin says henz pek az olduu gibi, ou
daha kkszlememi, ziraatle ilgisini kesmemitir. Halkmzn % 75-80 ini tekil eden iftilerin ezici
ekseriyetinin, kk de olsa, bir topraa sahip bulunduunu yaplan btn aratrmalar gstermektedir.
Dier taraftan sermaye fertler elinde temerkz etmemi ve zenginlerin says - son yllarda artm
olmakla beraber - mahdut, servetleri de miktarca dier memleketlere nazaran pek ehemmiyetsiz
kalmtr. Bu artlar altnda mterakkiyet esasna dayanan bir vergi sistemi ve iyi bir sosyal politika
sosyal adalet icaplarn yerine getirmeye bol bol yeter. Geri kylnn hayat seviyesi pek dktr.
Fakat bu seviyenin servet ve gelirlerin inkisamnn deitirmek suretiyle deil ancak kyly
uyandrmak, onu memleketin arzettii saysz imkanlardan istifadeye sevketmek suretiyle
ykseltilebilecei aktr. Kald ki her hizmet akdini insann insan tarafndan istismar sayan, servet ve
gelirlerin eit olmasn istihdaf eden bir ideolojiyi benimsemi te deiliz. Trk, aklselimi ile, byle bir
itimai nizamn asla gerekleemiyeceini idrak etmi bulunmaktadr. Geni halk tabakalarnn hayat
seviyesinin mhim bir ykselmesiyle mterafik bulunduu takdirde -hkmetin elinde mterakki vergi ve
sosyal politika silahlar daima bulunacana gre- byk servetlerin hatta artmasnn dahi tecviz
edilebileceini sanmaktaym.
mull bir sosyal politikaya, amelenin ocuk ve kadn mesaisinin korunmasna, rasyonel bir
mesken siyasetine, adil bir vergi sistemiyle beraber, iddetle muhta bulunuyoruz. Fakat asl iktisat
sahasndaki tedbirlerimizi servet farklarn hafifletmek hedefine tevcih edemiyeceimiz gibi bu farklarn
atmasna mani olmak, byk servetlerin husulne meydan vermemek gayesine de yneltemeyiz. Aksi
takdirde zenginlik kaynaklarmz verimlendirilmekten alakoymak, faydalar geni halk tabakalarna da
aksedecek olan ilerin baarlmasn nlemek tehlikesi hasl olabilir. Kald ki cemiyet iinde muzr
servet terakmleri meydana gelince ve sosyal tezatlar artnca, daima kuvvetli kalmas lazm geldiine
inandmz devlet buna kar derhal tedbir almaya muktedirdir. Devletilikten sosyalizm deil, sosyal
politika, muhtelif sahalarn fertlere kapatlmasn deil iktisadi ilerde fertlere rehberlik beklemeliyiz.
179
V- Hususi teebbs, rekabet ve inhisar.

Belirtilmesi lazm gelen dier bir nokta hususi teebbsn muhtelif sahalarda devlet
teebbsnden daha raasyonel olduu kaziyesinin hala ve Trkiye iin de doruluunu kaybetmemi
bulunduudur. Son yllarda devlet eline geen trl ilerde devletlemenin daima memur saysnn ve
maliyetlerin ykselmesiyle mterafik olduunu mahede etmiyen kalmamtr. Bir devlet fabrikasnn
ayni brantan hususi bir fabrika ile yaplan pek dikkatli bir mukayesesi, sonucunun, daha yksek
cretler tediye etmesine, daha iyi bir sosyal tekilata malik olmasna ve makinelerinin daha eski
bulunmasna ramen maliyetlerini daha dk olduunu aktan aa gstermektedir. Devlet
iletmeleri geri anormal artlar iinde almlar ve faaliyet tarzlar henz mmkn olduu kadar slah
edilmemitir. Fakat hususi teebbsler de son yllarda byk glklerle karlatklarndan
mukayesede mevzuubaahis edilen durumun geici ve arz olmad muhakkak saylabilir. u halde
devlet teebbslerinin etrafa dal budak salmalar, muayyen ilerin mmkn olan rasyonellik derecesiyle
yaplmasna mani olmaktadr. Bahsi geen ilerin daha ziyade amne menfaati gz nnde
bulundurularak yrtlmesinden doan faydann bunu telafi ettiine hi te gvenemeyiz. nk rekabet
rejimi bir ok sahalarda hususi teebbs de amme menfaatine uymaya mecbur etmektedir. Rekabetin
bu vasf, mstehliklerin menfatini koruduktan baka istihsal usullerini slah yolunda en kuvvetli bir saik
de tekil ettii, esas itibariyle inhisara stn olduu, inhisarn, devlet elinde bulunsa bile -bnyesini
tekemml ettirmek yolunda kuvvetli muhaarriklerden mahrum olduundan- mahzurlar tad, bugn
unutulmu gibidir. Halbuki iktisadi ilerde tecrbesi olmyan memleketler iin rekabetin ehemmiyeti bir
kat daha byktr. Bu gibi memleketler kesif, muntazam, randmanl almay ancak rekabetin kuvveti
ve seleksiyonda muvaffak olamamak endiesiyle renebilirler. Sovyet Rusyadaki emlasyonlar
(emulations) bile, tesirleri ancak ksa heyecan devrelerine mnhasr kaldndan, rekabetin yerini
tutamazlar.
VI. Devletin yapaca iler ve fertlere kapatlacak sahalar.
Bu noktalar belirttikten sonra iktisadi faaliyetlerin fert ve devlet arasnda nasl paylalmas lazm
geldii meselesinin incelenmesine geebiliriz.
1- Devlete ilkin hususi iktisaadi faliyetleri yakndan mrakabe ve kuvvetle tevik vazifesi der.
Mrakabe, bilhassa, rekabetin ve serbestinin idaamesine, inhisaarlarn teekkln ve iktisadi nfuzun
suistimalini nlemee, mstehliki ve ameleyi korumaa matuf bulunmal, yksek maal, olgun ve
kltrl elemanlar tarafndan iktisadi kanunlar gz nnde bulundurularak tatbik edilmelidir. Tevik
maksadile, evvela muamele vergisi gibi engeller kaldrlmal veya hafifletilmeli ve ayrca burada tafsili
kabil olmyan trl himaye tedbirleri alnmaldr. Ancak himaye lalettayin olmamal ve daimi kalmamal,
gelimeyi vad eden faaliyetlere inhisar etmeli, zamanla azalaca nceden ilan edilmekle beraber fiilen
de azalmal ve bylece ilerde kendi balarna ayakta durabilecek messeseler meydana getirmeye
allmaldr.
2- Devlet, iktisadi faaliyetlerin baar artlarn salayacak icraaata en byk ehemmiyeti
vermelidir. Limanlarn ve yollarn yaplmas, saalk ileri, sulama, bataklklar kurutma, tamalar
nleme, adliye tekilatnn ve idare mekaanizmasnn islah; memlekette maliyetlerin alalmas, alma
randmannn ykselmesi ve milletin medeniyet sahasnda ilerlemesi bakmndan zaruri olan ve n
plana alnmalar lazm gelen ilerdir.
3- Ferdlere rakip deil rehber olmak artiyle devletin mteebbis olarak yapabilecei bir ok
iler de vardr.
Son 15-20 yl iinde Trkiye'de pek mit verici bir tacir ve mteebbis snf meydana gelmi ve
iktidasi tecrbelerimiz artm olmakla beraber, teknik, teebbs fikri ve hele sermaye hususunda henz
zayf bulunuyoruz. Bu zaaf memleket iin faydal olacak baz ilerin hususi mteebbisler tarafndan
yaplmasna mani tekil edebilir. Mesela kmrden tasarruf ve elektrik fiyatn ucuzlatmak iin vcude
getirilmesine zaruret olan byk santrallerin inasn ve iletilmesini deruhte edebilecek bir grubun
kmamasna pek ala imkan tasavvur edilebilir. Devletin bu gibi boluklar doldurmak zere mteebbis
olarak faaliyete gememesi iin ciddi bir sebep ileri srlemez. Hatta hali araziye mnhasr kalmak ve
maliyetleri gerekten dk olmak artile, devletin kombinelerde makinal ziraat yapmasnda da bir
mahzur grmemekteyim. Ancak bu mteebbis faaliyeti muayyen artlara bal bulunmaldr:
a) Evvela iin faideli olduu, yalnz muhtemel varidat ve masraflar deil, ayn zamanda o iten
mstehlikler iin doabilecek klfetler ve inikaslar hesaba katlmak suretile mtehasss bir heyete
tesbit edilmi olmaldr. Kuvvetli ve mstakil bir iktisat meclisi bu hususta iyi bir merci olabilir ve fantezi
kabilinden tesisleri nliyebilir.
b) Kurulacak (ve zaten devlet elinde bulunan) teebbslere mmkn mertebe hususi
sermayenin itiraki de temin edilmeli ve herhalde onlara ticari bir mahiyet verilmeli, idareleri ar
formalitelerden kurtarlmaldr.
180
c) Devlet istekli hususi mteebbisler kt zaman elindeki messeseleri bunlara

devretmekten ekinmemeli ve -drt numaral fkrada anlatlacak olanlar dnda- esas itibarile yalnz u
iletmeleri devaml olarak elinde tutmaldr:
aa) Fiili bir inhisarn teekklne mani olmak bakmndan devlete ait kalmalar icabedenler,
bb) Devlete piyasada nazmlk yaplmasna ihtiya bulunduu takdirde bu vazifenin ifas iin
zaruri olanlar,
cc) Srf devlet ihtiyalarn karlayanlar,
dd) Orman iletmeleri ve nmune iletmeleri,
d) Devlet mteebbis olarak faal bulunduu sahalarda hususi teebbslerin kurulmasna prensip
itibarile hi bir surette mani olmamaldr.
4- Fertlere kapatlacak ilere gelince bu iler esas itibarile yalnz fiili bir inhisara meydan veren,
rekabet rejimi altnda yrtlmesi rasyonel olmayan, askeri esrara teallk edenlerden ibaret
bulunmaldr. Mesela demir yollar ve emsalinin, ei olmayan madenlerin, gizli silahlar imalatnn
ferdlere braklmamas tabiidir. Bunlar dndaki sahalar ak tutulmal ve yksek sermayeleri icab
ettiren yahut ekonomi iin ehemmiyetli veya anahtar mahiyetinde olan iler hususunda bile bu esas
ihtilal edilmemelidir. Gerekten fertlerin muayyen bir sahada faaliyette bulunmalarnn yasak edilmesi
pek ar bir tahdittir. stelik byle bir tahdit o sahann arz ettii imkaanlarn ksmen veya tamamiyle
ksr kalmasn da inta edebilir. Dier taratan istiklaline sahib ve mekanizmasna hakim bir devlet bu
serbestiden mahzurlu neticeler doduu taktirde bunlar bertaraf etmeye daima kadirdir.
urasn belirtelim ki ana hatlarn izdiimiz bu rejim yine devleti olarak vasflandrlabilir.
Filhakika devlete mtebbis olarak geni bir saha brakt gibi ona mull bir murakabe ve tevik
vazifesi de yklemekte, devletten umumi rehberlik ve sosyal siyaset sahasnda esasl mdahaleler
beklenmektedir. Bu rejime devletilik vasfn, yalnz devletilii bir nevi sosyalizm sayanlar ve bu tabirin,
ferdi teebbsn deil devlet faaliyetlerinin esas olduu bir rejimi tazammun ettiine inanlar
esirgeyebilir.
VII- Yabanc sermaye, yeni rejime intikal meselesi:
Yabanc sermayesi meselesi zerinde de bir az durmak ihtiyacn duyuyorum.
Osmanl mparatorluu yabanc sermayenin yllarca tehakkm altnda ezilmi, onun tarafndan
feci bir surette istismar edilmitir. Bu sebeple inklabn ilk safhasnda hkmetin yabanc sermayeye
kar ekingen davranm olmas tamamile anlalr bir keyfiyettir. Ancak kendi sermayemizin
memleketi imara ve servet kaynaklarmz amaya yetmedii ve bu hususun haricin sermaye yardmna
bal olduu da muhakkaktr. Yabanc sermayeden makbul olabilecek artlarla istifade arelerini
aramal ve bunun zeminini hazrlamalyz. Bu maksatla hariten yaplacak envestismanlar gletiren
engelleri ortadan kaldrmakla beraber bu hususta bazen gsterilen ve ac tecrbelerimizin mahsul olan
ar hassasl da makul bir hadde irca etmek lazm gelir. Bir memlekete yabanc sermaye
yatrlmasnn muhakkak bir istismar tazammun etmedii, Osmanl mparatorluundaki vaziyetin
husulnde devletin zaafnn da byk bir pay olduu, devlet kuvvetli kald mddete bu gibi hallerin
tahaddsne ihtimal olmad gznnde bulundurulmaldr. Meksikann, Amerikaya komu olmasna
ramen, ou Amerikan sermayesinin elinde bulunan petrol medenlerini bir ka yl nce batanbaa
devletletirebilmi olabildiini hatrlamak faydal olur. Bu hususta yersiz ve ar bir hassaslk baz
servet kaynaklarmz almamaya ve atl kalmaya mahkum edebilir. Bundan dolay devlet sadece
hariten kendi ihtiyalar iin istikraz teminine almakla kalmamal, yabanc sermayenin yapaca
hususi envestismanlar da kolaylatrmaldr.
Nihayet bu gnk rejimden yeni rejime intikale ait bir noktaya da temas etmek isterim. Devletin
iktisadi faaliyetlerinin yukarda anlattmz hadlere filen indirilmesi kolay olmyacaktr. Bunun iin bir
zihniyet deimesine ihtiya olduu gibi, uzunca bir zamann gemesi de lazmdr. Filhakika Trkiye'de
hala pek kuvvetli olmyan hususi teebbsn hkmetin az ok istikrarsz iktisat politikas dolaysile
stelik cesareti de krlm, emniyeti sarslmtr. Daha msaadekar bir iktisat siyaseti lehindeki
cereyann devaml olacana pek gvenmemektedir. Bu sebeple bu gn devletin elinde bulunan baz
ilerin kendisine devrine karar verilse bile, hususi teebbsn gerekli sermayeleri teminde glk
ekmekle beraber bidayette bu ilere pek yanamak istemiyecei de umulabilir. Uzunca bir zaman
gemeden ve hkmetin istikrarl icraat ile gereken psikolojik zemin hazrlanmadan bu durumu hususi
teebbsn aczi ve iflas olarak manalandrmaya asla hakkmz olmayacan imdiden sylemek
lazmdr.
10. ktisadi Kalknmamz ve Yeni Devletiliimizin Umdeleri

TEKN ALP
181
Yeni Devletilik:
Hi phe yok ki iktisadi kalknma hareketi iin en mhim manivela bir eyrek asr evvel olduu
gibi bugn dahi yine devletiliktir. Fakat bugn iktisadi kalknma iin ba vurulacak devletilik sistemi bir
eyrek asr evvelki devletilik deil, bugnk ahval ve eraate daha uygun yeni bir devletilik sistemi
olmaldr. Zamann tebedl ile ahkam tebeddl eder fehvasnca bir eyrek asr evvelki Trkiye'den
bsbtn farkl olan bugnk Trkiyede devletilik gnn icaplarna gre yeni prensiplere yeni esaslara
dayanmaldr.
Evvelemirde urasn deimez bir esas olarak kabul etmeliyiz: inde bulunduumuz yirminci
asrda Adam Smith zamanna mahsus Klasik Liberalism -Laisser fairre, laisser passer:- yani tam
hrriyet-liberalizmi, dnyann hi bir tarafnda, hi bir memleketinde bugn bahis mevzuu olamaz.
Bugn herkes anlamtr ki idari, inzibati, siyasi, itimai ve sosyal davalarda devletin mzahereti veya
mdahalesi zaruri veya faydal olduu gibi iktisadi davalarda dahi devletin mdahale veya
mzaheretine ihtiya vardr.
Devletilikte erevesizliin Zararlar:
u kadar ki devletin mdahale ve mzaheretinin faydal ve mahzurdan salim olabilmesi iin
muayyen bir hudut ve ereveyi amamas lazmdr. Yoksa amiyane tabiriyle "ka yapalm derken gz
karmak vaziyetine" deriz. Nitekim imdiye kadar tarihi bir zaruret olarak tatbik ettiimiz devletiliin
hudutlar izilmedii hatta doru drst bir tarifi bile yaplmad iin vakit vakit devletiliin pek
mahzurlu tatbikatna ve tezahrlerine ahit olduk ve oluyoruz. Zaman zaman baz idare ubelerinde
devletiliin esas hedefinin ve memleketimize gre maksat ve gayesinin gzden uzak tutulmu
olduunu canl olarak gsteren vakalar, misaller olduka boldur. Tekel idaresinin gazoz imaline kadar
el uzatm olmas en tipik misallerden biridir. Gayenin vasta ile kartrlmasnn bir neticesi olan bu hal,
devletilik tatbikatnda anormal ve zararl durumlara ve haksz olduu sylenilemiyecek ikayetlere
meydan vermitir. Muhakkaktr ki baz idareciler, devletiliin esas hedef ve gayesini gzden uzak
bulundurmular; devletilikte devlet hesabna milleti smrmek, devlet otoritesini yersiz olarak
kullanmak suretiyle kar kasdini esas tutmular, devletin bilfiil mdahalesine lzum olmyan
teebbslere el koymak suretiyle ferdi iktisat sahasnn daralmasna, hayat pahallnn artmasna
sebebiyet vermitir. Devletilik sahasnn lzumsuz yere genilemesi neticesinde hayatmzda brokrasi
yani memurlar saltanat hkm srmee ve netice itibariyle iktisadi kalknmaya engel olmaa
balamtr. Bu itibarla yeni devir iin devletiliin hududunu katli surette izmek, onu sapa salam bir
ereve iinde hapis, devletilik iin memnu mntakalar fevkalade bir itina ile tayin etmek zarureti
aikardr.
Bu mnasebetle unu da hatrlatmak isteriz ki hudut ve ereve meselesine dikkat olunmazsa
devletiliin sosyalizme ve hatta komnizme kadar yolu vardr. Sosyalizmin esas gayesi istihsal
vesaitini, sermayeyi ferdin elinden alp devletin eline teslim etmek deil mi? Ferdi iktisat sahasna
lzumsuz yere mdahalelere devam olunursa tabiidir ki devletilik dahi ksmen veya tamamen ayni
neticeye maruz kalr. Nitekim pek uzak olmyan bir mazide devlet idaresinde mhim bir rol oynam
olan maruf bir devlet ricalimiz resmi beyanatnda kapal ve hususi grmelerinde bsbtn ak
ifadelerle devletiliimizin ileri bir sosyalizmden farkl olmadn nekreguyane ifadelerde sk sk tekrar
etmekten ekinmedi. Muhterem devlet ricalimizin bu szlerinde de hakikat emmesi yok deildir.
Devletilikte ifrata varlrsa istiyerek veya istemiyerek sosyalizme yakn bir rejime gidilmi olur.
Fakat marnileyh bir noktada zuhul etmitir: Devletilikte ar hareketlere devam olunursa ileri
sosyalizme deil en geri sosyalizme ve daha dorusu en fena kapitalizme doru yol alnm olur.
Sosyalizm, lgat manasiyle cemiyetilik demektir, cemiyetin hayr ve selametine hizmet etmek
demektir. Halbuki cemiyeti yani milleti, halk smrmek suretiyle kar kasd takip etmek, milletten alnan
vergilerin kuvvetiyle halkn kazan kaynaklarn tkamak, cemiyete hizmet demek deildir.
te yirmi be senelik bir tecrbe ve tatbikattan sonra hasl olan intiba dersi udur:
DEVLETLK TATBKAATINI DARECLERN, MEMURLARIN VE BROKRATLARIN ELNDE
BAI BO BIRAKMAK, ND TAKDRLERE VE KARARLARA meydan vermek HATAdr. Yeni devir iin
yeni bir devletilik kurmak ve bu yeni devletiliin umde ve esaslarn hi bir indi ve takdiri muameleye
meydan brakmyacak surette, yeni demokrasi devrine uygun olarak tayin ve tesbit etmek zarureti
vardr.
ktisadi Demokrasi:
"Yeni devletiliin umdeleri yeni demokrasi devrine uygun olmaldr" dedik. Bu prensip zerinde
ehemmiyetle durmak lazmdr.
Yeni demokrasi devrinden neyi kasdettiimizi uzun uzun ifadeye elbette lzum grmyorum.
nk kanaatimizce 12 Temmuz Beyannamesi ile inkilap rejimimiz iin yeni bir devir alm
bulunuyor. Bu beyanname ile tek partili ve iki dereceli intihap tarihe kartktan sonra iktisadi ilerin dahi
182
brokrasi usul ile idaresi asla bahis mevzuu olamaz. Bundan sonra artk otokrasiden daha az muzr ve
mahzurlu olmyan iktisadi broksiye hayat hakk kalmamtr. Brokrasi saltanat, yerini iktisadi
demokrasiye brakmaldr. 12 Temmuz beyannamesi ATATRK tabirince "Amali Milliyenin
Muhassladr" ve bunun iindirr ki 12 Temmuz beyannamesinden sonra iktisadi muhit ve mahfillerde
mesleki uur ve vicdan fevri bir surette uyanm, serbest iktisadi mahfillerde hayrete ayan bir uyan
hareketi balamtr. Bu itibarla yeni devletilik umdelerinin bu milli intibaa uygun adolunmas lazm
gelir.
Yeni Devletiliin Birinci Umdesi:
Devlet, mmessili ve hadimi bulunduu milletin kendisine tevdi ettii kuvvetleri ve imkanlar idari,
siyasi, inzibati gibi ilerde olduu gibi iktisadi ilerde dahi yalnz milletin umumi hizmetlerinde kullanmak
mecburiyetindedir. Fakat umumi hizmetlere taalluk eden ilerden maada hi bir ticari, snai ve iktisadi
ie hi bir vehile el srmemelidir.
UMUM HZMET mefhumunu geni manasnda anladmz da nemle tebarz ettirmek
gerektir. Gerekten, umumi hizmet tabiriyle yalnz yol, su, imendifer, telefon, havagaz, enerji
santralleri gibi tesisat kasdetmiyoruz. Bunlardan daha geni manada ve daha umull bir hudut iinde
milletin heyeti mecmuasna faydal olabilecek her nevi zirai mahsulerin keyfiyet itibariyle olduu gibi
kemmiyet bakmndan da arttrmak gayesiyle tohum islah istasyonlar, mnasip yerlerde nmune
iflikleri gibi teebbsler de geni manasnda umumi hizmetlerden saylr.
Bu bakmdan "umumi hizmet saylmayan zirai, snai ve iktisadi teebbsler her ne mahiyette ve
her ne ehemmiyette terk olurlarsa olsunlar dnyann her tarafnda olduu gibi memleketimizde de ferdi
iktisada terk olunmaldr.
Devletilik ve liberalizm meselesi hakkndaki tartmalarda kr d:
imdiye kadar devletilik rejiminde grlen baz yanl tatbikatn akslameli olarak son
zamanlarda devletilik aleyhinde ulu orta sz sylemek, yazlar yazmak adeta moda olmutur. Mutlak
bir devletilik aleyhtarl gdlyor ve liberalizm her derde deva olarak ileri srlyor. Bu aleyhtarlarn
hi birisi ne devletiliin ve ne de liberalizmin tarifi ve hudutlar zerinde durmuyor, devletilik taraflar
ile aleyhtarlar arasnda bir kr dv devam edip gidiyor.
Halbuki yukarda bilmnasebe belirtiimiz vehile mutlak manada liberalizm oktanberi tarihe
karm bulunmaktadr. Yer yznde iktisadi ilerde u veya bu ekide mdehaleden kendini mstani
gren hi bir memleket yoktur. Evet kendilerini liberal sayan ve liberal unvann tayan memleketler
veyahut siyasi partiler oktur. Fakat bu memleketlerin veya siyasi parttilerin liberallii nisbi ve izafidir.
Bunlar iktisadi ilerde ferdin hareket serbestisini lzumundan fazla tahdit ve taakyide alan dier
partilere nisbetle kendilerini liberal sayarlar vebu itibariyle liberal etiketini tarlar.
Hadiselerin Basks Altnda Devletilik:
uras da ayana nazardr ki muhtelif memleketlerde devlet mdahalesinin derecesi her zaman
ayni derecede ve ayni lde olmuyor. Zaman ve mekana ve deien ahval ve eraaite gre vakit vakit
deiiyor, hatta bazan ifrattan tefrite, bazan tefritten ifrata gidiliyor, devletilik liberalizm gibi doktrin
mefhumlar bir mddet iin rafa konuluyor.
Bu husustaki deiiklik ve istikrarszln en tipik nmuneleri, en liberal saylan ngiltere ve
Amerikada gze arpmaktadr.
Malum olduu zere Amerikallar kendilerini tedenberi dnyann en liberal milleti ilan etmekle
vnyor. Hakikati halde dahi normal zamanlarda Amerikada imendifer, telefon, radyo gibi umumi
hizmetlerin mhim bir ksm dahi hususi teebbse braklm, devletin iktisadi ilere mdahalesi asgari
dereceye indirilmitir. Fakat, ite 1930-32 dnya buhran. Btn dnya iktisadiyat altst oldu. Bu
meyanda Amerika da dnya buhrannn en mthi tesirlerine maruz kald. En kuvvetli iktisadi
messeseler, kocaman trstler, cihanmul bankalar birdenbire yklm mahvolmutur. O zaman
byk Roosewelt iktidar mevkiinde idi. Bir saniye tereddt etmeden ananevi liberalizm sistemini rafa
koymu, memleketin en maruf iktisatlarn seferber etmi o zamann tabirince bir akl trst kurmu.....
BU AKIL TRST, devletiliin azami derecesi olan mehur New Deal sistemini dzenlemi ve
binnetice devlet ticari, zirai, snai ekser iktisadi teebbslere el koymu... Bunlar ferdi iktisat kaygusu
ile deil memleketin iktisadi kalknma hedef ve gayesi ile idare etmi.... Bir ka sene srm olan bu
New Deal sistemi ve akl trstnn yardm ile Roosewelt, mthi buhran nlemee alm ve ksmen
muvaffakta olmutur.
Devletin bu mdahale siyasetinden mutaazarr olan hususi teebbs erbab New Deal sistemine
dayanarak neredilen kanunlar, nizamlar ve kararlarn anayasaya mugayir olduu iddiasiyle bunlarn
iptali iin anayasa mteallik davalarna mahsus Yksek Mahkemeye mracaat etmiler. Yksek
Mahkeme ekseriyetle - New Deal mevzuatnn mhim bir ksmnn Anayasaya mugayir olduu iddiasn
183
varit grerek iptal kararn vermitir. Fakat bu meyanda Roosewelt'in cesurane devletilik siyaseti
tesirini gstermi, buhran pek ok hafiflemi bulunuyordu.
te bu suretle liberal Amerika, hadiselerin tazyiki altnda anayasay kl krk yararcasna
incelemee vakit bulmada, bir ka sene iin, dnyann en devleti devleti haline gelmi bulunuyor ve
Amerikann iftihar mevzuu olan liberaalizm sistemi bir mddet iin tam hsufa uram oluyordu.
Amerika'da Normal Zamanda Devletilik:
Bsbtn normal bir zamanda dahi Amerika'da pek mhim ve messir devlet mdahalelerine
tesadf olunuyor. Bu mdahalelerin en mhimlerinden birisi Tenessa nehrinin tanzimidir. Bu nehir
Byk Britanya kadar geni ve bir buuk milyon nfusu muhtevi bir kt'a iin byk bir afet tekil
ediyordu. Yamur mevsimine sular kabaryor, nlerine ne gelirse silip spryordu. Fakr sefalete
dar olan bir buuk milyon ahali erge hiret etmee mahkum idi. Bu vaziyet Amerikan Kongresinin
dikkat nazarn ekmi, bu zararl nehrin faydal bir hale getirilmesi iin icabnn icrasna karar verilmi
ve bu maksatla da ksaca T.V.A denilen Tenesse Valley Autority namiyle muhtar bir idare tekil
edilmiti. Bu idare bir ka milyon dolar sarfederek bu nehri btn Amerika iin feyz bereket kayna
haline getirmitir. Bu suretle Amerika ya byk Britanya kadar geni, mnbit ve feyizli bir kt'a
kazandrld gibi 1000 kilometre uzunluunda bir su yolu vcude getirildi. Hapsedilen muazzam su
kuvvetinden bir hamlede 120 milyon saatlik bir insan enerjisine tekabl eden 12 milyon kilovat saat
elektrik istihsaline mahsus enerji santrallar vcude getirilmitir.
T.V.A. muhtar idaresi nehrin tanzimiyle iktifa etmeyip kazanlan muazzam araziyi
kymetlendirmek, yaplan tesisattan azami derecede menfaat temin etmek gayesiyle byk mikyasta
muhacir iskan, zirai tecrbe istasyonlar ve bir ok shhi ve sosyal messeseler kurulmas suretiyle bu
kt'ay btn Amerika'ya nmune olabilecek bir cennet paras haline getirmitir.
ngilterede Devletilik:
Bundan sonra liberalismin, Adam Smith Liberal sistemin ana vatan olan ngilterede urad
hezimetten bahsetmiye bilmem lzum kald m? Malum olduu vehile ngiltere'de serbest hususi
teebbs, asrlarca mddet btn iktisat dnyasna hakim olmutur. Hatta denilebilir ki ngiltere,
muazzam Hindistan imparatorluunu bile hususi teebbse borludur. Hindistan'a ilk ngiliz bayran
ekenler, kendi teebbsleriyle oralara giden tacirler ve bezirganlardr. Devlet onlar takip ederek bu
muazzam imparatorluu eline geirmiti.
Fakat, harbin sonunda bu asrlk liberalism ananesi hadiselerin tazykiyle yerini devletilie terk
etmek mecburiyetinde kalmtr. Labour Party - yani sosyalist partisi - iktidar mevkini eline geirmi,
iktisadi siyasette devlet mdahalesini iar edinmi, ngiltere Bankas, maden iletmeleri gibi
messeseleri nasyonalize etmekle, ie balamtr.
leri Medeni Memleketlerde Milliletirme (Nasyonalizasyon):
Doktrin itibariyle liberal sistemine sadk kalm olan Fransa, talya gibi ileri medeni
memleketlerde dahi Nasyonalizasyon sistemi sosyal davalarn ve sosyal ideallerin tazyik ve tesiri
altnda gnden gne geniletmektedir. Bu itibarla denilebilir ki bugn sosyal gayelerin tesiri altnda
dnyann her tarafnda devletilik yani devletin iktisadi ilere mdahaalesi gayet tabii ve kanlmas
mmkn olmyan cihanmul bir sistem mahiyetini almtr.
Umumi Hizmetlerden Saylmyan ktisadi Teebbsler:
Yeni devletilik iin ileri srdmz birinci umdenin en mhim ciheti umdenin son fkrasndadr
ve en ziyadde bu son fkra zerinde durmak gerektirir, yani: "Umumi hizmet saylmayan zirai, snai ve
iktisadi teebbsler her ne mahiyette ve her ne ehemmiyette olursa olsunlar dnyann her tarafnda
olduu gibi memleketimizde dahi Ferdi iktisada terk olunmaldr.
te yenilik ve zorluk umdenin bu ksmndadr. nk bu gne kadar tam aksini yaptk. Bugn
iktisadi devlet teekkllerinin elinde bulunan snai ve iktisadi iletmelerin mhim bir ksm umumi hizmet
mefhumuna giremez. Bunlar yukarda izah ettiimiz vechile memleketimizde ferdi iktisadn harekete ve
i grmee muktedir olmad bir srada memleketin ihtiyacn tatmin etmek, memleketin iktisadi
istiklalini korumak maksadiyle devlet tarafndan ele alnmtr. Bu tarihi zarureti teslim etmiyecek hi bir
Trk vatanda tasavvur olunamaz. Fakat mani zail olunca memnu avdet eder" Bu gn ferdi iktisadn
aczi ve iktidarszl eskisi kadar ileri srlemez.
Ferdi iktisat artk devletin vesayetine muhta deildir. ktisadi potansiyelleri bizimkiden zaif,
iktisadi-kuvvet ve imkanlar bizden kat kat dun olan memleketlerin hi birinde devletin iktisadi
teebbslere bilfiil mdahaleine cevaz verilmiyor da bizden neden cevaz verilsin? ... Dnyann hi bir
tarafnda brokrasi elile tccarlk, sanayicilik ve iletmecilik yaplmyor da neden bize yaplsn?
184
Baka zamanlarda ve bsbtn baka ahval ve eratin tesiri altnda bizzarur giritiimiz istisnai
ilere yalnz itiyat ve grenek saikasile devam etmek elbette doru ve akllca bir hareket saylamaz.
ATATRK'n Bir Vecizesi:
Bu bahs kapamadan evvel devletiliin ilk kurulu zamannda bizzat Atatrk tarafndan pek
yerinde olarak ileri srlm olan bir vecize zerinde durmaa faideli grdm: "Ferdin yapamad ileri
devlet yapar"
Bu vecize ortaya atld zaman ferdin yapamyaca pekok iler mevcuttu. O ilerin devlet
tarafndan yaplmasna zaruret hasl olmutu. Fakat Mecellenin kaidei klliyesi malumdr: "Zaruret
mikdarnca takdir olunur" Devletiliin tatbikatiyle vazifelendirilmi olan baz idareciler, akl hikmetin
ifadesi olan bu klli kaideye riayet etmediler, memleketin iktisadi gelimesini, memlekette sermayenin
tekevvn safhalarn, teknik ve i adamlarnn yetimesini gz nnde bulundurmaldr.
Esasen uras muhakkaktr ki ferdi iktisad bakmndan rantabl grnmiyen iler varsa, bunlar
devletin bilfiil sanayicilik ve iletmecilik yapmasiyle rantabl hale gelemez. Bilakis hadd zatnda rantabl
olan iler devlet eliyle iletilirse bu kabiliyetlerin kaybederler, zararl hale gelirler. Bahis mezuu olan
teebbsleri ferdi iktidasn kifayetsizliinden dolay devlete havvale etmek yine hatadr. Devlet
sermayedar deildir. Sermayeyi milletten ald vergiler veyahut tedavle kard evrak nakdiye
veyahut harici veya dahili istikrazlarla tedarik eder. Devlet icabnda bu finansman muamelelerini ferdi
iktisadn ve hususi teebbsn i birlii ile daha faideli ve daha msmir surette yapamaz m?
Ferdi iktisadla i birlii yapmak devlet iin az veya ok fedakarl istilzam edecekse uras
muhakkaktr ki bu fedakarlk, brokrasi usuliyle tesis olunacak iletmelerden husule gelecek olan
zararlardan kat kat ehven olacaktr.
Yeni Devletiliin kinci Umdesi:
Hususi teebbsn devletin yardmc destekleyici ve tanzim edici faaliyetinden azami derecede
faydalanabilmesidir.
imdiye kadar mkerreren belirttiimiz vehile umumi hizmet saylmyan ilerde devlet bilfiil
tccarlk, sanayicilik ve iletmecilik yapmaz demek, devlet bu gibi teebbslere lakayt kalr demek
deildir. Bilakis, hususi teebbs erbabnn muvaffakiyetlerini salamak iin elinde bulunan btn
maddi ve manevi vesait ile mzaharete komak, bu teebbslerde amme menfaatlarnn azami
derecede gzetmek, milyonlarca iinin ve milyonlarca mstehlikin kapitalistler tarafndan
smrlmelerine meydan braklmamak, sosyal davalarn itimai adalet prensipleri dairesinde halli iin
azami gayret sarfetmek memleketin iktisadi hareketlerini adm adm takip etmek devletin balca
vazifelerindendir. Liberallik, hrriyetilik gibi dnce ve kaygular bu vazifelerin ifasna asla mani
olamaz. te yeni devletiliimiz bu manada tatbik olunmaldr.
Devletin yardmc, destekleyici ve tanzim edici faaliyetine dnyann her tarafnda memleketin
iktisadi bnyesine gre tesadf olunmaktadr. Fakat inkar olunamaz ki memleketimiz devletin bu
yardmc, destekleyici ve tanzim edici faaliyetine dier memleketlerden fazla muhtatr. Dier
memleketler iktisat sahasnda bizden asrlarca evvel ilerlemee balamlar ve imdiye kadar bir ok
merhaleleri am bulunmaktadrlar. Biz ise bir eyrek asr evveline kadar dahili ve harici iktisadi esaret
altnda yaadk. Daha Dn iktisadi rte kavuan milletimiz daha ok zaman memleketin btn kuvvet
ve imkanlarn elinde bulunduran devletin himaye ve mzaharetine muhta bulunacaktr.
Planlatrma meselesi: Yeni devletiliin nc umdesi de planlatrma vazifesinden ibarettir:
Devletin serbest iktisada kar ilk vazifesi iktisadi kalknmay salyacak bir plann tanzimidir. Bu
plan eski tabiriyle "emsalini comi ayarn dofi" drt ba ma'mur, mull, ilmi ve sistemli mahiyette
hazrlanp serbest ekilde tatbik olunmak zerre milltin emrine amade bulundurulmaldr. Be ila on
sene zarfnda tatbik edilecek olan bu umumi planda memleketin iktisadi bnyesi ve seviyesi, servet
kaynaklar, balca ihtiyalar, memlekette mevcut vesait, imkanlar gz nnde bulundurularak ehemmi
mhimme takdim etmek suretile be veya on sene zarrfnda en evvel ele alnmas lazmgelen
teebbsler tesbit olunacak ve bu teebbslerin serbest alakadarlar arafndan en msait erait
dairesinde tahakkukunu kolaylatracak kanuni tedbirler ve devlet mzaheretleri ak ve kat'i bir surette
gsterilecektir.
ktisadi kalknma plan nasl hazrlanr?
ktisadi kalknma plann hazrlamak mnhasran devlete ait bir vazifedir. Ferdi ikttisat erbab
yalnz kendilerinin mensup olduklar faaliyet ubesinde memleketin umumi menfaatlar erevesi
dahilinde ayr ayar sahalarda faaliyet ibraz edebilirler. Fakat milli iktisadn heyeti mecmuasn gz
nnde bulundurmak muhtelif faaliyet kollarn koordine etmek, en mhimmi mhimden nce
sralamak, umumi menfaat bakmndan u veya bu teebbse yaplacak yardmlar objektif ve tarafsz
185
bir zihniyetle takdir ve tesbit etmek yalnz amme velayetini haiz olan devletin iidir. Muftelif iktisat
kollarnn menfaatleri arasnda taarruz olursa hakemlik vazifesini ancak devlet yapabilir. Bu itibarladr ki
iktisadi kalknma plannn tanzimi devletten baka hi bir kuvvete tevdi edilemez. Mamafih bu, yalnz
devlet memurlarnn plan tanzim edecekleri demek deildir. Filvaki alakadar devlet memurlar plan
hazrlamak hususunda mhim vazifeler grebilirler. Fakat plan ii memleketin btn kollarna amil
fevkalade bir ihtisas iidir. Her noktay muhtelif zaviyelerden mutalaa etmek gerekir. Bu vazifeyi en
uygun ekilde baarmak iin memleketin en muktedir, en maruf ihtisas erbabna mracaat etmek
icabeder. Plann ilk ntasars, devlet tarafndan tekil edilecek en selahiyetli ihtisaas erbabnda
mrekkep bir heyet tarafndan hazrlanr. Bu hey'et tarafndan hazrlanacak olan plan mnasip
ekillerde yaynlanr, alakadarlar tarafndan serbest mnakaalar almasna meydan verilir ve ayrca
mnasip cret mukabilinde itimada ayan yerli ve yabanc mtehassslarn mtalaalar talep olunur.
Bu suretle mes'ele her zaviyeden incelendikten sonra Bakanlar Kurulu tarafndan plann kesin
ekli tesbit edilerek kanun tasars Millet Meclisine takdim olunur.
ktisadi kalknma plan kanun mahiyetinde mer'iyete girdikten sonra yerli veya yabanc, kkl
sermayedarlar, teknik, tecrbe ve ihtisas erbab yerli ve yabanc mteebbisler kat'i itmi'nan ve ve tam
bir emniyetle harekete geer, drt elle ie sarlrlar.
ktisadi Kalknma Plannn Mahiyeti:
Kalknma plannda her bir teebbs iin ayr, ayr, teebbsn mahiyet ve ehemmiyetine gre
derpi olan himaye ve mzaheret imtiyaz mahiyetinde olmyacaktr.
Devlet yalnz ii deruhte etmek isteyen irket, grup veya teekkln mali ve teknik kifayetine
bakar. Memleketin menfaat ve ihtayac ve ez cmle sosyal hizmetler bakmndan icabeden ahkam ve
eraiti tesbit eder, devletin mrakebesi altnda bu ahkam ve eraiti kabul ve deruhte eden grup veya
teekkle kanunda yazl himaye ve mzaheretten istifadeyi temin edecek msaadeyi verir. Ayni ekilde
verilecek msaadeden dier grup ve tekkllerin istifade etmemesi iin hi bir sebep tasavvur
olunamaz. Hususi teebbs sahiplerinin rekabetinden korkmaz. Muhtelif teebbsler arasnda rekabet
peyda olursa eski tabirle finimelmatlup, phe yok ki byle rekabetlerden ancak halk istifade eder
Hususi teebbs erbab yalnz devletin rekabetinden ve bir de kararszlklardan korkar. Ayni ii
her hangi ekilde olursa olsun devlet eline alrsa hususi teebbs erbab iin emniyet kalmaz nk
devlet hem kad hem davac mevkiindedir.
Devlet otoritesi bal bana fevkalede bir imtiyazdr. Hususi teebbs onunla boy lemez.
Boy lmek cesaretinde bulunamaz. Bu tehlikeli devlet rekabetinden masun ve azade
kalnabileceine emin olmak iin behemahal kanuna ihtiya vardr.
Bundan baka, kararszlklar hususi sermayenin, hususi teebbs erbabnn en ok rkt
hususlardandr.
Drdnc Kuvvet:
Devletiliin drnc umdesi de drdnc kuvvettir. Topluluk hayrna camiann elinde bulunan
kuvvetleri ve imkanlarn kullanmak suretile ifa edilecek hizmetlerin idari ve icrai kuvvetin organlarna
tevdi olunmayp, kuvvetlerden bsbtn ayr, muhtar ve mstakil, bilgi ve ihtisas erbabndan mrekkep,
dorudan doruya Anayasadan kuvvet ve ilham alan drdn bir kuvvete ihtiyac vardr. Bu drdnc
kuvvet dorudan doruya B. Millet Meclisine bal Devlet uras mahiyetinde bir iktisadi ura eklinde
tecelli edebilir. Bu sratle Demokratik rejimimiz terii, kazai, icrai ve iktisadi kuvvet olarak drt ayakl bir
manzumeden ibaret olacaktr. ktisadi iler mnhasran bilgi ve ihtisas iidir. dari/siyasi ve bu gibi
vazifelerle mkellef olup iktisadi ilerden anlamayan idari organlar iktisadi ilere katiyen bilfiil
karmamal. Bu iler yalnz erbab, alakaddarlar ve mtehassslar tarafndan idare olunmaldr. Bu
gn milletin iktisadi mukadderat zerine pek mhim bir rol oynayan yzlerce milyon lira kymetinde
iktisadi teekkllerle, toprak ofis, ticaret ofisi, petrol ofisi gibi resmi idareler iktisadla hi alakas olmayan
siyasi, icrai veya idari mlahazalarla vazifelendirilen bir iktisat veya ticaret vekilinin hkm ve tesiri
altndadr. Bu messeselerde alan binlerce memur zahiren irket veya ofis memuru gibi grnrlerse
de hakikat halde brokrasi bakmndan dier devlet memurlarndan hi farkl deillerdir. Tekkln
banda hususi irketlerde olduu gibi birer idare meclisi vardr. Fakat gerek idare meclisi azasn, ve
gerek irketlerin btn memurin ve mstahdeminini odacya varncaya kadar dorudan doruya veya
bilvasta vekil tayin ve azleder. Terfi, nakil hakk bitabii meratibi silsilelerini takip etmek suretile baren
ahkam dairesinde yine vekile dayanr. Messeselerin hesabn Byk Millet Meclisi huzurunda vekil
verir. Bunlarn hata ve sevabndan vekil mesuldr. Bu itibarla en ufak teferruata kadar vekilin mdahale
etmesi pek tabiidir. Bu erait dairesinde iktisadi teekklleri veya ofisleri devlet memurlarndan
mrekkep brokratik idareden farkl nazarile bakmak kendi kendini aldatmaktan baka bir mana ifade
etmez. ktisadi teekkllere verilen irket ekli divan muhasebat, mzayede ve mnakasa ahkam gibi
kaytlardan azade kalmak ve eski tabirle "bir hile er'iye" kaygusundan ileri gelir. Esas itibariyle yine
batan aa brokratiktir. Brokrasinin ekseri mahzurlar onlarda mevcuttur.
186
Halbuki bu iktisadi teekkllerin millet namna idare ve mrakabas drdnc kuvvet olarak
divan muhasebat, devlet uras gibi dorudan doruya Byk Millet Meclisine bal mstakil ve muhtar
teekklere tevdi olunursa brokratik mahiyet ve karakter ortadan kalkar. ktisat urasna seilecek olan
zevat ilim, tecrbe ve ihtisas erbabndan olacak, idari veya siyasi hi bir nfuz ve tesire tabi
olmayacaklar emir ve ferman bir ahsn, tek bir vekilin deil siyasi kaygulardan azade mtehasss bir
heyetin elindedir. ktisadi uraya bal olan teebbsler muhtar idareler eklinde idare olunur. Muhtar
idarelerin meclisleri yine ihtisas erbab meyanndan ura tarafndan seilir. Devlet teekklleri bu suret
ile adeta hususi teebbsler gibi serbest bir surette idare olunur ve brokratik idareleri felce uratan
kaytlardan azade kalrlar. Hususi teebbslerle muhtar idareler arasndaki fark undan ibarettir. Hususi
teebbslerde, hedef ve gaye, irket hissedarlarnn karu kisbidir. Muhtar idarelerde ise yalnz umumi
hizmet kaygusu vardr. Ahlak seviyesi yksek olan memleketlerde umumi hizmet kaygusu elbette pek
messir bir cehd ve gayret unsuru tekil eder.
Drdnc kuvvet nazariyesi, doktrin itibarile pek eski deildir. Henz fiilen tatbik sahasna
gememitir. nk baka memleketlerde devletin elinde ferdi iktisat sahasna dahil sanaayi ve
iletmeler mevcut olmad iin, drdnc kuvvetin ihdasna kat'i lzum hissedilmemitir. Halbuki
yukarda izah ettiimiz sebeplerden dolay bizde, tarihi zaruret dolaysile devletin elinde, zirai, snai, ve
hatta ticari olmak zere yzlerce milyon liralk teebsler ve iletmeler toplanmtr. Ve bunlar memur
zihniyeti ve brokrasi usulile idare edilmektedir.
ktisadi iletmelerin memur zihniyeti ve brokrasi usulleri ile idare edilmesinden tevellt eden
mahzurlar mkerreren izah etmi bulunduumuz iin burada bu nokta zerinde fazla durmaa lzum
grmyoruz. Yalnz bu maddenin mevzuu olan drdnc kuvvetin esas mahiyeti hakknda baz izahat
ilave etmeyi faideli buluruz.
Drdnc kuvvete bal muhtar idareler adeta hususi teebbse bal messeseler gibi tam
selahiyet ve tam istiklal ile idare olunabilirler. Devlet memurlarna mahsus uyuturucu zihniyetler,
drdnc kuvvete bal muhtar idarelerde bahs mevzuu olamaz. Bu idareler, bilgi, tecrbe, selahiyet,
ve ihtisasa dayanarak hal ve maslahatn icabna gre karar verirler. Bu kararlar iin muhtar idareler
iktisat urasna, iktisat uras da B. Millet Meclisine kar mesuldr. ktisat uras adeta icra vekilleri
heyeti gibi Byk Millet Meclisinin itimadna mazhar olduu mddete iktidar mevkiinde kalr,
itimatszlk kararile skut eder.
Yukarda izah ettiimiz vehile drdnc kuvvete tevdi edilecek olan teebbslerde hi bir veile
kar grlmiyecektir. Halbuki bugn devlet iktisadi teebbslerinde adeta kapitalizm sistemine bal
teebbslerde olduu gibi, kar kast birinci derecede amil bulunmaktadr. Devletilikte ise kar kast
yerine, Avrupa demokratik memleketlerde gnden gne yaylmakta olan Nationalisation yani
Milliletirme sisteminde takip edilen hedef ve gayeler gznnde bulundurulmaldr. Nationalisation
sisteminde takip olunan balca hedef ve gayeler unlardr.
a- Nationalise teebbste teebbsn menfaati deil her eyden evvel gelen memleketin ve
milletin yksek iktisadi menfaati gz nnde tutulur. Halkn ihtiyac ve menfaati birinci derecede amildir.
b- Nasyonalize teebbslerde yine birinci derecede amil sosyal kaygular ve sosyal yardmlardr.
Kapitalizm rejiminde i verenlerle i alanlar arasnda grlen daimi ve sonsuz mcadeleler
nasyonalizasyon rejiminde katiyen yoktur. Bu mlahaza ile baz memleketler nasyonolize
messeselerin idaresine iiler ve mstahdemler dahi temsil olunur.
Bizde iktisadi teebbslerin, kapitalizm zihniyetinden kendisini kurtaramyan brokrasinin
elinden karlp, drdnc kuvvete temilimi netice itibarile bir nasyonalizasyon bir milliletirme
operasyonudur. Bu operasyon ile hem kapitalizmin istismarc ifratlarna hem brokrasinin uyuturucu
zihniyetine son verilmi olur. Bu surette iktisadi teebbslerde iktisadi demokrasi mefhumu btn umul
ve manas ile tatbik edilmi olacaktr.
Yerli ve Yabanc Unsurlarn birlii:
"Yeni Devletilik" umdelerinden birisi de yerli ve yabanc unsurlar arasnda ibirliini temin
etmekten ibarettir. Eski devletilikte, devletin mdahalesine balca sebep olarak byk sermaye,
yksek teknie , ve geni bilgiye mtevakkf ilerin ferdin yapamyaca iddias ileri srlmekte idi.
Ferdin yapamyaca ileri devlet yapar vecizesi, bu iddiann neticesidir.
Kanaatimizce iktisadi kalknma planna dahil olacak olan munzam ilerin bazlarn belki devlet
yapar. Vergi mkelleflerin dilerinden, trnaklarndan artrarak verdikleri milyonlar israf eder, yersiz ve
lzumsuz olarak bor yapar ve ezcmle pahal istihsal eder. Bu erait dairesinde ne zirai mahsullerimiz
ne de sanayi mamllerimiz beynelmilel piyasalarda ayakta durabilir, ve ancak i payasalarda yksek
gmrk rsumu sayesinde tutunabilecektir. Halbuki yerli ve yabanc unsurlarn i birlii salanabilirse
bu iler hususi tesebbs yolile bol sermayeler ve imkanlarla, tabii ve salam vastalarla mkemmel
surette vcude getirilebilecektir.
187
Esasen son asrda dnya iktisadi gelimelerini takip etmi olanlar pekala bilirler ki, talya ve
dier Avrupa memleketlerinde bilhassa Cenubi ve imali Amerikada sanayileme ve iktisadi kalknma
ancak yerli ve ecnebi unsurlar arasnda ibirlii salamak suretile vcude gelebilmitir. Hatta ekseri
ahvalde yabanc unsurlar az mddet zarfnda mkemmel surette millilemitir.
Yerli ve yabanc unsurlar arasnda ibirlii, hususi hukuka dayanmak, mtekabil menafii
korumak ve tabii umumi kaidelere riayet etmek suretile, hibir devlet mdahalesine lzum kalmadan en
muvafk ekilde salanabilir.
Yukarda izah ettiimiz vehile devletin teebbs ile tanzim edilecek olan plan mucibince
kanunen devlet mzaheretine layk grlecek olan teebbslerin tahakkuku iin eshaml irketler
kurulur. Bu irket hisselerinin mhim bir ksm yalnz Trk tebaasna devri kabil nama ve dier mhim
ksm kaytsz artsz olarak hamiline muharrer olur. Hamiline muharrer hisseler alelekser pek tabii
olarak kendi memleketlerindeki merkezlerde ve baka memleketlerde filiyatlarda ayni ilerde ihtisas
peydah etmi olan mali ve snai yabanc gruplarn eline geer. Bu gruplar yalnz sermayeleri ve
tekniklerile deil daha ziyade uzun tecrbeleri, yetimi personelleri ve hududsuz imkanlar ile amil ve
faydal olabilirler.
Emniyet Unsuru:
Bu alma tarz, yerli ve yabanc her iki unsuru tam emniyet telkin edecek bir mahiyet arzeder.
Bu gibi ilerden "mahut, aalk duygusu" dolaysile ekingen ve rkek davranan yerli sermaye
yabanc alakadarlarn tekniine, bol sermayelerine, bilgi ve tecrbelerine gvenir, cesaretle itirake
msaraat eder. Yabanc alakadarlar dahi yerli unsurlarn mhim alakalarna gvenerek imdiye kadar
yabanc sermayeye kar pek hahikar grnmiyen bir memlekette sermaye yatrmaktan ve uzun vadeli
tesisat kurmaktan katiyen rkmez. Bu gn, malum olan vahimeler dolaysiyle ecnebi sermayeye kar
grlen ihtiraz kaytlarnn bu ekil i birlii iin varid olmyaca aikardr.
Bu maddede iktisadi kalknma meselesinin en mhim, en nazik bir noktasna temas olunuyor.
ktisadi kalknma planndan tahakkuku yzlerce milyonluk sermayeye, memleketimizde temini mmkn
olmyan teknik vesaite ve bu gibi ilerde bilgi ve an'ane sahibi i adamlarna ihtiya gsteren bir ok
iler bulunacaktr. Kat'iyetle iddia edebilirz ki, bu teebbsler iin lazm gelen sermayenin mhim bir
ksm bugn memlekette mevcuttur. Muhtelif bankalarda tasarruf erbabna ait 700-800 milyon mevduat
bu hakikatin en parlak delillerinden biridir. u kadar ki bu mevduat sahipleri bu gibi ilerde tecrbe ve
anane sahibi olmyan yerli ve milli unsurlarn ehliyet ve kifayetine, emniyet edip, paralarn bu gibi
teebbslere yatrmaya pek de cesaret edemezler. Bunlar tereddt ve cesaretsizlikte pek de haksz
saylmazlar. Halbuki plan mucibince memlekette kurulmas tekarrr edecek olan teebbsler, hemen
kaffesi garp memleketlerinde ok zaman evvel hususi teebbs yolile tahakkuk ettirilmi ve bugn bu
teebbslerin banda yzlerce milyonluk sermayeli gruplar bulunur. Bu gruplar tecrbe, routine ve
analarndan, yetimi personel ve i adamlarndan istifade ederek yabanc memleketlerde dahi
mmasil tesisata giriirler, muayyen maddelerde milletleraras turustlar konsernler vcude getirirler.
Ecnebi memleketlerde bu ekilde sermaye yatran ve tesisat kuran iktisadi ve snai gruplar
menfaateleri icab olarak yerli unsurlarla ibirlii yapmay daima tercih ederler.
uras muhakkaktr ki, yabanc memleketlerde sermayeleri iin verimli plasman, kendi
memleketlerinde imal ettikleri tesisat makinelerile eitli alat ve edevat iin mahre aryan ecnebi
gruplar iin iktisadi kalknma planmz ok mkemmel bir cevelan sahas arzedecektir. Bugn ecnebi
sermayedar ve mteebbisleri rkten lzumsuz mevzuat ve vakti gemi zihniyetler ortadan kalkar ve
bu sayede her iki tarafa emniyet telkin edecek ekilde yerli unsurlarla yabanc unsurlar arasnda ibirlii
temin olunursa, iktisadi kalknma plannda ve bu plann iinde ve dnda, ve bilhassa umumi hizmet
saylmyan teebbsler iin devletin bilfiil mdahalesini icabettirecek hibir teebbs tasavvur
olunamaz.
Bu hususta vazh bir fikir peyda etmek iin senelerden beri umumi efkarmz, belediyelerimizi,
ve merkezi hkmetimizi iddetle alakadar eden ve halkn gdasna shhatine huzur ve refahna taalluku
itibarile umumi hizmetlerden saylan baz iktisadi mes'eleri misal olarak ele almak faideli olur.
St Meselesi: stanbulda gnde altm yetmi bin kilo st sarf, istihlak ediliyor. Halbuki resmi
rakamlarla sabit olduu vehile stanbul ve civarnda istihsal edilen st miktar bu miktarn yarsna bile
bali deildir. ocuklarmzn, hastalarmzn, ve salam adamlarmzn balca gdalarndan olan bu
mahlut stn iinde milyonlarca mikrop bulunduu dahi resmen sabittir. kide birde belediye
meclislerinde, matbuat stunlarnda, bu mesele iin kyametler kopuyor. Pastrizasyon messiselerinin
kurulmas, st meselesinin salam esaslar dairesinde halledilmesi iin komisyonlar kuruluyor, bylece
seneler geiyor ve buna ramen bu gn st meselesi 30 sene evvelki durumdan kurtulmamtr.
Halkmz, hastalarmz ve ocuklarmz sulu ve mikroplu stleri imee el'an devam ediyor.
Memleketimizin dier byk ehirlerinde dahi st meselesi aa yukar ayn mahiyettedir. St
meselesi yalnz u veya bu mntkay ilgilendiren shhi veya mevzii bir mesele deildir, btn
188
memleketimizin iktisadiyatn ve shhatini alakadar eden bir davadr. Memleketin bnyesinde mevcut ve
bir ok gelimelere mstait pek byk bir servet kayna, adeta metruk bir haldedir. Memleketin
meralar, ayrlar, yemlikleri vesaire bugnk miktardan on misli fazla derecede st istihsaline msait
iken stanbul gibi bir ehrin st ihtiyac ancak yar yarya su katmak suretile temin olunabiliyor. Btn
memlekette nfus bana sarfedilen mahlut st miktar, dier memleketlerin st sarfiyatnn drtte birine
balig olamyor. Halbuki st insan iin en shhi, en mugaddi en faideli bir gda olmak itibarile st
istihsalini azami derecede arttrlmas iktisadi kalknma plannda pek mhim bir yer igal etmesi lazm
gelir. St istihsali rasyonalize edilirse memleketin ihtiyac bol bol temin edildikten sonra hersene
milyonlarca liralk st mamlleri ihra etmek mmkn olacaktr. St istihsalini ve st senayiini
rasyonalize etmek iin ne fevkalede sermayeye ne de yksek teknie ihtiya vardr. Yalnz hususi
teebbs temin edebilecek, onu tevik ve tercih suretile harekete getirebilecek mkemmel bir plan
himaye ve mzahereti salayacak mevzuat kafi gelir.
Et Meselesi: Bu mesele de ezeli bir dert mahiyetinde senelerden beri srp gidiyor. Btn
medeni memleketlerde ekmek mihaniki vesait ile imal edildii halde bizde iptidai vastalarla gayri shhi
erait dairesinde imal ediliyor. Ekmein maliyeti fiyat, lzumsuz yere kabaryor, millet ikayet ediyor,
hkmet harekete gelir, fenni ve mihaniki bir asri frn yaplmas mahrukat ofisine havale ediliyor.
Mahrukat ofisi 700-300 bin lira sarfile bu yeni messeseye mahsus binay yaptryor, fakat senelerden
beri fenni tesisat yaplamyor.
Bu iler niin byle oluyor? Bu gibi ilere alaka gsterebilecek ve onlar nihayet ele alabilecek i
ve fen adamlarmz yok mu?
Filvaki bu unsurlar henz meydanda grlmyor, bundan dolay bu ileri olsa olsa hkumet
yapabilir, hususi teebbs yapamaz zehab hasl oluyor. Halbuki hakikat halde memlekette bu ileri
baarabilecek kafi derecede sermaye vardr. Bu ilerle uraabilecek fen ve i adamlar eksik deildir.
Bu ilerin tahakkukuna mani olan bir eksik varsa o da planszlk ve emniyetsizliktir. Planszlk
meydanda iken, et, st, ve ekmek gibi teebbslere kimse el srmez. nk buna dair hkmete
kabul edilmi, her bir teebbsn ne suretle tahakkuk ettirileceini, hkmetin byle bir teebbslere ne
gibi garantiler, mzaheretler salayacan gsterir, kanun mahiyetinde bir olan mevcut deildir. nki
devletilik siyasetimiz henz kafi derecede tevazzuh etmemi, istikrar bulmamtr. Devletin imdiye
kadar zerine ald ilere bakarak gnn birinde bu da devlet iidir diye bu ilere el konmayacana
veyahut mali, idari, inzibati vesaire trl trl vesilelerle mdahale mevzuu saylmayacana, ve nihayet
memlekete bu ileri baarmak iin kafi derecede mali, teknik ve idari ehliyet sahipleri mevcut olduuna
kanaat getirilmiyor. te bu planszlk istikrarszlk, ve emniyetsizlikten dolay seneler senesi, iler yz
st kalyor. Hususi teebbs fikri ve enerjisi akamete mahkum oluyor. Halbuki st, et, ekmek ve bu
gibi iler devlete tanzim olunacak umumi iktisadi kalknma planna alnr ve orada devletin hi bir vakit
bu ilere mdahale etmiyecei, bu tesisat iin gelecek olan makine ve sair malzemeler, damzlk
hayvanlar ve sair iin gmrk ve muamele vergisi, bu iletmenin mamulatndan 5 veya 10 sene iin hi
bir vergi alnmyaca ve bunun gibi dier baka kolaylklar ve yardmlar gsterilecei ecnebi
sermayeye ait dividantlarn ve hatta icabnda dvizle alnm olan hisse senetleri bedellerinin serbeste
transfer edilecei, ecnebi-mtehahsslarn istihdam iin hi bir tahdidi kayt konmyaca ve muayyen
mntkalardan stun kapal ve mhrl ielerle satlmas mecburi tutalaca gibi emniyet telkin edici
hkmler vaz ve ilan edilirse hemen yerli ve yabanc unsurlardan mrekkep mteebbis messeseler
kurulur. St, et, ekmek gibi ezeli meseleler az mddet zarfnda hal olunur. Bu ezeli dertler ortadan
kalkar. Bu iler hakknda mnasip grlecek tevik ve tergip edici hkmlerin umumi palana alnp ilan
edilmesi suretile yar ve ayar renmeli ve anlamaldr ki, devletin bu husustaki mzehereti keyfi, indi
ve takdiri hkmlere deil yerli ve yabanc unsurlara tamamen emniyet telkin edici kanuni mevzuata
dayanr. Bir taraftan plan ve mevzuat, dier taraftan yerli ve yabanc unsurlarn ibirlii bu gibi ilerin
tahakkuku iin birinci art olan emniyet havasn yaratr, teebbsler, gayretler hemen harekete gelir, en
zor grnen iler bile kuvveden fiile kar.
Dnya ve memleketimizde harp sonras iktisadi gelimeleri yakndan takip edenler pek iyi takdir
ederler ki yerli ve yabanc unsurlar arasnda i birlii adeta bir zaruret haline gelmitir. 4 senelik harp
neticesinde svire, ve Portekizin istisnas ile btn Avrupa memleketlerinin asrlardan beri terakm
etmi servetleri, milyalara bali olan sermayeleri istihsal kuvveti hudutsuz olan Amerikaya akp gitmitir.
Amerika dnyann her tarafndan gelmi olan binlerce ton altn bitmez tkenmez sermayeler iin istimal
yeri bulunmaktan aciz kalmtr. Daha mehur Marshall Plan ortaya kmadan hususi teebbs kanal
ile Amerikan Milyarlar dnyann her tarafnda yaylmaa balam, talya, Fransa ve ngilterede
Amerika dolarlar ile canlanm olan hususi teebbsler yzlerle saylr. Bu gibi memleketlerin bir ka
sene zarfndaki hayrete ayan iktisadi kalknmalar en ziyade hususi teebbs kanalile hariten her
tarafa aktlm olan yzlerce milyon sayesinde tahakkuk edebilmitir. Sermaye muhaceretinin en tabii
yolu hususi teebbs yoludur. Marshal Plan fevkalade ahvalin ilesi ile bavurulan geici bir tedbirdir.
Umumi vaziyet erge normalletikten sonra sermaye muhacereti en ziyade emniyet ve verim arz eden
sahalara doru hususi teebbs kanallaryle gelimee devam edecektir.
Sras geldiinde bu sermaye muhaceretinin memleketimiz yolunu tercih etmemesi iin hi bir
sebep yoktur. Memleketimizdeki iktisadi potentiel ve verimli iler bolluu baka memleketlerde pek
nadir bulunur. Sermaye muhaceretinin ak yollarnda mevcut hakiki ve mevhum engelleri vakit ve
189
zaman ile ortadan kaldrmaa muvaffak olursak memleketimiz yerli ve yabanc sermaye ve tekniin i
birlii yapmas suretile az mddet zarfnda dnyann en zengin, en mreffeh memleketlerin haline
gelebilir.
Bu iktisadi bedahat memleketimizde alakadar mahfiller ve muhitlerce idrak edilmemi deildir.
Hi phe yok ki alakadar muhitler ilk frsatta yabanc unsurlarla i birliine drt elle sarlacaklardr. O
artla ki, devlet bu husustaki vazifesini vakit ve zaman ile ifa etsin.
Bu meselede ne kadar geri bir halde bulunduumuzu ve bu husustaki geriliin iktisadi
kalknmamz iin en kadar byk bir engel tekil ettiini uzun uzadya izaha lzum yoktur.
Dnyann her tarafnda mesleki teekkllerin faaliyeti iktisadi kalknmann amudu fkarisi
hkmnde olduu gz nnde bulundurulursa bu geriliin ne derece teesfe ayan olduu kolaylkla
anlalr.
imdiye kadar bizde mesleki mesleki teekkller niin inkiaf edemedi? Btn dnyada iktisad
alemi topluluk kuvvetile ilerlemekte iken neden dolay biz iktisadi topluluklara kymet vermeyip ferdin,
brokrasinin buyunduruu altnda kvranp ezilmesine meydan verdik?
Sebep meydandadr. Devlet mfrit bir devletilik zihniyeti ile, ferde ait iktisadi sahaya el koyduu
gibi mesleki teekklleri dahi adeta inhisar altna almtr. Ticaret ve Sanayi Odalar, trl trl birlikler
ve kooperatifler devlet elile kurulmu ve teden beri devlet marifetile idare edilmektedir. Bu mesleki
teekklerin ne kuruluunda, ne de idaresinde hr ve serbest ferdin hi bir rol, hi bir sz hakk yoktur.
Bu teekkllerin kkl bykl organlar hi bir vakit devletin nfuz ve tesirinden kurtulamadlar. Her
hal ve karda yukardan gelen telkinlere ayak uydurmaktan baka hi bir ey yapamadlar. Hibir zaman
kendi insiyatiflerile, kendi bilgi ve tecrbelerile i grmek vaziyetinde bulunmadlar. Netice itibariyle
baka memleketlerde brokrasiye kar bir muvazene unsuru olan mesleki teekkller bizde
brokrasinin demokrasi ile telifi mmkn olmayan kuvvet ve efketini arttrmaktan baka bir eye
hizmet edemediler. Mesleki teekkller hakiki vazifelerine taban tabana zt bir rol oynayarak brokrasi
saltanatn desteklemek gibi gayretkelikte bulundular.
imdi artk yeni demokrasi zihniyeti sayesinde memlekette serbest iktisat aleminde mesleki uur
ve mesleki vicdan uyanm bulunuyor. Bu yeni vaziyet karsnda devletiliin rol bu teekklleri kendi
vesayeti altnda tutmak deil onlar bsbtn azat edip, bsbtn serbest bir ekilde inkiaf etmelerine
yardm etmekten ibaret olmaldr.
Hakikati tamamiyle ifade etmi olmak iin unu ilave etmeliyiz ki bu hususta kullandmz
yardm tabiri yerine masruf bir tabir deildir. Devletin serbest mesleki teekkllere ifa edecei yardm
unilateral yani tek tarafl deil bilatteral yani ift tarafldr. Mesleki teekkler devletin yardmna ne
kadar muhta ise devlet dahi mesleki teekklerin i birliine o derece muhtatr. Devlet iktisadi sahada
uhdesine terettp eden vazifelerin hsn ifas hususuda mesleki teekklerin tenvir ve irat edici, bilgi
ve ihtisaslarndan hi bir aman mstani kalamaz. Bu itibarla mesleki teekkller ne derece kuvvetli
olursa devletin mesleki teekkllerden istifadesi o derece byk ve messir olur.
Devletin mesleki teekkllerle ve mesleki teekkllere mensup i adamlarnn iktisadi sahada
ibirlii dnyann her tarafnda iktisadi kalknma hususunda pek mhim bir amil roln oynamaktadr.
Ezcmle milletler aras iktisadi mnasebetlerin tanziminde devlet memurlar hi bir zaman yalnz
balarna i grmezler. Her zaman iadamlarnn kymetli mzaheretinin temine alrlar.
Bu itibarla diyebiliriz ki yeni devletiliin mhim bir umdesi, iktisadi sahada mesleki teekkllere
yardmdan ziyade bunlar destekleyip iktisadi sahada devlete ait vazifelerin hsn ifas iin hususi
teebbs erbabnn fert ve topluluk itibarile yardmn ve bu suretle iktisadi kalknma yolunda devlet ve
milletin i birliinden azami randman temin etmekten ibarettir.
190
11- Trkiye'de ktisadi Devletilik Problemlerine Toplu Bir Bak

ve Devlet letmecilii Hizmetinde Barem Sistem ve Zihniyeti
PROF.DR. AHMET AL ZEKEN
Trkiyede iktisadi devletilik, son 20-25 yl esnasnda, tevik, himaye, mrakabe -derece
derece- mdahale yannda, devlet sermaye ve sevk ve idaresiyle teebbs kurma yolunda da, gittike
1
geni ve ehemmiyeti bir mevki almtr. ( )
Sanayiimiz, bir taraftan endstri hayatnda bir eyrek asrdanberi mahede edilen inkiaflar,
dier taraftan da hkmete alnm olan tedbirleri gz nnde bulundurmak suretiyle, toplu bir tahlile
tabi tutulduu zaman, bilhassa u noktalar zerinde durmak ihtiyac duyulmaktadr:
1- Trkiyede, dnya ekonomisi artlarna tedricen intibak kudreti gsterebilecek bir sanayi
yaratmak yolunda terbiyevi bir himaye siyaseti gdlememi, ezcmle, ithal yasaklar, himayeci gmrk
tarifeleri, muafiyetler, sanayi iletmelerinin bnyece kuvvetlenmeleri iin gemesi icap eden zaman
lsne gre kademelendirilmemitir.
*
Geen asrda balbana bir kudret tekil eden ngiliz endstrisinin ( ) Arkasndan, sanayileme
davas gtm olan orta ve Bat Avrupa memleketleri ile Balkan devletlerinde, tatbik edilen sanayii
tevik ve himaye sistemlerinde bilakis tedrici, kademeli bir l ile yrnmtr. Yani, balangta
kuvvetli bir yardm ve himayeye muhta bulunduu kabul edilen gen sanayi iletmelerinin, btn
mrlerince ancak koltuk denei ile yryebilecek sakat bir durumda kalmamalar iin bu ekilde
terbiyevi tedbirlerin alnmas hususuna fevkalade dikkat edilmitir.
Memleketimize gelince: 1926 dan itibaren 15 yl esnasnda tatbik edilen himaye ve tevik rejimi,
hi bir suretle terbiyevi bir karakter arzetmedii gibi, 1948 tarihli sanayii himaye ve tevik kanunu
tasars da byle bir ruh ve gaye tamamaktadr.
2- Devletilikte himaye, tevik,mrakabe ve mdahale ile ilgili kanunlarn, talimatnamelerini,
dayandklar prensipler, bilhassa tatbikat ekilleri, hususi teebbsleri bir msavat ve istikrar havas
iinde yaatacak, kendilerine huzur ve emniyet temin edecek bir ruh tamaldr.
Devlet iletmeleriyle ayni branta yanyana faaliyete bulunan hususi teebbslerin mzaheret ve
himayede, msavi artlar altnda bulunmalar ehemmiyetlidir.
Devlet, inhisar kurmad sahalarda, msavatszlk yaratmaktan ekinmeli, bilakis rekabetin
aksamasna, topallamasna kar uyank ve tedbirli bulunmaldr.
Trkiyede, devletilik lleriyle tatbikat ekilleri, tevik ve mdahalede olduu kadar iletmecilik
sahasnda da, btn bu prensipleri gznnde bulunduracak bir revizyona muhtatr.
3- Memleketimizde devlet iletmeciliinin hudutlar, sarahat ve kat'iyetle tesbit edilmemitir. Bu
istikamette, ifade edilen prensipler, ilan edilen planlar ve programlar, ve bilhassa devlete yeniden
iletme kurulmas veya mevcut hususi teebbslerin, bazan da btn bir brann, devletletirilmesi
yolundaki tatbikatn tecelli ekilleri, hususi sermayeyi ok defa tereddt ve emniyetsizlik iinde
brakmtr.
Hkmet, sanayileme hareketinin bidayetinde, ar endstri, ve istihsal vastalar sanayii
yannda yine bizzat kurduu istihlak eyas fabrikalarn, o zamanlar derpi ve ifade edilmi olduu gibi
henz hususi sermayedarlara devretmemitir. Bu sahada, bir ok bakmlardan ayan tervi olan
"muhtelit teebbs" formlnden de faydalanlmamtr.
( ) Trkiye'de yllk sanayi geliri 1.5 milyar lira olarak tahmin ve hesap edilmektedir. nhisarlar idaresine ait snai
teebbsler de hesaba katlmak artiyle, devlet endstrisinin hissesi %53 tr. Devlet sermayesiyle kurulmu
iletmelerin, hususi teebbslerle yanyana altklar ubelerde, hususi endstrinin topyekn snai gelirlerdeki
hissesi yzde 65,5 tur.
Memleketimizde 1933 ile 1940 arasnda, snai tehizata yatrlm olan 190 milyon lirann 135 milyonu devlet
iletmelerinde yaplan envestismanlardan mrekkeptir. 1941 de, sanayi tevik kanunundan faydalanan
teebbslerde alm olan ii ve memurlarn yzde 49,6 s devlet iletmelerinde istihdam edilen emek erbabndan
mteekkildir.
Maden ve metalurji sanayiinde: Kkrt istihsalinin yzde 42 si, krom cevherinin yzde 44 , linyitin yzde 69 u,
maden kmr, bakr ve demirin yzde 100 , devlet endstrisi sektr iinde kalmaktadr.
malat endstrisinde imentonun yzde 30 u, ynl ve pamuklu mensucatn yzde 42 si, mamul derilerin yzde
40 , eker ve selllozun, yzde 100 ktisadi Devlet Teekkllerinin faaliyet erevesi iinde istihsal edilmektedir.
Bu fkradan itibaren arasra grlecek olan siyah harflerle basl ibareler - esas noktalarna asl metinde temas edilmi
(*)
hususlara ait baz tafsilat ve ilaveleri tekil etmektedir. Byle olduu halde teknik bir yanllk eseri olarak nazar dikkati daha
calip hurufatla bastrlmtr.
191
4- Hususi sanayide, nazar dikkatimizi celbeden en zayf nokta, bu sahada yer alan
teebbslerin, tesisat, tehizat ve istihsal prosedolerinde modern teknik icaplarn yerine getirmedikleri
ve her halde, devlet iletmelerine nazaran geri bir vaziyette bulunduklardr.
Sosyal tesisler bakmndan da ayni vaziyet mahede edilir.
Bilakis, bu bakmlardan nisbeten mcehhez ve ileri bir durumda bulunan devlet iletmelerimizin
sermaye yatrmlarnda ve istihsal faaliyetlerinde mnhasran teknokrat bir zihniyet ve l ile hareket
ettikleri grlmektedir.
ktisadi devlet teekkllerimizde, bir maliyet politikas gdld iddia edilemez; bu
teebbslerin sevk ve idarelerinde rasyonellik icaplar -hemen mnhasran- istihsal miktariyle teknik
randmanlar ykseltebilecek vastalarla gerekletirilmee allmtr. Neticeler ve mesuliyetler de
yine mnhasran, bu llerle takip ve tenkit edilmektedir.
Halbuki, rantabilitenin -kar temin edilmekle imkan ve lzum olduu hal ve artlarda- devlet
iletmeleri iin tpk prodktivite gibi baarlmas gereken bir fonksyon ve ayni zamanda bir rasyonellik
barometresi tekil ettii muhakkaktr.
Devlete kurulan fabrikalardan bazlarnn tesis yerlerinin seiminde, tesis zamannn ve
srasnn tespitinde dlm olan hatalarn sebeplerini de rantabilite ve maliyet ok geri planda
braklm olmasnda aramak kabildir.
5- Birok devlet iletmelerinin, kar yle dursun, hesap yllarn byk zararlarla kapattklar
mahede edilmitir.
Netice itibariyle, rantabl alamyan devlet iletmelerini mali yk, vergi ile mkellefe inikas
etmektedir.
Dier taraftan, sanayi tesisleri vcuda getirmek iin ba vurulan dahili istikraz tahvillerinin, para
emisyonlariyle beraber, enflasyona da yol aabileceini gz nnden uzak tutmamak gerektir.
Her iki neticenin de, hayat pahall zerinde kuvvetle messir olabilecek sebeplerin banda
geldiine phe yoktur.
ktisadi devletilii, bir defa bu sistemin ve rejimin bnyesini zaruret artlarn tetkik ve
mnakaa etmek: sahalar, lleri, vastalar zerinde durmak suretiyle mtalaa etmek kabildir.
Bizde devletilik hangi tarihi ve iktisadi artlar altnda zaruri bir hal almtr? Devletiliimiz,
himaye, tevik ve mrakabe sahasnda m kalmal? Mdahalelerde nereye kadar gitmeli? Bu hususta
hangi vastalara ba vurmal? Bizzat iletmecilik yapmal m? Yapmamal m? kinci takdirde devlete
milli ekonomi bakmndan hangi artlara cevap veren branlarda, veya ne gibi artlarn tahakkukuna
kadar, "mteebbis-sermayedar" sfatiyle yer vermek icap eder?
Devlet iletmeleri ile, ayni branta alan hususi iktisat iletmeleri arasnda milli ekonomi ve
ibirlii bakmndan kartel formlnde baz anlamalar kurulmasna lzum ve imkan var m? lah...
Kongremize verilen tebliler ve raporlarda, phesiz ki, dava bu cepheden etrafl bir ekilde
tetkik edilecek, ve komisyon almalar bu prensip noktalar zerinde duracaktr. Fakat biz devletilii
ve tahsisen devlet iletmeciliini, bir de, bsbtn baka bir zaviyeden mtalaa etmek istiyoruz.
Devletin, filan veya falan sahalarda, u veya bu lde, kendi sermaye ve vastalarile
iletmecilie girimi olmasn, bir muta, tahlil ve mnakaa haricinde braktmz bir vaka ve her
halde baz branlarda, daha bir hayli zaman muhafazas zaruri bir realite olarak ele alyoruz.
Bu takdirde, bu iletmeler niin; mamul ve mahsulleri ok pahalya mal ediyorlar? Ne iin ayni
branlarda, kar edebilen hususi iktisat iletmelerinin elde ettikleri neticeye eriemiyor ve ok defa ziyan
ediyorlar?
Geri maliyetlerimiz, yalnz devlet iletmelerinde deil, btn sanayiimizde yksektir.
*
Maliyetlerimizi pahallatran umumi sebepler arasnda, iletmelerde istihsal nitelerinin kkl,( )
( ) Ezcmle, Smerbankn iplik tesislerinde bir ii yevmiyesine isabet eden i miktarnn 100-400 i arasnda
temevv etmesine karlk, ayn randman, bir Japon mensucat fabrikasnda 1280 i olarak tesbit edilmitir.
Divrikte bir iinin 8 saatlik mesaisine isabet eden istihra edilmi demir cevheri, muhtelif yllarda 1800 kilo ile
3500 kilo arasnda temevv etmitir. sve demir madenlerinde, istihra randman, ayn l ile 2700 ila 6000 kilo
arasndadr.
Ereli kmr havzasnda umumi ve ortalama randman harpten evvel 600 kilo civarnda idi. Harp yllarnda 500,
hatta 400 den aa dm, ve imdi yine eski seviyesine erimitir. Buna mukabil Almanyada Rhur havzasnda 1935 te- ortalama randman, 1804, Hollanda devlet kmr iletmelerine 1902, Polonyada yukar Silezya
192
istihsal randmanlarnn dkl transport cretleriyle faiz haddinin ykseklii, baz kurulu yerlerinin
rasyonel bir ekilde seilmi olmamas, bir de sanayi iiliini kendine serbeste ve biricik meslek
olarak semi, kalifiye ve yksek randmanl bir ii snfnn mevcut olmamas gibi hususlara iaret
etmek lazmdr.
Filhakika, Trkiyede, -mutlak manasiyle- ii fkdan deil, sanayi iiliini, kendisine serbeste
ve biricik geim vastas olarak semi, daimi, ve kalifiye ii ktl gze arpmaktadr. Umumiyetle
daimi olmyan iiler bu itibarla kalifiye olamadklar gibi, fabrikalara, maden ocaklarna bal kaldklar
pek ksa mddetler zarfnda da devamszdrlar. Bu itibarla iletmeler tam itigal derecesiyle
alamamakta ve her iki sebepten dolay randmanlar dmektedir. i buhran, fevkalade hallerde,
baz devlet sanayii branlarnda, i mkellefiyeti rejimlerinin tatbikine yol amtr. mparatorluk
devrinde olduu gibi, Cumhuriyet devrinde de ve 1940-1945 senelerinde, maden kmr havzasnda
fevkalade zururetlerle tatbik edilen i mkelleflii, mecburi sayin, en iptidai ve kalifiye olmyan emek
erbabnn verimleri zerinde ne kadar menfi bir tesiri olduunu bir defa daha gstermi, ve sanayi
hayat iin, serbest, kalifiye, daimi bir ii ktlesinin hayati ehemmiyetini meydana koymutur.
Nihayet, sanayi iilerinin, daimi, tam manasiyle, profesyonel ve kalifiye olmamalar, istihsal
randmanlarn ykseltebilecek dier tedbirlerin alnmasna da ezcmle, teknik rasyonalizasyonun ileri
bir dereceye gtrlmesine ve iinin alma gayretini kamlayacak cret sistemlerinin tatbikine mani
olmaktadr.
Devlet iletmelerinde maliyetlerin daha yksek olmasn meydana karan hususi sebepler
arasnda ise, ayrca u noktalara iaret etmek lazmdr:
Devlet iletmelerinde bir maliyet politikas gdlmemektedir. Sevk ve idarenin btn
mertebelerinde, muvaffakyet ve mesuliyet bilanosu, teknokrat bir zihniyetle, hemen mnhasran,
teknik randman lleriyle tanzim edilmektedir.
letme sevk ve idaresinin bana bulunanlar, sanayi iin - bilhassa fevkalade artlar altnda
hayati olan -tedarik ilerini,- ticari bir basiret ve srat dairesinde - baarmak, imkan ve salahiyetlerinde
tamamiyle sahip deildirler.
kinci cihan harbi arifesinde, tehizatn yenilenmesi, tesislerin tamiri ve geniletilmesi, malzeme
ve yedek para tedariki hususunda vaki gecikmeler, harp yllarnda ou devlet iletmelerin tam
kapasite ile alamamalar, istihsalin yer yer yavalamas, duraklamas hatta, kmr havzasnda
grld vehile, bir aralk tamamiyle durmas gibi neticeler vermitir; byle bir faaliyet temposunun,
randmanlar, ve netice itibariyle maliyetler zerinde ykc bir tesir yapm olduu meydandadr.
Nihayet, fabrikalarda, madenlerde, teknik iktisadi sevk ve idare ile mrakabeyi ellerinde tutan
elemanlar iin, kabiliyete, gayrete, msbet neticeye kymet veren bir personel ve maa politikasnn
gdlememi olmas, devlete sanayi iletmelerinde randman dkl ve maliyet yksekliini izah
eden balca sebepler arasnda gelmektedir.
te, tahsisen bu sonuncu nokta zerinde, Trkiye devlet iletmeciliinin en tipik, iktisadilik
bakmndan en zayf noktalarndan biri sfatiyle durmak istiyoruz.
Brokrat ve teknokrat bir zihniyetin, maliyet ve rantabilite mlahaza ve mesuliyetine yer
vermiyen bir iletme siyasetinin, umumi masraflarda hesapsz bir gidiin, tedarik mevzularn basiret ve
sratle baarmaa imkan brakmyan bir sistemin, gayreti, alma evkini ve mesuliyet duygusunu
beslemiyen, tevik etmiyen bir maa ve personel politikasnn, sanayi hayatn srklemesi mukadder
btn menfi neticelerin, devlet iletmelerinde randmanlar drmek ve maliyetleri ykseltmek
hususunda ne suretle amil olduklarn, rakamla, elle tutulabilecek, gzle grlebilecek bir ekilde ortaya
kaymak istiyoruz.
Bu mevzuu en karakteristik ve zengin bir misal sfatiyle maheme ve tahlillerimizi kmr sanayii
zerinde teksif etmek suretiyle mtalaa edebiliriz.
Kmr havzasnn yakn zamanlarda tekilat ve faaliyet tarihesi, bir taraftan iletmelerde
personel ve maa politikas, sevk ve idare zihniyeti, dier taraftan istihsal verimi arasndaki sk
mnasebeteleri gstermek bakmndan cidden dikkate deer safhalardan gemitir.
Son 15 yllk inkiaflar bu bakmdan muhtelif devrelere taksim etmek suretiyle mtalaa edelim:
1- 1937 den evvelki safha:
Havzada devlet sermaye ve tesebbsyle kurulmu tek iletme yoktur. Fransz Ereli irketi,
mhi miki talyan iletmesi, bir de, milli sermaye ile kurulmu hkmetin tevik mzaheretleriyle, milli
madenlerinde -1936 da- 2703 kilo olarak tesbit edilmitir. U.S.A.da maden kmr iletmelerinde, umumi istihra
randman, -1936 da- 2790 kilo arasnda temeyy etmitir.
193
ekonomi menfaatlerine uygun bir iletme politikas takip eden, Bankas irketleri, n planda yer
almaktadr.
Bu iletmelerde, alan, ocak mhendislerinin, tayininde, terfiinde, ve emeklerinin
kymetlendirilmesinde, likayat, gayret, msbet netice balca ly tekil etmitir. Kendilerine maalar
haricinde, ocan randmanna gre prim ve yl sonunda iletmenin kazancna gre ikramiye
verilmektedir.
1935 te Bankas irketlerinde, gen bir ocak mhendisinin maa 100 ile 120 lira arasnda idi.
Fakat buna ilaveten idare ettii ocan istihsal ve randmanna gre tertip edilmi bir basit skala
zerinden prim alyordu. Sevk ve idarede, mrakabede, titizlii, alma gayreti ve evki kamlayan bu
mkafat eklindeki cret zamm, maan % u kadarn geemez eklinde bir tahdide tabi
bulunmuyordu.
Maa harici kazanlar, ezcmle, 120 lira maa alan bir mhendis iin bilfiil 40 ile 100 lira
arasnda temevv etmekte idi.
Havzann umumi randman bu devrede ezcmle 1934 te 615 ti. Yani btn yl boyunca bir
iinin 8-9 saatlik mesaisine isabet eden istihra edilmi kmr miktar ortalama olarak 615 kilodan
ibaret bulunuyordu. Bu umumi ortalamaya mukabil talyan irketinde randman 807, Bankas
messesesi olan Trki irketinde 870 kiloya ykselmi bulunuyordu.
II- kinci safha 1937 Maysndan 1936 Eyllne kadar:
1937 maysnda Etibank Ereli messesesi havzada eski Fransz irketi ocaklarnda faaliyete
geince, hususi iktisat teebbslerin yannda, sevk ve idare bakmndan bsbtn baka bir zihniyet ve
sistemin mmessili olan bir iletmenin yer ald derhal duyulmaa balyor. Bu messeye henz
barem kanunu girmemitir. Maa seviyesi yksekedir. Fakat, bu maalarn annda, istihsal miktar ve
randmanna malzeme istihlakndaki tarifeye gre ayarlanm her hangi bir prime yer verilmemitir.
Mhendis, memur says bu yldan itibaren muntazaman artmtr. Etibank mhendisleri gittike
bir yar memurdan tam memur tipine doru istihale etmekte devam etmitir. ki sistemin verdii
neticelere bakalm:
1938 de kmr havzasnn umumi randman 1935 teki 635 kilodan 595 kiloya dmtr. Ayni
ylda Etibank iletmesinin randman vasatisi ancak 572, halbuki Bankas messeselerinden Trkiin
874 idi. Bir yl sonra da Etibank randman 551 e decektir.
Randmanlarda phesiz ki, yalnz ocak mhendislerinin, tevik ile kamlanan, alaka ve
gayretlerinden, mrakabede gsterdikleri titizlikten baka birok amiller mevcuttur. Fakat bata, ii
faktr olmak zere, dier birok faktrlerdeki elverisizlik derecesi btn iletmelerde ayni kalmaktadr.
Dier mhim bir amil de ocaklarn jeolojik bnyesidir.
Bankasnca iletilen bir ocan randmanlariyle, -tamamiyle ayni jeolojik bir bnye arzeden ve
bu devirde Etibanka gemi bulunan bir dier ocan randmanlarn mukayese edelim:
Bankas Ocanda
831
847
871
Eti Bank Ocanda

700 Etibanka gemeden evvel
572 Etibanka getkten sonra
551 Etibank letmeleri barem kanununa tabi olduktan
sonra
Maliyetler Fransz irketi zamannda, 1936 da ton bana tesbit edilen 451 kurutan, Etibank
iletmesinde 1938 ylnda 574 kurua, 1939 senesinde 625 kurua kadar ykselmitir.
Bu rakamlar, iki sistemin, sanayi hayatnda verdii msbet neticeleri ayrca hi bir izah ve tefsire
ihtiya brakmyacak bir aikarlkla ortaya koymaktadr.
Etibank faaliyetlerinin, fzyona kadar devam eden bir bilanosunu yapacak olursak grrz ki,
bu bilanonun aktifinde, bilhassa milli ekonomi bakmndan israflara meydan veren hoyrata bir istihra
sistemine nihayet verilmesi, bu bakmdan ehemmiyetli olan ihzari ameliyelere germi verilmesi, kaln
damarlarn yanda ince damarlarn da ilenmesi, teknik, ve itimai tesisat vcuda getirilmesi gibi
baarlar mevcuttur, Bilanonun menfii tarafna ise, randmanlarn dmesi, maliyetlerin ykselmesi,
istihsali arttrma yolunda izilmi olan program hudutlarna yaklalamamas gibi, hususlar kaydetmek
icap eder.
Bu muhtasar bilano, devlet iletmeciliimizin, kuvvetli ve zayf taraflarn, en karakteristik bir
ekilde ifade edebilmektedir.
III- 3 nc safha: 1939 Eyll'nden fzyona kadar.
194

*
kinci cihan harbinin patlad gn, meriyete giren bir kanunla( ) iktisadi devlet teekklerinde tam manasiyle- bir devlet dairesi ruh ve sisteminin yerlemesine doru yol alnmaa balanmtr.
Bylelikle barem sistemine balanan, Ereli kmrleri iletmesi mhendisleri de, bir hamlede
devlet memuru vaziyetine sokulmu oluyorlard.
Ocak mhendisi, maden iletmelerinde istihsalin miktar, kalitesi ve randmannda amil olan, en
ehemmiyetli sevk ve idare elemanlarndan biridir.
Ocak mhendisinin maa bareme intibak ettirilmi, terfileri senelerin gemesine balanm,
kendilerine yalnz maan % 20 si nisbetinde bir maden zamm denmitir.
Hi bir mteharrik tevik elemann ihtiva etmiyen bu cret sisteminin tatbikinden itibaren,
randmanlarn bir kat daha dt grlmtr.
Bylece, 1940 yl ilk 11 ay iin randmanlarn umum havzada 574, bir Bankas irketinde 822
kilo olarak tesbit edilmesine mukabil, Etibank letmesinde ancak 505 kilo olarak hesaplanmtr.
IV.- Drdnc devre:
1940 kanunuevvelinden 1943 temmuzuna kadar.
1940 Aralk aynda fzyon tekilat Ereli kmrleri letmesi ad altnda havza idaresini eline
alnca, otomatik olarak btn kmr ekonomisinde barem kanunu tatbik edilmee balanmtr.
Bu dnm noktasna takip eden 2-3 yl 3500 mtecaviz memur 2500-3000 ii altran, ve bu
itibarla Trkiyenin en byk sanayi iletmesi vaziyetine gelen bu teebbsn tekilatnna, yeni artlara
intibak etme, ii ve direk tedarikindeki glklerle uramak ypranm ve vaktinde yenilenmemi,
tehizat ve tesisatla i grmee almak hususunda sevk ve idarenin banda bulunanlarn cidden
byk, gayretler sarfettikleri bir devirdir.
Randman barometresi bu defa da sanayi hayatnda barem sistemi ile brokratik gidii, mahkum
etmee kafi neticeler kaydetmitir:
Fzyondan evvel gelen, son ayda, havza umum randman 574, Ereli iletmesininki 505, ve
Trki irketinin de 822 kilogram olarak tesbit edilmiti.
Fzyondan sonra 1941 senesinde havza umum randman ilk ayda, 505 kiloya, daha sonra 490,
*
daha doru bir hesapla ( ) 380 kiloya dmtr.
Grlyor ki, ikinci cihan harbi yllarnda kmr ekonomisinin dt g durumu yaratan
sebepler arasnda tehizat, direk ve ii faktrleri yannda, fzyon idaresiyle beraber btn havzada
yerlemi bulunan, tamamiyle gayri iktisadi bir personel ve maa sisteminin mesuliyetine de, birinci
planda bir yer ayrmak icap eder.
letme sevk ve idaresi kadar alakadar hkmet makamlarnca da takdir edilen bu durum
karsnda barem kanununu rasyonel sevk ve idare icaplariyle bartrmak yolunda bir nevi devaml
telifilik gayretleri sarfedilmitir.
Sakat olduu bilinen bir nizam, sonsuz tefsirler, ilaveler kendi kendini aldatrcasna tadiller ile
muhafaza edilmee allmtr.
Tam bir hsn niyet fakat sophistique bir zihniyetle giriilen btn bu gayretler beklenen neticeyi
vermemitir.
Btn bu gayretlerle, neticelerini 6 merhalede toplyarak mtalaa etmek kabildir:
( ) Bakanlarn ve devlet messeseleri memurlar aylklarnn teadl ve tahvili dair 3659 nolu Kanun.
*
( ) 1941 ylnda bu rakam 491 e inmitir. 491 kilo hakikatte 388 kilo demektir. nk ocaklardan kan kmrn
kalitesi dm kl derecesi artm ve hesaplarda bu nokta bir mddet nazar dikkate alnmamaa balanmtr.
195
Birinci Merhale:
Yeni ve byk iletme tekilatlandrld zaman had bir mhendis buhranyle karlalmtr. Bu
buhran ksmen bertaraf edebilmek iin, sevki idarenin yksek mevkilerini igal edecek olanlarla, bir
nevi "kurmay tekilat" mevkiinde bulunan etd grubu mhendislerine, barem harici cretler verebilmek
zere, bir hususi "muvakkat liste" tertip edilmitir.
Dier taraftan, fiilen, istihsal cehhesinin ileri karakollarnda alan ocak mhendisleriyle, blge
ba mhendisleri, tamamiyle barem sistmene bal kalmlardr.
ki buuk yl kadar devam eden bu tekilatlanma devresinde her, ihtiya veya aksaklk karnda,
filan veya falan vazife makamna da, muhvakkat listeye ithal etmek veyahut, tevike layk bir blge ba
mhendsini, vekalet maa ile taltif ve tatmin etmek gibi yar tedbirlere ba vurulmutur.
Bu gibi mracaatlar, bittabi merkezi makamlarla uzun muhavereleri, hatta kar karya temasa
gelerek, uzun uzun mnakaalar, sonsuz vakit ve eneji ziyam icap ettirmitir.
kinci Merhale:
Muvakkat liste, 7 temmuz 1944 tarih ve 4621 numaral bir kanunla kat'i eklini almtr.
Arada geen zaman zarfnda iletme 1942 buhrann atlatm, istihsal ve randmanlarn, harpten
evvelki seviyesine yakn bir mertebeye ykseltmitir.
Fakat 1944 sonundan itibaren, havza istihsalatnn ilk 15 sene zarfnda 2 misline, randmanlarn
da, 3 misline ykseltilmesini istihdaf eden yeni "amenajman" plann, tatbik bahis mevzuudur. Byle bir
kalknma eiinde, maa politikasnda yeniden baz tadiller yaplmas lzumlu grlmtr.
nc Merhale:
Ezcmle, eyll 1939 da, % 20 olarak tesbit edilmi olan maden zamlar, yeni bir ek kanunla %
50 ye karlm, ocak iinde geen bir yllk hizmet, baremde terfi bakmndan bir buuk yl olarak
saylmtr.
Ne btn bu tadiller, ne de baz vazifeler iin yksek maalar verilmesi, devlet sanayi
iletmelerine verimli bir cret politikasnn temel ta olan tevik artn getirememitir.
Drdnc Merhale:
Nihayet, 1943 banda neredilen bir Vekiller Heyeti karariyle, memurlara "prim" datma
prensibi kabul edilmitir.
lk bakta, devlet iletmeciliimizde, anlayl bir yeniliin mjdecisi gibi telakki edilen bu kararn
tatbikinde, radikal bir ekilde hareket edilemediinden, istihdaf edilen neticelere varlamamtr.
Filhakika, hazrlanan talimatname mucibince, hi te basit olmyan hesaplara msteniden
datlacak olan primler, maa tutarnn % 25 ini tecavz edemiyecekti. Prim almaa hak iddia
edebilecekleri kabul edilen ocak mhendislerinin, umumiyetle, 100 lira etrafnda maalarla alan tamamiyle bareme tabi- elemanlardan mrekkep olmas denebilecek aylk prim tutarn, fiilen 15-20
liraya inhisar ettirmi oluyordu.
Netice cidden enteresandr:
Bu yeni tahdidi takip eden ilk aylardan sonra, istihkak edilen gayri safi prim miktarnn gittike
dt, ocak mhendislerinin, mutat ly aan dikkat ve gayretlerini, asli maalar dahilinde
alabilecekleri prim plafonlarna gre -adeta- otomatik bir gidile, ayarladklar grlmtr.
Ezcmle, ilk aylarda baz mhendislerin, 300 ila 350 lira prime hak kazandklar ve buna mukabil
maalarn % 25 i ile tahdit edilerek 25 ila 30 lira aldklar grlyordu. te bundan sonra, dikkat ve
gayretlerinde, ancak, 100 ila 140 lira gayri safi prime hak kazandracak ekilde gevedii mahede
edilmitir.
Bu tecelliler karsnda, klasik -liberal iktisatlarn, "Homo- Econommicus" fiksyonlarn
hatrlamamak kabil mi?
Beinci Merhale:
1946 sonunda, bilcmle maalara, ikinci bir zam yapld zaman, evvelce, ktisat Vekaletine,
iktisadi devlet teekkleri mensuplarna prim datmak hususunda bahedilen salahiyet geri alnmtr.
196
Altnc Merhale:
8-9 aylk bir fasladan sonra tevik unsurunu gayret, dikkat, ve itinaya gre ayarlanan platfonlu
bir prim siyasetinin, maa ve cret sisteminde yeniden yer almasna ihtiya hissedilmi ve bu sistem
1948 den itibaren tatbik edilmee balamtr.
1948 de yeniden tesis edilen prim sisteminin iade edilecei hakknda 1947 ortalarnda
gazetelerde Anadolu Ajans vastasiyle intiar eden u ifade, -prim sisteminin iktisadi hayat ve
faaliyetlerde msbet neticeler verebilmesini temin edecek bir zihniyet ve ekil dairesinde tatbik
edilmediini kabul etmesi itibariyle- cidden ayan dikkattir:
"Evvelce devlet msseseleri memurlarna verilmekte iken geenlerde durdurulan primlerin
tekrar iadesi uygun grlmtr. Ancak prime hak kazanmann artlar yaknda toplanacak bir
komisyon tarafndan tesbit edilecektir. Evvelce istihsali artrmak ve rasyonel alma salamak
maksadiyle konulan prim sistemi tatbikatta, bir nevi, maa zamm mahiyetini ald grlmtr."
Hlasa: Barem kanunu ve sistemine bal personel politikas kmr sanayiinde olduu gibi
btn sanayi iletmelerinde ok fena bir imtihan geirmitir. Ne muvakkat listeler, ne % 25 ten % 50 ye
karlan maden zamlar, ne vekaletten alnan munzan maalar ne de szde prim sistemleri sanayi
hayat iin ok elverisiz randman bakmdan ykc olan brokratik personel politikasn ruhunu ve
neticelerini deitirmi deildir.
Byk Alman sanayici ve tekilats Hgo-Stinnes der ki Bir sanayi tesisi kuracak iken
kendinize u iki suali sorununuz ve msbet cevap alnaynca zinhar ie balamaynz.
1- Bu sanayi iletmesi iin kafi miktarda kalifiye ii tedarik edilebilecek mi?
2- Sanayi messesesini sevk ve idare edecek hakiki efler mevcut mu?"
Filhakika, sanayi bir cemiyet iinde sekinler arasnda kollektif bir deha yaratarak kurulabilir:
Basirette, gayrette, dikkat ve itanada icat ve ihtirada, deha; adam semede, adam altrmada,
devaml ve bilgili mrakabede deha.
Byle bir kollektif dehaya dayanacak modern sanayi hayatnda insan unsuru cephesinde, yani
bir tarafta ii saflarnda, dier taraftan da teknik ve iktisadi sevk ve idareyi elinde tutan personel
saflarnda devlet iletmelerimizde mevcut artlarn tamamiyle haricine kmak lazmdr.
Filhakika, btn sanayi iletmelerimizi iin daimi ve kalfiye iilerden mrekkep profesyonel bir
ktleye ihtiya vardr. Madencilik gibi pek byk sayda ii ktlelerine muhta olan branlarda bir an
evvel, ziraat ve ky hayatiyle, iktisadi ve psikalojik alakalar kesilmi -bunun iin de- sanayi iletmesi
civarnda aileleriyle beraber yerletirilmi daimi bir amele nvesi kurmak zorundayz.
Devlet sanayi iletmelerinin bana mesuliyetlerinin arl kadar salahiyetleri de geni tutulmu
sekin i adam ruhu tayan efler getirmek lazmdr. Mesuliyet ve hesap vermede - derece, derece
siyasi ve idari makamlarn, sk sk sorduklar sualler, verdikleri direktifler, yaptklar mdahalelerle devlet
iletmelerimizde bilfiil yerlemi olan gndelik irat sistemi yerine anonim irketlerde olduu gibi, her yl
sonunda bir defa hesap verme sistemini ikame etmek zaruridir. Devlet iletmelerine maliyet
politikasnn, ve sevk ve idarenin her sahasna maliyet zihniyetinin mutlaka yerlemesi lazmdr.
"Hususi hukuk hkmlerine tabi olmak, ve ticari usullerle idare edilmek zere" tesis edildikleri
kurulu kanunlarnda ifade edilmi olan Smerbank ve Etibank manzumesi iletmelerinin faaliyetlerinde
hakikaten byle bir ruh ile almalar, alabilme imkanlarna sahip klnmalar ehemmiyetlidir.
Devlet iletmeciliinin milli iktisat fonksyonlarn hakkiyle baarabilmeleri, kanaatimizce liyakate,
gayrete ve bilhassa msbet neticeye kymet veren bir personel ve maa politikasnn yerlemesine
baldr.
12. Orman letmeciliinde Devletilik Problemi ve Ormanclk

Politikamzn Ana Davalar
PROF. DR. EREF NUR LKMEN
Devlet Orman letmecilii ile zel ormanlarn devletletirilmesi meseleleri 3116 ve 4785 sayl
kanunlarla halledilmi iken, bugn yine bu noktalara dnlmekte ve bunlarn leh ve aleyhinde fikirler
yrtlmekte ve mtalaalar serdedilmektedir. Bu itibarla Devlet Orman letmelii ile zel ormanlarn
devletletirilmesi hala bir problem olmaktan km deildirler. Memleketimizin iktisadi meselelerini ilmin
altnda zmek zere toplanm olan "Trkiye ktisat Kongresinde" devletilik ve devlet mdahalesi
mevzular incelenirken, yurdumuzun en nemli bir servet kayna olan ormanlarn devlet tarafndan
197
iletilmesindeki ekonomik sebepleri ve zel ormanlarn devletletirilmesindeki zaruretleri belirtmemek

ve bugnk ormanclk politikamzn ana hedefini tayin etmemek cidden bir noksanlk olur.
Bilindii zere her memleketin ekonomik bnyesi endstri, ziraat, ticaret, tama ve ulatrma,
madencilik, hayvanclk ve ormanclk gibi trl trl iktisadi ubelerden meydana gelmekte ve bu
ubelerden her birisi de devletin eknomi sahasnda gtt genel politikaya tabi bulunmaktadr. Tam bir
liberalizm esasna bal bir memleket ekonomisinde her ey az ok bir farkllkla "Braknz yapsnlar,
braknz gesinler" prensibine gre ayarlanr ve ekonomik faaliyetler iktisadi kanunlarn tesirine
terkolunurken, koyu bir sosyalizme brnm ekonomi nizamnda ise zel teebbslerin faaliyetlerine
son verilerek, her eyi merkeziyetletirilir ve bylece memleketin ekonomik mukadderat iktidar elinde
tutan muayyen ahslarn arzu ve dncelerine braklr. Millet ekonomilerine damgalarn vuran bu iki
zd ekonomi sisteminin ortasnda, mahiyeti itibariyle mstakil bir sistem karakterini tamayan devletilik
vardr. Burada mlkiyet prensibinin masun tutulduu ve fert hrriyetinin garanti altnda bulundurulduu
grlmekte ve ayn zamanda hususi ekonomi sektrnn hakimiyeti tannmaktadr. Bununla beraber
ferd enerjisinin ve faaliyetinin yeter derecede bulunmad sahalarda devletin teebbse gemesinin
doru olaca da kabul edilmektedir. Devlet bu mdahalesinde bazen ferdi teebbse el uzatr, bazan
da onu trl yollar ve kanallardan tevik eder. Ancak bu mdahaleye hudut tayininin zor olmas ve bu
tayin iinin de dorudan doruya devletin takdirine ait bulunmas, devlet teebbslerinin zaman zaman
dozunu karttrr ve ferdin ekonomik faaliyetlerini daralttrr.
Trkiye Cumhuriyeti Ana Yasasnn ikinci maddesinde devletilik prensibi kabul edilmi olmakla,
memleketimizin ekonomi politikasnda bu nc yol seilmi demektir. Ancak bu yol seilirken,
ekonomik doktrinler deil, memleketin hayati ihtiyalar ve gerek icaplar gznnde tutulmu
bulunmaktadr. nk Trkiye Cumhuriyeti Osmanl mparatorluundan sermayesi kt, tekilat
dzensiz ve teknii bozuk bir iktisadi bnye tevarz etmitir. Bunu kalkndrmak iin sadece zel
teebbslerin faaliyetine gvenilemezdi. Gerekten btn bir tarih boyunca srp giden
kapitilasyonlarn ve itimai bnyedeki bozukluklarn tesiriyle memlekette ne bir sermaye terakm
edebilmi ve ne de becerikli usta mteebbisler yetimi bulunuyordu. Halbuki buna mukabil endstri,
mnakale, bayndrlk, madencilik, ziraat, ormanclk ve hayvanclk gibi trl trl istihsal ubelerinde
baarlmas icabeden saysz iler vard. te byle bir durumda, inkilabn eiinde bulunan Trkiye
devletinin ilk yapaca i hi phe yokki, milli ekonominin bu neflu vaziyeti karsnda pasif
kalmamakt. Nitekim devlet milli ekonomiyi taazzuv ettirmek iin bir taraftan hususi teebbsleri
ilgilendiren ticaret ve sanayi odalarn, tarm kredi ve sat kooperatiflerini, toprak mahsulleri ofisini,
sulama tesisatn, tohum slah istasyonlarn, ky enstitlerini, teknik ziraat ve bahvanlk okullarn,
zirai donatm kurumunu, nebat hastalklar ile mcadele istasyonlarn meydana getirmitir. Dier
taraftan da endstri, tarm, ulatrma, madencilik, bayndrlk ve ticaret sahalarnda fiilen teebbse
girimitir. Bugn devletiliin hudutlar o kadar genilemi vaziyettedir ki, endstri iletmeleriyle maden
iletmelerinin byk br ksm devletin elinde olduu gibi, kara, deniz, hava tat ileri de hemen hemen
devlet iletmecilii ierisinde yer almtr. Kredi tekilatna gelince, bankalarn byk bir ksm yine
devlete ait bulunmakta ve i ticaretle d ticaret sahasnda devletin en geni ekildeki mdahalesi
grlp sezilmektedir. Kambiyo kontrol, lisans sistemi; devletin ithalat ve ihracat bakmlarndan
yapt kontrol, hububatn devlet tarafndan alnp satlmas, ay, kahve, kibrit ve ikilerin tekele tabi
oluu, kmrn devlet eliyle satlmas hep bu meyanda gsterilir. Btn bunlara ramen devletin
ormanclk politikasndaki mdahale siyaseti ve devlet iletmecilii ile ormanlarn devletletirilmesi ii
ok yakn zamanlara kadar tahakkuk ettirilmi deildi. Halbuki ormanlarn dzenli bir ekilde
ilettirilmesi iiyle yalnz devletilik politikasn gden devletler deil, bizzat liberal tandansl devletler
megul bulunmaktadrlar, nk orman yle bir servettir ki, onun yap ilerinde, yakacak madde
temininde her trl tat vastalarnn yaplmasnda, sellloz endstrisinde, doramaclkta,
kaplamaclkta, anbalaj ilerinde, oyuncak imalatnda, marangozlukta, kibrit ve kurun kalemi
sanayiinde, baston ve emsiye yaplmasnda, maden stununda, kauuk, reina, mantar ve sepi
maddelerinin istihsalatnda ve daha buna benzer nice nice ilerde bir ham madde kayna olarak yer
alr. Fakat ormann grd i bu kadarla bitmi olmaz. O ayn zamanda memleket ikliminin dzelmesi,
yurdun yeillenip gzellemesi ve yer alt sularnn denklemesi zerinde de tesir yaparak, insanlarn
shatli ve neeli olmalarna, ziraatn verimli hale gelmesine de ayrca hizmet eder. Bu itibarla ormann
yokluu yle her hangi bir servetin yokluuna pek benzemez. O tek ihtiyac gideren bir servet deil,
trl ihtiyalar gideren bir servetler yekunudur. te bu byle olunca devletlerin de kendi ormanlar ile
ilgilenmemelerine imkan yoktur. 1856 ylnda ise genel islahat projesine uyularak memleket
ormanlarnn durumu tetkik ettirilmek zere Avrupadan mtehasss bir heyet getirtilmi ve bu heyetin
tavsiyesine gre de stanbulda bir orman mektebi kurulmutu.
te Trkiyede ormancla kar devletin ilk mdahalesi byle balam ve fakat btn dier
sahalarda olduu gibi burada da hakiki manada bir dzenleme tahakkuk ettirilememiti. Esasen
mdahalenin byle bir maksat ve iddias da yoktu, nk devlet ormanlardan sadece gelir temin etmeyi
dnyordu. Cumhuriyetin ilanndan sonra milli ekonominin dzenlendirilmesi yoluna girilince, devletin
ormancla kar alakas da biraz fazlalat. 1924 ylnda kartlan "Trkiyede mevcut bilumum
ormanlarn fenni usul idare ve iletilmeleri hakkndaki kanunun birinci maddesi ile btn ormanlarn
iletilmesi amenajman planlarna balanm ve bu maksatla da bir takm amenajman gruplar tekil
olunmutu. Bu hareket olduka esasl bir mdahale mahiyetinde idi, nk bu suretle ormanlar artk
198
serbest bir servet olmaktan kyor ve ekonomik bir hviyet kazanyorlard. Gerekten ormanlarn
amenajman planna balanmas gelii gzel bir idare tarzndan kurtulup dzenli iletmeye geilmesi
demektir. Zira amenajmann gayesi ormandaki devamll esas tutarak haslat zaman ve mekan
bakmndan tertiplemektir. Bu maksatla tekil edilmi olan amenajman gruplar da bu prensip dahilinde
hareket ederek, memleket ormanlarnn taksasyonunu yapmaa balam ve bir ok ormanlarn
amenajman planlarn da hazrlam bulunuyordu. Yalnz buradaki sakat olan nokta devletin sadece
amenajman planlaryla iktifa edip, ormanlar u ve bu mteahhidin elinde brakm olmas idi. Fakat bu
mahzur 1937 ylnda duyulmu ve karlan 3116 sayl orman kanununun 31 inci maddesine "Devlet
ormanlar Devlet tarafndan ilettirilir" hkm konulmutu. Bu hkm ormanclk politikamzn bir dnm
noktasn ifade ediyordu, nk bu prensibin konuluu ormanclk politikamzla milli ekonomi siyasetimiz
arasndaki tezadn kaldrlmas demekti. Gerekten devlet milli ekonomimizin her eit faaliyetini
dzenler ve fiilen buralarda teebbslere giriirken, ormanclk sahasndaki pasif durumu ve alakaszl
izah olunamyordu. Zira mahiyeti ve fonksiyonu itibariyle devletin alakasn ekecek ve devlet
iletmeciliini icabettirtecek ekonomi faaliyetlerinin en banda ormanclk gelmektedir. Ormanclk
sahasnda olduu kadar hi bir istihsal faaliyetinde zel menfaatla kamu menfaati bir birbirine zt
deildir. Ticarette endstride, ziraatte hatta madencilikte hususi teebbslere ve hususi iletmelere yer
verilmesi ne kadar doru ve isabetli ise, ormanclkta da o kadar kt ve o kadar mahzurludur. Burada
ancak tam bir devlet mdahalesine, tam bir devlet iletmecilii organizasyonuna lzum vardr ve bu
lzum dorudan doruya orman iletmelerinin hususi karakterlerinden ileri gelmektedir.
1- Bilindii zere her memleketin ekonomik alanndaki faaliyetler iletme denilen teknik ve
ekonomik karakterdeki organizasyonlar ierisinde cereyan ederler. Her ne kadar bu iletmeler milli
ekonomi yapsnn birer hcreleri mahiyetinde iseler de, gaye ve maksat bakmndan birbirlerinden
farldrlar. Bunlardan bazlar sadece para eklinde kazanc hedef tuttuklar halde, dier bazlar da para
ile llmesi hemen hemen kabil olmayan sosyal ve kltrel gayeleri istihdaf ederler. Ekseriyetle her
ileri devlet kendi kapasitesi dahilinde ormancl dzenlemek zere bir taraftan ormancla ait
mevzuat sistemlendirirken, dier taraftan da bata ilim messeseleri olduu halde, eitli
organizasyonlar vcuda getirmi bulunmaktadr. Yabanc devletlerde ormancla kar yakn bir alaka
grlrken Osmanl mparatorluunun zl devrinde de bunun tam aksine bir politikann hkm
srd anlalmaktadr, nk bu devirde ormanlara serbest bir servet gz ile baklyordu. Osmanl
mparatorluunun uzun zaman devam edip giden bu yanl grne kar ilk kprdanma hareketi
saltanatn son devrinde vukua gelmitir. 1940 da ormanlardan kesilecek odun ile yaplacak kmr ve
keresteden alnacak rsum ile mteferruat hakknda ilk irade kartlm ve 1851 de orman zel
teebbsler birinci kategorideki iletmeleri ele alp, dierlerine hi iltifat etmezler. Yalnz bu hususta
vakf messeseleriyle tesis nam altndaki messeselere ait iletmeler hari tutulabilir, nk bunlar her
ne kadar hususi teebbslerin meydana getirdii teekkller ise de, takip ettikleri gayeler dini, ilmi ve
insani mahiyettedirler. Orman iletmesine gelince, bu emteann zaman ve mekan bakmndan
mstehliklere arzedilmesi iini zerine alm bulunan bir ticaret iletmesi veyahut ham maddelerin
mamul hale getirilmesiyle uraan bir endstri veya zanaat iletmesinden ok farkldr. Bunlar para
eklindeki kazanc ve bilhassa speklatif mahiyetteki muameleleri n planda tuttuklar halde, orman
iletmelerinde durum byle deildir. Orman iletmesinin maksat ve gayesini tayin eden, iletme
sahibinin arzu ve iradesi olmayp, daha ziyade ormann mevkii ve kuruluu vaziyetidir. Esasen orman
iletme plan yaplrken, ormann haiz olduu btn zellikler gznnde tutulur ve buna gre orman
iletmesine bir yn verilir. Mesela orman bir muhafaza orman karakterinde ise, artk burada hakim olan
unsurlar ekonomik olmaktan karak, meta ekonomik bir karakter alrlar. Byle olduu iindir ki,
svirenin 1902, Turingen eyaletinin 1931, talyann 1877, Yunanistann 1929, Fransann 1882,
Avusturyann 1884, arlk Rusyasnn 1888, Macaristann 1879, Yugoslavyann 1930 tarihli orman
kanunlar muhafaza orman karakterinde bulunan ormanlar kamu iletmeleri iin elverili grerek,
bunlarn kamulatrlmas hususunda lzumlu hkmleri koymu bulunmaktadrlar. Bunun byle oluu
hite sebepsiz deildir. Eer bu nevi ormanlar hususi ekonomi iletmelerine terk edecek olursak,
orman gayesinden ve grecei hizmetlerden tamamen uzaklatrm oluruz, nk hususi ekonomiye
tabi iletmenin esas gayesini rentabilite prensibi tekil etmektedir. Bu itibarla iletme sahibi ormann
memleket iklimine ve halkn shatine yapaca tesirleri hi hesaba katamaz, o yalnz iletmeye koyduu
kapitalin faizini en kolay ve en yksek ekilde kartmaa bakar, Bu da ancak ormandan mmkn
olduu kadar yksek bir kesim yapmak suretiyle gerekleebilir.
2- Orman iletmelerinin dier bir hususiyeti, onlarn dier iletme nevilerine nazaran topraa ve
iklime daha sk bir ekilde bal bulunulardr. Toprak orman yetitirilmesinde dier iletmelerde
olduu gibi, sadece bir kurulu yeri olmayp, ayn zamanda onun bnyesine dahil olan bir unsurdur.
Bilindii zere toprak kttr ve bu ktlk ormanlarn da ktlamasna sebep olmaktadr. Ormanlarn
yetimesinde messir olan iklim ise her yerde elverili deildir. Bu da ormanlarn kt oluu zerinde
ayrca rol oynar. Nitekim Finlandiya ile spanyay karlatrrsak, bunun byle olduunu ak ekilde
grrz. Finlandiyada ormann toprak yzeyine nisbeti %73.5 iken spanyada bu miktar %9.9dur. Geri
spanyada bu azlk ormanlarn tahrip edilmesiyle de alakaldr. Fakat buna ramen yetime imkan ve
artlar birincisinde daha elverilidir. Trkiyeye gelince ormanlk blgeler daha ziyade sahip
mntkalarna inhisar etmektedir. Bu sahil eritlerinin genilii Karadeniz kylarnda 80-100, Ege
denizinde 300-400, Akdenizde ise 60-100 kilometredir. Kylardan ierilere doru gidilince ormanlarn
kaybolduklar ve bunlarn yerine plak ve bo sahalarn kaim olduu grlr. Orman bakmndan orta
199
Anadolu ile dou Anadolu ok mkl durumdadrlar. Buradaki ormanszln en nemli sebebi
yalarn az oluu ile toporafik durumdur. Orta Anadoludaki 200-350 milimetrelik ya ve suhunet
ekstremleri ormanlk blgelerin teekklne mani olmaktadr. Dou Anadoluda ise ok yksek dalarn
bulunuu suhuneti azaltmaktadr. Suhunetin azl ve bilhassa devaml olmay da ormanlarn
yetimesine imkan verdirtmemektedir. Btn bunlardan anlalyor ki Trkiyede ormanlarn yetitirilmesi
ok zor ve ok masrafldr. Bu itibarla Trkiyede orman ktl hadisesi tabiat artlarnn meydana
getirdii bir vakadr. Ormanlarn her tarafta her istenildii yerde ve arzu edildii miktarda
yetitirilememesi orman mahsullerindeki rekabet serbestisini daraltr ve belki de bir monopol hadisesini
meydana getirir. Ormanlarn idare ve iletilmeleri zel teebbslere braklrsa, tpk tama ve ulatrma
ilerinde olduu gibi, burada da iletme sahipleri kendi aralarnda birleirler ve ormann mahsullerini
yksek fiatlarla satmaa kalkrlar. Halbuki orman mahsulleri birok iletmelerin ham maddelerini tekil
ettiinden ve ayn zamanda memleketimizde esasl bir stma vastas olduundan, bunlarn yksek
monopol fiatlar ile satlmas asla doru deildir. Bilhassa bu nevi mallara kar talep elastikiyetinin
asgari bir derecede olduu da gznnde bulundurulursa, alclarn ok kt bir duruma decekleri
aka grlr. Bundan baka ham maddesini odundan alan saysz mamulatn da maliyetleri
ykseleceinden, ksmi bir hayat pahallna da kap alm olur. Bunu nlemek iin yaplacak tek i,
tpk serbest rekabetin imkansz olduundan tr kamu messeselerine terkedilen iletmeler gibi,
orman iletmelerini de devlete brakmaktr. Halbuki memleketimizde son gnlere kadar bunun tamamen
tersine giden bir yol tutulmu bulunmakta idi.
3- Deil zel ormanlar, devletin kendi mal ve kendi mlk bulunan ormanlar bile hususi
teebbslere, hususi kapitallere terkolunmu vaziyette idi. Halbuki her servetin kendi sahibi tarafndan
ilettirilmesi bunun kira ile veyahut imtiyazla ilettirilmesinden ok faydal ve ok verimlidir. Nasl ki
ziraat sahasnda ortaklk, yarclk ve kira ile iletmenin zararlar varsa, ormanclk iletmesinde de
ihale veya imtiyaz usullerinin byk mahzurlar vardr. Bunun canl misallerini ve ac delillerini
memleketimizin tahrip edilmi olan ormanlarnda grmek kabildir. Gerekten devlet ormanclk
politikasnda ihale metodunu takip etmekle, btn bir tarih boyunca hep zengin ormanlarn
mteahhitlere vermi, bakmsz ve verimsiz ormanlarna da mteri bulamamtr. Bu gayet tabiidir,
nk kaide olarak zel kapital daima en karl ve faizi en bol yerlere doru kayar. Bu byle olunca da,
orman iletmek iin zerine alm olan mteahhit pek hakl olarak rentabilite hesaplarndan hareket
ederek, yksek karlar peinde koar. Halbuki bakmsz ve verimsiz ormanlar kar mevzuu
olamayacandan, bunlara iltifat etmez. Bunun neticesinde de verimli ormanlar hususi kapitalin
arkndan geerek, nasipsiz birer varlk halinde bakmszlar ve verimsizlerin yanna girerler.
te Trkiye ormanlarnn bugnk acnacak durumunu dourmu olan faktrlerden birisi ve belki
de en birincisi budur. Geri iletilmek zere ihale olunmu olan ormanlarn, 405 sayl kanunun 6nc
maddesinde "letme esnasnda orman mteahhit veya mteneffileri veyahut mutasarrflar tarafndan
kati ve muvakkat planlar tatbik edilmedii, veya tahribat ika edildii indelkef heyeti fenniyece tahakkuk
ederse, bu suretle katiyat icra edilen veya tahrip olunan aksam arazi eshabna tecir ettirildikten
baka, tahribatn derecesine gre ceza hkmolunur ve mteahhitlerin mukavelesi mnfesih telakki
edilir" denilmekte ise de, tatbikatta ya anlaamamazlk ortaya kmaz, ksa da mahkemeye kadar
gtrlmez, gtrlse de ihtilaf bir dava mevzuu olarak uzayp giderdi. Hi phe yok ki btn bunlarn
hesab da orman varlndan denirdi. Nitekim memleketimizde ihale politikas devam ettii mddete
bu hep byle olmutur, nk devlet bakmsz ormanlarn slahna kalkm olsayd, bu takdirde
lzumlu masraflar ancak vergilerle karlayabilecekti. Ormanlar bir taraftan mteahhitlerin gelir kayna
haline getirilirken, dier taraftan da orman slahat ve ormanlarn bakm iin vatandalardan vergi
almak dpe dz bir hakszlk ve adaletsizlik olmaz m idi? Devlet srf bu adaletsizlie dmemek iin ne
vergi alm ve ne de ormanlarna bakabilmitir. Halbuki ormanlar devlet tarafndan ilettirilmi olsayd,
deil bakmsz ormanlarn slah, belki yeniden aalandrma bile kabil olurdu.
4- Btn bunlardan baka orman iletmelerinin dier bir hususiyeti i ve kapitale nazaran bilhassa tabii ormanlarda- tabiatn n planda gelmesidir. Bu byle olunca da, orman iletmelerindeki
ii miktar endstri, maden, mnakale ve ticaret iletmelerine nazaran az olacak, kontrol ve mrakabe
de o nisbette kolay yaplacaktr. Devlet iletmeciliinin mahzurlar bu suretle bertaraf edilebilecek ve
devlet orman iletmeleri de bakml ve verimli hale gelecektir. kinci cihan harbinden nce ileri bir
durumda olan Alman ormanclnda devlet iletmelerinin ekonomik durumu zel orman iletmelerine
nazaran ok stn bir vaziyette idi. Elimizde bulunan 1927 yl istatistiklerine gre devlet ormanlarndaki
yllk haslat miktar hektarda 5.1 metrekp iken, vakf ormanlarnda 3.8, komn ormanlarnda 4.4,
kooperatif ormanlarnda 3.2, zel orman iletmelerinde de 2.4 metrekp idi. Bu devlet ormanlarnn
dierlerine nazaran daha ok bakml bulunduunu gstermektedir. Devlet ormanlarnn bu durumunu
salayan en mhim faktr devletin orman sadece bir gelir kayna eklinde telakki etmemesi ve katiyat
ilerinde istical gstermemesidir. Halbuki zel mteebbisler ne kadar mmknse, o kadar sratle
aacn para ekline girmesini isterler. te bu zihniyet ayrlndan tr de devlet orman, daima hususi
ormana nazaran, verimlilik bakmndan stn gelmektedir.
Btn bu ak hakikatlere ramen, Trkiyede devlet orman iletmesi sistemi ancak 1937 de
kartlan 3116 sayl kanunla kabul edilmi, bununla beraber bu kanunun nc maddesinde devlet
orman mlkiyeti yannda hususi orman mlkiyetinin de kabul edilmi olmas hususi orman
200
iletmelerinin devamna da imkan braktrmt. Halbuki bu da hatal idi, nk devlet orman iletmecilii
esas kabul edilince, bunun tabii bir neticesi olarak hususi ormanlarn da devletletirilmesi icap
ediyordu. Ancak 3116 sayl kanun devlet ormanlarna bitiik bulunan zel ormanlarn istimlakine cevaz
vermekte idi. Bunun sebebi iletme btnln ve iletme birliini emniyet altna almakt. Gerekten
ayn tabiat ve ekonomik artlar altnda bulunan bitiik orman parselleri bir btndr. Byle bir halde
parsellerden bir ksmnn devlete ve bir ksmnn da hususi ahslara ait oluu onlarn tek iletme
planna sokulmasna imkan verdirmez. Bunlar tek mlkiyet altnda bulundurmak iin, hususi ormanlarn
istimlaki, icap eder. Yalnz 3116 sayl orman kanunu istimlaki sadece bu ve 1000 hektardan yukar olan
orman sahalarna inhisar ettirdiinden, yine ak bir kap brakm bulunuyordu. Fakat 9/3/1945
tarihinde kabul edilen "orman kanununa baz hkmler eklenmesine ve bu kanunun birinci maddesinde
deiiklikler yaplmasna dair 4785 sayl kanunla bu ak kapatlmtr." Bu kanunun birinci maddesinde
"Bu kanunun yrrle girdii tarihte var olan gerek veya tzel zel kiilere, vakflara, belediye, zel
idare kamu tzel kiiliklerine ilikin btn ormanlar bu kanun gereince devletletirilmitir." Bu suretle
ahslara ait %2.9 nisbetindeki ormanlarla vakflarn %1.4, ky, belediye ve hususi idarelerin %0.7
nisbetindeki ormanlar devletletirilmitir. Ancak, orman kanunumuzun tayin ettii esaslar dahilinde
ekim veya dikim yolu ile emek harcanp yetitirilmi olan ormanlarla sahipli fstk am, palamut meesi
ve asz kestane ormanlar, ayn zamanda devlet ormanlarna bitiik olmayan topraklarda ekim ve
dikim yolu ile zel emekle yetitirilmi kavak, st, kzlam, akasya, okaliptus, servi ormanlar ile
devlet ormanlarna bitiik olmayan ve fakat bulunduu muhiti gzelletiren ky, belediye, zel idare
kamu tzel kiiliklerine ait ormanlar da bu devletletirme iinden hari braklmtr.
Devletin zel ormanlar devletletirmesi asla bir doktrin icab olmayp, dorudan doruya Trkiye
orman iletmeciliinin zaruri bir neticesidir, nk ormanlarmz iyi muhafaza edebilmek, muntazam bir
bakma tabi tutabilmek ve asla kar zihniyetine tahamml edemiyen bir iletme prensibine balayabilmek
iin buna lzum vardr. Aksi halde hususi ormanlar sk bir bakm ve iletme disiplini iine almaa
imkan kalmaz. Her ne kadar 3116 sayl kanunda hususi ormanlarn ilettirilmesi, sahipleri tarafndan
yaptrlp orman idaresince tasdik olunacak amenajman planlarna balanm ise de, bu planlarn
tanziminde yine gnlk menfaatin n planda geldii ve orman sahibinin ormann bekasn ve ormana
vermei deil, daima ormandan alma dndn unutmamak lazmdr. Halbuki memleketimizin
ormanlar gerek kurulu mevkileri ve gerek sahaya olan nisbetleri itibarile, mutlak bir iletme
ormanndan ziyade, muhafaza orman karakterini tamaktadrlar, nk memleketimizin ok arzal
olmas ve ormanlarn da ekseriyetle da mailelerinde bulunup, husule gelecek sellere ve toprak
kaymalarna kar bir mania tekil etmeleri bunlara muhafaza orman karakterini verdirtmi
bulunmaktadr. Bundan baka ormann sahaya nisbeti itibarile bir mvazene nisbeti olarak kabul edilen
%30 nisbeti memleketimizin ancak pek mahdut yerlerinde mevcut, bulunmaktadr. Gerekten Ali Kemal
Yiitolunun verdii rakamlara gre bu nisbet Krklarelinde %43.6, Zonguldakta %40.6, Rize ve
oruhta %31.1, Tokatta %30.6, Burdurda %32.1, olduu halde Trabzon %29.5, Bolu %27.6, stanbul
%25.2, Kocaeli %24.4, Kastamonu %23, Sinop %23.5, Ordu %20.3, Balkesir %24.4, Bursa %21,
anakkale %20, Denizli %23, Mula %21.9, Giresun %13.7, Gmhane %13.2, Samsun %10.1,
ankr %11.5, Amasya %9.5, orum %8.2, Ktahya %11.6, Aydn %18.2, zmir %9.8, Manisa %8.2,
el %19.6, Antalya %17.4, Seyhan %16.5 dur. Buna gre memleketimizin hemen hemen ekseri
sahalarnda ormanlar normal orman btesinin ok aasndadrlar. Bu nisbetleri ykseltmek iin
byk bir hassasiyetle i bakma nem vermek ve ayn zamanda orman ii bo sahalarla mutlak orman
topraklar ierisine giren orman d yerleri sratle aalandrmak lazmdr. Halbuki bu nevi iler byk
masraflara ve geni bir tekilata ihtiya gstereceinden, hususi orman sahiplerine bu nevi
mkellefiyetleri tahmil etmek hem zor ve hem de imkanszdr. Esasen 3/2/1937 tarihli 3116 sayl
kanunla da devlet ormanlarnn aal veyahut ormandan alm plak yerlerindeki yaylak, klak,
otlak v esulama gibi her nevi haklarla binalar ve hizarlar ve her nevi mallarn ve ayn zamanda mlkiyeti
devletten bakasna ait olan ormanlarn muhafaza orman olarak ayrlmas icabederse, bu ormanlarla
alelumum muhafaza ormanlarnn tamamlanmas iin bunlara eklenmesi lazm gelen yerlerin de
Bakanlar Kurulu kararile istimlak olunabilecei kabul edilmi bulunmakta idi. Trkiye ormanlarnn
byk bir ksm muhafaza orman olduklarndan, hususi ormanlarn da, belki mhim bir ksm bu
karakteri tayacak ve bu yzden istimlak edilmeleri lazm gelecekti. u halde hususi ormanlarn
istimlaki prensibi muayyen artlara bal olmak zere, esasen 3116 sayl kanunla kabul edilmiti.
Ancak 4785 sayl kanun hususi bir ormann muhafaza orman olup olmad hakknda kacak her
hangi bir anlaamamazl nlemek iin, hususi ormanlarn topyekn devetletirilmesini uygun
grmt. Bu devletletirme ii asla hususi mlkiyete vurulan bir darbe mahiyetinde deildir. Esasen
kamu menfaati bakmndan hususi mlkiyete mdahale bugnk hukuk telakkisine de uygun
grlmektedir, nk Roma hukukundaki bir eyin hsn istimali veya suistimalini ifade eden mutlak
mlkiyet telakkisi bugnk gre uymamaktadr. Bugn mlkiyet nizam ile ekonomik ve sosyal hayat
arasnda sk bir interdependance mevcuttur. Nasl hrriyete bir hudut tayin edilmise, mlkiyet de
kanuni snrlar ierisine alnmtr. Btn bunlardan gzetilen gaye memleket servetlerinin irrasyonel
ekilde kullanlmasnn nne gemek ve topluluu zarardan kurtarmaktr, nk ahs kendi mlkiyeti
ierisindeki serveti makul ve ekonomik ekilde kullanmazsa, zarar sadece ona deil, ayn zamanda
milli ekonomiye de dokunur. Hele mlkiyet, oaltlmas maddeten mmkn olmayan topraa ve onun
mtemmim czleri halinde bulunan maden ve orman gibi servetlere de taallk ederse, mesele
bsbtn ehemmiyet kesbeder. Tarihin en eski devirlerinden beri birok ilim ve devlet adamlar hep
toprak, orman ve maden mlkiyeti zerinde durarak, bunlar kamunun yararna uyacak ekilde
201
dzenlemeye almlardr. Toprak reformlar hep bu zihniyetin mahsul olan bir harekettir. Nasl ki
servet sahibi bir adamn binlerce kiiyi yedirip iirip atl tutmas doru deilse, geni topraklar elinde
bulunduran bir kimsenin de, keyfi istiyor diye bunlar bo brakmaa ve milli istihsali azaltmaa hakk
yoktur.
Btn bunlardan baka memleketimizdeki hususi ormanlar daha ziyade haksz iktisabn
mahsuldrler. Gerekten zel ormanlarn meydana gelmesindeki amil arazi mlkiyetindeki dnme
deil, hududa itibar edilmi olmasdr. Elinde tapusu olan her hangi bir kimse bu tapunun ierisinde
birka dnmlk saha gsterildii halde, hududa itibar edilmesi yznden, binlerce hektarlk orman
sahalar zerinde mlkiyet iddia eder ve hatta bunu mahkeme ilamlar ile tevsike kalkrd. Bu suretle
kamu mlkiyetindeki ormanlarn bir ksm bylece zellemi bulunuyordu. 1907 tarihli istatistie gre
Trkiye ormanlarnn hususi ahslara ait olan ksm %1.1 iken 1936 de nisbet %2.9 a km
bulunmaktadr.
Millet ekonomisinin en nemli bir serveti olan ormanlarn dzenli bir tarzda ve memleketin
menfaatine uyar bir ekilde idare edilebilmesi iin, yaplacak tek ey ormanlarda devlet mlkiyetini ve
devlet iletmeciliini tanmaktr. Bununla beraber ormanlarn slah, bakm ve geniliklerinin
arttrlmasn salayacak daha bir takm iler vardr. Bunlar ormanclk politikamzn en ksa zamanda
halle mecbur olduu meselelerdir.
1- Orman ve ormanclk hakkndaki zihniyetin deitirilmesi. Ormandan serbeste faydalanmak
arzusu cibali mubaha telakkisinden ileri gelmektedir. Halbuki orman hakiki manada ekonomik bir
servettir. Nasl maden kmrnden serbeste faydalanmak kabil deilse, ormandan da serbeste ve
istenildii ekilde faydalanmak mmkn deildir. Kald ki madenlerin istismar ormanlarn istismar
derecesinde bir tehlike yaratmaz, nk ormanlarn tahribi ve istismar milletin saln, lkenin
zenginliini, vatann enliini tehlikeye koyar. Ormana kar olan bu geri zihniyetin kaldrlmas lazm
geldii gibi, ormanclk hakkndaki grlerin de deitirilmesi icap eder. Ormanclk msbet ilimlere
dayanan ve tamamen teknik ve ekonomik bir hviyete sahip olan bir meslek ve bir ihtisas iidir. Orman
ve ormancln milli ekonomimizdeki mevkii ve deerini gstermek zere, her eit propaganda
vastalarndan faydalanma imkann aramak ve bilhassa orta tedrisat programlarna ormanclk dersinin
konulmasna nem vermek lazmdr.
2- Odunu yakt vastalndan kararak yerine maden kmr veya linyitin ikamesi. Trkiye
ormanlar artk ne odun ve ne de odun kmr ihtiyacn tam ekilde karlama imkanna sahip deildir.
Gerekten yaplan hesaplara gre ylda tahmini olarak 10 milyon metrekp aan bir istihlak miktar,
ormanlarmzn takatleri stndedir. Bu itibarla maden kmr istihsalatn oaltmakla beraber,
memleketin muhtelif yerlerinde mevcut linyit madenlerinin derhal iletilmesine ve ayn zamanda bu nevi
maddeleri yakmaa mahsus ucuz fiatl sobalarn imali iine giriilip, odunu yakt vastas olmaktan bir
an evvel kurtarmak lazmdr. Bu suretle memlekette mevcut baltalklarn, hi deilse mrekkep
baltalklarn koruya tahvili imkan da temin edilmi olur.
3- Hayvan otlatma ve orman mnasebetleri. Trkiyede ormanlarla hayvan otlama yerleri
birbirlerine ok karm vaziyettedir. Orman iinde ve kenarlarnda kurulmu olan kylerin hayvanlar
bulunduklar orman sahalarnda otladklar gibi, uzak yerlerden mevsim mevsim getirilip ormanlara
sokulan srler de ormann aasz ayrlklarnda otlarlar. Bundan baka bilhassa yaylalara kan
srler ormann ierisinden geerler. Karadeniz sahillerile Karadeniz dalarnn ardnda oturanlar
Karadeniz dalarna ktklar gibi, Akdenizde oturanlar Toroslara karlar. Topraklar esas itibarile ziraat
topraklar, mera topraklar ve orman topraklar diye ayrlmtr. Orman topra ziraat iin elverili
olmad gibi, iyi bir mera topra da deildir. Kald ki ormanlar mera girift bir halde bulunduka, hayvan
ormanlk sahalarda otladka ormann slah ve bakm ve yeni neslin yetitirilmesi asla kabil olamaz. Bu
itibarla hayvan otlatma iini orman zarara sokmayacak ekilde snrlamak ve otlayacak hayvan
nevilerini tayin etmek ve otlama artlarn planlatrmak ve btn bunlarn zerinde kskanlkla durmak
lzumlu bir itir.
4- Memleketin ihtiyac olan orman mahsullerini hariten elverili gmrk artlar altnda
memlekete ithal etmek. Ormanlarmz dk takatte olduklarndan, odunu ham madde olarak kullanan
endstrinin ihtiyacn kapatamad gibi, maden ocaklarnn ve inaatn ihtiyacn da tamamen
karlayamamaktadr. Bu itibarla kereste, kat ve sellloz fabrikalarnn odun ihtiyalar ile, ambalaj ve
inaatta kullanlacak kerestelerin ve maden direklerinin, hariten getirtilmesi iin lzumlu ticari
anlamalarn yaplmas ormanclk politikamz iin bir zarurettir. Ancak bu suretle ormanlarmzn
ykn hafifletmek imkan hasl olur. nk bir ihtiya bertaraf edilmedikten sonra, ormanlardaki
katyat durdurmaa kalkmak muhal ile uramak demektir. Dvizimizi lks eyaya tahsis ederek israf
yoluna gitmektense, orman mahsullerine yatrmak daha akll iidir. Hi olmazsa bu suretle hem
lzumlu ve mbrem ihtiyalarmz kapatlm ve hem de ormanlarmz istismar edilmekten kurtulmu
olur.
5- Orman sularna kar cezalarn iddetlendirilmesi. Sularn nne geecek faktrlerden biri
o suun yaplmasna maddeten imkan braktrtmamaktr. Bu da alnacak tedbirlerle kurulacak tekilat
sayesinde kabil olur. Bunun iin orman iletmelerimizin muhafaza tekilatn en makul tarzda
202
dzenlemek ve geniletmek lazmdr. Bununla beraber suu nleyecek tedbirlerden birisi de

meyyidelerdir. Eer kanuni meyyideler zayf bulunacak olursa, muhafaza tekilatnn btn
dzgnlne ramen yine suun nne geilemez. 3116 sayl orman kanununun hkmlerine aykr
hareket edenlere kar yine ayn kanunun 103-124 nc maddelerinde cezai meyyideler vardr. Fakat
bu meyyideler orman sularnn nne geecek derecede kuvvetli deildirler. Bulunduklar mevki ve
vaziyet ve haiz olduklar hususiyet noktasndan memleketin shhat, selamet ve menfaatine yarayacak
aalklar, orman idaresinden izin almadan kesenlere verilecek ceza Trk Ceza kanununun 516 nc
maddesinde belirtilmitir. Halbuki bu maddede tahribi bahis konusu olan menkul ve gayri menkul mallar
her hangi bir ahsa ait olan mallardr. Grlyor ki memleketin selametine taallk eden aalk ile her
hangi bir ahsa ait olan maln tahribi ayn miktardaki cezalarla cezalandrlmtr. Ormanlarda
nizamnamelere aykr hareket ederek ate yakanlarla ormanlar ierisine sigara atanlara 20 liraya kadar
hafif para cezas veya 20 gne kadar hafif hapis cezas verilir. Halbuki orman yangnlar, kasdi olanlar
hari ekseriyetle ormanda ate yakmak veyahut ta sigara atmak suretiyle meydana gelmektedir. Bu
nevi tedbirsizlie mani olmak iin cezay arttrmaa lzum vardr, nk bu suretle asl yangna
sebebiyet veren fiilin nne geilmi olunur. Aksi halde ate yakmak ve sigara imek fiilleri sk sk
vukua geleceinden, ormanda yangnn kma ihtimali de o kadar fazlalar. Geri yangn ktktan
sonra verilecek ceza hi phe yok ki daha ardr. Fakat mesele yangn karttrmamaktadr. Bu byle
olmakla beraber tedbirsizlik, dikkatsizlik... veya nizam ve emir ve kaidelere riayetsizlik neticesi olarak bir
yangna sebebiyet verenler de Trk Ceza kanununun 383 nc maddesine gre 30 aya kadar hapse ve
100 liraya kadar ar para cezasna mahkum edilirler. Fakat ayn kanunun 15 inci maddesinde hapis
cezas 3 gnden ve 19 uncu maddesinde de ar para cezas bir liradan baladna ve bu cezann en
aasn da vermenin kabil bulunduuna gre verilecek cezann ehemmiyeti yok demektir.
Bundan baka 3116 sayl orman kanununda kabul edilen zaman am da ok ksadr, nk
kanun orman sularnda dava zaman am iin bir, ceza zaman am iin de iki yllk mddet kabul
etmitir. Bu takdirde ya ceza vermemek veyahut verildii takdirde de tatbik olunamamak ihtimali bahis
mevzuu oluyor. Bu itibarla meyyideleri arlatrmak ve orman sularna ait yarglama usullerini islah
etmek ormanlarn korunmas bakmndan lzumlu bir itir.
6- Ormandaki kylerin elverili yerlere nakledilmesi. Memleketimizde eitli sebepler altnda
kyler ya orman ierisine veyahut ta orman kenarlarna yerletirilmi vaziyettedirler. Bu durum hem
kylerin gelimemesine ve hem de ormanlarn devaml ekilde harap olmalarna sebep olmaktadr,
nk orman topraklar bnye itibariyle dk topraklar olduundan, ziraate elverili deildir. Ziraate
elverili olmaynca, kyl kendi yiyeceini tedarik etmek iin devaml surette amalara ba vurmak
zorundadr. Gerekten bir ok ormanlar gezildii takdirde bu nevi amalara sk sk rastlamamak kabil
deildir. Yeni amalar birbirini takip ettike, ormanlk sahalar da yerlerini devaml olarak plak sahalara
terketmektedirler. Bu itibarla i iskan politikasna ba vurarak, ky ormandan ayrmak ve ziraat
topraklaryla orman topraklarn birbirinden tefrik etmek hem ormanclk politikas ve hem de ziraat
politikas iin lzumlu bir tedbirdir, nk orman iinde ve kenarnda yerlemi bulunan kyller kendi
yllk ihtiyalarndan pek azn bu topraklardan temin edebilmektedirler. Karadeniz mailesindeki
kyllerin acnacak durumu onlarn mutlak orman topraklar zerinde yerlemi olmalarndan ve
ihtiyalarn bu verimsiz topraklardan temine kalkmalarndan ileri gelmektedir. Ormandaki amalar
birka senelik faslalarla birbirlerini takip ederler ve bu suretle aalar adeta insanlarn yetiemeyecei
yerlere ekilip snm vaziyettedirler. Trabzonda Deirmendere vadisini takip edenler her iki tarafn,
bilhassa yolun getii srtlarn tamamen plak olduklarn grrler. Ancak dere kenarlarnda kzlaa,
st, yamalarda grgen, yabani fndk ve tepelerde de para para ladinlere rastlarlar. Maka ile
merkezindeki iki derenin birletii yer tamamen kayalk ve allktr. Halbuki buras yksek ormanlarla
rtl idi. imdi orman daha 10-15 kilometre ierlere doru kam bulunmaktadr.
Btn Karadeniz blgesi hububat ziraatine elverili olmad gibi, hayvancla da msait
deildir. Tarlann saman hayvana yetmediinden, mee yapraklarna, mee bulunmazsa hlamur ve
karaaa yapraklarna ba vurulur. Rizenin ayba bucanda bu yapraklar kaynatlp, deniz suyu ile
kartrldktan sonra ineklere verilir. Aa yapraklar demetler halinde hayvan yemi olarak pazarlarda
satlr. Btn bunlar bu blgenin ziraate elverili olmadnn canl birer delilleridir. Ayn vakay btn
orman blgelerinde az ve ok birfarkllkla da mahade etmek kabildir. Verimsiz topraklar ierisinde
yerlemi olan kylleri hayat artlar daha msait topraklara nakletmek hem bir ziraat politikas, hem
bir iskan politikas ve hem de bir ormanclk politikas mevzuudur. 3116 sayl kanun "Snrlanm devlet
ormanlar iinde veya dnda bulunan kylerin ve dank evlerin ve alm tarlalarn ormanlara ziyan
dokunduu anlalr veya halkn, memleketin, shhat, selamet ve menfaati icab orman olmayan
muayyen bir sahada orman yetitirmek icap ederse, burada oturanlar Vekiller kararyla baka yerlere
kaldrlabilir." demekle orman iindeki kylerin baka yerlere iskann da esas itibariyle kabul etmi
bulunmaktadr. Bir taraftan 2510 sayl iskan kanunu dier taraftan 15/6/1945 tarihli iftiyi
topraklandrma kanunundan faydalanlarak bu kylerin kaldrlmasn programl ekilde ele alp
dzenlemekte kati bir zaruret vardr. Ancak bu suretle ormanclk politikamzn hakiki yaras kapatlm
olabilir. Zira btn fenalklarn ve btn tehlikelerin mihrak hep bu noktadadr:
203
Ama vardr, nk ky orman iindedir, hayvan otlatmas vardr, nk ky orman iindedir.

Orman yangn vardr, nk ky orman iindedir. Kaaklk vardr, nk ky orman iindedir. O halde
orman sularnn neticelerini kknden bertaraf edebilmek iin, sebebi kaldrmak lazmdr.
7- Orman nisbetini %30 a karmak zere aalandrma iini sratle ele almak. Bir memleketin
ormanca fakir veya zengin oluu, o memleketin orman varlnn sahaya olan nisbeti ile llr, nk
orman sadece bir yakacak vastas ve sadece bir ham madde deildir. O yurt varlnn muhtelif
bakmlardan bekisidir. Bu bekilii yapabilmek iin muayyen bir bollukta olmas lazmdr. Bu da %30
diye kabul edilir. Halbuki Trkiyede bunu %10 diye kabul ederler. Fakat bu nisbet te ok phelidir,
nk Trkiye ormanlarnn vsati 8-10 milyon hektar olduu takdirde bu byledir. Bugn Trkiyede
hakiki manadaki orman varlnn 2-3 milyon hektar gemiyecei tahmin edilmektedir. Kelimenin ak
manasyla Trkiyede var olan orman deil, orman yokluudur. O halde yaplacak ey btn varlmz
ve youmuzla aalandrma iine balayp, bunu en ksa zamanda hzlandrmaktr. Orman Genel
Mdrl 13-14 milyonluk btesiyle bu muazzam ve byk aptaki ii baaracak vaziyette deildir.
Bu itibarla umumi mvazeneden her yl orman genel mdrl btesine mmkn olduu kadar
yksek miktarlarda, srf bu ii baarmak iin para vermek lazmdr. Nasl ki yol, liman, maarif, shhat iin
para veriyorsak, memleketin orman nisbetini %10 dan yukarya karmak iin de para vermemiz lazm,
nk Trkiyede orman meselesi btn bunlar topyekn ierisine alan memleket varl davasdr.
Orman Genel Mdrlnn bugnk esas ii aalandrma iidir. Bu ie balamadka hakiki
vazifesini ve fonksiyonunu gerekletirmi olmaz. Fakat esefle kaydedelim ki, bugn deil umumi
mvazeneden orman genel mdrl btesine para vermek, tamamen tersine olarak ondan
alnmaktadr. Nitekim 1947 ylnda 200 bin ve 1948 ylnda da 250 bin lira hazineye para verilmitir.
Acaba Orman Genel Mdrl bu tarihlerde aalandrma iini tamamlam ve Trkiye orman varl
btesini %30 nisbetine kartm ve geriye fazla bir miktar para kalmta m bunu hazineye
terketmitir. Bu cidden yerinde bir sualdir. Kanaatimizce Orman Genel Mdrl ilerinin en banda
ve en nnde aalandrma gelmektedir. Hatta bunu aka ilan edebilmek iin Orman Genel
Mdrlnn ismini deitirerek, bu messeseye Aalandrma Genel Mdrl demenin psikolojik
faydas bile vardr.
Hlasa olarak ormanlarmzn ekonomik sebep ve zaruretlerden tr ancak devlet tarafndan
iletilebileceini ve bu hususta hi bir msamahann yaplmamas lazm geldiini ve devletletirilmi
olan ormanlarn da, bir politika cereyanna kaplp hususi ahslara tekrardan terkedilmesinin mahzurlu
olacan kaydeder ve ormanclk politikamzda kylerin ormandan kartlarak elverili yerlere
nakledilmesi iinin, aalandrma meselesiyle, orman sularna verilecek cezalarn arttrlmas, orman
mahsullerinin hariten kolaylkla getirtilmesi, hayvan otlatma ve mera mnasebetlerinin
dzenlendirilmesi, odunun yakt vastalndan kartlmas ve ormanla ormancla kar beslenen geri
zihniyetin kknden silinmesi iin lzumlu gayretin gsterilmesi hususlarnn biran nce ele alnmasn
teklif ederiz.
13. Trkiyede Devletin ktisada Mdahalesine Dair

KEMAL TOSUN
ktisat Fakltesinde Asistan
Her iktisadi rejim, cemiyeti refah ve saadete en ksa yoldan, en az emekle kavuturmann bir
takm tavsiyeler ve kaideler halinde ifadesidir. Ferdi mlkiyet, serbest rekabete mstenit bir piyasa
mekanizmas ve kar esaslarna dayanan (Liberalizm) ile, kollektif mlkiyet, planl piyasa ve sosyal
adalet esaslarndan hareket eden (Sosyalizm) arasndaki mcadele, eskidenberi devam etmi ve,
denilebilir ki, bugn, en nazik bir safhaya ulamtr. Bu itibarla, memleketimizde de, takip edilecek yol
hakknda kati bir karara varlmas meselesi, gittike artan bir ehemmiyet kesbetmitir. Pek uzun
mnakaalara sebep olan teferruata girimeksizin, bu husustaki kanaatlerimizi u ekilde sralayabiliriz:
Yaplan uzun tecrbelerin neticesi olarak, milletleri ve insanl refaha kavuturacak rejim,
yirminci asrn medeniyet ve kltr seviyesine uygun bir liberalizmdir. Bunu, prensip olarak kabul
etmemizin iki sebebi vardr.
A) Sosyalizm mahiyeti itibariyle bir memleketin dahili iktisadi refahn temin edebilmekten
uzaktr. Zira:
a) Devlet kapitalizmi, planclk, kollektivizm vs. gibi eitli isimlerle anlan devletilik, kuvvetli bir
merkezi otoriteye ihtiya gstermekte ve neticede ferdi hak ve hrriyetlerin yok olduu totaliter bir
rejime mncer olmaktadr.
b) Brokrasi, memur diraktrl ve bro ekonomisini tevlit etmektedir.
c) Kar ekonomisinin aksine olarak, bro ekonomisinde, maliyetlerin hesaplanmas yani (iktisadi
hesap) mmkn olamamaktadr. Bu durum ise, deniz ortasnda pusulasz seyreden bir geminin
durumunun aynidr.
204
e) Bylece devlet, kt iletmeci sfatna hak kazanmakta, ve stelik, kar zihniyeti ile beraber,
fertlerin iktisadi zihniyetini de dumura uratmakta ve sndrmektedir.
f) Nihayet, btn iktisat mekanizmas (siyasetin) sultasna tabi olmaktadr. Siyasetin
ekonomiye yol gstermesi ise sonsuz felaketlere sebep tekil eder.
B) Sosyalizm, planclk, milletleraras hayat, bilhassa, artk kendisini empoze eden (cihan
ekonomisi) bakmndan da, refaha ulatrabilmekten uzaktr. Zira, sosyalizm, otarsi dediimiz, (kendi
yayla kavrulmak) politikasna sevkeder. Bu ise, milletlerin arasna demir perdeler germek, infirat ve
tecerrt siyasetlerinin harplere gtren, korkun labirentlerine srklenmektir. Medeniyeti douran
iblm ve ihtisaslamann nimet ve menfaatlerinden milletleri mahrum etmektir. Beeriyetin ulat
teknik ve kltrel seviye, dnyay kltm, milletleri ok sk balarla balam, mukadderatlarn
adeta birletirmitir. Daha ziyade, iktisadi mahiyette olan bu balar, nfusu gittike artan milletlerin
hareket serbestilerini azaltm ve hatt hareketlerini tayinde, birbirleriyle danmak, kuvvetli bir i birlii
yapmak mecburiyetinde brakmtr. Milletleraras ticaret vs. gibi ekonomik mnasebetler, milli
hakimiyet anlaynda nemli deiiklikler yapm, gmrk duvarlarn kknden sarsan ve ifadesini
cihan ekonomisi vakasnda bulan, (dnya efkar umumiyesini) yaratmlardr. ki tarafl mukaveleler,
yerlerini (ok tarafl anlamalara) yani geni saha ekonomisine terketmilerdir. Milli ekonomiler, bu
dnya ekonomisinin genel artlarna uygun bir i rejim kabul etmek hakikatile karkaryadrlar. Bu
itibarla, yirminci asr medeniyetinin milletlere empoze ettii ve sratle, bir Dnya Federasyonuna doru
ilerleyen (ibirlii) ne mani olan otariye gtren sosyalizmden uzaklamak ve zamann artlaryla
badaan bir liberalizm gtmek, insanln hrriyeti, refah ve saadeti iin arttr.
C) Milletlerin i ve d mnasebetleri bakmndan, neo-liberalizmin kabul edilmesi lazm geldii
neticesine vasl olduktan sonra, imdi, memleketimizde, devletin mdahalesine cevaz verdiimiz
sahalardan, en nemli telakki ettiimiz iki tanesine ksaca temas edeceiz.
a) Memleketimizde giriilen devletiliin muvaffak olamadn inkar eden hemen yok gibidir.
nce tarihi bir zaruret iken, sonradan yolunu aran ve boyundan byk (iletmecilik) gibi ilere giriip,
sefalet kayna halini alan devletiliimizin en byk hatas, kanaatimizce, zamana uygun bir iktisadi
zihniyet yaratamam olmas, bilakis, domaya yakn iken onu yok etmesidir. Ferdi kapitalizm terbiyesi
ve kar zihniyeti mevcut olmayan memleketimizde, devlet, kapitalizm yapm ve ar sanayi kurmaa
kalkarak; sapan ekonomisi bu yke tahamml edemez yani, (terazi bu sikleti ekmez) kabilinden,
yabanc iktisat mtahassslarnn istihzalarna muhatap olmutur. Memleketimizin, seneler, hatta,
asrlardanberi geri kalmasnn, hayat seviyesinin hala dzeltilemiyecek kadar bozuk olmasnn en
mhim sebebi, kanaatimizce, menei ne olursa olsun, hakim olan kt iktisadi zihniyettedir. Ne ziraati,
ne sanayici ve ne tccar, mesleine uygun bir iktisat zihniyetine, maalesef, malik deildirler. Vcuta
salam, kafaca da pek dun olmayan kyl, ehre g etmekte ve kapclk veya hademelik yaparak, kt
kanaat biriktirdii bir iki yz lira ile kyne dnmekte ve bunu kafi bir kazan saymaktadr. Sepetinde bir
iki kilo leblebi veya be on portakal ile, btn gn, stanbul sokaklarnda avaz avaz baran kylnn
kazanc mbalaa edilmemelidir. Bu gibilerin iinde kynde, tarlas, ifti, ubuu olanlarn da
bulunmas, meselenin ehemmiyetini bir kat daha artrmaktadr. te, memlekete hakiki hizmette
bulunacak iyi bir politika, yirminci asrn icap ettirdii bir iktisadi zihniyet yaratmakla ie balamaldr.
Talebesine iktisat nosyonu alamaa alan bir profesr gibi, devlet, memlekette bu zihniyeti
yaratmaa almaldr. Bunu, sahnede iletmeci olarak grnmekten ok daha kymetli telakki
etmelidir. ktisadi zihniyetten kasdimiz, soygunculuk ahlak deil, hakaniyet ve adaletle mcehhez, ileri
grlle, hesaba, iyi organizasyon, rasyonel alma, ve prodktiviteye dayanan bir zihniyette.
Yoksa, (bir lokma bir hrka) ve (Allah kerim) zihniyeti, yirminci asrn iktisat zihniyeti ve bilhassa, hayat
seviyesi ok dk olan bir memleketin iktisat politikasnn parolas olamaz.
b) Devlet mdahalesine cevaz verdiimiz balca noktalardan ikincisine gelince: Muasr devletin
neo-liberalist iktisat politikasn kabul ettiimize gre; bunun baz mahzurlar olacaktr. sizlik ve sosyal
adalet problemleri bata gelenlerdendir. Sosyal siyaset tedbirleri, bu problemleri ancak sathi bir ekilde
ele almakta ve kkl bir hal aresi bulamamaktadr. Halbuki, iki ideoloji arasndaki mcadelelerin
menei bu noktadr denebilir. Liberal kapitalizmin eseri olan byk ve ar sanayi, muazzam (colossal),
dev iletmelerin yaratt proletarya, yedek sanayi ordusu vs. gibi, bayrak olarakk kullandklar
kelimelerle sosyalistler, snf tezadnn demagojisini yapmaktadrlar. yleyse, meseleyi kknden
halledecek tedbirler, proletarya denilen snfn teekklne imkan brakmyan tedbirlerdir. Bunlarn
banda, byk-dev iletme denilen teknik-ekonomik organizasyonun meydana kmasna, teekkl
etmesine meydan brakmayan bir politika gelir. Orta ve kk iletme cesametleri, byk iletmelerin
hemen btn fonksiyonlarn baarabilmektedirler. Baz faydalarndan vazgemek, yukarda
zikrettiimiz byk mahzuru yok etmek gibi ok daha kymetli neticeler temin eder. Garp kapitalist
memleketlerinin, henz sanayilemee balayan memleketler iin, baha biilmez ders verici birer
kaynak olduklarn unutmamak lazmdr. Aksi halde bizzat bu tecrbeleri yaamaa kalkmak, daha
asrlarca, huzur ve refaha kavumaktan vazgemek demektir. Hlasa: Liberal kapitalizm tarihinden
alacamz, ilk ders, meselenin siklet merkezini tekil eden proletaryann ortaya kmasna sebep olan
byk-dev iletme organizasyonun teekklne mani olmak ve yerini kk ve orta iletmelere
brakmaktr. Bu, yirminci asrda devletin en meru mdahale sahalarndan birincisi telakki edilmelidir.
205
Dahilde refah ve saadet, milletlerarasnda sulh ve skun amili olacak Trk neo-liberalizminin
temas ettiimiz bu bir ikisile birlikte, btn esaslarn tespit etmek, phesiz ki, Byk Millet Meclisine
bal, mstakil ve mtehasss bir ktisat urasnn vazifesidir.
14. Devletilik ve Devlet Mdahalecilii

stanbul Tccar Derneinin teblii
stanbul Tccar Dernei, ilk kurulduu gndenberi devletilik mevzuu zerinde derin ve devaml
incelemeler ve aratrmalar yapmaktadr. Bugn iinde bulunduumuz skntl meselelerden ou ve
bunlarn banda memleketimizin istihsal kifayetsizlii, tatbik etmekte olduumuz devletilik sistemine
az ok bal sebepler yznden domaktadr. Devletin iktisadi hayata u veya bu ekilde mdahalesini
reddetmee bugn iin imkan yoktur. Devrin artlarna gre bu mdahale her memlekette
yaplmaktadr. Memleketimizde kurulmu ve gelimi olan devlet iletmecilii, yahut devletin
sermayedar ve mteebbis yerine gemesi, yani devlet kapitalizmi ise yine, esas itibariyle, kendimize
ait zaruretlerin neticesidir. u halde devletin iktisadi hayatta iki fonksiyonu vardr: 1) devletin muhtelif
sebeplerle iktisadi hayata mdahalesi ve bir takm kararlar ve tedbirler alp bunlar tatbik etmesi veya
ettirmesi eklinde olan ve eitli ller ve sistemler altnda her memlekette tatbik olunan devlet
mdahalecilii: 2) devletin bilfiil sermayedar yerine gemesi eklinde ifade edilen devlet iletmecilii ve
devlet kapitalizmi. Bunlardan birincisini daha ziyade dnya artlar, ikincisini ise kendi artlarmz
zaruret haline koymutur.
Bu zarureti ve kknden devletilii ve devlet mdahaleciliini reddetmek imkan olmadna
gre ancak devletiliimizin yaylma hududunu, prensiplerini ve bunlarn tatbik eklini beyenmemek ve
biraz evvel belirttiimiz gibi, sebepleri devletilie balanan skntlar ve istihsal kifayetsizliini bununla
izah etmek icap eder.
Derneimizin 15 Nisan 1947 tarihinde yapt birinci aylk toplantsnda bir rapor kabul edilmitir.
Bu raporun devletilie taalluk eden ksmnda yle denmektedir.
"Devletiliimizin hududunu izen en byk zaruret ferdin yapamyaca ii devletin yapmasyd.
Bu l tam bir anlay iinde tatbik edilemedi. Bir takm ilerde ferdi ve hususi teebbsler lzumu
olmad halde baltaland.
"Devletilik, ferdin yapamayaca ileri yapmak ve ferdi o ileri baarabilecek hale getirmekti.
Halbuki ilk teebbs hamleleri fertlerden gelmi baz iler bile ki onlar tamamen fertler tarafndan
yaplabilirdi, devletletirildi. Ticari ve iktisadi hayatn dzenlenmesi zarureti karsnda bu dzeni
kendiliinden yapmas mmkn olan hr ve serbest mesleki organlarn meydana gelmesinden ekinildi
ve bunlarla alelumum ferdi teebbs ve faaliyet, devletilikle tezat gibi mtalaa edildi. Biraz evvel
belirtilen zaruret erevesi iinde memleketimizde hkmet iletmecilii eklinde geici bir devre
yaanmas tabiiydi. Fakat bu devre hakikaten geici olmal ve devlet, iktisadi ve ticari hayatta ferdin
gelimesini ve teebbs ve idare hamle ve enerjisini sndrmeyerek bilakis kuvvetlendirmeliydi.
"Biz devlete artk kendisine byk klfetler yklemek pahasna baarmaa mecbur kald
ilerden ounu, i hayatnn yetimi ve hazrlanm elemanlarna gvenle teslim ve tevdi
edebileceine kaniiz. Devlet iletmeciliinin ve mdahaleciliinin bu gnk artlar ve imkan hudutlar
iinde asgari hadde inebileceinin bir hakikat eklinde belli olmas gerek hkmetimiz ve gerek
halkmz iin sonsuz nee ve iman kayna olacaktr. Hkmetin amme menfaatlarn korumak
bakmndan yapt ve hududunu gelitirmekte devam ettii mdahalelerden kurtulmas devleti ve
devletiliimizi kuvvetlendirecek balca yoldur. Her ie karan ve her ii elinde tutan ve onlar
tecrbesi ve bilgisi, i hayatnda yetienlerden baka ve i noktasndan noksan olan memurlar
vastasyla idare eden devlet, her ekilde hcuma urar. En kk sknt ve fenalk dahi devletten
bilinir. Bu durum devlet otoritesini sarsar, veya bu otoritenin muhafazas hesabna skut ve tahamml
bir zaruret halini alr.
"Devletilik prensibimizin "ferdin yapamaycan devlete yaptrmak ve ferdi de onlar yapacak
hale getirmek" eklinde anlalmas lazm geldiini sylemitik. Msaadenizle buna bir kayt daha
eklemek isteriz. O da, bu prensibin ayni zamanda "Devletin yapamayaca ilere karmamas"dr. Bu
noktadan gerek idare ve iletme, gerek rantablite ve basiret gibi bakmlardan devleti iyi yapamad
ilerden ve dertlerden kurtarmak lazmdr. Devletiliin bir memur iletmesi ve devlet kapitalizmi halinde
inkiafna bizi tarihi zaruret srkledi; fakat imdi bu zaruretler hi olmazsa mhim lde kalmam,
artk evlatlar yetiip olgunlamtr."
lk kurulu gnlerinden itibaren bu fikirler derneimizin btn faaliyetlerinde esas olmutur.
niversite profesrlerinden iktisadlardan, i adamlarndan mteekkil kurduumuz Devletilik
Komisyonu devletiliimizin ve devlet mdahaleciliinin ekil almas ve ne lde tatbik edilmesi lazm
geldii meselesini uzun uzadya incelemi, bir seneyi geen alma sonunda baz etdler meydana
gelmi, bunlar Dernein yayn organnda neredilmitir. Fakat mevzuun akademik ve ideolojik
206
mnakaalara ok msait olmas yznden devletilik komisyonumuz umumi bir rapor tanzim
edememitir.
Buna ramen stanbul Tccar Dernei aylk toplantlarnda kabul edilen dier raporlarla yukarda
bir parasn aynen naklettiimiz 15 Nisan 1947 tarihli rapordaki prensiplere ilave edilecek u grleri
kendine mal etmitir:
1- Bir aratrma ve bir karar merkezinin kurulmas:
Hangi teebbsleri devlet idare eder, hangilerine karamaz ve nasl bir devletilik tatbik etmek
lazm gelir gibi suallerin cevabn ancak yaanan artlar ve zaruretler tayin eder. Bu hem aratrma ve
etd iidir, hem de milletin topluca arzu ve iradesine baldr. imdi topluca byle bir aratrma yapan
organ yoktur; karar da siyasi iktidar vermekte, ve plansz, gelii gzel bir devletilik tatbik edilmektedir.
Bunun iin bir aratrma ve plan organiyle bunun yapaca teklifleri tetkik ve kabul edecek bir ekonomi
Genel Meclisi kurulmas lazmdr.
Dernein Ekonomik Genel Meclisi hakkndaki 8 Nisan 1943 tarihli raporu 22 Nisan 1948 tarihli 9
uncu aylk toplantsnda grlerek kabul edilmitir. Bu raporda hkmete tekili dnlen Ekonomi
Genel Meclisi hakkndaki Dernein grleri belirtilmitir. Dernek, aratrmalarda bulunacak ve gerekli
raporlar ve planlar hazrlayacak ayr ve mstakil bir etd ve plan dairesiyle, hr meslek ve ihtisas
teeklllerinden seimlerle yollanm yelerden ve hkmet mmessillerinden mteekkil bir Ekonomi
Genel Meclisinin tekil edilmesini teklif etmektedir.
2. Mstakil ve muhtar iletmelerin kurulmas:
stanbul Tccar Dernei, devlet iletmeciliinin ancak amme mlahazasiyle kurulan ve idare
edilen ilere hasredilmesi ve bu gibi messelerin de dorudan doruya devlet tarafndan idare
edilmeyip mstakil ve muhtar iletmeler haline konmas tezini kendine mal etmi bulunuyor. Dernek
muhtar iletmecilik prensibinin eitli ekilleri zerinde durmayarak sadece bunlardan biri olan stanbul
Limannn muhtar idaresi hakknda bir teklif yapmtr. Limanla alakal teekkllerin murahhaslarndan
ve dier ihtisas adamlarndan mteekkil olarak kurduumuz bir komisyon stanbul limannda mevcut
glklerin nasl nlenebilecei ve limann en ideal ekilde nasl idare edilmesi lazm geldii meselesini
uzun boylu incelemi ve bu hususta bir rapor hazrlamtr. 23 Nisan 1948 tarihini tayan mezkur rapor
11 Haziran tarihli on birinci aylk toplantda grlm ve kabul olunmutur. stanbul liman bu gn
Devlet Denizyollar Umum Mdrlne bal bir devlet iletmesidir. Bu Umum Mdrlk Ulatrma
Bakanlnn emri altndadr. Bu suretle stanbul limannn istiklali ve muhtariyeti yle dursun,
Denizyollarnn bile hareket serbestisi yoktur. Bir mavnac tayin etmek iin bile Bakanln msaadesine
ihtiya vardr. Liman ileri ehrin, tccarn, vapurcularn, nakliyecilerin ii olduu halde Hkmetin
bunlardan hi birisine ehemmiyet vermiyerek ve hi birisiyle hatta dantaya lzum grmiyerek stanbul
limann kendi memurlariyle idare etmekte devam etmesinin memlekete, ticarete, stanbul ehrine ve
limanna ne byk zararlar verdiini herkes grmekte ve bilmektedir. Yirmi senedenberi devlet elinde
olan bu limana yirmi metre rhtm yaplmad halde tekilatn durmadan byd, brolarn ticaret
hanlarna bile smad ve ilerin son derece yava ve bozuk gitmekte olduu, tarifelerin ise hi bir
yerle mukayesesi mmkn olamyacak kadar yksek bulunduu da malumdur. Btn bunlarn tek
sebebi, Hkmetin lzumsuz bir vesayette devam ederek stanbul gibi aydn bir ehrimizde liman
hizmetlerinde kendilerinden istifade edilecek bu kadar ok eleman var ki, bunlardan hi birisinden
faydalanmayarak ileri merkeziyet ve brokrasi usul ile ve kendi memurlariyle grmekte devam
etmesidir.
stanbul liman iini, muhterem kongrenize, hem muhtar ve mstakil iletme sisteminin ilk
kurulabilecei bir saha olarak, hem de d ticaretimizin mhim bir kapsndaki aksakln btn
memleketi mteessir etmesi dolaysiyle bunun bir an evvel dzelmesinin balca dava olmas
bakmndan teklif etmekteyiz. stanbul liman, kendi istiklaline sahip olmal ve limann idaresi bu iin asl
sahibi olanlara gemelidir. Bunlarn banda stanbul Belediyesiyle stanbul Ticaret ve Sanayi Odas
gelir. Bu iki teekkle limanla alakal dier mesleki teekkller de eklenmelidir. Derneimiz bu
teekkllerin serbest seimlerle tayin edecekleri temsilcilerle hkmet mmessillerinden mteekkil bir
liman meclisi kurulmasn, iletme ve idarenin mstakil bir hviyet almasn ve bu meclise balanmasn
teklif etmektedir. Bu sistem dier limanlarmzda, eitli farklarla hemen btn devlet iletmelerinde
tatbik edilebilir kanaatindeyiz.
3- Mesleki teekkllerin hr ve mstakil olmas:
Ticaret Odalar, Esnaf Odalar, Birlikler, Esnaf Cemiyetleri ve dier her trl mesleki
teekkllerin tamamen hr ve mstakil olmas prensibi de Derneimize mal olmutur. Hkmet, bu
teekklleri korumak maksadiyle kanunlarn verdii salahiyete dayanarak vesayette bulunmakta,
onlarn btelerine, kadrolarna, memurlarna ve idaresine karmaktadr. Tecrbeler gstermitir ki
Hkmetin bu mdahalesi altnda, kanuni hviyetleri ne kadar mstakil olursa olsun, serbest mesleki
teekkller olamamakta ve yaamamaktadr. Serbest meslek erbab bu tarz teekkllere bir hkmet
emri olarak girilen ve aidatlar da vergi mkellefiyet eklinde denmesi icap eden messeseler gz ile
207
bakmaktadr. Buralara kaytl yelerin, teekkllerini daima yabanc bir messese gibi tanmalar sebebi
bizce budur. Bu itibarla stanbul Tccar Dernei u prensipleri mdafaa etmektedir:
a) Ticaret Odalar da dahil olduu halde btn mesleki teekkllere girmek ve kmak meslek
erbabnn ihtiyarna braklmal ve bu teekkllerin idaresi tamamen yelerinin hr ve serbest iradesine
bal olmaldr.
b) Ancak meslek teekkllerinin kanunlarla tayin edilmi bir takm vazife ve mesuliyetleri olmal
ve bu gn dorudan doruya devlete yaplan veya amme mlahazasiyle yaplmas icap eden bir ksm
iler bu teekkller tarafndan grlmelidir.
Derneimiz Hkmete yeni hazrlanmakta olan Esnaf Odalar kanunu mnasabetiyle, bu
prensipler dahilinde mtalaasn bildirmi ve mecburi kayt mkellefiyeti olan ve aidat borlar cra
marifetiyle tahsil olunan Odalar sistemine tamamen aleyhtar olduunu yollad raporda arz etmitir.
Ayni noktai nazar yeni Odalar kanunu projesi iin de belirtmi bulunuyoruz.
Odalarn ve bu mahiyetteki teekkllerin kayt mkellefiyetinden ve icra kuvvetinden
faydalandklarna ve bu sayede kuvvetlendiklerine phe yoktur. Bu bakmdan bu kuvvetten mahrum
kalacak Odalarn yaayamyaca, bunun da meslek erbabnn umumi menfaatlerine aykr decei
ileri srlerek bu imtiyazlarn kalkmas, fakat Odalara hkmete mdahale edilmiyerek bunlarn
tamamen serbest ve mstakil olmas tezi zerinde durulmaktadr. Bizce bu mtalaada ak bir tezat
vardr. Hem odalara kanun yolu ile bir takm imtiyazlar vermek ve bunlar vergi tahsil eden messeseler
haline koymak, hem de bunlar hususi messeseler gibi serbest brakmak hukuk nazariyelerine uymaz.
Hkmetin meslek teekklleri zerindeki vesayeti, bu teekkllerin kanunen kurularak vergi tahsil
eden, cra Dairelerini bu tahsil iin kullanabilen messeler olmasnn tabii bir neticesidir. Bu itibarla ya
imtiyazlardan yahut serbestiden vaz gemekten baka are yoktur. Derneimiz serbestiyi tercih etmitir.
Mesleki teekkllerin hr ve serbest olmalar halinde bunlarn zayflayaca ve yaamayaca
iddiasna itirak etmiyoruz. Eer hayatlarn yalnz kanun himayesinde ve vergi tahsil etmek suretile
devam ettirebilen mesleki teekkller varsa bunlarn kapanmasn bilhassa istemeliyiz. Bizim
kanaatimizce kanun yolu ile bir takm vazifeler ve mesuliyetler yklenmek ve idareleri tamamen meslek
erbabnn elinde olmak artiyle, bir ihtiyaca tekabl ettikleri ve yelerine faydal olduklar takdirde, bu
teekkllerin bilakis kuvvetlenecei merkezindedir.
4- D ticareti tanzim ve idare organnn serbest tccar teekkl elinde
olmas:
D ticaret ilerinin, her memlekette olduu gibi, bizde de bir tanzim organna ihtiyac
phesizdir. imdiye kadar bu sahadaki btn iler hkmet ve onun memurlar tarafndan
yaplmaktayd. Derneimiz (ayrca d ticaret mevzuuna dair hazrlad teblide belittii gibi) bu iin
mhim ksmn artk bilfiil d ticareti idare eden tccarn kuraca organizasyona brakmann mmkn
olduu fikrindedir. Bu husustaki teklifimiz sz geen raporumuzda tafsilatiyle belirtilmitir.
HLASA:
stanbul Tccar Derneinin devletilik mevzuunda imdiye kadar vard neticeler bunlardan
ibarettir. Derneimiz ancak ihtisas komisyonlarnda incelenerek raporlar hazrlanm ve aylk
toplantlarndan gemi olan fikirleri kendine mal edebilir. Bu itibarla devletilik mevzuunda prensiplere
balanarak yukarda belirttiimiz noktalar etrafnda yksek Kongrenin bir karara varmasn rica ederiz.
208

TAHSN DEMRAY
A- Milli ve Siyasi Bnyemiz Bakmndan Devletiliimiz
Kongremiz
Kongremizin esas gayesi, alma programnn 4nc maddesinde yazld zere: Trkiyenin
iktisadi kalknmas ve istihsalinin gelimesi iin ne gibi tedbirler alnmas lazm geldiidir.
Fakat, milletimiz iin lm, kalm davas haline gelmi olan bu davay btn genilii ve mulile
bu ilk kongrede ele almann mahzurlarn ve hatta imkanszlklarn takdir eden kongre komitesi bu
byk davann sadece:
a) Devletilik, b) D ticaret rejimi, c)Vergi reformu; bakmndan incelenmesi ve imdilik bununla
yetinilmesini uygun grmtr. Bunda da byk isabet gstermitir.
sabet gstermitir. nk: eyrek asr dolduran Trkiye iktisadi olular ve ekilip evrilmeleri
hengamesinde i, ticaret, sanayi erbab hesaba katlmadklarndan konuma unutmular ve zamanla
memleket iktisadiyat zerinde tertipli ve metotlu dnmekten uzaklap kendilerini sadece gnlk
ilerine hasr ve tahsis etmek zorunda kalmlardr. ktisat ilmile uraan gerek deerler ise sz
anlatmann imkanszl uzun yllar denedikten sonra nihayet yorulup skuta varmlardr.
te bu kongre, o deerli elemanlar, o mmtaz ilim adamlarmz iin yeni bir hareket noktas
olacak ve kltrl bir hareket-milletin talihi yardm ederse-devam edecek ve ancak gelecek kongrede,
asl engin mevzua hakkiyle girilebilecektir.
Ben (Devletilik ve mdaheleleri) konusuna ancak byle bir ihtiyat kaydi ile girebiliyorum.
ktisat ve itimai bnye
Kongremizin ele alm olduu (Devletilik), phesiz iktisadi devletiliktir. Fakat, iktisadi
mevzular daha teknik, daha hususi ve daha teferruata ait ksmlardan kp, devlet gibi bir ana kke
vard, daha dorusu hepsi toparlanp devlet konusu haline geldii zaman birden itimai bir manzara
halini alr. Esasen iktisadi meseleler itimai meselelerin bir cephesi veya bir parasdr. ktisat, millet
uzviyetinin eitli organlarndan, onun hayatiyet cmlelerinden, sistemlerinden biridir.
Trkiyeninbugnk iktisadiyat, adiyle ve zyle koyu devleti olduundan, onu devletiliimizin
btn iinde, yani siyasi ve itimai paymzla birlikte, hi deilse bunlarn yan sra mtalea etmek
zorundayz. Bu bakmdan, velevki pek ksa olsa, devletiliimizin tamamna bir gz atacak ve
iktisadiyatmz milli ve siyasi bnyemiz, idare mekanizmamz bakmndan mtalea etmee alacaz.
Toplum yaplarna ksa bir bak
Toplum bilim henz pek gen ilimler arasndadr. Bununla beraber yz yldanberi aratrma
metodlar bir hayli gelitirilmitir. Zamanmzda sosyoloji ekolleri arasnda metot bakmndan enziyade
ileriye giden Science Sociale olmutur.
Bu ekoln yz yl bulan aratrmalar neticesinde millet bnyelerinin itimai yaplarn;
kurulular ve tezahrleri bakmndan iki byk gruba ayrldklar grlmtr.
Bunlardan birinde itimai heyet toplum ferde hakimdir. Fert kendine dayanmaktan km,
ailesine, kabilesine, fkrasna, cemaate, devlete dayanr olmutur. Bu gibi bnye teekkllerine
(teekkl tecemmi) diyoruz. Bu cemiyetler zayf cemiyetlerdir. Merkeziyet, brokrasi, totaliterlik bu
bnyelerde geliir.
Dierlerinde ise cemaatten, sahabetten, vesayetten syrlm ve kendine dayanr hale gelmitir,
ki buna da (teekkl infiradi) diyoruz. Bu tip cemiyetler, itimai bnyeler bir piramidin normal oturuu
manzarasn arzeder. Angio Sakson ve Amerikan itimai bnyelerinde olduu gibi.
Tarih iinde bnyemiz
Bizim bnyemize gelince; bugn ilk bakta bariz bir ekilde, kuvayi umumiyesi alabildiine
genilemi byk bir brokrasi manzaras gstermektedir. Fakat hemen ilave edeyim ki, bu manzara,
bizim milli karakterimizle, derin ve kkl istidadmzla, mizacmzla tezat halindedir. Milletimiz zorla yn
haline getirilmi ve kuvayi umumiyeye bendedilmitir.
Bu nasl olmu, bir millet asli tamamen zt ve makus bir duruma nasl gelmitir? Bu strapl
maceray tarih iinde grelim:
209
Trk tarihinin bugnden geriye doru 27 asrlk ksm az ok karanlktan kurtulmaa balam ve
bu tarih iinde Trk toplum yaps sezilebilir bir hale gelmitir.
Cumhuriyetten nce imparatorluk, mparatorluu kuran Osmanl Beylii, daha gerilere doru sra
ile lhanllar, Anadolu Seluklular, Byk Seluklular, Mangtlar, Astarhanllar, banllar, Temrller,
aataylar, Byk Kaanlar, Karahtaylar, Karahanllar, Dokuz Ouz-On Uygurlar, Gk Trkler, Aparlar,
Siyenpiler, Kunlar ve nihayet Milattan nce 8inci asra kadar kan Sakalar... Bunlar, hereyden nce
milletimizin istiklal
bayran birbirlerine devretmek suretiyle drmeden, aralksz olarak
dalgalandrmlardr. Millet bnyemizin birinci vasf budur:
stiklal.
Arkadalar, hereyden nce unu iyi bilmeliyiz ki, bu harikulade hayatiyeti gsterebilen, terihin
tek milleti Trktr. Bugn bilinebilen tarih iinde, yalnz Trk milletidir ki, oturduu topraklar deimi,
zirvedeki ta, atdaki Kaan ailesi deimi, rejimleri deimi, fakat o asli deerlerini karakterini daima
muhafaza edebilmitir.
Bu 2700 yl iinde mstakil olan sadece devletimiz deildir. Yukarda saydmz devletleri kuran
millet de, beyleri, boylar, aileleri ve fertleri ile en geni hrriyete sahipti. Mteebbis, mstakil karakterli
cevval, atlgan, zeki, becerikli ve mert insanlardan mrekkep bir topluluktular. Bilhassa, imdilik en eski
Trkler olarak tandmz, Saka Trklerinin itimai yaplar ve fertleri zerinde meydana karlan yle
hakikatler vardr ki, tarihimiz ve milletimiz iin mesnet ve mit kayna olacaktr.
Trk itimai bnyesi: byk ordularna, imparatorluklarna ramen Kaanc deildi. Devletin
yaps bir piramidin kaidesi zerinde ykselii eklinde ve Kaan onun son ta olarak oturmu bir tat.
Esir toprak kulu yoktu. Her fert malna, evine, toprana diledii gibi sahipti ve bakasna dayanmazd.
Bu gzel bnye yaps son asrlara kadar muhafaza edilmiken Osman Oullar ona
kymlardr. Hakanlar iin Sur kabul etmiyen, onlarn paral kle askerler beslemelerine asla msaade
etmiyen Trk ananesini Yenieri Ocan kurmak suretiyle Osman Oullar bozmulardr. Bu ananenin
ykln Fatihin Bizans tahtna oturmas takip etmitir.
Bizansn surlar iine giriimiz geri aaalar tarihi iin esiz bir hadise olmutur; fakat hakikatte
Trk milleti iin byk felaketlerin balangcn tekil etmitir. Byk bir imparatorluk kurulmu, fakat
Trkn ananevi siyasi hrriyeti elden gitmitir. Bizans zerinde kurulmaa balyan Osmanl
mpatorluu ile birlikte bir brokrasi makinesi kurulmaa balam ve bu brokrasi, .yk merkezi
idare durmadan genilemi ve imitir.
Trk milleti, kendi ananesi, mizac, karakteri ile taban tabana zt bu idare ile uyumasna imkan
olmadndan, ona kar dikilmi, ayaklanmalar kanl bastrmalar, ktalleri yeni kyamlar takip etmi,
Ouz Trkleri asrlarca hrriyeti iin merkezi byk brokrasi ile dvm, Anadolu asrlarca kana
boyanmtr.
Yine tarihte hibir millet yoktur ki fertleri Anadolu Trk kadar hrriyeti iin baskclarla o kadar
uzun dm olsun...
Nihayet Anadolu Trk, mparatorluun sonsuz kuvveti karsnda siyasi ve idari hrriyetini ve
haklarna kaybetmi milletin btn varlartk byk bir brokrasi makinesine balanmt.
Merkeziyeti Devlet
Milletin bu byk brokrasiye kar ald tavr onun saf dilinde bugn dahi bulup anlamak
mmkndr. Bilhassa (Beylik) ve (Kap) kelimeleri bakmndan son derece vecizdir.
Geme beyler kprsnden ko aparsn su seni Yatma tilki glgesinde ko yesin aslan seni
derken atlgan, kaln enseli kurdun ruhunu ve otoritenin tuzak durumuna erkeke bakn gryoruz.
Beyler emeden su ime !
Beyin kapsna varma !
tleri, merkezi siyasi kuvvetlerin lutfunun neticede, hr insan kleletirmesi karsnda en
salam tedbiri belirtmektedir.
Anadolu Trknn bu (Bey) den kasdi kendi varlna zt otorite padiah ve devlettir. (Kap) ile
de gene onu ve bilhassa onun hkmetini kasteder. Kendisinin itirak etmedii bu hkmete onun
kapsna kar nefret duyar. O kapda erkeklii rencide edilmi ve oradan her ne gelirse fena ve haince
gelmitir. Bilhassa kaplarn en zorlusu ve en by olan (Babali)den... Trk iin, onun milli karakteri
iin (Kurb-us Sultan, ate- isuzan) dr.
210
Anadolu Trk bu senbolik kelimeleri bugn dahi kullanmaktadr. kinci dnya savanda da
onun atlarn ve budaylarn (Beylik ald) !..
Devleti yenileme ihtiyac
Osmanl devleti kendi z milletini krp geirmi ve kudret kaynan eliyle krletmitir. Fakat pek
az sonra bu yanl hareketin aksi tesirleri grlmee balam, muazzambrokrasi makinesi
atrdamaa balam, Osmanl devletinin kuvay umumiyesi yeis ve strap uurumuna yuvarlanmt.
Padiahn ahsnda dmlenen devlet, korkun mukadderatn deitirmek, idari ve siyasi
merkeziyetiliin kuruluuyla balyan idari ve siyasi buhranlar bertaraf etmek iin duyduu ihtiya
nihayet baz yenilik tatbikatna yol amtr.
lk yenilik tatbikat (Seyfiye) snfnda yaplmak istendi. (Asakiri cedide) ihdas edildi. Fakat bu
hareketi mau devlet muhiti ve geri (lmiye snf) baltalad. Teceddt nc Selim, gen
Osmann akibetine urad.
Merkeziyeti devletin z milleti ile kanl boumalar neticesinde millet fakir reper haline
gelmiken 19 uncu asrda buharn iktisadi sahada meydana getirdii muazzam inkilap Osmanl devletini
bu bakmdan sratle kertmekte en byk amil oldu. Devlet bilfiil kmken, ktaya yayl
bulunmas dolaysyle ortadan kalkmasnn dnya devletleri muvazenesini de bir anda altst etmesi
endiesi onun (tamamiyeti mlkiyesi) dsturunu ortaya karmtr. O artk (hasta adam) d. daha bir
asr byle yayacakt. (Tanzimat Hayriye), (Islahat), (Merutiyetler) onu kurtaramyacakt. nk
yalnzd, beraberinde bir millet yoktu, sadece bir khne brokrasi makinesinden ibaret kalmt. Makine
tamir kabul etmiyor, etse de beklenen ii karamyordu.
Nihayet mukadder akibet gelip att. Birinci dnya savann muazzam sarsnts bu
merkeziyeti,byk brokrat devleti bir enkaz halinde yerlere serdi.
Son eyrek asr
Kurtulu savanda Cumhuriyete tekaddm eden Kuvay Milliye devresinde akla durgunluk
veren, btn hesaplarn altn stne getiren baarlan milletten o harikulade Trklk cevherinden
geldiini sonradan abucak unuttuk ve o harikalar dehaya maletmee altk. Daha dorusu Osmanl
devletinin brokratlar bir (Kap) ya olan ihtiyalar dolaysyle bir ba yarattlar.
Bylece yeni bir devlet kurma abalarmz, yeni bir brokrasi ve yeni bir ef devresi balangc
oldu. Devlet yeniden kk apta bir mekeziyeti devlet olarak kuruldu. Hem bu defa idari
merkeziyetilie ve koyu siyasi devletilie ilave olarak iktisadi devletilik katld ve toplum yaps (total)
hale geldi.
Bizi malup eden demokrat devletler dnyasndan rnek ve feyiz almak lzumunu idrak
edebilmek yle dursun ona taasupla srtmz evirmistik. Rus ihtilali, yeni devletiler iin mitli
grnyor, saltanatn ykan Rusya ile saltanat yklan Trkiye arasnda mukadderat ortakl var
sanlyordu.
Bizim gibi malup dm olan talyann ykselen faizmi ve onun duesi pek aaal
grnyor ve en sonra beliren, fakat hepsini glgede brakan Hitlerizm, izimlerin en rasini saylyordu.
te byle bir hava iinde 10 uncu yl idrak ettik ve bizim izimi 6 okla belirli hale getirdik.
Memlekete ve millete halkevlerinin 9 penceresinden bakmaa baladk. Kremlin meydanna bakan
tribnden, duenin saray balkonundan daha yksek tribnler ina eyledik. Onun
altnda
(yekparelemek ve kitlelemek) emrine uyarak saflar baladk.
Eskiden kalabilmi halk tekilat, millet organizmas olarak ne varsa veyahut yeniden bir halk
bnye olarak ne yaplmak istenirse sratle tuzbuz ediliyor ve yn haline getirilen millete diktatorann
geri dnmez emriyle yeni ekiller veriliyordu. Esnaf iin talya korporasyonlar, genliin
yetitirilmesinde Alman genlik tekilat rnek tutuluyor, ekonomide Rusya taklit ediliyordu.
Bu hermer srasndaki zihniyet 1935 yaznda bakentte toplnan kongrelerde pek canl olarak
belirmitir. O yl 6 oku siyasi bnyemize resmen maletmek karar tatbik mevkine kyordu. Totaliter
rejimin byk balarndan biri o zaman partinin genel sekreteri olarak byk faaliyet gsteriyor, gidiin
prensiplerini tesbit ile bunlar program haline getirmee ve ayn zamanda sratle yaymaa alyordu.
Bu cmleden olarak memleketin btn kalem erbab da hususi surette onun davetlisi olarak kknn
karsndaki kk parti kahvesinde ihzar edildi. O gn adedi iki yze yaklaan bu memleketin
gzideleri nnde genel sekreterin sadece taknm olduu tavrdan eza duyarak srf o zat biraz izap
iin atm mnakaa 6 okun ikisi zerinde milliyetilik ve devletilik oklar zerinde drt saat devam
etmi ve o mnakaa o tarihte i banda bulunanlarn zihniyetini, milliyetilik ve devletilik anlaylarn
hazin bir ekilde ortay koymutu.
211
ktisat kongremizde o gnn drt saatini dolduran mnakaalarndan sadece bir noktay
zikretmeden geemiyeeim.
O gn, genel sekreter; devletiliin hudut ve mul sorulduu zaman cevap vermekte glk
ekiyor ve i hayatn devletletirmenin nerelere kadar ineceini ve uzanacan hem kestiremiyor ve
hem byle bir tahdit dncesini laysele kar-onun ifadesince - (acharne) bir davran sayyor ve
bunu tok tok sylemekten asla ekinmiyor en mnevver bir zmre nnde baskc tavrn terketmiyordu.
O gnlerde asrlk yolu bir hzda katettiimizi haykryor ve geceleri grdmz renkli
ryalara ertesi gn hakikat gzyle bakyor, rakamlarn iimize gelenlerini kullanyor, gelmiyenlerini yok
farzedebiliyorduk. Fakat o hay ve huy, o ba dndrc, grltl gnler, ynlarla gsteri sonunda
bize ne getirdi? Laysel otorite bize ne temin etti?
Bu neticeyi ikinci Dnya savann krizleri sahillerimize arpnca ac ac rendik. Bilhassa
iktisadi kudretimiz bakmndan derin hayal krklna uradk. Yklan diktatrlkler, eflikler,
totaliterliklerle birlikte gzel ryalarmz perian oldu. Bnyemizin bilhassa ekonomik olan zaaf
tamamen ortaya kt.
Byle bir anda onbir yl evvel devlete her bakmdan hudutsuz hak ve salahiyet tanyan zat i
bana geldii zaman kendi makinesi banda acze dt ve kocaman bir aa gvdesi gibi devrildi.
Onu bekliyen mukadder de byle tecelli etti.
Gnmze kadar gelen 25 yln itimai, siyasi ve iktisadi hikayesi de budur. stikbale bakarken
bugn diktatoradan daha zorlu olarak brokrasi heyulas karmza dikiliyor.
Son eyrek asr iinde kurulan brokrasi makinemiz, evvelce ktaya yaylm olan ve gene
brokrat olan Osmanl mparatorluunun idare makinesinden daha hacimli bir hale gelmitir.
1938 ylnda maal ve cretli memurlar yekunu 134.800 iken, bu miktar alt yl sonra 222.160a
ykselmi ve 1947de yaplan dier bir takm hesaplara gre 300 bini amtr.
Bu memur miktarn aileleriyle birlikte hesapladmz zaman 1,5 milyonluk bir kitle ile
karlarz, ki bu miktar ehirler ve kasabalar nfusumuzun yarsn bile aacak bir miktardr.
Bu ar durumu siyasi yapmzda daha dndrc bir ekilde gryoruz. Memurlar gn
getikce memleket mukadderatna daha hakim bir duruma giriyorlar.
Tevhidi kuva esasna dayanan siyasi paymzn bel kemii olan Byk Millet Meclisimizde; ifi,
sanayici, madenci, tccar, gazeteci ve sair btn serbest meslekler erbab 98 kii olmasna mukabil
memurlarn adedi 384tr.
Kongremiz bir iktisat kongresi olduundan bu noktada durma uygun gryorum. Yalnz sizleri
biraz daha dndrmek iin iki devletin parlamentosunda mesleklerin temsil nisbetini veriyorum.
Memurlar
Ordu ve donanma
Serbest meslekler
Papas
Tccar
Sanat endstri
ifti
ngiltere
47
66
107
00
100
131
132
583
Fransa
110
12
250
3
18
24
30
447
Bu levha, ngiliz bnyesinin kudretini ve Fransann zaafn pek gzel gstermektedir. Fransa
meclisinde memurlarla serbest meslekler grubunda olan mstehlik, laf politikaclar grltl bir hava
yaratmaktan baka bir ie yaramamaktadrlar.
Bize gelince:Kyaslama yukarda verdiim rakamlarla varn siz yapnz, ben skut edeyim.
Trkiye iktisadiyatnn neden devleti olduu ve nedenyle kolay kolay bu devletilikten,
brokrasiden, merkeziyetilikten kurtulamyaca ve bu devletiliin neden mdahaleci olduu ve bu
mdahalenin daralmak yle dursun daha da geniliyecei kolayca anlalr.
stikbalimize gelince: Bu, okullarda, liselerde, niversitelerde hazrlanmaktadr. Bu istikbali
geliniz bu ksmda grelim.
212
B- Milli Eitim ve Kltrmz Bakmndan ktisadi Devletiliimiz

Muazzam brokrasi makinesini terketmek yle dursun, istikbal bakmndan daha koyusuna
hazrlanmaktayz. Bu gidiin ok kt neticelerini sk bir direksiyon krmasyle bugnden belki biraz
daha zayflatabiliriz. Fakat her ne yaparsak yapalm, istikbal bugnknden daha kt olacak. Trkiye
byk bir mnevverler, yarm mnevverler kriziyle, byk bir memur snf kriziyle karlaacaktr.
imdi msadenizle bunun rakamlarn vereyim.
ngiliz Avam Kamarasnda 1947nin son aynda sorulan bir saile verilen resmi cevap. British
Councilin Trke neridilen (ngiliz pedagoji blteni)nde kmtr. Buradaki resmi rakamlara gre
harbin arifesinde 1938-39 ders ylnda ngiliz niversiteleri ve yksek okullar talebeleri istatistii
yledir:
22.512 Edebiyat, hukuk, ilahiyat, mzik, iktisat ve pedagoji
7.767 Fen faklteleri
13.636 Tp faklteleri
5.288 Teknoloji faklteleri
1.043 Ziraat
3.107 Tp Fakltesi 1947-48
50.246 Yekun
imdi bir de bizim durumumuzu grelim :
stanbul niversitesi :
2.433 Edebiyat Fakltesi 1947 - 48
3.290 Hukuk Fakltesi
807 Fen fakltesi 1946 - 47
1.335 ktisat fakltesi 1947 - 48
3.107 Tp Fakltesi 1947-48
10.975 Yekun
1.218 stanbul Teknik niversitesi 1947 - 48
599 Gzel Sanatlar Akademisi 1947 - 48
455 Yksek Teknik Okulu 1946 -47
210 Yksek Denizcilik Okulu 1947 - 48
1.300 Yksek Ticaret Okulu 1947 - 48
14.754 stanbul Yekunu
ANKARA
1.101 Dil,tarih, orafya fakltesi 1947 - 48
200 Fen fakltesi 1947 - 48
2.850 Hukuk fakltesi 1947 - 48
212 Tp fakltesi 1947 - 48
4.363 Yekun
1.113 Yksek Ziraat Enstits 1947 - 48
498 Siyasal Bilgiler Okulu 1947 - 48
139 Devlet Konservatuvar 1946 -47
6.113 Ankara Yekunu
20.867 Umumi Yekun
Bu yekune dahil olmyan dier bir iki yksek okulu ve enstity de kendimiz hesaba katarsak bu
miktar, askeri okullar hari, 22 bin olarak kabul edebiliriz.
Trkiyenin nfusu 19 milyondur; bizim yksek okullar talebemiz bu nfusla kyaslannca: Her
863 kiide 1 kiinin yksek tahsilde bulunduu anlalr.
ngilterenin 1941 saymna gre nfusu 47.895.000dir. Bu nufs yksek okullar talebesiyle
kyaslannca: Her 1046 kiide 1 yksek tahsil yapt grlr.
213
Her iki memleket arasndaki vaziyet yledir :

Nfusu
19.000.000
47.895.000
Yksek tahsili talebesi

22.000
50.246
Bir talebe iin

863 Trkiye
1046 ngiltere
Bu levhayagre, ngiltereye nisbetle yksek tahsil talebemiz nfusumuza nazaran binde iki yz
fazladr. Hem u noktay de hesaba katmak icap eder, ki ngiltere levhasndaki bu talebe sadece nefsi
ngilterenin talebesi de olmayp dominyonlarndan gelen talebe de bu yekuna dahil bulunmaktadr.
Byle bir neticeyi politikaclar avular patlayncaya kadar alklar. Biz ise, yukardan beri izah
ettiimiz sebepler dolaysyle, derin bir yeis ve endie duymaktayz. Neden bu derece endie
duyduumuz ilerde (Vergi reformu) bahsinde aklayacaz.
ngiltere ile aramzda rakamlar bakmndan bizim lehimize rlen yksek rencileri ile bir de
yetimekte olduklar mesleklere gre kyaslanmakta fayda vardr.
Mspet ilimler, istihsalci Edebiyat, hukuk ve saire
65
44
+
+
35
56
:
:
100 Trkiye
100 Trkiye
Yksek tahsil talebelerimiz sadece yekun bakmndan deil, faklteleri bakmndan da ayr bir
endie mevzuudur. Bu talebenin yzde 65 gibi byk ounluu partileri dolduracak olan politikaclar
namzedir. Dier yzde 35 fencilerin ou yine devlet hizmetine gireceklerdir.
Her yl 4-5 bin yksek okul mezunu hkmet kaplarn zorlayacak ve yirmi yl sonra karmza
bugnk mevcuda ilave olarak daha 100 bin memur tipi insan hak isteyecek, bir eyler yapacaktr.
ktisadi hayatmzn zerine byle bir mstehlik ordusu peinde aileleriyle birlikte yryecektir. Bu
mukadder akibetten nasl korunulacan, nasl saknlabileceini bana kim syliyecektir?
Komu Bulgaristan yetitirdii nfusuna nisbetle fazla, yksek tahsilli adam btn Bulgaristan
kana boyadn unutmamak iin bir tarafa kaydetmek pek iyi olur.
Bizim yksek tahsilimizde her bakmdan grlen bu nispet korkunluu olmasa bile, bu
messeselerin kurulularn icap ettiren zaruretler ve tarihi gelimeleri bakmndan her iki gruba da
memur yetitirmektedir. Bu okullardan yetienler bizim ekonomi ve endstri sahalarmz iin katiyyen
elverili deildirler.
hayat, iktisadi hayat teebbs hayat hususiye bakmndan milli kltrmz tamamen akim bir
hale gelmitir. kisadi ilerimizi dzenleme iinde, ona ilmin altnda gerekli istikameti verme iinde
milli kltr messeselerimizi beklediimiz, muhta olduumuz elemanlar verebilecek ekle sokmak,
daha dorusu yepyeni mektepler amak bir amri zarurettir.
Basm ve Yayn Kltr bakmndan
Kendi saham bakmndan ksaca kaydedeyim, ki bugn adedi 10 bini aan basm endstrimizin
btn elemanlar hudayi nabit yetimitir. Devri Hamidide bile Sanayi mekteplerinde mrettip, makinist
ve harf dkm ksmlar varken 25 yllk Cumhuriyette btn srarlarmza ramen bu endstrinin
gerektirdii eleman yetitirmek iin ciddi bir tebbse geilmemitir.
Saltanatn nhisarlar idaresine o kadar kurun attktan sonra Tekeli vatanda milli iktisadn
barnda gelitirdik. Tuzla, ttnle balkla yetinmedik kitab da bunlar haline getirdik. Okul kitabn
tekele almakla kalmadk kitabn, mecmuann kadna da musallat olduk. Kadmzn zerinde hala
eller. Bakanlar Kurulu karalar vardr.
Milli kltr yolunda harcadmz paralar yekunu nihayet ylda 160 milyonu buldu. Bununla
beraber Trkiyede 20 yldan beri kitap basks adedi yledir:
1928-1938 Yllar
1939
1940
1941
1942
1943
1944
1945
1946
1947
16.063
2.513
2.144
2.115
1.911
2.630
2.904
2.463
2.600
2.282
37.625
214
lk 10 yln yllk ortalams 1.606 son on yln yllk ortalamas 2.156dr. Her ikisi arasnda yzde
25 bir art grlmekte ise de 1928 den 1947 ye kadar nfusumuzda 5 milyondan fazla artm
bulunmaktadr. Artan kitap miktar adet olarak 550 olduuna gre 5 milyon fazla nfus iin parlak bir
netice!... Yapm olduumuz hesaplara gre yaynmz, basm endstrimiz nfus artmzla kyaslannca,
gerilenmi olarak grlmektedir.
25 yldan beri iktisadiyatmza sadece kendi sahasnda mdahaleler yaplmtr. Neriyata ise
hem iktisadi bakmdan ve hem politik ve sosyal bakmdan mdahaleler yaplarak her taraftan clz bir
halde braklmtr. Halbuki Halkevleri salonunda: Bir milletin medeniyet seviyesi kitaplariyle llr
levhas sallanmaktadr.
Amerikada demokrasi kurulurken kongre ktphanesi de hemen ardndan 1800 ylnda
kurulmutur. Bugn bu ktphanenin 8 milyon kitab vardr. Biz ise hazr olmasna ramen Milli
Ktphaneyi 25 yl kuramadk. Nihayet geen Austos aynda, Saraolu mahallesine gazino binas
olarak 1 milyon liraya yaptrlan bina hemen hemen zorla alnm, kitaplar buraya tanm ve
ktphane almtr. Ktphanenin yz bin kitaptan henz 10 bini tasnif edilmitir. nk henz
ktphanenin bir tek kendi eleman yoktur.
Devletilik konusunu kaparken
Tarihimiz, milli bnyemiz, kltrmz ve milli eitimimiz bakmndan devleti yapmza ksaca bir
bak bu kadar uzad. Beni dinleyenleri ve okuyanlar bir hayli yormu oldum. Bununla beraber iktisadi
konular bir de toplum bilim bakmndan gzden geirmenin lzumunu ve faydasn belirtebildimse
kendimi bahtiyar sayarm. Bence esas mesele bu lzumu kabul etmektedir. Mevzuun bu bakmdan
daha iyi ve daha esasl ekilde ele alnmasn gelecek kongreden bekliyebiliriz.
Benim bu mevzuda son szm udur:
Devletimiz her manasyla devletidir. darede merkeziyeti-dir. Siyasi tekilatyle tevhidi
kuvacdr. Kuvayi umumiyesi alabildiine, atlyacak kadar imitir. ktisadi bakmdan mdahalecilik ne
kelime, iktisadiyatmz bizzat devletten ibarettir; o kadar ki, bir adm tesi imal komumuzdur.
Bu gidi slah edilemez; felaket uurumuna yuvarlanmamak iin ters yz geri dnmekten
baka are yoktur. Geri dnmemiz, Osmanoullarnn bu millete getirdikleri kt yoldan dnmemiz
demektir. Milletimiz dnyann en iyi insani vasflarna malik, bu evsaf uzun tarihinde binlerce vesile ile
belirtmi, gelitirmi esiz bir millettir. Vasiye muhta deildir; hibir gn vasiye muhta olmamtr.
Bu milletten olanlar bu millete haklarn geri vermelidirler. Bunu yapabilecek devlet adamlar Trk
milletine en byk iyilii yapm olacaklardr. Memleketimiz byk sarsntlara uramadan bu
yaplmaldr. Eer biz yanlyorsak yanldmz noktalar mutlaka bize gsterilmeli ve ispat edilmelidir.
leri srdmz rakamlarn ve iddialarn aksi ispat edilemedii halde gidite srar edenleri bu
memlekete kar ne sayacaz? Bu son kelimeyi sylemiyorum.
16. Devletilik ve Mali Mevzuatmz

AHMET ZYA HAZNEDAR
lk nce unu arzedelim ki; bu yazmzla hi bir kimseyi tenkit ve itham etmek emelini
gtmyoruz. Maksadmz sadece memleketi byk zararlara maruz brakan ar hatalarn, hi deilse
bundan sonra, tekrar edilmemesini hatrlatmaktan ibarettir. Esasen varlmz ilgilendiren bu mhim
davalarn tenkidini yapmak, bu beceriksiz kalemin yapabilecei bir i deildir. Hi bir kimse darlmasn,
gcenmesin. Bu kaba dilimizle ak konuacaz. Hastay seven ve tedavisini arzu eden kimsenin,
hastaln en mahrem taraflarn dahi aa vurmas, hastaya kar sevgisini ifade eder. Hastalk btn
iddeti ile hkm srd ve tehlikeli bir hale geldii halde, hastal inkar etmek, veyahut
ehemmiyetsiz gibi gstermek, o hastaya kar sevgi ve samimiyet ifade eden bir hareket saylamaz.
te biz hastaln biran evvel tedavisini candan arzu ettiimizi ak konumakla ispat edeceiz.
Devletilik
Gaye deil, bir vastadan ibarettir. Gaye olan, memleket iktisadiyatnn ykselmesi ve memleket
halknn refah ve saadetle yaayabilmek imkann elde edebilmesidir. Gayeyi vasta iin feda etmek
sadece memleketi felakete gtrr.
Devletilii mezhep ittihaz edenler, bunun trl eit meziyetlerini ve bu sistemin umumi
menfaate en elverili bir idare ekli olduunu yaadklar mddetce istedikleri kadar sayp dksnler.
Fili neticeleri millete grlp mahiyeti tamamile anlaldktan ve bu nazariyelerin temelsiz rk bir
iddiadan ibaret bulunduu, dnyaca da; kabul olunduktan sonra kendilerine inanacak kimseler
bulabilmeleri ok mkldr.
215
Devletilik sisteminin, geri kalm bir milletin, sanayilemesini tevik iin, muvakkat bir vasta
olarak, tatbik edilmesi caiz grlebilir. Tevik edici bir vasta olarak kullanld mddete memlekete
faydal olabilir.
ahsi teebbse ait i sahasn durmadan inhisar altna alan ve bu suretle vatandalar, yetien
genlii, maiet temininden mahrum brakarak devlet kapsna muhta eden, henz el atmad darack
i sahasnda alan vatandalarn her hareketine mdahale eden ve bu vatandalara, canlarndan
usandracak kadar, zorluklar karan, hudutsuz krtasi usullerle ve fuzuli mdahalelerle ticari ve snai
sahada zaman ve enerjiyi yzde doksan nisbetinde israfa uratan, ahsi teebbsle yaamak
imkanndan mahrum braklm insanlardan mteekkil bir memur ordusu yetitiren, kendi itigal sahas
iine ald her menban verimini gn getike azaltan, fili bilgiye ve ihtisasa kymet vermedii iin
istihsal maliyetini ykselten, inhisar altna ald ticari ve snai ilerde murakebe ve serbest rekabetten
azade kalarak halkn muhta olduu zaruri ihtiya maddelerini ar bir vergi vastas yapan bir idare
eklinin, umumi menfaate yararl olduu nasl kabul edilebilir? Ve nasl iddia edilebilir?
Byle bir idare ekli ile bir memleketin iktisadi vaziyeti ykselemez, bilakis; bnyesinde tedavi
kabul etmez hastalklar zuhur eder.
Memleketimizin iktisadi vaziyeti, meflu bir hale gelmekle beraber, henz tamamile
kmemesindeki hikmeti Trk milletinin yksek tahamml kabiliyetinde aramak lazmdr. Herhangi bir
millet bu artlar altnda braklm olsa idi muhakkak ki oktan iflas ederdi.
Devletilik mevzuunda hlasa olarak syliyeceklerimiz unlardr:
Devletilii, szle olduu gibi fiilen de ferdin yapamyaca ve ileride de yapabilmesine imkan
olamyaca ilere hasretmek, ahsi teebbse yzde yz emniyet ve itimat verici geni bir i sahas
brakmak ve devletilie kati olarak bir hudut tayin ve tesbit etmek, ahsi teebbs esas gaye
devletilii sadece bir vasta addetmek. te o zaman memleket iktisadiyatn sratle inkiaf ettirmek
imkann elde etmi olacaz.
Mali Mevzuatmz
Hi phe yok ki, dnyann en verimsiz, adaletsiz, acaib bir yarg sistemi varsa o da bugn
memleketimizde cari olan mali mevzuattr.
Yalnz bu mevzua dair ciltler dolusu yaz yazlsa bunun aksaklklarn ve memlekete ettii
fenalklar tamam ile izah etmek mmkn olamaz.
Meriyete konulduklar gndenberi sakatlklar grlen ve zaman zaman birok ekler yaplan
iktisadi vaziyetimizi gnden gne perian bir hale getiren, sanayiimizi paralyarak inkiaf etmesine
mani olan, erefli ticaret mesleini kaptkat bir hale getiren, ticari ahlak temelinden sarsan ve bu
sahada emniyet ve itimad ortadan kaldran, eri yolu ak, doru yolu kapal tutan ve drst almak
ve yaamak isteyen vatandalara yaama hakk brakmayan, bir ksm vatandalara tahammln
fevkinde ar ykler yklerken bir ksm vatandalar serbest brakan nisbetsizlii ve itimai adaletsizlii
yznden iyi niyetli vatandalar dahi mevcudiyetlerini muhafaza etmek endiesi ve doru yolda
yrmek imkanszl yznden ok mkl bir duruma sokan, adeta hareketlerinde hsnniyet
gsterenlere dman, kt niyetlilere himaye vazifesi gren, ihtiyaca kifayetsizlii ve tatbik kabiliyetinin
eksiklii yznden tatbikatta dahi saysz aksaklklar gsteren hlasa hangi cephesinden baklacak
olursa olsun tutacak salam bir taraf bulunmayan mali ve iktisadi
mevzuatmzn topyekun
deitirilmesi, memleketimize, ihitiyacmza ve bnyemizie uygun bir hale getirilmesi memleketimizin
kalknmas ve milletimizin refah ve saadete kavuabilmesi iin bir saniye vakit kaybetmeden sratle
yaplmas lazm gelen ilerimizin banda gelmektedir. Fakat evvela unu arz edelim ki yaplacak bu
esasl tadilatn, fiiliyat sahasnn iyzne ve vatandalarn haleti ruhiyesine nufz edememi olan ve
memleketin bugnk iktisadi vaziyetinden haberdar olmayan nazari bilgi sahipleri tarafndan deil,
salahiyet sahibi, mtehasss hakiki i adamlar tarafndan yaplmas lazmdr.(Hastalarn muayene
ederek tehis koymadan gelii gzel ila veren bir doktorun tedavi ettii hastalarn sa kalabileceine
inanmak safdillik olur.)
Kanunlar, Hkmet tarafndan bedeli mukabilinde halkn srtna giydirilen elbise
mahiyetindedirler. Bedelini vererek elbiseyi giyecek kimselerin, giyecekleri elbiselerin kuman, biimini
intihab etmeleri ve deyecekleri bedeli nceden bilmeleri ve muvafakat etmeleri lazm deil midir? Buna
kar denilebilir ki Milletin intihab ettii Vekiller var, onlarn muvafakat alnyor Biz bunu kafi
grmyoruz. Evet, Millet Vekilleri Milletin umumi vekaletini haizdirler, Millet namna her davaya
girebilirler. Fakat yle dnmek lazmdr ki: Sizi temsil ve mdafaa edecek olan Vekilinize her
davanz iin ayr ayr izahat vermeniz lazmdr. Vekiliniz kehanet sahibi deildir ki size sormadan
davanz hakknda malumat edinebilsin. Onun vazifesi, kendisine izahat verip tevdi ettiiniz davay takip
ederek hukukunuzu mdafaa ve lehinize neticelendirmee almaktan ibarettir.
216
Dertlerimize are bulmak iin halimizi sayp dkyoruz, kimseyi mesul tutmak niyetinde deiliz.
Zaten byle eylerle zayi edilecek vaktimiz de yoktur. O halde ne yapalm?
yle anlalyor ki; maliyecilerimizin ve hkmetin btn mitleri tasar halinde bulunan gelir
vergisine balanm bulunmaktadr. Gelir vergisi meriyet mevkiine konuldu mu btn iler dzelecek,
Devlet varidat ayan hayret derecede artacak, memlekette vergi adaleti temin edimi olacak,
iktisadiyatmz umulmayacak derecede inkiaflar gsterecek hlasa her taraf gl glistan olacak ...
Byle dnenlerin bizi mazur grmelerini rica ederek syliyelim ki, btn bunlar bo birer
hayalden ibarettir.
ptidai bir kazan vergisini layk ile tatbik edebilmekten henz ok uzakta bulunduumuzu
grmiyerek, bu memleketin bnyesini, iktisadi ve ticari vaziyetini, halkn haleti ruhiyesini gz nnde
tutmayarak memleketimiz hakknda ok az malumat olan yabanc bir profesrn akl hocal ile
sanayii ticareti yzde yz, halknn elinde bulunan ve makine korkun ile kazanan sermayedar, ileri
memleketlere ait bir vergi sistemini memleketimizde tatbik etmee kalkmak, memleketi korkon bir
uuruma yuvarlamaktan baka bir ey deildir.
Kimseye sormadan danmadan masa banda yaplan ilerin neticeleri ortadadr. Hi deilse,
bundan sonra olsun, biraz da hayatta bilfiil alan mnevver i adamlarnn dncelerini tertibe
edelim. Zararl deil, herhalde ok karl karz.
Bu mevzu hakkndaki dncelerimizi arz edelim : smi kazan vergisi veyahut gelir vergisi
olsun ismin ehemmiyeti yoktur. Gelir vergisi yerine kaim olmak zere Tccar Derneinin teebbs ile
teekkl eden tecrbeli vukuf ehli ihtisas komisyonu tarafndan meydana getirilen bizce pek ok
kymetli raporun bir tek kelimesi dahi tadile uratlmadan kabul edilir ve kanuniyet kesbederse iktisadi
ve mali dertlerimizin devas kef edilmi olacak, memleket bu sahada byk inkiaflar gsterecek ve
memlekete en byk iyilik yaplm olacaktr. Bittabi i yalnz bununla bitmiyor. Memleketin srtnda ar
bir yk ve sanayimizin yolunda yksek bir mani tekil eden, byk masraf ve klfetlerle tahsil edilen ve
Devlet Hazinesine varidatn ancak bir ksmnn girmesine mukabil hayat en az yzde yirmibe
nisbetinde pahalandran Muamele Vergisi Kanununun da mutahasss i adamlarmzn kafasndan
kmak art ile derhal tadil edilmesi zaruridir.
Maliyecilerimiz zannediyorlar ki, vergi nisbeti yksek olursa varidat miktar oalr. Ve imdiye
kadar da bu dnce ile hareket ettiler. Bunlar ok yanl nazariyelerdir. Ve iktisad ilmine aykr
dncelerdir. Deimez bir hakikattr ki vergi nisbeti oaldkca varidat yekunu gnbegn azalr. Ar
vergi iktisadiyatn dmandr. Halkdan kudretinin stnde bir vergi istemek ve bunu zor ile tahsil
etmek, meyvesini toplamak iin aa kknden kesmee, baln almak iin petei paralamaa
benzer.
Memleket iktisadiyatnn ileri gitmesi ve bu suretle Devlet varidatnn oalabilmesi iin
mkellefin, deyecei vergiyi, seve seve demesi lazmdr. Bunun iin de vergi nisbetlerinin mmkn
olduu kadar dk olmas, drst hareket edenlerin takdir ve taltif grmesi, kt niyetlilerin ar
cezalara maruz braklmas, aksi sabit oluncaya kadar her vatandaa emniyet ve itimad gsterilmesi,
mkellefin emei ile kazanarak Devlete dedii paralarn bir tek santiminin dahi israf edilmeyerek yzde
yz memleket ihtiyacna sarf edildiine kati olarak inanmas mkellefe ezilmesi lazm gelen bir dman
muamelesi deil i birlii yaplacak samimi bir dost ve vatanda muamelesi yaplmas ve herkese
bilaistisna nezaket ve efkat gsterilmesi, kanunlarda mkellef lehine konulan hkmlerden mkellefin
haberi olmasa bile kendisinin haberdar edilmesi ve bilhassa eski istibdat idareleri zamanndan kalma
(menfaat hazine) zihniyetinden kati olarak vaz geilmesi ve bundan bulak bir hastalk mikrobu imi
gibi korunulmas, fiiliyatta Devlet Hukuku ile mkellef hukukunun msavi tutulmas hazine menfaati
gzetilerek mkellef hukukunun ziyaa uratlmamas dikkatle itina edilmesi en bata gelen
artlardandr.
Szlerimize burada nihayet verirken Yksek Kongrenin memleketimiz haknda hayrl ve baarl
olmasn derin sayglarmzla candan temenni ederiz.
AHMET ZYA HAZNEDAR
17. Devletilik, D Ticaret ve Vergi Davamz
OSMAN AKAR
stanbulda 1948 Trkiye ktisat Kongresini toplamak erefini zerine almakla derneimiz bu
gnk etrefil iktisadi mesailin akca ortaya konmasn ve umumi ekilde mnakaasn tevik etmekle
muhakkak ki bu meselelerin bir an evvel bir dzene girmesini kolaylatrm addedilir.
Kongre mevzuu, meseleler hakknda ahsi grlerimi acizane arzederim:
217
Devletilik ve Devlet Mdahalesi :

Bu i, fikrimce daha fazla iktisadi bir rejim meselesi olmakla beraber, bugnk tatbik ekline
taraftar olmak gtr. Memleketin iktisadi gelimesinde devletin hayrl mdahaleleri olabileceine kani
isemde bu mdahale mahiyetinin ancak iktisadi glkleri tanzim edici bir faaliyet tarzna mnhasr
kalmas mtalaasndaym.
Yoksa her hangi bir teebbse fiilen giriip de ticari manada devletin muvaffak olabileceine
kani olmak gtr. nk ne kadar gayret edilirse edilsin hususi sermayenin ilk planda gzetecei
maliyet meselesi devlet tekilat elinde, suni bir mahiyet arzetmezse, hususi teebbsn gz nnde
tutaca maliyet unsurlar zerindeki titizlii ve imkanlar ile hi bir zaman kyas edilemez.
Her hangi bir Devlet teebbsnn bu yolda bir incelemeye katiyyen tahamml olmasa
gerektir. Ksaca Milli Savunma mevzuu haricinde devletin fiili teebbsleri hususi sermayeye
devretmesinin devlet gelirlerini azaltaca fikrini dahi itirak etmek tr.
nk bu gnk devlet messesatnn bilanolar, hissiyata kaplmadan tanzim edilicek olursa,
faaliyet devrelerinin, geliri ayn sermaye ve artlar altnda, denecek mteaddit vergilerin temin edecei
gelirlerle mukayese edilemez.
Hususi teebbs noktai nazarndan zengin devletlerin bu gnk manzaras ile devlet
teebbsnn ounluk arzettii memleketlerin bu gnk manzarasna bir gz atmakla hakikat derhal
tebellr etmi olur.
Zaten, uzun bir faaliyet devresine ramen, Tekel maddeleri haricinde beynelmilel piyasa fiyatlar
ile mukayeseye Devlet fabrikalarnn imal ettii hi bir maddenin tahamml yoktur. Dier taraftan
devletin bu gnk mdahale ekillerinin dahi iktisadi gelimemize sekte verdiini zannederim.
Msaade edilirse 2 misal zikredeceim :
Harp senelerinde memleketimizde, epiyce gelimi olan ipek oraplarmza civar
memleketlerden ve bu meyanda randan talipler zuhur etmi ve iyi fiyattan yksek miktarlar satn
alnmak istenmise de, devletin Ziraat Bankasnda her ift orapta 2,5 lira bir fon ayrmas ve bu
oraplar deerinin misli olan 10 liradan aa satmamasnda israr etmesi fuzuli devlet
mdahalesinin aheser bir misalini tekil eder. Halbu ki o senelerde balyacak bu teebbs sayesinde
ipek memleketi olan memleketimiz bu sanayi branna mkemmel devaml bir pazar temin edebilirdi.
Keza parfmeri bahsinde dahi Devlet yanl dncelere saplanp bu brann gelimesine engel
olmutur.
Nitekim memleketimizde ve hatta Balkanlarda ve yakn arkta ehemmiyetli bir mevki tutmas
lazm olan itriyat sanayi maddelerine yine civar memleketlerden talep vaki olmu ise de bunlarn dahi
ihracna terkiplerinde baz ithal iptidai maddeleri bulunduu iddiasile mani olunmutur. Halbuki bunlarn
kavanozu yerli, ispirtosu yerli, ambalaj yerli, balmumu yerli, niastas yerli, talk yerli ve iilii tamamen
yerli bulunmakta idi.
Ayn grle, mesela svire saat ihra etmemeli idi. nk bu mamulun imalinde, kullanlan
bakr, elik, altn tamamen svirede bulunmayan ve bu memlekete hariten hatta nim mamul olarak
ithal edilen mevaddan ibarettir. Sadece iilik svirenin olduu halde bu hkmet yalnz saat yznden
ahalisini, dolaysyle devleti zengin etmek yolunu tutmutur. Bilirkiilerden mrekkep bir heyetin karar
ile ve srf memleketi iktisaden gelitirmek gayesile vaki olacak devlet mdahalesinin hayrl neticeler
vermesi yolunda yaplacak tetebblerin msbet netice vermesi can gnlden arzu edilir.
D Ticaret Rejimi :
Her eyden evvel d ticaretimizin taradaki tekilatndan beklenilen faaliyet tarz baz teklifleri
tebell edip merkeze bildirmekten ve umumi mahiyette mtalaalardan ibaret olmamas ve bu alma
tarz yerine bihakkn ticari mesaili kavram ve memleket malnn srmn temin edecek mahiyette ve
dinamik bir alma tarzna kalbolmas icap eder.
Ticaret ateelerimizin ylmadan almalar, kendi memleketimizin olduu kadar bulunduu
memleketin ticari ve iktisadi bnyesini tamamen anlyarak memlekete i ufuklar amasn temenni
etmek hakkmzdr.
218
Serbest dviz temini meselesinde, ithalat ve ihracat tccarlarn tabiati ile anlamaya
varabileceini ve d ticaret rejiminin serbest dviz esasna rcu etmesini muvafk bulmak yerinde olur.
Getirtmek istedii bir mal iin ithalatnn ihracat ile i birlii etmesi kadar ticareti tevik edici ve
bnyemize uygun bir unsur tasavvur edilmez. Yeter ki bu ilere lzumsuz formaliteler engel tekil
etmesin ve her tccar Merkez Bankasnda muamelesini kayt ettirdikten sonra bakaca krtasiyeci
mahiyette muamelelerden kurtulmu olsun.
statistik cihetine gelince, en doru esasa mstenit malumat yine ancak Merkez Bankas ile
Gmrk dareleri ve Kambiyo dairesi dorudan doruya verebilir. Bu engellerden kurtulan tccarn
rahata almasnn devlete temin edecei verim kolayca tahmin edilir. Ana prensibi sratli karar olan
ticaretin bu prensipten uzaklamamasn gaye edinmek elzemdir.
Vergi Reformu :
Bugn memura yklenen vergi nisbetinin fahi oluu vatandan ektii znt cihetinden de
mhim bir yekun tekil eden bu kitlenin, itira kabiliyetinin azalmas cihetinden de tccar mztarip eder. Her
eyden evvel bu iin tanzimi cihetine gidilmelidir.
Ayrca tccarlar arasndaki kazan vergisi nisbetlerinin bu gnk vaziyeti behemehal islah
edilmelidir. thalat tccarn yk dier tccarlara nazaran ezicidir. Beyannameli veya beyannamesiz
vergi sistemlerinin tercihi meselesini bu iin mtehassslarna terketmek lazmsa da, vergi ilerinde en
ileri giden Belika bile beyanname usuln tamamen terkedip vergileri dorudan doruya kategori fark
ile ve bir ok hususiyetleri gze alarak takarr ettirmekte olduunu kaydetmek lazmdr.
Herhalde vergi bahsinde hazinenin nefinin behemehal drst mkellefin nefi olduunu artk
anlamak icap eder. Vergi kaaklnn nlenmesi drst tccarn en byk arzusudur. Gayr meru
rekabete yol aan bu vaziyet karsnda bilhassa hsnniyet sahibi ithalat tccar zarar grmekte
olduu kadar kaaknn ald pay dier mkelleflerin tamamlamak mecburiyetinde kaldklar
hatrdan karlmamaldr.
Memleketimizde tatbik ekline gre muamele vergisi iktisadi bnyemizi baltalayc mahiyettedir.
Mkellefin faaliyeti sanki behemehal hudutlandrlmas icap edermi gibi tatbike konan bu verginin ya
bsbtn kaldrlmas veya esasl ekilde islah lazmdr. Devletin bu yolda hareket gemi olmasn
grmek teselli bahtr.
Bu verginin bir ok vaziyetlerde mkerreren tahsil edildii de varittir ki bu caziyet behemehal
nlenmelidir.
Bir tek misal bu son vaziyeti izaha kafidir.
ie imalinde kullanlan ve ithal edilen bir ok kimyevi mevad gmrkden girerken muameler
vergisi der. ieyi imal eden fabrika yine satn zerinden bu vergiye tabidir.
nc olarak bu ieye mesala kolonya dolduran bir imalathane dahi sat fiyatnn bir
unsurunu tekil eden ie tutar zerinden de yine muamele vergisi der. Bu iin sakatl aikardr.
Yine vergi bahsinde gmrlerde denecek gmrk resminden gayr vergilerin pein denmesi
ok glk dourmaktadr. Zaten nakit tedarikinde sknt eken ve hatta alveriin ksm azamn
bonolara dnerken tccarn sermayesini tezyit etmeden mal bedeli ve gmrk resminden maada
mevcut ve ihdas edilecek dier vergileri maln ekerken demesi iktisadi gelimemize behemehal zarar
verir kanaatindeyim.
Maruzatnn bundan ibaret olduunu arz ile derin sayglarm sunarm.
OSMAN AKAR
18- Kalknma Davasnda Kooperatif

AKL KOYUNCU
Sayn ve Sevgili Arkadalar;
nce yerinde ve gerekli byle faydal bir kongreyi toplamak teebbsn dnp
gerekletiren Tertip Heyetini, delegelerinden biri olmakla eref duyduum Trk Kooperatifilik Dernei
adna iten kutlar, sonra bu toplantda delege ve davetli olarak yer almakla bu kongreye nemi
lsnde baar salamakta dorudan doruya veya dolaysyla rol alm bulunan hepinizi, yetkili ve
deerli vadandalarm, sayg ve sevgi ile selamlarm.
Kongrenin amacn gndeminin tek maddesinde deyimlenmi gryoruz:
219
Trkiye'nin ekonomik kalknmasnn ve retiminin gelimesi iin alnmas gerekli tedbirlerin neler
olduu davas.
Bu dava gerekten o kadar byk ve geni, o kadar dall budakldr ki, bir kongrenin be alt gn
srecek konuma ve tartmalaryla onun btnn ele alabilmesinin imkan yoktur. Bunun iin olacak
ki, Tertip Heyeti de, pek hakl olarak, davann yalnz konusu ile yetinmek zorunda kalmtr.
Sayn Tertip Heyeti, hazrlad kongre programnda, grme yntemi hakkndaki maddelerin
banda, nazari iddialara ve dokterin tartmalarna girimemeyi tavsiye etmektedir. Bu yerinde
tavsiyeye olabildii kadar uymaya alacam.
Ancak kongre programnn birinci maddesinde "1948 Trkiye ktisat Kongresi ad altnda ilmi ve
mesleki bir kongre akdine karar verilmitir" denilmekte olduuna gre, ilmi ve mesleki bir grme
toplantsnda ister istemez biraz nazariye ve doktrin tartmalar olmak gerektir. lmi ve mesleki bir
kurum olan Trk Kooperatifilik Dernei'nin benim gibi en aciz bir yesi iin de olsa, yksek ve deerli
huzurunuzda sylemek cr'etini bulduum u birka sze kooperatifiliin ilim ve doktrininden bir temel
yapmaya almak nce sayn kongreye kar bir sayg, sonra bals olduum kooperatif derneine
kar bir dev ve nihayet kendi onuruma kar bir bortur.
Bu kk balangtan sonra gndem konusu zerindeki dncelerimize girebiliriz. Fakat yine
nce u noktaya iaret etmeliyim ki, bu szlerim Kooperatif Dernei adna hazrlanm bir tebli deil,
girdii mescidden nafile de olsa iki rekat namaz eda etmeden kamyan bir inanlnn dinine kulluunun
sadece bir gstergesidir. Buna gre de ho grrlkle karlanacan umarm.
Konuya girerken unu da belirtmek isterim ki, kongre gndeminin deyimledii ana ama
zerinde, tertip heyetinden ve sayn delege ve yetkililerin belki de ounluundan ayr ve daha genie
bir grte olduumu sanyorum. Bize gre, byle bir kongrenin asl amac, Trkiye'nin ekonomik
kalknmas deil, belki Trkiye'nin sadece kalknmas, yahut millete kalknma, yani sosyal kalknma
davasdr.
Bu iaret, ilk bakta bir sz oyunu, buna gre de, eski ve yal bir retmeni ho grmek
isteyebileceiniz bir bilgilik gsterisi, bir ukalalk gibi grlebilir. Fakat gerekte hi te yle deildir.
Bence bu bir prensip noktasdr ki, zerinde insan ve Trk olarak hepimizin birlemi
bulunmamz, meslek ve ynseme itibariyle yapabileceimiz grme ve tartmalarda ortaya
atabileceimiz trl trl, baka, baka, yahut grn aykr, fakat gerekte birbirine pek yakn
olabilecek dnceleri yadrgamaktan, anlamamaktan veya anlamak istememekten bizi koruyacaktr.
Ekonomik kalknma deniliyor. Bu terimin kapsad anlam ilim, teknik ve pratik bakmlarndan
ekonomi ile ilgili birer teebbs ubesi zerinde alanlarn verimli ve baarl olmalarnn saglanmas
deil midir? Byle ise, ekonomi bilginini ekonomik teebbs teknisyenini ve herhangi neviden bir
ekonomik iletme sahibini-bunlarn saylar nekadar ok olursa olsun- yine toplumun yalnz bir kesimini
ilgilendiren zel bir alan olarak kalyor demektir. Evet, ekonomimizin gelimesinin hayrl tepkilerini,
milletin btn bireyleri, yani her birerlerimiz dolaysyla duyacaz. Fakat milletin, dorudan doruya
bugnn sosyal ve demokrat anlayyla, kalknmasn ilk ama bilmeyen bir ekonominin geliiminden
millete grlebilecek faydann pek snrl kalacan, hatta endstrinin makinelemesiyle meydan alan
byk ekonomik devrimin, o endstri memleketlerinde olduu kadar btn dnyada da sebep olduu
sosyal felaketlerin tarihine u son iki yz yllk yakin genel tarihe yabanc olmayanlar iin, bu ekonomi
geliiminin sosyal bakmdan yapt ve yapaca ktlklerin iyiliklerinden ok akn olacan
dnmek hi de haksz olmaz.
Buna gre, bu apta, bu nitelikte ve bu nemde bir kongrenin ilk ve ana amac elbetteki yalnz
ar ekonomi (economie pure) deil, belki sosyal ekonomi olmak gerektir.
Bu dnceyi byle gelitirip zerinde direnmekte olmamn bir drts de udur ki, insanlar
ilimlerinde de insan olmaktan, yani tarafsz olamamaktan kurtulamyorlar. Ekonomist de dnyann
yalnz ekonomi iin var olduuna inanmak ynsemesini tar. Halbuki insan ve insanlk hayatnda
ekonomi bir ama deil, bir aratr. Asl olan topluluk iinde, toplum halinde yaamak zorunda olan
insanlarn teker teker insanlklarn koruyup gelitirme olduuna gre, bu topluluk iinde yaplacak her
eyin, hereyden nce sosyal olmasna dikkat etmek gerei ve devi kasndayz.
te bunun iindir ki, bu kongrenin Trkiye'nin sadece ekonomik kalknmas olmaktan daha
geni, daha genil bir amac, Trkiye'nin sosyal kalknmas davas olduunu sylerken en ili ve zl bir
dncemi deyimlediime inanyorum.
imdi artk, hepimizin kamul dileimiz olan bu millete kalknma davasnn en bal, zm arac
olarak bilip kabul ettiimiz ekonominin ama dediimiz gibi, sosyal ekonominin bir tanmn (tarifini)
yapmak gerekiyor.
220
te burada, kongre programnn kuram ve doktrin iddia ve tartmalarna girmemek tavsiyesini

hatrlayarak, gr allarna gre eitli adlar alan ekonomistlerin birbirini ykan veya tamamlyan
tarifleri zerinde direnmeyi hi de gerekli bulmadan diyeceim ki, sosyal ekonomi demek, kooperatif
demektir.
Deerli Arkadalar;
Kooperatifi ekonominin bir kesimi olarak anlatan Dr.Fauquet gibi uluslararas apta byk
kooperatifiler bulunduuna gre, davay bu ekilde ortaya atmakta, bazlarmzn hi deilse,
izmeden yukar ktma hkm edeceklerini umuyorum. Umuyorum, dedim, nk bu hkm, bir
bakma haksz deildir. Bu bazlar, yine hakl olarak diyebilirler ki, realiteler ortadadr. En eski ve en ileri
kooperatifilik memleketi olan ngiltere'de, yz yldan sonra bugn 10 milyon aile, yani nfusun te
ikisi kooperatifi olmakla beraber, kooperatif ekonomisi, memleket genel ekonomisinin belki de onda
biri kadar bile deildir. Hatta istatistiklerin verdii bilgiler her yerde kooperatifin genel ekonomide ald
kesimin bymesi lsnde zel teebbs kesiminin de bydn gstermektedir. lk bakta,
anormal gibi grnen bu olay, aslnda ok tabii ok normaldir. Kooperatifin evresinde sebep olduu
sosyal kalknmann, bireylere salad daha yksek satnalma kuvvetinin byk bir ksm kooperatif
d zel ticaretin faydasna harcanmaktadr. Bu itibarla Kooperatif yesine yaptrd tutumla, zel
ekonomi kesiminin dolaysyla bymesine, gelimesine ayr bir bereket salyor. Bunun iindir ki yz
yllk realitelerin mesela ngiltere'de Kooperatifi genel ekonominin onda bir lsne karamadna
bakarak onun sosyal ekonomi olamyacan dnmek, yzlerce yz yllk dnya mimarisinin henz
ilmi anlay da bir tek dikey (amut) yapamadna bakarak hendese ilmini inkara kalkmakla ayn ey
olur.
Bu bakmdan bu ilmi ekonomi kongresinin bir kooperatifi yesi olarak, uygulamada henz
yeryer, kk veya byk bir ekonomi kesimi olan ve yle olmakta devam edecek olan kooperatifi milli
kalknmann en bal olarac grmek isteyiimi haksz bulmayacanza inanyorum.
Kalknma, dil anlamiyle kendi kendine kalkmak demektir. Yatmakta olan bir insann yatt
yerden kalkmasnn eylem haline gelmesi iin nce kalkmak istemesi sonra bu istein kalkmakta ara
olan el, kol ve bacaklara bu eylemi yapmak emrini vermesi ve bunlarn da bu emri yerine getirebilecek
kuvveti kendilerinde bulmalar ve bu bir de, asl bu kuvvetlerini, kalkma eylemini meydana getirecek
ekilde koordine edip kullanmalar gerekir.
te kooperatif budur; ve bir toplumun yeleri arasnda bu koordinasyonu kuracak kooperatif
ballk olmadka o toplumun kalknmas deil, hatta kmldamas bile imkanszdr.
imdi bu kooperatif ruhunu nazariye ve doktirin alannda Trkiye toplumunun ekonomi alanna
rasyonel bir ekilde gtrerek orada nasl almamz gerektii konusuna geiyorum.
Biliyoruz ki ekonomi alannda kooperatifin sosyal olan n yaps gerei olarak kurulmu bir takm
prensipleri, kurallar vardr.
Bu prensip ve kurallar zerinde burada ayr ayr durarak konumak gerekmez. Bunlar az ok
hepimiz biliriz. Bu bilgi de bizi u olay grmee gtrmektedir ki bizde kooperatifin henz z deil,
zentisi vardr. urada burada, hatta statleri bakmndan kooperatif prensiplerine uyan bir takm tek
bana kurumlar, aslnda federatif olmalar gereken ve yarn belki bu nitelikle kurulabilecek olan
gerekten kooperatif organizasyonunun ancak birer gerecidir ki, bugn iin eylemsiz, etkisiz kalan birer
varlk olmaktan ileri gidemiyorlar.
Baka vesilelerle bir ok kereler sylediimizi burada da tekrar etmekten ekinmiyerek, bu
hkmn iine, yugaltm, kk sanat, yap vesaire genel hkmlere bal kooperatiflerimiz gibi, zel
kanunlar olan tarm kredi ve sat kooperatiflerini de koyabiliriz.
Demek istiyorum ki Trkiye'nin, yani Trk milletinin sosyal ve ekonomik kalknmas iin yeni
batan, fakat ilmi ve rasyonel bir kooperatifilie, bir Trk kooperatifletirme organizasyonuna ihtiya
vardr.
Ama Trkiye'nin ve tabiatiyle nce Trk kynn kalknmas olduuna, halbuki kylerimizde
kendi kendine kalknmann gerektirdii istek uyuuk, kuvvet buruuk bir durumda bulunduuna gre, bu
kalknmann ilkin ancak bir kalkndrmayla, yani yardmla olabileceini gznne almak zorundayz.
Bu yardm, hele bizim memleketimiz iin, Devlet yardm olmaktan baka trl dnlemez.
Bunun byle olduuna, hi deilse byle olabileceine inanmann kuvvetli bir deyimini yine kongre
gndeminin, kalknma davasna ilk bakm olarak, Devletilii ve Devlet karmasn koymasnda
buluruz.
221
te bizde burada konuyu Devletilik ve Devletin kooperatifilie karmas bakmlarndan

incelemee almakla yetineceiz.
lkin, gndem maddesindeki retimin gelimesi meselesi zerinde de biraz durmann faydasz
olmayacan dnyoruz.
retim-istihsal terimi, tabiidir ki, tarm ve endstri rnlerini elde etmeyi anlatr. Bu halde de yine
ilk olarak dnmemiz gereken retim, ky retimidir. Toprak rnlerinin ve ky ev ve el endstrisi
rnlerinin retimi. Kald ki asl dava olan ky ve kyl kalknmas yine kyn tarm ve endstri
rnlerinin bir yandan oalmas, te yandan da deerlenmesi sonucu olacak deil midir?
Biri toprak ve tohum, teki tezgah ve hammadde isteyen bu her iki retimin kamul olarak, en
bal ihtiyac ise kredidir.
Kredi, bu en byk, en bal dert. Bu derdi imdiye kadar dndmz ve uyguladmz
areler, hibir zaman derdi kaldrmann, eyiletirmenin temel areleri olmam belki sancy uyuturup
dayanlabilir bir dereceye indiren palyatif tedbirler olarak kalmtr. Dert, her zaman kyn ve dolaysiyle
memleketin sosyal ve ekonomik yapsn iin iin kemirip ktrmekte devam ediyor.
Kredi konusunda tuttuumuz yol, grn ve gsteri itibariyle phe yok ki, ou tarm
memleketlerinde olduu gibi, Devletilik niteliindedir. Kredisini tarm kredi kooperatifleri dediimiz
kurumlarla salyoruz.
Ancak bu kooperatiflerde uyguladmz yntem (usl) kye krediyi gerei gibi faydal olacak
ekilde gtrm olmad gibi, kooperatiflerden asl beklenen sosyal kalknmaya yardm bakmndan
hi bir ey yapmamtr. Bunun suu bu kooperatifiliin Devletilik prensibiyle yaplyor olmasnda
deil, bir yandan Devletiliin kraldan ziyade krallk taraftarl gsterilerek uygulanmakta, te yandan
kooperatif ad altnda ilmin dnyann bildii kooperatifle en uzak bir iliii olmayan bambaka bir i
yaplmakta olmasndadr.
Bizimki gibi ekonomisi olduka iptidai kalm, gelimemi bir memlekette dnyada ackl tarihi
yaam ve bitirmi bir liberalizimin yeniden canlanabileceini dnmek bo bir kuruntu olur. Laissez
faire laissez passer ekonomisinin tepkisi olan Maryisme'in bugnk Bolevik kominizmine
soysuzlamas karsnda milli varlklarn kendilerini savunmalar gerektir. Bu savunma gerei Amerika
gibi kapitalizm, endividalizmi en ileride olan bir memleketi bile Roosvelt'in New Deal'i kooperatifilie
sokmu bulunurken, bizim varl toklua eit zavall ekonomimizi liberalletirmeye almak a kurda
al kapsn amaktan baka birey olmaz.
Buna gre Devletilik yapmak, yani milletin kamul savunmasn organize etmek zorundayz.
Milletin kamul savunmasn organize etmek demek asl ve z anlamiyle kooperatifilik yapmak
demektir. Siyasi rejimi cumhuriyet ve demokrasi olan memleketimizin ekonomisi de cumhuriyet ve
demokrasi olmak gerekir. Ekonomide cumhuriyet kooperatifiliktir.
Yine Birleik Amerika gibi memleketin Devlete kooperatifilie girerken tuttuu yolun Devletilik
yolu olduuna iaret etmek, onun mesela tarm blgelerinin elektrik ve telefon ilerini
kooperatifletirmek iin, yani bu ileri bu ilerden dorudan doruya faydalanacaklarn kendi ynetim ve
denetine vermek iin tuttuu yolu grmek kooperatifilii Devlete nasl uygulamamz gerektii
hakknda bir fikir vermeye yeter.
Mesela bir tarm blgesinin yzlerce ve hatta binlerce tarm iletmesini elektriklemek konusunda
bir akarsu banda elde edilebilecek enerji miktarn hesaplayp buna balanabilecek iftlik ve tarm
iletme sahiplerini toplayarak hazrlanan proje ve hesaplar gsterip te bu iin kendilerine salayaca
fayday anlattktan sonra aralarnda bir kooperatif kurmay, bu kooperatifi iletmeyi zerlerine aldklar
takdirde, fabrika ve tesisat iin gerekli sermayeyi, fabrikann iletilmesi iin gerekli mhendis ve
uzmanlar salayacan, bu ie Devlete yatrlacak parann kooperatife uzun vadeli, bir bor verme
olacan, Devletin bu bor dendii nisbette kooperatif zerindeki sk denetinin geveyeceini
bildiriyor.
te bu suretle u son dokuz yl iinde Amerika'da bu ekilde Devletin sk kontrol altnda
yzlerce ifti telefon ve elektrik kooperatifleri almakta bulunuyor. Amerika'da tarm alannda sosyal
ve ekonomik kalknma iin kooperatifilii ara olarak kullanan devletilik bu ekilde yaplyor.
Denilecek ki bizim memleketimizi Amerika ile karlatrmak topi yapmaktan baka birey
deildir. ok doru fakat u bakmdan doru ki bizde bu kooperatif devletilii Amerika'daki gevek
ekliyle ve bu kadar geii olamaz. Bizde Amerikaya gre deimesi gerekecek olan ey iin nitelii
(keyfiyeti) itibarile deil, belki nicelii (kemiyeti) itibariyle olmaldr. Yani kooperatifilii kendi
prensipleriyle uygulamak zere Devlet, kurduraca organizasyonla da denetini daha etrafl ve sk,
retimini daha temelli ve srekli yapmak zorundadr.
222
Bunun da rnei yok deildir, hem ok yaknmzda, hem de Trklk geni topluluu arasnda,
Kbrs'ta.
Kbrs Trk kylsnn Trkiye kylsnden baka yaradlta olduunu syleyebilecek
durumda deiliz umarm. ngiliz hkmeti burann kalknmasna almak gereini grnce, ekonomisi
gelimemi dominiyonlar iin hazrlad tip kanununun burada da yrrle koyarak bir Registrarlk
kuruyor. Registrarlk kanun gereince kooperatiflerin, birliklerinin ve kooperatifle ilgili btn mali ve
ekonomik kurumlarnn organizasyon merkezidir, tescil merkezidir, eitim ve retim merkezidir ve
yegane mahkemesidir. Bizim ancak bir ilemiz geniliinde olan bu adada 600 ky kooperatifi vardr, ve
bu kredi kooperatiflerinin ortalama ye says 35-40'dr. Yz yesi olan kredi kooperatifleri ancak iki
tanedir.
Evet Kbrs'ta kooperatifler, dorudan doruya bir Devlet Dairesi olup Devlet btesinden 30 bin
sterlin denei olan Registrarln sk deneti, hkm ve gereinde direktifi altndadrlar. Fakat bir ky
kredi kooperatifinin ynetimi, sorumu tamamen kyl elindedir. Burada bir ky kooperatifi kurmak iin
registrarlktan bir kooperatif uzman kye gidip kyl ile gryor, ona aa yukar unlar sylyor:
"Sizin retim iin krediye ihtiyacnz vardr. Bunu tefeciden, ky bakkalndan pek ar artlarla ve
yine gerei kadar olmamak zere elde etmek iin yz suyu dkyorsunuz. Halbuki bu krediyi kendi
kendinize kolayca salayabilirsiniz, bunun iin kooperatif denilen bir dernek, bir klp yapacaksnz. Bu
kooperatife giren yeler btn varlklaryla kooperatifin borlar iin sorumlu olacaklardr. Yani bir ye
kooperatiften alaca krediyi vaktinde demedii zaman teki yeler bu borcu elbirliiyle
deyeceklerdir. Buna gre kynzde byle bir kooperatife ye olacak kimselerin drst olmalarna,
aldklar krediyi retimde kullanmalarna gz kulak olacaklardr. Aranzda bu suretle balanacak ve her
biriniz kk byk varlnza gre haftada en az on be kuru olmak zere muhtazam biriktirmeler
yaparak bunlar kooperatifinize yatrmay kabul edeceksiniz, bu suretle bu kooperatife girecek onbe
yirmi kiinin toplam olarak gerek ihtiyalar olan krediyi imdilik Devlet Ziraat Bankasndan
salayacaksnz. Size bu ii nasl yapacanz reteceiz, birbirinize byle balandnz, birbirini
yakndan tandnz ve birbirinize gvendiiniz iin sonucunun ne olacan ok gemeden
greceksiniz."
Ve onbe yl ncesine kadar Kbrs'n Trkiye'den ayrld srada yz binden fazla olan Trk
nfusu srekli glerle azala azala krk bine inmesinden sonra bu kooperatifler sayesinde tutunmaya
balam ve bugn artk orada g sz edilmez olmutur.
Onbe yl nce bizimkilerin bugnk durumlarnda olan Kbrs kylleri kendi kooperatiflerinde
toplandklar kendi varlklariyle yalnz kendi retim kredilerini salamakla kalmamlar, yzbinlerce
sterlin sermaye ve varlkl zel bir kooperatif bankas olan belli bal rnlerinin hepsini sat kooperatif
ve birliklerinde dzenlemi bulunan, bugn de kooperatif arap fabrikas iin drtyz bin sterlini bir
tahtada ortaya koyabilen bir duruma gelmilerdir.
te kredi kooperatifilii ve kooperatifiliin Devleti ekli budur. Fakat sanlmamal ki, burada
kooperatifilik yalnz kredi ve tarm retim ve atle ilgilenmekle kalmtr. Kylnn makine, gbre,
ara ve gere, tohum gibi retim ihtiyalariyle birlikte yugaltm ihtiyalar da ayni kanunla, ayn yol ve
ayn yntemde dzenlenmi, retimin makinalamas kadar toptanc birlikleriyle yugaltmn
kooperatifletirilmesi de beraber yrmtr.
Ve bu yntem bize, Trkiye'ye yabanc olan birey deildir. Bu yntem Mithat Paann daha
1863'de uyguaya koyduu menafii ve memleket sandklarnn ad deien, teknii evrimlenen, fakat z
niteliini saklayan Bulgaristana kooperatifiliin 1863'de balam olmak iddia ve kvancn veren
yntemdir. Bulgarlara Mithat Paay Bulgarlatrmaya kadar gitmekten ekinmeyen yntemdir. Onlar da
bugn komnizm ile ne hale geldiini bilmediimiz, fakat 1939'a kadar gelimi bir kooperatif ekonomisi
yaratarak evrimlenen Mithat Paa ynetiminin bizde bugn izi bile kalmam olmas cidden acnacak
birey deil midir? Bu yntemin o zaman kylmze yaptrd tutumun, yama Hasann brei
tarznda heba edilmesinden sonra, artakalan 2.5 milyon altn ite bugn Ziraat Bankamzn hala
nominatif 100 milyon liralk sermayesinin bir trl artrlmayan ilk ve biricik kayna deil midir?
Kylye bu ekilde tutum yaptrarak ve kendi tutum ve mevduatn kendi ba altnda kendi
ynetimine brakmak zere, onu kendi ihtiyacnda nasl kullanacan renmek, denetlemeyi su
aramaktan ziyade aydnlatmak anlamiyle sk sk ve geni yreklilikle yapmak, ky retiminin kylye
bolluk ve refah verecek bir ekilde oalp deerlenmesi iin yine kyly altrmann, Kbrsta olduu
gibi yolunu gstermek, kyly devlet baba yardmnn imdiye kadar olduu zere, yalnz felaket
zamanlarnda ba tarznda olmayarak, belki kendi kk kuvvetini benzerleriyle bir araya getirerek,
birbirine dayak ve destek yaparak, z yardm ve dayanma niteliine sokmak, ite devletilik ve devlet
kooperatifilii budur ve bunu artk yapmaya balamamz gerektir.
O zaman dzensizlikten deerlenmeyen rnnn bylelikle deerinden her yl bir ksmn varlk
yapabilecek olan kylnn kara sapan yerine makineyi kolayca geirmesini bekleyebiliriz, o zaman
223
yldan yla retim oalr, bu oalan rnn toplanan deerleri yldan yla artan ile gerekten bir ky
kalknmas kendiliinden gereklendiini grebiliriz.
Bu sonuca erimenin ksa yolu: kar yolun bu tarzda bir Devlet kooperatifilii olduuna
devlete olduu kadar, devletlilerce de inanlmasdr.
Bu inan bize kooperatifi ticaretten ayran niteliine uygun, kendine zel bir kanun bu kanunu
btn nemiyle uygulamakla grevli ngiliz dominyon ve kolonileri kooperatif registrarlna benzeyen
bamsz bir merkez organizasyonu; ondan sonra srekli; sistemli bir alma, bu almada
kooperatifin yeleriyle yaayp geliebileceine inanarak bunlar kooperatifi yapmay en n planda
tutmak, yani kooperatif retim ve eitimini kurup geniletmek gerektir.
te bir kooperatifisi gz ile Trkiye'nin kalknmasn biz bu ekilde bir sosyal kalknma davas
olarak gryoruz. Bu davay demokrat dnya memleketlerin de bu ekilde ve bu anlamda
grmektedirler. Onun iindir ki btn demokrat dnya memleketleri bu yolda devletilik yapmaktan
bata kar yol olmadna az ok, fakat mutlaka inanmlardr.
Bizim kongrenin gndemindeki ekonomik kalknma davasnda alnacak tedbirlerin ancak bu
neviden bir devletilik; yani devlet kooperatifilii olarak grdmz bunun iindir.
Liberal ekonominin ana vatan saylan ngiltere ve Fransa, bu ekonominin ampiyonu kesilen
Birleik Amerika bugn devleti olarak gdll ekonomiye girmi bulunduklar bir srada, bizim daha
doacak ekonomimizin liberal olmasn isteyebilecek ekonomistimiz var mdr, bilmem? Fakat ben kendi
hesabma doacak ekonomimizin sosyal adalet denilen yksek lkeye imkan verecek bir nitelik almas
dileini barmaktan ekinmeyeceim. Bunu da ne liberalizm, ne de komnizm salayamaz,
salayamadna tarih tanktr. Memleketimizin artk ykc devrimlere dayanacak hali kalmamtr. Ona
yapc bir evrim gerektir. Bunun da yolu kooperatifiliktir.
19. Bugnk Durumun Islah areleri

HAMT ATA
Mteahhit
(Devletilik komisyonuna havale edilen raporunun hlasasdr.)
Harp bitmesine ramen, skntlarnn bugne kadar slah edilemeden devam etmesi sebebi,
harp esnasnda yanl tedbirler alnmasnn neticesidir. Elkoyma usulleri, bir harp ekonomisi tatbik
olunamamas, zaruretlerle ticari hayata hkmetin yapt mdahalelerin kendi memurlar vastasile
yaplmas ve bu ilerde serbest i adamlarndan istifade edilememesi bunlarn sebebidir.
Fikrimce bugnk durumun slah areleri unlardr:
1- Hkmetilik zihniyetinin tamamen kaldrlmas,
2- Harp dolaysiyle iktisadi ve ticari sahaya konmu formalitelerin ilgas,
3- Memleket istihsaline ait shhatli bir istatistik tutulmas,
4- hracatn bu istatistik malumatna dayanlarak tanzimi,
5- thalat ve ihracat ilerimiz hakknda esasl bir program yaplarak o programda memleket
ihtiyalar hakiki surette derpi edilerek karar verilmesi (elyevm memleket zararna baz ithal mallar
vardr ki hkmet bunun farkna varmadan senede milyonlar heder oluyor.)
6- Smerbank fabrikalarnn anonim irketler haline konmas,
7- Yerli mallar toptan sat messesesinin laviyle her tccarn diledii fabrikaya dorudan
doruya sipari vermesi,
8- stanbul, Ankara ve zmir'de perakende sat iin yerli mallar pazarlarnn kurularak fiat
nazml yapmas,
9- Ticaret Ofisinin slahiyle fiat nazml vasifesiyle devlendirilmesi,
10- Toprak Ofisinin tekilatn asgari hadde indirmesi ve buna ait vazifelerin Ziraat Bankalar
ubeleri tarafndan yaplmas,
11- Devlet mubayaalarnn programlatrlmas ve eksiltme ve arttrma kuvvetinin ihtiyalara
uygun ekilde tadili,
224
12- Resmi dairelerin, mlhak bteli idarelerin ve devlet teekkllerinin lzumsuz mal stoklar
bulundurmamalar,
13- Gda maddeleri stok edenlerden beyannameler alnarak bunlarn kontrol,
14- Deniz nakliyatnn Tekelden idaresi usulnden vazgeilerek bu sahann mteebbislere
almas.
20. Ticaret Rejimi

ZEK KADRBEYOLU
Gmhane Vilayeti Murahhas
Muhterem arkadalar,
Her birerlerimiz yurdun bir kesinden buraya intihab edilerek geldik.
htiyacn dourduu gaye pek yksek ve ulvidir. timamzn mevzuunu tekil eden esbab
mucibe hepinizce malumdur.
Bundan dolay mteebbislere teekkr etmei bir bor bilirim.
Yalnz bu malumu halletmek, bu mkle ortadan kaldrarak iktisadi vaziyetimizi slaha matuf
yollarn arelerini arayarak temenni mahiyetinde Hkmetimize ricada bulunmaktan ibaret ise, senelerin
deil asrlarn vcuda getirdii kt bir zihniyet daha akas iktisadi bnyemizin sandalyede yetimi
krtasiyeci Babularn bizi idare ettike bu gibi toplantlarn hi bir neticei fi'liyesi grlemiyecei bir ok
emsalile de sabittir.
Biz suyu dibekte deceiz, yine su kacaktr.
Devletilik nazariyesi bu ekilde devam ettike mali ve iktisadi vaziyetimiz gn be gn daha kt
bir vaziyette tecelli etmektedir.
Devlet varidat menba aradka (MENAB TABYESNDEN) istifade yollarna gitmiyecek halkn
ve tccarn zerine tahmil ettii ar vergilere mracaat etmek yolunu tutmu, buna mukabil tccar da
mal fiyatlarna zam yapmak mecburiyetinde kaldndan galay es'ar halk zerine bir afat semaviye gibi
kerek geim derdi bir felaket olmutur.
Bu yzden paramz da arzu edilmeyen bir ekilde her gn birer derece skut ederek (KNC BR
7 EYLL) felaketile karlayacamz pek tabiidir.
Esas ticaret hkmet elindedir.
Bunlar tadada lzum yoktur. Hepinizce malumdur.
Arkadalar; hkmet ticareti kendi inhisar altnda bulundurduka tam manasile ticaretimiz
meflu bir vaziyette kalmaa mahkumdur.
Bir devletin mali, iktisadi vaziyeti halkn ve tccarn iktisadi vaziyetile mukayese ediliyor.
Arkadalar; vekillerimiz, hkmetimizin ahsi itimadkerdesi olan siyasi birer ahsiyettir. Bu
demek deildir ki bunlar bu iin mtehasss ve ehlidir. Bahusus bizde.
Mstear ve mdiranmz dahi ticari ve iktisadi kanallarmz btn inceliklerile kavrayacak
vaziyette olmadklar, bugnki itimamzla da sabit demektir.
NETCE
Kongremizin itimanda herhangi bir temenni veya bir esasn mevkii mzakereye vaz'ndan evvel
muhterem hey'etiniz muvafk grr ve tensib buyuracak olursa yle bir teklifte bulunacam.
TEKLF
Ticari ve iktisadi vaziyetimizi her iki vekalet nezdinde ticaret odalarnca hi bir siyasi gaye
dnlmiyerek, intihak edilecek (on) kiilik seme mtehasss bir hey'et daimi surette bulunarak, ticari,
iktisadi ve mali vaziyetler zerinde hakim ve nazm roln ifa edecek bir temsil hey'etinin vekaletlerce
kabul takdirinde istikbal iin daha emin admlarla yrmek kudretine malik olunaca kanaatindeyim.
225
Bu olmad takdirde verilecek layhalar, projeler, gsterilecek yollar, alnacak kararlar, yine
bugnk mevzuat ierisinde bo bir temenniden ibaret olacaktr.
Kat'i olarak biliyorum, her birerlerimiz, iinde bocaladmz en iktisadi buhrann izalesi hakknda
bir ok kymettar layha ve projeler hazrlamsnzdr.
Ne yazk ki senelerdenberi odalar ve erbab ihtisas tarafndan hazrlanp vekaletlere takdim
edilen bu gibi binlerce yol gsterici layha ve projeler iltifat grmemi, her gelen vekil kendi
dncesine, kendi fikrine gre hareket ettiinden salam bir esas kurulamad iin ticaret ve iktisat
kanalmz bir istikrara malik olamamtr.
21. Orta Anadolunun Kalknma Davas

(orum li Ticaret ve Sanayi Odasnn Teblii)
1- ktisadi kalknma, istihsalin artmas:
Bugne kadar istihsalatn arttrlmas iin hkmetin ald tedbirler Adana, zmir, Bursa,
stanbul, Ankara gibi zaten tabiatn bol veriminden istifade eden mntkalara hasr ve tahsis edilmi,
Anadolunun ilimiz gibi istihsalin fazla olmasn gkten inecek yamur tanelerinden bekleyen yerlerinde
bir sulama tekilat bir snai kalknma eseri ve hatta hayvan islah, zirai denemeler ihdas gibi bugnk
bilgili ziraat bize gstermemesi yznden istihsalat elli sene evvelki gibi basit ve iptidai ekilde
yaplmakta ve bittabi istihsalat ta hi bir zaman artmamaktadr.
limizin bu seneki zirai rekoltesi, hava artlarnn msaadesizliine ramen arpa, buday ve
bakliyat 400.000 tonu gemektedir. Bunlar karasapanla, dedelerimizden grdmz ekilde zorluklarla
elde edilmektedir.
Zirai kombinalarn getirdii bir ka pulluk ya bu muhitte ilemez cinsden veyahut ihtiyacn yzde
birine tekabl etmiyecek kadar azdr. Hatta tccarlarn uradan buradan zorluklarla tedarik edip
piyasaya arz ettikleri ayn cins pulluklarn fiatlarndan sat bedelleri fazladr. Bu pulluklar daha ucuz
bedelle Donatm Kurumu gibi bir messeseden pein para ile kyl her zaman alamamaktadr. Ziraat
Bankas bunlardan, baz illerde yapld gibi, bol miktarda getirterek kefaleti mteselsile ile, pek uzun
olmayan vadeli taksitlerle kylye sat yaparsa daha nafi neticeler elde edilecei kanaatindeyiz.
limiz hayvan yetitirmeye en elverili iklimi ihtiva etmektedir. Bir vakitler en gzel tiftii
memleketimiz yetitirmekte idi. Bugn tiftik ihracnn durmas tiftik fiatlarn kendir fiatndan daha
aaya drmtr. Bittabi bu verimli hayvancln heveskarlar azalm ve kyl bu istifadeden
mahrum kalmtr. En gzel tiftik yetitiren memleketimizin merinos koyunlarn da yetitirecei
phesizdir.
pekilik, sni ipekilik Bursa iline tahsis edilirken merinosculuk da orum ve muhiti gibi Orta
Anadolu illerinde inkiaf ettirilseydi, buradaki vatandalar da istifade eder, ticari durum da daha inkiaf
ederdi.
Orta Anadoluda bol miktarda yetien keten mahsul dorudan doruya ya istihsalinde
kullanlmakta ve saplar tarlada terk edilmektedir. Hkmet kendir mevzuunu ele ald halde ondan ok
kymetli olan bu meta zerinde hi bir teebbste bulunmamtr.
D Ticaret Rejimi:
stihsalin artmas ihracatn kolaylkla yaplmasile olacandan mstahsil elde ettii maln sarf
edecek mahre bulamadndan yeniden istihsale teebbs etmemektedir.
D ticaretin btn kolaylkla temini ve d piyasann daimi kontrollu ile, hi olmazsa mbadele
esaslarn kolaylatrlaca mtalaasndayz.
Bu alma, Devlet Planlama Tekilatnn grlerini yanstmaz. Yayn ve referans olarak kullanlmas
Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez; internet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak
kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr adresindedir.
226

Devletcilik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Devletcilik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

IV. DEVLETLK VE DEVLET MDAHALES

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

1. Devletilik ve Devlet Mdahalesi

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiyenin makinelemesi ve sanayilemesi davasnn devletin yardm ve mdahalesi olmadan,

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

3. Trkiyede Devlet letmecilii

Tebliimin konusunu Trkiyede "Devletilik tatbikat" yerine "Devlet letmecilii" eklinde

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Konumamzda herhangi bir tereddde mahal burakmamak iin, mevzuumuzu devlet

Tabiat iktizas inhisar bir mahiyet arzeden iletmeler.

B- Devletin hangi mevzularda letmecilik yapmas doru deildir.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

2- Hususi teebbs, kafi kar grmedii iin muayyen sahalara el uzatmaz.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

4- ark Kromlar Messesesi (1 letme)

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

2- Karabk Demir ve elik Messesesi

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

C- stanbul Emniyeti Sand (5 ube)

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

III- Enerji iletmeleri:

) Smerbank x yl sayfa 10 ve devam

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

) Tekel-Politikas, Trk Ekonomisi, Say 54.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

VII- Devlet tevzi ve ticaret iletmeleri: ( )

) Trk Ekonomisi, Say 37/38 Trkiyede Devlet Ticareti

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

) Devir ekilleri hak. Trk Ekonomisi Say 62.

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

4. stihsal, Ticaret ve Umumietle ktisadi Hayat zerinde Devlet

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

PROF. HAZIM ATIF KUYUCAK

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

imdi nc bir noktaya geliyoruz ki bu da devletin iktisadi hayat zerinde mdahalesinin

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

stihsal sahasna gelince, devlet mdahale ve iletmeciliin umumi muhzurlarn arzetmi

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Memleketimizdeki devlet teebbslerinde de ayni ekilde temerkz ve (intgration) hareketleri

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

7. Devletilik ve Devlet Mdahalesi

Trkiye ktisat Kongresi, stanbul, 22-27 Kasm 1948

a) Devletilik ve devlet mdahalesi