Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kapak Konusu: Sayma

Cebirsel Trev
Sayg Duyar
Trev, 17inci yzylda baz
geometrik ve analitik problemleri
zmek iin, birbirinden bamsz olarak Newton
ve Leibniz tarafndan bulunmutur. Trevi bu balamndan soyutlayarak ok ilgin ve ok kullanl
bir teori elde edebiliriz. Bu yazda bu konuya deinip sonraki yazlarda kullanacamz baz olgular
kantlayacaz.

Grld gibi tanm biimsel; analizle, fonksiyonlarn grafiiyle, teetlerin eimiyle filan hi ilgisi yok.
Kanta bile ihtiyac olmayan u basit olguyu
bir sonraki yazmzda can alc bir noktada kullanacaz:
nsav 1. (i) bir polinom ve = 0 ise o zaman sabit bir polinomdur, yani gerel bir a says iin = adr.
(ii) bir polinom ve gerel bir a says iin =
a ise o zaman gerel bir b says iin = b + aXtir2.

Polinom. Polinom denen ey,

1 + 2X 4X2 + 3X4
gibi sonlu bir ifadedir. rnekteki polinomun ilk
katsaylar srasyla 1, 2, 4, 0 ve 3tr. Sonraki
katsaylarn 0 olduklarn syleyebiliriz. Genel olarak, bir polinom, 0, 1, ..., n saylar iin,
0 + 1X + 2X2 + ... + nXn
biiminde yazlan sonlu bir ifadedir. nceki saylarmzda polinomlar olduka ayrntl grdmz
iin polinom konusunu ksaca geitiriyoruz.
Dikkat: Bir polinomda X1 ya da X1/2 gibi ifadeler olamaz, bir polinomda X5, X17 gibi Xin sadece doal say gleri belirebilir.
Polinomun 0, 1, ..., n katsaylar gerel say olabilecekleri gibi herhangi bir halkadan1 da
olabilirler. Ama bu yazda katsaylarmz hep gerel say olacaklar. Gerel katsayl polinomlar kmesi R[X] olarak gsterilir.

nsav 2. Eer a, b R ve ve g iki polinomsa, o zaman,

(a) = a
ve
( + g) = + g,
ya da bir baka deyile,
(a + bg) = a + bg.
Kant: Son derece basit, tanmn kendisinden
kyor. = k kXk ve g = k gkXk olsun. O zaman, bir yandan,
a + bg = a(k kXk) + b(k gkXk)
= k (ak + bgk)Xk
ve trevin tanmndan dolay,
(a + bg) = k k(ak + bgk)Xk1.
te yandan, = k kXk ve g = k gkXk olduundan, gene trevin tanmndan dolay,
= k kkXk1 ve g = k kgkXk1.
Dolaysyla,
a + bg = a(k kkXk1) + b(k kgkXk1).
Demek ki (a + bg) = a + bg.

Polinomlarn Trevleri. Eer (X) polinomu,

(X) = 0 + 1X + 2X2 + ... + nXn
ise, bu polinomun trevini,
(X) = 1 + 22X + 33X2 + ... + nnXn1
olarak tanmlayalm. Yani, (X) = k kXk ise
(X) = k kkXk1
olsun. rnek: (1 + 2X 3X4) = 2 12X3.

imdi biraz daha ciddi bir nsav:

1 Geen saylarda halkalardan sk sk szetmitik: Bir halka, stnde toplama ve arpma ad verilen ve doal birka kurala uyan iki ilemin tanmland bir kmedir. rnein Z, Q,
R, Z/nZ birer halkadr. Katsaylar belli bir R halkasnda olan
polinomlar kmesi de bir halkadr; bu halka R[X] olarak
yazlr. Bu yazda halkalardan szetmeyeceiz.

nsav 3. Eer ve g iki polinomsa, o zaman,

(g) = g + g.
Kant: Kantlamak istediimiz eitliin sol ve
sandaki ifadeler nsav 2den dolay gye gre
toplamsal olduundan (yani kantlamak istediimiz eitlik g1 ve g2 polinomlar iin doruysa, her

2 Eer katsaylarn alnd halkann zniteliksel says (yani

karakteristii, bkz. MD-2004-II, sayfa 25) 0 deilse (rnein
Z/nZ halkalarnda), bu nsav yanltr.

35

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

olabilmesi iin Xnlerin katsaylarnn bir zaman

sonra hep 0 olmas gerekmekir.
G serilerinin trevini aynen polinomlardaki
gibi tanmlayabiliriz. Bir nceki sayfada kantladmz nsav g serileri ve trevleri iin de geerlidir, kantlar da ayndr.

a1 ve a2 says iin, a1g1 + a2g2 polinomu iin de

dorudur) ve g polinomu aXk trnden monomlarn toplam olduundan, eitlii g = Xk iin
kantlamak yeterli. Bundan byle g = Xk eitliini
varsayalm. Ama eitlik ye gre de toplamsal.
Demek ki = Xl eitliini de varsayabiliriz. Dolaysyla, artk,
(XkXl) = (Xk)Xl + Xk(Xl)
eitliini kantlamalyz, ki bu da ok kolay bir hesapla kar.

Altrmalar.
1. Polinomlarda = diferansiyel denklemini zemeyiz, nk bir polinomun trevinin
derecesi polinomun derecesinden daha kktr.
Ama g serilerinde zebiliriz3. = denkleminin g serilerinde tm zmlerini bulun.
2. Trevin de trevi alnabilir. = diferansiyel denkleminin tm zmlerini bulun.
3. : R[X] R[X] fonksiyonu, her , g
R[X] iin,
( + g) = + g
(g) = g + (g)
eitliklerini salyorsa fonksiyonuna trev denir.
3a. Her R[X] iin, (n) = nn1() eitliinin salandn kantlayn.
3b. Her q Q iin, (q) = 0 eitliini kantlayn.
(pucu: nce q N, sonra q Z iin kantlayn.
3c. Her r R iin, (r) = 0 eitliini varsayarak, bir trevinin (X) tarafndan belirlendiini
ve (X)in herhangi bir polinom olarak alnabileceini kantlayn.
4. R herhangi bir halka olsun. : R R fonksiyonu, her , g R iin,
( + g) = + g
(g) = g + (g)
eitliklerini salyorsa fonksiyonuna trev denir.
4a. 1 ve 2 birer trevse ve a1, a2 R ise a11
+ a22nin de bir trev olduunu kantlayn.
4b. 1 ve 2 birer trevse, [1, 2] olarak yazlan 1I2 2I1 fonksiyonunun da bir trev olduunu kantlayn.
4c (Jacobi Eitlii). 1, 2 ve 3 birer trevse,
[[1, 2], 3] + [[2, 3], 1] + [[3, 1], 2] = 0
eitliini kantlayn.

Altrmalar.
1. Eer bir polinom ve n bir doal sayysa,
n
( ) = nn1 eitliini kantlayn.
2. Eer ve g birer polinomsa, Ig bu polinomlarn (bu srayla) bilekelerini simgelesin.
(Ig) = Ig g eitliini kantlayn.
G Serileri. nXn terimlerinin sonlu tanesini
deil de sonsuz tanesini toplarsak, elde ettiimiz
ey artk bir polinom deildir. rnein, sonsuza
kadar uzayan
1 + X + X2 + X3 + X4 + ...
ifadesi bir polinom deildir. Bu tr ifadelere g
serileri (ya da Douran Fonksiyonlar yazsnda olduu gibi bazen douran fonksiyonlar da) denir.
G serileri de polinomlar gibi
1, X, X2, X3, ...
terimlerinin saylarla arplp toplanmasyla elde
edilir, ancak bu kez toplamn illa sonlu olmas gerekmez. Daha davurumcu bir ifadeyle, bir g serisi, 0, 1, ..., n, ... saylar iin,
0 + 1X + 2X2 + ... + nXn + ...
biiminde yazlan bir ifadedir. (Bkz. MD-2004-II,
sayfa 32-42.)
G serileri de aynen polinomlar gibi toplanp
arplrlar. rnein,
(1 + X + X2 + X3 + ...)(1 X + X2 X3 + ...)
= 1 + X2 + X4 + X6 + ...
(1 + 2X + 3X2 + 4X3 + ...)(1 X X2 X3 ...)
= 1 + X 2X3 5X4 + ...
Her polinom bir g serisidir ama her g serisi bir polinom deildir. Bir g serisinin polinom
3 Biraz analiz grm okurlarn bildii gibi (x) = ex fonksiyonu bu denklemin bir zmdr. Ama biz bir fonksiyon deil bir g serisi aryoruz. (x) = ex rneinden yola karak,
okur,
1 + X/1! + X2/2! + X3/3! + ... + Xn/n! + ...
g serisinin bu denklemin bir zm olduunu tahmin
edebilir.

36