Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kapak Konusu: Sayma

Stirling Saylar
ermin am* / sermincam5@yahoo.com
Birinci Stirling Saylar. 12 kiiyi 3 yuvarlak masaya, her masada en az
bir kii olmas kouluyla ka deiik biimde yerletirebiliriz?
Sokaktaki matematiki artk rencilik yllarnn sona erdiini, oysa bu tr sorularn rencilerin hayatn zehir etmek iin icat edildiini syleyip
soruyu sorana baka-iim-gcm-m-yok muamelesi eker.
rnein iki masaya birer kii koyup, geri kalan on kiiyi nc masaya yerletirebiliriz. Tabii
tek bana oturacak o iki kiiyi deiik biimlerde
5

Szn ksas masalarn yuvarlak oluu sonusuz deil, masalarn ba sonu yok. Ancak masann
sa solu var. te yandan iki deiik masa arasnda ayrm gzetmiyoruz.
Dikkat ettiyseniz masalar arasnda ayrm gzetmiyoruz, ama kiiler arasnda ayrm gzetiyoruz. Eer kiiler arasnda da ayrm gzetmeseydik,
sorumuzu 12 patatesi 3 uvala ka deiik biimde
koyabiliriz eklinde sorardk; ne de olsa patateslerin ve uvallarn kiilikleri yoktur. Yani kiilerin
numaras var ama masalarn numaras yok.
Genel soru u: n kii k tane yuvarlak masaya,
her masada en az bir
1
1
kii olmas kouluyla
ka deiik biimde
yerletirilir? s(n, k) ile
3
2 2
3
gsterilen bu saylara
kii iki deiik biimde
Birinci Stirling Say-
yuvarlak bir masaya yerleebilir.
lar ad verilir. Amac- Demek ki s(3, 1) = 2.
mz s(n, k) saylarn kolayca hesaplayabilmek.
Her masada en az bir kii olmas gerektiinden, kii says masa saysndan az olursa byle bir
yerletirme yaplamayacandan s(n, k) = 0dr.
Dolaysyla 0 k n koullarnn salandn varsayabiliriz.

10
7
6
9
11

2
(5)(8)(1 3 10 6 12 2 11 9 7 4) yerleimi

12

(tam 66 deiik biimde; neden?) seebiliriz. Geri

kalan on kiiyi de nc masaya deiik biimlerde oturtabiliriz.
Ya da her masaya, pipirik oynayacaklarm
gibi drder kii yerletirebiliriz; pipirik oynayacak
drtl gruplar deiik biimlerde seebiliriz elbet;
ayrca herhangi drt kiilik bir grubu masann etrafna deiik biimlerde oturtabiliriz.
Aadaki yerleimler deiik yerleimler olarak
alglanacak (kiilerin sa solu nemli olacak yani.)
1
4

(1 2 3 4)

1
2 2

(1 4 3 2)

Sym(n) ile liki

1
43

(1 2 4 3)

Her yerleim (1 2)(3 4 5)(6 7)(8) gibi bir yazlmla gsterilebilir. rnein, s(4, 2)yi hesaplamak iin u listeyi saymak gerekir:
(1)(2 3 4), (1)(2 4 3), (2)(1 3 4), (2)(1 4 3),
(3)(1 2 4), (3)(1 4 2), (4)(1 2 3), (4)(1 3 2),
(1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3).
Dolaysyla s(4, 2) = 11. Grld gibi s(n, k),
Sym(n) grubunda k ayrk dngnn arpm olarak yazlan elemanlarn saysdr. Dolaysyla, bir
sonraki sayfada bir kez daha kantlayacamz

Ama aadaki ekildeki yerleimler deiik alglanmayacak.

4

1
4

(1 2 3 4)

2 3

(1 2 3 4)

3
1 2

(1 2 3 4)

k =1 s(n, k) = n!
n

forml geerlidir.

* stanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm ikinci snf

rencisi.

30

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Birka zel Durum. Birka kolay durumda

s(n, k) saylarn bulalm.
nce hi masa olmad, yani k = 0 durumunu
ele alalm.
Eer 0 kii varsa, bu 0 kiinin hepsini birden 0
tane masaya tek bir biimde oturtabiliriz: Kimseyi
hibir masaya yerletirmeyiz olur biter! Baka da
zm yoktur. Demek ki s(0, 0) = 1. (Bu akl yrtmede matematikten ziyade temel mantk var, anlamayan bu kk geebilir, o kadar nemli deil.)
te yandan eer en az bir kii varsa, bu kadar
ok kiiyi 0 masaya yerletiremeyiz. Demek ki n >
0 ise, s(n, 0) = 0.
Eer sadece bir tek masa varsa, yani k = 1 ise yant ne olacak? Herkesi bu tek masaya yerletireceiz.
Bir numaral kiiyi masann herhangi bir yerine yerletirebiliriz (bo yerler arasnda bir ayrm yok.) Geri kalan n 1 yere geri kalan n 1 kiiyi yerletireceiz. Elbette (n 1)! deiik biimde yapabiliriz
byle bir yerleimi. Demek ki s(n, 1) = (n 1)! dir.
Eer k = n ise, yani masa says kii saysna
eitse, o zaman her masaya bir kii yerletirmek zorunda kalrz, yani bir tek zm vardr. (Masalar
arasnda ayrm gzetmediimizden tek bir yerleim
vardr, yoksa yerleim says n! olurdu.) Demek ki
s(n, n) = 1.
imdi de masa saysnn kii saysndan bir eksik olduu duruma bakalm: n kii ve n 1 masa
olsun. n de 1den byk olsun, nk n = 1 kknda k = n 1 = 0 ve bu durumu yukarda halletmitik. Ne bo bir masa ne de ayakta kalan birini grmek istiyoruz. Demek ki masalardan birine (hangisi olduu nemli deil) iki kii oturacak, dier masalara da birer kii yerletireceiz. nemli olan ayn masaya oturacak o iki kiiyi semek; o iki kii
seildiinde yerleim plan kendiliinden ortaya kar. n kii arasndan 2 kii seeceiz.. Bunu
n n(n 1)
s(n, 2) = =
2
2
deiik biimde yapabiliriz.

duklar masa saysn gz nnde tutarak, n kiinin

n
n masaya k=1 s(n, k) deiik biimde yerleeceklerini buluruz. Birinci yant bulduk. imdi ayn soruya ikinci bir yant bulalm.
kinci Yant: Masalar birbirinden ayrt edilemediklerinden, birinci kiinin tek bir hamlesi var: Herhangi bir masaya oturmak. kinci kii ya bo masalardan birine yerleecek (hangi bo masaya yerletii nemli deil nk masalar arasnda ayrm gzetmiyoruz) ya da birincinin oturduu masaya (diyelim soluna, imdilik sa-sol nemli deil ama yaknda nemli olacak) yerleecek. Demek ki ikinci
kiinin iki deiik hamlesi var. nc kiinin yapabilecei hamleleri sayalm: ya bo bir masaya geecek ya birincinin hemen soluna oturacak ya da
ikincinin hemen soluna oturacak. Demek ki ncnn toplam 3 hamlesi var. Drdnc kii bo bir
masaya geebilir ya da birincinin hemen soluna geebilir ya da ikincinin hemen soluna geebilir ya da
ncnn hemen soluna geebilir. Drdnc kiinin toplam 4 hamlesi var. Genel olarak k-inci kiinin k hamlesi var.
Demek ki n kii n masaya n! biimde oturabilir. kinci yant da bulduk.
Yukarda bulduumuz iki yant eleyelim:
n
k=1
s(n, k) = n!
buluruz. Binom katsaylar arasnda da benzer bir
iliki vardr (bkz. sayfa 25):
n n
n
=2 .
i =0 i

Binom katsaylaryla ilgili
n n n 1
=
+

i i 1 i 1
eitliini sayfa 25te kantlamtk. Birinci Stirling
Saylar iin de benzer bir eitlik vardr ve bu eitlik sayesinde deerini bildiimiz Birinci Stirling Saylarn kullanarak yenilerini hesaplayabiliriz.

Teorem 1. n k 1 ise,
s(n, k) = s(n 1, k 1) + (n 1)s(n 1, k).
Kant: n kiiyi k masaya, hibir masa bo kalmayacak ekilde yerletireceiz. En son kii olan
nyi ele alalm. ki k var: Ya n tek bana bir masada kalacak ya da bakalaryla birlikte olacak.
Eer n numaral kii bir masada tek banaysa,
geri kalan k 1 masaya n 1 kii hibir masa bo
kalmayacak ekilde yerletirilmi demektir. Demek
ki bu kta s(n 1, k 1) seenek var.

Genel Durum. Genel durumu irdelemek iin, n

kii, birbirinden farksz n masaya ka deiik ekilde oturabilir? sorusuna iki ayr yant bulup yantlar eleyeceiz. (Bu kez, ilk sorumuzun aksine baz
masalar bo kalabilir.)
Birinci Yant: n kii 1 masaya s(n, 1), 2 masaya s(n, 2) ve genel olarak 1 k n iin k masaya
s(n, k) farkl ekilde oturabilir. yleyse, doldur-

31

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Herhangi iki polinomun eitlii, her k Z iin

bu polinomlarn xk terimlerinin katsaylarnn eit
olmas anlamna geldiine gre, n > 1 iin,
an, 0 = an1, 0
an, n = an1, n1
ve 0 < k < n iken,
an,k = an1, k1 + (n 1)an1, k
dr.
Bulduumuz bu son iliki sayesinde a1,0 ve a1,1
katsaylarndan hareketle tm an,k katsaylarn bulabiliriz. a1,0 = 0 ve a1,1 = 1 eitlikleri de kolaylkla
bulunabilir.
Grld zere, an,k ve s(n, k) saylar birbirleriyle ayn tmevarmsal balanty salyorlar. Dolaysyla balang koullar aynysa an,k ve s(n, k) eit
olurlar. Nitekim yle de: s(1, 0) = 0 = a1,0 ve s(1, 1)
= 1 = a1,1. Demek ki s(n, k) = an,k olmal.

nnin yalnz kalmamas iin n 1 kiiyi s(n1, k)

deiik biimde k masaya yerletirmeli ve nyi kalan
n 1 kiiden herhangi birinin hemen soluna oturtmalyz, bunu yapmann da elbette n 1 yolu vardr. Demek ki n numaral kiinin yalnz kalmayaca (n 1)s(n 1, k) kadar yerleim biimi vardr.
Bylelikle toplamda
s(n 1, k 1) + (n 1)s(n 1, k)
tane yerleim belirleyebiliriz.

Teorem 1i kullanarak Birinci Stirling Saylar

iin de binom almlarndaki katsaylar gsteren
Pascal geni gibi bir gen (Birinci Stirling genini) oluturabiliriz ve Birinci Stirling Saylarn teker teker bulabiliriz.

Birinci Stirling Saylar

s(0,
s(1,
s(2,
s(3,
s(4,
s(5,
s(6,
s(7,
s(8,
s(9,

k):
k):
k):
k):
k):
k):
k):
k):
k):
k):

1
0
1
0
1
1
0
2
3
1
0
6
11
6
1
0
24
50
35
10
1
0 120
274
225
85
15
1
0 720 1764
1624
735
175
21
1
0 5040 13068 13132 6769 1960 322 28 1
0 40320 109584 118124 67284 22449 4536 546 36 1

Yukardaki polinomu kullanarak, binom katsaylar iin bulduumuz eitliklerin benzerlerini Birinci Stirling Saylar iin de kantlayabiliriz:
Eer yukardaki polinomda x = 1 alrsak, ilk
sayfada da (gri karede) kantladmz
n
s(n, k) = n!

k =1

eitliini bir kez daha buluruz. Eer x = 1 alrsak

n 2 iin
n
(1)k s(n, k) = 0

Birinci Stirling Saylarnn Cebirsel Tanm.

Nasl binom katsaylar (x + y)n polinomunun katsaylarysa, Birinci Stirling Saylar da bir polinomun katsaylardr:

k =1

buluruz. x = 2 aldmzda bulunacak eitlii okura brakyoruz.

kinci Stirling Saylar. Birinci Stirling Saylarndan sonra kinci Stirling Saylar gelir. Bu sefer
n kiiyi her grupta en az bir kii olacak ekilde k
gruba ayracaz. Byle ka gruplama vardr? Her
grup bir altkme olduundan, bunu n elemanl bir
kmenin k tane ayrk ve bo olmayan altkmeye
paralan says olarak grebiliriz. Bu datmlarn
saysna kinci Stirling Saylar denir ve bu saylar
S(n, k) olarak simgelenir.
rnek olarak S(4, 2)yi bulalm. Drt elemanl {1, 2, 3, 4} kmesini iki ayrk ve bo olmayan altkmeye paralayacaz. te bu paralanlar:
{1}, {2, 3, 4}
{1, 2}, {3, 4}
{1, 3}, {2, 4}
{1,4}, {2, 3}
{1, 2, 3}, {4}
{1, 2, 4}, {3}
{1, 3, 4}, {2}.

Teorem 2. Birinci Stirling Says s(n, k), n > 0 iin,

pn(x) = x(x + 1) (x + n 1)
polinomunda xknin katsaysdr, yani,
pn (x) =

k =0 s(n, k) xk .
n

Kant: pn(x) polinomunda xk teriminin katsays an,k olsun, yani

pn (x) =

k =0 an,k xk
n

olsun. pn(x) = (x + n 1)pn1(x) olduundan, bu

polinomlar tmevarmla kanta elverilidirler.
Bundan yararlanp hesaplayalm:

k =0 an 1,k xk

pn (x) = (x + n 1) pn 1 (x) = (x + n 1)

n 1

k =0 an 1,k xk + (n 1)k =0 an 1,k xk

n 1
n 1
=
a
x k + 1 + (n 1)
a
xk
k =0 n 1, k
k =0 n 1, k
n
n 1
=
a
x k + (n 1)
a
xk
k =1 n 1, k 1
k =0 n 1, k
n 1
= an 1,0 + (an 1,k 1 + (n 1)an 1,k )x k + an 1, n 1x n .
k =1
=x

n 1

n 1

32

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

birinde tek eleman olmad paralanlar ise

{1, 2, ..., n 1} kmesini k altkmeye paralayp nyi
bu altkmelerden herhangi birine eklemek yoluyla
elde edilebilir. Bunu yapmann da kS(n 1, k) yolu
var. Yani {1, 2, ..., n} kmesi k altkmeye ayn zamanda S(n 1, k 1) + k S(n1, k) deiik biimde
paralanabilir.

Toplam 7 tane bulduumuzdan, S(4, 2) = 7dir.

Amacmz S(n, k) saylarn kolay bir biimde
hesaplayabilmek. e gene kolay birka sonu bulmakla balayalm.
S(0, 0) = 1dir: Eer kimse yoksa, bu kiileri (!)
tek bir biimde 0 gruba ayrabiliriz, kimseyi hibir
gruba sokmayz olur biter! (Gene mantk yaptk!)
Ama eer n > 0 ise, S(n, 0) = 0dr elbette.
Eer k = 1 ise tek bir paralan vardr, herkesi
tek grupta toplayalm. Dolaysyla S(n, 1) = 1dir.
Eer k = n ise gene tek bir paralan vardr,
her grup bir kiiden teekkl eder: S(n, n) = 1.
Eer k > n ise paralayan kmelerden en az biri bokme olmak zorunda olur; demek ki bu durumda S(n, k) = 0. Bundan byle k n eitsizliini
varsayabiliriz.
Biraz daha ciddi sonulara doru yelken amann zaman geldi. S(n, n 1)i hesaplayalm. n 1
kmeden birinde iki eleman, dierlerinde birer eleman olmal. n eleman arasndan ayn gruba decek o iki eleman seeceiz; bunu ka deiik biimde yapacamz biliyoruz:
n n(n 1)
S(n, n 1) = =
.
2
2
S(n, 2)yi de bulmak o kadar zor deil. Paralayan kmelerden birini setik mi dieri belirlenir, nitekim eer paralayan kmelerden biri A ise dieri
Ann tmleyeni olan Ac kmesi olmak zorundadr.
Ama burada A bokme ya da tm kme olamaz
(yoksa tmleyeni bo olur.) n elemanl bir kmenin
2n tane altkmesi olduundan, A iin 2n 2 seeneimiz var. Yalnz bir eye daha dikkat etmek gerekiyor: (A, Ac) paralanyla (Ac, A) paralan
ayn paralanlar. Demek ki 2n 2 saysn ikiye
blmemiz gerekiyor. Sonu: S(n, 2) = 2n1 1.
Birinci Stirling Saylar ve binom katsaylar iin
yaptmz gibi kinci Stirling Saylar iin de tmevarmsal bir iliki bulalm, bylece bu saylar da kklerden balayarak teker teker hesaplayabileceiz.

kinci Stirling Saylar

S(0,
S(1,
S(2,
S(3,
S(4,
S(5,
S(6,
S(7,
S(8,
S(9,

k):
k):
k):
k):
k):
k):
k):
k):
k):
k):

1
0
0
0
0
0
0
0
0
0

1
1
1
1
3
1
1
7
6
1
1 15
25
10
1
1 31
90
65
15
1
1 63 301 350 140
21
1 127 966 1701 1050 266
1 255 3025 7770 6951 2646

1
28
462

1
36 1

imdi, kinci Stirling Saylar iin cebirsel bir

tanm bulalm. x, n 0 iin
qn(x) = x(x 1) ... (x n + 1)
polinomunu tanmlayalm.
Teorem 4. n 0 iin,
xn =

k =0 S(n, k) qk (x).
n

Kant: Birinci Stirling Saylar iin verdiimiz

benzer teoremdeki gibi dneceiz. u soruyu iki
deiik ekilde yantlayalm: n kii ka deiik biimde numaralandrlm x balona datlabilir? Bu
sefer orijinal sorumuzun tersine baz balonlarda 0
kii olabilir. Ayrca balonlar numaralandrarak
her balona bir kiilik veriyoruz. Bu soruyu iki deiik biimde yantlayacaz.
Birinci yant: Herkesin x seenei olduuna gre, n kii xn deiik biimde x balona datlabilir.
kinci yant: n kiinin x balondan k tanesine bineceklerini, dier balonlarn bo kalacan dnelim. Balonlara daha sonra bindirmek zere n kiiyi k gruba ayralm. Bu gruplamay S(n, k) deiik biimde yapabiliriz. imdi bu S(n, k) gruplamadan herhangi birini alalm. Birinci grup x balondan birini seecek. kinci grup geri kalan x 1 balondan birini seecek, genel olarak kinci grup geri
kalan x k + 1 balondan birini seecek. Demek ki
her gruplamann
x(x 1) ... (x k + 1) = qk(x)
tane deiik bini ekli vardr. Bundan da k balonun S(n, k)qk(x) deiik biimde doldurulabilecei
kar. Dolaysyla yant

Teorem 3. n k 1 iin
S(n, k) = S(n 1, k 1) + kS(n 1, k)
eitlii geerlidir.
Kant: {1, 2, ..., n} kmesi k altkmeye tanm gerei S(n, k) farkl yolla paralanabilir. Bu paralanlardan, altkmelerden birinin {n} olduu tam
S(n 1, k 1) tane paralan vardr, nk bu durumda {1, 2, ..., n 1} kmesini k 1 kmeye paralamak zorundayz. n elemannn altkmelerden

33

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

k =0 S(n, k) qk (x)
n

dr ve bylece teorem kantlanmtr.

ayr masalarda oturuyorlarsa, bnin masasn, bnin

sandaki kii ann hemen sana gelecek ekilde ve
oturu srasn bozmadan olduu gibi ann masasna aktaralm. Eskiden bnin oturduu ve imdi bo
kalan masay da atalm. Bylece masa says bir
azalr. Eer ayla b ayn masalarda oturuyorlarsa, b
de dahil olmak zere, bnin solunda ve ann sanda kalan rencileri bu srayla yeni bir masaya aktaralm. Bylece masa says bir artar. Bu iki ilemin
birbirinin tersi olduuna dikkatinizi ekerim. Yani
birinin deitirdiini dieri geri deitirir. Masa says 1 arttndan ya da 1 azaldndan, k tekse ift
olur, iftse tek olur. Bu da yukardaki eitliin doru
olduu anlamna gelir.
imdi de m = n olsun. O zaman s(n, k)S(k, n)
saylarndan sadece s(n, n)S(n, n) says 0 deildir:
s(n, n)S(n, n) = 1. Bu durumda eitlik ok bariz.

Stirling Saylar Arasndaki liki. Birinci ve

kinci Stirling Saylar arasnda beklenmedik bir
iliki vardr:
Teorem 5. m, n Z iin,
1 eer n = m ise
m, n =
0 eer n m ise
olsun. O zaman

k =0 s(n, k)S(k, m)(1)k = (1)n m, n

n

eitlii geerlidir.
Kant: m n iin m, n = 0 olduundan, bu durumda,

k ift s(n, k)S(k, m) = k tek s(n, k)S(k, m)

Altrmalar
1. Her n, k 0 tamsaylar iin, s(n, k) S(n,
k) eitsizliini kantlayn. Eitlik hangi durumda
geerlidir?
2. Aadaki formlleri kantlayn. (Graham,
Knuth ve Patashnik, Concrete Mathematics.)

eitliini gstermeliyiz.
Bir okulda n renci, m snf ve k tane daire biiminde masa olsun. Snflar ve masalar arasnda bir
fark olmasn, her snf her snfa ve her masa her masaya benzesin. Her snfta en az bir masa olacak ve
her masada en az bir renci olacak biimde ka deiik masa datm ve renci yerleimi yaplabilir?
rencileri masalara s(n, k) biimde yerletirebiliriz. Bu yerletirmelerden birini yaptmzda daha nce aralarnda fark olmayan masalar birdenbire renciler sayesinde kiilik kazanrlar. Bu kiilik
kazanm k masay m snfa hibir snf bo kalmayacak ekilde S(k, m) biiminde yerletirebiliriz. Demek ki byle bir masa datm ve renci yerleimi
s(n, k)S(k, m) deiik biimde yaplabilir. Bu saylar k tekken ve iftken ayr ayr toplarsak, eit olduklarn gstermek istediimiz toplamlar buluruz.
Eer n k m eitlikleri salanmazsa ya baz
snflar masasz ya da baz masalar rencisiz kalacandan bu durumda s(n, k)S(k, m) = 0dr. Dolaysyla m > n ise istediimiz eitlii elde ederiz.
imdi n > m eitsizliini varsayalm. rencileri
1den nye kadar numaralandralm. O zaman en az
bir snfta birden fazla renci olacaktr. Bir snfta
tek bana bulunmayan en kk numaral renci
a olsun. ayla ayn snfta bulunan bir sonraki numaral renci b olsun. Demek ki a ile b ayn snftalar,
adan kk numaral renciler tek balarnalar ve
ann snfnda numaras ayla b arasnda olan baka
bir renci yok. ki k var: a ile b ya ayn masada
ya da ayr masalarda oturuyorlardr. Eer ayla b

S(n + 1, m + 1) =

k k S(k, m)

s(n + 1, m + 1) =

k ms(n, k)

S(n, m) =

k (1)n k k S(k + 1, m + 1)

s(n, m) =

k (1)mk ms(n + 1, k + 1)

m! S(n, m) =

k (1)mk k kn

k =0 S(k, m)(m + 1)n k

n
s(n + 1, m + 1) = n!
s(k, m) / k!
k =0
m
S(m + n + 1, m) =
kS(n + k, k)
k =0
m
s(m + n + 1, m) =
(n + k)s(n + k, k)
k =0
n
m k
S(n + 1, k + 1)s(k, m)
= k (1)
m
S(n + 1, m + 1) =

34

m n m + n

S(n, n m) =

k m + k n + k s(m + k, k)

s(n, n m) =

k m + k n + k S(m + k, k)

m n m + n