Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kapak Konusu: Sayma

Binom Katsaylar
er Beer
Bu yazda reneceimiz ey
o kadar ama o kadar nemlidir ki,
eer bu ey olmam olsayd bu yaz bile olmazd.
(Muhteem bir giri oldu.)
x + y teriminin glerinin almlarna bakalm:
(x + y)0 = 1
(x + y)1 = x +
y
(x + y)2 = x2 + 2xy +
y2
3
3
2
(x + y) = x + 3x y + 3xy2 +
y3
(x + y)4 = x4 + 4x3y + 6x2y2 + 4xy3 + y4
(x + y)5 = x5 + 5x4y +10x3y2 + 10x2y3 + 5xy4 + y5
Bu arpmlar elle yapmak pek o kadar kolay
deil, baya bir zaman alr. Biz bu yazda arpmlar daha kolay bulmaya yarayan bir yntem bulmaya alacaz. Bakalm bulabilecek miyiz? Szgelimi (x + y)15 teriminin almn olduka hzl bir
biimde bulabilir miyiz? (Heyecan had seviyede.)
Belli ki (x + y)15 teriminin almnda,
x15, x14y, x13y2, ..., x6y9, x5y10, ..., xy15, y15
monomlar olacak, yani i + j = 15 eitliini salayan i ve j doal saylar iin
xiyj
biiminde yazlan monomlar olacak, bu kolay,
nemli olan bu monomlarn katsaylarn hesaplayabilmek. (Anlalmtr herhalde: xiyj biiminde
yazlan terimlere monom denir.)
Yukarda bulduumuz katsaylar ve fazlasn
altalta yazalm:
1
1 1
1 2 1
1 3 3 1
1 4 6 4 1
1 5 10 10 5 1
1 6 15 20 15 6 1
1 7 21 35 35 21 7 1
1 8 28 56 70 56 28 8 1
1 9 36 84 126 126 84 36 9 1
Adna Pascal geni denilen bu gen nasl
oluturuluyor? Dikkat ederseniz, genin her says bir stndeki ve bir stndekinin hemen solundakini saylarn toplam. rnein, en alt satrdaki

84 says bir st satrdaki 28 ile 56nn toplamdr.

Bu gene bakarak (x + y)9 teriminin almn
uzun uzun hesaplara girimeden bulabiliriz:
(x + y)9 = x9 + 9x8y + 36x7y2 + 84x6y3
+ 126x5y4 + 126x4y5 + 84x3y6
+ 36x2y7 + 9xy8 + y9.
imdi monomlarn nndeki saylarn neye eit
olduklarn bulalm. (x + y)n teriminin almnda
ka tane xiyj monomu belirdiini hesaplamak istiyoruz. (x + y)n terimini aarken, x + yyi kendisiyle n kez arpyoruz, yani
(x + y)(x + y)(x + y) .. (x + y)(x + y)
ilemini yapyoruz. Kendimizi arpm yapyormu
gibi dleyelim. arpm ilemine giritiimizde sonu olarak yaptmz ey, yukardaki her parantezden x ve yden birini semek ve setiklerimizi birbirleriyle arpmak. Olas tm seimleri yaptmz
da unutmayalm. Szgelimi her parantezden x seersek, bu xleri arparak xn monomunu buluruz.
Biri dnda her parantezden x seersek, xi n1
kez, yyi de bir kez semi olur ve bu seimlerinizi
arparak xn1y monomunu buluruz. kisi dnda
her parantezden x seersek xn2y2 monomunu buluruz. Eer xi i kez seerseniz, yyi mecburen ni
kez semi olur ve arpm olarak xiyni monomunu buluruz. Demek ki (x + y)n teriminin almda
ka tane xiyj monomu belirdiini hesaplamak iin
n parantez arasndan ka deiik biimde iyi seebileceimizi hesaplamamz gerekiyor. Toplam n
parantez var ve bu n tane parantezden (x ve y arasndan xi seeceimiz) i tanesini seeceiz. Toplam
ka seimimiz olduunu geen yazmzda grmtk: Byle bir seimi
n

i
deiik biimde yapabiliriz. Demek ki, szgelimi,
6
6
6
6
(x + y)6 = x 6 + x 5 y + x 4 y2 + x 3y3
6
5
4
3
6
6
6
+ x 2 y5 + xy5 + y6 ,
2
1
0

24

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

n 1 n 1
(n 1)!
(n 1)!
+

+
=
i
i

1
i
!(
n

i
)!
(
i

1)!(n i)!

(n i)(n 1)! i(n 1)! (n i)(n 1)! + i(n 1)!

=
+
=
i!(n i)!
i!(n i)!
i!(n i)!
n(n 1)! i(n 1)! + i(n 1)! n(n 1)!
n!
=
=
=
i!(n i)!
i!(n i)! i!(n i)!

yani (6 se i hesaplarn yaparak, yukardaki gene bakarak deil!)

(x + y)6 = x 6 + 6x 5 y + 15x 4 y2 + 20x 3y3
+ 15x 2 y5 + 6xy5 + y6 .
Daha genel olarak,
n n 1 n n 2 2
(x + y)n = x n +
y
x y +
x
n 1
n 2
n n i i
n
+ ... +
x y + ... + y
n

n
= .
i

Pascal geninin daha binlerce zellii vardr.

rnein, Pascal geninden yle bir altgen alalm:

eitlii, yani,
(x + y)n =

i =0 n i x n i yi
n

eitlii geerlidir. n i yerine i yazarsak, bu toplam,

n n i n i
(x + y)n =
x y
i =0 i

biimini alr. Bylece, (x + y)n teriminin almndaki monomlarn katsaylarn bulmu olduk.
Yukardaki eitlikten dolay, n se i saylarna binom katsaylar ad verilir.
Eer x ve yye eitli deerler verirsek, binom
katsaylar arasnda ilgin eitlikler buluruz. rnein x = y = 1 alrsak,
n n
n
=2
i =0 i

eitlii bulunur. Bu eitlik baka trl de kantlanr: n elemanl kmenin altkme says bir yandan
2ndir, te yandan i elemanl altkme says n se
i says olduundan altkme says n se ilerin
toplamdr.
Eer x = 1, y = 1 alrsak,
n
n
(1)i = 0
i =0
i
buluruz, ki bu eitlik de aynen, bir kmenin ift sayda eleman olan altkme saysnn, tek sayda eleman olan altkme saysna eit olduunu syler.
x = 2, y = 3 alnarak bulunacak tuhaf eitlikleri bulmay okura brakyoruz. Ayrca y yerine y
alarak,
n
n
(x y)n =
(1)n i x i y n i
i =0
i
trden eitlikler de bulunabilir.
Pascal genindeki her saynn bir stteki ve
onun hemen solundaki saynn toplam olduunu
sylemitik. Binom katsaylar olarak ifade edildiinde, bu, her 1 i < n iin,
n n 1 n 1
=
+

i i i 1
anlamna gelir. Bu eitlii hemen kantlayalm:

35

21

70

56 28

126 126 84

Dikkatli okur mutlaka,

35 28 126 = 21 70 84
eitliinin farkna varmtr. (ok komikti bu!) Buna benzer eitlik bu trden seilmi tm altgenler
iin dorudur, yani her 1 i < n iin,
n 1 n n + 1 n 1 n n + 1

.
i 1 i + 1 i i i 1 i + 1

imdi beklenmedik bir ey yapacaz. i-inci binom katsaysna bir daha bakalm:
n
n!
n(n 1)...(n i + 1)
=
.
=
i
i
!(
n

i
)!
i!

Eitliin en sana bakarsak, n se iyi deikeni
n olan bir polinom olarak grebileceimizi grrz! Nitekim n yerine X koyarsak, her i doal says iin,
X X(X 1)...(X i + 1)
=
i!
i
polinomunu tanmlam oluruz. Bu polinomda X
yerine iden byk bir n tamsays koyduumuzda,
eski binom katsaylarn tekrar buluruz. Bu polinomun derecesinin i olduuna ve katsaylarnn kesirli saylar olduuna dikkatinizi ekerim. imdi soru
u: Daha nce kantladmz
n n 1 n 1
=
+

i i i 1
eitlii acaba polinomlar iin geerli mi, yani,
X X 1 X 1
=
+

i i i 1
eitlii doru mu? Evet. nk bu eitliin iki tarafnda birer polinom var ve bu polinomlar sonsuz tane doal say iin (iden byk her n doal saysnda) ayn deerleri alyorlar; bu koulda iki polinom
birbirine eittir. Nitekim, eer sonsuz tane x says

25

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

iin p(X) ve q(X) polinomlar ayn deeri alyorsa,

o zaman p(X) q(X) polinomu sonsuz tane x says iin 0 deerini alr, ama sfr polinomu olmayan
her polinom ancak derecesi kadar x iin 0 deerini
alabilir (MD-2004-II, sayfa 29, Sonu 4); demek ki
p(X) q(X) = 0 ve p(X) = q(X). Dolaysyla,
X X 1 X 1
=
+

i i i 1
eitlii geerlidir. Bundan da her r gerel says
iin,
r r 1 r 1
=
+

i i i 1
eitlii geerlidir! Hatta ayn eitlik her r karmak
say iin de geerlidir.
Ho bir ey yaptk: Doal saylar iin geerli
olan bir eitlii tm gerel saylara genelletirdik.
Sanrm okur yukardaki yntemin genel bir yntem olduunu anlamtr. Tamamen ayn yntemle, her r gerel (ya da karmak) says iin,
r 1 r r + 1 r 1 r r + 1

i 1 i + 1 i i i 1 i + 1
eitliinin geerli olduunu okur kantlayabilir.

Bir Asal n!i Ka Bler?

p bir asal say olsun. pnin n! saysn blen en
byk gcn hesaplayalm, yani pnin pk gcnn n!i bld ama pk+1nin blmedii k saysn bulalm. Bu k says valp(n!) olarak gsterilir.
n! = 1 2 ... n olduundan, pnin nden
kkeit saylar ka kez bldn hesaplayp
bunlar toplamalyz.
nden kkeit ve pye blnen [n/p] tane
say vardr: p, 2p, 3p, ..., [n/p]p; nk pnin kat olan bir sonraki say nden byktr ve dolaysyla nyi blemez. (Burada [n/p], n/pnin tam
ksmdr, yani [n/p] n/p < [n/p] + 1 eitsizliklerini salayan doal saydr.)
pnin [n/p] tane olan katlarn sayarsak p2yi
ve arpmlarn nyi bir kez blyormu gibi hesaplarz ve hesabmz eksik kalr. Dolaysyla
nyi blen p2nin katlarn da saymalyz.
Bunlardan da [n/p2] tane var. Bylece [n/p] +
[n/p2], nden kkeit ve p ya da p2ye tam
blnen saylarn saysdr. Ama daha p3e blnenler var... Sonu olarak,
valp(n!) = [n/p] + [n/p2] + [n/p3] + [n/p4] + ...
dr, yani pvalp(n!) says n!i bler ama pvalp(n!)+1
says n!i blmez.

Asala Blnme. Binom katsaylarnn ok

nemli bir baka zelliine geelim:
Teorem. Eer p bir asal, n > 0 bir doal say ve
i = 1, 2, ..., pn 1 ise,

Bu iki bilgiden teoremin n + 1 iin doru olduu kacak. (Z/pZ)[X] halkasnda hesaplayalm:
n+1
n
n
(X + 1)p = ((X + 1)p )p = (Xp + 1)p
n
n+1
= (Xp )p + 1 = Xp + 1.
te yandan,

pn

i
says pye blnr. Dolaysyla her x, y doal san
n
n
ys iin, (x + y)p xp + yp (mod p).
Kant: Teoremi nce n = 1 olduu durumda
kantlayalm. Bunun iin
p
p!
=
i
i
!(
p
i)!

eitliine dikkatlice bakmak yeterli: i ve pi saylar pden kk olduklarndan, paydada, paydaki
pyi sadeletirecek bir p bulunmaz. Dolaysyla p,
p se i saysn bler.
imdi teoremin n iin doru olduunu varsayp
n + 1 iin kantlayalm. Teoremin n iin doru olduunu varsaydmzdan, (Z/pZ)[X] halkasnda,
n
n
(X + 1)p = Xp + 1
ve teoremi n = 1 iin kantladmzdan, her (X)
(Z/pZ)[X] iin,
((X) + 1)p = (X)p + 1.
eitlikleri geerlidir.

(X + 1)p

n+1

p n+1 p

i =0

n+1

Xi .

Son iki eitlikten, i = 1, 2, ..., pn+1 1 iin, pnin

p n+ 1

i
saysn bld kar.
Altrmalar
1. n se i saylarn en
byk yapan iyi bulun.
2. (X + Y + Z)n polinomunda XiYjZk teriminin katsaysn hesaplayn. (Burada,
i + j + k = n.)

26