Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kapak Konusu: Sayma

Kapsayc Aa Says
(Matris-Aa Teoremi)
Selda Kkifi* / skucukcifci@ku.edu.tr
Bir izge aadaki gibi
noktalardan ve noktalar arasnda bantlardan (ya da kenarlardan ya da izgilerden) olumu bir yap ya da ekildir.

genin kapsayc aac adn verelim. rnein bir

gende (yani K3te) kapsayc aa vardr: genin kenarndan herhangi birini atarsak bir
kapsayc aa buluruz. Ayn ekilde bir karede de
drt kapsayc aa vardr. Soruyu herhangi bir
izge iin soralm ve yantlayalm: Bir izgenin ka
kapsayc aac vardr?
Bu sorunun yant ilk kez
Prusyal matematiki Kirchhoff [K] tarafndan 1847de
Matris-Aa Teoremi olarak
bilinen bir teoremin sonucu
olarak bulunmutur. Ama bizim kantmz Hararynin [H]
kantna dayanacak ve lineer
cebir gerektirecek.
Matris-Aa Teoremini
Gustav Robert
nce yazalm, teoremde kulKirchhoff
landmz terimleri daha son(1824-1887)
ra aklarz:

rnein, her noktasnn her noktasna baland izgelere tamizge denir ve

eer n nokta varsa bu izge Kn
olarak simgelenir.
inde dng (balad
noktaya geri dnen yol) olmayan ve her noktasndan her
K6 tamizgesi
noktasna balantlar izlenerek
gidilebilen (yani yekpare olan) izgelere aa denir.
rnein aadaki izgeler aatr.

Teorem: Keleri adlandrlm bir G izgesinin komuluk matrisi A ve derece matrisi D olsun.
Gnin kapsayc aa says, D A matrisinin herhangi bir earpannn deeridir.
imdi teoremde geen terimleri aklayalm.
Noktalar v1, ..., vn olan bir izge alalm. Bu
izgenin komuluk matrisi, (i, j) girdisi vi ile vj noktalar arasndaki bant (kenar) says olan n n
boyutlu matristir.

Ama u izgeler aa deildirler.

v1

Burada amacmz verilmi bir izgenin iinde

bulunan ve her noktay ieren aa saysn hesaplamak. izgenin her noktay ieren aalarna iz-

v2
v3
v7

v5
v4

* Ko niversitesi Matematik blm retim yesi.

1 MD-2003-III, sayfa 19-20de n noktal nn2 tane noktalar

v6

v3
0 4 2 0 0 0 0
4 0 2 0 0 0 1
2 2 0 2 1 0 1
v4 0 0 2 0 0 3 0
0 0 1 0 0 0 0
0 0 0 3 0 0 0
0 1 1 0 0 0 0
Komuluk matrisi

izgenin derece matrisi ise, (i, i) girdisi vi noktasnn derecesi (yani viyi ieren bant says) ve i j
iin (i, j) girdisi ise 0 olan n n boyutlu matristir.

adlandrlm aa olduunu (Cayley 1889) kantlamtk.

Bu sonucu Kn tamizgesinin kapsayc aa says olarak da
yorumlayabiliriz.

46

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

v1

v2
v3
v7

v5
v4

v6

kinci olgunun kant olduka kolay, stun ve

satrlarn yerlerini deitirerek ya da birini dierlerine ekleyerek elde edilir.
Kantmzda matrislerle ilgili baka sonular da
kullanacaz, ama onlar yeri geldiinde tantalm.

6 00 0 0 0 0
0 7 0 0 0 0 0
0 0 8 0 0 0 0
0 0 0 5 0 0 0
0 0 0 0 1 0 0
0 0 0 0 0 3 0
0 0 0 0 0 0 2
Derece matrisi

Matris-Aa Teoreminin Kant. A matrisinin

her i-inci satrnn (ve her i-inci stununun) girdilerinin toplam vi noktasnn derecesine eit olduundan, D A matrisinde her satr ve her stunun girdilerinin toplam 0 olur. Olgu 2den dolay D A
matrisinin determinant 0dr ve earpanlar hep
ayn deerdedirler.
nce Gnin yekpare olmadn varsayalm, yani G, aralarnda bant bulunmayan en az iki altizgeden olusun. O zaman izgede hi kapsayc
aa olmadndan, D A matrisinin earpanlarnn 0 olduunu kantlamalyz. Kantlayalm: Gnin
noktalarna v1, v2, ..., vn diyelim. G1, Gdeki bir bileen olsun (yani G1in noktalaryla Gnin dier
noktalar arasnda bant olmasn.) G1in noktalarnn v1, v2, ..., vr olduunu varsayalm. D A matrisinden son satr ve stunu atp (n 1) (n 1) boyutlu bir E matrisi elde edelim. E matrisinin ilk r satrnn toplam, her girdisi 0 olan bir satr olutura-

Elbette komuluk ve derece matrisleri izgenin

noktalarnn kabul edilen sralamasna gre deiebilir, rnein v1, v2, v3, ..., vn iin elde edilen matrisler, v2, v1, v3, ..., vn iin elde edilen matrislerden
deiiktir. (lk iki stunu ve ilk iki satr deitirirsek birinden dierini elde ederiz.) Biz noktalarn
nceden belirlenmi belli bir sralamayla verildiini varsayacaz; bylece izgenin komuluk ve derece matrisleri belirlenmi olacak.
Eer M, n n boyutlu bir matrisse, Mij, M
matrisinden i-inci satr ve j-inci stun atldnda
elde edilen kare matris olsun. (1)i+jdet(Mij) saysna M matrisinin earpan ad verilir.
Bylece teoremdeki terimler aklanm oldu.
Kantmzda u olgulara ihtiyacmz olacak:
Olgu 1. A ve B, n m ve m n boyutlu iki
matris olsun. n m olduunu varsayalm. Adan m
n stun silerek n n boyutlu bir Ai altmatrisi elde edelim. Ai altmatrisinde Ann hangi stunlar
gzkyorsa Bden o numaral satrlar alarak n
n boyutlu Bi matrisini elde edelim. Bu durumda
Ann olas tm n n boyutlu Ai altmatrisleri iin,
det(AB) = i det Ai det Bi
olur.

G1in D A matrisi,
r r boyutlu

son stun

her girdisi 0 olan

(nr)r boyutlu matris

her girdisi 0 olan

r(nr) boyutlu matris

1 1
2 0 3
1 11
rnek :
3 2 =
.
1 1 2 1 3 4 5

Bu arpm matrisinin determinant 39dur. E den altmatrislerin determinantlarnn arpmlarnn

toplamn hesaplayalm:

son satr
Gnin D A matrisi, n n boyutlu.
Gri matris, (n1) (n1) boyutlu E matrisidir.

candan E matrisinin determinant 0 olur. Bu akl

yrtme son satr ve son stun yerine herhangi bir
satr ve stunla yaplabileceinden, D A matrisinin her earpannn deerinin 0 olduu anlalr.
Bylece bu durumda istediimizi kantlam olduk.
imdi izgemizin yekpare olduunu varsayalm. Ayrca izgemizin n noktas ve m bants olsun. izgemiz yekpare olduundan m n 1dir.
(Neden?) izgenin oluum matrisi B olsun. (Yani
vi noktas ej kenarndaysa B matrisinin (i, j) girdisi
1, deilse 0 olsun. Elde ettiimiz n m boyutlu
matris G izgesinin oluum matrisidir. Burada n
izgenin nokta says, m de kenar saysdr.) Her

2 0 1 1 2 3 1 1 0 3 3 2

= 39.
1 1 3 2 1 2 1 3 1 2 1 3

Yine ayn sonucu bulduk.

Olgu 2. Her satrnn ya da her stununun toplam 0 olan bir matrisin determinant 0dr. Her satr ve her stunun toplam 0 olan bir matrisin determinant 0dr ve earpanlar ayn deerdedirler.

47

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

e1

v1
e4
e7
v5

v2

e2 e3

e5

v3
e9
v4

e8
e10
e11

e6
110100000000
e6
101011000000
011110111100
v7 B = 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1
0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 v5
000000000011
000001010000
v6
Oluum matrisi

e12

stun bir kenar simgelediinden, B matrisinin her

stununda sadece iki tane 1 vardr ve dier girdileri 0dr.
imdi B matrisindeki her stundaki sfrdan
farkl olan iki girdiden herhangi birini 1 yaparak
elde ettiimiz matrise C adn verelim.
1 1 0 1 0
1 0 1 0 1
0 1 1 1 1
C= 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
0 1 1 1 1 0
0 0 0 1 1 1
0 1 0 0 0 0
0 0 0 0 0 1
1 0 1 0 0 0

0
0
0
1
0
1
0

11
1 0
0 1
1 0
0 1
1
Ct = 0
0 0
0 0
0 0
0 0
0 0
0 0

0
1
1
1
1
0
1
1
1
1
0
0

0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1

0
0
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0

0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1

0
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
0

C nin stunlarnn toplam 0dr, nk girdilerinin biri 1, dieri 1 ve geri kalanlar 0dr. Bu,
birazdan nemli olacak.
CC t matris arpmn dikkatlice inceleyelim. (C t
matrisi, yukardaki rnekte grld gibi, C matrisinin apraza gre simetriidir, C t matrisinde C
matrisinin stunlar satr, satrlar stun olmutur.)
Cebirsel bir ilem olan CC t matris arpmnn geometrik anlam irdelendiinde, i j ise bu arpmn
(i, j) girdisinin vi ile vj noktalar arasndaki kenar says arp 1 olduu gzlemlenir; i = j durumunda ise
bu girdi vinin derecesidir. Demek ki CC t = D A.
Dolaysyla Gnin kapsayc aa saysnn CC t
matrisinin herhangi bir earpannn deeri
olduunu kantlamalyz.
Gnin n 1 bantl herhangi bir H altizgesine
bakalm. Cden sadece Hnin kenarlarna karlk
gelen stunlar kabul edip (yani dierlerini atp), sralardan da herhangi birini, diyelim k-inci sray atarak elde ettiimiz (n 1) (n 1) boyutlu C matrisinin (bkz. bir sonraki stundaki ekil) determinantnn mutlak deerini bulalm.
nce H altizgesinin bal olmadn varsayalm. O zaman Hnin vk noktasn barndrmayan bir
bileeni vardr. Bu bileen H1 olsun. Attmz k-inci satrn H1in noktalarna karlk gelen girdileri
0dr nk vk noktas H1de deildir. Dolaysyla
C matrisinin H1 izgesine karlk gelen altmatrisin

e1

v1
e4
e7

v3

v5

e9
v4

e6

e5
e8

e4
v7

e10
e11

e1

v1

v2

e2 e3

e7
v5

e2 e3
v3
e9
v4

v6

e12

e1

v1

v2

H izgesi
1

e6

e5
e8

v7

e10
e11

v2
e6

v3

e7
v5

e9
v4

v6

v7
e10
e11

v6 = vk

e12

G izgesi

H izgesi

1 1 0 1 0
1 0 1 0 1
C = 0 1 1 1 1
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
0 1 1 1 1 0
0 0 0 1 1 1
0 1 0 0 0 0
0 0 0 0 0 1
1 0 1 0 0 0

0
0
0
1
0
1
0

1 1 0 1 0
1 0 1 0 1
0 1 1 1 1
C = 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
0 1 1 1 1 0
0 0 0 1 1 1
0 1 0 0 0 0
0 0 0 0 0 1
1 0 1 0 0 0
k=6

0
1 0 0 0 0
0
1
1 0 0 0
0
0
0 1 1 1
1 =
0 0 0 1 1
0
0 0 1 0 0
1
0 1 0 0 0
0

0
0
0
1
0
0

stunlarnn toplam da aynen C matrisinin stunlarnda olduu gibi 0dr. Demek ki H1 izgesine
tekabl eden matrisin (resimde griyle gsterilmi)
determinant 0dr. Bundan da det C = 0 kar.
imdi H izgesinin bal olduunu, yani H altizgesinin Gnin bir kapsayc aac olduunu varsayalm. (Bkz. aadaki ekil.) C matrisinin satr
ve stunlarn deitirerek C matrisini, aprazn
altndaki girdileri 0 olan ama apraznda hi 0 olmayan bir matrise (stgen matrisine) dntreceiz. C matrisinin girdileri 1 ya da 1 olduklarndan ve satr ve stun deimelerinden determinantn mutlak deeri deimediindan, byle bir dnm yapabilirsek, |det C | = 1 eitliini kantlam olacaz.
G izgesi
e1

v1
e4
e7
v5

e2 e 3
v3
e9
v4

H izgesi

e5

e6

e8
e10
e11

e1

v1

v2

e4
v7

e7
v5

e2 e3
v3
e9
v4

v6

e12

v1

v2
e5

e6

e8
e10
e11

v2 = u 1
e4

v7
v6

e7
v5

e5 = 1
v3
e9
v4

e8 = 2 v = u
7
2
e11

1 1 0 1 0
1 0 1 0 1
C = 0 1 1 1 1
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
0 1 1 1 1 0
0 0 0 1 1 1
0 1 0 0 0 0
0 0 0 0 0 1
1 0 1 0 0 0

0
0
0
1
0
1
0

1 1 0 1 0
1 0 1 0 1
0 1 1 1 1
C = 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0
0 1 1 1 1 0
0 0 0 1 1 1
0 1 0 0 0 0
0 0 0 0 0 1
1 0 1 0 0 0

0
0 1 0 0 0 0
0 1 0 0 0
0
1 = 1 1 1 1 1
0 0 0 0 1
0
0 0 1 0 0
1
0 0 0 1 0
0

k=6

48

v6 = v k

e12

0
0
0
1
0
0

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

altmatrislerinin determinantlarnn arpmlarnn

toplamlarna eit. lgili altmatrislerin deteminantlarnn arpmnn, stunlar bir kapsayc aasa 1
dier durumda 0 olduunu da grdk. Bylece
Gnin kapsayc aalarnn saysnn D A matrisinin earpan olduunu bulduk.

u1 adn vereceimiz vkden farkl ve derecesi 1

olan bir nokta seelim. 1 ise u1 noktasna bal
kenar olsun. u2, vk ve u1den farkl ve H \ {u1} izgesinde derecesi 1 olan bir nokta, 2 ise u2ye bal kenar olsun. Bu ilemi elimizde sadece vk noktas kalana kadar uygulayalm. (Bir sonraki admda
H \ {u1, u2} izgesinden derecesi 1 olan bir u3 noktas seeceiz.) Bylece seilen her ui noktas sadece 1, ..., i noktalarna bal olabilir ve ei noktas i kenarna hep bal olur. Eer C matrisini
bu tabanda yazacak olursak, apraznda 1 ya da
1 olan gensel bir matris elde ederiz. Demek ki
|det C | = 1dir.
D A matrisinin (ya da CCt matrisinin) her earpan ayn deerde olduu iin, D A matrisinin
i-inci satr ve stunu atarak bulduumuz earpan
hesaplayalm. C matrisinden i-inci satr kardmzda elde ettiimiz matrise Ci dersek, D A matrisinden i-inci satr ve stunu atarak elde ettiimiz
matris CiCit matrisine eittir. Demek ki det (CiCit)
deerini bulmalyz.
Olgu 1e gre det (CiCit), Ci ve Cit matrislerinin sonucumuzda belirttiimiz ekilde aldmz

Yazmzn banda szettiimiz Cayley Teoremi de Matris-aa teoreminden kolaylkla elde edilebilir. Gyi n noktal tam izge olarak alrsak
n 1 1

1 n 1
DA =
M
M

1
1

... 1

... 1
...
M

... n 1

olur. D A matrisinden ilk satr ve stunu atalm.

(n 1) (n 1) boyutlu
n 1 1 ... 1

n ... 0
n
M
M ... M

0 ... n
n
matrisinin determinantn bulacaz. nce ilk satr dier tm satrlardan kararak
n 1 1 ... 1

1 n 1 ... 1
M
M
...
M

1 ... n 1
1
matrisini bulalm. Ardndan ilk stuna dier tm
stunlar eklersek
1 1

0 n
M M

0 0

... 1

... 0
... M

... n

matrisini elde ederiz. Bu ilemler matrisin determinantn deitirmez ve kegeninin altndaki tm

girdileri 0 olan bu matrisin detarminant kegendeki girdilerin arpmdr. Bu durumda matrisin
determinant ise beklediimiz gibi nn2 dir.

Kaynaka
[CL] G. Chartrand, L. Lesniak, Graphs and Digraphs,
Chapman & Hall, CRC Press 2000.
[H] Harary F., Graphs and matrices, SIAM Review 9
(1967) 83-90.
[K] Kirchhoff G., ber die Auflsung der Gleinchungen,
auf welche man bei der Untersuchung der linearen Verteilung
galvanisher Strme gefhrt wird, Ann. Phys. Chem. 72 (1847)
497-508.

49