Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kapak Konusu: Sayma

stel Douran Fonksiyonlar

Selin Enst alkan* / selincaliskan@gmail.com
Douran Fonksiyonlar yazmzn
nc rneini tekrar ele alalm. O rnekte A,
B ve C harfleriyle yazlan ama Ann en fazla bir
kere, Bnin en fazla iki kere, Cnin de en fazla
kere kullanld drt harfli kombinezonlarn saysn bulmak istiyorduk. te o kombinezonlar:
ABBC, ABCC, ACCC, BBCC, BCCC.
Yant 5tir grld gibi. Eer s1in istenen kombinezondaki A harfi saysna, s2nin B harfi saysna ve s3n de C harfi saysna eit olduunu dnrsek, aslnda bu say,
s1 + s2 + s3 = 4,
0 s1 1,
0 s2 2,
0 s3 3,
sisteminin tamsay zm saysdr. Nitekim her
kombinezon bir zme ve her zm de istenen
ekilde bir drtl kombinezona denk der. rnein (s1, s2, s3) = (1, 2, 1) zm ABBC kombinezonuna denk der.
Bu problemi douran fonksiyonlar kullanarak zmtk. Anmsayalm: Yaplmas gereken,
(1 + x)(1 + x + x2) (1 + x + x2 + x3)
arpmnda x4n katsaysn bulmaktr, bir baka
deyile bu arpmdaki
xs1xs2xs3 = xs1+s2+s3
eklindeki ifadelerden s1 + s2 + s3 = 4 koulunu
salayanlarn saysn bulmaktr.
imdi yukardaki problemde kk bir deiiklik yapalm; A, B ve C harfleriyle Ann en fazla bir
kere, Bnin en fazla iki kere, Cnin de en fazla
kere kullanld drt harfli kombinezonlarn saysn bulmak yerine, bu koullar salayan drt
harfli szcklerin saysn bulalm. rnein A, B,
B, C harflerini kullanarak bu koullara uyan
ABBC, ABCB, ACBB, BABC, BACB, BBAC,
BBCA, BCAB, BCBA, CABB, CBAB, CBBA szcklerini (toplam 12 tane) yazabiliriz: Bunun gibi
A, B, C, C harflerini kullanarak da 12 szck ya-

zabiliriz. Ama A, C, C, C harflerini kullanarak sadece 4 szck yazabiliriz: ACCC, CACC, CCAC,
CCCA.
A, B, B, C harflerini kullanarak yazlan szck
says 4!/1!2!1! = 12 formlyle bulunulur. Buradaki 4!, drt deiik harf (A, B1, B2 ve C harflerini) kullanarak yazlabilecek tm sralamalarn
(szcklerin) saysdr; ama biz B harfini iki kere
kullandmzdan bu sayy Blerin kendi aralarndaki sralanma says olan 2!e blmemiz gerekir.
Ayn ekilde B, B, C, C kombinasyonundaki harfler kullanlarak oluturulabilecek olas szcklerin
says 4!/0!2!2! = 6dr. A, B, C, C kombinasyonu
iin bu say gene 12dir: 4!/1!1!2! = 12. te yandan B, C, C, C ile A, C, C, C kombinasyonlar iin
4!/0!1!3! = 4 bulunur. Bu durumda problemimizin
cevab 12 + 6 + 12 + 4 + 4 = 38dir.
Grld zere, A, B ve C harfleriyle, Ann
en fazla bir kere, Bnin en fazla iki kere, Cnin de en
fazla kere kullanld drt harfli szck says
4!
s1 + s2 + s3 = 4, 0 si i s ! s ! s !
1 2 3
eklinde bir formlle ifade edilebilir.
imdi bu sayy szckleri teker teker sralamadan daha kolay bir biimde nasl elde edilebileceini grelim. Bir (an)n dizisinin stel douran fonksiyonu
n0 anxn/n!
yani
a0 + a1x + a2x2/2! + a3x3/3! + ... + anxn/n! + ...
biimsel serisi olarak tanmlanr. Yukarda bulduumuz 38 yant,
(1 + x)(1 + x + x2/2!)(1 + x + x2/2! + x3/3!)
polinomunda x4 teriminin katsaysnn 4! katna
eittir. Bunu aklayalm. Bu arpmda x4 teriminin
katsays,
x s1 x s2 x s3 x s1 + s2 + s3
=
s1! s2 ! s3!
s1! s2 ! s3!
eklindeki arpmlar arasnda s1 + s2 + s3 = 4 koulunu salayanlarn saysdr. Burada xs1/s1! terimi ilk arpandan, xs2/s2! terimi ikinci arpandan ve

* Georgia Institute of Technologyde doktora rencisi.

41

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

xs3/s3! terimi de nc arpandan geldiinden, s1,

s2 ve s3 saylar problemde verilen dier 0 s1 1,
0 s2 2, 0 s3 3 koullarn salarlar. Yani bu
arpmda x4 teriminin katsays
1
s1 + s2 + s3 = 4, 0 si i s ! s ! s !
1 2 3
saysna eittir. Yukarda, problemimizin yantnn

kez kullanarak yazlabilecek 780 tane be harfli

szck varm... Az buz deil... 780 yantn szckleri teker teker yazp saymaktan ok daha kolay bir biimde bulduk.
Bu teknii bir baka problem zerinde deneyelim. 24 kiiyi 3 farkl odaya her odada ift sayda
kii olacak biimde yerletirmek istiyoruz. Bunu
ka deiik ekilde yapabiliriz? (Hem kiiler hem
de odalar arasnda fark gzetiyoruz; yani hem kiiler hem de odalar numaral.)
Bir nceki problemde olduu gibi, bu soruya
karlk gelen bir sistem yazabiliriz:
s1 + s2 + s3 = 24,
0 s1, s2, s3 ift say
Buradaki sinin i numaral odadaki kii saysn
temsil ettiini dnelim. Bu durumda bu sistemin
(s1, s2, s3) eklindeki her zmne karlk
24!/s1!s2!s3! deiik kii dalm vardr. (Odalara
A, B ve C dersek, bu harflerin her birini ift sayda
kullanmak kouluyla yazlan 24 harfli her szck
byle bir dalm verir. Harflerin her pozisyonu o
numaral kiiyi temsil etsin.) Soruyu stel douran
g serisini kullanarak zmek istersek, tek yapmamz gereken,
(1 + x2/2! + x4/4! + ... )3
ifadesinde x24 teriminin katsaysn bulmak ve bu
katsayy 24! ile arpmak olacaktr.
Peki bu katsayy kolay bir biimde nasl bulabiliriz? Bunun iin,
ex = 1 + x + x2/2! + x3/3! + ...
e x = 1 x + x2/2! x3/3! + ...
eitliklerinden yararlanacaz1. Bu iki ifadeyi toplayp ikiye blerek u eitlii elde ederiz:
(e x + e x)/2 1 + x2/2! + x4/4! + ...
imdi yapmamz gereken
[(e x + e x)/2]3 = (e3x + 3e x + 3e x + e 3x)/8
ifadesinde x24n teriminin katsaysn bulup bunu
24! ile arpmaktr. Yukarda e x ve e x iin verilen
almlardan yararlanarak bu saynn (324 + 3)/4
olduunu kolaylkla bulabiliriz.

s + s + s = 4, 0 s i s1! s42!! s3!

1

formlyle bulunabileceini gstermitik, demek

ki problemimizin yant gerekten de x4 teriminin
katsaysnn 4! katdr. Ayn biimde, x5 teriminin
katsaysnn 5! kat ayn koullar salayan be
harften oluan szcklerin saysn, genel olarak da
xn teriminin katsaysnn n! kat koullara uygun n
harfli szcklerin saysn verir.
Bir baka rnek verelim. A, B, C, D harflerini
kullanarak, ama A ve Byi en fazla ikier kez, C ve
Dyi en fazla er kez kullanarak yazlabilecek tm
be harfli szcklerin saysn bulalm. Bunun iin,
(1 + x + x2/2!)2(1 + x + x2/2! + x3/3!)2
polinomunda, x5in katsaysn hesaplayp 5! ile
arpmamz gerekir. x5in katsaysn hesaplarken
x6 ve xin daha byk glerine hi ihtiyacmz olmayacandan hesaplar modlo x6 yapabiliriz, bu
hatr saylr bir kolaylk getirir. nce modlo x6
kareleri alalm:
(1 + x + x2/2!)2 = (1 + x + x2/2)2
1 + 2x + 2x2 + x3 + x4/4
ve
(1 + x + x2/2! + x3/3!)2 = (1 + x + x2/2 + x3/6)2
1 + 2x + 2x2 + 4x3/3 + 7x4/12 + x5/6
buluruz. Sonra bu ikisinin arpmnda x5in katsaysn hesaplayalm:
1/6 + 7/6 + 8/3 + 2 + 1/2 = (1 + 7 + 16 + 12 + 3)/6
= 13/2.
Bu hesab bir de aada yaptk:
x5in katsaysnn hesaplanmas
(1 + 2x + 2x2 + x3 + x4/4)(1 + 2x + 2x2 + 4x3/3 + 7x4/12 + x5/6)

Altrma: Verilen herhangi bir n iin 0, 1, 2 ve

3 rakamlar kullanlarak oluturulan n basamakl
saylar arasndan, iinde ift sayda 0 ve tek sayda 1
bulunanlarnn says iin genel bir forml bulun.

1/6 + 27/12 + 24/3 + 2 + 1/42 = 13/2

Son olarak, bulduumuz 13/2 katsaysn 5! ile

arpalm:
5! 13/2 = 5 4 3 13 = 20 39 = 780.
Demek ki A, B, C, D harflerini kullanarak, ama A
ve Byi en fazla ikier kez, C ve Dyi en fazla er

1 Bu eitliin anlamn ve nedenini MDnin bir baka saysnda

aklarz.

42