Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kapak Konusu: Sayma

Douran Fonksiyonlar
Emine ule Yazc* / yazicisule@hotmail.com
Douran fonksiyonlar,
bir anlamda ayrk matematikle srekli
matematik arasnda kpr vazifesi grrler ve uygulamada ok ie yararlar.
Herbert S. Wilfin bir benzetmesine gre, douran fonksiyonlar, sergilemek zere say dizilerini
astmz amar ipleridir.
n, 0la sonsuz arasnda deiirken (an)n dizisinin douran fonksiyonu
(x) = a0 + a1x + a2x2 + ... + anxn + ...
ya da daha tkz bir ifadeyle,
n
(x) =
n=0 anx
biimsel serisi olarak tanmlanmtr. Burada,
biimsel terimini, sonsuz toplamn bir say ya da
fonksiyon olmadn, sadece anlamsz bir ifade
olduunu belirtmek iin kullanyoruz. Bir baka
n
ifadeyle,
n=0 anx toplam analitik deil cebirsel hatta biimsel bir ifadedir, dolaysyla bu tr
ifadelerden szederken serinin yaknsak olup olmadn kontrol etmemiz gerekmez. Zaten, serideki x bir say olmadndan, serinin yaknsak olup
olmamas sz konusu bile olamaz.
MD-2004-II, sayfa 32-38te ve geen yazda
bunlardan g serileri adyla szedilmiti, biz,
douran fonksiyon terimini yeleyeceiz.
Bu ekilde tanmlanm iki seri yalnz ve ancak
ayn katsay dizilerine sahip olduklarnda birbirine

n
n
eittirler, yani
n=0anx = n=0bnx ise, her n iin
an = bndir. Ayrca bu seriler aynen polinomlar gibi toplanp arplrlar.

ran fonksiyonunun demek daha doru olabilir) tersidir, dolaysyla bu douran fonksiyonu 1/(1 x)
olarak yazabiliriz.
Benzer ekilde,
1 x + x2 ... + (1)nxn + ... = 1/(1 + x)
1 + x2 + x4 + ... + x2n + ... = 1/(1 x2)
1 + 2x + 4x2 + ... + 2nxn + ... = 1/(1 2x)
eitlikleri gsterilebilir.
rnek 2. Bir dier ilgin rnek olarak Fibonacci saylarn verebiliriz. Daha nce MDde birka
kez grdmz Fibonacci saylarn anmsatalm:
0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, ...
Her Fibonacci says kendisinden nce gelen iki Fibonacci saysnn toplamdr. n, n-inci Fibonacci
says olsun. Fibonacci saylar aadaki tmevarmsal ilikiyi salarlar.
0 = 0
1 = 1
n+1 = n + n1 (n 1).
Fibonacci saylarna douran fonksiyonlar
gzlyle bakarsak n-inci fibonacci saysnn,
x
1 x x2
fonksiyonunun g serisi almndaki, xn teriminin katsays olduunu grebiliriz. (Bkz. MD2004-II, sayfa 34).
imdi douran fonksiyonlarn sayma problemlerinde kullanmlarna birka rnek verelim.

rnek 1. Basit bir rnek olarak, btn elemanlar 1den oluan (an)n = (1)n dizisini ele alalm, yani her n iin an = 1 olsun. (1)n dizisinin douran fonksiyonu
(x) = 1 + x + x2 + ... + xn + ...
dir.
(1 x)(1 + x + x2 + ... + xn + ...) = 1
olduundan, (1)n dizisinin douran fonksiyonu
1 x polinomunun (biimsel serisinin ya da dou-

rnek 3. nce basit bir sayma problemiyle

balayalm. {A, B, C} kmesinden 4 harfli bir kombinasyon semek istediimizi varsayalm. A en fazla bir kere, B en fazla iki kere ve C de en fazla
kere kullanlabiliyor olsun. Bu kstlamaya uyan
sadece 5 deiik durumun
A, B, B, C,
B, B, C, C,
A, B, C, C,
B, C, C, C,
A, C, C, C

* Queensland niversitesi Matematik blm ziyareti retim

yesi.

37

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

olduunu kolayca grebiliriz. Bu kolay problemi

bir de douran fonksiyonlar kullanarak zelim.
Her harf iin, o harfin ka kez kullanlabildiini belirten bir polinom yazalm.
1 + A polinomu, Ann 0 ya da 1 kez kullanlabileceini belirtsin,
1 + B + B2 polinomu, Bnin 0, 1 ya da 2 kez
kullanlabileceini belirtsin,
1 + C + C2 + C3 polinomu, Cnin 0, 1, 2 ya da
3 kez kullanlabileceini belirtsin.
imdi bu polinomu,
(1 + A)(1 + B + B2)(1 + C + C2 + C3)
olarak arptmzda, arpmn alm, problem
kstlamalarna uygun A, B ve C elemanlarn kullanarak oluturabileceimiz btn k elemanl kmeleri gsterir. rnein, almdaki AB2C2 terimi
iinde 1 tane A, 2 tane B ve 2 tane C olan 5 elemanl kmeyi simgeler.
Bu arpmn drdnc dereceden terimleri,
AB2C, B2C2, ABC2, BC3, AC3
dir ve bu terimlerin her biri biraz nce bulduumuz be zme tekabl eder.
Problem bizden be deiik durumu teker teker
sralamamz istemediinden kombinasyon saysn
bulmak iin douran fonksiyon olarak
(1 + x)(1 + x + x2)(1 + x + x2 + x3)
fonksiyonunu kullanmak daha ekonomik olacaktr. Bu fonksiyonun alm
1 + 3x + 5x2 + 6x3 + 5x4 + 3x5 + x6
+ 0x7 + 0x8 + ...
polinomunu verir. Burada x4 teriminin katsaysnn problem kstlamalarna uygun 4 elemanl kme saysn (yani 5i) verdiini gryoruz.
Eer A, B ve C harflerini ka kez kullanacamz
konusunda bir kstlama olmasayd, o zaman, 1 + x
+ x2 + x3 + ... g serisini kendisiyle kez arpp, yani (1 + x + x2 + x3 + ...)3 ilemini yapp, rnein be
elemanl ka kombinasyon olduunu bulmak iin
arpmdaki x5in katsaysna bakmamz gerekirdi.

nce dizinin ilk birka terimini hesaplayarak

genel terimi tahmin etmeye alalm. Kolaylkla
hesaplanaca zere,
0, 1, 3, 7, 15, 31, ...
buluruz. Bunlar, 2nin glerinden 1 eksik olan saylar. Bu aamada an = 2n 1 eitliini tahmin edebilir ve bu tahminimizi tmevarmla kantlayabiliriz. Fakat biz ayn sonuca douran fonksiyonlar
kullanarak ulamak istiyoruz.
A(x) = n0 anxn
olsun. Verilen ilikiden yararlanarak
n0 an+1xn = n0 (2an + 1)xn
eitliini elde ederiz. a0 = 0 olduundan eitliin sol
taraf A(x)/x olarak yazlabilir. Eitliin sa taraf,
2A(x) + n0 xn = 2A(x) + 1/(1 x)
eklinde yazlabilir. Sonu olarak,
A(x)/x = 2A(x) + 1/(1 x)
eitliini A(x) iin zdmzde,
x
A(x) =
(1 x)(1 2x)
sonucuna ularz. imdi A(x)in bu ifadesinin ksmi kesir almn kullanrsak,
x
2
1
A(x) =
= x

(1 x)(1 2x)
1 2x 1 x

n =0 2n x n n =0 x n

=
(2 n + 1 1)x n + 1 =
(2 n 1)x n
n =0
n =1

= x 2

buluruz. Artk xnnin katsaysnn, yani annin btn n 0 iin 2n 1 olduu kolayca grlebilir.
Verdiimiz rneklerde zm nerdeyse hi ilem yapmadan da tahmin edebilirdik. Ama problemler ok daha zorlasa bile ayn yntem ayn kolaylkla uygulanp yant bulunabilir.

rnek 4. Bu rnekte douran fonksiyonlarn,

dizilerin n-inci terimi iin genel kural bulunmasnda nasl kullanldn grmeye alalm.
Diyelim ki elimizdeki a0, a1, a2, a3, ... dizisi,
a0 = 0
an+1 = 2an + 1 (n 0)
ilikisini salyor. Douran fonksiyonlar kullanarak bu dizinin n-inci terimi iin genel bir forml
bulacaz.

38