Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Kapak Konusu: Sayma

(1 + X)1/2
Selin Enst alkan* / selincaliskan@gmail.com
Ali Nesin** / anesin@bilgi.edu.tr
1/(1 X) gibi bir ifadeP bir
polinom deildir. Grne baklrsa bir
g serisi de deildir. Ama grne aldanmamal.
Kolay bir hesapla anlalaca zere,
(1 X)(1 + X + X2 + X3 + X4 + ...) = 1
dir, nk bu arpmda 1 dnda tm Xnler sadeleirler ve geriye sadece 1 kalr. Dolaysyla,
1 + X + X2 + X3 + X4 + ...
g serisi (bir anlamda, ve gl bir anlamda!)
1/(1 X)e eittir.

(X)2 =02 + 201X + (202 + 12)X2

+ 2(03 + 12)X3
+ (204 + 213 + 22)X4
+ 2(05 + 14 + 23)X5
2
+ (206 + 215 + 224 + 3 )X6
+ ...
Demek ki (X)2 = 1 + X eitliinin geerli olmas
iin yeter ve gerek koul,
02 = 1
201 = 1
202 + 12 = 0
2(03 + 12) = 0
204 + 213 + 22 = 0
2(05 + 14 + 23) = 0
2
206 + 215 + 224 + 3 = 0
...
denklemlerinin 0, 1, 2, 3, ... zmnn olmasdr. Sonsuz tane denklem ve bilinmeyen olduuna dikkatinizi ekerim. Daha da nemlisi, her
denklemde nceki denklemlerden sadece bir fazla
bilinmeyen olmas. Bu, iimizi ok kolaylatracak.
Birinci denklemden balayarak zmeye alalm. Birinci denklem 02 = 1 diyor. Bunun iki deiik
zm var: 1 ve 1. kisinden birini alalm, diyelim
0 = 1. Greceimiz zere, bu seimden sonra geri
kalan denklemlerin tek bir i zm olacak.
Gelelim ikinci denkleme: 201 = 1. Ama 0 =
1. Demek ki 21 = 1 ve 1 = 1/2.
Sra nc denklemde: 202 + 12 = 0. Yukarda bulduumuz 0 = 1 ve 1 = 1/2 deerlerini
bu denklemdeki yerlerine koyarsak, 22 + 1/4 = 0,
yani 2 = 1/8 buluruz.
Sra drdnc denklemde: 03 + 12 = 0 (sadelemi hali). Yukarda bulduumuz 0 = 1, 1 =
1/2 ve 2 = 1/8 deerlerini bu denklemdeki yerlerine koyarsak, 3 = 1/16 buluruz.
Beinci denklem 204 + 213 + 22 = 0 diyor.
Yukarda, 0 = 1, 1 = 1/2, 2 = 1/8 ve 3 = 1/16
deerlerini bulmutuk. Bu deerleri beinci denkleme yerletirelim: 24 + 2(1/2)(1/16) + (1/8)2 = 0
buluruz, yani 4 = 5/128 buluruz.

Soru. Bu yazda u soruyu sorup yantlayacaz: (1 + X)1/2 de, aynen 1/(1 + X) gibi, bir g serisi olarak ifade edilebilir mi? Daha matematiksel
bir ifadeyle
(X)2 = 1 + X
eitliini salayan bir (X) g serisi var mdr?
nce biraz hesapla yantn evet olduunu
greceiz. Ardndan (X)i bulacaz. Yantn
evet olmas bal bana artc da, 1 + Xin karekknn yani (X)in ifadesi - grlecei zere ok daha artc.
Hesap. Byle bir (X) g serisi varsa,
(X) de ayn denklemi saladndan, yukardaki
denklemin, eer varsa, en az iki zm vardr.
kiden fazla da zm olamaz, nk,
1(X)2 = 1 + X = 2(X)2
ise, (1(X) 2(X))(1(X) + 2(X)) = 1(X)2
2(X)2 = 0 ve gerel katsayl g serileri bir tamlk
blgesi oluturduundan (bkz. MD-2003-II, sf. 33
Teorem 1), ya 1(X) = 2(X) ya da 1(X) = 2(X).
imdi, (X)2 = 1 + X denklemini salayan bir
(X) g serisinin olduunu varsayalm, (X)i
(X) = 0 + 1X + 2X2 + ... + nXn + ...
olarak yazp (X)2 = 1 + X denkleminin salanmas iin n katsaylarnn salamas gereken koullara gz atalm.
Hemen (X)in karesini alalm:
* Georgia Institute of Technologyde doktora rencisi.
** stanbul Bilgi niversitesi Matematik Blm retim yesi.

39

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Bu kadar hesap yeter. 0 = 1, 1 = 1/2, 2 =

1/8, 3 = 1/16, 4 = 5/128 bulduk. Belli ki devam
edersek her nyi bulabileceiz. Demek ki sorumuzun yant evet.

iin, k bir stteki formldeki gibi olsun. Ayrca

g serisini,
= k0 kXk
= 1 + X/2 X2/8 + X3/16 5X3/128 + ...
olarak tanmlayalm. 2 = 1 + X eitliini kantlayacaz.
nce kler arasnda tmevarmsal bir iliki
bulalm. knin tanmndan, kolayca, k 1 iin,
2(k+1)k+1 = (2k1)k
ilikisi kar. Eitliin her iki tarafn da Xk ile arpp toplayalm.
2k1 (k+1)k+1Xk = k1 (2k1)kXk.
Buna hafif bir rtu yaparsak, kolay bir hesapla,
2k0 (k+1)k+1Xk 21
= 2X k1 kkXk1 + k0 kXk 0
elde ederiz. Ama,
= k1 kkXk1
(bkz. sayfa 35) ve ayrca 0 = 1 ve 1 = 1/2. Bunlarla birlikte, yukardaki denklemden,
2 = 2X + ,
yani
= 2(1 + X)
elde ederiz. Bir diferansiyel denklemle kar karyayz. Bu denklemi zmek iin biraz daha hesap
yapacaz.
g = 2
olsun. Yukardaki eitlii gznne alarak, gnin
trevini alalm:
g = 2 = 2/(1 + X) = g/(1 + X),
yani g(1 + X) = g. Her iki tarafn da trevini alrsak,
g(1 + X) + g(1 + X) = g
buluruz, sadeletirerek g(1 + X) = 0 elde ederiz.
G serileri bir tamlk blgesi oluturduundan, bu
bize g = 0 verir. Yani, belli bir a sabiti iin, g = a.
Dolaysyla belli bir b sabiti iin g = b + aX. Yani 2
= b + aX. Ama nin ilk katsaylarn biliyoruz:
= 1 + X/2 X2/8 + X3/16 5X3/128 + ...
ve karesinin ilk iki terimini hesaplayabiliriz:
b + aX = 2 = (1 + X/2 ...) 2 = 1 + X + ...
Demek ki a = b = 1. Yani,
2 = b + aX = 1 + X.
stediimizi kantladk.

nsezi. Problemimizi anmsayalm:

(X)2 = 1 + X
denklemini salayan (X)i bulmak istiyoruz, yani
bir anlamda (1 + X)1/2i bulmak istiyoruz. 1/2 yerine n yazalm: n = 1/2 iin, (1 + X)nyi bulmak istediimiz kyor.
Eer n bir doal say olsayd, (1 + X)nyi bulmak ok kolay olurdu:
n
n
(1 + x)n = 1 + nx + x2 + ... + xi + ... + xn .
i
2
Bu ifadeyi deitirmeden baka trl yazalm:
(1 + x)n = 1 +

n
n(n 1) 2 n(n 1)(n 2) 3
x+
x +
x + ...
1!
2!
3!

imdi can alc soruyu soralm: Acaba n doal

saylar iin geerli olan bu forml, kesirli saylar
iin de geerli mi? Hatta, brakalm tm kesirli saylar, sadece n = 1/2 kesirli says iin geerli mi?
Bize sadece bu sonu gerekiyor.
Bakalm ilk katsaylar biraz nce bulduumuz
1, 1/2, 1/8, 1/16, 5/128 katsaylaryla uyuuyor
mu?
1/ 2
= 1 / 2,
1!
(1 / 2)(1 / 2 1)
= 1 / 8,
2!
(1 / 2)(1 / 2 1)(1 / 2 2)
= 1 / 16,
3!
(1 / 2)(1 / 2 1)(1 / 2 2)(1 / 2 3)
= 5 / 128.
4!
Birincisi dnda saylar uyuuyor! Galiba doru... Galiba gerekten de (1 + X)1/2nin almnn genel teriminin katsaysn,
n(n 1)(n 2)...(n k + 1)
k!
ifadesinde n = 1/2 alarak elde ediyoruz, yani galiba, 0 = 1 ve k 1 iin,
(1 / 2)(1 / 2 1)(1 / 2 2)...(1 / 2 k + 1)
k =
k!

i =1 (2i 1) =
k 1

k 1

= (1)

2k k!

Sonu:

1 (1)k 1 2k
.
2k 1 4k k

1+ X=

Kant. Biraz uzun srecek, bir nceki yazda

yaptklarmz kullanacaz.
Birka tanmla balayalm: 0 = 1 ve her k 1

40

1 (1)k 1 2k k
X .
k 0 2k 1
4k k