Matematik Dnyas, 2004 K

Dikkat Paradoks Var!

Srpriz Snav Paradoksu
Hayati nem
damn biri, ne su ilemise, idama mahkm olmu. Hkim, yle aklam son
kararn:
nmzdeki hafta bir sabah saat 5te idam
edileceksin. Ama hangi gn idam edileceini bir gece nceden tahmin edemeyeceksin, deyip kalemini
krar...
Bilindii zere, lm cezas utan verici bir uygulama olduundan, uygarlktan (iki deil!) bir
nebze nasibini alm lkelerde bu ceza afak skmeden, sabahn krnde ve gzlerden rak infaz
edilir.
dam mahkmu perian halde hcresine dner.
Yapacak baka eyi olmadndan hcresinde mecburen dnr:
Eer ilk alt sabah idam edilmemisem, altnc
gnn gecesi, ertesi sabah (yani yedinci sabah)
idam edileceimi bilirim elbette. Demek ki ilk alt
sabahtan birinde idam edilmeliyim, hkimin kuralna gre son sabah idam edilemem.
Aradan birka dakika geer. Kimbilir hangi
sutan mahkm olmu (dnce suundan olmasn!) hkml dnmeye devam eder:
Ama o zaman da, eer ilk be sabah idam edilmemisem, yedinci sabah idam edilemeyeceimden, altnc sabah idam edilmem gerektiini beinci gnn gecesi anlam olurum, ki hkimin dediine gre anlayamam gerekir... Demek ki altnc sabah da idam edilemem...
Gerisi doal olarak kendiliinden gelir:
Demek ki altnc ve yedinci sabah idam edemezler. Ama o zaman da, ilk drt sabah idam edilmemisem, beinci sabah idam edileceimi drdnc gnn gecesi anlam olurum. Demek ki beni ilk
drt sabah idam etmeleri gerekir...
Byle dne dne haftann birinci sabah
idam edilmesi gerektiini anlar ki o zaman da ne
zaman idam edileceini daha imdiden biliyordur.
Demek ki beni idam edemezler... diye sevinle yataa girer ve rahat bir uyku eker.

Sal sabah afak skmeden gardiyanlar infaz

iin hcreye girdiklerinde ok arr elbet!
***
Bu paradoksun benzerlerini tretmek zor deildir. te bunlardan biri:
Bir retmen rencilerine,
nmzdeki hafta srpriz snav olacak, der.
renciler srpriz snav kavram zerine
retmenden aklama isterler. retmen, tahmin
edilen aklamay yapar:
Yani, der retmen, nmzdeki hafta snav
olacaksnz ama hangi gn snav olacanz bir nceki gece bilemeyeceksiniz...
renciler yukardaki idam mahkmu gibi dnerek retmenin o hafta srpriz snav yapamayacan bulurlar: Perembe gn snav yaplmamsa, perembe gecesi renciler cuma gn snav olacan anlarlar, nk ertesi gn haftann
son gndr. Demek ki snav cuma yaplamaz, illa cumadan nce yaplmal. Bu akl yrtmeyle, snavn, yaplmas mmkn olan en son gn yaplamayaca kar. Haftann en son gnnden balayp geriye doru giderek, renciler snavn hibir
gn yaplamayacan anlarlar.
Tahmin edeceiniz zere, retmen sal gn
snav yaptnda renciler ok arrlar!
***
Bu bir paradoks. Hem de dililerinden... Hepimiz deneyimle biliyoruz ki retmenler srpriz snav yaparlar!
Bu deneme yazsnda bu paradoksu zmleyeceim.
***
lk gzlemim u olacak: Burada renciden bir
oyun oynamas isteniyor. Ama renci oyunda tamamyla pasif, karar aamasnda yer almyor. Sadece dnyor ve sadece dnerek oyunu paradoksal hale getiriyor. Oyunu kurallarna gre oynanabilmesi iin rencinin dnmemesi gerekiyor!

94

Matematik Dnyas, 2004 K

Gazoz Kapa Oyunu. Yukardaki paradoksal

oyunu bir an iin yle deitirelim. Biri, iki gazoz
kapandan birinin altn krmzya boyayp bu gazoz kapaklarn altlar grnmeyecek biimde nmzde sraya dizsin ve bize desin ki,
ki saniye arayla bu gazoz kapaklarn srayla ap altlarna bak. Kapaklardan birinin altn
krmzya boyadm. Hangi gazoz kapann altnn
krmz olduunu kapa amadan bir saniye nce
tahmin edemeyeceksin...
Hatta kiinin gazoz kapaklarn sraya dizmesine de gerek yok, istediimiz srayla gazoz kapaklarn aabilelim. Hatta, o ikinci kii de bilmesin hangi gazoz kapann altnn krmzya boyandn.
Hatta ikinci kii de olmasn; biz kendi kendimize
oynayalm bu oyunu. Gazoz kapaklarndan birinin
altn boyadktan sonra kapaklar kartralm,
hangisinin altnn krmzya boyanm olduunu
kapan altna bakmadan bilemeyelim. Ve kurallarmz yle olsun:
1) Gazoz kapaklarnn hepsini teker teker ve istediimiz srayla ap altna bakacaz.
2) Bir gazoz kapan atktan sonra, ikinci gazoz kapan amadan nce iki saniye kadar bekleyeceiz.
3) Aacamz gazoz kapann altnn krmzya boyanm olduunu kapa amadan bir saniye
nce tahmin edemeyeceiz.
nc kural biraz tuhaf. Bizden elimizde olmayan bir ey isteniyor. Gazoz kapann altnn
krmzya boyanm olduunu nceden tahmin
edemeyecekmiiz... Oysa atmz birinci gazoz
kapann alt krmz deilse, ikinci gazoz kapann altnn krmz olduunu tahmin etmememiz
mmkn deil...
te yandan daha hi kapak almamken, bu
kural ihlal edilmi olmaz. Ayrca ilk alan kapan
alt krmzysa da bu kural ihlal edilmi olmaz. Son
kural, sadece ilk seilen kapan alt krmz kmazsa ihlal edilmi olur.
Bu durumda paradoksu zmlemek o kadar
zor deil: Yzde 50 olaslkla ilk setiim kapan
alt krmz olmaz ve oyunun kural ihlal edilmi
olur, yzde 50 olaslkla ilk setiim kapan alt
krmzdr ve kural ihlal edilmi olur. Sonu: Bu
oyun yzde yz olaslkla kurallarna uyularak oynanamaz, yzde 50 olaslkla kurallar ihlal etmek
zorundayz.

retmen Zar Atarsa. Gelelim retmenin

srpriz snavna. Hikyeyi azck deitirelim. Cumartesi dahil haftann 6 gn okul olduunu varsayalm. retmen her sabah ders baladnda snfta rencilerinin nnde zar atsn. Eer o sabah
zar 6 ya da daha nceki sabahlarda gelmi zarlardan biri gelirse o gn snav olsun. Srprizlik kural da hl geerli olsun.
rnein, pazartesi sabah atlan zar 6ysa snav
olsun, deilse olmasn. Diyelim pazartesi sabah
zar 5 geldi; o zaman o gn snav olmaz. Sal sabah gelen zar 5 ya da 6 olursa, sal sabah snav olur,
yoksa olmaz. Diyelim sal sabah 4 geldi ve o gn
de snav olmad. Ertesi gn zar 4, 5 ya da 6 gelirse
snav olur, yoksa olmaz.
En ge altnc gn yani cumartesi gn snav
olur, nk ilk be gn snav olmamsa, yani ilk
be gnde atlan zarlar 1den 5e kadar olan be
deiik zarsa, o zaman altnc gn zar ne gelirse
gelsin kesinlikle snav olacak demektir; bu durumda, retmen de renciler de altnc gn snav olacan beinci gnn gecesinden bilirler, ertesi sabah zar atmaya gerek kalmaz bile...
Dolaysyla ilk be gn snav olmamsa, oyunun srprizlik kural ihlal edilmi olur. Demek ki
(5/6)(4/6)(3/6)(2/6)(1/6) = 10/648
olaslkla ilk be gnde 1den 5e kadar be deiik
zar gelir ve srprizlik kural beinci gnn akam ihlal edilmi olur. Geri kalan 638/648 olaslkta oyunun kurallar ihlal edilmi olmaz.
Dikkat ederseniz paradoks ortadan kalkt.
Sadece bu oyunun yzde yz olaslkla kurallarna
uygun ekilde oynanamayacan anladk.
Srpriz Snav Paradoksu. imdi zar ortadan
kaldralm. Zar yerine retmen karar veresin snavn hangi gn yaplacana...
Biraz nceki oyunda, zar, istenci (iradesi) olmayan bir varlkt ve o oyunda paradoks yoktu.
Sadece kurallar 10/648 olaslkla ihlal ediliyordu.
Bu sefer, zarn grevini retmen stlendi. Bu sefer
kurallar zar deil retmen ihlal edecek.
Snavn yaplp yaplmayacana retmen yerine zar karar verdiinde paradoksun ortadan
kalkmas ok ilgin.
Oyuncular, oyunu kurallarn ihlal etmeden
oynamak istiyorlar, yani bir anlamda, daha nce
10/648 olan oyunun kurallarnn ihlal edilme
olasln 0 yapmak istiyorlar. Belli ki bu mm-

95

Matematik Dnyas, 2004 K

kn deil. Bu oyun kurallar ihlal edilmeden oynanamaz.

retmen sal gn snav yapsa snav gerekten srpriz olur. renciler retmene,
Ama hocam... deyip o gn snav olamayacan aklamaya alsalar, o zaman, retmen,
Siz snav yapamayacam sandnz, ama ite
yapyorum ve bu sizin iin gerekten bir srpriz oldu. Szmde durdum... der.
***
Burada u kesin: retmen, oyunun kurallarn ihlal etmek zorunda, renciler de bunu biliyorlar. Oyunun kurallar retmenin oyunun kurallarn ihlal etmek zorunda olduunu sylyor. retmen oyunun kurallarn ihlal etmezse de (yani
retmen snav yapmazsa da) oyunun kurallar ihlal edilmi olacak.
***
Bu oyunda sadece retmen hamle yapabiliyor. renciler pasif, onlarn hamle yapma anslar yok. te yandan renciler oyunun bir paras
da: rencilerin retmenin snav hamlesini nceden ngrememeleri gerekir. Aslnda renciler bu
oyunda oyuncu deil hakemler, nk hamle haklar yok, sadece retmenin yapaca bir hamlenin
yasal olup olmadna karar veriyorlar.
***
Oyundan srpriz esini atarak oyunu yle
kuralm:
1) Oyun 7 hamle srer.
2) A hamlesi (snav) kuralddr.
3) A hamlesi (snav) mutlaka yaplmal.
Bu oyun paradoksal bir oyun, nk kurald
bir hamle yaplmas gerektiini sylyor, yani oyunun kurallarna gre oynanamayacan sylyor.
Bu oyunla srpriz snav oyunu znde ayn
oyunlardr. Snavn ne zaman yaplacan nceden
bilemeyeceimizi kurald olduuna karar
verdiimiz A hamlesine yedirdik.
Bu oyunu oynayan oyuncu ya kurald A
hamlesini yapacak ya da nc kural ihlal edecek. Her iki olaslkta da oyunun kurallar ihlal
edilmi olacak.
***
Bu oyunu kaybeden aslnda renciler deil,
kurallarna gre oynayamadndan retmen...
Snav olarak cezay ekenin renciler olmas oyunu retmenin kaybettii gereini deitirmiyor.
renciler sadece kurban ediliyorlar.

***
retmen rencilere,
Yarn snav olacaksnz ama yarn snav olacanz nceden bilemeyeceksiniz, de diyebilir ve
renciler de ertesi gn snav olamayacaklarna
hkmedebilirdi.
Yani yukardaki paradoksal oyun yedi hamle
yerine bir hamle srebilirdi. O zaman srpriz e
ortadan kalkard tabii. Kurald hamlenin ne zaman yaplaca nceden bilinirdi.
Ama ayn oyun birden ok hamle oynanrsa,
kurald hamlenin ne zaman yaplaca nceden
tahmin edilemeyeceinden, kurald hamlenin yapld hamle srpriz hamle olur.
***
7 hamlelik oyuna geri dnelim. Oyuncunun
nc kural hibir ekilde ihlal edemeyeceini
varsayalm. (Yani snav yaplmal, notlar idareye
teslim edilecek ya da mfetti gelecek, bir nedenden snav mutlaka yaplmal.) Demek ki bu durumda oyuncu kurald olan A hamlesini 7 hamleden birinde yapmak zorunda. Hangi hamlede A
hamlesini yapacan bilmiyoruz.
Burada srpriz olan A hamlesinin yaplm olmas deildir. A hamlesi kurald da olsa kesinlikle
yaplacaktr, bu kesin, burada srpriz olan A hamlesinin kanc hamlede yaplacadr, yani oyunun
kurallarnn kanc hamlede ihlal edileceidir.
***
Snav paradoksuna geri dnecek olursak... renciler iin srpriz olan snavn yaplmas deildir.
Snavn yaplamayacan ama snavn gene de yaplacan renciler de retmen de biliyor. Srpriz olan retmen snav yapamaz kuralnn ne
zaman ihlal edilecei.
renciler yle dnmeli: retmen snav
yaparak oyunun kurallarn nmzdeki hafta ihlal edecek, bakalm hangi gn oyunun kuraln ihlal edecek...
retmen oyunun kurallarn ilk gn de son
gn de ihlal edebilir.
***
retmen snav yaptnda srpriz olan snavn yaplmas deildir. Srpriz olan, olsa olsa snavn o gn yaplm olmasdr. A hamlesinin
yaplmasyla A hamlesinin ne zaman yaplaca
apayr eyler, bunlar birbirine kartrmamak lazm. Yani srpriz olan snavn (kurald hamlenin)
yaplaca gndr.

96