HENRY CORBIN (Paris, 1903-1978) Fransz doubilimcisidir.

zellikle lslam Felsefe

ve Tasavvufu zerinde almnr. ikinci Dnya Sava srasnda lstanbul'da Fransz
Arkeoloji Estits'nde almalann srdrm, savatan sonra Fransz-Iran Ens
tits'nde grev almnr. Daha sonra L. Massignon'un halefi olarak Sorbonne'da
"L'Ecole des Hautes-Etudes"de lslam aranrmalan yneticisi de olmutur. Trke'ye
evrilen bu eserinden de anlalaca gibi; lslam felsefesi konularna yzeyden veya
tepeden bakmayan, zellikle lslam Irfam'nn derinliine nfuz etmeye alan bir
bilim adamdr. Balca eserleri: Sohrawardi d'Alep (1939), Imagination crtatrice dans
le soufisme d'lbn Arabi (1958), Histoire de la philosophie islamique, L'homme de lumiere
dans le soufisme Iranien (1971) ve En islam Iranien'dir (1971-1973). lslam Felsefesi
Tarihi'nin 1. cildi 1986 ylnda iletiim Yaynlan tarafndan yaymlanmnr.

Histoire de la philosophie islamique

1974 Editions Gallimard

Onk Ajans Ltd.
lletiim Yaynlan 665 Tarih Dizisi 18
ISBN-13: 978-975-470-846-2 ISBN-13: 978-975-470-845-5 (Tk. No.)
2000 lletiim Yaynclk A. .
1-6. BASKI 2000-2010, lstanbul
7. BASKI 2013, lstanbul
KAPAK Utku Lomlu
KAPAKTAKi MINYATR. el-Mbair'in Mukhtar al-Hikam wa-Mahasin

al-Kalim'inden detay: Sophokles ve rencileri, 13. yzyl

UYGUIAMA Hasan Deniz

DZELTi Ziya Osman Bangu

DiZiN M. Cemalettin Ylmaz
BASKI ve CiLT Sena Ofset . SERTiFiKA N. 12064

Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11

Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21
tletiin Yaynlan SERTiFiKA N. 10721
Binbirdirek Meydan Sokak lletiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

HENRY CORBIN

slam Felsefesi
Tarihi
C1LT2

1bni Rd'n lmnden

Gnmze
Histoire de la philosophie islamique
EVREN ve NOTLANDIRAN

Ahmet Arslan

'

1NDEK1LER

evirenin Onsz .................................................................................... 7

Toplu Bak....................., ........................................................................... 23
BlRlNCl BLM

Snni Dnce......................................................................................... 4

A. Filozoflar ........................................................................................... 4
1. Ebheri .......................................................................................... 41
2. lbni Seb'in ................................................................................. 42
3. Katibi Kazvini ......................................................................... 45
4. Reidddin Fazlullah ......................................................... 45
5. Kutbddin Razi...................................................................... 47
B. Kelam Tannbilimcileri ............................................................... 47
1. Fahrddin Razi ...................................................................... 47
2.lci ................................................................................................... 51
3. Taftazani .................................................................................... 53
4. Curcani ....................................................................................... 54
C. Filozojl.ann Hasmlan ................................................................ 55
1. lbni Teymiye ve rencileri.......................................... 55
D. Ansiklopediciler.............................................................................. 58
1. Zekeriya Kazvini ... ,............................................................... 58
2. emsddin Muhammed Amuli .................................... 60
3. lbni Haldun .............................................................................. 61

lKlNCl BLM

Tasavvuf Metafizii .............................................................................. 67

1. Rftzbihan Bakli irazi ........................................................ 69
2. Niaburlu Attar ...................................................................... 72
3. mer Shreverdi .................................................................. 75
4. lbni Arabi ve Okulu ............................................................ 78
5. Necmddin Kbra ve Okulu ......................................... 86
6. Simnani ....................................................................................... 90

7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.

Ali Hemedani .......................................................................... 91

Celalddin Rumi ve Mevleviler................................... 93
Mahmud ebisteri ve emsddin Lahici ............... 97
Abdlkerim Gili .................................................................... 99
Ni'metullah Veli Kirmani .............................................. 101
Hurufiler ve Bektailer.................................................... 103
Cami ........................................................................................... 104
Hseyin Kaift ...................................................................... 105
Abdlgani Nahlusi ............................................................. 106
Nur Ali ah ve XVIII. Yzyln Sonunda
Tasavvufun Yenilenmesi ................................................ 107
17. Zehebiler.................................................................................. 111
NC BLM

ii Dncesi .......................................................................................... 113

1. Nasrddin Tusi ve ii "Kelam" .............................. 113
2. lsmaililer.................................................................................. 120
3. lraki Akm............................................................................. 124
4. iilik ve Simya: Celdeki ................................................. 129
5. lbni Arabi'nin ii Metafizii ile
Btnletirilmesi ................................................................ 130
6. Sadrddin Deteki ve iraz Okulu .......................... 134
7. Mir Damad ve lsfahan Okulu ..................................... 137
8. Mir Fendereski ve rencileri ................................... 141
9. Molla Sadra irazi ve rencileri ............................ 143
10. Recep Ali Tebrizi ve rencileri .............................. 147
11. Gazi Sa'id Kummi .............................................................. 149
12. lsfahan Okulundan Tahran Okuluna..................... 151
13. eyh Ahmed Ahsa'i ve
Kirman'da eyhi Okulu .................................................. 156
14. Cafer Keft ..................................................................:........... 162
15. Horasan Okullan ................................................................ 164
a) Hadi Sebzevdri ve Sebzevdri Okulu ...................... 164
b) Mehed Okulu ....................................,............................. 169
Perspektif ...................................................................................................... 173
Bibliyografya ................................................................................................. 177

Dizin ................................................................................................................. 183

EVRENN NSZ

Elinizde tuttuunuz kitap (veya kitapk) Heiry Corbin'in

lslam Felsefesi Tarihi (Histoire de la Philosophie Islamique)
adl eserinin bir ksmnn evirisidir. Bu eser esas olarak iki
ksmdan meydana gelmektedir: Balangtan lbni Rd'n
lmne (59511198) Kadar adm tayan ve tm eserin aa
yukan te ikilik bir blmn oluturan birinci ksm
ile -bu arada bu ksmn yazlna Seyyid Hseyin Nasr ile
Osman Yahya'nn katkda bulunduunu da belirtelim- Cor
bin'in yalnz bana kendisinin yazd lbni Rd'n lmn
den Gnmze Kadar adm tayan ve tm eserin aa yu
kan te birlik bir blmn oluturan ikinci ve son ksm
dan. Daha nce ayr bana bir kitap olarak Gallimard Ya
ynevi'nin "Idees" dizisinde yaymlanm olan birinci ksm
Prof. Dr. Hseyin Hatemi'nin evirisi ve bu eviriye ekledii
sunu ve notlaryla birlikte tletiim Yaynlan arasnda k
mt: Henry Corbin, lslam Felsefesi Tarihi, Balangtan lb
ni Rd'n lmne Kadar (1198), 1. Bask, 1986, il. Bask,
Eyll 1994, lletiim Yaynclk, stanbul. lbni Rd'n l
mnden Gnmze Kadar adm tayan ikinci ve son ksm
7

ise bizim bu evirimizin konusunu tekil etmektedir.

Aslnda bu eser biraz oranszdr. nk yukarda iaret
ettiimiz gibi Corbin, slam felsefesinin balanglarndan
lbni Rd'n lmne kadar olan dnemine - ki bu dnem
aa yukar drt yz yla tekabl etmektedir; nk Mu'te
zile Kelam ile balamakta ve 1198'de lbni Rd'n lm
ile sona ermektedir. Mu'tezile'nin balanglarn IX. yz
yln balan olarak alrsak ortaya 4 yzyllk bir dnem k
maktadr- kitabnn te ikilik blmn tahsis etmekte,
buna karlk Xlll-XX. yzyllar aras takribi sekiz yzyllk
dneme tam da birinci ksma ayrd yerin yars kadar, ya
ni te birlik bir yer ayrmaktadr.
Bunun nedeni slam felsefesinin asl nemli, zgn, yara
tc dneminin XII. yzyln sonu, yani Ibni Rd'n lm
ile bittii, bu tarihten itibaren klasik slam filozoflar olan,
lbni Sina, bni Rd apnda bir filozofun veya daha kk
apta filozoflarn, dnrlerin artk ortaya kmad ek
lindeki geleneksel gr mdr? tlgin olan udur ki Cor
bin tam da bunun aksi grtedir. Elinizde tuttuunuz ki
tabn hemen ilk blmnde, "Toplu Bak"ta bni Rd'n
1198'deki defin treninin slam felsefesinin defin treni an
lamna gelmediini, onunla ortadan kalkan eyin sadece s
lam felsefesinin "Arap Aristolesilii" diye adlandrlan d
nemi olduunu, buna karlk Shreverdi, lbni Arabi gibi
isimlerle yepyeni bir dnemin baladn, slam felsefesi
nin sahnesinin bunlarla birlikte Dou'ya, zel olarak ran'a
kaydn, ran dnyasnda en nlleri Mir Damad ve Mol
la irazi olmak zere daha birok byk filozof ve dn
rn, okulun ortaya ktn, bylece felsefi dncenin ta
gnmze kadar zellikle bu blgede canllk ve zenginli
ini koruduunu ve devam ettirdiini sylemektedir. Nite
kim bu dnemde ortaya kan belli bal dnce akm
veya grubu iinde de -Snni Dnce, Tasavvuf Metafizii ve
8

ii Dncesi- Corbin toplam olarak aa yukar krk be ki

i, akm veya grubu saymaktadr.
O halde sz konusu oranszln nedeni iki dneme ait
dnrlerin ap veya saysndaki oranszlk deildir. ok
daha basit olarak udur: lslam Felsefesi Tarihi'nin bu eviri
de kendisine dayandmz 1986 Gallimard basksnn i ka
pann hemen arkasnda verilen bilgiden de anlald gi
bi Corbin bu iki ksm ayn zamanlarda yazm ve onlar ay
n programlarn bir paras olarak tasarlamtr. Birinci k
sm yukarda iaret ettiimiz gibi ayn bana Gallimard'n
"ldees" dizisinde yaymlanmtr. lkinci ksm ise Corbin'in
Pleiade dizisinde kmasn tasarlad cilt iinde (Histoire
de la Philosophie, III) yer almak zere tasarlanm ksa ver
siyondur. Nasl birinci ksmda Seyyid Hseyin Nasr ve Os
man Yahya ile birlikte almsa Corbin bu ikinci ksm ile
ilgili olarak da profesr S. J. Ashtiyani'nin yardmn almak
ve bylece bu ikinci ksm geniletip gelitirmek istemektey
di. Ancak 1978 ylndaki lm onun bu projesini gerek
letirmesine engel olmu grnmektedir.
Bunun yannda Corbin'in birinci ksmda tm kitabna gi
ri veya hazrlk olarak veya daha dorusu lslam felsefesi
hakkndaki zel grne bir temel salama olarak 1slam'da
Felsefi Dncenin Kaynaklan, iilik ve Peygamberlik Felsefe
si'ne, bu cmleden olmak zere Oniki mamc iilik'le, 1sma
ili iilik'ine hemen hemen bu ksmn yarsn ayrm olduu
nu da hatrlatmamz yerinde olacaktr. Kendisine dayand
mz ve yukarda iaret ettiimiz Franszca basksnda bu ko
nuya ayrlm olan sayfalar (154 sayfa), birinci ksmn tm
nn (348 sayfa) aa yukanyarsn tutmaktadr.
Her ne hal ise ikinci ksmn iine ald filozoflar, d
nrler ve okullarn saysnn okluu ve nemi ile oran
sz olan kk hacmi ortaya ciddi bir sorun karmaktadr.
Bu, bu ksmda yer alan kiiler, okullar ve onlarn grle9

ri, sistemleri hakknda verilen bilgilerin ok zet, hatta ha

zan bir ansiklopedide olduundan bile daha zet olmak zo
runda kalmasdr. Toplu bir gz atldnda grlecei ze
re bu ksmda yer alan kii veya okullarn her birine ayr
lan, ortalama 2-3 sayfadr. Bu sayfalarn aa yukar yans
n da sz konusu kiilerin hayatna, belli bal eserlerine,
rencilerine, onlarn belli bal eserlerine tahsis edilen bilgi
lerin tuttuu dnlrse bu dnrlerin felsefi grleri
ni, dncelerini, sistemlerini tahlil etmeye ve deerlendir
meye ayrlan yerin ne kadar yetersiz kalmak zorunda oldu
u ortaya kmaktadr.
Ancak Corbin bununla da kalmamaktadr; sk sk ele al
d yazar, filozof ve dnrlerin kendileri, eserleri, sis
temleri ile ilgili olarak Bat felsefesi tarihi, dinler, mezhep
ler ve dnce tarihi iinde yer alan kiiler, eserler, sistem
ler, grler, kavramlar vb. ile karlatrmalar, yaknlatr
malar da yapmaktadr. Ancak bir taraftan konuya ayrlan
yerin snrll te yandan ve daha nemlisi Corbin'in d
nce ve bilgi dnyasnn zenginlii, armlarnn bollu
u gz nne alnrsa bu karlatrma ve yakmlatrmalan
bir ima, telmih, anma veya iaret olmaktan ileri gitmemek
tedir. Corbin'in bilgi, erdisyon ve dnce dnyasnn zen
ginlii iinde Yunanca, Latince, Arapa, Farsa felsefi, dini,
mezhepsel deyim ve kavramlar birbirlerini izlemekte, felse
fi, dini, mezhepsel okullar, tartmalar, sistemler birbirleri
ne karmaktadr: Rzbihan'm bir diarium spirituale'si, Nec
mddin Kbra'nm bir mundus imaginalis ontolojisi vardr.
lsmaililer'e gre Resurrectio non est factum historicum, sed
mysterium liturgicum'dur. Recep Ali Tebrizi'de varln ilkesi
ve kayna varla akndr. Bundan dolay onu ancak per vi
am negationis1e ifade edebiliriz. Recep Ali Tebrizi'nin bir
rencisi onun famulus'u olmutur vb. Corbin sk sk rnekle
rini grdmz zere bu Latince terim, kavram, cmlele10

ri eserinin sayfalar iine serpitirmekle kalmaz. Bizzat Fran

sz dilinin kendisinde de raslanmadk, en hacimli bir Fran
szca szlkte, hatta felsefe szlnde bile ok zor rastlana
bilecek kavramlar kullanr veya uydurur: Keif olaylan ola
rak "theophanie"lerle yaplmas mmkn olan tarih felsefesi
deildir, "historiosophie"dir. "Historiosophie"nin verileri bir
"hierohistoire"n verileridir vb. Corbin'in yapu srekli kar
latrmalar, yaklatrmalar, benzetmelerin bir iki rneini
verelim: Fahrddin Razi'nin doduu yer olan ve kendisine
Razi denmesinin nedeni olan Rey ehri, Avesta'nm Ragha's,
Tobie'nin Kitab'nn Raghes'idir. Rzbihan Bakli irazi'nin Fe
deli d'Amore gibi brani Leon (Leon l'Hebreu) ile benzerli
i vardr. lbni Arabi'nin teosofisinde karmza kan isimle
rin sdru ile ilgili olarak III. Hanoh diye bilinen lbrani Ha
noh Kitab'ndaki sdru dnmeliyiz. Abdlkerim Cili'nin
Kamil lnsan' Yahudi Philon'un l'anthropos genikos'una ben
zer. Haydar Amli ile Mir Damad ve rencileri arasnda Ba
t'da XIV. yzyl Hristiyan skolastik dnrleriyle Rne
sans dnrleri arasnda olduundan daha az fark vardr.
Aslnda burada daha ok gnmze kadar devam edecek ve
zenginleecek olan bir Chartres okulunu dnmemiz gere
kir. Benzeri ekilde lbni Arabi ve Arabicilik XIX. yzyln bi
rinci yansnda ortaya kan Sa Hegelciliin tannbilimci fi
lozoflarnn dnceleriyle benzerlik gsterir. lbni Arabi'nin
ayan- sdbite'si Ortaa Hristiyan skolastik felsefesinin haec
ceitas' ile ayndr vb.
Netice olarak Corbin'in bu eseri evrilmesi ve anlalma
s olduka zor bir eserdir. Bu zorluun en byk nedeni ise
yine yukarda iaret ettiimiz gibi nce bu kadar ok sayda
insana, okula, gruba bu kadar az sayfa tahsis etmesi, ikin
ci olarak nereye gittii, neyi kastettii belli olmayan ok sa
yda ima, telmih, karlatrma, benzetme iermesidir. Mir
Damad ve okulu vesilesiyle dnmemiz gereken Chartres
11

okulu nedir, mensuplar kimlerdir ve bu okul ile dieri ara

sndaki benzerlikle kastedilen nedir? Bunu kefetmek evir
menin ve okuyucunun ferasetine kalmtr. lbni Arabi Sa
Hegelcilik'in tanrbilimci dnrleriyle hangi bakmdan
benzemektedir? nk Sa Hegelcilik bir sr alanda bir
sr farkl grleri olan bir sr insandan meydana gelir.
Benzetme bunlardan hangileriyle ve hangi konuyla ilgili ola
rak yaplmaktadr? Bunu sezmek veya yorumlamak da yine
avirmenin ve okuyucunun ferasetine kalmtr. Ortaa H
ristiyan dncesinde Duns Scotus'un ortaya att haeccei
tas kavramnn ierii ve ilevi bilinmektedir. Corbin'in lbni
Arabi'nin ayan- sdbite'sini neden her seferinde bu kavram
la karlamak istediini anlamak yine okuyucunun bilgisine
ve ferasetine kalmtr.
Bu noktay bylece belirterek eviriye eklediimiz notlar
konusuna gemek istiyoruz. Yukarda sylediimiz zellik
lerinden tr Corbin'in metnine ilgili ve gerekli yerlerin
de notlar eklemek yararl olacakt. Nitekim lslam Felsefesi
Tarihi'nin "lbni Rd'n lmne Kadar" olan birinci ks
mnn evirisini yapan Prof.Dr. Hseyin Hatemi de evirisi
ne bol sayda not eklemitir. Ancak bu notlamann ar l
lere vardrlmas da mahzurlu olacakt. nk ada bir
evirmenin yapmas gereken ey neticede evirdii metne
haiyeler, talikatlar eklemesi, onu erh etmesi deildir. He
le hele metnin asl sahibinin beenmedii veya holanmad
veya doru olmadn dnd dnceleri, grle
ri zerinde ahkam kesmek, hkm vermek, deerlendirme
ler yapmak hi deildir. ok istiyorsa yapmas uygun olan
ey, ayn konuda kendi dnce ve grlerini, yorumlar
n ierecek bir eser kaleme almasdr. Yine bu paralelde ol
mak zere Corbin'in ele ald dnrlerin felsefeleri, sis
temleri hakknda verdii zet bilgileri tamamlamak veya
geniletmeyi de uygun bulmadmz belirtmeliyiz. nk
12

onlarla ilgili geni bilgi vermeyi gerekli gren birinin yap

mas gereken ey yine bu geni bilgileri kendi teli{ edecei
bir eserde ortaya koymasdr. Bu nedenlerle dorusu sayn
Hseyin Hatemi kadar notlar geni tutmay uygun grme
dik. Sadece okuyucunun adlaryla ilk defa karlat, fazla
nl veya artk hi nl olmayan kiiler veya eserlerle ilgili
olarak haklarnda bilgi bulabildiimiz kadar ile tantc bil
giler vermeyi gerekli grdk. Bunun yannda eserde kar
mza kan bazlarna yukarda iaret ettiim Corbin'in ben
zetmeleri, karlanrmalan, telmihleri ile ilgili olarak bun
lardan neyi kastettii hakknda tahminlerde bulunduu
muz baz notlar eklemeyi de yararl grdk. Eserde geen
baz dini, felsefi terimler, kavramlar hakknda da okuyucu
ya yararl olaca midiyle temel baz bilgiler vermenin uy
gun olacan dndk.
Bu nszde Corbin'in eserleri ve dnceleri hakknda bi
raz bilgi vermeyi de yararl gryoruz. Corbin 1903-1978
yllan arasnda yaam olan nl bir arkiyati, daha zel
olarak bir Iran uzmandr. Ancak bu bilim adam ve uzman
l yannda ayn zamanda filozof yn olan veya daha iyisi
felsefi iddias olan da bir adamdr.
Srasyla Berlin'de (1935), Trkiye'de (1939), Iran'da
(1945) resmi grevlerde bulunmu, Tahran'da Fransz Ens
tits'nn Iran Aratrmalar Blm'n kurmu, 1954 y
lnda da L'Ecole Pratique des Hautes Etudes'te Isla.mi Ara
trmalar krssnn bakan olarak L. Massignon'un gre
vini devralmur.
Bu kitabn Bibliyografya blmnde de grlecei zere
Corbin Islam tasavvufu, Islam felsefesi zerine birok Fars
a ve Arapa kaynak eserin nerini ve bazlarnn Fransz
ca'ya evirisini gerekletirmitir. Bunlar arasnda Rzbihan
Bakli irazi'nin Sadklann Yasemini, yine ayn yazarn Sufi
lerin athiyat zerine erh'i, ebisteri'nin Glen-i Rdz' vb.
13

vardr. Bundan baka bni Sina, bni Arabi, Molla Sadra gi

bi nl Islam filozoflar, mutasavvflar zerine incelemeleri
(rnek olarak Avicenne et le Recit Visionnaire (Bibliotheque
lranienne, 1954), L'lmagination Creatrice dans le Soufisme
d'lbn Arabi (Flammarion, 1958), aynca arlkl olarak ran
tasavvufu, ran felsefesi ran teosofisi zerine kitaplar (En
Islam iranien: Aspects spiritels et philosophiques (4 cilt, Galli
mard, 1971-1972), L'Homme de Lumiere dans le Soufisme ira
nien (Editions Presences, 1971), La Philosophie iranien Isla
mique aux XVII et XVIII. Siecles (Buchet-Chastel, 1981), Iran
et la Philosophie (Fayard, 1990) vb. vardr. Bunlarn dnda
Corbin'in kendi ahsi felsefesi diyebileceimiz hermentik
fenomenoloji alanna sokulmas gereken baka baz alma
lar da vardr (Temple et Contemplation.(Flammarion, 1981),
Face de Dieu, Face de l'Homme (Flammarion 1983). Bu arada
felsefi ilgisinin nitelii hakknda bir fikir vermek zere ba
slan ilk eserinin Heidegger'in nl Metafizik Nedir? adl ki
tabnn Franszca evirisi (Gallimard, 1938) olduunu ek
leyelim.
Biraz da Corbin'in lsla.m Felsefe Tarihi'ne ynelttii anla
lan felsefeye, slam'a ve slam felsefesine ilikin temel g
r ve iddialarndan sz edelim. Corbin bu gr ve iddiala
rn zel olarak lsliim Felsefesi Tarihi'nin nsznde, birin
ci ksmn ilk iki blmnde, yani lsliim'da Felsefi Dnce
nin Kaynaklan ve iilik ve Peygamberlik Felsefesi blmle
rinde dile getirmektedir. Ancak eserinin geri kalan ksmn
da da zaman zaman buralarda dile getirdii gr ve iddiala
rn tekrarlamaktadr.
1) Corbin'e gre Ortaa'dan bu yana kullanma alkanl
nda olduumuz Arap Felsefesi ifadesi doru deildir. Bu
nun yerine lsla.m Felsefesi tabirini kullanmak gerekir. n
k gnmzde Arap kelimesi belli bir etnik, ulusal ve poli
tik kavrama gnderir. Oysa lslam bir din olarak Araplar'dan
14

ok daha geni bir insan grubunu iine ald gibi -Araplar

Islam dnyas iinde yalnzca bir aznl temsil etmektedir
ler- Ortaa ve daha sonraki dnemde Islam dnyas iin
de yetimi olan ve yaptklar iin "felsefi" diye nitelendiri
lebilecei ahsiyetlerin byk bir blm de ne etnik olarak
Arap'tr, hatta ne de eserlerini sadece Arapa kaleme alan in
sanlardr. Arap felsefesi yerine lsliim felsefesi deyimi, hare
ket noktasn ve modalitesini esas olarak Islam dini ve ma
nevi olaynn tekil etmesi olgusuna gnderme yapmas a
sndan da uygun bir deyimdir.
2) lsliim felsefesi deyimi veya kavram, yine Ortaa'dan
bu yana genellikle kabul edildii veya benimsendii gibi
sadece Yunan tarznda felsefe yapan insanlarla, yani Fara
bi, lbni Sina, Ibni Rd gibi filozoflarla (Jelasife ile) snr
landrlmamaldr. Dolaysyla onun Ibni Rd'n lmy
le birlikte ortadan kalkt da dnlmemelidir. Felasi
fe'nin temsil ettii hareket lsliim felsefesi denen genel hare
ketin ancak kk bir parasdr (hatta Corbin'e gre ger
ek Islam felsefesi diye adlandrlmas gereken harekete nis
betle nemsiz, deersiz bir parasdr). Dou Islam dnya
s Ibni Rdl tanmad gibi onun lmnden de et
kilenmemitir. Hele Gazali'nin lbni Sinac gelenee ynelt
tii eletiriden veya saldrdan sonra lslam dnyasnda fel
sefenin gzden dt ve ortadan kalkt gr tama
men yanltr.
3) Dou lslam dnyasnda felsefeden anlalan eyle Bat
Hristiyan dnyasnda ondan anlalan ey ayn deildir. Ba
t Hristiyan dnyasnda kayna Ortaa Skolastiine daya
nan temel bir aynn, felsefe ile tannbilim (theologie) ayr
m vardr. Bu ayrm felsefenin tannbilimin hizmetinde olan,
yani ondan tabiatyla farkl olan bir ey olduu fikrini ie
rir. Baka deyile felsefe Bat Hristiyan dnyasnda erken
bir tarihten itibaren seklarize olmutur. Filozof, doal ak15

lnn imkanlaryla doal-insani konular zerinde dnen

adamdr. Bu arada phesiz doal tanrbilim araclyla da
doal akln dinin hizmetine vermesi gereken adamdr. Oy
sa lslam dnyasnda felsefe ile din arasndaki ilikiler by
le olmamur. Felsefe onda dinden ayn, ondan kopuk, dn
yevi-sekler bir ey olarak alglanmamtr. slam dnyasn
da hikmet (yani felsefe), Yunanca sophia teriminin karl
olarak alnr. Yine bu dnyada hikmet-ilahiyye de Yunanca
theosophia'ya tekabl eder. Bu u demektir: lslam dnyasn
da felsefe hikmet, hikmet ise z itibariyle ilahi hikmet (ya
ni hikmet-i ilahiyye) olarak anlalmtr. Corbin'e gre bu
normaldir ve dorudur. slam'da felsefe, ancak hikmet, da
ha da ileri giderek ilahi hikmet, teosofi olduunda kendini
evinde hissetmitir. te yandan bu ilahi hikmetin veya teo
sofinin, yani Tanr hakknda sahip olunan bilginin veya bil
geliin kayna esas itibariyle peygamber ve onun varisleri
dir. Corbin'in kendi szleriyle "lslam'da ortaya kan ba
ka her trl dnce biiminden daha fazla peygamberlie
dayanan bir dinin ruhuna z gerei uygun den ey pey
gamberlik felsefesidir" (Franszca metin s. 69; Hatemi evi
risi s. 90). O halde lslam felsefesinin doal ve asli konusunu
peygamberliin, vahyin ve bunlarn devam olan velayetin,
imametin tekil etmesi doaldr. Baka deyile slam felsefe
sinin doal ve asli konusunu peygamberlik kuram veya
retisi veya nazariyesi (prophetologie) ile imamlk kuram,
retisi veya nazariyesinin (imamologie) oluturmu olma
s dorudur. Peygamberlik (nbvvet) ve velilik (velayet)
veya imamlk (imamet), ierdikleri hermentik durumlar
ve problemlerle birlikte slam felsefesinin esas konusu ol
mutur (Franszca metin s. 14; Hatemi evirisi s. 15). Bu
nun sonucu ise Corbin'in hermentik (batini) lsmaili ii
lik'le Oniki imam iiliini ve onlarn grlerini lslam'da
gerekten lslami denmesi mmkn olan felsefe hareketinin
16

esas temsilcileri saymas ve dier gruplara, yani felasifeye,

Kelamclara ancak bu zellikleri gsterdikleri lde deer
vermesi, bunun dnda ise tm kitab boyunca ak olarak
gzlemlendii zere onlara kar ak bir kmseme gs
termesidir (sras gelmiken lkemizde pek tutulan ve he
men hemen tm eserleri dilimize evrilmi olan Seyyid H
seyin Nasr'n da gerek Is lam felsefesinin ne olduu veya
zamanmzda da ne olmas gerektii konusunda benzeri bir
gr savunduunu syleyelim).
Corbin'in lslam Felsefe Tarihi'ni ynlendirdiini grd
mz bu temel gr ve tutumu hakknda yukarda bu kita
bn evirisi boyunca izleyeceimizi vaat ettiimiz tutumla
tam olarak uyumasa da birka ey sylemekten kendimi
zi alamayacaz.
Birinci olarak Corbin'in Arap felsefesi kavram yerine Is
lam felsefesi kavramn geirmek istemesi onun da iaret et
tii nedenlerle phesiz dorudur ve zaten iinde bulundu
umuz yzylda konuya, yani lslam dnyasnda veya uygarl
nda ortaya kan felsefi nitelikteki dnce ve hareketlerin
incelenmesine ilikin kitaplar bu bal tamaktadr.
lslam felsefesinin Gazali'nin saldrlan ile gzden dt
ve lbni Rd'n lmyle birlikte (1198) ortadan kalkm
olduu eklindeki grn arnk terkedilmesi gereken hata
l bir gr olduu ynndeki uyarsnda da Corbin hakl
dr. Gerekten de bu gr lslam'da felsefeyi sadece Yunan
tarznda felsefe yapan filozoflarn (felasife) yapn ile snr
l tutmakta, onlardan baka ve yine yapnklan eylere felsefi
denmesi mmkn olan baka baz gruplar, yani Kelam tan
nbilimcilerinin ve nazari tasavvufun temsilcilerinin etkin
liklerini, felsefi diye nitelendirilmesi gereken etkinlikleri
ni haksz olarak bir kenara itmektedir. Oysa bu son iki gru
bun baz ok nemli temsilcilerinin, rnein Kelam'da Fah
rddin Razi, Nasrddin Tsi, ki, Crcani'nin, nazari ta17

savvufta veya tasavvuf metafiziinde Shreverdi, lbni Ara

bi vb.nin lbni Rd'n lmn takip eden dnemde orta
ya ktklar bir vakadr. Kald ki bizzat yunan tarznda fel
sefe geleneinin lbni Rd'le birlikte ortadan kalktn sy
lemek de tarihi olgularla pek uyumayan bir tutum iinde ol
mak anlamna gelmektedir. nk M. Mehdi'nin hakl ola
rak lslam'da felasife geleneinin, daha zel olarak lbni R
dln bir devam olarak dnd Ibni Haldun'un Ib
ni Rd'ten aa yukar iki yzyl sonra ortaya ktn ha
trlamamz gerekir. Nihayet Corbin'in yine hakl olarak ia
ret ettii gibi lbni Rd bir bakma lslam felsefe tarihinden
daha ok Bat Hristiyan felsefe tarihi geleneine aittir. lbni
Rd'n eserleri ve kuramnn Bat Hristiyan Ortaa' filo
zoflar zerinde bilinen byk etkisinin tersine Dou lslam
dnyasnda genel olarak tannmadn grdmz gibi
(XV. yzylda Fatih Sultan Mehmed'in tertiplettii bir yar
mada Tehaftler araclyla felasife ile Kelamclar arasndaki
tartmalar kendi paylarna ele alp deerlendirmeye alan
Hocazade ve A. TO.si'nin eserlerinde lbni Rd'n ad ge
memektedir), Gazali'nin lbni Sinac Yeni-Platonculua kar
yapt saldrnn da zellikle lran-ii dnyasnca hi ciddiye
alnmadn kabul etmek gerekir.
Ancak Corbin'in yukarda ok ksa bir biimde zetleme
ye altmz nc tezi dierleri ile ayn trden olma
yp zerinde ciddi tartmalar yaplmas ve itiraz edilmesi
mmkn bir tutuma ve iddialara iaret etmektedir. Bu te
zin ve tutumun kitabn btn sayfalarna sinmi olan ak
bir lran-ii sempatizanl ile sonuland noktasn ve iti
razn bir yana brakalm. Burada yapmay uygun bulduu
muz esas itiraz Corbin'in lslam felsefesinin z itibariyle bir
peygamberlik felsefesi, bir hikmet-i ilahiyye olmas gerek
tii eklindeki temel varsaymnadr. Corbin'in bu iddias
nn sonucu Shreverdi ve lrak felsefesine, dier birok d18

nr yannda lbni Arabi tarafndan temsil edilen tasavvuf

metafiziine, N. Tsi, Mir Damad, Molla Sadra gibi isimle
rin temsilcileri olduu ii metafiziine asl, gerek, otantik
slam felsefesi olarak iaret etmesi ve bunlarn dnda kalan
Kelam tannbilimcileriyle Yunan tarznda felsefe yapan filo
zoflar aka kmsemesidir. Oysa genel olarak felsefe
nin teosofi olmasnn onun iin pek de iyi bir ey olmad
m sylemek mmkn olduu gibi -ki ben yle dnenler
den biriyim- evrensel felsefenin tarihinde felsefeyi bir teo
sofi olarak alanlarn saysnn pek fazla olmadn ileri sr
mek de mmkndr. Antik Yunan felsefesi tarihinde felse
feyi teosofi olarak dnen en nl grup yeni- Platoncu fi
lozoflar grubudur. Orta ve Yeni alarda Bat dnyasnda bu
eilimi temsil eden kiilerin says da dorusu bir elin par
maklarm amazlar (Paracelsus, Bhme, Schelling vb.). Bu
isimler dnda kalan yzlerce byk filozof, felsefenin esas
iinin Tann'nn bilgisine, hikmetine sahip olmak ve byle
ce insan hayatnn anlamn akla kavuturarak onu kur
tarmak, mutlu etmek olduu grn hi de paylaan in. sanlar olmamlardr. Daha da ileri giderek teosofinin ve
ya hikmet-i ilahiyye'nin gerek felsefe olmadn, felsefem
si bir klk altnda bir sahte-bilim, bir karanlk-bilim, sim
ya, byclk, astrolojiye benzer bir ey olduunu syle
mek de mmkndr. Bir Bertrnd .Russel kadar mistisizmin
manta zt olduunu, onun gerek bir felsefi tutuma iaret
etmediini sylemek snrna kadar gitmesek de lbni Hal
dun gibi tasavvufun felsefelemesini hem tasavvufa, hem de
felsefenin kendisine zararl bir olgu olarak grebiliriz. Mis
tisizm ile felsefeyi birbirinden ayran snrlan grmezlikten
gelmek, daha da ileri giderek felsefeyi sadece teosofiye in
dirgemek felsefe hakknda benimsenmesi hi de zorunlu ol
mayan, dorusu bizim de pek holanmadmz bir tutumu
ifade etmektedir (Ibni Haldun'un felsefe, Kelam ve tasavvuf
19

arasndaki "doru" ilikiler ve lslam kltrnde "yeniler"

[mteahhirin] diye adlandrd kiilerin Kelam' ve tasav
vufu balantaki "doru" tutumundan saptrarak felsefe
letirmeleri konusundaki gr ve eletirileri iin u eseri
mize baklabilir: lbni Haldun'un llim ve Fikir Dnyas, Anka
ra, 1997, s. 458 vb.
Corbin Islam felsefesinin Islam denen dini ve manevi ola
ya dayand, ondan hareket etmesi gerektii iin bir pey
gamberlik felsefesi, giderek bir imamet nazariyesi olma
s gerektiini, bunlarn ise doal olarak bir hermentik yo
rum gerektirdiini vb. sylemektedir. Bu bir grtr. An
cak benimsenmesi zorunlu olmayan bir grtr. Ayn d
nemde ortaya kan Hristiyan felsefesi neden bir peygam
berlik felsefesi ve bir hermentik olmak ihtiyacn duyma
mur?. Herhalde hi kimse Katolik kilisesinin resmi felsefi
retisi olan Aziz Thomas'nm retisinin bir peygamberlik
felsefesi veya teosofi olduunu ileri sremez. O halde vah
ye ve peygamberlie dayand iin lslam'da gelimesi mm
kn olan felsefenin bir peygamberlik felsefesi, bir hermen
tik olmak zorunda olduu gr yazarn bir tercihinden
baka bir ey deildir.
Corbin Kelam'a ve Kelamclara ayrd sayfalarda ak
a grld zere Kelam'dan ve Kelamclardan fazla ho
lanmamaktadr. Onlar kuru mantk, diyalektiki olarak
grmektedir. Ona gre Kelam, hele zellikle Snni Kelam'
kesinlikle felsefi bir erimden yoksundur. Felasifeye kar
ise biraz daha anlayldr. Ancak rnein Farabi ve lb
ni Sina'ya ayrd sayfalarda grld gibi onlardan da
ya imamc, ya irak temalar seslendirmeleri lsnde
holanmaktadr. lbni Sina'nn felsefesinde deerli bulduu
onun Dou Hikmeti (hikmeti merikyye) projesidir. Ta
savvufa kar tavr ise tasavvufun ruhi bir tecrbe olmas
yannda zellikle bir teosofiye doru gitmesi lsnde da20

ha sempatiktir. Ona gre lslam'da felsefe tarihi ile manevi

yat veya tinsellik tarihi birbirinden ayrlamaz. Mutasavvf
lar ise bu maneviyat en iyi bir biimde temsil eden insan
lardr. Bundan dolay zellikle son dnem mutasavvflar,
yani lbni Arabi gibi byk kozmogonileri, antropogonileri,
ksaca metafizikleri olan mutasavvflar daha deerlidirler.
Bizce Corbin'in dnce dnyasn en iyi bir ekilde tem
sil eden bir blm olarak bu .kitabn lbni Haldun'a ayrlan
blm dikkatle okunmaldr. Corbin lbni Haldun'un lb
ni Arabi ve vahdet-i vcutu bilgi teorisine, varlk anlay
na ynelttii eletirilerden holanmamaktadr. Onu felsefe
nin, yani hikmet-i ilahiyyenin ruhunu anlamamakla sula
maktadr. lbni Haldun'un yapmaya alt eyin felsefe de
il bilim olduu, felsefeyi bilimin yani sosyolojinin hizme
tine komay istemekle onun ruhunu yok ettii eletirisini
yapmakta ve lbni Haldun'a kar duyulan hayranl alayc
bir slupla eletirmektedir.
Felsefenin bilim olmad, rnein siyaset felsefesi ile si
yaset biliminin birbirinden farkl eyler olduu, bundan do
lay bir sosyoloji olmaktan fazla ey olmak istemeyen bir ku
rama felsefi olmad eletirisini yapmak mmkn ve ma
kuldur. Ancak felsefe ile bilim, felsefe ile akl, felsefe ile akl
yrtme, felsefe ile kant veya kantlama, felsefe ile temel
lendirme arasndaki ilikileri ortadan kaldrarak felsefeyi en
iyi eklinde bir iire, daha az iyi anlamnda Amaldez'in mut
lu deyimi ile teosofik bir fantasmagori'ye dntrmenin
felsefe iin daha iyi bir ey olaca phelidir.
nsz bitirmeden nce eviride Arapa Farsa yazar, fi
lozof, eser adlarnn yazlnda izlediimiz tutum hakkn
da da bir iki ey syleyelim. Bu eviri profesyonel felsefe uz
manlarna veya arkiyatlarna deil de ortalama Trk oku
yucusuna, aydnna hitap etmek durumunda olduu iin
eserde ad geen yazarlarn ve eserlerin isimlerinin yazl21

nda yumuak davranmaya altk. Farabi, lbni Sina, lbni

Rd, Gazali vb. gibi Trk okuyucusu tarafndan ok tan
nan isimlerinin yazlnda herhangi bir transkripsiyona git
medik (yani onlar Farabi, tbni Sina, lbni Rud, Gazali vb.
eklinde yazmadk). Buna karlk Trk okuyusunca bilin
mediini dndmz daha az veya ok az tannan Arap
veya ranl yazarlarn isimlerini kim olduklarnn tehis edi
lebilecekleri bir ekilde belli bir transkripsiyon uygulayarak
gsterdik (rnein Gazi Sa'id Kummi, Mir Fendereski, eyh
Ebu'l Kasm tbrahimi diye yazdk). Bununla birlikte bu az
tannm veya ortalama Trk okuyucusu tarafndan muhte
melen tannmayan kiilerin ilk adlarn da Trke'de bilinen
ekillerinde karladk (Muhammad deil Muhammed, Hu
sayn deil Hseyin, 'Abd al-Razzak deil Abdrrezzak vb.
eklinde). Kitap ve eser adlarnda da yine fazla sert olmayan,
Arapa-Osmanlca kelimelere birazck aina olan insanlarn
telaffuz etmekten, aklda tutmaktan holanacaklar bir ya
zl veya karlama eklini tercih ettik. rnein F. Razi'nin
nl eserini al-Matalib al-'Aliyya eklinde koyu, adal bir
yazlla deil de Arapa okunduu gibi el-Metalib'l Aliy
ye eklinde, lbni Haldun'un nl eserini ifa al-Sa'il eklin
de deil de yine okunduu gibi ifa's-Sail vb. eklinde ver
meyi tercih ettik.
Son olarak eserde sk sk geen Latince ibarelerin Trk
e'ye evirisinde yardmn grdm sayn Prof. Dr. Hasan
Malay'a teekkr etmeyi bir bor bilirim.

Prof Dr. Ahmet Arslan

22

TOPLU BAKI

Sekiz yzyllk (XIII. yzyldan XX. yzyla kadar) lslam fel

sefesini tek bir dnem alunda toplamak paradoksal grne
bilir. Ancak bu paradoksal olay, sadece slam felsefesini fel
sefe tarihinde alageldiimiz dnemlere ayrmayla uyuan
bir dnemlere ayrmada var olan gl ortaya koyar. Her
eyden nce u noktaya iaret edelim ki slami takvime g
re konuursak, bu sre Hicret'in Vll. yzylndan XIV. yz
yl sonuna kadar uzanr ve dnrn i hayatnn hicri za
mana veya miladi zamana yerletirilmesine gre tarihin ken
disi ve dnemlerine ilikin zamansallk tamamen ayn de
ildir. Bizim Antika, Ortaa, Yenia emamz slami za
man anlaynda kendisine karlk olacak temellere sahip
olamaz. phesiz takvimler arasnda uyuturmalar kurabili
riz. Ancak onlar tamamen dsal, tamamen pragmatiktirler.
Gerek, varolusal ezamanllklan ifade etmezler. O halde
ilk problem doyurucu bir dnemlere ayrma problemi ola
rak grnmektedir.
bni Rd 595/1198'de lr. Uzun zaman onun defin t
reninin ayn zamanda lslam felsefesinin defin treni olduu
23

dnld. lbni Rd'le lslam felsefesinin "Arap Aristote

lesilii" (peripatetisme arabe) diye adlandrlan dneminin
sona ermi olmas anlamnda bu gr doru idi. Ancak lb
ni Rd'n lm ile yeni bir eyin, Shreverdi (587/1191)
ve Muhyiddin Arabi'nin (638/1240) adlan ile temsil edilen
bir eyin balad olgusunun gzden karlmasndan dola
y bu gr tam doru deildi. Burada yeni bir olay, lslam
dncesinin geliiminde kesin bir deimeyi ifade eden bir
ey sz konusudur. u anlamda ki: lbni Arabi ile ortaya
kan ve kkleri ta Almeria okuluna (ii ve lsmaili etkiler) ge
ri giden bu (yeni ey) gnmze kadar lslam dnce dn
yasna hakim olacaktr. 1
Almeria Okulu: Almeria (Arapa ad el-Meriye), lspanya'nn gneyinde Anda
lusia blgesinde Almeria ilinin merkezi olan bir liman kentidir. Corbin'in Al
meria okuluyla kastettii eyin lbni Meserre'den kaynaklanan okul olduunu
(bkz. s. 79) lbni Arabi'ye ilikin olarak sarfettii bir ibareden anlamaktayz: " ...
lbni Meserre'nin okulu olan Almeria okulunun...". Corbin Islilm Felsefesi Tari
hi'nin birinci ksmnda lbni Meserre ve Almeria okuluna zel bir alt blm tah
sis etmitir (Franszca metin ss. 307-313; Hatemi evirisi ss. 383-391). Onun
bu alt-blmde verdii bilgilere lslilm Ansiklopedisi'nin lbni Meserre madde
sinden derlediimiz u ek bilgileri ilave edelim:
lbni Meserre IX-X. yzyllar arasnda yaam (883-931) yeni-platoncu bir
filozoftur. Felsefesi btn niteliklerden bamsz eriilemez, tanmlanamaz
mutlak bir varlk, yani Tann fikrine dayanmaktadr. Yeni-Platoncu okul tar
znda ancak negatif olarak tanmlanmas mmkn olan, hakknda hi bir ms
bet vasfn sylenmesi mmkn olmayan (negatif teoloji) bu varlktan geri ka
lan varlklar veya evren yine yeni-platoncu bir tarzda tasarlanan bir sdiir veya
feyz (emanation) yoluyla kmaktadr. Bu varlk bir ilk maddeye (Arapa ad
Heyula, Yunanca ad ile Hyle) istinat eder ve bu ilk madde vastasyla da on
dan sdiir veya tecelli hasl olur. Bu maddeden ilk kan ey Tann'nn btn
bilgilerle mcehhez kld Akl'dr (bu Akl, Plotinos'un ikinci hipostaz olan
Akl'a veya Yunanca adyla Nous'a tekabl eder). Daha sonra bu Akl'dan Ev
rensel Ruh veya Alem Ruhu km -bu Alem Ruhu da Plotinos'un sudur teo
risinde nc hipostaz olan Ruh'a tekabl eder grnmektedir-, bu ruh ise
Doa'y meydana getirmitir. Evrensel Ruh ve Doa ise evrensel cisim'i meyda
na geti.rirler. Bylece lbni Meserre'de Madde (veya llk Madde, Heyula), Akl,
Evrensel Ruh, Doa ve Evrensel Cisim olmak zere be tz mevcuttur (buna
karlk Plotinos'da Tann, Akl ve Ruh olmak zere ancak tane tz veya hi
postaz mevcuttur).
lbni Meserre'nin panteist karakterli bu felsefi sistemi yannda cehennem
azabn inkar ettii, insann kendi abasyla ilahi bir mertebeye ykselebi24

Shreverdi'nin "lrak" teosofisi gibi Ibni Arabi'nin mis

tik teosofisinde Islam'da Snni Kelam tannbilimcileri (theo
logiens) ile Yunan tarz filozoflar (felasife) arasnda varl
n srdren atma son bulmaktadr. Ibni Arabi ile sahne
ye kan akm gerek nclleri, gerek uzannlan bakmndan
hem Kelam tannbiliminden hem de Yunan tarz felsefeden
(la philosophie hellenisante) farkldr;2 bu berikilerin kendi
aralarnda birbirlerinden farkl olduklar kadar onlarn her
ikisinden farkldr. Onda gerek anlamda Islami zgnle
sahip felsefi bir dnce, teemml ve tecrbe karsnda bu-

lecei ve dolaysyla peygamberlik derecesine eriebilecei grn savn

duu ve bundan dolay tanrtanmazlkla itham edildii, hatta bundan dola
y bir sre iin doduu ve yaad kent olan Kurtuba'y terke mecbur kln
d rivayet edilmektedir Ehl-i snnet gr sahibi muanzlannn genel olarak
panteizmini, daha zel olarak bu son iki grn mahkum etmelerine ra
men bu sistem ve grlerin Endls'n eitli ehirlerinde (Kurtuba, Algar
ve ve Almeria) hararetli taraftarlar olduu anlalmaktadr. Hatta lbni Me
serre'nin etkisiyle lspanya'da baz s1lfiler toplu yaama cemaatleri tesis etmi
lerdir. lbni Meserre'nin lmnden aa yukar iki buuk yzyl sonra do
mu olan lbni Arabi'nin Mrsiye'de bu tarihte hiilii mevcut ve lbni Meser
re'nin sisteminin hakim olduu byle bir tasavvuf okulunda yetitii anlal
maktadr. (Corbin 78. sayfada bu okul ve zellikleri hakknda daha baka bil
giler de vermektedir.)
Yunan Tarz Felsefe: Franszca la philosophie helltnisante kavramn bu deyim
le karlyoruz. lsliim dnyasnda Platon, Sokrates, Empedokles, Plotinos gibi
eski Yunan filozoflarnn izinden giden, onlarn ele aldklar problemleri on
lar tarznda ele alp devam ettiren Farabi, lbni Sina, lbni Rd vb. kiilere Yu
nanca philosophos kelimesinin Arapa'ya dnm ekli ile feyles.f (oulu
felasife), bunlarn yapt ie veya etkinlie ise Yunanca philosophia kelimesi
nin Arapa'ya dnm ekli ile felsefe denir. Bu bu filozoflarn antik Yunan
filozoflarnn klece izlerinden gittikleri veya onlarn ele almam olduklar
lsliim'a has baz olaylan (peygamberlik, vahiy, iman ile akl aras ilikiler vb.)
ele almadklar anlamna gelmez. Sadece bu deyim, esas amalan lsliim dog
malarn veya inan unsurlarn akliletirmek ve takip retilere kar koru
mak, savunmak (apoloji) olan Nazzam, Cahiz, Bakllani vb. gibi Keliimclar
la hi olmazsa balanglarnda esas amalan speklasyon olmayp lsliim' i
ten yaamak, Peygamber'in yaad tecrbeyi tekrar etmek isteyen Beyazd-
Bestami, Cneyd, Hallac Mansur vb. gibi mutasavvflardan onlar ayrma im
kiinn salar. Bu etkinlik grubunun birbirleriyle ilikileri ve felsefi bakm
dan deerlendirilmeleri ile ilgili geni bilgi iin bizim u makalemize bakla
bilir: "Bir lsliim Felsefesi Var mdr?" lslam Felsefesi zerine iinde, Ankara,
1999, ss. 9"46.

lunmaktayz. Buna karlk bu akm Shreverdi'nin Irak fel

sefesi ve ( Oniki) imam iiliinin felsefesinin akmlar ile ke
sitii gibi eitli yollarla daha nceki lsmaili dnceleri ile
kesiir. Ayn ekilde Shreverdi ile ortaya kan akm, yani
lrakilik, mantk Yunan tarz filozoflar ile karlatrlrsa,
"Sufilik Kelam'a gre ne ise lrakilik de Yunan tarz felsefeye
gre odur" eklindeki nl sz douracak kadar zgndr.
te Ibni Rd'n lmnden nce ve sonraki dnem olarak
slam felsefesinin i blmlenmesinin kendilerine dayand
verilerimiz ana hatlar ile bunlardr.
phesiz miladi XVI. yzyldan itibaren Safevi Rnesan
s'm ve Isfahan Okulu'nu zellikle vurgulayarak bu sekiz
yzyllk sreyle uyuan bir dnemlere ayrmay teklif ede
biliriz. Nitekim daha nce buriu yaptk. Bu u olgudan t
r hakl bir dnemlere ayrmadr ki ranllar ta balangtan
itibaren lslam'da felsefi dncenin ilerlemesinde nemli
bir paya sahip olduklar gibi lbni Rd'n lmnden son
ra slam felsefesinin sahnesinin kesin olarak Bat slam dn
yasndan, Endls'ten Dou slam dnyasna, lran'a tan
m olduu sylenebilir. Ancak bu da phesiz dsal, y
zeysel bir dnemlere ayrma olacaktr. nk bir Haydar
Amuli (XIV. yzyl) ile Mir Damad veya rencileri (XVI.
ve daha sonraki yzyllar) arasnda miladi XIV. yzyl H
ristiyan skolastik dnrleriyle Rnesans dnrleri ara
snda olabilecei kadar byk bir fark yoktur. Burada daha
ziyade gnmze kadar devam edecek ve git gide zenginle
ecek bir Chartres okulunu dnmek gerekir.3 Ancak bu
3

26

Chanres Okulu: zellikle XII. yzylda ortaya koymu olduu almalar ve

temsilcileri ile tannm teolojik-felsefi okuldur. Temsilcileri arasnda Bernard
de Chartres (Chanres'h Bemard) ve kardei Theodoric, bunlarn rencileri
Gilbert de la Porree vb. vardr. Bu okul esas itibariyle Latin Platonculugu'nun
merkezi olmutur. Bu sfan ile de tmeller, idealar, madde-form, alem ruhu
vb. gibi Platoncu kavramlar veya temalar zerine grler gelitirmilerdir.
Chartres okulu Aristoteles'i daha az deerli grr. Ancak onda Boethius'un et
kisi altnda Aristoteles'le Platon'u birbirleriyle uzlanrma ynnde denemeler

karlatrma, tarihi "yeniden yapma"nn yntemi olamaz.

Sahip olduumuz yerin ok dar olmas nedeniyle dnemle
ri fazla paralara ayrmamzn btnsel bakmz paralama
tehlikesinden korkmalyz. Dolaysyla burada adn zikrede
ceimiz her filozof ile ilgili olarak eseri hakknda tam bir fikir
vermemiz imkansz olacaktr. Onlarn ou ile ilgili olarak sa
dece eserlerinin adm zikretmekle yetineceiz ve bu arada ba
zlar da zorunlu olarak darda kalacak. Bu husustaki bo
luklarn bir dier nedeni de aratrmalarmzn u andaki du
rumudur. Kant'tan Heidegger'e bir Alman felsefe tarihini he
men hemen sadece ktphanelerde dank bir ekilde bulu
nan el yazmalar veya bizzat kendisi sz konusu eserlerin ya
ynlaycs deilse onlarn nadir ta basma neirleri zerinde
alarak yazmak zorunda olan bir tarihi ne kadar nankr bir
ile kar karya bulunacaktr! te bir lslam felsefesi tarihi
sinin aa yukar durumu budur ve onun incelemek zorunda
olduu muazzam bir ktphane vardr.
Sadece yukarda belirttiimiz nedenle deil ayn zaman
da "lslam felsefesi" kavramnn kendisine saygmzdan t
r burada yalnzca geleneksel (lslam) felsefesinin sz konu
su olduunu belirtelim. "Modemizm" ad altnda toplanabi
lecek btn abalar ayn bana bir blm oluturmaktadr
lar. Bu abalarn deeri, onlarn kendilerini gerekletirenler
de yaplmur. Sonu olarak bu okul genel olarak felsefi bir klk alunda tann
bilimle megul olmutur. Corbin'in burada bu okulu zikretmekle neyi kastet
tiini ok iyi anlamyoruz. Ancak Haydar Amli (XIV. yzyl) ile Mir Diimiid
ve rencileri (XVI. ve daha sonraki yzyllar) arasnda XIV. yzyl skolastik
dnrleri ile Rnesans dnrleri arasnda olduu kadar byk bir fark
olmadn sylediine, te yandan XN. yzyl Hristiyan skolastik dnr
lerinin daha ziyade Aristotelesi olmalanna karlk Rnesans dnrlerinin
daha ziyade Platoncu olduklanna gre Haydar Amli'den Mir Dmad ve
rencilerine giden srecin Bat Hristiyan dnyasnda olduu gibi Aristoteles
ilikten Platonculua deil, Platonculuktan daha gelimi ve zenginlemi bir
Platonculua gidi sreci olduunu kastediyor olmas gerekir. nk Char
tres okulu yukanda verdiimiz bilgide grld gibi esas itibariyle Platoncu
bir okuldur.
27

tarafndan az veya ok zmlenmi olan Bat felsefelerinin

etkisinin sonulan olmalar lsnde azdr. Buna karlk
geleneksel slam felsefesi, Bat'da u veya bu tarzda gelenek
kavramndan ve onun ierdii normlardan esinlenen insan
larn abalarnda bir devamm bulmaktadr. Bir "gelenek"in,
ancak srekli bir "yeniden dou"la canl bir biimde akta
rlmas lsnde nmzde bulunan durumda Dou'nun
kendisinde bile "Dou" geleneinin yeniden douu, ancak
gerek Dou'da, gerekse Bat'da kelimenin gerek anlamnda,
yani raki dnrlerin kastettikleri "metafizik" anlamda,
"Doulular"n ( Orientaux) ortak abalan ile mmkn ola
caktr. Gnmzde Bat'da mantar gibi biten sahte batnilik
lere (esoterismes) gelince, onlar Dou'da dncenin sahte
Batlllatnlmalannn acnacak bir karln oluturmak
tadr. Etimolojik olarak ele alndnda "batnilik" (esote
risme) "kelimesi, brahim mmetinin kolu ile ilgili ola
rak onlar arasnda manevi bir toplulua, filozoflara, gerekir
se Tarih'in d yzn oluturan zahiri (exoterique) glerle
ters dme pahasna muhafzlar, devam ettiricileri olma g
revinin dt manevi bir toplulua iaret eder. Bu top
luluun ortak kaynanda, felsefenin kendisine getirebilece
i btn zenginletirmeler altnda peygamberlik nazariyesi
nin (prophetologie) zel mevkiini ieren "utsal Kitap ol
gusu" bulunur.4
4

28

Prophttologie, Corbin'in Isldm Felsefe Tarihi boyunca sk sk kulland temel

kavramlardan biridir. Bu kavram etimolojik olarak Trke'ye peygamberlik
bilimi diye evirmek gerekirdi. Ancak bugn bilim kavramnn anlam ok
belirli ve snrldr. Oysa bu kavramdan kastedilen peygamberlik zerine ge
litirilen dnceler, ileri srlen nazariyeler, felsefi retilerdir. Bundan t
r bu kavram kelimesi kelimesine peygamberlik bilimi diye karlamak ye
rine ieriini daha iyi yanstan daha yumuak bir kavramla, yani peygamber
lik nazariyesi, peygamberlik retisi veya peygamberlik kuram eklinde e
virmek daha dorudur. Biz de byle yapuk. Ayn durum benzeri bir yapya sa
hip olan Franszca lmamologie kavram iin de geerlidir. Bundan dolay onu
da lmambilim veya imamet bilimi yerine imamlk retisi veya imamet naza
riyesi eklinde karlamay uygun bulduk.

ite tam da yukarda "lslam felsefesi" kavramn kendisi

ne dayandrdmz bu "Kutsal Kitap olgusu"ndan hareket
le ileriki sayfalarda kendileriyle karlaacamz dnr
gruplar ortaya kmaktadr. Snnilik ve iilik arasndakiay
ri:nn nasl esas itibariyle "Kutsal Kitap olgusu"ndan, yani
Kur'an vahyinden hareketle tasarlanmas gerektiini yukar
da gsterdik: Bu ayrmn nedeni basit olarak iilie gre bu
gn elimizde bulunan Kur'an'm tahrif edilmi bir Kur'an ol
mas deildir; Kutsal Kitap hakknda sahip olduumuz ha
kikatin onun gizli derinliklerinde, hatmi anlamlarnn ok
luunda aranmas gerektii fikridir. Onun derinliklerinin
anahtar, peygamberliin gizli yan olarak ii lmam ve Vela
yet (Velilerin, yani "Tanr Dostlar"nn ezeli karizmas)
retisidir.5 Bu bak asndan, felsefenin ii temelde yorum
cudur (hermeneutique).
ok ana hatlarla burada teklif edildii biimde dnce
gruplarnn smflandnlmas, kaynan felsefeye kar temel
tutumda bulmaktadr. Bir yanda Kelam (kelime anlam bak
mndan "sz, konuma") denilen eyin, yani Islam skolasti
inin temsilcilerinin tutumu vardr. rnek olarak bir Molla
irazi'ye grndkleri ekilde bunlar kendilerinde bilginin
znesiyle nesnesinin birbirleriyle kavga ettii, diyalektikle
ri kuramsal olmayan hibir kaygnn varlna iaret etmi
yor gibi grnen uzun diskrsif metinleri devam ettiren d
nrlerdir. Onlar Yunan felsefesine borlu olduklar diya
lektik imkanlar Islam dogmasn desteklemek zere kulla
nan insanlardr. Onlar zellikle savunmac bir abay stlen5

it mam ve velayet retisi Corbin'in bu kitabnda kendisine dayand ana

kavram veya retilerden bir dieridir. Bu konuyla ilgili bilgi vermek yerine
okuyucunun lsldm Felsefesi Tarihi'nin birinci ksmndaki ilk-iki blme git
mesini ve orada Oniki mam iilii ve smaili iilik, bunlarn ana retileri, te
mel kavramlar (eriat, tarikat, hakikat, zahir, batn, nbvvet, velayet, imamet
vb.) zerine Corbin tarafndan verilen bilgileri, yaplan yorum ve deerlendir
meleri okumasn istemek zorundayz.
29

mek greviyle kar karya kalmlardr. ister e'arici, ister

mu'tezileci olsun, Snni Kelam' bu abay mkemmel bir
biimde yerine getirmitir. Onlar karlarnda Yunan tarzn
da felsefe yapanlar (Jelasife) bulmulardr. phesiz bir ii
Kelam' da vardr, ancak iiliin geleneksel verilerinin (ha
dis) felsefi dnceyi davet ve tahrik eden bir hikmeti (gno
se) iinde bulundurmasndan tr felsefenin konumunun
Snnilik ve iilikte farkl olmas lsnde ii Kelam' ken
di kendine yeterlik iddiasnda bulunamaz.
Felsefi speklasyonlar, Kur'an'n tefsiri ve hukuki prob
lemler arasnda derin balantlar vardr. rnein Fahrd
din Razi gibi Snni bir dnrde onun byk Kelam eser
leri ile antsal Kur'an tefsiri arasnda bir balant vardr. Bu
balantnn doas ite tam da bir Haydar Amuli veya Sadra
irazi'nin kendisiyle asla yetinemeyecekleri teolojik ve fel
sefi pozisyonu belirler. ii fkhlarnn Ahbariler (Ahbariy
yn) ve Usliler (Usliyyn) denen iki byk okula ayrlma
larnda da sknt vardr.6 nk onlarn nclleri fkhla s6

30

Ahbariler ve Usltler: Corbin 158. sayfada ii fkhlarnn iki ana grubu

olan Ahbartler ve UsOliler hakknda daha geni bilgi verecektir. Buna gre ka
baca Ahbartler temelci (fundemantalist) ilahiyatlar, UsOliler ise "eletirici
ilahtyatlar"dr. ikinciler, yani usli fkhlar veya ilahiyatlar ii hadisleri
nin meydana getirdii klliyata "d eletiri"yi uygulamaktan ekinmezler. Bu
na karlk Ahbartler bu klliyat olduu gibi kabul etmekte ve onun zerinde
herhangi bir "d eletiri"yi kesinlikle reddetmektedirler. O halde bu iki grup
veya okul arasndaki anma, esasta eriatla, fkhla ilgili bir anmadr. Ancak
bu anma eriaun, fkhn alann aarak baka alanlarda da kendisini gster
mektedir. Ahbartler ne mtehidlerin otoritesini, ne hadis nakilcilerinin otori
tesini kabul etmeyip ii imamlardan rivayet edilen hadislerin ieriine nem
verirler veya kendilerini balarlar. Usltler ise itihat imkann kabul ederler.
Kendi dorultularnda dnce reterek siyaseti ve btn sosyal hayat ii
ne alan retiler gelitirirler. Balangta "geleneki ve metinci" diyebilecei
miz Ahbartlerin ar basmasna karlk ("Ahbar" zaten Arapa "haberler"in o
uludur. Sz edilen haberler ise ii lmamlan'ndan nakledilen hadisler olan
"haberler"dir) XVIII. yzyl balarndan itibaren Ahbartler gerilemeye balam
ve Usliler glenmitir. ii velayet ve velayet-i fakh retisinde devrimci bir
deiiklik yapan Humeyni bu ikinci gruba aittir (Bu son konuyla ilgili geni bil
gi iin bkz. Taha Akyol, Osmanl'da ve Iran'da Mezhep ve Devlet, stanbul 1999,
ss. 171-172).

nrl deildir, felsefeye kadar uzanr. Muhsin Feyz ve Gazi

Said Kummi gibi byk ii teosoflarn Ahbariler olmalar
bir tesadf deildir. Kelilm'm diyalektiinin sonucu olan ke
sinlikten baka bir kesinlik derecesinin hissedilmesi ve arzu
edilmesi lsnde Kelam tanrbilimcilerinin tutumu meta
fiziki teosoflarn tutumu tarafndan alm bulunur.
Kelam ile hikmet-i ilahiyye (metafizik, kelime anlam ba
kmndan "tanrsal felsefe", etimolojik olarak theosofia), ir
Jan (mistik teosofi), hikmet-i irakiyye (dou teosofisi),
hikmet-i yemeniyye ("yemen" teosofisi, yemen kelimesi ile
iman kelimesi arasndaki balantdan tr) arasnda, ku
ramsal bilginin kesinliini (ilm'l-yakin) kiisel olarak ka
zanlan ve yaanan bilginin kesinliinden (hakk'l-yakin)
ayran uzun bir mesafe vardr. 7 Molla Sadra irazi'nin 7

Teosofi (Theosophia): Etimolojik olarak ilahi hikmet veya hikrnet-i ilahiyye an

lamna gelen bu kavramla kastedilen Tann'nn bilgisi deil, insann Tann hak
kndaki bilgisi veya derin bilgisidir. Bu bilgi Tann'nn varl, z, doas, sfat
lar vb. hakknda dorudan sezgi ile elde edildii kabul edilen bilgidir. Teosoflar
sezgiyle veya aydnlanna yolu ile evrenin temel ilkesi hakknda gerek bilgiye
sahip olnak, dnya ile Tann arasndaki ilikinin gerek mahiyetini bilmek, bu
bilgiye uygun olarak yaamak suretiyle insan zgrletirmek, insan hayatnn
anlamn onaya koymak ve bylece insan mutlu etmek iddias ve amacna sa
hiptirler. Yunan felsefesinde teosofik retiler zellikle son dnemde onaya
karlar ve onlarn en nl temsilcisi olarak yeni-Platonculuk zikredilebilir. Hris
tiyanln ilk yzyllarnda ortaya kan gnostik sistemler de esas olarak teosofk
sistemler diye adlandnlabilir. Modem Ban felsefesinde teosofik retilere rnek
olarak iseJacob Bhme, Paracelsus, Schelling'in retileri verilebilir.
Teosofiyi Tann hakknda aklla edilen bilgi anlamna gelen teolojiden, ya
ni tannbilimden (ilahiyyat) ayrmak gerekir. te yandan pratikte her zaman
mmkn olmasa da ilke olarak teosofiyi mistisizmden de ayrmak gerekir.
nk mistisizm esas olarak Tann susuzluu, grnmeyene kar duyulan z
lem demektir ve dini duygunun bir tezahrdr. Baka deyile mistisizm bir
ok byk mistik tarafndan hakl olarak zerinde durulduu ve rneinin de
verildii zere esas olarak duygusal, heyecansal bir olay, dolaysyla bir pratik
tir. Bununla birlikte lbni Arabi'nin en iyi bir rneini tekil ettii bir mistik
ler grubu mistisizm ile teosofiyi ayran snrlan grmezlikten gelmek veya ka
bul etmemek eiliminde de olmutur. Dolaysyla bu kitapta da sk sk rnek
leri grlecei zere ou zaman teosofi ile mistisizm veya Islam'daki adyla
tasavvuf birbiri iine girmi veya birbiriyle kanm durumda bulunmaktadr.
Buna karlk teosofiyle teoloji ve mistisizm veya tasavvuf ile teoloji ara31

retisini izleyerek yine ok ana hatlaryla ifade edersek bu

mesafenin almasnn bilen znede tam bir deime gerek
tirdiini syleyebiliriz. Bilen zne ontolojik yoksulluu
nun, yani varlk bakmndan kendi kendine yetme, var ol
mak iin gerekli olana sahip olma konusundaki yetersizlii
nin bilincine varrken ayn zamanda kendinde kald sre
ce bilme konusundaki gszlnn -nk bilme bizati
hi var olmann formudur- de farkna varr. Bir tarafta kendi
benlii (ananiyya) iine ekilmi bir zne, ben, onun kar
snda ise kendi bilinemezlii iine ekilmi, ondan tama
men ayn bir nesne, sen, tanrsal bir Varlk olduu srece,
bu Varlk iin kabul edilen simler ve Sfatlar ne olursa ol
sun, bu nesnenin hakkn verecek bir bilgi mevcut olamaz.
Bu nesne ancak kendisine diyalektik olarak yaklalma
masyla, bilen zneye yine bilen zne tarafndan onun al
mas ile bilinebilir. Bu kendini ama, tecelli, tezahr (epipsmdaki snrlar gerek Bat Hristiyan literatrnde gerekse Dou lslam lite
ratrnde daha belirgin bir biimde belirlenmi olarak yaamasna devam et
mitir. islim dnyasnda teolojinin karl tannbilim veya daha ak bir ifa
de ile Kelim tannbilimidir. Aslnda islim dnyas ile ilgili olarak bir baka ay
nn yapmak da gereklidir. Bu ayrm ise Farabi, lbni Sina gibi Yunan tarz felse
fe yapan ve kendilerine feylesoflar (oulu felasife) denen grubun Tanr ftzeri
ne retileri, yani geni anlamda tannbilimleri ile Nazzam, Allaf, E'ari, Gaza
li gibi dar anlamda Kelimclar denen grubun Tann zerine retileri, yani tan
nbilimleri arasnda yaplmas gereken ayrmdr. Her ne kadar yine literatrde
Aristoteles'in tannbilimi, Platon'un tannbilimi, lbni Sina'nn tanrbilimi veya
teolojisi gibi kavramlara rastlanmakta ise de bu filozoflann Tann nazariyele
ri veya retileri ile dier dar anlamda KelAmclann Tann bilimleri veya Tanr
retileri arasnda gerek kaynaklan, gerekse amalan bakmndan esasl farkl
lklar olduu gzden kanlmamaldr (konu hakknda geni bilgi iin yukan
da 2 numaral dipnotta zikrettiimiz u makalemize baknz: "Bir slim Felse
fesi Var mdr"). Bu eviride biz anlatlmas uzun olacak baz ekilsel ve ierik
sel gerekelerle teosofi ve teosof kelimelerini hikmeti-ilahiyye, hikmeti-ilahiy
yeci veya ilihi hikmet, ilihl hikmeti terimleriyle karlamamay uygun bul
duk. Bylece, yani Bat dillerindeki karlklanyla olduklan gibi kullanmay
tercih ettik. Buna karlk teolojiyi tannbilim olarak evirdik. Kelim sz konu
su olduunda ise yine Kelim tannbilimininin zelliklerini gz nnde tutarak
onu da olduu gibi braktk ve hazan ise ilgili yerlerinde dikkatle bakldn
da grlecei zere zorunlu olarak Kelam tannbilimi demek zorunda kaldk.

32

hanie) bizzat balangtaki zne yerine, bu znenin bilgisi

nin nesnesi olarak kavramaya alt mutlak zneyi gei
rir. Tanr hibir zaman bir nesne deildir. O ancak kendisi
tarafndan, her trl sahte nesnellikten korunmu mutlak
zne olarak bilinebilir. Her trl Tanr bilgisinin canl z
nesi gerekte tanrsal znedir. insan aklnn kendisi hakkn
daki dncesinde kendini dnen O'nun kendisidir. n
k bu dncede kendini kendine aan "Gizli Hazine"dir
(kenz-i mahji). Bu durum aklsal olan her ey (intelligib
le) iin de geerlidir (rnein aklsal bir aa, insan zihnin
de bilfiil hale geen formda kendi kendini dnen aatr).
Ve bu derin zdelik, mistik gibi metafiziki iin de geer
lidir. Onlar arasndaki snrlar belirsizdir. Her ikisi de "Ben
onun kendisiyle grd gzm; kendisi ile duyduu kula
m vb" diyen kudsi hadisin hakikatini yaarlar.
Burada lbni Arabi'nin veya onunla akraba olan dnr
lerin bir okuyucusu iin tandk olmayan hibir ey yok
tur. lslam dncesinin bu blgesine ilk defa yaklaan Bat
l okuyucuyu kaba bir tarzda ynlendirmek iin onun XIX.
yzyln birinci yansnda "Sa Hegelcilik" olarak adlandr
lan ve bu tarihten sonra da tam olarak unutulmasa da or
tadan ekilen tanrbilimci filozoflarn dnceleriyle ba
z benzerlikler gsterdiini syleyelim. 8 Bu ortadan ekil,8

Sa Hegelcilik: Felsefe tarihinde Sa Hegelcilik olarak bilinen ey, Hegel'in

lnl "gerek olan aklidir akli olan da gerektir" formlllnde birinci ksma
arlk veren, yani gerek olann ayn zamanda aklsal olduunu savunan g
r ve bu grlln temsilcileridir. Bunun sonucu olarak Sa Hegelciler mev
cut dzenin aklsalln, dolaysyla doruluunu, meruiyetini kabul eder
ler. Buna karlk ilerinde en nl temsilcileri olarak Marx'n bulunduu
Sol Hegelcilik ancak aklsal olann var olduunu veya var olmas gerektii
ni, dolaysyla mevcut olan, ancak kusurlu, eksik olan gerekliin aklsall
a, yani haklla kavuturulmas ynnde bir abann gerektii grn
savunur.
Burada Corbin'in Sa Hegelcilik derken neyi sylemek istedii tam olarak an
lalamamaktadr. Ancak o muhtemelen yukarda ksaca tanunlamaya alu
mz eyden daha dar bir eyi, Hegelcilik iinde tannbilimsel konularla ilgili bir
sa-sol ynelimini, tannbilimsel anlamda bir Sa-Sol Hegelcilii kast etmekte33

menin nedeni de belki Islam'da lbni Arabi kaynakl akm

temsil eden eye ok saydaki batl aratrn.ayc dikkatsiz
klan, onu anlamamasna ve ona haksz davranmasna yol
aan ayn nedendir. Bat'da Sa Hegelciliin speklatif tan
nbiliminin ortadan kalk, lslam'da ise Ibni Arabi'nin teo
sofisinin varln srdrmesi: ite karlkl nedenleri so
nuta hi phesiz Hristiyanlk olay ile slam olaym birbi
rinden ayran eyde aranmas gereken zt iki belirti.
Sa Hegelciliin tanrbilimci filozoflarnn tm emas
Iznik Konsilinde karara balanan Teslis dogmasna dayan
maktadr.9 Oysa lslam teosofisinde tanrsal znenin kendi

34

dir. Konuya bu adan bakarsak unu syleyebiliriz ki eski veya klasik Hegelci
ler genellikle Hristiyanln savunucular olmular, hatta bazlar Hegel'i teistik
bir ynde yorumlamlardr. Buna karlk Ludwig Feuerbach Hegelci bir zemine
dayanarak insann lmden sonraki hayatm reddetmi ve Hegelcilii gelenek
sel Hristiyanln anlaynn tersine, bir panteizm olarak yorumlamak gerekti
ini sylemitir. Tanrbilim konusunda Hegelciliin kiisel lmszlk proble
minden daha nenli bir problem ise burada tam da Corbin'in zerinde durdu
sa nazariyesi ( Christologie) ile ilgili olarak ortaya kmur. Yine bir ijegel
ci olan D. F. Strauss nl Isa'nn Hayat adl eserinde Yeni Ahit'te lsa'ya izafe edi
len mucizelerin ve doa-st zelliklerin tarihsel gerekliini reddeunitir. Ona
gre lsa'run kiiliine ilikin ilk Hristiyanln yaratm oldu bu efsanede bir
gereklik pay vardr. O, insann iinde tanrsal bir doay, z barndrddr.
Baka deyile Tanr'mn insan klna brnmesi (incanation) bir insanda, yani
lsa'da deil tr olarak insanda, insanlkta gereklemitir.
lsa'nn kiilii zerine bu gr tahmin edilecei zere Hegelcilik iinde
byk grlt koparr. Strauss, lsa'nn kiilii, Tanr'nn insan klna girme
si konusunda deyim yerindeyse tanrbilimsel bir sol Hegelcilii temsil eder.
Bunun karsnda Bruno Bauer, Gabler gibi tanrsal olann ahslarda ve onun
gsterdii mucizelerde tam olarak tecessm ettiini savunan dierleri ise yi
ne tanrbilimsel olarak Sa Hegelcilii temsil ederler. Bu iki grup arasnda da
lncil'de ifade edilen birok mucize hakknda phesini izhar eunekle birlikte
Mutlak'n gene de tek bir ahsta tezahr etmesi gerektiini savunan Rosenk
ranz gibi merkezde yer alanlar vardr. imdi metinde Corbin'in zerinde dur
du ey lznik konsili'nde Teslis dogmas zerinde yaplan tartmalar oldu
na ve yine o burada Sa Hegelcilie mensup tanrbilimci filozoflarn ema
sndan sz ettiine gre kastettii eyin yukarda hakknda ksaca bilgi verdi
imiz tanrbilimsel anlamda Sa Hegelcilik olmas gerekir.
lk lznik Konsili: Burada kastedilen znik Konsili Arius'un sapkn gr ile ilgili
olarak 325 ylnda yaptlan konsildir. Bu Konsil, Arius ve onun sapkn diye nite
lendirilecek olan gr dolays ile yapld iin nce Arius ve onun sz konu-

kendisini dnrken varlk ve kendini aa vuran varlk

(Deus revelatus) olarak belirlenme kazand Dnce "bi
rinci" ile ayn tze sahip olan "ikinci ahs" deildir. Her
trl "ayn tzden pay alma" (homoousie) dncesinden
uzak olan bu teosofi, kendisi de Arius'un sa nazariyesini
(christologie) model alan kur'ani Isa nazariyesi izler. llk
tecelli, yaratklarn ilki ve en ycesidir (Protoktistos= mah
luk-u evvel, yaratlan ilk varlk), ancak hangi adla kendisi
ne iaret edilirse edilsin (Hakk- mahluk= yaratlm Tanr;
hakikat- muhammediye= metafizik muhammedi hakikat;
su gr hakknda bilgi vermek gerekir. Arius lsa'dan sonra 250 civarnda do
mu ve 336 ylnda lm olan ve lsa'nn kiilii zerine zel grnden dolay
321 ylnda nce lskenderiye'de, daha sonra 325 ylnda toplanan ilk znik Kon
sil'inde aforoz edilmi ve bu grnn kendisi de Kilise tarafndan sapkn gr
olarak nitelendirilmi bir ahsur. Arius'un lsa'nn kiilii zerine olan bu gr
en basit olarak onun tannsallguun reddedilmesi olarak tanmlanabilir.
Hristiyanln temel dogmas olan Teslis'de, yani Baba, Oul ve Kutsal Ruh
lemesinde Oul'un Baba ile ilikisi nedir? Bu soru milattan sonra 60 ve 200
yllan arasnda birok gnostik-teosofik sisteme yol amtr. Katolikler lsa'nn,
yani Oul'un gerekten Tann'nn olu olduunu ve gerekten Tanr olduunu
savunurlar. Arius ise lsa'y, yani Oul'u Baba'dan, yani Tann'dan aa, ikinci
dereceden bir varlk olarak kabul eder. Ona gre sadece Tanri ezelidir, meyda
na gelmemitir. Buna karlk Oul, yani Isa meydana gelmitir. Bu tezin man
tki sonucu lsa'nn Tanr ile ayn doaya, ayn mahiyete, ayn tze sahip olma
ddr. Yine Arius'e gre Yuhanna'nn ycdttii Kelam (Logos, Verbe) tanr
sal zn bir nitelii, sfatdr. Evet, o Tanr'nn doasnn bir zniteliidir (at
tribut), ancak ondan ayn bir ahs deildir.
lte bu grn Hristiyan dnyas iinde yaratt frtnann sonucu olarak
320 veya 32l'de lskenderiye piskoposu Aziz Aleksandros lskenderiye'de bir
konsil toplar ve Msr ve Libya'dan gelen yzden fazla Piskopos Arius'u aforoz
ederler. Ancak mesele kapanmaz. Constantine imparatorlua bal btn l
kelerin piskoposlarn acele lznik'te toplantya agnr. Hatta Roma imparator
luu dndaki blgeden (rnein lran'dan) da baz piskoposlar gelir. Katlan
kii says tartmaldr. Ancak yz civarnda kiinin katld hesaplanmak
tadr. Katlan piskoposlarn ou Yunanldr. Konsil bizzat imparator Kons
tantin tarafndan alr. lmparator Latince bir konuma yapar ve dinsel barn
tekrar tesis ettirilmesini ister. Katlanlarn ounluu Arius'un grlerine id
detle kar karlar. lsa'nn veya Oul'un Baba ile ayn tzden olduunu (ho
moouision ta patri) kabul ederler. lsa'nn meydana gelmi olduunu, ezeli ol
madn, yoktan var edilmi olduunu (ex ouk onton) veya Baba'dan ayn bir
hipostazdan veya tzden olduunu, deimeye tabi olduunu ileri sren kiiyi,
yani Arius'u mahkm ve Ariusuluu sapkn gr ilan ederler.
35

nr- muhammedi =muhammedi k; akl-1 evvel= ilk akl)

o bir yaratktr. Baka bir adan bakldnda, Dou Orto
doksluu'nun filioque'u 10 reddederek ruhbani ilevle pey
gambersi ilev arasndaki dengeyi muhafaza ettirdii far
kedilecektir. Ancak Sa Hegelciliin tannbilimcileri, Dou
Ortodoksluu'nun tannbilimcileri deildiler. Bununla bir
likte gerekli deiiklikler yapldktan sonra (mutatis mu
tands) bu ekilde korunan denge ile ii teosofisinin mu
hammedi hakikat kavramnn kendisinde devam ettirdii
denge arasnda bir benzerlik grlebilir: Bu onun iki cep
hesi, zahiri ve hatmi cepheleri, yani bir peygamber tarafn
dan getirilmi olan dinsel yasa (eriat) ile onun yorumcusu
(hermeneute) olan Ruh'un tekil ettii iki cephe arasndaki
dengedir; peygamberin meslei ile velayetin peygamberli
in batnn tekil ettii lmam'n meslei arasndaki denge
dir. Hadislere gre Oniki lmam'n her biri kendisinin Tan
r'nn insanlara aa vurulmu Yz', tecellisi olduunu
syleyebilir. Ayn zamanda o imannn formu olduu iin
insann Tanr'ya gsterdii Yz'dr. Aradaki fark udur:
Hristiyanlkta "epiphanie" (Tann'nn tezahr, tecellisi)
varlk problemini mastar olarak (var olma=etre) veya zne
olarak (var olan=etant) deil, emir olarak (var olsun=esto)
ortaya koyar. llk tecelli olarak Protoktistos (mahluk-u evvel,
yaratlan ilk varlk) bu ilk emrin kendisidir ve bundan do
lay da tecelli z itibariyle yaratla aittir. Btn bunlar
dan "tarih" anlaynda nemli bir farkllk kar.
Tann'mn insan eklinde tecessm etmesi dogmasn (In
camation) tarihin iinde meydana gelen bir olay olarak kabul
10 Filioque: Byk dogmatik ve tarihi neme sahip teolojik bir grtr. Kut
sal Ruh'un Oul'dan deil Baba'dan kt grne kar.filioque, onun hem
Baba'dan hem Oul'dan bir ilke olarak kt grn ifade eder. Bu dog
ma drdnc Cataran (1215), ikinci Lyon (1274) ve Floransa konsilleri'nde
(1438-1445) Katolik Kilisesi'nin resmi gr olarak kabul edilmitir. Dou
Ortodoks Kilisesi ise 870'de resmen bu gr reddetmitir.

edip bir "tarih felsefesi" gelitirmek mmkndr. Ama m

kaefe olaylan olarak tecellileri kabul edip tarih felsefesi yap
mak zordur. Bu ikincilerin uygun olarak mmkn klacakla
r ey, "hikmet-tarih"dir (historiosophie). Bir tarih felsefesi
hatta ak olarak bilinemezci olabilir. O sonuta tecrbi dn
ya dzeyinde alglanan olaylarn rgsnde ancak bir i ne
densellii gz nne alabilir; Bunu yaparsa mutlak Ruh'un
(Tin) dnyeviletirilmesini gerekletirmi olur. Buna kar
lk metafizik ve hikmet-tarih hibir bilinemezcilik biimi ile
uyuamaz. Hikmet-tarih, tecrbi dnyadan baka bir dn
ya seviyesinde (yazarlarmz "melekut dnyasnn kefi sevi
yesinde" diyeceklerdir) olaylarn alglanmasn gerektirir. O
esas itibariyle ruhsal gler ve dnyamzdaki izlerini brakan
st evrenler peindedir. Hikmet-tarihin verileri bir kutsal ta
rihin (hierohistoire) verileridir. iiliin peygamberlik dne
mi, velayet veya ruhsal inisyasyon dnemi aynn, lbni Ara
bi'de peygamberler tipolojisi, ite Bau'da "felsefe tarihi" ola
rak deil de "hikmet-tarih" olarak adlandrlan alana ait ve
rilerin konularna ayrlma biimleri. te burada sz konu
su olacak olan dnce ve dnceleri yerlerine yerletirmek
sz konusu olduunda her trl karlaurmal fenomenolo
jiye kendini kabul ettirecek snrlamalar.
unu da sylemek gerekir ki Bat'da "speklatif tanrbi
lim" denen eyi lslam'da batniliin teosofik metafiziinin
tekabl olarak ortaya koyduumuzda "felsefe" ve "tann
bilim" terimlerimizin yetersizlii ortaya kmaktadr. Bu ye
tersizlik bizim dnrlerimiz iin birbirlerinden ayrlma
s mmkn olmayan iki eyin bylece birbirinden ayrlmas
durumu ortaya kt iin daha ciddidir. "Speklatif' keli
mesinin gerek anlam ancak speculum (ayna) ile ilikiye ge
tirilerek anlalr. Speklatif tannbilimin akl Tanr'y yan
stan bir ayna, kendisiyle Tanr'nn kendisini aa vurdu
u bir ayna grevini yerine getirir (F. von Baader'in sz:
37

spekulieren heisst spiegeln, yani "speklasyon yapmak, yan

stmaktr"). lslam teosofisinde btn bunlarn tam bir kar
ln bulmaktayz: Ana tema olan ayna (mir'at) kendisin
de, kendisi tarafndan ve kendisi iin tecellinin, grnmenin
(zuhur) meydana geldii, grnmenin yeri ve sureti olan
(mazhar) insandr. Ama sz konusu olan tecelli, grnme
dir, tecessm deil. Bir imge aynada grnr, tecessm et
mez. Speklatif olan, hatmi olandr. Bundan dolay hikmet
i ilchiyye teriminin doru evirisi felsefe veya tanrbilim
den ziyade "teosofi"dir. Bu basit hanrlatna teosofiyi felsefe
programnn dna atmaya alan her trl itirazn nn
keser. Burada teosof, felsefeyi snrna gtrmek arzusunda
dr. Bu olmazsa dnrlerimiz felsefenin zahmete deme
yecek bir ey olduunu dnrler. Akln felsefi kullanm,
naklin tanrbilimsel ilenmesi zirve noktalarn ancak n
c bir faaliyet biiminde, "ayna"da kendini gsteren eyin
kefinde, almasnda, sezgisel algsnda bulurlar.
Bu emann btn "speklatif" dnrlerimizdeki uygu
lamasn tahkik edemeyeceiz. Ancak yukarda yaptmz
taslak filozofa hi olmazsa Shreverdi ve Ibni Arabi'den bu
yana slam felsefesinin dorultusunun Ruh'un (Tin) hangi
destann temsil ettii hakknda bir fikir verecek ve onun bu
rada ksa ve z olmak zorunda olacak olan iaretler labirenti
iinde ynn bulmasna yardmc olacaktr. Tanrsal tecel
li, varln ve varlk formlarnn tecelli ilevi ile ilgili olarak
buraya kadar hatrlattklarmz Oniki lmamc veya Ismaili ii
teosofi iin olduu gibi tasavvuf metafizii iin de geerlidir.
Bununla birlikte arada baz farklar mevcuttur.
Bu farkllklarn ilki saysal dalmn sonucu olarak tasav
vufun ounluunun Snni ounluk iinde bulunmasdr.
Bununla birlikte tasavvuf, zorunlu olarak (volens nolens) ii
teosoflar tarafndan da kutsal imamlarn retisinden kay
naklanan dnce ve maneviyatn (spritualite) bir temsilcisi

olarak grlr. Haydar Amuli'nin gl bir biimde bize ha

nrlatmay stlenecei ey budur. Gnmz aratrmacsnn
kendi payna Almeria okulunun bni Arabi iin ne ifade et
tiini hatrlamas yeter. Bir ii'ye tasavvuf metafziinin ba
z cepheleri, adn koyamayan veya artk adn koymaya ce
saret edemeyen bir imamet nazariyesinin (imamologie) cep
heleri olarak grnr.
kinci olarak phesiz ok sayda ii sfi olmutur. "Ta
rikat" kelimesi "yol" anlamna gelir ve o bu yolun maddi
"gereklemeler"i olarak sfi topluluklara verilmitir. Ge
mite ok canl ii sfi tarikatleri olmutur ve bugn de var
dr. te yandan sfilerle ayn dili konuan, ancak onlarla
kartrlmak istemeyen ve hibir zaman mevcut bir tarika
ta bal olduunu sylemeyen birok ii teosof olmutur ve
bugn de vardr. Bunun birinci nedeni yukarda syledii
miz gibi Snni mminden farkl olarak ii mminin mam
larn hatmi retisini kabul ettii anda manevi yola da gir
mi bulunmasdr. kinci bir neden tasavvufun bir trnn
bir eit dindarca bilinemezcilikten tr (evet, bu da var
dr) bilgiyi kmsemi olmasdr. Hatta Molla Sadra on
lara kar bir kitap yazmak zorunda kalmtr. Safevi dne
mi esnasnda bu tasavvufun bunalmnn belirtilerinden biri
olmutur. Bunun sonucu udur ki genellikle Bat'da dn
dmz gibi slam'da tasavvuf veya sfilik kavram mistik
olayn (gerek speklatif mistik, gerekse tecrbi mistik) t
mn kapsamaz. Gnmzde hala ran'da tercih edilen ir
fan ve 'urefa (arifler) kelimelerinin yaygn kullanlmalar
nn nedeni budur.
Bu ksa toplu zetten sonra eserde yine ksaca ele alaca
mz konulan balk altnda srdrmeyi dnyoruz.
llk olarak gerek felasife geleneini izleyen, gerekse Kelam
okullarna mensup olan dnrlerle onlarn hasmlarn
iine alan Snni dnceyi ele alacaz.
39

ikinci olarak yukarda haurlatUmz "speklatif' metafi

zik anlamnda tasavvuf metafiziini -ki bu metafizik soyut
mantksal kavramlar zerinde dnmek yerine duyusal
st dnyalar ve olaylara nfuz etmekten ibarettir- ele ala
caz. Bu grupta hem Snni hem ii manevi mritlerle bu
gruba aidiyetleri pheli olan kiilerle karlaacaz. Bu b
lm nc blme geni bir giri oluturacakur.
nc olarak Nasrddin TO.si'den balayan XVI ve
XVII. yzyllarda Isfahan okuluyla zirvesine ulaan ii d
ncesini inceleyeceiz. Bu dncenin abas drt yzyla
yaylmtr ve temsil ettii rnek gnmzde de bir yeniden
doua (palingenesie) davet niteliindedir.

40

BiRiNCi BLM

SNNi DNCE

A. Filozoflar
1. Ebheri
Filozoflarmzn bu dnyay terk ettikleri tarihe dayanan
tamamen dsal kronolojik sraya gre ilk olarak 633/1264
ylma doru lm olan filozof, matematiki ve astronom
olan Esirddin Mufazzal el-Ebheri'yi zikrediyoruz. Ksmen
Musul'da, ksmen Anadolu'da geirdii anlalan hayat hak
knda ok az ey bilinmektedir. Kitaplar az sayda olmakla
birlikte byk bir neme sahiptir. nk onlar ders kitab
devi grmler ve sk sk erh edilmilerdir. Bylece onun
Porphyrios'un Isagci'sinin bir uyarlamas olan ve emsd
din Fenari (834/1470) tarafndan erh edilmi olan bir kita
b, Kitclb'l-lsagci'si elimizde bulunmaktadr. ksmlk
(mantk, fizik, metafizik) Felsefe Klavuzu (Hidayet'l-Hik
met) dierleri yan sra Mir Hseyin Meybdi (880/ 14 75'de)
tarafndan erh edilmitir. Fakat btn eserleri arasnda en
nemlisi ve Iran'da en fazla okunan Molla Sadra irazi ta
rafndan yazlm olan ok kiisel erhtir. Ebheri'nin bir di41

er eseri, Kef'l-Hekaik (Metafizik Hakikatlerin Kefi) filo

zofumuzun iraki retiye yaknlklarn ele verir. Eserin s
ras en fazla izlenen srann tersidir: nce mantk sergilenir,
arkasndan metafizik, en sonra fizik gelir. Metafiziin te
ki dnya (ahiret) kuram ile ilgili (eschatologique) ksmnn
lrak eyhi Shreverdi'den olduu gibi alnulanm baz say
falar iermesi dikkate deerdir.
2. lbni Seb'in
Bu filozofla Endls'e veda ediyoruz. Muhammed tb
ni Abdlhak lbni Seb'in Mrsiye'de 614/1217-1218'de do
mutur. O halde kendisi de 560/1165'de Mrsiye'de doan
lbni Arabi'nin ksmen adadr ve onun gibi Dou'ya g
etmitir. nce Fas'ta Septe'de kalacak, sonra 669/1270'de
Mekke'ye giderek orada lecektir. Cesur ve kouturmalarla
(persecutions) dolu filozof hayaunda hibir ey eksik deil
dir: Onda hem hatras zerine sadk renci ve hayranlar
nn yansttklar aaa, hem de bu dnyada benzerlerinin ka
deri olan inat kinlerin, sknu ve zulme uramalarn glge
si ile karlamaktayz. Vizigotlara kadar uzayan soyu End
ls lslam uygarlnn en nl ve gerek temsilcileri arasn
daki yerini salamlaurmaktadr.
ahsiyetinin gc, retiminin lslam filozoflar ve muta
savvflarnn miraslarn bnyesine katm olmakla birlik
te kendine zg eilimleri olan bir okulun ortaya kmas
na yol am olmas olgusunda kendisini gstermektedir. Bu
okulun rencileri hocalarnm adyla Seb'inciler (Seb'iniy
yn) diye adlandnlmaktaydlar. Onlar arasnda ilk planda
gelen, Kadiz'de domu, ancak Fas'la yaam ve lm olan
ve L. Massignon'un "Verlaine'in spontanlna sahip bir a
ir" olarak niteledii uteri'dir (668/1269). iirlerinden bi
ri Seb'incilerin kendilerine kurduklar manevi soy zincirini
42

(isnad) gstermektedir. Bu iirde sadece bni Arabi ile bir

likte Shreverdi'nin adna rastlanmaz, ayn zamanda Shre
verdi gibi Hermes'in manevi soyundan geldiini iddia ede
rek lbni Seb'in okulu, iraki dnrlerin eilimlerine olan
yaknlklann da ortaya koyar (bkz. nc Blm, 3. mad
de). Gelecekteki aratrmalann lbni Seb'in'in zgrce seti
i lmnn sm zerine bize biraz k tutacan ummal
yz. Sylendiine gre Mekke'de "Tann'yla birlemek arzusu
ile" intihar etmitir. Damarlanm kesmi, kann aktm ve 2
evval 669/19 Mays 1270'te, yani Mrsiyeli nl hemerisi
lbni Arabi'nin 1240 ylnda am'da meydana gelen lmn
den otuz yl sonra hayata gzlerini yummutur.
Ibni Seb'in Septe'deki ikameti srasnda Muvahhid hkm
dan Abdlvahid tarafndan Sicilya kral imparator il. Frede
rik Hohenstaufen'in gnderdii bir dizi soruyu cevaplamak
zere grevlendirilmitir. Konuya ilikin eserinin ad bura
dan gelmektedir: Sicilya Sorulan zerine Konuma (el-Me
sa'il'l-Skliyye). Aslnda Bat'da bugne kadar lbni Seb'in'in
hretini salam olan bu eserdir. mparator tarafndan drt
soru sorulmutu. Bunlar dnyann ezelden beri (ab aeterno)
var olup olmad, tannbilimin nclleri ve doas, Aristote
les'in Kategoriler'i ve ruhun doas ve lmszl zerine
sorulard. Bu son soruya ek olarak imparatorun Aristoteles
ile erhisi Aphrodisyasl Aleksandros (tskender) arasnda
ki gr aynlklan zerine yaptrd bir soruturma da var
d. Bu mektuplamann anlam, onu bir yandan bni Seb'in'in
eserlerinin ve slam felsefesinin balam, dier yandan Bat
balam iine yerletirmek suretiyle derinletirilmelidir. Ba
t balamndan kastettiimiz il. Frederik'in aratnc olarak
sonsuz merak, dnyann merkezi, kozmosun imparatoru
olarak Kamil nsan (tnsan- Kamil) fikri ile birlikte bir me
sihilik -bu, kendileriyle iddetli atmalara girmeksizinJo
achim'cilerin (Joachim de Flore'un rencilerinin) mesihi43

ligiyle uyumas mmkn olmayan bir mesihilikti- zerine

dayanan bir "imparatorluk tannbilimi" ryasdr. 1
Ibni Seb'in'in kendi eserlerinin balamna gelince, bu ko
nuda yaymlanmas umulan eserlerini beklememiz gereke
cektir. Ana eseri olan Budd'l-Arif(Arifin Ka gibi bir ey)
ayn eserin anahtar olan eserle (Bursa Eminiyye ktpha
nesinde muhafaza edilen dnyada tek nshas bilinen Mif
tah- Budd'l-Arij) birlikte ilgin ve cesur fikirlerle doludur.
Farabi, Ibni Sina, Gazali, Ibni Rd'e ilikin tasvirleri, Islam
felsefesinde psikolojik yorum ynndeki ilk denemedir. B
tn bu eserlerin oktan yaymlanm olmas gerekirdi (Bud
d'l-Arif 1978 de Beyrut'ta yaymlanmtr). Bundan sonra
ele alacamz filozoflar bizi Endls'ten Iran topraklarna
gtrecektir.
Joachimciler ve Joachim de Flore: Corbin'in szn ettii Joachim de Flore
ltalya'da takribi olarak 1135-1202 yllan arasnda yaam olan bir Hristiyan
tarih filozofudur. Bu ahsn hayat boyunca yaam olduunu ileri srd
iki ilham veya keif olayndan biri Hristiyanln temel dogmas olan Teslis'in
gerek anlam zerinedir. Buna gre iki Ahit (Eski ve Yeni Ahit'ler) aslnda iki
dneminde tarihi temsil ederler. Tarihi l bak asndan yorumlayanjoa
chim'e gre tarih Baba'nn (Yasa) andan Oul'un (Sevgi) ana, oradan da
Kutsal Ruh'un (manevi anlam) ana doru gelimektedir. Ancak bu nc
a, birinci ve ikinci adan, yani Baba ve Oul'un alarndan ikili bir k
(procession) ile olmaktadr. Bu nc a veya durum (status) tarihin tann
latnlmas anlamna gelnektedir. Joachim bu a son a, yedinci a (Sab
bat a) olarak da adlandrmakta ve onu Deccal'n ortaya k ile tarihin so
nu arasna yerletirmektedir. Kendisini ise bu son adan nce gelen an son
iki neslinin banda olduunu dnmektedir.
Netice itibariyle grld gibi bu. tarih felsefesi baka birok benzeri gi
bi bir tr mehdiciliktir (messianisme, mesihilik) ve btn mehdiciliklerde ol
duu gibi de iinde ihtilalci tohumlar iermektedir. Joachim her ne kadar Kut
sal Metinlerin ve Kilise'nin otoritesinin tarihin sonuna kadar devam edeceini
belirterek ve bu an tarihi alar olmaktan ziyade manevi durumlar ola
rak yorumlanmas gerektiini syleyerek retisinin tehlikeli sonularndan
kanmak istemise de ondan esinlenen baz fanatik gruplann nc ve son
an gelni olduu, dolaysyla bundan byle mevcut kilise kurumunun orta
dan kalkmas gerektii yorumlarna engel olamamtr. Bazlar tarafndan sap
kn grl, bazlar tarafndan ise bir aziz olarak grlenjoachim ve ona da
yananjoachimcilik XIII-XVI. yzyllar arasnda ortaya kan iyimser tarih yo
rumlannn ilham kayna olmutur.
44

3. Katibi Kazvini
Hem lakabnn Arapa biimiyle Katib (yazar), hem Fars
a biimiyle Debiran olarak tannm olan Necmddin Ali
Katibi (675/1276) dnemin parlak filozoflar, astronomla
r ve matematikileri arasnda bulunmaktadr. Felsefede Al
lame Hilli ile Kutbddin irazi'nin hocalarndan biri ve ken
disi de Nasrddin Tsi'nin (bkz. nc Blm, 1. mad
de) rencisi olmutur. 657/1259 da Azerbaycan'da Mool
hkmdar Hulagu Han'n giriimiyle balatlan Meraga ra
sathanesinin ina projesine katlmtr. Uzunca sre Kaz
vin'de hocalk yapmtr. afii olduu ve bu mezhep de ii
likle zel olarak yakn ilikiler iinde bulunduundan Nas
rddin Tsi'ye kar duyduu hayranln da sonucunda bu
mezhebe kar gl bir yaknlk duymua benzemektedir..
Ona felsefi bilimlere ilikin belli saydaki eseri borluyuz.
Felsefi ve mistik sorunlarn btnn kucaklayan Kitab
Hikmet'l-Ayn' Allame Hilli ve baka biroklar tarafndan
erh edilmitir. En ok zikredilen eseri, aralarnda Sa'dddin
Taftazani ve Kutbddin Razi'ninkiler de olmak zere birok
erhin konusu olmu olan mantk zerine yazd bir ders
kitab niteliindeki Risalet'-emsiyye'sidir.
4. Reidddin Fazlullah
Reidddin Fazlullah 645/124 7 sralarnda Hemedan'da
domu ve (dmanlarnn entrikalar sonucunda dokuzun
cu lran tlhan' sultan Ebu Sa'id'in emri zerine idam edile
rek) Tebriz'de 718/1318'de ackl bir ekilde lmtr. Ev
rensel bir deha olan Reidddin Fazlullah bugne kadar
zellikle parlak tarih eseri ile tannmtr. nce Mool h
kmdar Abagha Han dneminde (1265-1282) hekimlik
mesleini icra etmi, sonra Gazan Han zamannda (129545

1304) sarayn tarihisi olmutur. Cdmi't-Tevarih (Tarihle

rin Sentezi) adl antsal tarihi eserinin yazmna bu sonuncu
nun emri zerine girimitir. Ksa bir sre sonra eserin ta
sarm genilemi ve evrensel tarih boyutlarn kazanmtr.
Ancak bu eser yann kalmtr (harikulade yazmalarla ss
l el yazmalar mevcuttur). Reidddin Fazlullah bu eser
de hekimlik hretini salayan ayn olaanst bilgileri ser
giler. Daima kaynaklara gider, ilk elden bilgiler peinde ko
ar. Bu bilgiler, eer sz konusu olan Hindistan ise bir bik
u'dan (bhikshu),2 in ise inli aydnlardan derlenir. Hay
ranlk uyandrc aratrmalarnn eitllilii bakmndan bir
Leonardo da Vinci'nin benzeri olan Fazlullah, meteoroloji,
aa kltr, anclk, mimari ve gemi yapm konularn i
ledii bugne kadar maaalesef bulunmam olan byk bir
eser (Kitab'l-Ahya v'el-Asar) kaleme almtr.
Yaratc faaliyetini gstermek iin yeterli olan bu eserler
btn dnda almasnn bugne kadar yaymlanmam
olan bir baka blm felsefe ve felsefe tarihini daha doru
dan ilgilendirmekte olan blmdr. Bu blm felsefe, mis
tik tannbilimi, Kur'an tefsirleri ve aynca ilerinde tannbilim
ve tpla ilgili konularn kark olarak ele alnd bir mek
tuplar grubundan olumaktadr.
1969 Kasm'nda Tahran ve Tebriz niversitelerinde
Reidddin'in lmnn alt yz ellinci yl dnmn an
mak zere bir ran aratrmaclar kongresi dzenlenmi
tir. Burada alnan kararlar makul bir gelecekte onun szn
ettiimiz henz yaymlanmam eserlerinin yaymlanaca
midini vermektedir.
2

46

Bhikshu veya Bhikchou (Dilenci): Bu szck balangta hayata ilikin btn

devleri yerine getirdikten sonra inzivaya ekilen ve kunuluunu salamaya y
nelik ilelere kendini veren brahrnan anlamna gelmekteydi. Ancak Budizmin
onaya kndan sonra sadece bu dinin ilecilerine, gnlk yiyeceini salamak
iin dilenmek zorunda olan kiilere iaret etmek iin kullanlmaktadr.

5. Kutbddin Razi
766/1364'te lm olan Kutbddin Razi (Muhammed
lbni Ali Cafer), dnemin ad zellikle iyi bilinen bir filo
zofudur. Soyu bazlarna gre Deylem'deki Bveyhi emir
lerine, bazlarna gre ise (nl eyh Sadk'un bir ye
sini tekil ettii) Kum'daki byk ii Babyi ailesine ge
ri gitmektedir. Allame Hilli'nin en mehur rencilerin
den biri olmutur. Ona on be kadar eser ve erh bor
luyuz. Bu eserler arasnda ran lbni Sinaclnn tarihi
iin en nemli olan, iinde Fahrddin Razi ve Nasrd
din Tsi'nin lbni Sina'nn larat' zerine kaleme aldklar
iki byk erhlerinde var olan farkl grlerinin bilno
sunu karmak ve karara balamak amacm gtt Kita
b'l-Muhakemat'dr
Hocas Allame Hilli'nin verdii mezuniyet diplomasnda
(icazet) rencisine dizdii vgler, te yandan, Molla Sad
ra irazi'nin rencisi ve kendisi de larat zerine ok kiisel
byk bir erhin sahibi olan Abdrrezzak Lahici'nin, Kut
bddin Razi'nin Ibni Sina'nn eseri zerinde dnen Nas
rddin Tiisi'nin derin niyetlerini anlamak iin gerekli kapa
siteye sahip olmadn dnmesine mani olmamtr.

B. Kelam Tannbilimcileri
1. Fahrddin Razi
Razi ad her zaman Tahran'm on iki kilometre kadar g
neyinde bulunan eski Rey ehrine (Avesta'nn Ragha's, To
bie'nin Kitab'mn3 Raghes'i) geri giden kiisel veya ailesel bir
3

Tobie'nin Kitab: Tobie, milattan nce VII. yzylda yaam olan Neftali ka
bilesinden bir Yahudi'dir. Tobie'nin Kitab ise bu kiinin olaylarla dolu hayat
hakknda bilgiler veren bir kitaptr. Yazan bilinmeyen bu kitap Eski Ahit'in bir
blmn oluturur. Tobie'nin hayatnn eitli safhalan ayrca birok ressa
mn tablosuna konu kayna olmutur.
47

kkene iaret eder. Rey'de 543/1149'da domu olan Fah

rddin ok gezen biri idi. Harezm'de ve Mu'tezililerle ha
raretli tartmalara girdii Maverannehir'de karmza k
maktadr. Buhara'da, sonra bir okul at Herat'ta, bun
dan sonra Semerkant'ta, arkasndan Hindistan'da kalr. Da
ha sonra nihai ve kesin olarak yine Herat'a dner ve orada
607/1209'da lr.
Karmak bir kiilik olan Fahrddin Razi lslam'daki fark
l dnce akmlarna hakim olmak ve onlar badatrmak
ister. Buna gc var myd? Genliinde onu yakndan tan
m olan lrak eyhi Shreverdi bundan emin deildi. Hem
e'arici -ancak atomculuk kart- olan, hem de Yunan tarz
Mslman filozoflar (Farabi, Ibni Sina; bundan baka ese
rinde Ebul'l Berekat el-Badadi'den nemli alntlar da var
dr) hakknda derin bilgi sahibi olan Fahrddin Razi byk
dogmatik sentezini gerekletirmek iin onlarn diyalekti
inin btn imkanlarn kullanr. "Felsefenin tanrbilim
le (Kelam) uzlamas onda son tahlilde Timaios'tan treyen
Platoncu bir sistem plannda gereklemitir" (P. Kraus). Bu
konuda karar vermek iin Razi'nin tm varlk metafiziini
kaynanda yeniden ele almak gerekir. Burada bir yanda z
lere (essences) veya mahiyetlere (quiddites) "uiaa hakk
na sahip olan bir ey olarak mantn kabul (Platoncu ei
lim olarak adlandrlabilecek bir ey), dier yanda z meta
fizii izgisinde kalan ve varl zlere dardan eklenen bir
ey olarak gren bir ontoloji karmza kmaktadr. Byle
olmas doaldr, nk mahiyet, u veya bu mahiyet olarak
(var) olmas bakmndan belli bir varla sahip olduu iin
bu varlk fiili mahiyeti, varlnn fail nedeni olarak meyda
na getirmesi iin yeterlidir. Ancak varlk, mahiyete ait deil
dir. Bundan dolay dnce varlk (etre) ve z arasnda ay
rm yapar. Bununla birlikte meydana gelmi olmas (cons
titue) bakmndan mahiyet var olmak iin gerekli olan eye
48

sahiptir. Burada problem lbni Sina ile ilgili olarak tam bir zi
hin zgrl ile ele alnmtr. Ancak Fahrddin Razi'nin
zm biimi varlk metafiziinde kkl bir devrim gerek
letirecek olan bir Molla Sadra irazi'nin eletirisinden zor
kurtulacakur.
Fahrddin Razi Kelam, felsefe, Kur'an tefsiri, bunlardan
baka up, astroloji, simya, firaset ilmi, mineroloji gibi yak
lak on be konuyu iine alan nemli bir klliyat brakm
ur. Burada sadece unlar zikretmekle kendimizi snrlaya
caz: llkin lbni Sina'nn ldrdt'na yapt erh ve Nasrd
din Tsi'nin bu erh hakknda yapt derin eletirisi. Yuka
rda iaret ettiimiz gibi Kutbddin Razi daha sonra bu ikisi
arasnda "hakemlik" yapmaya alacaktr. !kinci olarak fi
lozoflarla (hukema) nceki ve sonraki dnem Kelam bilgin
lerinin (scolastiques) retilerine ilikin bir sistematik ge
ni zet (Summa) (Muhassal).4 nc olarak "ark Mese
leleri" (el-Mebahis'l-Merikyye) adn tayan, ancak ba
lndaki bu "ark" kelimesinin anlamnn belirsiz kald,
her halkarda lrakilerin kastettikleri teknik anlama yaban
c olduU ok byk bir eser. Bu, varlk ve ana nitelikleri,
4

Summa veya Somme: Latince "summa", Franszca "somme" kelimeleri, bir bili

me, bir konuya ilikin btn bilgileri zetleyen eser anlamna gelir. Ancak bu
zetleyen eser kavramndan dolay bu tr eserlerin kk hacimli eserler ol
duklan sonucu kanlmamaldr. Tersine rnein Aquinal Thomas'nm ilahi
yata ilikin nl "summa"s rneinde (Summa theologica) olduu gibi byle
bir eser ok hacimli olabilir (Roma, 1918 Leonine basksnda 8 cilt, IV-XII cilt
ler). Benzeri ekilde ileride lsmail1lie ayrd blmde Corbin el-Hindi el-Be
rui'nin de yedi byk ciltlik bir "summa"sndan sz edecektir. Bu tr eserle
rin bu zelliklerinin nedeni onlann inceledikleri konuya, alana, disipline ili
kin btn tarihi bilgileri, btn farkl grleri, farkl retileri ieren bir eit
felsefe tarihi veya felsefe ansiklopedisi hviyetinde olmalandr. Metinde "sum
ma" veya "somme" kelimelerinin getii her seferinde anlan biz "sistematik ge
ni zet" olarak Trke'ye evirdik. Ancak okuyucunun bu kavramn ierii
ile ilgili olarak yanlmamas iin bu aklamay vermeyi de gerekli grdk. te
yandan Corbin seyrek olarak summa kelimesi ile bir yazann btn eserlerini,
yani klliyat'n (corpus) da kastetmektedir. Bu says ok daha az olan yerler
de ise onu klliyat'la karladk.

49

zorunlu olmayan varlk, Zorunlu Varlk (aklsal tanrbilim)

byk kategorileri zerine kitaplk bir sistematik geni
zettir. Drdnc olarak byk olu Mahmud iin yazd
drt blmlk(henz yaymlanmam) bir baka sistematik
geni zet. Beinci olarak yolculuklar esnasnda hemen he
men her yerde ve hemen hemen btn okullarn temsilcile
riyle yapm olduu tartmalar(mnazara) anlatan bir ki
tap. Altnc olarak soru ve aratrmalarn okluu ile yine bir
sistematik geni zet dzeyine ykselen sekiz kaln ciltten
oluan byk Kur'an tefsiri (Mefatih'l-Gayb). Dier bir ok
retken dnrde olduu gibi Razi hakknda da henz b
tnsel bir incelemenin olmamas bizi artmamaldr.
Fahrddin Razi'nin giritii uzlatrma, "belki retile
ri uzlaurma teebbsnden ok ...farkl zihinlere ortak bir
dnce alan sunma abasdr.(. ..) O, akl ile imandan ok
filozof ile mmin arasnda bir uzlatrmadr" (Roger Arnal
dez). Belki de onda mkemmel bir "karlatrmal felse
fe" program sz konusudur. Ancak bu teebbste Razi'nin
elinde sadece, savunmac bir diyalektik olan, speklatif ve
ya bauni felsefenin znede meydana getirdii yapsal deii
me hibir zaman ykselemeyen yukarda toplu bakta zik
rettiimiz teknik anlamda Kelam vard. Problemin almas
iin bu dzeye ulalmasnn gerekmesine karlk insan ak
l ile Kutsal Ruh olarak faal akl arasnda dntrc birli
i iin iine katmakszn Fahrddin Razi sadece karsama
c(discursif) akln imkanlarn seferber etmektedir. ok an
laml bir izgi: Fahrddin Razi hatta ii filozoflarn savun
duu biimde metafizik mam ve mamlk kavramndan ha
berdar grnmemektedir. Sadra irazi'nin bu noktada ken
disine yapaca ayrntl eletiri zellikle bir rnek tekil edi
ci niteliktedir.
Ksaca Razi tipik bir Kelamc, Kelam diyalektiinin m
kemmel bir skolastiidir. ok okunmutur. Muhassal' lb50

ni Teyniye, lbni Haldun tarafndan incelenmitir. lbni Ara

bi onunla yazmtr. Bau'da Dominiken tarikatine mensup
spanyol Raymond Martin (XIII. yzyl) Pugio Fidei'de onu
zikretmektedir.
2. ci
Felsefenin ve Kelam tanrbiliminin stn bir temsilci
si, yine bir ranl olan Adudddin ci, Mool istilasnn ilk
dalgasnn geri ekildii bir dnemde Fars'ta, iraz yaknla
rndaki lc'de, 700/1300 civarnda domutur. iraz'da kad
ve mderrislik yapmtr. 756/1355 ylnda, doduu eh
re hakim bir tepe zerinde bulunan Diraimiyan kalesinde
mahpus olarak lmtr. Felsefi ve tanrbilimsel dnce
sine kaynak tekil eden etkiler arasnda, ncelikle hocas
Ahmed lbni Hasan Careberdi'nin (746/1345) etkisi ile kla
siklemi Kur'an tefsiri dnda Metali'l-Envar (Nrlann
Ykselii adn tamakla birlikte bu adda da lrakilik'e her
hangi bir atf sz konusu deildir) balkl bir Kelam siste
matik geni zetini (summa, somme) kaleme alm olan Bey
davi'nin (685/1286 civar) eserini zikretmek gerekir. Bal
ca eseri bir Kelam sistematik geni zeti olan Kitab'l-Me
vakftr (Duraklar Kitab). Bu eser alt byk ksmdan (ve
ya duraktan) olumaktadr: 1) Bilgi kuram. 2) Varlk bilimi
ile ilgili genel ilkeler. 3) Arazlar, yani tzn dndaki kate
goriler kuram. 4) Tzler, basit ve bileik cisimler, unsurlar,
gksel cisimler kuram. 5) Ruh, akl ve meleki akllar kura
m, yani aklsal tanrbilim (Tanr'nn z, Tanr'mn isimle
ri ve sfatlar, Tanr'nm fiilleri). 6) Peygamberlik nazariye
si ve teki dnya halleri nazariyesi (eschatologie). (Kendi
sine yaplan erhlerle birlikte hicri 1325'de Kahire'de bas
lan Mevakf drt byk ksmdan meydana gelen sekiz b
yk cilt tutmutur.)
51

ci'nin bir St. Thomas veya Molla Sadra irazt'nin eserleri

nin bizde uyandrdklar bir sistematik geni zet anlamnda,
yani bandan sonuna kadar yazara ait dncelerin kendisi
ne hakim olduu kiisel bir sistem dncesine sahip bir sis
tematik geni zet anlamnda gerekten bir Kelam eseri ina
ettii sylenebilir mi? Ancak byle bir ina gcne Fahrd
din Razi dahil belki hibir Kelamc sahip olmamtr. Bu ka
ytla Kelam alannda ve Kelam'm bak ufkundan ci'nin d
nemin felsefi-tannbilimsel bir sistematik geni zetini mey
dana getirdii kabul edilecektir. Bu srada Kelam'n ken
di zerine kapanarak tkenme dnemine ulatn dn
mek haksz olmaz. Ancak burada iki dier mlahaza da gz
den kaybedilmemelidir: Birinci olarak dnrlerimizi erh
ve yorumlan arttrmalarndan tr knamamak gerekir.
lleride tekrar sylemek frsatmz olaca gibi bu onlar iin
"aratrma" anlamna gelmekteydi. Onlarda bir metne ba
l olmak, kiisel dncenin bir yetersizliinin iareti deil
di; tersine verilmi olan baz noktalar zerinde onu en do
rudan bir biimde ifade etme aracyd. kinci olarak ci'in ta
savvuf metafiziinin kendisinde bir zirveye ulam olduu
bir Simnani'nin, lbni Arabi'nin dncesiyle temas sonucu
ii felsefesinin kendisiyle yeni bir atlm kazand bir Hay
dar Amuli'nin ada olduunu dnmek gerekir. Belki de.
kendi zerine kapanm olan Kelam, bir medrese skolastiin
de tkanma noktasna gelmiti. Canl dnceyi baka akm
larda aramamz gerekir. ii metafzikileri hem Kelam'a, hem
filozoflarn metafiziine, hem de nistiklerin teosofsine ha
kim olacaklardr. O zaman Kelam verimli bir hazrlk (pro
pedeutique) olarak hayatn srdrebilecektir.
ci'nin Mevakf ilerinde en nls Sa'dddin Taftazani
olan rencileri tarafndan erh edilecektir. Ancak onun kla
sik erhi, dorudan rencileri evresine ait olmayan bir d
nrden, Mir erif Curcani'den gelecektir.
52

3. Taftazani
ci'nin rencisi ve erh_isi olan Sa'dddin Taftazani
722/1322'de (lran'n kuzey dousunda) Horasan blgesi
nin bir kasabas olan Taftazan'da domu ve 792/1322'de
Semerkant'ta lmtr. Gnmze kadar medreseler
de okutulan birok elkitabn kaleme almtr. Bunlar ara
snda Katibi Kazvini tarafndan yazlm olan mantk kita
b zerine erhi, nl Risalet'-emsiyye'si de vardr. Taf
tazani bir e'arici idi. Ama tam bir zihin zgrl iinde
dnemin tartmalar iinde yer alan tehlikeli konular ele
alan bir e'arici. zellikle hibir zaman insann ahlaki bir
sorumlulukla donatlm olduu ve Tanr nnde sorum
lu olduundan phe edilmeksizin lslam'da tutkulu bir bi
imde tartlm olan ciddi cz'i irade ve kader sorununda
benimsedii pozisyona iaret etmek gerekir. Taftazani'ye
gre insan fiillerinde hem insann, hem de Tanr'nn pa
y vardr. Bu fiillerin hibiri yekpare bir fiil deildir, tersi
ne son derece karmak bir sretir. Taftazani Tanr ve in
sann bu srete mecazi bir anlamda deil, gerek anlamda
bir paylar olduundan kesin olarak emindir. Tanr insana,
onun semi olduu fiili gerekletirme ynnde bir g
de vermesi anlamnda insan fiillerinin yaratcsdr. Belki
bu noktada Taftazani Maturidi okuluna E'ari okulundan
daha yakndr.
Filozoflar arasndaki ilikiler her zaman kolay deildir.
Taftazani meslekta ve dostu Mir erif Curcani'yi iraz'da
779/1377'de ah uca'yla tantrmak giriiminde bulun
mutur. Timurlenk ehri aldnda her ikisi Semenkant'a g
trlmlerdir. lki dost Timur'un huzurunda byk bir sz
yarmas, bir tartma oturumuna davet edilmilerdir. Dost
luklar bu olaydan sonra devam etmemitir.
53

4. Curcani
Esterabad meneli bir aileden gelen Mir Seyyid erif Cur
cani Hazar Denizi'nin gney dousunda bulunan Gurgdn'da
(Curcdn, Curcdnf Farsa kelimelerin Arapa okunuuna
karlk olan yazllardr) 7 40/1339 ylnda domutur.
Dnemin byk isimlerinden biri olmutur. Kutbddin
Razi'nin rencisi olmutur. Celalddin Devvani'nin ise ho
cas olacaktr. ok yolculuk yapan biri olarak 766/1365'de
Herat'ta, sonra Msr'da karmza kmaktadr. lstanbul'u
ziyaret eder (776/1374); daha sonra 779/1377'de ah u
ca tarafndan mderris olarak atand iraz'a gider. Birka
satr yukarda Semerkant'a mecburi gnden ve bunun
sonularndan sz ettik. Timurlenk'in lmyle (1405),
816/1413 ylnda lecei iraz'a geri dner. ok dolu bir
hayat. Seyahatlerine esas olarak birok yzyl boyunca gen
filozoflar ve tanrbilimcilere el kitab devi grm olan
teknik eserler olduklarndan tr Mir erifin hretini
oluturan yirmi be tane civarnda eserinin kaleme alnma
s eklenir. Yukarda ci'nin Mevakf zerine byk erhin
den sz ettik. Onun dnda burada ancak Tanmlar Kita
b'n (Kitab't-Tdrifat) zikredebiliriz. Bugn bile son dere
ce deerli olan bu eser Arapa'da filozoflarn teknik termi
nolojilerine ilikin byk szln nvesini tekil eder. Bu,
binlerce ve binlerce sayfann taranmasn gerektirdii iin
gnmzde de daha uzun bir sre teebbs edilemeyecek
olan .bir giriimdir.
ii: atelilii iinde Gazi Nurullah uteri byk eserinde
(Mecalis'l-M'minin=Mminler Meclisi) mmkn olan en
byk sayda bilim adamm imamet davasyla birletirmek
tedir. Ayn eyi Curcani ile ilgili olarak da yapmaktadr. Bu
nun nedeni Nrbahiye sfi slalesine (silsile) adn vermi
olan Seyyid Muhammed Nrbah (869/1465) ile lbni Ehi
54

Cumhr Ahsa'i'nin onu bir ii olarak gstermeleridir. Ancak

o bir Snni grnmektedir. Buna karlk olu Seyyid em
sddin ii olmutu;. Torunu Mirza Mahdm ise gene Sn
ni olmutur. lleride tekrar syleme frsatmz olaca gibi za
mann ktlkleri yznden iilerin uyduklar "gizlilik di
siplini", ou zaman mensubiyet sorunlarn zmeyi g
letirmektedir.

C. Filozojl.ann Hasmlan
1. lbni Teymiye ve rencileri
Filozof u veya bu nedenle aratrmasnn meruluu
na kar kanlarn saldrlarn tamamen bilmezlikten gel
mez. Onlarn itiraz felsefe tarihinin bir eit negatif kop
yasn temsil eder. Bu bakmdan bilinemezcilik (agnosticis
me), savunduu red nedenleri birbirlerinden farkl olmak
la birlikte, belki her zaman var olmutur. Bu nedenler bir
birlerine zt bir durumda ortaya kabilirler. Bununla birlik
te filozofun gznde onlar arasnda bir olgu ortakl var
dr. Bir yandan eletiri ve pozitivizmin eitli biimlerin
den domu olan, her felsefeye gerek bir "te"den sz et
meyi yasaklamak zere -nk gerein, metafiziin ele al
d eyin dnda bir ey olduu dnlmektedir- psika
nalize, sosyolojiye, lengstie bavuran ada bilinemezci
lik vardr. Ancak te yanda filozoflar tarafndan sorulan so
rulan reddeden, bu sorulan sorma ynndeki her trl te
ebbs, bu teebbsn kendini "aklcla"(rationalisme)
yneltilmi bir meydan okuma olarak ortaya koyduu du
rumda bile, "aklclk" olarak ihbar eden saf mminlerin bi
linemezcilii vardr. Bu dindar bilinemezcilerin tm "kitap
l toplumlar"da (Ehl'l- Kitap), lbrahimi gelenein ko
lunda temsilcileri olmutur. Bilinemezciliin farkl biimle55

rinde bylece ortaya kan "nesnel" ortakln daha yakn

dan incelenmesi gerekir. Metafiziki onlann ne birini ne di
erlerini ikna etmeyi mit edebilir. Her trl tartma ksr
dr. Ortada bir kant meselesi deil, kabiliyet meselesi var
dr. O sadece organ olduu iin kabul etmek zorunda ol
duu dnya grne tanklk eder. Bylece de k gelene
ini (traditio lampadis) devam ettirebilir.
661/1263'de Harran'da (Mezopotamya) domu, 728/
328'de am'da hapiste lm olan lbni Teymiye, bir hanbeli
tannbilimcisi, dolaysyla filozoflannkine en zt olan eili
min temsilcisi olmutur. Polemiki ve kavgac biri olarak
herkese, ama herkese cesaret ve atelilikle saldnr. Onu oku
yunca metafiziki hi olmazsa filozof olmayana kendi aba
s ile ilgili olarak her zaman anlalmaz olarak kalacak olan
eyin ne olduunu anlar. Eer tbni Teymiye gibi bir ahsiyet
yazlan ile birka yzyl sonra ada hanbeli rnesans ola
rak adlandnlabilecek olan eyi, yani XVIII. yzyln vahha
bi hareketini, daha sonra da XIX. yzyldaki selefi reformu
nu dourmusa, filozof bu kiiliin ok zel olarak dikkati
mizi ekmesi gerekmektedir.
En nl hocalar arasnda 663/1265'ten itibaren am'da
Hanbelilerin byk kads olan eisddin el-Makdisi var
d. lbni Teymiye'nin klliyat olduka byktr. H. Laoust
tarafndan ayrntl olarak incelenmitir. Burada maalesef
ancak onlardan bazlarnn adlarn zikredebileceiz. Onlar
arasnda 705/1305'te Msr'a hareketinden nce am'da ya
zlm Rfat sfi tarikatina kar bir eseri vardr. Msr'daki
kal esnasnda (705/1305-712/1312) Yunan mantn ve
byk lslam filozoflarnn, zellikle Farabi, lbni Sina, lb
ni Seb'in'in ana tezlerini rtmeye alt nl Mantk
lara Reddiye'sini (Redd'l-Mantkiyyin) kaleme alr. Ancak
en nemli ve en karakteristik eseri 716/1316-720/1320 yl
lan arasnda yazlm olan Minhac'l-Snnet'dir (Snniliin
56

Yolu). Bu, Nasrddin Tsi'inin rencisi nl ii tannbi

limcisi Allame Hilli (726/1326) tarafndan yazlm Minha
c'l-Keramet'e (Keramet Yolu) kar yntemli ve ar bir po
lemiktir.
phesiz nasl ki felsefe Gazali'nin saldrsndan sonra ya
amasna devam etmise iilik de bu saldrdan sonra ayn
salamlkla varln srdrmtr. te yandan eser Snni
slam anlay ile ii slam anlay arasndaki temel ztl
anlamak bakmndan byk deer tamaktadr. Fakat kar
latrma arac yetersizdir; nk burada her ey bir Hay
dar Amuli'nin veya Sadra irazi'nin teosofileri seviyesin
de deil, Kelam seviyesinde cereya; eder. Bununla birlik
te ondan yazarn kendilerini anlad ve onlara kar hnc
n oluturan ekilde dnce okullar hakknda saysz bilgi
edinilmektedir. lbni Sina vesilesiyle yazar Yaratc'y kendi
mutlakl tarafndan belirlenmi Mutlak Varlk olarak d
nenleri eletirir. lbni Seb'in de Zorunlu Varlk ile zorun
lu olmayan varlk arasndaki ilikiyi bir madde-form iliki
si tarznda yaratlm gibi tasarlayanlar eletirir. lbni Arabi
ile ilgili olarak (lbni Arabi'nin ayan- sabitelerine, yani ezeli
ilk rneklerine [hecceites etemelles] kar bilfiil varolu ile
zlerin basit pozitif gereklikleri arasnda aynn yapanlara
saldrr. Sadrddin Konevi vesilesiyle Zorunlu Varlk' mut
lak ve byle olmasndan tr koulsuz vs. varlkla zde
letirenlere hcum eder.
rencileri arasnda burada hi olmazsa onlarn en sadk
larn, yani eserlerini reten, erh 'eden ve hi olmazsa iki
kez onunla birlikte hapse girmi olan lbn'l Kayyim el-Cev
ziyye'nin (751/1350) adn analm. llerin ve yaayanlarn
ruhlarn ele alan Ruh Hakknda'sn (Kitab'r-Ruh) zikrede
lim. Dier eserleri gibi ( onlardan yedi sekiz tane vardr) bu
eser de basit bir tahlilden fazlasn haketmektedir.
57

D. Ansiklopediciler
1. Zekeriya Kazvini
Burada "Ansiklopediciler" geni bal altnda toplad
mz kiileri ele alacaz. zellikle bu kiiler arasnda ilk iki
si filozoflarla ayn "dnya fenomeni"ni tasvir ederler. An
cak Ansiklopediciler yukarda tespit ettiimiz gibi bu filo
zoflarn birounun gerek anlamda ansiklopedist zihniyete
sahip insanlar olmalarna karlk fizik ve metafizie ilikin
eserlerinde gz nne almak durumunda olmadklar ayrn
tlar ve bak alarn derinletirirler. Bu ayrntlar grnt
leri kurtarmak (szein taphainomena), yani kendilerine g
rndkleri ekilde fenomenleri temellendiren eyin ne ol
duunu aklamak ilkesine dayanan fenomenolojik aratr
ma iin nemlidirler. Fenomenolojinin nem verdii maddi
veriler deildir. Bu verilerle ilgili olarak onlarn "alm" ol
duklarn sylemek ok kolaydr (ada bilimimizin verile
ri on sene sonra daha da kolayca "alm" olacaklardr). Fe
nomenolojinin kefetmeye alt ey, bu fenomenlerin al
glama organ ve formu olan ana mge, apriori evren imge
si'dir (lmago Mundi apriori). Yazarlarmzn nemi bylece
devam etmektedir.
Kazvini'nin eseri ender zenginliktedir. (Tahran'm yz elli
kilometre kadar batsna den) Kazvin'de domu, E.sird
din Ebheri'nin rencisi olmu, 682/1283'de lm olan ya
zannz her zaman yeni bilgiler peinde koan, ortaya kan
btn olaylara kar uyank, doymak bilmez merak sahi
bi bir kafayd. Eserini hangi snfa koymak gerektii zor bir
meseledir. O, eitli alemler iinde kendini gsteren her e
yi ele alan btn bilimleri ieren kelimenin en geni etimo
lojik anlamnda bir "kozmografya"dr.
lki byk eseri vardr. Birincisi balnn haber verdii
mmkn her trl bilgiyi bir araya toplayan geni bir derle-

se

me olan Asaru'l-Bilcid ve Ahbaru'l-Ibd'dr (Antlar ve insanlar

gibi bir ey). Bu, lkelerdeki "kalntlar"dan ve insanlar hak
knda sahip olunan bilgilerden sz eden bir kitaptr. kinci
si 'Acaib'l-Mahlkat ve Garaib'l-Mevcdat (Yaratklarda
ki Harikuladelikler ve Varlklann Tuhajlklan veya daha iyi
si Harikulade Yaratklar ve Acaip Varlklar) adn tair. Arap
a kaleme alnm bu kitabn Farsa evirileri vardr. Bura
da birka satrda yapabileceimiz en iyi ey, bu kozmografya
hakknda ksa bir zet vermek olacaktr.
Eser iki byk kitaba ayrlr. Birinci kitap yukar, ikincisi
aa alemlerin gerekliklerini ele alr. Ansiklopedik prog
ramm yerine getirmek zere birinci kitap dokuz gk k
resinin (felek) her birinin zelliklerini ele alan astronomi
hakknda uzun bir sunula balar ve bu bilimle ilgisi olan
iki bilimle, yani farkl melekler ve gksel Ruhlar kategori
lerini ele alan melekler nazariyesi (angelologie) ile z ba
kmndan zamann ve onun grntlerinin, yani farkl a
larn, takvimlerin ve takvim dzenlemelerinin bilimi olan
kronolojiyle biter. lkinci kitabn ele ald konular ise un
lardr: Unsurlar alemi; Ate kresi ve gk talan; Hava k
resi ve genel meteoroloji (yamurlar, rzgarlar, yldrm);
Su kresi (okyanuslar, denizler ve onlarda yaayan hayvan
larn tasvirini ierir); Toprak kresi (Genel corafyay, ya
ni yedi iklimi, dalar bilimini ierir). Sonra u konular ge
lir: mineroloji (metaller, mineraller); botanik ve bitkilerin
zellikleri; zooloji; her cephesiyle insan bilimi (anthropolo
gie): insann ve dnen ruhun z, ahlak, embriyoloji, in
san anatomisi ve fizyolojisi, i ve d alg organlan, kavray
c yetiler (bu blmde filozoflar tarafndan sergilenen akl
lar kuramyla karlarz: Doutan akl, bilfiil akl (intelle
ct in habitu), kazanlm akl, faal akl; adetleriyle rklar ve
milletler; insan fiilleri ve faaliyetleri (nc Blm mad
de 8'de Mir Fendereski'nin eserine baknz); bilimsel aletler
59

(usturlab, tlsmlar); kimya; kokular; zararl hayvanlarn ve

kt ruhlu cinler ve eytanlarn etkilerine kar korunma;
fantastik ve doa-st hayvanlar
O halde bu kitap dnemin bilincinde var olan lm
ge'nin algsna izin verdii lde tm dnya bilgisinin bir
"ayna"sdr. Buna (kahramans, romans ve mistik biimi
altnda) ran destan edebiyau yazmalar ile birlikte bu kita
bn yazmalarnn da, ta Kaar dnemine kadar minyatrc
lerin sanatn ok byk bir lde etkilemi olduunu ek
leyelim. Yine bu adan bu yazmalar filozof iin de canl ha
yal gcnn nasl ilediini gstermek bakmndan son de
rece byk bir deere sahiptir.
2. emsddin Muhammed Amuli
(Hazar Denizi'nin gneyinde Taberistan blgesinde yer
alan) Amul meneli bu dier ansiklopedist dnrn
(onu 133. sayfada sz edilecek olan Seyyid Haydar Amuli
ile kartrmamak gerekir) ne doum, ne lm tarihi ke
sin bir tarzda bilinmektedir. Kendisiyle gr alveriin
de bulunduu ve tartmalara girdii ci'nin ada olan
Amuli, bir VIII/XIV. yzyl insandr. Aynca iiliin "gizli
lik disiplini"ne uyan birok ada iin sz konusu oldu
u gibi onun da baz szleri hazan bir Snninin hazan bir
iinin szleri olarak yorumlanabilmitir. 716/1316'da, Sul
tan Muhammed Gazan Han'n kardei Olcaytu'nun (Sultan
Muhammed Hudabende) hkmdarlnn sonuna doru
Azerbaycan'da Sultaniye medresesinde mderris olmutur.
erefddin llaki'nin tp ansiklopedisiyle lbni Sina'nn Ka
nun'una bir erh yazmtr. Ancak zellikle Nefais'l-Fnn
(Deerli veya Aranan Bilimler gibi bir ey) adl geni ansik
lopedisiyle tannmtr.
Bu ansiklopedinin btn yz yirmi be bilimin tasvir,
60

tahlil ve tarihini kapsamaktadr (eski tabasma yayn be

yz sayfadan fazla tutuyordu; yeni Tahran tipo basks
kaln ciltten olumaktadr). Eser iki byk ksma ayrlmak
tadr: Birinci ksm eskilerin bilimlerini, yani Yunanllar
dan gelen ve varlklarn slam dnyasnda srdrm ve
ya gelitirmi olan klasik bilimleri ele almaktadr. lkinci k
sm asl anlamnda Islami bilimleri, Islam'n kendi talepleri
ile ortaya km bilimleri ele alr. Zekeriya Kazvini iin yap
tmz gibi bu eser hakknda ksa bir zet vermek iin bi
le yerimiz yok. Onun hakknda yaplacak analitik bir incele
me hi olmazsa daha sonraki bir dneme ait ve daha snrl
olan Mir Fendereski'nii ve daha da dorudan bir ekilde tb
ni Haldun'un eseri ile karlatrmak ynnde acil bir ihtiya
ca cevap verecektir.
3. lbni Haldun
Bu byk dnr gerek kafasnn ap; gerekse gerek
letirdii eserin bykl bakmndan burada ansiklope
diciler arasnda yer almay hak etmektedir. Batl tarihile
rin kendisine olaanst bir rol verdirmi olmalarndan t
r de -hakkndaki bibliyografya kocamandr- bunu zellikle
hak etmektedir. Ibni Rd'ten sonra Islam felsefesinin ln
kumlan arasnda kaybolduu, kabul gren bir grdr. Bu
gre gre aa yukar iki yzyl sonra bu lde sadece lb
ni Haldun'un esiz kiilii ortaya kmt. O, geleneksel s
lam kltrnden kopmu ve batllar tarafndan deeri ke
fedilmeden nce maalesef hi kimse tarafndan takip edil
memi bir nc olarak selamlanmaktayd. Ondan sonra yine
l hkm srmt. imdi eer Batl tarihiler bir nc
nn bykl olarak grdkleri eyden bylenmi idiy
seler, bu, bu ncnn dncesinin asl anlamnda slami
olandan uzak olmas lsnde olmutu. Nihayet onlar lbni
61

Haldun'da "felsefi" grdkleri bir eyi bulmaktaydlar. An

cak bu ey de maalesef geleneksel filozoflann gznde ar
tk felsefi olmayan bir eydi. te yandan geleneksel filozof
lann programnda bulunan sorunlann ounluunu gn
mz Batllan felsefe ile ilgisi olmayan sorunlar olarak gr
mektedirler. Ksacas tam bir yanl anlama sz konusudur
ve lbni Haldun'un eseri bugn Bat'da grd itibar saye
sinde gerek kaynaklan, gerekse uzak sonulan bakmndan
bu yanl anlamann tahlil edilebilecei en uygun yerlerden
birini temsil etmektedir.
Bu sonular ok ilerilere gitmektedir. lbni Haldun'a me
ziyet olarak fazla kolayca Voltaire'den nce bir "Voltaire'ci
alay" (ironie) atfedildi ve Islam dnyasnn tm gen ente
lektelleri (intelligentia) bu hususta birletiler. Onda tarihi
eletirinin kurucusu, ada sosyolojinin ncs selamlan
d. Kendilerini ifade edecek kelimeler henz var deilken
bilinemezcilik ve tarihsicilik, pozitivizm ve sosyolojizm ls
lam'da onunla birlikte ortaya kmlard. lbni Haldun ola
ynn ortaya koyduu soru udur: Felsefenin kendi kendi
sini ve konusunu inkar ederek bir felsefe sosyolojisine in
dirgenmesi iin hangi ncllerin var olduu, baka hangi
lerinin var olmamas gerektii farz edilmelidir? Latin Orta
a'mz dinbilimin hizmetkar (ancilla theologia) olan bir
felsefeden sz etmiti. Felsefe eer sosyolojinin hizmetkan
(ancilla sociologiae) olursa, bu kimin yarannadr? Gnein
douunun iareti olarak kabul edilen ey, belki onun bat
ndan baka bir ey deildi ve eer lbni Haldun'un eserinin
yanks lslam'da baka yerlere ulamamsa bunun nedeni
belki de bu batn glgesinin baka yerde varln srdr
memesiydi. nk tam da bize Islam kltrnn tkeni
inden sz edildii anda tasavvuf metafizii ile ii metafizi
i (bir Simnani, bir Haydar Amuli, bir lbni Ehi Cumhur vb.
ile) lsfahan okulunun douunu hazrlayarak mthi bir
62

yenilenmeye tanklk etmekteydi. O halde felsefi dnce

iin iiliin uyarc deerine, onsuz hikmet-tarihin olama
yaca bir te dnya kuramna dikkat etmemiz gerekmek
tedir. O zaman lbni Haldun rneinde trajik bir bykl
seve seve kabul edeceiz. Ama bu byklk belki baka_.
lannn grmekten holandklar yerde bulunmamaktadr.
lbni Haldun 732/1331 ylnda Tunus'ta domutu.
806/1406 ylnda Kahire'de ld. hretini tekil eden antsal
eseri yaknlarda ngilizce'ye de evrilmi olan Mukaddime'si
dir. Yazar bu eseri krk yanda iken kaleme almur. Bir dizi
mutsuz deneyler sonucu hayau politik olarak tehlikeye gir
diinde ailesi ile birlikte (Cezayir'de eski Tiaret eyaletindeki)
Beni Salame kalesinde inzivaya ekilmiti. Aynca bir evrensel
tarih (Kitab1-ber=Bir Ders, bret lfade Eden Olaylan ncele
yen Kitap), bir otobiyografi, belki kendisinin olan ve tasavvu
fu ele almak iddiasnda olan, ancak phesiz bir mistik tara
fndan yazlmam olan ifa's-Sail'i kaleme ald.
Mukaddime lbni Haldun'un tasarlad ekilde grevini
yerine getirebilmek zere tarihi iin zorunlu olan bilgile
ri ieren bir ansiklopedi olarak grnmektedir. Bu noktada
lbni Haldun hakl olarak yeni ve bamsz bir bilim, insani
toplumsal hayat (el-umran'l-beeri) ve toplumsal olaylarn
btnn oluturan konusu tarafndan belirlenen bir bilim
kurduu bilincindedir. Mukaddime alu byk ksmda insan
toplumunu (etnoloji, antropoloji), krsal uygarlklar, yne
tim biimleri ve kurumlan, ehir uygarlna dayanan top
lumlar, ekonomik artlar ve olaylan, bilimleri ve edebiya
t, ksaca bugn "kltrel tezahrler" olarak adlandrd
mz her eyi inceler.
Byle bir soruturma phesiz geleneksel felsefenin konu
su olan metafizik aratrmaya aykr, yeni bir eyi temsil et
mektedir. Onda "ada" pozitivizmin ncsn grmek
belki slam kltr, daha kesin bir ifade ile lslam felsefesi

iinde lbni Haldun'un eserini deerlendirmenin en iyi yolu

deildir. Onun ait olduu uygarln son gnlerini yaad
nn bilincinde olduunu sylemek olaylar olup bittikten son
ra (post eventum) yaplan kehanet snfna girer ve bu, ba
ka yerde, zellikle lran'da phesiz farkl olan ve daha uzun
yzyllar boyunca varln srdrecek olan bir lslam uygar
lnn ve lslam felsefesinin yaayaca parlak atlm tama
men gzden karmak demektir. lbni Haldun'a speklatif fel
sefenin binasn ykarak tercihini "gerek" ynnde yapt
vgs yaplmaktadr. Ancak bu "gerek"in ne olduu ve
onu karlamak zere hangi Arapa kelimeyi dndmz
zerinde anlamamz lazm. nk eer "gerek" denen eyi
birdenbire bilinemezciliin dayatt boyutlara indirgersek,
bir iddiay kant olarak kullanma hatasna (petition de princi
pe) dm oluruz. Metafizikinin kendisi de "gerek"e sa
hip olduu dncesindedir. Yalnz nemli olacak olan ey
bata dediimiz gibi hikmet-tarih ile tarih felsefesi arasnda
zenle ayrm yaplmasdr. Birincisi bu dnyaya duyusal-s
t dnyalarn tanrsal glerinin mdahele ettiini farz eder.
ikincisi her trl aknl darda brakan bir nedensellik
zerine kurulabilir. O birincinin radikal bir laikletirilme
si olabilir ve lbni Haldun'un eseri bu tr bir laikletirme ve
ya dnyeviletirmeyi temsil etmektedir. ii felsefesi ise bug
ne kadar felsefe tarihilerinin hemen hemen pek dikkatlerini
ekmemi olan bir hikmet-tarih ileri srmtr. Buna kar
lk lbni Haldun'un alaylar onu metafizikilerin Kutsal-Ruh'a
zde klnan faal akl ile insan aklnn birlemesinden anla
dklar ve yaadklar eye tamamen yabanc gstermektedir.
Onda Kutsal-Ruh fenomenolojisinin yerine bir sosyoloji ge
mi bulunmaktadr: Kutsal-Ruh'un akn hipostaz yerine sa
dece tarihsel insanlkta ikin bulunan bir evrensel akl tan
yan bir sosyoloji.
Bu anlmda lbni Haldun baz ateli hayranlarna kuaklar
64

arasndaki farklarn kendisine farkl ekonomik hayat tarzla

rnn bir yansmas olarak grnmesi lsnde Kari Man:'n
bir ncs olarak grne bilmitir. Bunun antitezini hatr
latmak, insanln sosyal, ekonomik, politik hayatn tam da
her trl deneysel veriden nce kendisine hayatnn ve kade
rinin anlamn aan bir ilk algya dayanarak dzenleyip d
zenlemediini sormak fuzuli bir soru mudur? slam felsefe
si ve maneviyat bu soruya cevap vermi ve insann yneli
minin eksenini tayin etmitir. Simya kadar belirleyici nem
tayan bir blmde tbni Haldun'un gerek sorunun tesine
getiini grmek anlamldr. ada Celdeki'nin z itiba
riyle doa ve insana ilikin manevi bir bilim olarak muazzam
bir simya binas gelitirmesine karlk tbni Haldun simyada
"frklk"ten baka bir ey grmemitir.
Ksaca tbni Rd'n lmnden sonra manevi lslam'a ger
ek ereini gsteren tbni Arabi mi olmutur, yoksa tbni Hal
dun mu? Gnmzn radikal bunalmnn uzak nedeni tb
ni Haldun'un takip edilmemi olmas olay mdr? Yoksa
tersine o ada dnyeviletirmenin lbni Haldun'un prog
ramn gerekletirirken tbni Arabi'nin eskiden temsH etti
i ve halen bugn de temsHetmeye devam ettii eyin orta
dan kalkmasna katkda bulunmasndan m ileri gelmekte
dir? Her iki durumda da filozofun karsna kan soru "tan
rsal bilimler"in "insan bilimleri"ne indirgenmesinin insan
kaderine cevap verip vermedii sorusudur. Burada sz ko
nusu olan sadece slam felsefesinin kaderi deildir, tslam'n
bu dnyadaki misyonunun kendisi, onun on drt yzyl bo
yunca bu dnyada yklendii tankln geerliliidir. tbni
Haldun'un eserinin phesiz trajik olan bykl, bize bi
lincimizi bu sorulan sormaya sevketmesi olaynda yatyor
grnmektedir.

65

iKiNCi BLM

TASAVVUF METAF1Z1G1

Tasavvuf sadece felsefeden baka bir ey teklif etmekle kal

maz, ayn zamanda kendine gre snrlandrc (limitatiD
bir aklclkla zdelemi olmas lsnde onun en canh
bir eletirisini yapar. te yandan tasavvuf, felsefe ile metafi
ziin birbirlerine zde olmamalar lsnde tm bir me
tafizik de ierir. Toplu bakta belirttiimiz gibi burada "ta
savvuf metafizii" denen ey genel olarak "nazari tasavvuf'
terimi ile anlalan eye karlktr. Nasl bir Maitre Eck
hart'sz bir Alman felsefe tarihi olmas mmkn deilse ay
n ekilde bir lbni Arabi de bir lslam felsefe tarihinin dn
da tutulamaz. Bu metafizii daha nceki dnrlerin me
tafiziinden ayran ey, ok ksa bir ekilde sylemek gere
kirse, ilm'l-yakfn (kuramsal bir bilginin sonucu olan ke
sinlik, rnein atein zelliklerini bilmek) ve hakk'l-yakfn
(ahsen yaanan bir hakikatin kesinlii, rnein bizzat ken
disinin ate olmas) teknik terimleri ile iaret edilen mesafe
dir. Tasavvuf metafizikilerinde son derece karmak evren
emalaryla karlamaktayz (rnein Yahudi Kabbalacla
rnn nazariyeleriyle birleen Ar hakkndaki nazariyeler),
67

ancak hibir zaman i manevi hayattan soyutlanm kuram

sal bir bilgi sz konusu deildir. Bu adan baklrsa, nasl
varlk tarz (modi essendi) ile bilgi tarz (modi intelligendi)
birbirlerinden ayrlamazlarsa metafizikle mistik antropolo
ji de birbirlerinden ayrlamazlar. Nasl ki bir ak mistisizmi
tm bir metafizii ihtiva edebilirse nazari bir mistisizm ay
n zamanda bir ak mistisizmi olabilir.
lrakilerin Aristotelesilerin felsefelerine gre olan mane
vi mevkilerinin (situs sprituel) tasavvufularn Kelam'a olan
manevi mevkilerinin ayn olmas lsnde aradaki snrn
belirsiz olduunu daha nce hatrlattk. Bir raki kelimenin
geni anlamnda bir s-0.fi olarak gz nne alnabilir. O p
hesiz s-0.filere, Kelamclara veya aklc filozoflara olabilece
inden daha yakndr. Bununla birlikte saf ve basit halde bir
s-0.fi olarak ele alnamaz.
Tasavvufun kayna ile ilgili olarak benimsenen tez ne
olursa olsun bu blmde Snniler ve iiler yer alacaktr. Her
ikisinin de ortak yanlan tasavvuflandr. Ancak bu ksa say
falar boyunca kesinlikle bir tasavvuf tarikatlari tarihini yaz
maya teebbs sz konusu olmayacaktr. Onlardan ancak
zaman zaman sz edeceiz.
Ayrca iki olaya dikkat ekmemiz gerekmektedir. n
k bu olaylar bizi tasavvufun lslam'da mistik maneviya
t tek bana kapsamadn gz nne almaya zorlamak
tadr. nce biraz yukarda szn ettiimiz lrakiler ola
y var. iilerde zellikle Molla Sadra'dan itibaren lrakiler
le karlacaz. Sonra maneviyatlarnn (batnilik, deruni
lik) kayna kutsal imamlardan bu yana aktarlm re
tim olan ve burada tahliline giremeyeceimiz nedenlerden
tr Safevi andan itibaren tasavvuf ve s-0.filer (s-0.fiye)
kelimelerinden ziyade irfan ve 'urefa kelimelerini kullan
may tercih eden bu ayn iilerin olay var. Bir maneviyat
"tarikat"e girme mecburiyeti olmakszn iiliin iilik ola68

rak ii maneviyat iin "tarikat" olmas lsnde iiliin

iinde maddi izler, ariv belgeleri brakmam olan bir ta
savvuf var.
Nihayet burada aralarnda hibir gei olmayan blmeler
gibi bir eyi dnmekten kanmak gerekir. XIII. yzyldan
gnmze kadar lbni Arabi'nin retisi lrakiler kadar sfi
ler, 'urefa kadar hkema zerinde varln hissettirmektedir.
1. Ruzbihan Bakli irazi
Bu ok byk mistiin nemi ve rol, Iran tasavvuf ta
rihindeki mevkii ancak eserlerinin yakn zamanlarda ya
ymlanmasndan bu yana ortaya kmaya balamtr. iraz
blgesinde yer alan bir kasaba olan Pasa'da 522/1128'de
domu, 606/1209'da iraz'da lmtr. Ksmen lbni Ara
bi'nin ada olmutur ve Hallac'n bir eserinin tek ns
hasnn muhafazasn ona borluyuz. Ancak kiiliini ve
retisini tanmlamak zere onu Hallac'la lbni Arabi ara
sna yerletirmek kafi deildir. lnsanj akla ilahi ak kar
karya getiren bir ilecilii reddetmesi ile nceki sftfi
lerden ayrlmaktadr. Onlarn ikisini bir ve ayn akn iki
biimi olarak grr. Onda insani bir "nesne"nin ilahi bir
"nesne"ye nakli deil, "zne"nin tam bir dnm (meta
morphose), biim deitirmesi (transfiguration) sz konu
sudur. "Sadklann Yasemini" adl eseri bir yandan gzelli
in peygambersi anlamn sergiler; lslam peygamberini g
zellik dininin peygamberi olarak temaa eder. Dier yan
dan Platoncu bir esinlenmenin tm imkanlaryla ezeli-ebe
di ahit ve ezeli-ebedi Nianl byk temalarn birletir
mek zere akn yaratm ncesi kaynana ykselir. Bun
dan (gerek Arapa gerek Farsa mistik destanda Tristan ve
lsolde'un karl olan) Mecnun ve Leyla iftinde znenin
dnmnn tipletirilmesi ortaya kar. Aknn doruk
69

noktasnda Mecnun "Tanr'nn aynas" olur. Sevenin bak

sayesinde sevilende kendi ezeli-ebedi yzn seyreden,
Tann'nn kendisidir.
Rzbihan'n Fedeli d'Amore gibi lbrani Leon (Leon
l'Hebreu) 1 ile benzerliini gsteren bu retinin kayna
nda tm nazari tasavvufun gdasn tekil etmi olan
kudsi hadiste ifade edilen metafizik sezgi vardr: "Gizli
Hazine" bilinmek ister ve bilinmek ve kendisini yaratk
lannda tanmak iin evreni yaratr. Ruh, Kutsal Ruhlarn,
varlklarn yaratm ncesi tinsel rneklerin kendisiyle var
lklarn devam ettirdikleri ilk varlktr. phesiz her var
lk zerresi, kendisine kaynan vermi olan Nr'u tema
a etmeye dalm bir gzdr. Ancak bu safhada ilahi Var
lk kendi kendisini kskanr. Kendini atnda, kendini
kendisine nesne haline getirdiinde artk kendi kendisi
nin ahidi deildir. Onun kendisi dnda bir ahid, ken
dinden bir baka olan vardr ve bu ilk Perde'dir. Bunun
sonucunda ilahi Varlk tekrar kendisine kavumak ister.
Bu Ruh'un kendisini seyretmesine engel olur ve onu ken
di kendisini seyretmeye yneltir. te bu kendisinin kendi
tarafndan grlmesi ikinci Perde'dir. Perde snav Yara
tm'n ve Kutsal Ruhlar'n bu aleme inilerinin anlamnn
kendisidir. Snavdan gemek mistik iin Tanr'nn kendi
kendisini seyrettii bak olarak kendisi hakkndaki bilgi
sini kefetmektir. O zaman perde, ayna olur. nk Tanr
Yaratm'dan bu yana kendisinden baka olan bir dnyay
hibir zaman seyretmemitir. Ondan dehet duyar. Ancak
Tanr'nn kendileriyle kendi kendisinin ahidi olduu a
hitler olma bilincine ulaanlar, Tann'nn kendileriyle ev1

70

brani Leon (veya Franszca karlyla Leon l'Hebreu), Yahudi asll devlet
adam, filozof ve Kutsal Kitap yorumcusu Don Isaac Abravanel'in oludur. Liz
bon'da 1460-1520 yllan arasnda yaamtr. Hekim, air ve filozof olup Pla
toncu bir mistisizmin izlerini tayan Dialoghi d'Amore'nin yazandr. Bu eser
dneminde byk yank uyandrm ve birok dile evrilmitir.

rene bakt gzlerdir. Burada daha imdiden lbni Arabi'ye

olduka yaknz.
Bir dostunun istei zerine Rzbihan elli be yanday
ken genliinden bu yana grd ryalarn gnln
kaleme almtr. Bu belki tm zamanlarn mistik litera
trnn tek rneidir. Onda byk meleklerin (Archan
ges), gksel biimlerin, peygamberlerin, kzl afaklarn,
gl bahelerinin grlmesi sz konusudur. Tm bu mane
vi gnlk (diarum sprituale) ayn zamanda hem "var olan",
hem "var olmayan" insan lmge'sinin ikiz anlam (amp
hibolie) temas zerinde bir dizi 'eitlemedir. Her duyu
lan, grlen, iitilen ey bir ikiz anlamdr, ikili bir anlama
sahiptir, nk o grlmeyeni, iitilmeyeni aa vurur.
Saf zn soyulup ortaya karlmas (tenzih) ile bir eli
ki meydana getirmeksizin yaratklarnn gzelliinin yan
stc (theophanique) ilevi zaten budur. Rzbihan'n d
ncesi kavramsal bir diyalektikle deil, bir imgeler diya
lektii ile ilerler. Kitaplarn evirmek zordur, ancak onlar
her trl hayal gc metafizii asndan temel bir neme
sahiptir. Rzbihan an heyecanll sonucu "ykc para
dokslar", mistiklerce sylenen "athiyat"n adam olmu
tur. Tasavvuf stadlarmn belli bal szlerini nce Arapa
olarak derlemi, sonra rencilerinin istei zerine onlar
Farsa olarak geniletmitir. Zamannn tasavvufunun sis
tematik bir geni zetini tekil eden bu eser ok hacimli ve
evirilmesi zor bir eserdir.
Rzbihan tarikat iraz'da birok kuak boyunca devam
etmitir. ok yaknlarda trbesi muhteem bir ekilde res
tore edilmitir. RO.zbihan'in eserini iyi inceleyen biri, nl
hemerisi byk air Hafz'm (791/1389) Dfvan'mn gn
mzde nasl lran sO.ftlerince mistik bir Kitab- Mukaddes gi
bi okunabildiini anlayacaktr.
71

2. Niaburlu Attar
Rfizbihan gney-dou ranl idi. Feridddin Attar ise
lran'n kuzey-dousundan biri, bir Horasanl'dr. Niabur'da
doum tarihi zerinde hemen hemen bir uzlama varsa da
maalesef bu dnyay terkediinin kesin tarihini tespit et
mekte belli bir glk sz konusudur. Uzun bir gelenek
lm tarihi olarak 627/1230 veya 632/1235 yln kabul et
mektedir. Bu durumda ona olaanst uzun bir mr tann
m olmaktadr. Helmut Ritter ise 589/1193 tarihini ner
mekteydi. Ancak bu sefer de belki bu sre fazla ksadr. Her
neyse burada bu sorun kesin karara balanmayacaktr.
Hayatnn eserini lran'n en byk mistik airlerinden bi
ri olan bu insana adayan H. Ritter, Attar'n eserinin Dou
lu bir airde ender raslanan bir zellii gsterdii noktas
na iaret etmiti:Bu kendisinde bir i gelimenin merhale
lerini izlememizin mmkn olduu bir eser olma zelli
idir. Ritter'i izleyerek Attar'n i biyografisinde esas ola
rak merhale ayrt edeceiz: Birincisi airin inanlmaz
bir malzeme toplayarak hikaye sanatnda giderek ustalat
genlik dnemi, ikincisi anafor tekniinin btn arala
ryla ortaya kt, airin sanatnn dnya literatrnde sa
y ve hacim bakmndan benzerlerine ancak glkle rast
lanabilecek olan eserlerde kendini gsterdii dnem, niha
yet ncs ii ihtiyarlk dnemidir. Burada maalesef ne
Attar'n iilie geii nemli olay zerinde, ne de ister ha
kiki, ister {bir Attar II ile olan isim benzerliinden dola
y) ona aidiyeti pheli olan eserlerinin ayrntlar zerin
de uzun uzun duramayacaz. Hakiki eserlerini tespit et
mek zor deildir, nk Attar'm kendisi son eseri olan Li
san'l-Gayb'te (Bilinmeyenin Dili) bunlar zikretmitir: Bun
larn says on beten biraz fazladr. Balcalar llahi-name
(llahi Kitap), Mantk't-Tayr (Kulann Dili), Musibet-name
72

(Bela Kitab), Esrar-name. (Srlar Kitab), Utur-name (Deve

Kitab) vb. Kurucusu olarak kabul edilmesi mmkn olan
Hakim Sana'i'den (545/1151 civarnda lmtr) sonra At
tar, Cami (bkz. s. 104) ile birlikte Fars tasavvuf destannn
en nemli temsilcisidir. Bu destann srekli bir hikaye olu
turabileceini akla kavuturalm. O bundan baka is
ter konusunun bu konuyu rneklerle gsteren hikayelere
aynlmasyla, ister kefi okuyucunun tahminine braklm
olan grnmez bir bala birbirlerine balanm olan hika
yelerin birbirlerini takip etmesi ile mistik bir rapsodi ekli
ni de sergileyebilir.
llahi-name ve (Simurg'un olaanst mistik yolculuu
nu hikaye eden) Kulann Dili Franszca'ya evrilmi olduu
iin bir fikir vermek zere burada btn dierleri gibi he
nz herhangi bir Bat diline bir evirisi olmayan Musibet-na
me'nin ok ksa bir tahlilini vermeyi istiyoruz. Bu esas itiba
riyle bir inziva dneminin mistik tefekkr esnasnda ru
hun yolculuunun hikayesidir. Bu inzivann krk gnne
ruhun krk dura tekabl eder. "Zihinde yolculuk" insann
etten ve kandan fazla bir ey olduunu, evreni iinde tad
n veya daha ziyade evrenin kendisi olduunu kefetme
sinin arac olur. Yolcumuz gece gndz dinlenmez. Bir sr
gnn kalbini krp geiren acya are bulmak amacyla s
rasyla drt byk melekten, Cebrail, Israfil, Mikail ve Azra
il'den, sonra kozmik Ar' (Krelerin Kresi) tayan melek
leri temsil eden Melek'ten, Sabit Yldzlar kresinden, Levh
i Mahfuz'dan (Alem Ruhu), Kalem'den (Akl), Cennet'ten,
Cehennem'den, gkten, Gne'ten, Yer'den, drt unsur'dan,
Nuh'un gemisinin zerine konduu dadan, denizden, ma
denlerden, bitkilerden, vahi hayvanlardan, kulardan, ey
tan' dan, nihayet ruhlardan, insandan, Adem'den ve Mu
hammed'e gelinceye kadar dier peygamberlerden, duyu al
gsndan ve akln kavrayndan yardm ister. En sonunda
73

kalp ve ruhun durana gelir ve burada kendisine u sy

lenir: "Sonuta benim olan denizin kysna gelinceye ka
dar btn evreni bouna dolatn. Aradn ey, sendedir.
Seni ondan ayran yine sensin. Benim olan bu denize gir ve
onda yok ol." "Niin o kadar uzaklara kadar gitmek zorun
da kalmtr?" "Deerimi bilmeyi renmen iin." Bilge biri
ona yle aklar: "Senin araynn kendini arayan bir Tan
r dostunun aray olduunu anlamalsn." O zaman yolcu
btn evrenlerin kendisinde olduunu anlar. Nihayet ruhu
nun smm bilir. O zamana kadar Tanr'ya doru yolculuk
etmiti, bundan byle Tanr'da yolculuk edecektir. Sonu
sadece dier destanlarn deil, ayn zamanda btn mistik
metafizikilerin sonucuyla birleir (nc Blm madde
9'da Molla Sadra'da "drt manevi yolculuk"a baknz) ..
Byk destanlarnn ve mutasavvflarn hayat hikayele
rini ieren geni bir eserin (Tezkiret'l-Evliya) dnda At
tar geni bir derleme, Farsa kaleme alnm binlerce beyit
ten meydana gelen bir Divan brakmtr. Bazlar bir mey
dan okumann ateliliine sahiptir: "Sk sk Mubidlenn ma
bedini ziyaret eden kii - hangi mezheptendir?- Hangi iba
dete uymaktadr? - Ben yi ve Kt'nn, kfr ve dinin, teori
ve pratiin tesindeyim- nk btn bu eylerin tesinde
daha birok merhaleler var."
Burada Eski Pers dnyasnn zerdt Mazdeizm'inden
gelen ve Shreverdi'nin rakilik'i ile gizli yaknlklar da a
a vuran canl bir imgeler ann teekkl ettiini gryo
ruz. Mubidler mabedi, Mubidlerin barahibi ve barahibe
si, Mubidlerin olu, Mubidler arab, btn bunlar sembo
lik olarak tasavvufun kavram ve pratiklerine iaret eden de
yimlerdir.
phesiz Bat'da apriori olarak Mazdeizm'in slam lran'
zerinde hibir etkisi olmad kabul edildiinden bu szl
n nemini kmseme eilimi var olmutur. Ancak ran
74

tasavvufunun stadlarnn gr hakl olarak tamamen

farklyd. Attar'n mazdeki sembolizm tayan bu gazelle
ri ran Safevi hanedannn atas olarak kabul ettii eyh Sa
fiyddin Erdebili (735/1334) tarafndan uygun bir biimde
erh edilmitir. Onu burada anyoruz, nk bundan son
raki sayfalar boyunca ranl 'urefa grubuna mensup bir di
er eyhin (Esferayin'de 866/l 461-l 462'de lm olan) eyh
Azeri Tsi'nin erhleri zerinde duramayacamz gibi bu
konuya da bir defa daha dnme frsatmz olmayacaktr.
3. mer Shreverdi
Her ikisi de (lran'n kuzey-batsnda yer alan Zencan eya
letindeki) Shreverd ehrinden gelmekle birlikte Badat'ta
yerlemi byk tasavvuf eyhi ihabddin mer Shrever
di ile eski Pers felsefesi ve teosofisinin yeniden canlandrc
lrakilik eyhi ihabddin Yahya Shreverdi'yi (587/1191)
birbirine kartrmamak gerekir. ihabddin mer Shre
verdi 539/1145'de domu, 632/1234-1235'de Badat'ta l
mtr. Tasavvuf yolundaki ilk admlarna amcas Ebu'l Ne
cip Shreverdi (lm 563/1167-1168) klavuzluk etmitir.
Her ikisi de gnmze kadar varln srdrm olan sfi
Shreverdi tarikatnn kuruculanndandr.
Esas itibariyle byk bir sfi eyhi olmakla birlikte mer
Shreverdi birok bakmdan felsefe tarihini ilgilendirmek
tedir. Yunan felsefesine veya daha doru bir ifadeyle Yunan
tarznda felsefe yapan filozoflara, yani felasifeye kar bir
eser yazmtr (bu eser Mu'inddin Yezdi tarafndan 774/
1372-1373'te Farsa'ya evrilmitir). Eserle ilgili herhangi
bir n inceleme mevcut olmad ve yazmalarna ulamak
da zor olduu iin burada onun niyeti hakknda bir akla
maya giriemeyeceiz. Bununla birlikte eserin blmlerin
den birinin "ikinci dou"u ele almas ve te yandan mer
75

Shreverdi'nin Avarif'l-Maarif (Manevi Bilgilerin Faydala

n) adyla kaleme ald mkemmel tasavvuf sistematik ge
ni zetinin de kendi felsefi retisini iermesi durumunu
gz nne alarak bu niyeti sezebiliriz. lkna olmak iin ese
rin zihin, ruh ve akl ele alan LVI. blmn okumak ka
fidir. Bu sistematik geni zetin kendisi yzyllar boyu ta
savvufun srekli okunan bir el kitab olarak kalmtr. Eser
XIII-XVI. yzyllar arasnda Farsa ve Trke eviri ve
erhlerin konusu olmutur. Btn sfiler onu okumular
dr. Yazmalar bol olmakla birlikte maalesef hala gerek bir
edisyon kritii mevcut deildir.
mer Shreverdi'nin eserinin felsefeyi ilgilendiren bir
baka cephesi vardr: Szn ettiimiz, Jtvvet zerine iki
risalesidir. Arapa olan bu kelime (Farsa's civanmerdi),
"genlik, delikanllk" anlamna gelir. Feta, civanmerd, gen
adamdr. Ancak teknik kullanmnda kelime fizik ya de
il de manevi genlik anlamna gelir. Ftvvet lslam'da ba
tniliin sosyal gereklikle zel ilikisinin ald biimi ifa
de eder. Dier sfilerin onu tasvir ettikleri ekilde bu fe
nomen kaynan tasavvufta bulur ve meslek faaliyetlerine
uzanr (ftvvet ayn zamanda Bat'daki valyelik ve lon
ca kavramna tekabl eder). Kaynan tasavvur etmeye y
nelik sembolik hikayeye gelince, ileride Hseyin Kaifi'nin
eseri vesilesiyle ona tekrar dnme frsatmz olacaktr. Bu
rada esas olarak u noktaya dikkat ekeceiz ki tasavvufun
dna tatnda ftvvet btn mesleki faaliyetleri kutsal
latrmaya, onlarn hareketlerini trensel fiillere dntr
meye ynelir. Ftvvete bir giri (initiation) merasimi ile
girilir. Bu merasimin adayn aralarnda seim yapmak du
rumunda olduu ekli vardr. Sz vermek suretiyle gi
ri ekli, kl almak suretiyle giri ekli ve nihayet merasim
kupasndan imek suretiyle giri ekli. Birbirlerine bir kar
delik and ile balanm olan lonca mensuplarnn faaliyeti

bir valyelik hizmeti seviyesine ykselir. Her mensup bir

civanmerddir.
mer Shreverdi'nin Abbasi halifesi Nasr Lidinillah'm
(575/1180 - 652/1225) ilahiyat danman olduunu hatrla
tacaz. mamc, hatta lsmaili iiliine kar gl sempatile
ri olan halife lslam dnyasnn bir ucundan dierine ftv
veti manevi aileleler arasnda bir ba yapma, pan-lslamc f
tvvet gibi bir ey yaratma ynnde byk bir proje tasar
lamtr. Aristokratik bir ftvvet, bir "saray ftvvet"i diye
adlandrlan ey ortaya kmtr. Ancak bu aristokratik
valyelik yalnz bana onun Bat'daki bir valyelik tarikati
nin ayns olduu grn hakl karmaz. nk onu an
lamak iin ftvvetin kendisi iin kabul ettii manevi soy
aacna ve ahlaknn kurallarna bakmak gerekir. Mool is
tilalar Nasr Lidinillah'n byk projesini maalesef ykacak
tr, ancak bu felaket kesinlikle manevi valyelik olarak f
tvvetin ortadan kaybolmasn dourmamtr. Yzyllar bo
yu ftvvet kitaplar birbirlerini izlemitir. mer Shrever
di'nin kitaplar izgisinde kendisi de Shreverdi tarikatinin
mensubu olan Necmddin Zerkb Tebriz'nin (712/1313)
Ftvvet-name'sini zikredeceiz. phesiz btn bu kitaplar
tasavvufun damgasn tamaktadr. Bunun nedeni ftvve
tin manevi valyelik fikrinin tasavvufa nfuz ediini ifade
etmesidir (Bat'da benzeri bir fenomen Rhenan okulu misti
sizminde ortaya kmtr). Ayn zamanda ftvvet, kayna
itibariyle tasavvufun tremi bir dal olduunun bilincinde
dir. Zaten o bu yolla her birine ona uygun den bir ftvvet
biimi teklif ederek eitli zmre ve mesleklere nfuz edebil
mitir. Gerekten o lslam toplumuna teklif edilen bir manevi
ideal doruunu temsil etmektedir.
Ayrca ftvvet fikrinin iiliin velayet fikrinden ayrla
maz grndn unutmamalyz. Velayet kelimesinden
valyece bir hizmet trne dayanarak Tanr ile insan ara77

snda ilikiyi dzenleyen ilahi dostluk andn (Farsa dustf),

Tanr Dostlar And'n (Dustdn- Hakk) anlamamz gerekir.
Ne yazk ki kelimeyi vilayet diye okuma alkanln sr
drr ve onu da "ermilik, velilik" diye evirirsek her ey
deiir. Velayet, Tanr'nn giriimi ile "Tanr Dostlar"nda
birinden dierine aktarlr. "Aktarlabilir" bir ermiliin,
veliliin ne anlama gelebilecei grlmemektedir.
mer Shreverdi'nin tasavvuf zerine etkisi byk ol
mutur. Burada ancak iki ada iaret edebiliriz: eyhimizin
Zad'l-Musafir (Yolcunun Az) adl kk bir tasavvuf el
kitab yazm olan olu Muhammed lbni mer (drdnc
Shreverdi) ve Misbah'l-Hidayet (Doru Yolun Sabah I)
adl Farsa nemli bir eser brakm olan lranl sfi lzzddin
Mahmud Kaani'nin (735/1334-1335) adlarna.
4. lbni Arabi ve Okulu
Bundan nce gelen kiiler ksmen lbni Arabi'nin ada
lar idiler. Bu dnyadan ayrl tarihleri bize bunu gster
mektedir. imdi ucu buca olmayan bir denizin kysna,
doruu bulutlar arasnda kaybolan bir dan eteine var
yoruz. Btn bu benzetmeler dorudur, nk btn za
manlarn en byk kef sahibi teosoflarndan biri olan lb
ni Arabi'nin eseri gerekten devasa bir byklktedir. Han
gi itiraf edilmemi bir nyargdan kaynakland bilinme
yen, bu eserin ortaya knda tasavvufun altn ann so
na eriini gren yanl bak asn tamamen ykmak gere
kir. Bu grn tersine, bu eserle birlikte yeni ve zgn bir
eyin, ancak lbrahimi batniliin bnyesinde ve onun
dal arasnda da lslami batniliin bnyesinde ortaya kma
s mmkn olaca kadar zgn bir eyin baladn sy
leyebiliriz. Yunan tarzndaki filozoflarn felsefesi, skolastik
lerin Kelam', ilk dindar sfilerin ilesi, btn bunlar naza78

ri bir metafiziin ve imdiye kadar grlmemi bir kef g

cnn seli iinde akp gitmilerdir. O zaman mistik teosofi
nin altn a balamtr. lbni Arabi'nin teosofisi ile hre
verdi'in iraki teosofisi arasnda ok ak balar vardr. Kut
sal imamlardan km ii teosofisiyle birleecekleri zaman
lran'da (Haydar Amuli, lbni Ehi Cumhur, Molla Sadra vb.
ile) imkanlan gnmze kadar hala tketilmemi olan ii
metafiziinin byk hamlesi gerekleecektir.
lbni Arabi lspanya'nn gneyinde Mrsiye'de 17 Ramazan
569/28 Temmuz 1165'de domutur. tk eitim ve raklk
yllanm lspanya'da geirmitir. On yedi yanda iken lbni
Arabi filozof lbni Rd'le olaanst bir konuma yapar. lb
ni Rd'n kllerinin Kurtuba'ya nakledilecei gne kadar
bir daha birbirleriyle karlamayacaklardr. lbni Arabi bu
merasime kanlm ve bu vesileyle irticalen birka dokunak
l beyit sylemitir. Bu beyitlerinde lslam felsefesi ve mane
viyatnn kendisiyle birlikte alaca istikametin bir n iareti
grlebilir. lbni Meserre'nin okulu olan Almeria okulunun
eilimi zerinde byk etkisi olmutur. Bu okul lsmaili ve
ii davetilerin retimini iinde bulundurmaktayd. Bun
dan dolay daha sonra Molla Sadra ile birlikte Isfahan okulu
lbni Arabi'nin retilerini kabul ettiinde grdmz ey
kaynaa yeniden dnn meydana getirdii muhteem da
iredir. Bu arada metni harfi harfine almaktan uzaklaan bi.:.
ri iin spanya' da kalmak imkanszlamaktayd. lbni Arabi
Dou'ya gitmeyi tercih etti. Bir sembol deeri verdii bir g
gerekletirdi. Hayranlk verici dolu bir hayat ve retken
bir yazarlk faaliyetinden sonra 28 Rebilahir 638/16 Kasm
1240'ta am'da dostlanyla evrilmi olarak huzur iinde l
d. lki olu ile birlikte orada, Kassiyun da eteinde gm
ldr ve mezan gnmze kadar ok sayda hac tarafndan
ziyaret edilmektedir.
Burada birka satrla lbni Arabi'nin retilerini zetlemek
79

sz konusu olamaz. Sadece birka dokunula baz esas nok

talar zerinde duracaz. Onun sisteminin temelinde, de
yim yerindeyse, btn hikmetlerde, irfanlarda (gnose) oldu
u gibi bilinemez, hakknda bir ey sylenemez ve dile geti
rilemez saf bir z'n sm yatmaktadr. Tanrsal tecelliler se
li ite bu dipsiz uurumdan kar ve ilahi Sfatlar kuram on
dan doar. tbni Arabi bu noktada Tann'ya herhangi bir s
fat izafe etmeyi yasaklayan negatif teolojinin (theologie apo
pathique) yasa ve sonularn kararl bir ekilde srdren ls
maili ve Oniki imam iiliinin teosofileri ile derin bir uyum
iindedir. Ismaili teosofinin varln tesinde st-varlk (su
per-etre) olarak varln kayna kavramn devam ettirme
sine karlk lbni Arabi bu ifade edilemez olana Saf Nur ad
n verdiinde veya onu Salt Varlk'a zde kldnda bir ko
pukluk mu meydana gelmektedir? Bu veya dier yorumdan
kendisi ile ilgili olarak birok yanln yapld varln a
kn birliinin (vahdet-i vcud) anlam kar.
Bu ilahi uurum, bilinmek isteyen ve kendilerinde ken
di bilgisinin nesnesi olmak iin yaratklar yaratan "gizli
hazine"nin smmiinde barndrr. Bu ilahi varln kendini
aa vurmas (revelation) bir dereceli ilahi tecelliler_ di
zisi olarak gerekleir. Bu derecenin birincisi ancak ima
yoluyla kendisinden bahsedilmesi mmkn olan llahi z'n
kendi kendisine tecellisidir. Tanrsal z'n kendilerinde ve
kendileriyle ilahi simler biiminde, yani mutlak gizin sm
iindeki varolularyla ilgili varlk formlarnda kendini kendine at ilahi tecelliler toplam, ikinci tecelli derecesidir.
nc ise ilahi simlere somut ve grnen bir varlk vere
rek somut bireysel formlarda ilahi tecellidir. z'n kendisi
olan bu simler tlahi z'de ezelden beri mevcutturlar. n
k onlarn iaret ettikleri sfatlar llahi z'e zde olmamak
la birlikte ondan farkl da deildirler. Bu simlere tamamen
hipostazlann grnne sahip olan Efendiler (Rablar) de80

nir. (Burada III. Hanoh diye bilinen ibrani Hanoh kitabnda

ki ilahi simlerin sduru dnlsn.)2
Deneysel olarak onlar ancak kendi hakkmzda sahip ol
duumuz bilgi sayesinde biliyoruz. Tanr bizim aracl
mzla bize kendisini tasvir etmektedir. Baka deyile Ilahi
simler esas olarak kendi varlk tarzlarnda ve kendi var
lk tarzlarna gre kendilerini kefettikleri ve tecrbe ettik
leri ekilde kendilerini adlandran varlklara grelidirler.
Bundan dolay bu simler varlk seviyelerini veya planla
rm oluturan eyler olarak da adlandrlrlar (Raymondus
Lullus'un evirdii gibi katlar [hazarat, presencesJ, mev
kiler [dignites] olarak). lerinde yedisi isimlerin mamla
rdr. Dierlerine "mabedin muhafzlar" (sadana) denir.
llahi simler kuram genel hazarat kuram modelini tek
rar eder. Ilahi simler ancak tezahr biimleri olan varlk
lar (mazharlar, mezahir) araclyla ve bu varlklar iin an
lam ve tam gereklie sahiptirler. Ilahi simlerin taycla
r olan bu biimler yine ezelden beri Ilahi z'de var olmu
lardr. Onlar bizim kuvve halindeki kendi varlklarmzdr,
ayan- sabite (hecceites etemelles) olarak, ilk asli rnekler
olarak kendi varlklarmz. 3 Ezelden beri aa vurulmak,
2

Hanoh veya Hanok (Franszcas Enoch) ve Hanoh'un Kitab: Hanoh veya Ha

nok, lslam inancnda genellikle ldris'le bir tutulan ve Ahitler literatrnde Tu
fan ncesinin yedinci peygamberi olarak kabul edilen kiidir. Hanoh'un Kitaln,
byk Yahudi vahiy kitaplarndan biridir. Dnyann sonuyla ilgili bir arlar
ve kehanetler kitabdr. Yeni Ahit'te sz edilen (Yahuda, 14) bu kitabn Hris
tiyan dncesi zerine byk etkisi olmutur.
A'ylln- Sllbite: lbni Arabi'nin en nl temsilcisi olduu vahdet-i vcud gr
nde Tann'nn z her eyden mnezzehtir; fakat O, sfatlaryla zuhfir ve
ya tezahr eder. Mutlak varlk, mutlak gayb, lllhut, ehadiyyet, yani birlik,
gayb'l-guyb, yani gizlilikler gizlisi, 'ama, yani yamur yadran ve youn
olan bulut, ili-taayyn lllemi, yani belirlenmemilik lllemi olarak adlandr
lan Tann'nn ilk zuhfiru, btn alemin mcmel olarak, yani hulasa, z ola
rak onun bilgisinde tahakkuk etmesi, hulasa, z olarak onun bilgisinde sa
bit olmasdr. lte bu ilk zuhfir kademesine, eyann Tann'nn bilgisinde bil
gi sfiretleri olarak sabit olduu llleme veya her eyin bu Tann'nn bilgisindeki
sbutuna "deimez varlklar" "varlklann ilk rnekleri, asli rnekleri" an-

81

!anmda Ayan- Sabite denir. Bu Plotinos'un Bir Olan'ndan sonra gelen ikin
ci hipostaz, yani Akl veya Nous'a tekabl eder. Bu alemden Tanr'nn isim
leri ve sfatlar zuhur eder ve bunlar da maddeden ayr, maddeden bam
sz, maddesi olmayan ruhlar veya nefsler alemi demek olan Melekiit alemini
meydana getirirler. Bu nc kademenin de aa yukar Plotinos'un n
c hipostaz olan Ruh'a tekabl ettii sylenebilir. Bu Melekiit aleminden
sonra gelen alem ise iinde yaadmz maddi- duyusal, mlk alemi denen
alemdir. Mlk alemine duyulan, grlen, duygu ve grg alemi anlamnda
ehadet ve His alemi de denir. Bu sonuncu ise Plotinos'ta varln yoklua
kavumasndan nceki son grnts demek olan maddi-duyusal aleme, do
aya tekabl etmektedir. Bu sonuncunun bir hipostaz olarak adlandrlabi
lecei phelidir (geni bilgi iin bkz. Abdlbaki Glpmarl, 100 Soruda Ta
savvuf, Gerek Yaynevi, lstanbul 1969, s. 61 vd.).
Haecceitas veya Hecceites: Corbin'in sk sk kulland ve Arapa felsefi kar
l olarak ayan- sabite'yi verdii bu kavram hakknda da biraz aklama ver
meyi yararl gryoruz. Haecceitas kavrarm esas olarak Bat Hristiyan Ortaa
'nda Duns Scotus'un ortaya att bir kavramdr ve kelime anlam olarak tam
karl "imdi ve burada olmaklk, u olmaklk"tr (thisness). Bilindii ze
re Aristoteles'in varlk retisine gre asl var olan veya birincil tz olan ey bi
reydir. Birey ise madde ve formdan meydana gelir. imdi bir trn btn bi
reyleri ayn formu paylarlar. Birbirlerinden ise ancak maddeleri ile ayrlr
lar. rnein insan tr iine giren btn insanlarda insan formu veya z, ya
ni "dnen hayvan" zellii ortak olarak bulunur. O zaman insan tr iin
deki u insan dierinden, Ahmet'i Mehmet'ten ayran ey nedir? Aristoteles
bu ayrc, bireyselletirici ilkeyi maddede bulunur. Her varlk gibi bir insan
da bir madde ve formdan meydana geldiine ve form insan trnn btn bi
reylerinde ortak olduuna gre onlar ancak maddeleri birbirlerinden ayrabi
lir. O halde ksaca madde bireyselletirici ilkedir. Ancak te yandan Aristote
les'in bilgi kuramna gre bilginin konusu olan ey ise ancak formdur. nk
madde belirsiz olandr ve bilinemez. Baka deyile madde aslnda forma gre
li olan ey, kendisi bakmndan belirsiz olan eydir. Bu durumda Aristoteles'in
varlk kuramyla bilgi kurarm arasnda ciddi bir eliki meydana gelmektedir.
nk varlk kuramna gre asl var olan bireylerdir. Bilgi kurarmna gre bi
reyler, bireyler olarak bilinemezler. Bu problemi zmek zere Ortaa Hris
tiyan dnyasnn nl tannbilimcisi Duns Scotus ite bu haecceita kavrarmn
ortaya atmtr. Scotus maddenin bireyselletirici ilke olduu grn red
detmitir. nk bu durumda birey, birey olarak bilinememekte bu ise hatta
Tann'nn tek tek bireyleri bireyler olarak bilme imkann tehlikeye drmek
tedir. (Ayn itiraz daha nce de Tann'nn bu dnyadaki tikelleri, yani yine bi
reyleri veya tikel olaylan bu zellikleri bilemeyecei, onlar ancak tmel gr
nmleri altnda bilebilecei ynnde felasifenin tezlerine kar Gazali de orta
ya atm ve hatta bilindii nl Teha.ft'nde felasifeyi kafir oltnakla sulad
tezden birisini bu tez oluturmutu.) Bu gl zmek iin Duns Scotus
bireysellii salayan eyin madde veya maddi bir ilke deil, yine form veya for
mel ilke, rnein "Sokrateslik" olduunu ileri srmtr. Buna gre her birey
genel olarak bu "Sokrateslik"te olduu gibi kendisine ait olan ve sadece kendi82

grlmek isteyenler de ite bu kuvve halindeki varlklar

dr (individualites). Bu bilinmek isteyen "gizli hazine"nin
zleminin kendisidir. Henz bilinmeyen ilahi simleri ve
ilahi simlerin kendileri sayesinde ve kendileri iin bilfi
il tezahr edecei varlklar bilfiil varla geiren rahmani
Nefes ezeli olarak buradan sdr eder. Bylece her varlk
gizli varlnda, varlk veren ilahi rahmetin hr nefesidir ve
Al-lah ismiRahman, acyan, esirgeyen adnn elamlsdr.
Bu "rahmani nefes"Bulut ('ama) diye adlandrlan ok in
ce yapya sahip bir kitlenin kaynadr. O, ayn zamanda
hem btn biimleri kabul eden, hem varlklara formlarm
veren bir ilk buluttur. O, ayn zamanda aktif ve pasif, ekil
verici ve kabul edicidir. llk bulut, varlk verici rahmet, ak
tif, mutlak veya tecelli eden hayal gc, btn bu kelimeler
bir ayn ilk gereklie iaret ederler. O yaratlm ve kendi
sinden her yaratn yaratld Tann'dr (hakk mahluk). O
yaratlm-Yaratan, tezahr etmi-Gizli, zahiri-Batni, son
llk vb.'dir. ite bu Figr sayesindedir ki slam'da hatmi teo
sofi yukarda toplu bakta ksaca temas ettiimiz nazari ila
hiyat mevkiine yerleir. Bu ilkBulut'un iinde ilk-Yaratlm
(mahluk evvel, Protoktistos), Muhammed'in Kutsal Ruh'u
(ruh muhammedi) diye de adlandrlan muhamnedi Kelam,
Muhammed'in metafizik hakikatidir (hakikat muhammedi
ye). Bu Kutsal-Ruh Yeni-Platoncularn, Gnostiklerin, Phi
lon'un ve Origenesilik'in ilahiyatn kendine zg zellik
lerle tekrar eden bir Kelam ve Ruh ilahiyatnn kayna ve
meneini meydana getirir.
Yaratlm-Yaratan (hakk-halk) ifti ilahi tecellilerin her
dzeyinde, "varln inii"nin her derecesinde tekrarlanr.
sine has olan bir bireysellik formuna (imdi ve burada olan u varlk olma for
muna, "u"lua (haecccit.a, thisness) sahiptir. imdi H. Corbin'in bu haecceita
kavramnn tbni Arabi'nin teosofsinde Tann'nn zihninde var olan ilk rnek
ler (archetypes) grubuna (ayan- sabite'ye) karlk oldugunu dnd an
lalmaktadr. Bunlar bireysellii olan deimez rnek fomlar, asli formlardr.
83

Bu ne bir monizm, ne panteizmdir. Daha ok eer istenir

se bir teomonizm veya panenteizmdir. Teomonizm sade
ce Yaratan ve Yaratlm' birbirlerine balayan felsefi kou
lu bildirir. Ancak bu ilahi tecelliler seviyesinde byledir. Bu,
Efendiliin ("Rabb"lik, rububiyyet), yani Efendi (Rabb) ile
onu Efendi olarak seen arasndaki karlkl balln, bi
ri olmakszn dierinin varln devam ettiremeyecei ba
lln smdr. Hallk (uluhiyyet) saf z seviyesinde bulu
nur. Efendilik ("Rabb"lik, Rububiyyet), kendisine ba vuru
lan kiisel Efendi'nin ilahldr. Al-lah sfatlannn btny
le vasflandnlm Ilahi z'e iaret eden lsim'dir. Buna kar
lk Rab, Efendi, isim veya sfatlannn birinde ahslam
ve zellemi ilahi Varlktr. llahi isimlerin ve lbni Arabi'nin
"inanlarda yaratlm Tann" veya daha ok bu inanlarda
kendi kendini yaratan Tann olarak adlandrd eyin sm
budur. Ve bundan dolaydr ki Tann'mn bilgisi gnostik iin
snrszdr. nk Yaratln tekran, ilahi tecellilerin dei
meleri varln yasasnn kendisidir.
Bu birka satr sistemletirmeye deil, sadece fikir ver
meye yneliktir. lbni Arabi devasa verimlilikte bir yazar
olmutur. Osman Yahya'mn rnek tekil edecek nitelikte
ki almasna borlu olduumuz eserler listesi, be yz el
li tanesi bize ulam olan ve iki bin dokuz yz on yedi yaz
mann otantikliine tanklk ettii sekiz yz elli alt ese
ri kapsamaktadr. En tannm aheseri Mehhe Manevi Fe
tihleri Kitab (Kitab'l-Futhati'l-Mehhiye) adl byk boy
bin sayfa civanndaki dev eseridir. Bu eserin kritik edis
yonu Osman Yahya'mn abalanyla kmak zeredir. Eser
yzyllar boyunca btn Islam filozoftan ve mutasavvfta
n tarafndan okunmutur. Ayn eyi bir peygamberler tari
hinden ziyade onlar arasnda yirmi yedisinde ilahi Vahy'in
ilk, asli rneklerini (archetypes) ele alan nazari bir tefek
krden ibaret bir eser olan Peygamberlerin Bilgelikleri M84

cevherleri (Fusus'l-Hikem) adl zet kitab (compendium)

iin de syleyebiliriz. Eserin kendisi de "vahyedilmi Kitap
olay" ile ilgilidir, nk lbni Arabi onu Peygamber tarafn
dan gkten ilham edilmi bir eser olarak takdim etmekte
dir. Eserin Snni ve ii erhleri vardr. Osman Yahya (aa
yukar yz otuz tanesi lranl mutasavvflarn eseri olan) yz
elli tane erhini saymtr. Bu erhler hi de zararsz yorum
lar deildirler, nk lbni Arabi'nin eseri bir yandan ate
li rencilerinin hayranln dourmusa, te yandan tut
kulu dmanlarnn fke ve ar eletirilerine yol amtr.
Fusus'un dier nl erhleri arasnda Snni Davud Kay
seri'nin (751-1350-1351) ve (735-1334 ile 751-1350-1351
yllan arasnda lm) ve kendisine aynca Kur'an'n tasav
vufi bir erhini, tasavvuf szl ile ilgili bir eseri ve ftv
vet zerine bir eseri borlu olduumuz nl ii dn
r Kemalddin-Abdrrezzak Kaani'nin erhleri vardr. Ay
n ekilde tm velayet felsefesini ilgilendiren bir konuda Da
vud Kayseri'nin acmasz bir eletirisini de iinde bulundu
ran Haydar Amuli'nin byk erhini de zikretmek gerekir.
Basit bir soru: Btn bu metinler derinliine incelenme
den lslam felsefesinin eksiksiz bir tarihi nasl dnlebilir?
Ancak bunun iin de ne kadar zaman gerekir?
Burada lbni Arabi okulunun, zet bile olsa, bir tarihini
yazmak sz konusu olamaz. Ama Sadrddin Konyevi'nin
(Konyevi, yani Konyal, eski ad ile 1coniumlu. Ancak ekse
riya yanl olarak Konevi diye yazlmaktadr) adn zikret
meden de geemeyiz. Sadrddin (671/1272 veya 673/12731274) retileri dncesini derinden etkilemi olan tbni
Arabi'nin hem rencisi, hem de damad idi. Birok nemli
eser brakmur. Kiilii bir eit tek bana bir kavak olu
turmas bakmndan byk deer tamaktadr. Celalddin
Rumi, Sa'dddin Hamfiyi (veya Hamu'i) ile iliki iinde ol
mu ve dier byk eyhler yannda byk ii filozofu Nasi85

ruddin TO.si ile yazmtr. Dncesini tahlil etmek iin zo

runlu olan hibir metni henz yaymlanmamtr.
5. Necmddin Kbra ve Okulu
Yukarda bni Arabi'nin, Dou'ya corafi gne sembo
lik bir deer verdiine iaret etmitik. Ayn dnemde Cengiz
Han'n Mool istilas nnde tamamen ters ynde bir hare
ket kendini gsterir: Orta Asya tasavvufunun ran, Anadolu
ve Mezopotamya'ya geri dn olay. Bu Orta Asya tasav
vufuna bu dnemde hakim olan Necmddin Kbra'mn b
yk kiiliidir. Onun rencilerinin tbni Arabi'nin renci
leri ile karlamas Dou slam'n manevi gelecei iin b
yk ve belirleyici neme sahip bir olay olmutur. Bu kar
lamann geometrik yeri olarak Shreverdi'nin Dou nur
(k) teosofisini gsterebiliriz, nk Necmddin Kb
ra'mn retisi de tecrbi bir Nur mistisizmidir. Nasl XVI.
yzylda Bat Rnesans'nm yakn nedeni, Trkler'in stan
bul'u fethinden sonra Bizansl bilginlerin talya'ya geri git
meleri olay olmusa, benzeri bir olayn iki buuk yzyl n
ce burada meydana geldiini syleyebiliriz. te bundan do
laydr ki slam felsefesine Bat felsefesinin dnemlendirme
sini uygulayamayz. te yandan lran'da safevi rnesansn
dan bahsetmek doru olsa da mool rnesansmdan bahset
mek tamaman abartl olacaktr. Gz nne alnmas gere
ken ey, stadlar ve okullarn temas, meyveleri zamann k
tlklerini telafi edecek olan temaslardr.
540/l l 46'da domu olan Necmddin Kbra'nn ha
yatnn ilk blmnn tmn uzun yolculuklar (Nia
bur, Hemedan, sfahan, Mekke, skenderiye) igal eder.
580/1184'de Harezm'e geri dner. Tm faaliyeti, ilerin
de yalnzca on ikisini yaknlan ve dostlar kabul ettii bir
ok rencisinin olduu Orta Asya'da gerekleir. Cengiz
86

Han, Harezm'i kuatmas srasnda ona bir mesaj gndererek

kendisine snmasn teklif eder. Ancak Necmddin Kbra
uzun yllardr birlikte yaad Harezm sakinlerini terketme
yi kabul edemez ve Reidddin Fazlullah'n (bkz. s. 45) an
lattna gre Moollara kar ehrin savunmasna katlarak
kahramanca lr (618/1221).
Orta Asya tasavvufunun zelliini belirleyen ey, Nec
mddin Kbra'mn tasavvuf stadlan arasnda dikkatini ke
iflerdeki renk olaylan, mutasavvfn manevi halleri esna
snda alglad renkli klar (photismes) zerinde youn
latran ilk kii olmasdr. Necmddin, bu renk dereceleri
ni mutasavvfn manevi halinin ve manevi ykselme dere
cesinin gstergeleri olarak tasavvur etmeye nem vermitir.
phesiz burada d duyu organlarnn verdii fiziksel alg
lar sz konusu deildir. Birok kez Necmddin Kbra bu
renkli klara "gzlerimizi kapadmzda" grdmz bir
ey, bir n (aura) alglanmas ile ilgili bir olay olarak ia
ret eder. Bu ekilde tasavvur edilen olaylarn Shreverdi'nin
lraki metafiziiyle birleecek ve bu metafizik gibi bir "im
geler dnyas" (mundus imaginalis=alem'l misal) ontoloji
sini ileri srecek olan bir nr metafizii oluturmaya doru
gittiini hissetmekteyiz.4
4

mgeler Dnyas (mundus inaginalis, alem'l-misal): Bu kavram esas olarak

Shreverdi tarafndan ortaya atlacak ve daha sonra Molla Sadra tarafndan
zel olarak ilenecek ve gelitirilecektir. Corbin bu kavramla ilgili olarak ls
lam Felsefesi Tarihi'nin birinci ksmnda olduka geni bilgi vermektedir. Cor
bin'i izleyerek burada okuyucuya bu kavrama ilikin biraz bilgi vermeyi ya
rarl gryoruz.
trak felsefesi geleneinde olan filozoflar insan felsefelerine (antropoloji) ve
bu felsefelerinde kabul ettikleri insann l yapsna (beden, ruh ve akl) te
kabl eden l bir evren tasarm (duyusal, imgesel ve aklsal evrenler) geli
tirmilerdir. Shreverdi'nin evren emasnda u dnyalar vardr. 1) Saf Akllar
dnyas (Bu dnya Ceberut dnyasdr). 2) Gk krelerinin (felekler) ve ay-al
t alemindeki unsurlarn dnyas (bu dnya Mlk dnyasdr). 3) Bu iki dnya
arasnda bulunan dnya (bu dnya misaller veya imgeler dnyasdr: Alem'l
misal). imdi birinci dnya saf nurdan bir yapda olan varlklardan meydana
gelen aklsal dnya, ikinci dnya ise duyusal-cisimsel bir yapda olan varlklar-

87

phesiz fiziksel renklerle "k" (aura) renkleri arasn

da, fiziksel renklerin kendilerinin de moral ve tinsel bir ni
telie sahip olmalar anlamnda yaknlk ve karlkllk var
dr. Manevi bir stada bu duyusal-st alglan bugn "ha
lsinasyonlar" olarak adlandrdmz eyden ayrma y
nnde bir kontrol aracndan yararlanma imkann veren
bu karlkllktr. Teknik olarak "kefi bir alg"dan sz et
mek uygundur. Ona karlk olan olay, baka bir eye indir
genmesi imkansz bir ilk ve asli olaydr. Bu algnn organ
na ve onu mmkn klan varlk tarzna gelince, onlar Nec
mddin Kbra'nn "duyusal-stnn ince duyulan"nn fel
sefesi diye adlandrd eyin alanna girerler: "Ey dostum,
aratrma nesnesinin Tanr olduunu ve arayan znenin,
O'ndan gelen bir nur olduunu ren. Arayan, tutsak olan
m1run kendisinden, 'nur insan'ndan baka biri deildir".
Dnya insanndan kan ksal (aurique) alevi karlamak
zere Gk'ten bir alev iner ve onlarn yanmasnda Necmd
din Kbra "Gksel ahit"in, "duyusal-st kiisel rehber"in
varln fark eder veya hisseder. Necmddin Kbra'nn
eseri (renkli irlar [klar] kuram, klar metafizii, ince
dan meydana gelen maddi-duyusal dnyadr. imgeler dnyas ise bu iki dn
ya arasnda arac dnya veya ara-dnyadr (intermonde). Bu dnya Platon'un
saf aklsallarnn, yani -her ne kadar Arapa'da idealar misal kelimesinin ou
lu olan msl kelimesi ile karlanmaktaysa da- idealanmn dnyas deildir,
formlarn ve imgelerin dnyasdr. Bu dnya duyusal dnyann btn zengin
lii ve eitliliini kendisinde teluar bulduumuz, ancak ince (subtil) bir ekil
de bulduumuz, idealar dnyasnn eiini tekil eden dnyadr.
Corbin bu ara dnya ontolojisini ilk ortaya atann Shreverdi olduunu ve
onun daha sonra btn lsliim mistikleri ve gnostikleri tarafndan benimsenip
geniletildiini sylemektedir. Yine ona gre bu dnya son derece hayati bir
neme haizdir. Onun fonksiyonu vardr. nce lmden sonra dirili onun
la gerekleir, nk o ince (subtil) cisimlerin yeridir. Sonra gerek peygamber
lerin kullandklan semboller, gerekse tm mkaefe tecrbeleri onun sayesin
de gereklik kazanrlar. Nihayet felsefe ve tannbilim, bilme ile inanma, sembol
ile tarih arasndaki atma onun sayesinde zlr. Bylece nazari felsefe ile
tannbilim arasnda nc bir yol, Dou teosofsi yolu alr (Franszca metin
ss. 297-298); Hatemi evirisi ss. 369-371).
88

organlar fizyolojisi), Aladdevle Simnani (aaya baknz)

tarafndan hayranlk verici bir biimde tamamlanmtr.
Necmddin Kbra'nn dorudan rencileri arasnda bu
rada yine maalesef ok hzl olarak Celalddin Rmi'nin z
babas Bahaddin Veled'i (628/1230-1231), hibiri henz
yaymlanmam eserlerinin okunmas zor olduu kadar e
kici olan Sa'dddin Hamyi'yi (veya Ham'i) zikretmemiz
gerekir. Sa'dddin Hamyi aritmosofi, sembolik diyagram
lar sanauyla uramaktayd ve ateli bir ii olarak halen gaib
olan Xll. lmam'a kar kiisel bir ballk duygusuna sahip
ti. Necmddin Daye Razi (654/1256) de Necmddin Kb
ra'nn dorudan rencisi olmutur. eyhinin emri zerine
Cengiz Han'n istilasndan kamak zere Bat'ya snmtr.
Konya' da Sadrddin Konyevi ve Celalddin Rumi ile iliki
iinde olmutur. Bugn hala lran'da ok okunan Farsa ki
taplarnn birinde, Tann Insanlannn Byk Yolu'nda (Mrsa
d'l-Ibad) renkli klar kuramna kendi kiisel katksn yap
mur. Aynca ona 53. Sre'den (Necm) teye gtrememi
olduu tasavvufi bir Kur'an tefsirini borluyuz. Simnani bir
batnilik aheseri olan, yani Kur'an verilerinin radikal bir i
selletirilmesini temsil eden bir eserle bu tefsiri ok kiisel
bir tarzda tamamlamtr.
Azizddin Nesefi (700/1300-130l'e doru) Sa'dddin
Hamuyi'nin rencisi olmutur. Farsa eserlerinin ou
(Metafizik Hakikatlerin Aa kanlmas=Kef'l-Heka'ik,
En Yksek Gaye=Maksad- Aksa ve Mkemmel 1nsan=el-1n
san'l Kamil ad altnda toplanan risaleler derlemesi) ya
ymlanmur. Teosofisi, lsmaili irfanmki ile uyuan bir dev
ri dnya dnemleri kuram sunar. Bu da Orta Asya lsma
ililerinin niin onu kendilerinden biri olarak grdkleri
ni aklar. Teomonizmi (vahdet-i vcud) lbni Arabi'ninkiy
le uyumaktadr. Onda Allah, er-Rahman ve er-Rahim (Tan
r, Esirgeyen, Balayan) isimleriyle ifade edilen bir Tanr
89

lemesi dncesiyle karlalmaktadr. Bu dnce daha

ak bir yeni-Platoncu havada Haydar Amuli tarafndan tek
rar ele alnacaktr. Nihayet madenden insan bilinci dzeyi
ne kadar bilginin ykselii fikri, Molla Sadra irazi'nin en
karakteristik sezgilerinden birini haber vermektedir.
6. Simnani
Necmddin Kbra'dan kan Kbreviyye tarikati silsile
sinde Aladdevle Simnani (736/1336) nemli bir yer igal
eder. Bundan sonraki satrlarn ksal Simnani'ye baka
yerde tahsis ettiimiz incelemeyle telafi edilebilecektir. Sim
nani, 659/126l'de domutur ve on be yanda uak olarak
Mool hkmdar Argun'un hizmetine girmitir. Yirmi drt
yanda Kazvin nnde Argun'un ordusuyla kamp kurduu
srada derin bir manevi buhran geirir. Hkmdardan izin
ister ve hayatnn geri kalan ksmnda kendini tasavvufa ve
rir. Esas olarak o zamandan bu yana mezarnn bir hac yeri
olmaktan kesilmeyecei (Tahran'n iki yz kilometre kadar
dousunda bulunan) Simnan'da yaar. Gerek Arapa gerek
Farsa kaleme alnm eserJe:i,_ ok say<:1-_a!r YE: i.b_iri_ henz yaymlanmamur. Simnani, Necmddin Kbra'nn s
zn ettii "nur insan fizyolojisi"ni aynntlannda derinle
tirmi ve onu, byk lde kiisel sezgisinin eseri olduu
anlalan muhteem bir kozmogoni ve kozmoloji emas ii
ne yerletirmitir.
Simnani'nin eserlerinin tepesine belki Necmddin Daye
Razi'nin lm ile kesintiye uram olan eserini tamamla
d Kur'an tefsirini koymamz uygundur. Bu eser, Hristi
yanlk'ta ve Yahudi irfannda ancak az saydaki eserin ken
disiyle karlatrlabilecei Kur'an zerine bir manevi yo
rum abidesi, radikal bir hatmi yorum aheseridir. Schiller'in
sende olan "kaderinin yldzlan"ndan sz edecei gibi Sim-

nani de Kitab- Mukaddes ve Kur'an geleneine ait peygam

berlerin her birinden kan verileri srasyla bu peygam
berlerin biriyle tipletirilen ince fizyoloji merkezlerine ge
ri gtrmek zere "senin varlnn peygamberleri"nden
sz eder. te peygamberlik kuramnn verileri "i tarih"in
bu dzeylerinde okunmal ve anlalmaldr. Yedi ince mer
kezden her biri renkli bir k veya hale (Adem'den Muham
med'e kadar aadan yukarya doru: duman grisi, mavi,
krmz, beyaz, san, ak siyah, zmrt yeili) ile belirtilir.
Bu mistik antropolojinin ince (latiD organlarnn oluumu
nun kendisinden kt kozmogoniye gelince, o temel
noktadan, z (varlk), Teklik (hayat) ve Birlik'ten (k) ha
reketle tm bir metafizik ilkeler sistemini sergiler. Bu koz
mogonide ilk tzler (Taht veya Alem Ruhu, tk Madde (Ma
teria prima), llk Form (Forma prima) ve ilk hakikatler (Ik
Kab veya Muhammedi Kutsal Ruh, Ik Mrekkebi veya
Muhammedi Nur, Kelam, Akl vb.) vardr. Sembolik adlar
tayan bu ilkelerden her biri kademeli bir oranda ince or
ganlarn meydana geliinde rol oynar. Simnani'nin eserin
de bundan baka olaanst bir manevi gnln (diarium
sprituale) unsurlar yannda kendi hayat hikayesine ilikin
deerli bilgiler serpitirilmi bulunur.
7. Ali Hemedani
Seyyid Ali Hemedani de (786/1385) Kbreviyye tarikati
nin nemli bir simasdr. Seyyid unvannn gsterdii gibi
(IV. mam Ali Zeynel Abidin kanalyla) Peygamber'in aile
sinden gelmekteydi ve adnn gsterdii gibi, 714/1314'de
doduu Hemedanlyd (eski Ekbatan). On iki yanda ta
savvufa girmi ve o tarihten itibaren hayatn uzun yolcu
luklarla geirmitir. Daha sonra 1380'de ilk Mslman ha
nedannn drdnc hkmdar olan Kutbddin Hindu
91

ynetiminde bulunan Kasmir'e gelmitir (Kasmir'de bu ha

nedan varln 156l'e kadar srdrmtr). Hemedani
burada ii tasavvufunu yaymakla megul olarak alt yl kal
m ve lran'a, (Hind-Afgan snrnda bulunan) Pakli'ye d
n yolunda iken lmtr. Olu Mir Mahmud Heme
dani on iki yl Kasmir'de kalm ve babasnn manevi ese
rini salamlatrmtr. Ali Hemedani'nin eserleri ve risale
leri, hemen hemen tm yaymlanmam olmak zere, ok
saydadr.
Burada birka satr onun dncesinin karakteristik bii
mi hakknda bir fikir verebilir. Bu satrlar, hakkndaki bilgi
mizi onu incelemi olan Fritz Meier'e borlu olduumuz r
ya tabiri ile ilgili bir eserin metafizik ncllerinden alnm
tr. Ali Hemedani bu eserde varln tezahr biiminden
sz eder: Mutlak bir biim, negatif bir biim ve greli bir bi
im. insanlar tarafndan alglanamaz olan birinci, Nr sure
sinde (24-35. ayetler) gizil olarak var olan bir telmihe da
yanlarak ve zerdt kozmolojiyk uyum iinde olarak
Nr'un (Ik) kendisine zde klnr. lkinci biim de in
sanlar tarafndan alglanamaz, nk varlk onda zt kut
buna (antipole), iinde kaybolduu dereceye ular. Varl
n bu var-olmama derecesi, yani var-olmayan Mutlak Ka
ranlk'a zde klnr. Bu ikisi arasnda gndz, Aydnlk ve
Karanlk'n birbirine kart aydnlk bulunur. Burada in
sann grebilecei bir eyi meydana getirmek zere onlarn
karlkl younluk dereceleri azalmaktadr. Varln teza
hr lsnde bu nc biim, greli varlk ve Tann'nm
grnen biimidir. Bylesine vaat edici bir balang, filozo
fa Seyyid Ali Hemedani'nin eserlerinden, bu eserler sonun
da yaymlandnda, ok ey bekleme hakkm vermektedir.
Ali Hemedani'den sonra Necmddin Kbra'nn Kbreviy
ye tarikat iki dala ayrlmtr (bkz. 111. sayfada Zehebiyye).
92

8. Celalddin Rumi ve Mevleviler

Yazm olduumuz bu isim uzun zamandan beri Bat'da
Fars dilinin en byk sf airlerinden biri olarak tannan
saygn bir isimdir. O hangi adan metafzii ilgilendirmek
tedir? Burada anlatmaya alacamz budur. Dou'da yay
gn olarak Mevlana veya Mevlevi (stadmz, dostumuz ve
rehberimiz) olarak tannan Celalddin Rumi, 6 Rebilevvel
604/30 Eyll 1207'de Orta Asya'da Belh'te domutur. Yu
karda babas Bahaddin Veled'in Necmddin Kbra'nn
rencileri arasnda olduuna iaret ettik. Uzun zamandan be
ri devam eden bir rivayete gre Bahaddin Veled, Fahrd
din Razi ile ac verici bir Kelam tartmasna girmi (Daha
nce de belirttiimiz gibi Razi her yerde biraz bu tartma
lar yapmtr) ve Razi'nin koruyucusu Harezm hkmdar
Muhammed lbni Takas'n emri zerine 609/1212'de Belh'i
terketmek zorunda kalmr. Ancak iin kt yan udur ki
Fahrddin Razi belki hibir zaman Belh'e gelmemitir ve
1209 ylnda lmtr. te yandan Mool tehdidi karsn
da bulunan Harezm hkmdarnn kafasnda Kelamclar ile
mutasavvflar arasndaki tartmalardan bambaka endiele
rin olmu olmas muhtemeldir.
Belh 617/1220'de Moollar tarafndan fethedilmitir. Ba
haddin ve ailesinin Bat'ya doru g bundan ksa bir s
re nce vuku bulmu ve yukarda Orta Asya sftleri vesile
siyle szn ettiimiz genel g hareketi iinde yer alm
olmaldr. Durum ne olursa olsun, g eden aile kaynakla
rn zerinde uzlama halinde olmadklar bir tarihte Anado
lu'da Konya'ya yerlemeden nce Badat, am ve Mekke'de
kalmtr. Saygn bir rivayete gre o zaman kk bir ocuk
olan Celalddin'in ileride byk bir insan olacan syle
yen Feridddin Attar'la karlamas, bu g gzergah ze
rindeki Niabur'da vuku bulmutur (ancak bu rivayeti kabul
93

etmek iin Attar'n ok uzun zaman yaadn kabul etmek

gerekir. Bu ise daha nce de sylediimiz gibi biraz phe
lidir). Bir baka rivayet am'da lbni Arabi'nin gen Celald
din'i tasavvufa soktuunu sylemektedir. Btn bu hikaye
ler tarihi olarak pheli olmakla birlikte derin bir sembo
lik hakikati ilerinde barndrmaktan geri kalmazlar: On
lar sufilerin, byk stadlan arasnda grdkleri mane
vi soy aac bana iaret etme deerine sahiptirler. Celald
din'in Konya'da lbni Arabi'nin rencisi ve damad Sadrd
din Konyevi ile iliki iinde olmu olduu sylenmektedir.
Sadrddin doal olarak lbni Arabi ile Celalddin Rumi ara
snda manevi ba olmutur. Babasnn 628/1230-1231'de
lm zerine Celalddin 5 Cemaziylahir 672/17 Aralk
1273 tarihinde meydana gelen lmne kadar Konya'da va
z ve mft olarak babasnn yerine gemiir.
Bu arada onun manevi hayat hikayesini ynlendiren b
yk olaylar meydana gelir. Bahaddin'in lmnden bir
yl sonra Konya'ya vaktiyle babasnn rencisi olmu olan
Burhanddin Muhakkik gelir. O, Celalddin'e babasnn
sadece bir vaz ve hukuku, zahiri din ilimlerinde bir stad
olmadn, ayn zamanda derin bir mutasavvf olmu oldu
unu aklar. Bylece kendi babasnn bir rencisi vasta
syla, Celalddin babasnn mistik retisine girmi olur.
Bu retiden bize dev bir eser kalmtr: ounlukla me
tin olarak Kur'an'daki bir ayetten veya bir hadisten hareket
eden ve dinleyicileri tarafndan toplanm, yazya geirilmi
olan kitaplk (Farsa) bir vaazlar veya tler derlemesi.
Bu vaazlar ekici olduklar kadar zgn olan mistik bir
retiyi sergilerler. Biraz estetik temaa havasna sahip bir ha
vada srdrlen bir ie bakn btn cephelerini gelitirir
ler. Babann Ma'drifinin retimini oulun dev Mesnevi'si
nin retimi ile ayrntl olarak karlatrmak acil, ancak
ok karmak bir grevdir.

642/1244-1245'de Konya'ya ems Tebrizi adyla bilinen

esrarengiz bir insan gelir. O gnden sonra Celalddin'in
btn zamanm igal eden "Temaa ahidi" olacak olan
gen ve yakkl bir dervitir bu. Celalddin, byk Dtvan'
veya tasavvufi iirler derlemesini ona ithaf etmekten daha
iyisini yapar: Bu divan mahlas olarak onun adyla (ems=
Gne) yaymlar. Bundan sonra phesiz kskanln do
urduu saldrlardan bkm olan ems Tebrizi ortadan
kaybolur. Ancak grnmeyen varlyla Celalddin'in s
tad ve i rehberi, Necmddin Kbra ve rencilerinin s
zn ettikleri "gaib eyh"i olur. Bu gaib eyh sfilerde, ii
lerdeki grnmeyen, ama kalplerde var olan lmam'n yeri
ni tutar. Bu varl Celalddin'in olu Sultan Veled ok g
zel msralarla tasvir etmiir. te yandan ems iki de gr
nr halef brakmtr: nce Selahddin Zerkub ve onun
lmnden sonra Mesnevi-i Mevlevi'nin ilham vericisi olan
Hsamddin Hasan.
Sufilerin Farsa Kur'an (Kur'an- Farsi) diye adlandrmak
tan holandklar bu Farsa byk mistik rapsodi, birka sa
trda zetlenemez. nl balangc, doduu topraktan ko
partlm ve yerine dnmeyi arzulayan neyin ikayeti, onun
temel havas hakknda bir fikir vermektedir. Rapsodi, daha
sonra, yinni alt binden fazla beyit ieren alt kitapta ruhun
gizli destanm ifade eden uzun bir sembolik hikayeler dizisi
ni birbirine balar. Bu saf tasavvufi ak retisini filozoflarn
aklsal yntemleri karsna koymak bir gelenektir. Gerek
ten de Mesnevi filozoflara kar birden fazla iddetli saldny
. iermektedir. Ancak hangi filozoflara kar?
Mesnevi, filozoflar diyalektik ve manta olan kle
liklerinden, manevi hakikatleri grme konusundaki ye
teneksizliklerinden tr knar. Onlarda Toprak, Ate,
Su'yun ilan ettikleri eyi anlamak iin gerekli olan duyu
sal-stnn duygusu yoktur. Onlar bugnn deyimi ile
95

"teknokratlar"dr. Onlarn alet ve kantlara ihtiyalar var

dr. Canl hayalgc retileri yoktur. Bununla ilgili olan
her eyi, hayali grntler olarak grrler. Bundan dolay
cennet zlemi ve arzsu iinde olanlar, filozoflarn ve felse
fenin zararlarndan kanrlar.
imdi Molla Sadra, hatminin kendisini saf mmine aklc
ilahiyatya olduundan ok daha yakn hissettiini syleye
cektir ve Celalddin'in filozoflara ynelttii btn eletirile
ri, iraki eyhi Shreverdi daha nce hemen hemen dile getir
mitir. Ceberse'de grd ryadaki grmeleri esnasnda
Aristoteles'e sftfilerin "gerek anlamn filozoflar" olduklar
n syletmemi miydi? Ancak arada phesiz u fark vardr ki
Shreverdi, rencisinin bir defa tasavvufi hayata girdikten
sonra artk yolunu kaybetmemesi iin bir snav olarak Aris
totelesilerin tm retilerinden gemelerini ister. O halde
felsefe ile metafzik arasnda kesin bir aynn yapmak gerekir.
Bilinemezci bir felsefe olabilir, ama bilinemezci bir metafzik
olamaz. Tasavvuf bir felsefe deildir, ama bir tasavvuf meta
fzii vardr. Zaten irakt filozoflar, nasl aralarndaki farkla
ra ramen bir lbni Arabi veya Celalddin'e kar kmam
larsa, Mesnevi'nin felsefe dmanlndan da hibir zaman ra
hatsz olmamlardr. Ta XIX. yzylda Molla Hadi Sebzevari
derin bir iraki teosof olarak Mesnevi zerine sftfilerin kendi
leri tarafndan yaplm olan saysz erhlerin yannda gurur
la yer alan geni bir erh yapacaktr. Nihayet bugn sembo
lik formlar fenomenolojisi, hayal gc metafzii vb. dedii
miz eyler, R. A. Nicholson'un yapu tam ngilizce eviri sa
yesinde ranl olmayan birinin de kolayca ulaabilecei Mes
nevi'de saysz malzeme bulmaktadr.
Celalddin Rumi nesir tarznda eserler de brakmtr
(mektuplar, vaazler, Fihi ma Fih adl sohbetler, vaizler [Lo
gia} derlemesi). Hsamddin 684/1285-1286'daki lm
ne kadar Mevlana'mn halefi olmutur. O zaman daha n96

ce Mevlana'nm dorudan halefi olmay reddetmi olan o

lu Sultan Veled (lm 712/1312-1313) Mevlevi tarikatinin
eyhi olmutur. Sultan Veled sistemli bir rgtleme ve pro
paganda faaliyetinde bulunmu, l bir Mesnevi ve dedesi
tarznda bir Ma'arif derlemesi kaleme almtr. Onunla Tr
kiye'de ve Trkiye dndaki Mevlevi tarikatinin uzun hika
yesi balamaktadr.
9. Mahmud ebisteri ve emsddin Llhici
Azerbaycan'n byk sfi eyhlerinden biri olan Mah
mud ebisteri Iran irfan tarihinin nde gelen bir ahsiyeti
dir. 687/1288'de Tebriz yaknnda ebister'da doan ebis
teri, esas olarak mool hkmdarlarnn ynetiminde sa
ysz bilgin ve yksek ahsiyetlerin bir buluma yeri olan
Azerbaycan'n bakenti olan Tebriz'de yaamtr. ok yol
culuk yapm, ok sayda arifle grm veya mektupla
mtr. 720/1320-1321'de henz genliinin bahannda iken
otuz yanda yine Tebriz'de lmtr.
Gerek nesir, gerek iir olarak birok eser brakmtr.
zellikle Srlann Glbahesi (Glen-i Raz) adl mesnevi
siyle tannmtr. Bu eserde o Mir Hseyni Sadat Herevi'nin
mistik teosofi (irfan) ve manevi yol (slk) hakknda ken
disine sormu olduu on yedi soruya cevap verir. Aa yu
kan bin beyit ieren bu iir, tasavvufun btn byk tema
lann (mistik aray ve nesnesi, Kamil nsan, le zaman,
Sina, Simurg ve Kaf Da sembolleri, Araf, ara dnya, koz
mik Kur'an, Ilahi isimlerin yedi lmam', kendinde yolculuk
vb.) ele alr. Kuaklar boyu okunmu, yeniden okunmu,
zerinde dnlm olan bu iir, ranl mutasavvflarn
bir eit el kitab (vade-vacuum) olmutur. Ancak o "kapa
l dil"le yazlmtr ve telmihleri, erhlerin yardm olmak
szn hemen hemen anlalamaz. Bu erhler ise yirmi civa97

nndadr. Onlar arasnda gerek lsmaililer, gerekse iiler sivrilmektedir.

Tm bu erhler iinde tasavvuf metafiziinin gerek sis
tematik geni zeti olan emsddin Muhammed Gilani
Lahici'ninki nem bakmndan ne kmaktadr. Yukar
da Ali Hemedani'den sonra Kbreviyye tarikatinin iki da
la ayrldn sylemitik. Glen-i Raz'n Zehebfyye'ye men
sup olan erhileri de vardr. emsddin, Nrbahiyye dal
na mensuptu. Adnn gsterdii gibi Hazar Denizi kysn
da bir eyaletin gney-dousunda yer alan Gilan'n kk
bir ehri olan Lahicanl idi. nl Seyyid Muhammed Nr
bah'n (869/1464-1465; Nrbah, "k baheden" anlam
na gelir) rencisi olmutur. Nrbah'n lmnden son
ra onun kendisinden daha mehur halefi olmutur. iraz'a
yerlemi, burada Nriye Hangah'nda (bu kez sfi dergah
na verilen bir k sfat daha) kalmtr. Burada 912Jl5061507'de lmtr. 904/1498 - 911/1505 yllan arasnda bir
tarihte lm olan) filozof, matematiki ve astronom Mey
budi Gazi Mir Hseyin, emsddin'in drt yksek meta
fizik mevkiye (nast, laht, melekt, ceberut) aina biri ol
duunu sylemektedir. Sadrddin Deteki ve Celal Dev
vani (bkz. 134-135) gibi dier filozoflar da ona benzeri v
gler dizmektedirler. Glen-i Raz erhi, daha nce dedii
miz gibi, bir sistematik geni zet zellii tayan Fars di
linde kaleme alnm hacimli ve youn bir eserdir. Eser, Sr
lann Glbahesi'nin erhiyle Mucizevi Tedavinin Anahtarla
n (Mefatih'l l'caz fi erh-i Glen-i Raz) adn tamaktadr.
Yazar bundan baka remil fal (geomancie) ile ilgili bir eser
le be bin civarnda beyit ieren bir tasavvufi iirler Divan'
brakmtr.
emsddin Ll.hici her zaman siyah elbiseler giymekteydi.
ah smail bunun sebebini sorduunda ona Kerbela facias
na ve ebediyete kadar ii gnllerinde srecek olan mateme
98

atfta bulunarak verdii cevap, Llhici'nin Necmddin Kbra

okulunun renkler metafizii izgisinde yer alan bir renkler
sembolizmi duygusunu gsterir. "Siyah Nur" (NO.r- siyah)
temas, Llhici'nin erhinde nemli bir rol oynar ve sonula
n ok ilerilere gider. Necmddin Daye Razi'nin iaret ettii
gibi bu ekilde belirtilen ztlann bulumas (coincidentia op
positorum), zerdt Mazdeizm'in bir ans olarak, Ik ve
Karanlk'n ta balangtan itibaren ve ezamanl olarak or
taya konduunu, Karanlk'n dolayl ve tremi bir yarat
mn sonucu olarak varla gelmediini haber verir. Bu du
rumda kaynak olma nceliini hazan ze, hazan varla ve
ren klasik varlk metafizii alm olmaktadr. Bylece eyh
Ahmed Ahsa'i'nin metafizii, varlk ve zn ta balangtan
beri (ab initio) ezamanl olarak var olduunu ortaya koya
caktr. Ancak Molla Hadi Sebzevari de bunu iddetle redde
decektir. Burada da tasavvuf metafizii byk problemlerin
merkezinde bulunmaktadr.
10. Abdlke;im Gili
Bu ok nemli mistik teosofun hayat hikayesi ile ilgi
li bugne kadar ok az ey biliyoruz. Abdlkerim Gili ve
ya Gilani ad (Cili, Cilani bu adn Arapalam ekilleridir)
ailenin kknn lran'n Gilan eyaleti (yukanda emsddin
Llhici'de olduu gibi) olduunu gstermektedir. Bu ad, ay
n zamanda onun sfi kadiri tarikatinin kurucusu Abdl
kadir Gili veya Gilani'nin (Geylani. lm 560/1164-1165
veya 562/1166-1167) soyundan geldiini hatrlatmaktadr.
Abdlkerim ondan "eyhimiz" diye sz etmektedir ki bu da
kendisinin bu tarikate mensup olduunu gsterir gibidir.
Bizzat kendisi Yemen'de dorudan eyhi erefddin smail
Ceberti ile birlikte yaadn ve Hindistan'a yolculuk ettii
ni sylemektedir. 805/1403'de bu dnyay terketmi grn99

mektedir. Henz yaymlanmam (yayn ve inceleme safha

snda) yirmi tane kadar eser brakmur. Eserlerinden biro
u da kaybolmu olmaldr. Byk eserlerinden biri olan En
Byk Kanun (el-Namusu'l-Azam) krk kitaptan olumu ol
maldr. Ancak gnmze on tane kadar kalm grnmek
tedir (tabii eer bu eseri bitirebilmise). Bugne kadar h
retini meydana getirmi olan eserinin ad ise Kamil lnsan'dr
(Kitabu-lnsan'l-Kamil). Bu eserin 80 sene .kadar nce hicri
1304'de Kahire'de yaplm vasat bir basks vardr.
Kamil insan (anthropos teleios) bir ayna gibi sadece doa
nn glerini deil, ilahi gleri de yanstr. Bu ayna (spe
culum) "nazari" teosofinin yeridir. Bu balamda hakl ola
rak Philon'un "cins insan'.' (anthropos genikos) zikredilmi
tir "en yce cins"(summus genikos) olarak gksel insan, "en
yce tr" (summa species) olarak bu dnyadaki insan). Gili,
lbni Arabi'nin teomonizmini (vahdeti vucud) savunur. sim
ler ve Sfatlarn kendisine ait olduu tek z iki grn arz
eder: llahi Varlk (Hak) olan Saf Varlk ve yaratlm varlk
lar dnyas (halk) olan var olmayanla birlikte bulunan var
lk. Saf z ancak tecellileri srecinde sfatlara brnr. Bu
adan z ile Sfatlar arasnda bir farkllama vardr. Bu
nunla birlikte neticede her ikisi su ile buz gibi tek bir ey
dirler. Fenomenal dnya burada tecelli eden dnyadr. Do
laysyla o kesinlikle bir hayal deildir. Gerekten vardr,
nk tecellidir, Mutlak'n dier yzdr. Bu bakmdan
z ile Sfatlar arasnda gerek bir farkllk yoktur. Varlk
dnceye zdetir. lbni Arabi ile ayn gr paylaarak
Gili yle yazabilir: "Biz, kendileriyle Tann'y tasvir ettii
miz Sfatlarn kendileriyiz (ii imamlar hadislerinde y
le derler: "Biz isimler, Sfatlanz". Bylece onlar nazari teo
sofiye imamc temelini salarlar). Kamil insan, kozmik d
nce, btn sfatlarn kendisinde birletikleri mikrokoz
mostur. Mutlak onda kendi kendisinin bilincine varr. llahi
100

tecelliler l bir aama gsterirler: Birliin tecellisi (Ka

mil nsan'n kendileriyle birletii simlerin tecellisi); Ken
diliin (lpstite) tecellisi veya Sfatlarn tecellisi; tlahi Benli
in (Egoite) tecellisi veya Zatn, zn tecellisi. O zaman Ka
mil nsan tam gereine ulam, Mutlak kendine dnm
olur. Her devirde saf Muhammedi Hakikat'in, Muhammedi
Kelam'm veya ebedi Peygambersi Hakikat'in tecellileri olan
Kamil nsanlar vardr.
Bu son cmle ii peygamberlik kuramndan kaynak
lanan ve ilk Yahudi-Hristiyan peygamberlik kuramnn
ana izgilerini tekrar eden bir peygamberlik kuram (Hak
Peygamber=Yerus Propheta temas) tesis eder. Biraz nce
ki birka satr da kendi paylarna yukarda toplu bak ks
mnda XIX. yzyl balarndaki "Sa Hegelcilik"in "nazari
ilahiyatlar"n niin zikrettiimizi kavratacaktr. phesiz
arada u fark vardr ki Yuhanna'nn Kelam' Arius'un lsa na
zariyesi ile ayn trde tasarlanmtr. Aynca Gili'nin kitab
nn havas btn irfanclarn yakndan bildikleri dramatik bir
sembolizme sahiptir. O, Ruh'un bir destan, "hikaye tarzn
da anlatlan bir metafizik"tir. Ruh'u temsil eden Yabanc'nm
uzun srgn ve esaretinden sonra Ruh lkesine nasl dn
d ve Hzr'n "grnmeyen lkenin insanlar"n ynettii
byk ehre nasl girdiini anlatr. Ibni Arabi ile Gili arasn
da derin benzerlikler vardr. Ama bu benzerlikler farkllklar
ortadan kaldrmaz (bu farkllklar ilahi tecelliler kuramnda
gzlenebilir). Aratrmalarmzn bugnk durumunda bu
benzerlikler ve farkllklar tespit etmek iin henz erkendir.
11. Ni'metullah Veli Kirmani
Bu isim yedi yzyldan bu yana Iran'da ii tasavvufun ta
rihinden ayrlamaz. Emir Nureddin Ni'metullah, soylarn
V. imam Muhammed el-Bakir'e (115-733) geri gtren bir

Seyyidler ailesinde 730/1329-1330'da domutur. Yedi yl

kald ve eyh Abdullah el-Yafi'i'nin (768/1366-1367) bel
li bal rencilerinden biri olduu Mekke'ye hac ziyaretin
de bulunduunda yirmi drt yandayd. Srasyla Semer
kant, Herat ve Yezd'de yaamtr. Timurlenk'in olu ah
ruh'un ihsan ve himayesinden yararlanm ve sonunda ha
yatnn son yllarn geirdii ve rencilerinin akn etti
i lran'n gney dousunda yer alan Kirman yaknlarnda
ki Mahan'a yerlemitir. Burada yz yam gemi olarak
22 Recep 834/5- Nisan 143l'de lmtr. Baz kaynaklarn
lm tarihi olarak 820/14 i 7-834/1431 yllan arasn verdik
leri de bir gerektir. Bir tasavvufi iirler Divan' dnda top
lam olarak bin sayfa civarnda yz kadar eser brakmtr.
Henz bask safhasnda olduklarndan bu eserler zerine bir
sentez tasla iin zorunlu olan yntemsel bir snflandrma
y bile verememekteyiz.
Bu eserler her zaman (bir Kur'an ayeti, lmamlar'dan bir
hadis, tbni Arabi'nin bir pasaj etrafnda) mistik teosofide
yaygn bir temay ele alrlar ve tercihen (XII. lmam, Kutsal
lmamlar' kutsallatran ve peygamberliin hatmi ynn
ifade eden iten sevgi olarak velayet gibi) Oniki lmam ii
lii ile ilgili bir motifi ilerler. "Velayetin hatmi yz, mut
lak Gizlilik (Absconditum) olan zsel Birlik'i ierir. Bilgilerin
okluu ise ezeli ilk rnekler (hecceites) seviyesidir. nk
ezeli-ebedi olarak Tezahr eden, oklua brnr. Ezeli ilk
rnekler llahi simlerin bilgi seviyesindeki formlardr. n
k llahi isimlerin ve Sfatlarn tecellisi, kendilerine mahsus
zellikleri bakmndan, simlerin oalmasn gerektirir."
Mahan bugn lran tasavvufunun saysz hac tarafn
dan idare edilen bir mabedidir. Ni'metullah, dervilerin
ah olarak yceltilmektedir. Onun ad "ah Ni'metullah
Veli"dir. lleride bu sfatn onun tarikatinde, gnmzde
lran'da var olan ii tarikatlerinin ounluunun bal ol102

duu Ni'metullah tarikatinde yaylacan greceiz. (Dier

tarikatlerin bal olduu ise Zehebi tarikatidir.)
12. Hurufiler ve Bektailer
Burada hurftfi okuluna, yani "harflerin felsefi ilmi"ni uy
gulayan insanlara ancak birka satrla iaret edebilmek
ten tr zgnz. Bu ilmin, kavram ve yntemleri Yahu
di Kabbala'nnkilerin ayn olan bir metafizik cebir olduu
nu syleyebiliriz. Aslnda bu felsefi harfler ilmi ta balang
tan itibaren mevcuttur. Gelenek onun lslam'da ortaya k
n VI. lmam Cafer el-Sadk'a balamaktadr. Kuaktan kua
a mistik teosoflarmzn ounluunda onun izlerine rast
lanmaktadr. Ancak hurfi okulundan veya hurfi mezhe
binden sz edildiinde kastedilen, kaynan Timurlenk'in
804/1401-1402'de idam ettirdii Esterabadl Fazlullah'a
borlu olan zel okuldur. Fazlullah'n retisi varlk derece
lerinin tepesine varln ve var olanlarn mahrem, batn te
meli olarak Kelam derecesini yerletirir. Bu batn yzn or
taya kmas iin Kelam'm telaffuz edilmesi ve bunun iin de
bir "atma" gerekir. Fakat bu temel telaffuz olaynn kay
na, eylerin ve atan varlklarn dnda deildir, o ier
den, varlklar ve eylerin hatmi yznden kar.
Kurumlam bir okul olarak hurfi mezhebi abucak or
tadan kalkm grnmektedir. O lran'dan bektai dervile
rinin temsilcileri ve retilerinin savunucular olaca Tr
kiye'ye gemitir. Bektai tarikatinin kayna Hac Bekta'tr
(738/1337-1338) ve acmasz zulmlere ramen bu tarika
tin eski Trkiye'nin manevi ve kltrel hayatndaki rol, bu
yzyln otuzlu yllarna kadar gerekten byk olmutur.
Ancak bu tarikat, retilerinin incelenmesini kolaylatrma
yan sk bir batnilie riayet etmitir. Bu batnilikte Yeni-Pla
tonculuun gl izleri yannda eyler hakknda temelde
103

Oniki mamc bir anlayla karlalmaktadr. nsan fizyono

misinin izgilerinin sembolik incelenmesiyle hat sanaunn
en artc rnleri arasnda kurduklar balant zel olarak
zikredilmelidir. Burada da sembolik formlar fenomenolojisi
iin tkenmez bir maden kendini gstermektedir.
13. Cami
817/l 4 l 4'de Cam'da doan ve byk yolculuklardan (Me
hed ve Mekke'ye iki hac yolculuu, Badat, am ve Tebriz'de
kal) 898/l 492'de hayatnn sona erecei Herat'a yerle
en Horasanl bir ranl olan Molla Nurddin Abdurrahman
Cami'nin eserinin bize takdim ettii yine sembolik formlar
dr. "Cami, lran'n ortaya koyduu en dikkate deer dehalar
dan biri idi; nk o ayn zamanda byk bir air, byk bir
bilgin ve mutasavvft" (E. G. Browne). Nakibendi sufi tari
katine mensuptu. eyhi, bu tarikatin kurucusu olan Hoca Ba
haddin Nakibend'in (790/1388) rencisi ve halefi olmu
olan eyh Sa'dddin Muhammed Kagari idi.
Camt'nin eserinin btn tasavvuf metafiziini ilgilen
dirmektedir. Nesir eklinde yazlm byk kitaplar vardr.
Bunlar arasnda (698/1289 civarnda lm olan) nl Fah
rddin 'lrakt'nin Konya'da dinlemi olduu Sadrddin Kon
yevi'nin (bkz. s. 85) dersleri vesilesiyle kaleme alm oldu
u kk kitab Panltlar (Lema'at) zerine yazd bir erh
bulunmaktadr. 'lraki, hret kaygs olmayan, sadece ebe
di gzelliin aynas olarak insan gzellii ile ilgilenen tipik
bir gezgin derviti (kalender). Bundan baka Cami byk
bir mutasavvflar biyografisi (Nefahat'l-ns=llilhi Yaknl
n Nefesleri) kaleme almtr. Kk eserler klliyat (ope
ra minora) lbni Arabi ve Sadrddin Konyevi'ye ilikin erh
ler ierir. Eserlerinin yaynlan ve hakknda yaplm incele
meler olmadndan onunla ilgili btnsel bir aklama tas104

lana girimek zordur. iirsel eseri esas olarak bir "Yediler

Bilimi"ni (Heft Oreng=Yedi Taht veya Renk) iine alr. Onu
tekil eden yedi andan zellikle burada mistik destan,
Yusuf ile Zleyha, Mecnun ile Leyla (Iran tasavvuf destannn
Tristan ve lsolde'u) ve Salaman ile Absal' zikretmek gerekir.
Bu sonuncu sembolik hikayenin iki versiyonu vardr: On
lardan biri lbni Sina'nnki ile Nasrddin Tsi'nin bir ze
tinden bildiimizdir. Dier versiyon, hermesi kaynakldr.
Cami'nin uzun bir iir olarak dzenledii, lbni Sinac deil,
hermesi versiyondur.
14. Hseyin Kaifi
Hseyin Va'iz Kaifi (910/1504-1505) zamannn byk
ranl vaizi ve mutasavvf olmutur. Mistik teosofnin eit
li sorunlar ile ilgili otuza yakn eser brakmur. Aynca b
yk bir tasavvufi Kur'an tefsiri, peygamberlerin ve lmamla
nn uradklar zulmleri, zellikle Kerbela faciasn yorum
layan bir ehitler Bahesi veya ehitlere At (Ravzat'-he
da) vardr. te yandan lran dehasnn ahlaktan ziyade meta
fizikte ve tasavvufta mkemmellie ulam olmasna kar
lk geen yzylda baul arkiyatlar zellikle Hseyin Kaifi
tarafndan yazlm olan ve ayn trn dier iki rneini, ya
ni srasyla Nasrddin Tsi'nin Ahlak- Nasri'si ve Celalud
din Devvani'nin Ahlak- Celc:lli'sini izleyen pratik felsefe an
siklopedisi Ahlak-1 Muhsint ile ilgilenmilerdir.
Bununla birlikte eer burada Kaifi'yi zikrediyorsak, bu
nu zellikle byk bir eserinden, Ftvvet-name'sinden do
lay yapyoruz. O bu eserde mer Shreverdi'nin eseri vesi
lesiyle iaret ettiimiz bir temay, manevi yiitlik ve dostluk
demek olan ftvveti ele alr. slam toplumuna has olan bu
fenomeni anlamak iin gelenein sahip olduu verilerin b
tnn zetler. Ftvvet dncesi, z itibariyle, iiliin
105

tasarlad biimde peygamberlik misyonu ile Oniki mam

c karizma arasndaki ilikiye bal bir ey (peygamberliin
hatmi yz olarak velayet) olarak ortaya kar. Bu adan
ftvvet, Hz. Adem'in olu ve Imam', "ilk sfi" olan it'le
balamtr. it'in ahsnda ftvvet henz tarikatten, yani
mistik yoldan veya tasavvuftan farkllamamtr (burada
it'in irfanclardaki rol, hermesilerin Agathodaimon'una
zde klnmas dnlrse, uzak yanklarn varl farke
dilecektir). nsanlarn artk tasavvuf hrkasn tamaya g
leri yetmediinde ftvveti tasavvuftan ayn bir ey olarak
ortaya koyan Hz. lbrahim olmutur. Hz. lbrahim'in ahsn
da peygamberlik misyonu artk bir yiitlik hizmetine d
nmtr. Peygamberlik dairesiyle velayet dairesini yeni
den birletirenftvvet, hikmet-tarihin dnemlerini belir
ler. Peygamberlik dairesinin balangcnda Hz. Adem bu
lunur, kutbu Hz. lbrahim'dir. Bu daireyi kapatan mhr
ise Hz. Muhammed'dir. Ftvvet dairesinin banda bulu
nan Hz. lbrahim, kutbu 1. lmam, mhr Yeniden Dirili'in
lmam', halen gaib olan Beklenen lmam XII. lmam'dr. F
tvvetin btn Kitap Ehli olan toplumlarda yeleri oldu
undan Hz. lbrahim, hatmi evrenselcilii (oecumenisme)
lbrahimi gelenein daln birletiren bir manevi yiitli
in babasdr (ebu'l-fityan).
15. Abdlgani Nablsi
1143/1731'de am'da lm Suriyeli bir teosof ve muta
savvf olan Abdlgani Nablsi (yani Samariye'de Nablus
lu) lbni Arabi izgisinde retken bir yazar olmutur (byk
ebatta iki koca ciltten oluan mkemmel bir Fss erhi b
rakmtr). Eseri en eitli temalar ele alan yzden az sayda
olmayan balk ierir (Ibn'l-Ferid'in tasavvufi Ode'lar ze
rine erhi nldr). Ayn zamanda iki tarikate, mevlevi ve
106

nakibendi tarikatlarine mensuptu. lbni Arabi'nin renci

si olarak baarl bir ekilde yaplmas iin iyi bir felsefi for
masyon gerektiren teomonizm (vahdeti vcud) meselesini
ele almak zorunda kalmur.
Nablsi bu konuda u aklamay vermektedir: Bu akn
birlik, zorunlu olmayan varln (halk, yaratm) Zorunlu
Varlk'tan (Hak, ilahi Varlk) kesinlikle bamsz olmad
ve O'nun varlnn dnda olamayaca anlamna gelmek
tedir. Evet, onlar birbirlerinden ayrdrlar, ancak her ikisinin
kendisiyle var olduu varlk, tektir. nk Zorunlu Var
lk'm varl znn ayndr. Oysa bir balangc olan, varl
a gelen varlk, Zorunlu Varlk'n znn ayn olan bu var
lkla var olur. Ancak nasl ki Zorunlu Varlk, balangc olan
varln znn ayn deilse, ayn ekilde bu balangc olan
varln varl Zorunlu Varlk'm znn ayn deildir. Bir
ve ayn olan "var olmak", Zorunlu Varlk'a z gerei aittir,
zorunlu olmayan varla ise Zorunlu Varlk'la aittir. Birin
cide o koulsuz, tektir; ikincide ise koulludur. Gerek Nab
lsi'nin eserlerinin tam bir basks, gerekse onun hakknda
btnsel bir inceleme temenniye ayandr.
Ayn dnemde Osmanl lmparatorluu'nda Ragp Pa
a'nn (1176/1763) eserine iaret edelim: "1756'dan l763'e
kadar sadrazamlk yapm ve gzel bir ktphanenin sahi
bi olan Ragp Paa, slam kltrnn belli bal problemleri
zerine ilgin grler ieren bir eser brakmur" (L. Mas
signon).
16. Nur Ali ah ve XVIII. Yzyln Sonunda
Tasavvufun Yenilenmesi
Daha nce baka bir yerde eksiksiz iilii savunan batmi
lere er'i ve zahiri dinle yetinen dindalarna kar sk bir
gizlilik disiplini uygulama grevini ykleme konusunda107

ki eliik duruma iaret etmitik. Bu disiplin herhangi bir

sufi tarikatin dnda uygulandnda belki daha da etkilidir,
nk burada her trl d iaret de ortadan kalkar. Ayr
ca adnda (Safiyddin Erdebili) sfi kaynann izlerini ta
yan safevi hanedannn balangcndan itibaren yle bir po
litik bulama ve bu bulama ile birlikte de tasavvuf zihniye
tinde ve adetlerinde yle bir geveme ortaya ku ki bunun
sonucunda tasavvuf ve sufi kelimeleri artk pheli hale gel
diler ve bu tarihten itibaren onlarn yerine irfan (mistik teo
sofi) ve 'urefa (mistik teosoflar) kelimeleri tercih edildi. By
lece i hayaunda bir sOfi olan byk filozof Molla Sadra tm
bir gevek ahlakl ve cahil sOfi grubuna kar bir kitap yaz
mak zorunda kald. Bundan baka daha nce iaret ettii
miz durumu da gz nne almak gerekir: Bir ii mutasavv
f herhangi bir kurumlam sOfi tarikate katlmak zorunda
kalmakszn Aziz lmamlar'n eksiksiz retisini takip etme
si ve benimsemesi olaynn kendisiyle zaten tasavvuf yoluna
girmi olduu duygusuna sahiptir. Bu bakmdan bireyden
bireye, dudaktan kulaa aktarlan tarikatler olabilir. Bunlar
ne maddi bir iz, ne belge brakmlardr. Ksaca bu blm
de zikredeceimiz kiiler sayesinde tm bir felsefi ve mane
vi hayat varln srdrrken, te yandan safevi dnemi so
nunda lran tasavvufu kurumlam btn tarikatlerin zayf
lamas ve zlmesi ile kendini gsteren bir gerileme iine
girmiti. Bu dnemde artk sadece Mehed'de nurbahi tari
katine mensup birka sufi ile iraz'da zehebi tarikatine ait
bazlar ortada kalmt
ite bu ortamda Hindistanl bir ni'metullahi sofisi veya
dervii olan Ma'sum Ali deniz ynnden Fars (lran'da bir
eyalet) kylarna yaklar ve 1190/1776-1193/l 779 aras
bir tarihte ailesi ile iraz'a yerleir. O lran'da ni'metullahi ta
rikatini yenilemek zere hocas eyh ah Ali Rza Dikkani
tarafndan Hindistan'dan grevli olarak gnderilmitir. Bu
108

ni'metullahi tarikati phesiz adm Ni'metullah Veli'den

(bkz. s. 101) alr, ancak Ma'ruf Kerhi (200/815-816) yo
luyla kklerini iiler'in VIII. lmam'ma, mam Ali Rza'ya
(203/ 818) geri gtrebilir. Ma'sum Ali-ah manevi yenile
me grevini baaryla yerine getirir. Burada ka rmza yeni:..
den Iran tasavvufu tarihinde nemli bir sima kmaktadr:
Nur Ali-ah.
sfahan'da 1170/1756-1757 veya ll72/l759'da domu
olan Nur Ali-ah, Feyz Ali-ah'm (Mirza Abdl-Hseyin)
oluydu. Feyz Ali-ah'm kendisi ise orta ln kuzey do
usunda bir vaha olan Tebesli mam Cuma Molla Muham
med-Ali'dir. Ma'sum Ali'nin geliinin yaratm olduu yeni
lemenin yanklan sfahan'a kadar ular ve baba-oul birlik
te iraz'a gitmeye karar verirler. Orada Ma'sum Ali-ah'm
tarikatine intisap ederek birbirlerinin manevi kardei olur
lar. Onlarla ilgili anlatlanlardan yakkll ile mehur olan
Nur Ali-ah'n kiiliinin byleyici olduu anlalmakta
dr. Maalesef rencilerin evk ve sadakatini sofu dindarla
rn ve zahir ehlinin ateli kinleri dengelemitir. Nur Ali-ah
1212/l797-l798'de krk yalar cvannda lr ve Musul'a
gmlr. Onun Revnak Ali-ah'm kzkardei olup manevi
ve iirsel yeteneklere sahip ve kendisi de Hayyati mahlas ile
bir iir Divan kaleme alm olan bir hanmla evlenmi oldu
unu da zikredelim.
Nur Ali-ah'm eseri on kadar kitab ierir. Bunlar arasn
da yeni basksnda kk ebatta bin iki yz sayfa tutan Mis
tik Buluma Cenneti (Cennet'l-Visal) adl byk Farsa rap
sodisi zel olarak sivrilmektedir. Bu antsal eserde tasavvuf
teosofisi ve tecrbi mistisizminin byk temalar bir ara
ya toplanm ve tamamen yazara (veya yazarlara) zg bir
tarzda ele alnmtr. Eser (cennetin "sekiz kaps"mn sem
bolleri olan) sekiz kitaptan oluacakt. Ancak eksik kalm
tr. Nur Ali-ah daha nc kitab bitiremeden lmtr.
109

Kayn biraderi ve halefi olan Revnak Ali-ah (lm 1225/

1810 veya 1230/1814-1815) eseri devam ettirmi, nc
kitab tamamlam ve drdnc ve beinci kitaplar kale
me almtr. Nizam Ali-ah Kirmani de (1242/1826-1827)
kendi payna altnc ve yedinci kitaplar yazmtr. Tarika
tn baz yeleri ok retken yazarlar olmulardr. Muzaffer
Ali-ah dierleri yannda (1215/1800-1801, Kirmanah'ta)
iinde lbni Arabi'nin ve irfanla en fazla ykl ii hadisleri
nin retilerinin birbirleriyle birletikleri Denizlerin Kavu
tuu Yer (Mecme''l-Bihar) adl bir kitap, Felsefe Ta (Kib
riti'l-Ehmer), Mistik Srlar Denizi (Bahr'l-Esrar) vb. ad
l kitaplar yazmtr. O Kirman'da bir halk ayaklanmasnda
(1206/ 1791-1792) tasavvuf ehidi olarak hayatm kaybe
den Mtak Ali-ah'm rencisi olmutur.
XIX. yzyln ilk yansnda iraz'da yerlemi bulunan bir
dervi de Sayyaf mahlas ile ad Nur Ali-ah'nkini hatrlatan
byk bir rapsodi yazmtr: Kenz'l-Esrar ve Cennet'l-Visal
(Mistik Srlar Hazinesi ve Mistik Buluma Cenneti). Eser de
vasadr: Yeni yaplm olan basksnda bin sayfa civarn
da. On iki kitapta tm mistik irfan sahasn kapsar. Nazm
eklinde yazlm erhe giri iin ana motif devi gren, ek
seriya lmamlar'm birinden nakledilen szlerdir.
1270/1853-1854 ylnda iraz'da domu, 1344/19251926'da lm olan bir dier Ma'sum Ali-ah, dier eser
leri yannda byk bir Farsa genel tasavvuf ansiklope
disi (yaknlarda yaplan basks cilt olan Tera'ik'l
Hekaik=Hakikatin Yollan) brakmtr.
Burada 1251/1835-1836'da lsfahan'da domu Safi Ali
ah' da zikretmeliyiz. O saysz renciler tarafndan ev
rilmi olarak 1316/1898-1899'da lecei Tahran'a yerle
meden nce Hindistan'da kalmtr. Zamann ran toplu
mu zerine etkisi byk olmutur. Dier eserleri yannda
nazm olarakKur'an'n dev bir mistik tefsirini (1318/1950
110

basksnda tek yze baslm sekiz yz otuz alt yaprak) b

rakmtr. Safi Ali-ah'n tarikati gnmzde de ok canl
dr. Bundan baka Horasan'da Gunabadl Sultan Ali-ah' da
(1327/1909) zikredelim. Onun halefi de etkisi ve eseri b
yk olan olu Nur Ali-ah Il (1337/1918-1919) olmutur.
Gunabad bugn hala Iran toplumunun tm saflarna nfuz
etmi olan geni bir tasavvuf ann karargah durumunda
dr. Birok dier ni'metullahi eyhlerini de burada anmamz
gerekir. Gnmzde Tahran'daki Ni'metullah hangahnn
kutbu, olaanst faal olan Dr. Cevad Nrbahi'dir. Onun
ynetimi altnda hangah yeniden yaplm ve bir sufi ni
versitesi boyutlarnda geniletilmitir (yazma eserler ktp
hanesi, hat mzesi vb.). Dr. Nrbahi eski metinlerin yayn
larn oaltmaktadr ve son seneler zarfnda Iran genelinde
elii civarnda yeni hangahlar kurmutur. Sufi eyh otoritesi
ne psikanalizin snrlarnn tamamen farknda olan nropsi
kolog doktorun uzmanln katmtr.
17. Zehebiler
Yukarda sylediimiz gibi Kbreviyye sfi tarikat Seyyid
Ali Hemedani'nin lmnden sonra iki dala ayrlmtr.
rencisi Hace lshak Hutellani, halefi olarak Seyyid Muham
med Nrbah' (795/1390-869/1464) tayin etmiti. Ancak
maalesef Mir ihabddin Abdullah Berziabadi onu tanma
y reddetmitir. O gnden sonra iki kol, Nrbahiler ve Ze
hebiler kolu ortaya kt. Bu sonuncular manevi cedlerinin
Ma'ruf Kerhi (200/815-816) kanal ile (Ni'metullahiler gi
bi) VIII. mam Ali Rza'ya (203/818) kt konusunda s
rar ederler. Oniki lmam iici atelilikleri tasavvuf metafizii
eserlerinde akca grlmektedir.
Onlar arasnda zellikle zehebi eyhi Necibddin R
za'y anmak gerekir. Tebriz doumlu olup lsfahan'a yerle111

mi ve orada ah Sleyman'n (1666-1694) hkmdarl

esnasnda 1080/1670'de lmtr. ki nemli eseri yaym
lanmtr: Hidayet I (Nru'l-Hidayet) ve XJI. 1mam Mes
nevisi (Se'b'l-Mesani). ki zehebi yayn merkezi zellikle
canl olmutur: iraz ve Tebriz. iraz'da daha ok onur ifa
de eden "Baba-yi irazi" veya bir mahlas olan "Raz- irazi"
adyla bilinen ve lmnden sonra yerine olu Mecd'l-E
rafn (1264/1848-1330/1912) getii eyh Aa Mirza Ebul
Kasm'm eserleri yaymlanmur. Ebu'l-Kasm'a ayrca mis
tik teosofinin iki nemli kitabn borluyuz. Bunlardan biri
1. mama atfedilen nl bir irfanc vaazn erhidir (Hutbet'l
Beyan). Marifet Nrlannn Yolu (Menahic Envar'l- Ma'ri
fet) adn tayan dieri Vl. mam Cafer'l-Sadk'a izafe edi
len bir kitabn erhidir: (Misbah'l-eriat=eriat'n Lamba
s). Tebriz'de bunun rencilerinden birinin, Mirza Abdl
kerim Rayizddin irazi'nin veya tarikatteki adyla "Acube
Arif Ali-ah"m (1299/1882) eserlerinin, bu arada dierleri
yannda Mahmud ebisteri'nin (bkz. s. 97) Glen-i Rdz'na
ilikin deerli bir incelemesinin yaymna balanmtr. Arif
Ali ah krk bir civarnda kitab ieren yazma halinde hatr
saylr bir klliyat brakmtr. emsddin Pervizi onlar ya
ymlamay stlenmitir.
Bu birka sayfa belki tasavvuf ve onun metafizii hakkn
da bir fikir verecektir. phesiz o gerekletirilmesi gereken
byk abalar hakknda da fikir vermi olacaktr. Bir sonra
ki blmn de iletmek istedii izlenim budur.

112

NC BLM

ti DNCES

1. Nasrddin Tsi ve ii "Kelam"

Bir ii Kelam' vardr. Kelam'la kastedilen Yunan filozofla
rndan tevars edilen diyalektiin imkanlarn Kur'an'n ve
Hadis'in takdim ettii dinsel kavramlarn hizmetine koan
karsamac aklama yntemidir. Srf Kelamc (mtekellim)
tip olarak zahirci bir ilahiyaty temsil eder. Fakat bir ay
n dinsel tema Kelam'm zahirci bak asndan incelenebil
dii gibi tasavvuf metafiziinin bundan nceki ksmda nl
rneklerini bize verdii mistik teosofinin btn imkanlary
la da ele alnabilir. Bir ayn dnr hem Kelamcnn hem de
kavramlar zerinde dnmekle yetinemeyen filozof ve mis
tik teosofun yeteneklerini ahsnda toplayabilir. iilikte en
sk rastlanan durum da budur. Bu durumun bir ilk nedeni
ni Kutsal imamlarn retiminin kendisinde bulabiliriz. Na
srddin Tsi de bu durumun en iyi rneidir.
Zamann kltrnn izin verdii biimde evrensel deha
ya sahip (bibliyografyas seksen eser bal iermektedir)
bir insan olan Hoca (Hace) Nasr (en sk zikredilen adyla
113

stad Nasr) 11 Cemaziylevvel 597/18 ubat 1201'de Ho

rasan'da Ts ehrinde domu ve 18 Zilhicce 672/26 Ocak
1274'de Badat'ta lmtr. Genlik yllar maceral ge
mitir. Kuhistan'da smaili hkmdarlarn hizmetinde bu
lunmutur - ki bu olay mstahkem Alamut kalesindeki ka
ln ve ileride kendisinden sz edeceimiz smaili bir ese
rin kaleme alnn aklar. Moollar Alamut kalesini el
lerine geirdiklerinde (654/1256) durumu glemi, an
cak bu durumdan usta bir ekilde kurtulmu, hatta Hulagu
Han'n danman, onun nezdinde mamiye iilerinin efa
atisi olmu ve Badat'n Moollar tarafndan alnmas sra
snda (656/1258) bu sonuncular birok zulmden kurtar
maya muvaffak olmutur. Daha sonra Mool hkmdarn
Azerbaycan'da Meraga ehrindeki byk rasathaneyi ina
etmeye ikna edende o olmutur.
Hoca (Hace) Nasr bir matematiki ve astronomdu (Euk
lides'in Elementler'ini, Batlamyus'un el-Mecisti'sini erh et
mi, geometrik ve fizyolojik optik konularyla ilgili bir eser
yazmtr). Felsefede tbni Sina'nn 1iiriit' zerine drt yz
yl sonra Abdrrezzak Lahici'nin bni Sinacln meydana
getirmi olduu en mkemmel eser olarak grd erh bi
iminde bir inceleme kaleme almtr. Hoca Nasr, ehris
tani'ye cevaben yazm olduu zel bir eserde de yapt gi
bi bu eserde de bni Sina'y Fahrddin Razi'ye kar savu
nur. Eer ok erkenden ortadan kalkm olan Latin bni Si
nacl'ndan farkl olarak ran bni Sinacl'nn gnmze
kadar devam ettii sylenebilirse, Nasrddin Tsi onun bir
yaratcs olmutur.
ii Kelam'nda ana eserleri Tecrid'l-Akaid (inan Unsur
lannn Ortaya Konulmas), Kava'id'l-Akaid (inan Unsurla
nnn Temelleri), Fsll'dur (Farsa yazlm "Fasllar"). Bu
kitaplarda ii dncesinin byk temalar (lmamet, XII.
mam vb.) sistemletirilmitir. tk iki kitap yzyllar boyun114

ca yetmi inceleme ve erhin konusunu oluturmutur ve

bunlarn bir an nce envanterinin karlmas, tahlilinin ya
plmas, tarihlerinin yazlmas gerekir. Hoca Nasr'n eseri
ve manevi fizyonomisinin zirve noktasn pratik felsefeden
(Ahlak- Nasn adl eser) ok Evsaf'l-Eraf (erefli Ruhlann
Nitelikleri) adl kk risalede sergilenmi olan ii olduu
kadar derin mistik tasavvufu oluturmaktadr. iiliin ran
dinsel bilincininin zlemlerini zetlemesi, felsefenin Dar'l
slam'n geri kalan blgelerinde son nefesini vermesine kar
lk ran okullarnda canl bir ekilde varln srdrmesi
olgularn gz nne alrsak, Hoca Nasr'n ii dncesinin
nde gelen temsilcisi olmasn anlarz.
Hoca Nasr'n rencileri ve en yakn insanlar arasnda
Kemalddin Meysem Behrani'yi zikretmek uygundur. Bir
rivayete gre Behrani'nin felsefede Nasr'n rencisi olma
sna karlk Nasr da fkhta onun rencisi olmutur. te
yandan Behrani, Allame Hilli'nin hocalarndan biri olmu
tur (biraz aaya baknz). Ona birou ii mamlarnn
mamet problemleri ile ilgili on be civarnda eser borlu
yuz (bu eserlerin daha yazmalar bile tam olarak tespit edile
memitir). Behrani zellikle Birinci Imam'n szleri, vaazlar
ve mektuplarnn bir derlemesi olan (yirmi ciltten fazla tu
tan) Nehc'l-Belagat (Belagatn Ikl Yolu) adl eser zerine
ift erhiyle nldr. O Kelam, felsefe ve tasavvufu (irfan)
bir araya getiren ii dnrlerinden biri olmutur. Haydar
Amuli onu peygamberlerin mirass olan ve zahiri bilgiyle
yetinemeyen gerek filozoflar arasna koymaktadr:
"Onlar arasnda Nehc1-Belagat zerine byk ve kk
iki erhinde kaynaklarn ve hrkalarn Birinci lmam'a ka
ran vahdet-i vcudu irfanclarn yntemlerini bilginlerin ve
felsefe uzmanlarnn yntemlerine tercih eden mkemmel
eyh Meysem el-Behrani'yi zikredebiliriz. Ayn ekilde o, Bi
rinci Imam'n szlerine ilikin bir derleme olan Centriloqium
115

adl eser zerine yapt erhte, zerinde hibir phenin ol

mad hakikatin, su.fi diye adlandrlan Allah dostlar arasn
daki vahdet-i vcud yolu olduunu savunmaktadr."
Hoca Nasr'n en nl rencisi phesiz 648/1250125l'de Hille'de domu ve 726/1326'da ayn yerde lm
olan Allame Hilli'dir (tam ad, Cemalddin Ebu Mansur Ha
san tbni Yusuf bni Mutahhar el-Hilli). Onun dier hocala
r arasnda Katibi (Debiran), Kazvini (bkz. s. 45) ve Mey
sem Behrani vardr. Hilli, Meysem Behrani ve Hoca Nasr
gibi Mool zulmn grm ve Nasr'n oynadna benzer
bir rol oynamtr. ii tarihilerin tanklklahna gre Olcay
tu'nun farkl dini mezheplerin liderlerini davet ettii toplan
tlarda Hilli'nin rol belirleyici olmutur. Cevaplarnn m
kemmellii sonucunda iilik o dnemde ran'n resmi di
ni olarak kabul edilmi ve yer altndan kabilmitir. Alla
me Hilli retken bir yazar olmutur (Yazd kitaplarn sa
ys birka yz bulmaktadr. Eserlerinden bir ksm yaym
lanmtr. Dierleri ise henz yazmalarnn aranmas safha
sndadr).
Daha nce de hatrlatld gibi Hilli'nin ii mamet kavra
m zerine eserlerinden biri (Minhac'l-Keramet) bni Tey
miye tarafndan yaplan iddetli bir Snni saldrnn konusu
nu tekil etmitir (bkz. s. 55). Baz fkh eserleri dnda Hil
li ilkeleri daha sonra uslilerle (usliyyn) ahbarileri (habe
riyyn) birbirleriyle kavgaya srkleyecek bir Hadis ilminin
sistemletirmesini gerekletirmitir (bkz. s. 158). Kelam'da
en eski mamiye Kelamclanndan biri (350/96l'e doru l
m olan Ebu ishak brahim Nevbehti) tarafndan yazlm
en erken eserlerden biri zerine bir erh yazmtr (Envar'l
Melekut). Ayn ekilde Hoca Nasr'n yukarda zikredilen iki
eserini (Tecrid ve Kavd'id) erh etmi ve bu erhler daha son
ra aratrmac kuaklar tarafndan yeniden ve yeniden okun
mu, incelenmi ve erh edilmitir. Hocas Meysem Beh116

rani'nin Nehc'l-Belagat zerine yapt geni erhin bir ze

tini vermitir. Ayn zamanda bir Kelamc ve filozof zellikle
rini sergileyerek lbni Sina'nn larat' ve ifa's zerine incele
meler; Shreverdi'nin Telvihat'nn glkleri zerine bir
zm denemesi (Hill'l-Mkilat); E'ariciler ve Sofistleri kar
latran bir eser (Tenash), iki ansiklopedik kitap, yani fel
sefi bilimlerdeki Gizli Srlar (el-Asar'l-Hafiyye) -Bu eserin
yazar elinden kma yazmas Neceftedir-ve felsefe ve Kelam
zerine Tam Bir retim (Ta'lim Tamm) vb. kaleme alm
tr. Hocas Nasrddin Tsi'nin Shreverdi'den ilham alarak
yapt gibi Hilli de "Bir'den ancak Bir kabilir" (Ex Uno non
fit nisi Unum) ilkesinden phe eder. Molla Sadra'nn kura
mn haber veren bir tzler ii (intrasubstantiel) hareketi ka
bul eder.
Ksaca eseri, btnsel bir monografiden nce gelmesi ge
reken ayrntl incelemeler yaplmasn hala beklemekteyse
de Hilli'nin verdii rnek ve kitaplarnn felsefenin iilik'te
kendini "evinde hissetmesi" ve eriat bilginlerinin saldrla
rna kar felsefeyi korumas bakmndan belirleyici bir rol
oynam olduunu imdiden syleyebiliriz.
Allame Hilli'den kan silsile uzundur ve ii nomenk
laturasnn erefli "ehid"ler, yani Kutsal lmamlar'n da
vasnn gerek ahidi olarak len kiiler diye adlandrd
insann ahsnda ii Kelam'yla Snni Kelam'nn tra
jik atmasna bizi gtrr. Bu ehitlerden ilki (ehid-i
Evvel=protomartyr) 751/1350'de on yedi yandayken Alla
me Hilli'nin olu Fahr'l-Muhakkik'in'in rencisi olmu
olan eyh emsddin Muhammed'dir. emsddin Muham
med yirmiye yakn eser brakm ve 786/1384'de am'da
idam edilmitir. kinci ehid (ehid-i Sani), Allame Hilli'nin
rencilerinin (altnc kuaktan) rencisi olmu olan eyh
Zeynddin lbni Ali'dir. O da ok sayda eser brakm (sek
sen civarnda eser ad) ve 966/1558-1559'da lstanbul'da Sul117

tan Selim'in (?) emri zerine idam edilmitir. arasnda

en tannm, ailesi iV. imam Zeynel-Abidin'e kadar geri gi
den Gazi Nurullah uteri'dir. Bir filozof ve Kelamc, mate
matiki ve air olan uteri, en nls Farsa yazlm Me
calis'l-Mminin (Mminlerin Meclisleri) adl byk kitap
olan yetmi civannda eser brakmtr. Bu kitapta on iki b
lmde her trden (filozof, Kelamc, sufi vb.) byk iiler
hakknda ksa notlar verilmektedir. uteri, Hint-Mool h
kmdar ah Ekber'in cmert reformu dneminde (15561605) meydana gelen Hindistan ve Iran arasndaki gidi ge
lilere katlmtr ve bir sre Lahor'da kalmtr.
Snni bir E'arici, Fazlullah lbni Ruzbihan Isfahan, Al
lame Hilli'nin eserlerinden birine (Nehc'l-Hakk ve Kef's-
Sdk=Hakikatin Yolu ve Doruluun Kefi adn tayan ese
re) kar iddetli bir saldrda bulunmutu. Fazlullah'n ese
rinin ad lbtal'l Bitl'd (Yanln lbtali). Nurullah lhkak'l
Hak (Dorunun Hakknn Tesisi) adl (byk boy be yz say
falk) kocaman bir cevapla buna karlk vermitir. Bu kitap
Snni ileri gelenlerce ihbar edilmi, ah Ekber'in halefi olan
Cihangir (1605-1628) yazan mahkeme nne kartmtr.
Mahkemeden 1019/1610-16ll'de Gazi Nurullah'n iddet
li bir lme mahkum edilmesi karan kartlmtr. Byle
ce o nc ehid (ehid-i suvvum) olmutur. lhkak'l Hak
adl eser hukuki bir ksm yannda geni ve zengin felsefi bir
blm iermektedir. lbni Teymiye ve Fazlullah Ibni Ruz
bihan'n Allame Hilli'ye saldrlan, Nurullah uteri'nin m
dahelesi ve trajik sonu gz nnde tutulursa, btn bunla
rn derinlemesine bir btnsel incelemeyi hak ettii anla
lacaktr. Bu inceleme olmadka Islam felsefesinin bu nem
li blmne ancak bylece iaret edilebilir.
Burada Ibni Yunus Nebeti 'Amili'yi de (877/1472-1473)
zikredeceiz. 'Amili, hreti esas olarak biri imamet zerine
olan (Kitab Sirat'l-Mstakim=Doru Yol Kitab), dieri Nefs
118

Ve Ruh Hakknda Sylenen eylere Alan Kap adn tayan

iki byk eserden ileri gelen ii bir filozoftur. Bu ikinci, Mec
lisi'nin ii hadisleri zerine olan byk ansiklopedisinde, yani
Bihar7 Envar'da kaynaklan arasnda zikrettii eserdir. 'Amili
mantk, Kelam, imamet, ilahi isimler zerine baka eserler de
yazmt r.
Nihayet bir Kelamc olduu iin deil, aratrmalarn ha
lihazrdaki durumunda Nasrddin Tsi ile henz iyi be
lirlenmemi olarak kalan ilikilerinden tr burada zik
redeceimiz ok orijinal bir filozof, Efzalddin Kaani var
dr. Tsi baz rivayetlere gre belki de Kaani'nin days idi.
Doum ve lm tarihleri tam olarak bilinmemekle birlik
te hayat XIII. yzyln ilk te ikilik dneminde yer almak
tadr. Hulagu Han zamannda yaam ve sylendiine gre
Moollarn yannda Hoca Nasr'n oynad ayn hayrl ro
l oynamtr. Gerekten o yaad Kaan ehrini tahripten
kurtarmaya muvaffak olmutur.
Efzalddin'in Tsi'nin yakn tandklar arasnda olduu
nu Tsi'nin ona vg olarak yazd iki beyit gstermekte
dir. Bundan baka te'vil, yani Kur'an ayetleri ve hadislere Ef
zalddin tarafndan uygulanan sembolik yorumun baz Is
maili yaknlklar gsterdii tespit edilmitir. Bu olgu, ken
di bauniliine Efzalddin'in bir rencisinden ald bir ey
olarak iaret eden Hoca Nasr'n baz ifadeleriyle gayet iyi
uyumaktadr. Filozof ve (Baba Efzal takma adyla) air Ef
zalddin tmyle Farsa yazlm bir eser brakmtr. Bu
eseri on iki civarnda kitaptan olumaktadr. Burada sade
ce mkemmel bir felsefi antropoloji sergilemesi olan Meda
ric'l-Kemal'i (Mkemmellik Dereceleri); filozofumuzun in
sann kendi hakkndaki bilgisini ele aldktan sonra eylerin
kayna ve sonunu "gkteki bir balang ve biti" olarak in
celedii belki en orijinal eseri olan Cavidan-Name'yi (Ebe
di Olann Kitab) zikredeceiz. Efzalddin'in (Aristoteles'e
119

izafe edilen sahte eser olan) Liber de Pomo'yu1 (Elma Kitab)

ve Arapa bir versiyonu da bulunan Hermesi Yenbu'el-Ha
yat" (Hayat Pnan) (Bu kitabn Latince evirisi De castigati
one animae [Ruhun Cezalandmlmas zerine] adyla yaym
lanmtr) Farsa'ya evirdiine iaret edelim. Bu son kita
bn baz paralel pasajlarna Corpus Hermeticum'un (Hermesi
Metinler) Yunanca metninde rastlanabilmitir. (tdris'le, Ha
noh'la zdeletirilmi olan) Hermes'e gsterilen bu ilgi l
rak eyhi Shreverdi ile bir yaknl haber vermektedir.
Byk kitab Cami'l-Esrar boyunca teebbs ettii filozof
larn eletirel tarihinde Haydar Amuli ak olarak, Efzald
din'i felsefe ve resmi zahir ilimlerini derinletirdikten sonra
"Tanr dostlan"nn yoluna dnm olan kiiler arasnda sa
yar: "Efzalddin, en byklerinden biri olmutur" der.
2. lsmaililer
lsmaililiin kaynaklan ve lsmaili metafiziin ana motif
leri hakknda daha nce ana hatlaryla bilgi verdik. Birka
satrla byk olaylan hatrlatalm: Fatimi halifesi el-Mus
tansr Billah ldnde (487/1094) yerine kimin geece
i meselesi Ismaili toplulukta paralanmaya yol at. Birin
ci olarak imam el-Musta'li'nin meruiyetini kabul edenler
vard. Bunlar gnmze kadar eski Fatimi davasn devam
ettireceklerdir. Ancak son mam unvanna sahip halife el1

Liber de Pomo veya KitabtTffahe (Elma Kitab): Bu gerekte Aristoteles'e ait

olmad halde ge antik ve Ortaa'da Aristoteles'e izafe edilen yeni-platoncu
zellikli sahte eserlerden biridir. Bu kitapta Aristoteles Platon'un Sokrates'in
lmnden nceki son anlarn ve rencileriyle konumalarn anlatan Phai
don'da Sokrates'in oynad role benzer bir rol oynamaktadr. lme yaklan
srada rencilerine varlk ve ruhun lmszl konusundaki grlerini
aklamaktadr. Kitabn Elma Kitab olarak adlandrlmasnn nedeni, Aristote
les'in bu konuma boyunca elinde bir elma tutmas ve hayat kudretine sahip
olmaya devam ettike elmann kokusunu muhafaza etmesi, sonunda eli kuv
vetsiz kalnca elnann yere dmesidir (bkz. T.J. De Boer, lsldm'da Felsefe Ta
rihi, ev. Yaar Kutluay, Ankara 1960, ss. 20-21).

120

Emir'in ldrlmesinden (524/1130) bu yana Oniki mam

c iiler gibi pratikte mam'n gaybubeti dnemi iinde bu
lunmaktadrlar. Onlar Yemen'e ekildiler. XVI. yzylda
genel karargahlar Hindistan'a tand ve burada Buhralar
olarak tanndlar. kinci olarak, mam Nizar'n meruiyeti
ne sadk kalanlar vard. Nizar'n sadk mritleri tarafndan
mucizevi bir ekilde hayat kurtarlan torunu lran'da ms
tahkem Alamut kalesinde gven altna alnd. Yine bura
da 8 Austos 1164'de imam Hasan 'ala zikrihi'selam -adnn
anlmasna selam olsun- (her zaman ona bu ekilde iaret
edilir) Byk Dirili'i ilan etti. Bu olay Ismaililii saf bir ir
fan (gnose), saf bir kiisel dirili dini haline getirmekteydi.
Bu ilann anlamna gelince, burada en dorusu u sz tek
rar etmektir: Resurrectio non est factum historicum, sed mys
terium liturgicum (Dirili tarihsel bir olay deildir, litrjik
br srdr). Aradan henz bir yzyl gememitir ki (1256)
mstahkem Alamut kalesi ve lran'daki dier Ismaili karar
gahlar Moollar tarafndan tahrip edilir. Son mam Rk
neddin ah katledilir, ancak onun olu ve slalesi, tasav
vuf kl altnda nce Gney Kafkasya'da, sonra (Hemedan
ve Isfahan arasndaki) Ancudan'da varlklarn devam etti
rirler. Gnmze, Kerim Aa Han IV'e kadar varln de
vam ettiren ite Alamut'ta yeni biim kazanm olan bu s
maili mamlar soyudur. Bu kol, esas olarak ran merkezle
rinde, Orta Asya'nn yksek yaylalarnda, mritlerinin Ho
calar olarak bilindikleri Hindistan'da kk salmtr.
Bu ema olmakszn felsefe tarihi iinde Ismaililiin yeri
ni anlamak imkanszdr. Alamut literatr, ktphanesinin
tahribi srasnda yok edilmitir. O zamandan bu yana artlar
uygunsuz olduundan retim ok zayf kalmtr. Buna kar
lk Buhralar kolu tm koleksiyonlar muhafaza etmitir.
Filozof iin trajedi udur ki daha liberal olan Hocalar Isma
ililii tantmak zere metinler yaymlamaya hazrdrlar. An121

cak ne yazk ki btn yazmalar Buhralar'n elindedir. Bun

lar ise yle sk bir gizlilik disiplinine riayet etmektedirler ki
merhum W. lvanof tarafndan saym yaplm 760 civarnda
eserden (bu sayya Drz metinler de dahildir) bugne ka
dar sadece yirmi, otuz tanesi eriilebilir durumdadr.
Fatimilerin ortadan kalkndan bu yana Musta'li kolu
nun nce yeni-yemenli diye adlandrlan dnemde baz
retken yazarlar olmutur. Burada balca ileri lsmaili me
tafizik ve imamet nazariyesine ilikin hacimli sistematik ge
ni zetler ortaya koymak olan Yemenli baz byk daveti
lerin (da'i) adlarn zikretmekle yetinmek zorundayz. Bun
lar ikinci daveti brahim ibn el-Hseyin el-Hamidi (557/
1162); nc daveti Hatim bni brahim; beinci davet
i Ali lbni Muhammed ibn'l-Velid (612/1215) (bu sonun
cuya dierleri yannda el yazmas bin iki yz sayfa tutan ve
u anda bask ve inceleme safhasnda olan hacimli bir ese
ri, Gazali'nin Ismaili karu byk polemik eserine [el-Mus
tazhiri] bir cevap tekil eden eseri borluyuz); sekizinci da
veti Hseyin bni Ali (657/1268) dierleri yannda lsma
ili metafizik ve te dnya kuram zerine bir zet (compen
dium) brakmtr (eser baslmtr). On dokzuncu daveti
ldris Imadddin (872/1468) tarihi ve filozof olarak nemli
bir eser brakmtr (zellikle inceleme ve bask safhasnda
olan Zehr'l-Meani). Btn bunlar bizi Hindistan dnemine
kadar gtrmektedir ve bu dnemle ilgili olarak Hasan bni
Nuh el-Hindi'nin el-Benii'nin (939/1533) yedi byk cilt
lik devasa sistematik geni zetini zikredeceiz. Bu eserin
zeti bilinmektedir. Onun kendisinin bir yazmasna ulaa
camz gn lsmaili tarih ve metafiziin tm esasn grmek
imkanna kavuacaz. Bu dnemde Musta'li kolu iki alt ko
la, Davudu ve Sleymanc kollara ayrlr. Burada yine onlar
ca eserin adn biliyoruz. Ancak onlar bugne kadar aratr
maclar iin sadece adlardan ibarettirler.
122

Tm Farsa kaleme alnm nizari literatrnden, yani

yeni biim alm Alamut lsmaililiinden ok kr zaman
mza Nasrddin TO.si'nin iki eseri muhafaza edilmitir. Bu
eserlerin Ismaili evrelere yaknlndan yukarda sz et
tik (en nemlisi Ravzat't-Teslim adn tayan bu iki ese
rin TO.si'ye ait olduundan phe etmemizi gerektiren hi
bir neden yoktur). lsmaililik, Alamut kalesinin yklma
sndan sonra Iran'da tasavvuf kl (hrka) altnda varl
m srdrmtr ve bu dnemden itibaren tasavvuf litera
trnn kendisinde her zaman bir karklk vardr. Mah
mud ebitari'nin (bkz. s. 97) byk iiri, Ismaili izleri a
a vurur ve Glen-i Rdz'n ksmi bir lsmaili erhi vardr (bu
eser baslmtr). Alamut geleneine ait nizari literatr de
ounlukla manzum tarzda kaleme alnm eserler halin
de varln srdrmtr. 720/1320'ye doru len KO.his
tani, Ismaili retileri ifade etmek iin tasavvuf termino
lojisinden yararlanan ilk kii grnmektedir. (ah Kalen
der takma adyla) Ancudan'da oturmu ve gmlm olan
mam Celalddin Mustansr Billah II (880/1480) bir Ci
vanmertlie Tevik (Pendiyat- Civanmerdi) kaleme alm
tr. Bu civanmertlik kavramnn iilik ve tasavvuf iin an
lamn daha nce belirtmitik. (856/l 452'de yazan) Seyyid
Shreb Veli Bedehani ve (XV. yzyln ikinci yansnda ya
ayan) Ebu shak Kuhistani'nin her biri lsmaili felsefe hak
knda gzel bir takdim yapmlardr. retken bir yazar olup
(960/1553'den sonra lm olan) Heratl Hayrhah (Bene
volens) Ebu ishak Kuhistani'nin Yedi Blm'nn bir geni
letilmesi olan ve Nasrddin TO.si'nin Ravzat't-Teslim'i ile
birlikte Alamut geleneine ait lsmaili felsefe hakknda bize
en tam bir bilgiyi veren Kelam- Pir'in esas sorumlusudur.
(1056/1645'de yazan) Haki Horasani ve olu Rekkami Diz
badi'den uzun felsefi iirler kalmtr. Gulam Ali Ahmedni
gar (1110/1690) ise bize manzum bir eser, Lema'at't-Tahi123

rin'i (ok Temizlerin Pnltlan) brakmtr. Bu, bin yz say

fadan az olmayp felsefi ana fikirleri iir eklinde ifade eden
biraz kark bir eserdir. 18SO'de doup henz genliinin
baharnda 1884'de len Pir ihabddin ah Hseyni (Aa
Han II'nin oludur) hi olmazsa lsmaili irfann mkemmel
zetlerini tekil eden birok eser brakmtr.
Ayn dneme ait Oniki Imamc ii yazarlarnn grne
gre bildikleri biricik eserler olan Alamut Ismaililiinin ba
lca eserleri bunlardr. Belki bu eserler yeni-yemenli davet
ilerin devasa eserleri karsnda ayn arla sahip deildir.
Filozofun gznde trajedinin ne olduuna yukarda iaret
ettik. Bu trajedinin sonucu miladi X. ve XI. yzyllarda ls
lam'da metafizik dncenin cesurluunun ncs olan Is
maililiin yzyllardan beri pratikte sessizlie brnmesi ol
mutur. Onun bugn ayn zamanda hem orijinal hem gele
neksel sesini duyurmas gerekir. Gen Ismaililer bu kaygya
sahip gibi grnmektedirler.
3. lraki Akm
Eski Pers bilgelerinin teosofilerini canlandrmak zere
eyh'l-lrak Shreverdi'nin (587/1191) Hikmet1-1rak ad
l kitabnda gerekletirdii temel reformdan kan iraki
akm, Iran Irakilerinin ("Iran Platoncular"nn) akm, Ib
ni Arabi'nin ii metafiziiyle btnletirilmesi sonucu daha
sonraki yzyllarda Iran slam felsefesine zel ehresini ver
meye katkda bulunacaktr. Bundan tr burada hepsi ii
lie baml olmasalar da eserleriyle bu akmn olumasna
katkda bulunmu olan dnrleri bir araya topladk. On
larn eserleri meyvelerini ii dncesinde vermitir ve onla
rn katklarn yerinde gstermek uygun olacaktr.
Bu "Iran Platoncular" silsilesinin banda emsddin
ehrezflri (Vll/XIII. yzyl) gelmektedir. Kendisinden nce
124

gelenlerin malzemelerini toplayarak tm bir eserini (Nzhe

t'l-Ervah) filozoflann hayat hikayelerine ayrmasna kar
lk bu filozofun kendisinin hayat hakknda hibir ey bil
mememiz paradoksaldr. Ona zellikle kendi zamanna ka
dar lslam dnyasnda yaratlm tm felsefe hakknda dev
bir sistematik geni zeti borluyuz. Bu eserin ad Jlahf Aa
ve Teosofik Srlar Kitab'dr ve onun ok daha nceden in
celenmi ve yaymlanm olmas gerekirdi (680/1282'de bi
tirilmitir. Mstensihin bir notu yazann 687/1288'de hala
hayatta olduunu dnmemize imkan vermektedir). Bun
dan baka ona Shreverdi'nin iki byk eserinin, yani Tel
vihat ve Hikmet'l-lrdk'n iki geni erhini borluyuz. Ba
ka erhilerin eserlerinde bu erhlere ait saysz sayfay akta
nlm grmekteyiz. ehrezri yrekten bir lrakidir. O ken
di zaman iin Shreverdi'nin d,aha nceden "Kitabn Koru
yucusu" (Kayyim bi'l-Kitab) olarak adlandrd kii oldu
u duygusuna sahiptir. "Hikmet'l-lrak Kitabnn Koruyu
cusu" adnn iiliin zahiri ve bauni btnlnde "Kitabn
(Kur'an'n) Koruyucusu" olarak lmamlan adlandrmasyla
bir benzerlii olduuna iaret edelim (nk bu adlandrma
muhtemelen bir raslant deildir).
(683/1284'de lm olan) Ibni Kemmne de (Sa'd Ib
ni Mansur) dnemin byk bir filozofudur. Bir Yahudi
olan veya dedesi (Hibetullah, Nathanael) tarafndan Yahu
di soyundan gelen lbni Kemmne'nin eserlerinde gzlem
lenen baz iaretler ii yazarlanna onu bir Oniki imamc fi
lozof olarak grme imkann vermitir. Shreverdi'nin Taht
ve Ar ile Jlgili Aklamalar Kitab adl g eserinin bl
m (mantk, fizik, metafzik) zerine ok orijinal ve en cid
di erhlerden birini (667-1268'de tamamlanmtr) yazm
tr. Bundan baka aralannda byk din, Yahudilik, H
ristiyanlk ve lslam'n incelenmesi konusunda Tartmalann
Akla Kavuturulmas (Tenkih1-Ebhas) adl kitabnn da
125

bulunduu bir dzine kadar eser brakmtr. Bu eser Ba

dat'ta Snni evrelerde epeyi grlt koparmtr. Anlald
na gre bu. eserde o lbrahimi evrenselcilikten (oecumenis
me) esinlenmekteydi.
iraz'da 634/1237'de doan, Tebriz'de 710/13ll'de len
Kutbddin irazi (Mahmud lbni Mes'd) belki dnemin fi
lozoflar arasnda en nl simadr. Matematiki, astronom,
filozof ve sfi olan Kutbddin'in nl hocalar olmutur:
Nasrddin Tsi, Sadrddin Konyevi, Katibi Kazvini. O ara
larnda Farsa bir felsefe ansiklopedisinin de bulunduu on
be civarnda eser kaleme almtr. Tacn incisi (Drret't
Tac) adm tayan bu ansiklopedi ehrezri'nin Arapa fel
sefe ansiklopedisinin benzeridir ve (Tahran'da 1320/1942
ylnda yaymlanm olan) iki ksmdan meydana gelmekte
dir: Birinci ksm, bilgi konusuna giri, mantk, ilk felsefe,
fizik, metafizik ve rasyonel ilahiyat, ikinci ksm ise Eukli
des'in geometrisi, astronomi, aritmetik ve mzii kapsamak
tadr. Kutbddin irazi Shreverdi'nin Hikmet'l-lrak' ze
rine gnmze kadar bir elkitab olarak kalm olan ve Sh
reverdi'nin ok z olan metninin anlalmas iin vazgeil
mez olan bir erh yapmtr.
iraz yaknlarnda Devvan'da 830/1426-1427'de do
mu ve ayn yerde 907/1501-1502'de lm olan Celald
din Devvani Kelam, felsefe, ilahiyyat ve tasavvufla ilgili e
itli problemleri ele alan ok retken bir yazar olmutur.
iraz'da eitim grm ve hemen hemen her yere, lran'a,
Hindistan'a, Irak'a yolculuklar yapm, grd bir rya so
nucu iilie girmitir. Burada esas olarak felsefeyle ilgilenen
herkesin okumu olmasndan dolay saysz el yazmas bulu
nan, Shreverdi'nin Nur Heykelleri (Mabetleri) zerine er
hinden sz edeceiz. Bu erhin o kadar ok el yazmasnn
bulunmasnn bir nedeni de Gyasddin Mansur irazi'nin
(949/1542. Bkz. s. 134) bir kar-erhine yol am olmas126

dr. Aynca bu iki filozofun zerinde attk.lan tek nokta da

bu deildir.
Yeri gelmiken (birok rencisi olmu olan) Celald
din Devvani'nin rencilerinden birini, 904/1498-1499
veya 911/1505-1506'da lm olan ve ii yazarlarnn o
unluunca hakl olarak bir ii olduu kabul edilen Emir
Hseyin Meybudi'yi (Meybud, iraz yaknnda bir kasa
badr) zikredelim. Meybudi on civarnda eser brakm
tr. Bunlar arasnda biri Esirddin Ebheri'nin Kitab'l Hi
dayet'i (bkz. s. 41), dieri giri blmnn kendisine ta
savvuf metafiziinin byk temalarn ele alp geniletme
imkann verdii Birinci lmam'n Divln' zerine iki ince
lemesi mevcuttur.
Az bilinen iki kiiyi de burada zikretmeliyiz. Vedud Teb
rizi 930/1524'de Shreverdi'nin (Anadolu Seluklu emiri)
lmadddin'e lthaf Edilen Levhalar Kitab adl eserine sistem
li bir erh yazar. Vedud Tebrizi'nin kendisind,en daha da az
bilinen bir ada Necmddin Mahmud Tebrizi Hikmet'l1rak zerine erhler yazar. Nihayet Shreverdi belli sayda
ki kk eserlerini (opera minora) Farsa yazmsa da, onun
byk eserleri Arapa yazlmt. 1008/1600'de Muhammed
erif lbni Herevi adnda biri sadece Hikmet'l-lrak'n girii
ve ikinci ksmn tekil eden be kitab deil, ayn zamanda
Kutbddin irazi'nin erhini de Farsa iler. evirmenin or
taya koyduu Hindistan'la ilgili eyler zerine bilgisi, onun
bu giriimini yukarda szn ettiimiz ah Ekber'in teeb
bs ettii dini reformun esinlendirdii cmert ilgilere bala
mamz mmkn klmaktadr. Gerekten lrak felsefesi, ah
Ekber'in tasarlad "cihanmul (oecumenique) din" proje
si zerine byk etkide bulunmutur.
XVII. yzyl sonu-XVIII. yzyl balarnda cemaati ile bir
likte Hindistan'a g etmi olan iraz'daki byk Zerdt
rahibi Azer Keyvan'm hikayesi de bu ayn felsefi ve dini fi121

kirler kaynamas ile ilgilidir. Bu dnemde yazlm Fars

a byk bir eser, Debistan-1 Mezahib (Dini Bilimler Okulu),
iinden Desatir-Name (Eski Iran Peygamberlerinin Kutsal
Kitab) gibi bir kitabn kt zamann zerdt ortamn
da hkm sren durum hakknda bize bilgi veren tek kay
naktr. Bu kitap, kendisinde ilk Zerdtlkle ilgili belge
arayan tarihi veya filozofu sadece hayal krklna urata
bilir. Buna karlk o en yksek lde felsefeyi ilgilendir
mektedir. nk ak izlerini tad lraki felsefenin ya
ylmasna tanklk etmektedir. Azer Keyvan'n grubu iin
de Shreverdi'nin ateli hayranlar ve evirmenleri, zel
likle 1048/1638'de yaayan ve bulunmam evirileri dn
da Drt Baheli ehir (aristan-1 Cehar-1 emen) adl Fars
a byk bir eser brakm olan Ferzane Behram vard. Ay
n gruptan km olan bir baka Farsa kitap Ayin-i Hueng
(Hueng'in Dini; Hueng eski lran peygamberlerindendir)
adn tar. Parsiler bu kitaplarla onlar yaymlayacak l
de ilgilenmilerdir. Onlar Descltir'i yan pars bir kitap ola
rak grrler ve bu konuda onlarnkinden daha iyi hkm
veremeyiz. O halde burada insan heyecanlandracak tarzda
Shreverdi'nin projesine cevap veren ve XVII. yzyl Hin
distan'nda onun felsefesinin etkisine tanklk eden (u an
da henz inceleme halinde bulunan) zerdt bir litera
trle kar karya bulunmaktayz.
phesiz iraki akmn gc lrak eyhi'nin u veya bu ki
tabn ak bir ekilde erh etmi olanlarla snrl deildir.
Aada Molla Sadra irazi'nin Hikmet'l-Irak zerine ola
anst erhlerinden oluan byk bir cilt yazdm belirte
ceiz. Ancak lrak'n etkisi burada zikredilecek birok ran
l dnr zerinde artarak devam edecektir. Abdrrez
zak Kaan gibi bir lbni Arabi erhisi Fss zerine erhin
de lrakilerin hermesi yaknlklarna dikkat etmitir. lraki
akmla tbni Arabi kaynakl akmn ii teosofsinin byk te128

malanyla birlemesi lran-lsla.m felsefesine belirleyici formu

nu verecektir. Daha lbni CumhO.r'da bu birleme olup bit
mi bir olaydr (bkz. s. 134).
4. iilik ve Simya: Celdeki
Bylece kurulacak "nazari" teosofiye, (znenin kendisin
de eylerin ve olaylarn gerekletii ayna olduunun bi
lincine vard teosofiye) esas katks olarak "peygamberlik
nazariyesi"ni ieren ve zirvesini simyada bulan bir Doa teo
sofisi tekabl eder. Byk simyac Aytemur Celdeki'nin gs
terdii bu badr. Cabir lbni Hayyan' lsmaili irfana balayan
bu baa, Celdeki'nin simyasm Oniki mamc iilii peygam
berlik teosofisine balayan ba tekabl eder. Celdeki bir yan
dan uygulamal simyann usullerini tasvir ederken te yan
dan manevi bir ilim olarak simya hakknda ok canl bir bi
lince sahipti. Hem uygulamal hem sembolik olan simya, hem
ilk maddede (materia prima), hem de insann derin varln
da gerekleir. Simya kavram ile ii mamet nazariyesi arasn
da ve bu sonuncu araclyla da simya ile kozmik bir kurtu
lu talebi seviyesine ykseltilmi manevi civanmertlik hizmeti
arasnda zsel bir ba vardr. O halde burada simya gnmz
kimyasnn tarihinin bir tarih-ncesi deildir.
Aytemur Celdeki (doru okunuu budur, Cildeki deil
dir) Horasan'da Mehed'in on sekiz kilometre kadar kuze
yinde bir kasaba olan Celdekli bir ranldr. am'da ve daha
sonra 750/1349-1350 ve 762/1360-1361 yllan arasnda ha
yata gzlerini yumduu Kahire'de yaamtr. Simya ile ilgili
bugne kadar pek incelenmemi olan on be civarnda eser
brakmtr. Burada ancak onun Denge 1lminin Srlan lle il
gili Burhan Kitab'n (Kitab'l -Burhan fi Esrar 1lm'l-Mizan)
zikredebiliriz. Bu, drt byk ciltte drt ksmdan meydana
gelen Arapa devasa bir eserdir.
129

llk okuyuta, Birinci mam'a izafe edilen en irfanc hut

belerin, bunlar arasnda daha nce zikredilen Beyan Hutbe
si'nin bu eserde oynad rol bizi artr. kinci ksmn be
inci blmnde Celdeki unlar syler: "Simya ancak fel
sefe (hikmet) hakknda yksek bilgiye sahip olanlar ve pey
gamberlerin mesajn tasdik edenlerde salamdr. nk bu
mesaj, eriatn zahiri emirleri yannda stn felsefi bilgeliin
baz srlarn iine alr. Bundan dolay Birinci mam simya
nn "peygamberliin kardei" olduunu sylemitir. "n
k simya bilgis(peygamberlerin sahip olduklar bilgiler ara
sndadr". "Peygamberliin kardei" derken mam zmni
olarak onun hikmeti (felsefeyi, teosofik bilgelii) ifade et
menin bir tarz olduunu sylemek istemitir. mdi hikme
tin peygamberliin kardei olduuna phe yoktur. Byle
ce bu ayn blm, aklamas ftvvet aacnn stnden ve
peygamberlik nurlarnn yuvasndan konuan kiiden isten
mesi gereken bir birlemenin bildirilmesi ile sona ermekte
dir. Bu satrlar bir sonraki blme gei devi grmektedir.
Bu blmde ise Tyanal (Kemerhisarl) Apollonius'un inis
yatik bir roman havasna sahip bir eseriyle, Yedi Heykel Ki
tab'yla karlamaktayz (Ecole Pratique des Hautes Etu
des'n Annuaire'ine, dini bilimler blmne, 1972-1973
dersleri zerine rapora baknz).
Aada biri Mir Fendereski'ye, dieri Bidabadi'ye ait sim
yayla ilgili iki kk eserden daha sz edeceiz. Ayn ekilde
eyh Ahmet Ahsa'i'de ve onun okulunda "dirilen beden"in
dourduu problemler simya uygulamalarnn birbirini ta
kip eden safhalarna bavurularak ele alnmtr.
5. bni Arabi'nin ii Metafiziiyle Btnletirilmesi
ii dnrlerin bni Arabi'nin esrinde kendilerine uy
gun eyleri bulmu olmalar yukarda temel deere sahip
130

olarak iaret edilen olaylardan biridir. Doal olarak o lbni

Arabi'nin Endls'te ald ilk eitimin ne olduunu sorgu
lamaya ynelmektedir. te yandan en bykstad'n (Do
ctor maximus=el-eyh'l-Ekber) ahsna ve eserine kar bu
sayg her ii dnr iin retiyle ilgili kesin nemi haiz
baz noktalarn reddedilmesini kesinlikle dlamamaktayd.
Bunun bir rneini Haydar Amuli'de greceiz.
Tarih srasna uygun olarak nce Trkistan'da Hocand
meneli ve sonunda gelip lsfahan'a yerlemi olan ayn ii
ailesine mensup iki veya kiilik bir grubu zikredeceiz.
Sadrddin Ebu Hamid Muhammed Trki lsfahani (VII
VIII/XIII-XIV. yzyl. Kesin tarihler bilinmiyor) Haydar
Amuli'nin salt kuramsal bir felsefeyle yetinememi dnr
ler arasnda vgyle szn ettii kiilerden biridir: "O da
biliminden ve felsefesinden tasavvuf bilimine ve insanlarna
dnmtr ve bu konuyla ilgili birok kitap ve risale kaleme
almtr. Bunlar arasnda mutlak varlk zerine bir kitap var
dr". Haydar Amuli bu noktada filozofumuzun bu eserinden
uzun bir sayfa nakletnektedir. Sadrddin gerekten metafi
zii ele alan birok eser brakmtr. Bu eserler arasnda en
nemlisi Tevhidle llgili Temel Tezler adn tar.
Torunu Sa'inddin Ali Trki lsfahani (830/1426-1427 ve
836/14 32-1433 tarihleri arasnda lmtr) anlalmas son
derece g bu eserin Mutlak Varlkla llgili Temel Tezlerin
Gelitirilmesi (Temhid'l-Kava'id fi'l-Vucud'el-Mutlak) ad
n tayan ve iilik metafiziinin incelenmesi ile ilgili olarak
, en byk neme haiz olan bir erhini yapmtr. Sa'ind
din gerek Farsa, gerek Arapa son derece kiisel nitelik
te birok eser brakmtr: Bunlar lbni Arabi'nin Fsus'l
Hikem'inin bir erhi, b,ir Derinletirmeler Kitab, Kur'an'n
"Ayn Yarlmas"yla ilgili ayeti (54/1) zerine bir inceleme
dir (bu ayetin hatmi anlam Sa'inddin'e iinde dneminin
belli bal btn okullarnn yer ald orijinal bir dini ti131

poloji sunma imkann verir). Aynca ona Muhammed e

bisteri, lbn'l-Ferid'in bir kasidesi vb. zerine incelemeler
borluyuz. (Krk civarndaki Farsa eserlerinin basks Tah
ran'da devam etmektedir.)
Kuzeni Efzalddin Muhammed Sadr Trki lsfahani'nin,
ehristani'nin dinler ve felsefi okullar zerine byk eseri
nin (Kitab'l Milel ve'l-Nihel) Farsa evirisi ile kendini gs
terdiini syleyelim. alma 843/1439-1440'da lsfahan'da
bitirilmi ve ayn eser zerine bir inceleme ile tamamlan
mtr. Bu giriim lran-lslam felsefesi tarihinde phesiz bir
a amtr. Ancak ne yazk ki Timur'un olu ahruh'un
emriyle 850/144 7'de yazaqnn idam edilmesine mal olmu
tur. te yandan bu kt fiil ahruh'a bir mutluluk getirme
mitir. nk o da bu olaydan seksen gn sonra lmtr.
Bir dier eser, (lrak'ta Burs meneli) Recep Bursi'nin ese
ri VIIVXIV. yzyln ikinci yansnda (kesin tarihler bilin
memektedir) yer alr. Bu eser de ii felsefesinin bu dnemi
iin birinci derecede nem tar. Yazm olduu sekiz civa
rnda eserleri arasndaMearik'! Envar (Nrlann Doulan),
imamlara atfedilen en karakteristik irfanc vaazlar bir araya
toplayan, ii teosofisine mkemmel bir giritir. Bu eser Seb
zevar meneli olup Mehed'e yerlemi bir bilginin, el-Ha
san el-Hatib el-Kari'nin gayretleriyle devasa bir geniletme
nin, byk boy birka bin sayfalk Farsa bir erhin konusu
olmutur. Yazar ah Sleyman Safevi'nin (1666-1699) em
riyle almasn 1090/1680'de tamamlamtr. Eser zellik
le muhammedi Kelam, "varlk kitabnn btn kelimeleri"ni
iinde bulunduran ezeli-ebedi peygamberlik hakikati tema
sn ele alr. Bu Kelam, Tann'y gsteren bir ayna, iki boyutlu
biricik Nfr'dur. Bu iki boyut, peygamberlik grevi olan za
hiri boyutla, Velayet, lmam'da gereklemi ilahi tercih olan
hatmi boyuttur.
Bununla birlikte yntemli ileniinde gz nne alnan
132

btnleme olay ile ilgili olarak ilk planda gelen ve be

lirleyici neme sahip olan eser, Seyyid Haydar Amuli'nin
klliyatdr. Amuli'nin hayat hikayesini ve klliyatnn
bir ksmn ancak yaknlarda yeniden tesis edebildik. Bu
klliyat Arapa ve Farsa otuz civarnda balktan iba
ret olmakla birlikte ezici bir etkide bulunmutur. Sadece
Amuli'nin bni Arabi'nin Fss'u zerine erhinin girii (Me
tinler Metni=Nass'l-Nuss) tam bir cilt tutan dikkate deer
retisel bir sistematik geni zet oluturmaktadr. (Hazar
Denizi'nin gneyinde) Taberistan eyaletinin bakenti olan
Amul'da 720/1320'de domu olan ve ok eski bir ii aile
sinden gelen Seyyid Haydar parlak bir genlik geirir. Otuz
yandayken derin bir manevi buhran geirir. Btn dnyevi
tutkularn terk eder ve Irak'ta iilerin kutsal yerlerine yer
lemeye gider. Bilinen en son eseri 787/1385 tarihlidir.
Nasl Shreverdi eski ranllarn teosofisini lslam felsefe
siyle yeniden birletirmek istemise Haydar Amuli de iilik
le tasavvuf metafiziini birletirmeye almtr. Onun tev
hid retisi bni Arabi'nin vahdet-i vcud retisine daya
nr. Buna gre ilahi birlii tasdik eden ("Bu" Tanr'dan ba
ka Tanr yoktur) zahiri bir teolojik tevhid vardr. Bu, pey
gamberlerin insanlar kendisine davet ettii tevhiddir. Bu
nun yannda varln birliini tasdik eden ("Var olan" sad
ce Tanr'dr) hatmi bir ontolojik tevhid vardr. Bu ise Tan
r dostlarnn insanlar kendisine davet ettikleri tevhid
dir. mamlarn hadislerinin kullanlmasndan peygamber
, lik kuram ve mamet kuramnn tm durumu, peygam
berlik grevi (risalet), peygamberlik durumu (nbvvet)
ve peygamberliin batn, mamlara has karizma olan vela
yet arasndaki git gide artan isellik kar. Artk kapanm
olan bir peygamberlik halkas vardr. Onu velayet veya ma
nevi inisiyasyon halkas takip eder. Peygamberliin mh
r, son peygamber Muhammed olmutur. Velayetin mh133

r, Birinci lmam'n (mutlak velayet mhr) ve Onikinci

lmam'n (Muhammad-sonras velayet mhr) ikili ahsn
da Muhammedi lmamlktr. lbni Arabi'ye gsterdii btn
saygya ramen Haydar Amuli'nin lsa'y mutlak veya evren
sel velayetin mhr olarak kabul etmesinden dolay ona
iddetli ve yntemsel eletiri ynelttii nokta burasdr. (ii
velayet [Farsa dsti] kavramnn tanrsal dostuluun ka
rizmas anlamna geldiini tekrar edelim. O tasavvufta yay
gn olan ve genellikle yanl olarak "azizlik" diye evrilen
velayet kavramnn tam olarak ayn deildir.) Bir peygam
berin evrensel velayetin mhr olmas eliiktir. Sz konu
su olan, yukarda giriteki zette iaret ettiimiz gibi, bir ta
rih felsefesinden fazla bir ey, iiliin tm hikmet-tarihi,
bundan byle hakim olacak ve karlatrma noktasn Ba
t'dajoachim de Flore'un vejoachim'cilerin hikmet-tarihin
de bulacak olan kutsal tarihin (hierohistoire) bir dnemle
re ayrlmasdr.
lbni Ehi Cumhur (804/1401-1402) ve byk kitab (Kita
b'l-Mucli) ile Shreverdi'nin lrak teosofsi, Ibni Arabi'nin
teosofisi ve ii gelenei arasndaki mkemmel dayanma ar
tk salamlamtr. Tpk Haydar Amuli gibi lbni Ehi Cum
hur ak olarak Onikinci lmam' halen gaib olan, ancak or
taya kmas beklenen lmam', Yuhanna lncili'nde varl ha
ber verilen Paraclet'e zde klar. Bylece ii teosofisi Parac
let'i ve Yuhanna'c bir grnm kazanr. fraz nce Bat fel
sefesindejoachim'cilie atfta bulunmamzn nedeni budur.
6. Sadrddin Deteki ve iraz Okulu
Isfahanl Trki ailesi rneinde olduu gibi burada da fi
lozoflardan oluan bir aile hanedanyla karlayoruz. Baba
Sadrddin Muhammed Deteki irazi (kendisi de bir Sad
rddin Muhammed irazi olan Molla Sadra ile kartrlma134

mas gereken Emir Sadrddin veya Byk Sadrddin), IX/

XV. yzyln en byk imamc dnrlerinden biri olmu
tur. 824/1424 -1425'de domu, 903/1497'de Trkmenler
tarafndan ldrlm ve iraz'da gmlmtr. Celalddin
Devvani'nin gl bir ekilde tecrbe ettii byk bir tart
ma yeteneine sahipti (bkz. s. 126). On civarnda eser brak
mtr. Bu eserler iinde Nasrddin Tsi'nin Tecrid'ini ve
erhlerini konu alan iki inceleme grubu vardr. Molla Sad
ra byk eseri Esfiirda (bkz. s. 143) onun dncede olan
varlk, "zihni varlk"la (vucd zihni) ilgili tezlerini zikreder
ve tartr.
Baz hayat hikayesi yazarlarnn biraz tumturakl "On
birinci Akl" lakabn (bu lakap bakalarna da verilmitir)
verdikleri olu Giyasddin Mansur irazi (lm 940/1533
veya 949/1542) hem Arapa hem Farsa otuz civarnda,
belli ballar Kelam, felsefe, tasavvufla, ancak ayn zaman
da astronomi ve tpla ilgili felsefi ve teolojik bir klliyat b
rakmtr. Giyasddin hemen hemen btn hayatn, sa
fevi hkmdar ah Tahmasp'n (1524-1576) kendisi iin
kurduu Mansriye medresesinin bulunduu iraz'da
retim yaparak geirir. Genliinde ald retim o zaman
lar iraz'da hkm sren zihni ve felsefi faaliyet hakknda
en iyi fikri vermektedir. Babas Sadrddin, olunun ate
li bir ekilde katld tartma toplantlar dzenlemektey
di. En nl muhataplar ou zaman kt muamele gr
m olan filozof Devvani ile lmamiyye hukukusu (Muhak
kik Karki lakapl olup 940/1533'de lm olan) Ali lbni Ab
dl-Ali Karki idi. ok sayda kitabnda, rnein Nasrd-
din Tsi'nin Tecrid'i ile ilgili kitaplarnda kaydedilmi olan,
bu toplantlarn sonulandr. Ancak en nemli kitab, Dev
vani'ninkine cevap olarak yazd Suhreverdi'nin Nur Hey
kelleri (Mabetleri) zerine erhidir. Bu eser sadece polemi
inin nemi bakmndan deil, ayn zamanda dnemin fel135

sef esi zerinde lrak'm etkisine ve yazann tasavvufa olan

eilimine tanklk etmesi bakmndan ilgi ekicidir. Bu ba
lamda o Molla Sadra irazi'nin kuraca sentezi haber verir.
Bundan dolay da Molla Sadra Giyasddin Mansr'a ok de
er verir (bundan sonra gelecek dierleri gibi bu dnr
lerin de eserlerinin yaymlanma ve incelenmeye ne kadar
layk olduklarna burada bir kez daha iaret edelim).
Sadrddin Deteki'ni torunu ve Giyasddin Mansr'un
olu da belli bir n kazanmtr. Genellikle o Emir Sadrd
din il (lm 961/1553-1554'e doru) diye bilinir. Dede
si gibi o da madenler bilimiyle ilgilenmekteydi ve kendisine
kymetli talarn zellikleri zerine Farsa bir kitab (Ceva
hir-Name) borluyuz.
Sadrddin Deteki'nin en nl rencilerinden biri, filozof
olarak byk bir hret kazanm olan ve devrinde iraz'da
byk bir manevi etkiye sahip olmu grnen emsddin
Muhammed Heferi'dir (935/1528-1529 veya 957/1550). Yu
karda ad geen Muhakkik Karki yolculuklar srasnda onu
ziyaret etmekten holanyordu. Heferi, Ayet'l-Krsi zeri
ne bir tefsirden baka felsefe alannda on civarnda eser b
rakmtr. Burada onun rencilerinden birini, ah Tahir lb
ni Raziyddin Ismaili Hseyni'yi de zikretmek doru olacak
tr. Bu zat sonunda Hindistan'a yerlemi ve orada 952/1545
veya 956/1549'da lmtr. Ancak az sayda'eser brakmtr.
Bu eserlerden biri lbni Sina'nm ifa's zerine bir aratrma
dr. Ateli bir Oniki imamc olup ii dncesinin Hindistan'a
yaylmasnda etkili bir katkda bulunmutur.
Nihayet burada yukardaki ahslarla tek ba kendisinin
de iraz ortamna ait olmas olsa da olaanst bir ahsi
yetten, Hoca (Hace) Muhammed lbni Mahmud Dehdar'dan
sz etmek uygun olacaktr (olunun ad Mahmud lbni Mu
hammed olduundan kaytlar ona ait olanla oluna ait ola
n ok ak tarzda ayrmamaktadr). Hayat hikayesi ile ilgi136

li tm syleyebileceimiz 1013/1604-1605'de hayatta oldu

u ve iraz'da Hafiziye'ye gmlm olduudur. Recep Bur
si izgisinde iiliin mistik teosofisini en mkemmel ekil
de temsil etmektedir. Bundan baka cifr, aritmosofi, ksaca
slam irfannda Kabbala'nn tekniklerinin edeeri olan bi
limleri uygulamaktayd. Tm incelenmeyi hakkeden on ci
varnda eser brakmtr. Burada sadece kozmik insan ve
ya makrokozmos derecesine kadar ruhun dereelerinin bil
gisini ele alan Yetimin incisi ve insan eklinin Sembol olarak
Elif Harfi'ni zikredeceiz. Bu kitapta ununla karlamakta
yz: "nsann metafizik hakikatinin Muhammed'in metafizik
hakikati olduunu bil." Bundan dolay iki srenin tefsiriy
le balayacam. Onlardan biri Duha suresidir: "Rabbin seni
yetim bulup barndrmad m?" (93/6).
imdi bu sure, smaili irfann sadakann hatmi anlamn,
onu almaya muktedir olana irfann bah edilmesi olarak te
mellendiren suredir ve t.m smaili "civanmertlik", bu kav
ramn destekisidir. Bylece birok yanknn varl hisse
dilmektedir.
7. Mir Damad ve lsfahan Okulu
ran imparatorluunun yeniden kurulmas ve ah 1. Ab
bas'n hkmdarl (1587-1629) ile sfahan, slami sanat
ve bilimin metropol ve lran'da manevi kltrn merkezi
haline geldi. Daha nce bir baka yerde bu dnemde Iran'da
ortaya ktm grdmz dnrler bolluunu "Isfa
han Okulu" ad altnda toplamay teklif etmitik. Bu ekilde
adlandrdmz okulun iinde birok farkl istikamet mev
cuttur. Aada onlar greceiz. te yandan bu okul ken
diliinden ve bir anda ortaya kmamtr. Burada daha n
ce ad geen dnrler onun hazrlklarn gerekletirmi
lerdi. Ancak iilik kesin olarak gizlilikten kunda ilerin137

de felsef mamlarn hadislerinin meyvesini toplayan byk

eserlerin (Molla Sadra'nn, Gazi Said Kummi'nin ve dierle
rinin eserlerinin) ortaya ktn gryoruz. Ancak bu da
bu tarihten itibaren filozoflarn artk her trl rahatsz edil
meden korunmu olduklar anlamna gelmez.
Ortaya atlacak byk temalar ncelikle zaman, vaka
problemi, imgeler aleminin (alem'l-misal, berzah) gerek
lii ve buna bal olarak Molla Sadra'da varlk metafiziin
de bir devrim ieren yeni bir bilgi kuram, aktif hayalgc
nn n plana karlmas, metamorfozlar ve yeniden dirili
leri aklayan tzsel (intrasubstantiel) hareket kavram, Mu
hammedi Kelam'n ift boyutu zerine dayanan bir hikmet
tarih, metafizik Muhammedi Nur veya Gereklik (peygam
berliin zahiri, imamet kuramnn batn) olacak, netice ola
rak lbni Haldun'un teklif ettii eyden ok XIX. yzyl ba
larndaki Bat'nn byk felsefi sistemlerine yakn olan muh
teem bina ortaya kacaktr.
ranl yazar ve eser listelerimiz ou zaman Aristoteles
ilerle (Mea'iyyn) Platoncular (lrakfyyn) arasnda ba
sit bir snflama ile yetinirler. Oysa nce "Aristotelesi" kav
ram filozoflarmzda, en aasndan baucu kitaplar olan
Aristoteles'in Teolojisi diye bilinen kitaptan tr tam ola
rakbizim ondan anladmz anlama sahip deildir. te yan
dan burada saf bir Aristotelesi olan, az veya ok Platoncu
luktan etkilenmi olmayan, dolaysyla da biraz lraki olma
yan bir filozof bulmak istisnai bir durumdur. Bir ilk ve nl
rnek birok ii filozof kuann "dnce stad", lsfahan
okulumuzun banda gelen isim olan Mir Damad'dr (Mu
hammed Bakr Esterabadi) (lm 1040/1631-1632). Mir
Damad genellikle Aristotelesiler arasnda saylmaktadr ve
bu yanl deildir. Ancak bu Aristotelesi bize iimize ile
yen gzellikte okulu itiraflar brakmtr. Bu itiraflarda ise
Shreverdi'nin ok ak iziyle karlatmz gibi Molla Sad138

ra mstear ad olarak da lrak' semitir. Ders verdii okul,

Sadr medresesi byk bahesiyle hala mevcuttur ve lsfa
han'da almasn srdrmektedir.
Mir Damad gerek Arapa gerek Farsa krk civarnda eser
brakmtr. Bu eserler zor anlalmalar ile nldr ve par
lak rencisi Molla Sadra'nn eserleri sanki kendilerini gl
gede brakm gibi byk blmyle de yaymlanmamlar
dr. Burada onun lbni Sina'c aratrmalarnn bir sistematik
geni zeti olan Arapa Kzgn Kmrler Kitab'm (Kabasat),
Farsa Kzgn Kzler Kitab'm (Cezevat) (bu imge-balklar,
kitaplarn son derece ciddi olan ieriini etkilememektedir)
zikredeceiz (Mir Damad ikinci kitapta belki kiisel grle
rine daha fazla yer vermektedir). Dierleri yannda onu me
gul eden bir problem, kozmolojinin (nl) dilemmasna bir
zm bulma problemiydi: Dnya ezelden beri (ab aeterno)
mi mevcuttur, yoksa (Kelamclarn ileri srdkleri gibi) he
nz zamann var olmad bir zamanda m meydana gelmi
tir? Mir Damad ezeli olarak meydana gelmi olanla zamanda
meydana gelen olay arasnda k yolunu ezeli olarak mey
dana gelen (hudus dehri), ezeli olarak yeni olan olay kavra
mnda bulmaya alyor. Bu kutsal tarih olaylan iin nem
li sonulara gebe olan ve iddetli tartmalar douracak olan
bir "hayali zaman" kavramn peinden srkleyecek olan
bir kavramdr.
Mir Damad'n saysz rencileri arasnda burada Molla
Sadra irazi'nin (bkz. s. 143) dnda yalnzca en nemli ba
zlarn zikredeceiz. tk olarak onun gen kuzeni olup daha
sonra rencisi ve damad olacak Seyyid Ahmed lbni Zeyne
labidin Alevi (1054/1644 ve 1060/1650 yllan arasnda l
mtr) vardr. Alevi'ye on civarnda kitaptan oluan nem
li bir felsefi klliyat borluyuz. Onun hocasnn g eser
leri zerine erhlerinden baka lbni Sina'nn ifa's zeri
ne ifa'nn Anahtan adn tayan hacimli bir eseri vardr. Bu
139

eserde yazar akca lbni Sina'mn "dou felsefesi"ne (hikmet

merikiyye) atfta bulunur. Bundan baka onun Kur'an'n
felsefi ve teosofik bir tefsirine uzun bir girii (Farsa Letaif
i Gayb) vardr vb.
Bir baka rencisi Kzgn Kmrler Kitab zerine b
yk boy bin iki yz sayfa tutan ve tm hayatnn eseri olan
dev bir erh yazmtr. Bu rencinin ne yazk ki sadece ad
m (Muhammed lbni Ali Rza lbni Elci.cani) ve bu almas
n tamamlad tarihi (1071/1661) bilmekteyiz. Elimizde bu
eserin yazarnn elinden km yazmas olduu iin onun
yaymlanmasnn ne kadar nemli olduunu belirtebilir ve
yayncsn bulma konusundaki midimizi dile getirebiliriz.
Mir Damad'n bir baka rencisinin sz konusu kitap hak
knda bir baka erhi de vardr. Bu rencinin adm bilmi
yoruz; nk ayn boyutlara sahip olmakla birlikte bu yaz
mann ba ksm bozuk durumdadr. Bu erhler yazarlarnn
ahsi felsefi ilhamlanm serbeste ifade ettikleri gerek ara
trmalardr.
Mir Damad'n bir baka rencisi olan Kutbddin Mu
hammed Ekevari'ye (1075/1664-1665'de lm olan bu
dnr erif Lahici olarak da adlandrlr) Arapa-Farsa
byk bir rapsodiyi borluyuz. Yazar bu eserini slam-n
cesi eski bilgelere, Snni lslam filozoflar ve maneviyatla
nna, nihayet mamlara ve byk ii dnrleri ve mane
viyatlanna ilikin rivayetler, zikirler ve yorumlan ieren
byk dneme blmtr. Zerdt zerine blm ii
lerin Onikinci lmam' ile Saoyant (Saoshyant) 2 veya Zer
dtlerin eskatolojik Kurtanclan arasnda dikkate deer
2

140

Saoshyant: Eski Iran dilinde "kurtanc" anlamna gelen bu kelimeye Aves

ta'nn 45, 46 ve 48. dini arklannda rastlanmaktadr. Zerdt buralarda kendi
sini bir "kurtanc" olarak adlandrmakta, ancak asl gerek "saoshyant" olarak
bir "kurtanc"y da beklemektedir. Ge Zerdtlkte onun on iki bin dnya
yl sonunda ortaya kacak dnyann a kavumas dneminde zuhur etme
si beklenmektedir.

bir benzerlik kurmay ierir. Lahici'ye aynca imgeler alemi

(mundus imaginalis) zerine bir eserle ii sembolik yorumla
may (te'vil) uygulayan bir Kur'an tefsirini borluyuz.
Son olarak bugne kadar ktphanelerin sessizlii iin
de kalm (on be civarnda kitaptan oluan) klliyau yeni
den tesis edildike nemi git gide artar gibi grnen Molla
emsa Gilani'den bahsedeceiz. Hazar Denizi kylarndan
bir lranl olan Gilani uzun yllar Mir Damad'n derslerini ta
kip etmitir ve kitaplarnda onun retilerini geniletmi
tir. ok yolculuk yapan biri olmutur (hemen hemen btn
lran', sonra Irak, Suriye, Hicaz' ziyaret etmitir). Molla Sad
ra'dan daha gen bir renci olan Gilani, ondan farkl olarak
z metafiziine sadk kalmtr. Eserlerinde birbirlerine yap
tklar eletiriler dosta mektuplamalarna engel olmam
tr. Burada onun Kesinlik Yollan Kitab, Hakikat Dostlannda
Mkemmelliin Tezahr Kitab ve yukarda ksaca kendisi
ne iaret ettiimiz Mir Damad'm tezini savunduu Dnyann
Meydana Gelii Kitab'm zikredeceiz.
8. Mir Fendereski ve rencileri
lsfahan'da birok renci kuana felsefi ve teolojik ilim
leri reten Mir Ebu'l Kasm Fendereski (1050/1640-1641)
belli bir esrar perdesiyle rtl kalan gl bir ahsiyet idi.
Byk hreti gz nne alnrsa brakt eser artc az
lktadr. ehzade Dara akh'un kendini gsterdii Sanskrit
e metinlerin Farsa'ya evrilmesi teebbsne katlmtr.
Balca eseri insan fiil ve faaliyetleri zerine Farsa ok oriji
nal bir kitaptr. O bu fiil ve faaliyetlerin hiyerarik bir snf
lamasn verir ve bu snflamada zirveyi filozoflarla peygam
berler igal eder. Bu iki grup insan da "peygamberlik felsefe
si" blmnde birletirilirler. Bu blm hermentik ve ba
tnilie alr ve her ey varlk merdiveninin basamaklarnn
141

bir sistemletirilmesi ile son bulur. Bu noktada ranl bir fi

lozofta Ehrimen'in adnn ve glgesinin tekrar ortaya k
tn armadan grrz. Fendereski "Aristotelesi" filo
zoflar arasnda zikredilir. Gerekten de hareket zerine an
ti-Platoncu olma idiasnda olan bir kitap yazlmtr. Ancak
te yandan Michael Maier'in bu ada simya zerine hatmi
retisini ierir grnen bir kitap da yazmtr.
Dinleyicileri ve rencileri arasnda genellikle Molla Sad
ra zikredilir. Ancak bu hi de kesin deildir; nk Sadra
bu konuda tek sz etmemektedir. Buna karlk Recep Ali
Tebrizi'nin (bkz. s. 147) onun derslerini takip ettii kesin
dir. Felsefede hocalar olduu dier renciler arasnda zel
likle (1076/1607-1608'de domu, 1098/1686-1687'de lsfa
han'da lm olan) Hseyin Hansari'yi zikretmek uygun
dur. Bu, matematik, astronomi, felsefe ve din bilimlerinde
ki (fkh, tefsir, Kelam, Hadis) uzmanl kendisine "her ey
de her eyin stad" unvan verilmesine neden olan bir ah
siyettir. Ona on be civarnda eseri, zellikle kader ve zgr
irade zerine bir kitab, lbni Sina'nm if's ve llrdt', Na
srddin Tsi'nin Tecrid'i, (Ali) Kuu'nun astronomi kitab
zerine incelemeleri, tk ehit'in (ehid-i Evvel, bkz. s. 117)
dersleri zerine bir erhi borluyuz.
Hansari'nin de kendi payna ok sayda rencisi olmu
tur. Bunlar iki olu (1121/1709 veya 1125/l 713'de lm
olan) Seyyid Cemalddin Hansari, Seyyid Razi Hansari; ba
lca iki eseri, Zorunlu Varlk zerine bir kitapla eyh M
fid'in lrad' zerine Farsa erhi bilinen Molla Mesiha Pe
sa irazi (1130/1717-1718 veya 1115/l 703-l 703'de lm
tr); tbni Sina'nn lrat ve if's, eyh Mfid'in lrad' ze
rine incelemeler, ah Sleyman'a ithaf edilmi Nurlar Bahe
si adl byk bir genel kltr kitab brakm olan Muham
med Bakr Sebzevari (takma ad Muhakkik Sebzevari olup
1098/1686-1687'de lmtr); kendisine on civarnda kita142

h, zellikle byk ii eserleri olan Kuleyni'nin Kafi'si (Fars

a kiisel bir incelemeyle, el-ecerat'l llahyye der Usl- Ka
fi ile tamamlanmtr) eyh Mfid'in lrcld', iV. Imam'm Me
zamiri, Nasrddin Tsi'nin larat erhi zerine felsefi ara
trmalar borlu olduumuz Mirza Nafi'a Na'ini'dir (lm
1080/1670 veya 1082/1671-1672).
9. Molla Sadra irazi ve rencileri
Burada son yzyllarn Iran-lslam felsefesinin en yksek
tepesine ulayoruz. Yaygn olarak Molla Sadra diye bili
nen Sadrddin Muhammed irazi (979/1571-1572'de do
mu ve 1050/1640-164l'de lmtr) imdiye kadar iaret
ettiimiz farkl akmlarn gl bir kiisel sentezini baary
la gerekletirmitir. Dncesi gnmze kadar tm Iran
felsefesine, daha geni bir ekilde sylersek felsefi ifade se
viyesinde ii bilincine kiisel damgasn vurmutur. Brakt eser antsaldr: Birou byk boy krk beten fazla ki
tap ad. lbni Sina'mn ifa'snn metafizikle ilgili blmnn
kenarna yazlm erh onun reformunu haber verir. Shre
verdi'nin Hikmet'l-lrak'na tahsis etmi olduu erh lrak'a
en gvenilir bir temel salar. aheseri olan Ruhun Drt Yol
culuu (byk boy bin sayfa tutan el-Esfar'l Erba'a) o za
mandan bu yana Iran dnrlerinin ounluunun zerin
de yaad bir sistematik geni zetidir. Burada dier eser
lerinin isimlerini teker teker saymak mmkn deildir. Sa
dece iiliin temel kitaplarndan biri olan Kuleyn'nin Us
l'l Kclff'sinin erhi olan ve ne yazk ki tamamlanmam ola
rak kalan byk eserini hatrlatalm. Bu kitapta hi p
hesiz Iran Platoncularnn en nls olan Sadra'nn, "pey
gamberlik felsefesi"ne bir ant diktiini gryoruz. Bu, iin
de Seyh Sadk Ibni Babyi tarafndan kaleme alnm olan
"iman sembol"ne geri giden iilik ve Platonculuk arasm143

da bir ilikinin tasdik edildii bir anttr. Sadra'nn Kur'an'n

birok suresi zerine yazd tefsirleri de anmamz gerekir.
Bu, Molla Sadra'y felsefenin Dar'l-lslam'n geri kalan ks
mnda sessizlie brnrken ii lslam'da nasl varln sr
drdn ve yeni bir hamle yaptn anlamamza imkan
veren bir baka anttr.
Molla Sadra varolua, ze gre ncelik vererek gelenek
sel zler metafizii yerine bir varolu metafiziini geirmek
suretiyle varlk metafiziinde gerek bir devrim gerekle
tirmitir. Deimez (immuable) zlerin olmad, her zn
varolu fiilinin younluk derecesine gre belirlendii ve de
iebilir olduu tezi, bir baka tezi beraberinde getirir: Bu,
tz kategorisinin kendisine de hareketi sokan tz-ii (intra
substantiel) veya tz-tesi (transsubstantiel) hareket tezi
dir. Molla Sadra gerek deiimler (metamorphoses), tz
sel deiimler (transsubstantiations) filozofudur. Onun an
tropolojisi iiliin te dnya retisinin ileri srd ey
le tam uyum halindedir. Kamil lnsan'n ortaya k ola
rak XII. lmam'n zuhurunu bekleme kavramna dayanr. Bu
antropolojinin kendisi muhteem bir kozmogoni ve psiko
goniyle ilikilidir: Ruhun uurumlarn en derinine d
, Melekt'un, yani fizik-tesi tinsel dnyann eiinde do
u noktas demek olan insan ekline ulancaya kadar de
rece derece tekrar ykselii, antropolojinin bir yeniden di
rili fizii ve metafiziine dnerek devam edii. Sadra'nn
madde kavram, ne materyalistlerin ne de spritalistlerin
madde kavramdr. Madde sonsuz hallerden geer. lnce,
tinsel (madda rhaniya), hatta ilahi bir madde vardr. Sad
ra bu noktada F. C. Oetinger'le olduu gibi (Geistleiblichke
it) Cambridge Platonculanyla da derin bir uyum iindedir.
Her varln ve her eyin l varolu tarz vardr. Duyu
sal alem dzeyinde, imgeler alemi (alem-i misal) dzeyinde
ve nihayet saf Akllar alemi dzeyinde (varolu). Shrever144

di, imgeler alemi ontolojisini salam bir ekilde ortaya koy

mutu. Sadra aktif hayalgcnn madde-dln tesis ede
rek lrak eyhinin retisine kanlmaz olan nihai eklini
verdiinin bilincindedir. Aktif hayalgc onda artk fizik
sel organizmaya bal olan ve onunla birlikte yok olan bir
yeti deildir. Tamamen tinsel bir yeti, bir eit ruhun ince
klfdr. Bu andan itibaren Sadra, her ruhun kendi cenne
ti veya cehennemini yaratmasndan dolay ruhun yaratcl
n (hallakiya) kabul eder. nk tm varlk ve alg tarz
lar ayn birlik yasas tarafndan ynetilmektedir. Bu birlik
akl dzeyinde aklla kavrama (intellection), aklla kavra
yan zne ve aklla kavranan Formun birlii, sevgi, seven ve
sevilenin birlii ile ayn olan birliktir. Bu adan bakldn
da Sadra iin bilme fiilinin en yksek bilincinde insan ruhu
nun, Kutsal Ruh (Ruh'l-Kuds) olan faal aklla birletirici
birliinin ne anlama geldii sezilmektedir. Burada asla say
sal bir birlik deil, aklsal bir birlik sz konusudur. Bu, de
rinden deiime uratt ruhta faal akl tarafndan kavra
nan Form'un (ldeann), kendi kendini kavrayan bir Form
olduunu ve dolaysyla ruhun kavrama fiilinde faal akl ve
ya Kutsal Ruh'un (Ruh-1 Kuds) kendi kendini kavrad
n, buna karlk ruhun kendi kendini kavrayan Form olarak
kendini faal akl tarafndan kavranan Form olarak kavrad
n bize gsteren bir karlklla imkan veren aklsal bir bir
liktir. Molla Sadra (yukarda giri ksmnda yaptmz top
lu bakta belirttiimiz anlamda) "speklatif' felsefenin ger
ek bir temsilcisidir. Bu felsefe bir Kutsal-Ruh fenomenolo
jisine alr.
Bu kadar youn olan eserinin gnmze kadar yazarla
rmzn haiye veya erh olarak adlandrdklar, bizim ise
inceleme ve aratrma olarak adlandracamz birok e
yi tevik etmi olmasna armayacaz. Molla Sadra'nn
ok fazla sayda rencileri olmutur. Burada ancak onlar145

dan byk hret sahibi dorudan rencisini sayaca

z. Bunlardan ilk ikisi sadece rencileri deil ayn zaman
da damadan olmutur.
Ona en yakn olan hi phesiz (1091/1680'de lm
olan} ve Molla Sadra'nn yaratt filozof ve teosof tipinin
en yksek lde temsilcisi olan bir simay oluturan Mol
la Muhsin Feyz Kaani'dir. Onun kendisi lsfahan'da Abdul
lah teri medresesinde -ki bu medrese gnmzde de var
ln srdrmektedir ve onda Kaani'nin oturduu daire
yi ziyaret etmek mmkndr- ders vermitir. Hem Arapa,
hem Farsa retken bir yazar olmutur. Bibliyografyas yz
yirmiden fazla bal ierir. Onlarn ne kadar deiik alan
lara ait olduu hakknda bir fikir vermek bile mmkn de
ildir, nk programda yer alan btn inceleme alanlar
n kapsarlar. Gazali'nin byk eseri Ihya.'l-'Ulm'u ii ba
k asndan tmyle yeniden yazm olduunu zikrede
lim. Kaani'nin Gazali'ye kar lbni Arabi'ye kar duyduu
hayranl kesinlikle engellemeyen bir hayranl vard. B
yk eserlerinden bir dieri ('Ayn'l-Yakfn=Kesin Olarak Bil
me) Kuleyni'nin Ka.ff'sinin byk erhini ve Kur'an erhini
tamamlayan kiisel bir sentezi ifade eder.
Molla Muhsin'in bacana olan ve 1072Jl661-1662'de l
m olan Molla Abdrrezzak I...ahici tamamen baka bir tr
insan olarak karmza kmaktadr. O kaynbabas Mol
la Sadra'nn derslerini uzun zaman takip etmitir. Ancak
Sadra'c tezlerin btnnde ahsi felsefesi konusunda bir
tatmin bulamam grnmektedir. Gerekten hazan sanki
iinde bir atma varm ve d dnya ve evresi kendisi
ni korkutuyormu gibi an grler arasnda sallanp du
rur gibi grnmektedir. Her ne ise baz listelerin yapU gi
bi onu saf ve basit olarak Aristotelesi olarak nitelemek faz
la basit olacaktr. Gevher-i Murad (Arzu Edilen eyin z)
adl eserinin gsterdii gibi tasavvufa ilikin phesiz ahsi
146

bir tecrbesi vard. On iki civarnda eser brakmtr. Byk

boy iki cilt halinde yaymlanm olan Nasirddin Tsi'nin
Tecrid'i zerine erhine bu alanda yazlm olan en mkem
mel eser olarak baklr. lbni Sina'nn larat'nn erhinde
ki doa felsefe ksm zerine haiyeleri henz yaymlanma
mur. Onlar ok zgn tavr allar ifade ederler. Oulla
rndan birinin, 1121/l709-l710'da lm olan Mirza Hasan
Lahici'nin zel olarak ii imamet felsefesi zerine bir dzi
ne civarnda eser braktn zikredelim.
Molla Sadra'nm bir dier dorudan rencisi, 1104/16921693 de bir hac ziyaretinden dnte Mekke ile Medine ara
snda vefat etmi olan Hseyin Tunikabuni de Molla Sad
ra'nm sadk bir yorumcusu, rnek bir lraki filozof olmu
tur. Dnyann meydana gelii, varln akn birlii zerine
birok kk risalesi yannda lbni Sina'nn ifa's, Nasird
din Tsi'nin Tecrid'i ve yukarda ad geen Heferi'nin el kita
b zerine araurmalar ona borluyuz.
10. Recep Ali Tebrizi ve rencileri
(1080/1169-ll70'de len), adnn da iaret ettii gibi Teb
riz meneli olan ve birok defa ziyaretiyle kendisini eref
lendiren ah Abbas II'nin (1642-1666) ada olan Recep
Ali Tebrizi ile Molla Sadra'nmkinden farkl bir atmosfere gi
riyoruz. Hatta filozofumuzun byk Sadra'c tezlerin tersi
ni ( varolu metafiziinin, tz-tesi hareketin, gerek varla
sahip olan bir ey olarak zihni varln vb. reddi) savundu
unu grmek olduka ilgintir.
Bunun nedeni Recep Ali'nin ta batan itibaren Zorunlu
Varlk ve zorunlu olmayan varlklarla ilgili olduunda var
lk kavramnn eanlamlln (analogie) deil, ok anlam
lln (equivocite) ileri sren bir varlk metafiziiyle kendi
sini gstermesidir. O halde varlk terimini kullanrken, kav147

ra:mdan ortak pay alma deil, sadece bir eseslilik (homony

mie) sz konusudur. nk bizim varlk kavrammz ancak
yaratlm varln var olma olgusuna eriir. Varln ilke
si ve kayna ise varla akn olarak kalr. Onu ancak olum
suzlama yoluyla (per viam negationis, tenzih), yani negatif
(apopathique) teolojiyle kuatabiliriz. O halde vahdet-i v
cut (theomonisme), yani yaratlmam olanla yaratlm olan
iine alan akn bir birlik sz konusu olamaz. Recep Ali ken
disine byle bir varlk metafiziini kimsenin ileri srmemi
olduu sylenerek kar klabileceini gayet iyi bilir. Bu
na cevap olarak bu metafizik geleneini ortadan kaldrmak
iin korkun iftiralar uydurulmu olduunu syler. O, Kut
sal mamlar geleneinin kendi arkasnda olduunu bilir; an
cak bu noktada lsmaili irfanla bulutuundan ve kendisini de
eyhi okulunun teosofisinin (bkz. s. 156) izleyeceinden ha
berdar deildir. Ancak bu onun Shreverdi'ninkine ok ya
kn bir "huzri bilgi" (connaissance presentielle) retisini or
taya atmasna engel olmaz.
Recep Ali Tebrizi'nin saysz rencileri olmutur. Onlarn
en nls Gazi Sa'id Kummi'dir (aaya baknz). Ondan
baka hocasnn hizmetkar (famulus) ve katibi olan Muham
med Rafi' Pir-Zade (tarihler belli deildir) vardr. Yaland
nda Tebrizi'ye eserlerini kendisinin kaleme almas zah
met vermeye balamt. Hocasnn talimat zerine renci
si, Recep Ali'nin retimini hem muhafaza eden hem de de
vam ettiren el-Ma'arif'l-llahye (llah Bilgiler) adl byk bir
eser kaleme ald. Pir-Zade'den baka (1101/1689-1690'dan
sonra lm olan) Abbas Mevlevi vardr. Abbas Mevlevi, ah
Sleyman'a (1666-1694) ithaf edilmi olan ve ii felsefesi
ni zetleyen iki byk sistematik geni zet, (1101/16891690'da tamamlanm) el-Envar'l-Sleymaniyye (Sley
man'a lthaf Edilmi Nurlar Kitab) ve (1084/1673-1674'te ta
mamlanm) el-Fevaid'l-Ustiliyye (Temel Grler) brak148

mtr. Daha az hrete sahip dier iki renci, Molla Mu

hammed Tunikabuni ve Mir KavamRazi'dir.
11. Gazi Sa'id Kummi
Bu dnr ve maneviyat burada birka satrla snrl ol
sa bile kendisine ayr bir blm tahsis etmek gerekecek ka
dar nemlidir. Gazi Sa'id 1043/1633'de Kum'da domu, ha
yatnn en byk blmn hocalk yaparak geirmi ve yi
ne ayn yerde 1103/1651-1652'de lmtr. lsfahan'da Re
cep Ali Tebrizi'nin rencisi olmutur. Ancak ayn zaman
da Muhsin Feyz'in ve (yannda Shreverdi'nin Hikmet'l-l
rck'n inceledii) Abdrrezzak Lahici'nin rencisi olmu
tur. yle ki bunun sonucunda o ahsnda ve dncesinde
iki gelenei birletirmektedir.'
Gazi, Oniki mamc mistik teosofinin yksek bir temsilci
sidir. Eserlerinin tm ok nceden yaymlanm olmas ge
reken ii bir lrakidir. Onlarn hesabn karmak olduka
zordur; nk yazarn zihninde kitaplarnn birok klliyat
oluturmas gerekiyordu. Bu klliyatlar ise tamamlanma
mtr. Bylece hocas Recep Ali'nin savunduu varln ok
anlamll kuramn yeniden ele ald Farsa Kelid-i Behet
(Cennetin Anahtan) kitabndan sonra Recep Ali son derece
youn, ancak yirmi sekizinci hadisten ileri gitmemi olan
Krk Hadis erhi'ne; sadece on tanesini veya belki on bir ta
nesini yazm olduu Krk Eser Kitab'na girimektedir. Bun
lardan baka filozof larmzn her zaman okuduklar Ansto
teles'in Teolojisi denen eser zerine bir erhler defteri brak
mtr. Nihayet onun ana eseri (magnum opus) vardr. Nasl
Molla Sadra Kuleyni'nin K4fi'sini erh ederek iiliin teoso
fik metafiziinin gerek bir sistematik geni zetini yazm
sa, Gazi Sa'id de Saduk Ibni Babye'nin Tevhid'ini erh ede
rek kendi sistematik geni zetini ortaya koymutur. Bu ki149

tap da tamamlanmamur. Ama Gazi Sa'id'in yazabildii

ciltlik bir anttr.
Sadk'un kitab, hem negatif (apopatik) teoloji iin hem
de ondan kan mamet nazariyesi iin temel olan mamla
rn hadislerinin geni bir btnn ierir. Bu hadisler ha
zan Gazi'nin erhi iinde geniletilen bamsz eserleri olu
tururlar. Gazi Sa'id'in lslam'n be temel kuralnn hatmi
anlamlarna ilikin incelemesinde bu durum sz konusu
dur. Kabe'nin kp eklindeki yapsndan Gazi Oniki mam
mamlnn yapsn kartr. mamln manevi mabedi
ne dntrlen ta Mabet, insan hayatnn srnnm kendi
si, hayatn safhalarna zde klnan bir haccn kblesi olur.
Felsefe yeniden (Schelling'in dileine uygun olarak) bir "an
lat felsefesi" (philosophie narrative) olur. "Oniki Nur Per
desi" hadisi, Muhammedi Nur'un Mira'taki (Plerome) do
lamalarn, daha sonra dnyadan dnyaya yetmi bin per
deden geerek iinde bulunduumuz dnyaya "inileri"ni
sembolik olarak yorumlamak suretiyle mamet nazariyesi
ni hem kozmogoniyle hem de tarihin ve meta-tarihin teo
sofisiyle birletirir. Oniki Nur Perdesi, Oniki mam ve onla
rn on iki bin yllk dnemler olarak rakamlanan oniki evre
nidir. Bu oniki evren velayet devrinin ilk rneidir (archet
ype). Velayet devri bu oniki evrenin tersine evrilmi imge
sini temsil eder; nk velayet, dn ve tekrar ykseli y
nnde geliir. Burada Aion'un eski Yunan-ran teolojilerinin
sanki bir yeniden ortaya k sz konusudur. Gazi, imge
ler alemi (alem-i misal) ve latif (subtile) cisim ontolojisiy
le tutarl bir zaman anlay gelitirir. Her varln ona has
olan bir zaman miktar, ahsi bir zaman vardr. Bir balmu
mu parasn sktrdmzda veya uzatumzda bana ne
gelirse, bu zamann da bana o gelir: Miktar sabittir, ancak
tkz (compact) ve youn bir zaman, duyusal dnyann za
man vardr. Onun yannda ince, yumuak bir zaman, imge150

ler aleminin zaman vardr. Nihayet son derece ince, yumu

ak bir zaman, saf Akllar aleminin zaman vardr. Ezaman
ln (contemporaneite) boyutlar, varolu tarznn incelii
ne, yumuaklna gre artar. O halde tinsel bir insana veri
len zaman, varln usuz bucakszln kucaklayabilir; im
diki zaman, gemi ve gelecei iine alabilir. Bu adan "Be
yaz Bulut" hadisi veya hikayesinin yorumu, arpcdr.
12. lsfahan Okulundan Tahran Okuluna
imdi filozoflar iin g olmu olan ve onlarn tarihileri ol
mak isteyen meslektalar iin yle kalan bir dneme varyo
ruz. Bunun nedeni durumun ok kark, el yazmalarnn da
lm olmas ve ancak kataloglar yaymlandka tekrar ortaya
kmasdr. Duruma hakim olan olay, Safevilerin lsfahan'nn
ve Sultan Hseyin'in hkmdarlnn sonunu getirmi olan
felaket, yani kelimelerle anlatlmaz zulmlerle dolu bir ku
atmadan sonra ehrin (1135/21 Ekim 1722'de) Afganlar ta
rafndan alnmasdr. Filozof lsmail Hac'i'nin olaya ayrd
bir sayfa bu kuatmann dokunakl bir tasvirini vermektedir.
Afgan hakimiyeti sadece sekiz veya dokuz yl srmtr. Sa
fevi hanedan Tahmasp il ve Abbas III'n ahsnda 1736'a ka
dar ismen varln srdrmtr. Nadir ah'n, iraz'da Zend
hanedannn saltanatlar ortaya kmtr. Ksaca Kaar ha
nedannn geliine kadar uzun bir karklk ve istikrarszlk
dnemi gemitir (Aga Muhammed Han'n saltanat gerek
te 1779'da balamtr. Fakat o ancak 1796'da ta giymitir).
Feth Ali ah'la (1757-1834) ran entellektel ve kltrel ha
yatnn merkezi kesin olarak lsfahan'dan Tahran'a geecektir.
Felsefi adan bu dnemin zellii adalarnn ne ok iyi
anlam, ne de kabul etmi olduklar Molla Sadra'nn gittike
artan nemidir. Biraz aklk salamak iin burada geici ola
rak filozoflar drt gruba ayracaz.
151

Birinci olarak felakete ok yakn bir zamanda yaayan

lar vardr. ilkin (1134/1721-1722'de lsfahan'n kuatld
yl lm olan) Muhammed Sadk Erdestani vardr. Ay
n zamanda byk bir maneviyat olan bu filozof zor snav
lardan gemitir; nk ah Sultan Hseyn'in fkesini ze
rine ekmiti. Elimizde balca iki eseri bulunmaktad!r. En
nemlisi, ruhu ve onun duyusal-st yetilerini inceleyen,
Molla Sadra'y izleyerek aktif hayalgcnn madde-dl
grn benimseyip ak olarak lbni Sina'ya ve genel ola
rak lbni Sinacla kar tavr alan Hikmeti Sadikiyye'dir (ya
zarn, yani Sadk Erdest:lnf'nin ahsi Felsefesi). Ancak Erdes
tani evrensel ruhun cisimlerle balantsn aklamakta da
ha fazla glkle karlama benzemektedir. Bu balant
bir tecelli, zuhurdan (epiphanie) ibarettir ve bireysel d
nen ruhlar evrensel ruhtan yan nlardr. Ancak evrensel
ruhun u an iin askda olan bu tecellisi, bu "ini"i (tedelli,
Kur'an 53/S'e baknz) esas olarak neden ibarettir? Eser ger
ekte stadn derslerine bal olarak bir renci, kendisi de
Erdestani gibi lsfahan'n kuatlmas esnasnda 1134/17211722'de lm olan Molla Hasan Gilani tarafndan kaleme
alnmtr. Buna karlk bir baka renci, Muhammed Ali
lbni Muhammed Rza, uzun bir giri yazmtr.
Bir dier ada, Ibni Sina'nn kitaplarn okutan naye
tullah Gilani'dir. Fazl Hindi Isfahan (1135/1572) on be
civarnda eser brakmtr. Mirza Muhammed Taki Elmas
(1159/1746), Muhammed Taki Meclisi'nin (1070/16591660) torunu, Muhammed Bakr Meclisi'nin (1111/16991700) babasdr. Gnmze kadar lran'da bolca okunan
tarih ve nasihat kitaplar yannda byk ii ansiklopedisi
Bih:lr'l Env:lr'n (Nur Denizleri) yazandr. Elmas bundan
baka XII. lmam'm byk gaybubeti zerine bir kitap yaz
mtr. Kutbddin Muhammed Neyrizi irazi (1173/17591760) saf bir lrakidir: "Aristotelesilerin mant hataya
152

kar korunmu deildir. O kendi kendine yetmez. Yoldan

sapmann kaynadr. Bana gelince, ariflerin mantn ger
ekte metafiziin mant olarak kabul ediyorum". ( 1171/
1757-1758 veya 1173/1759-1760'da lsfahan'da lm olan)
ve kuatmann btn dehetini gren smail Hac-Ci'i byk
ii temalar (mamet zerine bir eser) felsefi sorular ve e
itli bilimlerin btn zerine yz elli civarnda eser kale
me almt. O zellikle "mevhum (imaginaire) zaman" {"im
gesel [imaginal] zaman" deil) kavramna kar yazd g
l bir eserle tannmaktadr. Bu eser Cemalddin Hansari'ye
(bkz. s. 14 2) kar yneltilmitir ve Mir Damad'n zaman ku
ramm ele alr.
kinci olarak Aga Muhammed Bidabadi (1198/17831784) ve rencileri vardr. eyh Bidabadi'nin kendisi Mir
za Muhammed Taki Elmasi ve smail Hac'i'nin renci
si olmutu. sfahan'da Molla Sadra'mn kitaplarm okut
maktayd. Esfa.r zerine verdii derslerin metni muhafaza
edilmitir. Mir Fendereski gibi simya zerine, 1209/17941795'de Isfahanl bir hekim, Mirza Muhammed Rza lbni
Recep Ali tarafndan geni olarak erhedilen bir eser yaz
mtr. ok sayda rencisi olmutur. Bunlar arasnda Mol
la Mihrab Gilani (1217/1802-1803), esas olarak ii temala
r zerine (rnein Kuleyni'nin Ka.fi'si zerine) yazm olan
Ebu'l Kasm Hatnabadi (1203-1788-1789), ayn zaman
da smail HacO.'i'nin de rencisi olmu olan Mehdi Neraki
(1209/1794-1795) vardr. Gl bir ahsiyet, bir eylem ada
m olan ve hibir abadan kanmayan Mehdi Neraki, hu
kuk bilimlerinde olduu kadar (Ahbarilere kar gl bir
biimde Usulflerin yann tutmutur) felsefe, ahlak ve ma
tematikte de yetkili biri olmutur. Varlk ve z sorunu gibi
klasik sorunlarla ilgili hepsi ahsi damgasn tayan bir d
zine civarnda eser brakmtr. Byk ahlak eseri Ca.mi's
Saadet hala yaygn bir ekilde okunmaktadr. Burada Mol153

la Sadra'mn Kitab'l Mea'ir'i zerine nemli bir erhin ya

zan olan ve hakknda sadece 1225/1.SlO'da iraz'da alt
m syleyebileceimiz Mirza Ahmed Erdekani irazi'yi de an
mamz gerekir.
nc olarak Molla Cemid Ali tbni Cemid Nuri
(1246/1830-1831) ve rencileri vardr. Molla Ali Nri, Mu
hammed Bidabadi'nin en nl rencilerinden ve devrin en
tannm hocalarndan biri olmutur. lsfahan'a yerleme
den nce Mazenderan ve Kazvin'de eitim grmtr. Ona
Molla Sadra'mn birok eseri, eyh Ahmed Ahsa'i'nin Feva
id'i (retimler) zerine nemli dersler, Tevhid suresinin b
yk bir tefsiri ve bir Hristiyan misyonerinin polemiine ver
dii cevab borluyuz. Burada ancak bazlarnn isimlerini
zikredebileceimiz bir sr rencisi olmutur: Kendisi de
Molla Sadra'mn birok eseri zerine nemli dersler brak
m olan Molla smail tsfahani (1277/1860-1861), hem Mol
la Ali Nuri, hem Molla lsmail lsfahani'nin rencisi olmu
olan Molla Agay- Kazvini, Molla Sadra'nm Mea'ir'i ve Hik
met-i Ariye'si (Ar Hikmeti) zerine ok geni bir erh yaz
m olan Muhammed Cafer Lengerdi (Nasrddin Tusi'nin
Tecrid'i zerine erhi 1255 tarihlidir). Molla Ali Nuri'nin
rencileri arasnda en nemlileri, aada zikredilecek olan
Abdullah Zunuzi ile Hadi Sebzevari'dir.
Drdnc olarak Tahran okulu vardr. Feth Ali Kaar'n
saltanat dneminde (1797-1834) Tahran'da Han Mer
vi medresesi kurulur. Burada ders vermesi iin Molla Ali
Nuri'ye arda bulunulur. Ancak o en parlak rencile
rinden birini, Molla Abdullah Zunuzi'yi (1257/1841-1842)
gndermeyi tercih eder. Bu ar bir tr lslami bilimle
rin merkezinin lsfahan'dan Tahran'a tanmasnn iareti
olur. Birok byk filozof nn salamak zere oraya gi
derler. Bunlar arasnda ilk olarak o halde nce Kerbela, da
ha sonra Kum ve en sonunda Molla Nuri'nin felsefe alann154

da rencisi olduu Isfahan'da eitim grm olan (Teb

riz yaknlarndaki ZunO.z doumlu) Abdullah ZunO.zi var
dr. ZunO.zi, tm Shreverdi ve Molla Sadra zihniyetinde
birok byk eser brakmtr. Bu eserlerin yaknlarda ya
ymlanacan umarz. Onun iki olu vard. Onlardan bi
ri Hseyin ZunO.zi matematik ve astronomide uzman olmu
ur. Dieri, (1307/1889-1890'da lm olan mderris, yani
en yksek hoca lakabl) Aa Ali ZunO.zi, filozof olarak ba
basnn n dzeyine ulamtr. O da okuttuu ve erh et
tii Molla Sadra'nm izgisinde birok eser, zellikle kendisi
de Molla Sadra'y Farsa'ya eviren prens lmadddevle Be
di''l-Mlk Mirza'nn sorduu yedi soruyu cevaplamak iin
yazd Farsa bir eser (Bedayi'l-Hikem) brakmtr. Mol
la Sadra'nn ateli bir tilmizi olan Muhammed Rza Kumahi
(1306-1888-1889), ok asil bir ahlaki ahsiyet olmas yann
da bir metafziki idi. Isfahan'da Molla Ali NO.ri ve Muham
med Cafer Lengerdi'nin rencisi olmu, daha sonra Tah
ran'a yerlemitir. Burada Sadr Medresesi'nde esas olarak
Molla Sadra'nm Esfar'n ve Ibni Arabi'nin Fss'unu okut
mutur. Ayn izgide ve dierleri gibi nl bir hoca olan Sey
yid Ebu'l Hasan Celve (1315/ 1896) Tahran'da Dar'-i
fa Medresesinde krk yl ders vermitir. O da tzii hareket
zerine bir kitap, Sadra'nm Esfdr', lbni Sina'nn ifd's, Eb
heri'nin Hidayet'i vb. zerine ok sayda dersler brakmtr.
Bu stadlarn rencilerinin sadece adlarm zikretmek bi
le imkanszdr. Kuaktan kuaa, eserlerini zikretmeksizin
sadece Mirza Tahir TunikabO.ni, Mirza Mehdi Atiyani, Mir
za Muhammed Ali ahabadi, Seyyid Hseyin Bako.behi'nin
adlarm vereceiz. Necefte hocalk yapm olan bu sonun
cu, iki byk geleneksel ada filozofun, Tahran tlahiyat
Fakltesinde profesr Seyyid Kazm Assar ile Kum llahiyat
niversitesi'nde profesr eyh Allame Muhammed Hseyn
Tebateba'i'nin hocas olmutur. Tebateba'i'ye dierleri ya155

nmda Molla Sadra'mn Esfa.r'mn yeni bir neri ile Kur'an'n

felsefi bir tefsirini borluyuz.
13. eyh Ahmed Ahsa'i ve Kirman'da eyhi Okulu
Biraz nce zikrettiimiz filozoflarn ada olan eyhi
okulu tamamen ayr bir yer igal eder. "eyhilik" ve "eyhi"
adlarna gelince, kendisini adlandrmak zere bu adlan se
en okulun kendisi deildir. Mensuplarm ok ksa olarak
eyh'in, yani eyh Ahmed Ahsa'i'nin rencileri olarak ad
landrmak zere bu adlan onlara veren, "bakalan"dr. Hat
ta Ahsa'i hibir zaman bir okul kurmay dnmemitir. O
sadece Oniki imam iiliinin imamlarnn eksiksiz teosofik
retisine skca sadk kalmak suretiyle bakalarndan fark
l olmaya almaktayd. Bu retimi, tm hayatnn rn
olan ahsi dncesiyle derinletirmiti. Bu retimin temi
natn, yegane stadlan olarak kabul ettii bu imamlarla r
yada yapt konumalarn destekledii bir i tecrbede bul
mutu. Bu eksiksiz lmamclk, tarihi pek rnek alnmama
s gereken inat bir anlayszlkla karlamt. Ancak u
nu da belirtmek gerekir ki o lslam dnyasnda baka yer
lerde ortaya kan "reformcu" hareketlerden tamamen fark
l bir eyi hedefleyen bir metafizik "reformasyon" zellii
ne sahipti.
Kimsenin hibir zaman itiraz etmedii bir "Tanr
dostu"nun (veli) btn zelliklerini sergileyen yksek bir
manevi ahsiyet olan eyh Ahmet Ahsa'i, 1166/1753'de Bah
reyn topraklan zerindeki Ahsa'da domutu. (X. yzylda
Karmatlar'n Nasr- Hsrev'in ziyaret ettii kk bir ideal
devlet kurmu olduklar) Arabistan'n Basra krfezi kysn
daki bu blgede doan eyh Ahmed, saf Arap soyundan gel
me grnmektedir. Ancak yaklak on be yl lran'da geir
mitir ve ahsiyeti ve retiminin Iran'da yaratt. yank ve
156

evk olmam olsayd, eyhilik diye bir ey phesiz olma

yacakt. Manevi yoldaki balanglarn kendi elinden k
m hayat hikayesinden biliyoruz. eyhi gelenek onun
rencisi olduunu ileri srebilecei hibir stad tanmamak
tadr. Her ey sanki u "stad- gaybi", u baka sfiler tara
fndan da varl ileri srlen "i stad"dan baka bir hoca
s olmam gibi cereyan etmektedir. Ancak bu i stad onun
durumunda ak olarak srasyla "Ondrt Masum"a iaret
etmektedir. Bununla birlikte onun derslerini dinledii ba
z stadlarnn adlan bilinmektedir. Olaanst dolu, ateli
rencilerinin ball yannda maalesef baz meslektalar
nn da ok insani kskanln uyandrd bir hayattan son
ra 124 l/1826'da Medine'ye konaklk bir mesafede lm
tr. Ailesiyle Mekke'ye yerlemek niyetindedir. Eseri hat
r saylr byklktedir: Yz otuz iki balk. Aslnda bu sa
y ok daha byktr; nk baz eserleri birok kitap ie
ren mecmualardr. Onlarn hemen hemen tm ta bask
yaymlanmtr.
eyh Ahmed'in haleflerinin tm byk dnrler ve
manevi stadlar olmutur. Ancak bu onlarn balarna ge
lecek skntlara engel olmamtr. llkin (Hazar Denizi'nin
gney dousundaki) Ret'te 1212/1798'de doan ve 1259/
1843'te Badat'ta len ve gerekten onun manevi olu olan
Seyyid Kazm Reti vardr. Derin metafizik speklasyon
lar konusunda ender bir yetenee sahip olan Seyyid Kazm
da maalesef bir ksm Kerbela'daki evini tahrip eden iki ya
malama olay srasnda (kendi elinden km birok yaz
mayla birlikte) kaybolmu olan hatn saylr miktarda eser
brakmtr. eyh Ahmed'in ikinci halefiyle okul, merkezi
ni (lran'n gney dousunda) bir ilahiyat medresesi, bir ko
lej ve matbaaya sahip olduu Kirman'a tar. (Kirman'da
1225/1809'da domu, 1288/1870'de lm olan) eyh Mu
hammed Kerim-Han Kirmani, baba tarafndan, o srada
157

lran'da hkm srmekte olan kraliyet ailesine mensuptu.

Kerbela'da Seyyid Kazm'n rencisi olmu ve simya, tp,
optik ve mzik de dahil olmak zere lslami ve felsefi bilim
ler alannn btnn kapsayan etkileyici bir klliyat (iki
yz yetmi sekizden fazla eser ad) brakmtr. Olu eyh
Muhammed Han Kirmani (1263/1846-1324/1906) onun ye
rine gemi ve o da koca bir klliyat brakmtr. Baba ile
oul arasnda, Muhammed Han'la onun halefi olan ve ay
n lde byk klliyat ksmen yaymlanmam olarak ka
lan kk kardei eyh Zeynel Abidin-Han Kimini (1276/
1859-1360/1942) arasnda tekrarlanan derin entelektel ve
manevi bir ba vard. Nihayet beinci halef, "Serkar Aga"
denen eyh Ebu'l Kasm lbrahimi (1314/1896-1389/1969)
de en ateli sorunlarla uramak zorunda kald nemli bir
klliyat brakmtr. Onun halefi ise u ana ana kadar bir
ok eseri yaymlanm olan olu Abdrrza Han Ibrahimidir.
Kirman'da muhafaza edildikleri ekilde stadlann eserleri
nin btn bin civarnda balktan olumaktadr ve onlarn
imdiye kadar ancak yans yaymlanabilmitir.
zellikle XVI. yzyldan bu yana ii dnrler arasn
da iki tavr al, byk bir ztlk meydana getirmitir: Bir
yanda kabaca "eletirici ilahiyatlar" denebilecek "Usli
ler" (Usliyyn), br yanda "temelci (fundemantalist)
ilahiyatlar"olarak ortaya kan "Ahbariler" (Ahbariyyun)
vardr. Birinciler ii hadislerin meydana getirdii koca kl
liyata, hibir kesinlie gtrmeyen "d eletiri"yi uygula
maktadrlar. lkinciler ise bu klliyatn btnln kabul
ederek bu eletiriyi reddetmektedirler. kinci grubun lide
ri Muhammed Emin Esterabadi'ydi (1033/1623-1624). "Te
melciler", mistik teosofinin hibir sorununu iin iine ka
rtrmayan basit insanlar olarak geinirler. Ancak bu on
lar arasnda Muhsin Feyz ve Gazi Sa'id Kummi (bkz. s. 146148) gibi yksek dzeyde metafzikilerin kmasna engel
158

olmamtr. Bunun nedeni, iki okul arasndaki ztlk gr

nte zellikle eriatle ilgili ise de gerekte Ahbarilerin her
mentik ncllerinin etkilerini geleneksel metafiziin kay
naklan zerinde gstermi olmasdr. Ahbariler ne mte
hidlerin otoritesine, ne hadis nakilcilerinin insani otoritesi
ne bavurmayp mamlardan gelip gelmedii konusunda ka
rar vermek zere hadislerin ieriinin kendisine ba vurur
lar. Bu ncllerden dolay Ahbariliin metafizik ve teoso
fik bir derinlemeyi beraberinde getirmesi lsnde eyhi
okulun temel pozisyonunu, yani ara (intermediaire), ancak
Ahbarilerinkine daha yakn olan pozisyonunu anlayabilir ve
yerine yerletirebiliriz.
eyh Ahmed Ahsa'i ve ondan sonra halefleri iiliin ne
gatif (tenzihi) Kelam'nm sonularn sk bir ekilde takip
etmilerdir. Genel olarak filozoflarn kullandklar ekilde
"mutlak" varlk fikri, ilk (initiale) bile deildir. nk bu
ism-i meful, yani "mutlak" (absolu), varl zgrle ka
vuturan bir zc (absolvens), varln bir zlmesi, ay
rmasn (absolution) varsayar. Bunu onu ne mastar halin
de (var olma=esse), ne ism-i fail olarak (var olan=ens) orta
ya koyarak deil, emir halinde ( var olsun=esto) tesis ederek
yapar. Kozmogoni akn bir Adem kuram biiminde ken
dini gsterir. Kendi kendini yaratan fiilinin ayn zamanda
znesi, nesnesi, maddesi, formu ve erei olan ezelilik-n
cesi ilk irade, metafizik ilk Adem (Adem'l Ekber, Adam le
Majeur, Homo maximus) olarak ortaya kar ve bu Adem'in
eiti olan metafizik Havva, yokluktan, Byk Uurum'dan
kurtulmu olan varln zgrlgne kavumasdr. Adem
Maximus olan bu zirveden babasz ve anasz ortaya k
m "babamz" olan Adem ortaya kar ve o da dnyevi ta
rihimizin zirvesini tekil eder. Aslnda o nc Adem'dir,
nk ilk ikisi arasnda Muhammed'i Kelam veya Ondrt
Nurdan meydana gelen Muhammed'i Nur (Ik) olan "lkin159

ci Adem" vardr. Burada Aristotelesi madde-formculu

un (hylemorphisme) terimlerinin yn tersine dnmtr.
Madde, nrdur, varln kendisidir, varolutur. Form, ma
hiyettir, merhamettir, bu nru sabitletiren ve snrlandran
glgeli boyuttur. Bundan dolay madde baba, erkek olandr;
buna karlk form, anne, dii olandr ve bireyselletirme il
kesi "imgesel form"dur (suret misaliyya) Bylece VI. imam
Cafer Sadk'n hadisi dorulanm olur: "Anne ve babala
rndan dolay mmin mminin kardeidir. Onlarn babala
n Nr, anneleri Merhamettir."
Kutsal lmamlann hadislerinden ayn tr bir yararlanmay
la eyh Ahmet, okulunun zellii olan antropolojiyi geli
tirmitir. Bu antropoloji onu "dirilen beden simyas" di
ye adlandrabileceimiz eye gtrr. Burada o ikili bir et
ten beden (casad) aynn ile - fani etten beden ve baki tin
sel beden (caro spritualis) ile ikili latif cisim (cism) -gksel
cisim ve ilk, asli, arketip cisim- aynn yapar Btn bunlar
satr satr yeni-Platoncu Proclos'taki ikili tinsel bedene (ok
hema) tekabl eder. (B cesediyle B cisminden meydana ge
len) dirilen vcut olay, simya ilemine paralel bir ekilde
anlatlr ve burada Bat batniliinin retimiyle karla
rz. Nihayet eyhi okulunun zellii olan bir reti, stad
lannn "Drdnc Stun" diye adlandrdklar reti var
dr. Bu reti ksaca lmamlann. btn "Tanr Dostlar" (Ev
liya) ile birlikte olmak ve onlara dman olan herkesle ili
kiyi kesmek (Farsa tevella ve teberra) ynndeki tleri
nin geniletilmesinden baka bir ey deildir. Ancak "Tan
r Dostlar" (Evliya) fikri, devaml batni hiyerari fikrini ve
dolaysyla iinde yaadmz "gizlilik" devrinde onun var
ln belirleyen artlan beraberinde getirir. Alemin "mistik
kutbu" olan Imam'n gizlilii (gaybet), doal olarak onun
kaps (bab) olann ve dolaysyla da onunla sonulanan
tm hiyerarinin gizliliini gerektirir. Genel olarak bu hiye160

rariden veya nesilden nesile onun szcs olan insandan

(Natk- Vahid) sz edildiinde, bu bir insan grubuna iaret
eder. Ancak bu kesinlikle bu insanlarn aleni olarak ortaya
kmasn, bireysel olarak onlarn kim olduklarnn sylen
mesini gerektirmez. Onlarn gizlilii zorunludur. Hi kim
se bu unvana sahip olduunu ileri sremez. Onlar ancak
Imam tarafndan bilinirler. Imam'n en son mektubunda or
taya konmu olan nihai istei ise kendisi tarafndan byle
bir yetkiye sahip klndn ak olarak ilan eden bir kiinin
sahtekar olacadr. Imam ortaya kncaya, zuhor edinceye
(parousie) kadar gizlilik hali devam edecektir. eyhi okulu
stadlarnn bkp usanmadan tekrar ettikleri budur. Bun
dan dolay ne kadar ilgin olursa olsun, gaybet halinin so
na erdiini syleyen her dini hareket, iilikle ilgisini kesmi
demektir ve dolaysyla eyhilikten geldiini ileri sremez.
Bu satrlar eyhi retilere ksa bir deinmeden ibarettir.
Sylemek istediimiz her nne gelenin bu retileri anla
ma seviyesinde olmad ve tartmalarn hibir zaman so
kaktaki insann seviyesine indirilmemesi gerektiidir. Ne
eyhilerin cevab dikkate alnarak, ne terminolojilerini an. lama zahnetine girilerek ayn itirazlar bkp sanmakszn
tekrarlanmtr. arkiyatlar, belki Roma Kilisesi'nden ba
ka bir model bilmediklerinden eyh Ahmed'in mtehidler
tarafndan "aforoz" edilmi olduunu yazmlardr. Bu yan
ltr. Hibir mtehid, lslam'a aforoz kavramn sokmakta
hibir yetkisi olmayan Molla Bargani'nin Kazvin'deki tama
men ahsi ve etkisiz entrikasna karmamtr. eyh Ahmed
aynca Molla Sadra irazi'nin iki nemli eseri zerine iki b
yk inceleme kitab yazmtr. Anlalmamasndan dolay
akn, zgn ve aresiz bir durumda kalan eyh Ahmed Is
fahan'daki ikinci kal srasnda dostlarndan birinden, Mu
hammed lbni Mukim lbni erif Mazenderani'den Hikmeti
Ariye zerine yazd erhine yneltilmi eletirilere kar
161

cevap vermesini istemitir. (Yaymlanmam olan) bu esere

burada iaret etmemiz gerekir. Btn bunlar henz incele
me safhasndadr. Burada daha fazla ey syleyemeyiz.
14. Cafer Kefi
eyhi okulu ile benzerlii olan bu orijinal dnre de
ayr bir yer ayrlmas gerekir. Onun eseri XIX. yzyl lra
n'nn teosof-metafizikilerinin ilgilerini en mkemmel
bir biimde temsil eder. Kefi, soyu Vll. lmam Musa Ka
zm'a (183/799) kan bir aileye mensuptu. Fars blge
sinde Darabgerd'de domu, hayat sresince Burcerd'de
oturmu ve 1267/1850-185l'de arkasnda hem Arapa hem
Farsa (halen inceleme safhasnda olan) bir dzine konu
yu zetleyen bir klliyat brakarak lmtr. Burada ancak
bir Kaar prensi, Feth Ali ah'n olu ehzade Muhammed
-Taki Mirza'nm istei zerine kaleme alnm Hkmdarla
ra Sunulan Hediye (Tuhfet'l-Muluk) adl Farsa byk eseri
ni zikredebiliriz. Bu eser iki ciltten olumaktadr. Birinci cilt
srasyla birincisi Muhmmedi Ruh'a zde klnan Akl'n
(nous), ilk hipostazn zn, ikincisi Akl'n tezahrleri
(mezahir), varlklarla ilikileri ve balant noktalarn, n
cs Akl'n izleri, etkileri, zellikleri ve iaretlerini ele alan
kitaba blnr. lkinci cilt speklatif felsefe ve hikmet-ta
rihin geni bir ansiklopedik sistemletirilmesidir. Bylece
btn Farsa kaleme alnm olmas daha da nemli olan
bir sistematik geni zet oluturur.
Cafer Kefi'nin sisteminin btn, Akl'la ilgili gelenek
sel ii metinlerine, her eyden nce Kuleyni'nin byk der
lemesindeki (Kafi) Akl Kitab'nn I ve XIV numaral hadis
lerine dayanr. 1) Balanglarn balangcnda Akl'a, yara
tklara dnmek, "dnyaya inmek" iin llke'sinden ayrlmay
emreden buyruk vardr. Bu hareketten, Akl'n peygamber162

lik grevine (nbvvet) ve literal vahye (tenzil) tekabl eden

zahiri yz kar. 2) ikinci bir buyruk ona Ilke'sine dnmeyi
emreder. Bu dn hareketi Akl'm zahiri yzn hatmi y
z zerine "katlar". Batni yz, velayete veya lmam'm kariz
masna ve vahyedilmi metnin gizli anlamna ve manevi ilk
rneine (archetype) geri gtren te'vil'e tekabl eder. Han
gisi olursa olsun herhangi bir gerekliin bilinebilirlii, bu
gerekliin zddnn tezahrn ve bilinebilirliini gerekti
rir. Ilahi z, ne benzeri ne zdd olduu iin, bilinemezdir.
insan aklnn onunla ilgili olarak bilebilecei ey, ilk tecelli,
yani Akl-Nur olan ve yle olmas bakmndan da Muham
medi Ruh, ebedi Muhammedi Hakikat olan tecelli seviyesin
de ortaya kar. Bu Akl-Nur'un tezahr, zddnn, yani gl
genin, karanln, bilgisizliin tezahrn gerektirir. Ancak
bu, bu zddn Akl'n glgesi olmas demek deildir. nk
nurdan bir varln asla glgesi yoktur. Fakat onun duru
mu gne doduunda glgesini gsteren karanlklara giz
lenmi duvarn durumuna benzer. Bylece varln tecellisi,
yokluu aa vurur. Ancak bu, yokluun (non-etre) varl
a gelmesi demek deildir. Kar-Varlk (contre-etre) varl
kabul etmez. Fakat varln, yani Nur'un zdd olan olum
suzluk, hilik vardr.
Bylece Akl'n metafizik destannn karsna onun zd
dnn kar-destan konur: Birbirleriyle karlamak zere
iki evren inerler ve karlar ve bylece insan dnyas sevi
yesinde "Nur'un ocuklan"yla "Karanlk'n ocuklar"nn
karmlarn meydana getirirler. Bu metafiziin havas
n ran dncesinin temelinde karlalan kaygnn y
netmesi dikkate deer: Ahiret retisinin zme kavu
turduu Nr'la Karanlklar arasndaki mcadele, Zerdt
lkte Saoyant'n yapaca gibi zuhur ettiinde Onikinci
lmam'n eseri olacak olan "ayrma". Akl'n dn ve geriye
gidi zamanlar dnyann alarn tekil eder. Peygamber163

lik zamannn arkasndan gelen velayet zaman Cafer Ke

fi'yi daha nce rneini grdmz gibi devirlerininJoa
chim de Flore'un tesis ettii hikmet-tarihin devrine te
kabl ettirilmesi mmkn olan parakletik (paracletique) 3
bir hikmet-tarihe gtrr. ii metafizik bu noktada zirve
lerinden birine ular. Bu ranl dnrn sistemi, Bat'da
XIX. yzyhn ilk yarsnda ortaya kan byk metafizik
"sistemler"in adadr.
15. Horasan Okullar
a) Hadi Sebzevari ve Sebzevari Okulu
"Sebzevar Bilgesi"nin yksek ahsiyeti lran'da bizim XIX.
yzylmzn tam ortasna tekabl eden dneme hakimdir.
Onun "zamannn Platon'u" olduu sylenmitir ve bir den
ge salamak iin "zamannn Aristoteles'i" olduu da sy
lenmitir. Her halkarda Molla Sadra irazi byk ah Ab
bas'n saltanat dneminde felsefe iin ne olmusa Hadi
Sebzevari de Nasrddin ah Kaar'm saltanat dneminde
(1848-1897) felsefe iin o olmutur. Bylece o Molla Sad
ra'nn sadk yorumcusu olmu ve Sadra'nn lran filozofla
rnn "dnce stad" haline getirilmesine katkda bulun
mutur. Hatta unu da ilave edebiliriz ki artlar onun mis
tik filozof dehasn Molla Sadra'dan daha serbest bir tarzda
3

Paraclete: Kutsal Ruh'un bir dier addr. Yunancas Parakletos, Latince

si Consolator'dur. Kutsal Ruh'un dier bir ad olarak bu kelime sadece Yu
hanna lncili'nde mevcuttur (XIV, 16, 26; XVI, 7). Kelimenin kk anlamn
dan da karlabilecei gibi "efaat, yardmc, teselli edici" anlamlarna gel
mektedir. Yuhanna'ya gre Paraclete'in grevi lsa'nn grnr varl kendi
lerinden ayrldktan sonra tilmizlerinde kalmas, onlarda lsa'nn verdii
retiyi yaatmas ve bylece Kurtarc'nn reti ve iine tanklk etmesidir.
Paraclete'in bu yardmc, teselli edici grevini sadece havarileriyle snrlan
drmamak gerekir. O ayn zamanda Kilise'nin yanlmazln ve kutsall
n da teyit eder, destekler. Her bireysel Hristiyan ruha da deiik ekillerde
yardm eder.

ortaya koymasna imkan vermitir. Bunun nedeni bu devir

de safevi devrine gre ifade zgrlnn daha fazla geli
mi olmasdr.
Molla Hadi Sebzevari 1212/1797-1798 (lran'n kuzey do
usunda, ahrud ile Niabur arasnda) Horasan'n kk bir
ehri olan Sebzevar'da domutur. Babas Muhammed Meh
di Sebzevari bu ehrin ileri gelenlerinden biriydi. Molla Hadi
ilk tahsilini burada grm ve onu yirmi yana kadar Me
hed'de tamamlamtr. 1232/1816-1817'de felsefi inceleme
lerini derinletirmek amacyla lsfahan'a gider. Bu srada ls
fahan gerileme halinde olmakla birlikte hala felsefi ve teolo
jik ilimlerdeki en byk stadlarn akn ettikleri merkezdi.
Burada Molla smail lsfahani ve Molla Ali lbni Cemid Nu
ri (yukarya baknz) onun hocalar olmutur. On yl sonra
be yl sreyle ders verecei Horasan'a geri dnm, bundan
sonra da hac ziyareti iin Mekke'ye gitmitir. yllk ara
dan sonra lran'a dner. Ders verdii ve evlendii Kirman'da
bir sre kalr. Sonunda kesin olarak yerlemek zere Seb
zevar'a geri dner ve bu tarihten sonra Sebzevar en uzak bl
gelerden, Arap lkelerinden, Kafkaslar'dan, Azerbeycan'dan
ve Hindistan'dan tilmizlerin akn edecei felsefi bir retim
ve manevi hayat merkezi olur. retimle ve nemli bir kl
liyatn kaleme alnmasyla dopdolu bir mrden sonra Mol
la Hadi Sebzevart 1295/1878'de (veya baz kaynaklara gre
1289-1290/1872-1873'de) lr.
Bu dnrn orijinallii her eyden nce eserlerinin ki
isel havasnda, bu eserlerin ncelikle Molla Sadra'nn ki
taplarndan, Shreverdi'nin Hikmet'l-lrak'ndan, lbni Ara
bi'nin eserinden ve ii mamlarnn hadis ve geleneklerin
den devirilmi olan malzemesinin dzenlenme ynteminde
akca grlmektedir. Hadi Sebzevari, Shreverdi'nin Hik
met'l-lrak'nm giriinde en st mevkiye yerletirdii bil
geler kategorisini, yani hem speklatif felsefe hem mane165

vi tecrbe alannda stad olan, hem zahiri bilgiye hem yk

sek hatmi ilimlere sahip olan kiileri en mkemmel biimde
temsil etmektedir. O en mkemmel anlamda bir iraki teo
softur. Bu derhal baz rencileri zerinde stadn retisi
nin uyandrm olduu heyecan okunu anlamamza imkan
vermektedir. Hadi Sebzevari Mevlana Celalddin Rmi'nin
Mesnevi'sini erh etmede ne kadar rahatsa Molla Sadra da
varlk metafiziinin en g meselelerini ele almada o kadar
rahattr ve Sebzevari'nin okulu Molla Sadra'nn retimini
bu ynde devam ettirir. Hadi Sebzevari varln, varoluun
mahiyete asli nceliini, okluk ve azlk derecelerinin ma
hiyetlerin saf Akllar aleminde, imgeler aleminde (alem'l
misal) ve fizik alemdeki varlk tarzlarn belirledii varl
n akn birliini kabul eder. Bunun yannda o varln de
iimlerini (metamorphoses) ve insan varlnn lmden
sonraki hayatn aklayan tzii (intrasubstantiel) hareket
ilkesini kabul eder.
Sebzevar stadnn klliyat hatr saylr miktardadr:
Otuza yakn eser. En ok okunanlardan biri erh-i Manzu
me'dir (Manzume erhi). Bunun temeli, mantk ve felsefe
yi ele alan bir manzumedir. Yazarn kendisi bu manzume
nin not ve gzlemlerle doldurduu bir erhini yapar. Netice
de btn, genel metafizik, tz ve ilinek, zel metafizik veya
felsefi teoloji (ilahiyat), fizik, peygamberlik felsefesi ve ma
met retisi, ahiret retisi ve ahlak ve treler bilimi ile ilgi
li yedi kitap oluturur. Yazarn bu erhi zerinde renciler
ve kendi rencileri ok dnm ve almlardr: Ahnd
Hideci, eyh Muhammed-Taki Amuli, (1372/1952-1953'de
lm olan) Aga Mirza Mehdi Atiyani ylesine almlar
dr ki eser gnmzde geleneksel felsefe alannda her ren
cinin "ders kitab"haline gelmitir.
Molla Sadra'nn eserlerinin erhleri olarak kendini tak
dim eden, ancak gerekte Hadi Sebzevari'nin kiisel retisi
166

ve retimini ieren drt byk eserden sz edeceiz. Bun

lardan biri Esfar (Drt Manevi Seyahat) zerine kendi bana
btnl olan bir eseri tekil eden erhtir. Dierleri eva
hid'l Rubbiye (llahi Tecellilerin ahitleri), Kitab'l-Mebde
v'el-Me'ad (Varln Kayna ve Sonu Kitab) ve Mefatih'l
Gayb (Gaybn Anahtarlan) zerine erhlerdir. Bu drt erh,
Molla Sadra'nn dncelerinin meyvelerinin topland, do
urmu olduu glklerle hesaplald Sebzevari klli
yatn oluturur. Molla Sebzevari bundan baka Celalddin
Rmi'nin Mesnevi'sinin alt kitabnda bulunan en karanlk
veya en zor pasajlar zerine bir erh kaleme almtr (eserin
btn 1285/1868-1869 Tahran ta basksnda byk boy
alt yz sayfadr). Bu eserde sfilerin mecazlarn akliletir
meye ynelik bir felsefi teebbsn varln grmeye alr
sak tamamen yanlrz. "Felsefe" terimi zerindeki her tr
l tartmay ortadan kaldrmak zere burada yine unu di
yelim ki tasavvuf metafiziinin Kelam'n aklc ilahiyatlar
karsnda durumuna benzer ekilde bu, aklc filozoflar kar
snda bulunan bir lraki metafizikinin eseridir.
Bir dier byk eser, Esrdr'l-Hikem (Hikmetlerin Srlan)
varln meydana gelii ve te dnya retisiyle ilgili mese
lelerin btnn ele alr ve ibadetlerin hatmi anlamn ak
lar. Yazar kendisini ziyaret etmek zere Sebzevar'a gelmi
olan Nasrddin ah Kaar'n istei zerine bu kitabn Hi
dayet't-Talibin (Aratnclara Klavuz) adyla bir zetini d
vermitir. Molla Sadra, Muhsin Feyz, Gazi Sa'id Kummi gibi
Sebzevar stad, mamlarn metinlerinde teklif edilen re
timi ortaya koymakta ok byk haan gsterir. llahi sim
ler zerine byk incelemesi (erh-i Esma') aslnda bir ii
duasnn erhidir. llahi simler (lbni Arabi'ye baknz) ham
kozmogonik, hem de ayinsel bir ileve sahiptirler. Bu so
nuncu ilevleri bakmndan onlar varln Melekt'a ve 11ke'ye dnnn organlardrlar. Nihayet Arapa ve Fars167

a on alt kitaptan meydana gelen ok nemli bir mecmua

y zikretmemiz gerekir. Bu eserin kaleme alnmasn dou
ran sebep, rencilerin veya mektup arkadalarnn sorduk
lar sorular olmutur. Burada ancak kendilerine verilen de
rin cevaplarla birlikte bu sorularn arz ettii en byk ne
me iaret edebiliriz. Onlarn eitlilii Molla Hadi Sebzevari
iin gndemde olan endielerin neler olduunu anlamam
za imkan vermektedir.
Sebzevar felsefi ocan canlandran ateli heyecann d
nemi iin ne ifade ettiini anlamak iin daha nce syle
diimiz gibi lran'n btn blgelerinden ve baka yerler
den gelen birka rencinin adlarm zikretmemiz gerekir.
Onlar arasnda ne yukarda iaret ettik. Kendi paylar
na onlarla da lran'da geleneksel felsefenin belli bal re
tim merkezleri olan Tahran, Tebriz, Kum, Isfahan, iraz ve
Mehed'de yeniden karlacaz. Aratrmalarn u andaki
durumu maalesef sadece en tannmlarnn adlarn zikret
memize imkan vermektedir. Bunlarn eserlerinin bir araya
getirilmesi ii baaryla sonulanm olmaktan henz uzak
tr. Burada Mehed'de ders vermi ve erh-i Manzume zeri
ne erhler brakm olan Molla Abdlkerim Kani'yi, adn
dan Tibetli olduu anlalan ve Hadi Sebzevari'nin ok de
er verdii eyh Ali Fazl Tebbeti'yi (Tibetli) zikredece
iz. Yukarda ad geen "on alt kitaplk mecmua" onun
tarafndan sorulan bir soruyu cevaplandrr. Bu, zahirile
rin yaratm olduu tehlike ve phelere cevap olarak fel
sefi dncenin gzel ve ince bir savunmasdr. Kendisi de
iraz'da felsefe okutmu ve saysz rencileri olmu olan
Mirza Abbas Hakim Darabi irazi'yi (1300/1882-1883'te l
mtr) ve felsefe ve metafizik hakknda yeterli bilgisi ol
mayan birinin Kutsal imamlarn hadislerini ve gelenekleri
ni anlayamayacan syleyen mkemmel ii teosofu Mol
la Kazm Horasani'yi (1329/19ll'de lmtr) de zikrede168

lim. eyh Ahmet Ahsa'i'nin, Bilgi Kitab vesilesiyle Muhsin

Feyz Kaani'ye (yukarya baknz) yneltmi olduu eleti
rilere bir cevap yazm olan Aa Mirza Muhammed Yezdi
(Fazl Yezdi) hocasndan bu konuda grn ortaya koy
masn ister. Hadi Sebzevari'nin buna cevab da "on alt ki
taplk mecmua"da ierilmitir. Mirza Seyyid Ebu Talib Zen
cani dier kitaplar yannda Uslilerle Ahbarileri ikiye blen
yukarda szn ettiimiz byk tartma, yani mtehi
din zellikleri (itihad-u taklid) zerine bir kitap yazmtr.
Hadi Sebzevari Mehed'de ders verdii srada Molla smail
Arif Bucnrdi onun derslerini takip etmekteydi. Mirza H
seyin Sebzevari Tahran'da ders vermi ve yukarda zikret
tiimiz Tahran okulundaki hocalarn meslekta olmutur.
Onun da rencileri olarak Mirza lbrahim Zencani, Ahnd
Hidaci (yukarya baknz) ve Kum llahiyat niversitesi'nde
ders vermi olan Mirza Ali Yezdi vardr.
b) Mehed Okulu
Btn iilerin hac yeri olan, VIII. lmam'n, yani imam
Ali Rza'nm (203/818) mezarn iinde bulunduran, Hora
san'n kutsal ehri Mehed, yzyllar boyunca iinde hik
met-i ilahfyye (teosofi) retiminin temsil edildii medre
selere sahip olmutur. Ancak biz burada onu sadece Mol
la Sadra'nn ve okulunun Horasan'n entelektel ve mane
vi hayatna verdirdii atlmn devam ettiricisi olma zelli
i bakmndan ele alacaz. zellikle iki kiiyi, Sebzevar'da
felsefe tahsili grm olan Aga Mirza Muhammed Sarka
di ile Sebzevar'da alt yl sresince Molla Hadi Sebzevari'nin
rencisi ve daha sonra Mehed'de eyhlislam olmu olan
Molla Gulam Hseyin'i (1318/1900-1901) zikredeceiz. Bu
iki staddan da burada Mehed okulu diye adlandrdmz
eye zel ehresini kazandrm olan dier iki stad, Me169

hed'de uzun sre ders vermi ve felsefede olduu gibi din

bilimlerinde de hret kazanm (mtehid diye kabul edil
mekteydi) Hac Fazl Horasani (1342-1923-1924'te lm
tr) ile ayn ekilde Mehed'de felsefe okutmu ve tama
men Molla Sadra izgisini izlemi olan Aga Buzurg Hakim
(1355/1936-1937'de lmtr) kmtr Zahirilerin iiliin
srekli i dramm devam ettiren eletirileri maalesef bu so
nuncuyu hocal brakmaya zorlamtr. Onun lm Ho
rasan'da felsefe retiminde byk bir boluk brakmtr.
Bu iki byk ahsiyet de renciler yetitirmitir. Bu ren
ciler arasnda Aga Mirza Han Bucnrdi din bilimleriyle fel
sefi bilimlerin retimini birletirme ynndeki yeteneiy
le temayz etmitir.
Bu noktada Iran'n entelektel hayatnda temel bir olay
araya girer. Bu, u anda hkm sren Muhammed Rza ah
Pehlevi'nin etkisiyle ran niversitelerinin oalmas ola
ydr. iki devlet niversitesi, Tahran ve Mehed niversi
teleri, grevi kesinlikle sadece molla yetitirmek olmayan,
geleneksel felsefeyle ilgili olanlar da dahil olmak zere Is
lami bilimleri geni lde yaymak olan ilahiyat fakltele
rine sahiptir. Mehed okulu hakkndaki bu ok ksa hatr
latmamz Mehed niversitesi tlahiyat Fakltesi'nde pro
fesr olan gen bir felsefe hocasnn, Seyyid Celalddin A
tiyani'nin eserini zikrederek bitireceiz. Onun yn, faali
yeti ve retkenliinin zelliini belirtmek iin en iyi sy
leyebileceimiz, yeniden canlanan bir Molla Sadra olduu
dur. Yukarda ad geen stadlarn temsil ettii geleneksel
felsefeden km olan eseri daha imdiden hatr saylr b
yklktedir: Metafizik ve mistik adan varlk zerine b
yk bir kitap, Davud Kayseri'nin Ibni Arabi'nin Fss'u ze
rine erhinin girii hakknda geni bir inceleme (bu incele
menin yedi yz sayfalk ilk cildi, konuyla ilgili problemleri
derinletirmekte ve devam ettirmektedir), olaanst not170

lar ve gzlemlerle donatlm birok metin neri: Molla Sad

ra'nm Kitab'l Medir'i zerine Lengerdi'nin erhinin, yine
Sadra'nn Sebzevari'nin erhiyle birlikte evdhid'inin, yuka
rda ad geen "on alt kitaplk mecmua"nm neirleri vb., ni
hayet (Fransz taraf ile ilgili olarak benim katldm) im
diye kadar grlmemi olan byk teebbs, bir XVII. Yz
yldan Gnmze Kadar Iran Filozoftan Antolojisi. Bu dizinin
bir cildi imdiden piyasaya kmtr. Onun be ciltten olu
mas ve krk civarnda ranl dnr eserine yeni bir so
luk vermesi tasarlanmtr. Amac bir bilano deil, bir hare
ket noktas olmaktr.

171

PERSPEKTF

Burada ilk kez teebbs ettiimiz byk dnrler aile

si tablosu bir sonu gerektirmemektedir. nk gelenek
sel lslam felsefesinin, zellikle ii gelenei felsefesinin ka
panm olduunu dnmyoruz. Burada gz nne ald
mz sadece bu felsefe oldu. rnein Muhammed kbal gibi
ahsiyetlerin eseri bize felsefe tarihinin bir baka blmne
ait gibi gelmektedir. Geleneksel felsefenin geleceine gelin
ce, ondan ancak tehlike ve mitleri tehis ederek sz edebili
riz. Belki hava ulam genelleinceye kadar Iran'n ok uzak
kald ve orada geleneksel felsefenin uzun sre ykc etki
lerden korunduu dncesi ileri srlebilir. Her neyse bu
dnem artk bitmitir. Bugn tehlike ve umutlar, kaynakla
nn hem Dou'dan hem Bat'dan almaktadr.
Dou'yla ilgili olarak unu diyebiliriz ki ne geleneksel fel
sefelerini, ne ada Bau felsefelerini derinliine zmleye
medikleri iin iyi niyetleri yetersizliklerini telafi etmeyen ba
z aceleci sentezler ortaya atan az ok reformcu ok fazla sa
yda denemeci ortaya kmtr. Bunlarn eserleri Bat'da ge
reinden ok sayda bulunan sahte batniciliklerin doulu
173

karlklardr. Bu her iki grup da karklk ve dzensizli

i artrmaktan baka bir ey yapmamaktadr. Burada durum
ksaca u noktaya gelmektedir: slam lkelerinde bir yanda
yle bir aydnlar grubu vardr ki bunlarn istilac teknolojiy
le birleen Batclklar geleneksel manevi kkleri skp at
m grnmektedir. Buna karlk zellikle lran'da ahlaki
saygnlklar ve entelektel formasyonlaryla geleneksel ma
nevi kltr temsil etme gcne sahip her yatan geni bir
insan kitlesi vardr. Ancak ne yazk ki gelenein mealesini
(traditio lampadis) srdrme gcne sahip bu insanlar ou
kez Bat'nn byk manevi gelenekleri hakknda hemen he
men hibir ey bilmemektedir. Ortada dil ve szlk glk
leri vardr. Felsefi metinler ekseriya ikinci veya nc el
den evrilmektedir. Gelecein problemi udur: Bir felsefe sa
dece bir dnemin toplumsal durumunun ifadesi midir? Eer
yleyse, geleneksel felsefe, zamann toplumsal-siyasi ideolo
jilerinin basks altnda buharlap yok mu olacaktr? Yoksa
felsefe meruiyetini kuaklardan beri o kadar ok Bat d
nrn fel etmi olan bilinemezcilikte deil de o olmaks
zn tarihin btn rzgarlarna kaplaca metafiziin varl
n devam ettirmesinde mi bulur? Metafizik asla toplumsal
deimelerden etkilenmez, o sadece ulat nesne, yani ke
fetme ve derinliine inme kabiliyetine sahip olduu manevi
evrenler tarafndan belirlenir.
Bu adan belki lslam'da dnrlerimizi o kadar megul
etmi olan imgeler aleminin kaybnn ne anlama geldiini
belirleyebiliriz. Hakl olarak geleneksel uygarlklarnn ya
psn tahrip eden Bat etkisinden sz edilmektedir. Bunun
tersi olan bir eyden de sz etmek gerekir. Bunca yzyldan
sonra ilk defa, sahip olduumuz imkanlar her biri lbrahimi
gelenein bir dalnda alan aratrclarn birbirleriyle ileti
im iine girmesine imkan veektedir. Tecrit durumunun
yerini karlkllk almaldr. nk gnmzn koymu

olduu devasa problemlere ancak btn olarak bu gelenek

kar koyabilir. Mslman metafizikilerimizin verdii ders,
batmililiklerin, yani i dnyaya nem vermelerin bir i yeni
den doli olmakszn mmkn olduunu dnmemi ol
malardr. Bir gelenek ancak srekli bir yeniden dou oldu
u takdirde canl olabilir ve canl bir ey aktarabilir.

175

B1BL1YOGRAFYA

Ksaltma zorunluluundan ve arkiyat olmayan araurclarn kullanmn kolay

laurmak iin bu bibliyografyada istisnai durumlar dnda hi olmazsa bir Bat di
linde girii olmayan Arapa veya Farsa Doulu eserler veya metin neirleri yer al
mamaktadr. Her blmde kronolojik snflama benimsenmi, ancak bir ayn yaza
rn almalar grup halinde verilmitir.
BIRlNCI BLM
M. HORTEN, Die spekulative und positive Theologie des Islams nach Razi und ihre
Kritik nach Tusi, Leipzig, 1912- H. LAOUST, Essai sur !es doctrines sociales et poli
tiques de Tak.iddtn Ahmad Ibn Taymiya, le Caire, 1939-1BN SAB'lN, Corresponden
ce philosophique avec l'Empereur Frtdtric II de Hohenstaufen, yay. . Yaltkaya, Girii
yazan H. Corbin, lstanbul-Paris, 1943 -1BN KHALDUN, The Muqaddimah, an ln
troduction to Histoy, Arapa'dan ev. F. Rosenthal (Bollingen Series XUII), New
york, 1958- Discours sur l'histoire universelle (al-Muqaddima), ev. V. Monteil, Pa
ris, Sindbad, 1967 -Le Voyage d'Occident en Orient, ev. ve takdim eden A. Ched
dadi, Paris, Sindbad, 1980 -R. ARNALDEZ, L'Oeuvre de Fakhr al-Din Rdzi, com
mentateur du Qordn et philosophe (Cahiers de civilisation mtditvale, III/3), Poitiers,
1960-M. MAHD1, Ibn Khaldn's Philosophy of History, Chicago, 1964-F. KHO
LEIF, A Study on Fakhr al-Din Razf and his Controversies in Transoxiana (Recherc
hes publiees sous la direction de l'tnstitut de lettres orientales de Beyrouth. Seri 1,
cilt XXXI) Beyrouth, 1966-]. VAN ESS, Die Erkenntnislehre des 'Adudoddtn al-lcr
(al-lji), Obersetzwg und Kommentar des ersten Buches seiner Mawclqif, Wiesbaden,
1966-A. BALYANI (lbni Seb'in'in rencisi), Epitre sur lVnicitt Absolue, ev. M.
Chodkiewicz, Paris, les Deux Oceans, 1982.

177

1K1NC1 BLM, 1. Madde

RUZBEHAN BAQLl SHRAZ, Le ]asmin des Fidcles d'Amour, Farsa tasavvuf
eseri, H. Corbin ve M. Mo'in tarafndan yaplan birinci blmnn evirisi ile bir
likte yaynlanmur, Bibliotheque ranienne, 8. cilt, Teheran-Paris, 1958 -Com
mentaire sur !es paradoxes des soufis, H. Corbin tarafndan yazlan Franszca bir n
szle birlikte yaynlanm olan Farsa metin, Bibi. lranienne, 12. cilt, Teheran-Pa
ris, 1966-H: CORBN, En Islam iranien, aspects spirituels et philosophiques, cilt. Ill,
Paris, Gallinard, 1971-1972 (yeni basm 1978)
1K1NC1 BLM, 2. Madde
H. RTTER, Das Meer der Seele: Mensch, Welt und Gott in den Geschichten des
Faiduddin 'Attdr, Brill, 1955 - F.'ATTAR, Le Livre divin (Elahi-Nameh), Fransz
ca'ya ev. F. Rouhani, Paris, Albin Michel, 1961-Le Livre de L'Epreuve (Musibatna
ma), Franszca'ya ev. 1. de Gastines, Paris, Fayard, 1981.
1K1NCI BLM, 3. Madde
Traitt des compagnons-chevaliers (Rasd'il-e ]avdnmardin), M. Sarraf tarafndan
yaynlanan, H. Corbin'in analitik bir Giri'ini yazd yedi "Ftvvet-name" mec
muas, Bibi. ranienne, 20. cilt, Teheran-Paris, Adrien-Maisonneuve, 1973 -Ab
al-Najtb SOHRAVARDl, A Sufi Rule for Novices (K. Addb al-Muidin), ev. ve giri
yazan M. Milson, Harvard, 1975- 'Omar SOHRA VARD, The 'Awdrif al-Ma'drif, ks
men ev. W. Clarke, Lahore (yeni basm 1979).
IK1NC1 BLM, -4. Madde
H. CORBlN, L'lmagination crtatrice dans le soufisme d1bn 'Arabi, Paris, Flam
narion, 1958 (2. bask 1977)-Creative lmagination in the Sufism of Ibn 'Arabi, ln
gilizce'ye ev. R. Mannheim, Bollingen Series XCI, Princeton, 1969 -O. YAH1A,
Histoire et classification de l'oeuvre d'Ibn 'Arabi, lnstitut franais de Danas, 196-4
- IBN 'ARABi, Sufis of Andalusia (Rh al-quds and al-Durrat al-Fdkhirah), ngiliz
ce'ye ev. R.W.J. Austin, London, 1971-Les Soufis d'Andalousie, bir nceki ese
rin Franszca versiyonu, ev. G. Leconte, Paris, Sindbad, 1979-The Be:z:els ofWis
dom (Fosus al-Hikam), lngilizce'ye ev. R.W.J. Austin, Paulist Press, 1980- L'Alc
himie du Bonheur Parfait (Fthat'n 167 blm), ev. 5. Ruspoli, Paris, Berg ln
ternational, 1981 -L'Arbre du Monde (Shajarat al-Kawn), ev. M. Gloton, Paris,
Les Deux Oceans, 1982 -Le Livre de l'Arbre et des quatre Oiseaux (K. al-lttihdd al
kawni), ev. D. Gril, Paris, Les Deux Oceans, 1984- EMiR ABD EL-KADER, Ec
rits spirituels, eviren ve takdim eden M. Chodkiewicz, Paris, le Seuil, 1982 P. LORY, Les Commentaires tsottriques du Coran d'aprts 'Abd al-Ra:z::z:aq al-Qds
hdni, Paris, Les Deux Oceans, 1980- T:IZUTSU, Sufism and Taoism, a Compara
tive Study of Key Philosophical Concepts, Tokyo, Iwanami Shoten, gzden geiril
mi yeni basks 1983.

178

1K1NC1 BLOM, 5. Madde

F. MElER, "Das Problem der Natur im esoterischen Monismus des lslams", Era
nos-Jahrbuch XN, Zurich, 1946-NAJMODDIN KOBRA, Die Fawa'ih al-Jam/11 wa
FawiU:ih al-]alal... eine Darstellung Mystischer Efahrungrn im Islam... , yay. ve ak
lamalar veren F. Meier, F. Steiner, Wiesbaden, 1957 - 'Azizoddin NASAFl, Le Liv
re de l'Homme Pafait (K. al-lnsan al-Kamil), Farsa tasavvuf eserleri mecmuas,
bir nszle birlikte yay. M. Mole, Bibi. lranienne, 11. cilt, Tt'heran-Paris, 1962 Le Livre de l'Homme Parfait, ev. 1. de Gastines, Paris, Fayard, -1984 - H. CORBIN,
L'Homme de Lumitre dans le soifsme iranirn, "Presence" yaynlan, 1971 (yeni ba
sm 1984)-The Man oflight in lranian Sufsm, ngilizce'ye ev. N. Pearson, Lo11don, Shambala, 1978.
lKlNCl BLOM, 6. Madde
H. LANDOLT, Nruddin Isfeiyint ile rencisi 'Aladdevle Simnini arasnda
ki mektuplamalar ieren Correspondence spiitudle, Franszca bir nszle birlikte
yaynlanm olan Farsa metin,Bibi. lranienne, 21. cilt, Tt'heran-Paris, Adrien-Ma
isonneuve, 1972-Nuruddin Abdurrahmdn-i lsfarayini (1242-1317), yayn ve evi
ri, Paris, Verdier, 1986.
1K1NC1 BLOM, 7. Madde
F. MEIER, "Das Problem der Natur im esoterischen Monismus des lsl.ilms", Era
nos-Jahrbuch XVIII, Zurich, 1950-j.K. TEUFEL, Eine Lebrnsbeschreibung des Schei
chs 'Alr-e Hamadlni (1385), Leyde, 1962.
1K1NC1 BLOM, 8. Madde
JALALODDlN RUMi, The Mathnawi, eletirel notlarla yaynlayan, Ingilizce'ye
eviren ve erh eden R.A. Nicholson, 8 cilt, Cambridge University Press, 1925-1940
(3 ciltten meydana gelen yeni basm Luzac, 1977) - Discourses (Fihi mafthi), ev.
A.j. Arberry, Newyork, 1972-Divdni Shamsi Tabriz (seilmi iirler), ev. R.A. Ni
cholson, Cambridge Univ. Press (yeni basm 1977) -Mystical Poems (Divani Sham
si Tabriz'den semeler), ev. AJ. Arberry, Chicago Univ. Press, 1968 (yeni basm
Westview Press, 1978); Le Livre du Dedans, Fihi mafthi'nin De Vitry-Meyerovitch
tarafndan yaplm olan Franszca evirisi,Paris, Sindbad, 1978 - A. Schimmel, The
Tiumphal Sun, London, East West Publ., 1978-W.C. CHITTICK, The Sufi Path of
Love, The Spiritual Teachings o/Rumi, Albany, Suny Press, 1983.
1K1NC1 BLOM, 9. Madde
H. CORBIN, "Symboles choisis de la Roseraie du Mystere de Mahmud Shabes
tari", Tilogielsmatlirnne'de, Bibi. Iranienne, 9. cilt, Teheran-Paris,Adrien-Maison
neuve, 1961 -M. SHABESTARI, The Secret Garden (Golshan-e Rz), ev. J. Pasha,
New York, Duuon, 1974.

179

lKlNCl BLM, 10. Madde

R.A. NCHOI.50N, Studies in Islamic Mysticism, Cambridge Univ. Press, 1921
(Abdlkerim Ctli zerine nemli blm).
lKlNCl BLM, 11. Madde
N. POURJAVADY and P.L. Wll.50N, Kings of Love, The Poetry and History of the
Ni'matullilhi Sufi Onkr, Teheran, 1978.
lKlNCl BLM, 13. Madde
JAMl, Salaman va Absal, Franszca'ya ev. A. Bricteux, Paris-Bruxelles, 1911;
Baharestan, ev. H. Masse, Paris, 1925-Youssouf et Zoleikha, ev. A. Bricteux, Pa
tis, 1927-The Precious Pearl (al-Durrah al-Fakhirah), ngilizce'ye ev. N. Heer, Al
bany, 1979 -us Jaillissanents de Lumitre (Lavayeh), ev. ve nsz yazan Y. Ric
hard, Paris, Les Deux Oceans, 1982-F.'IRAQl, Divine Flashes (Lama'dt), ev. W.C.
Chittick ve P.L. Wilson, Paulist Press, 1982.
lKlNCl BLM, 16. Madde
M. DE MiRAS, La Mtthode spirituelle d'un Maitre du Soufisme iranien: Nllr 'Alf
Shdh, Paris, 1974 (H. Corbin'in nsz ile).
NC BLM
R. STROTHMANN, Die Zwlfer-Schi'a, zwei religionsgeschichtliche Character
bilder aus der Mongolenzeit, Leipzig, Harrasowitz, 1926 (Nfuirddtn Tist zeri
ne nemli blm) -Gnosis-Texte der Ismailiten, Gttingen, 1943 -Shihaboddin
Shilh HOSAYNI, True Meaning of Religion (Risala dar Haqiqati Din), Farsa met
ni yaynlayan ve ngilizce eviriyi yapan W. vanow, Bombay, 1933 -W. lvanow,
Kaltmi Pr, a Treatise on Ismaili Doctrine, Also (Wrongly) Called Haft-Babi Shilh Say
yid Nasir, Bombay, 1935-Ismaili Litterature, a Bibliographical Survey, Teheran, Is
maili Society Series, no. 15, 1963 -Nasiroddtn TUSl, The Rawdatu't-Taslim Com
monly Called Tasawworat, Farsa metni yaynlayan ve ngilizce'ye ev. W. lvanow,
Leiden, Ismaili Society Series, no 4, 1950 -Allameh AL-HILLI, Al-Babu'l-'Ashar
(A Treatise on the Principles of Shi'ite Theology), ev. W. McElwee Miller, London,
Royal Asiatic Society, 1958-H. CORBlN, Trilogie ismatlienne (Ab Ya'qb Sejes
tilni, Sayyid-nil al-Hosayn ibn 'Ali, Mahmd Shabestilrt), Franszca eviri ve erh
le birlikte yaynlanan metinler, Bibi. iranienne, 9. cilt, Teheran-Paris, Adrien-Ma
isonneuve, 1961 -L'Ecole shaykhie en thtologie shf'ite, F. Bahmanyar'n Farsa e
virisi ile birlikte, Teheran, 1967 - En Islam iranien (bkz. ikinci Blm, 1. mad
de), cilt iV (l'ecole d'lspahan, l'ecole shaykhie, le Douzieme lmilm- La Philosop
hie iranienne Islamique aux XVII et XVIII. sitcles, Paris, Buchet-Chastel, 1981. Ant
hologie des philosophes iraniens depuis le XVII. sitcle jusqu'a nos jours, Cilt: 1. Mir
Damad'dan emsil Gililnt'ye kadar; II. Seyyid Ahmed 'Alevi'den Muhammed Ba
kr Sebzevilrt'ye kadar; 111. Gilzi Sa'id Kummi'den Abdrrahim Demilvendt'ye ka
dar. Arapa ve Farsa metinler SJ. Ashtivilni tarafndan seilmi ve takdim edilmi180

tir; analitik giriler ise H. Corbin tarafndan yazlmtr (Bibliotheque Iranienne),

Teheran-Paris, Adrien-Maisonneuve, 1972-1976 - Molla Sadra SHIRAZI, Le Liv
re des Penetrations metaphysiques (Kitilb al- Masha'ir), Farsa versiyonu ile birlikte
Arapa metni yaynlayan B.-M. Merza 'Emadoddawlah; Franszca eviriyi yapan ve
notlar ekleyen H. Corbin, (Bibliotheque Iranienne, 10. cilt), Teheran-Paris, Adri
en-Maisonneuve, 1964 (yeni basnu 1984) - The Wisdom of the Throne (al-Hikmat
al-'Arshtya), ev. J.W. Morris, Princeton, 1981 - Hadi SABZAWARI, Sharh-i Ghu
rar al-Fara'id or Sharh-i Manzumah, Part one: Metaphysics, yay. M. Mogaghegh ve
T. lzutzu; Ingilizce girii yazan T. lzutsu, Teheran, 1969 - The Metaphysics, Ingi
lizce'ye ev. M. Mohaghegh ve T. lzutsu, Teheran-Montreal, 1977 - Haydar AMO
LI, La Philosophie sht'ite Oami'al-asrar ve Fi ma'rifat al-vojud), H. Corbin ve O. Ya
hia'nn ikili nszleriyle yaynlanm metinler, (Bibliotheque iranienne, 16. cilt),
Teheran-Paris, Adrien-Maisonneuve, 1969 - Le Texte des Textes (Nass al-Noss),
Commentaire des Foss al-Hikam d'ibn 'Arabt, H. Corbin ve O. Yahia'mn ikili nsz
leriyle yaynlanm giriler (Bibliotheque iranienne, 22. cilt), Teheran-Paris, Adri
en-Maisonneuve, 1974- P. Antes, Zur Theologie der Scht'a, cine Untersuchung des
Jaml' al-asrar...von Sayyed Haidar Amolr, Fribourg-en-Brisgau, 1971 - lBN KAM
MUNA, Examination of the Three Faiths, Arapa'dan bir giri ve notlar ekleyerek In
gilizce'ye ev. M. Perlmann, Los Angeles, U.C.L.A., 1971- MIR DAMAD, Kitilb al
Qabasat, T. Izutsu'nun Ingilizce bir nszyle M. Mohaghegh tarafndan yaynlan
mtr, Teheran, 1972 - S.H. NASR, Sadr al-Dfn Shirzt and his Transcendent Theo
sophy, Teheran, 1978- D: SHAYEGAN, Hindouisme et Soufisme, Paris, yay. la Diffe
rence, 1979- J.P. DUCASSE, "Sadra Shirazi (Molla Sadra)", Encyclopaedia Univer
salis, 14. Cilt'te, Paris, 1980.

181

D1Z1N

A'ylln- Sllbite 81, 82

Abagha Han (Mool Hkmdar) 45
Abbas 1 (Iran ah) 137
Abbas il (Iran ah) 14 7
Abbas III Oran ah) 151
Abbas Mevlevi 148
Abdullah uteri 146
Abdlgani NllblO.Si 106, 1.07
Abdlkadir Gilni ( Geylani) 99
Abdlkerim Gili (ayr. bkz. Gilni /
Gtlt) 99
Abdlvahid (Hkmdar) 43
Abdrrezzak Kaani 128
Abdrrezzak I..ahici 47, 114, 149
Abdmza Han lbrahim 158
Acaib'l-Mahlukdt ve Garmb'l-

Mevcdat 59
Adem (Peygamber) 73, 91, 106, 159
Adem Kuram 159
Adudddin ci (ayr. bkz. ci) 51
Afganlar 151
Aforoz 35, 161
Aga Buzurg Hakim 170
Aga Mirza Han Bucnrdi 170
Aga Mirza Mehdi Atiyani 166

Aga Mirza Muhammed Sarkadi 169

Aga Muhammed Bidablldi 153
Aga Muhammed Han 151
Agathodaimon 106
Aa Ali Zunzi 155
Aa Han H 124
Aa Mirza Muhammed Yezdi (Fazl
Yezdi) 169
Ahbllriler (Ahbllrriyn) 30, 31, 153,

159,169
Ahiret 42, 163, 166
Ahitler literatr 81
Ahldk- Celdli 105

Ahldk- Muhsini 105

Ahldk- Ndsri 105, ll5

Ahmed Ahs'i (eyh) 99,130, 154,

156, 159,169
Ahmed ibni Hasan Qireberdi 51
Ahmed ibni Zeynelabidin Alevi 139
Ahsa 156
Ahnd Hideci 166, 169
Aion 150

Akl Kitab 162

Akl 24, 38, 50, 51, 59, 73, 91, 162,

163
Aklclk 55
183

Akllar Alemi 151

Akl- Evvel36
Alamut lsmaililii123, 124
Alamut Kalesi114, 121, 123
Aladdevle Sinnani89, 90
Aleksandros (Aphrodisyas'l /
lskender) 43
AlemRuhu91
Alem'l Misal87
Algarve25
Ali Hemediini (Seyyid) 91, 92, 98,111
Ali ibni Muhammed lbn'l-Velid122
Ali Kuu142
AliRza Dikkani 108
Allaf32
Al-lah 83, 84
Alliinie Hilli45,47, 57, 115, 116, 117,
118
Alman Felsefe Tarihi 27, 67
Almeria Okulu 24, 39,79
Almeria24, 25
Amphibolie71
Amul133
Anadolu41,86
Ananiyya32
Ancudan121, 123
Andalusia24
Antlar ve insanlar 59
Annuaire 130
Ansiklopediciler58
Antik a23
Aphrodisyas4 3
Apollonius (Tyana'l) 130
Arabistan156
Arap Aristotelesilii24
Arapa24, 30, 54,64, 69, 71,76,88,
90,127, 129, 133,135, 139, 140,
146
Aratnclara Klavuz 167
Arazlar51
Archanges71
Argun (Hkmdar) 90
Arif Ali-ah112
Arifin Ka 44

Aristokratik Ftvvet77
Aristoteles 26, 43,82, 96, 119, 120,
164
184

Aristoteles'in Teolojisi138,149

Aristotelesi142,160
Aristotelesiler68,96, 138, 152
Aristotelesilik 27
Arius 34,35, 101
Ariusuluk35
Arnaldez, Roger50
Ar73
Arzu Edilen eyin zl 146
Asdru'l-Biliid ve Ahblru'I-Ibd59
Attiir il72
Aura87, 88
Avirif'I-Mairif76
Avesta'nn Ragha's47
Ayan- Sabite57,81
Ayet'l-Krsi136
Ayn Yanlmas131
Ayin-i Hueng 128
Ayn'I-Yakin 146
Azer Keyvan (Rahip) 127,128
Azerbaycan45,60, 97, 114,165
Azeri Tsi75
Aziz Aleksandros35
Aziz imamlar108
Azizddin Nesefi 89
Azrail 73

Baader, F. Yon37
Babyt Ailesi47
Badat75, 93, 104, 114,126,157
Bahaddin Veled89,93
Bahr'l-Esrar 110
Bakllani 25
Basra Krfezi156
Ban Hristiyan Dnyas27
Ban Hristiyan Literatr 32
Ban Hristiyan Orta a 82
Ban lslam Dnyas 26
Bauni Teosofi83
Bannicilik173
Biinnilik28,37,68, 76,103, 119
Balamyus114
Bedayi-l Hikem 155
Bektai Tarikan 103
Bektailer103
Belagatn Ikl Yolu 115

Belh93
Beni Salame Kalesi 63
Bemard de Chartres26
Beyan Hutbesi 130
Beyaz Bulut Hadisi151
Beyazd- Bestami25
Beydavi51
Beyrut44
Bidabadi130
Bihar1 Envar119,152
Biku46
Bilgi Kitab 169
Bilgi Kuram 51
Bilgi Tarz 68
Bir' den ancak Bir kabilir 117
Bruno Bauer 34
Budd'l-Arif44
Budizm46
Buhara48
Buhralar121,122
Burhanddin Muhakkik94
Bursa Eminiyye Ktphanesi44
BurOcerd162
Bveyhi47
Byk Dirili121
Byk Sadrddin (Sadrddin
Muhammed ...) 135

Cabir ibni Hayyan129

Cafer el Sadk103,112,160
Cafer Kefi 162,164
Cahiz25
Cam104
Cambridge Platonculan 144
Cami 104,105
Cdmi1-Esrar120
Cdmi't-Tevarih 46
Camis-Saadet153
Cataran Konsili36
Cavidan-Name119
Ceberse96
Cebrail73
Cehennem73,145
Celalddin Atiyani170
Celalddin Devvani54, 98,105,126,
127,135

Celalddin Mustansr Billah Il 123

Celalddin Rumi (ayr. bkz. Mevlana)
85,89,93,94,95,96, 167
Celdek129
Celdeki, Aytemur65, 129, 130
Cemalddin Ebu Mansur Hasan ibni
Yusuf ibni Mutahhar el-Hilli (ayr.
bkz. AllAme Hilli) 116
Cemalddin Hansari (Seyyid) 142,
153
Cengiz Han86, 89
Cennet 73, 109, 145
Cennetin Anahtan 149
Cennet'l-Visal109
Centriloqium 115
Cevahir-Name 136
Cevdet Nurbahi111
Cezayir 63
Chartres Okulu 26,27
Civanmerdi 76, 77
Civanmertlie Tevik 123
Corafi G (lbni Arabi) 86
Compendium 122
Corbin, Henry24,27,28,30,33,44,
49,82,83,87,88
Corpus Hermeticum 120
Curcani54
Cneyd25

ile78
in46

ok Temizlerin Pnltlan 124

Dara akuh 141

Darabgerd 162
Dar'l slam115, 144
Dar'-ifa Medresesi 155
Davud Kayseri85,170
Davudu Kol 122
Debiran45
Debistan- Mezahib 128
Deccal44

Deerli Ve Aranan Bilimler 60

Denge ilminin Srlan ile ilgili Burhan
Kitab 129
185

Denizlerin Kavutuu Yer110

Derinletinneler Kitab 131

Derunilik68
Desdtir-Name128

Devvan126
Deylem47
D Eletiri30
Diarum Sprituale71
Dini Bilimler Okulu 128
Diraimiyan Kalesi51
Divdn71,74,95
Doru Yol Kitab 118
Doru Yolun Sabah I78
Dorunun Hakknn Tesisi118
Dou lslam Dnyas26
Dou Onodoks Kilisesi36
Dou Onodoksluu36
Dou Teosifisi31
Doulular28
Dominiken Tarikau51
Don saac Abravanel70
Drdnc Shreverdi (Muhammed
ibni mer) 78
Drt Baheli ehir 128
Drt Manevi Seyahat167
Duns Scotus82,83
Duraklar Kitab 51
Dusti78
Dnyann Meydana Gelii Kitab141
Drret't-Tilc126
Dstdn- Hakk78

Ebedi Olann Kitab 119

Ebheri41,42
Ebu shak brahim Nevbehti116
Ebu shak Khistani123
Ebu Sa'id (Sultan)45
Ebu'l Kasm HattlnAbadi153
Ebu'l Kasm lbrahimi158
Ebu'l Necip Shreverdi75
Ebul'l Berekat El-Badadi48
Eckhart, Maitre67
Efzalddin Kaani119
Efzalddin Muhammed Sadr Trki
sfahani132
Ehl-i Snnet25
186

Ehrimen142
Eirddin Mufazzal el-Ebheri (ayr. bkz.
Ebheri)41
EI-Asar1-Hafyye117
Elementler114
EI-Envar'I-Sleymaniyye 148
EI-Esfdr'l Erba'a143
Eletirici lahiyatlar30
El-Fevaid'l-Usuliyye148
El-Hasan el-Hatib el-Kari132
El-Hindi el- Berui49, 122
El-lnsan'I Kdmil89
Elma Kitab 120
EI-Ma'arif1-1lahiye 148
EI-Mebahis1-Merikyye49
EI-Mecisti114
El-Mesa'il'l-Skiiyye43
El-Musta'li120
El-Mustansr Billah120
EI-Namusu'l-Azam100
Emir Hseyin Meybudi126
Emir Nureddin Ni'metullah
(Ni'metullah Veli Kirmani) 101
Emir Sadrddin (Sadrddin
Muhammed ... )135
Emir Sadrddin il136
Empedokles25
En Byk Kanun100
En Yksek Gaye89
Endls slam Uygarl42
Endls25, 26,42,44,131
Envar1-Melekut116
Epiphanie36
Ermilik78
Esfdrl35,153 ,155, 156,167
Esferayin75
Esirddin Ebheri58,127
Eski Ahit44
Eski Iran Peygamberlerinin Kutsal
Kitab 128
Esoterisme28
Esoterismes28
Esrar-Name 73
Esrdr'l-Hikem 167
Esterabad54
Esterabad'l Fazlullah103
E'ari Okulu53

E'ari 32
E'arici 30,53
E'ariciler 117
Eseslilik 148
Etimolojik 28, 31
Euklides 114
Evsaf1-Eraf 115

F
Fahr'l-Muhakkik 117
Fahrddin lrakibrowne, E. G. 104
Fahrddin RAzi 30, 47, 48,49, 50, 52,
93, 114
Farabi 25,32,44,48,56
Fars Tasavvuf Destan 73
Fars 51
Farsa 109,110, 114,118, 120,123,
126,132,133,135,139,140, 141,
143,149,155,160, 162
Farsa 45,59,69,71,74, 75, 76,78,
89,90,94,95
Fas 42
Fauniler 122
Fatimi 120
Fazl Hindi lsfahani 152
Fazl Yezdi 169
Fazlullah ibni Rzbihan lsfahani 118
Fedeli d'amore 70
Felasife 75
Felsefe Klavuzu 41
Felsefe Ta 110
Fenomenoloji 58
Feridddin Attar 72,73, 93,94
Ferzane Behram 128
Feta 76
Feth Ali Kaar 154
Feth Ali ah 162
Feuerbach, Ludwig 34
Fevaid 154
Feyz Ali-Ah 109
Fihi Ma Fih 96
Filioque 36
Floransa Konsili 36
Franszca 24, 25, 49, 73
Frederik Hohenstaufen il (lmparator)
43
Fritz Meier 92

Fundemantalist 30,158
Fuss1-Hikan 85,106, 114,128,131,
133,155, 170
Ftvvet Dncesi 105, 106
Ftvvet 76,77
Ftvvet-Name 77, 105

G
Gaybn Anahtarlan 167

Gazali 32, 44,57,83,122,146

Gazan Han (Sultan Muhammed .. )
45,60
Gazi Mir Hseyin 98
Gazi Nurullah uteri 54, 118
Gazi Sa'id Kummi 31, 149, 150,158,
167
Geleneksel lslam Felsefesi 28
Gevher-i Murad 146
GyAsddin Mansur irilzi 126
GilAn 98, 99
GilAni 99
Gili 101
GiyAsddin Mansur irilzi 135,136
Gizli Hazine 33,70, 82
Gizli Srlar 117
Gizlilik 102,122,160
Gnostikler 83
Gnostik-Teosifik 35
Gksel ahit 88
GulAm Ali Ahmed Nigar 123
Gunabad-l Sultan Ali-ah 111
Glen-i Raz 98,112,123

H
Haberiyyun 116
Hace ishak HutellAni 111
Hac Bekta 103
Hac Fazl Horasani 170
HAdi Sebzevari 154, 164, 165, 166,168
Hadis 113
Hadisler 36
Hafz (air) 71
Hafiziye 137
Hakemlik 49
HAki Horasani 123
Hakikat Dostlannda Mkemmelliin
Tezahr Kitab 141

187

Hakikat- Muhammediye35
Hakikatin Yollan 110
Hakikatin Yolu ve Dorulann Kefi 118
Hakim Sana'! 73
Hakk'l-Yakin67
Hallac Mansur25,69
Halsinasyonlar 88
Ham't (ayr. bkz. Sa'dddin Hamuyi)
85
Hamu'i89
Hanbeli Rnesans56
Hanbeliler 56
Hangah98
Hanoh'un Kitab 81
Harezm 48,86,87,93
Harran56
Hasan ibni Nuh el-Hindi122
Hatemi24
Hatim ibni lbrahim122
Havva159
Hayat Pnan 120
Haydar Amult(Seyyid) 26, 27,30,39,
52,57,60,62,79,85,90, 120,131,
133, 134
Hayyatt 109
Hazar Denizi60,98,133,141,157
Hazarat81
Hecceites Eternelles 81
Heferi147
Hegel33
Hegelcilik33
Heidegger27
Hemedan45,86,91,121
Herat48,54,104
Hermeneute36
Hermes43
Hermesi Metinler 120
Hermesiler 106
Hristiyan Dnyas35
Hristiyan Skolastik Dnrleri26,
27
Hristiyanlk35,36,44, 90,125
Hrka123
Hzr101
Hibetullah125
Hicaz141
Hicret23
188

Hidayet I 112
Hidayet 155
Hidayet'l-Hikmet 41
Hidyettl't-Tdlibin 167
Hikmet Merikiyye140
Hikmet-iAriye 154,161
Hikmet-i 114hiyy e31,38
Hikmet-i lrakiyy e31
Hikmeti Sildikiyye 152
Hikmet-i Yemeniyy e31
Hikmetlerin Srlan167
Hikmet-Tarih37
Hikmetl1-lrak124,125,126,127,
128,143,149,165
Hindistan46, 48,99, 108,110,118,
121, 122,127,136,165
Hipostazlar80
Historiosophie37
Hoca Bahaddin Nakibend104
Hoca Muhammed ibni Mahmud
Dehdar 136
Hoca NAsr113,ll5,ll6,ll9
Hocand131
Horasan Okulan164
Horasan53,72,104,111, 114,129,
165, 169
Hukema49
Hul4g Han (Mool Hkmdan) 45,
114,ll9
Humeyni30
Hurfi Mezhebi103
Hurufiler103
Hueng128
Hueng'in Dini 128
Hkema69
Hkmdarlara Sunulan Hediye 162
Hseyin Hansari142
Hseyin K4ifl 76
Hseyin Tunikabuni147
Hseyin Va'iz K4ifl105
Hseyin Zunzi155
Hz. Muhammed (Peygamber) 73,91,
106,133

Incarnation36
Irak126,132,133, 141

Ik Gelenei56
Ik Kab91
Ik Mrekkebi91
Ik 99

bn'l Kayyim el-Cevziyye57

bni Arabi Okulu 85
bni Arabi25,31,33,34,37,38,39,
42,43,52,57,65,69,71, 78,79,
80,81,84,85,86,89,96, 100,
102,104,106,107,110,124, 128,
130,131,133,134,146,155,165,
167, 170
bni Ehi Cumhftr Ahsli'i55,6 2,79,
129,134
bniHaldun51,61,62,63,64,65,
138
bni Kemmftne125
bni Meserre 24,25,79
bni Rd23,24,25,26,44,61,79
bni Seb'in Okulu43
bni Seb'in42, 43,44,56, 57
bni Sina25,32, 44, 47,48,49,56, 57,
60,105,114,117, 136,139,140,
142,143, 147,152, 155
bni Sinaclk47,114, 152
lbni Teymiye 51,55, 56,118
bni Yunus Nebeti' Amili118,119
bn'l-Ferid 106
brahim (Peygamber) 106
brahim bn El-Hseyin El-Hamidi
122
brahim lbn El-Hseyin122
lbrahim mmeti 28
lbrahimi Evrenselcilik126
lbrahini Gelenek55,106
lbrani Leon70
Ibret ifade Eden Olaylan inceleyen

Kitap63

Ibtil1Batl 118

c51
ci51,52,53,54,60
dea145
idealar Dnyas88
dris (Peygamber) 81
tdris lmadddin122

lhkk'I Hak 118

lhyii'I-Ulm 146

kinci Adem160
llahi Aa ve Teosofik Srlar Kitab 125
llahi Bilgiler 148

ilahi simler167
ilahi z80,81,84,163
ilahi Sfatlar Kuram80
llahi Tecellilerin ahitleri 167
ilahi Vahy 84,100,107
ilahi Yaknln Nefesleri 104
11/ihi-Name 72,73
1lm'l-Yakin31,67
lmadddevle Bedi''l-Mlk Mirza155
lmadddin'e ithaf Edilen Levhalar
Kitab 127

imam Ali Rza109, 169

imam Ali Zeynel Abidin91
imam Cuma Molla Muhammed-Ali
109
lmamclk 156
mamet Bilini28
maniye Kelamclar116
maniye iileri114
mamologie28
mge58,60, 71
mgeler Aleni138,141, 145,150,166
mgeler Diyalektii 71
mgeler Dnyas87,88
inan Unsurlannn Ortaya Konulmas

114
inan Unsurlannn Temelleri 114

ngilizce63
nziva 73
ran Destan Edebiyat60
ran bni Sinacl114
ran mparatorluu137
ran rakileri124
ran Platonclan 124,143
ran Tasavvuf Destan 105
ran Tasavvuf Tarihi69
ran Tasavvufu 75
ran26,35,39,41,44,45,46, 53,64,
71,72, 75,86,89,92,99,101,102,
103,116,118,121,137,152,156,
158,164,165,168
ranllar26
189

irfan108,110,121,129,137
irfan68,80,89, 97
lrfanclar101,115
lrad 142,143
Isa (Peygamber) 35, 134, 164
Isa Nazariyesi34,35, 101
Isa'nn Hayat 34
lsdguci 41
Isfahan Okulu26,40,62, 79,137,
138,151
Isfahan109, 110, 111,121,132,134,
141,142, 146,149, 151,152,153,
154,155,161,168
lskenderiye35,86
Isldm Ansiklopedisi 24
lslam Dnyas25,32,61,62,77,125,
156
lslam Dncesi24
Isldm Felsefesi Tarihi 24,28, 87
Isldm Felsefesi zerine 25
lslam Felsefesi23, 24, 26, 27,29, 38,
43,61,64,65,79,86,118, 129,

173

lslam lran' 74
lslam Mistikleri88
lslam ncesi140
lslam Skolastii 29
lslam Teosifisi34,38
lslam 25, 34,39, 48,53,61,68,69,
81, 103,105,107,124,125,150,
161,174
lslami Batnilik78
lsmail Hacil'i 151,153
lsmailiDnceleri26
lsmailt Etki24
lsmaili imamlar121
lsmaili irfan137, 148
lsmaili Metafizik122
lsmaili iilii77
lsmaili Teosof 80
lsmaili38
lsmaililer 98,120
lsmaililik49,120,121,123,124
lsolde69,105
ispanya24,79
lsrafl 73
stanbul 54, 117
190

lstanbul'un Fethi86
ldrdt 47, 49,114, 117,142
lrak Felsefesi26,87
lrak Teosofsi134
lrdk 42,136
lrakiDnrler28,43
lraki Metafzii87
lraki68
lrakiler 49, 68,69,128
lraktltk26,51,74,75
ltalya86
lvanof, W. 122
lznik Konsili34
lznik 35
lzziiddin Mahmud KaAnt78

Jacob Bhme31
Joachim de Flore43,134,164
Joachim'ciler 44,134

Kabe150
KaarDnemi60
Kadiz42
KafDa97
Kilfi 143,146,162
Kafkaslar165
Kahire 63,100, 129
Kalem (Akl) 73
Kdmil Insan 100
Kamil insan 43,97,100, 101
Kant27

Kanun60

Karanlk99,163
Karmatlar156
Kasmir92
Kassiyun Da79
Kategoriler43
Katibt (Debiran) 116
Katibi Kazvtnt45, 53,126
Katolikler35
Kavd'id 116
Kava'id1-Akaid 114
Kayyim Bi'l-Kitab 125
Kazvin45,58, 90, 154,161
Kazvtnt116

Kelam Okullar 39
Kelam Tannbilimcileri47
Kelam 25, 26, 29,31, 35, 49, 50,51,
52,78,91, 103, 113,115,116,126,
132, 135, 142,159,167
Kelamclar 25,32,68,139
Kdid-i Behet 149
Kemalddin Abdrrezzak Kaan 85
Kemalddin Meysem Behrani115
Kenz-i Mahfi33
Kf11ZU'I-Esrar Ve Crnnet'I-Visal 110
Kerbela Facias 98,105
Kerbela 154,157, 158
Kerim Aa Han 121
Kesin Olarak Bilme 146
Kesinlik Yollan Kitab 141
Kef78, 79
Kef'I-Heka'ik 42,89
Kzgn Kmrler Kitab 139,140
Kzgn Kzler Kitab 139
Kibiti1-Ehmu 110
Kirman 102, 110,156,157,165
Kitab Hikmet'I Ayn 45
Kitab Sirat'I-Mstakim 118
Kitab- Mukaddes 71,91
Kitabu-lnsan'I-Kamil 100
Kitab'I Hiddyet 127
Kitab'I Mea'ir 154,171
Kitab'I Mevakf51,52,54
Kitab'I Milel ve'I-Nihd 132
Kitab'I-Burhan fi Esrdr llm'I-Mizdn
129
Kitab'I-Futhat'I-Mekkiye84
Kitab'l-lbu63
Kitdb'l-lsdgilct 41
Kitab'I-Mebde v'd-Mead 167
Kitab'I-Mucli 134
Kitdb'I-Muhdkemdt 47
Kitab'r-Ruh 57
KitabtTffahe 120
Kitb'I-Ahyd v'd-Asdr 46
Konstantin (mparator) 35
Konya89,93,94,95,104
Kozmografya 58
Kuhistan114
Kuleyni 143,146,153,162
Kum ilahiyat niversitesi155,169

Kum47, 154,168
Kur'an Gelenei91
Kur'an Tefsiri30, 49, 50, 51,89,90,
105,110
Kur'an Tefsirleri46
Kur'an29,131,144,156
Kur'an- Farsi 95
Kuramsal Bilgi31
Kunuba25, 79
Kulann Dili 72,73
Kutbuddin Razi49, 54
Kutbuddin irazi127
Kutbddin Hindu 91
Kutbddin Muhammed Ekevilri140
Kutbddin Muhammed Neyrtzt irilzt
152
Kutbddin Razi 47
Kutbddin irilzi45,126
Kutsal imamlar 79,102,113, 117,160
Kutsal Kitap Olgusu28,29
Kbreviyye Tarikan 90, 91,98
Kbreviyye 111
Kfr74
Ktphane27

La Philosophie Hellenisante (ayr. bkz.

Yunan Tarz ...) 25
Uhicln98
Uhtci98,99
Lahor118
Laoust, H.56
Latin lbni Sinacl 114
Latince 35,49,164
I.ana'at 104
I.ana'at't-Tahiin 123
Lengerudi171
Leonardo da Vinci46
Letaif-i Gayb140
Levh-i Mahfuz73
Leyla69
Liber De Pomo 120
Libya35
Lisan'I-Gayb 72
Lonca76
Lyon Konsili36
191

Ma'drif94,97
Ma'nfKerhi109,lll
Ma'sum Ali108,109
Mallan102
Mahluk-u Evvel 36
Mahmud ibni Mes'O.d (Kutbuddin
irazi) 126
Mahmud ebistert97, ll2, 123
Maier, Michael 142
Maksad- Aksa 89
Manevi Bilgilerin Faydalan 76
Mansuriye Medresesi135
Mantklara Reddiye 56
Mantk't-Tayr 72
Manzume erhi 166
Marifet Nurlannn Yolu ll2
Marx, Kari65
Massignon, L.42, 107
Masum Ali ahllO
Materia Prima 91
Maturidi Okulu53
Maverannehir48
Mazdeizm74,99
Mazdeki Sembolizm75
Mazenderan154
Mecalisl1-Mlminin54, ll8
Mecd'l-Erafll2
Mecme''I-Bihar llO
Mecnun ile Leyla105
Mecnun69,70
Medaric1-Kemalll9
Medine147,157
Mefahit1 I'caz Fi erh-i Gllen-i Raz
98
Mefatih'I-Gayb 50, 167
Mehdi Neraki 153
Mekke Manevi Fetihleri Kitab 84
Mekke 42,43, 86,93, 104,147, 157,
165
Melekut Alemi82
Melekut Dnyas 37
Menahic Envar1-Marif et 112
Meraga Rasathanesi45
Meragall4
Mesnevi94,96,97,166
Mesnevi-i Mevlevi95
192

Mearik1 Envar132
Mehed Okulu 169
Mehed niversitesi170
Mehed104, 108, 129,132,168, 169,
170
Metafizik Hakikatlerin Aa
kanlmas89
Metafizik Hakikatlerin Kefi 42
Metafizik Speklasyonlar157
Metalil'I-Envar51
Metinler Metni133
Mevlana93, 97
Mevlevi Tarikat106
Mevleviler93
Meybud (Kasaba) 127
Meysem el-Behrani (Ayr. Bkz.
Kemalddin ...) ll5, ll6
Mezamirl43
Mezopotamya56,86
Msr35, 54, 56
Mikail 73
Minhac'I-Keramet57
Minhac'l-Snnet56
Minhacl Keramet ll6
Mir Damad26, 27, 137, 138, 139,140,
141,153
Mir Ebu'l Kasm Fendereski141
Mir Fendereski (Mir Ebu'l Kasm ...)
61,130,141, 142,153
Mir Hseyin Meybo.di41
Mir Hseyni Sadat Herevi97
Mir Kavam Razi149
Mir Seyyid erif Curcani (ayr. bkz.
Curcani) 52,53,54
Mir ihabddin Abdullah Berziabadi
lll
Mir'at38
Mira150
Mirsad'l-lbdd 89
Mirza Abbas Hakim Darabi irazi168
Mirza Abdl-Hseyin (Feyz Ali-ah)
109
Mirza Abdlkerim Rftyizddin ir.lzi
ll2
Mirza Ahmed Erdekani irazi154
Mirza Ali Yezdi169
Mtrza Ebu'l-Kasm ll2

Mirza Hasan Lahici147

Mirza Hseyin Sebzevari169
Mirza lbrahim Zencani169
Mirza Mahdtm55
Mirza Mehdi Atiyani155
Mirza Muhammed Rza ibni Recep
Ali153
Mirza Muhammed Takt Elmas152,
153
Mirza Seyyid Ebu Talib Zencani 169
Mirza Tahir Tunikabtni155
Misbah'l-Hidayet78
Misbah'I-eriat112
Mistik Antropoloji68,91
Mistik Buluma Cenneti109
Mistik Srlar Denizi 110
Mistik Srlar Hazinesi ve Mistik
Buluma Cenneti 110
Mistik Teosofi79,105,108
Mistikler71
Mistizm31
Modem Bat Felsefesi31
Modemizm27
Modi lntelligendi68
Mool istilas51, 77,86
Moollar114,119,121
Moollar87,93
Molla Abdullah Zunuzi154,155
Molla Abdlkerim Ktant168
Molla Abdrrezzak Lahici146
Molla Agay- Kazvini154
Molla Ali ibn Cemid Nuri 165
Molla Ali Nuri (ayr. bkz. Molla
Cemid ...) 154
Molla Bargani161
Molla Cemid Ali lbni Cemid Ntri
(Molla Ali Ntri) 154
Molla Gulam Hseyin 169
Molla Hadi Sebzevari96,99
Molla lsmailsfahani154,165
Molla Kazm Horasani 168
Molla Mesiha Ptsa'i irazi 142
Molla Mihrab Gilant153
Molla Muhammed Tunikabuni149
Molla Muhsin Feyz KaAni146
Molla Nurddin Abdurrahman Olmt
(ayr. bkz. Cami) 104

Molla Sadra irazt29,31,39,41, 47,

49,52,57,68,74,79,87,90,96,
108,128,134,136,138, 139,142,
143,144,145,146,147, 151,152,
153,154,155,161,164, 166,169,
170,171
Molla emsa Gtlant141
Mu'inddin Yezdt75
Mu'tezileci30
Mu'tezilililer48
Mubidler Mabedi74
Mubidler Olu74
Mubidler arab74
Mubidlerin Barahibi74
Muhakkik Karki 136
Muhakkik Sebzevari142
Muhammed Bakr Esterabadi138
Muhammed Bakr Meclist152
Muhammed Bakr Sebzevari 142
Muhammed Btdabadt154
Muhammed Cafer Lengerdi154,155
Muhammed el-Bakir (V. lmam)101
Muhammed Emin Esterabadi158
Muhammed Han Kirmani158
Muhammed ibni Abdlhak ibni Seb'in
(ayr. bkz. lbni Seb'in) 42
Muhammed ibni Ali Cafer (ayr. bkz.
Kutbddin Raz) 4 7
Muhammed ibni Ali Rza ibni Ekacant
140
Muhammed ibni Mukim lbni erif
Mazenderani161
Muhammedlbnimer78
Muhammed ibni Takas (Hkmdar)
93
Muhammed lkbal173
Muhammed Kerim-Han Kirmani157
Muhammed Mehdi Sebzevari165
Muhammed Rafi Pir-Zade148
Muhammed Rza Kumahi155
Muhammed Rza ah Pehlevi170
Muhammed Sadk Erdestani152
Muhammed ebisteri132
Muhammed eriflbni Herevi127
Muhammed Takt Meclisi152
Muhammedi Hakikat35, 36,101
Muhammedi Kelam101,138
193

Muhammedi Kutsal Ruh 91

Muhammedi Nur150
Muhammedi Ruh 162, 163
Muhassal 50
Muhsin Feyz 31,149,158,167,169
Muhyiddin Arabi24
Mukaddime 63
Musa Kazm 162
Musibet-Name 72
Musta'li Kolu122
Musul41,109
Mutasavvflar 25,42,93
Mutatis Mutandis36
Mutlak Gayb81
Mutlak Varlk57
Mutlak Varlkla flgili Temel Tezlerin
Gelitirilmesi 131
Muvahhid43
Muzaffer Ali-ah 110
Mtehidler30
Mkemmel 1nsan 89
Mminlerin Meclisi 54, 118
Mrsiye 42,79
Mtak Ali-ah 110

Nadir ah151
Nakibendi Tarikau104,107
Nasr Lidinillah (Abbasi Halifesi) 77
Nasr- Hsrev 156
Nasrddin ah Kaar 164,167
Nasrddin Tsi40,47,49, 57,86,
105,113,114,117,119,123,126,
135,142,143,147,154
Nass'l-Nuss 133
Natlanael 125
Nauk- Vahid 161
Nazzam25,32
Necef 155
Necibddin Rza 111
Necmeddin Kbra86, 87,88,89, 90,
92,95
Necmddin Ali Katibi (ayr. bkz. Katibi
Kazvini) 45
Necmddin Daye Razi 89,90,99
Necmddin Mahmud Tebrizi127
Necmddin Zerkb Tebizi 77
194

Nefahat'l Ons 104

Nefais'l-Fnn 60
Nefs ve Ruh Hakknda Sylenen eylere
Alan Kap 119
Neftali Kabilesi47
Nehc'l-Belagat 115,117
Nehc'I-Hakk ve Keef's-Sdk 118
Ni'metullah Tarikau 103
Ni'metullah Veli Kinnant 101,102,
109
Nicholson, R. A. 96
Nimetullahi Tarikat 111
Niabur72,86,93
Niabur'lu Attar (ayr. bkz. Feridddin
Attar) 72
Nizam Ali-ah Kirmani110
Nizar Omam) 121
Nuh'un Gemisi73
Nr Ali ah 107, 109,110,111
Nur Denizleri152
Nr Heykelleri 126,135
Nr Metafizii (Iklar Metafzii)
87,88
Nilr Mistisizmi 86
Nilr T eosofisi 86
Nilr70,163
Nrbahiler111
Nrbahiye Sufi Slalesi 54
Nrbahiyye98
Nr- Muhammedi 36
Nuriye98
Nurlar Bahesi 142
Nrlann Doulan 132
Nrlann Ykselii 51
Nru'I-Hidayet 112
Nuzhet'l-Ervah 125

Oetinger, F. C. 144
Olcaytu 60, 116
Oniki lmam iilii26, 80, 102,156
Oniki lmam 36,38, 111
Oniki lmamc Anlay 104
Oniki mamc Karizma 106
Oniki lmamc iiler 121,129
Oniki Nur Perdesi150
Onikinci (XII.)1mam Mesnevisi112

Onyedinci (XVII.) Yzyldan GnnZe

Kadar Iran Filozoftan Antolojisi 171

Orientaux 28
Origenesilik83
Orta Asya Sufileri93
Orta Asya Tasavvufu 86
Orta Asya Tasavvufu87
Orta Asya86,93,121
Orta a23, 120
Osmanl imparatorluu 107

retimler 154

mer Shreverdi (ayr. bkz.

Shreverdi) 75, 76, 77, 78, 105

Pakti92
Palingenesie40
Pan-lslamc Ftvvet 77
Panteizm25
Paracelsus 31
Paraclet(e) 134, 164
Panltlar104
Parsiler 128
Pasa69
Padiyat- Civanmerdi123
Peripatetisme Arabe (Arap
Aristotelesilii) 24
Pers Dnyas74
Pers Felsefesi 75
Peygamberlerin Bilgelikleri
Mcevherleri 84
Peygamberlik Nazariyesi28
Plaido 120
Philon83, 100
Photismes87
Pir ihabddin ah Hseyni124
Platon25, 26, 32, 120,164
Platoncu48, 69, 70
Platoncular138
Platonculuk27,143
Plotinos24,25, 82
Porphyrios41
Pozitivizm 55, 61
Presences 81
Proclos160

Protoktistos35, 36
Psikanaliz 55
Pugio Fidei 51

Raghes47
Ragp Paa107

Ravzatu'-heda105
Ravzatu't-Teslim 123

Raymond Martin 51
Raymondus Lullus81
RAz- inizi112
Razi Hansari (Seyid) 142
Recep Ali Tebrizi142,147,148, 149
Recep Bursi132, 137
Redd1-Mantkiyyin 56
Rekkami Dizl>Adi123
Remil Fal98
Retdddin Fazlullah45, 46, 87
Ret157
Revnak Ali-ah109, 110
Rey47
Rfai Sfi Tarikan56
Risaltt'-emsiyye 45, 53
Ritter, Helnut72
Roma Kilisesi161
Roma49
Rosenkranz34
Rnesans Dnrleri26, 27
Rububiyyet84
Ruh Hakknda 57
Ruh Muhammedi83
Ruh51,70,82,83,101
Ruhbani36
Ruhun Ce.zalandnlmas zerine120
Ruhun Drt Yolculuu 14 3
Rzbil>An Baklt inizi 69, 70, 71
RzbilAn Tarikan 71, 72
Rkneddin ah 121

Sa'd ibni Mansr (ayr. bkz. lbni

Kemmne) 125
Sa'duddin Taftazani 52, 53
Sa'dddin Hamuyi85, 89
Sa'dddin TaftazAnt 45
5a'inddin Ali Trki lsfahani131

195

Sadana81
Sadklann Yasemini 69
Sadr Medresesi155
Sadd irazi (ayr. bkz. Molla Sadd) 30
Sadrddin Ebu Hamid Muhammed
Trki Isfahan 131
Sadrddin Konevi57, 85,104,126
Sadrddin Muhammed Detekt irazt
98,134,136
Sadrddin Muhammed irazt (Molla
Sadra irut) 134,143
Sadk (eyh) 47
Sadk ibni Babyi143,149
Safz100
Saf Varlk100
Safevi Dnemi108
Safevi Hanedan 75, 151
Safevi Rnesans 26,86
Safevi39
Safeviler151
Safi Ali-ahlll
Safiyddin Erdebilt (eyh) 75,108
Sa Hegelcilik33,34,36,101
Sahte Batllatrlma28
Sahte Bauntlikler28
Said Kummi 138,148
Salaman ile Absal 105
Salt Varlk80
Saoshyant140
Saray Ftvveti77
SayyafllO
Schelling 31,150
Se'b1-Mesani 112
Seb'inciler4 2
Seb'iniyyn42
Sebzevar165,166,169
Sebzevari Okulu164
Selahddin Zerkub95
Semerkant48,53,54, 102
Septe42, 43
Seyyid Ebu'l Hasan Celve 155
Seyyid Kazm Reti 157,158
Seyyid Muhammed Nrbah54,98
Seyyidler102
Sfatlarn Tecellisi102
Srlann Gl Bahesi 97,98
Sicilya Sorulan zerine Konuma 43

196

Simnani (ayr. bkz. Aladdevle

Simnani) 52,62, 90,91
Simurg73,97
Simya65,129,130
Sina 97
Siyah Nr99
Skolastikler78
Sofistler117
Sokrates25,120
Sokrateslik83
Somme49,51
Sosyoloji62
Speklatif Felsefe64
Speklatif Tannbilim37
St. Thomas 52
Strauss, D. F. 34
Stus Sprituel 68
Sfi Topluluklar39
Sfi68,108,ll6
Sfiler39,69,71,76,78,95
Sftlik26
Sultan Hseyn152
Sultan Muhammed Hudabende (ayr.
bkz. Olcaytu) 60
Sultan Selim (Yavuz) ll8
Sultan Veled95,97
Sultaniye Medresesi 60
Summa49,51
Suriye106,141
Shreb Veli Bedehani123
Shreverd (ehir) 75
Shreverdi Tarikau75, 77
Shreverdi24,25,26,38,42,43,48,
74, 75,86,87, 117,120,124,125,
126,128,134,138,143,149,155,
165
Sleyman'a ithaf Edilmi Nurlar Kitab
148
Sleynanc Kol122
Snni Dnce39,41
Snni Islam 57
Snni Kelam 30,ll7
Snni25,38,39,40,55, 60,85,126,
140
Snniler68
Snniliin Yolu 56
Snnilik29, 30

afii45
ah Abbas164
ah Cuca54
ah Ekber (Hkmdar) 118, 127
ah smail 98
ah Kalender 123
ah Sleyman Safevi 132
ah Sleyman112, 142, 148
ahud53
ahruh 132
am43, 56, 79,93, 94,104, 106, 117,
129
dristan- Cehdr- emen 128
ark Meseleleri 49
arkiya tlar 161
ebister97
ehid-i Evvel 117, 142
ehid-i 5ani117
ehid-i Suvvum 118
ehitler Bahesi 105
ehitlere At 105
ehristani 114
ems Tebrizt 95
ensddin el-Makdisi 56
ensddin Uhict97, 99
ensddin Muhammed Amuli60
ensddin Muhammed Gilani Uhtct
(a}'J". bkz. l..ahict) 98
ensddin Muhammed117
ensddin ehrezri 124, 125
ensidin Fea1 41
erefli Ruhlann Nitelikleri 115
eref-ddin lliiki 60
eref-ddin smail Ceberti 99
erh-i Esma 167
erh-i Manziime 166,168
erhiyle Mucizevi Tedavinin
Anahtarlan 98
eriat36, 117, 159
eriat'n Lambas 112
erif Lahici 140, 141
evahid 171
evahid'l Rubabiye 167
eyh Abdullah El-Yilft't 102
eyh Ali Fazl Tebbeti 168
eyh Allame Muhammed Hiseyn

Tebiltebil 155
eyh Muhammed-Taki Amuli 166
eyh Mifid 142, 143
eyhi Gelenek157
eyhi Okulu 156,162
eyhilik 157, 161
ifii 117,136, 139, 142, 143
ifii'nn Anahtan 139
ifa's-Siiil 63
ihabiddin Omer Sihreverdi
(ayr. bkz. Sihreverdi) 75
ihabiddin Yahya Sihreverdi 75
ii Dincesi 40, 113, 114, 115
ii Etki 24
ii Felsefesi52
ii Fkhlar 30
ii Filozoflar50
ii Gelenei173
ii Hadisleri30
ii mamet Kavram/ Nazariyesi/
retisi 28,29, 116, 129, 133 ,
150
ii lmamlan30
ii slam 57,144
ii Kelam 30, 113, 117
ii Metafizii62, 124, 130
ii Metafizikiler 52
ii Nomenklatura117
ii Peygamberlik Kuram 101
ii Sufi39
ii Tasavvuf101
ii Teosofisi 36, 39, 132
ii Teosoflar 31
ii40,55,60
iiler (Irak) 133
iiler 55,68, 95, 98, 118
iilik29, 30, 37, 57, 60,63,68,72,77,
105, 107, 116, 117,123,125, 126,
129,134,137, 143,159, 161,170
iraz Okulu 134
iraz51, 54, 69, 71,98,108,110,
112,126,135, 136,137,151,154,
168
it (Peygamber) 106
valyelik76, 77
utei 42

197

Taberisan 60, 133

Tacn incisi 126
Taftazan53
Tahir ibni Raziyddin lsmailt Hseyni
136
Tahmasp(ah) 135
Tahmasp ll(ah) 151
Tahran Okulu 151, 154
Tahran niversitesi170
Tahran 46, 47,58, 61, 90, 110, s,
154,155, 167,168
Taht ve A- ile llgili Aklamalar Kitab

125
Takvimler23
Tam Bir retim 117
Tanmlar Kitab 54
Tanr Dostlar And 78
Tann lnsanlannn Byk Yolu 89

Tanrbilimci Filozoflar34
Tanrsal z80
Tarih Felsefesi37
Tarikat39,68,69
Tarikatlar 103
Tartmalann Aklga Kavuturulmas

125
Tasavvuf Metafizii 67, 98, 99
TasavvufTeosofsi109
Tasavvufi iirler Divan98, 102
Te'vil 119
Tebes 109
Tebriz45, 97, 104, lll, 112,126,
155,168
Tecrid116, 135, 142,154
Tecrid'I-Akaid114
Tefsir46
TehajlB3

Teklik91
Telvihat125
Temel Gilrler148
Temelci ilahiyatlar30
Temhid'I-Kava'id ft'I-Vucud'el-Mutlak

131
Tenash117
Tenkih'I-Ebh4s125

Tenzih 71, 148

Teomonizm 84, 89, 100, 107
198

Tera'ik'I-Hekaik 110
Teslis Dogmas34, 35, 44
Tevhid149
Tevhid133
Tevhidle ilgili Temel Tezler 131
Tezahr102
T ezkiret'I-Evliya 74
Theophanique 71
Thomas (Aquina'h) 49
Tiaret 63
Timaios48
Timur (bkz. Timurlenk)
Timurlenk (Timur) 53,54, 103,132
Tin37
Tobie'nin Kitab 47
Tz 144
Tzii Hareket155
Tzler51
Tristan69,105
Tufan81
Tuhfet'I-Mulk162
Tunus63
Ts114
Trke 28, 76
Trkistan131
Trkiye 97, 103
Trkler86
Trkmenler 135

Uluhiyyet84
Urefa 68,69,75, 108
Usliler (Usliyyn) 30, 116, 153,
158,169
Usliyyn(bkz. Usliler)
Utur-Name73

frklk 65

Vade-Vacuum 97
Vahdet-i Vcud80,89, 100,107,133,
148
Vahyedilmi Kitap Olay85
Varln lnii83
Varlk Bilimi51

Varlk Metafizii 138

Varlk Tarz 68
Varlk 32, 48, 50, 70, 80,81, 83, 84,
92, 100,145,147, 148, 150, 153,
159, 163, 170
Vedd Tebrizi 127
Velayet Felsefesi 85
Velayet-i Fakih retisi 29, 30, 36, 77,
78, 102, 132, 133,134, 150
Velilik 78
Verlaine 42
Vizigotlar 42
Volens Nolens 38
Voltaire 61

Yahudi irfan 90
Yahudi Kabbala 103, 137
Yahudi Kabbalaclan 67
Yahudi-Hristiyan Peygamberlik
Kuram 101
Yahudilik 125
Yahya,Osman 84
Yanln lbtali 118
Yararm 70
Yedi Hey kel Kitab 130
Yediler Bilimi 105
Yemen Teosifisi 31
Yemen 99, 121
Yenbu'el-Hayat 120
Ye;;_i Ahit 34: 44, 8(-
Yeni a 23
Yeni-Platoncu 24, 83, 90, 160

Yeni-Platonculuk 31
Yetimin incisi ve insan eklinin Sembol
Olarak Elif Harfi 137
Yezd 102
Ykc Paradokslar 71
YolcununAzg 78
Yuhanna incili 35, 134
Yunan Felsefesi 29, 31
Yunan Tarz Felsefe 25, 26, 30, 75
Yunai Tarz Filozoflar 26, 78
Yunan Tarz Mslman Filozoflar 48
Yunanca 24, 120, 164
Yunanllar 61
Yusuf ile Zleyha 105

Zcld'l-Musafir 78
Zahiriler 170
Zehebi Tarikat 103,108
Zehebiler ll1
Zehebiyye 92, 98
Zehr'l-Meani 122
Zekeriya Kazvini 58,61
Zencan 75
Zend Hanedan 151
Zerdt 127, 140
Zerdtft 74, 99
Zerdtlk 128, 140, 163
Zeynel Abidin-Han Kirmani 158
_ Zeynel-Abidin ll8
Zeynddin ibni Ali 117
Zihinde Yolculuk 73
Zorunlu Varlk 57,107,142, 147

199