Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kapak Konusu: Sayma

Catalan Saylar
Selin Enst alkan* / selincaliskan@gmail.com

Bu yazmzda Catalan saylarndan szedeceiz. nce birka problem sralayp

bunlarn her birinin zmnn Catalan saylarn
verdiini gstereceiz. Daha sonra Catalan saylarnn nasl hesaplanacan greceiz.

mas. rnein (()()) dengeli bir gruplamadr, te

yandan ())()( dengeli bir gruplama deildir. Aadaki 0 n 4 iin btn olaslklar gryoruz.
n = 0. Hi parantez yazmamann tek bir yolu
vardr. Yant 1dir.
n = 1. Parantezi ap kapatmalyz: (). Yant 1.
n = 2. Yant 2: ()(), (()).
n = 3. Yant 5: ()()(), ()(()), (())(), (()()), ((()))
n = 4. Yant 14: ()()()(), ()()(()), ()(())(), ()(()()),
()((())), (())()(), (())(()), (()())(), ((()))(), (()()()),
(()(())), ((())()), ((()())), (((()))).
Bu problem yukarda verdimiz arpma saylarn bulma problemine denktir, yani biri zld m
dieri de zlr. Bunu grmek iin, herhangi bir
arpma srasn alp nce en baa bir aan parantez
ve en sona bir kapatan parantez koyalm; sonra
noktalar ve kapatan parantezler dnda her eyi silelim; son olarak, noktalar aan parantezlerle deitirelim. Bu ilem bize dengeli bir parantez gruplamas verecektir. rnek olarak (ab)c arpmn alalm.
Bunu, nce, ((ab)c) olarak yazalm. Harfleri ve ak
parantezleri sildiimizde )) elde ederiz. imdi noktalar ak parantezlerle deitirirsek ()() dengeli parantez grubunu elde ederiz. Bu ilemi geriye alp
dengeli parantezlerden sral bir arpma bulabiliriz.
Bu durumda dengeli parantezlerle arpm sralar
arasnda birebir bir eleme olduundan, iki problemin zmleri birbirine eittir.

Problem 1. Sral arpm Says. n + 1 tane say belli bir srayla verilmi. Bu saylar, sralarn deitirmeden ka deiik ekilde arpabiliriz? 0 n
4 iin yantlar yle:
n = 0. Tek bir say verilmi, a. Yant 1dir. (Hi
arpma yapmadmzdan baz okurlar hakl olarak yantn 0 olmas gerektiini dnebilir. stnde durmayp bir sonraki rnee gesin bu okurlar.)
n = 1. Bu sefer iki say verilmi: srasyla a ve b.
Bu iki sayy bu srayla tek bir biimde arpabiliriz:
ab. Yant gene 1dir.
n = 2. saymz var: a, b ve c. ki deiik biimde arpabiliriz: (ab)c, a(bc). Yant bu sefer 2.
n = 3. Saylarmza srasyla a, b, c ve d diyelim. te yapabileceimiz deiik ilemler:
((ab)c)d, (ab)(cd), (a(bc))d,
a((bc)d), a(b(cd)).
Yant 5tir.
n = 4. Saylarmza a, b, c, d ve e diyelim.
(((ab)c)d)e, ((ab)c)(de), ((ab)(cd))e,
(ab)((cd)e), (ab)(c(de)), ((a(bc))d)e,
(a(bc))(de), (a((bc)d))e, (a(b(cd)))e,
(a(((bc)d)e), a((bc)(de)), a((b(cd))e),
a(b((cd)e)), a(b(c(de))).
Bu sefer yant 14.
Verilen her n says iin zm saysn nye
bal olarak veren bir forml bulmak istiyoruz. Bulmak istediimiz bu sayya Catalan says denilir.

Problem 3. Sradalar Problemi. Problem, n tane aa eimli izgi ve n tane yukar eimli izgi
kullanarak balang izgisinin stnde kalan ka
tane da sras oluturulabileceini bulmak.

Problem 2. Dengelenmi Parantezler. Diyelim

elimizde n aan ve n kapatan parantez var ve bu parantezlerin ka dengeli ekilde gruplanabileceini
bulmak istiyoruz. Burada dengeliden kastmz her
alan parantezin bir parantez tarafndan kapatl-

Problem 4. New York Adres Problemi. imdi

de n nlik bir zgara zerinde - ki bunu New York

* Georgia Institute of Technologyde doktora rencisi.

43

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

ehrinin sokak ve cadde haritas olarak dnebilirsiniz - (0, 0) noktasndan balayp, hep saa ve
yukar (kuzeye ve douya) giderek (n, n) noktasnda biten ve hep kegenin altnda kalan yollarn
saysn bulmak istiyoruz. Aada byle bir yola
rnek gryoruz.

(n1, n+1)

(n, n)

(n, n)

(n, n)

(0, 0)

(0, 0)

ne saa ve n tane yukar adm olduundan, geri kalan admlarn n k tanesi saa ve n k 1 tanesi
ise yukar olmaldr. Ama yolumuzu P noktasndan
itibaren yansttmzdan, yanstlm yolda toplam
k + (n k 1) = n 1 saa adm ve (k + 1) + (n
k) = n + 1 yukar adm olacaktr. Bylece her yanstlm yol (n 1, n + 1) noktasnda bitecektir.
Her kt yol, bu ekilde, (0, 0) noktasnda balayp (n 1, n + 1) noktasnda biten bir yola dnr. Ayn ekilde, bu tip her yol bir kt yola denk
gelir. Demek ki kt yollarn says (0, 0) noktasnda balayp (n 1, n + 1) noktasnda biten yollarn
saysna eittir. Bu tip yollarda n 1 tane saa adm
n + 1 tane de yukar adm olduundan bu say,
2n

n 1
dir. (0, 0) noktasndan balayp, hep saa ve yukar giderek (n, n) noktasnda biten btn yollarn
says ise,
2n

n
dir. Bu durumda bizim istediimiz say,

Bu sorunun yukarda verdiimiz da sralar

problemine denk olduunu grmeye aln. Ayn
ekilde bu problem dengeli parantezlerin ve arpm
saylarnn saysn buldugumuz problemlere de
denktir. Mesela saa bir birim hareket ( ile ve
yukar bir birim hareket ) ile deitirilirse, yukardaki gibi bir yol dengeli bir paranteze denk gelir.
Problemlerin zm. Verdiimiz btn problemlerin birbirine denk olduuna gre, bunlarn
hepsini zmek iin birine zm bulmak yeterlidir.
En son problemi ele alalm.
n nlik bir zgara zerinde (0, 0)dan (n, n)ye
giden ve kegenin altnda kalan kuzeydou yollarn sayalm. Bunun iin, (0, 0) noktasndan balayp hep kuzeydouya giden ve (n, n) noktasnda biten yollarn saysn bulup, bunlardan kegeni
aanlarn saysn karalm. Kegeni aan yollara
kt yol diyelim. Bu kt yollarn her biri kegenin bir noktada stne karlar. Aadaki ekilde bir kt yol rnei gryorsunuz.

2n 2n 2n
n 2n
1 2n

=
=

n n 1 n n + 1 n n + 1 n
dir. Bu sayya Catalan says denilir ve genelde Cn
simgesiyle gsterilir.

Catalan Saylar Douran Fonksiyonlarla Bulmak. imdi, Catalan saylarn douran fonksiyonlardan yararlanarak nasl bulabileceimizi grelim.
e Catalan saylarn veren tmevarmsal bir iliki
bulmakla balayalm. Herhangi bir n iin Cn saysn C0, C1, ..., Cn1 saylar cinsinden veren bir forml bulacaz. Bunun iin dengeli parantezler problemindeki formlasyonu kullanacaz. Hatrlarsak
n ift aan ve kapatan parantez kullanarak elde edilebilecek dengeli parantezlerin says Catalan says
Cnye eitti.
Dikkat edersek herhangi bir dengeli parantez
grubu herzaman bir ( iareti ile balar ve bu pa-

Bu kt yolun kegenin stne kt ilk

noktay P ile gsterelim ve, bir sonraki ekilde gsterildii gibi, yolu Pden itibaren Pden geen kegene gre yanstalm.
P noktas kt yolun kegenin stne kt
ilk nokta olduundan, P noktasna gelene kadar saa doru atlan admlarn says k ise, yukar doru
atlan admlarn says k+1 olacaktr. Toplam n ta-

44

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

rantez grubunun iinde

bir yerde bu iarete karlk gelen bir ) iareti olmaldr. Dengeli parantez
grubumuzda bu bir ift
parantezin arasnda kalan
parantez grubunu A geri
kalan parantez grubunu B
ile gsterirsek orijinal parantez grubumuz u ekilde yazlabilir: (A)B.
Burada A ve B gruplar de kendi ilerinde birer
Belikal matematiki dengeli parantez grubu
Eugne Charles Catalan oluturmaldr ve eer ori(1814-1894)
jinal parantez grubumuz
n ift parantezden oluuyorsa A ve B gruplar toplamda n1 ift parantez iermelidir. Yani A, k tane parantez ifti ieriyorsa B, nk1 tane parantez
ifti iermelidir (0 k n 1). Ann 0, Bnin n1
ift parantezden olutuu konfigrasyonlarn says C0Cn1 eklinde verilir. Ayn ekilde Ann 1,
Bnin n2 ift parantezden olutuu konfigrasyonlarn says C1Cn2 eklinde verilir. Bu ekilde
devam edip her k iin olas btn konfigrasyonlarn saysn bulup toplarsak Cnyi elde ederiz.
Cn = C0Cn1 + C1Cn2 + ... + C n1C0
imdi bu tmevarmsal ilikiyi ve douran
fonksiyonlar kullanarak Cn iin genel bir forml
nasl bulacamz grelim. Katsaylar Catalan saylarndan oluan biimsel bir seri tanmlayarak
balyoruz:
i
C(X) = C0 + C1X + C2X2 + ... =
i=0 CiX .
2
Eer C(X)i kendisiyle arparsak C(X) yi elde
ederiz. C(X)2nin alm ise yledir:
C(X)2 = C0C0 + (C0C1 + C1C0)X
+ (C0C2 + C1C1 + C2C0)X2 + ...

= i=0 (C0Ci + C1Ci1 + ... + CiC0)Xi

Dikkat edersek C(X)2nin iinci terimi Ci+1e eit.
Bu durumda C(X)2yi u ekilde yazabiliriz:
C(X)2 = C1 + C2X + C3X2 + C4 X 3 + ...
Bu eitlii Xle arpp C0 eklersek C(X)i elde ederiz.
C(X) = C0 + XC(X)2
yani, C0 = 1 olduundan,
XC(X)2 C(X) + 1 = 0.
Bu, C(X) cinsinden ikinci derece denklemdir. Bu
denklemi iin zersek u ifadeyi elde ederiz:
C (X) =

Demek ki C(X) g serisini hesaplamak iin,

1 4Xin karekkn hesaplamalyz. (1 + X)1/2
yazsnda bulduumuz forml anmsayalm:

1+ X=

1 (1)k 1 2k k
X .
k 0 2k 1
4k k

Burada X yerine 4X koyarsak,

1 4X =

1 (1)k 1 2k
(4X)k

k 0 2k 1
4
k

1 2k k
X
k 0 2k 1 k

elde ederiz. Dolaysyla,

1 4X =

2k

k 0 2k 1 k Xk .
1

C(X)i hesaplamak iin + ya da li ifadeden birini semeliyiz. li ifadeyi seersek, paydadaki X

sadelemez ve C(X) iin bir g serisi bulmayz. Dolaysyla +l ifadeyi semeliyiz. Biraz hesapla,
C (X) =

2k

k 0 k 1+ 1 k Xk

bulunur. Demek ki C(X)in k-inci katsays,

1 2k
.
k+1 k
Dolaysyla,
Ck =

1 1 4X
.
2X

45

1 2k
.
k+1 k