NDEKLER

NSZ...........................................................................................................iii
1. GR...........................................................................................................1
1.1. Ama.......................................................................................................1
1.2. Kapsam...................................................................................................1
1.3. Yntem...................................................................................................1
2. PAMPHYLA BLGES TARHSEL GELM VE CORAFYASI..2
3. PAMPHYLA BLGES KLT ALANLARI VE KLTLER..............4
3.1. Aspendos (Belkz)...................................................................................4
3.1.1. Aspendos Tarihi Corafyas..............................................................4
3.1.2. Aspendosta Grlen Kltler............................................................8
3.2. Perge (Murtna).....................................................................................11
3.2.1. Perge Tarihi Corafyas..................................................................11
3.2.2. Pergede Grlen Kltler...............................................................14
3.3. Side (Selimiye Ky)............................................................................16
3.3.1. Side Tarihi Corafyas....................................................................16
3.3.2. Sidede Grlen Kltler.................................................................20
3.4. Lyrbe (Seleukeia, Bucakeyhler)..........................................................23
3.4.1. Lyrbe Tarihi Corafyas..................................................................23
3.4.2. Lyrbe de Grlen Kltler................................................................24
3.5. Sillyon (Yanky)...................................................................................25
3.5.1. Sillyon Tarihi Corafyas................................................................25
3.5.2. Sillyon da Grlen Kltler.............................................................25
3.6. Attaleia (Antalya)..................................................................................26
3.6.1. Attaleia Tarihi Corafyas...............................................................26

3.6.2. Attaleia da Grlen Kltler............................................................27

GENEL DEERLENDRME VE SONU.................................................28
KAYNAKA.................................................................................................30
HARTALAR................................................................................................35
RESMLER...................................................................................................36

NSZ
Toplumlar anlamak iin kltrlerini tanmak gerekir. nsann bireysel
davranlar ile genel toplumsal davran ve kabullerini belirleyen byk oranda
kltrdr. Dolaysyla kltr dinamiklerine hakim olunan antik toplumlar hakknda
bilgi retmek anlamnda daha baarl olunaca aikardr.
Uygarlk ve kltr tarihinin nemli bir aktr olan dinsel inan, toplumsal
kimliklerin olumasnda ekillendirici bir rol stlenmitir. nsan yaamnn her
alanna nfuz ederek siyasetten gnlk yaama, bilimden sanata, insan yarats olan
ne varsa, hepsi zerinde kendisinden izler brakmtr. Ayrca dinsel inanlar ok
geni lde toplum ekonomisinin koullarna, zellikle toplumu evreleyen
ekonomik corafya koullarna baldr. Byle olmakla birlikte ekonomik corafya
koullarnn olanak verdii ereve iinde, her adaki her halkn dinsel inanlar,
iliki kurulan dier halklarn dinsel inanlarndan srekli olarak etkilenmitir. nsann
kutsal olanla arasnda var olan inan ve dogmalar btn olarak nitelendirilen, din
olgusu nemli bir yere sahiptir.
Kltler asndan bakldnda Pamphylia Blgesinin kltr zenginlii gze
arpmaktadr. Yukarda bahsettiim hususlarn sonucu olarak; Akdeniz corafyasnn
pek ok farkl klt blgede kendisine yer edinmitir.
Bu almada, Pamphylia Blgesi Kltleri ve Klt Alanlar, aratrlmak zere
seilen rnekler kapsamnda incelenecek, blgesel farkllklar ve benzerlikler ile
birlikte blgeye has bir karakterin varl aratrlacaktr.
Bu gdler dolaysyla baladm aratrmamda bandan beri yanmda olan
ve her zaman desteini hissettiim sayn hocam DR.ZAFER KORKMAZ a teekkr

ederek yazma balamak isterim. Ayrca yorucu alma dnemimde yanmda olan
btn hocalarma ve arkadalarma da kranlarm sunarm.

Saime BALCI

1. GR
1.1. Ama
Pamphylia Blgesi hakknda ok fazla aratrmann yaplmam olmas, bu
blge de belli bal yerlerin kazsnn yaplm olmas ve bu dorultu da kazs
yaplm antik kentlerin Kltleri asl ama edinilmitir. Her ne kadar derinlemesine
bir alma yapabilmek iin gerekli donanma sahip olunmasa da konu ile alakal
daha nce yaplm almalardan yararlanlarak bilgilerin derlenmesi amalanmtr.

1.2. Kapsam
Pamphylia Blgesi Kltleri ve Klt Alanlar konulu almamda Pamphylia
Blgesi tarihsel geliimi, tarihsel corafyas, blge antik kentleri hakknda bilgi
verildikten sonra burada bulunan klt alanlar ve kltler hakknda belirleyici
unsurlara deinilerek genel bir ereve izilmitir. Ayrca mimari yaplar hakknda
bilgi vererek aralarndaki balantlara deinilmeye allmtr. Son olarak sikkeler
ve grseller yardmyla baz konular akla kavuturulmutur.

1.3. Yntem
Daha nceden kaleme alnm almalar incelenerek bir yol izildikten sonra
bu almalarda ad geen eserler incelenmi, buradan alnan bilgiler kaynaklar
belirtilerek

aratrmaya

eklenmitir.

Bu

srada

gncel

olan

yaynlardan

yararlanlmasnn asl sebebi srekli gemiten gnmze sre geldii halde son
zamanlarda deimi olan bilgilerin bu gn kabul edilen ekli ile aktarlmasn
salamaktr.
Kaynaklardan edinilen bilgiler grseller ile desteklenerek ele alnan konularn
daha anlalr olmas salanmaya allmtr.

2. PAMPHYLA BLGES TARHSEL GELM VE

CORAFYASI
Pamphylia blgesi, douda bugn Taeli denen Dalk Kilikia (Kilikia
Trakheia), batda Teke denen Lykia ve kuzeyinde ise Pisidia blgesi ile komsudur.
Blgenin gneyinde ise antik adyla Pamphylion Pelagos, gnmzdeki ad ile
Antalya krfezi yer almaktadr. Blge, bugn Antalya ilinin dou kesimini tmyle
kapsamaktadr(Harita 1-2).
Pamphylia blgesi, lman iklimi, bereketli topraklar ve Dou Akdeniz
ulamndaki stratejik konumu nedeniyle Paleolitik adan beri yerleim grmtr.
M.. 2. bin ylda blgede yaam olan halkn kimlii hakknda dorudan bir
bilgiye sahip olamasak da, yaplan filolojik aratrmalar sonucunda farkl grler
ortaya konmaktadr. Filolojik incelemeler, M.. 2. binyln sonlarnda Yunanistan
Akhaylarn ya da akalarn Pamphyliaya getiklerini gstermektedir. Yunan tarih
geleneine gre, Mopsos, Kalkhas ve Amphilokhos gibi Akhal kahinlerin
nderliinde Anadolunun ky blgelerini izleyerek, dou ynnde ilerleyen akalar
ve Bat Anadoluda Aiol ve yon gibi eitli Yunan kafileleri Antalya Blgesini
de istila etmiler ve bu blgeye Pamfilya, yani Yunanca tm kabileler lkesi
adn vermilerdir. Bu nedenlerden dolay blgeyi birden fazla Yunan kkenli
kabilenin iskan ettiini dnebiliriz. Tarih gelenei, bu blgenin bir zamanlar
Mopsopia adn tadn ya da Mopsopun bu blgeye kz Pamfilya veya kz
kardei Pamfile onuruna Pamfilya adn vermi olduunu bildirmektedir.
Pamphylia blgesinin M.. 1. binyln ilk yarsna dair tarihine ilikin antik
kaynaklarda hibir bilgiye rastlanmamaktadr. Ancak Antik yazarlardan Sicilyal
Diodoros, Pamphyliann Asurlulara ve Solinus da Kilikia Devletine ait olduundan
bahsetmektedir. Ancak,

bu

aktarmlarn

doruluu henz

bilimsel

olarak

kantlanamamtr. Pamphylia Blgesi, Kroisos Dneminde (M.. 561/60-547/6)

Perslerin egemenlii altna girmistir. 6 Eurymedon Sava (M.. 466) sonrasnda
Pamphylia Atina hkimiyetine girmi ancak bu durum 50 yl srm ve daha sonra
tekrar Pers egemenlii altna girmitir. Anadoludaki Pers satraplarnn merkezi
otoriteye kar giritikleri ve M.. 360 ylnda meydana gelen Satraplar
Ayaklanmasna Pamphyliallarn da katldklar bilinmektedir.

M.. 334 ylnda Byk skenderin blgeyi ele geirmesine kadar

Pamphylia Ionia Satraplna bal kalmtr. Byk skenderin blgeyi ele
geirmesinden sonra, Pamphylia ve Lykia birletirilerek bir satraplk haline getirilmi
ve satrap olarak da Nearkhos atanmtr. Byk skenderin lmnden Ipsos
Savana (M.. 301) kadar geen sre iinde ise Pamphylia Antigonos
Monophtalmosun devletinin (Byk Phrygia Satrapl) bir paras olarak kalmtr.
Ipsos Savann ardndan, nce Pleistarkhos daha sonra da Demetrios Poliorketesin
egemenlii altna giren Pamphylia, M.. 3. yzyln ikinci yarsndan itibaren zaman
zaman Ptolemaioslar zaman zaman da Seleukoslar devletlerinin ynetimi altna
girmistir.
M.. 213 ylnda Akhaiosun lm ile III. Antiokhosun egemenlii altna
giren blgede, Seleukos egemenlii uzun soluklu olmams, M.. 190 ylndaki
Magnesia Savasnn ardndan yaplan Apameia Bars (M.. 188) sonrasnda
Pergamon Krall adna Romal komutana braklmtr. M.. 133 ylnda Bergama
Krallnn Romaya braklmas ve Asia Eyaletinin kurulmasndan sonra ise bu
eyaletin dsnda braklan blgenin bamsz olduu dnlmektedir.
M.. 1. yzyln ilk yarsnda Pamphylia, nce Kilikia Eyaletine, M.. 47
ylnda ise Asia Eyaletine balanmtr.12 Claudius dneminde (M.S. 41-54) LykiaPamphylia Eyaletine dahil olmutur. Galba (M.S. 68-69), Pamphyliay Galatia
Eyaleti ile birletirmi, fakat ardndan Vespasianus (M.S. 69-79) Lykia-Pamphylia
Eyaletini tekrardan kurmutur. Hadrianusun (M.S. 117-138) yapt idari bir
deiiklik ile imparatorluk eyaleti olan Pamphylia ksa bir sreliine Senato Eyaleti
olmu ve Marcus Aurelius dneminde (M.S. 161-180) tekrar Senato Eyaleti
konumuna getirilmitir.
Pamphylia Blgesindeki kentler arasnda, Attaleia (Antalya) Aspendos
(Belks), Lyrbe (Bucakseyhler), Magydos (Lara/Karpuzkaldran), Perge (Murtna),
Side (Eski Adaliya/Selimiye) ve Sillyon (Yanky)u sayabiliriz.

3. PAMPHYLA BLGES KLT ALANLARI VE KLTLER

3.1. Aspendos (Belkz)
3.1.1. Aspendos Tarihi Corafyas
Anadolunun gneyinde, Toroslarla Akdeniz arasndaki geni ovaya yaylan
Pamphylia blgesinde, Antalya-Alanya karayolunun 44. kmsinde kuzeye ayrlan yol
zerindeki Aspendos, Serik ilesinin 8 km. dousunda, Belks Ky bitiiindedir.
Kent, kuzeydeki Toroslardan karak Antalya ovas zerinden Akdeniz2e dklen
Kpray (Eurymedon) rmann yaklak 1 km. batsnda, bugnk sahil eridinden
10 km. ierde, ovaya hakim iki yksek tepe zerinde kurulmutur. M.S. III. Veya IV.
y.y.da izilen ve XVI. y.y.da peutinger tarafndan yeniden ele alnarak Tabula
Peutingeriana adn alan atlasta, Pergamondan balayarak Tytira, Philadelphia,
Hierapolis, Laodikeia, Cormassa, Sillyon ile Aspendos kentlerinden geen ve Sidede
son bulan yol zerinde gsterilmitir1.
Blgede yerleme bronz ana dek uzanmaktadr. A. Gtze, Kbrsda grlen TroiaYortan kltrnn Pamphylia zerinden gemi olabileceini syler2. Buna
dayanarak Pamphyliann da Anadolunun 3. bin kltrlerinden Troia-Yortan
gurubuna girdiini ileri srebilir. Kazlarn yetersizlii nedeniyle blgede bu dneme
ait buluntu ele gememesine ramen, fizyolojik aratrmalar Gtzenin tezini
dorular. Pamphylia kitabelerinde rastlanan Trokandas szcnn, M.. 3. bin
Anadolu dillerinden Luvicede Frtna Tanrs olarak geen Tarku (Tarhunda,
Tarhunza)3dan tredii4; buna dayanlarak blgenin M.. 3. binde Luvi dili konuan
yerli halk tarafndan yerleim grd kabul edilir5.

1 Pekman 1989, 4.
2 Bosch 1957, 15; Pekman 1989, 5-6.
3 Hanerliolu 1993, 493.
4 Bosch 1957, 15.

Herodot ve Strabon, Troiann dmesinden sonra Kalkhas, Amphilokos ve Mopsos

nderliindeki karma bir topluluun nceleri Mopsopia6 olarak bilinen Pamphyliaya
gelerek ounluunun buraya yerletiini bildirirler. Yine Strabon, Aspendos
kentinin de, Troia sava sonras Argoslularca kurulduundan sz eder. Dionysos
Periegetese gre, Perge kristesleri arasnda Delphili olarak geen Mopsos,
Aspendos kentinin kurucusudur7.
Pamphylia Grekede tm Grek- boylarnn bir arada ikamet ettikleri yurt
anlamna gelir8. Blgede Kbrs, Arkadia, Dor, Aeol ve Anadolulu zellikler ieren
bir dil konuulur. Pamphylia lehesinde ounluunun eski Anadoluya zg dil
zellikleri gstermesi, blgeye yerleen Hellen kkenli halkn aznlkta oluunun
kantdr. Ataleia dnda, blgedeki Grekeye yabanc kent isimlerinde olduu gibi
Aspendos da Kk Asyaya zg nd- sfiksi ile meydana getirilmi, Anadolu
kkenli bir szcktr9. Bu nedenle Aspendosa, daha Grekler gelmeden nce
yerleildii anlalmaktadr.
Pamphyliann M.. 1. binin ilk yarsndaki durumu, kazlarn azl nedeniyle
yeterince aydnlanm deildir. Bosch, bu dnemde Pamphyliann Asur ve Kilikia
ynetiminde bulunduundan sz eden Diodoros ve Solinusun sylencelerinin
gvenilir olmad grndedir10. Blge, M.. 6. y.y.da, Kroisos zamannda Lydia
egemenliine girmitir. Ancak bu uzun srmez, M.. 546da kroisos, Pers kral
Kyros tarafndan yenilgiye uratlnca, btn Anadoluyu egemenlikleri altna alan
Persler ynetimi ele geirir11. Bu dnemde (M.. 5. y.y. balar) Aspendos, Perge ve
Side kendi gm sikkelerini bastrmlardr. Persler, belirli bir hara karlnda
5 Pekman 1989, 6.
6 Ik 1996, 26-27.
7 Pekman 1970, 48.
8 Bosch 1957, 15.
9 Bosch 1957, 17.
10 Bosch 1957, 18; Pekman 1989, 17.

kenti iilerinde zgr brakrlar. M.. 490-480 yllarnda Perslerin Yunanistan

igal ederek egemenlik altna alma abalar btn Pamphyliayla birlikte Aspendos
da katlmtr.
Perslerin, Salamis ve Plataiada M.. 479da urad kesin yenilgi sonrasnda Atina
merkezliinde kurulan Delos Birlii ne Lykia, Pamphylia ve Kilikia kentlerinin
tm katlmamtr. M.. 470 yllarnda Kserkses, son bir direni iin Aspendosda
byk bir ordu ve donanma toplar. Kimon liderliindeki sayca az Atina ordusu,
Aspendos yaknlarnda Eurymedon(Kpray) nehri aznda toplanm Pers
donanmasna saldrr ve kenti ele geirir 12. Bu zafer Atinallara, Pamphylia zerinde
tam bir egemenlik getirmemi, blge yine Perslerin elinde kalmtr 13. M.. 411
ylnda, Peleponnesos savalar devam ederken Perslerin kentten bir deniz ss
olarak yararland bilinmektedir14.
M.. 389 ylnda Atinal komutan Thrasyboulos, Kk Asya sahillerine bir sefer
dzenler15. nce Eurymedon aklarnda demir atan Thrasyboulos, Aspendosu
haraca balar, ancak askerlerin taknl sonucu halk tarafndan adrnda
ldrlr16. M.. 386 yl sonlarnda yaplan bar antlamasyla, Pamphylia tekrar
Pers ynetimine geer.
M.. 334 ylnda Makedonyal gen kral Byk skender, Pers gcn ezmek ve
Hellenlere yaplan ktlklerin cn almak amacyla Anadoluya geer. Lykia
zerinden Pamphyliaya giren skender, Pergeye ve Aspendosa doru ilerler. Onu
kentin

giriinde

karlayan

Aspendoslu

eliler,

kente

Makedonyal

asker

yerletirilmemesi artyla teslim olacaklarn, ayrca Pers kralna sunduklar atlarla 50

11 Mansel 1995, 253.
12 Bosch 1957, 19; Mansel 1995, 302.
13 Bosch 1957, 20.
14 Bean 1969, 58.
15 Bean 1997, 52.
16 Bosch 1957, 20-21; Bean 1997, 52.

talenti skender2e vereceklerii ve Makedonya ordusuna katkda bulunacaklarn

bildirirler17. Bunun zerine Sillyona geen skender, Aspendoslularn koullara
uymay reddederek kenti savunmaya hazrlandklarn renince tekrar Aspendos
zerine yrr. skenderin geriye dnebileceini dnemeyen ASpendoslular, kar
koymadan teslim olur. Byk skender, vergilerini iki katna kartr, atad valiye
itaat

edilmesini

ve

kentte

bir

Makedonya

garnizonu

bulundurulmasn

Aspendoslulardan ister18.
Byk skenderin Babyloniada lm dou dnyasn hkmdarsz brakm, bu
tarihten itibaren skenderin komutanlar kalan topraklar iin birbirleriyle
savamlardr. Bu mcadelelerden etkilenen Aspendos, Ptolemaioslar ve Seleukoslar
arasnda el deitirse de iilerinde srekli bamsz kalmtr19.
M.. 2. y.y. balarnda Seleukos kral IV. Antiochosun gney Anadolu kylarn
igal etmesi, Roma ordularnn Anadoluya gemesine yol aar. M.. 190da yaplan
Magnesia Savanda, Pamphyliallarn da destekledii IV. Antiochosu yenen
Romallar sahip olduklar btn Anadolu topraklarn Bergama kral II. Eumenese
brakrlar. M.. 133 ylnda Bergamann son kral III. Attalos topraklarn ve
kralln Roma2ya devreder. Roma ynetimi M.. 1. y.y. balarna kadar, Aspendos
dahil blgenin tm kentlerini yamalayarak hara alan Dolabella ve Verres 20 gibi
azl korsanlarla uramak zorunda kalr. M.. 78 ylnda Roma tarafndan gney
Anadolu eyaletine vali atanan Servilius Vatia, bir sre iyi ynetim sergiler. Ancak
M.. 5 Mart 44de Julius Caesarn ldrlmesiyle iler yine karr. M.. 42de
dounun ynetimini ele alan Marcus Antoniusun M.. 27 ylnda Octavianusa
yenilmesiyle

Pamphyliayla

birlikte

tm

Anadolu

yeni

kurulan

Roma

mparatorluuna dahil olur. Roma Cumhuriyet dneminde zgrlkleri tannan

17 Arrianos I 26, 2.
18 Arrianos I-27, 1.
19 Pekman 1970, 21, Bean 1997, 11.
20 Bosch 1957, 43.

Aspendos ve dier baz Pamphylia kentlerinin eyalet vallisine ballklar ve vergileri

kaldrlr21.
M.S. 43de mparator Claudiusun birbirinden hem kltrel hem de corafya olarak
farkl Lykia ve Pamphylia blgelerini Lykia-Pamphylia Eyaleti ad altnda
birletirmesi22, Aspendosu ne ticari ne de kltrel adan etkilemitir.
mparator Traianusdan Marcus Aureliusa kadar sren M.S. 2. y.y. boyunca yksek
dzeyde tutulan Pamphyliann yaam standard, M.S. 3. y.y.da zlmeye balar.
Bu dnemde Aspendos, imparatorun Neokoros u (Tapnak Bekisi) olmu, yani
imparator klt iin bir tapnak yapma yetkisi kazanmtr. Sikkeler zerinde
Gururlu ve Onurlu, Romallarn Mttefiki sfatlaryla nitelenen kentin attribt
Triskeles ( bacak) dir23. mparator Diocletianus tarafndan balatlan, eyaletler
konusundaki bir dizi yeniden yaplanma sonucu Lykia ve Pamphyliann uyumsuz
birlikteliine son verilmi, her ikisi de ayr birer eyalet kimlii kazanmtr24.
Hristiyanlk, nceleri blgede pek etkili olmazken, M.S. 3. y.y. sonlarndan itibaren
gzle grlr bir yaylma gsterir. Kentin ad M.S. 432deki Ephesos meclisi
kaytlarnda Primopolis olarak geer25.
1078 ylnda Seluklularn eline geen blge, 1300-1392 yllarnda Anadolu
beyliklerinden Hamidoullarnn, bu tarihten sonra da Osmanllarn egemenliinde
kalmtr26. Texier, Seluklular dneminde zellikle tiyatronun saray olarak
kullanldndan sz eder27. Sahne binasnn baz ksmlarnda grlen boya izleri ve
21 Bean 1997, 16.
22 Bosch 1957, 47.
23 Tekin 1992, 110, 140.
24 Bean 1997, 19.
25 Ramsay 1960, 464.
26 Pekman 1970, 46-47.
27 Texier 1921, 265.

kaveay

evreleyen

Seluklu

dnemi

eklentisi

kemerler

de

bu

gr

dorulamaktadr.

3.1.2. Aspendosta Grlen Kltler

Aspendos denildiinde akla gelen ilk ey tiyatrodur. Aspendos tiyatrosu olduka
byk bir Roma tiyatrosudur. Tiyatronun temeline bakldnda Dionysos klt ile
alakal olduu grlmektedir. Bu amala Aspendosta grlen klt alanlarnda
Dionysos klt ile ilgili olarak tiyatro aratrlmaldr.
Roma tiyatrolar ierisinde yer alan Aspendos Antik Tiyatrosu; Aspendos
kentindeki tm kalntlar glgede brakan bir gzellie sahiptir(Resim 1-2).
Tiyatronun bulunduu kentin adna Thukydides ve Xenophon, Aspendos
derler28. Oysa kentin erken dnemlerdeki ad sikkeler zerinde okunan Estwediiystir.
Aspendos Kenti, kuzeydeki Toroslardan karak Antalya ovas zerinden Akdenize
dklen Eurymedon Irmann yaklak 1 km batsnda, gnmzdeki sahil
eridinden 10 km ieride ovaya hakim iki tepe zerinde kurulmutur 29. Kent,
Pamphylia Blgesinde yer alr. Bu blge, kuzeyde Toros Dalar, gneyinde
Akdeniz, Batsnda Lykia, dousunda da Dalk Kilikia (Kilikia Trakheia) ile
snrlanr.

Tiyatro, Aspendos ehrinin akropolisinin dou yamacndadr. Tiyatro,

Antalya- Alanya karayolunun 44. kmsinden kuzeye ayrlan yol zerinde, Serik
lesinin 8 km dousunda, Belks Beldesinde bulunmaktadr. Yapnn ykseklii
dzlkte 24 metreyi bulmaktadr. Lanckoronski30, yapnn bu zellii ile ok uzaktan
bile fark edildiini sylemektedir.

28 Lanckoronski 2005, 85.

29 Can 1999, 1.
30 Lanckoronski 2005, 102.

Birok aratrmac Aspendos Tiyatrosunu en iyi korunmu Roma

Tiyatrolarndan sayar ve Pamphyliann en nemli Roma yaps olarak nitelerler.
Yapnn tm duvarlarnn malzemesi, konglomeradr. Caveadaki oturma
yerleri, demeler, giri kaplamalar, diazoma duvar, sahne binasnn d tarafndaki
kap ve pencere ereveleri kaliteli kire tandan olup, sadece sahnenin seyirciye
dnk arka duvarnda mermer kullanlmtr31. Tiyatronun btn aklklar;
kemerler, boaltma kemerleri veya tek tal hafifletme bloklaryla donatlm olup
hepsi kendi trnde olaanst bir topluluk gsterirler32.
Sahne binasnn ana cephesinin zerinde altta yedi dikdrtgen pencere
bulunmaktadr. Bunlarn zerinde ise daha byk dokuz pencere yer almaktadr. En
st ksmda ise d cepheyi ssleyen altlar ve stleri konsollu on yedi pencere
bulunmaktadr. Sahne duvarn ssleyen elemanlardan sadece duvara gml olanlar
gnmze kadar ulaabilmitir33. Sahne duvarnn bir blmn kaplayan baz
yerlerde krmz boyal zigzag bezeme ieren sva tabakas tiyatronun Bizans
Dneminde veya Ortaada da kullanldn gsterir34. Stunlu st katn ortasndaki
pedimentte arap tanrs, tiyatrolarn kurucusu ve koruyucusu olan Dionysosun
kabartmas vardr.
Buradaki Dionysos kabartmas da kltn bir gstergesi olup tiyatronun klt
yaps olmasna gstergedir.
Ayrca Aspendosta Roma mparatorluk dneminde baslm olan sikkeler
zerinde Hermes tasvirinin olmas bu tanrnn da ehirde kabul grm olduunu ve
tapnm grdn gstermektedir35. Ancak u anda bu konu ile alakal herhangi bir

31 Lanckoronski 2005, 102.

32 Ferrero 1988,
33 Lanckoronski 2005, 107-120.
34 Bean 1997, 56.
35 Demirta 2013, 38.

10

bulgu bulunmamaktadr. Burada iki farkl Hermes tipi grlmektedir. Bunlardan

birinde Hermes ayakta iken dierinde oturur vaziyettedir.
Aspendosta ayrca imparator klt de grlmektedir. Aspendosta imparator
klt uygulamalar mparator Tiberius devrinde balamtr. Organize edilen ilk klt
sadece, adn belirleyemediimiz bir imperator iindir. Kentte kltn kurulmas fikri
byk bir olaslkla kentin o dnemki ileri gelenlerine aittir. Onlar kltn
kurulmasnda dier kentlerde olduu gibi insiyatif kullanm olmaldrlar. Aspendos
sakinlerinin imparator klt uygulamalar ile ilk defa tantklar yer ise, daha
nceden bal bulunduklar Galatia eyaletindeki klt merkezleridir: Bu merkezler
arasnda bata Dea Roma ve Augustus kltleriyle eyalet bakenti Ankyra; Tiberius
kltleriyle Ikonion ile Pessinus ve Iulius-Claudiuslar slalesi kltyle Pisidia
Antiokheias yer almaktadr. Aspendos halk klt konusunda yukarda ad geen bu
yerlemelerden esinlenmi olmaldr. Antik yazar Philostratosta Aspendoslularn
valiyi katletme giriimleri ile ilgili olan anlatmda valinin asyl hakk elde edebilmek
amacyla snd agoradaki imparator heykelleri ve sunaklarn olaslkla klt yeri
ile bir ilikisi yoktur. Valinin snd yer bir imparator klt alan olsayd, antik
yazar dorudan doruya bu mekndan bir klt alan eklinde sz ederdi. Ms. II.
yzylda ise Aspendosta farkl bir kltn ortaya ktn gryoruz. Bu klt
ierisinde birden fazla imparatoru barndran bir Theoi Sebastoi kltdr. Yukarda
zikredilen bu kltler lokal karakterli kltlerdir36.
Kentin eyalet bazl bir imparator klt merkezi olmas ise olaslkla imparator
Gallienus dneminde verilen neokoros unvan ile ortaya kmtr. Ancak hemen
belirtelim ki, bugn iin Pamphylia kentlerinin eyalet bazl imparator kltlerinin
ortak idaresine veya eyaletteki ortak katlma ilikin bilgi verebilecek belgelerden
yoksunuz. Bu konu hakknda sadece, Lykia-Pamphylia eyaleti ierisinde birbirinden
bamsz hareket eden iki ayr koinonun bulunduunu syleyebiliriz Hibir yazl
belgede Pamphylia koinonu eklinde bir ibare gemezken, bunun yerine
Pamphyliadaki kentler ve pamphyliarkhes ve Pamphylia Halk eklindeki
ibareler nadiren de olsa grnmektedir.

36 Baz 2013, 71.

11

Aspendos kentinin; unvanlar konusunda birbirleriyle srekli yaran ve

neokoros unvanlarnn sklkla propagandasn yapan Perge ve Side arasndaki
rekabete hibir zaman dhil olmadn syleyebiliriz. Ayrca Roma imparatorlarnn
Pamphylia blgesindeki kentlere bahettikleri unvanlardan hareketle, Aspendosun
MS.3. y.y.n ikinci yarsnda Roma devleti iin muhteva ettii neminin snrl
olduunu da tahmin etmek g deildir. Sz konusu bu durumu Aspendosun o
dnemdeki jeopolitik, askeri ve iktisadi gcnn Perge ve Sideyle boy
lemeyecek nitelikte bulunmasna balamak gerekmektedir37.

3.2. Perge (Murtna)

3.2.1. Perge Tarihi Corafyas
Perge antik kenti, Antalya il snrlar iinde, merkezden 18 km. douda, Aksu
ilesinin 2 km. kuzeyinde, Katarates (Dden) ve Kestos (Aksu) aylar arasnda,
Aksu aynn 4 km. batsnda yer almaktadr38(Resim 3).
ehrin kurulduu arazi Pamphylia-Antalya Ovasnda Dden (Kataraktes), Aksu
(Kestros) ve Kpray (Euroymedon) gibi nemli su kaynaklarna sahiptir. Perge bu
vann hemen hemen ortasnda, dnemin kent planlama kriterlerine gre en uygun
kesimde kurulmutur. zellikle Psidia (Isparta) Dalarndan doan Aksu ay,
denizden 12 km. ite olmasna karn yerleimin denizle balantsn kurmu, kent
deniz ticareti yapma olana salamtr39.
Antik kaynaklar arasnda Pergeden sz eden en eski yazar Pergenin Pamphyliada
olduunu bildiren ve genellikle M.. IV. yzyln banda yaad kabul edilen
Skylaxtr40.
Skylax u ekilde bahsetmektedir Pergeden;
37 Baz 2013, 71.
38 Pekman 1973, 1.
39 Erdoan 2006, 36.
40 Pekman 1973, 1.

12


evirisi:Pamphyliada Pergeden gei yarm gn(dr)
M.S. I. yzyl corafyaclarndan olan Strabon ise Pergenin yerini u ekilde
anlatmaktadr41.


evirisi: Ondan sonra Kestros nehrine ve buradan da 60 stadia ieride Perge ehrine
gelinir.
Strabonun bu ifadesinden anlalaca zere M.S. I yzylda Perge kydan
12. km ieride bulunuyordu42.
1986 ylnda Peter Nevenin Boazkyde gn na kard tun tabletten
Pergenin Parha ad ile Hitit dneminde mevcut olduu renilmitir43.
Almanya Giessen niversitesi ile yaplan ortak proje ile akropoliste 1994
ylnda yaplan kazlarda ortaya kan 4 kap ve ocuk gmlerinin C 14
tarihlendirmesine gre M.. 4256-4038 ait olduklarnn anlalmas, ayrca bu
gmler ve erken tun andan arkaik dneme kadar kesintisiz tabakalanmann
izlenmesi, Pergenin yerleim tarihinin Hitit dneminden daha ncede varln
gstermitir44.
Troia Savann ardndan Anadolunun gney blgelerine gelen Akhal
kolonistlerin buralarda birok kentler kurduklar sylencesi, Pergenin erken dnem
tarihi iin dier bir veriyi oluturmaktadr. Antik kaynaklar, Mopsos, Kalkhas ve

41 Pekman 1973, 3.
42 Pekman 1973, 3.
43 Akurgal 1998, 466.
44 Abbasolu 2004, 88.

13

Amphilokhos adl Akhal kahramanlarn Pamphylia ve Kilikia blgelerinde kentler

kurduklarn aktarmaktadr45.
Pergenin Helenistik Devir ehir kaps avlusunda 1953 ylnda kartlan ve
M.S. 120-121 yllarna tarihlenen ve eski bir gelenee dayanan ktistes yaztlar da
Pamphyliaya Akalarn geldiini dorulamaktadr46. Ktistes yaztlarnda geen Perge
ehrinin efsanevi kurucularnn isimleri unlardr; Riksos, Kalkhas, Makhaon,
Leonteus, Minyas ve Mopsos47.
Ktistes yaztlarnn menei ve filolojik aratrmalar, Pergede M.. XII
yzyln ikinci yarsnda bir Aka kolonizasyonun olduu sonucuna varlmtr48.
M.. 425 ylnda Attika-Delos Deniz Birlii vergi listesine ad geen kent,
M.. 334te Byk skendere teslim oldu. Byk skenderin lmnden sonra
M.. 190 ylndaki Magnesia Sava ve bunu izleyerek yaplan Apameia Barna
dein Seleukoslarn, bu tarihten sonra da Bergama Krallnn etki alan iine
girmitir49.
M.. II. Yzylda Bergama Krallnn etkisi Pergede hemen hi
hissedilmez. Ama olaslkla Seleukoslar zamannda balatlan sikke darb younlar.
Balangta da, daha sonraki dnemlerde de, baskn sikke tipi yalnz Pergenin ba
tanras olmakla kalmayp, antik dnyann pek ok kesinde tapnm gren, nl
Artemis Pergaiay yanstmtr50.
Perge dinsel adan, Pamphylia lehesinde Vanasa Preiia denilen Artemis
Pergaia kltyle tannmt. Yerli bir Anadolu tanrasyla Yunanl Artemisin
45 Kker 2007, 36.
46 Pekman 1973, 8.
47 Pekman 1973, 9.
48 Pekman 1973, 9.
49 Sevin 2001, 169.
50 Bean 1997, 28.

14

karmndan ortaya km olan Perge Artemisine Attaleia, Selge, sinda,

Pednelissos ve Pogla gibi Pamphylia ve Pisidia kentlerinde de tapnlmtr51.
Artemis Pergaia, Artemis Ephesia gibi, hibir zaman gerek bir Yunan
tanrasna dnmemi, Roma mparatorluk Dnemi sikkelerinde tapnan iinde
bir ta ktlesi olarak betimlenmi ve insan zellikleri ncekilere oranla daha da
azalmtr. lk bata tanrann gkyznden indiine inanlmas, Yunan Ay Tanras
Artemis ile zdeletirilmesini salamtr; pek ok Perge sikkesi zerindeki hilal ve
yldz da onun gksel kiiliini yanstan motiflerdir. Artemis Pergaia kltnde hem
rahipler, hem rahibeler grev alm, rahibelerde bakirelik aranmamtr. Artemisin
kutsal

alannda

her

yl

dzenlenen

enliklerde

genellikle

rahibeler

grevlendirilmitir52.
Perge, Bergama Kral Attalos IIIn M.. 133 ylnda lmnden sonra,
vasiyeti zerine Roma Devletine gemitir53.
M. I. yzyln ilk yarsnda Romann Kilikia Eyaleti iinde olan Perge M.
47 ylnda Asia Eyaleti, Augustus dneminde de (M.. 27-MS. 14) Pamphylia
Eyaletleri iinde kalmtr. Claudius dnemine (M.S. 41-54) gelindiinde Perge
Lykia-Pamphylia Eyaletine dahil olmutur54.
M.S. I. y.y.da Kilise rgtn kurucusu saylan Aziz Paulos Kbrstan
gelerek Pergede Pamphylia topraklarn ayak bast, buradan Pisidia Antiokheiasna
gittii ve dnte Pergede vaaz verdikten sonra Atteleiaya indii ncilin Acta
Apostola blmnde yazldr55.

51 Sevin 2001, 169.

52 Bean 1997, 29.
53 Pekman 1973, 26.
54 Pekman 1973, 27-28.
55 Pekman 1973, 29.

15

Pauolos ve arkadalar Paphostan yelken ap Pampylia Pergesine geldiler.

Johanna ise onlardan ayrlp Jerusaleme dnd. Onlar da Pergeden geip Pisidia
Antiokheiasna geldiler ve sabat (cumartesi) gn synagoga girip oturdular.
Aziz Paulosun Pamphyliada ilk ayak bast yerin Perge olmas, Pergeyi
Hristiyanlar iin nemli klm56, ehir M.S. V. y.y.n sonlarnda dinsel ynden Bat
Pamphylia metropolitliinin bakenti olmutur57.

3.2.2. Pergede Grlen Kltler

Pergede de Aspendosta olduu gibi Hermes kltnn grld sikkeler ele
gemitir. Kent, ilk sikkelerini M.. 3. yzyl ortalarnda darp etmeye balamtr 58.
Roma dneminde ise kent, Tiberius (M.S. 14-37) ile Tacitus (M.S. 275-276)
dnemleri arasnda sikke darp etmitir.
zerinde Hermes tasvirini yer ald 4 adet sikke incelenmi ve genel olarak 2 tipe
rastlanmtr. Aslnda 4 sikkede de Hermes ayaktadr. Macrinus ve Maximianus
dnemlerine ait sikkelerde Hermes ayakta ve tek bana betimlenmiken, Gallienus
ve Salonina dnemlerine ait sikkelerde ise Hermes, Herakles ile birlikte
betimlenmitir. Hermes ve Herakls2in birlikte betimlendii bu sikkeler zerinde
muhtemelen mitolojik bir olay anlatlmaktadr. Zira Heraklese verilen on iki
grevinde Hermesin yardm ettiini antik kaynaklardan bilmekteyiz59.
Burada en erken Hermes tasviri Macrinus (M.S. 217-218) dnemine, en ge Hermes
tasviri ise Gallienusun ei Salonina (M.S. 253-268)ya aittir.
Bunun

yan

sra

Pergede

Hellen-Roma

tipinde

bir

de

tiyatro

bulunmaktadr(Resim 4). Tnozlarla tanan diazoma, auditoriumun st kesimini

eviren stunlu galeri ve yksek sahne binas Roma ana zg mimari
56 Pekman 1973, 44.
57 Sevin 2001, 169.
58 Boehringer 1972, 57-58.
59 Demirta 2013, 42.

16

zelliklerdir. Buna karn bir yama zerine ina edilmi olan seyirci yeri ile onu
sahneden ayran st ak parodoslar ve ayrca onlarn yarm dareyi akn biimleri
Hellen geleneindedir60.
Ele geen mimari kalntlardan anlaldna gre sahne, iki katl idi ve zengin bir
biimde bezenmiti. Sz konusu sahne, mitolojik konularn tasvir edildii
kabartmalarla sslenmi olan dar bir podyumun zerinde durmaktadr. Burada
yresel Nehir Tanrs Kestros ile arap ve Gsteri (Temaa) Tnars Dionysosun
yaam yksnn tasvirleri bulunmaktadr61.
Zamanndan nce domu ve Zeusun kalasna dikilerek balanm olan
Dionysosun babasnn vcudundan ortaya k grlmektedir. Herme tarafndan
alnm ve Nysa Dann nymphalarna teslim edilmitir; nymphalarca bytlr ve
en sonunda, satyr ve menadlarn eliinde panterler tarafndan ekilen bir saltanat
arabasna bir tanr olarak oturur62.
Pergede bulunmu bir yazt, burada, Sillyonda olduu gibi, Men kutsal alan ve bu
kutsal alann asylonnu olduunu gsterir63. Ayrca yukarda bahsedilen tiyatronun bir
kasetinde Men bst rlyef olarak yer almaktadr64(Resim 5).
Ancak Perge denildiinde akla ilk gelen tanr tabii ki Artemisstir. Artemis kentin
koruyucu tanrsdr. Pergede ana tanra dncesiyle biimlendirilmi ve kentin
ismiyle btnletirilmi olan Artemis Pergaiann youn tapnm grlmektedir.
Ayrca Apollonun Pergede de Arkhegetes sfat ile onurlandrld grlmektedir 65.

60 Erdoan 2010, 37.

61 Erdoan 2010, 37-38.
62 Akurgal 1998, 477.
63 ahin 2004, 29-30.
64 Abbasolu 1988, 123.
65 Talklolu 1963, 38.

17

Ancak gnmzde halen ehrin d ksmnda aranmasna ramen bahsedilen Artemis

tapna bulunamamtr.
Kenti kuzey-gney ynnde kat eden kolonadl yolun sonunda, akropoln hemen
altnda yer alan U formlu bir yap da klt ile ilikilendirilmelidir. adet tonozlu
nie sahip olan bu nymphaeumun ortadaki niinde eme yer almaktadr(Resim 6).
Nehir tanrs Kestrosun heykelinin bulunduu emenin nnde bir havuz
bulunmaktadr. Heykelin gerisindeki hazneden su havuza ulamakta, havuzdan da
kanal aracl ile kolonadl yolun ortasndan akmaktadr. Yazl kaynaklara gre bu
yaplanmann M.S. 2. y.y. ortalarnda gerekletii bilinmektedir66.
Perge ehrinde bulunan en byk kltn Artemis Klt olmasna ramen tapnann
yerinin bulunamam olmas dikkat ekicidir. Bu konuda yaplacak aratrmalarn bir
an nce tamamlanmas, ehrin koruyucu tanrsnn kenti iin ne kadar nemli
olduunu gzler nne sermesi bakmndan nemlidir.

3.3. Side (Selimiye Ky)

3.3.1. Side Tarihi Corafyas
Antalya ilinin batda ve kuzeyde Toroslar, gneyde Akdeniz ve douda
Manavgat ay tarafndan snrlanan dzlk blgesi, ilk ada Pamphylia olarak
adlandrlyordu.
Attaleia kuruluncaya kadar Pamphylia Blgesinin tek ve en nemli liman
kenti Side idi. Antalyaya 80 km., Manavgata ise 7 km. uzaklkta olan ve bugn
Eski Antalya ya da Selimiye olarak adlandrlan Side Harabeleri, gney-batya
doru uzanan aa yukar 1 km. uzunluunda, yaklak 350 400 m.geniliinde bir
yarmada zerinde ve etraf surlarla evrili olarak ina edilmitir 67. Dalga kranlarla
emniyeti salanm iki limana sahip olmas, ehri ticaret merkezi ve en nemli liman
haline getirmitir68.

66 Erdoan 2006, 43.

67 Mansel 1945, 139; Sevin 2001, 171.

18

Denize doru uzanan kntl bir burun zerinde ve Melas Irmann 10 km.
batsnda69 yer alan Side, Anadolunun en eski ehirlerinden biridir. Strabon, kenti
Bat Anadolu ehirlerinden Kymenin bir kolonisi olarak gstermekte ve bu
koloninin kurulu tarihi olarak genellikle M.. 7. y.y. gsterilmektedir. Kentin M..
8. y.y. ortalarndan itibaren Aolisten gelen Kymeliler tarafndan kurulduu sylense
de; Anadolunun bereket simgesi olan nar anlamna gelen Side kelimesinin, eski
Anadolu diline ait bir kelime olmas, kentin Yunanllardan nce var olduuna ve ok
daha kkl, yerli bir gemiine iaret eder 70. Yer ad olarak ise Side yalnz
Pamphyliada deil Pontos, Thesselia ve Lakoniada da karmza kmaktadr71.
Pamphyliann dier kentlerinde olduu gibi Sidenin de erken yllar konusunda
detayl bilgi yoktur72 ve Anadolu tarihinde nemli bir rol oynamamtr 73. M.. 6.
y.y. da Lidya Krallnn egemenliinde olan Side, bu kralln yklp Kyros
tarafndan zapt edilmesiyle Pamphylia Blgesi gibi Pers hkimiyetine (M.. 546
334) girmi ve Byk skender Dnemine kadar Pers egemenlii altnda kalmtr 74.
Bylece I. Dareiosun Pers Devletini yeniden organizasyonu srasnda Aiolis, onya,
Karya ve Lidya ile birlikte Pamphylia blgesini de iine alan ilk satrapl kurmas
ile Pamphylia ve Side iin yeni bir dnem balamtr 75. Blge yaklak 200 yl Pers
egemenlii altnda yaam; Pamphylia kentleri zaman zaman Atinann yannda yer

68 Bosch 1957, 6, 37.

69 Strabon 1987, 667.
70 Sevin 2001, 171; Masel 1978, 7.
71 Mansel 1963, 3.
72 Sevin 2001, 171.
73 Mansel 1967, 6.
74 Mansel 1967, 6.
75 Bean 1997, 7; Atlan 1967, 11; Sevin 2001, 164.

19

alsa da76; Pers hkimiyeti hibir zaman blge halk zerinde bask yaratmamtr.
Bunu kentin M.. 500 ylndan itibaren basm olduu, zerinde Athena ve
Apollondan baka, ehrin simgesi olan narn da tasvir edildii gm sikkeler
gstermektedir77.
M.. 334 / 33 yl banda Byk skender Pamphyliay alm ve Side liman ehrini
egemenlii altnda tutmak iin buraya bir igal ordusu brakmtr. Byk skenderin
M.. 323te lmnden sonra generalleri arasnda srekli kavga konusu olan kent ve
sk sk el deitirmitir78.
Side M.. 3. y.y. boyunca (M.. 301218), nce Msrda hkm sren
Ptolemaioslarn; M.. 218 ylndan sonra ise Suriye Krallnn egemenlii altna
girmitir.24 II. Attalos ise (M.. 159138) Anadolunun gneyinde kontrol
salamak iin Attaleiay kurmutur. M.. 188deki Apameia Bar ile birlikte
Toroslarn kuzeyindeki Seleukos Krallna ait topraklarn hepsi Bergama
Krallna verilmi, buna ramen Bergamallar bu blgenin yalnz Aksu Irmana
kadar uzanan bat ksmna sahip olmular, dou ksm ise Side de dahil olmak zere
bamsz kalmtr. Bu tarihten itibaren Side, sahip olduu byk ticaret ve sava
filosu sayesinde, Akdeniz lkeleri ile yapt ticareti gelitirmi, bylece refah ve
zenginlie kavumutur. Side en parlak dnemini M.. 2. y.y. boyunca ve 3. y.y. n
ilk yarsnda yaam ve kentteki yaplarn en grkemlileri Roma Dneminin bu
evresinde yaplmtr79.
M.. 102de Romallar, gneyde korsanlarla savaabilmek ve askeri bir s
oluturmak iin Kilikya Eyaletini kurmutur. Sidenin Kilikya Eyaletine dahil bir
kent olduunu, M.. 51 / 50de bu eyaletin valiliini yapan Cicero belirtmektedir.

76 Bean 1997, 7.
77 Tekin 1992, 103.
78 Bean 1997, 9.
79 Akurgal 1998, 546.

20

M.. 48den itibaren Pamphylia, Kilikya Eyaletinden karak Asya Eyaletine

girmi ve M.. 36ya kadar bu eyalete dahil olmutur80.
M.. 78e kadar korsanlarn egemenliinde olan Side, M.S. 2. y.y. da en
parlak dnemini yaam, daha sonra Roma topraklarna katlarak, eyalet sistemi
iine alnmtr. M.S. 3. y.y. da esir ticaretinin salad imknlarla ikinci parlak
dnemini yaayan kent, M.S. 3. y.y. n 2. yarsndan itibaren yoksullamaya
balamtr81. M.S. 4. y.y. ortalarnda yapld belirtilen ve yarmadann en dar
kesiminde kardan karya uzanan bir i kent duvarna 82 yerletirilmi olan yaztn,
devirme olduu anlalm ve bu i sur duvarnn M.S. 7. y.y. daki Arap istilalarna
kar ina edildii belirtilmitir. Bylece yarmadann kuzey-dou blm tamamen
terk edilmitir. M.S. 5 6. y.y. larda piskoposluk merkezi olan kent yeniden
canlanm ve bu dnemde yerleme orijinal snrlarn dna kmtr. M.S. 7.
y.y.daki Arap istilalar ile kentte kanlmaz bir k balar. Kent M.S. 10. y.y.
sonlarnda byk bir yangn sonucu terk edilmi ve halk Antalyaya tanmtr. Side
iin yaygn olarak kullanlan Eski Antalya ad da buradan gelmektedir. Eski ad
Selimiye olan bugnk kyn gemii ise yreye Giritli Mslman gmenlerin
yerletirildii dneme kadar gitmektedir83.
Eskia

yazarlarndan

Skylax,

Strabon

ve

Arrianos

Sideden

bahsetmilerdir84. Strabon, kentin zmirin kuzeyinde bulunan ve Aiol kentlerinden

birini oluturan Kymeliler tarafndan kurulduunu belirtir. Kentin en alt yerleim
katnda bulunan Hellen seramiinin de kantlad yerlemenin tarihi, M.. 7. y.y. n
2. yarsna kadar gitmektedir. Koloni, Bat Anadolu ketlerinden gelen byk gler
srasnda kurulmutur. Sidenin bir yarmada zerindeki konumu, burada oturanlarn
80 Atlan 1967, 13.
81 Sevin 2001, 171.
82 Mansel 1963, Res. 29.
83 Bean 1997, 66.
84 Bosch 1957, 17; Akurgal 1998, 545.

21

kyya yakn adalar ya da Anadolunun bat kysndaki kentlerden geldiklerinin

gstergesidir85.
Arrianos86, Kymeden gelen kolonistlerin Pamphyliaya gelir gelmez ana
dillerini unuttuklarn ve kendilerine zg orijinal bir Anadolu dili (Side dili) olan
barbar bir leheyi konumaya baladklarn belirtir. Sidede uzun sre
Pamphyliada konuulan dilden baka bir dil konuulduunu ve baka bir yaz
kullanldn Side sikkeleri zerindeki yazlar ve Sidede bulunmu olan yazt
aklamaktadr. M.. 300 yllarna ait Yunanca yaztlarda ve M.. 2. y.y. sikkelerinde
rastlanmaktadr. Bylece kentin bir Yunan kolonisi olmad anlalmaktadr87.
Herodotos,

Troya

savanda

arpm

olan

halklardan

bazlarnn,

Amphilokhos ve Kalkhas ya da Mopsosun nderliinde liondan yola kan bir

grubun bu blgeyegeldiini anlatr88. Tm bunlar gz nne alndnda, Sidenin
kurulu itibariyle bir Grek ehri deil eski Anadolu ehirlerinden biri olduu
belirtilmektedir89.

3.3.2. Sidede Grlen Kltler

Pamphylia blgesi kentlerinden Sidede Apollonu, ele geen Ge mparatorluk a
yaztlarnn hemen hepsinde kentin kurucu tanrs Arkhegetes ve Lykiadan
bildiimiz, atalarn tanrs Patroos olarak grrz. Kentte Athenann da ayn sfatla
kurucu tanr sfat ile anld grlmektedir. Tanrnn, kurucu ve ata tanrs olarak
onurlandrd yaztlardan tanesi, Apollon rahipleri tarafndan adanmtr ki bu
yaztlar kentteki Apollon kutsal alannn epigrafik kantlarn oluturmaktadrlar.
Kehanet merkezine ilikin tekil bir buluntu olan kehanet cevab var olsa da baka bir
85 Akurgal 1998, 545.
86 Arrianos 1929, 4, 26.
87 Darga 1976, 17.
88 Lanckoronski-Niemann-Petersen 1890, 125.
89 Atlan 1967, 2.

22

rnee rastlanmamas ve antik kaynaklarda konunun bahsinin gememesi nedeniyle

kentte bir kehanet ocann var olduu sylenememektedir90.
Sidenin en nemli dini bayram yanama enlikleridir. Drt ylda bir kutlanr ve
gemilerin limana sa salim ulamalar hatrna dzenlenirdi. Athena ve Apollonun
onuruna dzenlenen, sadece Pamphyliallarn katlabildikleri enlik ve yarmalarda
spor karlamalarnn nemli bir yeri olduu, yarmalarda dereceye girenlerin
onurlandrld, ok sayda yazt ile belgelenmektedir91.
Side kent sikkeleri zerinde, M.. IV. yzyldan itibaren grlmeye balayan
Apollon, n yzlerinde Athenann yer ald rneklerde, iki farkl tipte
betimlenmitir. Her iki tipte de tanr; ayakta, ayaklarnn dibinde bir karga ve nnde
bir sunak ile birlikte, omzundaki al dnda plak olarak betimlenmitir. lk tipte;
ne uzatt sa elinde ksa sapl bir defne dal, sol elinde yay tamakta, ikinci tipte
betimlenmitir. Her iki tipte de tanr; ayakta, ayaklarnn dibinde bir karga ve nnde
bir sunak ile birlikte, omzundaki al dnda plak olarak betimlenmitir. lk tipte;
ne uzatt sa elinde ksa sapl bir defne dal, sol elinde yay tamakta, ikinci tipte
ne uzatt sa elinde ksa sapl bir defne dal, sol elinde yay tamakta. kinci tipte
sa, elindeki sunu tas ile nndeki ate altarna tahl veya sv dkerken, sol eliyle
uzun sapl bir defne daln tutmaktadr92.
Kenntin kurulduu yarmadann gneyinde ve antik limann dousunda iki byk
tapnak yer almaktadr. Korinth dzeninde ina edilmi olan bu tapnaklar, kentin iki
byk tanrs Athena ve Apollona adanmtr93.
Konuj ile alakal Tapnaklara bakmadan nce Sidede bulunan Men kltne de bir
gz atlmas gerekmektedir. Sidenin Gordiaus Pius (M.S. 238-244) sikkelerinde
ayakta Men betimi olduu belirtilmitir94. Lanckoronski Menin Sidede kk bir

90 Parlak 2012, 16.

91 Bean 1965, 21.
92 Parlak 2012, 17.
93 Mansel 1978, 35.

23

tapna olabileceini iddia etmitir95. Drexler, aratrmacnn bu grnn ok

muhtemel olmadn sylemitir96. Mansel, kentteki P tapnann alnlnda yer
alan konik serpulu bstten dolay Mene ait olduunun ileri srldn
belirtmitir. Aratrmac bir Gallienus sikkesi zerinde yer alan tapnaktan ortada
yer alann iinde iki figrn ortasndaki atlnn byk ihtimalle Men olduunu, buna
dayanarak da P tapnann byk ihtimalle Men olduunu iddia etmitir 97. Nolle,
kentteMen Kltyle ilgili kesin bir kant olmadn sylemitir 98. Kentin tiyatrosuna
ait bir kasette yer alan ay-yldz rlyefi zerine Alanyal, Sidedeki Men kltyle
ilgili buluntularn snrl olduunu hatrlatarak, bu rlyefin dou diniyle lgili olmas
gerektiini, belki Mithras kltyle birletirilebileceini belirtir99.
imdi ehirde bulunan tapnaklar incelenmesi kltlerin anlalmas bakmndan
nemli olacaktr. ncelikle Dionysos tapna incelenmelidir. Tiyatronun Kuzey bat
kesinde yer alr. Elence Tanrs Dionysosa adand varsaylmaktadr(Resim 7).
Bizans Dneminde yap talar tiyatronun sahne arka duvarnda sur duvar olarak
kullanlmtr. Bugn sadece podyumu alglanabilmektedir100(Resim 8).
Bu tapnan ardndan daha nce P yaps olarak bahsedilen Men Tapnana
bakabiliriz. Tapnaklarn dousunda zeri kemerlerle rtl bir podyumun stnde
yarm yuvarlak planl bir yap yer alr(Resim 9). Tam olarak tanmlanamayan bu ant
kabartma

ve

ele

geen

paralarndan

94 Drexler 1896, 2720.

95 Lanckoronski 2005, 131.
96 Drexler 1896, 2720.
97 Mansel 1978, 139-142.
98 Nolle 1993, 120
99 zmirligil 2002, 271.
100 Mansel 1978, 142.

24

Ay Tanrs

Mene

ithaf

edildii

dnlmektedir101. Plan bakmndan Anadolunun ender rneklerindendir. Bugn

elence

mekanlarnn

arasnda

mimari

elemanlar

etrafa

yaylm

olarak

grlmektedir(Resim 10).
Apollon ve Athena Tapnaklar yarm adann gney-bat ucunda ve limann
dousunda, stunlu caddenin sonunda yer alrlar(Resim 11-12). Bu iki tapnaktan
nce Apollon tapnan inceleyeceiz.
Korinth dzeninde yaplan Apollon N1 Tapna, kalan basamaklardan
anlald gibi basamakl bir krepis zerine yaplmtr. Atik-on stilindeki stun
kaidelerinin zerinde 24 yivli mermerden yaplm stunlar ykselmektedir(Resim
13). Birok stun paras bulunmasna ramen hibir stun btn haline
getirilememitir.
Dier bir tapnak Athena tapnadr. Tapnan byklnden dolay
yapnn Sidenin ba tanras Athenaya ithaf edildii dnlmektedir. Yapnn
mimari paralar avluya dalm olarak durmaktadr alandaki almalar srasnda
evresi de ele alnarak mimari elemanlar bir miktar dzenlenmeye allmtr.
Apollon ve Athena tapnaklar Sidede yan yana yaplarak klt alanlar bir
yere toplanmtr. Buradaki ama tam olarak bilinmemekle beraber tapnm ileri iin
bir merkez oluturulmaya alld dnlebilir.

3.4. Lyrbe (Seleukeia, Bucakeyhler)

3.4.1. Lyrbe Tarihi Corafyas
Seleukeia Antik kentine, Side ynnde Manavgat ehir merkezine girmeden
sola dnen yoldan 4 km. sonra Manavgat elalesini getikten sonra barajlar
ynnde devam edilerek gidilir. u anda Bucakeyhler kynde bulunmaktadr.
klim ve corafi yaps ile ilkada insanlarn dikkatini eken yrede, M..
VII. y.y.da imdiki Taucunun olduu yerde onlular Holmi adyla bir koloni
kurmulardr. Korsanlarn devaml baskn ve talanlarndan dolay gelime imkan
bulamayan Holmi M.. VII. y.y.dan itibaren zayflamaya balamtr. Byk
101 Mansel 1978, 136.

25

skender'in kumandanlarndan ve Suriye Krallnn kurucusu Selefkos Nikator,

Holmi ehrinin bu zayf durumunu frsat bilerek kolayca ele geirmi; halkn da
kydaki Holmiden 12 km. ieriye bugnk Silifkenin bulunduu yere nakledip
yerletirerek Selefkosun ehri anlamna gelen Seleukia kentini kurmutur. Bu,
Selefkos Nikatorun kendi adna kurduu 9 ehirden biri olup varln ve yaamn
gnmze kadar srdrebilmi tek Seleukia ehridir102.
Seleukia, Helenistik dnemde Selefkoslar ve Ptolemeos(Msr) Krallklar arasnda
ska el deitirmitir. M.. I. y.y.da Romallarn ynetimine giren kent bu dnemde
kale eteklerinden ovaya doru yaylm, mparator Diocletianus (M.S. 284-305)
zamannda oluturulan ve 10 kenti snrlar iine alan sauria Eyaletinin bakenti
olmutur103.
Roma mparatorluunun 395 ylnda ikiye blnmesinden sonra Bizans ynetimine
giren Seleukia, Ayateklann varlndan dolay Hristiyanln nemli bir hac merkezi
konumuna gelmitir.
Bizansllarn

elinde

iken

XIII.

y.y.da

Seluklularn;

XIV. y.y.da

Karamanoullarnn ynetimine girmi; 1471 ylnda Gedik Ahmet Paa tarafndan

Osmanl topraklarna katlmtr. Balangta Seleukia olan ad zamanla deierek
Silifkeye dnmtr.
Osmanllar dneminde bazen sancak, bazen vilayet merkezi olmutur.
Kurtulu savandan sonra EL li merkezi (1924-1933) olan Silifke 1933den sonra
el line bal bir le merkezi durumuna gelmitir.

3.4.2. Lyrbe de Grlen Kltler

Lyrbe yani nam diyar Seleukeia zerine ok fazla aratrma yaplmam
olmasna ramen antik kaynaklarda burada grlen kltler hakknda bilgi
edinebilmekteyiz. Bu kltlerden biri de Apollon kltdr. Herhangi bir yazt ile
belirlenmemi olsa da, antik kaynaklar araclyla Apollonun, Artemis ile birlikte,
Sarpedonios sfat altnda, kehanet ocann da bulunduu bir kutsal alanda tapnm
102 Sevin 2006, 19.
103 Sevin 2006, 19.

26

grm olduunu belirleyebilmek mmkndr104. Apollon, tpk Kaunosda olduu

gibi, Basileus Seleukeia olarak anlmaktadr. Bu tanmlama tek bana, kent iin
kltn nemini aklamaya yeterlidir. Kent sikkeleri zerinde de Apollon ve
Artemisin birlikte betimlenmi olduklar grlmektedir. Kentte Hristiyanln
kabul ile birlikte etkin rol stlenen Aziz Thekla kilisesinin, Apollon kutsal alannda
kurulmu olduu dnlr105.
Apollon burada Basileus Seleukeia (Seleukeiann Kral) olarak anlmaktadr.
Kent sikkelerini de klt konusu ierisinde incelemek gerekmektedir. Kent, III.
Gordianus (M.S. 238-244) ve Gallienus (M.S. 253-268) dnemleri arasnda sikke
darp etmistir. zerinde Hermes tasvirinin yer ald iki adet sikke olup, bu sikkelerde
Hermes tek tipte (Oturan) tasvir edilmistir. Bu sikkelerden ilki Traianus
Decius (M.S. 249-251) dnemine, ikincisi ise Gallienus (M.S. 253-268) dnemine
aittir.

3.5. Sillyon (Yanky)

3.5.1. Sillyon Tarihi Corafyas
Pergeyi 12 km. kadar Side ynnde geince solda Abdurrahmanlardan 12
km. ierde, Antalya Ovasna hkim yksek bir plato zerinde kurulan Sillyon,
Antalya

li,

Serik

ilesine

bal

Yanky

yaknnda

Asar

Tepesinde

konumlandrlmtr106.

3.5.2. Sillyon da Grlen Kltler

Blgede Men betiminin yer ald pek ok sikke ele gemitir. Bu sikkelerde
tanr bst olarak, atl veya ayakta gsterilmitir. Ayaktaki betimlerinin bazlar

104 Strabon XIV, 21, 13.

105 Parke 1985, 194.
106 zer 2011, 33.

27

Antiokheia tipindedir107. Bunlardan Aurelianus dnemine (M.S. 270-275) ait

olanlarda tanrnn tasvirine lejand elik etmitir108.
Bu yazt, burada Men kutsal alan olduunu ve bu kutsal alann da asylon yani snma
hakk olduunu gsterir109.

Kent ilk sikkelerini M.. 3. yzylda darp etmeye balamstr. mparatorluk

dneminde ise sikke basm Tiberiustan (M.S. 14-37) Aurelianus (M.S. 270-275)
dnemine kadar devam etmitir.
zerinde Hermes tasvirinin yer ald adet sikke incelenmi olup,
Hermesin bu kentte tek tipte betimlendii saptanmtr. Her sikke de de Hermes
kayaya oturmu vaziyette tasvir edilmitir.
Hermes tasvirli en erken sikke Macrinus (M.S. 217-218) dnemine aitken, en
ge sikke ise Elagabalusun annesi Julia Soaemiasa (M.S. 218-222) aittir110.

3.6. Attaleia (Antalya)

3.6.1. Attaleia Tarihi Corafyas
M.. 159 ylnda II. Attalos Philadelphos tarafndan kurulan 111 kent
Attaleiann kayalk sahilinin deniz seviyesinden ykseklii Bergama donanmas iin
korunakl bir s oluturmutur112. Bu fiziksel karakteri ve doal kaynaklar nedeniyle
kentin gnmze kadar kesintisiz yerleime alan olduu bilinmektedir113. Yllardr
107 Lane 1975, 134-151.
108 Hill 1897, LXXXVI.
109 Bykgn 2006, 150.
110 Demirta 2013, 44.
111 Erten 1940, 25.
112 Bosch 1957, 6.
113 Tibet 2000, 115.

28

tartlan corafi konumunun yan sra kentin bulunduu yerde Korykos adnda bir
kyn varlndan sz edilmesi de bu sebeptendir114.
Kent Vespasianus dneminde Pamphyliann Lykia ile birlemesi sonucu oluan ifte
eyalet idaresine katlr. Yeni dinlerin douu ile birlikte 4. y.y.dan itibaren Pamphylia
ve Kilikiadan balayarak blgeyi etkisi altna alan Hristiyanlk kentte etkin
olmutur. 7. y.y.da bu kez dier bir din etkisini Arap aknlaryla gstermitir 115. Bu
dnemden itibaren aknlardan byk zarar gren ve blgede nemli bir liman olan
Side yerine Attaleiann etkin bir role kavutuu grlr. Ge antik dnem boyunca
dier birok kentte gzlemlenen, gittike klen yerleim alanlarnn 7. y.y. da terk
edilmesi

olgusunun Attaleia

iin

sz

konusu

olmamas

kentin

nemini

vurgulamaktadr. 9. Ve 10. y.y.da Bizans mparatorluunun askeri alanlarnn en

nemlilerinden biri haline gelen kent 11. y.y.da metropol nvan kazanr.
13. y.y.daki dzenli Seluklu ynetimine kadar birka kez yine Seluklu ve
Bizansllar arasnda el deitiren kent, Seluklu yaplar ile donatlm, liman
Venedik bata olmak zere deniz ar ticari ilikiler iin kullanlmtr.
Kent, 14. y.y.n byk blmnde Hamit Oullarnn egemenliine girer ve
deniz ticareti Msr ve Ege ile daha da glenir. 14. y.y. sonunda Osmanllarn eline
gemi ve nce Ktahya Eyaletine bal 14 sancaktan biri, sonra Konya Eyaletine
bal sancak merkezi olmutur. Tersane endstrisinin gelitii bu dnem kent, Adalia
olarak anlmaya balanmtr.

3.6.2. Attaleia da Grlen Kltler

Attaleiada incelenmesi gereken ilk klt Men kltdr. Burada bulunan
kehanet yaztlar incelendiinde Mene (parlak) sfatyla bilici tanr olarak
tapnlmaktayd116. Ancak Prieneden Attaleiaya kadar olan ky eridinde henz Men

114 Bosch 1957, 6.

115 Erten 1940, 29.
116 Drexler 1896, 2752.

29

betimi olan sikkeler ele gememitir117. Ancak yaplan dier aratrmalarda

Attaleiada bir sikke ele gemitir.
Attaleiada ve kenti kuzeydousundaki ncikte Psidiadaki Anaboura ve Termessos
kentlerinde olduu gibi zar fallarnda Men Phosphorosun kehanet bildirdii
bilinmektedir. Attaleiada men klt ile alakal olan yazttan baka Men ile ilgilli
sikkeler ve bronz bir heykelcik bulunmutur 118. Men sikkelerin arka yznde bst
olarak ya da Antiokheia tipinde gsterilmitir. Heykelcik de Antiokheia tipindedir.
Dier ktleri incelemek iin sikkelere bakldnda olduka kark bir durumun sz
konusu olduu grlmektedir. Attaleiann kurulduu dnemde yani M.. 159-100
yllar arasndaki sikkelerinde n yznde Poseidon ba, arka yznde ise ayakta
duran Poseidon, sa elinin altnda delfin figr ile verilmektedir. M.S. 1. Yzylda
sikkelerin arka yznde Apollon da grlmektedir. Ancak bu sikkeler zerinde
herhangi bir tapnak kabartmas grlmemektedir.
mparatorluk dnemine gelindiinde ise ilk olarak Attaleiann Tiberius
Dneminden sikkelerini grmekteyiz. n yznde defne elenkli Tiberius ba, arka
yznde ise Korinth miferli Athena ba yer almaktadr. Claudius Dneminde,
Cladius ve Athena balar yer alr. Traianus Dneminde Traianus Parthicus ba ve
dier yzde Athena ba yer alr. Hadrianus Dnemine gelindiinde Hadrianus
bann dnda,, arka yzde ise Athenay drt stunlu tapnann iinde, Korinth
miferli, arkasnda kalkanla verilmi halde grmekteyiz. Tapnak Korinth tarznda,
alnlnda kalkan motifi yer almaktadr119. Buradan Attaleia iin Athenann nemli
olduu anlalmakta idi. Athena kentin tanrsal koruyucusuydu.
Athena, silahlar yldrm ve mzrakla savunma gcn ve yeteneini, Nike ve palmet
dalyla zafer ve baary simgelemekteydi. Muhtemelen eski kutsal alan zerinde
Athenaya tapnak yaptran komu kent Side gibi Attaleia da Athena iin bir tapnak

117 Lane 1975, 162-163.

118 Lane 1975, 46.
119 Baydur 1986, 443-444.

30

yaptrm olmalyd120. Ancak u anda bu tapnak ile ilgili herhangi bir bulgu
bulunmamaktadr.
Dier taraftan kentte Hermes tasvirinin bulunduu baz sikkeler de ele gemitir. Bu
sikkeler M.. 2-1. Yzyl ve M.S. 1-3. Yzyllar arasna ait olup kentin sikkelerinde
iki farkl Hermes tipi (ayakta ve oturan) saptanmtr.

GENEL DEERLENDRME VE SONU

Antik adaki blgeler arasnda yerini alm olan Pamphylia blgesi
gnmzde daha ok Akdeniz blgesi snrlar iinde kalan yaylm alan ile olduka
farkl inanlar barndrm bir blgedir.

120 Gkalp 2008, 58.

31

Sahil eridindeki ehirleriyle dnyaya alm olan blge farkl kltrler ile
etkileim iinde olmutur. Bu etkileimler kimi zaman ticaret gibi olumlu ekillerde
olurken kimi zaman da sava ve g gibi olaan d ekillerde olmutur.
Yunana mitolojisinin dalmndan nce blgenin birok kentinde Men
kltne rastlanmtr. Bu ynde sikkeler, heykelcikler ve tapnaklar saptanmtr.
Yunan mitolojisinin dalmndan sonra parthenonun farkl tanrlar ehirlerde
tapnm grmtr. Bunlarn banda genellikle kentlerin koruyucu tanrs olarak
grlen Athena ve kurucu tanr Apollon grlmektedir. Ayrca insanlarn elenceye
olan eilimlerinden tr tiyatrolar ve bu tiyatrolarda konuyla alakal olan tanr
Dionysos tasvirleri grlmektedir. Ayn zamanda Kybele ve Zeus da bolluk ve
bereket ekinlerin korunmas gibi konularda tapnm grmlerdir.
Ayrca birok kentte Hermesin de sikkeler zerinde baslm olmas bu
kltn de blgede yaylm olduunu gstermektedir.
ok geni yz lm olmamasna karlk Pamphylia blgesinde bu kadar
farkl kltlerin grlmesi blgenin corafi konumunun yan sra da alm kolay
olan bir ky blgesi olmasyla da aklanabilmektedir.
ncelenen kltlerin dnda ktler bulunabilecei iin alma srasnda
snrlamalardan

kanlm

ve

irdelenmeyen

konular

hakknda

aratrma

yaplabilecei belirtilmitir. Burada incelenen kltler u ana kadar yaplan kaz ve

aratrmalar sonucunda ele geen verilerden yararlanlarak ortaya konmutur.

KAYNAKA
Abbasolu 1988,

Haluk Abbasolu, Perge Kazs 1988 Yl alma

Raporu, Hyk I: 121-125, 1988.

32

-------------- 2004,

Pamphyliann Yce Kenti: Perge, Toplumsal Tarih

Dergisi, Say 125, s. 88-89, 2004.

Akurgal 1998,

Ekrem Akurgal, Anadolu Uygarlklar, Net Turistik

Yaynlar A.., stanbul, 1998.

Arrianos,

skenderin Anabasisi, ev. Hayrullah rs, MEB

Yaynevi, stanbul, 1945.

Atlan 1967,

S. Atlan, Sidede Baslm skender Tipi Sikkeler,

Belleten Cilt XXXI, Say 124, Trk Tarih Kurumu
Yaynevi, 1967.

Baydur 1986,

N. Baydur, Yaynlanmam Baz Attaleia Sikkeleri,

Anadolu Ara, 10, 1986.

Baz 2013,

Ferit Baz, Aspendos Kentinde mparator Kltne

likin Gzlemler, Adalya XVI, 2013, s. 71-82.

Bean 1965,

G. E. Bean, Side Kitabeleri, Trk Tarih Kurumu

Yaynevi, Ankara, 1965.

------- 1969,

Kleinasien-II, 1970.

--------1997,

Eskiada Gney Kylar, ev. Sedef okay-nci

Delemen, Arion Yaynevi, stanbul, 1997.

Boehringer 1972,

Christoph

Boehringer,

Zur

Chronologie

Mittelhellenistischer Mnzserien 220-160 v. Chr.,

Antike Mnzen und geschnittene Steine, Band 5,
Berlin, 1972.
Bosch 1957,

CI. E. Bosch, Pamphylia Tarihine Dair TetkiklerStudien zur Geschichte Pamphyliens, ev: Sabahat
Altan, TTK Yaynevi, Ankara, 1957.

Bykgn 2006,

Banu Bykgn, Men Kltyle lgili Eskiehir, Afyon,

Ktahya ve Pamukkale Arkeoloji Mzelerinde Bulunan

33

Baz Ta Eserler, (Yaymlanmam Yksek Lisans

Tezi), Anadolu niversitesi, Eskiehir, 2006.
Can 1999,

Birol

Can,

Aspendos

(Yaymlanmam

Yksek

Tiyatrosu
Lisans

Bezemeleri,

Tezi),

Atatrk

niversitesi, Erzurum, 1999.

Darga 1976,

M. Darga, Side Dili ile Yazs Hakknda Notlar ve Side

Dou ehir Kapsnda Bulunan Yazt, Belleten Cilt
XXXI, Say 121, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, 1976.

Demirta 2013,

Nurgl Demirta, Sikkelerin Inda Lykia, Pamphylia,

Psidia ve Kilikiada Hermes, (Yaymlanmam Doktora
Tezi), stanbul niversitesi, stanbul, 2013.

Drexler 1896,

Wilhelm Drexler, Men, Roscher, ML II, 2: 16872770, 1896.

Erdoan 2006,

Elmas Erdoan, Perge Arkeolojik Sit Alan, Peyzaj

zellikleri ve Koruma Sorunlar, ZK Bartn Orman
Fakltesi Dergisi, C. 8, Say 10, s. 36-47, 2006.

Erdoan 2010,

M. Selim Erdoan, Kltr Turizminde Antik Kentler

Perge Antik Kenti, (Yaymlanmam Uzmanlk Tezi),
Ankara, 2010.

Ferrero 1988,

Daria De Bernardi, Teatri Classici In Asia Minore, ev.

Erendiz zbayolu, talyan Kltr Heyeti Arkeolojii
Aratrmalar

Blm,

Dnmez

Ofset

Basmevi,

Ankara, 1988.
Gkalp 2008,

Nuray Gkalp, Attaleia Kent Tarihi ve Yazt Kprs,

(Yaymlanmam Doktora Tezi), Antalya, 2008.

Hanerliolu 1993,

Orhan Hanerliolu, Dnya nanlar Szl, Remzi

Kitapevi, stanbul 1993.

34

Hill 1897,

George Francis Hill, British Museum Catalogue of

Greek Coins, Lycia, Pamphylia and Psidia, The
Trustees, Londra, 1897.

Ik 1996,

F. Ik, Pamfilya ve Anadolu Gerei, Adalya-1,

1996.

zmirligil 2002,

lk zmirligil, Side Tiyatrosu ve evresinde Kaz,

Onarm n almalar (2001), Kaz Sonular
Toplants 24, 2: s. 267-282, 2002.

Lanckoronski 2005,

Karl Grafen Von Lanckoronski, Pamphylia ve Psidia

Kentleri I. Cilt Pamphylia, Suna-nan Kra Akdeniz
Medeniyetleri Aratrma Enstits, stanbul 2005.

Lanckoronski
-Niemann
-Petersen 1890,

K. Lanckoronski-G. Niemann-E. Petersen, Stadte

Pamphyliens und Psidiens, Cilt I-II, Wien, 1890.

Mansel 1945,

Arif Mfid Mansel, Antalya Blgesinde (Pamphylia)

1943 Yl Sonbaharnda Yaplan Arkeoloji Gezisine
Dair Ksa Rapor, Belleten Cilt IX, Say 33, Trk Tarih
Kurumu Yaynevi, 1945.

---------- 1967,

Side Klavuzu, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara,

1967.

---------- 1978,

Side,

1947-1966

Yllar

Kazlar

ve

Aratrma

Sonular, s. 139-142, Trk Tarih Kurumu Yaynevi,

Ankara 1978.
Nolle 1993,

Johannes Nolle, Side im Altertum I, Inschriften

Griechischer Stdte aus Kleinasien 43, ev. Dr. Rudolf
Habelt Gmbh, 1993.

35

Pekman 1970,

Eskiada

Baz

Anadolu

ehirlerinin

Tanr

ve

Kahraman Ktistesleri, stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Basmevi, stanbul, 1970.
------------1989,

A. Pekman, Perge Tarihi-History of Perge, TTK

Yaynevi, Ankara, 1989.

Mansel 1995,

Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, TTK

Yaynevi, Ankara, 1995.

zer 2011,

Elif zer, 2010 Yl Sillyon Antik Kenti ve evresi

Yzey

Aratrmalar,

29.

Aratrma

Sonular

Toplants, s. 33-49, 2011.

Parke 1985,

H. W. Parke, The Oracles of Apollo in Asia Minor,

1985.

Parlak 2012,

Serkan Parlak, Antik Dnem Anadolu Kltleri ve Klt

Merkezleri, (Yaymlanmam Uzmanlk Tezi), Ankara
2012.

Pekman 1973,

Adnan Pekman, Son Kaz ve Aratrmalar Inda

Perge Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynevi, Ankara,
1973.

Ramsay 1960,

W. M. Ramsay, Anadolunun Tarihi Corafyas, ev.

Mihri Pekta, MEB Yaynevi, stanbul, 1960.

Sevin 2001,

Veli Sevini Anadolu Tarihi Corafyas, Trk Tarih

Kurumu Yaynevi, Ankara, 2001.

Strabon,

Strabon, Corafya, Anadolu (Kitap XII-XIII-XIV),

ev. A. Pekman, . . Edebiyat Fakltesi, stanbul,
1987.

36

ahin 2004,

Sencer ahin, Die Inschriften von Perge II, Inschriften

Griechischer Stdte aus Kleinasien 54 (Bonn: Dr.
Rudolf Habelt Gmbh, 2004).

Talklolu 1963,

Z. Talklolu, Anadoluda Apollon Klt ile lgili

Kaynaklar, stanbul, 1966.

Tekin 1992,

Ouz Tekin, Antik Numismatik ve Anadolu, Arkeoloji

ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1992.

Texier 1921,

C. Texier, Kk Asya-III, ev. Ali Suat, Matbaa-i

Amire, stanbul, 1921.

Tibet 2000,

C. Tibet, 1998-1999 Yl Antalya Dou Nekropol

Kurtarma Kazlar, Adalya IV, 2000.

37

HARTALAR

Harita 1: Pamphylia Blgesi -1-

Harita 2: Pamphylia Blgesi -2-

38

RESMLER

Resim 1: Aspendos Tiyatro Plan

Resim 2: Aspendos Tiyatrosu Genel Grn

39

Resim 3: Perge Antik Kentinin Akropolisten Grn

Resim 4: Perge Tiyatrosunun Havadan Grnm

40

Resim 5: Perge Tiyatrosu Kaset Kabartmas

Resim 6: Pergede Bulunan Nymphaeum

41

Resim 7: Side Dionysos Tapna Plan

Resim 8: Side Dionysos Tapna Genel Grn

42

Resim 9: Side Men Tapna Plan

Resim 10: Side Men Tapna Genel Grn

43

Resim 11: Side Athena ve Apollon Tapnaklar

Resim 12: Side Apollon ve Athena Tapnaklar.

44

Resim 13: Side Apollon Tapna

45