Matematik Dnyas, 2004 K

Aritmetiin arpmsal Fonksiyonlar

E. Mehmet Kral* / luzumi_86@yahoo.com
Euler Fonksiyonu. nceki saylarmzda Euler fonksiyonundan szetmitik. Tanm anmsatalm: Bu fonksiyon, verilen bir n saysndan kkeit ve nye asal olan doal saylarn saysn verir:
(n) = |{x N : ebob(x, n) = 1, x n}|.
rnein eer n = 10 ise, 10dan kkeit ve 10a
asal saylarn kmesi {1, 3, 7, 9} olduundan,
(10) = 4tr.
fonksiyonunun yle bir zellii vardr: Eer
n ve m birbirine asal iki sayysa,
(nm) = (n)(m).
Bu zellikten, nin deerlerini hesaplayabilmek
iin, her p asal ve her k > 0 doal says iin (pk)
deerini bilmek gerektii anlalr, nk eer nyi,
n = p1k1p2k2 ... prkr
olarak asallarna ayrrsak (burada piler nyi blen
birbirinden deiik asallardr), o zaman,
(n) = (p1k1p2k2 ... prkr) = (p1k1)(p2k2) ... (prkr)
bulunur. Ayrca, asal bir p iin, (pk) deeri kolayca hesaplanr: pk sadece p, p2, ..., pk saylarna blndnden ve bunlardan pk1 tane olduundan,
(pk) = pk pk1
dir. Bylece her n iin (n) deeri, en azndan teoride hesaplanabilir. Yukarda sylediklerimizin
her birinin kant kolay olduu gibi, ayrca, MD2004-I, sayfa 39-41de de bu kantlar verilmiti.

arpmsal Fonksiyonlar. , pozitif doal saylar kmesi Sden gerel saylar kmesi Rye giden
bir fonksiyon olsun. Eer birbirine asal her n, m
S ifti iin (n)(m) = (nm) ise fonksiyonuna
arpmsal denir.
Demek ki yukarda tanmladmz ve d fonksiyonlar arpmsaldr. Daha birok arpmsal
fonksiyon rnei greceiz.
r Fonksiyonu. Sabit bir r says iin, r fonksiyonunu
r(n) = d|n dr
olarak tanmlayalm. rnein,
2(12) = 12 + 22 + 32 + 42 + 62 + 122 = 210.
Burada, 0(n) = d(n) eitliine dikkatinizi ekeriz. Ayrca 1(n) de nnin blenlerinin toplamdr
ve (n) olarak gsterilir.
rnin arpmsal olduunu kantlayalm:
r(n)r(m) = (d|n dr)( e|m er)
= d|n, e|m drer = d|n, e|m (de)r
= de|nm (de)r = r(nm).
Drdnc eitlik ebob(n, m) = 1 eitliinden kaynaklanyor, nk bu durumda nmnin her bleni
nnin bir bleniyle mnin bir bleninin arpmdr.
Bu kanta iyi bakn, nk bunu birazdan genelletireceiz: dr yerine, herhangi bir arpmsal
fonksiyonu iin (d ) deerini alacaz.

Blen Says Fonksiyonu. Yukarda szn ettiimiz zellii daha birok fonksiyon salar. imdi
tanmlayacamz d fonksiyonu bunlardan biridir.
Eer n 0 ise, d(n), nnin blenlerinin says olsun:
d(n) = |{d N : d | n}|.
rnein d(6) = 4 ve asal bir p iin d(p) = 2.
Eer n ve m birbirine asalsa, nmnin her bleni
n ve mnin birer bleninin arpmna eittir. Bu olgudan hareketle d(nm) = d(n)d(m) eitlii kolaylkla
kantlanr. Dolaysyla eer asal p saylar iin, d(pk)
bilinirse, dnin her sayda ald deer aynen gibi
hesaplanabilir. d(pk)nin ka olduunu bulmak da
pek zor deildir. Nitekim, pknin blenleri tam tamna 1, p, p2, ..., pk olduundan, pknin tam k+1 tane
bleni vardr, yani d(pk) = k + 1dir.

Fonksiyonu. Bir arpmsal fonksiyon rnei

daha: n > 1 olsun; nyi asallarn arpm olarak yazalm: n = p1p2 ... pk. Buradaki piler nnin asal arpanlardr. pilerin birbirinden farkl olmalar gerekmediine dikkatinizi ekeriz. imdi
(n) = (1)k
olsun. Bu fonksiyon bir saynn asal blenlerinin
saysnn tek mi ift mi olduunu sylyor. Eer n =
1 ise, yukardaki tanmla uyum salamas iin, (1) =
(1)0 = 1 olarak tanmlansn. Elbette eer p asalsa
(p) = 1. Herhalde nn arpmsal olduu ok belli olmal. Ama nn daha gl bir zellii var: n ve
m birbirine asal olmasalar da (mn) = (m)(n).
arpmsal Fonksiyonlarn zellikleri. arpmsal bir fonksiyonu ele alp zelliklerini bulalm.

* Boazii niversitesi Matematik Blm 1. snf rencisi.

80

Matematik Dnyas, 2004 K

= (a|n (a))(b|m (b))

= *(n)*(m).
kinci eitlik ebob(n, m) = 1 olmasndan kaynaklanyor, nk nmyi blen her say, nyi blen bir
ann ve myi blen bir bnin arpmdr.
Yukardaki kantn rnin arpmsal olduunun
kantna ne kadar ok benzediine dikkatinizi ekeriz. Hatta kantlar ayn, sadece rnin arpmsal olduunun kantnda (n) = nr almak gerekiyor. Nitekim, eer fonksiyonu (n) = nr kuralyla tanmlanm arpmsal fonksiyonsa, o zaman, * = r.
Bunun zel bir hali olarak da (r = 1 alarak) Id* =
bulunur.

Her sayy 0a yollayan sabit0 fonksiyonu

arpmsaldr, ama olduka skc bir fonksiyondur,
bu yzden nin sabit0 fonksiyonu olmadn varsayalm. Bu, tam tamna (1) 0 demektir, nk
eer (1) = 0 ise, 1 her sayya asal olduundan, her
n iin, (n) = (1n) = (1)(n) = 0(n) = 0 bulunur ve sabit0 fonksiyonudur.
Bundan da (1) = 1 kar, nk, (1) = (11) =
(1)(1) = (1)2; ayrca (1) 0; dolaysyla (1) = 1.
imdi nin dier saylarda alabilecei deerlere bakalm. n S olsun. nyi asallarna ayralm:
n = p1k1p2k2 ... prkr.
O zaman, arpmsal olduundan,
(n) = (p1k1p2k2 ... prkr) = (p1k1)(p2k2) ... (prkr)
olur. Demek ki (n) deerini hesaplayabilmek iin,
bir p asal ve her k > 0 doal says, (pk) deerini
hesaplamak gerekiyor.
Bu aamada can alc soru, herhangi bir asal p
says ve k > 0 doal says iin, (pk) deerinin ne
olabileceidir. Yant kolay, hatta biraz fazla kolay:
(pk)nin alabilecei deer zerine herhangi bir koul koyamayz, (pk) herhangi bir gerel say olabilir. Bir baka deyile, eer her p asal ve k > 0 doal says iin bir ap,k gerel says verilmise, o zaman, (pk) = ap,k eitliini salayan arpmsal bir
fonksiyonu tanmlanabilir. Buradaki ap,k saylar
rastgele seildiinden, (pk) deerleri alabildiine
zgrdrler, herhangi bir yasaya, eitlie, zdelie vb uymazlar. Ama geri kalan nler iin, arpmsal olmann koulunu yerine getirmelidir.
Yukardaki rneklerde asal p ve k > 0 doal says iin,

rnek 1. Eer , sabit 1 deerini alan fonksiyonsa, * = ddir.

rnek 2. , Euler fonksiyonu olsun. * fonksiyonunu bulalm. arpmsal olduunu biliyoruz,
bunu yukarda grdk. Dolaysyla asal pler ve k
doal saylar iin *(pk) deerlerini bilmek yetiyor. Bulalm:
*(pk) = d|pk (d) = i=0,...,k (pi)
= (1) + (p) + (p2) + ... + (pk)
= 1 + (p1) + (p2 p) + ... + (pk pk1)
= pk.
Demek ki *(pk) = pk. Bundan her n iin *(n) = n,
yani *= Id kar. Dolaysyla ** = Id* = 1.
Yenileri Alp Eskilerini Veriyoruz. Yukarda *
fonksiyonunu fonksiyonunu kullanarak bulduk.
Acaba fonksiyonunu * fonksiyonunu kullanarak bulabilir miyiz? Evet!
Mbius fonksiyonunu yle tanmlayalm:

Kolayca kontrol edilebilecei zere fonksiyonu arpmsaldr. Ayrca eer p bir asalsa (p) = 1
ve eer k > 1 ise, (pk) = 0.

deerlerini bulmutuk.
Eskileri Alp Yenilerini Veriyoruz. imdi bir
arpmsal fonksiyondan yararlanarak yeni bir arpmsal fonksiyon yaratacaz. , herhangi bir arpmsal bir fonksiyon olsun. * fonksiyonunu yle tanmlayalm:
*(n) = d|n (d).
* da arpmsaldr nk er n ve m birbirine asalsa,
*(nm) = d|nm (d) = a|n, b|m (ab)
= a|n, b|m (a)(b)

Altrma. n 1 iin, *(n) = 0 ve *(1) = 1

eitliklerini kantlayn.
Teorem. (n) = d|n (d)*(n/d).
Bu teorem, rettiimiz * fonksiyonundan eski
fonksiyonunu tekrar elde etmemizi salyor. Bu-

81

Matematik Dnyas, 2004 K

d|n (d)/d = (n)/n.

nun bir anlam da * fonksiyonunu ayn yntemle

baka bir fonksiyondan elde edemeyeceimizdir,
yani * = g* ise = gdir.

Ayn ekilde

d|n (d)r(n/d) = nr

eitliini de biliyoruz.
Teoremin Kant: ve g herhangi iki arpmsal
fonksiyon olsunlar. Bir hesap yapalm:
d|n g(d)*(n/d) = d|n [g(d)e|(n/d) (e)]
= d|n e|(n/d) g(d)(e) = ed|n g(d)(e).
Burada, birinci eitlik * fonksiyonunun tanmndan kaynaklanyor. nc eitlik, d|n ve e|(n|d)
koullarnn ed|n kouluna edeer olmasndan
kaynaklanyor. Demek ki,
d|n g(d)*(n/d) = ed|n g(e)(d).
Benzer biimde, g ile nin rollerini deitirirsek,
d|n (d)g*(n/d) = ed|n (e)g(d)
buluruz. Ama son iki denklemin sa taraflar birbirine eit. Demek ki,
d|n g(d)*(n/d) = d|n (d)g*(n/d).
imdi g yerine alalm:
d|n (d)*(n/d) = d|n (d)*(n/d)
buluruz. Ama * fonksiyonu yukardaki altrmada hesaplanm olmal: Eer n 1 ise *(n) = 0 ve
*(1) = 1. Demek ki,
d|n (d)*(n/d) = d|n (d)*(n/d) = (n).
Teoremimiz kantlanmtr.

Son Sz Deil. Bu yazda belli bir yerden sonra yaptklarmz baz okurlara garip gelmi olabilir. Neden tanmlandklar ok ak olan birtakm
fonksiyonlardan neden tanmlandklar hi de ak
olmayan baka fonksiyonlar elde ettik. Sonra ilk
fonksiyonumuzu sanki kaybetmiiz gibi yeniden
bulmak iin bir baka fonksiyon daha ( fonksiyonunu) tanmladk.
Aslnda bu yaptklarmzn hepsinin ok geerli nedenleri vardr. Bu yaznn devam niteliinde olan gelecek yazda konuya biraz tepeden bakacaz ve o irtifadan tm bu fonksiyonlarn aslnda birbirlerine gbekten bal olduu ortaya kacak. Ayrca tm bu yaptklarmz da meruiyet kazanacak.

Tekzip!
Geen saymzda, sayfa 34-37de bir m > 1
tamsaysna asal her n iin n(m) 1 (mod m)
denkliini kantlamtk. Editrden kaynaklanan bir hata sonucu, aynen bunun gibi bir gri
kutucuk iinde, mye asal her n iin nk 1 (mod
m) denkliini salayan en kk k says yanl
verilmiti. Bu denklii salayan en kk k,
eer m tekse (m),
eer 8|m ise (m)/4
dier hallerde (m)/2
dir. Dzeltir zr dileriz.

Uygulama. imdi birka uygulamaya geelim.

Uygulama dediysek yle ahm ahm bir ey yapmayacaz. Alt taraf u bulduumuz yeni formle
bildiimiz fonksiyonlar yerletireceiz. rnein
* = Id eitliini biliyoruz ya, teoremimiz saolsun,
artk
d|n (d)(n/d) = (n)
eitliini de biliyoruz, yani,

laryla ilgilendim (babam saolsun). Bir triatlon

bitirmiliim de vardr! Lise 2de gayrmeru bir
ay ocann hissedarndan biri ve iletmecisiydim. Oralet imeyi severim. Model Birlemi
Milletlercilik ve FRP oynamaktan holanrm.
FRPde zellikle savalarda hi ie yaramayan
karakterleri oynamak houma gider. (Bkz.
OOTSdeki Elan. Googleda OOTS yazarsanz
karnza kacaktr.) Ayrca uzun sredir piyano
alyorum.
ok zayfm ve dolaysyla sert sandalyelere
oturmay sevmem. Eer mmknse oturmam, tnerim (yle derler). Glmeyi somurtmaya, zplamay yrmeye tercih ederim.

E. Mehmet Kral
1986 stanbul Doumluyum. lkokulu Sezgin Topu
ile okudum (hocamd). Ortaokul ve lisede de skdar
Amerikan Lisesindeydim.
Sahneye kmay ok severim.
Dolaysyla lisede pekok oyunda oynadm. Bir
ara iimden tiyatrocu olma istei gemiti, daha
nce de (ortaokulda) reklam metin yazar olmak
istiyordum. En sonunda bir kskanlk sonucu
matematie olan ilgim alevlendi. Derhal elime bir
MD aldm... Ve al o al!
Bir ara sporla, zellikle de uzun mesafe spor-

82