Matematik Dnyas, 2004 K

Geometri

Kesi

Ali Nesin
anesin@bilgi.edu.tr

klid Geometrisinin Belitleri

atematii belitsel (aksiyomatik) olarak
yazl ilk yanstan kliddir. Elemanlar
(M 300) adl kitabnda, ki bu kitap bin
yldan fazla Batda ders kitab olarak okutulmutur, geometri iin aadaki be beliti (aksiyomu)
vermitir:
1. Herhangi iki noktadan bir doru geer.
2. Herhangi bir doru paras sonsuza kadar
bir doru olarak uzatlabilir.
3. Bir doru paras verildiinde, merkezi, verilen doru parasnn bir ucunda olan, yarap ise
verilen doru paras olan bir ember izilebilir.
4. Tm dik alar etir.
Son belit iin koltuunuza iyice yapn:
5. Eer iki doru paras nc bir doru
parasn, dar i alarnn toplam iki dik adan
az olacak biimde keserse, o zaman ilk iki doru
paras, yeterince uzatlrsa, nc dorunun toplanan i alarnn olduu tarafta kesiirler.
Tarihsel olarak bunlara belit deil postulat denir. Belit denen nermeler,
x = y ve y = z ise o zaman x = z
gibi sadece geometriye deil, tm matematie ve
hatta manta ve dnmeye zg ok genel nermelerdir. Biz daha modern bir terminoloji kullanarak klidin postulatlarna belit diyeceiz.

Soyutlamay daverilen iki nokta

ha daha abartp nokbu iki noktad
geen doru
talar doru olarak
dorular da nokta
olarak izebilirdik
ama her eyin bir snr olduunu dndk.
kinci belitin de ne
verilen doru
paras
dedii olduka ak: Bir
doru paras sonsuza
doru parasn
sonsuza kadar
kadar bir doru olarak
uzatan doru
uzatlabilir diyor, daha
ne desin!
Ama gene dikkat! Belit, doru parasnn tek
bir doru olarak uzatlacan sylemiyor. Doru
parasnn tek bir doru olarak uzatlaca mmknse dier belitler kullanlarak kantlanmal.
nc belitin
Verilen doru paras
de anlam ok belli.
Daha daha anlalsn
verilen doru
diye yanda bir resparasnn
bir ucu
mini yaptk.
izilebildii
Drdnc belitte
sylenen ember
elik diye bir szck geiyor. Herhal37 dndr
de bu belit, bir dik
ann bir baka dik
tele
ann stne (telenerek, dndrlerek
ve bir doruya gre
simetrisi alnarak,
simetrisini al
yani mesafeleri deitirmeyen dnmler
uygulanarak) tanakesiim noktas (nc
dorunun alarnn
bileceini sylyor.
bulunduu blgede)
Beliti bu anlamda anuzatlan doru paralar
lamak lazm.
verilen iki
Beinci belit, ne
doru paras
yalan
syleyelim
anlamas zor, anlanc doru
dktan sonra yaztoplam 180den
kk olan i alar
mas daha da zor.

Belitlerin Anlam
Yukardaki belitleri teker teker ele alalm.
Birinci belitin ne dedii ok belli: Verilen iki
noktadan bir doru geer diyor. Bundan daha ak
bir ey olamaz.
verilen iki nokta
Yalnz, dikkat edebu iki noktadan
lim, bu belit, iki noktageen doru
dan tek bir dorunun
getiini sylemiyor;
bu iki noktadan geen en az bir doru olduunu
sylyor. ki noktadan tek bir dorunun getii dier belitler kullanlarak kantlanmaldr.
Yukarda aklama amacyla izdiimiz ekli
aadaki gibi izseydik acaba okurun kafas karr
myd? Karmasn! Bu, sadece ve sadece bir resim...

70

Matematik Dnyas, 2004 K

ekli bir nceki sayfada kald. Bu belit aslnda

paralel olmayan dorular kesiir ve kesiim
noktas da dorularn birbirine yaklat taraftadr demek istiyor.

dorudan bir nermeyi vermez, baka nermeleri

temel alarak yeni nermeler verir.
Belitler olmadan ilk nermemizi kantlayamayz; belit yoksa ve henz hi teorem kantlanmamsa, yani daha iin en bandaysak, karm kurallarmz hangi nermelere uygulayacaz? lla
bir balang noktamz olmal. Nasl yoktan bir ey
varolmazsa, varsaym olmadan bir gerek de elde
edilemez. Bir geree ancak bir baka gerekten
hareket ederek ulaabiliriz.
Belitler olmadan ilk kantmza balayamayz.
Dolaysyla kabul edilmi belitler olmadan birinci
nermemizi kantlamamz mmkn deildir. Belitler ite bu yzden gereklidir.
Bizim belitlerimizi beenmiyorsanz kendinize baka belitler
beenin, ama mutlaka en az bir belitiniz olsun. Belitsiz matematiki
dilsiz sopranoya benzer.

Belit Nedir?
Geometrinin belitletirilii (aksiyomatikletirilii) sadece matematik tarihinde deil, insanlk tarihinde bir devrimdir, hatta devrimlerin en nemlilerindendir. Nasl tekerlein icad insanlk tarihinde (biraz simgesel de olsa) bir dnm noktas
olarak addedilirse, bu da yledir.
Belit, doruluu tartlmadan kabul edilen
nerme demektir.
Dikkat! Belitler dorudurdan bambaka bir ey syledik. Belitler dorudur demedik
kesinlikle. Belitler, sadece kabul
edildiklerinde doruluu tartlmayan nermelerdir. Sadece kabul
edildiklerinde... Kimse belitleri kabul etmek zorunda deil. Ama kabul edildiklerinde, artk tartlamazlar.

Belitlerin zellikleri
Her aklna esen her nermeyi
belit olarak kabul edemez. Bir belitin dier belitlerden hareketle kantlanamyor olmas arzu edilir.
Belit Olmadan Asla!
Neden derseniz... Gzel olmaz da
Belitler matematikte gerekliondan! Baka hibir nedeni yok.
dir, belitler olmadan matematik
Kant olan bir nermeyi neden kayaplamaz, hatta matematie bantsz doru varsayalm ki!
lanamaz bile! nk matematik
Oldu olacak doru olan btn
klid
tmdengelen bir ura daldr, yani
nermeleri belit olarak kabul edin
genelden zele iner; matematiki daha nce kantde kant denen dertten kurtulun!
lanm nermelere karm kurallar denilen baz
rnein Pisagor Teoremi yukardaki belitlerakl yrtme (kant) yntemleri uygulayarak yeni
den hareketle kantlanabildiinden (sanrm kanermeler kantlar. Ve
ntlanabilir, emin deilim, nk bu belitlerde
karm kurallar yle
nemli birka eksik var, rnein bu belitlerle keKantlanm nermeler
kurallardr ki, eer uysimesi gereken baz emberlerin kesiecei, dogulandklar
nermeler
laysyla baz genlerin varl kantlanamaz),
Kant yntemleri
doruysa, o zaman elde
Pisagor Teoreminin bu belitler arasnda bulunedilen (yani kantlamas yakk almaz. Buna belitlerin bamszl
Kantlanan nerme
nan) yeni nerme de
ilkesi denir.
dorudur. Tabii burada
Ayrca, belitler, kantlanamayan ama domantksal anlamda dorunun ne demek olduuruluu su gtrmeyen nermelerden olumalnu da aklamak gerekir, ama bunu bir baka yadr. rnein hi de bariz olmayan Morley Tezmzda yaparz.
oremini [bkz. MD-2003-IV, sayfa 64-69], kaDaha nce kantlanm nermelerimiz yoksa
ntlanm bir nerme olmasayd bile, bir belit
yeni bir nerme kantlayamayz, nk karm
olarak kabul etmemeliyiz. Bu arada, belitlerde
kurallarmza uygulayacamz nermeler olmalartk bu son zelliinin aranmadn da belirtedr. karm kurallar, u, u ve u nermeler ise
lim. Bu paragrafta ifade edilen gemite kalm
o zaman bu nerme trndendir. lla ve illa u,
bir arzudur.
u ve u nerme olmal. Hibir karm kural

71

Matematik Dnyas, 2004 K

Beinci Belit
Eski Yunandan beri matematikiler klidin ilk
drt belitinin doruluu ok belli olan nerme olduklar konusunda hemfikir olmular, ancak beinci belitin doruluunun pek o kadar da bariz olmadn dnmlerdir. Dolaysyla beinci belitten
rahatsz olmular, bu nermenin belitler arasnda
bulunmamas gerektiini dnmlerdir.
klid bile bu belitten rahatsz olmu olmal ki,
Elemanlarda kantlad ilk 28 nermede beinci
beliti kullanmayp sadece ilk drt belitle yetinmi,
ama daha fazla dayanamayp 29uncu nermede
beinci belite bavurmutur.
Sadece ilk drt beliti kabul eden geometriye
mutlak geometri denir. Olduka basit bir geometri olduundan pek revata deildir.
Beinci Belit sorunu karsnda matematikilere iki seenek kalyor: Ya bu belitin yerine daha
doal ve doruluu daha bariz grnen bir belit
kabul edilecek ya da bu belit dier drt belitin yardmyla kantlanacak.
Birinci seenek yolunda ilerlemeler kaydedilmise de, ikinci seenek yzyllar boyunca baarszla uramtr.

onur ve gurur sorunu haline getirmiken, 1823te

beinci belitin kantlanamayaca anlalm (Janos
Bolyai ve Lobachevski ve sessizce Gauss) ve klidd geometriler kefedilmitir. Bolyai, Lobachevski
ve Gaussun bulduu geometride bir doruya bir
noktadan sonsuz tane paralel geer. Daha sonra
Riemann, paralel dorularn hi olmad, yani
tm dorularn kesitii geometriler kefetmitir.
Sylemeye gerek var m: Tm bu geometrilerde ilk
drt belit dorudur.
Bu ok ama pek ok nemli konuyu bir baka
saymzda olduka ayrntl bir biimde ileyeceiz.
Biz esas konumuza geri dnelim.
Tanmsz Terimler
klidin bu belitleri biraz fazla insansal, duyularmza ve sezgilerimize biraz fazla sesleniyor. rnein sonsuza kadar uzatmak ya da i alarnn olduu tarafta ne demektir?
Belitlerin tam ne dedikleri belli olmal, tartmaya yer kalmamal. Bu belitlerin ne dedikleri tam
belli deil.
te yandan klidin belitlerinde olduu gibi
byle tanmlanmam terimlerin olmas ok doal
ve hatta kanlmaz.
yle bir rnek vereyim: Diyelim Macarca tek
bir kelime bilmiyorsunuz ve elinizde Macarcadan
Macarcaya bir szlk var. Szlkte Macarca bir
szce bakyorsunuz anlamn anlamak iin. Szcn tanm da Macarca olduundan, tanm anlayamyorsunuz elbette. Bu sefer tanmda bulunan
szcklere bakyorsunuz szlkte. Onlarn da tanm Macarca... Szlkte bunlara da bakmanz gerekiyor... Bu byle srer gider. Bir kelime Macarca
bilmediinizden, Macarcadan Macarcaya bir szle bakarak tek bir Macarca kelime renemezsiniz!
Oysa birka kelime bilseniz... Hiyeroglif de byle
zlmemi midir? Bir kral ad, bir sava ad okunur okunmaz gerisi orap sk gibi gelmitir.
Matematikte de aynen byledir. Tanm verilmeyen terimler olmaldr. Bu tanm verilmeyen terimleri bildiimizi varsayp baka eyler anlamaya
ve anlatmaya almalyz.
Tanm verilmeyen bu terimlere asal terimler
denir. Asal terimsiz derdimizi anlatamayz.
Asal terimler iin eitli seeneklerimiz olabilir.
Eer T kavramndan S kavram ve S kavramndan
T kavram tanmlanabiliyorsa, o zaman T terimini
asal terim olarak kabul edeceimize S terimini asal
terim olarak kabul edebiliriz, ya da tam tersini yapabiliriz. Seim matematikinin zevkine kalmtr.

Birinci Seenek. Beinci belit u nermeyle edeerdir (yani biri doruysa dieri de dorudur):
Bir doruya bu dorunun stnde olmayan bir
noktadan tek bir paralel geer.
Ancak bu nerme de yeterince bariz kabul
edilmez.
John Wallis beinci belit yerine
doruluu sezgisel olarak daha kolay kabul edilebilecek u nermeyi
sunmutur:

John Wallis

Herhangi bir gen, alar deitirilmeden ve oranlar bozulmadan istendii kadar bytlebilir
ya da kltlebilir.

Ama Wallisin bu nerisi pek dikkat ekmemitir. Anlalan matematikiler tm dikkatlerini

beinci beliti kantlamaya dikmiler ve birinci seenei iin kolayna kamak olarak alglamlar.
kinci Seenek. Matematikiler ne yapp etmilerse de, birtrl beinci beliti dier belitlerden hareketle kantlayamamlardr. Bunu nerdeyse bir

72

Matematik Dnyas, 2004 K

Ne de olsa asal terimlerin olabildiince doal

kavramlar olmas gerekir ve neyin doal olup
olmad da kiiden kiiye deiebilir.
Sadece kme ve eleman olmak kavramlarn asal terim olarak kabul edip kmeler kuramyla ie balayabilir ve geometri de dahil olmak zere tm matematii ina edebiliriz. Ama bunu yapmak herkesin iine gelmeyebilir. rnein bir lise
rencisinin geometri renmek iin ta kmeler
kuramndan balamas pek pedagojik saylmaz. O
zaman sadece geometriyi ina etmek iin nokta,
doru, dzlem gibi asal terimler kabul edilir.
Ama bu asal terimlerin kmeler kuramndan hareketle matematiksel olarak tanmlanabileceini bilinmelidir.
Ayn ey belitler iin de geerlidir. Bir ksmn
MD-2003-IV saysnda verdiimiz kmeler kuramnn belitleriyle, geometri de dahil olmak zere
tm matematii ina edebiliriz. Ama sadece geometriyi renmek isteyen biri iin bu hi de pratik bir yntem deildir. Sadece geometriyi renmek isteyen birine dorudan geometrinin belitleri
verilmesi her eyi ok daha kolaylatrr, ama bu
kii geometrinin belitlerinin kmeler kuramnn
belitleriyle kantlanabileceini bilmelidir.

Nokta elbette sezgilerimizle algladmz

nokta yerine kullanlacak, ama tam matematiksel tanm sadece geometri kullanlarak verilemez.
Nokta (matematiin deil ama) geometrinin
asal terimlerinden biridir.
lk terim (nokta, doru ve dzlem) nesne
adlar, son terim ise iki ya da nesne arasndaki olas ilikilerin adlar. rnein bir doru bir
dzlemin stnde olabilir ya da olmayabilir, bir
nokta bir doru ya da bir dzlem stnde olabilir
ya da olmayabilir, bir nokta dier iki noktann arasnda olabilir ya da olmayabilir. Elik ilikisi ise
ilerde tanmlanacak olan doru paralar ve
alar arasnda bir iliki olacak. ki doru parasnn ya da iki ann e olmas, sezgisel olarak o
doru paralarnn uzunluklarnn ya da o alarn
llerinin eit olmas anlamna gelecek.
Hilbertin ilk belitini yle yazabiliriz:

Ve Hilbert Sahnede!
Hilbert, 1899da Geometrinin Temelleri
(Grundlagen der Geometri) adl
yaptnda klidin yapmak istediini (bugnk anlamda) ok daha
matematiksel olarak yapmtr.
Yaznn devamnda Hilbertin
klid geometrisinin belitlerini vereceiz.
nce Hilbertin kabul ettii
David Hilbert asal terimlerin listesini vermemiz
gerekiyor. Bunlar tam 6 tanedir:
Nokta
Doru
Dzlem
stnde / eriyor
Arasnda
E
Bu terimlerin anlamn anlamaya almayacaz, anlayamayz da. Bunlar bylece tanmsz kabul edeceiz ve kullanacaz. Ama, rnein, geni matematiksel olarak yukardaki terimleri kullanarak tanmlamamz gerekir, geni tanmlamadan genden szedemeyiz.

Bu aynen klidin birinci beliti. Arada hibir

fark yok. Ancak Hilbert en azndan nokta ve doru kavramlarnn tanmlanmadan verilmesi gerektiini sylemi.
te Hilbertin geometri belitleri.

Verilmi herhangi iki noktay ieren bir doru

vardr.
verilen iki nokta
bu iki noktadan
geen doru

I. Kapsam Belitleri
Hilbertin ilk iki belitini tek bir belitte toparlamakta bir saknca grmyoruz:
I.1-I.2. Verilmi herhangi iki deiik noktay
ieren tek bir doru vardr.
A ve B noktalarndan geen bu doruya bundan byle AB adn verelim.
I.3. Her doru en az iki nokta ierir. Ayrca,
ayn doru stnde olmayan (yani dorusal olmayan) en az nokta vardr.
Bu son belitin birinci ksm ok basit geometrileri ilgi alanmz dnda brakmak iin yazlmtr.
Okur, elenmek iin, her (ya da en az bir) dorunun en fazla iki nokta ierdii dejenere geometrileri bulmaya alabilir.

73

Matematik Dnyas, 2004 K

I.4-I-5. Dorusal olmayan herhangi noktay

ieren tek bir dzlem vardr. Her dzlemde en az
bir nokta vardr.

Biimsel Yazlm
Daha matematiksel olmak istiyorsak yle
yapmalydk: P, noktalar kmesi ve L de dorular kmesi olsun. Bir A nesnesinin nokta olduunu belirtmek iin P(A), bir l nesnesinin doru
olduunu belirtmek iin L(l) yazalm. Eer bir A
noktas bir l dorusunun stndeyse (ya da l
dorusu A noktasn ieriyorsa), A l yazalm.
O zaman, verilmi herhangi iki deiik noktay
ieren bir doru vardr nermesi yle yazlabilir: P(A) ve P(B) ise, yle bir l vardr ki
L(l), A l ve B l.
Matematiksel dilde bu da yle yazlr:
7A7B ((P(A) P(B)) l (L(l) A l B l))
Hilbertin aklnda olan bu son yazlmdr. Ancak biimsellik byle u noktada alndnda,
matematik ruhsuz ve hatta anlamsz bir ura
alan olur. nemli olan belitleri yukardaki gibi
biimsel olarak yazmak deil, az ya da ok uraarak belitlerin byle biimsel olarak yazlabileceini bilmektir. Yukardaki biimsel yazlmn
okunuu yledir:
7A : A ne olursa olsun,
7B : B ne olursa olsun,
P(A) : [eer] A bir noktaysa

: ve
P(B) : B bir noktaysa,

: o zaman
l
: yle bir l vardr ki,
L(l) : l bir dorudur

: ve
A l : A, l dorusundadr

: ve
B l : B, l dorusundadr.

A, B ve Cyi ieren bu bir tane olduunu bildiimiz dzleme bundan byle ABC adn verelim.
imdilik bir dzlemde dorusal olmayan
nokta olduunu bilmiyoruz. Bu, ilerdeki belitler
kullanlarak kantlanabilir.
I.6. ki nokta bir dzlemdeyse, o iki noktadan
geen dorunun tm noktalar da o dzlemdedir.
Yukardaki belitlerden, bir doruyu ve o doruda bulunmayan bir noktay ieren tek bir dzlemin
olduu kolaylkla kantlanr. Ayrntlar okura brakyoruz.
I.7. Eer iki dzlemin ortak bir noktas varsa,
ortak bir baka noktas daha vardr.
Yukardaki belitlerden kesien iki dzlemin tam
bir doruda kesitikleri kantlanabilir. Bylece geometrinin boyutunun 3ten byk olmad anlalr
(yoksa tek noktada kesien dzlemler olurdu, rnein drt boyutlu geometride x = y = 0 ve z = t = 0
dzlemleri sadece (0, 0, 0, 0) noktasnda kesiirler.)
I.8. Ayn dzlemde olmayan drt nokta vardr.
Bu belit tek dzlemi olan geometrileri kapsam
dnda brakmak iin yazlmtr. Yani dzlemin
boyutu en az 3 olmaldr. Bylece bu belitlerin tanmlad dzlem tam 3 boyutlu olacaktr.
II. Sralama Belitleri
Arasndalk kavramn da tanmlamadan
kabul ettiimizi anmsatrm. Arasndalk bir ilikidir, nokta arasnda bir iliki. Sezgisel olarak, A
noktas B ve C noktalar arasndadr demek, bu
nokta ayn doru stndeler, birbirinden deiikler ve A noktas gerek hayatta hissettiimiz anlamda B ve C noktalar arasndadr olarak yorumlanmaldr.
Eer A noktas B ve C noktalarnn arasndaysa, bunu A-B-C gibi grsel olarak gsterebiliriz.

Sezgisel olarak ve alageldiimiz eitimde, bir

doru, stnde bulunan noktalar kmesidir. Ama
Hilbertin sunduu biimde yle deil, bir doru,
noktalarnn kmesi olarak tanmlanmad, hatta
hi tanmlanmad, tanmsz terim olarak alnd.
Ama artk bir doruyu stndeki noktalar kmesi
olarak alglayabiliriz. Nitekim, birinci belite gre,
iki dorunun sadece iki noktas ortaksa bile bu iki
doru birbirine eit olurlar ve ikinci belite gre de
her dorunun stnde en az iki nokta vardr. Bundan byle bir doruyu stndeki noktalar kmesi
olarak alglamann hibir mahsuru yoktur.
Her dzlemi de stndeki noktalar kmesi olarak alglayabileceiz. Umarz okur hangi belitlerden hareketle byle bir varsaymda bulunabileceimizi alglayabilecektir.

II.1. Eer bir A noktas B ve C noktalarnn

arasndaysa, o zaman bu nokta birbirinden deiiktir ve dorusaldrlar. Ayrca A noktas C ve B
noktalarnn da arasndadr.

74

Matematik Dnyas, 2004 K

Bu belit arasndalk ilikisinin tahmin ettiimiz

gibi bir iliki olduunu sylyor. Son ksm B-A-C
ise C-A-Bdir diyor. Bir sonraki belit, noktalarn
youn olduunu syleyecek:

bir doru deil de bir n olduunu belirtmek iin

ABnin stne soldan saa doru bir ok konur,
ama biz yazlm arlatrmamak taraftaryz.
Bir sonraki belit bir doru parasn uzayda
uzunluunu bozmadan istediimiz gibi dolatrabileceimizi sylyor:

II.2. Herhangi iki nokta arasnda bir baka

nokta vardr.

III.1. A ve B iki farkl nokta olsun. l herhangi

bir doru ve A, l zerinde herhangi bir nokta olsun. O zaman A noktasnn
A
B
ldeki herhangi bir tarafnda
l
A
[AB] ve [AB] doru paraB
larnn e olduu bir B noktas bulunabilir.

II.3. Dorusal deiik nokta verildiinde

bunlardan biri ve sadece biri dier ikisinin arasndadr.
Bundan byle A ve B arasndaki noktalar kmesini [AB] olarak gsterelim. Bu kmeye bir de
ayrca A ve B noktalarn ekleyelim. II.1den
[AB]nin her noktasnn
A
B
AB dorusunda olduu
anlalr. [AB]ye doru
paras ya da (kapal) aralk diyelim.

III.2. Eer iki doru paras nc bir doru

parasna ese, o zaman o iki doru paras da etir.
Eer [AB] ve [CD] doru paralar ese (elikin tanmsz bir terim olduunu unutmayalm),
bunu [AB] [CD] olarak gsterelim.

II.4. A, B ve C dorusal olmayan nokta olsun. l, ABC dzleminde

A
bir doru olsun. Eer l,
[AB]nin bir noktasndan
C
geiyorsa, o zaman l,
B
l
[AC] ya da [BC]nin de
bir noktasndan geer.

III.3. A, B ve C noktalar dorusal olsun. Sadece B noktasnn hem [AB] hem de [BC] doru paralar stnde olduunu varsayalm. A, B ve C
ayn zellikleri salayan nokta olsun. Eer [AB]
[AB] ve [BC] [BC ] ise, o zaman [AC]
[AC ].

Arasndalk ilikisinin her doru zerinde birbirinin zdd iki sralama verdiini okur farketmi
olabilir. Bir sonraki blmde bunu ileyeceiz.

Sral verilmi deiik A, B, C noktasna

ABC ya da ABC as ad verilir.
A
B noktasna ABC asnn tepe
noktas denir. ABC as BA ve BC
C
nlaryla (BA, BC) olarak da ifade B
edilebilir.
ABC yazlm, hem bu noktalardan geen bir
dzlemi hem de bir ay temsil ediyor. Birazdan
ayrca bir de bir geni temsil edecek! Karkla
neden olabilir mi? Olabilir, ama az bir ihtimal. Sadece birazck dikkatli olmak gerekiyor o kadar.
ok gerekiyorsa bu yazlm arasnda kk iaretler yardmyla ayrm yaplabilir. Bizim buradaki
amacmz yazlm standart hale getirmek ya da gelecekte karlalacak zorluklar engellemek deil,
amacmz sadece Hilbertin belitlerini sunmak. Bunun iin de en kolaymza gelen yazlm kabul ediyoruz.

Ann bir taraf

B

C
C

III. Elik Belitleri

Elik de sralama gibi bir ilikidir, iki doru
paras (ya da birazdan tanmlayacamz iki a)
arasnda bir iliki. ki doru paras e demek,
sezgisel olarak, bu doru paralarnn uzunluklar
ayn demektir.
A herhangi bir nokta ve l, Adan geen herhangi bir doru olsun. l stnde Adan deiik
herhangi bir B noktas alalm. Ann, B ve C noktalarnn arasnda olduu C noktalar kmesine
Ann ldeki bir taraf denir. Ann bir doru zerinde iki taraf olduu kantlanmaldr.
C

Ann dier taraf

Ann Byi ieren tarafna AB n ad verilir.

AB nnn balang noktas Adr. Bazen ABnin

75

Matematik Dnyas, 2004 K

Ayn ey tanmlar iin de geerli olacak. Bir genin okullarda nasl tanmlandn bilmiyorum
(ve umurumda da deil!) Birazdan geni deiik ve srasz nokta kmesi olarak tanmlayacam.
Eer amacma ulamak iin bu tanm iime ve kolayma geliyorsa, bu tanm kabul edeceim. Sonu
olarak bu dergi bir mhendislik dergisi deil, soyut
matematik dergisi!
Devam edelim.
bir dzlem ve l, dzleminde bir doru olsun. A ve B noktalar, dzleminde olan ama lde
olmayan iki nokta olsunlar. Eer [AB] doru paras l dorusunu kesmiyorsa, A ve B noktalar
lnin ayn tarafndadr denir. dzleminde olan
A

Srasz noktaya gen denir. Biz genlerin

noktasnn birbirinden farkl olduklarn ve dorusal olmadklarn varsayacaz. Eer noktalar A,
B ve C ise {A, B, C} geni ABC olarak yazlr. Tabii ABC genini BAC, BCA vb gibi de yazabiliriz.
Yazy okuyan geometrici ve esasl geometrici
Mustafa Yac bu gen tanm konusunda bana
yle kkredi: Yaznzda dorusal olmayan (srasz) noktaya gen denir demisiniz. Akas hibir yerde byle bir tanma rastlamadm. Bunda bir
yanllk m var yoksa anlamaya yetmiyor muyum,
onu da anlamadm. genin tanmn bara bara
rettiim, be kere tekrarlattm, syleyemeyeni
derse almadm rencilerimin bu yazy okuduklarn dndm bir an. Ne sylerim acaba?
Dorusu ben de yukardaki tanm kafadan atmtm! Hilbert nasl yapm diye bakmamtm bile. nemli olmadndan... Aa yukar o da byle
yapmtr, baka nasl yapacak? imdi baktm. Hilbert bir geni {AB, BC, CA} doru paralar kmesi olarak tanmlam. Aadaki beliti yazmadan
nce de, bundan byle bir genin doru parasnn dorusal olmadn varsayacan sylemi.
Hilbert bir geni kenaryla tanmlam,
bense tepe noktasyla tanmladm. ki tanm
arasnda matematiksel olarak hibir ayrm yoktur.
Ama Mustafa Yac da hakl. Okullarda sadece matematik deil, matematikle birlikte bir de hayat bilgisi retilir. genin hayatta ne anlamda
kullanldn renciler bilmeli. Ama bizim matematik dnda bir kaygmz yok ki... Bizim iin genin kendisi ya da tanm deil, genin zellikleri nemli! Yeter ki genle ilgili teoremleri kantlayabilelim, baka bir ey umurumuzda deil. Soyut
matematii insansoyunun dier btn ura alanlarndan ayran bu zellikten MD-2003-IV, sayfa
9-13te szetmitik.
Ayrca aadaki beliti yazmak iin illa bir genden szetmek gerekmez, gensiz de yazlabilir
bu belit...

A
B

l
B

Ayn tarafta olan noktalar

Ayr taraflarda olan noktalar

her l dorusu da olan ama lde olmayan noktalar kesimeyen iki altkmeye ayrr ve bu sayede
lnin ayn tarafnda ya da ayr taraflarda olan noktalardan szedebiliriz.
Elik ilikisini tanmsz olarak alara da uygulayacaz.
Aslnda doru paralarnn eliinden alarn
elii ( kenar e genler sayesinde) tanmlanabilir. Dolaysyla elik ilikisi sadece doru paralar iin tanmsz olarak sunulabilir ve alarn elii
daha sonra bir tanm olarak verilebilirdi. Biz gene
de Hilberti izleyelim. Mutlaka bir bildii vardr.
III.4. ABC bir a olsun. A, B ve C nin dorusal olmadklarn varsayalm. l, bir dzleminde
bir doru olsun. A ve B , l zerinde iki farkl nokta olsun. , dzleminde lnin bir taraf olsun. O
zaman de yle bir C noktas vardr ki, ABC ve
ABC alar etirler. Ayrca, eer C bu zellikleri
salayan bir baka noktaysa, AC dorusu AC
dorusuna eittir.

III.5. Eer ABC ve ABC genleri iin, [AB]

[AB], [AC] [AC] ve A
C
C A
BAC BAC elikleri
geerliyse, o zaman ABC
ABC elii de geerlidir. B

A l
lnin taraf
B

imdi mehuuur parallellik belitini vereceiz.

Bu beliti klidin dier drt belitinden yola karak kantlamak iin heba edilen ana stnn haddi hesab yoktur.

A
C
B

76

Matematik Dnyas, 2004 K

S1, B S2, A O, B O iin O noktas A ile B

arasndadr.

IV.1. Paralellik Beliti. l herhangi bir doru ve

A, lde olmayan herhangi bir nokta olsun. O zaman A ve lyi ieren dzlemA
l de bulunan, Adan geen ve
lyle kesimeyen en fazla bir
doru vardr.

Var olduu sylenen

O noktas
S1

V. Sreklilik Belitleri
Bu blmde vereceimiz iki belit bir dorunun
gerel saylarla kodlanabileceini syleyecek.
Birinci belit gerel saylarn u zelliini ifade
edecek: > 0 ne kadar kk bir say olursa olsun,
eer n doal says yeterince byk alnrsa, n says her gerel sayy geer.

S2

21/3 Var m? Bu belit sayesinde 21/3 uzunluunun olduu kantlanabilir. Kantlayalm...

Kantlayalm ama daha saynn ne demek olduunu bile bilmiyoruz... Tanmlayacaz. Her eyi
tanmlayacaz. Yazy daha fazla uzatmamak iin
ayrntlara girmeyip okurun anlayna snacaz.
nce dik ay
tanmlayalm. AC
O-B ilikisini sadik a
dik a
layan nokta
alalm, yani O
A
O
B
noktas A ve B Grsel dikliin matematiksel hibir
noktalarnn ara- anlam olmadndan dik alar
snda olsun. C, zellikle dik izmedik.
AB dorusu stnde olmayan bir nokta olsun.
Eer AOC ve COB alar ese, bu alarn her birine dik a denir.
imdi sayy tasaylar
nmlayalm. Herhangi
bir x dorusu alalm ve
x
xin noktalarna say diyelim. Yukardaki ekilde drt say gsterdik!
O x herhangi bir nokta (yani say) olsun. Bu
O noktasna ilerde 0 says diyeceiz. A x,
Odan deiik bir nokta (yani say) olsun. Bu A
noktasna ilerde 1 says
u v
x
diyeceiz. lerde yapa- O
A
caklarmz
asndan
OAy bir n olarak grmekte yarar var.
imdi iki sayy (yani xin iki noktasn) arpmasn ve toplamasn reneceiz. Aldmz iki
sayya u ve v diyelim. Birazdan uv ve u + v adn
vereceimiz iki say tanmlayacaz.
xi Oda dik kesen bir y dorusu alalm. Byle
bir ynin varlnn kantn okura brakyoruz. Bu
x ve y dorularna halk arasnda x ve y eksenleri
denir. Bu iki ekseni hep kullanacaz. Ayrca yde
bir B O noktas seerek yde bir yn, yani bir OB
n belirleyelim. Ayrca, OA OB olsun.

V.1. Arimet Beliti. [AB] ve [CD] herhangi iki

doru paras olsun. O zaman yle bir k doal says
D
B
l vardr ki, [CD]ye e k tane
C
doru paras, Adan balanarak ardarda AB nnda
peisra sralandnda, B
noktas geilir.

Bir sonraki belitin neden gerekli olduunu

aklamamz gerekiyor.
Yukardaki belitleri kullanarak, bir birim uzunluunda bir doru paras verilmise (uzunluu tanmlamadk, ama hayal edin!) o zaman iki birim
uzunluunda bir doru paras ina edebiliriz. Hatta 2 uzunluunda bir doru paras da ina edilebilir. Ama , e, 21/3 uzunluunda doru paralar
yukardaki belitlerle ina edemeyiz.
Bir sonraki belit de bu uzunlukta doru paralarn ina edilebileceini sylemeyecek, ama en
azndan o beliti kullanarak bu uzunlukta doru
paralarnn olduunu kantlayabileceiz.
Sonuncu beliti Hilbertin verdii biimde almayacaz, Hilbertinki ok karmak. Hilbertinkine
edeer olan bir baka belit neriyoruz.
V.2. Dorunun Taml [Dedekind]. l herhangi bir doru olsun. (lyi lnin noktalar kmesi olarak grdmz unutmayalm.) S1 ve S2 kmeleri u zellikleri salasn:
1) l = S1 S2.
2) S1 S2 = .
3) S1 , S2 ,
4) A, B S1 ise [A, B] S1,
5) A, B S2 ise [A, B] S2.
O zaman yle bir O l noktas vardr ki, her A

arpma. u ve v noktalarnn (saylarnn) OA

n zerinde, yani Onun pozitif tarafnda olduklarn varsayalm.

77

Matematik Dnyas, 2004 K

Aadaki ekilden takip edin.

1) Adan y eksenine bir paralel izelim. (Bu
doru ilerde x = 1 dorusu olacak.)
2) Bu dik zerinde ve xin B noktasnn bulunduu tarafta, Ou Au eliini salayan bir u noktas seelim.
3) Ou dorusuyla vden yye ekilen paralelin
kesitii noktaya v diyelim.
4) v noktasndan xe bir paralel ekelim. Bu
paralelin yyi kestii noktaya w diyelim.
5) OA n stnde Ow Oz eliini salayan
bir z noktas bulalm.

Eer u ve v noktalarnn her ikisi de OA n

zerinde deilse, uv ve u+v saylar benzer biimde
tanmlanrlar. Bu iki ilem, u(v + w) = uv + uw gibi tahmin edilen tm eitlikleri salarlar.
Son olarak bir de iki say arasnda eitsizlii tanmlayalm. u ve v iki say olsun. Eer OA n
zerinde u + w = v eitliini salayan bir w says
varsa o zaman unun vden kkeit olduunu
syleyelim ve bunu u v olarak yazalm.
Bir de kpn almak fonksiyonunu tanmlayalm. Eer z bir sayysa, z3, zzz olsun (znin kendisiyle kez arpm.)
Artk 21/3 saysnn varln gsterebiliriz.
V.2yi kullanacaz. V.2deki l dorusunu x dorusu olarak alalm. 2 sayx
snn nerede olduu belli
2
A(1)
O
herhalde: A noktasna 1
dediimizden, 2 noktas A + A noktas olacak.
imdi,
S1 = {z x : z3 2}
olsun. S2 = x \ S1 olsun. S1 ve S2nin V.2deki koullar salad kantlanabilir. Dolaysyla ikisinin
ortasnda bir say vardr. te bu say 21/3 adn
vereceimiz saydr.

y
v

z = uv

Bu z noktasna u ile v saylarnn arpm diyelim ve bu sayy uv olarak yazalm.

Elbette uv = vu, (uv)w = u(vw), uA = u, uO =
O gibi eitliklerin gsterilmesi gerekiyor, bunu
okura brakyoruz.
imdi de toplamay tanmlayalm.

Son Sz. klidin yapamad biimsellii

2000 ksur yl sonra Hilbert yapmtr ve ( boyutlu) geometrinin belitlerini vermitir.
Boyutu illa e kmann gerei yoktu, iki boyutlu dzlem geometrisinin de belitlerini verebilirdi, biz de verebilirdik.
imdi akla u sorunun gelmesi lazm: Matematikte bu belitleri salayan bir sistem var mdr?
Evet vardr! Bu, kmeler kuramndan hareketle
kantlanabilir. MD-2003-IV saymzda kmeler kuramndan hareketle doal saylar kmesi Nyi tanmlamtk. Daha da ileri gidebilseydik, ki bir baka saymzda gideceiz, kmeler kuramndan hareketle gerel saylar kmesi Ryi tanmlayabilirdik.
Ardndan geometrinin
noktalarn R3 kmesinin elemanlar olarak tanmlayalm. Doru, dzlem, arasndalk, elik,
stndelik gibi kavramlar da tanmlayalm. Bu
tanmlardan sonra elde
edilen sistemin yukardaki aksiyomlar saladn kantlamak olduka
kolaydr. te byle...

Toplama. Gene u ve v noktalarnn OA n

stnde olduklarn varsayacaz.
1) Adan yye ve Bden xe birer paralel izelim.
2) Bu iki paralel C noktasnda kesisinler.
3) OB n zerinde Ov = Ov eliini salayan
bir v noktas alalm.
4) v noktasndan OC dorusuna bir paralel
ekelim.
5) Bu paralel doru udan yye ekilen paralelle u noktasnda kesisin.
6) u noktasndan xe bir paralel ekelim. Bu
paralel yyi w noktasnda kessin.
7) OA n zerinde Ow Oz eliini salayan
bir z noktas alalm. Bu sayy u + v biiminde yazalm ve adna u ile v noktalarnn toplam diyelim.
y
u

B
C

u+v

A
O

78