Matematik Dnyas, 2004 K

Bekir S. Gr* / bekir@cc.usu.edu

Matematik Belas zerine (IV)

Aydnlanma, Siyaset ve Matematik

Horkheimer ve Adorno, modernizmin olduka
sarsc bir eletirisini bu sorular temelinde gelitirmilerdir.
Horkheimer ve Adornoya gre matematik,
Aydnlanma dncesinin ve dolaysyla modernitenin gelimesinde nemli bir ara olmutur. yle
ki [5, s. 3-20]: Aydnlanma dncesi asndan,
hesaplanabilirlik kstasna uymayan her eye kukuyla baklmaldr. Biimsel (formel) mantk, Aydnlanmac dnrlere gre, dnyay hesaplanabilir klmak iin kusursuz bir arat. Bu dncede
bilinmeyenin snr bile matematikle izilir hale gelmitir. Dahas, Aydnlanma dnrleri, dnAydnlanmann Diyalektii ve Maceyle matematii eitlediler. Bylece,
tematik. Modernite tartmamz Aydnlanma, in- matematik mutlak otorite klnd. MaFrankfurt okulunun temsilcileri olan
sanlar korkula- tematik ve matematiksel yntemler dHorkheimer ve Adornonun yazd
rndan kurtarp ncenin bir tr mistik riteli oluverdi.
Aydnlanmann Diyalektiindeki kimi
zgrletirmeyi Matematik, aksiyomatik snrlarna
analizlerle snrlandracaz.
amalad halde, ramen, kendini zorunlu ve nesnel bir
yaklam olarak ortaya koydu. SonunAlmanyadan kaan Yahudi kkennasl olmu da
li bu iki nl dnr kinci Dnya Sa- aydnlanm dn- da matematik eliyle, dnce bir eye
va srasnda u soruyu ele alrlar: D- yamzn ba be- dntrld. Dncenin matematikncenin ve akln ilerlemesi anlamna
sel bir araca indirgenmesi, dnyann
ladan bir trl
gelmesi gereken Aydnlanma, insanlar kurtulamamtr? matematiksel lte gre deerlendirkorkularndan kurtarp zgrletirmeyi
mesi gerektiini ortaya kard.
Horkheimer ve Adornonun yukarda zetlediamalad halde, nasl olmu da aydnlanm
dnyamzn ba beladan bir trl kurtulamamim grlerinin kayna ya da hedefi bizatihi matr? nsanlar cehaletten, hastalklardan, ilkel iitematiin iyilii veya ktl deildir. Bundan zilikten zgrletirmeyi amalayan modern bilim,
yade, mesele, Aydnlanmac dnrlerinin elinde,
matematiin dncenin dier kanallarnda da
tp ve endstri nasl olmutur da soykrm ve kitle
imha silahlar reten faist ideolojilerin olumasna
kendini tek dnce biimi olarak dayatmasdr:
Matematik Aydnlanmann tek geerli yasas haliyardm etmitir? [8]
ne gelince, matematiksel yaklam dndaki dier
btn yaklamlar da meruiyetini yitirmeye bala* Utah State University, doktora rencisi.
d ve matematikle ifade edilemeyen her ey bir ya1 Sadece bir yaz yazmak niyetiyle baladm bu yaz dizisinin
sonunda grdm ki, ele almay istediim konular drt yaznlsama olarak deerlendirildi. Sonuta btn anda tketilemeyecek kadar geni. ok ksaca deindiim veya
lam matematiksel olana indirgendi. Oysa szgeliileyemediim konular ilerleyen zamanlarda bamsz balkmi estetik bir iliki kendini hesaba smayan biimlar etrafnda ilemeyi dnyorum
iri. nceki yazmzda Avrupamerkezcilik
eletirisi ve evrensellik balamnda matematii ele almtk. Bu yazda, matematiin Aydnlanmayla ilikisine deindikten sonra,
matematiin zellikle II. Dnya Savandaki rolnden hareketle, matematik ve siyaset ilikisini ele
alacaz. Birka sayfalk yaznn snrlar ierisinde
bu karmak ilikileri tketmek mmkn deil.
Dolaysyla, baz konulara dikkat ekmekle yetineceiz1. Son olarak, bu yazda varmaya altmz
kimi sonularn matematik eitimi ve pratii asndan anlam zerinde duracaz.

97

Matematik Dnyas, 2004 K

lerde ortaya koyabilir, ki bu tr bir ilikilerin ma(veya yararsz) bir bilim olarak tarif edilegelmitematie indirgenmesi, hesaplanamayan her eyin
tir. 1930larda, ngiliz matematiki Hardy matedpedz yok saylmas demektir.
matikten zararsz ve masum bir ura diye bahBu analizlere deindikten sonra unu ifade etsedebiliyordu [2]. Oysa, kinci Dnya Sava ve
mek gerekir: Sorunu matematik sevgisi veya dsonrasnda daha da netleen duruma gre, matemanl gibi ksr bir dngye mahkm etmeden,
matiin neredeyse btn alanlar, olduka artc
matematiin modern dnyadaki konumunu tespit
olarak ve hi beklemedik ekillerde bir sre sonra
edip, bu konumun eletirisini dikkate almakta yauygulamaya konulabilmektedir. Bu durum ada
rar vardr.
matematikiyi, daha nceki meslektalarnn aksiKald ki bu, matematiksel bir sorun da deilne, yeni sorunlarla yzlemeye srkledi. Dolaydir. Bizce, szkonusu eletiri, insanln binlerce
syla, temelde yararsz (veya zararsz) iler yayllk birikiminin ortaya koyduu modern matepan matematikilerin kendi almalarnn baka
matiin sunduu imknlar reddetmeden, matemainsanlarn ldrlmesi iin kullanlmas karsnda
tiin modern dnemlerde toplumsal ve kltrel
ne tr tavr takndklar izlenmeye deerdir.
alanlarla ilikisine younlamaldr. nk, Hersh
kinci Dnya ve Vietnam savalarnda, mateve Davisin uzun sredir vurgulamaya altklar
matiin askeri amalar iin kullanlmasna kar gibi, matematik kendi uygulamalaryla toplumsal
kan matematiki says az deildi. Bu savalardan
problemler ortaya karabilir ve bu
sonra matematikiler u tutumlardan
problemler sadece matematikle zbirini semitir [1, s. 309]:
kinci Dnya Sava ve
lemeyebilir [1, s. 204]. Matematiin sonrasnda daha da netle1. Meslei tamamen brakma.
toplumsal dzlemde kullanlmasnn
2. Matematikle askeri amalarn
en duruma gre, matesorunlarn grdkten sonra mate- matiin neredeyse btn ilikisinin zayf olduu baka bir lmatii gnah keisi ilan etmek, atei alanlar, olduka artc keye g etme.
gerektii gibi kullanamayan birinin olarak ve hi beklemedik
3. almalarnda askeri uygulaatei sulamasna benzer. Toplumsal ekillerde bir sre sonra malardan uzak durma.
dzlemdeki matematiksel uygulama4. Askeri projeleri kendi mateuygulamaya konulabillar, etik, estetik ve toplumsal deerler mektedir. Bu durum a- matiksel almalarnn ilerletilmesi
gibi illa matematiksel olmas gerek- da matematikiyi, daha iin bir frsat olarak kullanma.
meyen kstaslarla ele alnmal ve bu5. Savatan ziyade toplumsal olanceki meslektalarnn
na gre kullanlmaldr. Sonuta, marak faydal grlen tp, ekoloji, ekoaksine, yeni sorunlarla
tematiki, ister istemez zaten matenomi vs. gibi konulardaki uygulamayzlemeye srkledi.
matiin toplumsal kullanmyla kar
lara younlama.
karyadr. Bu kullanma rnek olarak matemati6. Bilimsel ve ahlaki sorumluluk adna abalama.
in savala ilikisine deinelim.
7. Siyasal abalarda bulunma.
8. Muhtelif almalar yrten kimi matemaSava ve Matematik. ncelikle, matematikitikilere kar iddete kadar varan boykot trleri
nin dier disiplinler ierisinde nasl bir yer igl etuygulama.
tiini ele almakla balayalm. Genel kan udur: Bir
Bu ilgin tabloyu gndeme getirmemin birka
medeniyet tarihisi veya sosyolog, toplumsal ve sinedeni var. Birincisi, matematiki artk matematikyasal konular hakknda karar verirken, son kertesel olmayan (rnein siyasal ve askeri) meselelerle
de yapt ite kendi siyasal ve ahlaksal ynelimleyzlemek zorundadr. Bu sorun ise, zmnn
rine angaje olmaya msaittir; matematiki ise ii
matematiksel olmamas anlamnda matematiksel
gerei bu tr sorunlarla ilgilenmez, eer ilgilenebir sorun deildir. Yani, bu, matematikinin matecekse de bu tr sorunlarla ancak mesleinin dna
matiksel olmayan konularla (rnein etikle) ilgikarak bireysel kimliiyle ilgilenir. Bu kannn birlenmesini zorunlu klar. kincisi, yukarda grldok konuyu skaladn dnyorum. Bu konuya
zere, matematikinin siyasal tavr basite indirbirazdan sava rneinde dneceim.
genemez. Bu, son kertede bireyin kiisel karardr.
Geleneksel olarak, matematik hem konusu
Dolaysyla, matematiki, modern dnya sishem de sonular (uygulamalar) itibariyle soyut
temine daha kolay angaje olur eklindeki bir yar-

98

Matematik Dnyas, 2004 K

g bu karmak ilikileri skalyor grnmektedir.

uras aktr ki, sava toplumsal ve siyasal bir zm olarak grldke, matematik savala ilikili
olacaktr, tpk tarihin, sosyolojinin, felsefenin veya teolojinin savala ilikili olmas gibi. Mesele matematikinin nasl bir tavr alacadr ki bu konuda matematikinin bireysel zgrln unutmakszn genel bir ey sylemek zordur. Yine de ben,
bir ksm matematikilerin meslei brakmaya varan tepkilerinde, hmanist ynlerinin nemli bir
rol oynadn dnyorum.
Bununla birlikte, kimi matematikilerin apolitik olmay yelemesi beklenmedik bir ey deildir.
Matematikinin matematik dnda dier disiplinlere olan ilgisi ar uzmanlama eilimi nedeniyle
olduka kreltilmitir. Fakat bu nerdeyse btn bilim pratii iin sz konusudur. Bilim adam, dar
bir alanda almaktadr, almalarnn dorudan
sonular zerinde bir etkisi szkonusu deildir;
neye angaje olacana veya neyin iine srklendiine karar verme pozisyonunda deildir. Bunun geerli bir savunma olup olmad ayr bir konudur.
Fakat, matematikinin soyut alma yapyorum
diyerek savunma yapmas geerliliini yitirmitir.
Matematiki artk yeni bir konumdadr. nnde
kabaca iki yol vardr: 1) Nostaljik bir tutumla bir
tr bilinmezci (agnostik) konum belirleyerek matematiksel olmayan meselelerle ilgilenmeyi sorumluluu dnda kabul edebilir. 2) Gereki bir tutumla bu sorunlarla yzleir, etiksel kararn ve siyasal
davrann ona gre belirler.

Tpk sanat, mzik veya edebiyatta olduu gibi matematikte de modalar, ustalar, liderler ve takipiler vardr [7, s. 612]. Yirminci yzyln ilk eyreinde Hilbert, Gdel, Poincar gibi nc matematikilerin nerdeyse tm felsefi tartmalarda
aktif bir rol oynadlar. Hershn dikkat ektii
zere, Erds, Lakatos, Polya ve Rnyi gibi isimlerle geen yzyla damgasn vuran Macar matematikilerde ortak bir tarz vard: Tarih, edebiyat ve
felsefeyi kapsayan entelektel ve kltrel derinlik
[4, s. 218]. Bu tr bir tarzla matematiin ve mutfann daha iyi anlalacan, dahas matematiin hayatn dier alanlaryla ilikisinin daha doru
bir ekilde kavranacan dnyorum. Aydnlanmac bir tarz zaten tanm gerei btn dnceyi matematiksel olana indirgemekle, estetik, etik,
siyaset gibi farkl dnce biimlerini gayrmeru
konumlandrmakta ve dolaysyla matematiin
sosyal sonularn bu farkl dnce biimleriyle
ele almay a priori yasaklamakta, matematik ders
kitaplarnda biimci bir yaklama neden olmaktadr. Byle olunca, Aydnlanmac matematiki
ahlaki ve toplumsal sorumluluktan kamaktadr.
Sonuta, eer matematiin ve matematikinin,
kendi eylemlerinin sorumluluunu stlenmesini ve
dnyaya kar duyarl olmasn istiyorsak, yukarda saydmz gerekelerden dolay Aydnlanmac (veya Bourbakist) bir matematik yapma ve eitim tarznn terk edilmesini, bunun yerine sorumluluk ahlakna dayanan Macarvari bir tarzn esas
alnmasn savunmamz gerekir.

Sonu. 1950lerden sonra Bourbakinin etkisiyle, Trkiye dahil dnyann birok lkesinde matematik ders kitaplarnda katkszlk (yani geometrik ekilleri bile dlayan biimsel ve soyut matematik) esas alnd. Oysa bu devir sresini tamamlad gibi. Bugn uygulamal matematik iin naho bir sz
syleyecek matematiki bulmak zor [4, s. 26]. Soyut
bir eyi srf soyut dnme becerisi kazandrma adna retmek de pekala savunulabilir bir eydir. Oysa, mesele byle bir ikilemden ziyade udur: Bourbaki tarz matematik eitimi, matematiin mutfak
ksmn gzard etmekte, sadece matematiin vitrin yani biimci sunum ksmna younlamaktadr.
Bu tr bir biimci yaklam, matematikinin gerekte ne yaptn byk lde skalamaktadr [3, 4,
6]. Bunun iin, ders kitaplarnda ve retmen eitiminde deiiklikler yaplmas zorunludur.

Kaynaka
[1] Davis, Philip J., The Education of a Mathematician, Natick, Mass.: AK. Peters, 2000.
[2] Hardy, G.H., A Mathematicians Apology, Cambridge
University Press, 1993.
[3] Hersh, Reuben, Matematik Felsefesinin hyas in Baz
neriler, Gr, Bekir S. (Ed.) Matematik Felsefesi, Kadim
Yay., 2004, 399-428.
[4] Hersh, Reuben, What is Mathematics, Really?, Oxford
University Press, 1997.
[5] Horkheimer, M. ve Adorno, T. W., Dialectic of Enlightenment: Philosophical Fragments [1947]. G. S. Noerr (Ed.),
Trans. E. Jephcott, Stanford, California: Stanford University Press, 2002.
[6] Lakatos, Imre, Proofs and Refutations: The Logic of Mathematical Discovery, Cambridge University Press, 1976.
[7] Long, Robert L., Remarks on the History and Philosophy
of Mathematics, The American Mathematical Monthly,
vol. 93, no. 8, Oct., 1986, 609-619.
[8] Zuidervaart, Lambert, Theodor Adorno, The Stanford
Encylopedia of Philosophy (Yaz 2003 basm), Edward N.
Zalta (ed.) URL: http://plato.stanford.edu/archives/sum
2003/entries/adorno/

99