Osmanli Modernlesmesinin Sosyo-Ekonomik

OSMANLI MODERNLEMESNN SOSYO-EKONOMK
TEMELLER BALAMINDA TTHATILIK: Jn Trklerden

Cumhuriyete Trkiyede Brokratik Ynetim Geleneinin
Toplumsal Kaynaklar
A. VEDAT KOAL
I.
KURAMSAL EREVE: Osmanl Toplumsal

Dzeni stne Geleneksel-zgc Yaklamlarn Eletirisi
Osmanlnn toplumsal dzeni hakkndaki kuramsal yaklamlarn ortak
zellii, Endstri Devrimini temel alan evrenselci bir anlaytan yola
klarak, Osmanlnn modern kapitalizme eriemedii, bir tarm toplumu
olarak kald ynndeki genel varsaymna dayandrlmalardr. Oysa,
Hodgsonun belirttii gibi, sanayi devrimi ilk burada bagsterdi diye Avrupa
tarihi nasl ngiltere tarihine indirgenemezse, dnya tarihi de
sanayilemenin burada yaylmas nedeniyle Bat tarihine indirgenemez. 1 Bu
bakmdan, Osmanlnn sosyo-ekonomik dzeni ve miras stne
tartmalarda, zellikle Osmanl toplumsal dzeninin feodal olup olmad
hakknda ortaya konulan yaklamlarn ortak zellikleri, Osmanl tarihini,
bat uygarln lt alarak analiz etmeleri, bu karlatrmadan zgnlkler
retmeleri, bir baka deyile, aslnda Avrupa merkezci olmalardr. Bu temel
problemden kurtulmak iin doru soru, dnyadaki kapitalizm trleri iinde
Osmanlnn kendine zg kapitalist geliiminin ne ynde olduu eklinde
yeniden formlletirilmelidir.nk, Osmanly bir kez kendi zgn tarihi
geliimi iinde incelemeye balaynca, arkiyat grn dillendirdiinin
aksine, son derece canl bir sosyo-ekonomik ve kltrel srele karlalr.
Osmanl kapitalistlemesi, bu dinamik yapnn sadece tketici olarak deil,
ondan daha ok retici ve satc olarak da kresel piyasaya eklemlenmesi,
bylece Osmanl ekonomisinin dnya ekonomisi ile btnlemesi srecidir. 2
O halde yaplmas gereken, kavramsal modellerin Osmanlnn tarihsel
ariviyle sorgulanmas olmaldr.3
Ar. Gr., Dicle niversitesi, BF., Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm.
ahmetvedatk@gmail.com.
1 Marshall G.S. Hodgson, Dnya Tarihini Yeniden Dnmek, ev. Ahmet Kanldere,
Ahmet Aydoan, Yneli Yaynlar, stanbul 2003, s.26.
2 Abdullah Gndodu, Osmanllar ve Dnya Ticareti: Osmanllarn Tarihsel Zenginliklerine
Dn Projeleri, Yeni Trkiye, Osmanl zel Says II, Cilt 32, Say 6, Yeni Trkiye Yaynlar,
Ankara 2000, s.95100.
3 Cenk Reyhan, Osmanlda Kapitalizmin Kkenleri, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul
2008, s.1,88.
II.
TTHATILIIN SOSYO-EKONOMK TEMELLER:

Osmanl Kapitalistlemesi ve Modernleme Srecinde
Sosyo-Ekonomik Deime
Osmanl dneminde kapitalist retim ilikileri, ilk olarak tarmda ve
balca ky blgelerinde, ticar rn retiminde, Avrupa pazarlarna gerek
sermaye ve dier girdiler asndan, gerekse pazar olarak baml bir biimde
gelimeye balamtr. blgelerdeki kentler giderek i ticarete ynelirken,
bir-iki byk liman, hammadde ve yar ilenmi rn ihrac ve ikincil olarak
da maml mal ithali zerinde younlamtr.4 Dnya ekonomisi ile
btnleme srecinde tarmsal rnler retimi ve ihracnda uzmanlama
Osmanl tarmna modem makineler ve teknikler kullanmn getirmitir.
1838 ve izleyen serbest ticaret antlamalarna ve Tanzimat dnemi
dzenlemelerine dayanan bir sre sonunda tarmda piyasa iin retim
yaygnlamtr. Bylece, kapitalistleme srecinin temellerinden biri olarak
Osmanl tarmnda grlen en nemli deiiklik, pazar iin retimin
yaygnlamas, tarm reticilerinin nceki dnemlerden ok daha gl bir
ekilde pazar ilikilerinin iine ekilmeleri olmutur.5 Bu sre srasnda
1850'lerden itibaren Osmanl tarm sektrnde makineler ve modem
teknikler kullanm gndeme gelmitir.6 Tiftik, pamuk, ham ipek gibi tekstil
retiminde kullanlan hammaddelerin ihracata konu rnler iinde ilk sray
almas,7 Osmanldaki kapitalistlemeyle ngiltere merkezli Avrupa endstri
devrimi arasndaki dorudan ban gstergesidir. Avrupa pazarlar iin
retimin gelimesiyle birlikte byk toprak sahibi yabanc ve Mslman
olmayan unsurlarn elinde toprak toplulamasnn hzland grlmektedir. 8
Devletin klasik ekonomik yapsnda balayan bu krlmalar, kapal
ekonominin da almas sonucu getirmitir.9 Bir baka deyile, Osmanl
mparatorluunun Avrupa ekonomisiyle btnleme sreci 16.yzylda
balad ve Avrupayla yaplan ticaret gelitike Osmanl kapal ekonomisi
4 Surayia Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, ev. Neyyir Kalaycolu, 5. Bask, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2011, s.151.
5 evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme,1820-1913, 2. Basm,Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s.93
6 Murat Baskc, Osmanl Tarmnda Makineleme: 1870-1914, Ankara niversitesi S.B.F.
Dergisi, Cilt 58, Say 1, 2003, s.29-30.
7 evket Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul 2003, s.69-163.
8 Oya Silier, Trkiyede Tarmsal Yapnn Geliimi 1923-1938, Boazii niversitesi
Yaynlar, stanbul 1981, s.11.
9 evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitalizmine Al, (Haz.) Murat Belge
ve Fahri Aral, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt III, letiim Yaynlar,
stanbul 1985, s.718.
zlmtr.10 Geleneksel ticareti temsil eden yerel lonca rgtlenmesinin,

gelien yeni ticaretin boyutlar karsndaki yetersizlii sonucunda
gerilemesi, giderek liman kentlerindeki atlma karn taradaki gerilemenin
simgesi haline gelii, bu zlmenin nemli gstergelerinden biridir.11 Bir
baka deyile, Avrupada Aydnlanma zihniyetinin yaratt gelimeciilerlemeci yaklamn, Osmanl zihniyetinde mevcut olamamasnda ve Bat
medeniyetini yaratan burjuva zihniyeti yerine, Osmanlda diergam
(altrist) insan tipini yaratan, ah zihniyetinin hakim olmasnda da aramak
gerekmektedir.12 Nitekim, Yenieri ocann loncalarla olan organik ve
geleneksel ilikisinin, gerek ocan modernleme karsndaki direncin oda
haline gelii, gerekse, ocan kaldrlmas ve dier asker reformlar stndeki
etkisi13, bu bakmdan aklayc bir baka rnektir. Sonuta, Dnya leinde
genileyen kapitalist sistem Osmanl mparatorluunu iine alarak onun
retim sistemlerinin, devlet yapsn ve toplumsal yaam rgtleyen
kurallar yeniden biimlendirmitir.14
Osmanl ekonomisinin da almasnda en nemli aama, 1838
Baltaliman Antlamasdr.15 Baltaliman Antlamasnn en nemli etkisi ise,
10 Daniel Quataert, Osmanl Devletinde Avrupa ktisad Yaylm ve Direni,1881-1908, ev.
Sabri Tekay, Yurt Yaynlar, Ankara 1987, s.18.
11 Surayia Faroqhi, Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak, (ev. Kolektif),
Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003, s.133.
12 Ahmet Tabakolu, Osmanl tima Yapsnn Ana Hatlar, (Ed.) M. Zencirkran, Dnden
Bugne Trkiyenin Toplumsal Yaps, Nova Yaynlar, Ankara 2006, s.39.
13 Daniel Quataert, Sanayi Devrimi anda Osmanl malt Sektr, (ev. Tansel Gney),
letiim Yaynlar, stanbul 1999, s.22.
14 Ahmet Emre Biber, Osmanl mparatorluunun Dnya Sistemine Eklemlenme Sreci ve
Azgelimiliinin Evrimi, Uluslararas nsan Bilimleri Dergisi, Cilt 6, Say 1, 2009, s.42.
15 evket Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, 5. Bask, letiim Yaynlar,
stanbul 2009, s.204-12; Adem Anbar, Osmanl mparatorluunun Avrupayla Finansal
Entegrasyonu, Maliye Finans Yazlar Dergisi, Say 84, 2009, s.18. Balta Liman Anlamas ile
Osmanl Devletinin d ticarette uygulad tekeller dzeni (yed-i vahit) kaldrlm ve gmrk
vergileri yeniden dzenlenmitir. 1838 ncesinde Osmanl Devleti, hem ithalat hem de ihracat
zerinden %3 orannda gmrk vergisi ile yerli ve yabanc tccarlardan, mallarn imparatorluk
iinde bir blgeden dierine tamalar durumunda %8 orannda i gmrk vergisi alyordu.
(Kepenek ve Yentrk, 2001, s.16). Balta Liman Anlamas ile ihracata uygulanan vergi oran
%12 ve ithalattan alnan vergi oran ise %5 olarak saptanmtr. Ayrca yerli tccarlar, i gmrk
vergisini demeye devam ederken, yabanc tccarlar bu uygulamann dnda braklmtr.
Pamuk, a.g.e., s.165; evket Pamuk, Trkiyenin 200 Yllk ktisadi Tarihi, Trkiye Bankas
Yaynlar, stanbul 2012, s.97-102; Sina Akin, Ksa Trkiye Tarihi, 9. Bask, stanbul: Trkiye
Bankas Yaynlar, 2009, s. 29; Antlama ve bu balamda Osmanl-ngiliz ticar ilikileri
stne kapsaml alma iin bkz. Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisad
yabanc sermayenin Osmanl topraklarnda dorudan yatrm yapmasnn

nndeki geleneksel snrlamalarn kaldrlmasdr.16 Bu kapsamdaki nemli
bir deiiklik de, Ege kylarnda srp giden kaaklkla zaten kat stnde
kalan bata pamuk olmak zere tarmsal mallarn ihracat yasann
kaldrlmasdr.17 Ticaretin, zellikle ihracatn serbestletirilmesine dnk
kararlar ve uygulamalar, ekonomik dolamn artna neden olmutur. 18
Ortaylya gre ise, 1838 Antlamas, zaten var olan ayrcalklarn bir devam
ve kaak yaplan ticaretin belgelenmesinden baka birey deildir. 19 Zaten
daha nceleri de zellikle stanbul liman zerinden yrtlen deniz
ticaretinin en nemli orta yine ngilizlerdi.20
Dier yandan, kapitalistleme srecinde, gerek i pazarn, gerekse onun
Avrupa pazar ile balantsnn kuruluunda, deniz yolu dndaki en nemli
aralardan biri demiryollar idi.21 Osmanl liman kentlerinin 19.yzyln son
eyreinde gsterdii ekonomik gelimenin nemli nedenlerinden biri,
demiryolunun etkisi olmutur. 19. yzyl boyunca evre lkelerinde ina
edilen demiryollar, yer alt kaynaklar veya tarmsal adan zengin blgelerin
Manchester, Marsilya veya Hamburg gibi Avrupa limanlarna
Mnasebetleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1974; Seyfettin Grsel, 1838
Osmanl-ngiliz Ticaret Antlamas, (Haz.) Murat Belge ve Fahri Aral, Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt III, letiim Yaynlar, stanbul 1985, s. 688-690;
Ahmet Ycekk, Emperyalizmin Yrngesinde Osmanl mparatorluu: 1838 Ticaret
Szlemeleri, A.. SBF. Dergisi, Cilt XIII, 1968, s.381-425; brahim Durhan, 1838 Tarihli
Osmanl-ngiliz Ticaret Szlemesi ve Sonular, Atatrk niversitesi Erzincan Hukuk
Fakltesi Dergisi, Cilt VI, Say 1-4, s.77-104, 2002.
16 Yabanc sermayenin Osmanl mparatorluu ekonomisindeki etkileri stne bkz. Ali
Akyldz, Ankann Sonbahar, Osmanlda ktisad Modernleme ve Uluslararas Sermaye,
letiim Yaynlar, stanbul 2005; V. Necla Geyikda, Osmanl
Devletinde Yabanc
Sermaye,1854-1914, Hil Yaynlar, stanbul 2009; Oya Kymen, Sermaye Birikirken Osmanl
ve Dnya, Yordam Kitabevi, stanbul 2007.
17 Pamuk, a.g.e.,s.211; lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, 25. Bask, Alkm
Yaynevi, stanbul 2006, s.105; Filiz olak, II Merutiyet`ten Cumhuriyete Bat Anadolu`da
retim ve D Ticaret (1908-1923), Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, zmir 2005, s.29.
18 Alp Ycel Kaya, 19. Yzyl zmirinde Tccarlar ve Esnaflar veya Hacaalar, Beyler ve
Frenkler, (Der.) Fatmagl Demirel, Osmanldan Cumhuriyete Esnaf ve Ticaret, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, stanbul 2012, s.99.
19 Ortayl, a.g.e, s.105.
20 Wolfgang Mller Wiener, Bizanstan Osmanlya stanbul Liman, (ev. Erol zbek),
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003, s.93.
21 lhan Tekeli, Selim lkin, Cumhuriyetin Harc: Modernitenin Altyaps Oluurken,
stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2004, s.452-453.
yaknlatrlmasnda, yeni bir i blmnn iine ekilmesinde nemli rol

oynamlardr. Demiryollar, Anadolu gibi bo topraklarn bulunduu
blgelerle stanbul gibi i pazarlar ve ihra limanlarn arasndaki ulam
maliyetlerini drerek, yeni alanlarn tarmsal retime almasn
salamlardr.22 Bu dnceyle 1860 ve 1870lerde Selnikte iki kilometre
ve zmirde drt kilometre uzunluunda byk rhtmlar ina
edilmitir.Anadoludaki ilk iki demiryolu hattnn da zmir zerinden
balamas,23 blgenin ticar potansiyelinden ve zmirin 19.yzylda en
nemli ticaret liman olmasndan kaynaklanmaktadr. 24 Gerekten de,
demiryolu, hem rnlerin tanmasn hem zaman hem de miktar
bakmndan gelitirerek25 zellikle gda ihracatnda Anadolu retim
alanlarnn ticarete almasn sonucu yaratm, 26 tarmsal retimin ve
ticaretin gelimesini salamtr. Demiryolu gzerghndaki tarmsal
alanlarda geleneksel rnler yerine sna hammadde rn tarm ve ayrca
madencilik yaplmaya balanmtr.27 Bu sre ierisinde zellikle 1880 yl,
dnemin Nafa (Bayndrlk, yn.) Nazr Hasan Fehmi Paann hazrlad
bayndrlk-ulam programyla da nem kazanan bir yl olmutur.
Demiryollarnn yan sra karayollar, limanlar, gl ve nehirlerin
dzenlenmesi, sulama ve bataklklarn kurutulmas hedeflerini ieren bu
program, yol yapmlarnda halkn ykmlendirilmesi yerine gei vergileri ve
tama cretlerinden salanacak finansmanla yabanc sermayeye iletme
ayrcal vermeyi ngryordu. Planda, 2.535 kilometre karayolu
yapmngrlmt; ama bu yollar da emperyalist merkez lkelerin
demiryollar projelerine benzer ekilde hinterland limana balayan aa
biiminde yollar olarak dnlmt.28 Bylelikle, her liman ve arkasndaki
hinterland, kendi bana bir ekonomik btnlk oluturmaktayd. 29
Ortaylnn deyimiyle, demiryollar, limanlardan i blgelere doru verimli
Pamuk, a.g.e, s.86, 105.

Ali Kemal Grbz, Osmanl mparatorluunda Demiryollarnn Rol, Balkesir
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 2, Say 3, 1999, s.169-193.
24 Hafize Key, Osmanlda Demiryolu Faaliyetlerine Ksa Bir Bak: zmir-Aydn ve zmirKasaba Hatt rnei, Balkesir niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Kulb Blteni, Say
1, 2007, s.43.
25Quartaet,a.g.e., s.69.
26 Daniel Quartaet, 19. Yzyla Genel Bak, Islahatlar Devri 1812-1914, (Ed.) Halil nalck,
Donald Quataert, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, (ev.
Kolektif), 2. Bask, Eren Yaynclk, stanbul 2006, s.934.
27 Grbz, a.g.e., s.187.
28 Tekeli ve lkin, a.g.e., s.113.
29 Tekeli ve lkin, a.g.e., s.435-6.
22
23
tarm topraklarnn zenginliini emmek iin uzanan vantuzlar gibiydi.30

1866da ngiliz sermayesi tarafndan ina edilen zmir-Aydn hatt,31 yabanc
sermayenin kendi ticaretinin geliimine ynelik altyap yatrm olarak
smrge tipine rnek gsterilebilecek bir ulatrma giriimidir. 32 Bir liman
ve onu aa eklinde bir hatla interlanda balayan demiryollarndan
olumaktadr.33 Eski zanaat ve ticaret merkezlerindeki gerilemeyle birlikte,
demiryolu eksenleri stnde yeni merkezler gelimitir. 34 mparatorluun
bat pazarlarna almas, geleneksel ticaret yollarnn ve ilevlerinin
deimesi ile mekn organizasyonunda da nemli deimeleri getirmitir.
Demiryolu balants ulaan Anadolu ehirleri, feodal dnem retim
ilevlerini yitirerek ticaret ehirleri haline gelmilerdir. 35 zetle,
demiryollar, Osmanl ekonomisinde, zellikle tarm alannda kapitalistleme
srecinin nemli etkenlerinden biri olmutur. 36 Bu durum, toplumsal yapy
da dorudan ve derinden etkilemi, yerel toplumun merkezle ilikilerini
yeniden biimlendirmitir.37
Kapitalist dnglere dahil olmann temel mekanizmas olarak ticar
emtiann siyasal snrlar aabilmesi, ancak liman kentlerinde yaayan
tccarlarca bu kentlere kanalize edilmesiyle gerekleti. Kapitalistleme
srecinin bu zellii, ulatrma ann byk liman kentleri ile kurulmasn
Ortayl, a.g.e., s.150.

Key, a.g.m, s.45; Hitay Baran, zmir Ticaret Tarihi, zmir: zmir Ticaret Odas Yay.,
(2003), s.7.; M. Belin, Osmanl mparatorluunun ktisadi Tarihi, ev. O. Ceylan, Gndoan
Yaynlar, Ankara 1999, s.492; Engin vd., Osmanlda Ulam, Kara-Deniz-Demiryolu, amlca
Yaynlar, stanbul 2012, s.211-212; Demiryollarnn Osmanl kapitalistlemesindeki ilevi
hakknda bkz. Grbz, a.g.m.; Key, a.g.m. ve Vahdettin Engin, Rumeli Demiryollar, Eren
Yaynlar, stanbul 1993.
32 Abdullah Martal, Deiim Srecinde zmirde Sanayileme, Dokuz Eyll niversitesi
Yaynlar, zmir 1999, s.35.
33 Tekeli ve lkin, a.g.e., 372-373; lhan Tekeli, Osmanl mparatorluunda Mekn
Organizasyonunun Evrimi ve Trkiye Cumhuriyetinin Blgesel Politikalarnn Kkenleri, lhan
Tekeli, Trkiyede Blgesel Eitsizlik ve Blge Planlama Yazlar iinde, Tarih Vakf Yurt
34 Alexandra Yerolimpos, Tanzimat Dneminde Kuzey Yunanistanda ehircilik ve
Modernleme, iinde, (Ed.) Paul Dumont, Franois Georgeon, Modernleme Srecinde
Osmanl Kentleri, ev. Ali Berktay, 2. Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999, s. 31-59.
35 Tekeli, a.g.m., s.47.
36 Grbz, a.g.m., s.187.
37
Leyla en, Merkez-evre likilerinin nemli Bir Dinamii Olarak Osmanl
mparatorluunda Ulatrma Sistemleri, Kebike nsan Bilimleri in Kaynak Aratrmalar
Dergisi, Say 11, 2001, s.95-124.
30
31
gerektiriyordu.38 Bu zellikleri ile liman kentleri, dnya kapitalist

ekonomisiyle balantda olan ayrcalkl yerler olarak merkez-evre
ilikisinin yeni bir ifadesi olarak tanmlanabilir hale gelmitir. 39 Nitekim,
1740dan sonra uluslararas emtia pazarna yeni yeni girmeye balayan
Osmanl kylar40, stanbul, zmir, Selnik gibi metropoller ve onlarn
ekonomik hinterland ile Osmanl ekonomisinin d pazarlarla, yani dnya
kapitalizmi ile balant noktalarn oluturuyordu .41 Avrupa limanlarna
eklenmeye balayan Osmanl limanlarnda ticaret gelitike liman
kentlerinde bir dnm ve refah yaanmaya balyordu.42 stanbul, Selnik,
zmir, Beyrut gibi liman ehirlerinin nfusu, 1850den sonra hzla artmaya
balamtr.zmirin nfusu 50-60 yl iinde 5-6 kat artmtr.43 Beyrutun
nfusu, 1830larda alt bin iken 1900de yzyirmibe bine ulamtr. 44
Bununla birlikte, bu ekonomik merkezlerin deniz ar ticaretteki yeri,
modern aa ve kapitalizmin geliimine zg deildir ve uzak bir tarihsel
gemie dayanmaktadr.rnein, daha Bizans dnemi stanbulunda Galata
Ceneviz toprayd45 ve bu nedenle Cenevizlilerle Venedekliler arasnda cidd
bir rekabete konu idi.46 Perada ise bir talyan kolonisi bulunuyordu.47
Galatada yerleik Rum, Ermeni ve Yahud tccarlar, Avrupal cemaatle
eitli balantlar ve sosyal ilikiler kurmulard. 48 1760lardan itibaren
devletin mal durumu bozulurken, devlete dorudan bor veren sarraflarn
nemi artmaya balad.Avrupa finans evreleriyle olan ilikileri sayesinde
Tekeli, a.g.m., s.49.
alar Keyder., Y. Eyp zveren, Daniel Quataert Osmanl mparatorluunda Liman
Kentleri: Baz Kuramsal ve Tarihsel Perspektifler, iinde, (Ed.) alar Keyder vd., Dou
Akdenizde Liman Kentleri 1800-1914, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s.121-22.
40 Bruce McGowan, Ayanlar a 1699-1812, (Ed.) Halil nalck, Donald Quataert, Osmanl
mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, ev. Kolektif, 2. Bask, Eren
Yaynclk, stanbul 2006 s.849..
41 Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi, 10.Bask, mge Kitabevi, Ankara 2006, s.28.
42 Keyder vd., a.g.m., s.131 vd.
43 Kemal Karpat, Ksa Trkiye Tarihi, 1800-2012, Tima Yaynlar, stanbul 2013, s.54.
44 Leila Tarazi Fawaz, Merchants and Migrants in Nineteenth Century Beirut, Harvard
University Press, Cambridge 1983, s.31.
45 Bernard Lewis, stanbul ve Osmanl mparatorluu Medeniyeti, ev. mer Faruk
Birpnar, Bilge Kltr Sanat Yaynlar, stanbul 2006, s.126.
46 Wilhelm Heyd, Yakn Dou Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara 1975, s.577.
47 Wiener, a.g.e.,s.36-37.
48 Edhem Eldem, stanbul: mparatorluk Payitahtndan Periferlemi Bir Bakente, iinde,
(Ed.) Edhem Eldem vd., Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti, (ev. Sermet Yaln), Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003, s.166-7.
38
39
sarraflar, Osmanl Devleti iin Avrupa piyasalarndan ksa vadeli borlar

bulmaya baladlar. Ayn sarraflar, Fransz Devriminden sonra stanbuldaki
Fransz tccarlarnn yerlerini alarak, police ticaretinin nemli bir blmn
de ellerine geirdiler. Bylece, geleneksel para ve kredi ilerinde uzmanlaan
sarraflardan, lkeler aras balantlarn kurmu, stanbulda bir finans
burjuvazisinin ekirdeini oluturacak byk lekli mal sermayedarlara
dntler.49 Bu ticar ilikileri ile kapitalizme eklemlenmenin temel aralar
olan banka, sigorta, borsa gibi giriimlerin neredeyse tmnn ilk nce
Galatada ortaya km olmas,50 bu bakmdan rastlant deildir. Galatann
Osmanl zerinden Cumhuriyet dnemine dek uzanan bir lde zerk
konumu, bu tarihsel kkeninden kaynaklanmaktadr. zmirde ise, daha
14.yzyl balarnda talyan tccarlarn yerletii bir mahalle vard. 51
Gayrmslim tccarlarla yabanc sermaye arasndaki ibirlii, temelde
tccarlarn Anadolu ilerinden topladklar tekstil hammaddeleri ve tarmsal
rnleri yabanc sermayeye satmalar biiminde gerekleiyordu. 52 Yerli
gayrmslim tccarlarsa, yabanc alclarla retim alanlar arasndaki arac
balanty oluturuyordu.53 Avrupal tccarlar, ynl kuma ile pamuk veya
tiftik ipliini takas etme yoluyla hatr saylr miktarda i yapyorlard. 54 Bu
ileyi stnde Bat kapitalizmi, Osmanl topraklarndaki gayrimslimleri
kullanarak mparatorluu yar smrge konumuna getirmitir. 55 18. yzyln
sonuna doru d ticaretin ou yabanc tccarlarn denetimi altndayd ve
bunlar, gayrmslim araclar kullanyorlard ve Batllarn himayesi
sayesinde, gayrmslim tccarlar liman kentlerindeki ticareti ellerinde
Pamuk, a.g.e., s.116.

Eldem, a.g.m., s.227.
51 Heyd, a.g.e.,s.604; Mevlt elebi, 19. Yzylda zmirde talyan Cemaati, Tarih
ncelemeleri Dergisi, Cilt XXII, Say 1, Temmuz/2007, s.19-51.
52 Pamuk, a.g.e., s.166-7.
53 Reat Kasaba, zmir: Douda Liman Kentleri: Baz Kuramsal ve Tarihsel Perspektifler,
iinde, (Ed.), alar Keyder vd., Dou Akdenizde Liman Kentleri 1800-1914, Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, stanbul 1994, s.8-9; Reat Kasaba, 19. Yzylda Bat Anadoluda Komprador
Burjuvazi Var myd?, iinde, Reat Kasaba, Dnya, mparatorluk ve Toplum, Osmanl
Yazlar, Kitap Yaynlar, stanbul 2005a, s.12.
54 Surayia Faroqhi Krizler ve Deiim 1590-1699, (Ed.) Halil nalck, Donald Quataert,
Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, (ev. Kolektif), 2. Bask,
Eren Yaynclk, stanbul 2006, s.648.
55 Glten Kazgan, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, stanbul Bilgi niversitesi
49
50
tutuyorlard.56 Bununla birlikte, stanbul, zmir ve Selnikte bulunan

konsolosluklar, dil, din ve daha birok nedenlerle gayrmslim tccarlarn,
Bat lkelerinin vatandalna gemelerine ve bu yolla vergi bakl gibi
ayrcalklardan yararlanmasna olanak salyordu. 57 kesime ynelik
ticareti Rum, Yahud ve Ermeni gayrmslim Osmanl uyruklar, d ticareti
de Venedikliler, Cenevizliler, Franszlar ve ngilizler gibi yabanclar
yrtyorlard.58 rnein, XX. yzyl balarnda, Osmanl Devletinin en
nemli ihracat kenti olan zmirde bu konularda alan hemen hemen hibir
Trk irketi yoktu.59 Kaydedilen 391 imlathaneden sadece 14 tanesi
Mslman-Trklere ait grnyordu.yle ki, 1890 ylnda, Franszlar,
zmirde bir Ticaret Odas kurmulard. 60 Ayrca, Fransz, ngiliz ve talyan
bankalar, kredi kurulular da zmirdeki ticaretin en nemli finans
kaynaklarn oluturuyorlard.61 Bylece, gayrmslim tccarlar hem Osmanl
d ticaretinin rgtlenmesinde, hem de Avrupa sermayesinin imparatorlua
girmesi ve yerlemesi srecinde nemli roller oynadlar. 62 Bu sayede,
Endstri Devrimi sonrasndaki deiimde, ekonomik ve siyasal dengenin
Osmanlnn aleyhine dnmesiyle aznlklar, Bat ile olan balantlar ve
Osmanl toplumsal yaps iindeki zel konumlar sayesinde sultann
kontrol dnda, gerektiinde devlete bor verebilecek lde servet
edindiler63 ve Osmanl ticaret burjuvazisinin ekirdeini oluturdular. 64 Bat
ile kurulan ticar balarn deimesiyle yaanan dsal etkiler, bu toplumsal
56 Quataert, 19. Yzyla Genel Bak, Islahatlar Devri, s.956-58; Ali Gler, Osmanldan
Cumhuriyete Aznlklar, 2. Bask, Trk Metal Sendikas Aratrma Brosu, 2007, s.87.
57 Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, s.166; Ali hsan Ba, Osmanl
Ticaretinde Gayri Mslimler Kapitlasyonlar, Beratl Tccarlar, Avrupa ve Hayriye
Tccarlar (17501839), Turhan Yaynevi, Ankara 1983, s.17-18,53; Fatma Mge Gek,
Burjuvazinin Ykselii, mparatorluun k, Osmanl Batllamas ve Toplumsal
Deime, ev. brahim Yldz, Ayra Yaynevi, Ankara 1999, s.205, 305.
58 Robert Mantran, stanbul Tarihi, ev. Teoman Tundoan, letiim Yaynlar, stanbul
2002, s.229.
59 Gler, a.g.e.,s.92.
60 M. nar Atay, Tarih inde zmir, Yaar Eitim ve Kltr Vakf Yaynlar, zmir 1978,
s.83, 87.
61 Atay, a.g.e., s.76.
62 Gler, a.g.e., s.91.
63 evket Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Kurumlar, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul
2008, s.114.
64 Gek, a.g.e..,s.192,203,238). Bu tip yabanc veya gayrmslim aznlk kkenli tccar
ailelere ilikin bir rnek incelemesi iin bkz. Halil Orta. Bat Anadoluda Bir Byk Toprak
Sahibi Levanten: Baltac Manolaki, Tarih ncelemeleri Dergisi, Cilt XXV, Say 1, 2010, s. 319336.
snfn douunun gdleyicisi oldu.65 1847de, Osmanl tarihindeki ilk banka

olan Bank- Dersaadetin (stanbul Bankas-Banque de Constantinople)66,
Alleon ve Baltazzi adl iki Galata bankeri 67 ve ardndan onun yerine kurulan
Bank- Osman-i ahanenin de68 yine Rothschildler adl bir Galata Bankeri
eliyle kurulmu olmalar69 bu durumun rneklerinden sadece biridir.70
Sonuta, 19.yzyln ikinci yarsna gelindiinde, Osmanl corafyasnda
yerel deiimin, kltrel devinimin ve ekonomik bymenin motoru haline
gelen bir ticaret burjuvazisi olumu ve yerlemiti.71 19. yzyln ikinci
yarsnda belirginleen bu ekonomik atlmn bir dier nedeni, Tanzimat
reformlar ile gayrmslimler lehine uygulanmaya balanan yeni
ayrcalklardr .72 Selnik rneinde, bu durum daha aktr. 73 Bu bakmdan,
gayrmslim tccarlarn nemi, yabanclarla kurduklar ekonomik badan
ok, Osmanl-Trk tarihinde brokrasinin denetim emberinin dndaki
kaynaklardan g alm ilk ve byk olaslkla tek grup olduklar gereinde
yatar.Bu araclarn ykselmeleri, Osmanl mparatorluunda bir kapitalist
snfn filizlenmesi olarak grlmesi gereken ve Osmanl-Trk toplumunun
daha sonraki gelimesinin analizi asndan nemli bir olgudur 74. Bir baka
deyile, 20.yzyl Trkiyesinin toplumsal ve iktisad kkenlerini hereyden
nce 19. yzyldaki dnmlerde, Avrupa kkenli kapitalizm ile i yaplarn
Gek, a.g.e., s.241.

Pamuk, Trkiyenin 200 Yllk ktisadi Tarihi, s.117.
67 Anbar, a.g.m., s.27; Orta. a.g.m., s.322; Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, s.177;
Haydar Kazgan, Osmanlda Avrupa Finans Kapitali, 2. Bask, Roma Yaynevi, Ankara 2005,
s.19; lhan Tekeli, Selim lkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluumunda Bir Aama: Trkiye
Cumhuriyeti Merkez Bankas, Merkez Bankas Yaynlar, Ankara 1997, s.63-64.
68 Bkz. Andre Autheman, Tanzimattan Cumhuriyete Osmanl Bankas: Bank- Osman-i
ahane, ev. A. Berktay, Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi Yaynlar, stanbul 2002;
Edhem Eldem, Osmanl Bankas Tarihi, ev. Aye Berktay, Osmanl Bankas Tarihi Aratrma
Merkezi, stanbul 1999; Kaya Bayraktar, Osmanl Bankasnn Kuruluu, C.. ktisadi ve dari
Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, s.71-87.
69 Haydar Kazgan, a.g.e.,s. 158-159.
70 Galata Bankerleri olarak adlandrlan ve Bizanstan Osmanlya devletin ve ticaretin
finansmannda nemli yer edinen bu tarihsel ticaret gelenei iin bkz. Nurdan pek, Selanik ve
stanbulda Yahud Bankerler, Yeditepe Yaynlar, stanbul 2011.
71 Mark Mazower, Selanik: Hayaletler ehri, Hristiyanlar, Mslmanlar ve Yahudler,
1430-1950, ev. Gl aal Gven, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2007.
72 Meropi Anastassiadou, Tanzimat anda Bir Osmanl ehri-Selanik, (ev. Ik
Ergden), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001, s.92.
73 Anastassiadou, a.g.e., s.157.
74 Reat Kasaba, 19. Yzylda Bat Anadoluda Komprador Burjuvazi Var myd?, s.23.
65
66
karlkl etkileiminde aramak gerekir.75 Gerekten de, 1950ye kadar

Trkiyenin sosyo-ekonomik yaps Osmanl dnemindeki geleneksel temel
zelliklerini koruyabilmitir.76
Hobsbawmn, sanayi devriminden bahseden pamuktan bahsediyor
demektir biiminde belirttii gibi77, Endstri Devriminin habercisi ve
balang noktas olarak buhar makinesinin retime ilk kez uyguland
ngiliz (zellikle Manchester) dokuma atlyelerinin zellikle Victoria
dnemindeki endstriyel geliim srecindeki hammadde ve iplik talebi,
Osmanl mparatorluundaki sna anlamda kapitalistleme srecinin de
ekici gc olmutur.78 Osmanl ekonomisi, 18.yzyln ilk yarsnda, hemen
hemen btn sektrlere yansyan, zellikle dokuma sanayisinde retim art
ve yaylmann belirgin olduu bir genileme iinde grnr. 79 Nitekim, bu
dnemde Osmanl d ticaretinin arlkl blmn dokuma rnleri,
zellikle ham pamuk ihracat oluturmaktayd. 80 rnein zmirin
ihracatndaki en nemli meta, ilenmemi pamuktu81. D ticarete hakim
Selnik ve zmir gmrklerinde pamuk ve pamuk iplii ihracatndaki
byme, Osmanlnnk dnemine girdii 18. yzyl boyunca hzlanarak
devam etmitir.82 Pamuk iplii ihracat, 1750den 1787ye yaklak %200
orannda artmtr.Bunun temel nedeni, 1750den 1771e %250 oranndaki
art ile ngiltereye ynelik pamuk iplii ihracatdr. 83 18. yzyl sonlarnda
Avrupay saran devrim ve sava dalgas, bu uluslararas sektrel balar
stnde Osmanl d ticaretinin artmasna neden olan asl etken olmutur.
Bununla birlikte, Habsburg Hanedannn Osmanl tccarlarna tand
kolaylklar da bu geliimde nemli pay sahibidir. 84 Dier yandan, Osmanl
mparatorluunun bat eyaletlerinde grlen pamuk retimindeki ilk
patlamann gerisinde Amerikan ve Fransz devrimlerinin dnya pamuk
Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, s.191.

Cenk Pala, Osmanl mparatorluunda Tarmsal rgtlenme, Ekonomik Yaklam, Cilt,
Say 21, 1996, s.39.
77 Eric Hobsbawm, Sanayi ve mparatorluk, (ev. Abdullah Ersoy), Ankara: Dost Kitabevi,
1998, s.23.
78 Fatih Damlba, Bat Anadoluda hracat iin Pamuk retimi, 1860-1870, Sosyal Siyaset
Konferanslar, Cilt 60, Say 1, 2011, s.437-440; Kasaba, a.g.m.,, s.12.
79 Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, 2. Bask, tken
Neriyat, stanbul 2002, s.212.
80 Gen, a.g.e., s.270; Quataert, Sanayi Devrimi anda Osmanl malt Sektr ,s.51-2
81 Damlba, a.g.m., s.458; McGowan, a.g.m., s.827.
82 Gen, a.g.e., s.170.
83 Gen, a.g.e., s.161,164.
84 McGowan, a.g.m., s.823,863.
75
76
ticareti zerinde yapt etki yatmaktadr. 85 Pamuun gerek hammadde

tarm, gerekse maml mal ilenii kaynaklar ve Akdeniz zerinden
dorudan Avrupaya alan zmir liman ile Bat Anadolu, 18.yzyl
sonlarnda kapitalist dnya ekonomisiyle btnleen ilk blgelerden biri
olmutur. Talebin artt ve fiyatlarn ykseldii bu koullarda, retimin ve
ticaretin genilemesi, bat Anadoluda yeni, cidd bir zenginlik yaratmtr. 86
Bu adan, Bat Anadolu, Osmanlnn dnya ile btnleme andaki
toplumsal dnmleri anlamak iin ideal bir alandr. 87 Ama, bilinli bir
sanayileme yerine, tarmsal retimin pazara almas ve ekonominin buy
olla gelimesiydi. Osmanl tarmsal retiminin zellikle Bat Anadoluda d
pazara alm olmas, bu erevede dnlmelidir. 88 Nitekim zmirin bir
ekonomik merkez olarak ne kmasnn, giderek Anadoluda rastlanmayan
bir kent tipine, d ticarete ynelik bir liman kentine dnmesinin temel
nedeni, esas olarak Avrupa tekstil retiminin ihtiya duyduu ran ham
ipein, Ankara iplii ve Ege pamuu gibi hammadde ve yar ilenmi girdi
ticareti ile uraan tccarlar sayesinde dnya pazaryla birlemesidir. 89
pein ve pamuun byk miktarda ihra edilmesi, zmirin tarmsal
retiminin esas olarak d ticarete ynelmi olduunu ve kentin dnya
ekonomisiyle btnlemesinin gstergesidir. Nitekim, pamuun zmirden
ihra edilen mallar arasnda ne kmas, zmirin mparatorluun en byk
ihracat liman olarak ne kmasyla ayn dneme rastlar.90 Daha 1733 tarihli
bilanolara baklrsa, zmir rakibi stanbuldan daha nemli bir yere gelmiti
bile.91 17. yzyldaki Osmanl-ran savalarnn Halepte son bulan ran ipei
ve baharat geleneksel ticaret yolunu gvensizletirmesiyle gzden den
Halepin92 ilevlerini de devralan zmirin 18. yzyldaki refah dzeyine
Damlba, a.g.e., s.433; Reat Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi: On
Dokuzuncu Yzyl, Belge Yaynlar, stanbul 1993, s.24.
86 Reat Kasaba, Toplumun Anadoludaki Temelleri: Bat Anadolu Ticaretinde Rumlar,
1840-1876, iinde, Reat Kasaba, Dnya, mparatorluk ve Toplum, Osmanl Yazlar, Kitap
Yaynevi, stanbul 2005b, s.76.
87 Kasaba, 19. Yzylda Bat Anadoluda Komprador Burjuvazi Var myd?, s.13.
88
Yakup Kepenek, Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 12. Basm, Remzi Kitabevi,
stanbul, 2001, s.20.
89 Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, s.150.
90 Elena Frangakis-Syrett, zmirde Pamuk ve Kuma Ticareti, (Ed.) alar Keyder vd.,
Dou Akdenizde Liman Kentleri 1800-1914, iinde, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994,
s.101.
91 Atay, a.g.e,,s.85.
92 Afin ahin, Sibel Cengiz, 16nc Yuzyl Fiyat Devrimi ve Osmanl ran Savalarnn
Osmanl pekcilik Endstrisi zerine Etkileri, Business and Economics Research Journal, Cilt
1, Say 1, 2010, s.69-82.
85
erimesinde ran ipei ihracat nemli bir etken olmutur.93 Bylece,

zmirdeki ticaret, hem Sakz ve Halepin yaad glklerden, hem de
artblgesinin zenginliinden yararlanmtr.94 Bu dnemde, zmir
limanndan yklenen balca mallar, ran ipei, Bursa ipei ve zmir pamuu
idi.95 Bu nedenledir ki, zmirli tccarlar, ran ipei, Ankara, Beypazar kei
yn ve ipliine ok fazla deer verirler, en deerli rnler arasnda
sayarlard.96 zmirin tekstil nclndeki kapitalist geliimine bir rnek,
daha 1770lerde zmirde iplik ve kuma fabrikalarnn varldr. 97 Bir baka
rnekse, 19.yzyln ikinci yarsnda Singer diki makinelerinin zmirdeki
yllk sat ortalama 5000-7000 adet oluudur; yani, Osmanl diki makinesi
ithalatnn yarsndan fazlasnn zmir limanndan giriidir. 98 Bu dnemde
zmirde en nemli endstriyel etkinlik, dokuma ve onun bir alt dal olan
halclk ve hal ihracat idi.99 Yani, zmir, eski dnemlerde Asyadan gelen
mallarn aktarld bir liman ilevindeyken, 19.yzylda ihra edilen mallarn
ou yerli retime dnmt.100 Bylece, 19.yzyln balarndan itibaren,
zmir ve evresinde dokuma merkezli bir endstriyel gelimenin 101
varlndan sz edilebilir. Bununla birlikte, zmir limanndan dnya pazarna
sunulan rn, tekstil hammaddeleri ve mamllerinden ibaret deildi; zm,
ttn, hububat gibi tarmsal rnleri bata olmak zere, Bat Anadolunun
93 Faroqhi Krizler ve Deiim.., s.633; Faroqhi, a.g.e,, s.150;Gen,a.g.e.,s.268;Bruce
Masters, Halep: Osmanl mparatorluunun Kervan Kenti, iinde, (Ed.) Edhem Eldem vd.,
Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti, (ev. Sermet Yaln) Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul
2003, s.54.
94 Daniel Goffman, zmir ve Levanten Dnya, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995,
s.62.
95 Kasaba, Toplumun Anadoludaki Temelleri: Bat Anadolu Ticaretinde Rumlar, 18401876, s.76.
96 Atay, a.g.e., s.50.
97 Frangakis, a.g.m., s.106.
98 Quataert, Sanayi Devrimi anda Osmanl malt Sektr, s.104.
99 Atay, a.g.e., s.81. Halclk endstrisinin Osmanlnn kapitalizme alma srecindeki yeri
ve etkisi stne ayrca bkz. Daniel Quartaet, Ottoman Handcrafts Industry in the Age of
Imperialism, Rewiew, Cilt 11, Say 2, 1998, s.169-178; Elvan Anma, ngiliz Sermayesinin Bat
Anadolu Halclna Etkisi ve ark Hal Kumpanyas, iinde, Kamu ve zel Kurulularla Orta
retimde, niversitelerde El Sanatlarna Yaklam ve Sorunlar Sempozyumu Bildirileri,
zmir 1994, s. 5-17; smail ztrk, Elvan Anma, "Yabanc Sermayenin Bat Anadolu Halclna
Girii, Etkileri ve Gnmzdeki Uzantlar", iinde, Trkiye'de El Sanatlar Gelenei ve
ada Sanatlar indeki Yeri Sempozyumu Bildirileri, zmir 1997, s. 26-32.
100 Atay, a.g.e., s.76.
101 Abdullah Martal, 19. Yzyln kinci Yarsnda zmir ve evresinde Sanayi ve Ticaret,
Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir 1992.
dier rnleri de zmir limanndan ihra ediliyordu.102 Sonuta, uygun bir

limana sahip olmas ve ok zengin bir hinterlandn tek k olma zelliini
tamas dolaysyla zmir, Trkiyenin d ticaretinde en nemli yeri
almt.103
Bu gelime sreci iinde, Osmanl deniz ticaretinin 104 hemen hemen
te birinin gerekletii zmir, ksa srede mparatorluun ba liman
haline gelmitir. Anadoluyla ilikili ve uluslararas ticaretin aslan pay,
ykselmeye balayan ve mparatorluun en nde gelen liman haline gelecek
olan byk zmir limannda toplanmaya balamt.105 18. yzyln kinci
yarsnda, zmir limanndaki Avrupa bandral gemiler iinde Fransa
bandral gemilerin stnl ile birlikte, Toskana, sve, Alman, Venedik,
ngiltere, Hollanda ve Dubrovnik bandral gemiler de bu byk Ege
limannda
ticaretin
bir
blmn
olduka
dzenli
seferlerle
gerekletiriyorlard.106 Bu srete zmir, 18.yzyln ikinci yarsndan
balayarak byk bir ticar merkez haline gelmi, 107 zellikle 19. yzyln
ikinci yarsnda zenginlik ve nem asndan grlmedik boyutlara
ulamaya balam108 ve gz kamatrc bir ekilde byyp yerli acentelerin
hizmetlerinden yararlanan Hollandallarn ve Franszlarn en gzde liman
olmutur.109 Limann ve rhtmn yaplmasyla birlikte, ekonomi
canlanm.ithalat ve ihracat rakamlar hzla ykselmitir. Limann
tamamlanp iletmeye almasyla, zmir limanna gelip giden gemi saysnda
byk artlar olmutur. Bu art hem sayda hem de arlk ve tanan
yktedir. 1840-1870 arasndaki 30 yllk sre iinde, zmir limanna gelen
gemi saysndaki art %95 oranndayd; ancak tonaj bunu katlarca am ve
%304lere kmtr.110 O dnemde zmire gelen Chateaubriandn bir gemi
102 Daniel Goffman, zmir ve Levanten Dnya, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995,
s.44; Quataert, 19. Yzyla Genel Bak.., s.966-970. Ayrca bkz. Mbahat Ktkolu, Osmanl
D Ticaretinin Gelimesinde zmir liman ve Gmrklerinin Rol, 1885-1985 Trkiye
Ekonomisinin 100.yl ve zmir ve Ticaret Odas Sempozyumu, zmir 1985.
103 Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, stanbul 2007, s.87-88.
104 Osmanl deniz ticareti hakknda bkz. Daniel Panzac, XVII. Yzylda Osmanl
mparatorluunda Deniz Ticareti, iinde, Tarih ncelemeleri, Cilt 4, 1989, s.179.193; Daniel
Panzac; International and Domestic Maritime Trade in the Ottoman Empire in the XIIIth
Century, International Journal of Middle East Studies, Say 24, 1992, s.189-206.
105 McGowan, a.g.m., s.826-27.
106 Panzac, a.g.m., s.184-185.
107 Atay, a.g.e., s.81.
108 Kasaba, a.g.e., s.13-7; Frangakis, a.g.m., s.101.
109 McGowan, a.g.m., s.851, 858.
110 lgili yllara ait kaytlardan aktaran, Murat Baskc, 1800-1914 Yllarnda Anadoluda
ktisadi Deiim, Turhan Yaynevi, Ankara 2005, s.65.
direi ormanna benzettii111, zamann en byk deniz filosunu barndracak

genilikte olan liman ile zmir, dnyann drt bucandan gelen tccarlarn
buluma yeri112, Lamartinein deyimiyle113, Dounun ticaret bakenti idi.
Sonuta, sz konusu dnem iinde, zmirde herey ticarettir. 114
Bu gelime eiliminin sonucunda zmir, 19.yzyln ikinci yarsndan
itibaren Osmanl ihracatnda birinci, ithalatnda ise stanbuldan sonra ikinci
ehir olmutur .115 Bu durumda Bat Anadolunun kaps olmas ve yabanc
tccarlarn yeri belirleyicidir.116 Oysa, 15.yzyla dek zmirin ticar pazar
olarak bir nemi yoktu.117 zmirin i gelimesinin hz, 1650lerde ve
1660larda, Atlas Okyanusu kylarndan daha fazla tccarn ve daha fazla
Hrstiyan, Yahud ve Mslmanlarn kente akn etmesiyle artt. 118 Bu
dnemde, zmirin nfusu, 18.yzyl boyunca daima 100.000in stndedir;
19. yzylda ise 150.000 ve 200.000in tesine doru hzl bir ykseli sz
konusudur.119 Bu noktada dikkat eken bir durum, Mslman-Trk
nfusunun say bakmndan artna karn, oransal bakmdan azalma
eiliminde oluudur. Kentteki Yahud nfusu 19.yzylda 18. yzyln ilk
yarsna gre iki katna, Rum nfusu ve levanten nfus 120 ise tam on
111 Olaf Yaranga, XIX. Yzyln lk Yarsnda Fransz Gezginlerin Anlatmlarnda zmir,
ev. Grhan Tmer, 2. Bask, zmir Bykehir Belediye Bk. Yaynlar, zmir 2002, s.28.
112 Atay, a.g.e., s.48.
113 Aktaran, Yaranga, a.g.e., s.28-29.
114 Yaranga, a.g.e., s.30-31
115 Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi,, s.55.
116 McGowan, a.g.m., s.118.
117 Heyd, a.g.e., s.603.
118 Daniel Goffman, zmir: Kyden Kolonyal Liman Kentine, iinde, (Ed.) Edhem Eldem
vd., Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti, (ev. Sermet Yaln) Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
119 Rauf Beyru, 19. Yzylda zmirde Yaam, Literatr Yaynlar, zmir 2000, s.18-19,54.
120 Levantenler hakknda iki alma iin bkz. Arus Yumul, Fahri Dikkaya (Haz.), Avrupal
m, Levanten mi?, Balam Yaynlar, zmir 2006; Raziye akcolu Oban,Levanten Kavram ve
Levantenler zerine Bir nceleme, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say 22, 2007, s.337-356.
zmir Levantenleri ve Levantenlerin zmirle ilikisi stne ayrca bkz. Goffman, zmir ve
Levanten Dnya; Turgut Tatar, Osmanl mparatorluunun Smrgeleme Sreci inde
Levanten Bir Kent: zmir, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara 2012; Blent enocak, Levantn Yldz zmir, Levantenler, Rumlar,
Ermeniler ve Yahudler, enocak Kltr Yaynlar, zmir 2003; Serap Ylmaz, zmirli
Levantenler, iinde, (Haz.) Arus Yumul, Fahri Dikkaya, Avrupal m Levanten mi?, Balam
Yaynlar, stanbul 2006, s.119-140; Muharrem Yldz, zmir Levantenleri zerine Bir
nceleme, Turan Stratejik Aratrmalar Dergisi, Cilt4, Say 13, K/2012, s.36-54.
katna ykselmitir. Bu durum, 18.yzyln ikinci yarsnda byk bir ivme

kazanan ticaret geliiminin aznlk gruplarca paylaldn gstermektedir. 121
Bylelikle, Osmanlnn son yz ylnda, teki blgesel merkezleri geen,
hatta zenginlik ve uluslararas etki konularnda bakentle yaran bir ticaret
merkezi haline gelen 17. yzyl zmirinin oluumunda, Osmanl merkez
ynetiminin katksnn ok az olduu gerei ortaya kmaktadr. Kenti
yaratan ve planlayan, ehrin Avrupal misafirleri ve onlarn ortaklar, zaman
zaman da rakipleri olan Yahud, Hristiyan Rum ve Ermenilerden oluan
tccar snfla Mslman yerel yneticilerdir 122. Fransz Tarihi Lamartine,
zmirin bu batl kent grntsne ilikin gzlemini Kk Asyann
kysnda bir Marsilya123, Avrupal tccarlarn Paris ve Londradaki gibi
yaadklar geni ve zarif bir tezgh, Avrupann pek az sahip olduu kadar
Avrupa bir kent diye anlatmtr124. O kadar ki, zmir, iinde yabanclara
rastlanan bir Trk kenti deil, iinde Trklere de rastlanan bir yabanc kenti
grnmndedir.125 yle ki, zmirde en ok Franszca, zellikle Marsilya
aksan hakim dildi; ayrca, ngilizce, Hollanda dilleri ve Romanca konuulur
olmutu.126 Yabanc tccarlar, doal olarak zmirin uzun rhtmna paralel,
kentin Akdeniz ve Atlas Okyanusu dnyalaryla temel balant noktas
oluunun simgesi olan bir dar yol -Frenk Soka-127 boyunca
yerlemilerdi.128
Beyru, a.g.e., s.18-9.

Goffman, a.g.m., s.93.
123 Gerekten de Akdeniz Posta Gemileri adl bir Fransz irketi, zmirle Marsilya arasnda
dzenli seferler yrtyordu (Yaranga, a.g.e., s.27).
124 Yaranga, a.g.e., s.23.34.
125 Yaranga, a.g.e.,s.31. Geleneksel-resm tarih yazclnda mslman-Trk mparatorluu
olarak kabul edilen Osmanl Devletinin byk bir kenti olan zmirde, mslman-Trklerin
yerini ve etkinliini gstermesi bakmndan yabanc yazar ve gezginlerin gzlemleri nemlidir:
Frenk ve Rum mahalleleri, rhtmlar boyunca uzanr. Kent, limanla kar yakadaki Trk
mahallesi arasnda batl ve doulu olarak ikiye blnmtr Quetin, Dou Rehberi,
s.442den aktaran, Yaranga, a.g.e., s.53.
126 Atay, a.g.e., s.50.
127Bu caddedeyken kendimizi Hristiyan aleminde gibi hissediyoruz. nsanlar burada
talyanca, Franszca, ngilizceya da Flemenkeden baka bir dil konumuyorlar. Birbirlerine
sayglarn sunmak isteyenler, apkalarn kartyorlar. Ortalkta her eit Hrstiyan
mezhebinden insanlar, kiliselerde din arklar ve ilahiler sylyorlar; vaaz veriyor ve din
hizmet sunuyorlar. Buna karn Muhammet dininden olanlarsa pek umursanmaz;
meyhaneler gece gndz her saat aktr ( Joseph Pitton de Tournefort, Relation dun voyage
du Levant, Lyon, 1727, s.375den aktaran, Goffman, zmir: Kyden Kolonyal Liman Kentine,
s.106; Trk Halk, dingin alkanlklarna ve kskan dinlerine ters den bu alkantnn iinde
121
122
Sonuta, Osmanl corafyasnn kapitalizme almas ile ortaya kan

levanten snfn glenmesi ile, yabanc tccar-varlkl aznln ve
gayrmslimlerin oturduu semtler (stanbulda Pera, zmirde Punta vb.) ve
feodal ehir dokusunu ve yaantsn koruyan Trk-Mslman
mahallelerinden meydana gelen ikili bir kentleme yaps meydana
gelmiti.129 zmir, dnya kapitalist sistemiyle btnleme sreci ile kendini
gsteren bu kentleme srecinin ve tipinin nemli bir rneidir. 130 Yine,
belediye rgt, toplu tama ve kentsel hizmetler gibi rnekleri ile modern
anlamda ilk kentleme rneklerinin stanbul limann oluturan Beyolu ve
ili blgelerinde grlmesi de,131 zmirde grlen bu durumun bir baka
rneidir. Zamanla Selnik, ykselerek zmirin kuzeydeki rakibi haline geldi
ve mparatorluun zmirden sonraki ikinci ve deniz yoluyla yaplan
ihracatn yarsnn gerekletirildii liman oldu. 132
III.
TTHATILIIN TOPLUMSAL TEMELLER: Osmanl

Burjuvazisinin Oluumunda Selnik, Yahudler ve
Dnmeler Etkeni
Selnik koyunun gemiler iin demirleme imkn sunan mkemmel
doal zelliinin133 yan sra, konumu asndan da son derece iyi bir ticaret
ss olmas nedeniyle burada sermaye birikimi kolayd. Kuzeye doru
Balkanlarn i kesimlerindeki pazarlara, gney ve douya doru ran, Yemen
ve Hindistana giden ticaret yollarna, batya doru da Adriyatik zerinde
Venedik ve dier talyan limanlarna eriimi vard.134 Daha 16.yzyln
balarnda, Selnik, Dou Akdenizin en nemli limanlarndan birine
dnmt.135 16. yzyl Osmanl haritacs Pir Reise gre Selnik liman
en azndan yz geminin demirleyebilecei byklkteydi. 136 zellikle
Krm Savanda ngilterenin ve Fransann arlk Rusyasna kar Osmanl
Devletinin yannda yer almasyla Rus tccarlarnn ve onlarn ticaret yapt
kendini rahat hissetmediinden, kentin, limann kar tarafndaki ucuna snmtr ve bir
kaleye ekilir gibi Pagus Dana (Kadifekale, yn), ekilmitir. (Charles Reynauddan aktaran
Yaranga, a.g.e., s.30-31).
128 Goffman, a.g.m., s.114.
129 Tekeli, a.g.m., s.50.
131 Eldem, stanbul: mparatorluk Payitahtndan Periferlemi Bir Bakente, s.227;
Kazgan, Osmanlda Avrupa Finans Kapitali, s.105.
132 McGowan, a.g.m., s.851,860-1).
133 Anastassiadou, a.g.e.,s.44.
134 Mazower, a.g.e., s.69.
geleneksel ticaret yollar stndeki Karadeniz limanlarnn brakt boluu

deerlendirerek Anadolu ve Makedonyadaki tahl ve pamuk retim
alanlarnn rnlerini hem sava koullarndaki Osmanl Devletinin, hem de
Avrupa piyasasna sren ve bu sayede cidd bir ticaret a ve sermaye
birikimi salayan bu snfn137 yerletii zmir, stanbul, Selanik, Beyrut gibi
limanlar zamanla daha da ok mal ithal ve ihra edildike zenginleti. 138 19.
yzyln hemen banda, Selnik limanndaki d ticaret hacmi,
1700lerdekine oranla on kata yakn artt. 139 1800 yl dolaylarnda, Selnikin
tekstil imaltlar, ok geni bir uluslararas ihracat sektrnn banda
bulunuyorlard.140 Krm Savanda Osmanl-ngiltere ittifak karsnda
Rusyann Karadeniz limanlarndaki gerileme ve zellikle Amerikan
Sava, Avrupada byk bir pamuk ktlna yol amt. yi kaliteli Selnik
ve Serez pamuu, bu on yl boyunca Avrupallarn ihtiyacnn nemli bir
blmn karlamtr.141 Bu dnem boyunca Selnik gmrnn
arln pamuk ve pamuk iplii ihracat oluturmutur. 142 yle ki, Osmanl
pamuk
ihracatnn
te
biri
deniz
yoluyla
Selnikten
kyordu.143Anastassiadounun altn on yl diye tanmlad 144 bu dnemde
Selnikin Osmanl ekonomisinde edindii ileri ve dntrc konum,
Aktarn ve Veinsteinn almalarnda ayrntlaryla ortaya konulmutur. 145
Anastassiadou, a.g.e., s.93.
Feroz Ahmad, Bir Kimlik Peinde Trkiye, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul
2006, s.39.
139 Faroqhi, Krizler ve Deiim, 1590-1699, s.861.
140 Quataert, 19. Yzyla Genel Bak Islahatlar Devri 1812-1914, s.84, 163-164.
142 Gen, a.g.e.,s.179.
143 McGowan, a.g.m., s.863.
145 Ayhan Aktar, Trk Milliyetilii, Gayrmslimler ve Ekonomik Dnm, letiim
Yaynlar, stanbul 2006; Gilles Veinstein (Haz.), Selanik 1850-1918,Yahudlerin Kenti ve
Balkanlarn Uyan, (ev. Cneyt Akaln), 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2001. Selnikin
Osmanl ve devamnda Cumhuriyet tarihi iindeki belirleyici yeri ve etkileri stne Trke
almalarn yok denecek lde az olmas dikkat ekicidir. Kentin ve dnemin, Cumhuriyetin
kurucu ve yrtc simgesi olan Mustafa Kemal Atatrkn toplumsal kkenini oluturmas
zellii ile birletirilince, bu eksiklik daha da dikkat ekici bir hal almaktadr. Bu konuda Trke
yaynlanm ve burada yararlanlan az sayda almalara rnekler iin bkz. Necmettin Alkan,
Selanikin Ykselii, Jn Trkler, Abdlhamide Kar, 1908 htilli, Tima Yaynlar, stanbul
2012; lhan Tekeli, Selim lkin, ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selnikin
Toplumsal Yapsnn Belirleyicilii, iinde, lhan Tekeli, Selim lkin, Cumhuriyetin Harc:
Modernitenin Altyaps Oluurken, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2004, s. 1-67;
Ayhan Pala, XV ve XVI. Yzyllarda Selanik ehri, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara
137
138
Selnik liman, zellikle 19.yzyln sonlarndan itibaren, ok canl bir

faaliyete sahiptir. Rus, Fransz, talyan, Hidiviye, Yunan ve baz Trk
armatrlerine ait gemiler bu limanla Avrupa limanlar, stanbul, Odesa ve
dier Karadeniz limanlar arasnda muntazam seferler yapmaktaydlar.
Selnik limanndan, elimizdeki saysal bilgilere gre yaplan ithalat ve
ihracat Osmanl d ticaret hacminin 1/7sine ulamaktayd. 146 1870lerin
banda kurulan demiryolu, Selnikin bu zelliini daha da gelitirmitir.
1880lerin banda zellikle pamuk ve ttn endstrisinin k alan olan
limanla Balkan corafyasna alan hinterlandn kaplayan pamuk ve ttn
retim alanlar147 arasnda kurulan ve ardndan 1888de ve 1896da alan
yeni hatlarla stanbula, oradan da Avusturya-Macaristan ve Almanyaya
uzanan demiryolu balantlaryla, demiryolu hattnn birletii kavak
noktas olan Selnik, yzyln sonunda patlama yapt148. Demiryollarnn
yaplmas ve Selnik limannn hinterlandna ulamn kolaylamasnn
ardndan her ulustan eitli irketler Selnik limanna seferler yapmaya
baladlar.149 Nitekim, 1902 ylnda tamamlanan yeni ve modern liman
tesisleri, saylar giderek artan Avrupal deniz tamacl irketlerinin
gereksinimlerini karlamaya dnk olmas bakmndan genileyen d
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1991; Erol yepazarc, Selnik ve Ksa Sren
Saltanat-I-II, Tarih ve Toplum, Say 177/178; Semavi Eyice, (Ed.) Kolektif , Atatrkn
Doduu Yllarda Selnik, iinde, Doumunun 100. Ylnda Atatrke Armaan, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul 1981, s. 461-518. Trkeye evrilmi ve burada sklkla
bavurulan kaynaklar iin bkz. Mark Mazower, Selnik: Hayaletler ehri, Hristiyanlar,
Mslmanlar ve Yahudler (1430-1950), ev. Gl aal Gven, Yap Kredi Yaynlar, stanbul
2007; Meropi Anastassiadou, Tanzimat anda Bir Osmanl ehri-Selanik, ev. Ik Ergden,
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001; Gilles Veinstein (Ed.), Selanik 1850-1918, Yahudlerin
Kenti ve Balkanlarn Uyan, ev. Cneyt Akaln, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2001.
Yabanc dillerde kaynaklar iin ayrca bkz. Kostif Moskoff, Thessaloniki 1700-1912, Tomi tis
Metapratikis Polis (Selnik 1700-1912, Komprador bir ehrin Anatomisi) Stochastis, Atina
1974; Heath W. Lowry, Portrait of a City: The Population and Topography of Ottoman Selnik
(Thessaloniki) in the Year 1478, iinde, Studies in Defterology: Ottoman Society in the
Fifteenth and Sixteenth Centuries, Isis, stanbul 1992, s.65-100; Apostolos Vacalopulos, A
History of Thessaloniki, Institute For Balkan Studies, Thessalonike 1972 (Trke yayn iin bkz.
Asrlar Boyunca Selnik, Osman nde, Hayat Tarih Macmuas lavesi, stanbul, 1972.)
146 Tevfik avdar, Talt Paa, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1995, s.34.
148 Keyder vd., Osmanl mparatorluunda Liman Kentleri.., s.121,132.
149 zlem Yldz, II. Merutiyetten I. Dnya Savana Osmanl Devletinde Deniz Ticareti
(1908-1914), Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap
Tarihi Enstits, zmir 2012a, s.33.
ticaret hacminin bir gstergesidir.150 Bu yeni limanlarla birleen demiryolu

ulam sayesinde Cenova, Trieste ve Marsilyaya dek uzanan Selnik, ba
dndrc bir hzla Avrupaya yaklamt. 151 Demiryolu hatlarnn iledii
hatlardaki kasaba ve kylerdeki sipariler Selanike yneldiler. Makedonya
ekonomisini ynlendirecek olan ithalat-ihracat, sevkiyat-ykleme-boaltma
acenteleri ve eitli perakendeciler, temsilciler ve araclar Selanikte i
kurdular.152 Demiryolu, Makedonya hinterlandnn sadece tarmsal
rnlerini deil, ayn zamanda yer alt kaynaklarn da birer ihra rn
olarak Selnik limanna aktaryordu.153 Bylece, demiryolu, tm dier ikincil
limanlar nemsizletirerek Balkanlarn gneyindeki tm ticareti Selnik
limanna kanalize etti.154 Avrupaya ve bakente demiryollaryla balanan
liman, Balkan metropoln Dou Akdenizdeki transit ticaretin
kaynaklarndan biri haline getirdi. Selnik limanndaki trafik, 1870-1890
yllar arasnda ncekinin katna ykseldi. 155 Bu durum, Selnikteki
fabrika saysn hzla arttrd. Balkan Sava sonucunda, 1912 ylnda
Yunanistana katlana kadar, mparatorluun en nemli sanayi merkezi
Selnik idi. rnein, pamuklu tekstil dalnda, maparatorluktaki toplam
fabrika retimi kapasitesinin yarsndan fazlas Selnik evresinde
younlamt.156 1883 yllarnda Selanik ve evresindeki 30 kadar atlye ve
imalathane kuruldu. Bir damtm evi, bir sabun fabrikas, ithal tel kullanan
bir ivi fabrikas, bir ahap kerevit fabrikas, drt sandalye imalat atlyesi,
gda maddeleri fabrikas, on deirmen ve iki pamuk iplii fabrikas vard. 19.
yzyln sonunda Selanikte dokuma sanayii de geliti. Selanik pamuk iplii
fabrikalar ile 1900lerde dikkat ekmekteydi. I. Dnya Sava arifesinde on
150Anastassiadou, a.g.e., s.95; zlem Yldz, 20. Yzyl Balarnda Selanik Limannda Deniz
Ticareti, ada Trkiye Aratrmalar, Cilt XII, Say 24, 2012b, s.29. Selnik limannn
zellikle 19. Yzylda gsterdii hzl ekonomik gelime stne veriler ieren iki alma iin
bkz. Yldz, a.g.m. ve Selahattin Bayram, Osmanl Dneminde Selanik Liman (1869-1912),
Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2009,
s.27-46.
152 Yldz, II. Merutiyetten I. Dnya Savana Osmanl Devletinde Deniz Ticareti, s.104105.
153 brahim Ylmazelik, Sevim Erdem, Sultan II. Abdlhamid Dneminde SelnikManastr, Selnik-stanbul Demiryollar Gzerghlarnda letilen Madenler, Turkish Studies,
Cilt 9, Say 1, K/2014, s.157-184.
154 Basil Gounaris, Selnik, iinde, (Ed.) alar Keyder vd., Dou Akdenizde Liman
Kentleri 1800-1914, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s.93-94; Yldz, 20. Yzyl
Balarnda Selanik Limannda Deniz Ticareti, s.34.
155 Anastassiadou, a.g.e., s.93-4.
156 Pamuk, Trkiyenin 200 Yllk ktisadi Tarihi, s.142-3.
iki kadar fabrika kurulmutu. Aralarndan tanesi Selanikin iindeydi.

Selnik fabrikalar, blgede kullanlan pamuklu dokuma ipliinin yaklak
drtte birini saladlar.157 rnein, 1890larn banda tm imparatorluktaki
pamuk iplii reten drt zel fabrikadan ikisi Selnikte idi. 158 1878 ve
1884de alan bu fabrikalarda 800 kii alyordu. 159 Selnikte yn kuma
reten makine ve tezghlarla birlikte retimdeki artnda, ihracat kadar
ordu iin kaba kuma almnn da nemli pay vard. 160 Tekstil retimi
dnda, 1 iki, 6 sabun, birer ini, tula, ivi, un, sigara ve bakaca en az on
fabrika daha bu srete retime balamt.161 Ttn de, Selnik
endstrisinin ve ticaretinin pazara almada etkili rnlerinden biri idi. 162
Yksekokul niteliinde ve Mekteb-i Sanayi adnda bir meslek okulu almas
da,163 Selnikteki bu endstriyel gelimeyi belgeleyen bir baka gstergedir.
Yukarda genie deinildii zere, Endstri Devrimi sonrasnda
kresel pazarn kuruluu ve Osmanl corafyasnn bu pazara
eklemlenmesinin zgn koullarnda ekonomik giriimciliin ve dolaysyla
ticar sermayenin gayrmslim tebaann elinde toplanmas, sosyal
farkllamann ayn zamanda din ve etnik farklarla da belirlenmesi
sonucunu dourmutur 164. Bu balamda, zmirdeki levanten ticaretinin
yansra, zellikle Selnikteki hzl endstrilemenin ve kapitalistlemenin
en belirgin aktr, tm Akdeniz havzasna yayl pazar alar ile Yahud
157 Daniel Quataert, lk Fabrika Bacalar, iinde, (Ed.) Gilles Veinstein, Selanik (18501918)- Yahudlerin Kenti ve Balkanlarn Uyan, (ev: Cneyt Akaln), 2. Bask, letiim
158 Fabrikalardan dier ikisi de Selnike yakn bir Makedonya kenti olan Niaustada idi.
Quataert, 19. Yzyla Genel Bak, s.1015.
159 Quataert, a.g.m., s.1017.
160 Quataert, Sanayi Devrimi anda Osmanl malt Sektr.,s.93-94; Esther Benbessa,
Aron Rodrigue, Trkiye ve Balkan Yahudleri Tarihi, (ev. Aye Atasoy), letiim Yaynlar,
161 Quataert, 19. Yzyla Genel Bak.., s.1017; Anastassiadou, a.g.e., s.177-181, 302.
162 Filiz Drolu, Selanik Ekonomisinde Unutulmu Bir Alan: Ttn retimi, Ticareti ve
Reji (1883-1912), Osmanl Aratrmalar /The Journal of Ottoman Studies, Cilt XLIII, 2014,
s.227-272.
163 Anastassiadou, a.g.e., s.297; Ayrca bkz. Bayram Kodaman, Tanzimattan 2. Merutiyete
Kadar Sanayi Mektebleri, iinde, (Ed.) Osman Okyar-Halil nalck, Trkiyenin Sosyal ve
Ekonomik Tarihi (1071- 1920), Meteksan, Ankara 1980, s. 287-294.
164 alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, letiim Yaynlar, stanbul 2011, s.47.
tccarlar olmutur.165 Osmanl lkesine ynelik ilk toplu gleri 14.yzylda

grlmekle166 birlikte, 15. yzyln sonlarnda, spanya ve ardndan Portekiz
krallklarnn Yahud asll yurttalarn srgn etmesiyle gelien kitlesel g
dalgas, Osmanlnn sosyo-ekonomik ve dolaysyla siyasal yaam stnde
yaamsal bir dnmn balangc olmutur. 167 spanya ve dier
blgelerden srlmelerinden sonra Yahudler btn Akdeniz kysna
dalm ve yaylmlar, bu dalmn stnde byk bir ticaret a
kurmulardr.168 Dnemin padiah II. Bayezd, arlkla Osmanl lkesine
ynelen bu g dalgasn olumlu karlam, btn eyaletlere gnderdii
fermanla lkeye yerleen ve yerleecek olan Yahud gmenlere iyi
davranlmasn ve bu emre uymayanlarn idam edilmelerini buyurmutur.169.
Osmanl padiahnn bu karar, berya Yahudleri iin bir kurtulu yolu
165 Yahudlerin Selanikin kapitalistlemesi srecindeki yerleri ve etkileri hakknda bir

alma iin bkz. Isaac Samuel Emmanuel, Historie de Lindustrie des Tissues des Israelites de
Salonique, Lipschultz, Paris 1935.
166 Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.81.
167Geleneksel kozmopolit tccar kiilii itibaryla sermaye snfn temsil eden ve bu zellii
ile Osmanl kapitalistlemesinin ve bu balamda modernlemesinin de en etkili aktr olan
Osmanl Yahudleri stne, anti-semitik propaganda dnda, bilimsel anlamda Trke eser
saysnn yok denecek kadar az oluu dikkat ekicidir. Konu hakknda Trke baslan baz
kaynaklar iin bkz. Benbassa ve Rodrigue, a.g.e.; Yusuf Besalel, Osmanl ve Trk Yahudleri,
letiim Yaynlar, stanbul 1999; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudler, Seba
Yaynlar, stanbul 1997; Mosha Sevilla-Sharon, Trkiye Yahudleri, stanbul: letiim Yaynlar,
1992; Naim Gleryz, Trk Yahudleri Tarihi, stanbul: Gzlem Yay., stanbul 1993; Bernard
Lewis, slam Dnyasnda Yahudler, (ev. Bahadr Sina ener), mge Kitabevi, Ankara 1996a;
Stanford J. Shaw, Osmanl mparatorluunda Yahud Milleti, iinde, (Ed.) G. Eren, Osmanl,
Cilt IV, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999 iinde, s. 307-321; Muharrem Grkaynak, Osmanl
Devletinde Millet Sistemi ve Yahud Toplumu, Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve
dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 9, Say 2, 2003, s. 275-290. Yabanc dilde baslm
kaynaklar iin bkz. Mark Alan Epstein, The Ottoman Jewish Communities and Their Rolein the
Fifteenth and Sixteenth Centuries, Klaus Schwarz Verlag, Freiburg 1980; Avigdor Levy, The
Sephardim in The Ottoman Empire, Princeton: Darwin Press, 1992 ve The Jews Of The Otoman
Empire, Darwin Press, Princeton 1994; Abraham Galante, Historie des Juifs de Turquie, Isis,
stanbul 1985.
168 Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.143-44. Yahud gmenlerin Akdeniz havzasna yayln
konu alan iki alma iin bkz. Paul R. Trebilco, Jewish Communities in Asia Minor, 2nd
Ed.,Camridge: Cambridge University Press, (googlebooks.com, Eriim Tarihi: 02.12.2011) ve
R.D. Barnett, W.M.Schwab, The Sephardi Heritage: The Western Sephardim, Grendon:
Gibraltar Books, 1989.
169 Gler, a.g.e., s.132; Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., s.84-85.
olmutur.170. spanya ve Portekizin ardndan 1493te Sicilyadan da srlen

krkbine yakn Yahud gmen, stanbul, Edirne ve zellikle Selnike
yerlemitir.171. Daha nce Bizans ehrinde yaamakta olan Yahudlerin
says 15.yzyln sonlarndan itibaren byk lde artm, spanya,
Portekiz ve dier Avrupa lkelerinden kaan pek ok Yahud stanbula gelip
yerlemilerdir.172 16. yzylda, Selnik ehrinde ounluu Sefaraddi olan
2500-3000 hane vard ve bunlar, toplam nfusun yarsndan fazlasn
oluturuyordu.173 Bylece, srgn edilen Yahud kafileleri stanbulda
Bizanstan bu yana varln srdren Yahud cemaatine sel gibi aktlar ve
Selnik, Safed ve baka yerlerde yeni cemaatlerin kurulmasna yardmc
oldular.174 Osmanl Devletinin gmen Yahudlerle birlikte, rnein Moha
savandan sonra ele geirilen Budindekiler gibi, fethedilen topraklardaki
Yahudleri de buraya yerletirmesi sonucu zellikle Selnik, bir Yahud ehri
haline geldi.175yle ki, srekli glerle Selnikin nfusu 1790larda 80 bine,
1913de 150 bine dek kt.176 Bununla birlikte, daha 16.yzyln banda, ehir
halknn ounluu Yahudydi.177 1609-1657 arasnda yaad bilinen gezgin
Ktip elebi, daha o dnemde Selnikte Hora adl bir musev okulu
bulunduunu, bu okulun zengin bir ktphanesi ve iki yz akn retmeni
ve binden fazla rencisi olduunu bildirmitir. 178 spanyadan gelen Musev
gmenler, matbaacl da Osmanl corafyasna tayp, 16.yzyln
balarnda stanbul ve Selnikte, daha sonra dier Osmanl kentlerinde de
matbaalar kurdular.179 Dier yandan, zellikle 17.yzyln ikinci yarsndan
sonra da, zmire doru bir Marrano (Portekiz Yahudsi, yn.) akn
srmtr.180 Bununla birlikte, zmirdeki Yahud yerleiminin ok eski
olduu, mezar talar gibi arkeolojik verilerle bilinmektedir. 15. yzyln
sonlarnda balayan g dalgas ve kentin liman ticareti ile bymesine
paralel olarak zmirdeki Yahud nfusu artm, Rumlardan sonra ikinci
Sharon, a.g.e., s.39.

Gler, a.g.e., s.132; Grkaynak, a.g.m., s.282; Lowry, a.g.m., s.65-100.
172 Lewis, stanbul ve Osmanl mparatorluu Medeniyeti, s.100; Grkaynak, a.g.m., s.282.
173 Epstein, a.g.e., s.258.
174 Goffman, zmir: Kyden Kolonyal Liman Kentine.., s.110.
175 M. Tayip Gkbilgin, Selnik iinde, slm Ansiklopedisi, Cilt 10, Trkiye Diyanet Vakf,
Ankara 1988, s.341-45.
176 Mazower, a.g.e., s.135,261.
177 Suraiya Faroqhi, Selanik, Encyclopedia Of Islam, Vol. IX, Brill, Leiden 1995, s.122-26.
178 Aktaran, Tekeli ve lkin, a.g.e., s.21.
179 Bernard Lewis, Ortadou,(ev. Mehmet Harmanc), Sabah Kitaplar, stanbul 1996b,
s.209.
170
171
byk grubu oluturmutur.181 Zamanla zmir, Osmanl lkesindeki Yahud

nfusu bakmndan Selnik, stanbul ve Kudsn ardndan drdnc sraya
yerlemitir.182
Osmanl tebaas haline gelen Yahud tccarlar, Osmanl Devletinin
kendilerine salad himayenin yannda, ayn ynetimin Avrupal glerle
imzalad kapitlasyon antlamalarndan elde ettikleri ayrcalklara da sahip
oldular.rnein, 1604-1607 yllarnda Bat Anadolunun vergi toplama ii iki
Yahudnin ynetimi altndayd.Blgedeki mltezim ve gmrk memurlarnn
ou da Yahudydi.183 Bylece Yahudler, ticar alanla birlikte, Avrupal
tccarlara Osmanl brokrasisi ile ilikileri konusunda da araclk hizmeti
verme olanana sahip olmulardr.184 Dnya kapitalizminin ulat bu
aamada uluslararas ilikiler, Yahud tccarlarnn tekrar nem
kazanmasna neden oldu.185 rnein, gezgin Tournefortun zamann
zmirine ilikin gzlemlerine gre, tm ticaret musevlerin araclyla
yaplyordu ve onlarn elinden gemeden herhangi bir mal satmaya ya da
almaya olanak yoktu.186 Yahud e, Avrupa ile srdrd bu ilikileri
sayesinde, Selnikin ekonomik ve toplumsal yaamnda da birinci derece rol
oynamtr.187zellikle Yahud tccarlar, 17.ve 18. yzyllarda kendilerini
Avrupallar iin vazgeilmez bir hale getirdiler. yle ki, daha 1685te
Franszlar kentte bir konsolosluk kurmulard. 188 Aralarndaki bu ibirliinin
yansra, Yahud tccarlar, ngiliz ve Fransz tccarlarnn en nemli rakibi
de saylmaktayd.189 rnein, daha 1693 ylnda, zmirde bulunan yirmidrt
ngiliz tccar, Yahud rakiplerinden yaknan bir dileke ile ngiliz
konsolosluuna bavurma gerei duymulardr. 190 Sanayi, i ve d ticaret,
para, kredi ve faiz ile ilgili sektrler Osmanl Yahudlerinin en etkin biimde
katldklard alanlard.191 Para ticaretinin byk blm, bankerlikle yabanc
paralar deitirmekle uraan Yahudlerin elindeydi. 192 Ayrca, zellikle
Beyru, a.g.e.,s.9-11.
Beyru, a.g.e., s.58.
183 Goffman, a.g.m., s.87,143.
184 Benbassa ve Rodrigue, a.g.e., 146-50.
185 Tekeli ve lkin, a.g.e., s.23.
186 Aktaran, Beyru, a.g.e., s.12.
187 Anastassiadou, a.g.e.,s.3-4.
189 Mazower, a.g.e., s.140; McGowan, a.g.m., s.849.
190 Goffman, a.g.e., s.124.
191 Gler, a.g.e.,s.134; Anastassiadou, a.g.e., s.168-70.
192 Mantran, a.g.e.,s.230.
181
182
stanbulda talebi ok yksek olan kle ticareti de yine Yahudlerin

egemenliindeydi.193 Yahudler, ipek retiminde de egemendiler.194
Zamanla, hahamlk kurumu evresinde kendi sosyal ve ekonomik
rgtlenmelerini kuran Yahudler,195 tm Osmanl kentlerinde olduu gibi,
zellikle stanbul ve Selnikte ekonomik alanda, ncelikle para ticaretinde
nemli bir etkinlik gstermilerdir.196 ncelikle Selnik ve stanbulda
perakende ticareti ile uraan Yahudler, zamanla Ermeni ve Venedik
tccarlar ile rekabet edecek dzeye erimilerdir. 197 19. yzyln ortalarndan
itibaren Selnik kentinde ekonominin en etkin grubu olan Yahudler,
komisyoncu ya da perakendeci tccar olarak alyorlard. Tahl, ttn, ya
ihra eden Yahudler, ayn zamanda kahve, eker, ya ithal etmekteydiler.
Ana gelirleri tahl ticaretinden kaynaklanmaktayd. 1870lerden itibaren
Yahudler Balkan Savana kadar uzanacak olan srete pamuk, un, tula
sanayilerine egemen oldular.198 Ticar giriimcilik konusunda Yahudleri
dier gayrmslimlerden ayran ve onlara stnlk salayan en nemli
zellikleri, teknoloji getirmeleri, teknoloji aktarmnda balca rol
stlenmeleri idi.199 G etmek zorunda brakldklar ber Yarmadasnda
kullanlan tm dokuma tekniklerini ve aygtlarn iyi tanyan Yahudler, yeni
evrelerinde de bu uzmanlklarndan yararlanmay bilmilerdir. 200 Nitekim,
Selnikin ticar geliiminde balang noktas ve en nemli etken, 16.yzyl
balarndan, yani ber Yahudlerinin gnden itibaren ykselie geen uha
dokumacl olmutur.201 Bu zellikleri nedeniyle, 16.yzyln banda
Mantran, a.g.e., 250.

Gler, a.g.e., 84.
195 Gler, a.g.e., 135.
196Zafer Toprak, Osmanl Devleti'nde Para ve Bankaclk, iinde, (Ed.) Murat Belge&Fahri
Aral, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye. Ansiklopedisi, Cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul
1985, s.760-761.
197 Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev. M. Ali Klbay), Eren Yaynclk,
198 Gounaris, a.g.m., s.110-15.
199 Gler, a.g.e., s.134.
201Anastassiadou, a.g.e., s.18.Selanik uhas ya da uha-i Selanik, Selanik'te dokunan bir
tr kuman addr. Ylda bir defa, Erbain'den (22 Aralk-31 Ocak aras) erbaine verilen ve iki
cins olan bu uhadan Yenieriler tarafndan Zemstan, Baran denilen ivit renginde kaputlar
yaplrd. Selanik'in II. Murat tarafndan fethinden sonra orada dokunmaya balamtr. Yenieri
Yayabalar iin lazm olan yeil uha da orada dokunurdu. uhay Yahudler dokur, bu
hizmetlerine karlk Teklif-i rfiye ve Avarz- Divaniyye adl vergilerden muaf tutulurlard.
Bkz. zgr Kolak, Osmanllarda Bir Kk Sanayi rnei: Selanik uha Dokumacl (1500193
194
Osmanl
ynetimi,
Selnik
Yahudlerine
yenieri
birliklerinin
niformalarnn retimi sorumluluunu verdi ve sonraki yzyl boyunca bu
durum kenti Dou Akdenizin baat kuma reticilerinden ve
ihracatlarndan birine dntrd.202 Bu sayede, Sefaradlarn geliinden en
ok Selnik yararlanmtr. 1520ye gelindiinde, otuz bin sakinin yarsndan
fazlas Yahudydi.203 1545 ylnda kentte en az yirmibe sinagog vard. 204 yle
ki, bu dnemde kentin tarihsel olarak Rum, siyasal olarak Trk, corafi
olarak Bulgar, etnografik olaraksa Yahud olduu sylenebilir. 205 Osmanllar
kenti ynetiyor, Yahudler ise ekonomisini yrtyorlard.206 Daha sonra,
Selnikteki sna gelimeyi salayan da, ncelikle Yahud ve sonra Rum
sermayesi idi.207 yle ki, Selnik endstrisi, yzyln banda tamamen
gayrmslimlerin
elindeydi.208
Kentin
ayrcalkl-varlkl
kesimini
Mslmanlar deil, yabanclar ve gayrmslim tccarlar oluturuyordu. 209
18. yzyla gelindiinde Balkan kentlerindeki gayrmslim nfus hem sayca
oalm hem de zenginlemiti.210
Sonuta, Selnik, Osmanl Devletinin zmirle birlikte en kozmopolit
kenti olmutur. zmirle birlikte Selnikin 18. ve 19. Yzyllar boyunca sren
birer ticaret ve sanayi kenti olarak ykselilerini meydana getiren temel
etkenler doal liman, verimli Makedonya ve zellikle Menderes ve Gediz
ovalarnn oluturduu Ege hinterlandlar, Avrupa endstrisinin pamuk
talebi ve onu karlayan retim ve ticaret faaliyetini yrten gayrmslim,
zmirde zellikle Levanten, Selnikte ise Yahudi ve Dnme, giriimcilii ve
nihayet limanla hinterland arasnda demiryolu ulamdr. Bylece, Akdeniz
ticaretinde ok nemli bir yer igal eden, ayn zamanda bir endstri merkezi
de olan kent, Osmanl Devletindeki tm fikir hareketlerinin adeta oda idi
ve bu niteliinden tr zamanla ttihat ve Terakkinin merkezi olmutur. 211
1650), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
stanbul 2005.
202 Mazower, a.g.e.,67.
203 Selnik Yahudleri hakknda bkz. Joseph Nhama, Historie des Isralites de Salonique,
Communaut Israelite de Thessaloniki, Librairie Molho, Salonique 1978.
204 Mazower, a.g.e., s.64,70.
210 Faroqhi Krizler ve Deiim 1590-1699, s.725.
211 Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Politik Deiim ve Modernleme, Alfa
Osmanl merkez ynetimi ile girdikleri ilikilerin ve karlarnn bir

sonucu olarak zamanla Mslman kimlie katlmay tercih eden ve bu
nedenle Dnme denilen Selnik Yahudlerinin ounluu212, 1923e dek
Selnikte kalmay tercih etmiken, Lozan Antlamasnda alnan mbadele
karar ile ounlukla stanbula ve zmire gmlerdir. 213 Bununla birlikte,
mbadelenin Lozandan ok nce, 1914de, ttihat ve Terakki ynetimi
tarafndan denenmi olmas,214 nfus ve sermaye aktarmnn Bamszlk
Savann sonularndan nce ve bamsz olarak, Makedonyann ve
Selnikin Balkan Savanda Yunanllarn eline gemesiyle birlikte
tasarlandn ortaya koymaktadr. Sadece Balkan savalar srasnda
Yunanistanla yaplan nfus deiiminde, yarm milyona yakn Mslman
Trkiyeye g etmitir. Genellikle tccar olan bu gmenlerin bir keze zg
olmak zere aktaratabilecekleri eyadan gmrk vergisi alnmamas iin bir
4 Mart 1914 tarihli ve yine, Nisan 1914te de Balkanlardan g etmi ve
edecek olan Mslmanlarn askerlik ykmnden bak tutulmalarna
212 17. Yzyln ikinci yarsnda, Yahud bir nder olarak ortaya kan, fakat daha sonra
grnrde mslmanl kabul eden Sabetay Sevinin retilerini izleyen, zellikle zengin
Yahudler, Selnikte, dnme ya da avdet diye adlandrlan, mslmanlk ile musevlik
arasnda bir grup oluturdular (Tekeli ve lkin, a.g.e., s.21). Dnmeler ve Selnik ilikisi
hakknda bkz. Marc David Baer, The Dnme: Jewish Converts, Muslim Revolutionaries, and
Secular Turks, Stanford University Press, Stanford 2010 ve Selnikli Dnmeler, ev. Sevin
Kayr, Doan Kitap, stanbul 2011; Franois Georgeon, Mslman ve Dnme Selnik, iinde,
Veinstein a.g.e.,
s. 86-103; Gershom Scholem, The Crypto-Jewish Sect of Donmeh
(Sabbatians) in Turkey, iinde, The Messianic Idea in Judaism and Other Essays on Jewish
Spirituality, Schocken Books, New York 1971, s.142-166; Cengiz iman, The Burden of Silence,
Sabbatai Sevi and the Evolution of the Ottoman-Turkish Dnmes, Oxford University Press,
New York, 2015; Cengiz iman, The History of Naming The Ottoman/Turkish Sabbatians,
iinde, (Ed.) Robet G. Outershout, Studied on Istanbul and Beyond, Upenn Press, Phila 2007,
s.37-52; Esra Danacolu, Selnik Yahudleri ve Dnmeler Hakknda, Toplumsal Tarih, , Cilt 1,
Say 4, 1994, s.26-28. Dnmeler zerine Trkiyede yaynlanm eserler iin ayrca bkz.
Selahattin Galip, Btn Ynleriyle Dnmeler ve Dnmelik, Geit Yaynlar, stanbul 2004;
Abdurrahman Kk, Dnmeler ve Dnmelik Tarihi, Aziz Anda Yaynlar, Ankara 2005).
Daha geni bir literatr taramas iin bkz. Rifat N. Bali, Sabetayclk Konusunda Bir
Bibliyografya Denemesi, Tarih ve Toplum, cilt 38, Say 223, Temmuz/2002, s.63-68.
214 Nurten etin, 1914 Osmanl-Yunan Nfus Mbadelesi Giriimi, Seluk niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 24, 2010, s. 149-172; Ahmet Efilolu, 1914 OsmanlYunan Nfus Mbadelesi Giriimi: ttihat ve Terakkinin ve Yunanistann Mbadele
politikalar Tarih ve Toplum, Say 12, 2011, s.47-70.
ilikin bir baka yasa karlm olmas, 215 kendisi de Makedonya, zellikle
Selnik merkezli ttihat ve Terakki ynetimi ile bu snf arasndaki balar
ortaya koymas bakmndan aklaycdr. Bu bakmdan, nfus deiimi ile
uygulanan amacn, Selnik merkezli ve gayrmslim kkenli, zellikle
Yahud-Dnme sermayesinin ve kitlesinin yeni Trkiyeye aktarm, bir baka
deyile Trkletirilmesi olarak aklanabilir. 216 rnein, Trk ttn
ticaretinin merkezi olan Samsun, Selnikli tccarlarn da bu sanayi koluyla
ilgileri nedeniyle, Selniklilerin ounun buraya gnderilmeleri
dnlmt.217 Tarmla birlikte, 1930lardaki sanayileme akm srasnda
zellikle stanbuldaki byk yatrmlar gerekletirenler arasnda dnmeler
nemli bir yer tutuyorlard. Dnmeler, mparatorluk dneminde Selnikte
edindikleri tecrbelerini 1924teki nfus mbadelesinin mal kazanlaryla
birletirerek dokuma sanayisinde nemli bir yer edinmilerdi. 218 Bu
balamda, bir yandan dnmelik ve mbadele yollaryla limanlardaki
gayrmslim
ticaret
burjuvazisinin
Trkletirilmesi
ve
Mslmanlatrlmas, dier yandan Anadolu tarasnn toplumsal
rgtleni merkezi olan tekke ve zaviyelerin kapatlmas, zorunlu g ve
benzeri yollarla devletin zor gc ile Mslman kylln burjuvazinin
siyasal iradesine itaat ettirilmesi ve onun tarafndan brokratik denetim
altna alnmas sreleri arasndaki bant, Osmanldan Cumhuriyete
geiin sosyo-ekonomik aktrleri ile siyasal iradesi arasndaki ilikiyi
gstermektedir. Antik alardan itibaren ekonomik corafyas tarmsal
yerellie ve Doudan gelen tarihsel ticaret yollarna bal biimde kurulmu
olan Anadolu corafyas, Osmanl kapitalistlemesi srecinde yzn, Batl
endstri devrimine eklemlenen limanlarn etrafnda oluan yeni ekonomik
merkezlere dnmtr. stanbul-Selnik-zmir geni merkezinde oluan bu
kapitalist pazarn kuruluu, Anadolu ile coraf ve dolaysyla siyasal bir
btnleme ihtiyac dourmutur. Ne var ki, tarihsel ve kltrel kkenleri,
Dnmeliin temel niteliklerini, Tevratik inantan kaynaklanan stnlkegemenlik dncesi, Akdeniz havzasna yayl yerleimden kaynaklanan
tccarlk yetenei ve gelenei, gmenlikten ve dnmelikten kaynaklanan
ie kapallk, gmenliin ve ie kapalln sonucu olarak da Anadolu kltr
corafyasna yabanclk olarak belirlemitir. Dier yandan, ilkel tarmsal
retim, kent-kasaba tccarl gibi geleneksel Osmanl retim biimlerinden
farkllaan modern sna-kapitalist retim biimi ve ilikileri de, Dnmelikle,
215 Fuat Dndar, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas 1913-1918, letiim
Yaynlar, stanbul 2001, s.195,198.
216 Bu konuda bir alma iin bkz. Aktar, Trk Milliyetilii, Gayrmslimler ve Ekonomik
Dnm, letiim Yaynlar, stanbul 2006.
217 Baer, a.g.e.,s.184.
218 Keyder, a.g.e., s.144.
Balkan ve I. Dnya Savalar sonucunda g ettii Anadolu nfusu

arasndaki toplumsal farkllamann alt-yapsn oluturmutur. Bu temel
nitelikleri itibaryla Cumhuriyetin kurucu toplumsal aktr ile Anadolu ve
Mezopotamya corafyasnn kadim medeniyetini tayan yerleik unsurlar
arasndaki eliik-gerilimli ilikiler,
Osmanldan Cumhuriyete gei
srecinde ba gsteren ve gnmze uzanan ve ilericilik-gericilik, batclkdouculuk, laiklik-dincilik, Trklk-Krtlk gibi ikilemler zerinde
grnrlk kazanan etno-kltrel sorunlarn ve atmalarn temelini
atmtr.219 Bir baka deyile, Osmanldan Cumhuriyete geite siyasal
deimenin sosyo-ekonomik temelleri, uluslama ve seklerleme
boyutlarna indirgenmi bir modernleme modeli ile kapitalistleme
sreleri arasndaki alt yap-st yap ilikisi ile zetlenebilir. Bylece,
Osmanl modernlemesindeki Jn-Trk kklerinden balayarak ttihatlkla
devam eden ve nihayet Kemalizme varan ulus inas srecinde Trkletirme
ve
laikletirme
politikalar,
sosyo-ekonomik
temelde,
Osmanl
kapitalistlemesi srecinde ykselen liman kentleri ile onlarn hinterlandn
ve dolaysyla pazarn oluturan Anadolunun tarmsal retim alanlar
arasndaki etno-kltrel elikilerin giderilmesi aray olarak aklama ve
anlam kazanmaktadr. Bu bakla, yani siyasal deime ile sosyo-ekonomik
deime arasndaki balant gzetildiinde, Cumhuriyetin kurulu srecinin,
bir baka deyile, Osmanldan Cumhuriyete geiin, kapitalist pazarn
kuruluu ile e zamanl olarak 1908-1925/26 aralnda gerekletii
sylenebilir. Bu zamanlama, siyasal dnemle karlatrldnda, ttihatl
ifade etmektedir.
IV.
TTHATILIIN SYASAL TEMELLER: Brokrasinin

Ekonomik levi olarak Pazar Kuruculuu ve Sermaye
Birikimi
ttihat ve Terakki dnemine ilikin birok kapsaml tarihe almalar
yaplm olmasna karn, bu dnemin gnmze uzanan etkileri ve bunlarn
tarihsel, toplumsal, siyasal kaynaklar stne incelemeler pek azdr.220
219 Ahmet Vedat Koal, Osmanl-Trkiye Modernlemesinin Sosyo-Ekonomik Temelleri ve
Aktrleri Balamnda Trk-Krt kileminin Douu ve Kaynaklar, Tarihte Trkler ve Krtler
Uluslararas Sempozyumu, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 9-11 Ocak, Bildiri Kitab, s.111-127.
220 ttihat ve Terakki stne Tarihe almalarna birka rnek olarak unlar verilebilir:
Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, ev. Nuran Yavuz, 4. Basm, Kaynak Yaynlar,
stanbul 1985; Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, Remzi Kitabevi, , stanbul 1987; Tark
Zafer Tunaya, ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi,Trkiyede Siyasal
Partiler C.3,2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2000; Tevfik avdar, ttihat Ve Terakki,
letiim Yaynlar 1991; evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa,
zellikle, Osmanl modernlemesini meydana getiren ve onun aktrlerini

reten toplumsal olgular ve olaylar, Osmanlnn mutlakyeti yapsnn
belirleyicilii gereke klnarak, neredeyse grmezden gelinmitir. Paradigma
farkllklarna karn, neredeyse btn Cumhuriyet dnemi tarih yazcl,
1908 htillini ttihat ve Terakkinin gen subay eflerinin iradesi ve
Padiaha kar ayaklanma eylemi ile aklamaktadr.Bu aklamada, 1908
olay, halksz bir ihtill grnmndedir. Oysa, bu genellemenin dnda iki
zgn alma olarak Kansunun ve Karsn almalar,221 1908 htillinin,
1904-1905den balayarak mparatorluun hemen her yerine yaylan sivil
muhalefet birikiminin bir sonucu olduunu belgelemektedir. Bu bakmdan,
1908 hareketi, dayand snflar ve istekleri asndan bir bujuva ihtillinin
balangc olarak grlebilir.zellikle Erzurumdaki bakaldr deneyimi, bu
adan aydnlatc-aklayc bir rnektir.222 Yine bu balamda, ykselen
burjuvazinin ekonomik, siyasal ve kltrel taleplerinin doal sonucu olan
ttihat ve Terakki iktidarnn zamanla asker diktatrle dnen otoriter
ynetim biimi, ttihat liderlerin kiisel hrslarnn sonucu olarak
aklanmaktadr.223 rnein Kongara gre, otoriterizmin temel nedeni,
toplumsal snflardan nemli lde soyutlanm olan bu devlet aygtn
elinde tutan merkez otoritenin, kendine rakip herhangi bir ekonomik siyasal
veya sosyal unsurun rekabetini nlemek amacyla bilinli olarak, mevcut
toplumsal ve ekonomik yapy aynen koruma abasna girimi olmasdr. 224
Berkese gore ise, bunun temel nedeni, Osmanl burjuvazisinin, Batnn
emperyalist ekonomisinin aracs, yani baml, bu yzden de devlete yabanc
bir snf olarak meydana km olmasdr.225 Bu grn en belirgin
temsilcilerinden olan Doan Avcolu da, kltrel kkleri ve onlara dayal
tarihsel gemii ile devleti ve toplumu ynetme geleneine sahip
brokrasinin, burjuvazinin iktidara dnk siyasal talepleri ile kendi tekelini
sarsmas, ayrca hem gayrmslim kimlii, hem de kresel kapitalizme
bamll, Avcolunun deyimiyle kompradorluu nedeniyle onunla
Remzi Kitabevi, stanbul, (I.Cilt, 1972; II. Cilt,1976); Kzm Karabekir, ttihat ve Terakki
Cemiyeti, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2009.
221 Aykut Kansu, 1908 Devrimi, 4. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2006; Hasan Zafer
Kars, 1908 Devriminin Halk Dinamii, Kaynak Yaynlar, stanbul 1997.
222 Tekeli ve lkin, ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selnikin Toplumsal
Yapsnn Belirleyicilii, s.1.
223 Ahmet Vedat Koal, II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Otoriter Ynetim
Geleneinin Sosyo-Ekonomik Kkleri, ttihatln Sosyo-Ekonomik Temelleri stne Bir
zmleme Denemesi,Nide niversitesi BF Dergisi, Cilt 6, Say 2, 2013, s.245.
224 Emre Kongar, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, Remzi Kitabevi,
225 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul: Yap Kredi Yay., (2007), s.151.
eliki, giderek atma ilikisi kurduu dncesindedir. 226 Bylelikle

Avcolu, kkl brokrasi ile yeni burjuvazi arasnda tarihsel ve kltrel
bir ayrm ngrr ve bir Marksist olmasna karn, varlk kaynan kltrel
gemiten alan, Trkiyeye zg, snfsallktan zerk bir brokrasi ve devlet
kurgular. Bu anlay ierisinde Avcolu, Cumhuriyeti, brokrasinin baml
burjuvaziye kar bamszlk iradesinin ve eyleminin sonucu ve rn
sayar. Kongara gre de, Atatrk htilli, kken, yani dou bakmndan
toplumsal-ekonomik deil ideolojik ve siyasal bir ihtilldir. 227 Bir baka
deyile, Atatrk htilli, Osmanl toplumunun iinde gelien yeni toplumsal
ve ekonomik glerin (rnein burjuvazinin) dourduu bir ihtill deil,
ynetimde zaten belli bir arl olan brokratlarn (sivil ve asker
aydnlarn) bir kesiminin belli ideolojik ve siyasal birikimler sonucu,
ynetimi btnyle ele geirmeleri olaydr. Bir baka deyile, st yap, uzun
dnemde alt yapya boyun emekte, fakat boyun edii bu alt yap, byk
lde, kendisi tarafndan yaratlm ya da ynlendirilmi bir altyap
olmaktadr.228 nk Cumhuriyet, blgede egemen olan tarihsel koullarn
ve mparatorluun toplumsal, ekonomik ve siyasal yapsnn rn olan
gsz ve da baml bir ekonomi devralmtr. 229 Boratava gre de, Trk
burjuvazisinin clzl burjuva snfnn Osmanldaki brokrat kesimin
yerine geerek liberal deerlere bal bir Cumhuriyet kurmasn olanaksz
hale getirmektedir.230 Kongar, bu gerekeye dayanarak, ttihat ve Terakkinin
Mill ktisat ve devamnda, Kemalizmin Devletilik politikalar ile ifadesini
bulan mill burjuvazi yaratma abasn,231 Trkiyenin azgelimi, hatta hi
226 Halil Berktay, Tarih almalar, iinde, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi,
letiim Yaynlar, stanbul 1983, s.2473.
227 Kongar, a.g.e., s.327, 361.
228 Kongar, a.g.e., s.383.
229 Emre Kongar, mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal Yaps, Remzi
Kitabevi, stanbul 1994, s.263.
230 Boratav, a.g.e., s.23. Bu konuda bir tartma iin bkz. Sungur Savran, Osmanldan
Cumhuriyete Trkiyede Burjuva Devrimi Sorunu, 11 Tez, Say 1, s.172-214.
231ttihatln ideologlarndan Yusuf Akurann szleri, ttihatlarn bu yndeki
dncelerine rnektir: ntibah- iktisadnin en mhim ciheti, sanat ve ticareti hor gren ve bir
Osmanl Trkne lyk megale ancak askerlikle memurluktur diyen hatal ve zararl zihniyetin
deimesidir. Osmanl saltanatnda Trk burjuvazisi hemen yok gibiydi. Zavall Lehistan
Krallnda olduu vehile, Trkiyede dahi burjuvazi snfn mahkm unsurlar tekil ediyordu.
Osmanl yalnz sipah ve memurdu. Halbuki zamanmz devletlerinin temeli burjuvazidir;
muasr byk devletler, sanatkr, tccar ve bankac burjuvaziye dayanarak teesss etmitir.
Trk intibah- millisi, Devlet-i Osmaniyede Trk burjuvazisinin inkiaf- tabiisi sekteye
uramayacak olursa, Osmanl Devletinin salam taazzuu temin edilmi olur. (Akurann
1914de Trk Yurdu Dergisinde yaynlanan Trklerin ktisad Uyan balkl makalesinden
gelimemi, potansiyel burjuvazisinin, kendini yeniden retebilecek bir

sermaye birikim dzeyine ulamak iin devlet desteine gereksinme duyuu
olarak aklamaktadr.232 Kazgan, Boratav, Kongar ve Keyder de ttihat ve
Terakkinin ana amacnn Mslman-Trk burjuvazi yaratlmas olduu
grnde ortaktrlar.233 Gerekten de, 1849-1918 yllar arasnda Osmanl
lkesinde kurulan ya da esas faaliyetleri Osmanl topraklarnda olan 309
anonim irketten 96s 1909-1912 yllar arasnda kurulmutur.234 Bununla
birlikte, almamzn konusu bakmndan aklayc bir veri olarak, 1915
sanayi istatistiklerinde saylan 282 iletmeden 155i stanbulda, 62si
zmirde kaydedilmitir.235 Yine, ttihatlar tarafndan 1909da stanbulda
kurulan ve kurucularnn byk bir blm hukuku olan Cemiyet-i
Mteebbise ulatrma ve bayndrlk ileri iin kk sermayeleri
birletirerek anonim irketlerin kurulmasn zendirmeyi hedefliyordu. 236
Nitekim, 1886-1908 arasndaki 23 ylda toplam sermayesi 40,2 milyon kuru
olan 24 mill sermayeli irket kurulmuken, 1909-13 arasnda toplam
sermayesi 79,2 milyon kuru olan 27 mill sermayeli irket kurulmutur.
irket says bakmndan 5 kat, sermaye bakmndan 9 kat bir art sz
konusudur.237
Sonuta, Cumhuriyet dnemi tarih yazmnda, kii vurgusunun
gncele uzanan egemenlii, sivil toplumdaki gelimeleri ve sosyo-ekonomik
temelleri grmezden gelen, en azndan etkisi bakmndan indirgeyen devletbrokrasi merkezli anlay nedeniyledir. ttihat ve Terakkinin Enver Paa
aktaran Gek, a.g.e., s.243; Zafer Toprak, Trkiyede Milli ktisat, Yurt Yaynlar, Ankara 1982,
s. 219.
232 Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, 2000li Yllarda Trkiyenin Toplumsal Yaps, 25.
Basm, Remzi Kitabevi, stanbul 2000, s.19.
233 Kazgan, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, s.40;Boratav, a.g.e., s.21; Kongar,
Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei,s.329; Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar,
s.88-89. ttihat ve Kemalist ekonomi politik sreklilii Mill Burjuvazi oluturma hedefi
etrafnda ele alan alma rnekleri iin bkz. Ali hsan Ba, Osmanldan Cumhuriyete TrkMslman Burjuvazisi Oluturma abalar, Yeni Trkiye, Cilt 32, Say 6, 2000, s.266-271; A.
Yldz, Osmanldan Cumhuriyete Mill Burjuva Oluturma abalar, Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Van 2008.
234 Toprak, a.g.e., s.184-195. Ayrca bkz. Haydar Kazgan, Osmanldan Cumhuriyete
irketleme, VakfBank Yaynlar, stanbul 1999.
235 Kasaba, zmir: Douda Liman Kentleri:.., s.13,17.
236 Murat Koraltrk, Trkiye'de Sermaye Birikimi Sorununa Tarihsel Perspektiften Bir
Bak ve Ahmet Hamdi Baar'dan Semeler, Sermaye Piyasas Kurumu Yaynlar, Ankara 1997,
s.13.
237 Akin, Ksa Trkiye Tarihi, s.81.
liderliinden Kemalizme Atatrk ve Mill ef olarak intikal eden ve

Cumhuriyet tarihi boyunca farkl grnmlerle varln srdren devletin
kiiletirilmesi anlay, Osmanlnn patrimonyal ynetim geleneinin
tarihsel mirasdr. 1908 htillinin Trkiyenin ekonomik, siyasal ve sosyal
tarihindeki dnm noktas nitelii zerinde durulmamas da yine bu soruna
dayaldr.238 Bununla birlikte, aznlkta olsa da, ttihatlarn, 19.yzyln son
eyreindeki reformlarn ortaya kard bu yeni sosyal snfn politikalarn
uyguladklar ynnde bir yaklam yok deildir. 239 rnein Akin, sava ve
zorunlu gler srecinde sahipsizleen tanmaz mallara el konulmasndan,
ayrca geleneksel slm kltrnn tarihsel imar gelenei iinde olduka
geni bir yer kaplayan vakf tanmazlarnn ttihat ve Terakki tarafndan
satlmas ile zellikle sava koullarnda karaborsaclktan, vurgunculuktan
kaynaklanan ve hzla byyen sermaye birikiminden bu birikime dayanan
bir snflamadan sz etmektedir.240 Tekeli ve lkine gre de,
mparatorluktaki kapitalizme alma srecinde Selnikte oluan
burjuvazinin despotik ynetime isyan olarak 1908 hareketi, dayand
snflar ve istekleri asndan bir burjuva ihtillinin balangc olarak
grlebilir.241 Nitekim, 1908 htillini gerekletiren nderliin kayna olan
III. Ordu Kararghnn Selnikte bulunmas 242 bu hipotez balamnda
nemli ve anlamldr. Ayrca, Devletin ve halkn yaamnda dorudan etkin
rol oynayacak olan ttihat eflerin ve savalardaki komuta kadrosunun
neredeyse tamam, Balkan-Makedon corafyasna, yani Selnik limannn
hinterlandna dalm krsal yerleimlerden kmlardr. Sonradan tepe
noktaya ilerleyen l dndaki hemen tm ttihat subay kua, Resneli
Niyazi Bey , Ohrili Eyp Sabri ve Kemal Beyler, Selnikli Mustafa Kemal,
Manastrl Kzm (Dirik) ve Hafz Hakk, Filibeli smail Hakk gibi birok
rnekleriyle, bu yreye kkenlenirler.243 zetle ve Tunayann deyimiyle,
ttihat ve Terakki, Makedonyaldr.244 Bununla birlikte, ttihat kadrolarn
1908e dek, orta dzeyin altnda rtbelerde gen subaylar olarak ilk grevleri
Balkan corafyasnda yerel ayaklanmalar reten Bulgar etelerini (dnemin
Kansu, a.g.e., s.357.
Akin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, s.80; Kansu, a.g.e.,s.359; Tekeli ve lkin, a.g.e.,
s.5-6;Abdllatif ener, ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali Politikalar (19081918), Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt 8, Say 1, 1990,
s.220.
240 Akin, a.g.e., s.280-81.
241 Tekeli ve lkin, a.g.e., s.5-6
242 Alkan, a.g.e., s.138.
243 Erik Jan Zrcher, Sava, Devrim ve Uluslama, Trkiye Tarihinde Gei Dnemi, 19081928, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2009, s.147.
244 Tunaya, ttihat ve Terakki, s.35.
238
239
syleiyle komita) takip etmek ve bastrmakt. 245 Bu yzden de, kentler bu

kadronun grev alanlar dnda kalyordu. 1908 htillinin ilk aamadaki
krsal niteliinin ar basmas bu nedenledir. Resm tarih yazclnn,
gerekesini Akinin Makedonyadaki atmalar ve yakn sava tehdidi
altnda snr gvenliinin salanmas, ayrca mektepli-reformcu subaylarn
bakentten uzakta tutulmas arayna dayandrd 246 bu durumla birlikte,
Aydemirin saysn yaklak ikibin olarak verdii 247 harbokulu mezunu,
dnemin syleyiiyle mektepli subaylarn atand III. Ordunun merkez
kararghnn Selnikte bulunmas, ttihat ve Terakkinin stanbul-Selnikzmir eksenli ticaret burjuvazisi ile balantsn aklamaktadr. 31 Mart
ayaklanmasn bastrmak zere stanbula yryen tek silahl g olan ve
III.Ordu eliyle kurulan Hareket Ordusunun,248 zamanla belirleyici
konumlara gelecek olan Enver, Cemal, Mustafa Keml gibi III. Ordu ve smet
(nn) Bey, Kzm (Karabekir) Bey gibi249 II. Ordu kurmaylarn ieren
ttihat askerler tarafndan ynetilmi olmas da, 250 ttihatlarn Osmanl
merkez ynetimi ile gayrmslim burjuvazi arasndaki elikide aldklar yeri
gstermesi bakmndan bu banty dorulamaktadr. Ayrca, Hareket
Ordusunu meydana getiren birliklerin yarsndan ounun, bir Yahud
taburunu da251 ieren gnll katlmla oluturulmas, bu hipotezi dorular
niteliktedir. Dier yandan, bata Mustafa Kemal olmak zere ou daha
sonra olarak Kemalist kadrolar oluturan ttihat ve Terakki nderlerinin ve
yelerinin, dneme ilikin biyografilerinde ska rastlanan, o dnemde adna
mahfil denilen mason localaryla dorudan veya dolayl ilikileri de 252,
245 Emine Gmsoy, II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri, Sleyman Demirel
niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say 18, s. 53-70.
246 Akin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, s.71.
247 Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, s.466.
248 Akin, Ksa Trkiye Tarihi, s.61-2; Ahmad, ttihat ve Terakki, s.65; avdar, ttihat ve
Terakki, s.112.
249 Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Cilt II, s.164; evket Sreyya
Aydemir, Tek Adam, I. Cilt, 7.Bask, Remzi Kitabevi, stanbul 1979, s.152; kinci Adam, I. Cilt, 5.
Bask, Remzi Kitabevi, stanbul 1980, s.57.
250 Orhan rs, Kuruluundan Birinci Dnya Savana Kadar ttihat ve Terakki Cemiyeti,
Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Say 51, 2013, s. 695.
251 Rifat N. Bali, 31 Mart Vakas ve Hareket Ordusu'ndaki Yahud Taburu, iinde, Musa'nn
Evlatlar Cumhuriyet'in Yurttalar, letiim Yaynlar, stanbul 2005, s.53-81.
252 Akin, a.g.e., s.66-7; Alkan, a.g.e., s.120-30; Tekeli ve lkin, a.g.e., s.52-3; Ernest E.
Ramsaur, Jn Trkler ve 1908 htilali, Sander Yaynlar, stanbul 1982, s.31-2 ttihatlarla
masonluk arasndaki iliki iin ayrca bkz. Orhan Kololu, ttihatlar ve Masonlar, Gr
Yaynlar, stanbul 1991; Mevlt elebi, Jn Trkler ve talyan Masonluu, Tarih ve Toplum,
Say 177, 1998, s.60-62.
Cemiyet ile burjuvazi arasndaki organik ba belgelemektedir. yle ki,

Tunayaya gore ttihat ve Terakki, zellikle Selnikteki Risorta ve Veritas
olmak zere, mason localaryla btnlemitir ve yaam felsefesini localarda
oluturmutur.253 Nitekim, bu dnemde alan ilk mason localarnn ttihat
ve Terakkinin varlk kazand ve etkinlik gsterdii Selnik-zmir-stanbul
geninde kurulmu olmas da,254 bu adan bir rastlant deildir. Bu mason
localar, istibdat rejimini ykmak isteyenlerin planlama merkezi
olmulardr.255 ttihat ve Terakkinin zellikle Selnik ve zmirde yerleik
gayrmslim liman burjuvazisi ile balarnn kuruluunda ve yrtlnde
ttihat ve Terakkinin tek Yahud yneticisi Selnikli Emanuel Karaso 256 ile
yine kkende Yahud olduklar ileri srlen Dr. Nazm, Talt ve zellikle
Cavid Beylerin rolleri belirleyici olmutur. rnein, 1908 Temmuz
ayaklanmasn bastrmak zere zmirden vapurlarla getirilip Selnike
karlan taburlarn, Dr. Nazm Bey eliyle ttihat ihtilalcilere katlmasnn
salanmas,257 Selnik-zmir-stanbul eksenli
bu ilikinin nemli bir
gstergesidir. Sonuta, Selnik merkezli Osmanl III.Ordusunun, Selnikzmir-stanbul eksenli ticaret burjuvazisinin silahl gc durumunda olduu
ileri srlebilir. Nitekim, 1960 sonrasndaki iki darbe giriiminin
planlanmasnda ve 12 Mart ve 12 Eyll asker darbelerinin hazrlannda ve
uygulannda belirleyici rol oynayan, ayrca Genelkurmay Bakan
atamasnda, Kara Kuvvetleri Komutanlndan nceki basamak oluu bir
teaml haline gelen I. Ordu Komutanlnn stanbulda bulunmas da,
ticaret ve sanayi merkezi ile brokrasi arasndaki bu iliki balamnda
deerlendirilebilir.
Sonu olarak, ttihat ve Terakki dnemi, zellikle 31 Mart Ayaklanmas
ve ayaklanmann bastrlmas sreci, modernlemeci anlayn kavramlaryla,
modern merkezin geleneksel evre ile yollarnn ayrld ve ttihatln
Cumhuriyete varacak olan Osmanl kapitalistlemesi srecinin siyasal
aktr haline geldii kavak olmaktadr. 1908 eyleminin iki ncsnden biri
olarak Kolaas Niyazi Beyin Resneli diye anlndaki tara-evre
imgesiyle zamanla gndemden dmesine karn, stanbul ve geleneksel
Osmanl soyluluu kkenli Enver Beyin Hrriyet Kahraman Binba Enver
Tunaya, ttihat ve Terakki, s.393-395.

lhami Soysal, Trkiyede Masonlar ve Masonluk, Derin Yaynlar, stanbul 2004, s.235236; Palao vd., Tarihte ve Gnmzde Masonluk, rgn Yaynlar, stanbul 2005, s.399-401.
255 Tunaya, ttihat ve Terakki, s.37; Akin, Ksa Trkiye Tarihi, s.67; Taner Aslan, ttihd-
Osmanden Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetine Bilig, Say 47, 2008b, s. 81.
256 A. erif Aksoy, ttihat ve Terakki, Nokta Yaynlar, stanbul 2008, s.273-275.
257 Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Cilt I, s.535.
253
254
Bey olarak sivrilmesi258, ardndan ayn yl iinde birka rtbe birden

ykselerek Paa nvan elde edii 259, bu yol ayrmnn en arpc
simgelerinden biridir. Oysa, 1908 Temmuz htillindeki rtbeleri skmedaa kma eylemi bile, kahramanlk-fedakrlk duygusallna
dayanml ile, balbana bir kant olarak dou kltrnn bu kadro
stndeki baskn etkisini gstermektedir. zetle, 1908de daa kan ttihat
ve Terakki efleri, kitle karsnda zgrlk savas algsnn muhatab
idiler; oysa ok deil, be yl sonra darbe yapan ayn kiiler, artk zgrlk
deil, otorite simgesi olmulardr. rnein 1908 Temmuzundaki
Kahraman- Hrriyet Binba Enver Bey, 1914de Damad- Hazret-i
ehriyari ve Harbiye Nazr Bakumandan Vekili Enver Paa
Hazretleridir.260 Yani padiah damad ve Padiah adna ordunun en st
dzey komutandr. Bir baka rnek siyasal tarihimize sopal seim diye
geen 1912 Meclis-i Mebusan seimleridir.261 Bu seimde, ttihat ve Terakki
281 sandalyeli Meclis-i Mabusann ounluunu 275 temsilciyle elde etmi,
1914 seimlerine ise tek bana girmitir.262 Tunaya ise, 270 temsilcilikten
muhalefetten saylabilecek sayy en fazla 15 olarak vermektedir. 263 Tunaya,
bu deiimi Merutiyet idaresi, Abdlhamit istibdadndan daha beterini
getirmi, memleketi birka kiinin keyfi idaresi altnda inletmekte
bulmutur diye anlatmaktadr.264 Tunayaya gre, muhalif gazetecilerin
ldrlmesi tehditler, ikenceler, baskl seimler, hkmet darbesi (Bab-
li Baskn), bu eit hareketler fert hrriyetleri iin ok tehlikeli ve
teminatsz (gncesiz) bir iklim yaratmtr.265 Sonuta, ttihatlar, Osmanl
tarihinde ilk kez atklar oulculuk an yine kendi elleriyle kapayarak
teki bir siyasal hayatta karar klmlardr. 266 Nitekim, Cemiyetin genel
merkezinin, dnemin adlandrmasyla Merkez-i Umumsinin Selnikte
Aydemir, a.g.e., Cilt II, s.30.
Aydemir, a.g.e., Cilt II, s.430.
260 Aydemir, a.g.e., Cilt II, s.434.
261 Akin, Ksa Trkiye Tarihi, s.73; Tunaya, ttihat ve Terakki.., s.205-209; Tark Zafer
Tunaya, Hrriyetin lan, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul 1998, s.47; Tevfik avdar, Trkiyenin
Demokrasi Tarihi 1839-1950, 3. Bask, mge Kitabevi, Ankara 2008, s.124.
262 Fevzi Demir, Osmanl Devletinde II. Merutiyet Dnemi Meclis-i Mebusan Seimleri,
mge Kitabevi, Ankara 2007, s.277,325.
263Tunaya, ttihat ve Terakki, s.215.
264 Tunaya, Hrriyetin lan, s.82.
265 Tunaya, a.g.e., s.55. ttihat ve Terakki dneminde iktidar-muhalefet ilikileri hakknda
bir alma iin bkz. S. Zeyrek, kinci Merutiyet Dneminde ktidar-Muhalefet ekimeleri
zerine Genel Bir Bak, Uak niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 6, Say 2, 2013, s.2558.
266 Tunaya, ttihat ve Terakki,, s.29
258
259
bulunmas267 ve bu durumun, Ramsaurda olduu gibi, gerekesinin

Cemiyetin padiaha ve stanbula gvensizlikte arannn 268 tersine, II.
Abdlhamidin tahttan uzaklatrld hkmet darbesinden ve 1912
seimlerinden sonra da srmesi,269 Selnikle ttihat ve Terakki arasndaki
ilikinin daha belirleyici olduunu gstermektedir. Bununla birlikte,
Cemiyetin asker merkezli bir rgtlenme olmasna karn yeni kurulan
hkmete Cemiyetin Selnik merkezinden ve Meclis-i Mebusann Selnik
temsilcisi Cavid Beyin270 Maliye, Hallayan Efendinin Ticaret ve Nafa
(Bayndrlk) ve Manyaszade Refik Beyin Adliye Nazr olarak katlmalar271,
bu bakla aklama ve anlam kazanmaktadr. Bu yolla, ttihatlar, son
derece cmert tevik nlemleriyle bir Trk giriimci snf gelitirmek
ynnde bilinli bir siyaset izlemeye baladlar. 272 Zaten daha 1908 ve 1913
kongrelerinde alnan kararlarda ve yazlan Siyas Programda yer verilen,
sanayinin, ticaretin ve tarmn gelitirilmesi iin tevik ve dllerle
giriimciliin tevik edilmesi, ticaret ve sanayi mekteplerinin almas,
irketlemenin salanmas, i hukukunun oluturulmas gibi hedefler, bu
politikann habercisi niteliindedir.273Akin, ttihat ve Terakkinin
burjuvazinin ekonomik ve siyasal talepleri dorultusunda giritii yasal
dzenlemeleri sayar.274 Bunlardan en dikkat ekici drd, en bata, grevi ve
eitli kamu hizmetlerine ilikin ikollarnda sendikalamay yasaklayan
1909 tarihli Tatil-i Egal Kanunu275 ki Cumhuriyet dneminde 1925de
267 Tunaya, a.g.e., s.39; Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, Doan
Karde Basmevi, stanbul 1952, s.114; Ahmad, ttihat ve Terakki, s.1995; Karabekir, a.g.e., s.19.
268 Ramsaur, a.g.e.,s.159.
269 Tekeli ve lkin, ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selnikin Toplumsal
Yapsnn Belirleyicilii, s.62.
270 Mehmet Dinaslan, Osmanl Devletinin Kapitalistleme Srecinde Farkl ki Aydn
Portresi: Ziya Gkalp ve Mehmed Cavid Bey, Ekonomi Bilimleri, Cilt 4, Say 2, 2012, s.84. Cavid
Bey hakknda bir biyografi almas iin bkz. Polat Tuncer, ttihat Cavid Bey, Yeditepe
Yaynevi, stanbul 2010.
271 ener, a.g.m., s.205-6; avdar, a.g.e., s.121-22; Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki,
164; 171-172.
272 Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, (ev. Fatmagl Berktay), Kaynak Yaynlar,
stanbul 1985, s.55.
273 Tunaya, ttihat ve Terakki, s.293; Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt I,
Merutiyet Dnemi, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1984, s.63-67.
274 Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, s. 145.
275 Kansu, a.g.e., s.372; Tatil-i Egal Kanunu hakknda bkz. A. Gndz kn, Tatil-i Egal
Kanunu, 1909, Belgeler-Yorumlar, A.. SBF. Basn Yayn Yksek Okulu Basmevi, Ankara
1982.
Takrir-i Skn Kanunu ile srdrlecektir-276 1911 tarihli lke dndan

getirilecek fabrika ara gerelerinin gmrk vergisinden bak
tutulmasna ilikin Kanun, 1913 Tevik-i Sanayi Kanunu277 ile kurulu
amac ve biimiyle daha sonraki Bankas deneyimine dnce kayna
olan tibar- Milli Bankasnn kurulmasdr.278 Devlet ve parti desteiyle
kurulan pek ok irket, zengin yaratma amacna hizmet etmitir.279 Bylece,
Osmanl ttihat ve Terakki ile Cumhuriyet Dnemlerinde laissez faire ve
iktisad korumaclk ekseninde gidip gelen iktisat politikalar z hi
bozulmadan yalnzca kabuk deitirerek etkinliini devam ettirmi
olmaktadr.280 u halde, Cumhuriyet dnemi tarih yazclnn genel onayn
alan, ttihatln Mill ktisat ve Kemalizmin Devletilik politikalar
srekliliinde, zellikle zmirde I. Trkiye ktisat Kongresi ile balatlan,
siyasal iktidar eliyle mill burjuvazi yaratma politikas gr, gerekte sonu
olann, neden olarak yorumlanndan ibarettir.
Buradan bakldnda, Bamszlk Savan ve takiben Cumhuriyetin
Kemalizm ncesi kurulu yllarn da kapsayan bir dnem olarak ttihat
aama, sosyo-ekonomik temelde, Osmanl modernlemesi-kapitalistlemesi
srecinde Akdenize alan kozmopolit limanlarda biriken Yahudi-Dnme
sermayesinin ve bu birikimi salayan toplumsal aktrlerin mbadele yoluyla
Trkiyelilemesi, Trklk yoluyla Trklemesi ve Laiklik-din politikalar
ve Varlk Vergisi yollaryla mslmanlamas anlamnda Osmanldan
Trkiyeye intikali, bir baka deyile transferi srecini tanmlamaktadr.
ttihatlk, Kemalizmi de belirleyen ve biimlendiren sreklilii ile, bir
yandan mbadele yoluyla toplumsal temelini oluturan liman sermayesini
Anadoluya tarken, dier yandan, onun nndeki rekabeti potansiyelleri
ortadan kaldrmak amacyla Anadolu tarasnn geleneksel retici glerini
oluturan kentli ve kasabal ticaret-zanaat erbab Ermenileri Tehcir ve
Rumlar Mbadele yoluyla yerinden etmi, Emval-i Metruke Kararnamesi
ve mbadillerin iskn gibi uygulamalarla bu unsurlara ait tanmaz mallarn
ve servetin yeni sekinler lehine el deitirmesini salam, bir taraftan da
276 Necmettin zerkmen, Gemiten Gnmze Trkiyede Anayasa ve Yasalarda Sendikal

Haklarn Dzenlenmesi ve Getirilen Kstlamalar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya
Fakltesi Dergisi, Say 43, 2003, s.243-244.
277 Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi,, s.227; Toprak, a.g.e.,,s.171-2; ener, a.g.m.,
s.213.
278 Suat Oktar, Arzu Varl, ttihat ve Terakki Dneminin Ulusal Bankas: Osmanl tibar-
Mill Bankas, Marmara niversitesi Dergisi, Cilt XXVII, Say II, 2009, s.1-20.
279 ener, a.g.m., s.221
280 Ahmet Gner Sayar, Osmanl ktisat Dncesinin adalamas, tken Neriyat,
kyll ve krsal temsil eden Krtleri ise asker bastrma ve ideolojik

asimilasyon yntemleriyle mutlak denetim altna almaya almtr. 281
ttihatln ve uzants olarak Kemalizmin brokratik despotik karakteri ve
politikas, temellerindeki sermayenin taleplerine dayal bu otorite ihtiyac
bakmndan aklanrlk kazanmaktadr.282 Sonuta, Cumhuriyetin ekonomi
politik tarihi, temellerindeki bu kurucu sosyo-ekonomik kaynaklar ve
aktrleri zerinde, Osmanl modernlemesi boyunca birikim ve ttihatlk
sresince transfer aamalarn geride brakan liman sermayesinin Kemalist
Devleti Sanayileme ve devamnda thal kameci Sanayileme politikalar
srecinde devlet korumas altnda tekelleme ve nihayet Souk Sava
sonrasnda kresel alara katlarak emperyalletii kreselleme
aamalarnn srekliliini iermekte ve tarif etmektedir.
Sonuta, ttihat ve Terakki'nin Mill ktisat, ya da ekonominin
Trkletirilmesi politikas, Osmanl gayrmslim ticaret burjuvazisinin
sermaye birikim kaynaklarnn, Balkan Savalar ile balayp I.Dnya Sava
ile devam eden srete yitirilen Akdeniz ticaret limanlarndan Anadolu
corafyasna aktarlmas, bir baka deyile, retim biiminin ticaretten
endstriye dnm ile aklanabilir. ttihat ve Terakki'nin baskc asker
rejiminin ve devam olarak Cumhuriyet'in otoriter ynetim biiminin, retim
ilikilerinin siyasal styapy belirlemesinin bir rnei olarak, iktidarn altyapda dayand snfn Anadolu corafyasndaki retim aralarna ve
toplumsal egemenlie el koymasna bal brokratik/siyasal otorite
ihtiyacndan kaynakland sylenebilir. 283 ttihatln Cumhuriyet'e
brakt Trklk/Trkle(tir)me ve Laikle(tir)me programnn da,
geleneksel (feodal) retici glerle yeni/modern (kapitalist) snfsal
egemenlik arasndaki tarihsel/kltrel doku uyumazlklarn gidermede
devletin zor gcn destekleyen ideolojik aygtlar olduu ifade edilebilir. 284
Ahmet Vedat Koal, Kapitalizmin Eitsiz-Bileik Gelime Yasas ve Emperyalizm

Balamnda Sistemin Yeniden retim Kayna Olarak G ve atma, Ya da lmclln
Politik Ekonomisi: Trkiyede Etnik Soruna Bir Teorik ereve Denemesi, 10. Karaburun Bilim
Kongresi Bildirileri, zmir 2-6 Eyll 2015, s.88.
281
Ahmet Vedat Koal, II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Otoriter Ynetim

Geleneinin Sosyo-Ekonomik Kkleri, ttihatln Sosyo-Ekonomik Temelleri stne Bir
zmleme Denemesi,Nide niversitesi BF Dergisi, Cilt 6, Say 2, 2013.
282
Koal, a.g.m.,s.255.
Bir Hegemonya Arac Olarak Seklerle(tir)me: Tarihsel Bir Perspektiften
Trkiyede Laikliin Politik Ekonomisi, Akademik ncelemeler, Cilt 7, Say 2, s.127.
283
284Koal,
V.
SONU VE DEERLENDRME
Sonuta, ttihatln ve onun sreklilii olarak Cumhuriyetin varlk

bulduu tarihsel zemin olan Osmanl modernlemesi sreci, sosyo-ekonomik
temelde, ilk kreselleme dnemi boyunca arlkla tekstil hammaddesi
ticareti ile Avrupann endstri merkezleri ile ekonomik balar kurarak
ykselen yeni snfn, Osmanlnn gerilemi doulu despotik ynetim
geleneinin snrlarn aan ekonomik ve siyasal taleplerini ifade etmektedir.
Bu bak nda, Osmanlnn gerilemesindeki temel etken, dierleriyle
birlikte, sava-yama (fetih) ekonomisine dayal merkezin ve geleneksel
ynetici sekinlerin, uluslararas ticaret ve ona bal olarak gelien yerel
sermaye birikimi ve snflamas karsndaki rekabet olanakszldr.
nk, ticaretin doal sonucu, insanlar ve uluslar bara gtrmesidir;
birinin satn almakta kar varsa, dierinin de satmakta kar vardr. O
halde, btn bu ticar ilikiler ve birlemeler, karlkl gereksinmeler
stnde kurulmutur.285 Bir baka deyile, Osmanlnn kndeki temel
neden, geleneksel duraan yaps ile devletin, asker ve ekonomik nedenlere
dayal yeni durumlara, toplumsal ve siyasal deiim taleplerine ve
gereksinimlere yant verememesidir.286 1908 htilli gnlerinde, Sadr- Azam
Ferit Paann, Manastr Valisi Hfz Paaya gnderdii 6 Temmuz 1908
tarihli telgrafnda kulland halkn birtakm siyasal isteklere akl erdirmesi
uzak olduundan, bu gibi istekler kkrtclarn eseridir ifadesi, 287 Osmanl
brokrasisinin, ykselen burjuvazinin istemlerini alglamak konusundaki
yetersizliini gsteren rneklerden biridir. Burjuvazinin siyasal taleplerinin
karln bulmas, ancak ttihat ve Terakki diktatrl ile devamnda
Cumhuriyetle mmkn olmutur. Yani, ttihat ve devamnda Kemalist
reformlar, Osmanlnn kresel kapitalizme almasndan itibaren beliren
ehirli snfn zamanla glenmesi ile ilikilidir. 288 Nitekim, OsmanlCumhuriyet tarihi boyunca ekonomik sistemin feodalizm- pre-kapitalizmkapitalizm eklindeki geliim izgisinin, siyasal yapdaki Mutlak MonariYar Merut Monari (1876)- Merut Monari (1908)-Cumhuriyet (1923)
izgisi ile parallellii, zerkleen burjuvazinin geliimi ile sivil toplumun
siyasal katlm arasndaki banty gstermektedir. Klasik dnemden
balayarak, zellikle liman kentlerinde sregelen deniz ar ticaretin ve
Aaoullar, vd.,Kral Devletten Ulus Devlete, mge, Ankara 2006, s.447.

Ali Akyldz, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, letiim Yaynlar, stanbul 2004,
s.18-19.
287 Aktaran, Tunaya, ttihat ve Terakki, s.51.
288 AhmetYcekk, 100 Soruda Trkiye'de Din ve Siyaset, 3. Bask, Gerek Yaynevi,
stanbul 1983, s.82.
285
286
giderek sanayilemenin rettii sermaye dolam ve birikimi, geleneksel

tarm toplumundan farkllaan modern-kapitalist bir snflama reterek,
Osmanldan Cumhuriyete ilerleyen yapsal dnmn temeli olan
toplumsal deimeyi meydana getirmitir. Bylece, yzyllara yayl ticar
etkinlii sresince biriktirdii ekonomik gle gelien ticaret ve devamnda
sanayi burjuvazisi, geleneksel devletin mutlak egemenlii alanndan belirgin
bir biimde zerklemi, bu yndeki talepleri ile Osmanlnn tarma dayal
geleneksel toplumsal ve mutlak monarik siyasal kabuunu krm, modern
ulus-devlete ilerleyen siyasal srecin toplumsal aktr olmutur.
Nitekim Luxemburgun, hinterland'n kapitalist zgrleme sreci
iinde, doal ekonominin ve basit meta ekonomisinin kalntlar olan modas
gemi devlet biiminin paralanmas, kapitalist retimin amalaryla
uyumlu modem bir devlet aygt yaratlmas iin zorunludur. Trkiye, Rusya
ve in 'deki devrimler bu kategoriye dahildir tespitinde Trkiye deyimi ile
and ve aklad zere,289 1908 II. Merutiyet htillinin Selnik liman ve
Makedonya hinterland erevesinde gereklemesi, sahip olduu ticaret
alar ve sermaye birikimi ile devletten zerkleen kkl bir toplumsal
tabakalamann varln, 19.yzyln ikinci yarsnda en yksek aamasna
ulaan dnya kapitalizmine eklemlenme srecinin aygtlarnn, bir baka
deyile, geleneksel ticaretten sna kapitalizme dnm aralarnn,
Osmanl toplumsal yapsnda hazr olduunu gstermektedir. zetle,
Osmanl modernlemesi srecinin evreleri olarak ttihatln ve
Cumhuriyetin sosyo-ekonomik temelleri, tarihsel kkleri Fransz ve
Endstri Devrimlerinin dsal ve batc-brokratik elitlerin isel etkilerinin
ortaya kndan ok ncesine dayanan, Akdeniz ticaretinin yaratt i
dinamiklere dayal Osmanl kapitalistleme sreci ile atlmtr. Bu
bakmdan, Cumhuriyet, sosyo-ekonomik temelleri nda, Osmanlnn
klasik dneminden balayarak liman kentlerindeki ticar sermaye birikimiyle
varlk kazanan ve zellikle kresel kapitalizme alma srecinde ykselen
burjuvazinin, ekonomik ve siyasal egemenlii ele geiriinin rn ve bu
bakmdan, ttihatln doal sreklilii olarak tanmlanabilir.
KAYNAKA
Aaoullar, Mehmet Ali, F.. Zab, R. Ergn, Kral Devletten Ulus
Devlete, mge Kitabevi, Ankara 2006.
Ahmad, Feroz, ttihatlktan Kemalizme, ev. Fatmagl Berktay,
Kaynak Yaynlar, stanbul 1985.
Rosa Luxemburg, Sermaye Birikiminin Tarihsel Koullar, ev. Neyyir Kalaycolu, Kaynak
Yaynlar, stanbul 1984, s.111-112.
289
____ ____, ttihat ve Terakki 1908-1914, ev. Nuran Yavuz, 4. Basm,

Kaynak Yaynlar, stanbul 1985
____ ____, Bir Kimlik Peinde Trkiye, stanbul: stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul 2006.
Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihat Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul

1987.
____ ____, Ksa Trkiye Tarihi, 9. Bask, Bankas Yaynlar,
stanbul 2009.
Aksoy, A. erif, ttihat ve Terakki, stanbul: Nokta Yaynlar, stanbul
2008.
Aktar, Ayhan, Trk Milliyetilii, Gayrmslimler ve Ekonomik
Dnm, letiim Yaynlar, stanbul 2006.
Akyldz, Ali, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, letiim Yaynlar,
stanbul, 2004.
____ ____, Ankann Sonbahar, Osmanlda ktisad Modernleme ve
Uluslararas Sermaye, letiim Yaynlar, stanbul 2005.
Alkan, Necmettin, Selanikin Ykselii, Jn Trkler, Abdlhamide
Kar, 1908 htilli, Tima Yaynlar, stanbul 2012.
Anastassiadou, Meropi, Tanzimat anda Bir Osmanl ehri-Selanik
(,ev. Ik Ergden), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001.
Anbar, Adem, Osmanl mparatorluunun Avrupayla Finansal
Entegrasyonu, Maliye Finans Yazlar Dergisi, Say 84, 2009, s.17-37.
Anma, Elvan, ngiliz Sermayesinin Bat Anadolu Halclna Etkisi ve
ark Hal Kumpanyas, Kamu ve zel Kurulularla Orta retimde,
niversitelerde El Sanatlarna Yaklam ve Sorunlar Sempozyumu
Bildirileri iinde, zmir 1994, s.5-17.
Aslan, Taner, ttihd- Osmanden Osmanl ttihat ve Terakki
Cemiyetine Bilig, Say 47, 2008b, s.79-120.
Atay, M. nar, Tarih inde zmir, Yaar Eitim ve Kltr Vakf
Yaynlar, zmir 1978.
Autheman, Andre, Tanzimattan Cumhuriyete Osmanl Bankas:
Bank- Osman-i ahane, ev. A. Berktay, Osmanl Bankas Ariv ve
Aratrma Merkezi Yaynlar, stanbul 2002.
Aydemir, evket Sreyya, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, I.
Cilt, Remzi Kitabevi, stanbul 1972.
____ ____, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, II.Cilt, 2.
Bask, Remzi Kitabevi, stanbul 1976.
____ ____, Tek Adam, I. Cilt, 7. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul 1979.
____ ____, kinci Adam, I. Cilt, 5. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul

1980.
Baer, Marc David, The Dnme: Jewish Converts, Muslim
Revolutionaries, and Secular Turks, Stanford University Press, Stanford
2010.
____ ____, Selnikli Dnmeler, ev. Sevin Kayr, Doan Kitap,
stanbul 2011.
Ba,
Ali
hsan,
Osmanl
Ticaretinde
Gayri
Mslimler
Kapitlasyonlar, Beratl Tccarlar, Avrupa ve Hayriye Tccarlar (1750
1839), Turhan Yaynevi, Ankara 1983.
____ ____, Osmanldan Cumhuriyete Trk-Mslman Burjuvazisi
Oluturma abalar, Yeni Trkiye, Cilt 32, Say 6, s.266-271, 2000.
Bali, Rifat N. Sabetayclk Konusunda Bir Bibliyografya Denemesi,
Tarih ve Toplum, Cilt 38, Say 223, s.63-68, 2002.
____ ____, 31 Mart Vakas ve Hareket Ordusu'ndaki Yahud Taburu,
iinde, Musa'nn Evlatlar Cumhuriyet'in Yurttalar, letiim Yaynlar,
stanbul 2005, s.53-81.
Baran, Hitay, zmir Ticaret Tarihi, zmir Ticaret Odas Yaynlar, zmir
2003.
Barnett, R.D., W. M. Schwab, (Ed.) The Sephardi Heritage: The
Western Sephardim, Gibraltar Books, Grenton 1989.
Baskc, Murat, Osmanl Tarmnda Makineleme: 1870-1914, Ankara
niversitesi S.B.F. Dergisi, Cilt 58, Say 1, 2003, s.29-53.
____ ____, (2005) 1800-1914 Yllarnda Anadoluda ktisadi Deiim,
Turhan Yaynevi, Ankara, 2005.
Bayraktar, Kaya, Osmanl Bankasnn Kuruluu, Cumhuriyet
niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 2, 2002, s.71-87.
Bayram, Selahattin, Osmanl Dneminde Selanik Liman (1869-1912),
Yaynlanmam Doktora Tezi, .. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2009.
Belin, M., Osmanl mparatorluunun ktisadi Tarihi, ev. O. Ceylan,
Gndoan Yaynlar, Ankara 1999.
Benbassa, Esther, Rodrigue, Aron, Trkiye ve Balkan Yahudleri Tarihi,
ev. Aye Atasoy, letiim Yaynlar, stanbul 2001.
Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, Yap Kredi Yaynlar, stanbul,
2007.
Besalel, Yusuf, Osmanl ve Trk Yahudleri, letiim Yaynlar, stanbul
1990.
Beyru, Rauf, 19. Yzylda zmirde Yaam, Literatr Yaynlar, stanbul
2000.
Biber, Ahmet Emre, Osmanl mparatorluunun Dnya Sistemine

Eklemlenme Sreci ve Azgelimiliinin Evrimi, Uluslararas nsan
Bilimleri Dergisi, Cilt 6, Say 1, 2009, s. 27-44.
Boratav, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi, 10.Bask, mge Kitabevi,
Ankara 2006.
Braudel, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, ev. M. Ali Klbay,
Eren Yaynclk, stanbul 1989.
avdar, Tevfik, ttihat Ve Terakki, letiim Yaynlar, stanbul 1991.
____ ____, Trkiyenin Demokrasi Tarihi 1839-1950, 3. Bask, mge
Kitabevi, Ankara 2008.
elebi, Mevlt, Jn Trkler ve talyan Masonluu, Tarih ve Toplum,
Say 177, 1998, s.60-62.
____ ____, 19.Yzylda zmirde talyan Cemaati, Tarih ncelemeleri
Dergisi, Cilt XXII, Say 1, 2007, s.19-51.
etin, Nurten, 1914 Osmanl-Yunan Nfus Mbadelesi Giriimi,
Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say 24, 2010, s.149172.
olak, Filiz, II Merutiyet`ten Cumhuriyete Bat Anadolu`da retim ve
D Ticaret (1908-1923), Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir 2005.
Danacolu, Esra, Selanik Yahudleri ve Dnmeler hakknda,
Toplumsal Tarih, Cilt 1, Say 4, 1994, s.26-28.
Damlba, Fatih, Bat Anadoluda hracat iin Pamuk retimi, 18601870, Sosyal Siyaset Konferanslar, Cilt 60, Say 1, 2011, s.433-471.
Demir, Fevzi, Osmanl Devletinde II. Merutiyet Dnemi Meclis-i
Mebusan Seimleri, mge Kitabevi, Ankara 2007.
Drolu, Filiz, Selanik Ekonomisinde Unutulmu Bir Alan: Ttn
retimi, Ticareti ve Reji (1883-1912), Osmanl Aratrmalar / The Journal
of Ottoman Studies, 2014, Cilt 43, Say XLIII, s.227-272
Dinaslan, Mehmet (2012) Osmanl Devletinin Kapitalistleme
Srecinde Farkl ki Aydn Portresi: Ziya Gkalp ve Mehmed Cavid Bey,
Ekonomi Bilimleri, Cilt 4, Say 2, s.79-88.
Durhan, brahim, 1838 Tarihli Osmanl-ngiliz Ticaret Szlemesi ve
Sonular, Atatrk niversitesi Erzincan Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt VI,
Say 1-4, s.77-104, 2002.
Dndar, Fuat, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas
1913-1918, stanbul: letiim Yaynlar, stanbul 2001.
Efilolu, Ahmet, 1914 Osmanl-Yunan Nfus Mbadelesi Giriimi:

ttihat ve Terakkinin ve Yunanistann Mbadele politikalar Tarih ve
Toplum, Say 12, 2011, s.47-70.
Eldem, Edhem, Osmanl Bankas Tarihi, ev. Aye Berktay, stanbul:
Osmanl Bankas Tarihi Aratrma Merkezi, stanbul 1999.
____ ____, stanbul: mparatorluk Payitahtndan Periferlemi Bir
Bakente, iinde, (Ed.) Edhem Eldem vd., Dou ile Bat Arasnda Osmanl
Kenti, ev. Sermet Yaln, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003, s.152230.
Emmanuel, Isaac, Historie de Lindustrie des Tissues des Israelites de
Salonique, Lipschultz, Paris 1935.
Engin, Vahdettin, Rumeli Demiryollar, Eren Yaynclk, stanbul 1993.
Engin, Vahdettin, A. Uar, O. Doan, Osmanlda Ulam, Kara-DenizDemiryolu, amlca Yaynlar, stanbul 2012.
Epstein, Marc Allen, The Ottoman Jewish Communities and Their
Rolein the Fifteenth and Sixteenth Centuries, Klaus Schwarz Verlag,
Freiburg 1980.
Erolu, Ahmet Hikmet, Osmanl Devletinde Yahudler, Seba Yaynlar,
stanbul, 1997.
Eyice, Semavi, Atatrkn Doduu Yllarda Selnik, iinde, (Eds.)
Kolektif, Doumunun 100. Ylnda Atatrke Armaan, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1981, s.461-518.
Faroqhi, Suraiya, Selanik, Encyclopedia Of Islam, Vol. IX, Brill,
Leiden 1995, s.122-126.
____ ____, Osmanl Dnyasnda retmek, Pazarlamak, Yaamak,
ev. Kolektif, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2003.
____ ____, (2006) Krizler ve Deiim 1590-1699, iinde, (Eds.) Halil
nalck, Donald Quataert, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal
Tarihi, 1600-1914, ev. Kolektif, 2. Bask, Eren Yaynclk, stanbul 2006,
s.543-759.
____ ____, Osmanlda Kentler ve Kentliler, ev. Neyyir Kalaycolu,
5. Bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2011.
Fawaz, Leila Tarazi, Merchants and Migrants in Nineteenth Century
Beirut, Harvard University Press, Cambridge 1983.
Galante, Avram, Historie des Juifs de Turquie, Isis Press, stanbul 1985.
Galip, Selahattin, Btn Ynleriyle Dnmeler ve Dnmelik, Geit
Gen, Mehmet, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi,2.
Bask, tken Neriyat, stanbul 2002.
Georgeon, Franois (1999) Mslman ve Dnme Selnik, iinde, (Ed.)

Gilles Veinstein, Selnik 1850-1918, ev. Cneyt Akaln, letiim Yaynlar,
stanbul 1999, s.86-103.
Geyikda, V. Necla, Osmanl Devletinde Yabanc Sermaye, 1854-1914,
Hil Yaynlar, stanbul 2009.
Goffman, Daniel, zmir ve Levanten Dnya, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul 1995.
____ ____, zmir: Kyden Kolonyal Liman Kentine, iinde, (Ed.)
Edhem Eldem vd., Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti,(ev. Sermet
Yaln, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003, s.88-151.
Gounaris, Basil C. Selnik, iinde, (Eds.) alar Keyder vd., Dou
Akdenizde Liman Kentleri 1800-1914, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul
1994, s.103-120.
Gek, Fatma Mge, Burjuvazinin Ykselii, mparatorluun k,
Osmanl Batllamas ve Toplumsal Deime, ev. brahim Yldz, Ayra
Yaynevi, Ankara 1999.
Gkbilgin M. Tayyip, Selnik slm Ansiklopedisi, Cilt 10, Trkiye
Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1988, s.342-346.
Gler, Ali, Osmanldan Cumhuriyete Aznlklar, 2. Bask, Trk Metal
Sendikas Aratrma Brosu, (TrkAr), 2007.
Gleryz, Naim, Trk Yahudleri Tarihi, Gzlem Yaynlar, stanbul
1993.
Gmsoy, Emine, II. Merutiyeti Hazrlayan Bir Merkez: Ohri,
Sleyman Demirel niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler
Dergisi, Say 18, 2008, s.53-70.
Gndodu, Abdullah, Osmanllar ve Dnya Ticareti: Osmanllarn
Tarihsel Zenginliklerine Dn Projeleri, Yeni Trkiye,Osmanl zel Says
II, Cilt 32, Say 6, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2000, s.95-100.
Grbz, Ali Kemal, Osmanl mparatorluunda Demiryollarnn Rol,
Balkesir niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Cilt 2, Say 3, 1999,
s.169-193.
Grkaynak, Muharrem, Osmanl Devletinde Millet Sistemi ve Yahud
Toplumu, Sleyman Demirel niversitesi ktisadi ve dari Bilimler
Fakltesi Dergisi, Cilt 9, Say 2, 2003, s.275-290.
Grsel, Seyfettin, 1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Antlamas, iinde,
(Haz.) Murat Belge ve Fahri Aral, Tanzimattan CumhuriyeteTrkiye
Ansiklopedisi, Cilt III, letiim Yaynlar, stanbul 1985, s.688-690.
Heyd, William, Yakn Dou Ticaret Tarihi, ev. Enver Ziya Karal, Trk
Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1975.
Hobsbawm, Eric, Sanayi ve mparatorluk, ev. Abdullah Ersoy, Dost

Kitabevi, Ankara 1998.
Hodgson, Marshall G. S., Dnya Tarihini Yeniden Dnmek, Trkesi:
Ahmet Kanldere-Ahmet Aydoan, Yneli Yaynlar, stanbul 2003.
pek, Nurdan, Selanik ve stanbulda Yahud Bankerler, Yeditepe
Kalaycolu, Ersin, Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Politik Deiim ve
Modernleme, Alfa Yaynlar, stanbul 2000.
Kansu, Aykut, 1908 Devrimi, 4. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2006.
Karabekir, Kzm, ttihat ve Terakki Cemiyeti, Yap Kredi Yaynlar,
stanbul 2009.
Karpat, Kemal, Ksa Trkiye Tarihi, 1800-2012, Tima Yaynlar,
stanbul 2013.
Kars, Hasan Zafer, 1908 Devriminin Halk Dinamii, Kaynak Yaynlar,
stanbul 1997.
Kasaba, Reat, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi: On
Dokuzuncu Yzyl, Belge Yaynlar, stanbul 1993.
_____ _____, zmir: Douda Liman Kentleri: Baz Kuramsal ve
Tarihsel Perspektifler, iinde, (Eds.), alar Keyder vd., Dou Akdenizde
Liman Kentleri 1800-1914, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s.1-22.
_____ _____, 19. Yzylda Bat Anadoluda Komprador Burjuvazi Var
myd?i iinde, Reat Kasaba, Dnya, mparatorluk ve Toplum, Osmanl
Yazlar, Kitap Yaynlar, stanbul 2005a, s.12-23.
_____ _____, Toplumun Anadoludaki Temelleri: Bat Anadolu
Ticaretinde Rumlar, 1840-1876, iinde, Reat Kasaba, Dnya,
mparatorluk ve Toplum, Osmanl Yazlar, Kitap Yaynevi, stanbul 2005b,
s.73-82.
Kaya, Alp Ycel, 19. Yzyl zmirinde Tccarlar ve Esnaflar veya
Hacaalar, Beyler ve Frenkler, iinde, (Der.) Fatmagl Demirel,
Osmanldan Cumhuriyete Esnaf ve Ticaret, Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul 2012, s.79-103.
Kazgan, Glten, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi, stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2009.
Kazgan, Haydar, Osmanldan Cumhuriyete irketleme, Vakflar
Bankas Yaynlar, stanbul 1999.
_____ _____, (2005) Osmanlda Avrupa Finans Kapitali, 2. Bask,
Roma Yaynevi, Ankara 2005.
Kepenek, Yakup, Nurhan Yentrk, Trkiye Ekonomisi, 12.Basm, Remzi
Kitabevi, stanbul 2001.
Key, Hafize, Osmanlda Demiryolu Faaliyetlerine Ksa Bir Bak:

zmir-Aydn ve zmir-Kasaba Hatt rnei, Balkesir niversitesi Fen
Edebiyat Fakltesi Tarih Kulb Blteni, Say 1, 2007, s.42-49.
Keyder, alar, Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul:letiim
Keyder, alar, Ycel E. zveren, Daniel Quataert, Osmanl
mparatorluunda Liman Kentleri: Baz Kuramsal ve Tarihsel Perspektifler,
iinde, (Eds.) alar Keyder vd., Dou AkdenizdeLiman Kentleri 1800-1914,
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s.121-157.
Koal, Ahmet Vedat, Bir Hegemonya Arac Olarak Seklerle(tir)me:
Tarihsel Bir Perspektiften Trkiyede Laikliin Politik Ekonomisi,
Akademik ncelemeler, Cilt 7, Say 2, 2012, s.107-140.
____ ____, II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Otoriter
Ynetim Geleneinin Sosyo-Ekonomik Kkleri, ttihatln SosyoEkonomik Temelleri stne Bir zmleme Denemesi, Nide niversitesi
BF Dergisi, Cilt 6, Say 2, 2013, s.244-258.
____ ____, Osmanl-Trkiye Modernlemesinin Sosyo-Ekonomik
Temelleri ve Aktrleri Balamnda Trk-Krt kileminin Douu ve
Kaynaklar, Tarihte Trkler ve Krtler Uluslararas Sempozyumu, Trk
Tarih Kurumu, Ankara, 9-11 Ocak, Bildiri Kitab, s.111-127.
____ ____, Kapitalizmin Eitsiz-Bileik Gelime Yasas ve
Emperyalizm Balamnda Sistemin Yeniden retim Kayna Olarak G ve
atma, Ya da lmclln Politik Ekonomisi: Trkiyede Etnik Soruna
Bir Teorik ereve Denemesi, 10. Karaburun Bilim Kongresi Bildirileri,
zmir 2-6 Eyll 2015, s.88.
Kodaman, Bayram, Tanzimattan 2. Merutiyete Kadar Sanayi
Mektebleri, (Eds.) Osman Okyar-Halil nalck, Trkiyenin Sosyal ve
Ekonomik Tarihi (1071- 1920) iinde, Meteksan, Ankara 1980, s.287-294.
Kolak, zgr, Osmanllarda Bir Kk Sanayi rnei: Selanik uha
Dokumacl (1500-1650), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2005.
Kololu, Orhan, ttihatlar ve Masonlar, stanbul: Gr Yaynlar,
stanbul 1991.
Kongar, Emre, mparatorluktan Gnmze Trkiyenin Toplumsal
Yaps, Remzi Kitabevi, stanbul 1994.
____ ____, 21. Yzylda Trkiye, 2000li Yllarda Trkiyenin
Toplumsal Yaps, 25. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul 2000.
_____ _____, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei,
Remzi Kitabevi, stanbul 2006.
Koraltrk, Murat, Trkiye'de Sermaye Birikimi Sorununa Tarihsel

Perspektiften Bir Bak veAhmet Hamdi Baar'dan Semeler, Sermaye
Piyasas Kurumu Yaynlar, Ankara 1997.
Kymen, Oya, Sermaye Birikirken Osmanl, Trkiye, Dnya, Yordam
Kitabevi, stanbul 2007.
Kurmu, Orhan, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, stanbul 2007.
Kk, Abdurrahman, Dnmeler ve Dnmelik Tarihi, Aziz Anda
Yaynlar, Ankara 2005.
Ktkolu, Mbahat S., Osmanl-ngiliz ktisad Mnasebetleri,
Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1974.
____ ____, Osmanl D Ticaretinin Gelimesinde zmir liman ve
Gmrklerinin Rol, iinde, 1885-1985 Trkiye Ekonomisinin 100.yl ve
zmir ve Ticaret Odas Sempozyumu, zmir 1985.
Lewis, Bernard, slam Dnyasnda Yahudler, ev. Bahadr Sina ener,
mge Kitabevi, Ankara 1996a.
_____ _____, Ortadou, ev. Mehmet Harmanc, Sabah Kitaplar,
stanbul 1996b.
____ ____, stanbul ve Osmanl mparatorluu Medeniyeti, ev.
mer Faruk Birpnar, Bilge Kltr Sanat Yaynlar, stanbul 2006.
Levy, Avigdor, The Sephardim in The Otoman Empire, Darwin Press,
Princeton 1992.
_____ _____, (Ed.), The Jews Of The Otoman Empire, Darwin Press,
Princeton, 1994.
Lowry, Heath W.,Portrait of a City: The Population and Topography of
Ottoman Selnik (Thessaloniki) in the Year 1478, iinde, Studies in
Defterology: Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries
iinde, Isis, stanbul 1992, s.65-100.
Luxemburg, Rosa, Sermaye Birikiminin Tarihsel Koullar, ev. Neyyir
Kalaycolu, Kaynak Yaynlar, stanbul 1984, s.111-112.
Martal, Abdullah, 19.Yzyln kinci Yarsnda zmir ve evresinde
Sanayi ve Ticaret, Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, zmir 1992.
____ ____, Deiim Srecinde zmirde Sanayileme, Dokuz Eyll
niversitesi Yaynlar, zmir 1999.
Mantran, Robert, stanbul Tarihi, ev. Teoman Tundoan, letiim
Masters, Bruce, Halep: Osmanl mparatorluunun Kervan Kenti,
iinde, (Eds.) Edhem Eldem vd., Dou ile Bat Arasnda Osmanl Kenti,
(ev. Sermet Yaln), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003, s.19-87.
Mazower, Mark, Selanik: Hayaletler ehri, Hristiyanlar, Mslmanlar

ve Yahudler (1430-1950), (ev. Gl aal Gven), Yap Kredi Yaynlar,
stanbul 2007.
McGowan, Bruce William, Ayanlar a 1699-1812, iinde, (Eds.) Halil
nalck, Donald Quataert,Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal
Tarihi, 1600-1914, (ev. Kolektif), 2. Bask, Eren Yaynclk, stanbul 2006,
s.759-867.
Moskoff, Kostif, Thessaloniki 1700-1912, Tomi tis Metapratikis Polis
(Selnik, Komprador bir ehrin Anatomisi), Stochastis, Athens 1978.
Nhama, Joseph, Historie des Isralites de Salonique, Communaut
Israelite de Thessaloniki, Librairie Molho, Salonique 1978.
Oban (akcolu), R., Levanten Kavram ve Levantenler zerine Bir
nceleme, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say 22, Gz/2007, s.337-356.
Oktar, S., A. Varl, ttihat ve Terakki Dneminin Ulusal Bankas:
Osmanl tibar- Mill Bankas, Marmara niversitesi Dergisi, Cilt XXVII,
Say II, 2009, s.1-20.
Orta, Hilal, Bat Anadoluda Bir Byk Toprak Sahibi Levanten:
Baltac Manolaki, Tarih ncelemeleri Dergisi, Cilt XXV, Say 1, 2010, s.319336.
Ortayl, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, 25. Bask, Alkm
Yaynevi, stanbul 2006.
kn, Gndz A., Tatil-i Egal Kanunu, 1909, Belgeler-Yorumlar,
A.. SBF. Basn Yayn Yksek Okulu Basmevi, Ankara 1982.
nde, Osman, Asrlar Boyunca Selnik, Hayat Tarih Macmuas
lavesi, stanbul 1972.
rs, Orhan, Kuruluundan Birinci Dnya Savana Kadar ttihat ve
Terakki Cemiyeti, Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits
Atatrk Yolu Dergisi, Say 51, 2013, s.679-716.
zerkmen, Necmettin, Gemiten Gnmze Trkiyede Anayasa ve
Yasalarda Sendikal Haklarn Dzenlenmesi ve Getirilen Kstlamalar,
Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, Say 43, 2003,
s.239-257.
ztrk, smail, Elvan Anma, "Yabanc Sermayenin Bat Anadolu
Halclna Girii, Etkileri ve Gnmzdeki Uzantlar", iinde, Trkiye'de
El Sanatlar Gelenei ve ada Sanatlar indeki Yeri Sempozyumu
Bildirileri, zmir 1997, s.26-32.
Pala, Ayhan, XV ve XVI. Yzyllarda Selanik ehri, Yaynlanmam
Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1991.
Pala, Cenk, Osmanl mparatorluunda Tarmsal rgtlenme,

Ekonomik Yaklam, Cilt 7, Say 21, 1996, s.39-69.
Palao J., O. Wirth, S. Hutin, A. Yazc, C. Ledre, Tarihte ve Gnmzde
Masonluk, rgn Yaynlar, stanbul, 2005.
Pamuk, evket, Osmanl Ekonomisinin Dnya Kapitalizmine Al,
iinde, (Haz.) Murat Belge ve Fahri Aral, Tanzimattan Cumhuriyete
Trkiye Ansiklopedisi, Cilt III, letiim Yaynlar, stanbul 1985, s.718-723.
____ ____, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme,1820-1913,
2. Basm, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994.
____ ____, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, stanbul 2003.
____ ____, Osmanl Ekonomisi ve Kurumlar, Trkiye Bankas
____ ____, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1500-1914, 5. Bask,
letiim Yaynlar, stanbul 2009.
____ ____, Trkiyenin 200 Yllk ktisadi Tarihi, Trkiye Bankas
Panzac, Daniel, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Deniz
Ticareti, iinde, Tarih ncelemeleri, Cilt 4, 1989, s.179.193.
____ ____, International and Domestic Maritime Trade in the
Ottoman Empire in the XIIIth Century, International Journal of Middle
East Studies, Say 24, 1992, s.189-206.
Quataert, Donald, Osmanl Devletinde Avrupa ktisad Yaylm ve
Direni, 1881-1908, ev. Sabri Tekay, Yurt Yaynlar, Ankara, 1987.
_____ _____, Ottoman Handcrafts Industry in the Age of
Imperialism, Rewiew, Cilt 11, Say 2, 1988, s.169-178.
____ ____, Sanayi Devrimi anda Osmanl malt Sektr, ev.
Tansel Gney, letiim Yaynlar, stanbul 1999.
_____ _____, lk Fabrika Bacalar, iinde, (Ed.) Gilles Veinstein,
Selanik(1850-1918)- Yahudlerin Kenti ve Balkanlarn Uyan, ev. Cneyt
Akaln, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul 2001, s. 186-204.
_____ _____, 19.Yzyla Genel Bak, Islahatlar Devri 1812-1914,
iinde, (Ed.) Halil nalck, Donald Quataert, Osmanl mparatorluunun
Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, ev. Kolektif, 2. Bask, Eren
Yaynclk, stanbul 2006, s.885-1041.
Ramsaur, Ernest, Jn Trkler ve 1908 htilali, Sander Yaynlar,
stanbul 1982.
Reyhan, Cenk, Osmanlda Kapitalizmin Kkenleri, stanbul: Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2008.
Savran, Sungur, Osmanldan Cumhuriyete Trkiyede Burjuva

Devrimi Sorunu, 11 Tez, Say 1, 1986, s.172-214.
Sayar, Ahmed Gner, Osmanl ktisat Dncesinin adalamas,
tken Neriyat, stanbul 2000.
Scholem, Gershom, The Crypto-Jewish Sect of Donmeh (Sabbatians) in
Turkey, iinde, The Messianic Idea in Judaism and Other Essays on Jewish
Spirituality, Schocken Books, New York 1971, s.142-166.
Sharon, Moshe Sevilla, Trkiye Yahudleri, letiim Yaynlar, stanbul
1992.
Shaw, Stanford J. Osmanl mparatorluunda Yahud Milleti, iinde,
(Ed.) G. Eren, Osmanl, Cilt IV, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s.307321.
Silier, Oya, Trkiyede Tarmsal Yapnn Geliimi 1923-1938, Boazii
niversitesi Yaynlar, stanbul 1981.
Soysal, lhami Trkiyede Masonlar ve Masonluk, Derin Yaynlar,
stanbul 2004.
Syrett-Frangakis, Elena, zmirde Pamuk ve Kuma Ticareti, iinde,
(Ed.) alar Keyder vd., Dou Akdenizde Liman Kentleri 1800-1914, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s. 101-106.
ahin, Afin, Sibel Cengiz, 16nc Yuzyl Fiyat Devrimi ve Osmanl ran
Savalarnn Osmanl pekcilik Endstrisi zerine Etkileri, Business and
Economics Research Journal, Cilt 1, Say 1, 2010, s. 69-82.
en, Leyla, Merkez-evre likilerinin nemli Bir Dinamii Olarak
Osmanl mparatorluunda Ulatrma Sistemleri, Kebike nsan Bilimleri
in Kaynak Aratrmalar Dergisi, Say 11, 2001, s. 95-124.
ener, Abdllatif, ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktisadi ve Mali
Politikalar (1908-1918), Hacettepe niversitesi ktisadi ve dari Bilimler
Fakltesi Dergisi, Cilt 8, Say 1, 1990, s. 203-232.
enocak, Blent, Levantn Yldz zmir, Levantenler, Rumlar,
Ermeniler ve Yahudler, enocak Kltr Yaynlar, zmir 2003.
iman, Cengiz, The History of Naming The Ottoman/Turkish
Sabbatians, iinde, (Ed.) Robet G. Outershout, Studied on Istanbul and
Beyond, Upenn Press, Phila 2007, s.37-52.
iman, Cengiz, The Burden of Silence, Sabbatai Sevi and the Evolution
of the Ottoman-Turkish Dnmes, Oxford University Press, New York, 2015.
Tabakolu, Ahmet, Osmanl tima Yapsnn Ana Hatlar, iinde,
(Ed.) M. Zencirkran, Dnden Bugne Trkiyenin Toplumsal Yaps, Nova
Yaynlar, Ankara, 2006, s.35.54.
Tatar, Turgut, Osmanl mparatorluunun Smrgeleme Sreci

inde Levanten Bir Kent: zmir, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2012.
Tekeli, lhan, Osmanl mparatorluunda Mekn Organizasyonunun
Evrimi ve Trkiye Cumhuriyetinin Blgesel Politikalarnn Kkenleri,
iinde, lhan Tekeli, Trkiyede Blgesel Eitsizlik ve Blge Planlama
Yazlar, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2008, s.30-65.
Tekeli lhan, Selim lkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluumunda Bir
Aama: Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas, T.C. Merkez Bankas
Yaynlar, Ankara 1997.
_____ _____, Cumhuriyetin Harc: Modernitenin Altyaps
Oluurken, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul 2004.
Toprak, Zafer, Trkiyede Milli ktisat, Yurt Yaynlar, Ankara 1982.
_____ _____, Osmanl Devleti'nde Para ve Bankaclk, iinde, (Ed.)
Murat Belge, Fahri Aral, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye. Ansiklopedisi,
Cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul 1985, s.760-767.
Trebilco, Paul Raymond, Jewish Communities in Asia Minor, 2nd
Edition, Cambridge University Press, Camridge, 1994. (googlebooks.com,
Eriim Tarihi: 02.12.2011).
Tunaya, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, Doan
Karde Basmevi, stanbul 1952.
_____ _____, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt I, Merutiyet Dnemi,
Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1984.
_____ _____, Hrriyetin lan, stanbul: Cumhuriyet Kitaplar,
stanbul 1998.
_____ _____, ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin
Tarihi, Trkiyede Siyasal Partiler Cilt 3, 2. Bask, letiim Yaynlar,
stanbul 2000.
Tuncer, Polat, ttihat Cavid Bey, Yeditepe Yaynevi, stanbul, 2010.
yepazarc, Erol, Selnik ve Ksa Sren Saltanat-I Tarih ve Toplum,
Eyll 1998, Cilt:30, Say:177, 1998a, s. 23-27.
_____ _____, Selnik ve Ksa Sren Saltanat-II Tarih ve Toplum
Dergisi, Cilt:30, Say:178, 1998b, s. 26-35.
Wiener, Wolfgang Mller, Bizanstan Osmanlya stanbul Liman, ev.
Erol zbek, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003.
Vacalopulos, Apostolos E., A History of Thessaloniki, Institute For
Balkan Studies, Thessalonike 1972.
Veinstein, Gilles, Selanik 1850-1918,Yahudlerin Kenti ve Balkanlarn

Uyan, ev. Cneyt Akaln, 2. Bask, stanbul: letiim Yaynlar, stanbul
2001.
Yaranga, Olaf, XIX. Yzyln lk Yarsnda Fransz Gezginlerin
Anlatmlarnda zmir, ev. Grhan Tmer, 2. Bask, zmir Bykehir
Belediye Bakanl Yaynlar, zmir 2012.
Yerolimpos, Alexandra, Tanzimat Dneminde Kuzey Yunanistanda
ehircilik ve Modernleme, iinde, (Ed.) Paul Dumont, Franois Georgeon,
Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, ev. Ali Berktay, 2. Bask, iinde
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999, s.31-59.
Yldz, A. Osmanldan Cumhuriyete Mill Burjuva Oluturma
abalar, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Yznc Yl niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Van 2008.
Yldz, Muharrem, zmir Levantenleri zerine Bir nceleme, Turan
Stratejik Aratrmalar Dergisi, Cilt4, Say 13, K/2012, s.36-54.
Yldz, zlem, II. Merutiyetten I. Dnya Savana Osmanl
Devletinde Deniz Ticareti (1908-1914), Yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz
Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, zmir 2012a.
_____ ____, 20. Yzyl Balarnda Selanik Limannda Deniz
Ticareti, ada Trkiye Aratrmalar, Cilt XII, Say 24, 2012b, s.27-46.
Ylmaz, Serap, zmirli Levantenler, iinde, (Haz.) Arus Yumul, Fahri
Dikkaya, Avrupal m Levanten mi?, Balam Yaynlar, stanbul 2006, s.119140.
Ylmazelik, brahim, Sevim Erdem, Sultan II. Abdlhamid
Dneminde
Selnik-Manastr,
Selnik-stanbul
Demiryollar
Gzerghlarnda letilen Madenler, Turkish Studies, Cilt 9, Say 1,
K/2014, s.157-184.
Yumul, Arus, Fahri Dikkaya (Haz.), Avrupal m, Levanten mi?, Balam
Ycekk, Ahmet, Emperyalizmin Yrngesinde Osmanl mparatorluu:
1838 Ticaret Szlemeleri, A.. SBF. Dergisi, Cilt XIII, 1968, s.381-425.
_____ ____, 100 Soruda Trkiye'de Din ve Siyaset, 3. Bask, stanbul:
Gerek Yaynevi, stanbul 1983.
Zeyrek, Suat, kinci Merutiyet Dneminde ktidar-Muhalefet
ekimeleri zerine Genel Bir Bak, Uak niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, cilt 6, Say 2, 2013, s.25-58.
Zrcher Erik Jan, Sava, Devrim ve Uluslama, Trkiye Tarihinde
Gei Dnemi, 1908-1928, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul
2009.

Osmanli Modernlesmesinin Sosyo-Ekonomik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanli Modernlesmesinin Sosyo-Ekonomik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

OSMANLI MODERNLEMESNN SOSYO-EKONOMK

TEMELLER BALAMINDA TTHATILIK: Jn Trklerden

KURAMSAL EREVE: Osmanl Toplumsal

TTHATILIIN SOSYO-EKONOMK TEMELLER:

zlmtr.10 Geleneksel ticareti temsil eden yerel lonca rgtlenmesinin,

yabanc sermayenin Osmanl topraklarnda dorudan yatrm yapmasnn

yaknlatrlmasnda, yeni bir i blmnn iine ekilmesinde nemli rol

Pamuk, a.g.e, s.86, 105.

tarm topraklarnn zenginliini emmek iin uzanan vantuzlar gibiydi.30

Ortayl, a.g.e., s.150.

gerektiriyordu.38 Bu zellikleri ile liman kentleri, dnya kapitalist

sarraflar, Osmanl Devleti iin Avrupa piyasalarndan ksa vadeli borlar

Pamuk, a.g.e., s.116.

tutuyorlard.56 Bununla birlikte, stanbul, zmir ve Selnikte bulunan

snfn douunun gdleyicisi oldu.65 1847de, Osmanl tarihindeki ilk banka

Gek, a.g.e., s.241.

karlkl etkileiminde aramak gerekir.75 Gerekten de, 1950ye kadar

Pamuk, Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, s.191.

ticareti zerinde yapt etki yatmaktadr. 85 Pamuun gerek hammadde

erimesinde ran ipei ihracat nemli bir etken olmutur.93 Bylece,

dier rnleri de zmir limanndan ihra ediliyordu.102 Sonuta, uygun bir

direi ormanna benzettii111, zamann en byk deniz filosunu barndracak

katna ykselmitir. Bu durum, 18.yzyln ikinci yarsnda byk bir ivme

Beyru, a.g.e., s.18-9.

Sonuta, Osmanl corafyasnn kapitalizme almas ile ortaya kan

TTHATILIIN TOPLUMSAL TEMELLER: Osmanl

geleneksel ticaret yollar stndeki Karadeniz limanlarnn brakt boluu

Selnik liman, zellikle 19.yzyln sonlarndan itibaren, ok canl bir

ticaret hacminin bir gstergesidir.150 Bu yeni limanlarla birleen demiryolu

iki kadar fabrika kurulmutu. Aralarndan tanesi Selanikin iindeydi.

tccarlar olmutur.165 Osmanl lkesine ynelik ilk toplu gleri 14.yzylda

165 Yahudlerin Selanikin kapitalistlemesi srecindeki yerleri ve etkileri hakknda bir

olmutur.170. spanya ve Portekizin ardndan 1493te Sicilyadan da srlen

Sharon, a.g.e., s.39.

byk grubu oluturmutur.181 Zamanla zmir, Osmanl lkesindeki Yahud

stanbulda talebi ok yksek olan kle ticareti de yine Yahudlerin

Mantran, a.g.e., 250.

Osmanl merkez ynetimi ile girdikleri ilikilerin ve karlarnn bir

Balkan ve I. Dnya Savalar sonucunda g ettii Anadolu nfusu

TTHATILIIN SYASAL TEMELLER: Brokrasinin

zellikle, Osmanl modernlemesini meydana getiren ve onun aktrlerini

eliki, giderek atma ilikisi kurduu dncesindedir. 226 Bylelikle

gelimemi, potansiyel burjuvazisinin, kendini yeniden retebilecek bir

liderliinden Kemalizme Atatrk ve Mill ef olarak intikal eden ve

syleiyle komita) takip etmek ve bastrmakt. 245 Bu yzden de, kentler bu

Cemiyet ile burjuvazi arasndaki organik ba belgelemektedir. yle ki,

Tunaya, ttihat ve Terakki, s.393-395.

Bey olarak sivrilmesi258, ardndan ayn yl iinde birka rtbe birden

bulunmas267 ve bu durumun, Ramsaurda olduu gibi, gerekesinin

Takrir-i Skn Kanunu ile srdrlecektir-276 1911 tarihli lke dndan

276 Necmettin zerkmen, Gemiten Gnmze Trkiyede Anayasa ve Yasalarda Sendikal

kyll ve krsal temsil eden Krtleri ise asker bastrma ve ideolojik

Ahmet Vedat Koal, Kapitalizmin Eitsiz-Bileik Gelime Yasas ve Emperyalizm

Ahmet Vedat Koal, II. Merutiyetten Cumhuriyete Trkiyede Otoriter Ynetim

Sonuta, ttihatln ve onun sreklilii olarak Cumhuriyetin varlk

Aaoullar, vd.,Kral Devletten Ulus Devlete, mge, Ankara 2006, s.447.

giderek sanayilemenin rettii sermaye dolam ve birikimi, geleneksel

____ ____, ttihat ve Terakki 1908-1914, ev. Nuran Yavuz, 4. Basm,

Akin, Sina, Jn Trkler ve ttihat Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul

____ ____, kinci Adam, I. Cilt, 5. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul

Biber, Ahmet Emre, Osmanl mparatorluunun Dnya Sistemine

Efilolu, Ahmet, 1914 Osmanl-Yunan Nfus Mbadelesi Giriimi:

Georgeon, Franois (1999) Mslman ve Dnme Selnik, iinde, (Ed.)

, ttihat ve Terakki 1908-1914, ev. Nuran Yavuz, 4. Basm,

, kinci Adam, I. Cilt, 5. Bask, Remzi Kitabevi, stanbul