ERIC HOBSBAWM Tuhaf Zam anlar

Interesting Times. A TwenLieih-Century Life

2002 Eric Hobsbawm
Bu kiabn yayn haklan Akal Telif Haklan Ajans'mn araclyla
c /o David Higham Associates Ltd.den alnmtr.

letiim Yaynlan 1147 Biyografi Dizisi 3

ISBN 975-05-0401-1
2006 letiim Yaynclk A. .
1. BASKI 2006, stanbul (1 0 0 0 adet)
EDITOR Kerem nvar
DZ KAPAK TASARIMI Utku Lomlu
KAPAK Sual Aysu
KAPAK FLM Mat Yapm
UYGULAMA Hsn Abbas - Haan Deniz
DZELT Siyami Civelek
MONTAJ ahin Eyilmez

BASKI ve CLT Sena Ofset

letiim Yaynlar
Binbirdirek Meydan Sokak letiim Han No. 7 Cagalolu 3 4 122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@ileiisim .com.tr web: www.ileiisim.com.tr

ERIC HOBSBAWM

Tuhaf
Zamanlar
Bir 20. yzyl hayat
Interesting Times
A Twentieth-Century Life
evir en

Saliha Nilfer

ERIC J . HOBSBAWM 191Tde Viyanada dodu. ocukluunu Viyana, Berlin ve Lond

ra'da geirdi. niversite eilimini Cambridge niversiesi'nde tamamlad. talya,
Amerika, ngiltere ve Gney Amerikada eitli niversitelerde detsler verdi. Ingiltere
Komnist Partisi Tarihiler Grubu yesiydi 1956da partiden aynlan dier yeler
den (arkl olarak 1991 ylna kadar parti yelii devam etti. Kitaplar ngilizce, tal
yanca, spanyolca, Almanca, eke, Macarca ve Arapa olarak yaynland. E.J. Hobsbawm in Trke'ye evrilmi eserleri unlardr: Bandits, Harmondwonh: Penguin
Books, 1972 [Sosyal syanclar, ev. Necati Doru, Sarmal Yaynlar, 19951; The Age
o f Revolution 1789-1848, New York: New American Library, 1962 [Devrim a
1789-1848, ev. Bahadr Sina ener, Dost Yaynlar, 19981; The Age o f Capital, 18481875, New York: A Meridian Book, 1979 [Serm aye a 1848-1875, ev. Bahadr Sina
ener, Dost Yaynlan, 19981; The Age o f Empire 1875-1914, Londra: Abacus, 1995
[mparatorluk a 1875-1914, ev. Vedat Aslan, Dost Yaynlan, 19991; Industry and
Empire: From 1750 to The Preseni Day, Harmondsworth, England: Penguin, 1969
[Sanayi ve mparatorluk, ev. Abdullah Ersoy, Dost Yaynlan, 1998|; Uncommon Pe
ople: Resistance, Rebellion and Ja z z , New York New Press - Norton, 1998 (Siradrji n
san: Direni, syan ve C az, ev. Itan Gndz, Bulut Yaynlan, 20 02]; Nations and
Nationalism since 1780: Programme, Myth, Reality, Cambridge University Press, 1992
11780den Gnmze Milletler ve M illiyetilik Program, Mit, C ercklik, ev. Osman
Aknhay, Aynnu Yaynlan. 19951; Revolutionaries: Contemporary Essays, New York
Pantheon Books, 1973 (Devrimciler, ev. Hatice Pnar cnoguz, Agora Kitapl,
20061; On History, New York New Press - Norton, 1997 |7irrilt zerine, ev. Osman
Aknhay, Bilim ve Sanat Yaynlan, 19991; Age o f Extremes: The Short Twentieth C en
tury 1914-1991, London: Abacus, 1995 (Anlllaragt: Ksa 20. Yzyl: 1914-1991,
Yavuz Alogan, Sarmal Yaynlan, 19961.

Torunlarm a

 N D E K L E R

nsz

..................

1. U v e r t r

.................

........................

2. V i y a n a d a Bir o c u k

....
..

3. Zor Z a m a n l a r .............................
4. B e r lin : W eim ar l y o r .>..........
5. Kzl ve K a h v e r e n g i .................
6. fld a d a .. .........................................
7. C a m b r i d g e ........................... ......
8. F a iz m e ve S a v a a K a r ......
9. K o m n is t O lm a k .......................
10. S a v a ..................................... ......
11. S o u k S a v a ................. ............
12. S t a l i n ve S o n r a s .....................
13 . Snr i z g i s i

.........

.......

14 . C n i c h t in H im a y e s i n d e .....
15. Altmlar..,...................... ........ ....
16. P o l i t i k a d a Bir B e k i

...

17 . T a r ih ile r in A r a s n d a

..............................................3 7 3

18 . K r e s e l K y ............... ....................

40 1

19. M a r s e i l l a i s e . ................................................

421

20. Franco dan B erlu scon i ye

2 1 . n c D n y a ........................
2 2 . R o o s e v e l t t e n (FDR) BU SH a ...................
2 3 . K o d a .......................................................................

.....................

450
-480

........509
540

 nsz

Otobiyografi yazarlar ayn zamanda otobiyografi okurlar da

olmal. Bu kitab kaleme alrken, tandm insanlardan ne ka
dar ounun kendi hayat hakknda kitap yaynladn fark et
mek beni artt, stelik bakalar tarafndan kaleme alman ve
(genellikle) pek mehurlar ve skandal yaratanlar hakknda ya
zlanlar da cabas. Bir de modernlerin roman klfna soktuu
hatr saylr miktarda otobiyografi var ki onlar saymyorum
bile. Belki de arm ak yersiz, ileri iletiim kurm ak ve yaz
makla ilikili insanlar bunu yapan dier insanlann arasnda bu
lunma eilimindedir. Bu minvalde makaleler, rportajlar, mat
bu malzeme, bantlar hatta video bantlar m evcuttur ve artc
ama bunlar ekseriyetle meslek hayatn niversitelerde geiren
insanlar tarafndan ortaya konmutur. Yani, yalnz deilim.
Ancak benim gibi birinin neden otobiyografi yazmak isteye
cei, daha dorusu benimle zel hibir ba olmayan, kitap
nn birinde grd kitap kapandan nce varlmdan biha
ber olan bakalarnn kitab nasl olup da okumaya deer bula
bilecei sorusu akla geliyor. Londrann en azndan bir kitap
lar zincirindeki Kiilikler -v ey a gnm zn tabiriyle nl
ler- balkl serisinde yer alan, biyografi blm ne ait zel al
trlerden olmadm aikr. u ya da bu nedenden dolay epey
9

bir kille tarafndan tannan, isim leri bir merak oda haline ge
len insanlardan sz ediyorum. Hayatlar sayesinde otobiyogra
filerine Anlar adn vermeye hak kazanm, genellikle daha
geni kesimlere ynelik bir platformda savunaca ya da yaza
ca eylemleri olan, ya da byk olaylara tank olm u, onlara
etki eden kararlar alanlar snfna da dahil deilim. Onlardan
biri deilim. M uhtem elen benim adm, tarihyazm ve 20. yz
yl Marksizmi gibi bir iki uzm anlk alannn tarihesine dahil
olacak ve belki de 20. yzyl ngiliz aydn kltrne ilikin bir
iki kitapta belirecektir. Be yl nce nafile yere aradm aile
min mezar tann Viyana M erkezi Mezarlnda kaybolmas
gibi, bunun tesinde adm tamamen silinse bile 20. yzyl tari
hinin anlatmyla ilgili ne ngilterede ne bir baka yerde gzle
grlr bir boluk ortaya kacaktr.
Yine, bu kitap, gnm zde ok satarlk salayan gnah
karma tarznda kalem e alnmad. nk byle kendi kendine
hava basmann tek mazereti dehadr ve ben de ne San Augus
tine ne de Rousseauyum. Ayrca hibir yaayan otobiyografi
yazar, hayattaki dier insanlar da ilgilendiren m eselelerle il
gili mahrem gerekleri birilerini incitmeden ortaya koyamaz.
Bunu yapmak iin yeterli sebep grem edim . Bunlar yazarn
lmnden sonra kaleme alnan biyografi alanna aittir, otobi
yografiye deil. Bu m eselelere dknlm z ne olursa o l
sun tarihiler dedikodu kesi yazan deildir. G enerallerin as
keri maharetleri, yatakta nasl olduklar ya da olm adklanyla
llem ez. Keynesin ya da Schum petern iktisadn hayli do
lu ve fakat deiik cinsel hayatlarnda arayan abalar mahkum
edildi. Ayrca yatak odas hikyelerine dayanan biyografi tad
n arayan okurlar iin hayatmn hayal krkl yarataca ka
nsndaym.
Bu kitap, yazarnn bir resmi savunmas niteliinde de deil.
20. yzyl anlam ak istemiyorsanz, kendi kendini aklayanla
rn, kendisinin avukatlna soyunanlarn ya da tam tersi ne
damet getiren gnahkrlarn otobiyografilerini okuyun. Bun
larn hepsi de lm nedenini bizzat cesedin aratrd otopsi
lerdir. Bir aydnn otobiyografisi dncelerini, eylem lerini,
10

d uruu n u ierm eli am a b ir savunm a d osyas olm am aldr.

m r boyu kom nizm e bal kalan, srad M arksist teorisyen Hobsbawmla ilgilenenler ve gazetecilerin sklkla sordu
u sorular iin sanrm bu kitap yantlar ieriyor. Geri hede
fim bunlar yantlamak deildi. Tarih, siyas hayatm yargla
yacaktr - k i zaten bunu doyurucu bir ekilde yerine getirm i
tir - ve okurlar da kitaplarm deerlendirecektir. Peinde ol
duum tarihsel idraktir, onaylanm ak, hem fikirlik ya da duy
gudalk deil.
Yine de, insann kendi trne duyduu m erakn tesinde
kitab okunm aya deer klan baka nedenler de var. nsanlk
tarihinin en srad ve korkun yzylna neredeyse bandan
sonuna tank oldum. Hayatm birka lkede geirdim ve
ayr ktadaki bir lakm baka lkeleri de grdm. Kat ze
rinde hatr saylr miktarda iz braksam da bu uzun hayatn
sonunda dnyaya bir iz brakmayabilirdim. Ancak on alt ya
nda tarihi olmaya karar verdikten sonra hayatmn ounu
dinleyerek, izleyerek geirdim ve tank olduum tarihi anla
maya altm .
18.
yzyln sonuyla 1914 arasndaki dnem e ilikin dnya
tarihini yazdktan sonra nihayet T he A ge o f Extrem es: T he Short
Twentieth Century adn verdiim tarihe el attm . Yazdm ki
tap sanrm hem bir bilim adam hem de antropologlarn deyi
miyle katlm c gzlem ci oluum dan yarar grd. Bunu iki
yolla gerekletirdim . Kiisel anlarm 20. yzyln uzakta ka
lan tarihini gen okurlara yaknlatrrken yallarn da kendi
anlarn canlandrd. Ve tarihsel bilim adam lnn ykm l
lklere bal kalma zorunluluuna ramen, dierlerine naza
ran daha tem kinli biim de, bu kitap arlk lar ana zg
tutkuyla yazld. Her iki gruba m ensup okurlar da ayn eyi
syledi. Ancak bunun tesinde kiinin kendi hayatyla yaad
zaman badatrmasnn ve her ikisini gzlem lem esinin da
ha derin bir yolu var. Bu yol, umarm, kendini her ikisinden
de bamsz klabilen tarihsel tahlile ekil vermeye yarad.
Bir otobiyografinin yapabilecekleri bunlar. Bir bakm a bu
kitap T he A ge o f E xtrem esin daha az popler olan dier yz:
11

Bu bireyin deneyim lerinden yola klarak dnya tarihinin re

sim lenm esi deil, bu, deneyimi ekillendiren dnya tarihi, ya
da daha ziyade, sunduu seenekler yer deitiren ama daima
snrl olan bir dnya tarihi - Marx'm szlerine bavurursak,
bu insanolunun hayatn kurduu ancak bunu istedii gibi,
kendi setii koullar altnda deil, dorudan gem iten (ya
da eklem ek gerekirse evremizdeki dnyadan) aktarlan, veri
len ve karsna kan koullar altnda yapt tarih.
Bir dier adansa b ir tarihinin otobiyografisi alm alar
nn yapsnn nem li bir ksm n tekil eder. Kurguyla gerek
arasndaki farka ve akla beslenen inancn yannda farkndalk
-y an i kiinin hem bedeninin iinde hem dnda d urabilm esigerek tarih gerek sosyal bilim lerdeki oyunu srdrenler iin
gerekli bir yetenektir. Bilhassa da sz konusu olan kii benim
gibi konularn sezgisel ve rastlantsal olarak seen ve fakat
onlar nihayetinde tutarl bir btn haline getirmi bir tarihiyse. Kitabmn bu trdeki meslee dein yanlar dier tarih
ilerin dikkatini celbedebilir. Bununla birlikte, um anm dier
leri, kitab dnya tarihinin en srad yzylna, bir insann
hayatnn -b a k a trl gereklem esi olanaksz bir h a y a n izledigi gzergh vastasyla bir giri yapmak olarak grr.
M eslektam filozof Agnes Hellerin ortaya koyduu gibi ta
rih dardan bakldnda vakalar hakknda, ieriden bakl
dndaysa vakalara dair anlar hakkndadr. Bu kitap bilgin
lerle ilgili itiraflar iin deil yalnzca teekkr ve zrleri be
lirtm ek iindir. Teekk rlerim h erkesten ok yar m rm
birlikte geirdiim; btn blm leri okuyup iyi niyetle eleti
ren ve sklkla akl baka yerlere giden, huysuz ve ara sra bez
gin kocas, imdiki zamandan ziyade kada dkm ek iin bo
utuu bir g em i zam anda yaarken ona taham m l eden
eim M arlenee... Ayn zamanda editrler arasnda bir prens
olan Stuart Proffitte. Bu otobiyografiyle balantl olarak yllar
iinde kendilerine dantm insanlarn says, ilerinden bir
ksm yazmaya balamamdan bugne hayatta kalamad hal
de, anamayacam kadar fazla. O nlar kendilerine neden m te
ekkir olduumu biliyor.
12

 zrlerim de yine ailem e ve M arlenee. Bu, onlarn tercih

edecei trde bir otobiyografi deil. G eri onlar benim kine,
ben de onlarn hayatna girdiim den itibaren kitabn iinde
yer aldlar, ancak bu kitap zel hayattan daha ziyade kamusal
olanla ilgili. Ayn zamanda bu sayfalarda yer alm am , burada
anmsanmay umut etm i ya da daha uzun anlm ay beklem i
olan arkadalanm dan, meslekta ve rencilerim den de zr
diliyorum.
Son olarak, kitab blm halinde dzenledim . Ksa bir
uvertrn ardndan, kabaca k ro no lo jik sra takip eden 1-16
arasndaki kiisel - siyasi blm ler 1 9 2 0 lerin bandan anla
rmn balad tarihten 1990lan n bana kadarki zaman ko
nu alyor. Bununla birlikte, dmdz bir tarihe olarak yazl
madlar. 17 ve 18. blm ler bir tarihi olarak m eslek hayatm
konu alyor. 19 -2 2 blm ler hayatm boyunca uzun zaman di
limleri iin ilikide olduum (anavatanm olan Orta Avrupa ve
ngiltere dndaki) lke ya da blgelere ilikin; Fransa, Ispan
ya, talya, Latin Amerika ve nc Dnyann dier lkele
riyle Amerika hakknda. Bu lkelerle ilgili yaadklarmn ta
mamn kapsad iin ana tarihsel anlatyla aksa da ona s
myor. Bundan tr en iyisinin onlar ayr tutm ak olacan
dndm.
E r i c H o b sb aw m

Londra, Nisan 2 0 0 2

13

1
Uvertr

New York New Schoolda ders verdiim srada Londra mek

tuplamalarm takip eden karm M arlene, 1 9 9 4 sonbaharnda
birgn telefon ederek Ham burgtan, A lm anca yazld iin
okuyamad bir m ektup geldiini syledi. M elitta diye birin
den geliyordu mektup. Bana gnderm esine gerek var myd?
H am burgta tandm kim se olm am asna ram en hi tered
dtsz m ektubun kimden geldiini anlam tm . stelik de sz
konusu imzay en son grd
m d en bu y ana e y rek
yzyl gem iti, imzann sahi
bi, Viyana, Seuter Villadayken
benden bir iki sn f daha b
yk olan k k L itta n n ta
k en d isiy d i. Y an lm y o rd u m .
Yazdklarna bakhrsa adm li
beral aydnlarn haftalk dergi
si D ie Z e ifla ilg ili b ir yerde
g rm t . B en im , o k uzun
y lla r n c e k z k a rd e le riy le
birlikte oynayan Eric olduu
mu h em e n ce cik an lam , a l
15

bm leri alt st ederek m ektuba ilitirdii fotoraf bulm u.

Fotorafta, yazlk kkn terasnda be kk o cu k , kendi
Frtdeularm zla (b ak c ablalarm zla), -k k kzlarn ve
belki benim de etrafm z ieklerle e v rili- hep beraber poz
vermiiz. Litta, kk kardeleri Eva ve Ruth'la, (Daim a Peter
o la rak tan n an S u sie h en z d o m a m ) ben de k a rd eim
NancyIe birlikleyim . Littann babas fotorafn arkasna tarihi
kaydetm i: 1 9 2 2 . M elitta m ektubu nda N ancyi soru yord u.
Benden buuk ya kk kardeimin birka yl nce ld
n bilm esine olanak yok. Viyanaya son gidiimde, yaad
mz evleri ziyaret etm i ve Nancyye buralardan fotoraf gn
derm itim. Seutter Villadaki anlarm a ortak olan tek kiinin
kzkardeim olduunu sanyordum . im diyse anlarm yen i
den canlanyor.
Ayn fotoraf bende de var. Annem , babam ve akrabalarm
dan geriye kalan tek yadigr olan aile albm nde duruyor. Se
utter Villam n terasnda ekilen ipak fotoraflar, benim yaa
m m n i k i n c i , 1 9 2 0 d e V iy a n a da d o a n k z k a r d e im
Nancyninse ilk kaytlar. Benim ilk fotorafm, hasr bir bebek
arabasnda tek bamayken ekilm i. Yanmda ne yetikinler
den biri ne de herhangi baka bir ey olmadna gre sannm
fotoraf, Haziran 1917'd e doum yerim olan skenderiyede,
Ingiliz Konsolosluunun memuruna (tarihi ve soyadm yan
l yazan) nfus kayd yaptrmak iin ekilm i olm al. A nne
min hamilelii srasnda ve ben doduktan sonra diplom atik
olarak Byk Britanya kurum lannn gzelim i altndaydk. Zi
ra annem le babam , Z rih teki bir dier ngiliz K o n so loslu
umda, bizzat Dileri Bakan Sir Edwatd Greyin imzalad
bir defaya mahsus resm izin sayesinde evlenmiti. Bylelikle,
iki kralln savat bir dnem de, Kral V Georgeun uyruu
Leopold Percy Hobsbaumun, Kral Franz Jo se fin uyruu Nelly
G rnle evlenm esine olanak tannm t. O sralar bu ihtilafa
babam kalnt ngiliz vatanseverliine yakan bir tepki verir
ken, annem sava kart bir tutum benim siyorm u. 19 1 5 'e
ngilterede m ecburi askere alnma sz konusu deildi ancak
byle bir durum sz konusu olursa annem babamn Vicdani
16

R eli1 olarak yazlmas gerektiini sylyorm u. O nlar Torn

Stoppardn T ravesties* adl oyunundaki ba kii olan konsolo
sun evlendirm i olduunu dnm ek isterdim ve Zrihte, Sir
Edward Greyin daha nemli m eselelerden kafasn kaldrp iz
divalarna zaman ayrmasn bekledikleri esnada, kentte on
larla ayn zamanda bulunan dier srgnlerden -L e n in , Jam es
Jo y ce ve D adaistlerden- haberdar olm alarn da... Ancak belli
ki onlardan bihaberlerdi ve yle bir zamanda bu durum kati
yen ilgilerini ekm eyecekti. Luganoda yapmay planladklar
balay belli ki her eyden nde geliyordu.
Viyanal ora halli bir m cevhercinin kzndan biri olan
Frulein G rn, 1 9 1 3 te on sekiz yandayken, Yahudi gmeni
Londral bir marangozun sekiz ocuundan drdncs olan
ve kendisinden daha yal bir ngiliz erkeine skenderiyede
ak olmasayd hayatn acaba nasl olurdu? G rn, m uhtem e
len O rta Avrupann Yahudi cem aatine m ensup orta snftan
bir delikanlyla evlenecek ve ocuklarn birer AvusturyalI gibi
yetitirecekti. G en AvusturyalI Yahudilerin neredeyse tamam
eninde sonunda birer gmen ya da m lteci olduklarna gre
-b u n larn iinden bir ou ngiltereye gelerek burada okudu
ve akadem isyenlik y ap t- hayatmn ak her halkrda farkl
grnmyor. Ancak o takdirde ngiliz pasaportuyla bym e
yecek ve Ingiltereye bu pasaportla gelm eyecektim .
Sava halindeki bu iki lkede bannam ayan annem le babam
Roma ve Napoli zerinden, sava ncesi tanp nianlandkla
r skenderiye kentine dnd. Her ikisinin de akrabalar vard
orada: P ersoneliyle ekilm i b ir fotorafn hl sakladm
N ouveautes maazasnn sahibi, annem in amcas Albert ve ad
n tadm, M sr Telgraf ve Posta H izm etlerinde alan ba
bamn aabeyi Ernest. (Btn zel hayatlar rom anclar iin ol
1

Bu ve daha sonraki paragraflar annem in Mays 1 9 1 5 srasnda kz kardeine

yazd m ektuplara dayanyor.

( * ) Travesties adl oyun 1917de Isvire-Zrih'teki ngiltere Konsolosluunda birbiriylc hi ortak noktas olm ayan ve yollar kesien insan konu alr. Bun
lar, Jam es Jo y ce, l.enin ve Dada harekelinin nde gelenlerinden Tristan Tzaradr. Aralarndaki tek ortak nokta konsoloslukta ilikiye getikleri sradan
m em ur Henry Carr'dr. l ienry de gerekle yaayan bir kiidir. - . n.
17

duu kadar tarihiler iin de birer hammaddedir. Bu nedenle,

T he Age O f Em piresla (m paratorluklar a) ilgili tarihem e
girmek iin onlarn tant dnem in koullarndan yararlan
dm .) Sava biter bitmez iki yandaki oullaryla Vyanaya ta
ndlar. Resmi belgelere gre dnyaya geldiim M sr'n ite
bu sebeple hayatmda bir yeri yok. Nouzhadaki bir hayvanat
bahesinde grdm bir kafes dolusu kk kuu ve m uhte
melen Yunanl bir bakcn n Yunanca bir ocu k arksndan
bozarak syledii bir blm saymazsak, bu kente dair nere
deyse hibir ey kalm am aklmda. skenderiyeden Ramlehe
giden tramvay yolu zerindeki Sporing Club olarak bilinen
doduum mahalle de bana bir ey ifade etmiyor. Annem lerle
aa yukar ayn dnem de skenderiyede bulunan E.M . Forstera baklrsa o tarihlerde buralara ilikin sylenecek pek fazla
bir ey de yok zaten. A lexandria, A History an d G uide adl ese
rinde Sporing Club tramvay istasyonu hakknda tm syledi
i Kou Parkurunun Grand Standi yannda. Solda denize gi
rilen kumsal yer alyor. cm lesinden ibaret.
Dolaysyla Msr'n hayatmda bir yeri yok. insan anlarn
kaydetmeye ne zaman balar bilmiyorum ancak bu, iki yan
dan daha geriye uzanyor olam az. O tarihte A vusturyadan
talyaya yeni devredilmi olan H elouan gemisi Triesteye g it
mek iin liman terk etlikten sonra skenderiyeye bir daha hi
gitmedim. Dillerin ve rklarn buluma noktas olan, ok say
da kahvehanesiyle, kaptanlar ve M itteleuropa (O rta Avrupa)
mefhumunu belki de en iyi temsil eden dev sigorta irketi Assicurizioni G eneralin in * kararghlaryla Trieste kentine nasl
vardmz da anmsam yorum. Alman, talyan, Slav ve M acar
kltrlerinin buluuu o Adriyatik kesini ve Orta Avrupay
antlatran bu m uhteem yeri kefetme frsatn ancak bu ta
rihten seksen yl sonra Triesteli arkadalar ve bilhassa da Cla
udio Magris sayesinde buldum. Bizi karlayan bykbabam ,
Southern Railwayle Viyanaya yaptmz yolculua elik et( * ) Assicurizioni Generali: 1 8 3 1 de kurulan ve Habsburg im paratorluuyla bala
yp, Fransa, Almanya, svire, Varova, Petersburg, Afrika ve Asya'ya alan
dev sigorta irketi - .n.
18

m ii. Bu noktadan itibaren hayatm n akn anm syorum .

Annemle babam uygun bir daire ararken, birka ay dedemle
rin yannda kalm tk.
Parann ke doru gitgide deer kaybettii yoksullam
bir lkeye salam tasarruflarla gelen babam - o zamanlar ster
linden daha salam para y o k tu - kendini gvende ve nispeten
de varlkl hissediyordu. Seutter Villa bizim iin biilm i bir
kaftan gibiydi. Hayatmda bizim olarak algladm ilk yerdi.
Batdan Viyanaya tren yoluyla gelirken hl onun nnden
geilir. Tren H tteldorf-H acking istasyonundan geip Viyanann batsndaki varolara geldiinde, sadaki pencereden
bakarsanz, m parator Franz Jo se fin (1 8 4 8 -1 9 1 6 ) son gnle
rinde, baarl bir sanayici tarafndan yaplan, bodur kulesinin
stndeki drt ke kubbesiyle yamata yer alan o geni, va
kur binay gzden karmanz imknszdr. Binann arazisi, im
paratorlua ait eski avlanma blgesi Lainzer Tiergartenin du
varlar boyunca batya giden A uhofstrasseye kadar uzanrd.
Auhofstrasse'den eve ulam ak iin de, bitim inde o zam anlar
hl damlar sazlarla rl sayfiye evleri bulunan dar bir yoku
u (artk Seutergasse olan Vinzenz-Hessgasseyi) kardnz.
Seutter Villaya ait ocukluk anlarm daha ziyade, villann
b irin ci katn d an bir daire kiralayan g en ve yal H obsbaum'larla (skenderiyeli konsolosluk m em uruna remen isim
doru yazlm ), altm zdaki zem in kat kiralayan G oldlarn
paylatklar anlarn bir paras. Aslnda anlar, her iki aileden
btn fertlerin sosyal yaam n ekseriyetle srdrd evin
yanndaki terasta toplanyor. Anmsadm kadaryla bu teras
tan dik bir yaya yolu gnmzde yeniden yaplan alttaki tenis
kortlarna iniyordu. Kortlar, kk bir olan ocuuna dev gi
bi grnen ama yine de trmanmaya m sait alak dallar olan
bir aacn ilerisindeydi. Almanya Recklinghausen diye bir yer
den bizim okula nakil gelen bir ocua bu aacn gizem ini
gsterdiimi anmsyorum. Geldii yerde zor gnler geirdii
iin bizden ona gz kulak olm am z istenm iti. O nunla ilgili
anmsadm tek ey bu aa ve gnmzde artk NordrheinWestfalen Topraklan olarak bilinen m em leketi. Ksa sre son
19

ra geldii yere geri dnm t. O zamanlar bunun farknda ol

masam da galiba bu , 20. yzyln nem li olaylaryla ilk tanmamd. yle ki; em in ellerde olsun diye geici bir sre iin
Avusturyadaki iyiliksever dostlara gnderilen bir ocuk vesi
lesiyle Fransann 1923e Ruhru igal ettiini reniyordum.
(O tarihte AvusturyalIlarn tamam kendini Alman sayyordu
ve arabulucularn Birinci Dnya Savandan sonraki vetolar
olm asa, Alm anyaya katlm a leh in e oy verirlerd i.) A rsalarn
iinde saman dolu bir ahrda oynadmz da gayet iyi anm s
yorum. Oysa, Viyanaya en son gidiimizde M arlenele Villaya
bakmamza karn ahrn yerini bulam am tk. Bu m eknn i
ksmyla ilgili, sadece bende brakt belli belirsiz izlenim i,
pek aydnlk ve ferah olmayn anm syor olmam tuhaf. Yine
gerek bizim gerek G old larn dairelerine ilik in de y alnzca
yksek tavanlar kalm aklmda.
B einci, derken altnc yalar, okul ncesi alar ve nihayet
ayn bahenin iinde geirdiim iz ilkokulun ilk yllar, iki aile
arasndaki ilikiyi kaynatrc rol oynam t. Son derece farkl
gem ilerine ramen Hobsbaum larla G oldlar iyi anlayorlar
d, zira Goldlar (isim lerine ram en) bir Yahudi ailesine benze
m iyordu. H er hal krda, A vusturyada, yani A n sch lu sstan
sonraki H itlerin Byk Almanya dnem inde de lkede kalp
geliim lerini srdreceklerdi. Bay ve bayan G old, Sieghartskirchen denen. Aa Avusturya blgesinde ne id belirsiz
bir yerde domutu. Adamn babas kydeki tek hanc ve ka
dnn babas da kydeki tek esnaft (oraptan tarm aletlerine
kadar her eyin satld b ir dkkan vard). Her ikisinin de
orada gl aile balar vard. Daha 1920'lerd e portrelerini
yaptrdklarna gre yeterince varlkl olmallar. Halen hayatta
olan Gold kzlarndan birinin, birka yl nce gnderdii ikisi
ne ait resm in siyah beyaz kopyas karm da duruyor. Koyu
renk takm elbisesi, kolal yakasyla ciddi grnl bu adam
bana hibir ey artrm yor. Aslna bakarsanz kk bir o
cu k ken onunla h i yakn tem asm olm am t. G eri, henz
mparatorluk dnem i srerken bana bir seferinde subay kepi
ni gsterdiini ve ABDye gerekten gittiini bildiim ilk kii
20

olduunu anmsyorum. icab yapt bu yolculuktan getir

dii gram ofon plann m elodisi T h e Peanut Vendordu ve
orada retilen Buick marka m otorlu aralardan sz ettiinde
neden bilmem bu ad pek gvenilir bulm am tm . te yandan,
iki yannda dalgal ksa salaryla, dtcollet om uzlu, uzun ve
gzel boyunlu hanm n, dnyaya ciddi ama biraz gvensiz ba
k onu zihnim de canlandrmaya yetiyor. Zira anneler kk
ocuklan n hayatnda daha kalc bir yere sahip oluyor. Aydn,
kozm opolit ve eitim li annem Nelly, pek eitim alm am ve
geldii tara kltrnn daima bilincinde olan Anna Goldla
( A ntschi) ksa srede iyi arkada olm u ve daima da arkada
kalm t. Annamn kz M elittaya baklrsa Nelly, annesinin tek
samimi arkadayd. Belki bylelikle, kim lii belirsiz ve kimse
lerin tanm ad H obsbaum lara ait baz fotoraflarn, Viyanada kalan Gold ailesinin toru n larn n albm lerinden hl
nasl olup da kt aklanabilir. Gold kzlarndan biri, anne
mi so n g n le rin d e ziy aret e tti in i (a n n e siy le b irlik te ) ve
Antschinin gzyalar iinde, Bir daha asla Nellyi gremeye
ceiz, dediini de en az benim kadar iyi anmsyor.
Ksa sren 20. yzyl kadar yal olan bu iki insan, ite ha
yata bu noktadan birlikte atldlar ve artk geride braktmz
yzyln korkun ve srad dnyasnda kendi kaderlerini iz
diler. Bu yzden, bu uzun mr anlatmaya, 1 9 2 0 lerde Viyana'da kesien hayatlar haricinde hi ortak noktas olmayan bu
iki ailenin albm lerindeki beklenm edik bir fotorafn ar
mlaryla baladm. Em ekli bir niversite profesr ve gezgin
bir tarihiyle, ara sra tercm anlk yapan ( tpk anneniz gi
b i!) em ekli bir eski akrist ve televizyon sunucusunun payla
t birka y llk ocukluk ans, o insanlar iin zel bir ilgi
alan olm aktan te bir anlam ifade etmiyor. O nlar iin bile sz
konusu anlar, birbirinden btnyle kopuk, birbirini bir an
olsun anmadan geen iki hayatn ve yetm i yllk devasa uu
rumun arasna ipincecik bir rm cek andan kpr kurmaya
benziyor. Bu hayadan kesitirense, 20. yzyldan sa kurtul
may baaran AvrupalIlarn srad tecrbesi. Birlikle geen
ocukluk dnem inin yeniden kefedilmesi, yallkta ilikinin
21

yeniden kurulmas, yaadmz zamann absrd, ironik, ger

ekst ve kanl im gesini canlandryor. Bunlar yaratan onlar
deil. O be ocuk objektife poz verdikten on yl sonra artk
annemle babam hayatta deildi ve ekonom ik tufann madur
larndan Bay Gold - 1 9 3 1 de Avrupadaki bankalarn neredeyse
tamam deme aczi iind eyd i- randaki banka sistem ine hiz
met etmek iin ailesiyle yola dmt. ran ah, bankerlerini
tehlikeli komu lkelerden deil, yenik cra im paratorluklar
dan topluyordu. Aradan on be yl getikten sonra ben ngiliz
niversitesine girm itim ve irazn saraylanndan dnen Gold
kzlarnn hepsi de m eslek hayatlarna, yaknda Hitlerin B
yk Almanyasnn bir paras haline gelecek yerde aktristlik
yaparak balamt. Yirmi yl sonra ben ngiliz ordusunun ni
formasn giyerken, kzkardeim Nancy, Trinidaddaki Ingiliz
makamlar iin m ektuplar sansrlyor, U tta da sava zam an
nn Berlininde, Kabarett der Kom ikerde, bizim bom balarm
zn altnda gsteri yapyordu. Seyircilerinin arasnda, bir za
manlar Seu ier Villada Gold kzlarnn ban okayan akraba
larm toplama kam plarna gnderen birileri m utlaka vard.
Be yl sonra ben bom balanm Londrann harabeleri arasnda
ders vermeye baladmda bay ve bayan Gold lm t; adam
muhtemelen yenilgi ve igalin ertesinde gelen korkun alk
tan, sava daha sona ermeden bat Alp'lere barsaklar boa
lan kadnsa hastalktan tr...
Gem i, bam baka bir lke ama bir zam anlar orada yaa
yanlarn zerinde izler brakyor. Ama ayn zamanda, kulaktan
dolma bilgiler dnda gem iin ayrdna varamayacak olanla
rn ve hatta tarih d yapya sahip bir uygarlkta, gem ii 20.
yzyln sonlarna doru popler olan Trivial Pursuit* oyu
nu gibi alglayamayacak kadar kk olanlarn zerinde de iz
brakyor. Ancak otobiyografisini kalem e alan tarihinin yap
mas gereken ocuklua yeniden bir yolculuk deildir sadece,
ayn zamanda onu haritalandrm aktr da. nk bylesi bir
harita olm akszn m u h telif corafyalardan geen b ir m rn
( * ) Trivial Pursuit: Bu oyun, katlm clarn bilinm esi zor ve genellikle fazlasyla
detayl bilgilere dayanan sorulara yant verm eleri zerine kuruludur - .n.
22

izini srm ek mmkn mdr? Ne zam an ve niin tereddt

edip yalpaladmz, yaantlarmzn i ie getii ve baml
olduu kiilerin arasnda nasl yaadmz anlam ak mmkn
m ? Zira bunlar sadece tekil yaanm lklara deil dnyaya da
k tutar.
yleyse, 20. yzyln sarp m ntkasnda geriye doru yol iz
lemek isteyen tarihi iin seksen yl nce Viyanada yetikinle
rin ektii be ocua ait fotorafn bir balang noktas oldu
unu farz edin. Kendilerini yenilginin, yklm im paratorluk
larn ve ekonom ik iflasn evrelediinden de (byklerinden
farkl olarak), tarihteki en kanl, bir o kadar da devrimci an
iinde kaderlerini izm ek zorunda kalacaklanndan da (tpk
bykleri gibi) bihaberler.

23

2
V i y a n a d a Bi r o c u k

ocukluum byk bir im paratorluun yoksul bakentinde

geti. mparatorluk ktkten sonra kent, son derece gzel, ayn
zamanda kendi varoluuna inan beslemeyen bir tara cum huri
yetine balanmt. 1918 sonras AvusturyalIlarn ounluu bir
ka istisna haricinde Alm anyaya katlm a yanlsyd ve onlar
bundan alkoyan yegne gereke Orta Avrupada ban anlamas
dayatan glerdi. ocukluk yllarmda hkm sren ekonom ik
sorunlar nedeniyle, birinci Avusturya Federal Cumhuriyeinin
kendi ayaklan zerinde duraca beklentisi kuvvetlenmedi. Bir
devrimin iinden geen Cumhuriyet, bir M onsenyr nderliin
deki ruhban snf gericileri tarafndan geici bir hkmetle ku
rulmutu. Dindar -y a da en azndan an m uhafazakr- krsal
kesimin oylanna dayanan ynetim, devrimci Marksist sosyalist
lerin nefret edilen muhafeleliyle karlayordu. Marksistler hem
Viyanada (bakent olm asnn yan sra Federal Cumhuriyetin
otonom bir eyaletiydi) kitlesel destek gryor, hem de kendisini
iiler" olarak tanmlayan kesimlerce oy birliiyle destekleni
yorlard. Hkmet kontrolndeki polis ve ordunun yan sra her
iki tarafn da gizli askeri kuvveti vard ve i sava bir sreliine
askya alnmt. Avusturya sadece varolmak istemeyen bir dev
let deildi, devam etmesi imknsz bir belal durumdu da.
24

Zaten devam etmedi. Avusturya C um huriyetinin son rp

nlar, ksa bir i savan ardndan sosyal dem okratlarn yk
ma uram as, Nazi asilerinin K atolik babakana suikast d
zenlem esi ve Hitlerin Viyanaya muzaffer bir ekilde alklana
rak girm esi, benim 1 9 3 1 de Viyanay terk etm em in ardndan
gerekleti. Ayn lke, 1960 ylnda yine Katoliklerle Sosyalist
lerden oluan ayn iki partili sistem in ynetim inde, son derece
refah d olu , istikrarl ve tarafsz, kendi kim liind en honut
-h a tta denebilir ki gereinden fazla h o n u t- bir kk cum
huriyet haline gelene kadar oraya bir daha gitm eyecektim .
A ncak bu, bir tarihinin gznden gem ie bak. 1 9 2 0 lerin Viyanas mda orta snfa mensup bir ailenin ocuu olmak
acaba nasl bir eydi? O tarihten itibaren rendiklerinizle ya
tlarnzn bild iklerin i ve o tarihteki o cu k larn tecr be ve
tepkileriyle yetikinlerin kini birbirinden nasl ayrdedeceiz
sorunu var. Ebeveynin ve byk babalarn zihinlerind e son
derece canl bir yer tutan, 20. yzyln balarna zg sava,
k, devrim, enflasyon gibi olgular hakknda 1 9 1 7 de doan
ocuklarn btn bilgisi, yetikinlerin anlattklarna dayan
yordu, daha dorusu onlar aralarnda konuurken kulak misa
firi olduklarmza. Bu konular hakkndaki elim izdeki tek do
rudan kant posta pullarnn zerindeki resm in habire dei
mesiydi. phesiz tek bana hibir eyi aklam asa da pul ko
leksiyonculuu, Avrupann 1914 sonras siyasi tarihiyle tan
mak iin 1 9 2 0 li yllarda iyi bir arat. Kendi vatanndan ayrl
mak zorunda kalm bir ngiliz ocuu asndan bu durum, V.
Georgeun ngiliz pullarnn zerinde sabit kalan kafasna kar
lk, dier btn yerlerdeki yenilenen isimler, tedavller ve
stste yaplan basklar kaosu arasndaki kartl simgeliyor
du. Ekonom ik paralanma anda, tarihle kurulan dier bir
dorudan ba da habire deien banknotlar ve bozuk paralar
d. Kurondan, ilin e* ve G roschene * * ok sfrl kat para
lardan kat paraya, sonra da bozuk paralara geii fark edecek

(*)

Eski Macaristan-Avusturya paras - .n.

( * * ) O n fenik karl Alman paras - .n.

25

kadar aklm eriyordu. Kurondan nce Gulden olduunu da

biliyordum.
Habsburg mparatorluu sona erm i olsa da, hl onun k u r
duu altyapnn ve artc bir boyutla 1914 - ncesi O rta Av
rupa kanlarnn etkisinde yayorduk. Annemin en iyi arka
dalarndan birinin kocas Dr. Alexander Szana, Viyanada ya
yordu ve srf karsnn gnl olsun diye istemeye istemeye
Tunadan otuz mil aada Almanca yaymlanan bir gazetede
almaya gidiyordu. Biz oraya Pressburg diyorduk, M acarlarsa
Pozsony. Sonrasnda, yeni ekoslavak Cum huriyetinde belli
bal Slav kentlerinden biri olduunda Bratislava adn alacak
t. (im diyse uluslararas zerk Slovakyanm bakenti.) Eski
M acar mem urlarn k en tten kovuluu saylmazsa, iki savan
arasnda, ok-kltrl ve ok-lisanl dier nfusa yani Alman,
Macar, ek ve Slovaklara, asimde olup batllam sofu Karpat Yahudilerine, ingenelere ya da dierlerine ynelik bir et
nik temizlik yaanm amt. kinci Dnya Savana kadarki ha
liyle avunanlar kendilerini hl Pressburaklar" diye niteleyip
Bratislavaklardan ayr tutuyordu ve kent B ratislavaklara
ait g erek anlamda bir Slovak kenti haline de gelem eyecekti.
Alexander oraya gidiyor ve Viyanada merkezi bir caddeden
kalkp Pressburgun m erkezi caddelerini dolaan Pressburger
Bahn tram vayyla geri d nyordu . Tram vay h a tt, resm en
1914 baharnda, henz her iki kent de ayn im paratorluk at
s altndayken, ada teknolojinin zaferi olarak ilem eye ba
lamt. Tpk Moravia Brnn/Brunodaki kltrl kesim i bir
ka saat uzaklktaki Viyana Operasna, gece gezmesine tayan
mehur opera treni gibi bu tramvay da ilemeye devam elti.
Richard amcam hem Viyanada, hem de lks tketim m allan
satan bir d k kan i le tti i M arien b ad da yayord u. Sava,
Pressburg tramvaynn getii Tuna Nehrinin stndeki kp
ry ykal beri snrlarn delinmezlii kalkm t. 1 9 9 6 de k o
nuyla ilgili bir televizyon program iin yardm ettiim de kp
rnn kalntlar hl grlebiliyordu.
Viyana orta snfnn ve kukusuz onun byk bir ksm n
tekil eden Yahudilerin dnyas hl o ok-dilli (polyglot) ge
26

ni blgeydi. Blgeye gelen gm enler bir nceki seksen yllk

zaman dilim i iinde bakenti iki milyon nfuslu bir kent hali
ne getirm iti. Avrupa ktasnda Paris ve Leningrad arasnda
kalan hatr saylr byklkteki Berlini saymazsak tabii. Ak
rabalarm zn geldii ya da hl yaad yerler Bielitz (artk
Polonya snrlar iinde), Kaschau (artk ekoslyavakyaya da
hil) ya da Grosswardein (artk Romanya iind e)' gibi yerlerdi.
M an av larn ve ap artm an k a p c la rn n n ered ey se tam am
ekti, hizm eti kzlar ve ocuk bakclar Viyana doumlu de
ildi: Slovak birinin bana anlatt kurt adam hikyesini hl
anm syorum. ABDye g eden Avrupallarn tersine, onlarn
hibiri kendilerini kklerinden koparlm ya da ana vatanla
rndan ayrlp akntya kaplm gibi hissetm iyordu. nk
Avrupa ktasnn sakinleri iin deniz bir lm kalm izgisine
benzerken, trenle yaplan en uzun y olcu lu klara bile herkes
alknd. Asabi bykannem iin bile Berlinde oturan kzn
ziyaret etm ek sradan bir iti.
ok uluslu fakat ok-klrl olmayan b ir toplumdu. Dili
Almanca'yd (hafif bir yerel tonlamayla kark) ve gerek kl
tr, gerek eski ve modern dnya kltrne yaklam Alman
izleri tayordu (yerel bir tarzda). 2 0 . yzyln sonlarndaki
moda gerei, geldii Viyanal kltrn Yahudi olarak tanm
lamas istendiinde byk sanat tarihisi E rn st G om brichin
kapld an hiddetin aynn akrabalanm da paylam olm a
l. nde gelen pratisyenleri Yahudi olsa da bu yaln bir Viyana
orta sn f kltryd. stelik de bu pratisyenlerden bazs
Moraviadan (Freud ve M ahler), bazs Galiya ya da Bukovinadan (Joseph Roth) halta Bulgar Tunasndaki Russeden (E li
as C anetti) geldiinden Yahudiliklerinin bilinceydiler (blgeye
zg an ti-sem iizm le yz yze k alm lard). Bunu yapmaya
alm ak tpk, byk film stdyolannn ana gelindiinde
Irving B erlin de ya da H ollyw ood film m zik lerin in iinde
kasti olarak Yahudi eler aramak kadar anlamsz bir i olur
du. Neredeyse tamam Yahudi gm elerin idaresinde olan bu
1 mparatorluun pek ok yerinde kk byk btn kentlerin iki ya da ad
olm asna karn, ben bilhassa kullandmz Alman adlarn kullandm.
27

byk stdyolarn am ac, gerek ark gerek filmlerde katksz

Amerikalla hizmet eden bir sylem yakalamakt ki, bunda
da baan kaydettiler.
Bu eski im paratorluk bakentinde ocuklar, K u llu rsprachenin szcleri olarak siyas deilse de kltrel stnlk duygu
suna igdsel anlamda ortakt. eklerin konutuu Almanca
(b h m a k eln ) bizlerde baya, dolaysyla gln b ir izlenim
uyandryordu. Sessiz harflerin bariz bir ekilde biriktii anla
lmaz ek dili de yle. Haklarnda h ibir ey bilm ediim iz
ltalyanlardan, onlar hkir gren bir yaklamla K a tz elm ach er
diye sz ediyorduk. zgr ve asimde olm u Viyanah Yahudiler, Dou Yahudilerinden adeta baka bir tr gibi bahsediyor
du. (Ailenin sklgan yal yelerinden birine bu Dou Yahudi
lerinin bizim gibi soyad kullanp kullanm adklarn, eer y
leyse, bu kim seler bizden bariz farkl olduklanna gre ne tr
isimler aldklarn sorduumu hayal meyal anm syorum .) Ba
na kalrsa bu durum AvusturyalIlann, Hiller Almanyasnn il
h akn neden cokuyla kutladn byk oranda ak ly or;
bylelikle politik stnlk egolar iade ediliyordu. O sralar
ortaokul arkadalarm dan yalnz bir ik isin in H a h en k reu z le r
(gamal ha) olduunu anmsyorum. Kltrel olarak Avustur
yalIlardan farkm anlalm am asm a karn, zaten bir ngiliz o
cuu olduumdan bu durum beni dorudan ilgilendirm iyor
du. Yine de politik m eselelerle ilgili kafamda soru iaretleri
olumasna yol ayordu.
Tipik 20. yzyl tutkusu olan politika beni hayatmn ok er
ken bir evresinde ve uzun srecek bir dnem iin yakaladn
dan, bunun 1920lerde Viyanada geen ocukluum la ne dere
ce ilikili olduu sorusunu sorm ak yerinde olur. Bu konuda
bir karsama yapmaksa kolay deil. Tamamen siyasete gm l
m bir ad yaadmz. G eri daha nce de sylediim gibi,
nemli dnya meselelerinden, ancak yetikinlerin tam anlam a
dmz konum alarn dinleyerek haberdar oluyorduk. 1925
civarna ait bu tr konumalardan ikisini anm syorum . Biri,
hastalmn gemesi iin (biz ocuklarn srekli u ya da bu
hastal kard) teyzem Gretl gzetiminde kaldm Alpterde28

ki bir sanatoryumda gereklem iti. Kendisi de orada nekahet

dnemindeydi. Bir anne ya da orta yal bir kadn gibi grn
dn belli belirsiz anmsadm, ama bende ho izlenimler
brakan bir kadn Troki kim ? diye sorm utu, Sadece Bronstein denilen bir Yahudi ocuu. Rus Devrimi hakknda bilgi
sahibiydik ama acaba lam olarak neydi? D ier konum a da
am cam n (m uhtem elen babam n da) gtrd bir atletizm
toplantsnda gereklem iti. Sylenenler hayatm da ilk kez
grdm siyah srat koucusu Cator sayesinde aklmda kal
mt. Birisi, $u anda hibir yerde sava olmadn sylyor
sunuz, iyi ama Suriyede bir ayaklanma yok m u?" diye sorm u
tu. Bu bizim iin ne anlam ifade edebilirdi? Bir dnya sava
olm utu, bundan haberdardk; 1 9 4 4 doum lu btn ngiliz
ocuklan da byrken bunun bilincindeydi. Ingiliz am calar
mn ikisi savaa katlm t, kom um uz bay Gold bana uzun su
bay apkasn gsterm iti ve en yakn arkadam bir sava yeti
miydi - annesi kocasnn klcn duvarda asl tutuyordu. An
cak AvusturyalI olsun ngiliz olsun, tandm hikim se Birinci
Dnya Savan bir kahram anlk destan olarak grmyordu.
K sm en sava baka b ir zam ana ait baka b ir lkeyi - e s k i
Habsburg mparaorluun u - ilgilendirdiinden, belki de ks
men Avusturya ordulan savatan byk bir zaferle km adn
dan Avusturya okullar konu hakknda sessizliini koruyordu.
Eskiden subaylk yapm bir okul mdrnn n cephedeki
hizm etlerind en l r vndne an cak B erlin e g ittikten
sonra tank olacaktm . Bundan evvelse Birinci Dnya Savana
ilikin zihnim deki en gl imge Kari Krausun harikulade
belgesel oyunu T h e L a si D ays O f Hum anity'e. dayanyordu.
Hem annem hem de Gretl teyzem, kitab 1922de yaymlanr
yaymlanmaz satn almt. Hl annem in kitab bende ve ara
sra ona dnp dnp bakarm.
Yaadmz zamana ilikin daha baka neler biliyorduk? Viyanadaki okul ocuklar iin, halkn iki parti -HrisLiyan sos
yaller ve sosyal d em okratlar ya da K z lla r- arasnda seim
yapmas tartmasz kabullenilen bir olguydu. Basit maddeci
varsaymmza gre toprak sahibiyseniz birincisine, kiracysa
29

nz kincisine oy verirdiniz. Viyanallann ou kirac olduun

dan haliyle bu durum Viyanay bir Kzl kent yapyordu. 1 9 3 4
i savann sonrasna kadar kom nistler o kadar sradand ki,
en hararetli yelerin bir ksm , daha ok frsat barndran fark
l lkelerde, asl olarak Almanyada faaliyet srdrmeyi tercih
etti: Szgelimi besteci Hanns, Kom intem temsilcisi Gerhart ve
Alman Kom nist Partisinin liderliine gelen onun kzkardei
zorlu Elfriede - daha iyi bilinen adyla Ruth Fischer gibi nl
Eislerlar... Bunun yansra Egon Erwin Kisch gibi ekoslovak
yay seenler de olm utu. (Uzun yllar sonra Hannsn olu
Georg Eisler en yakn arkadam olacakt.) Leo Lania takma
adyla yazan, sonrasnda delikanllnda, en sevdii kitabn
Zolann UOeuvre'u ve edebiyatla tarihte en sevdii kahram an
larn da Eugene Onegin ve Spartaks olduunu aklayan, eski
Grn kardelerin m uhitindeki tek kom nistin ilgimi ektiini
anmsamyorum. Kukusuz ailemiz ne Siyaht ne de Kzl. Zi
ra Siyahlar anti-sem itistlerdi ve Kzllar da bize deil ii snf
na hitap ediyordu. Ayrca ngiliz olduumuz iin mesele bizi
ilgilendirmiyordu.
Bununla beraber, ocu k lu ktan bulua ve ilkokuldan orta
okula gei dnemini 1 9 2 0 lerin sonunda Viyanada yaayan bi
ri iin politik bilin edinmek, cinsel drtlerin uyanmas kadar
doald. 1930 yaznda doktorlarn, annemin akcierlerini iyi
letirmek iin nafile yere uratklar Yukar Avusturyada kalr
ken, tatil evini kiraladmz ailenin ocuu Haller Peterla be
raber arkadalar edinmitik. (Brokratik devletlerin gelenekleri
gereince isimlerden nce soyad telaffuz edilirdi.) Bala kp
meyve bahelerine hrszla giderdik. Bu deneyimin kzkardeim in de houna gideceini sanrdm oysa uzun yllar sonra
bunlarn aslnda kend isini korkuttuundan sz etm iti. Peterm babas demiryolu iisi olduundan aile Kzld: Avustur
yada zellikle de krsal alanda, tarm alan dnda alan ke
simlerin baka bir ans yoktu. Peter, halk ilgilendiren mesele
lere pek duyarl deilse de kendisini tartmasz Kzllardan sa
yyordu. Elma hrszl, ta atma oyunlar ve alabalk av son
rasnda ben de bunun iyi bir ey olduuna karar vermitim.
30

Bu tarihten yl nce de aa Avusturyada, Reenegg k

ynde geirdiim iz bir baka yaz tatilini anm syorum . Za
manlama olarak hayatmda belli belirsiz bir yer tutmasna ra
men tarihsel bakmdan nem li bir dnem e denk gelmiti. Her
zamanki gibi babam bizimle gelm emi ve Viyanada almaya
devam etm iti. Ancak 1927, Viyanal iilerin kitleler halinde
sokaklara dkld yld. Bir arbede srasnda sosyalistleri
ldrm ekle sorum lu saclar beraat etm i, bunun karsnda
fkeye kaplan topluluk, Ringstrasse (V iyanan n eski kent
merkezini evreleyen byk yuvarlak bulvar) zerindeki Ada
let Sarayn kle evirm i, bu arada da ilerinden seksen be
kii katledilm iti. Grne baklrsa ayaklanm ann ortasnda
kalan babam gvenli bir ekilde uzaklam t. Yetikinlerin
(ksm en annem in de) bu konu hakknda uzun uzun konu
tuklarna em inim . te yandan, bu beni zerre kadar etkilem e
miti. Oysa 1 9 0 8 de yine babam n bandan geen bir hikye
yle miydi ya; o tarihte M sra giderken bindii gemi byk
Messina depremi srasnda Sicilya yaknlarndan gem iti. Sz
konusu tatilden aklmda kalan tek ey kulbelerim izin nn
de tekne ina eden zanaatlar ve tek bam a kefe ktm
am orm anlaryd. Sonunda ormanda oduncularn yerini bul
mutum. Bana ormanda kalrken beslendikleri koyu tahl la
pas S te rd e n ikram etmilerdi. Yolun zerinde hayatmda ilk
kez, vcudunun 45 santim lik ksm , canl krmz bir baln
altnda duran byk siyah aakakanla karlamtm. Aa
larn dinginlii altnda yalnzbana, tpk lgn bir minyatr
mnzevi gibi aklktaki bir aa gvdesini gagalyordu.
Yine de W eyerde geirdiim yaz aylarnn beni politikletir
diini sylem ek ok zor. Ancak bugnden dnp baktmda
ocukluum u bir politiklem e sreci olarak addetmek m m
kn. Tpk 1920'lerde tm dier Viyanal ocuklarnkini oldu
u gibi, oyun oynama ve renme amdayken hayatm aile
ve okul tayin ediyordu. Neredeyse yaadmz her ey bize bu
yolla ya da bu erevenin snrlar iinde ulayordu.
Hayalmn byk ksm n tekil eden iki iletiim ortam n
dan aile, hatr saylr derecede daha kalc yere sahipti. Aile
31

miz, bykbabamn akrabalarna ait geni bir Viyanal klan

dan, nispeten daha kk bir Anglo-Avusurya kesim inden ve
iki Grn kardelen - annem le kk kzkardeinden olu u
yordu. Kzkardelerin ikisi de Hobsbaum kardelerle -a n n em
babamla, Gretl de 1 9 2 0 lerin byk blm n yine Viyanada
geiren amcam Sidneyle - evlenmiti. ocuklarn okula bala
ma ya altyd. All yandan sonra adres deiikliine bal
olarak iki ilkokul ve G ym n asia deitirdim. Viyanadan ay
rldmzda on yandan kk olan kz kardeimse iki ilk o
kul deitirmiti. Bu koullar altnda okulda kurulan arkada
lklar da geici oluyordu. Viyanada gittiim be deiik okul
da edindiim tandklarn iinden yalnz biriyle daha sonra da
ilikim devam edecekti.
te yandan aile, sk bir ebeke gibiydi. Sadece anne, ocu k
lar, lorun ve kardeler arasndaki duygusal balardan tr
deil, ekonom ik zorunluluk nedeniyle de birbirine balyd.
1920lerdeki ada refah devletinin orta sn f ailelere pek az
hayr dokunuyordu. Zira ilerinden pek aznn dzenli geliri
vard. Bu durumda baka kimden yardm istenebilirdi? M
kl durumdaki akrabalarnza onlar sevmeseniz bile yardm
etm em ek elden gelir miydi? B u nu n bilhassa Yahudi ailelerine
has bir zellik olduunu sanmam. G eri annem in Viyanal ai
lesine gre, hi kukusuz m ish p ok h e ya da en azndan Viya
nada yaayan akrabalar, ailev kararlar almak ya da sadece de
dikodu yapmak iin ara sra bir araya gelinecek bir grup olu
turuyordu. Bu, ak hava kahvelerinde birletirilen yuvarlak
masalarn etrafnda dzenlenen uzun ve skc toplantlardan
aklmda kalm. Bize de dondurma alrlard oysa ksa zevkler
uzun sren skc dakikalar telafi etmeye yelmiyordu. Bunun
la ilgili-bilhassa Yahudilere zg bir ey aranacaksa, o da hep
sinde hakim olan ortak kanyd: Aile, lke ve okyanus snr
tanmayan yaygn bir ebekeydi; o lke senin bu lke benim
yer deitirmek hayatn olaan akna dahildi ve alm satm
iiyle uraan insanlar asndan - k i pek ok Yahudi ailesinin
ferdi bu ile urayordu- geim ini temin etm ek, zellikle de
Austos 1 9 1 4 te uygarln knden sonra Orta Avrupay
32

etkisi altna alan felaket ayla birlikle, bsbtn belirsiz ve

ngrlem eyen bir mesele haline gelm iti. G rne gre, bil
hassa da babamn lm nden sonra, yaanan srekli kriz bir
felakete dnnce Grn ve Hobsbaum lardan hi kimse aile
sistem in in koruyuculuuna annem ve babam kadar m uhta
olm am tr. A ncak o zam ana kadar -b e n im am dan on bir
ksur yama k ad ar- biz ocuklar bu durum un gbela ayrdmdaydk.
Makul bir gereke olmad srece taksiyle yolculuk etm e
nin nispeten hali vakti yerinde olan insanlar iin bile savur
ganlk sayld zamanlard. Arkadalarmn sahip olduu her
ey grne gre bizde, en azndan bende, vard ve onlarn
yaptklarn yapabiliyorduk. D urum un veham etini sezm em e
sadece bir olayn vesile olduunu anm syorum . Ortaokula ye
ni balam tm . (Bundesgymnasium X III, Fichtnegasse). Yeni
sn f retmeni satn alm amz gereken kitaplarn bir listesini
vermiti. Gymasiumdaki btn retm enler otom atik olarak
H err Professor'du, bize de ocuklar gibi Du diye deil yetikin
ler gibi Sie diye hitap ediliyordu. Corafya dersi iin hayli ge
ni ve besbelli pahal olan K ozem -A tlas adl kitab alm amz is
tenm iti. Bu ok pahal. Bunu m utlaka alm amz art m ? di
ye sorm utu annem . Sorunun yant bariz olduu iin ses to
nunda bir krizin varl seziliyordu. Elbette artt. Annem bu
nu nasl gremezdi? Kitap alnd. A ncak, en azndan bu olay
da, byk bir fedakrlk yapldm daima hissedecektim . Bel
ki de bu nedenden tr sz konusu atlas hl kitap raflarm
da durur. Biraz lim e lime hale gelm i ve kenarlar ortaokul o
cuunun yaz ve karalamalaryla dolm u olm asna karn hl
ara sra bavurduum iyi bir atlastr.
K im bilir belki de yatlarm maddi sorunlarm z hakknda
benden daha bilinliydi. Bir olan ocuu olarak gnlk haya
tn gereklerine pek duyarl deildim ve benim kilerle rlmedigi srece yetikinlerin faaliyetleri ve ilgi alanlar gnlk
hayatmn bir parasn oluturm uyordu. Her halkrda, ben
ounlukla gereklikle hayal dnyasnn -o k u m a yoluyla yap
tm keiflerle b eslen en - birbirinden net izgilerle ayrlmayan
33

dnyasnda yayordum. G erekler hakknda daha kat bir ka

fa yapsna sahip olan kz kardeim in bile durumumuz h ak
knda somut bir fikri yoktu. Bylesi bir bilin, ocukluum u
zu ekillendiren dnyann bir paras olm ak zorunda deildi.
Sz gelii babamn ii hakknda zerrece fikrim yoktu. Kimse
ocuklara bu tr eylerden bahsetme zahm etine katlanm yor
du, kald ki babamla am cam gibilerinin geim lerini ne yolla
temin ettikleri de hi mi hi ak deildi. M utlu Aileli tebrik
kartlarndaki kiiler gibi, doktorluk, m im arlk, avukatlk, po
lislik, esnaflk gibi kati olarak tarif edilebilen cinsten bir mes
lekleri yoktu. Babam n ne i yapt sorulduunda hayal m e
yal, bunun anlamsz hatta neredeyse btnyle yanl olduu
nu bile bile K aufm ann (t ccar) der veya yazardm. Elim den
baka ne gelirdi?
Mali durumdan bu denli bihaber olmamz - e n azndan be
nim ceh aletim - Viyanal ailem in bu durumu kabullenm ekteki
gnlszlne, daha dorusu kabullenm eyi reddetm esine
balyd. Zrtleen orta snfn bavurduu son arede ayak
direyerek grnty kurtarmaya alm alar" deildi bunun
nedeni. Ne kadar yoksullatklarnn bilinceydiler. Bykan
nem , yeenlerden birinin dnndeki rahatlk ve zenginlie
hayret ederek kzma, Bu fakirlemi ve proleterlemi gnle
rim izde bunu grm ek g erekten insann yreine su serp i
yor, diye yazyor ve damadn geline takt deerli ve gzel
yzn varlkl zamanlarda bizim tarafmzdan takldn,
ac dolu bir ifadeyle belirliyordu. Bu, yirmilerin bandaki m u
azzam enflasyon sonucu Grn dedemin tasarruflarnn, Ilion
Kafede sm arlanan bir kek ve kahve deerine dm esinden
nceydi. Beriki genliindeki urama geri dnerek tara kasa
balarna ve Alp kylerine biblo satan gezgin bir tccar olm u
tu. Avusturya orta snfnn byk ounluu ayn durumday
d. Savaa ve sava sonras koullara bal olarak yoksullaan
bu kesim , kem er skmaya ve bar zaman -y a n i 1 9 1 4 nce
s i - (1 9 1 8 sonras h ibir eyin barla alakas yoktu) srdr
dkleri hayattan ok daha mtevazi bir hayata almt. Para
szlk onlar iin g bir durumdu - yle ki buna zaten alkn
34

olan iilerden daha zor durumda gryorlard kendilerini.

(Sonralan, ateli bir kom nist delikanl olduumda Gretl tey
zem , kendisine son derece makul gelen bu nerm eyi reddetti
im iin kafasn sallam t.) Grn kzlarnn ngiliz kocalar
nn durum unun da daha parlak olduunu syleyecek deilim.
lerinden ikisi -g erek babam gerekse de en byk karde Mimiyle evlenen yakkl sava esiri Wilfred B ro w n - pazar eko
nom isinin canglna ayak uydurmakta son derece beceriksizdi.
Ticaretten geim ini salayabilen H obsbaum 'larn tek ocuu
Sidney am cam bile on yln ounu, fiyaskoyla sonulanan bir
proje enkazndan kp ayn feci sonla biten bir baka giriime
savrularak geirm iti.
Aslnda Viyanal ailem , 1914ten nce srdrdkleri yaam
dnda bir olasl tasavvur edemiyordu ve durum lar buna
uysun uymasn hayatlarn o ekilde srdrdler. yle ki an
nem brak n kiray ve genel ih tiy alar, bak kal faturalarn
deyemez haldeyken bile, evde daima hizm eti altryordu.
Bunlar Highgate M ezarlna, Karl M arxlarla ayn yere gm
l olan Helene Demuth gibi gedikli uaklar filan deil, orta s
nfa m ensup hanm larn su katlm am , hi bitm eyen hizm et
i sorununa neden olan tiplerdi. Zira ajanslardan bir iki ayl
na kiralanan, gittikleri yerde ta atlasa bir iki ay kalan, s
rayla gelen gen kadnlarn arasnda, nadiren rastlanan cine
p e r le (bir in c ijnin yan sra, hayatnda brakn telefonu, gaz
sobas grm em i, dorudan krsal alandan gelen beceriksiz
h iz m e tiler de vard. A nnem 1 9 2 5 y ln da Barrow in F u rnesste hasta olan kzkardei M im iye bakm ak iin ngiltereye
ilk kez gittiinde dier kardeine yazd m ektupta, ev ileri
nin itidalle, verimli bir tarzda, patrtsz (Viyanal Yahudi aile
lerinden hayli farkl bir biim de...) halledilm esi ve hem de bu
nun h iz m etiler olm adan baarlmas karsnda urad a
knl dile getiriyordu. Burann hanm lar her eyin stesin
den tek bana geliyor ve ocuk da douruyorlar. amarlar
bile kendi balarna ykayp hanm lklarn koruyabiliyorlar.2
2

2 3 M an 1925 tarihli Nelly Hobsbaumun kardei Gretl'e yazd mektup.

35

Yine de annem Ingilizlerin sunduu seenei hibir zaman

ciddiye almad. Yllardr paraszlk eken biri olarak, parasal
sorunlardan iky etlen en B erlin 'd eki kz k ardeine yazd
mektupta yle diyordu:
Sana benden ciddiye alm an gereken b ir tavsiye; H izm etisiz
yapmay sakn d en em e!! Uzun vadede onsuz yapam ayacana
gre en iyisi ta batan b ir h izm etin in , beslenm e ya da kafan
sokacan at kadar elzem oldugnu kabu llenm ek. Saln
dan. rahatndan ve sinirlerind en kaybedeceklerinle kyaslan
dnda yapacan tasarrufun bir nem i yok. stelik iler k
tye g ittik e onlara daha ok ihtiya duyuyorsun. D orusu
son zam anlarda M ariannee kendisini iten karacam ha
ber versem mi diye dnyordum . Bunu Noel ncesi yapa
cak deildim elb e tte , ge kalm tm , stelik bize d aim a iyi
hizm et etm iti. Beni bunu dnm eye iten tek neden, bakka
la dem e yapam adm rendiind e yaayacam u tan t.
im diyse o k iyi biliyorum ki, iyisi mi deriyi kalnlatrp onu
yanm da tutm ak.3

Btn bunlardan bizim anladm z tek ey anne babalar

mzn m uhtemelen artan sklkta kavga ettikleri -a m a kavgasz
anne babas olan var myd k i? - ve Orta Avrupada k gnleri
odalarn buz gibi souk olduuydu. (ayet km r yaklan
minelerin zamannda ngilterede yaam olsaydk, ki bu gel
mi gem i en verimsiz snma aracyd, snma sorunu sadece
paraszla bal olm ayacakt.)
Ksmen son derece istikrarsz maddi durumdan tr birbi
rine skca kenetlenen aile yaps dnyay ve dolaysyla haya
tm dars ve ierisi olarak ikiye blyordu. Aslnda biz o
cuklar iin aile ve ailenin yakn evresi, in san lar olarak tand
mz yetikinlerin dnyasn tanmlyordu ve bunlar sadece
ihtiyalarmz karlayan insanlar ya da hayatmzn film se
lindeki figranlar deildi. (Bu durum ayn zamanda, Gold ve
Szanalarn kzlaryla olduu gibi sonrasnda kim lerle hayat
3 5 Aralk 1928 tarihli Nelly 1lobsbaum 'un kardei G rell'c yazd mektup.
36

boyu kalc ilikiler kuracamz da layin ediyordu.) Tand

m y etikinlerin neredeyse tam am akrabalardan ya da a n
nem le babamn arkadalar ve onlarn akrabalarndan oluu
yordu. Dolaysyla annemin beni gtrd - stelik oraya gi
diim unutulacak trden bir an da saylm azd - diiyi annem
kiisel olarak tanm adndan ben de h i anm sam yorum .
te yandan, herhalde ailesi ve kendisi aile dostum uz olduun
dan D oktor Strasser sahici bir kii olarak kalm aklmda. Viyanada geirdiim son yla kadar retm enlerin benim am
dan yetikin bireylerin dnyasna ait olmamas ve onlarla kii
sel ilikileri ancak Berlinde kurmu olm am da hayli artc.
O kul, kelim enin lam manasyla darsyd. Ve dars da
iinde gerek insanlar olarak yetikinleri barndrmayan, asl
olarak teki ocuklardan menkul bir dnyayd. erisi olsun
dars olsun yetikinler ocuklarn dnyasna akl erdiremiyordu, tpk bizim de onlarnkine erdiremediimiz gibi. En
iyi ihtim alle, iki farkl kuak, aradaki uurum u ocukluk i
le veya yetikinler ite diye kabulleniyordu. Bu iki apayr
dnyann arasndaki duvarlarn altn oyan tek etm en Viyanadaki son ylmda gelip atan yoksulluk oldu.
K ukusuz bu iki dnya stste bind i. O ku m a faaliyetim
zellikle de ngilizce kitaplarm yetikinler tarafndan karla
nyordu. Ama ne yazk ki iyi niyetli akrabalarn Londra'dan
gnderdikleri Arthur M eenin Children's N ew sp ap ern anlal
maz ve skc bulmutum. te yandan, kularn hayat ve hay
vanlarla ilgili Almanca kitaplar kk yalardan itibaren yutarcasna okum utum . lkokul bittikten sonra da doa bilim le
rini -a sl olarak evrimsel ve biyolojik k o n u la n - poplerletir
mek isteyen bir Lopluluk olan ve akrabalarn benim adma
abone olduklar K osm os, G esellschafl d er N aturfreunde'nin ya
ynlarna dalm tm . K klkten itibaren hem bizim hou
muza gidecek trde hem de yetikinlerin hayranlk besledii
tiyatro oyunlarna gtrlrdk. Szgelii, Schillerin William
Telli (ama G oethenin Faust'u deil) ya da 19. yzyln balar
na ait popler Viyanal oyun yazarlannn eserleri; Raim undun
duygulu sevim li, byl oyunlar; kara m izahn o zamanlar
37

tam olarak anlayamadmz byk Joh an n Nestroyun acm a

sz komedileri gibi oyunlard bunlar. le yandan dier o cu k
larla, mahalli sinemada gsterilen matinelere, uzun sre nce
len M axim -Bioya, Chaplinin ve Jack ie Coogann ksa filmle
rine ve artc ama, Fritz Langn olduka uzun N ibelungen
destanna gnderilirdik. Viyana yaantmda ocu klar ve yetkikinler birlikte sinemaya gitmezdi. Okumaya merakl ocu k
lar, belki evde duyduklarnn etkisi altnda belki de deil, se
im lerini haliyle anne babalarnn ya da akrabalarnn kitap
raflarndan yapard. Bu balamda kuaklarn baz ortak zevk
leri vard. te yandan byklerin biz ocuklar okuyalm diye
setii materyaller genelde ciddi anlamda yetikinlerin ilgi ala
nna girmiyordu. Tam aksine, bizimle herhangi bir ilikisi olan
yetikinlerden yalnzca retmenler, (onlar da onaylam yordu)
on yandaki ocuklarn m uhtelif ngiliz adlarna sahip po
lisiye cep serilerine dknln biliyordu. Aslyla ilgisi o l
mayan T he World D etective S h erlock H olm es (Dnya Dedektifi
Sherlock H olm es), Sexton Blake, Frank Allen, T he A venger o f
the D isinherited snfta elden ele gezen kitaplarn bazlaryd.
B u n larn iin d e en p o p leri, adam P ili S lro h g 'la b irlik te
M otzstrassede alan Berlinli dedektif Torn Shark. Ad ge
en yer Chirsopher Isherwood okurlar iin bildik ama Viyanal ocuklar iin en az Holmesin Baker Caddesi kadar cra
bir yerdi.
Yirm ili y llarn ortasnda Viyanadaki o cu k lar hl tahta
ereveli arduvaz levhalara gotik el yazsyla harf kazmay ve
yazy kk sngerler yardmyla silmeyi reniyordu. 1 9 1 8
sonrasna ait okul m etinlerinin ou yeni Latin harfleriyle ya
zldna gre dem ek ki onu da okuyup yazmay renm itik
ama bunun nasl gerekletiini anmsamyorum. O nbir yan
da ortaokula balayan ocu klarn m utlaka okum a-yazm a ve
aritmetii skm olduu varsaylyordu, ancak ilkokulda da
ha baka neler rendiim izi pek anm sam yorum . A kas
bu bana ilgin geliyor. Zira ilkokul gnlerim i, Viyana hakkn
da trl trl hikyeyle ve aalan, bitkilerle hayvanlar ince
lemek iin yar krsal mahallelere yaptmz gezintilerle yad
38

etm ekten keyif alyorum. Galiba bunlarn hepsini H eim atkund e pedagojik balnn altnda toplam ak m m kn. H eim ai
szcnn m aalesef ngilizce'de lam karl olmadndan
bunu en iyi geldiimiz yere dair bilgi eklinde evirebiliriz.
imdi bakyorum da bunlar tarihi iin fena bir hazrlk sreci
deil, zira Viyanann iindeki ve etrafndaki geleneksel tarihe
ait byk olaylar, Viyanal ocuklarn yaadklar yer hakknda
ren d ik lerin in rastlantsal bir k sm n olu tu ruyord u. Aspern, sadece AvusturyalIlarn Napolyon (tartm asz kaybettik
leri ve halkn hafzasnda yer almayan Wagramm komustydu) karsnda kazandklar zaferin ad deildi. Ayn zamanda
Tunann gerilerinde cra bir blgede, insanlarn eski nehir ya
tandan kalma lagnlerde yzmek ve sukulanyla zerdevala
rn el dememi blgelerini kefetm ek iin gittii henz kente
dahil olmayan bir yerdi. Trklerin Viyana kuatm as da nem
liydi, zira T rk yamasnn sonucunda kente kahve, dolaysy
la da K a ffeeh au ser gelmiti. Elbette binalar ve antlar haricinde
eski im paratorluk Avusturyasna ait resmi tarihin kaybolmas
byk bir avantajd. 1918lerin Yeni Avusturyasnn henz bir
tarihi yoktu. Okulda verilen tarih eitim ini, kronolojik bir sra
izleyen kuru tarihlere, krallk ve savalara indirgemek politik
sreklilik kaygsna zg bir eilimdi. ocukluum un Viyanas nda okulda kutlandn anmsadm tek tarihi olay Beet
hovenin lm nn yznc yldnmyd. retm enler de
bizzat, yeni dnemde okullarn da farkllamas gerektiini bi
liyor ancak bunu ne ekilde yapacaklarn tam kestirem iyorlard. (O kuldaki ark kitabnn da o zaman - 1 9 2 5 te - belirtti
i gibi yeni retim yntem leri henz tam olarak aydnlatl
m am t.) O rtaokul Gymnasiumunda, henz geleneksel peda
gojiden yakasn kurtaramam, 1 0 6 6 ve sonras* tr tarih
bilgisini kefedecektim . Haliyle bunun heyecan veren bir yan
yoktu. Almanca, corafya, Latince ve nihayet (ngiltereye gel
( * ) 1066 and All That; 1930'tla baslan ngiltere tarihini 103 yi Olay, 5 kt kral
ve 2 G erek Tarih albalgm a yakr bir ironiyle ele alan, W.C. Sellar ve R.J.
Yeatnan tarafndan yazlm, ocuklar iin bu iyi", bu kt" yntem ini kul
lanan tarih" kitab - e.n.
39

d ikten sonra brakm ak so ru n d a kaldm ) Yunanca benim

zevklerime daha ok hitap ediyordu, ama ne yazk ki m atem a
tik ve fizik bilim leri iin ayn eyi syleyemeyeceim.
Din dersleri de ona keza. Bunun ilkokulda olduunu hi
sanmyorum ama ortaokula geldiimizde anmsadm kada
ryla Evanjelistler, Katolik olmayanlar, Lutherciler, tek tk Yu
nan Ortodokslar ve asl olarak da Yahudiler, tahminen sz k o
nusu konularla ilgili derslerden m uaf tutuluyordu. Bayan M iri
am Morgenslern ve m uhtelif haleflerinin kentin baka bir ya
kasnda yrttkleri aznlklar iin alternatif dersler -Y ahud i
ler iin akamst snflan d a - insanda katlma hevesi uyan
drmyordu. Tevratn ilk Be Kitabnda yer alan hikyeler ze
rine habire sorguya ekiliyorduk. Yakupun en nem li olu so
rulduunda verdiim y ant n edeniyle yarattm ak n l
unutmam mmkn deil. Bkp usanmadan Yusuftan sz et
tiklerinden habersiz Yahuda demitim. Her eyden nce b
tn Yahudilerin (Yahudalar) ismi ondan gelmiyor muydu? di
ye gerekelendiriyordum. Yanl yantt. Ayrca o sralar ren
diim lbranice harf karakterlerine ilikin bilgiyi de sonrasnda
unuttum. Bir de Yahudilerin ana duas ema Yisraeli ve (Siyonistlerin kabul ettirm eye alt Sefardim dilinde deil Akenazi telaffuzuyla oku nuyord u), Ma N itanadan ksa bir
blm -F s h bayramnda en gen erkek tarafndan sorulmas
ve yantlanmas gereken riel so ru larm - ezberlemitim . Aile
de kimse Fsh kutlamad, abata ya da dier Yahudi tatille
rine itibar etmedii ve Yahudi perhiz kurallarna uymad iin
bilgilerimi kullanacak frsatm olmad. Sinagoga giden birinin
ban kapamas gerektiini biliyordum ama oraya yolum an
cak dn ya da cenazeler vesilesiyle dyordu. Okul arka
dalarmdan birinin Tanrya dua ederken takip ellii ritelin
tamamn -la llitin i ve Yahudi m uskasn ve d ierlerin i- kayt
sz bir hayretle izlem itim. Zaten bu tr eyleri uygulayan bir
ailem olsayd, o n la n renm ek iin okulda geirilen haftalk
bir saatlik zaman ne yeterli ne de lzumlu olurdu.
Dini kurallar konusundaki tm itaatsizliimize ramen Ya
hudi olm ak dnda bir arem iz olm adn biliyorduk. Her
40

eyden nce Viyanada bizim gibi 2 0 0 .0 0 0 kii vard, kent n

fusunun yzde onu demekti bu. Viyanal Yahudilerin ou asi
mde olm u isim ler tayordu. Ancak Yahudilii kolayca ayrdedilir klan soyadlarn -A n g lo -Sak so n dnyasndakilerden
farkl o la ra k - nadiren deitirmilerdi. ocukken tandklar
m n hibiri din deitirm em iti. H ohenzollernlerin yn eti
m inde olduu kadar Habsburglarm ynetim inde de bir dini
ibadet sistem ini terk edip dierine gem ek, teorik olarak pek
ok baarl Yahudi ailenin sosyal ve resm stat adna mem
nuniyetle dedii bir bedeldi. Ancak toplum daki kn ar
dndan, bu tr aileler iin bile din deitirm e avantaj ortadan
kalkt. Ayrca G rnlerin hibir zaman gz bu denli yksekte
olm am t. Viyanal Yahudiler kendilerini zel bir ekilde iba
det eden (ya da h i etm eyen) A lm anlar olarak da tasavvur
edemezlerdi. Pek ok etnik kken arasnda parmakla gsteri
len olm ak, kamay dnem eyecekleri bir kaderdi. Kimse Yahudilere m illetle btnlem e seeneini de sunmuyordu, zi
ra ortada byle bir millet mevcut deildi. m parator Franz Jo sef'in egem enlii altndaki topraklarn Avusturyaya ait yar
snda, M acaristan yarsnn aksine, teorik olarak tek bir l
keyle zdeleen tek bir halk deildi sz konusu olan. Bu
koullar altnda Yahudiler iin "A lm an olm ak politik ya da
ulusal deil daha ziyade kltrel b ir projeydi. Bu, m odern
dnyaya katlm ak adna S htells* ve 5/mlsu n * * tecriini ve ge
riciliini geride brakm ak anlam na geliyordu. Nfusun yzde
seksenini Yahudilerin oluturduu G aliyadaki Brody k enti
nin yneticileri, uzun zaman nce imparatordan okuldaki ei
tim dilinin Almanca olm asn talep etmilerdi. Bunun nedeni
Brodynin zgr vatand alarnn bira dkn G erm enlere
zenm esi deildi. Bilakis, w u n deirabbis ya da y esh iv a-b o kh ers
gibi m ucizelerle uraan gelenekleriyle Yidi dilinde Talmudu
aklayan Hasidimle r e * * * benzem ek istem iyorlard. Bundan
t* )

Rusya'daki eski yahudi ky topluluktan - .n.

(* *)

Sinagog - .n.

( * * * ) Hasidim: 18. yzyl Polonya'snda onaya kan ve Yahudilere zg m istik

bir m ezhep - .n.
41

tr anne babalan ve byk babalan Leh, ek ya da M acar

topraklarndan g etm i olan Yahudiler kendilerini Dogu Yahudilerinden kaln izgilerle ayrrd.
ada Siyonizm in Viyanal bir gazeteci tarafndan icat edil
mi olmas tesadf deil. Viyanal Yahudilerin hepsi, en azn
dan 1 8 9 0 lardan itibaren an ti-sem itlerin ve hatta potansiyel
tehlike barndran sokak anti-sem itizm inin dnyasnda yaa
dklarnn bilincindeydi. Karl Krausun T he Last D ays o f Hu
m anity (insanln son gnleri) adl oyunundaki giri sahnesin
de, yoldan g een lerin (Y ah u d ilerin ), A ridk Franz F erd inandn suikasini duyuran Viyana Ringdeki gazele satclar
na verdii tepki aynen u ekildeydi: Gottlob k e in ju d " (Neyse
ki Yahudi deildi). 1920'lerde iyimserlik beslem ek iin pek az
neden vard. H km etteki Hristiyan-Sosyal Parinin, en az
kurucusu ve Viyanann nl belediye bakan Kari Lueger ka
dar anti-sem itik bir izgi izledii pek ok kii asndan ai
krd. Ve H iler'in Nasyonal Sosyalistlerini ikinci parti haline
getiren 1 9 3 0 Alman Reichstag seim leriyle ilgili haberi duy
duklarnda byklerim in yaad oku -ta atlasa on ya
ndaydm - hl anmsyorum. Bunun ne anlama geldiini bi
liyorlard. Ksacas, insann Yahudiliini unutm asnn hibir
yolu yoktu. Ge^i dorudan kendime ynelik anti-sem it tavr
lar anmsamyorum zira, ngiliz oluum bana en azndan oku l
da Yahudilii arka planda brakan bir kim lik salyordu. Orta
Avrupann genleri arasnda Siyonizm , lml ya da devrimci
sosyalist dncelerle i ieydi geri -Jab o tin sk y n in ,* M ussoliniden esinlenen ve imdi Likud partisi olarak sraili yneten
m ritlerini saym azsak- ama Ingiliz olm ak m uhtem elen beni
bu Yahudi m illiy etili in in cazibesin e kar da koruyordu.
Kukusuz Siyonizm yerli Yahudilerden ziyade Herzlin * * ken

(*)

Jabolinsky: 1880'de Odcssada dodu. 19401a Kuzey Amerika Siyonizm ini

kurmaya alrken ld. Yahudilerin her iki dnya savanda lngicne salla
rnda savamalarn salad. Siyonizmin revizyonist lideri olarak bilinir - .n.

( * * ) Iterzl: 1894'e gazetesi araclyla Fransa'ya gnderildi. Dreyfus davasnda

karlat anti-sem itizm nedeniyle fkeye kapld ve bir Yahudi devleti kur
ma fikri de bylelikle dodu - .n.
42

tinde daha ok varlk buldu. Szgelii, Alm anyada, Hitler d

nemine kadar, farkl zellikler gsteren ar bir ucu temsil et
li. Ne anti-sem itleri ne de mavi-beyaz niform asyla futbol ku
lb Hakoah gz ard etm enin im kn vard. Hakoah, Ingilte
reden gelen m isafir takm Bolton W anderersla oynadnda
amcam Sidney ve babam hangi birini tutacaklarn armt.
Yine de orta snfa mensup Viyanallarn ya da zgr Yahudilerin byk ounluu H ilere kadar hibir zam an Siyonist ol
mamt.
Yahudileri bekleyen tehlikenin ne olduuna dair zerrece fi
kir sahibi deildik. Hi kim senin bunu bilm esine olanak yok
lu. Yahudi soykrm nn gerekletii Avrupa Karpatlarnn ka
ranlk ke bucaklar ve ilk gmen nesillerin Viyanaya geldi
i Leh-Ukraynann dzlkleri dnldnde bile sistem a
tik b ir je n o sid olgusu akla gelm iyordu. Yal ve d eneyim li
olanlar, ciddi tehlikeler ba gsterdiinde fazla gze batmadan
hayata devam etm e; kaamak bir tavr benim sem e; onlar ko
ruyabilecek ya da korum aktan kar salayacak, en azndan
kendi topraklarnda - n e denli adaletsiz olursa o ls u n - hukuku
ve dzeni tesis etmeyi tercih edecek otoritelerin yannda olma
taraflaryd. G en ve devrimci olanlar direni ve aktif savunma
arsnda bulunuyordu. O nlar nihai zaferi (rnein dnya
devrim ini) dleye dursunlar yallar her eyin er ya da ge
yeniden rayna oturacam biliyordu. Ancak bir toplu imha ki
m in aklna gelirdi ki? Her iki kesim de, herhangi bir modem
lkenin, topraklarndaki Yahudi nfusu daimi olarak uzakla
trabileceim aklnn ucuna bile getirmiyordu. Bu tr bir olay
1492 Ispanyasndan beri gereklem em iti. Bir fiziksel imhay
tasavvur etm ekse daha imknszd. Bunun dnda, Yahudilerin eski yuvalarn terk edip tek bir etnik kkene dayal ulus
devlet kurm a hayaliyle sisLemalik olarak g etm elerini, Nazi
deyim iyle j u den rein ' neren de sad ece Siyo n isllerd i. Hitlerden nceki yllarda, hatta onun ilk yllarnda bile, anti-sem iizm in tehlikelerind en sz edildiinde, Yahudilerin zaten
srekli maruz kaldklar ayrm clk, adaletsizlik, zulm, aa
lama, hor grme ve ikinci snf zayf aznla uygulanan zulm
43

gibi olgulardaki ar kastediliyordu. Ancak bu henz Ausch

witz anlamna gelmiyordu. Jen o sid " kelimesi 1942 ylna ka
dar szck daarcna bile girmemiti.
Anii-sem iizm e maruz kalm am ve Yahudiliin geleneksel
inan ve ibadetlerine uzak yetimi, bulua girene kadar sn
net olduundan bile habersiz, zeki bir Anglo-Viyanal bir o
cuk iin 1920'lerd e Yahudi olm ak ne anlama gelebilirdi ki?
Ancak u kadarn syleyebilirim : On yalarndayken annem in
sarf etlii szler basil bir ilke edinm em e yol am t. Anmsa
madm bir olay iin, tipik Yahudi szlerini kullanarak, am
calardan birinin davran hakknda, olumsuz bir gzlemi ak
tarm ya da belki de aynen tekrarlam tm . Annem, son dere
ce kat bir ses tonuyla, Yahudiliinden utandn izlenim i
uyandracak bir eyi ne asla yap, ne de buna yelten, dem iti.
Her ne kadar srail devletinin tavrlar dnlnce bunun
insana ykledii gerilim bazen tahamml snrlarn asa da, o
gnden beri ben de bunu gzetmeye altm . Annem in ilkesi,
piman olsam da, kendim i kon fession los (dinsiz) olarak ifade
etmemi engelledi. On yanda birinin Avusturyada bunu
yapma yetkisi vard. Bu durum , telaffuz edilm esi im knsz
olan ve ou kez sylenm esi daha kolay bir ekle brnp O s
born ya da Hobson oluveren bir soyachyla, beni m r boyu
srecek bir ykle kar karya brakt. O gnden itibaren bu
ilke, Yahudiliimi tanmlamaya yeterken, m uhtelif m illiyeti
ve dinci gazetecilerin dedii gibi hayatm kendi kendinden
nefret eden bir Yahudi gibi deil de merhum arkadam Isaac
Deulscherin dedii gibi Yahudi olmayan bir Yahudi gibi sr
drmemi de salad. Atalarmn inand bir dine kar duygu
sal anlamda hibir ykm llk hissetm ediim gibi, benden
rk temelinde dayanma bekleyen m ilitarist, politik anlamda
saldrgan, kltrel anlam da m it k rc k k ulus-devlete
kar daha da az sorum luluk besliyorum . Yeni yzyldaki dei
im dalgasyla, oahtan* (ve Yahudi dnyasnn emsalsiz ba
arlarnn gerekletii, halk tarafndan kabul grd a
( * ) oah: Nazilerin gerekletirdii Yahudi soykrm - .n.

44

dan) gcn alan Yahudilerin, zulm kurban olarak emsalsiz

taleplerle dnyann vicdanna seslendii ve kurban" olarak
grld son moda durua da ayak uyduracak deilim. Hak
lyla haksz, adaletliyle adaletsiz ne etnik rozet takar ne de
m illi bayrak tar. Bir tarihi olarak, unu grebiliyorum: 2 0 0 0
ylna gelindiinde dnya nfusunun drtte birini oluturan,
m ensubu olduum soyun seilm i ya da zel insanlar oldu
u savn m erulatracak bir gereke varsa, o da, Yahudilerin
dn, bugn ya da yann -k e n d i tercihleriyle ya da bakalannn
dayatm asyla- gettolarda ya da zel topraklarda yaptklar de
ildir. Bilakis, bu sav asl olarak Yahudilerin gettolarndan k
malarna izin verildikten ve onlar da bunu setikten sonra, bu
soyun geen iki yzyl iinde daha geni dnyada, insanla
yapt arpc ve saylaryla orantlandnda byk katkya
dayanr. Leh Yahudisi, Fransz D ireniisi, Yidi kltrnn
savunucusu ve lkesinin nde gelen Shakespeare uzman ar
kadam Richard M arienstrasn kitabnn balndaki ifadey
le, bizler un peu ple en d ia sp o ra yz (diaspora halk). Diaspora
byk ihtim alle devam edecek. Herzlin ryalarnn gerek ol
duunu varsayp, Yahudilerin, Yahudi anneden doanlar dn
da herkesin dland kk bamsz bir toprak parasnda
toplandn dnrsek, bu insanln geri kalan iin vahim
bir sonu o lu rd u - ve kukusuz Yahudiler iin de...

45

3
Zor Z a m a n l a r

8 ubat 1929 Cuma gn, babam, bor para bulmak ya da ka

zanmak iin kente yapt umutsuz bir baka ziyaretin ertesinde,
akamn ge bir saatmda eve dndnde kapnn nne yl
mt. iniltilerini st katn penceresinden iiten annem, son dere
ce iddetli Alp knn dondurucu souuna kar cam atnda
babamn kendisine seslendiini iiimiti. Herhalde kalp krizi ne
deniyle birka dakika iinde hayatn kaybetmiti. Krk sekiz ya
ndayd. Korkun geen bu son aylarda, yani kocasnn m r
nn son gnlerinde ona kar izledii tutumdan tr kendini
affetmeyen annem de onun lmyle lme mahkum oldu.
O nun lm nden sonra kz kardeine yazd ilk m ektu
bunda iim de bir ey parampara oldu, diyordu.
Bu konu hakknda henz yazam yorum . Her bir ters sz n ya
da k in ci fikrin beni nasl hanerlediini tahm in ed ebilirsin.
u bir daha asla" m eselesi yok m u G retl! Bunun olacan
bilseydim daha n ce bireyler yapardm, im di byle olm az
d... H i deilse hastaln b ir gn olsun fark etm i olsaydm ,
ona gz ku lak olur, sevecen davranrdm ... H i deilse yan n
daydm, yalnz lm edi.

Bu bir tesselli deildi.

46

ki buuk yl sonra, o da otuz alu yanda ld. Babamn

lm nden sonraki souk k gnlerinde, adam akll giyin
meden mezarla yapt yrek paralayan ziyaretlerin hep o
lm ne neden olan akcier hastalna katks olduunu d
nmmdr.
Bu dehet dolu aylarda annemin kontroll halinin ypranp
kopmas doald - bilakis insanst abalar sarf ederek duru
mu ocu k larnd an gizlem eyi baarm as asl artc oland.
Salam, istikrarl ve mtevazi bir sterlin birikim iyle M srdan
gelip kendilerini Avusturyann yksek enflasyon koullarnn
iinde buluveren gen ift iin hayat, ilk gnlerinden itibaren
kolay olm am t. Ka ocuun babas, lisann bir trl tam
olarak grenemedii bir lkede geim mcadelesi vermitir ki.
Geri babamn M sra gitmeden nce de geim ini ne yolla te
min ettiine dair hi fikrim yoktu. ok sayda ngiliz srgnn
yaad bu geni smrgede, aksam iyi, dzgn grnm l,
akll ama fazla tahsilli olmayan, yirmi yalarndaki bir erkein,
sahip olduu hayli etkileyici sporcu siciliyle nakliyecilik ya da
licaret dallarnda i bulmakla zorlanm am olmas gerekir. Viyanadaki ngiliz srgnlerin says daha az olm asna ramen
babam m uhtem elen buraya geldiinde de benzer bir yardm
ummutu. (G eri bu srgndekiler topluluu Viyanann bir
ka futbol takm nn kuruluuna vesile olm utu). Kesin olarak
tek bildiim L. Percy Hobsbawn, Viyana. Tel. Ad. Hobby. Tel.
N r:.... antetli mektup katlar smarladyd. 1920 ylnda k
sa bir sre iin -an n em in kzkardeine anlatt kadaryla- bir
den fazla hizm etileri, hem ahlar hem hizm etileri vard (iki
si de neredeyse birdenbire ortadan yok olacakt).
Buradan itibarense yolumuz hep yoku aa gidecekti. Seuter Villadan, O ber St Veit adl komu banliyye, gzle gr
lr derecede daha mtevazi bir daireye tanm tk. Yirmili yl
larn ortalarndan itibaren aile, gnlk harcamalar iin gerekli
olan paray nereden temin edeceini bilem eden kt kanaat bir
hayat srdrm e benziyor. G aliba an nem i, yazdklarndan
para kazanmaya ve gittike artan saatlerini bu ynde aba har
camaya ciddi olarak ynelten neden de buydu. Edebi alma
47

laryla aile b lesine ne kadar katkda bulunursa bulunsun,

durum 1928 ylnda artk gittike artan bir veham el arzediyordu. 1928in sonuna doru evsahibinden bir ihtarnam e alm;
havagazm kesm esinler diye grm e yapm ak zorunda kal
mtk. Annem Noelden iki gn nce kzkardeine, Bugn
Cuma ve daha tek bir hediye almadm. Percy yarn para getir
mezse ne yaparm bilm em . diye yazyordu.
Yeni ylda da rahat bir nefes alam am tk. Babam n lm n
den gn nce kz kardeine gn be gn her eyin ktye
gittiini, kira ve telefon faturasnn denem edigini, genellikle
evde tek bir ilin bile bulunm adm ve evi terk etm eleri iin
ekilen ihtarnam enin gn dolduunda ailenin nerede kalaca
na ilikin hibir fikri olmadn yazyordu. Babam son kez
evden ktnda durum buydu ve artk hayatla deildi. l
mnden birka gn sonra Viyana M erkez M ezarlnn Yahu
di blm ne gmlmL. lm yle ilgili aklmda kalan tek
ey, yar uykulu vaziyette kz kardeim le birlikte yalaklarm z
dan kaldrlp k orku n olaydan haberdar edilm ek zere an
nemle babamn odasna gtrlm z ve m ezarlkta zeri
mizi yalayan dondurucu rzgrd.
Belki de bir ocuun babas hakknda yazma greviyle kar
karya kald an budur.
Bu, normalde olduundan da zor bir grev benim iin. n
k onun hakknda neredeyse hibir ey anmsamyorum. Yani
anmsama ihtimalim olan eyleri de besbelli unutmay sem i
im. Grn aklmda; adaleli, kelebek gzlkler takan, siyah
salar ortadan ayrk, aim yatay krklarla kapl orta boylu bir
adam. Ama bu izlenim bile kendi belleimden ziyade bir foto
raf m akinesinin rnym gibi. Belleimdeki ocukluk alb
m nde on iki, on fotoraflk bir yeri var babamn. Sanrm
hepsi de Ober Seitteki gnlerimize ait bu resimlerin: Viyanada
pek rastlanmayan trde tvit takm elbiseler giyen baba; beni
amatr bir futbol mana gtren baba; kraliyete ait eski avlan
ma blgesi Lainzer Tiergarten'la evimiz arasndaki yolda, kar
ma iftlerin oynad tenis malarnda toplarn topladm ba
48

ba; Ingiliz mzikhollerinden arklar syleyen baba. Bunlardan

baka, civardaki tepeliklere birlikle yaptmz yryn ksa
sren neeli ans ve bir iki de naho an var: Bana boks yapma
y retmeye alan -bu n d a bariz biim de baarsz olan (s
rar etm em iti) baba ve Einsiedeleigassenin bahesinde fkeden
kpren bir baba. O tarihle ilkokulun son yllarnda, dokuz on
yalarnda olmalym. Bir iviyi -m u htem elen ezlonglardan bi
rinin geveyen iv isin i- akmak iin benden eki istemiti. O
sralar, herhalde Sonnleitnerin D ie H hlen kin der (M aara o
cu klar) adl lemesinin ilk cildini yanlam olduumdan, ha
raretle tarih ncesi dneme dalmtm. Kitapta, Robinson Crusoevari birka (birbiriyle ilgisiz) yelim ocuk Alplerin eriil
mez bir vadisinde, yontma ta devrinden balayp Avusturya
kylsne gelene kadar insanln tarih ncesi alann yeni
den yayordu. Ta devrini yeniden yaadklar iin ben de bir
ta devri ekici yapm, ta tahta sapa uygun biimde tuttur
mutum. ekicim i babama gtrdmde aldm fke dolu
karlk beni hayrete drmt. Bana kar tahammlsz ol
duu anlatlrd, ama yle idiyse - k i m uhtem elen yleydi- ben
bunu anlarmdan silmi olmalym. Onu yalnz tek bir sefer i
stnde grmtm. Birgn, satmay baaramad (sk sk ol
duu gibi) b ir aygt eve getirm iti. Aygt, zerindeki parlak
szck - bir rnn ya da perakendecinin ad olabilirdi tpk
aynada yanstlm gibi sokakta grlebilen bir dkkan tabelasyd. Muhtemelen bunun baar ansn bir ziyaretiyle tart
mak niyetindeydi. Bu ziyareti de genellikle aabeyi olurdu,
nk Viyanada arkadalan varsa bile onlar anmsamyorum.
Babam dierleriyle olan anlarn iinde de deil adeta. Lond
radaki genlik yllarna ilikin, fiziksel becerisinden ve kadn
lar cezbetmesinden dem vuran anekdotlar anlatlrd (yine de
karsna sadakatsizlik yaptna ilikin en ufak bir ima anmsa
myorum.). Her East Endli Yahudi aile, erkek evlatlarn iinde
o zamann deyimiyle kendi kendini idare edebilen" ve rlan
dalIlara cesaretle kar duracak en az bir tanesine ihtiya duyar
d. llobsbaum ailesinde bu rol babamnd; gelim i adelelere ve
hzl reflekslere sahip Yahudiler de dahil olm ak zere gen ve
49

yoksul East Endliler iin ring iyi bir seenek olduundan ba

bam da ziyadesiyle iyi bir boksr olmutu. Bir amatr olarak
kalmasna karn, 1907 ylnda Msrda ve yine 1908 civarnda,
muhtemelen asl olarak ngiliz igalci glerine kar dzenle
nen hafif siklet m sabakalarnda amatr olarak kazand iki
ampiyonluk kupas, baarsnn elle tutulur simgeleriydi. Bu
kupalar, bir m inesi ve dolaysyla mine raf olmayan evim i
zin Avusturya tarz odalarnda bir rafn zerinde dururdu. Ba
bam ldnde henz sekiz yanda olmasna ramen onu ef
katle yadeden kzkardeim sonrasnda bu kupalar evine alm
t. Sylendiine gre babam, bir seferinde yzerken ba derde
giren aabeyi E rnesti kurtarm . 1914 ncesi dnem de M
srda yaayan bir kadn konu alan annemin romannda da ok
ynl, yan tanr davrantan gsteren bir adam portresi vardr,
ki bu karakterin kaynam babamdan ald phe gtrmez.
Buna ram en babam , Viyana'da geen yllarm za ait aile
anekdotlarnn ya da akalarnn iinde yok. Anlalan o ki ka
ynpederiyle aras iyi deildi, kukusuz bykanne G rnle de.
Bunun tesind e, annem in kzkardeine uzun uzun yazd
mektuplarda da ondan pek az bahis var, hatta kaynbiraderi
Sidneyden bile daha az. O nun baarlar, planlar, baarszlk
lar, ikisinin birlikle gittii yerler ya da yapt eyler hakknda
hibir ey yok. Annem le babamn lmnden sonra babamn
ad - zellik le de Viyana yllanne Sidneyin ne de GretPin a
ts altnda neredeyse hi zikredilmedi. Gzden rak, gnlden
rak gibiydi sanki.
Aslna baklrsa Viyana yllan babam iin lam bir kabustu.
Annemin deyimiyle: O denli kayg, o denli sefalet, o denli hayalkrkl ve derken byle bir son. Pek zahm et gerektirm e
yen dzenli bir iten g elecek dzenli b ir g elirle m utlu bir
adam,, ekici bir arkada olabilir ve spora, biraz mzik ve e
lenceye deer verilen herhangi bir ortamda pekala ne kabi
lirdi. Bunlar, ngiltere Imparatorluunun resmi ve gayri resmi
snr blgelerinde yaayan m eteliksiz ve mesleki anlamda va
sfsz adamlar iin ulalabilir trden eylerdi ancak ne yazk
ki sava sonras Viyanas iin aynsn sylemek im knsz. B el
50

ki de 1914 ncesinin uzaklarda kalan ve bir daha geri gelm e

yecek olan dnyasnda, o tarihte henz varlkl bir ilikiler
ana sahip olan bykbabamn ailesinde ya da onlar aracl
yla i bulabilirdi. Her eyden nce insan kznn kocas iin
bireyler yapmaldr, bu kii biraz sch lem iel [enayi] olsa bile.
1 9 2 0 lere gelindiinde zaten bu artk istense de olmazd. Ba
bam yapayalnzd. Acmasz bir dnyada geim mcadelesi ve
ren tandm insanlar arasnda pek az babam kadar elverisiz
koullara sahip olmutur. Sonlara doru kendine gveni iyi
den iyiye azalm olm al, nk kim se an k ona inan besle
miyordu. lm nden sonra kars bile G elecekte iler daha
iyiye gitm eyecek, ktleecekti. Bunu grm ekten kurtuldu,
diye dnerek kendisini avutuyordu.
Boks eldivenleri, Viyana ulam sistem i iin fotorafl mev
simlik pasosu ve Alman firmas Tauchnitz'in rettii, ngiltere
dnda yaayan sekinlere satlmak zere hazrlanm, dolay
syla, m uhtem elen M srdan alnan, karton kapakl esasl bir
ngiliz kitaplar koleksiyonu hari ardnda pek fazla bir ey b
rakmad. Viyanadaki evimize yeni Tauchnitzlerin geldiini hi
anmsamyorum ama bunun nedeni herhalde onlara ayracak
parann olmayyd. Sanrm kitaplarn ou Viktorya ve Ed
ward dnem inin son zamanlarna has adlar tayordu. Hepsini
hevesle ve fakat anlamadan okuduum bir yn Kipling hik
yesi (Kim hari) vard. 1918 ncesi yazarlarn seyahat ve mace
ra zerine kaleme aldklar eserleri daha az saydayd. Bunlarn
iinden, eski zaman balina avn anlatan, artk unutulmu bir
destan olan T h e C ru ise o f the C a c h a lo t u (K aalot Av) hl
anm sarm . Kaln kapakllarn iinden de aklm da W ellse ait
Mr. Britling Sees it Through adl eser kalm. Kapan bile a
mamtm. Tennysonun iirlerinden oluan, bir hediyeye ya da
okulda verilen bir dle benzeyen kaln bir kitap vard. Baba
mn bana verdii ey kendisinin setii ya da saklad (annem
le birlikte ya da deil) bu kitaplardan geliyordu. Tennysonun
kitabndan 'The Revengei ( n (lores on the Azores Sir Richard
Grenville Lay) bana okuyan o deil miydi? The Charge o f the
Light Brigade", Sunset and Evening Star ve kukusuz The
51

Lady Shalott da o kitaptan aklmda kalanlar. Eer yleyse bu,

babamla aramdaki yegne entelektel ilikiyi simgeliyor.
Yine de, onun yaamna ait bir iki belge var elimde. Baldz
nn anket defterindeki kaytlar, kiisel zelliklerle ilgili o trde
bir soru cevap yntem inin en azndan Orta Avrupada hl p o
pler olduu bir dnem e, 1921 ylna ait. Sorularla yantlar
aktaryorum. Babamn mezar kitabesi olarak grlebilirler.
BR ERK E N SZ E G R E EN N EM L Z E LL : Fiziksel
kuvvet
BR KADININ SZ E G R E EN N EM L Z E LL : iffet
SZN N M U TLU LU K : T m isteklerin gereklem esi
M U TSU ZLUK: ansszlk
EN Y VE EN K T TARAFLARIN IZ: Frsatian karm ak.
Frsatlar yakalam ak.
EN SEV D N Z BLM : Yok
SANATTAK E LM N Z: M odern
TE R C H E T T N Z SOSYAL HAYAT: Ailem
EN O K N E F R E T E T T N Z EY: M odem toplum
EN SEV D I N Z YAZAR/BESTEC:
EN SEV D N Z KTAP V E M ZK A LET: Piyano
EN S E V D N Z ROM A N YA DA TA RH K A H R A M A N I:
W arw ick kontu
EN SEV D N Z REN K V E EK : Gl
EN SEV D N Z K VE YEM EK:
EN SEV D N Z SM :
EN SEV D N Z SPO R: Boks
EN SEV D N Z OYUN: Bri
NASIL YAARSINIZ? Sessizce
M ZA CIN IZ V E EN N EM L ZELL N Z: Sah te idealist.
Dlere meyilli.
Dsturunuz: G n geirm ek ve belki biraz daha fazlas.

Bu alakgnll hrsn bile farknda deildi.

Babamn lm aileyi geici bir sre iin m kl durumda b
rakt. H ibir gelir gvencesi yokm u gibi grnyor. Birka
52

gn sonra yeni bir pabuca ihtiya duyduumda, varolanlar k

n dondurucu souunu nlemedii iin, Ringstrassede ac
dan aladm anmsyorum. Annem ihtiyacm olan yeni pa
bular Yahudi hayrsever cem iyetinden alm t. Aile elinden
geleni yapyordu ama bir kenara koyacak tek kuru yoktu. Za
ten an nem in kabul ettii tek n akit hediye, Harry am cann
Londradan yollad 10 sterlindi. Bu hi de yabana atlacak bir
mebla deildi. Yayncnn verdii avans ve son kitap eletiri
lerinden kalanla iki ay idare edebileceim izi varsayyordu.
Annemin hakl vesveselerine ramen bykbabamn daire
sine tanm ak zorunda kaldk. G idecek baka bir yer yoklu.
odal dairenin yan tarafndaki kk odada kalyorduk ve
annem geim ini kazanmak iin kollar svamt. Bu arada da
ha varlkl arkadalar, onu incitm em ek iin yardmlarn ngi
lizce dersleri karlnda dedikleri cretler klnda gizliyor
du. (Bu sre iinde annem in yakn arkadalarndan birinin k
zma ortaokula giri snav ncesi verdiim lnglizce dersi saye
sinde kazandm ilk para, annem i harlk verm e derdinden
kurtarm ann sanrm en nazik yoluydu.) Yapt dem elerle
gelirim ize bir hayli katkda bulunan. Erm eni bir iadamnn
Papazyan adl kzn zellikle unutamam.
Neyse ki annem edebi balantlarn kurm utu. 1 9 2 4 ten iti
baren Rikola-Verlag adl (sonrasnda Speidelsche Verlagsbuchhandlung olan) kk bir Viyana yayneviyle ilikiye geli ve
grne gre annemin yazd tek roman bu yaynevi yayn
lad. Bay Scheuerm ann adl bir yaync annem e elinden gelen
yardm yapt. Her eyden nce annem e evirm en olarak deer
veriyordu. Halihazrda, arlk anm sanm ayan orta batya ait bir
skandinav - Amerikal yazarn romann evirm iti ve Sche
uerm ann kendisiyle baka bir kitap iin kontrat im zalam ,
firmasyla daha kalc bir iliki teklif etm iti. Kambur, uzun
boyluca o adam hayal meyal anmsyorum. Annem, gerek In
giltere gerek Almanyann sreli yaynlar dnyasnda da kendi
yazd ya da tercme etlii ksa hikyelerini yaymlatyordu.
Bunlarn da gelire belli bir katks oluyordu ama kukusuz ge
im i salay acak d enli d eil. (A n n em in l m n d en son ra,
53

maddi skntlara bal saysz nbetlerinden birinde M imi tey

zemin aklna annem in yazlarm salm ak gelm iti.)
Sonunda ngiliz tekstil reticilerinin Viyana ve Budapete
temsilciliinde, Alexander Rosenbergin irketinde ie girmek
zorunda kald. M uhtem elen bunu gl ngilizcesine borluy
du. Evde geen uzun sreli mnzevi alma yllarnn ardn
dan i hayat houna gitm iti, insanlarla iyi geiniyordu, ayr
ca ar nfuslu bir evde drt duvar arasnda yaamann getir
dii srekli gerilim den bu vesileyle uzaklama ans da yakal
yordu. e girm eden nce ara sra kahveye kaarak kendine
zaman ayryordu. Beni i yerine gtrp mesai arkadalarna
gururla tantrd gn hl hatrmda.
Derken 1 9 2 9 un sonunda kan tkrm eye balad. Nisann
ba gibi doktorlar akcierlerin birini yamyass ettiler. m r
nn son bir buuk ynlm hastane ve sanatoryumlarda geirerek
ar ar ld. Geirdii akcier hastalnn mahiyeti tam ola
rak belli deildi. Zira anladm kadaryla o gnlerde ok sk
rastlanan ve lm cl risk tayan tberkloz hastalnn be
lirtilerine lam olarak uymuyordu. Hastalk her neyse, tbbi a
relerle hz kesilm edi. Maal ii sayesinde Kzl Viyanann
sosyal sigorta sistem ine dahil olm utu ve bunun yararm im
di gryordu. Aksi takdirde tedavisi nereden karlanrd d
nmek bile istemiyorum.
Annemin hastal durumumuzda deiiklie yol at. Artk
on iki yanda bir erkek ve dokuz yanda bir kz ocuuna
bakmas btnyle im knszd. ocuklarn ansna, 1 9 2 9 un
bahar aylarnda, en azndan Hobsbaum ve G rn ailelerin in
1920lerdeki mtevazi hayal standartlan dnlrse, Sidney
amca beklenm edik bir gelire sahip oldu. B erlin de Universal
Film sde gvenilir olmayan, mulak ve fakat maal, frsat do
lu bir ie girmiti. Oldum olas sanatsal yaratyla ilgili bir ite
alm ak istem iti. B ylelik le hem bu hevesi tatm in olm u
hem de kardelerinin yar yelim ocuklarnn sorumluluunu
G retlle birlikte stlenm elerine yelecek paray salam t. Bu
tarihten itibaren hayatm zn seyrini, Hollywood yldz siste
minin ve Universal Film sin kurucusu Cari Laem m leye bor
54

luyduk. A rtk ayryd k; N ancy h em en B e rlin e gitti. Bense

Temmuz 1 9 3 1 de annem lene kadar Viyanada kaldm.
Neden bilmiyorum . Belki de Sidney ve Gretl iki yeni ocu k
la birden baa kam ayacaklarn dnm t. Belki de Viyana'da ortaokul nc snfa giden bir olan ocuu iin, d
nem ortasnda uygun bir okul ilk anda bulunam am t. Anne
min bana kzkardeimden daha fazla dkn olduu da do
ruydu. Yine de iki ocukla birden srekli baa km as olanak
sz olduundan onlar kaybetm e d ncesin e alm t. Her
halkrda uzun sredir kafasndaki dnce benim er ya da
ge eitim iin Ingiltereye gidip gerek bir ngiliz erkei gibi
meslek sahibi olm am d. Orta Avrupann orta snfa mensup
Yahudilerinin ounda, istikrarl, gl, skc ve nevrozlardan
azade ngiltereyi idealize etme eilim i vard. Hepsi de ngiliz
erkekleriyle evli olan Grn kzlar da belli ki ksm en bu genel
lemeye dahildi. Bununla birlikte evlilii bir kenara braklrsa,
annem istisnai derecede tutkulu bir ngiliz hayranyd. Kzkardeine sz ettii kadaryla, sadece Bay R osenberge yazaca
m ektubun msveddesini hazrlarken bile, onu Huddersfielde
postalayacan dnp ngiltereyle ilgili mahzunlayordu.
Evde yalnz babamla deil kendisiyle de ngilizce konumaya
bizi zorlayan oydu. Kullandm ngilizceyi dzeltir ve kelime
haznemi gnlk dil daarcnn dna karm ak iin urar
d. Hindistan Gizli Servisinde ya da kularla ok ilgilendiim
iin Hindistan Orman Hizm elerinde ie gireceim gnleri ha
yal ederdi. yle bir hayat beni (ve onu) beenilen kitab Ju n g le
Boofetaki dnyaya daha da yaknlatracakt.
Babam lene kadar bunlar uzak gelecee ynelik hayallerdi.
imdi beni ngiltereye gnderm ek iin eline aniden bir frsat
gem iti. Kzkadei Mimi, Souhportun u ksm nda, Lancaslireda, Birkdale g o lf sahalarnn yannda, kocasyla birlikte
at pansiyona beni davet ediyordu. 1 9 2 8 -1 9 2 9 okul ylnn
bitim inde oraya gittim . ngiltereye ilk ziyaretim ve tek bama
ktm ilk yolculuktu. (Oraya vardmda M im inin ilk yapt
zerimdeki paray almak oldu, zira nakit para aknda du
raklama dnem lerinden biriyd i.) Annem bir m ddet, orada
55

srekli kalabileceim i sanm olmal. Bana okulun ne zaman

baladn ve yatlanm a yetimek iin ok alp alm a
mam gerekliini, soruyordu. Baka bir m ektubunda Sonba
har iin planlann renmeyi ok istiyorum ya da teyzen Mim inin senin iin yapt p la n la n ", diye yazm t. Um arm
orada kalabilirsin, bu senin iyiliine olur, umarm sen de ayn
fikirdesindir." Bu olaslk zerine ne denli ciddi dnd bil
mek im knsz, ancak som ut bir plan yaplmad ortadayd.
Her halkrda, babo ve her daim m eteliksiz M iminin, yak
kl ve fakat maddi konularda ie yaramaz kocasyla -v e y a
o n su z - bana kalc bir yer temin etmesi zerrece m m kn de
ildi. Okul tatili biter bilm ez Viyanaya geri dnecektim .
ngilterede kalm ak istiyor muydum ya da bu fikir zerine
dnm mydm, bunu u an anmsamyorum. Her ne ka
dar Southportun be para etmeyen bir yer ve W intersgarthda
pansiyonerlerin arasnda geen bir hayatn da hi cazip olm a
dn dnsem de, ngiltereye gitm ek, Londra'da gezdiril
mek, Harry amca ve Bella teyzeyle, fakat zelikle de benden
be ya kk kuzenim Ronnieyle tanmak heyecan vericiy
di. Londra yolu zerindeki sarm trak gri tula evlerle dolu
hi bitmeyen sokaklar ve Lancashire sakinlerinin ngilizce he
celeri bizden hayli farkl telaffuz etm elerinin artc kefi sa
ylmazsa ngiltereden iki ana keifle geri dnm tm . Birinci
si ngiliz ii snf ocuklarnn takip ettii T h e W izard, A dven
ture gibi haftalk dergilerdi. Bunlar Ingiliz akrabalarm zn Vi
yanaya gnderdii b ien -peasan t* dergilere benzemiyordu. O n
lar byk b ir alkla okum u ve safiyane bir keyifle btn
harlm dergilere yatrp Viyanaya elimde bir koleksiyonla
dnm tm . ( ok pahal deillerdi. Aklmda doru kaldysa
tanesi 2 peni olm al) O zamanlar bunun farknda deildim an
cak fantezi m aceralarn ve dleri bu gri kolonlardan okum ak
beni hayatmda ilk kez gerek bir Britanyal yapyordu, ya
tm olan olan ocuklaryla hi deilse ksa bir sreliine ayn
frekansta salndm.
( * ) Akl banda - .n.

56

k in ci k efim se E rk ek zcilerd i. B en i, S o u th p o rltan o k

uzak olmayan bir yerde dzenlenen uluslararas bir izci kam
pna gtrm lerdi. Hevesli bir yeniyetm e olarak, elim de Baden-Pow ellin Scouting f o r B oys ( ocu klar iin zcilik) adl ki
tabyla geri dndmde onlara katlmaya kararlydm. Pfadfinder'in (zciler), ii kesim ine mensup sosyal dem okrat "K
zl ahinlerle rekabet ettii Viyanada bir sonraki sene yle de
yaptm. Annem , kamp atelerinin hayranlk uyandrdn fa
kat M arksizm in izinde giden bu harekete kendim i adamak
iin yamn henz ok kk olduunu syleyerek beni K
zl ahinlere katlmaktan caydrm . Bylelikle sosyal hayata
ilk olarak on drt yanda, devrim cilerin deil de bir izci alay
nn himayesinde katlm oldum. zci Alay esas olarak Viyanal orta sn f Yahudi ailelerin ocuklarndan oluuyordu ve
an ti-sem itli i phe g trm ez, vasat b ir K ato lik p o litik a c
olan, o zam ann Avusturya C um hurbakan M iklasn resmi
denetim i altndayd.
Ne arazi ilerine ne de toplu yaamaya dair bir becerim ol
mamasna ramen o kadar tutkulu ve okulu bir izciydim ki,
snf arkadalarm bile kaydolmaya ikna etm itim . En iyi ar
kadam babamla annem in lmleri arasndaki dnemde zci
Alaynda tandm. O nunla arkadalmz m r boyu srecek
ti. H itler Avusturyay igal ettikten sonra ngiltereye kam
ve Londrada Afgan orta eliliinde kapc olarak ie girdikten
sonra ve tbbi teknikerlik eitim ine devam etm iti. (Oym ak
bamn yolu sonunda Avusturyaya d ecekti.) Almanyada da
Baden-Pow ell izci takm olsayd annem in lm nden sonra
onlara da katlrdm , ama yoktu, halta - u an inanm ak zor gel
se d e - dnya apnda nemli saylan bir Alman futbol takm
da o zaman yoktu. Avusturyann Kzl ahinlerine edeer
bir parti varsa da, bunlar ok daha az heyecan verici nitelikte
ve hi de devrimci olmayan Sosyal D em okrat Partiye aitti. D o
laysyla M arksizm'in rakibi yoktu.
ngiltereden dndkten sonraki iki yl boyunca garip bir e
kilde ereti ve yar bamsz bir hayal srdm. Annem hasta
neye yattktan sonra benim artk, yan yatalak ve nevrotik b
57

ykannem le kalmam sz konusu bile deildi. Birka aylna

byk amcam V iklor Friedm annla Else yengemin yanma git
tim. Evde benim dmda bir ocuk daha vard; benden yedi
ya kk kuzenim Heria. (Aabeyi O tto, Berlinde Gretl ve
Sidneyin yannda kaldndan bunun karln dem ek gibi
bir ykm llk sz konusuydu.) Okul dnem inin geri kalan
boyunca her sabah Yedinci Blgedeki daireden, Old Townun
dier yakasna, nc Blgedeki Gymnasium'a gittim. O ku
lun hemen karsnda filozof W ittengsteinin kendisi iin yap
trd ev vard - bunu o zaman bilmiyordum. 1930 yaznda,
annem e yakn olm ak iin , G retl, Nancy ve Peerla b irlikte,
hastane/sanatoryum iin onu gnderdikleri Yukar Avustur
yadaki W eyer-an-der Enns adl bir Alpler kyne gittim . T h o
mas M annn Byl D a adl kitabn okuyan herkesin bildii
gibi, tberkloz hastalarna da havas tavsiye ediliyordu. An
cak anneme iyi gelm emiti.
Viyanada okulun son yln yalnz, daha dorusu bir nevi
erkek rnrebbiye g ibi g eird im . B irileri Bayan E ffen b erg er
adnda dul bir albay kars bulmutu. yi Viyanallarn ou gi
bi Gney Bohemya, Piekli olan bu kadnn benden iki ya
kk olu B eril, n g ilizce d ersi alm ak istiyordu. Bunlarn
karlnda m uhtem elen czi bir deme yapacak ve bana gz
kulak olacakt. Evleri W ahringin d banliylerinde olduun
dan, okulumu yine deitirmek zorunda kaldm ve yl iin
de nc okulum a, Kloslergassedeki XV III. Federal Gymnasium a girdim. Bu arada annem W eyerden ayrlm ve W hringe ok uzak olm ayan bir hastaneye tanm t. O nu her
hafta ziyaret ediyordum. Sidney ve Gretl, Noeli onlarla ve kzkardeimle birlikle Berlinde geirm em iin beni yanlarna a
rmlard ancak aileyle kurduum tek temas annem in baucunda oturmaktan ibaretli. te yandan annem asndan ben
de, mr boyu besledii umutlardan ve verdii abalardan arta
kalan, elinin uzanabilecei mesafede duran tek gereklik anla
mna geliyordum.
1 9 3 1 in yaz aylarnn banda yetikinler annem asndan
sonun yaklamakta olduunu aka gryordu. Gretl, Viya
58

naya gelip orada kalm t herhalde. A nnem Viyanann batsn

daki Purkersdorfta baheli bir sanatoryum a transfer edilmiti.
zcilerle kampa gitm eden onu son bir kez ksa sreliine gre
cektim . O ana dair anmsayabildiim tek ey bir deri bir ke
mik kald ve ne yapacam, ne syleyeceim i bilem em em .
Yanmzda bakalar da vard. Pencereden dar baktm da
bir al ispinozu grm tm ; kiraz ekirdeklerini krabilecek
kadar sert bir gagaya sahip m inicik bir kutu. Daha nceleri
uzunca sre aram olduum bu kua ilk kez rastlyordum .
Diyebilirim ki, annem e ilikin aklm da kalan en son ey, b
yk bir kederden ziyade kubilim ine dair yaptm kefin tat
trd zevkti.
12 Temmuz 1 9 3 1 de ld. Beni kamptan almlard. Cenaze
den ksa bir sre sonra yaz scanda babam la ayn mezarla
gmld. Bir daha dnm em ek zere Viyanadan ayrldm ve
Berline gittim . Bu tarihten itibaren N ancyle tekrar bir araya
geldik ve Sidney, Gretl ve oullar Peter (o zaman henz alt
yandayd) ailemiz oldu. Annemin lm o on yllk zaman
diliminde gerekleen sonuncu lm olm ayacakt.
Belki de im di biraz annemden sz etm enin tam sras.
Grn kardelerin en k ve en zekisiydi. J o i e d e vivre* becerisi saylmazsa, aralarnda en yeteneklisi oydu. Ailenin
gzel kz ve kk kardei Gretl'e nazaran daha az ekici ve
daha az tepkisel, ablas M imiye nazaran daha az m acerac ve
daha az asiydi. kardein iinde belki de pek ok adan en
geleneksel olan annemdi. On sekiz yanda Percyle nianla
np dier ikisinden daha nce evlenmiti. M ektuplarna bak
lrsa evlendiinde hl bakireydi ve savatan sonra Viyanaya
evli ve bir ocuklu kadn olarak dndnde ikinci ocuun
domas da an meselesiymi. Bu arada, kzkardeleriyle arka
dalarnn ou zgrlemenin ve deiim in, savan ve sonu
devrimle biten k ann baskl ortamnda pierken bekr
ve bamszlard. Yine de bu, annemin savan tamamen dn
(* ) Yaamdan zevk alma - .n.
59

da kald anlam na gelmiyordu. Zrihteki ngiliz K onsoloslu

umda evlenm ek iin svireye gilmeyi beklerken birka ayl
na asker bir hastanede gnll hem irelik yapmt. Orada
yaral erkeklerin son derece gergin yaylm araflar olmad
takdirde yataa uzanmaya taham m llerinin olmadn ren
miti. Yata bu ekilde yapmann hileli yolunu renm itim
ondan. Grim m Kardelere ait peri m asallarnn, bulduu bir
evirisinden -rah atlk la bavurabilecei Almanca m etn in d en cm leler seerek lm ek zere olan Ruthenyal bir askerle ileti
im kurm aya alm t. Yine de, 1 9 1 4 ten n ce, sk en d eri
yenin smrge toplum unda sren hayat Avrupadaki hayatn
egzotik ama tandk bir trevi gibiydi. Drt yllk bir aradan
sonra geri dnd Viyana ise bambakayd.
Annem belli bakmlardan Vyanal orta snfn 1 9 1 4 ncesi
ne ait geleneksel anlayn koruyordu. Sylediim gibi, hizmetisiz bir hayat tahayyl edemiyordu ve ngiliz hanm efen
dilerinin hem ev ii yapp, hem yemek piirip, hem de hanm
lklarndan nasl olup da bir ey kaybetm ediklerini grm ek
onu artyordu. Annem iin evli bir kadn, kocasyla o cu k
larnn isteklerini, tartmasz kendisininkilerden nde tutm a
lyd. Buna riayet etm eyen kzkardei M im iye arp fkeleni
yordu. M amafih byle dnm enin onu zel olarak baarl
bir anne haline getirdiini de syleyecek deilim. Ama zaten,
uzun yllar sonra kzkardeim le notlarm z karlatrrk en
hem fikir olduumuz zere, anne babalk grevini stlenen in
sanlarn hibiri ne yetenek ne eilim asndan bu ii yapmaya
msaitti. Ne bunun stesinden laykyla gelebilen vard ne de
onlardan bunu beklem ek iin bizim geerli bir nedenim iz. Ni
tekim onlarn anne babalar da farkl deildi. Annem, dnyada
deien alkanlklara er ge ayak uyduracakt ama kendini
paldr kldr bunlarn iine brakmad. 192 4 ya da 1 9 2 5 e ka
dar salarn kesmedi ve kestikten sonra da bunu kim se fark
etmedii iin hayal krklna urad.
M utluluk tanm , yanan bir mineyi seyrelm ek ve bunun
la yetinm ek (anket defterine yazd kadaryla) ve en sevdii
kitap da A ndersenden M asallar olan birisine Viyana hayat pek
60

az imtiyaz tanyordu. Hevesli ya da maharetli bir evhanm ol

duunu sanm yorum , ne de iyi bir idareciydi. Buna karn ter
zilikten ve hatta kstl btelerin gerei, durmadan o eski giy
sileri byyen ocuklara gre ayarlama iinden bile zevk alr
d. iki yakamz bir araya getirm ek iin verdii sonu gelmeyen
uratan ara sra yld olur ve greve giderdi. am arlarn
teslim edilecei birgn, Kente indim ve bir cafeye gittim ve
dndm apres moi diye yazyordu. Evde am arlar iin
denecek para yoktu ve bor almaya gittii iki arkadan da
bulam am t. Bazen de unutm ak iin sinem aya giderdi. Bir de
gitgide artan bir younlukla kend ini yazm aya verm iti. En
azndan eve para getirdiinden bu faaliyetin maddi bir gerek
esi de vard. Bir de bir avu yakn arkada (k k kzkardei
de bunlara dahildi) zamanla onu ayakla tutan balca m oral
destek haline gelm iti. Buna karlk arkadalar da ona hay
ranlk besliyor, gveniyor ve onu seviyordu.
in garip yan iyi bir modern edebiyat okuru deildi. Yirmi
lerin ortalarnda, kz kardei kendisinden nekahet dnem inde
okum ak iin kitap tavsiye etm esini istediinde, beriki son za
manlarda Shakespeare dnda bir ey okum adn ve asrlar
dr bir kitap dkkanna uramadn sylemiti.
Kendisini bir yazar olarak ne zaman grmeye balamt? O
tarihle ngiliz kurm aca edebiyatnn a n derecede feminize
olm u m evcut tablosuna karlk, O rta Avrupa kadnlar iin
yazarlk ender rastlanan bir urat. 'Nelly Holden' takma ad
n ne zaman sem iti? 1924 civar el yazmalarm Rikola-Verlaga gnderm i ya da en azndan bir rom an tasla kalem e al
m olm al; bu, sanrm 1926'da R ikola'nn E lisabeth C hrissanthis balyla yaynlad ve m uhtem elen Iskenderiyedeki ha
yatn - b ir gen kzn h ay aln - konu alan romand. Babam l
dnde kalem e ald baka bir rom an daha vard. Ancak
korktuu gibi sz konusu kitab basmaya pek yanamayan ya
ync onu yeni batan yazmasn istem i ve sonuta kitap ya
ynlanmadan kalmt. Sanrm annem almaya devam edebilseydi yaymlanrd. El yazmas ortalkta yok. Dergiler iin
yazd ksa yklerin onun iin an lam o k bykt. le
61

yandan evirilerindeki ustalk ve edebi nitelikle de hakl ola

rak byk gurur duyuyordu.
Ne kadar iyi bir yazard? Rom ann uzun yllar nce oku
dum. Bunu genliim de neden yapmamtm bilmiyorum. Za
rif, lirik, ahenkli bir slupta ve itinal bir Almancayla yazyor
du. Bir zamanlar byk Kari Krausun resitallerine giden Viyanal bir aydn asndan bunun belki de yadrganacak bir taraf
yoktu. le yandan drst olm ak gerekirse birinci sn f bir ya
zar olduunu syleyem eyeceim . Sonrasnda ortadan kaybo
lan iirler de yazmt. iirleri gen bir delikanlyken okuyup
Gretle onlar hakknda olum suz fikir belirttiim de, beriki bu
tavrm karsnda akna dnm t: Henz o yata bile kii
nin hayatnda byk nem atfettii eyler ya da insanlar ko
nusunda dahi kendini kandrmamas gerektii kansndaydm.
Btn bunlar, gerek mesleki gerek zel tutkularnda hl bu
ilkeye sadk kalmaya alan yal bir adamn gemiten bugne
k tutma abas. Ve her halkrda bunlarn, hayatmda en b
yk role sahip o insanla aramdaki ilikiyle bir ilgisi yok. Otuz
all yanda len bu kadnn artk bykbabas olacak yataym.
Styxin * orada karlatmzda, kendisine gen bir kadn gibi
davranmam herhalde abesle itigal olurdu. O daima benim an
nem. Bana hayatm nasl geirdiim i sorm asn beklerdim .
Bundan memnn olacan bildiim iin bana ilikin umutlar
nn en azndan bir ksmn gerekletirdiimi, halkn takdir et
tii biri olduumu sylerdim. Ve sanrm valyelik unvann
sadece annesini m emnun etmek iin kabul etliini syleyen Sir
Isaiah Berlinden ne daha az ne daha ok drst davranrdm.
Dzgn bir ngiliz erkei gibi yetitirmeye alt olunun so
nunda, Ingiliz resmi kltr kuram larnn hatr saylr bir yesi
olduunu som ut olarak grm ek, onu ksa yaamnn son on y
lnda hi sphesiz her eyden fazla memnun ederdi.
Her ne kadar hastalk dnem inde onu incitm em ek ve istek
lerinin dna km am ak iin aba sarf ettiysem de, sanrm be
nim zerim deki tesiri daha ziyade ahlakiydi. D avranlarm
( * ) Hades'te, ller lkesindeki n e h ir - .n .

62

tenkit ettiinde bile onu dikkate alp ciddiyetle dinliyordum.

Sanrm onu inandrc klan marur ve drst oluuydu. An
nesini mem nun etmek iin, evlenirken resmi nikahn yan sra
dini bir tren dzenlenm esini kabul etm i olm asna karn di
ni in anlar ya da Yahudi olm ak onu ilgilendirm iyordu. te
yandan, daha nce aktardm gibi Yahudi olm akla ilgili edin
diim kalc bak asnn temelini de ona borluydum - kim
lik duygusu iin srf bir yadsmann yeterli temel olabileceine
inanm ayanlarn duyaca rahatszla ve aknla ramen...
Zeki ocuklarn bile dnsel anlamda olgunlap fikir edin
mek iin zamana ihtiya duyduunu syleyerek muhtemelen
siyas taahhtler altna girmeme engel olm utu. Tpk, kiinin
ancak belli bir yatan sonra anlayabilecei byk yazarlar ol
duunu rettii gibi. Ve daima benim seviyem e indii iin
kendisine inanm am salyordu.
Mamafih ya b ir kenara braksak bile, dnsel olarak ayn
frekansta olduumuzu da sylemiyorum. Kont CoudenhoveKalergi adnda AvusturyalI bir aristokratn ban ektii, Av
rupann tek at altnda ynetim ini (Rusyay dta brakarak)
ngren, bir tr muhafazakr hareket olan Pan-Avrupaya bes
ledii coku bana hi bulamad. Liberal fakat znde apolitik
bir zihnin politika dnyasna yapt bir gezintiydi onunkisi.
Dier taraftan, arkada Greta Szananm gezgin kocas Alexan
der Szanam n, Rusyaya, Kuzey Afrikaya ya da baka yerlere
yapt sosyo-politik gezileri hakknda rapor verdii yazlarn
skc bulduunu ak ak sylyordu. Bense onu dinlemek
iin can atardm. Kukusuz dnyann her yerinden gazele b
rosuna gelen pullar bana cm erte hediye etm esi de yreklen
dirici etki yapm olmal. Szanadan dinlediim anlar sayesin
de, 1938 ylnda Cambridgein niversite rencilerine tand
burslu seyahat hakkn kullanm ak iin Kuzey Afrikay ter
cih edecektim . Kari Krausa olan hayranlm annem e borlu
yum. Ancak Sait-Saens'in Sam son an d Deilafs n bykbabamlarn radyosundan -ken d im izin yoktu san rm - batan so
na dinlem em iin yapt ar srar nedeniyle birka yl bo
yunca klasik mzikten uzak duracaktm.
63

Hastanede yatann ucunda oturm u birbirim izi dinlerkenki halimiz hl gzm n nnde. Ben bymeye o ise lmeye
hazrlanyordu. Yaamak istiyordu. Bir ziyaretinin kendisine
brakt Mary Baker Eddynin C hristian S cien ce Scripture adl
eserini gstererek Keke inanabilsem , dem iti bana. Ama
inanamyorum, deyiini anm syorum , Belki de inancm ol
sayd, bunun bana doktorlardan daha fazla yarar d oku n u r
du. Ancak lm nden ksa bir sre nce daha iyiye gittiini
zannediyor, tedavi bile olabileceine inanyordu. Bunun, so
nun yaklamakta olduuna gsteren kesinlikle amaz bir ia
ret olduunu syleyeceklerdi.
G em ie baktmda annem le babamn lm arasnda geen
yllar trajedi, travma, kayp ve gvensizlik barndran, o dne
mi yaayan iki ocuun hayatnda derin izler brakan bir d
nem olarak beliriyor. Bu harfiyen doru. phesiz kzkardeim , babamn lm n allatm ak ve derken onu takip eden an
lalamaz bir ocukluk ann ve durmadan aksamalara ura
yan, duygusal boluklarla dolu kskn bir genliin etkilerini
zerinden atm ak iin uzun yllar urat. Em inim bu kasvet
ykl yllarn yaratt duygusal yaralar ben de b ir yerlerde
tayorum. Yine de onlarn tam anlamyla farknda olduum u
sanmyorum. Bu tpk, hoa gitmeyen ya da kabul edilem eye
cek verileri bilgisayar gibi p kutusu"na atp orada tutabile
ceini zanneden ve bakalarnn onlar gnn birinde oradan
ekip karabileceini aklna getirm eyen birinin dt ya
nlsamaya benziyor. Yine de, sz konusu yllarn benim iin
mutlu denemezse bile neden bilhassa da ackl olm adm bu
tek bana aklam yor. Belki de koullara has gerekliklerin
beni syrp gem esinin nedeni, gerek dnyaya daima mesafe
li yaklam am , yani tam am yla hayal dnyasnda deilse de
merak, aratrm a, tek bana okum a, gzlem yapma, karla
trma ve deneycilik dnyasnda yayor olmamd. Hayatmda
ilk kez kendim e bir radyo yapm tm (sigara kutularn d an
kristalle alan radyo alcs yapmak m m knd). zcilik yap
tm yl en azndan bir kiiyle kalc arkadalk kurmama ra
64

men, hayatmda sk dostluklar olmad. Annem in lmnden

nceki yl dndmde gzmn nne an geliyor; bi
ri Bayan Effenbergerin bahesinde yalnz bama bir salncak
ta olurm u aralarndaki farklara dikkat ederek karatavuklarla
ilgili arky ezberlemeye alm am ; dieri annem in doumgn hediyesi olarak ald bisiklet nedeniyle -s o n derece ucuz
bir ikinci el b isik let- iskeleti hem boyasz hem de eri br
olduu iin sadece oku l andaki o cu k lara has o ulanm a
duygusuna tutulm am ve ncs de aynalarla kapl bir dk
kan penceresinin nnde durup yzm n yandan nasl g
rndne bakmam. Bu kadar m iticiydim ? Kretzscm erin
psikosom atik tipinden zayf olana dahil olduum gerei (Gesellsch a fl d e r N aturfreunde, K osm osun byleyici popler bi
lim d erg ilerin d en rend iim k ad ary la) ve bundan l r
(Prusya kral) Byk Fredrick gibi byynce daha yakkl
olacam fikri hi teselli etmiyordu. Baka pek ok ey gibi bu
konuda da sonrasnda duygularm kendim e sakladm.
lerleyen yllarda da bu dnem ler zerine fazlaca kafa yor
madm. 1931de Vyanadan ayrldktan sonra mezarl bir da
ha grm edim . O rta Avrupann, iki sava arasndaki tarihsel
dnem i iin benim tanklma bavuran bir televizyon prog
ram iin oraya 1 9 9 6 ylnda gittim . A ncak dnya tarihinde
altm yl geride kalm t ve annem in o tarihte sm arlad
(4 0 0 iline mal olan) ta plakal mezar artk bulm ak olanak
szd. Kam eramanlar beni mezartan ararken ekm iti. Ame
rikan turizm sektrnn bilincinde olan Viyana M erkez M e
zarl Yahudi Blm esinin yneticileri bir derlem e yapacak ka
dar ngrl davranmt. 8 ubat 1 9 2 9 da len Leopold Percy
Hobsbaumun, 12 Temmuz 1931de len Nelly Hobsbaumun
ve - a r t c a m a - 1 9 3 4 te le n B y k a n n e m E r n e s tin e
G rnn m ezarlkla yatt elektronik veriabam na kaytlyd.

65

4
Berlin: Weimar lyor

Aa yukar otuz yl aradan sonra Viyanaya ilk kez 1 9 6 0 ta

gittiim de h ibir ey deim em i gibiydi. Yaadmz ev ve
gittiim iz okul hl oradayd. E skisin e nazaran daha kk
grn m elerin e ram en so kak lar tan n r durum dayd, hatta
tramvaylar bile ayn rakam ve harflerle eski gzerghlarnda
iliyordu. Fiziksel olarak gem i hl canlyd. Berlin ise yle
deildi. Oraya ilk kez geri dndm de b ir zam anlar W ilmersdorf Aschaffenburgerstrasse'de oturduumuz evin bulun
duu yerde dikilm itim . Haritaya gre sokak hl Bayrischer
Platzdan Prager Platza doru uzanyordu. Barbarosstaresse,
eski apartmanmzn n kapsnn tam karsndan geer, ora
dan da dosdoru kzkardeimin okuluna devam ederdi. Ancak
artk orada byle bir ey yoktu. Evler vard ama hibirini tan
m yordum . nsann yerini yurdunu kaybedip ynn tayin
edemedii kabuslannda olduu gibi, oraya ait ne bir eyi te
his edebiliyor ne de eski rotam bulmak iin bakm am gereken
yn kesirebiliyordum. Eski okulum un harabeye dnen bina
s hl Grunewaldstrassedeydi, gelgelelim okul savatan sa
lam kam am t. Am cam n kent m erkezindeki brosu harita
da bile yoklu, zira Douyla Bat arasnda, bom balarla harap
olan, Leipziger Platz'la Potsdam er Plalz evreleyen tam pon
66

blge savatan sonra hibir anlamda slah edilm em iti, ikinci

Dnya Savantn bom balan Berlinin gem iini fiziksel olarak
silip gtrm t. deolojik bahanelerle, ne Souk Sava yllan n n iki ayr Almanyas , ne de 1 9 9 0 lardan son raki B irleik
Almanya onu geri getirm ekle ilgilenm iti. Servet ve bamsz
lk deerleri adna para yardm yaplan bir vitrin olan Souk
Savam Bat Berlini gibi, yeni Berlin C um hu riyetinin ba
kenti de mimari bir aldatmacadr. D em okratik Alm an Cum hu
riyeti iyi bir m im ar deildi - Stalinallee saylm azsa yaptklar
en hararetli inaat Berlin D uvanyd. Restorasyon konusunda
da iyi deillerdi. G eri, kendi snrlarnda k alan , son derece
gzel bir m im ariye sahip olan eski Prusya zam anna has kent
merkezini restore etm ek iin elinden geleni yapm t. Ksacas,
hayatmn en can alc yllan n geirdiim k en t artk sadece
anlarmda yayordu.
Mamafih W eimarm son yllanndaki B erlinin mimari yap
sndan sz etmeye de ok demez... 19. yzylda ani gelim e
gsteren kentlerden biriydi. Yani esas olarak V iktorya dnemi
slubunun (Almanca terimlerle: W ilhelm ci slubun) son d
nem ar zelliklerini barndryordu. te yandan, Viyana R ingerstrassede olduu gibi, im paratorluk m im arisiyle kentin z
gn m im arisinin uyumundan ya da Budapeten in planl yap
sndan yoksundu. Kentin devrald neo-klasik uzam da yaba
na atlr gibi deildi. Ancak bir sanayi kenti olan Berlin, poletar arlkl Douda byk oranda aasz sokaklardaki dev
kiralk barakalann" (M ielka sem en ) koskocam an avlularndan
ve orta snfn yaad, yeillii daha bol Batdaysa daha ssl
ve (kesinlikle) daha rahat apartman bloklarndan oluuyordu.
W eim arm B erlini hl esas olarak II. W illiam 'm B erliniydi.
Bykl saylm azsa, Avrupann B alk an lar d n d a kalan
ksm nda, m uhtem elen Madridden sonra en silik bakentti.
yle ya da byle, Reichstag ya da Reichstagn bitiiinde yer
alan gln Siegesallee bulvar gibi, im paratorluun hafzalar
da kalc olm a abalarnn ergenlik andaki g en aydnlar
etkilem esi beklenem ezdi. Bulvardaki b ir aya nde dieri ar
kada uygun adm duran heykeller, asker zaferi tem sil eden
67

otuz iki H ohenzollern hkm darn lm szletirir ve sonu

gelmeyen Berlin fkralarna esin kayna olurdu. Savatan son
ra buras muzaffer ve fakat mizah anlayndan yoksun M tte
fik kuvvetler tarafndan yklm t. M uhtem elen bu, 1945 son
ras dnem inin belleinden Prusya'nn ve Almanlara Prusyay
anm satacak her eyin silin m esi harekatnn bir parasyd.
Ondan geriye kalan tek edebi an t da bir o kadar acayipti.
1 9 5 3 te Sosyalist Birlik Partisi liderliinden tasfiye edilen ve
Beriann - Sovyet Gizli Servisinin (infaz edilen) efinin - yan
da olm akla ilham edilen Dou Alman H km etinin resmi
gnl k g azetesinin eski ed itr R udolf H errn sad t, Prusya
Devlet A rivlerine s rlm t. (M alum nedenlerden tr
kt bir basm a sahip olan bir rejim in hakkn yem eyelim ; g
revini ktye kullanp ihanetle sulanan hi kim senin Stalinist
dnem de bile infaz edilm ediini belirtm ekte yarar var.) Ru
dolf, orada kefettii bir dosyadan esinlenerek kalem e ald
Die B ein e d er H ohenzollern (H ohenzollernin Bacaklar) balkl
zekice ve kom ik talamayla kendini avutm utu. Sz konusu
dosya, ortaoku l o cu k larn a zorla yazdrlan d enem elerd en
oluuyordu. Gz dnm bir retmen, Prusya vatanseverli
ini simgeleyen (o zaman yeni olan) bir anta yaplan sn f ge
zisinden eitsel bir sonu karmaya uramt. Acaba heykel
lerin duruu kiilerin zelliini ne derece yanslyordu? Snf
taki ocuklar bu kom pozisyonlar kim bilir ne esasl bir sada
katle kalem e alm t ki bizzat K aiserin kendisi d enem eleri
grmek istem i ve zal- muhteremleri bu konuda yorum larn
iletm iti. W eim ar dnemi Berlininin ruhuna olduka yakan
bir almayd bu.
1931-1933'lerd e orta snfa mensup gen kuan yaad
Berlin, binalardan ziyade sokaklaryla ne kan, gezilecek bir
kentti; yle durup baklacak bir taraf yoktu. Szgelii, Islerwoodla Erich Kstnerin ve genlik dnem lerim in M otzstrasse
ve Kaiserallesi gibi. Ancak oumuz iin bu sokaklar, kentin
sahiden yadedilm eye deer k elerine, eskiden olduu gibi
gnmzde de kem i evreleyen gller ve orm anlar halkasna
gittii iin nemliydi: Grunevvalda ve onun dar aacna, etraf
68

allklarla kapl gllere, kn zerinde buz pateni yaptmz

-B e rlin bariz souk bir k e n tti- Schlachtense ve Krumme Lanke G llerine, Zehlendorfa batdaki m uhteem W annsee gller
blgesine buralardan gidiliyordu. Dou glleri bunlar kadar
hayatmzn bir paras deildi. Bat, zenginlerin ve ok zen
gin lerin , aalarla evrili gri ta m alikanelerde yaad bir
yerdi. Grunew alderviertelin ilk baLa Berlinli bir Yahudi aile
nin m ilyoner bir ferdi tarafndan kurulm u olm as bu kent
iin hi de yadrganacak bir eliki saylmaz. Uzun bir sol ka
nal gelenee sahip olm akla vnen ailenin atalarnda, 1848
Parisinde devrim cilere katlan, cokulu bir kitap koleksiyon
cusu vard. Beriki Marx ve Engelsin Komisf Mani/esfos unu
ilk kez orada satn almt. Bu aile benim hayatma, 1 9 3 3 ^
sonra LSEye iltica olana bulan son derece saygdeer bir nfusbilimci olan R.R. Kuczynskinin oullar ve kzlar aracl
yla girdi. Hepsi de m r boyu kom nist olarak kalm t, i
lerinde en ok tannan iki kiiden Ruth, Sovyet istihbaratnda
srdrd uzun ve m acera dolu bir m eslek hayatnn yan s
ra ngiltere'de Klaus F u ch sla da irtibat salyordu. Dieriyse
daim a u m u l d olu ve sev im li ek o n o m i ta rih isi J r g e n di.
Marxin proletaryann m lkszletirilm esi tezinin hnerli bir
savunucusu olacakt. Jrgen dev aile ktphanesini Dou Al
manyaya gtrd. Orada doksan yanda ldnde, ko
nusunun duayeniydi ve o gne kadar tandm btn bilim
adamlarndan m uhtemelen daha fazla yaz kalem e alm t. s
telik krk iki ciltlik H istory o f C onditions o f the W orking C lass
adl eserini saymyorum bile. Kendini okum aktan ve yazmak
tan alam yordu. Ailesi hl G runew aldviertelin sahibi oldu
undan m uhtem elen Dou Almanyann en zengin yurttayd.
Zaten bu sayede k t p h an esin i g en iletm i ve gen bilim
adam larnn ekonom i tarihinde um ut vadeden alm alarna
ylda 100.0 0 0 Alman Mark (D ou) dl verileceini akla
mt. O nun destei sayesinde Dou Almanyada ekonom i tari
hi geliip byd. Jrgen, Dou Alman C um huriyetinden da
ha uzun yaad ve bu sre iinde m uhalif grlerini lml bir
slupla dile getirdi. Candan sadakati son derece aikr oldu69

gundan yapt eletiriler hogryle karland. Her ey bir

yana, Kom nist Parti iinde yer ald sre devlet kademele
rindeki yneticilere kyasla daha uzundu.
Zira Berlin de, Manhattan gibi (W eimarh yllarda kent Manhattanla karlatrlm aktan holanrd) politik anlam da sol
merkezli bir kentti. Tarihsel olarak kkl, becerikli bir aris
tokrat burjuva snfndan yoksundu ve bu yzden de Yahudilere kaps daha fazla akt. (Prusya saray m aiyetinin, ordu ve
devletin aristokrat gelenei, her trden burjuvay hor grr
d.) Zrvalklar nerede grrse bulup karan, sosyal stn
lk iddialarna, m illiyeti retorik ve ar duygusalla pheci
yaklaan bir kentti. Kenti Hitler adna Kzllarn elinden ekip
almak isteyen igzar Dr. Goebbels saylmazsa, hibir zaman
can gnlden bir Nazi kenti olmad. Kuzey Almanyann dz
lklerinde konuulan plattdeutsch dilinin hzlandrlm , nkte
dolu ve kentli bir uyarlamas olan Berlin lehesi, imparatordan
sokaktaki pye kadar, herkesin u veya bu ekilde konu
tuu Viyana lehesinden farkl olarak, herkes tarafndan gayet
iyi anlalm asna ramen zppelerle halk birbirinden ayran
bir halk lisanyd. Kendi iinde doru ve fakat okulda reti
len Almanca dilbilgisine gre yanl olan Berlin lehesinin bel
li bal dilsel kalplarnda gsterilen inal bile, Beri inceyi ei
timli konumadan ayrmak iin yeterliydi. Benim gittiim kla
sik Gymcstumdaki orta snfa mensup renciler haliyle bu
leheye pek meraklyd. Tpk saygn Paris lyceesdeki renci
lerin kentin avam tabakasnn argosuna merak sarmalar gibi.
Dou Alm anyann yklm asndan sonra da, eski Dou Ber
linin BerlinlilikYe ayak direyen kskn fakat marur sakin
leri, Almanyann kendi taraflarndaki Batl yneticilerinden
kendilerini ayr tutm aktan holandlar, yani aksanl k on u
m aktan vazgem ediler. Bu, benim de m erakla dalverdiim
kendine gvenli, atm ac bir dildi. te yandan Almancamdaki tonlamalar bugn bile Viyana lehesinin izlerini tar. Artk
sokaklarda pek rastlanmayan saf Berlinli azn ne zaman duy
sam, hayatma ve 20. yzyla ekil veren o tarih ana bir kez
daha geri dnerim .
70

Berline 1931 yaznn sonunda, dnya ekonom isinin kt

srada gelm itim . Geldikten bir iki hafta sonra, bir nceki
yzylda kentin ekseni olan Britanya, altna dayal para siste
miyle serbest ticareti terk etti. Am erikallar borlarn denm e
sini istediinden beri Orta Avrupa'da zaten bir felaket beklen
tisi mevcuttu ve iki byk bankann iflas etmesiyle bu beklen
ti tahmin edilenden abuk gerekleti. Anavatanndan ayr d
en gen bir delikanlya ekonom ik felaketlerin dorudan bir
etkisi sz konusu deildi. te yandan epeydir hzl bir ykse
lie geen ve 1932'de Alman alan kesim inin yzde 4 4 n
derinden etkileyen isizlikten ailemiz de nasibini alacakt. Sid
ney ve G retlle birlikte yaayan ve arasra hl onlar grmeye
gelen kuzenim O to isiz kalm ve buna tepki olarak kom
nist olm utu. Otto istisna bir rnek deildi: 1 93 2 ylnda KPD
(A lm an K o m n ist P artisi) yelerin in yzde 8 5 ini isizler
oluturuyordu. O ttodan daha gen biri olarak, o kadar uzun
boylu, yakkl, kadnlar konusunda becerikli ve yakasna ye
ni yeni Rusyann Uluslararas G en K om nistler rozetini tak
maya balam birine haliyle gptayla bakyordum. Galiba tan
dklarm n arasnda kom nist olan ilk kii oydu. Avusturyada
neredeyse hi kom nist tandm yoktu ve 1 9 3 4 i sava sos
yal dem okrat liderlerin itibarn zedeleyene kadar Kom nisi
Partiye katlm ak gen delikanllarn aklna gelmiyordu.
Dnya ekonom isinin k, orta snfa m ensup genlerin
dorudan maruz kald bir gereklik deil, daha ziyade hak
knda okuduklar bir olguydu. Ancak dnya apndaki iktisadi
kriz, siyas patlamalar meydana getiren bir volkan gibiydi, ite
bizim kaamadmz da buydu; tpk gerek volkanlarn ara
sra pskrtt dumann Vezv, Etna, M ont Pel6e kentlerinin gn kaplam as gibi, kentim izin ufkuna bu manzara
hakimdi. Nefes alp verdiimiz hava patlamann kokusunu ta
yordu. 1930dan balayarak patlam ann sem bol de yaygn
laacakt: Krm z zemin zerine beyaz em bere alnm gama
l hat bu.
20. yzyln Felaket an Orta Avrupada yaamayanla
rn, hi sonu gelm eyecekm i gibi grnen bir dnyada; hatla
71

bir dnya olarak tariflenmesi bile im knsz koullarda; belki

Rusyann devrim ci d erin likleri de olm asa, l bir gem ile
henz domam bir gelecek arasnda skan ve ancak ereti
bir ara duraa benzetilebilecek bir dnyada yaamann ne de
mek olduunu tahayyl etm esi kolay deil. W eimar Cum huriyeinin son nefesini verdii gnlerde bunun daha yakc hisse
dildii baka bir yer yoklu.
Daha 1 9 1 8 de bile W eim ari gerek anlamda isleyen yoktu.
Onu kabullenen ya da etkin olarak destekleyenler dahi, olsa
olsa daha kt seenekler karsnda ona raz gelm iti: Sosyal
devrime, bolevizme ya da anariye yedi (lm l sa kanat a
sndan) ve Prusya tm paraorluundan da iyiydi (lm l sol ka
nal asndan), ilk be yl yaanan felaketlere hkm etin ne
kadar dayanacan kim se kestiremiyordu. Bunlar; siyas yel
pazenin h er cep hesind en A lm anlarn neredeyse az birlii
ederek esefle karlad son derece tatsz bir bar anlam as;
an san tertipledii baarszlkla sonulanan asker darbeler
ve sac terrist suikastiler; ar solun ve Sovyet Yerel cu m
huriyetlerinin baanszlkla sonulanan ayaklanm as; Fransz
larn, Alman sanayiin kalbinin att topraklar igal etm esi ve
hepsinden te (p ek ok insan iin ).ak l sr erdirilem eyen, bu
gne dein em sali grlm em i, drtnala giden 1 9 2 3 teki B
yk Enflasyon olgusuydu. 1 9 2 0 lerin ortalarnda birka yl,
Weimar'm ilevli olabilecei sanlm t. M ark stabilize edilm i
ve savaa kadar, derken 1948den sonra bir kez daha sonu ge
lene kadar istikrarn korum utu. Sava atlatan Avrupann en
gl ekonom isi, eski canllna yeniden kavumutu ve ilk
kez ufukla siyas istikrar grnyordu. W all Street Borsasnn
knden ve Byk Buhrandan sa kamad, buna olanak
da yoktu. 1928de lgn an sagclann neredeyse nesli tken
mi gibiydi. O yln seim lerinde Hitlerin Nazi Panisi yzde
2,5 oranna ve Reichstagda on iki koltua kadar geriledi. Asl
na baklrsa bu rakam, W eim arm en sadk destekileri olan ve
gitgide azalan Dem okrat Partinin oranlarndan bile dkl.
ki yl sonra Naziler, sosyal dem okratlarn karsndaki tek ra
kip olarak, 107 koltukla geri geldiler. W eim ardan an a kalan
72

ne varsa geici yasaya tbiydi. 1930 yaz aylaryla ubat 1 9 3 2

arasnda Reichstag'da topu topu on hafta oturum dzenlen
m iti. Y kselen isizlik orann kanlm az biim d e radikal
devrimci zm ler takip elti. Bunlar, sada Nasyonal Sosya
lizm ve solda kom nizm di. 1931 yaznda Berline geldiimde
kentin iinde bulunduu durum buydu.
Sidneyle G retlin Aschaffenburgerstrassede kiraladklar da
irede Nancy ve yedi yandaki Peterle beraber yaamaya bala
dm. yi bir aileden gelen ev sahibesi, maddi zorluklar eken
yalca dullardand. Bu daireye ilikin hatrm da, aydnlk olu
u ve akam yemeine gelen misafirlerin yattm odadan ku
lak misafiri olduum sohbetleri dnda pek az ey kalm. Sid
ney ve G retlin, Berlinde yaayan ya da kente gelen Viyanal
dostlarndan, akraba ve i arkadalarndan oluan orta halli bir
sosyal evresi vard. Zira iki sava arasndaki dnem in yoksul
lam kk Avusturyas Viyanal yetenekler iin ok kk
bir faaliyet alanyd. Bu tabloda yer alm ak i in henz o k
gentik. Teyzemin zellikle kltr sayfalarn beenip kestii
Vossisc/e Zeitung gazetesini alrdk. Muazzam sinem alarla d
ar park eden gsterili lks otom obilleri - M aybachlan, Hisp an o -Su izalan , Iso tla - F ra sch in isleri, C ord lar - gayet iyi
anm syorum.
Berline geldikten birka gn sonra Sidney A m ca, Nancynin
okulu Barbarossaschuleye kom u olan ve eve yrm e mesafe
sin d e k i S c h n e b e rg se m tin d e P rin z -H e in ric h s -G y m n a s iumunda, O bertertiada (yksek nc snf) bana tam zama
nnda yer buldu. Avusturya ve ngilteredeki ortaokullardan
farkl olarak Almanyada snflar yukardan aa numaraland
rly o rd u . O k u la , a lm c sn fta n y an i S e x la dan b a la n p
O berprim adan (y ksek b irin ci sn f) (A bitu r) aln an d iplo
mayla mezun olunuyordu. niversite iin Cam bridgee gitm e
den nce yedi farkl eitim kurum unda geirdiim on yl
sresince, yaammda en derin izleri PHGdeki on dokuz aylk
zaman dilim i brakm t. 20. yzyln tarihinde belirleyici ol
duunu daha o zam anlar bildiim ne varsa, bu ortam vesile
siyle yaam tm . stelik bunlar artk AvusturyalI b ir ocu k
73

olarak deil, (geri Viyanadaki son ylmda ergenlik ana

girm itim ) yeni dnyalar kefetmeye kan bir ergenin tutku
ve zekasyla dnyay ilk kez tand ve deneyim lerinin unu
tulmaz olduu bir dnemde yayordum. Bundan uzun yllar
sonra, eski bir arkadam beni Almanyann o zamanki Ingilte
re Bykelilisi G nher von Haseyle buluturm utu. By
keli konuma srasnda adm duyunca birden ikim izin ayn
snfta olduumuzu anm sam . Sonra ben de, bu ism in, ayn
sralar paylatmz snftan hatrma gelen o simaya ait oldu
unu kardm. m rm zn 1933'ten sonraki ksmnda o bir
ka ayla snrl kalan paylam zerine em inim ikim iz de hi
dnm em itik. Ayn sralar paylamak dnda bir arkadal
mz olm am t. te yandan birlikle geirdiimiz o dnem ,
gerek kiisel gerek tarihi adan unutulmayacak bir dnemdi.
sim lerim izi zik retm ek o gnleri yeniden can lan d ryord u.
Okul yllarmn tekdze manzarasnda PHG dimdik bir da gi
bi ykseliyor. Zira Berlinde geen ilk yllarn ardndan ngilte
re'deki hayatn gerekten bir cazibesi yoktu.
Bugnden baktm d a bana n em li g r n en B erlin 'd ek i
okulum , acaba o gn de bu kadar nemli miydi? W eim arin
toplar, on drt yanda ve beklentilerle dolu bir genci drt bir
yandan bombardmana tutuyordu. Brecht - W eill D reigroschenoper'den, Erich W ein ertm S tem p ellied ini ( Song o f D ole)
syleyen Ernst Busch'un bronz sesine kadar, Berlin denince
hl ilk aklma gelen arklar okulda renmemitim. D ne
min nem li olaylarndan haberdar olmam da okul sayesinde
gereklem iyordu. Szgelii, Brning hkm etinin dt
n; 1932deki ulusal seim i; Papen ve Schleicher hkm et
lerini; Hilerin iktidara geliini ve Reichstag yangnn, sokak
afilerinden, gnlk gazele ve eve alnan sreli yaynlardan
renmitim (te yandan, garip ama, Berlinde radyo haberle
rini dinlediimi Viyana'ya nazaran daha az anm syorum ). W e
im ar tasarm ve ieriin e sahip o ant yaptlar, M alik Verlagm kitaplarn KaDeW enin kitap reyonundaki tezgahlarda
grmtm. G enliim den bugne Berlin'de varln srd
ren ender yerlerden biri olan, Tauentzienstrassedeki bu byk
74

kitap, B. Traven, Uya Ehrenburg, Arnold Zweig gibi yazarla

rn ve farkl b ir tarz olarak Thom as M ann ve Lion Feuchtw angerin kitaplaryla doluydu.
Bunlarn ounu kesinlikle evde bulm u olm alym . Sidney
amca Universal Film steki iinde arasra yakalad maddi re
fahlardan birinin keyfini sryordu. U niversal F ilm s, Erich
Remarquein nl sava kart romanndan sinem aya uyarla
nan, Lewis M ilestoneun A ll Quiet on th e W estern Front (Bat
Cephesinde Yeni Bir ey Yok) adl filmin yapm cs olarak W eimarn kltrel politikasnn can alc noktasndayd. Naziler
filmin aleyhine gsteri dzenleyip yasaklanm asn talep etm i
lerdi. Bu kadar da deil; asl patron day Cari Laem m le, Al
man kkene sahip tek Hollywood zenginiydi ve orada neler
olup bitliinden haberi vard, zira tem as koparm am ak iin
her yl lkesini ziyaret ediyordu. G erekten de temas kopar
mad. Aydn biri deildi. Zaten bilen bilir, All Quiet saylmazsa,
Universalin en tannan filmleri F ran kestein ve D racu la gibi ba
riz ekilde Alman davurumcu avangardm etkilerini yanstan
korku filmleriydi.
Sidneyin sinem aclk iine nasl girdii m ehul. 1 9 3 0 civar
dkt diller sonucu Universalde bir ie girmeyi baarmt.
Belirsiz ve rizikolu bir iti. Ancak deeri peyderpey anlald yoksa bizzat Cari Day ona biyografisini neden hediye etsindi.
Biyografiyi George dnem i* stiliyle iir yazan nem siz bir n
giliz bir yazar olan Jo h n Drinkwater kalem e alm t. (Leammle, H.G. W ells tarafndan reddedildikten sonra onu bulmutu.
Haliyle hakknda h ibir ey duymad bu yazar, sylendii
kadaryla Abraham Lincolnun biyografisini de kalem e alm.) ngilterede kitap 164 adet satm t. Bizdeki kitap 20. yz
ylda Hobsbaum ailesinin bana gelen dram atik olaylar sra
snda yok oldu.
(* ) 17 14 -1 8 3 0 yllan arasndaki Ingiliz sanat slubu - .n.
1

Jam es Bryson, M y L ife with Laemmle (Facto Books, Londra, 1980) s. 56-57.
D rinkw ater'm Hollyw ood hakknda o denli az fikri vard ki, Laem m lenin
ajansnn teklif etm ekle ykm l olduu m eblan yansm bile almad bu ii
yapmak iin.
75

Amcamn irkette stlendii ilevin tam ne olduuna dair bir

fikrim yok. Bykannemin bir mektubunda aktard kadary
la, 1931 sonbaharnda kendisine Paris brosunda bir i teklif
edilm i. A ncak G retl, ocuklarn (benim ve kzkard eim in)
Berlindeki okullarna yeni yeni almaya baladklarn belirtti
i iin beriki ii geri evirmi. Kaderimizi byle ksa vadeli aile
kararlan iziyordu ite. 1931de Parise gitm i olsaydk hayat
mzn ak nasl olurdu kim bilir? Galiba amcamn yapt bili
nen ilerden bir dieri de S.O.S. Eisberg adl filmin ekim leri
iin yaplan uzun yolculukta kullanlacak alet edevat tedarik
etmekti. Bir kutup m acerasn konu alan filmde, karl ve kayal
sahnelerin duayeni Luis Trenkerle as pilot Em st Udet rol al
mt. Almanlarn yeniden silahlanmas o zamana kadar gei
mini filmlerde pilot dublrl yaparak kazanan E rn ste Hilerin hava kuvvetlerinde ayrcalkl bir konum salayacakt.
Teknik tavsiyeler, Alfred W egener* keif heyetinden gelm iti.
O nlann arasndan bizim eve gelen biri bana ktasal kayma te
orisinden ve Grnland knda btn ayak parmaklarnn nasl
donduundan sz etmiti. Amcam h i yoksa bir sefer daha Av
rupada datlan Hollywood rnlerine katkda bulunm utu.
Polonya piyasasna verilen F ran ken stein film iydi bu. G urur
duyduu kampanyasna kulaktan kulaa yaylan bir dedikodu
da dahildi: Ad hafiften Hristiyanlatrlarak (o zamanlar hayli
geni olan Yahudi halknn karlar uruna) Boris Karloff hali
ne getirilen Boruch Karloffun esas ad hi de etkileyici olm a
yan Pratl gibi bir isimdi. Sidneyin Polonyayla bir balants
vard ve 1 9 3 2 yaznda bir ara kalc olarak Polonyaya tayin
edilmesi gndemdeydi ve beriki bizi Polonyadaki son derece
farkl yaama hazrlamaya alm t. Varovada oturacaktk.
Bana Lehlerin dello m erakndan ve onurlarna son derece
dkn, alngan insanlar olduklarndan sz etmiti. Bu bilginin
doruluunu teyit etme frsatm hi olmad.
Her neyse, dnyorum da evimizin Berlinle, okul kadar
( * ) 19(H'lc astronom i doktorasn tamamlad. M eteorolojik aratrmalar yapt. K
talarn bir zamanlar tek para olduuna dair pek ok alanda kam buldu. W egener'e tepki oktu - .n.
76

sk balan yoktu. imdiye dein anlald kadaryla Hobsbawm ailesi olarak Berlin'de deil de uluslarst bir dnyada
yayorduk. Bu, bizim gibi insanlarn yaam larn idame ettir
mek iin - 1 9 3 0 larn koullarnda gitgide zorlasa b ile - o lke
senin bu lke benim gezdikleri bir dnyayd. ngilterede ya
da Viyanada kklerim iz olabilirdi. A ncak Berlin, Avrupann
SSC B nin batsnd a kalan herhangi b ir yerine bizi tam as
muhtemel karm ak rotada yalnzca bir durakt. O n sekiz ay
iinde deiik adres ve iki farkl aile ats anlamna gelen
Berlindeki aile ortam da okul kadar sreklilik arzetmiyordu.
D nyann o anki kargaasna alan p en cerem P rinz-H einrichs-Gym nasium uydu.2
Buras, 1 8 9 0 da hzla gelien orta snfa hitap etm ek zere
kurulmu, muhafazakr Prusya gelenekleri uyarnca kati dere
cede geleneksel bir okuldu. Adn borlu olduu im parator II.
W illiam m kardelerinden Prens Henrynin donanmada grev
yapm bir ahsiyet olm as, okulun Little W annsee zerindeki
yelken kulbyle vnm ekte neden hakl olduunu aklyor.
(Buraya a it kaykhanenin Spreew ald tarznd a bir m odeli
1908 ylnn Brksel Dnya F u an nda altn madalya kazanm
t.) Zira kulp verdii esasl eitim in yan sra, ngiliz muadil
leri gibi yalnzca yarlarla ilgilenmiyor, yaa kk ve byk
ocuklarn eil koullarda karlama dzenlem elerine de ola
nak tanyordu. Kulp, balk avlama yasa olan kk Sakrower Seenin dalyannda nasl olduysa unser G ut (Bizim Mali
kane) adyla bilinen ve ancak dar bir suyolundan zel izinle
ulalabilen bir ayrlk ele geirm iti. Arkada gruplar hafta
sonlan orada buluup krek ekerdi. Sohbet edilir, yaz g
izlenir, yeil sularda yzlr ve gece kerken kente dnlr
d. Hayatmda ilk ve son kez bir spor kulbnn ne ie yara
dn grme frsatm olmutu. Spandau Hastanesinde hekim
lik yapan, okulun eski m ezunlarndan Dr. W olfgang Unger,
2

lerleyen sayfalardaki okul hakkm daki bilgilerin ou Heinz Stallm anna (ed.),
Oas P rin-lfeirichs-C ym n asiu m zu S ch n eb crg , 1 8 9 0 -J 915. G csid lc cin er
Sclule (Berlin'de zel olarak baslm , 1 9 6 5 ? ), benim ahsi anlarm a ve Pritz
Lustig'e dayanmakladr.
77

yeni katlan ocuklarn eitimine gz kulak oluyordu. Anlad

m kadaryla 1934 ylnda hastanedeki grevi rk gereke
lerle elinden alnnca lkesi Almanyay terk etmeye gnl raz
olmadndan intihar etmiti.
Asker balantlara sahip bir Prusya okulu olarak znde
Protestanla balyd ve son derece vatanperver ve muhafaza
kr bir anlaya sahipti. Bu kalba uymayan bizim gibiler; sz
gelimi Katolikler, Yahudiler, yabanclar, barlar ya da solcu
lar, herhangi bir ekilde dlanan bir aznlk olm asak da, ken
dimizi kolektif bir aznlk gibi hissediyorduk.3 Bununla bera
ber bir Nazi okulu deildi. (H itlerin Brandenburg G auleiteri*
olan adamn son derece ahm ak olu Kube'yi saym azsak, tan
dm ocuklarn iinde pek az Hitlere ve Kahverengi gm
leklilere sem pati besliyordu. Kube, gya Yahudi rencilerin
tarafm tuttuu ve W eimar Cum huriyetinin seviyesiz edebi
yatn rettii iin , b ir edebiyat retm en in i kovdurm ay
kendine vazife edinm iti. Sava srasnda, igal altndaki Belarusun kt nam salan amiri olacak ve sonunda orada bulduu
vatansever bir metres tarafndan ldrlecekti.) Hatla tam ter
siydi. O kulun, H illerin vaadetii ulusal uyana sem pati bes
leme olasl vardysa bile, son derece sevilip saylan ve fakat
yeni rejim e gre istenm eyen bir ahsiyet haline gelen okul
mdr O berstu dien direktor Dr. W alter Sch n brun n un zorla
grevinden uzaklatrlm as karsnda, bu sempati dald. Bu
olay, ben ngiltereye gittikten ksa bir sre sonra g erekle
miti. O nun yerine, zorla kabul ettirilm eye allan ve herke
sin ierled ii K o m m is s a r ic h e r L e ile r geirilm iti. 1 9 3 0 larn
PHGsini bir m uhalefet oda olarak adlandrmak zor ama u
olay da olduka tipiktir: Yeni makamlarn dejenere san al ol
duu gerekesiyle yasaklad Franz Marcn Tower o f Blue
Horses adl tablosu, bir sn f tarafndan atld depodan ka
rlp snfa aslm t. O nu okul koridorundan gayet iyi anm s
yorum. renciler sevilen matematiki ve fen retm eni Pro
3

1929de okulun 3 8 8 Protestan, 4 8 Katolik, 3 5 Yahudi ve 6 dier dinlerden

rencisi vard. A .g.c., s. 47.

( * ) Nazilcrde bir blgenin ya da eyaletin valisi - .n.

78

fesr Sally Birnbaum un kovuluunu protesto etm i ve geri

almmas talebiyle imza toplanmt. 1 9 3 6 -1 9 3 7 knda alt s
nfn tamam profesrn Rosenheim erstrassedeki evine toplu
bir ziyarette bulunm utu. (1 9 4 3 'e kadar Berlinde yaad, o yl
karsyla b irlikle 3 6 . O sttransporta bindirilerek m uhtem elen
Auschwitze gnderildi) Aslnda, hi deilse ats almda kal
dklar sre boyunca okulun Yahudi retm en ve rencileri
ne iyi davranma zahm etine katlandna dair karineler mev
cut. O ku lu n sip erlik li kepini (yum uak tepesiyle daha ok
yatlarn taktklarnd an) takmay aklnd an bile geirm eyen
zenli bir devrimci delikanl iin politik izgisi kabul edilir ol
masa da nezih bir okuldu.
phesiz bu durum kaynan, W eim arm sosyal anlamda
zan altndaki ve anti-hiyerarik ruhu adna Hitlerin, Schnbrunnda (genellikle der C hef ya da patron" diye tannan) bul
duu ne varsa ondan alyordu. Yelken kulb bunun bir ifade
siydi. rencilerin zerkliine atfedilen nem ve eitimle ilgili
meselelere katlm n salanmas bir baka ifadesiydi. U nutul
maz kamp etkinlii ve Mark Brandenburg ve M ecklenburge ya
plan genlik gezileri bir dier ifadesiydi. (Tevekkeli deil, Al
nanca, Latince, Yunanca ve matematik retme yeteneine sa
hip Dr. Schnbrun, Jugendwandem als Rtifung zur Kultur (Uzun
yrylerle Kltrel Olgunlamasn Yaayan G enlik) adnda,
Almancadan baka bir dile evrilmesi im knsz bir bala sa
hip bir kitap yaynlamt.) Takt kenarlksz gzlklerin arka
sndan bakan keskin gzl, ufak tefek, aln ak adama ahsen
pek kanm snmamt. Wandertag ya da okul gezileri iin g
revlendirildiinde golf pantolon giyerdi. (G eri Tenten kitapla
rnn okurlarnn bilecei gibi o zaman Avrupada golf-pantolon
a yaanyordu.) Der Fackelkraus, ein eitler Schwalzer ( ki
birli ve geveze) tabiriyle Kari Krausa ve Krausun gazetesi Die

Fackele olan hayranlm silip atmt. imdi geri dnp bakt

mda bunun yzde yz hedefi skaladn syleyemem. An
yapmack bulduu dzyaz slubumu eletiriyordu.
ayet neue Sachlichkeit" [W eim ar dnem i m odern Alman
mimarisi) tarz m im arinin bir hayran olduunu ve hem bu
79

mimari slubun karm ak olm ayan izgilerini hem de m o

d em yaratc edebiyata zg bilinli ketumluu... yeni klasisiz
me dn olarak, bir kadim Yunan retm eninin scak kar
layaca Apolloncu bir ruh olarak deerlendirdiini bilseydim
belki de onu affetm em m m kn olabilirdi. Sz konusu yeni
klasisizmin bir rnei olarak kom nist Ludwig Rennin K rieg
(Sava) adl romann sem iti. (Kendisi de dier pek ok
retmen gibi 1 9 1 4 savama katlm t.) Ondan lam anlam yla
holanm am akla birlikte kendisine sayg duyuyordum. O kul
ktphanesine gerekten m odem eserler getirtm ek iin ver
dii abalarn, Grunewaldstrasseye geliim den bir yl evvel ni
hayet baanya ulamas da phesiz bana ok faydal olacakt.
Bu eserlerin iinden birka hayatma yn verdi. Alman a
da yazn hakknda geni bir ansiklopedik rehber sayesinde
Bertolt Brechtin (oyunlardan ve arklardan farkl olan) iirle
rini kefetm itim . Bunun yan sra, kendisine kom nizm e olan
ballmdan sz ettiim de ileden kan bir retmen de -a d
W illi Bodschtu ve onun hakknda hibir ey anm sam yorum beni yine okul ktphanesine ynlendirmiti. Bana sert bir dil
le (ve de hakl olarak) Neden bahsettiinden haberin yok se
nin. Ktphaneye git ve konuyu aratr. demiti. Ben de dedi
ini yapm ve Komnist M anifestoyu kefetm itim ...
Resmi okul sralarnda ne rendiim se daha m ulak. yi
anlalm ayan bir grup yetikinin otoritesine riayet ettiim iz,
onlar ustaca idare ettiim iz ve bazen de sinirlerini denedii
miz frsatlar da olmasa sanrm dersleri okul yaantm n oda
nda grem em . ou, Alman retmen tipolojisinin birer ka
rikatr gibiydi; geri kafal, gzlkl, (kel deillerse) alabros
ral ve hayli gekince - ekseri krk elli yalarndayd. Hepsi
de okulu muhafazakr Alman vatanseverleri gibiydi. phe
siz ilerinde yle olm ayanlar sivrilip gze batmamaya alrd
am a m u h te m e le n o u y le y d i. A n c a k h i b ir i, G e o rg e
Groszu n* kalem inden frlam bir karakteri andran Profesr
Emil Sim onla boy lem ezdi. Okuduumuz paray W ila( * ) George Grozs: Agzl zengin burjuva tiplemeleriyle tannan ressam , izer - .n.

80

mowitzin nasl yorum layacan sorarak (Alm an klasik bilim adam lannm en by zerine hi yoksa on dakikalk bir
methiye dinlem ek anlam na gelirdi bu) ya da daha iyisi, dnya
savayla ilgili anlarn anlatmas iin onu pohpohlayarak Yu
nanca derslerini kaynatmakta uzman olm utuk. Bylelikle is
tisnasz her seferinde Homerosun O dysseia zerine yorumlar
yapmaktan uzaklar; bir askerin cephede bandan geenler,
subaylarn grevleri, sava sonras dnyann ihtiya duyduu
dzen, Rus barbarl, Ekim Devrimi ve Leninin Leonyal si
lahl m uhafz kuvveti ekann d eh eti ve benzeri kon u lar
zerine bir m onolog dinlerdik. Bir de parantez ap anm sat
ma yapard; cahil iilerin sand gibi Spartaks katiyen proletar kkenden gelmedii gibi kleletirilm eden nce yksek
sosyal snfa mensup bir kiiydi. Sim di uzun yllar sonra anl
yorum ki, bu tez 19 80lerde nc R eich daha lm l hale
getirmek zere kullanlan tezin ilk yorumuydu. Buna gre, ni
zami bir toplum u bolevizme kar savunm ak artt ve her ha
lkrda Kzl Rusyann deheti H itler dnem in in dehetini
haber vermi ve onu tetiklem ii. Bildiim kadaryla Em il Si
mon bir Nazi deildi, orta snfn gittii, S tam m isch civarnda
ki barlarda (devam l m teriler m asasnda) tank olacanz
trden konum alarla, eski gnleri yadeden bir Alman muhafa
zak ryd sad ece. P o litik d n ce le rim iz n e o lu rsa olsu n
onunla dalga geer ve snfn n srasnda oturan solgun, krl
gan ocuuna acrdk. Em ilin olu olduu iin yk kat
ard. O nun hem olu, hem rencisiydi hem de alaylarmza
katlanyordu.
yle ya da byle hayal yalnz derslerden ibaret olmayacak
kadar ilginti. O dnem notlarm pek parlak deildi. Gerek
u ki retm enlerin birbirini anlad yoktu ya da en azndan
kendi adma ben onlar anlamyordum. T n chen (f) dedi
imiz Rubensohn adndaki iman yal adamn tarih dersle
rin de, h ep sin i o k la n u nu ttuum A lm an im p arato rlarn n
isimleriyle greve geli tarihleri haricinde h ibir ey renme
mitim. Bunlan retirken snfn iinde saa sola hzla hare
ket eder ve elindeki cetveli iim izden birine ynelterek, a81

buk Henry The Fow ler* -ta rih le r derdi. Onun da bu altr
madan en az bizim kadar skldm artk biliyorum . Aslna
baklrsa okuldaki en sekin bilim adamlarndan biriydi. Eleusis ve Sem adirekin gizemli tarikatlarna ilikin bir monografi
kaleme alm t, byk klasik ilka ansiklopedisi Pauly-W issowaya katklarda bulunm utu ve savatan ok n ce Egede
tannm bir klasik arkeolog ve bir papirs uzmanyd. Belki
de onun bu zelliklerini eilim in artk zorunlu ezbercilie da
yanmad altnc snfa geldiimde kefetmem gerekirdi. O za
mana kadarki retm e yntem inin, gelecekte tarihi olm as
m uhtem el birini konudan uzaklatrp soutm ak dnda bir
etkisi yoktu. Berlinde verilen eitim araclyla deil de kendi
ilgi alanlarma dalarak bireyler renmem artc deil. yle
ya da byle sonuta renmitim.
Berlinde geirdiim aylar, mr boyu kom nist olm am a n e
den oldu - ya da en azndan, okul gnlerinde baland siyas
proje olm asa, hayatna anlam n ve zn veren eye sahip
olamayacak bir adam haline gelmeme neden oldu. stelik bu
proje bariz bir ekilde baarszlkla sonulanm asna ve artk
bildiim iz kadaryla bu son kanlm az olm asna ram en...
Tpk yok edilen m etinlerin, bilgisayar hafzalarnn bir yerle
rinden uzmanlar tarafndan yeniden karlm ay beklem esi gi
bi, Ekim Devrimi hayali de iimde bir yerlerde duruyor hl.
O nu terk etm em e, halta reddetm em e karn yine de silinip
yok olmad. Bugn bile SSCBnin hatrasna ve geleneine, Ko
m nist ine kar beslemediim trde bir hogr ve efkat
beslediimi fark ediyorum. Ne de olsa mensubu olduum ku
ak iin Ekim Devrimi, inin hi olmad ekilde dnyann
umudunu temsil ediyordu. Bu umudu sem bolize eden Sovyetler Birliginin orak ve ekiciydi. Peki ama Berlinli bir okul o
cuunu kom nist yapan tam olarak neydi?
O tobiyografi yazmak, kiinin kendisi hakknda daha nce
hi yapm ad biim de dnm esi anlam na geliyor. Benim
amdansa bu, bir yzyln eyreine ait jeo lo jik tortular s
( * ) Kral I. Henry Saksonya dk - .n.

82

yrarak, bir yabancy, gmld yerden karm ak ya da ke

fetmek ve ayrntlarna varncaya dein yeniden incelem ek an
lamna geliyor. Tandk olmadm bu yabanc ocuu anlama
ya alrken yle bir sonuca ulayorum: ayet farkl tarihsel
koullarda yaam olsayd, dardan bakan hem en herkes
onun iin yle ya da byle entelektel bir hayat ngrecek o l
sa da, hi kimse ondan cokulu bir siyas ballk beklemeyeceki. Ne tek tek bireyler olarak, ne de topluca insanlar onun
fazlaca ilgisini ekm iyordu - kesinlikle kular bile onda kat be
kat daha fazla merak uyandryordu. Aslna baklrsa dnya i
lerine kar yadrganacak denli mesafeli duruyordu. Toplumsal
dzene isyan etm ek iin hibir kiisel nedeni yoklu. Sann ve
mavi gzl olduundan D er Jude" olarak deil d er Englan
der olarak tannyordu ve Orta Avrupann alldk anti-sem ilizmine bile maruz kaldn dnmyordu. Bir Alman oku
lunda Versay anlamasndan sorumlu tutulm ak kukusuz insa
n mkl duruma sokabilirdi, ancak bunun alaltc bir yan
yoktu. Kendimi hi phesiz mutlu hissettiim bir okulda, hi
dnmeden beni cezbeden etkinliklerin siyasetle bir alakas
yoktu: Edebiyat kolu ve yelken ku l b , doa tarih i, M ark
Brandenburg ve M ecklenburga yaplan m uhteem okul gezile
ri, genlik yurtlannda saman deklerin zerinde geceledii
miz, nee ve tutku iinde gecenin yansn konuarak geirdii
miz kam plar bunlarn bazlaryd. N eler hakknda konuur
duk? Kim olduumuzdan eyann doasna, seksten seks tesi
ne, edebiyat ve sanattan, akalardan kadere kadar her ey hak
knda... Bir tek gncel politika konuulmazd. En azndan bu
unutulmaz akam lar benim aklmda byle kalm. ki yakn ar
kadam E rn st W iem er ve H ans-H einz S ch ro ed erle ihtilafa
dmek yle dursun, siyas tartm alara teebbs ettiim izi
bile kesinlikle anmsamyorum. Heinz snfn airiydi ve daha
sonra sava srasnda Rusyada ld. O nlarla ortak ynlerimin
ne olduu da belli deil. Anmsadm tek ey, 1936da iki
retmen ve yirmi delikanlyla ekilen mezuniyet fotorafnda
olduklar: Yakas ak gm lekleriyle poz verm iler ve A bitur
derecesi alan drt kiiden ikisi onlar. O rtak noktam zn politi
83

ka olmad kesindi, ilerinden biri m illiyeti olam ayacana

gre ortak konum uz Christian M orgensternin sam a iirleri ve
en geneldeki dnyayd. Dierinin Byk Fredricke besledii
Prusyallara zg geleneksel hayranl yadrgamyordum. An
cak onu, baka alardan hayranlk beslenebilecek bu ahsiye
tin ordusundaki askerlerin maketlerini biriktirm eye sevk eden
grlere kukusuz katlmyordum.
Ksacas, bir ocuk olarak o tarihteki halimi ayet baka bir
zaman ve m ekna -s z g elim i 1 9 5 0 lerin n gilteres in e ya da
1980 lerin ABDs in e - tamay deneseydik, o ocuun da be
nim gibi, ateli bir ballkla dnya devrimi davasna atlmas
pek muhtemel grnmyor.
Ancak bu varsaymn ortaya kard gerek, 1 9 3 1 -1 9 3 3 lerin B erlin inde bunun ak sinin tasavvur edilem ez olduunu
gsteriyor. G eri bunu dnenler de kyordu. Almanyay
terk ettiinde benden birka ya byk olan Fred U hlm an,
kendini Galler yresinin kasvetli resimlerini yapmaya adayan
mlteci bir avukat olarak sonrasnda filme de ekilecek (R e
union) szmona otobiyografik bir roman yazmt. Romanda
bir Yahudi ocuun, Gney Almanya 'Arilerinden aristokrat
bir Almanla, benim ki gibi bir Gymnasiumda, yeni Hitler reji
minin yaklaan felaketinden bihaber kurduklar arkadaln
gelim eler karsnda nasl etkilendii anlatlyordu. Kimbilir,
bu belki Stuttgartta gereklem esi m uhtem el bir senaryoydu
da, 1 9 3 1 -1 9 3 3 lerdeki Berlinin krize mebu atmosferi asn
dan bylesi bir siyas safdillik akl alr gibi deildi. T itan ike
binm i gidiyorduk ve buzdana arpacamz herkes de bili
yordu. M ehul olan tek ey arptktan sonra ne olacayd. Ye
ni gemiyi kim tedarik edecekti? Siyasetin dnda kalmak im
knszd. Peki ama cankurtaran sandallarn bile yklem ekten
aciz durum daki W eim ar C um huriyeini d esteklem ek m m
kn myd? 1 9 3 2 bakanlk seim lerinin tam am en dnda
kalmlard. Btn rekabet Hitler, kom nist aday E m st Thalmann ve eski im paratorluk yanls Field Marshal Hindenburg
arasnda cereyan etm iti. Field M arshal, Hitler'in ykseliini
durdurmann tek yolu olarak tm anti-kom nistlerin desteini
84

almt. (Birka ay iinde Hitler iktidara davet edecekti.) te

yandan benim gibi biri iin tek seenek mevcuttu. Yahudi ve
E nglnder bir ocuk iin, ne PHGnin geleneksel tarznda ne
de H illerin nasyonal sosyalizmi tarznda Alman milliyetilii
seenek dahilinde deildi. Yine de, benim gibi olmayanlara bu
nun neden cazip geldiini anlayabiliyordum. Hele de Alman
yaya geldiinde zaten sol eilimlere sahip bir gen iin solda
komnistlerden baka bir seenek kalyor muydu geriye?
1 9 3 2 -1 9 3 3 ylnda okula girdiimde, geri dn olmayan
ya da felaketle sonulanm aya yazgl bir tr maddi kriz yaad
mz giderek daha ezici hisseder oldum. O m eum yl iinde
yinelenen birka seim den ilki olan 1932 bakanlk seim leri,
W eim ar C u m h u riy etin in p artilerin i zaten b ertara f etm iti.
Weimarin Brning ynelim indeki sonuncu hkm eti de ok
gem eden dt ve onun yerine tam am en bakanln resmi
emriyle yneten aristokrat gericiler klii geti. Franz von Papen'in ounluun gerektirdii nitelii yakalamas yle dur
sun, Reichstag'ta hemen hemen hi destekisi yoktu. Sosyaldem okrat ve M erkeziyeti Parti k oalisy o n u n u n , dem okrasi
tarz bir idari yap kurduu en geni Alman eyaleti Prusyaya,
halihazrdaki ynetim i devirmek iin yeni hkm et, derhal bir
mfreze yollad. Hitleri iktidara tamaya alan Papen, Nazi
parti m ilitanlarnn niform a giym esine ynelik yeni konan
bir yasa feshettiinde bakanlar da bunu kuzu kuzu kabul el
liler. Artk kasti olarak kkrtc nitelik tayan yryler ola
an sokak manzaralar haline gelm iti. Sokaklar her gn muh
telif kesim lere m ensup niform al m angalarn atm alarna
sahne oluyordu. E sas olarak N azilerle kom n istler arasnda
cereyan eden atmalarda, sadece tem m uz aynda seksen alt
kii lm ve yzlerce kii ar yaralanm t. G zn daha
ykseklere diken Hitler, temmuzda genel seim lerin yaplma
sn zorlad. Seim in sonund a N aziler 14 m ilyon oy alarak
(yzde 3 7 .5 ) 2 3 0 koltuk sahibi oldu. W eim ar partileriyle (Sos
yal Demokratlar, Katolikler ve artk neredeyse grnmez olan
Dem okratlar) be m ilyonun zerinde oy alarak seksen dokuz
koltu k sahib i olan K om n istlerin toplam g c , bu rakam
85

gbela solluyordu. P ratikte W eim ar C um hu riyetinin sonu

gelmiti. Verilecek olan karar cenazenin ne ekilde kaldrlaca
yd. te yandan Bakan, ordu, gericiler ve Hitler (ya anslyelik ya hi diye diretiyordu) arasnda bir m utabakat salana
na kadar ceset gm lem eyccekti.
Yeni okul dnemi ite bu koullar altnda balad. Berlindeki
ilk ylm renkli anmsayacak olsam, son alt aylk anlarm kr
mz ayrntlara sahip koyulaan gri glgelerden ibaret olurdu.
Yaanan deiim sadece siyas deil ayn zamanda kiiseldi de.
Zira 1932 yl ilerledike Berlinde gelecee dnk um utlar
mz da kararyordu. Hitlerden ziyade Byk Buhrann kur
banlarydk, daha da akas, ykselen isizlik dalgasn nafile
yere durdurmaya alan ve yabanc film irketlerini (ve ku
kusuz baka irketleri de) yzde 75 orannda Alman vatanda
altrmaya m ecbur klan yeni bir yasann... Sidney gzden
karlabilirdi. En azndan olan bitenlerin en akla yatkn akla
mas buydu. Polonya teklifinden bir ey kmad ancak 1932
ylnn sonbahar aylarnda Berlin iinin sona erdii anlalnca
Sidney, o zam anlar yedi yanda olan Peter ve G retli alarak
Barcelonaya gitti. Universalla ilgili bir i vesilesiyle mi gitm i
ti, yoksa kafasnda oraya ilikin birtakm planlar m vard, bu
nu bilmiyorum. Bana kalrsa, orada bir gelecek kurmaya yne
lik salam fikirleri yoktu. Olsayd ailenin tam am tanrd.
Nancyle ben okulum uza devam etm ek zere, olaylar genel
harlaryla belirene kadar tabiri caizse Berlinde braklm tk.
A schaffenbu rgerstrasseden tandktan sonra yerletiim iz,
lks bir banliy olan Lichterfeldedeki yeni baheli evin - b iti
iim izde oturan m zik dnyasndan birinin kk de olsa
gerekten kendisine ait bir yzme havuzu vard miad dol
mutu. N ancyyle b irlik te G rn kardelerin n cs olan
gezgin M im i teyzem izin yanna tandk. n g ilterenin tara
kentlerinde giritii ilerin fiyaskoyla sonulanm asnn ardn
dan ( henz iflas edecek kadar borcumuz yok ve devam etm ek
4

86

3 Aralk 1931 tarihinde M im i Brownun Ernestine G rne yazd ve Ragusadan (D ubrovnik?) Berlin?e gitm ek zere Ingiltere'yi terk etm e planlarm
aklad mektup.

zorundayz)4 hayat teyzemi Kurfrstendammm uzak bir ya

kasnda, dem iryolu civarnda bir Berlin m ahallesine, kiracs
tarafndan blnp kiraya verilen bir daireye savurmutu. Her
zamanki gibi orada da pansiyonerler arlyor, lngilizlere Al
manca dersleri veriyordu. Berlindeki so n aylarmz geirdii
miz ve nc Reich'a tank olduumuz yer ite orasyd.
Nancyle benim hayatmz boyunca, bir aile dzeni olmaks
zn geirdiimiz tek dnem herhalde buydu. Zira gn gn
ne yaayan ve hibir ekilde ocuklara alkn olmayan M imiyi
-k e n d isin in h i ocuu o lm a m t- bu anlam da pek hesaba
katmamak gerek. Berlinde, etkili bir ebeveynin otoritesinden
yoksun geen bu son aylarmzn Nancyyi ne ekilde etkiledi
ini sadece tahm in edebilirim . le yandan Sidney ve G retl,
Berlinde kalm olsayd, adm gibi em inim benim siyas etkin
liklerim daha fazla snrlanacakt. Kzkardeim den buuk
ya byk olduumdan kendimi ondan mesul hissediyordum.
Artk birbirimizden baka kimsemiz yoktu. nceleri okula na
sl gidip geldiiyle ilgilendiim vaki deildi. Sadece, Licherfeldeden Gym nasuim 'a, bana ergenlik andaki genlere zg o
mahcubiyeti yaatan bir arala gitm ek zorunda olduum iin
yaadm gnlk travmay anm syorum ; m erhum annem in
doum gn hediyesi olan siyaha boyanm, iskeleti erilmi o
ikinci el bisikleti kastediyorum . (O nu kullanrken kim selere
grnm em ek iin bisiklet kulbesine yarm saat n ce gelip,
gizlice sonuncu olarak kardm .) Artk kardeim le birlikle gi
dip geliyorduk, zira Halenseeyle, W ilm ersdorf aras epey uzun
bir mesafeydi. (PI1G ve BarbarosssaschuIeyse neredeyse kom
uydu.) Herhalde gidip gelirken tramvaya biniyorduk ancak
bugn aklmda kalan tek ey, kasm balarnda Berlin ulatr
ma grevi nedeniyle drt gn boyunca am ura bata ka yapt
mz uzun yry. Yapayalnz kalm iki ocuklu k. Karde
im on iki yama bastnda onu aydnlatm ann (Alman tabi
riyle sylersem ) benim vazifem olduunu dnm tm . Yani
ona, henz bilm ediini ne srd hayatn gereklerinden
sz edecektim . Anlattklarm ya da hi deilse ergenlik ana
gelen bir kz yaknen ilgilendiren ay hallerini zaten bildiini
87

sylemeyecek kadar nazikli galiba. Sz konusu dnem in bizi

birbirim ize ayn ravm atik tecrbeleri yaayan iki yelim den
daha fazla yaknlatrdn syleyem em . Bu travm alar say
mazsak ortak ok az ynm z vard ve aydn yanmla insanla
rn dnyasna kar beslediim ilgisizlik, bana Nancyde olma
yan bir zrh salyordu. O zaman bunun farknda deildim .
Gitgide daha ok siyasetin ar bastgt ilgi alanm da hayat tar
zm da paylamyordu. Benim de onun okul yaantsna ya da
- v a r s a - arkadalarnn kim olduuna ilikin en ufak fikrim
yoktu. Galiba birlikte M iminin ve pansiyonerlerin dedikodu
sunu yapar, akamlar kat oynar ve Ispanyaya kart yollardk.
G en Peter iin Hugh Loftingin D octor D olittle hikyesiyle
Christian M orgenstem in iirindeki burun st yryen hay
van Nasobemi birletirerek ykler yazyordum.
M uhtelem elen o aylarda gnn byk ksm n evden uzak
geirdiimizden Friedrichsruher Strasseyi sadece yapay kl
ya da gri anmsyorum. G eceleri, asl kiracya ait ktphane
nin bulunduu oturm a odasnda toplanrdk. Bu ktphane
sayesinde ilk kez Thom as M annn (Tristan) ve C olettein ksa
bir romanyla tanma frsat bulmutum. Bu durum lara al
kn olan M im iyse pansiyonerlerinin yaamlarna iten bir ilgi
gsterir, el fal, karakter fal ve dier falclk trlerinden ve psi
ik olgunun gereklii zerine rneklerle dolu sohbetlerinden
ibaret m utat sosyal m aharetlerini eksiksiz sergilerdi. H alenseedeki yaantmza ilikin aklmdan kmayan birka som ut
ayrntdan biri de M iminin tasarruf olsun diye uvallar dolusu
patates satn almasyd. Arasra gerekli miktar getirm em iin
beni kilere yollard. Her zamanki gibi, maddi olarak kt kanaat
bir hayat srerdi. Zamanla patatesler filizlenmi ve bunu rt
bas etm ek iin o k dikkatle soyulmalar gerekmiti.

88

5
K z l V e K a h v e r e n g i

Bu arada devrim ci eilim lerim teoriden pratie doru evrili

yordu. Onlara daha fazla kesinlik kazandrmaya ilk yeltenen
kii benden daha byk bir sosyal dem okrat ocuk olan Ger
hard W ittenbergdi. 20. yzyln btn tipik sosyalist aydnla
rnn geirdii balang ritelini yani, birinci sayfadan bala
yp Karl M arxin K a p it a lin i okuyup anlam aya yn elik ksa
mrl teebbs onunla beraber yaam tm . Hayatmn bu
evresinde bu abam ok uzun srm edi. Arkadalk ettiim iz
dnem s resin ce ne Alm an sosyal d em o k rasisi (Avusturya
sosyal dem okrasisinden farkl olan) ne de Gerhardn Siyonizmi bana ek ici gelm iti. Bu d n cesi, onun H itler iktidara
geldikten sonra Filistinde bir kibbutz'a (k o le k tif toplulua)
g etm esine ve -anladm kadaryla- en sonunda da Yahudileri kurtarm ay hedefleyen bir m isyon vesilesiyle Almanyaya
dnerken ldrlm esine sebebiyet verm iti. (O gnlerin Siyo
nist m ilitanlarnn ezici ounluu, elbette ekseriyetle M ark
sist dnceye sahip sosyalistlerdi.)
Beni k om nist rgte kaydeden k ii de benden bykt.
Nasl ilikiye getiim izi anm sam yorum am a U n terseku n dada (alt ikinci snf) kzllara bal olduunu aklayan Ingi
liz o cu k h akk n d a k on u m u o lm am z p ekala m u h tem el.
89

Yanl anmsamyorsam Rudolf (Rolf) Leder esmer, ask surat

l, deri ceket giymeyi seven biriydi ve belli ki Partinin idealize
ettii Sovyet bolevik kadro anlayn model alyordu. Friedenauda ailesiyle birlikte yayordu. Kk odasnn dar bir k
esindeki komnizm ve Sovyeler Birlii hakknda kitaplar bu
lunan iki raflk kitapl hl gzmn nnde. 1 9 2 0 lere
ait bir takm Sovyet rom anlar okuduum a gre bana kitap
dn verm i olm al, zira onlar baka alabileceim kim se
yoktu. KiLaplarn hibiri devrimci Rusyadaki topik hayal g
rne ilikin zel bir vugu iermiyordu. Bu anlamda Stalin
dneminden nce yazlan Sovyet romanna benziyorlard. Yine
de Rusyann geri kalmlndan tr kom nizm in sorunlar
yaayabileceini sylediimde - k i konum ay hl anm syo
ru m - Rolf ok sinirlenm iti; SSCB btn eletirilerden muaft.
Onun yznden Ekim Devriminin 15. yldnm erefine ha
zrlan m F iin fzeh n E ise n e S c h r ilte (O n b e D em ir A dm )
adnda, belge ve fotoraflardan oluan zel bask bir kitap sa
tn alm tm. Jo h n Heartfieldn tasarlad kaln kum rengi ka
pakl bu kitab hl saklyorum. Kitabn ilk sayfasnda, g enli
imin elyazsyla L eninin B ir o cu klu k H astal S ol K om
nizm adl eserinden (phesiz Alman tarznda) alntladm
yaz da duruyor. Devrim ci marlarn szlerini ieren, oktan
yrtk prtk olm u Unter Rotte F ahnen: K a m p jlied er adl bro
rle birlikte bu kitap siyas yaantma ait en eski belgelerdir.
R olf Leder okulun burjuva ortamnda kendini yabanc his
seden bir adam d. O tobiy o grafisin e b ak lrsa, sokaklardaki
G en Kom nistlere katlm as, ta atlasa beni partiye kaydet
m esinden bir yl nce gereklem iti. G izliden sren bir i
sava zam annda, yoldalar polise ve kahverengi gm lekli
Nazi birliklerine kar koyarken kendini kantlayp", Berlinin
sokak uyan gen kzl iilerinin ortamnda kabul grd
iin kendiyle gurur duyuyordu.' Yine de K JV ye deil bariz bi
imde daha az proletar olan Sozialistisher Schlerbund'a (SSB)
katlmam nerm iti. Bu yap ortaokul ocuklarn kapsyordu.
I Stephan Hermlin, A bendlicht (Leipzig, 1 979) s. 3 2 , 3 5 , 52
90

Dediini yaptm ve o da yoluna gitti. B erlinden ayrldktan

sonra onu bir daha hi grmedim. 1 9 9 6 da ld.
Buna ram en hayatlarm z garip bir ek ild e k eiece k i.
Uzun yllar sonra yazarlar ve kom nizm zerine bir Bal A l
manya alm as srasnda. Alman C um huriyetinde edebiyat
kuruntunun hayli sekin bir yesi olan air Stephan Hermlinin gerek adnn R udolf Leder olduunu kefedecektim .
Sonrasnda otobiyografisinden rendiim kadaryla, yasad
yollarla Alm anyada kalm , ailesinin ken d isini Cam bridgee
gnderm e tekliflerini reddederek birka ayn toplama k am
pnda geirm iti. 1946da Sovyetlerin igali altndaki blgeye,
gelecein Dou Almanyasna ve burada srecek sekin edebi
yat yaamna geri dnmezden nce, I9 3 5 te Fransada kalm,
Ispanyada ve sonrasnda Fransz Direniinde arpmt. Yaz
dklarndan okuduum kadaryla sekin saylmasa da iyi bir
airdi, m uhtem elen dier airlerden yapt uyarlama ve terc
melerde daha iyiydi. Kinayelerle dolu hatrat A bendlichl geni
kesimlerde hayranlk uyandrmt. te yandan sanatsal bee
niden yoksun ve oto riter bir rejim de, kltrel arenada gze
arpan bir figr olarak, hem m uhalefette kalp hem kendini
korumay bilm i, Stasiye (gizli polis) kar H oneckerla olan
arkadaln kullanarak yerinde hareket etm iti. Bu rnek ba
znda, G ler Menseli, seh leeh ler M usikant (iyi adam, kt m
zisyen) eklindeki eski Almanca deyim , sanatnn knanmas
anlam nda deil de halk ad am nn y celtilm esi anlam nda
okunmal. O na, tandm Leder olup olm adn sorm ak iin
sanrm Yazarlar Sendikas eliyle bir m ektup yollam tm . Ald
m ksa cevapta soruma olumlu yant veriyor ama beni anm
samadn belirtiyordu. Daha ileri bir tarihte, Berlindeki arka
dalar kendisine benden sz ettiinde de bir tepki vermemiti.
Oysa, her ikisi de daha sonraki hayatlarnda farkl lkelerde ve
farkl yollardan kltrel solun tannm ahsiyetleri haline ge
len iki okul ocuunun 1932de kurduu ksa sreli iliki, g
rne gre 1989 sonrasnn Dou Almanyas nda, gerek gaze
teciler gerek okurlar arasnda hayranlk uyandryordu. Bu ko
nuyla ilgili sorular her halkrda sklkla karma kacakt.
91

Rudolf Lederle ilgili fasln sonunda garip bir bam sz b

lm m evcu. Stephan H erm linin edebi alanda laz gibi izini
sren Bat Alman hasm Kari C orino, lm nden ksa sre
nce berikinin herkese ak biyografisinden iz srerek, biyog
rafinin zaman zaman gereklere teet geen ou uydurulmu
yklerden ibaret olduunu kefedecekti.2 H erm lin, ii m
cadelesi uruna varlkl, kltrl, resim koleksiyonu yapan,
mziksever bir Anglo-Germ en yksek burjuva aileyi terk et
memiti. Babas, nceleri Romanyal olup sonrasnda uyruk
suz kalm bir iadamyd ve ngiltereye g eden (bu nedenle
ngiliz pasaportu olan) bir Galiyalyla evliydi; enflasyon ylla
rnda ksa bir dnem mali zafer yaadktan sonra iflas etm iti
ve ne Birinci Dnya Savanda askere gitm i ne de toplama
kampnda lm , bilakis 1 9 3 9 da Londrada selam ete ermiti.
Hermlin'in kendisi de ksa bir sreliine bile toplama kampna
gnderilm em iti. Ispanyaya gitm em iti. Fransz D ireniinde
yer aldna dair hi delil yoktu. Ve benzeri ve benzeri... Bir
hayli etkili, yazarnn ve bavurduu baz kaynaklarn bariz
derecede nyargl yaklam larna ramen inandrc bir acm a
sz eletiriydi.
E lbette Leder, dnya m eseleleriyle ilgili kendine daha ro
mantik ve nem li bir rol biip, dolaysyla hayatna ilikin se
naryoda biraz deiiklik yapan tek otobiyografi yazar deil.
Hele de, aratrm acnn ne srd gibi, berikinin 1 9 4 6 da
Berlin'e dnmeden nceki gerek yaam nn, okul yaam da
dahil olmak zere, mit kinci olduu kabul edilirse... Bir kere,
ounlukla hayatyla ilgili hikyeleri uydurmaktan ziyade, bi
raz allayp pullam ya da niyetlerini gereklie dnm gibi
anlatm t. Ispanyadaki Tugaylara katlacan syleyerek Tel
Avivdeki iini sahiden de terk etm ii (m em ur Hermlin Filis
tin'e yaplan ksa sreli gte srarc olm am t) ve vahim bir
sonula bilen bir harekat iin oraya gereklen de gitm i olabi
lirdi. Filistinden aynldmda kans hamileydi. Her eyden n
ce babas resim koleksiyonu yapan milyoner denebilecek biriy
2
92

Kari Corino, D ichtung in eigener Sache", Die Zcit, 4 likim 1996, s. 9 -1 1 .

di ve karsnn portresini Max Liberm anna, kendisininkini de

Lovis C orinthe yaptrmt. stelik 1 9 3 0 -1 9 4 0 larda snr geen
herhangi bir Alman Yahudisinin m eslek hayat, doldurulmas
gereken formlar ve yantlanmas gereken belgelerde gereklik
zerinde oynama yapmak iin bol miktarda frsat ve gereke
yaralyordu. Ve phesiz Leder, kendisini tandm 1932 yln
dan nce kom nist olmu ve Dogu Almanyann yklmasyla
birlikle Pani kapatlana kadar, Partiye balln korumu ve
kom nist ball nedeniyle bedel dem ek zorunda da kalm
t. Garip bir ekilde bu noktada hayatlarmz yeniden kesiiyor.
ayet C orinonun dedikleri doruysa Leder, beni de kaydetmek
zere olduu D er S ch u lkam p f (Okulda M cadele) adl yapnn
- Sozialistischer Schlerbundun yayn organnn 1932 basks
iin yazd kkrtc bir makale nedeniyle G ym nasuim dan res
men kovulmutu. ayet bu kovulma meselesi Prinz-HeinrichsGym nasium unda 1 9 3 1 -1 9 3 3 yllar arasnda gereklem i ol
sayd bundan mutlaka haberim olurdu. M uhtem elen baka bir
G ym nasuim dan atlm ve sonrasnda 1 9 3 2 -1 9 3 3 yllarnda
PHGye balam olm al. Bundan tr her ikim izde okulda
gm en kular gibiydik. Nasl ve neden okuldan ayrldn
anmsamyorum.3 Ancak kesinlikle mezun olmamt.
Katldm rgtlenm e, fikir anas Olga Benarionun aksine
gerek Almanyann gerek dier lkelerin kom nizm tarihleri
asndan belli belirsiz bir role sahip. M nihli varlkl bir bur
ju v a ailesinin kz olan bu dinam ik g en kadn, uzun yllar
bal kalaca gen retmen O llo Braunun rol ald 1919'daki ksa m rl M nih Sovyet C um hriy einden sonra dev
rim ci olm utu. 1 9 2 8 de gen kom nistlerden bir ekibe liderlik
eden Olga, O tto Braunun vatana ihanetten yargland Ber
lindeki m ahkem e salonuna zorla girerek onu karacakt, ikisi
birlikte gizlice kaacak ve srekli illegal yaayp K om intem e

3 Heinz Stallm ann. (ed .) Das Prinz- H einrichs- G ym nasium zu Schnebcrg, 18901945. G estich le ein er Schulc (Berlinde zel olarak baslm , 1965?) bu konuda
hibir bilgi ierm iyor. Yalnzca 1 9 3 5 ylnda m ezun olan ve katkda bulunan
birinin hazrlad 1 9 2 6 -1 9 3 5 yllan arasndaki rencilerin isim lerinden olu
an liste de "Leder ad bir kere geiyor.
93

ve Kzl Ordunun harekat tim lerine katlacaklard. Benario,

Moskovada Luis Carlos Perestese danman tayin edildi. Bre
zilyal subay Perestes, uzun yllar silahl isyanclara lkesinin
orm anlk blgelerinde yaptklar m ehur uzun yryte n
derlik etm iti ve artk Brezilya Komnist Partisine katlm ak ve
nderlik etm ek zereydi. Olga onunla evlendi, 1 9 3 5 teki y
km getiren ayaklanm ann planlanmasnda ona yardm etti ve
onunla birlikte ayaklanm aya katld. Ayaklanm ada Brezilya
hkm eti tarafndan yakalanp Almanyaya gnderildi. 1 9 4 2
ylnda Ravensbruck toplama kampnda ldrld. Bu arada
Otto Braun batya gideceine douya gitm i ve in Kzl Ordularnm Uzun Yryne katlan (M ao Zedung hayranlk
beslemedii ayan beyan ortadayd) tek Avrupal olmutu. D o
u Almanyada em ekliye ayrld ve 1980lerde anlarn yaym
lad. Dnya devrimine hizmet etm ek niyetiyle SSBye katld
mda, rgt verdii en etkileyici mcadelelere gtrecek ta
rihsel balardan bihaberdim . Geri 1932de Berlinde kom
nist o lan lar, ikence, isyan ve tehlikeyle rl bir gelecek
beklediine dair hi phe duymuyordum.
SSB, Benarionun dnya devrimine olan ballnn daha az
arpc bir cephesini oluturuyor.s Bu rgt siyasi olarak, szde
A ujbausclulen'lerde - yani seilm i rencilerin tam kapsaml
orta eitime gei yapp sonra da nihayet Abitur'a devam etlik
leri ve Prusya hkm etinin destekledii okullarda rgtleni
yordu ve sosyal dem okrat ve kom nist ii snf kkenli
rencileriyle, Berlinin ii snfna ait en kzl mahallelerinden
biri olan Neuklln meneli gibi grnyordu. N eukllne ha
yat dolu ve yeni bir ajit-prop kadro olarak gelen Benario, oku l
daki G en Kom nistlere, A ujbauschulenn in mevcut renci
fraksiyonlarna (K oslu jra), benzeyen bir kom nist ortaokul
fraksiyonu (K o p ejra )5 oluturmalar ynnde ilham verdi. Bu
4 Bilgim Felix Krolokowskiye dayanyor; Iirinnerungen: Kom m unstische Schlerbewcgung in der W eim arer Republik", 1996'da Leipzigc yaptm bir ziyaret
esnasnda m uhtem elen yazarn verdii bir metindi.
5

94

Kommunistische P am ler P raktion ( Pennler": ortaokul anlam na gelen T c n ne kelim esine dayanan bir o n a okul argosu, ortaokullu anlam na geliyor.)

okullar ii snfnn her iki kesimine mensup rencileri ba

rndrdndan, als almda her ikisini de toplayan daha geni
bir birliin yani SSBnin kurulm as kararlatrld. K om nis
Enternasyonale gre Sosyal dem okratlar sosyal faistler" hali
ne geliverdiinde bu birleme ruhundan geriye haliyle pek bir
ey kalm ayacakt. SSB K om nist Pariye baland. 1928'd e,
Zentrum ve W estendeki -y an i benim ki gibi orta snfn gittii
okullard aki- gruplaryla, aslnda Almanyan n dier ksm lar
na ve Berlinin kzl blgelerinin dna doru da yayld. Ayn
zamanda yeni kurulan S ch u Jkam p f yaymlyordu.
1932nin sonbaharnda ben rgte girdiimde, SSB ciddi an
lamda son dem lerini yayordu, nk byk oranda, rgtn
o srada hl en byk destei borlu olduu A ujbauschulenler
iin hayat ekonom ik kriz nedeniyle gittike zorlam ve rg
te yaplan mali yardm kesilmiti. 1932nin ikinci yarsnda bir
takm gruplarn varlklar ya tamamen sona erdi ya da bulu
malar sadece dzensiz aralklarla srd. Egdml eylem ar
tk im knsz hale gelmiti. Davann kalesi saylan Neukllndeki Karl-M arx-Schule gibi blgelerde bile 1 9 3 2 nin sonlarnda
bezgin ve teslim iyeti bir hava hakim di. 1 9 3 2 M aysm dan
sonra S ch u lk a m p fn yaynnn durduu sylendi, ama galiba
bu matbaa basks iin kastedilen bir durumdu. Zira bende da
ha ileriki bir tarihe ait, teksir makinesi kullanmay pek becere
meyen yoldalar tarafndan oaltld belli olan bir says hl
duruyor. Gelgelelim birlie mensup benim kk Bat Berlin
hcremde en ufak bir isteksizlik emaresi grlmyordu.
lkin yelerim izden birinin ailesine ait dairede, sonrasnda
da Halenseeye yakn bir yerde bulunan kom nist bir birahane
nin arka odasnda dzenli denebilecek aralklarla bulutuk.
Her ikisi de gl bir yeilayc zellik gsterm ekten uzak olan
Alman ve Fransz ii hareketlerinin kitlesellem e tarihi, byk
oranda barlarda geen ksmyla yazlmal. Yoldalarn bir kadeh
arap ya da (Berlinde olduu gibi) bir bardak bira im ek zere
n odalarda bulutuu bu meknlarn arka odalarnda da yu
varlak masalarn etrafnda daha ciddi toplantlar srerdi. Elbet
te ikiler n tarafta smarlanp arkaya yollanabilirdi ancak bu
95

teebbse engel olunurdu. Muntazam bir rgtlenm e olarak,

W alter n adl W olfheim adnda bir Orglri'mz (rgtsel lideri
miz) ve bir de tombulluuyla anmsadm Bohrer adnda bir
Poieimz (siyas lider ya da sorumlu kadro) vard. Alman ve
Rus kom nist rgtlenm elerinin, K om intern, Kolhoz ve Gulagda olduu gibi ba harflerden oluan hecesel ksaltmalar
tercih etmesi ve birbirimize soyadlarnzla hitap etm em iz top
lantlara bariz bir resmiyet katyordu. Hcrenin dier yeleri
arasnda aklmda kalan tek kii Gennadi ( G oda") Bubrik adn
da k ve yakkl bir Rustu. Toplantlara Rus gmleiyle gelir
di ve babas Berlindeki Rus ajanslarndan biri iin alrd. Sa
nrm geldiimiz m uhtelif okullardaki mevcut durumlar tart
p, ileride gereklem esi muhtemel katlmlardan ya da ba
lantlarmzdan sz ederdik. Ancak 19 32 nin sonlarna doru
lke politikasna ilikin meseleler, gerici bir okul yneticisiyle
-szgelim i Bismarck Gymnasiumunun Unterprim as y la - yaa
nan sorunlara nazaran, daha yakc bir yer tutuyordu. Dolay
syla politik durum phesiz gndem im izi dolduruyordu ve
Bohrerin nderliinde izgiyi takip etmemiz gerekiyordu.
Ne dnyorduk? Artk herkesin bildii zere Hilerin ik
tidara yrd o yllarda Komintern izgisini izleyen KDPnin
gtt siyaset sonu intiharla bitecek bir budalalkt. Bu izgi
temelde u kanya dayanyordu: Kapitalizmin yirm ilerin orta
sndaki geici istikrarnn kmesiyle dnya, sn f atmas ve
devrimlerle rl yeni bir srece gebeydi; ii hareketlerinin
kom nist nderlik altnda zaruri radikallemesi nndeki tek
engel, bu hareketlere lml sosyal demokratlarn hakim olm a
syd. Sz konusu fikirler kendi iind e inandrc olabilirdi.
G elgeldim , bilhassa da 1930 sonras, bu gerekeye dayanarak
sosyal demokrasiyi, Hilerin ykseliinden daha byk bir teh
like olarak addeten daha dorusu, onun sosyal faizm olarak
tanm lanabileceini syleyen bak as, politik cin n etin * s( * ) Bunun ne denli sam a sapan olduu 1933 ydnda zeletiri" verm ek zorunda
kalan Halyan Kom nist Lider Palmiro Togliaiii rneinde de grlebilir. Mussolininin talya'snda h i deilse sosyal dem okrasinin asl tehlike olmadn
sylemitir.
96

nrlannda geziyordu. Aslna baklrsa bu bak as igdlere,

saduyuya aykr olduu kadar, sosyalist ve kom nist iilerin
(ya da rencilerin) sosyalist geleneiyle de eliiyordu. Zira
bu kesimler, birbirleriyle, Nazilerle olduundan daha ok ortak
noktaya sahip olduklarnn pekala bilincindeydi. Ayrca Ber
line geldiim srada Almanyadaki balca siyas meselenin Hilerin iktidara geliini durdurmak olduu akt. Aslnda ar
sekler Parti izgisinin bile, nafile yere de olsa, gereklie teslim
olduu bir nokta vard: Klaplalarm zn zerine orak eki de
il anifa nian takyorduk. Faizme kar ortak eylem ar
s anlamna geliyordu bu. Ama kukusuz bu ar, snfa ihanet
eden ve gcn ktye kullanan liderlere deil sadece iilere
ynelikti. Hem sosyalistler hem de komnistler, srf talyan r
neinden aldklar dersle bile faist rejim in asl hedefinin ken
dilerini yok etm ek olduunun bilincindeydi. Muhafazakrlar
ve hatta merkezdeki elerse, Hilleri hafife alarak denetleyebi
leceklerini varsayp onu koalisyon hkm etine tamay d
nm olabilirlerdi. Sosyalistler ve kom nistlerse Nasyonal
Sosyalizmle bir arada varolmann veya uzlamann her iki taraf
iin de olanaksz olduunu gayet iyi biliyordu. Bizlerin Nazi
tehlikesini km sem e tarzmz -tp k geri kalan tm kesimler
gibi biz de onu byk oranda hafife alm tk - farklyd. Aklmzca, ayet iktidara gelirlerse, KPD nderliindeki radikalle
mi ii snf -y an i saylar imdiden drt bini bulan o rd u tarafndan o k gem eden alaa ed ilecek lerin i sanyorduk.
yle ya, 1928'den itibaren Nazilerin oylar kadar kom nistle
rin oylar da art kaydetmiti. 1932nin son aylarnda Nazi oy
larnda d yaanrken kom nist oylar ani bir trmana ge
memi miydi? te yandan, bu gereklem ezden nce faist re
jim in kurtlarnn zerimize salnacan admz gibi biliyorduk.
Nitekim yle de oldu: nc Reichn ilk toplama kamplar
asl olarak komnistleri hapsetmek iin tasarlanmt.
Her ne kadar Kom inern izgisine kar kan sosyalistler ve
m uhalif ya da susturulan kom n istler vardysa da, izginin
akldl iin kukusuz mazeretler bulmak zor deil. Aradan
yetmi ksur yl getikten sonra ve bir tarihinin mesleki yakia97

myla gem ie baknca insan, 1930da nihayet oluturulan b

tn anti-faisllerin birleik gcyle H ilerin iktidara geliini
durdurma olaslna daha az iyimser bakyor. Her halkrda,
1932ye gelindiinde, merkez solun bir parlamenter ounluk
salamas, Komnistler parlamentoya katlmay kabul else bile
(ki bu iki misli imknszd) ve Katolik Merkez Partisi bir yana,
sosyal demokratlar onlan kabul etse bile artk imknszd. W e
imar Cumhuriyeti Brningle birlikle yok olmutu. Aslnda Ba
kan, Reichsw ehr* ve o sralar ynelimi devralan m uhtelif geri
ciler ve iadamlar Hileri durdurabilirdi. Hibirinin gnlnde
yatan 30 O cak 1933ten sonraki tablo deildi. Aslnda Nazilerin
1932 yazndaki seim zaferinden sonra, Hiler'in ve gamal ha
n ykseli m om entini durduran da yine onlard. Hitleri anslyelik kolluuna gtren olaylarn hibiri nne geilemeye
cek cinslen deildi. le yandan bu saattan sonra sosyal dem ok
ratlarn ya da komnistlerin yapabilecei bir ey yoktu.
Bununla beraber, gem ie baktmzda Kom intern izgisi
nin m akul bir yan yoktu. Herhangi bir adan ona eletirel
yaklatmz sylenebilir miydi? Neredeyse kati suretle bu
nun yant olumsuz. lk ve son kez gerekleecek bir kkten
deiim di bizim arzuladm z. N aziler de, k o m n istler de
gen kesim lerden oluuyordu, nk politikay olanakl ola
nn sanat olarak addedenlerin sahtekrca, ucuz uzlamalaryla
k irlenm em i bir arlk , sadakat ve politik eylem anlay,
genlere itici gelm ekten ok uzakt. (Nasyonal Sosyalizm ka
dnlara fazla kamusal saha brakmyordu ve bu aamada, ezici
ounluu erkek olan kom nist hareket de, kadn haklarna
verdii hararetli destee ramen, istisna bir kadn aznlk d
nda kalan kesim e yazk ki hitap edemiyordu.) Aslna baklr
sa, G en Kom nist B irlik leri, partilerin genellikle gnlsz
yetikin liderliklerini snfa kar s n f tarz siyasetin arlk
larna itm ekte, militan Kom inlernin balca maasyd. Naziler
phesiz sokaktaki d m an larm zd a ama polisler de yle.
1929 Maysmda otuz kiiyi ldren Berlin polisinin amirleri
( * ) 1 9 2 l'e kadar ilevini srdren Birinci Dnya Sava sonrasnda kundan ordu
- .n .
98

de sosyal dem okratt. KPD bu olay nezdinde sosyal dem okra

sinin snfsal ihanetini mahkum etm iti. Ayrca asl olarak im
paratorlua ait olan W eim ar hukuk ve idari kurum lanna Kayserin yokluunda kim in sayg gsterm esi beklenebilirdi?
Dolaysyla 1 9 6 8 in arlk yanls g en lerine benziyorduk
ancak drt nem li farkmz vard. Birincisi, daha nce hi daha
varlkl olm am ve siyas sistemleri hi sorgulanm am bir top
lumun aznlkta kalan radikal muhalifleri deildik. Ekonom ik
frtn alar yaayan ve siyas o larak h assas d eng elere oturan
1932lerin Almanyas nda zaten ounluk dzene kar kkten
ci itirazlar besliyordu. kincisi 1968 renci hareketlerinden
farkl olarak, sa ya da sol olsun, biz sadece protestocular de
ildik ayn zamanda siyas iktidar uruna devrimci mcadeleye
girim itik; daha dorusu, yalnzca devlet iktidarnn peinde
olan disiplinli politik kitle partileriydik. Sonrasnda gereklee
cek olan her neyse, iktidarn ele geirilm esi kanlm az olarak
atlacak ilk admd. Uncs bir karlatrm a yaparsak, ar
sola m ensup olanlarn pek az okum u kesim den geliyordu,
nk Almanya gibi iyi okullarla dolu bir lkede bile genlerin
yzde 9 0 ortaokul eitimi dahi almamt. Aydn genlik iin
de bizim gibi sol kanatta yer alanlar aznlktayd. Orta dereceli
okullara gidenlerin ounluu -b en im okulumda olduu gibi
sa kanatta yer alm asna karn, bunun m uhakkak Nasyonal
Sosyalistler safnda olmas gerekmiyordu. niversite rencile
rinin Hilere verdikleri gl destekse mehurdu.
Drdnc farka gelince, kom nist aydnlar kltrel m uhalif
deildi. Rock mzik anda olduu gibi kltrel ayrm yara
lan kuak fark deildi. Bilakis, sz konusu ayrm Nazilerin
kltrel bolevizm " dedikleri eyi kabul edenler ve ona kar
kanlar arasndaki temel siyas ekimeydi. Nazilerin bu tabi
ri, toplum ve doa bilim leri tarihinde on drt yllk W eimar
Cm huriyetini son derece olaanst bir a klan ne varsa
hepsini kapsyordu. En azndan Berlinde, bu kltr bizden
yaa byk olanlarla paylayorduk. Zira Stalin ncesi kom
nizm, yazarlarla ressamlar doru" ve yanl izgi izleyenler
eklinde keskin bir ayrma tbi tutmasna karn, Ekim Devri
99

mini aka selamlayp E beri ve Hindenburg Cum huriyeti iin

KPD nin besledii h onutsuzluu p aylatklarn ak lay an
avagard kltrn tem silcisi durumundaki kadn ve erkekleri
henz reddetmemiti. Toplum cu gerek ilik henz ufukta
grnmyordu. Brech'e, Bauhausa ve George Grosza besle
nen hayranlk ocuk ya da anne baba fark tanmyordu. te
yandan bu hayranlk sa kanad, Prusya ve Berlinin sosyal de
m okrat otoritelerinden anarist bohem yann uzak varolarna
kadar uzanan bir Lr geni kltrel halk cephesinden ayrr
ken ayn zamanda liberalleri de sol kanatla buluturuyordu.
Zamannda D em okratik Alman Cum huriyetini batdaki Fe
deral Cum huriyele kyasla doum kontrol ve krtaj konu
sunda daha zgrlk bir mevzuata sahip olm asnn nedeni
udur: W eim ar zam annda Alman M edeni Kanunu uyarnca
yasak olan krtajn yasallatrlm as, KPDnin en nem li kam
panya mevzularndan biriydi. O gnlerden kalan S ch u lk a n p fa
baktm da, d oktorlarn cinsel zgrlkle de ilikili yapt
toplant duyurularnn yannda bu konuya rastlyorum.
W eim ar C u m hu riyetin in son aylarnda yaadklarm a geri
dnp bakarken, zihnim i, bir tarihi olarak sahip olduum
bilgilerden, siyas dncelere vakfedilen bir m rn sonunda
sahip olduum fikirlerden ve Alman solunun o tarihte yapma
s ve yapmamas gerekenlere dair yaplan tartmalardan arn
drmam ne kadar olas? Nazilerin 3 0 Temmuz 1 9 3 2 deki seim
zaferiyle Hilerin 3 0 O cak 1933te anslyelik koltuuna otur
duu sre arasnda olup bilenlere dair o zamanlar tek bildi
im, Vossiscle Zcitung gazetesinden okuduklarm dan ibaretti.
Zaten, haberlere siyas ya da eletirel tepkiler verm ekten ziya
de, onlar duygusal bir partizan ya da lakm taraftar gibi alg
lyordum. 1932 Kasm aynn balarnda, C m huriyetin son
dem okratik oylamasndan ksa bir sre nce gerekleen Ber
lin ulatrma sektrndeki grev o tarihte ve sonrasnda da ac
m asz p o le m ik le r e k a y n a k lk e d e c e k t i. B u , K o m n is t
RGO nun (M u h alif Kzl Sendika) resmi (sosyal d em ok rat)
sendikalara kar dzenledii baarl bir grevdi. Nasyonal Sos
yalistler iilerle balanty koparmay istemedikleri iin grevi
100

Nazi sendikal rgtlenm esi de desteklem iti. C um huriyetin

son gnlerinde kzl ve kahverengi arasnda kurulan bu geici
ortak cephe haliyle kt eletirilere maruz kald ve bu, W e
imar kom nistlerinin karsna sonrasnda da emsal olarak
karld. Hitlerin iktidara geleceine dair beklentinin yaknda
geree dneceini bile bile, hl esas dm an sosyal d e
m okratlarm gibi davranan bir partinin m antkszlna bu
ak bir gstergedir. Beklenecei zere, grevin ortaya kard
ilk sonu, m uhtem elen, 6 Kasm seim lerinde kom nistlerin
oylarnda gerekleen ani art ve ayn seim de Nazi oylarn
daki arpc dmeydi ancak her ikisi de ksa srede unutul
mutu. Buna karn, grev esnasnda konuyla ilgili ne kim seyle
tarttm ne de durumun beni endielendirdiini, ne de bu
na kafa yorduumu bile anmsamyorum. O bizim " grevimizdi. Dolaysyla onu sahipleniyorduk. Nazilerin balca hedefi
ve dm anlan olduumuzun bilincindeydik. Yani Hitlere yar
dm eli uzattmz fikri sam alktan baka bir ey deildi. y
leyse sorun neydi ki?
G elgelelim bir sorun vard. Dnya devrim inin kanlm az
olduuna inanan genler olarak biz bile 1932'n in son aylannda bunun ksa vadede gereklem eyeceini biliyorduk ya da
en azndan bunu a n k idrak etm i olmalydk. 1 9 3 2 ye gelindi
inde enternasyonal kom nist hareketin K om internin kuru
luundan beri en zayf noktasna gerilediinin kesinlikle bilin
cinde deildik. le yandan ksa vadede bizi yenilginin bekle
diini biliyorduk. Biz deil ama bakalar iktidar giriim inde
bulunuyordu. Aslna baklrsa, KPDnin ne retorii n e de pra
tikte gtt strateji yakn gelecee dair iktidar beklentisine
herhangi bir ekilde geil vermiyordu. (Tam tersine, parti illegalite iin ciddi hazrlk yrtyordu, geri grnd kada
ryla hibir yerde bu yeterince ciddiyetle yrtlm yordu, zira
parti lideri Ernst Thlm ann yeni rejim in ilk aylarnda yakalan
m ve yeni kurulan toplama kam plarndan birine hapsedil
miti.) Ayrca H itler iktidara geldikten sonra artk yanlsam a
lara yaama hakk kalmamt. yleyse benim gibi gen zenti
militanlarn kafasndan geen ne olabilirdi ki?
101

Asl olarak kresel bir hareket olduumuzu dnm ek bizi

kesinlikle rahatlatacakt, ilk Be Yllk Plann muzaffer SSC Bsi
arkamzdayd. Daha douda bir yerlerde in Devrimi ilerle
mekleydi. Yani A syad a k i F rtna, (Pudovkin'in m uhteem fil
m ini anmak gerekirse) kom nistleri o tarihte Asyann varl
hakknda herkesten daha b ilin li klm t. Bertolt Brecht ve
Andr6 M alrauxnun ini devrimin beii olarak addettii ve
devrimcilik anlamna gelen ne varsa bu lkeye bakarak sna
d klar zam anlard. O gnlerd en aklm d a kalan tek gazete
manetinin, Hitlerin iktidara gelm esini izleyen gnlerde, Java
aklarnda Seven Provinces adl bir Hollanda sava gem isinde
ki isyan anlatan haber olm as, herhalde btnyle tesadfi
deil. (H ilerin anslyelige getirilii ve Reichstag yangnyla
ilgili olan malum haberleri saymyorum elbette.) Karlamay
beklediim iz olaylar dizisinde ayaklanm adan ziyade zulm
vard. Bizi teh liken in , yakalanm alarn, ikencede direniin,
bozguna kar meydan okum ann beklediini dnyorduk en azndan ben bu kandaydm. Kafalarmzda kendimize bi
tiimiz idealize edilmi rol, gerek hayatta, bir yldan az bir
sre iind e, R eichstag yangn davasnda G rin g e meydan
okuyan Georgi D im itrov stlenecekti. A ncak M arksizm den
aldmz gle zaferimizin, gelecein tarih kitaplarna oklan
yazldna emindik.
Hayallerden bu kadar bahsetm ek kafi. Peki ya gereklere ne
demeli? H itlerin greve geliinin birka gn ncesine kadar
SSB hcresinin toplantlarna gitm ek dnda herhangi bir do
ru dzgn kom nist etkinlik stlendiim i anm sam yorum .
phesiz, Nazilerin 6 Kasm seim lerinde yaad ani hsran
ve bizim etkileyici ilerlem emiz karsnda hepimiz gibi benim
de keyfim yerine gelm iti. Ancak kukusuz, ne Papen hk
m etinin d m esinin , ne de H ilerden n ceki son anslye
olan General Schleiclerin ksa mrl yeni hkm etinin et
kinliklerinin anlamn kavrayabiliyordum. Ne de Miller kendi
sinden sonra gelen en nem li, ya da hi deilse en yetkili parti
yesi Geoge Slrasseri devreden kardnda Nazi Partisinin
iind e patlak veren aralk krizinin anlam n zebilm itim .
102

te yandan, kahverengi gm leklerin kasti olarak artan provakaif taktik ve saldrganlklarnn ve idari m akam larn buna
gsterdii st kapal hogr n n phe g t r r bir yan
yoktu. 25 O cak 1933te KPD en son yasal gsterisini gerek
letird i: Bu, SAn n Blovvplalzda (a rtk R osa L u xem b u rg
Platz) dzenledii provakaif kille g eil trenine cevaben, ayn
m eydandaki parti k ararghlarna - Kari L ie b k n e ch -h a u sa
doru ilerleyen, Berlinin karanlk saatleri boyunca sren bir
kitle yryyd. M uhtem elen bu yrye SSBye mensup
baka yoldalarla katlm tm buna karn, onlarla ilgili aklm
da belirgin bir ey kalm am .
Cinsel faaliyet saylm azsa, bedensel deneyim le youn co
kuyu en st derecede birletiren yegne faaliyet, katldnz
bir kitlesel gsterid e yaanan toplum sal esrim e andr. Asl
olarak bireysel nitelik tayan cinsel ilikiden farkl olarak di
eri znde kolektiftir. Ve cinsel ilikinin doruundan farkl
olarak gsterideki bu an her halkrda erkekler iin de saat
lerce srebilir. te yandan tpk seks gibi o da yrm ek, slo
gan atm ak, ark sylem ek gibi bir takm fiziksel hareketler
ierir. K olektif deneyimin zn oluturan bireyin kitleye ka
tlm, bu hareketler sayesinde anlamn bulur. H ibir detayn
anm sam yor olsam da bu gsteri hafzama kaznm t. Tm
anmsayabildiim sonu gelmeyen saatler boyunca devam eden
yry, daha dorusu, dondurucu souk altnda, karanlk
k sokaklarnd a glgeli binalarn (ve p o lislerin ?) arasnda
ayaklarmz srye srye ilerleyip beklem em iz. Kzl bay
raktan ve sloganlar anm sam yorum ama eer bunlar vardysa
-k i o lm a l- yrylerin gri kalabal arasnda eriyip git
mi olmal. Tm anmsayabildiim youn sessizlik aralklary
la sylediimiz arklar. ark szlerinin yazl olduu lime li
me olm u bror hl duruyor, sevdiim arklarn yanna ia
retler koym uum : E n tern asyo n ali sylem itik, kyl sava
mar "Des G eyers sch w arzer H aufen i, (sylendii kadaryla)
GDRm lideri Ericl Honecker'n cenazesinde alnm asn iste
dii monoton szleriyle duygusal mezarlk mar D er Kitine
Trompete!'i , Sovyet Kzl Ordu M arn, Dem Morgerrot entge103

gcti, H anns E islerin D er R ote W edding" adl parasn ve

ar, arbal ve rahiplere zg B ru der zu r Sonne zu r F reih eit". Tek vcu olm utuk. Halenseeye eve dndmde adeta
translaydm. ki yl sonra, ngilterenin yaltlm ortam nda,
sahip olduum kom nizm grnn temeli zerine dn
mtm: Bu kitlesel esrim e hali (gnlm e bunu Almanca
olarak M assen ekstase yazm tm ) onun be bileeninden biriy
di. Sm rlenlere beslediim m erham et; kusursuz ve geni
kapsaml bir akli sistem in estetik ekicilii; diyalektik mater
yalizm; yeni Kudsle ilgili sahip olduum bir para Blakeci
bak as ve esasl bir entelektel anti-filistenizm dier bile
enleri oluturuyordu.6 Ancak 1933 O cak aynda kanaalarnu
tahlil etmiyordum.
Bundan be gn sonra Hitler anslyelie getirildi. Kzkardeimle birlikle okuldan eve dnerken gazete balklarn nasl
okuduumu zaten anlatm tm . Bu hl hayal meyal gzmn
nnde. K om nist P a rtin in hem en yasaklanm as talebiyle
Muhafazakrlarn verdii nergeyi Hilerin geri evirdii bu
gn artk biliniyor. Bunun nedeni ksm en, kapatmann Partiyi
aresizlik iinde genel direnie srklem e ihtimaliydi. Ancak
asl neden, lkeyi bolevizm den yalnzca Nazi asker birlii
SA'nn koruduu yolundaki sav glendirm ek ve iktidarn el
deitirdii gn dzenlenen devasa Nazi gsterisinin partizan
deil ulusal bir karakter tamasn salamakt. (KPD liderlii
nin 3 0 O eakta ilan ettiini iddia ellii genel grev arsn, sa
nrm kendileri de dahil hi kim se ciddiye alm am tr; m uhte
melen bu arnn nedeni, son bir hamleye bile yeltenmeden
teslim olmadklarn kaytlara geirm ek istem eleriydi.) Aslna
baklrsa SA ve SS (o sralar henz o kadar ne km am lard)
ok gemeden yedek polis kuvvetleri olarak gtlendi ve he
nz resm devlet izni olmadan kendi toplama kamplarn kur
maya baladlar.
Yeni hkm et, Reichslag derhal feshederek mmkn olan
en yakn anayasal tarih olan 5 Martta yeni seim tarihi sapa6

Tagrbuch, 17 Mart 1935.

104

yarak, Reichsiagm ya da onun herhangi bir m ensubunun bir

gr belirim esine zerrece ans brakmad. Birka gn iinde
ilan edilen Alman Halknm Selahiyeti iin Acil Durum Ka
rarnamesi basn zgrln kstlad ve ihtiyati tutuklam a
iin gerekli hukuki zem ini salad. 24 ubalta Nazi Partisinin
kara ve kahverengi gm lekli param ilier kuvvetleri yedek po
lis gleri" olarak resm ileti. Ayn gn p olis, vatana ihanet
ierdii ne srlen ok miktarda malzeme bulma iddiasyla
Parti kararghn bast ancak elle tutulur hibir ey bulunam a
d. W eimar C um huriyetinin szmona bam sz, ok partili
en son seim i ite bu koullar altnda yaplacakt. D erken, oy
lamaya bir haftadan daha az bir sre varken, zaten m uhalefe
tin aleyhine hileli biim de karlm iskambil destesinin arasna
kesinlikle beklenm eyen bir jo k e r kaydnlverildi. 27 ubat ak
am R eichstag binas yanp kl o lacakt. Bunu yapan kim
olursa olsun, Naziler bu frsattan derhal yle grkem li bir so
nu elde edecek ekilde yararlandlar ki anli-faistlerin ou
yangm m uhakkak kendilerinin planlam olduuna inand .*
Ertesi gn karlan bir acil durum kararnamesiyle ifade, basn
ve dernek kurm a zgrlklerinin yan sra telefon ve posta
hizmetlerinin gizlilii de askya alnd. Buna ek olarak, Reich
hkmetinin m dahale etm e ve dzeni yeniden kurma hakk
na bal olarak Lndere (eyalet] de otonom i salyordu. G o
ring kom nistlerle dier sakncal kiileri tutuklamaya bala
mt bile. Tutuklananlar alelacele yaplan hapishanelere s
rkleniyor, tartaklanp dvlyor, ikence gryor ve baz du
rumlarda ld r l yord u . N isan ayna g elin d i in d e sad ece
Prusya'da 2 5 .0 0 0 kii ihtiyati tuuklam aya maruz kalm t.
SSBnin bu duruma verdii ilk tepki - e n azndan beni ilgi
lendiren cep h ed e- teksir makinesini teyzemin dairesine getir
mek oldu. Bu m akinenin belki de S clu lh am p fn son saylarn
basarken kullanlan m akine olduunu dnm ek houm a gi
diyor. ngiliz uyruklu olduumdan yoldalar benim daha az
i * ) Yaz kalem e alndnda bile bunun, Nazilerin gerekletirdii bir dankl dvf deil, iileri seferber cn ck isleyen gen bir tlollandal so lcu n u n yapug
grkemli bir protesto olduu kans hakimdi.
105

risk tadma, ya da polisin bizim evi basmasnn daha dk

bir olaslk olduuna karar vermilerdi. zel matbaa ablonla
rnn mrekkepli geirgen bir yzeye yerletirilip her bir say
fann teker teker basld, nuh nebiden kalma, genie kahve
rengi o tahta kasay birka hafta yalamn altnda sakladm.
Sonra biri onu gtrm eye geldi. Makine benim sorumluluum
altnda kald sre boyunca sanrm hi bask yaplmamt.
Zira aksi geerli olsayd, ev hanmlyla ilgisi olmayan teyzem
bile yatak odama srayan yal m rekkebe isyan ederdi. Byle
bir makineydi ite.
M uhtem elen seim kampanyas iin kullanm am z gereken
el ilanlar daha ie yarar bir m akinede retilmiti. Sanrm bu
kampanyada aldm grev gerek anlamda stlendiim ilk si
yas grevdi. Ayn zamanda bu sayede kom nist harekete zg
tipik yaam tarzyla da tanyordum: Parii istedii iin tehli
keli ve umarsz bir ii yerine getirm ekti bu. Evet, yle veya
byle kampanyaya yardm etmeyi istiyorduk ancak verili du
rumda, ne yaptysak bunu kom nizm e yani Partiye olan ba
llmzn bir ifadesi olarak yapmtk. Ya da nasl ki kendimi
SAnn adamlaryla bir tramvayda yalnz bulduum da, hakl
olarak kapldm korkuya ramen rozetimi saklamay ya da
karmay reddediyorsam, o ruh haliyle yapmtk. Apartman
binalanna girerek en iis kattan balayarak el ilanlarn kapla
rn altndan brakr, sarf edilen abadan ve etrafta tehlike em a
resi kollam aktan tr nefes nefese kalm bir halde binay
terk ederdik. Bu bir nebze Vahi Batda oynanan bir oyun gi
biydi - bize bu oyunda ABD svarilerinden ziyade Kzlderili
rol dyordu. Ancak risk alm ann insana yaatt rperili
heyecann tesinde korkuyu ensemizde hissetm em ize yetecek
derecede sahici tehlike m evcuttu. Aa yukar bir yl sonra bu
durumu gnlmde, Size yumruk atmak zere olan bir ada
mn karsnda yumruu beklerken yaadnz kuru, hafif ka
slma duygusu", diye tarif ediyordum. Kapy ya dman bir
yz asa, ya kahvengi niform alnn biri sizi merdivenlerden
aa takip else, ya da sokaa km z engellense, o zaman ne
olurdu? zellikle de Reichstag yangnn mteakip gnlerde
106

KPDye oy toplamak iin ilan datmann akaya gelir bir taraf

yoktu. 5 M artta sem enlerin yzde 13 KPD'ye oy vermi ol
masna ramen, ona oy vermek de farkl bir anlam tam yor
du. Korkm akla haklydk zira sadece kendim izin deil aileleri
mizin hayatlarn da tehlikeye atyorduk.
Parti resmen yasaklanm t. Gayri resm toplama kamplar
resmiletirildi. Yeni Reichstagm (artk yasaklanm kom nist
lerin yokluunda) k en d isini feshederek k on tro l tam am en
Miller rejim ine terk ettii Yetki Yasasn kard ayn gn, ilk
toplama kamp olan Dachau kuruldu. Sonra m artn sonuna
doru kzkardeimle birlikle ngiltereye gitm em iz gerekliini
duydum. Sidney am cann Bercelonadaki planlan her neydi ise
baarszlkla sonulanm t. Nisann balannda Hitler, Yahudi
iyerlerinin boykotunu ilan etmiti. Arkadalarma veda eder
ken ilerinden birinin -m u h tem elen Gerhard W ittenbergin bana konuyla ilgili haberleri ulatrmasn da ayarlam tm . (O
da bana Filistine g edince katlaca kibbutzun -to p lu ta
rm iftli in in - adresini verm iti.) Sonra ayrldk. Teyzem Mi
mi de bir kez daha g etmeye karar vermiti. Berlin teebbs
leri her zam ankinden daha parlak bir baar getirm em iti ve
kzkardeimle benim gidiyor olmamz gelirinde nem li bir ra
hatlam a y araly ord u . Hayal m eyal an m sad m kad aryla
Nancy, Peter ve G relin yanma gidecekti - Barcelona myd
a cab a?- oradan da Sidneyle benim arkamdan ngiltereye gele
ceklerdi. Yerinden yurdundan edilmi bir ocuun kklerin
den koparlm hayatnda kafa karkl yaratacak yeni bir
g daha gerekleiyordu. O zamanki asl tutkum siyaset ol
masna ramen, ergenlik anda bana had safhada m ahcubi
yet dolu aclar yaatan, annem in hediye ettii arpk iskeletli
eski bisikletin, H obsbaum jarn eyalar depoya gtrlrken
kaybolmasn salamtm.
Otuz yldan uzun sre Berline geri dnem eyecektim , ancak
bu kenti hi unutmadm ve unutmayacam.

107

6
fldada

I
Britanyaya geldiimizde beni en ok artan, Bat dnyasnn
hl en geni kentlerinden biri saylan Londrann inanlmaz
byklyd. K ent, sokaklardan ve dokungalarn sayfiyeye
doru uzatan binalardan ibaret devasa ve biim siz bir polipi
andryordu. Byk kentlerde geen yetm i y llk hayatm n
ardndan bile bu kentin bykl ve tutarszl karsnda
hl hayrete kaplrm . Britanyadaki ilk yllarm da, koullar
gerei bir utan bir uca katetm ek zorunda olduum mesafeler
ben i old u m o la s b y le m itir. K u zey e ve g n ey e, n ce
Crystal Palacen yksek tepelerinden, sonra da Edgware'den
M arylbonedaki oku lu m a b isik letle giderken ya da am cam
arabayla douya ve batya ve llforddan Islefortha getirip gt
rrken sra sra evlerin manzaras bize daima elik ederdi.
Gn altndaki bu yz binlerce sokak (yetenekli ve alko
lik kom nist yazar Patrick H am iltonun 1 9 3 0 lara dair roma
nnda belirttii gibi) arasnda Hobsbaum ailesinin, ban so
kacak bir yer bulmaya ihtiyac vard. Kral V. George'n uyruk
lar olduumuzdan - k i rportaj ve aratrma yapanlara da bu
nu hl hatrlatrm - hibir ekilde ne Nasyonal Sosyalizmin
108

madurlar ne de ondan kaan m lteciler deildik. Ancak di

er bln ynlerden O ra Avrupal gm enlerdik, haua 1935e
kadar Berlinde kalan eyalarmz alamadmz dnrsek,
gmenliimiz bile eretiydi. Sidney amca dnda hepimizin
yabanc olduu, onun da Birinci Dnya Sava ndan sonra hi
ikamet etmedii bir lkedeydik ve akrabalarmz dnda kim
seyi tanmyorduk. Bize anavatanlarna dnen eski gm enler
de denem ezdi, nk H obsbaum larn istikbali 1 9 3 3 e kadar
nasl mulak kaldysa bundan sonra da yle kalacakt. Btn
aile, Berlinden sonra ilk kez 1933 baharnda M imi nin saysz
pansiyonculuk teebbslerinden bir dierinde, bu kez Folkstone'dakinde bulutu. Buras 20. yzyln srgnlerine sonu
gelmeyen glerinde geici bir mola yeri vazifesi grebilirdi.
Bir Alman m ltecisi hanm , anlald kadaryla ngilterede
bir yerlerde okula gidecek ergenlik andaki bir svireli o
cuun ekicilii ve fizii hakknda beenilerini belirtm eden
edememiti. Siyonist bir tarm eitimi kampna gitm ek zere
yola km olan yatm bir Alman m ltecisi bana ju d o ret
meye alm t. K arpatlar Avrupasndan g elen, A lek h in ee
dnya satran am piyonas iin tek lif etlii karlam a geri
evrilen ve ortada kalakalan Salo Flohr adl donuk tip, Sovyetlerin M ikhail Botvinnikiyle yapaca karlama iin M oskovaya gitm eyi b ek lerk en Sidney am cayla satran oynam t.
Flohr hibir zaman dalnda zirveye ulamasa da Sovyet satran
dnyasnn tannan bir simas olacakt. Ayrca 1 9 3 0 larn Sta
lin Rusyasna g etm enin felakete dnmedii m uhtem elen
nadir kiilerden biriydi. Ben de oradaki ayrlkla gneli gn
lerde G olden Treasury sayesinde Ingiliz lirik iirini kefedip Le
wis Carollun Alice H a rik a la r D iyarnda adl eserini ilk olarak
okumutum . Zira Londradaki okula baladm da, bilm edi
im tuhaf konular ieren ve ev ortam dnda gbela kullan
dm bir dilde dzenlenecek olan Londra niversite G iri Soavna hazrlanrken birka hafta boyunca o nlarn hepsini
Folkstoneda birletirdim.
Beni ve ylmak nedir bilmeyen teyzem M im iyi saymazsak,
iki sava arasndaki dnyada, frtnal denizlerde snacak li
109

man arayan Hobsbaum - Grn ailelerinin fertleri asndan,

1933 ylnda ngiltereye gelm ek, baarszlk getiren dier te
ebbslerden farksz olacakt. G retl, 1936 ylnda ldnde
annemden biraz daha byk olsa da henz otuz yalarndayd.
Sidney, birka yl sren inili kl baarlarn ardndan, 1939
ylnda, elli yandayken, artk ngilterede geim mcadelesi
vermekten vazgeip Nancy ve Peter da alarak iliye g etli.
Santiagoda yeniden evlendi ve burasn evi yurdu belledi. Ha
yat asl olarak sava srasnda G ney A m erikada balayan
Nancy, 1 9 4 6 da kocas V ictor M archesiyle ngiltereye dnd.
Ancak, bir donanm a subaynn ei olarak gezginci yaants
uzun yllar devam etti ve sonunda, emekli bir ngiliz gm eni
olarak M enorcaya yerleti. Kanadada kimya mhendisi olan
Peter ise yaamnn ounu bir petrol irketinde idareci olarak
srgnde geirdi ve sonunda Ispanya'ya gitti. 1 9 3 5 te Cambridgein burs snavlarna girmeye karar verdiimde, kesin bi
im de tayin edilen yalnz benim geleceim di. Teyzem M im inin gelecei de, South Downs vadisinin byl ve koru
nakl bir kesinde karsna kan ve Brightona ksa bir oto
bs yolculuu mesafesinde yer alan o elverili mahale hayran
kalmasyla, ok gem eden belli olacakt. Mimi orada, kendine
ait bir mekn kurup satn ald kulbe ve ahr Eski Viyana
K afesine evirerek hayatnn em elini gerekletirecekti. 1975
ylnda seksen iki yandayken, yllara meydan okuyan kpk
zl salaryla orada ldnde mal varlnn satndan kalan
mtevaz haslat N ancyle bana brakacakt. G rn ler ya da
Hobsbaumlardan her ikimize de kalan yegne miras buydu.
Mamafih, bir Ingiliz akademisyeni olarak devam ettireceim
uzun hayata kendim i hazrladm syleyemem. G eri daha
on yedi yandayken, geleceim in, reterek ya da her ikisini
de yaparak M arksizm de olm asn, umul ediyordum. (G elece
imin iirde olmadn biliyordum , geri alrsam m tena
sip bir dzyaz uslubu gelitirm em iten deildi.) .' Ruhen h
l B erlinde yayordum : G erek kltrel gerek siyas adan
1 Taglmch, 8-11 Kasm 1934. Bu blm n ounluu 10 Nisan 1934tcn 9 Ocak
1936 ylna kadar tuttuum bu gnlkteki malzemeye dayanmaktadr.
110

kendimi ail hissettiim ve mutlu olduum bir ortamdan kopa

rlp bir kez daha tecrit edilmitim. Tuttuum gnlk arkada
lara ve yoldalara, eski okul mdrmn dncelerine ve ge
ride braktm arpc siyas tecrbelerim e atfta bulunuyor.
phesiz Almanyada beni gnlk tutmaya sevk eden neden
buydu. U nutm ak istemiyordum. Yakn gem ite m lteci olan
bir Alman sosyalistin 1935Ierin ortasnda bize yapt ziyaret
ve beni gruplartm n -sa n rm N eubegim en ( yeni balang)
adl g ru b u n - etkin liklerin e dahil etm eye alm as, nasl da
her eyden yaltlm bir yaam srdm gsterm iti. Ka
dn, ( ksacas ryalarm daki modern kadnlardand ) be
nim de birka aylna ait olduum ve dncelerim in sahne
dekorunun ardnda yaayan, neredeyse unuttuum bir dnya
ya aitti.2
Berlin'deki heyecan dolu gnlerin ardndan ngiltere kanl
maz olarak attan inip eee binm ek hissi uyandryordu. Viyo
la alan kuzenim D enis sayesinde tantm ve D en islerin
Syndenhamdaki evlerinin -ailen in Londrada bulduu ilk bar
nan- at katnda, elle kurulan gramofonda aldmz mzi
in yaatt hayli farkl deneyimi saymazsak, o eski gnlerin
oku dolu snavlaryla Londra tecrbelerini m ukayese etm ek
olas deildi. Kutu kutu youn ekerli koyu st ( Bebekler iin
Zararl) ve ay iip delikanlln verdii youn tutkuyla koyu
caz zerine tartyorduk. ou henz piyasada m evcut deildi
ve kukusuz elim izdeki nakit m iktarn dnnce herhangi
bir vakitte onlar alm am z da sz konusu olm ayacakt. 1933
ylnda caza merak saran genlerin pek aznn brakn bir ko
leksiyon satn alacak, birka plaktan fazlasna verecek paras
olmazd.3 Yine de Ingiltere apnda yeteri kadar plak piyasaya
kyordu: Armstrong, Ellington, Fletcher Henderson ve Jo h n
Hammondun en son Bessie Smith kaytlaryd bunlar. stelik,
Amerikan caz algclarn yirmi yldan uzun sre ngiltereye
gelmekten alkoyan ticari anlam azlktan ksa bir sre nce,
2 Tagcbuch, 16 Haziran 1935 ve 17 Austos 1935.
2 Baknz The J a z z S cen e (Londra, 1 9 5 9 ; New York, 1 9 3 3 ) kitabm daki Ingiliz
cazscverlere ynelik sosyal tahlillerim .
111

gelmi gem i orkestralarn en iyisi olan Duke Ellingtonun or

kestras - o zam an gird iim iz kuyruu hl a n m sy o ru m Londraya gelmiti. Ivy Andersonun Stormy W eather syle
dii sezondu. Sreatham in ssz doasnda, Palais de D ansede
dzenlenen, sabaha kadar (kahvalt dans) sren ve paralar
muhtemelen ailemizin dedii konsere D enisle birlikte gitm i
tik. Balkonda biralarm z idareli imeye alrken, muhteem
sesleri dinleyeceklerine tm dikkatlerini elerine veren Gney
Londrann danslarn -aada ar ar kalkp inen kalabal
kmseyerek izlem itik. Paramz suyunu ekm iti. Ayakla
rm z yerden kesilm i ve sonsuza dein mziin esiri olm u
halde karanlkta afak skerken eve yrdk. Bu konu hak
knda ou kiiye4 nazaran daha iyi eyler yazan ek yazar J o
sef Skvorecky gibi, sz konusu mzikal vahiyi hissettiim de
ilk kez ak olunan yata, on alt - on yedi yandaydm. Ancak
benim amdan mzik neredeyse ilk ak anlamna geliyordu,
nk grnm den utandm ve dolaysyla fiziksel cazi
bem olmadna inandm iin, fiziksel ehvetim i ve cinsel is
teklerimi kastl olarak bastryordum. Cazn getirdii mutlak
fiziksel heyecan boyutu da olmasa hayatm neredeyse yalnzca
kelimelerle zihin altrm alarndan ibaret olurdu.
Bir cazsever olarak sahip olduum nn, yetikinlik dne
minde bana beklenm edik ekilde yarar salayacan o zam an
lar tahmin edemezdim. Gerek o tarihle gerek hayatmn ilerle
yen dnem lerinde, caz tutkusu, aznla hitap eden kltrel
beenilerin arasnda bile kk ve genellikle bir kenara skp
kalm bir grupla snrl kald. m rm n te ikisi boyunca
bu tutku, onu paylaan aznln bireylerini, parolay doru
verenlere kaplarn amaya hazr bir nevi uluslararas yeralt
m asonlar rgt gibi birletirdi. Caz, ABDnin gerekleri adna
bildiim ne varsa bunlarn ouna ve daha kstl bir lekte,
bir zam anlarn ek oslovaky asn a, talya, Jap o n y a ve sava
sonrasnn Avusturyas na ve ksm en de ngilterenin bugne
dein bilinmeyen ksm larna alan kapnn anahtaryd.
4 Jo s c f Skvorecky, The Bass S ax ap h on e (Londra, 1978).

112

Sonraki yllarm haddinden fazla zihinsel faaliyetle yklene

cekti. nk on alt yanda ateli bir gen o larak , kafam
megul eden miliLanlk hayatna atlmama kesinlikle izin ver
meyi reddeden etkili bir anne babann daim i gzetim indeydim. Maddi anlamda ailesine bel balamas olanaksz ve zeks
phe gtrm eyen bu ocuun onlara gre ncelikli hedefi,
kukusuz kendi ayaklan zerinde durmak ve niversiteye gir
mek olmalyd. Kom nist Partiye katlmak iin kesinlikle da
ha yam n kk olduunu dnyorlard.5 i Partisine
katlmama da, stelik Harry amcayla aile dayanmas olaca
halde, ayn sebeple kar kyorlard. Bense bunu yapmay ge
lecek Trokist nesillerinin szm aclk "* dedikleri ey iin
yani partiyi iten kertm e niyetiyle isliyordum. Bilm ilik ve
toyluk karm davranlarm karsnda neler hissettiklerini
imdi anlyorum . Aile krizinin bu faslnda, 1 9 3 4 ylna ilikin
gnle yazdm aresizlik dolu satrlar imdi yeniden okur
ken utantan kvranyorum . Dolaysyla, yasak ar ar gevese de, iki buuk yl boyunca siyas yaantm askya alnm t.
Buna bal olarak youn bir zihinsel etkinlie daldm ve geriye
dnp baktmda beni hl hayretler iinde brakacak kadar
ok sayda kitap okudum . Ingiliz devrim inin ben olaym oltayaym pek ilerlem e kaydedecek bir hali olduunu da syle
yecek deilim.
Sonraki yl boyunca hep bir arada yaadmz iin bana
ve kzkardeime ana babalk yapan o iki insandan bahsedeyim
biraz da. O nlarn bu ii laykyla kotaram adklan konusunda
S

Onlarn ansna benim D aily IVbrler'daki tantmlarla kefettiim b ir Parti ko

luyla, Croydonun civarlarnda bir yerlerde ilk irtibata gem e teebbsm baa
rszlkla sonulanm t. Berlindeki son Pani gsterisi hakkndakt aklam alar
m ilgiyle dinleyen fakat Hitlcrin zaferinin KPDnin hatta Kom inem in hatala
rna delalet olabileceinde srarl bir grup eletirel yoldan arasna decektim.
Onlar yantlayamam fakat dnya devim ine itirak etm enin en iyi yntem i
n in generalleri eletiren b ir birim e yazlm ak olm ad hissine kaplm tm .
1932 ylnn Alman Komnist Partisiylc mukayese edildiinde 50 0 civan Britanyal kom nistin pek byk bir ordu sayldn da syleyecek deilim.

(* ) Szm aclk: Baz yaynlara anrizm " olarak gem i olan bu terim b ir paninin
iine girip ounluu elde ederek ya da oradan adam kazanarak bu yapy
kertm e stratejisini ifade eder - .n .
113

Nancyyle hem fikirdik. Ancak 1 9 3 4 -1 9 3 5 te gnlm e yaz

dklarma baknca, hem pepee birka lkeye yaplan zorunlu
gler nedeniyle yetikinlerin maruz kald sorunlar, hem de
bir yere yerleme ans bulamayan, hayatlar alt st olm u iki
elin yetimle baa km ann gerilim ini ikimizin de hafife alm
olduumuzu gryorum. Durmadan hastalanan sekiz yanda
ki gezgin kk ocuklarn saymyorum bile. kimizi byt
mek bir kabus olmal. Her neyse, kendi ocuklarm yetitirme
tarzlar da en az bizi yetitirm e tarzlar kadar berbatt. Geri
bu durumdan benden ziyade kzkardeim daha fazla etkilendi.
Beriki, genlik ann Kta Avrupas na zg, duygusal, tart
may seven, aydn aile ortamyla hibir ortak noktas bulun
mayan bir yetikin yaamnda karar klacakt. Aslna bakarsa
nz onu byk bir efkatle, bariz biim de geleneksel Anglikan
taral bir evli kadn ve 1960larda W orcestershireda bir M u
hafazakr Parti eylemcisi olarak anmsyorum.
Nancyden farkl olarak onlar sulam ak iin benim geerli
nedenlerim yoktu. Tam aksine yaptklarn "gaddarca deil
de, on sekizinci yagnnden nce gnlme yazdm gibi,
daha ziyade hazin buluyordum. Bilhassa da G reli, kuaklar
aras ilikileri dzenleyen eski geleneklerin kp paralan
m asnn bir kurban olarak gryordum . ocuk terbiyesine
ilikin Viktorya d nem ine zg kurallarn miad dolm utu.
ocuklara msamaha gsterm eyen -g e ri buna ou kiinin
bir itiraz y o k lu - ve fakat anne babalara bir hayli arka kan
bir tarzd bu. Ama artk ondan boalan yeri dolduran bir ey
yoktu. elikili gelecek ama, kart grlerden hareketle kzkardeim le benzer sonular karm tk: G elecein toplum u,
genel kabul gren kurallardan ve beklentilerin kat yapsndan
yoksun olmamalyd. G nlm e, Sosyalist devlet, diye ya
zyordum, eski geleneklerin kt taraflarn alp iyi taraflarn
srdren yeni bir sosyalist gelenek yaratmaldr ve yaratacak
tr da. Kuralsz bir toplum ve bireye katksz zgrlk haya
liyle davaya katlan devrimci ve asilerden farkl olarak bir Tory
kom nistine yakan igdler gelitirdiim bile pekala syle
nebilirdi.
114

Teyzem G retl'e byk bir sevgi besliyordum ve sa duyu

sundan tr ona sayg duyuyordum. Anne babalarla hassas
genler arasnda pek rastlanm ayan ekilde, teyzem le hayatn
sorunlar ve okuduklarm zerine konum aktan holanyor
dum. Ayrca seks ve ak gibi en ufak bir Fikre sahip olmadm
konular hakknda bile ciddi olarak grlerine bavuruyor
dum. Yine de kesinlikle annem in yerini tutam azd.6 Sokakla
insanlarn arasnda yrrken bazen yle uzun uzun dalar, bir
anlna gzlerimi kapatarak kendi kendim e, gzleri tpk annem inkiler gibi" derdim.7 Grn kzlarnn en genci, en gzeli,
sosyal olarak en baarls ve dier iki kardein zerine titredi
i, hibir zaman geim derdine dmeyen G retl, sevim lilii, s
cakl, doutan gelen m ant, dikkate deer biim de kendi
ne acm aktan uzaklyla, ailesinin gereinden fazla etin ka
deriyle yzlem ek zorunda kalm , onun oklarna hedef o l
mutu. Cambridgee gitm em e birka ay kala midesinde aniden
kefedilen yumruk byklnde bir tm rn alnm as iin
ameliyat olm ay b ek lerk en , kzkardeine yazd ksa notta
Sidney inanm ayacak. O, oldum bittim iyim serdir. dem iti.
Kendisi ne iyim ser ne de ktmserdi. Olaylar olduu gibi ka
bul ediyordu ve bu durumda yarn bana lm geleceini bili
yordu. Sidney, teyzemin cesedini gsterm ek iin beni Hamps
tead General Hastanesine gtrm t. Gnm zde artk Ro
yal Free H asanesinin oto park alan olan bu yerin nnden
Belsize Parkna gidip gelirken geerim . Hayatmda grdm
ilk ceset onunkiydi.
Sidneye sayg duyduum a ise pek em in deilim. O na benze
mek istemiyordum. Aslnda, onun kendine acm asn, an an
na uymayan dengesizliini, bir an cokun duygusallk hezeya
nna kaplp sonra yeniden basiretsizlik ifadesi sergiledii, der
ken aman diledii o tipik ruhsal dalgalanmalarn hakir gr6

Tagebuch. -1 Haziran

1935; Bugn annem in 1929'd a bana yazd mektuplara

bakyorum. Bana Yavrum.' diye hitap ediyor. Biraz akn ve bir para da rahat
szm bundan tr; birisi bana byle seslenm eyeli epey zam an oldu ve birisi
ayet bu kelimeyi kullansa nasl hissederdim diye dnm eye alyorum .*

7 Tgeburl, 12 Haziran 1935.

115

yor ve bunlardan utanyordum. Her ikim iz de Yahudi ailele

rinde ska grlen kar gelm e (yani ztlama) huyuna sahip
olduumuzdan evdeki sohbetlerim iz yksek sesli, fazla abart
l ve genellikle ipe sapa gelm ez olma eilimindeydi. Sanrm
Sidney, Nancy iin tam anlamyla bir cehennem azabyd, bil
hassa da G retlin l m yle d en gesini tam am en y itird ik ten
sonra... Neyse ki ben o sralar biraz daha byktm ve kendi
mi bamszlm kazanm ann eiinde sayyordum. Yine de
ona ilikin anmsadm pek ok ey var ve bunlar keyifli an
lar. zellikle de Pariste, ona ofrlk yaptm uzun yolculuk
lar esnasnda sohbet ederdik. Zira, bir yl iinde araba alacak
kadar paramz olm u, araba kullanmay renm em yeni y
rrle giren ehliyet snavna denk gelm iti. Bir hayat adamy
d ve hayata dair anlattklarn ciddiye alyordum; erkeklerin,
yatt kadnlar hakknda konum am as gerektii yollu ihtar
bile ksmen buna dahildi. 1 9 3 0 larn Fransz sinem asna dair
verdii tyolar salam kaynaklara dayanyordu. Biyolojik ba
bamdan kesinlikle almadm bir ey veriyordu bana. Karl
nda da, mr boyunca kendisine hi durmadan hayal krk
l yaatan um utlarn telafi etm em i bekliyordu benden.
Ksa boylu, (babam nkinden farkl olarak) dikine izgilerle
krm aln ve kelebek gzlkleriyle Solom on Sidney Berkwood Hobsbaum, David dedenin tam zamanl bir ite alan
tek olu olm asna ram en para kazanm a hayali kurm azd.
Gnlk haslata hararetle inanan bir satcnn becerisine ve ip
tal edilen siparilerin, yantlanmayan telefonlarn hayal krkl
ndan kendini koruyacak zrha sahipli. O kuyup yazan pek
ok Yahudi ocuun babas iin dnecei tarzda, ben de yl
lar sonra, Arthur Millern m uhteem Satcnn lm adl ki
tabyla amcam arasnda paralellik kuracaktm . Byk hedefleri
vard; tarihte en sevdii karakter Napolyon, romanda gzde
tiplem esi T h ack eray n Vanity F a ir adl eserind eki Rawdon
Crawley olmasna ramen onu evke getiren ey para deildi.
East Endde geirdii genlik yllarnda tutkular nelerdi?
Satrantan para kazanlan ve Ingilizlerin de oyunu sevmeye
balad bir tarihle, yani biraz daha ge domu olsayd, belki
116

de bu konuda sahip olduu doutan gelen yetenekle bireyler

baarabilirdi. Satran oyuncularnn revata olduu bir dnem
Fransada bir yerlerde hnerini sergilediinden Birinci Dnya
Savanda bat cephesinden (ifre zc olarak) istihbarata
gemiti. Galiba bu konularla ilgili bireyler biliyordu, zaten o
zamanlar, 1 9 1 9 -1 9 3 3 tarihleri arasnda O rta Avrupada dola
nan onun konu m und a birinin istih barattan b irilerin e denk
gelmemesi olanakszd. Siyasetten uzak durmutu.
Dier alardan y aratc biri deildi. G eri, kendi kendini
eitmi yoksul Yahudilere has o kltr akna sahipli ve m
zisyen, tiyatrocu ve hepsinden le sinem aclarn, ksacas yara
tc insanlarn cam iasnda bulunm aktan holanyordu. Caruso,
Melba, Tetrazzini gibi vokal klasiklerin ilk kaytlarndan hl
ksmen Viktorya dnem ine zg saylan bir sekiyi ve Verdi,
Meyerbeer, Gounod gibi ekseriyetle en iyi Italyan ve Fransz
aryalarndan oluan bir reperluvar hayatmda ilk kez ve daha
sonra da defalarca Sidneyle GrePin Viyanadaki fonografnda
dinlemitim. Sidneyin fiiliyatta kurduu mzikal balantlarsa
daha moderndi: Yirmilerin sonunda, W eimar mziinde n c
l elinde bulunduran Klem perer'in* Berlin K rolloper'inde**
nde gelen arpc sopranolardan olan ve yaad dnem in en
mehur Elektras Rose Pauly-Dreesenin m eslek hayatyla bir
alakas vard. Yine o dnem in en nl kadn bestecilerinden
ve Edw ard d n em i fem in istle rin d e n D am e E th e l S m y th i
(1 8 5 8 -1 9 4 4 ) -n a sl olduysa gen bir erkek olarak onunla bir
ilikisi v ard - R oseun nam na, seferber etm eye alyordu.
Ancak gnln temelli kaptrd tek ey sinemayd. U niversal'de alrken kodam anlar, katlar, giriim ci m acera
perestleri ve dzenbazlar tanm olm asna ramen onlarn
dnyasndan o k fazla hazelm iyordu. Stdyo ortam n sevi
yordu: Dnyalarn yaratld geni hangarlar; byk sahnele
rin, kam eralarn, k , m akyaj ve d ekorun etrafnda, teknik
( )

O tto Klemperer: Nazi dnem inin balamasyla ABD'ye giden Berlin Devlet
Opcrasnn orkestra efi. 1 9 2 7 -1 9 3 3 Jan ack , Stravinsky ve llin d em ith in ye
ni eserlerini tantt - .n .

f * ) Kroltoper. Berlindeki opera binas. kinci Dnya Sava'nda tahrip oldu - .n.
117

meseleler, dedikodular, bohem lakaytlk ve skandallarla rl

bir atmosfere boazna kadar gml kk gm en Yahudiler... Sidneyi, Isleworth ve Elstreeye yapt ziyaretlere arabay
la gtrrdm. Ona gre buras insanolunun yaratc ura
verdii bir yerdi. Bir ngiliz fotoraflk firmasn ikna ederek
Ingilterede bu camiaya geri dnmeyi baarmt. Film dnya
snda sahip olduu balantlar sayesinde Kodak ve Agfayla
olan rekabetlerinde film stoklarn satabilecek yegne kii ol
duuna on lar ikna etm iti. E lin d ek i rekabete d ayan k sz
rnle ( Sidney amca yarn Budapeteye gidiyor. Jo e Paslernaktan gelen fke dolu telegraf. Selofilm grne baklrsa
olduka kalitesiz.) birka yl mcadele verdikten sonra yenil
giye uraynca pes elti ve bir kez daha g elli. Sonra, czi
sermayesiyle mutfak ara gereleri reten, muhtem elen aabe
yi Berkin araclyla tant orta halli bir ili irketinden
hisse ald. Sava bitniinde eski bir balantsnn verdii tyo
ya gvenerek bu heyecansz ama salam ii brakt. Yeni kuru
lan Birlem i M illetlerle ilgili balatlacak bir film operasyo
nunda ona gre bir i olaca sylenm iti. Hibir ey olmad.
Yaratc hayal dleri sona ermiti. Makul yollardan geim ini
temin etme frsatn, ellili yalarn ortasnda bir hayal uruna
geri tepmiti. Bir daha da karsna yle bir frsat kmad.
B u n u n la b ir lik t e A v ru p a n n tr a je d is in e ra m a k k a la ,
1930'larda birka yl da olsa hayallerini gerekletirm e frsat
yakalam ve ben de bundan ksmen yarar grmtm. Zira,
film dnyasnn m arjinalleri, radikalleri ve gm enleri de ol
masa ona baka kim ans tanrd ki? Bylelikle, kendini Halk
Cephesi gnlerindeki Fransz solunun finanse ettii, Jean Renoirn La Marseillcise' bata olm ak zere, siyas ierikli film
ve haber programlarn dnyasnda bulmutu. Bu sayede ben
de 1936 byk Bastille G nn yakamda Sosyalist Parti idare
m em urlarnn rozetiyle, partinin ekim ekibine tahsis edilen
kamyondan izlem e frsatn yakalam tm . sava srasnda
spanyol ya da daha ziyade Katalan balantlarn kald yer
den devam ettird i. 1 9 3 7 de B arcelo n aya yapt ziyaretten
dn d nd e K atalan lid er Luis C om p an ysle (so n ra sn d a
118

Franco tarafndan infaz edilecekti) ve st snfa m ensup Eric

Blair adl bir ngilizle yapt sohbetlere dair hikyeler anlat
mt. Bunlar kaybeden davalard. Yoksul, em eki ailelerden
gelen tm Yahudiler gibi am cam da sola sem pati besliyordu
ama tek istei parti politikalarndan uzak kalm akt. Tarihin
ak m cadele eden anti-faisderin ekmeini yem esine henz
olanak tanyordu, ki bunu kendileri de bizzat yapyordu. An
cak bu durum o k uzun srm eyecekti.

II
1933'te geldiim Britanyayla, yeni yzyln balangctnda bu
kitab kalem e alrken yaadm lke arasnda dalar kadar
fark var. Adann 20. yzyl tarihi kaln izgilerle iki dilim e ay
rlr; tam sylem ek gerekirse, bu iki dilim ayn zamana denk
gelen rock and roll ve Svey sarsntlarndan nceki ve sonra
ki dnemlerdir. 1 9 3 3 te geldiim bu lke hakknda yaplan ge
nellemelerin tamamna yakn 1956dan sonra geerliliini yi
tirecekti! Hatta, ngiliz konutlarnn snma sistem indeki me
hur v erim sizlikten ve bunun n eticesin de ortaya kan D ickensvari o sisten - 1 9 5 3 e kadar hl ara ara Londray fel edi
yordu- bile artk sz edemiyorduk. ngiltere artk ne byk
bir imparatorluk ne de bir dnya deviydi. Sveyten sonra za
ten buna kim selerin inanacak hali kalmamt. Popler kltr
de boalan yer, ngiliz vatanseverlii ve k in ci Dnya Sava
nda Almanlar karsnda kazanlan nihai zafer zerine yara
tlan epik anlatlarla telafi edilecekti. 1 9 3 3 te Birinci Dnya Sa
va, insanlara bir kahram anlk menkbesinden ziyade mezar
lklar artryordu. Bununla birlikte herkes, dnya haritas
nn daha evvel hi olmad kadar geni bir blm nn artk
sol kanata dahil olduunun bilincindeydi. Ayrca her ne kadar
zeki emperyalistler, penem izin ulat her yeri artk ele gei
nm ediim izi fark else de bizim tek kresel im paratorluk o l
duumuz biliniyordu. Bununla birlikte lngilizler hl beyazd.
1933te Londraya nazaran Paris sokaklarnda, esm er ve Arap
119

simalara rastlamak daha kolayd. West End'deki Veeraswamy

saylmazsa, kentte neredeyse baka hi Hini lokantas yoklu.
G nm z l tleriy le kyaslandnda o tarihte pek k stl
olan uluslararas turizm asndan Ingiltere bir merkez de sa
ylmadndan, aslnda lkede her trden yabancya nadiren
rastlanyordu.
Orta snfa mensup Kla Avrupas sakinlerinden mtevazi
bir rakam ngiltereye getiren neden sadece H itler ve sava
olacakt: G m enlerin tepkilerini Macar yazar George M ikes
Yabanc O lm ak adl kitabnd a ok gzel tarifliyord. Yanl
yerleen genel kannn aksine lke, mltecileri dlamak iin
elinden geleni yapm t ancak 1 9 5 6 -1 9 5 7 lerde gelen ikinci
kuak M acar gm enleri, M ikestan farkl olarak, ngiltereyi
seksin yerini scak su torbalarnn ald bir lke olarak tarif
etmeyi artk akllarndan bile geirm eyecek. 1 9 5 0 ler ngiliz
genliinin sosyal ve cinsel trelerini tamamen deitirmiti.
1 9 3 0 lar Londra'sn m odann, zgr cinsellik ve sefahatin
uluslararas kenti o larak (tp k 1 9 6 0 'la n n Sw inging L ondonunda olduu gibi) tasavvur etmenin imkn yoklu. Heteroseksel erk ek ler iin faaliyet Paris'le ya da F ran sz Rivieras nda hom osekseller iinse, en azndan Hitler gelene ka
dar, Berlin'deydi. Kadnlarnsa her iki adan da toplumsal fa
aliyet alan daha kstlyd.
1933'te Britanya, kendi kendine yetebilen, hayatn gayri res
mi ve fakat metazori kurallara, ritellere ve uydurma gelenek
lere gre srd bir lkeydi: Bunlarn ou snfsal ya da cin
sel kurallard ancak ilerinde g enellikle kraliyetle balantl
olup neredeyse evrensel nitelik tayanlar da vard. Tiyatro ve
sinemalardaki her gsterim in ardndan, insanlar evlerine git
meden alm an milli mar ayakta dinlerdi. Nerede olursanz
olun 11 Kasm Atekes Gnnde iki dakikalk sayg duruu
srasnda konumazdnz. Dilin doru telaffuzu st snflar
buluturur (ancak bu ekilde ayrdedilebilen sonradan grme
ler hari tabi) ve en azndan halka ak yerlerde, alt tabakadan
olanlara kyasla, sn f b ilin li olun olm ayn, farkl m uam ele
grmenizi garanti ederdi.
120

1930larda bu l r eyler aikrd. Ancak kukusuz bu kural

larn, bizi yabanclardan ayran denizlerin kar kysnda da
yrrlkle olm alar beklenm ezdi. Britanya her anlam da yal
tlm bir adayd. st snfa mensup bir Yahudi m lteci doktor
ileride bir eve kahya olarak (varolan tek seenek gerei) ie
girme midiyle Britanyaya gelm ek zere bavuru yaptnda
Paristeki ngiliz Pasaport Kontrol Brosu tarafndan, insani ya
da deil, hi tereddtsz geri evrilmiti. Grevli memur, Bu
son derece sam a diye yazm t, zira kahyalk, yaam boyu
edinilen tecrbeyi gerekli klar.8 ngiliz olmayan bir kahyay
tasavvur edemiyordu.
Bununla beraber, m eteliksiz b ir gen adam iin Paris, hi
phesiz daha fazla elence vadetse de Kta Avrupasna zg
normlar asndan Britanya hl teknik ve ktisad alardan
ileri, zengin ve iyi donanm l bir lkeydi. Tren ve m etrolardaki
kolluklar nc sn f vagonlarda bile kum a kaplyd, kent
sokaklarndaki kaldrm talarnda tmseklere sk rasllanm azd, hatta cra yan yollar bile dzgn asfalt yzeylere sahipti.
Byk kentlerin d m ahallelerinde, bugne kadar pek az kii
nin bir byk inaat patlamas olarak tespit ettii eyin sonu
cu olarak, on binler eklinde katlanarak oalan baheli, k
k, yeni aile evlerinde banyoya rastlamak m m knd. M o
torlu tatlar sadece zenginlere has deildi ve en fakirlerin bile
radyosu vard. te yandan maddi beklentiler dkt ve Britanyallarn byk ksm , hl kazancn byk oranda hayatn
mtevaz gereksinim lerine harcand bir dnyada yayordu.
Bunu Canons Park ve Edgwarein kokteyllere katlan ve araba
kullanan orta snfnn arasnda yaamaya baladmzda ke
fetmitim. ngiltere, bilhassa da genler asndan bir tketim
toplumu olm aktan uzakt. E llilerin ortalarna kadar ve lam
gn bir ie balamadklar srece, alan genlerin harcayacak
paras olmazd ve ayrca aileleri onlarn bteye yaptklar kat
kya ihtiya duyard. Neyse ki yeni yetien aydnlarn en ok
8 Louise London, Whitehall and the Jew s 1933-1948: British Immigration Policy
and the Holocaust (Cam bridge 2 0 0 1 ); Neal A scherson, T h e Rem ains o f dcr
Tag'da alntlanan New York Review o f Boohs, 2 9 Mart 2 0 0 1 , s. 44.
121

ragbe etigi lks eyler de ucuzdu: Szgelim i, arka planda de

rinden ykselen org sesi eliinde, deien klaryla gitgide
genileyen saraylarda yaplan film gsterim leri; kiaplar, karlon kapakl ikinci el kiaplar -a lt penilik yeni Penguin kitap
la r- ve hatta iki m ilyonluk tiraja ulamay hedefleyen, geni
datml rakip gazetelerin bedava verdii kitaplard bunlar, i
i Partisinin gazetesi olan ve o yar kazanan D aily H erald'm
be saysn alana bedava verdikleri Bernard Shaw un Toplu
Oyunlarm hl saklarm . (Daily H erald, Ingilterenin 20. yz
ylda izledii seyir sonunda, okurlarna klasik edebiyat suna
rak eski tirajn yakalamay becerem eyen sansasyona! gazele
Suna d necekti) Bizi zgr klan toplu tama aralar da
ucuzdu zira bizler ya da anne babalarmz Londrann iki katl
otobslerinin arkasndaki reklamlar bile nem serdik: H ibir
zaman sizin olm ayacak o otobsten ininiz. Halbuki gnde iki
peniye bir b isik let a lab ilirsin iz. Ve aslna baklrsa haftalk
taksitlerin pek azyla bisiklet alm ak mmknd -b e n im iste
diim gcr gcr bir Rudge-W hitw orth be ya da alt pound ci
varyd. ayet fiziksel devingenlik zgrln nem li bir ar
tysa, G u ten berg den beri yaplan icatlarn iin d e b isik let,
M arxin deyimiyle insan olm ann olanaklarn tmyle gerek
letiren ve hi saknca barndrmayan tek aletli. Bisikletin yol
alma hz istendii gibi ayarlandndan ve sizi doann n
dan, hava, ses ve kokularndan yaltan bir cam levha olm ad
ndan, 1 9 3 0 lu y llard a-h en z motorlu tatlarn trafik patla
masndan evv el- son derece deiik ve gzel bir corafyaya sa
hip olan bu lkeyi tanm ann bundan iyi bir yolu olamazd.
Kuzenim Ronnieyle birlikte bisikletlerim izi, adr ve Primus
sobam z ve o sralar yeni icad edilen M ars ikolatalarm z
(kuzenim ona sanki Franszca bir isimmi gibi M arr diyor
du) alp gney Ingilterenin uygar gzelliklerini ve unutulmaz
bir k turunda da Kuzey G aller'in daha yabanl blgelerini
aratrmtk. (Mars yiyerek yaplan mazideki bu bisiklet gezi
lerinden neredeyse altm yl sonra, artc bir teklif sayesin
de anlarm yeniden canlanacakt. Teklif bizzat Las Vegasta ya
ayan M ars ikolatalarnn sahibinden geliyordu: Forrest B.
122

Mars, o sralar seksen yalarndayd, dnyann en byk zel

irketlerden birinin sahibiydi ve dnyaya ilikin fikirlerini ge
ni kitlelere aklam asnda kendisine yardm etm em i istiyor
du. O nu kibarca reddetmitim. G eri kafal, ta kalpli, ders ki
taplarna rnek diye konulacak cinsten bu zel giriim ciyle bir
M arksist tarihinin ibirlii yapm asn ngren nadide fikir
herhalde adamn tandklar arasnda okumaya m erakl bir ha
nmdan gelm iti.)
G en bir gm enin aslnda ait olduu bu yabanc lkeye
uyum salamas nasl gerekleecekti? Bu bir bakm a, aynen
de Lewis Carroll'un A lice H a rik a la r D iyarn da kitabndaki gibi,
ailemin ve bilhassa da, en iyi ve aslnda tek yakn arkadalarm
olan kuzenlerim in nm de atklar birka dar kap ve geit
sayesinde gerekleecekti.
O tarih le rd e In g iliz a ile n in say s az a lm t. 1 8 7 0 lerd e
Londraya ilk olarak ayak basan ve isimlerine ba harf olarak
Hyi hi phesiz C ockneyde gm en brosundaki bir m emur
sayesinde alan David ve Rose O bstbaum artk hayatta deildi.
Sekiz o cu k larn d an lm t : Taral b ir o yu n cu olan
Lou, ailenin marangozluk geleneini devam ettiren Phil ve ba.bam artk hayatta deildi. (Davidin ilk evliliinden olan tek
kz, uzun zaman nce Am erikaya g eden M illie Goldberg
halam, artk ABD ve srail arasnda blnm durumdaki b
yk kabilenin kadn reisiydi.) Zamannda, Posta-Telgraf Hizmetlerinde alt srada babam M sra yanna gelm eye ikna
eden drdnc erkek evlat Ernest (Aron) amcamsa biz oraya
gittikten uzun sre sonra, pirin ss eyalaryla ark hayatn
yadeden anekdotlarn arasnda lmt. Ardnda, geim ini ka
zanmay amcama nazaran daha iyi beceren bir Katolik B elika
l e ve erkek kuzenlerin ilgi oda haline gelen ekici iki kz
brakmt. Berkwood amca (Ike) balanty hi koparm am as
na karn Galli bir e ve be ocuuyla birlikle uzun zaman
nce iliye yerlemiti. Bylelikle geriye, i icab her daim
evden uzakla bulunan kocasyla okul retmeni Cissie (Sarah)
yenge ve ailenin sarslmaz direi Harry amca kalyordu. Ne de
olsa Harry amca ailenin orta halli ama dzenli gelire sahip tek
123

ferdiydi; Birinci Dnya Sava haricinde lm yaam boynca

telgraf olarak alt postanede belki de haftada drt poun
du ancak kazanyordu. n ce Ypres h atln da ve sonrasnd a
a n s eseri hayatta k alarak taly an ce p h esin d e sav am t.
Londrann Paddington ilesinde i Partisi'nin bir encm en
yesi olarak nihayet orann ilk i Partili belediye bakan o l
mutu. Hobsbaum ailesi fakir bir zanaat ailesi olarak gelm i
ti. W hitechapel'deki, Spitalfields ve Shoreditchteki kaytl ilk
adreslerinden sonra kentin daha ilerilerine gitm ekle birlikte
ok uzaklamadlar. Ingilterede toplumsal piramidin alt kat
manlarnda kalmakta srar ettiler.
te yandan, hayatlarm idame ettirdikleri sosyal evre, n
gilterede bir snf temsil eden, geni bir kesim i kapsyordu.
Bu evre, Cissienin kz kuzenim Rozalienin altrd, dans
ve belagatin, yani burjuva aksanyla konum ann retildii
ve Sydenham banliysnde yaayan hrsl annelerin kzlarm
gnderdii derslerden tutun da, North Paddingtondaki enc
men yesi Harry Hobsbaumun i Partisi ortamna ve kendi
ni yetitirm i avam en telekt ellerin dnyasndan kuzenleri
min iine girdii oyuncu zentilerine ve Lyonsda ya da ABC
ay dkkanlarnda yaplan toplantlarn dnyasndan, tartma
gruplarna, gece d erslerin e ve o m uhteem kurum a -h a lk a
ak bedava ktphane ve okum a od asna- dein uzanyordu.
Bu, Ailen Lanein 1936da karton kapakl, mkemmel kendi
kendine eilim serisi Penguini ya da entelektel seri Pelican
Kitaplarn ilk kez yaratt ve Victor G ollanczn da Left Book
Club kurduu dnyayd. Kuzenim Rubynin (Philipin olu)
bu yaynevinden bastrd Freucl ve M arx adl eseriyle ailemin
sol yazna ilk katks gerekleiyordu.
Aile ve okul haricinde ngiliz yaam tarzyla ilk olarak bu
dnya araclyla tanacaktm . Buna ksmen Cissienin olu
Denis vesile olmutu: Trnak yiyen, maddi olanaklar lsn
de zppe ve karanlk bir tipti. O kuldan ayrlp L930'lann orta
snda mzik, tiyatro ve popler elencenin etki alan dk
kadem elerinde her naslsa kendini idare edebilecek dzeyde
ne id belirsiz bir i tutm utu. Ancak sz konusu tanmay
124

asl olarak Harrynin olu Ronnie'ye borluydum . Ufak tefek

ve kuvvetli Rontie, fiziksel olarak tipik Yahudi zellikleri ta
yordu. O zamanlar hl Maide Valede anne babasyla birlikle
yayordu. Denizlere besledii m rlk tutkusunu sava sra
snda donanmada ve daha sonra da Blackw aler halicindeki k
k teknelerde denizcilik yaparak tatmin edecekti. ngiltereye
geldiim srada, o zam anlar orta diree m ensup dnrlere
ve sessiz bohem lere evsahiplii yapan Natural History M zesinin arka odalarnda ayak ilerine bakyor ve ayn esnada or
taokul snavn verebilm ek iin geceleri Regent Street Polyte c h n ic teki d erslere g iriy o rd u . L o n d o n S c h o o l o f E c o n o micslen en yksek notu alana kadar eitim ini srdrd ve
bylece alma Bakanlgnda ynelim kadrolarna varana de
in kamu hizmetinin memuriyet ve idarecilikle ilgili basamak
larn birer birer kt.
Haliyle km sem eyle yaklatm banliy kk bujuvalaryla her lr ilikiden kandm . Harry am cam n ve ona gre
ksmen daha soldaki olunun temsil ettii ii hareketini, re
formist sosyal dem okratlarn elinde olduundan, haliyle umut
krc, ama ayn zamanda artc buluyordum. Alman sosyal
demokratlarndan farkl olarak onlar btnyle m ahkum et
mek im knszd. Zira Harry, Ingiliz M uhafazakr Partisini
acmasz saldrlarna kar Partiyi savunan sadk bir i Parti
li olmasna karn, ngiliz ii hareketinin iinde varolan (b el
ki de Katolik Kilisesinin dorudan etkisi altnda kalmayanla
rn benim sedii) genel kany paylayordu; ne denirse densin
Sovyet Rusyas her eyden n ce bir ii devletiydi. Tm ii ve
sendika eylem cileri gibi o da kom nistler sz konusu oldu
unda itirazlarn saklam yordu, yine de onlar tem elde ii
kesimiyle ayn safla gryordu. stelik, unu da inkr ede
mezdim; 1929daki i hkm etinin babakan Ramsay M ac
donald ve iki m eslekta, szm ona Ulusal H km et" adna
Tory'lere katldnda 1 9 3 1 de i Partisi liderlerind en - A l
man sosyal dem okrasisinden farkl o la ra k - pek az fikirlerin
den dn vererek karlar burjuvaziye satm t. Sz konusu
hkmet lkeyi Neville Cham berlainin 1940'ta dm esine ka
125

dar ynetecekti. Avam Kam arasnda says ellilere kadar geri

leyen Parinin hararetli M acdonald aleyhtar ounluunu bu
balamda snf hainleri olarak grmek mmkn m?
le yandan 1926 Genel Grevi gz nnde bulunduruldu
unda ii hareketi benim idealimdeki devrimci proletarya
bakyla tam anlamyla rtmyordu. 1929 dnya buhran
nn ktisad ve siyas kresel deprem leriyle sarslan ngiltere
sahnesinin belli alardan Almanyaya benzem esi artcyd.
Britanyann siyas arenas da derinden sarslyordu. Hem sol
hem de sa kanatlarda radikallem e vard. Hatta buna bir sre
liine ciddi bir ulusal tehdit gibi grnen kara gm lekli faist
hareket bile dahildi. te yandan sistem bir para sarslm asna
karn, kn eiindeymi gibi grnmyordu ve dorusu
deildi de. imiz Ingiltereye kaldysa dnya devriminin ger
eklem esi iin daha ok beklem ek gerekecekti. Gnlm e
yazdm kadaryla krk yam a gelm e umudu tam adm a
gre (on yedi yanda bu bile epey uzun bir sre anlam na ge
liyordu) muhtem elen ben onu grem eyecektim bile. Zaten o
sralar Kom inlern de, dnya sava ve faizme kar sava k a
zanlmadan devrime sra gelm eyeceini aklam t.

III
ngiltere'ye geldikten sonra baladm ve yl sonra Cambridgee gitm ek iin ayrldm okuldan u ana kadar hi sz et
memi olmam tuhaf gelebilir. H albuki, Londrann m erkezin
deki Lisson Korusuyla M arylebone Roadun kesinde yer
alan S. Marylebone Gramar Schoolda dier lkelerdeki tm
okullarmdan daha uzun sre geirdim. Kuzenim Ronnienin
de eski okuluydu (onun gibi ben de okulun Mnazara Kupasn kazanm tm .) Tpk Prinz-H einrichs-G ym nasium u gibi
o da artk mevcut deil; bir dman bombasyla deilse bile
orta retim iin kt bir dnem saylan 1970lerin ideolojisi
nedeniyle ykld. O kul, kendisine sunulan seenekleri reddet
tii iin kapatld; ya her isleyene ak, geni kapsam l, sei
126

ci olmayan bir okula dnmesi ya da zel okul haline gelm e

si istenmiti. 1 9 3 0 lan n ngilteresinde mmkn olan eitimin
en iyisini aldm bu okulun retm enlerine saysz m innet
borcum var. Berlinli H a r e n Pro/cssoren'lerden farkl olarak S.
M arylebonedaki retm en lerin hepsinde var olan o m izah
duygusunu k efed iim i saym azsak (bu benim iin zel bir
neme sahipti), hl iinden kamadm nedenlerden tr
okul ngiltereyi kavrama srecim e snrl bir katkda bulun
mutu. O tarihte pek zerinde durmamtm ama Britanya li
selerindeki retm enler ilim irfan asndan deilse bile sosyal
adan daha ziyade niversite ortam na yakyordu. Alman,
Fransz ya da talyan okullarnn son snflarnda karm a
kan retmenlerden farkl olarak nadiren birer aratrm ac, bi
lim adam ya da gelecein akademisyenleri olma nitelii gste
riyorlard. retm enlik uranda kendilerine has bir dnyada
varlk gsteriyor gibiydiler.
Daha da artc olan, orada geirdiim yl sresince ar
kada edinm em i olm am . Yeni ve eski m em leketlerim arasn
daki tarihsel uurum kesinlikle ok derindi. 1932 ylnn Ber
lin normlaryla baknca Londra toyluk dnem ine kt bir geri
dn gibiydi. 1 9 3 1 -1 9 3 3 yllarnda Prinz-H einrichs-G ym nasiumunda yaptmz sohbetleri 1 9 3 3-1936 yllarnda M arylebone Roadda srdrm enin artk olana yoktu. O sralar ni
versiteye devam eden kuzenim Ronnieyie olan sohbetlerim i
saymazsak eski sohbetlere kaldm yerden ancak C am bridgee girdikten sonra devam edebildim. Baz okul arkadalar
mn siyas fikirlerinin mtevazi ve fakat samimi b ir ekilde ra
dikallik kazanm asn belki de ilk iki yl bu sebeple hafife al
mtm. G nlm vastasyla bu konuda bir yargya varacak
sak, bir dier sebep de bariz kibirdi. Kendimi onlarn akl h o
cas gibi ve hepsinden stn gryordum. O kulun sosyal he
defleri de bana h itap etm iyordu; burjuva devlet oku lu n un
(yatl olm ayan) karikatr bir versiyonu gibiydi; m ecburi ni
formalar, okul kepleri, ahlak kurallarna riayet eden sz da
arc, sn f bakanlar, rakip "yurtlar vs. karsnda ben de
muhalefetimi sergilem ek uruna elim den geleni yapyordum.
127

Bunun karlnda oku l, lam olarak d isipline edilem em i,

kriket ve rugbi futbolunun kurallarndan bihaber ve bu oyun
lara kar ilgisiz, te yandan er ya da ge sn f m m essillii ve
rilecek kadar ya byk ya da T he Philologiat adl okul dergi
sinin editrln stlenecek kadar ilim irfan sahibi bu O rta
Avrupa m eneli renciyle nasl baa kacan kestirem iyordu. Sz konusu dergide spor msabakalar hakknda yaplan
rportajlarn arasnda benim de ilk yazlarm baslm t. 1936
ylndaki Londra Srrealist Sergisine ilikin grlerim in yer
ald uzun bir yaz hari bunlarn hibirini anm sam yorum .
Ayn yl iinde sergiye katlanlardan biriyle Pariste birka sos
yal akam geirm itim . Yine de okul ynetim i, kendimi snav
larma verdiimi ve iyi bir niversite bursuna aday olduumu
ok gemeden anlad.
Okulun bu afra tafralarna ramen yreimi soutan tek ey
sahip olduu nitelik ve hepsinden te retmenlerin - e n bala
da mdr Philip W aynen in - (Penguin Klasikleri serisi iin
sonrasnda G oethenin Fastunu tercme etm iti) meslek a
kyd. Mdr Wayne, yaptmz ilk grm ede, okulun bun
dan sonra bana Yunanca deil de sadece I-atince retmesini
yelediini belirterek, onun yerine filozof Immanuel Kant'n
bir kitabyla W illiam H azlitin denem elerinden bir sekiyi eli
me tututurmutu.
Philological Sch oo l, 1 7 9 0 larda M arylebonedaki orta halli
fakat hrsl ailelerin oullar iin kurulmutu. Neticede Londra
ile Konseyi'nin idaresine verildikten sonra faaliyetini, orta
eitimden tesine kafa yormayan ve dnyada iz brakm ak gibi
bir ideali olmayan orta sn f kentlilerin ihtiyacna hitap eden
bir dil bilgisi okulu olarak srdrecekti. 1930lardan itibaren
niversiteye gitmeye balayan oullar iin bu hi de yabana
atlr bir eitim deildi. Yine de bunu ara sra, tepeye kurul
mu olanlarn mkafata layk alt tabakadakilere ltfettii bir
ba gibi alglardk.
Liberal Partinin yakkl, nemli ilikilere sahip, daima be
kr yaayan temel direi, Edward ve George dnem lerinde n
gilterenin ii politikasnn mimar olan adamn olu ve sosyal
128

devletin esasl u nsu rlarn d an b iri, bana tarih retip , b en i

Oxbridgee ynlendiren ve nihayet okul m drlne getirilen
Harold Llew ellyn-Sm ith, kaymak tabakadan geldiinin b ilin
cindeydi; W inchester, New College, Oxfordda okum u ve s
ko Muhafzlarnda savamt. Hi de elit olmayan, devlete ait
bir orta retim kurum unda retm enlik yapmay sem esi de
-okulun eski m ezunlan arasnda tannan tek isim Londrann
alt snf halk arkcs ve T hree Man In a B oat adl kitabn yazar
Jerome K. Jerom ed u - Gney Londrada bir gecekondu mahal
lesinde gnll alma arzusu da kesinlikle ayn nedene daya
nyordu. E rk ek ocuklarla alm ann cazibesi bir yana yok
sunluklar iinde yaayan insanlar iin die dokunur bireyler
yapma arzusuydu bu. Bana kitaplarn dn verir, baglantlann benim iin seferber ederdi. O xbridge burs im tihanlaryla
nasl baa km am gerektiini bana o anlatm (doru bir ekil
de), benim iin en iyi yksek okullarn hangileri olduunu
syleyerek yol gsterm i (O xfordda Balliol ve Cam bridgede
Kings ) ve oraya gittiimde kibar beylerin arasnda bir zengin
gibi yaayacam syleyerek beni uyarmt. Onun dnyasna
ait biri haline gelmemi ihtimal dahilinde bile grmyordu.
retm enlerim in en ilg in ciy le de aram da yine byle bir
uurum vard: Bu kii Cam bridgeden M arylebonea gelirken
beraberinde, zellikle de benim gibi dinlemeye hevesli olanlar
in, l.A. Richard'm P ractical C ritisizm adl byk retisini ve
hR. Leavisi getirm i olan gen bir ngiliz edebiyat m ezunuy
du. Bana dn verdii New B earin gs in E nglish P oetry adl
eserin yansra en ok beenilen airlerin zel matbaa basks
kitaplarn yalayp yutmutum. Burs snavnda nc tercihi
me Leavisin mezun olduu yksek okul Downingi yazmam
nermiti. (Sralamada Kingsden ve M aurice D obbun varl
ndan tr Trinityden sonra) Leavisin edebiyat eletirm eni
olarak yapt n 20. yzylda ayakla kalamad ve Cam bridgee
baladmda benim de Leavisi tutkum artk snm t, gelfielelim, yaad yzylda baka hibir Cambridge retm eni
edebiya eitim inde onu n etk isin i yakalayam ad. G elecein
retmenlerine ilham kayna olm a konusunda akl almaz ye129

tenege sahipli ve rencileri de kendilerinden sonraki zeki

renci nesline ayn ekide bulunacakt. Bay Maclean ngilizceyi
insanlara sevdirmek iin sava verilmesi gerekliine inanyor
du. Eminim savata ldrlmeseydi retmenlik yapmaya de
vam edecekti. K esinlikle beni de tevik eden onun rem e
tarzyd. Onunla aramda pek ok ortak nokta var gibi geliyor
du: nk onun da irkin, iri burunlu, kusurlu suratyla ke
mik erevenin ardndan huzursuzca bakan kahverengi gzle
ri, kollaryla bacaklarn nereye koyacan adeta bilem eyen iri
ve hantal bir gvdesi ve hassas bir ruhu vard. Eyvah derdim
ondan bir M arksist olur mu acaba?
M arylebone, sadece oku l vastasyla deil, ayn zamanda
birk a m etre ted e, o zam an lar L o n d rann b ir ilesi olan
Town Halldaki muhteem Halk Ktphanesiyle de yl bo
yunca zihinsel etkinliklerim in merkezi oldu. le tatillerim in
ounu orada nm e gelen her tr kitab okuyarak ya da k
tphaneden kitap dn alarak geirdim. (G eri o gnlerden
sonra binaya hi uramadm. Nfus M drlnn bulundu
u bu binada 1962'de M arlenele evlenecektim .) Aldm ei
lim phesiz sadece okula baml deildi. Aslnda orada ge
irdiim son yl (1 9 3 5 -1 9 3 6 ) buras, tek bama kitap okudu
um bir alma odasndan pek fazla bir anlam ifade etm iyor
du. Ancak St. M arylebone okuluna yaamsal bir vefa borcum
vard ve bunun da tek sebebi, okul sayesinde ngiliz nazm ve
nesrinin artc mucizeleriyle tanm olmam deildi. O ku
lun ynlendirmesi ve verdii eilim olmasayd, ngiliz eilim i
ne tamamen yabanc bir ocuk olarak, neredeyse on alt yan
da geld iim bu lk ed e, iki yld an biraz uzun bir s red e,
C am brid gede n em li bir bursu kazanabilm em , stelik de
Cambridgede dilediim daldan birini sem e hakk da elde
etmem baka nasl m m kn olurdu bilmem. Berlinden ayrl
mamdan itibaren iinde yaadm iki cephe arasndaki sahip
siz diyardan (aile hari) genliin asl diyarna; arkadaln,
yoldaln, toplu ve zel sk dostluklarn diyanna yeniden
dnmemi salayan da yine St. M arylebonedu.

130

IV

Sz konusu yl boyunca bu gen adamn zihinsel geliim in

de fiiliyatta neler olm utu? Bir kere, ne ncesind e ne daha
sonra, hayatm n h ib ir evresinde olm ad kadar -ed eb iy at
bata olm ak zere- geni ve genel kapsam l bir okum a etkinli
i iin e girm itim . Lise snavlar niversitelerin gerektirdii
uzm anlktan ok daha azn gerektirdiinden, m aceraperest
rencilere brakn incelem eyi aratrm a bile yapabilecekleri
kadar zaman tannyordu ve neredeyse her eyin kefedilm eyi
bekledii yalard. Ayrca ngiliz okullarnn altnc snf Kta
Avrupasndakilere nazaran daha az aba gerektiriyordu. n
k fen ya da sosyal bilim lerden biri tercih edildiinden Kta
Avrupasndaki mfredat program yar yarya azalyordu. n i
versiteye adm attktan sonra diplomay ciddiye alan biri, yle
giriken g en ler gibi nne kan her eyi hzla, oburca ve
dinmeyen bir m erakla okum aya zam an bulam azd. Peki bu
okuma faaliyetinin bana nasl bir yarar dokunm utu?
Ksaca yantlamak gerekirse okuma etkinliime M arksist da
ha dorusu tem elde tarih sel bir yorum getirm eye altm .
Ateli ve fakat rgtsz, isler istemez atl durumdaki gen bir
komnist aydnn bakaca seenei de olamazd. Berlinden ay
rldmda Kom nist M anifestodan baka kitap okum am tm
-sze deil ie baklyordu- ve Marksizm hakknda bilgi edin
meliydim. O zam anki ve belli boyutlarda im diki M arksizm
bilgim yalnzca, niversite ktphanesinin dnda kolaylkla
edinilebilen, M oskovadaki M arx-Engels Enstits tarafndan
sistematik olarak (ve youn para desteiyle tercme edilip) ba
slp datlan eserlere ve klasiklerden" yaplan sekilere daya
nyordu. artc ama Salinin , Diyalektik ve Tarihsel M ater
yalizm" hakknda ana bir blm ieren S ovyetler B irlii K om
nist Partisi'nin K sa Tarihi adl kt hrete sahip eseri yaymla
nana kadar, Sovyet kom nist Ortodoksluu yanstan, bu konu
lara dair resmi bir zet kitap yoktu. Bu blm ortaya ktn
da, eitsel amal sadeletirmeleri de hesaba katarak onu heves
le oku m u tu m . B en im ve 1 9 3 0 lardaki n g iliz k z lla rn n
131

Marksizmden anlad ne varsa kiap bunlara yeterince tekabl

ediyordu. Marksizmi daha ziyade 19. yzyla yakan bir bak
asyla bilim sel" addetmek houmuza gidiyordu. Kta Avru
pa'sndaki lycee ve Gymnasiumlardan farkl olarak Ingilterede
felsefe, orta retimin st kademelerinde nemli bir yere sahip
olmadndan, Marxa yaklammzda Kta Avrupa'sndaki ak
ranlarmzn felsef ilgisine sahip olmadmz gibi felsef bilgi
sinden de uzaktk. Bu durum, fikir yrtme tarzm hzla anglikan kalba sokmaya yarad. Perry Andersonun deyimiyle Bat
M arksizm i, Lukcs M arksizm i, Frankfurt O kulu ve Korsch,
1 9 5 0Iere kadar M an D enizinin te kysna geem eyecekti.
Marx ve Engelsin Hegelde baaag duran eyi tersine evir
diklerini bilmek bize yetiyordu. Ayaklan zerinde dorultulan
anlayn evveliyatna ilikin bireyler bilme zahmetine katlan
myorduk. Marksizmi bu denli ekici klan geni kapsaml ol
masyd. Diyalektik m ateryalizm her eye dair bir teori sunmasa bile en azndan her eye dair bir iskelet" ortaya koyuyor
du; insan ilikileriyle canl ve cansz doa, kolektifle bireysel
arasndaki bagntlan kuruyor ve srekli ak halindeki dnya
daki karlkl etkileim lerin zne dair bir rehber sunuyordu.
1 9 3 4-1935 arasnda tuttuum gnlk o satrlarn yazarnn
tarihi olmaya hazrlandn aka ele veriyor. Her eyden ok,
okuma faaliyetimin tarihsel Marksist yorumlarn aynnlandrmaya alyordum. ayet eitimime Kta Avrupasnda devam
etseydim bunu kesinlikle ayn ekilde gerekletiremeyecektim.
Tarihe materyalist bir anlay getirmek elbetleki Marksizmin
odanda yer alyordu. Yine de 1930larda, lngilere, Marksist ta
rihilerin yetitii bir okula sahip ender lkelerden biriydi. San
rm bunun nedeni ksmen ngiliz altnc snflarndaki sosyal bi
limler blmnde felsefeden boalan yerin edebiyatla dolmu
olmasyd. Ingiliz Marksist tarihiler genellikle tarihsel zm
lemeye edebiyata duyduktan bir tutkudan ya da onunla b erab er
gei yapyorlard: Christopher Hill, Victor Kiem an, Leslie M or
ton, E.P. Thom pson, Raymond W illiam s ve aslna bakarsanz
ben de buna dahildim. Bu durum, Marksizm aleyhtan ER. Leavisin komnist olanlar zerindeki baka yolla gerekleen a
132

rtc etkisini aklamaya yarayabilir. ngilizce okuyan Cam b

ridge komnistleri ona lam anlamyla gveniyordu.
Benim M arksist bak am sosyal bilim leri anlamaya alr
ken geliti. Zihnim i asl megul eden, tarihsel geliim e dair s
regelen M arksist tarih tarnm alannn -rn ein retim tarzlannn geliim i g ib i- klasik m akro-tarihsel soru nsallan deildi.
Ben, sanatnn ve sosyal bilim lerin (daha dorusu edebiyatn)
doas ve toplumdaki yeriyle, M arksist balamda dile getirirsek
styapnn altyapyla balantsnn nasl kurulduuyla ilgile
niyordum. 1934n sonbahannda bir ara bunu sorunsal ola
rak grmeye baladm ve kendinden ar derecede byk bir
kemie sulanan bir kpek gibi psikoloji ve antropoloji zerine
yapltgm savruk okum alar ve Kta Avrupasndayken biyoloji,
ekoloji ve evrim konulannda Kosm os, GeseUschaft d er N alu fremde yaymlanndan okuduklarm n da yardmyla bu konu ze
rine kafa yormaya baladm. Teori byk aba gerektiriyordu.
Marx sosyalist sistem in ngrsn kapitalist sistem in kusur
suz bir zm lem esine dayandrmt. Btn koullan, balan
tlar ve ilikileri dikkate alarak yaplan kusursuz bir kapitalist
kltr zm lem esi bize gelecein proletar kltr iin benzer
karsamalar yapma olana tanmalyd. ok gem eden byle
kresel tahm inler zerine kafa yormay braktm . Ancak on ye
di yanda kendi kendim e sorduum tarihsel soru, alm am
kalc olarak bir tarihi vasfyla devam ettirm em e neden oldu.
Hl da farkl dnem lerin poetikasnn biim ve zne yn
veren (sosyal) etkileri tahlil etmeye urayorum. le yandan,
o zaman, Cambridge burs snavn gem ek iin gerekenden da
ha fazla tarih bilgisi edinm i ve ayrca b ir parack da dalavere
cilik (o zaman henz icad edilmemi bir kelim e) renmitim.

V
20. yzylda yaadma ve hibir anlamda iyim serlie meyil
gsterm ediim e g re, neredeyse iki yl boyunca tuttuum
gnle 1936nn banda artk son vermenin akllca olacag133

na karar vermitim. Son ksm a, Ona artk ihtiyacm kalm ad,

diye yazmm.
Tanr bilir neclen. Belki de Cam bridge snavn kazandm ve
nm de h i d eilse yl s recek b ir bam szlk d nem i
uzand iin. Belki de S. (burs snav srasnda tantm ve
m r boyu arkadalm srdrdm ) baka insanlarn n
fusuyla deil de kendi kendim e edindiim ilk tandk oldu
u n d an ... B elki de n m d e uzanan yl sad ece ken di a l
m am la dolu olacand an (yani Cam bridgee gidene kad ar).
Belki de her ey benim am dan daha iyiye gittiinden. Ya da
belki de iki arada bir derede sren" yaamm bir nebze olsun
dzene gireceinden...

Duygusalla kaplmadan ve kendimi kandrmadan vaziyeti

gzden geirm e zaman gelm iti sanrm . Ve yaptm da:
Uzun boylu, kem ikli, irk in , on sekiz buuk yanda, sarn
hazrcevap gen E ric Jo h n E rnest H obsbaum , yzeysel de olsa
bir dolu genel bilgiye ve teorik ve genel zgn fikre sahip. f
lah olm az bir pozcu; sylediklerine kendini inandrm aya a
lm as, bu yer yer ie yarasa da, haddinden fazla tehlikeli.
Ak deil ve nadiren ifadesini doa v e sanatn verdii esrik
keyifle bulan tutkularn arndrm akta ok baarl deil. A h
lk prensiplerine bal deil ve esasl bir bencil. Kimi insanlar
onu ar aksi buluyor, bazlar ondan holanyorsa da dierle
ri (o u n lu k) onu g ln addediyor. Bir devrim ci olm ay ar
zulam asna karn bugne kadar rgtllk konusunda her
hangi bir becerisi kaydedilem edi. Yazar olm ak istiyor ancak
m alzemeye ekil verecek beceriyle enerjid en yoksun. Dalar
delen inan yok onda, sadece um ut var. Kendini beenm i ve
kibirli. Bir dlek. Doaya derin bir sevgi besliyor. Ve bildii
Alm ancay unutuyor.

te 1936 yln ve Cambridge niversitesini bu ruh haliyle

karlyordum.

134

7
Cam bridge

Getiimiz yzyln ilk yarsnda ngiltere gibi bir toplum da

bir snfsal ortamdan dierine gei yapmak bir nevi ge e
deerdi. Bundan tr L935 ylnda Cambridgede burs kazan
mak yabanc, yeni bir lkeye tanm ak anlam na geliyordu.
Yabancyd, nk buras daha nce kaldm yerlere nazaran
daha garip bir yerdi. Bir husus hari: Berlinden ayrldktan
sonra brakmaya m ecbur olduum siyasi yaantya ve sohbet
lere yllk bir m olann ardndan geri dnyordum. Cambridgee geldiimde nihayet artk Kom nist P artiye katlmaya
ve siyasete girmeye kararlydm. Grne gre yalnz da de
ildim. Bizim ki, niversite tarihinin gelmi gem i en kzl ve
en radikal nesliydi ve ben de kavgann en kzgn yerinde bulu
nuyordum. Ayrca niversitenin gem iindeki N ew ton, Dar
vin, Clerk M axwell gibi isim ler hesaba katldnda bile, on
yllardr ngilterenin bilim sel baarlaryla neredeyse eanlaml
hale gelen niversitenin tarihindeki m uhtem elen en m ehur
dnemin ortasndaydk. kisini birbirinden kopuk ele almak
mmkn deildi: 1930lar beklenm edik sayda sekin doa bi
lim cisinin de siyasete girdii ender d nem lerd end i. A ncak
Cambridge bilim inin 1 9 3 0 larda elde ettii baarlarn, ren
cilerin radikal siyas faaliyetlerine nazaran daha uzun yllar
135

ayakta kaldn belirtm eden edemeyeceim. 1930 larn kom

nizmine ait kck bir tali rn olan Cambridge casuslarn*
saymazsak radikal rencilerin pek az halkn hafzasnda iz
brakmtr.
1 9 3 0 lan n ik inci yarsnda C am bridge niversiteli k om
nistlerinin nde gelenlerinden biri olduuma gre, Souk Sa
va yllarnda doan ou okur, phesiz Cambridge casusla
rna ilikin bildiklerim i merak edecektir. Ben de bu soruyu en
batan yantlayabilirim . E vet, ilerind en bazlarn tan y o r
dum. Ama hayr, herkese aklanana kadar onlarn Sovyet is
tihbarat adna altklarndan ya da alm olduklarndan
haberim yoktu. Byk b eli (B lu n t, Burgess, C airn cross,
M aclean ve Philby) benden daha nceki renci nesline m en
suptu ve akranlarm , Burgess dnda onlardan hibirini Partiyle bagdatrmazd. Ona da, niversiteden ayrlr ayrlmaz
iddia edildii zere sa kanata getii iin hain gzyle bakar
dk. Savatan nce ilerinden hibirini kiisel olarak tanm
yordum ve 1 9 4 5 ten sonra da sadece Burgess ve Bluntla raslamtm. O nlar hakkndaki bilgilerim siyas meselelerden zi
yade Apostlela ra ** (baknz 11. B l m ), hom oseksel arka
dalar ya da tandklar hakknda dedikodu etm ek gibi, engel
olamad bir huya sahip Isaiah Berlin gibi, Oxbridge m essesesinin iki sava arasnda hayatta kalan yelerine dayanyor
du. Burgessi yalnzca Apostle'lar iin dzenlenen yllk akam
yem eklerinin ikisi vesilesiyle anm syorum . Bluntn Sovyeler
adna alm as iin uraan M ichael Straightin anlarna g
re, birinde 1948 ylnda Kraliyet O tom obil Kulbnde (had
dinden fazla garip bir yerdi) dzenlenen yem ee bakanlk et
(*)

Cambridge casuslar: 1 9 3 0 larda Cam bridgc'e bal m uhtelif okullarda nce

kom nist olan ve sonrasnda hem Rusya hem de ngiliz gizli servisleri iin
a l a n d rt c a s u s K im P h ilb y , G u y B u rg e s s , D o n a ld M a c le a n ,
Anthony Blunt - .n.

( * * ) Apostle: Cambridge Apostle ayn zamanda Cambridge Sohbet Cem iyeti ola
rak da bilinen 1820 ylnda kurulm u bir gizli topluluktur. A postle ad,
topluluktaki on iki kiinin Cambridgein en zeki on iki rencisi olduu fik
rine dayanr. G enellikle yelerini lisans rencileri oluturur. Asl olarak bir
mnazara kulbdr. yelerinin arasnda Cam bridge casuslar da olmak
zere pek ok nl vardr - .n.
136

miti-' kincisiyse 1 9 5 0 lerin sonunda Sohoda F irth Caddesinde, benim ksa sre i yapan bir Portekiz lokantasnda d
zenlediim yem ekti. ngiltereye duyduu hasreti bildiim den
ona Guy Burgess, M oskova," adna bir davetiye gnderm i
tim. lk yemek aklm da kalm nk Burgess bizden Roma
Katoliklerinin A postlelara yelik iin uygun o lm ad klarn
kabul etm em izi istem iti. Burgesse gre, kilise dogm alarna
duyduklar ballk onlar cem iyetin gerektirdii aydn ak szllnden mahrum brakyordu. Dier yemei de, saba
hn krnde M oskovadan Bloom sburyyi arayp beni uyandr
d ve yemee gelem eyeceini bildirdii iin anm syordum .
Herhalde o gnden sonra telefonum kati su retle dinlem eye
alnmt. Gnderdii mesaj yemein gerek anlamda b ir ba
ar salamasna yaram t. ayet Anthony Blunt biraz olsun
lansaydm, hl pim anlkla andm o m erham etsiz gaf ya
par mydm?.. Burgess ve M acleanin kalarnn ardndan bir
gn Sohoda dzenlenen bir baka Apostle toplants srasn
da, kendimi barda onun yannda buluverince, olduka alayc
kstah szler sarf etm itim . Guy Burgessle ikisinin arasndaki
bir hayli yakn duygusal baa ilikin zerrece fikrim yoktu .
Szlerim onu in c itm iti h erhald e am a n ered en bileyim ? O
uzun, zarif ve hafiften m arur yzde, belli etm ek istem edii
hibir duygunun izine rasdanmazd. Sovyet talim cilerine ba
klrsa ekibin en zorlu elem anyd. ylesine in saf tanm az bir
otokontrol vard ki, kam uoyuna teh ir edildii gn ik in ci s
nf yazarlar ve paparazzilerle kuatlm haldeyken bir arkada
nn evinde sessiz sedasz belgeleri dzeltm iti.
renci Partisinin m ilitan yeleri olarak Sovyet ajan lan ha
line gelen yatlarm tanyordum. Bu dem ektir ki bu kiiler,
meru bir partinin ak faaliyetlerine kyasla, genel team ller
gerei olduka farkl olan bu ie henz tam girm em ilerdi ve
kimlikleri aa kacak olsa sz konusu faaliyetlerin itibarna
glge dm esine neden olabilirlerdi. Bu tr ilerin dndn
ve soru sorm am am z icap ettiini biliyorduk. Bu ii yrenle* Michael Straight, A Jter Long Silen ce (Londra, 19 8 3 ).
137

re sayg duyuyorduk ve oum uz, mesela hi tereddtsz ben,

sorulsa byle bir ii stlenirdik. 1 9 3 0 larda sadakat izgisi l
keler aras deil bulunduumuz lkelere kar yryordu.*
Bu ksa faslann ardndan yine 1 9 3 0 lann Cambridgeine d
nelim. ncelikle, sreklilik gsteren gzle grlebilir olgulara
ramen niversitenin o tarihteki halinin bugne nazaran ne
kadar farkl olduunu kavramak gerek.
I9 3 5 te burs snavna ilk girdiim andan itibaren Cambridgele, daha dorusu Kingsle ilikim balamt, nk (Edebi
yat Fakltesi diplomas ve doktora iin girdiim snavlar say
m azsak) niversite beni kati bir ekilde uzanda tutacakt.
Dier taraftan Kings Collegela balarm hi kesintiye urama
d. 1935 ylndan itibaren yln hibir mevsimi, gnn hibir
saati, hayatmn hibir evresi yoktur ki Cam nehrinin stn
deki kem erli kprden aay izlem eden geirm i olaym ;
dtan bakldnda iinin gzelliini ele vermeyen ap elin **
G olik tarz kasvetli arka ksm , byk arka bahenin uzayan
grntsyle btnleir ve Gibbs Binalarnm 18. yzyla has
ayn derecede serbest zerafeti de buna eklenirdi. Bu manzaray
hep ilk gnk gibi nefesim kesilerek izledim. Pek az insan bu
denli ansl olmutur.
Btn niversite dnem lerini okulun iinde, Kings 'in burs
lu talebeleri gibi geiren d elik an llar asndan Cam bridge,
tm dnyann hayran kald bir kadnla gpta edilen daimi
bir flrt yaamaya benzetilebilir: D enebilir ki bu, btn parti
lere yannda Boticellinin Primaverasyla katlmak gibidir. (En

(*)

Ani-faist ve faist glerin arasndaki izgi bn lkelere nfuz etmiti.

Bireyin kendi ulusal rejim ine sorgusuz sadakatini ngren vatanseverliin
bu derece degersizlcii bir baka dnem daha olm am t, ikinci Dnya Sa
va sona erdiinde hi yoksa on eski Avrupa devletinin bandaki adamlar,
savan balad dnemde (ya da spanya asndan I Sava'n balarnda)
asi, politik srgn olan ya da en azndan kendi hkm etlerini gayri meru
ya da ahlaksz addeden k iilerd i." E ric llo b sb aw m , T h e A ge o j Extrem es
(Londra 1 9 9 5 ), s. 1-M.

( * * ) apel: Inglitere'dc Anglikan Kilisesinden ayrlan N onkonform istler ad veri

len 1 lristyanlarn ibadet ettikleri yer - .n.
138

yakt banyo ya da tuvalet kal yukarda olduundan erkek

hademenin odasndaki lavoboya iem ek gibi nedenlerden t
r okulun 1930lardaki ev hayat ise insanda daha az heves
uyandryordu.) Bununla beraber hayatlarnn en azndan bir
ksmn Viktorya dnem ine ait bir terastaki cra bir yurt oda
snda geiren niversite rencilerinin ounluu bile, yedi
yzyllk gem ie sahip Cambridge eitim retim inin byk
kudretinden kaam yordu. Her ey, bizi, kkleri 13. yzyla
kadar giden bir gelenein tem el direkleri haline getirm ek iin
tasarlanm t. G eri, D ers Festivalleri ve Kings C ollege a
pelinde Noel gecesi sylenen Noel ilahileri gibi, bu anlayn
en ilkel tezahrleri olan etkinlikler aslnda benim niversiteye
geliimden birka yl nce icad edilmiti. (Uzun yllar sonra
bunlar T h e Invention o f Tradition adl konferansa ve ayn adl
kitaba ilham kayna o lacak t.)2 niversite rencileri dene
timlere ve derslere girm ek, niversite salonlarndaki mecburi
toplu akam yem eklerine katlm ak iin ksa siyah cppeler gi
yerlerdi ve ayn ekilde karanlk ktkten sonra (kepleriyle)
sokaa ktklarnda da buldoglan eliinde gezen ziyadesiy
le cppeli ve kepli niversitenin disiplin grevlileri tarafndan
denetlenirlerdi. retm enler, arkalarnda dalgalanan uzun
cppeleri ve balarna zenle oturtulm u dikdrtgen keplerle
snflara g irerd i.3 T aleb eler yem eklerd en ve esk i apeld eki
derslerden nce ayakta dikilen kalabala Latince kran duas
okurdu. (K ingsteki apelin barahibi, byk altndan glerek
Amosu n* kitabndan bana bir para okutm utu. (M ilitan bir
bolevik duacya Eski Ahitten okusun diye verm ek iin bun
dan uygun blm bulunam azd.) C am bridgein gem ii de,
pk ngiliz toplumsal hayatnn trensel fantezi giysi gem ii
gibi, kronolojik sra izleyen dnemlerden deil, bilakis bir n
ceki dnemin kalntlarnn ezamanl bir karmaasndan iba
^

H. Mobsbawm ve T.U. Ranger (e d .), T he Invention o j Tradition (Cam bridge

University Press, 1983 birinci bask).

1937'de nl Ingiliz Cam bridge retm enlerinden George ( D adie") Rylands

iin yazdm yazdan alntlyorum (G raniti, 10 Kasm 1 937).

(* ) 8. yzyla ait brani Yalva - .n.

139

retti. Yedi yzyla damgasn vuran sreklilik ve zafer bize il

ham vermeli, bizi stnlmz konusunda em in klm al ve
aceleci deiim yanls ayartmalara kar bizi uyank tutmaly
d. (1 9 3 0 larda bu konuda byk bir zaafiyet sz konusuydu)
Klasik sanat bilgini EM. C om fordun, M icrocosm ographia A ca
dem ia (1 9 0 8 ) balkl ksa talamasnda ok zekice dile getirdi
i gibi, Cambridgein siyas teori ve pratie yapt esas katk
zam an yeterin ce olgunlam ad ilkesi"yd i. Her kim b ir ey
nerecek olsa onu yerine getirm ek iin zam ann yeterince ol
gunlamad syleniyordu. Bu ilke, kuvvetli bir ekilde cen
dereye sokm a ilkesiyle de takviye ediliyordu. phesiz ni
versite rencileri olarak bizler, bu ilkeleri ustalkla ifa eden
lerden henz pek alt dzeyde bir yaam srm ekleydik ancak
aramzdan retm enlie atlanlar ok gemeden onlann kud
retini hissedecekti.
Cambridge, 1 9 5 0 lerden bu yana o denli deiti ki, okulun
1930larda akademik anlamda bile, ne derece dar grl ve
yaltlm olduunu kavramak kolay deil. Elbette doa bilim
lerinde sahip olduu gerek ulusal gerek uluslararas aptaki
stn seviye buna dahil deildi. Dnyada en iyiler arasnda
yer alan iktisat eitim ini saymazsak okul sosyal bilim leri kaale almyordu. Sosyal bilim ler dalndaki dersler en iyi ihtim al
le blk prkt. Ne kadar m antk d gelirse gelsin, doa
bilim leri haricindeki konularda niversite aratrmaya ok az
nem veriyordu. Bunlarn hibirind e de doktora derecesine
kadar ykselen yoktu ve onlara da en iyi ihtim alle Alman aca
yiplii veyahut daha ziyade orta sn f zentisi gzyle bakl
yordu. Savan arefesinde bile Cam bridgede aratrma grevli
lerinin says 4 0 0 g em iyord u .4 B ir ifte standart yaratan
Cambridge, gen erkekler ve ok daha az saydaki gen kadn
lar iin asl o la ra k b ir y k sek k lt r ed in m e o k u lu y d u .
Cambridgei iyi dereceyle bitirm ek ya da daha nadiren yl
dzl derece alm ak aslna bakarsanz son derece zordu, gelge
ld im herkes u veya bu ekilde bir derece yapard. Zira vize
4 T.E.B. Howarth, C am brid g e Betw een th e Wars (Londra 1 9 7 8 ), s. 172.
140

ler hatta n c snfn alt seviyelerindeki takdir belgeleri

neredeyse hediye gibi datlyordu. 1 9 5 0 lerin bandaki ik ti
sat Blm bitirm e snavlar iin -u z u n yllar iktisat tarihi ka
tlarn ben in celem itim - snav heyetinin yapt b ir tart
may anm syorum da: retim ve tketim arasndaki fark bi
len herkesi geirm e karar, btnyle aka yollu alnm sayl
mazd. Bu tr derecelerin (retm enler arasnda) Trinity
leri olarak bilinm esi bu ikiye blnm enin tipik bir zelliiy
di. nk Isaac N ew tonun m ezun olduu yksek okul olan
Trinity, bu tanm a uyan pek o k g en adam barndrd gibi,
muhemelen en ok N obel dl sahibi ve aday da, o dnem
dnyadaki m uadillerine nazaran yine bu kurum dan kyor
du. Cambridgee girdiim srada gelecein N obel dl sahip
lerinden biri (R.L.M . Synge) biyokim ya dalnda aratrm a grevlisiydi, bir dieri (J.C . Kendrew ) de niversitede ilk ylma
balyordu.
niversite ve yksekokul m ercileri 2 0 0 0 li yllarn Cam bridgeini -"b ilim parklaryla dolu, kresel giriim cilerle i gr
melerinin yapld ve Cam bridgein en iyilerinin akadem ik
kayglardan ok kr drtsyle hareket ettii o ortam - gr
selerdi hayret ve dehet iinde kalrlard.5 Onlarn Cambridgei
Dou ngilterenin kendi iine kapal, mtevazi tara kentle
rinden biriydi. Kentin sanayiden yoksun oluu nedeniyle do
an boluu niversitenin varl telafi ediyordu. Zira kent ha
yat biraz antika bir tarzda olsa da byk oranda niversiteye
baml haldeydi. Pansiyoncular, kapclar, hizmeti ve dier
cazip taraflaryla k en t, niversite yurtlarnda yer bulam ayan
niversiteli g en erkeklerin ounluuna ve harlklarndan
fazlasn harcayacak kadar paral olduu varsaylan 5 0 0 0 ni
versite rencisine hizm ete hazrd. Daha sonraki norm larla
kyaslandnda k en tte yem ek yenecek artc derecede az
mekn olm asna ragm en, Maynard Keynes'in saysz giriim le
rinden biri olan Arts T heater yeni alm t ve son moda bir
lokantay bnyesine dahil etm ek zereydi, iind e o n adet si
* financial Times, 4 Mart 2 0 0 0 s. 18.
141

nema salonu vard. (1 9 3 8 de Klasikler dllerinden birini ba

latan De Fratribus M aix (M arx Kardeler Hakknda) adl dene
meye baklrsa, sinemaya gitm ek Cambridge yem ekhanesinde
retmenlerin ortak sohbet konusuydu.)
M eknn, srekli orada yaayan retm enlerin hayatlarn
niversite duvarlaryla em bere almas Cambridgein dar g
rl yapsn daha da ekilm ez klyordu. Yln sadece yirmi
drt haftasn orada geiren ve o zam anlar da yaygn olarak
ounlukla burslularn oluturduu niversite rencileri iin
durum farklyd. lerin d en ounu d dnyann kucana
atan kinci Dnya Sava henz balamamt. Geri gnderil
dikleri yerler bazen B letchleydeki kod deifre m erkezinden
daha uzak olmayacakt. Kim isinin, Cambridgein 10 kilom etre
gneyindeki Roystonun ardndaki dnyaya dair ancak kulak
tan dolma bilgilere sahip olduunu dnmeniz iten deildi.
Aslnda O xfordla karlatrldnda Cambridge niversitesi
ulusal hayatn m erkezlerine artc derecede uzakt. Belki de
bu durum, 20. yzyl Cam bridge mezunlarnn arasndan Oxforddan farkl olarak neden bir babakan kmadn aklar.
nl hipodromun yer ald N ewm arketi saymazsak, ret
m enler tatillerini Londra yerine, daha yakn olan N orfolka
geirmeyi tercih ediyorlard.
H ibir ferdi niversiteye gitm em i ya da okulu tarafndan
Cambridgee gnderilm em i bir aileden kp da geldiim yer
burasyd. H ayallerim deki niversiteye benzem iyordu. (A k
lm daki h ak ik i niversite fik rin e d enk d ecek o oku lu ,
London School o f E conom icsi, ok gem eden, tatiller srasn
da kefedecek ve oray sk sk ziyarete gidecektim .) Cam brid
ge heyecan doluydu, m uhteem di, ancak kim seyi tanmayan
bir yabanc iin alm ak zam an gerektiriyordu. te yandan
ben hari herkesin sanki bir tand var gibiydi. Kim inin bir
kuzeni, kardei, ya da mezun olduklar okuldan daha nce bu
raya girmi birileri vard. Kim ilerinin amcas ya da babasnn
zamanndan kalma retm enler hl okuldayd. Ayn m eslek
ten ailelerin, C am bridgeden okul arkadam Noel A nnann
tabiriyle entelekt el aristo k rasinin yapt i ev lilik lerin ,
142

Cambridgede bu denli temel bir konum da olduunu bilm i

yordum. Bu kesim n g ilterede m erkezi b ir role sa h ip ti ve
Kings te okuyan herhangi biri ok gem eden bu evlilik an
fark edebilirdi. Zira gerek niversite rencileri gerekse de
retmenlerin arasnda soyad Darwin, Huxley, Strachey ve Tre
velyan olan bir dolu adam vard. te yandan, sosyal bilim ler
rencilerinin ekseriyetle geldii ngiliz yatl okullarna has
kabilesel alkanlklar kesinlikle Cam bridgee nfuz etm iti.
Sz konusu okullar benim gibilere, ancak bu tr okullara git
meyen ocuklara ynelik tasarlanan dergilerden ainayd. r
nein, garip am a, her akam st iki saat gen erkeklerin
oyuna ve spora zaman ayrmak isteyecekleri varsaylp, akade
mik hayata ara veriliyordu. Kendimi Eton K o lejinden (K ral
VI. Henry 1440ta her iki kurum u birlikle kurduundan hl
ikisinin arasnda ze! bir iliki vard.), Rugbyden rencilerle,
Carlhusianlar* ve Stoaclarla, byk ya da neredeyse birbirin
den farksz kk devlet okullarndan kalabalk insan grupla
ryla evrelenmi halde bulurdum. Hl Senato Binas'yla Gre
at St. Mary Kilisesinin karsndaki Kings'in gezinti yerinde
bulunan Ryder ve Amies irketi, bylesi bir toplulua hizmet
etmeye hazr ve nazrd. D kkanlarnda silind ir apkalarn,
blazerlerin yan sra Cambridge niversite rencisinin gele
neksel mhimmat saylan her ey ve okul, kulp, niversite
ya da dier kurum lara ait 6 5 6 adet eski kravat, gerektiinde
kurumun kendi m am lu eyalar da m evcuttu.6 M m essillik
yoktu, ancak rencilerin kard haftalk G ran ta, Nfuzlu
lar" bal altnda, byk spor kulpleriyle cem iyet bakanlan gibi nem li grlen kiilerden portreler sunuyordu. (Sonra
dan em ekli olan dergi editrleri de Glgede Kalanlar diye
mtevazi bir baln altnda yaym lanacakt.)
Pratik gayeleri asn d an , yeni niversite ren cileri iin
niversite onlarn yksekokulu anlam na geliyordu. YaamlaV ) S. Bruno tarafndan 1084'le kurulan tarika.

Bu rakam 2 6 Mays l937Yte G ran ta'da kan U.J.H ve J.H .D (arkadam Ja c k

Dodd)'nn yazd "Cam bridge C em co: Ties with the Past: Ryder and Am i " 'd e kaydetmiim.
143

n m yksekokulda srdrme hakkna sahip burslular topluca,

herkesin K analizasyon diye bildii kasvetli bir gecekondu
mahallesine nakledilmiti. Bylelikle birbirlerini tanma ve
rencilerle retm enler ya da alt ve st snflar arasndaki iliki
lerde avantajl gayr resmi Kings adetlerini grm e frsat edin
diler. Ne tipik bir King's rencisinin zelliklerini gsterdiimi
ne de bu kuruma kar byk ilgi beslediimi syleyebilirim .
Yksekokulun sosyal anlam da zirvede bulunduu ve C am b
ridge liyatrosuyla m ziinin odanda yer ald bir dnemdi.
Szgelii en nl rencilerinden biri olan Maynard Keynesle
tanma frsatna hi eriemedim. Bununla beraber Kings libe
ral ve hogrl bir okuldu, takm oyunu dknlerine, din
inan sahiplerine, m uhafazakrlara, devrimci ve heteroseksellere, hatta dil okullarndan gelen yakkl olmayan genlere
bile msamahakr ve ak fikirli davranyordu.
Neyse ki okul, mdrne ramen aydnlara da sayg duyu
yor ve parlak rencilerine kar kendini sorumlu hissediyor
du. Savatan sonra, ordudan ayrldm yl iinde niversite
retim grevlisi olarak atanm tm . Bunu, tamamyla sava
tan nceki danm anm C hristopher M orrisin niversite
rencisi olduum dnem e dair hakkm da verdii bilgilere bor
luydum. C hristopher bu tarz yazlarn ustas kabul edilirdi.
Bursum iin de onunla-grtm e gre herhalde Kings e
onun tavsiyesi zerine alnm tm . Benden birka ya bykt
ve yksekokulun genel yapsndan farkl olarak bir aile baba
syd. Eski okula zg tipik retmenlerdendi; esas olarak
retmendi, ya da kiisel danm an (tu to r).* Devlet okulundan
gelen ortalama rencilerin Bitirm e Snavlannda geer derece
alm asn salamak isliyordu. Bunun haricinde Sokratik soru
lar adn verdii sorulara d ikkatini younlatrm t; yani
rencilerinin yazdklar haftalk denemelerde ne anlatm ak isle
diklerini kefetm eye ynlendirirdi. Dzyaz slubuma ynelt
tii eletirilerin i kabul etm ediim halde bu yntem benim
zerim de baya ie yarad. O na pek fazla sayg duym uyor
( * ) Tuor (danm an): ngiliz niversitelerinde bir grup renciyle ilgilenen ve
onlarn geliim inden sorum lu olan retmen.
144

dum ve birbirim ize mesafeli yaklayorduk yine de kendisine

ok ey borluyum .
Y ksekokulun n em li tarih isiy le daha az ba lan tm
vard. Profesr olduklarndan ikisi artk lisans rencilerine
bakmyordu. Biri, m inicik, nktedan, inanlm az derecede m u
hafazakr, nl ilka tarihi profesr EA. A dcocktu. Dieri
ekonomi tarihi krssnden henz em ekliye ayrlm , hain
ve etkileyici Jo h n Clapham 'd. Cambridgein iki sava arasnda
kalan dnem inde nadir bulunan rnlerden biri, nem li bir
konu zerine nem li bir eser olan E conom ic H istory o f M o d em
Britain (1 9 2 6 -1 9 3 8 ) adl ciltlik eser ona aitti. D aclkla u
ramas Kingsin dnya gryle uyum iindeydi. Ayn za
manda salam bir evlilii vard ve geldii kken gerei Kuzey
ngiltere ayrlk kilisesine de balyd, ki bu zellii okula
aykr dyordu. (G e rek k o lej m dr Sheppardm gerek
Maynard Keynesin tara Baptist m ezhebinden* geldiini kim
tahmin edebilirdi k i...) n c s hakkm daysa k ek e daha
fazla bilgi sahibi olsaydm: Jo h n Saltm arsh benim de danm a
nm olm utu, neredeyse h ibir konuda yaynlanm tezi o lm a
dndan btn engin bilgi birikim ini katlmadm derslerine
aktmt.
1933ten 1 9 5 4 e kadar oku lu n mal varln M dr Sh ep
pard idare etmiti. (Bundan haberim iz yoktu geri ama, Sheppardn destekisi, kum ar arkada ve Apostle mridi Maynard
Keynesin mali sezgileri sayesinde sz konusu servet olduka
tatmin edici b ir geliim kaydediyordu.) O sralarda elli yala
rndayd ancak B irin ci Dnya Sava srasnda sa tam am en
Ayazladndan yal bir beyefendi edasna brnm t. Ar
kumatan yaplm koyu renk takm elbiseleriyle ve koyu ka
nat yakal ceketlerle okulun iinde yoluna kan rencilere
(tercihen yakkllara) Tann seni korusun evladm , diyerek
etrafta titreye litreye yrrd. H er pazar akam Ynetim Oda
s m misafirlere ak tutar, piposunu yakyorm u gibi yapan ya
t ) Baptist: \fcftiz treninin sadece inandn aklayan kiilere ve su serpm e yo
luyla deil suya batrm a yoluyla gerekletirilm esi gerektiini savunan Protestanlk tarikat - .n.
145

da muhtemelen buna yeltenen gen erkeklerin arasna oturup

sohbet amaya alrd. Bu toplantlardan biri vesilesiyle h
km etten bir bakanla ilk kez tanma frsat bulmutum. ngi
liz savunmasn dzeltsin diye Neville Cham berlainin atad
bakan, adeta cafcafl bir beden dili ve basmakalp szler yuma
ndan ibaretLi. Sava tehditine kar dn verme taraftan olan
hkmete kar beslediim nyarglar hakl karm t.
renciler, ynelim kurulunda ya da ders salonunda sahne
deymi gibi davranan mdrle bir vodvil yldzym gibi ele
nirdi.7 Kendisine sayg gsterilm ese de sklkla duygusal yaklalrd, aslnda kendi kendini acmdrrd. Aslna baklrsa son
derece korkun bir karakterin m r boyu m artlm ocuksu
hali vard onda. Ancak genliinde bu zelliini hafifleten e
kicilik, aka anlay ve hogr gibi sebepler de an k geerli
deildi. Yalandka hararetli bir kraliyet taraftar oldu. Bir
klasiki olarak aratrmay oklan bir kenara brakm t ve ar
tk kimse tarafndan da ciddiye alnmyordu. Bir bilim adam
ve yksekokul mdr olarak baarszlk timsaliydi. Zira, g
revinde rektr yardmcl m ertebesine hi eriemedi, ki en
vasat faklte yetkilileri iin bile bu layk grlen bir mkafat
t. Bilgi edinme urana kar etkin dm anlk yrtmt.
Kings , 1930'larda Cam bridgein beau mondcunun [k toplu
luunun] m erkezi olabilirdi ancak akadem ik olarak (m d
rn hibir sz hakkna sahip olmad iktisat blm n say
m azsak ) se k in b ir y k sek o k u l d e ild i. B ilim e k aryd .
Cambridge, Kings Yksekokulu m u? diye soruyordu Harvardn rektr, Oras Doa bilim lerinin krsden lanetlendi
i yer deil m i? Biz niversite rencileri, kendini gln du
ruma sokan bunak yardmseverlik maskesinin ardndaki kt
lk ve fesatl ayrd edemiyorduk. Hayatm boyunca gerek
anlamda nefret ettiim birka insandan biri olm asna ramen,
sefillikle bilen son yllar nedeniyle ona acmamak da elimde
deil. O tarihte artk mdr deildi, kendi kiiliinin uzants
konumunda olmayan bir Kings tahayyl edemiyordu ve akl
7 Sheppard'n derslerinden biri hakknda 1 9 3 7 de yaptm tarif How anhta aln
tlanm , a.g.e., s. 162.
146

sal l gzle grlr derecede bozulm u bir halde ykseko

kul sahnesinde oynad rollerden sonuncusunu seti; dal

m bir Kral Lear rolne yakr ekilde okulun kapsnda du
rup maruz kald hakszlklar sessizce ifa etti.
likide olduum dier niversite retm enleri sadece da
nman, dekan ve tarih retmenleriydi. Donald Beves adl da
nman, geni, huzur dolu gzlerinin ii glen ve am atr tiyat
ro tutkunu b ir adam d. O ynad F alstaff* rol m ehurdu.
Stuarl ve George dnem lerine ait koleksiyonunu yapt cam
lan evinin rahat odalarnda sergilerdi ve ara ara idar ayrntla
ra da deinerek rencilerin disiplinle ilgili sorunlarn bura
dan tefti ederdi. Alan Franszcayd ve Rolls-Bentley marka
arabasna atlayp arkadalaryla birlikte Fransa lokantalarna
yapt seyahatler sayesinde bu lkeyle temaslarn scak tuttu.
Fransz dili ya da edebiyat hakknda yaynlanm herhangi bir
eseri bilinmiyor. Aradan uzun yllar getikten sonra, onun da
soyad be harfli olduu ve Anthony Bluntinki gibi B harfiy
le balad iin , dar szan bir bilgiyi yanl yorumlayan bir
gazeteci onu, nc ya da drdnc m ehur Cambridge
casusu olm akla itham etmiti. O tarihte editrlerin hepsi bu
drdnc kiinin peindeydi. Onu tanyanlar iin, Donald Bevesin bir Sovyet ajan olduu fikri, Kings de elli yedi yldr
retim yesi o lan , g erek anlam da sekin profesr A .C . Pigounun, gizli bolevik olduu iddiasndan bile daha sam a sapand - bu iddia da yine casusluk lgnlnn dorua ulat
gnlerde ortaya atlm t. Refah ekonom isinin kurucusu Pigou, Cambridgedeki (byk fiziki J.J. Thom psonla birlikte)
en kt giyinen adam olarak nlenm iti. Yine de, m rn
mzmin bekr olarak srdren Pigou, akll, atletik ve yak
kl gen rencilerini Lake Districteki da evinden sarp ka
yalklara trmanm ak iin davet etmedii ve ktisad meselelere
kafa yormad zamanlarnda hi deilse bir barseverdi.
Aslna baklrsa, Kings retm enlerinin istihbaratla ilikisi,
iddia edilen bir istisna saylmazsa, Sovyetlerden ziyade ngiliz
falstaff: Shcakcspear'in V. 1lenry ve W indsor'un en Kadnlar adl oyunlarn
daki im an nktedan, kendiyle vnen valye - .n.
147

gizli servisiyle balantlyd. M erhum kadim a tarihisi, tk

naz E E. A dcock bakanlnda Kings yeleri. B irin ci Dnya
Sava'nda ngiliz deifre m erkezini kurmulard. kinci Dnya
Sava srasnda da buraya nazaran daha da nl olan Bletcheydeki kurulua, Adcock hi yoksa on yedi Kings retm e
n in i g nd erm iti. Bunlarn arasnda niversite yllarm dan
anm sadm yegne deha olan m atem atik m an tk s Alan
Turning de vard. Sakar grnm l, soluk benizli bu adam g
nmzde jogging diye bilinen eye kendini kaptrmt. Gizli
servisler iin m evcut y eten ek ler arasndan adam seen kii
-o u O xbridge yksekokulunda byle en az bir kii vard genellikle srad ekilde nazik, ho bir insan ve Yunan ve La
tin Edebiyatlar bilgini olan dekan Patrick W ilkinsondi. Y
zndeki yarm sabit glm sem e ve seyrek sal uzun kafas
neden bilm em bana Treasure Islan d d an (D efine Adas) Long
Jo h n Silveri anm satrd. Savatan sonra Bletchyden evli bir
erkek olarak geri dnm esine herkes armt. O kulun md
rnden farkl olarak sam im iyetle, derinden ve bencillik gster
meksizin okula ve okulun yelerine kendini adamt. Uzun
yllar boyunca okulun senelik raporunu tutmakla ykml ol
du; bazen tamamen ak olmasa da bu raporda istisnasz tm
Kings yelerinin lm ilanlar yer alrd. Sosy olojik olarak
adeta paha biilm ez bir deeri varm (ve hl da olabilirm i)
gibi kalem e alnan bir belgeydi bu.
1 9 3 0 lu yllarn C am bridgei artk niversitelerin ortaaa
zg hedeflerine, ilahiyat, hukuk, tp gibi zel bilgi isteyen
alanlardaki m eslek retime pek nem vermiyordu. Yine de,
sz konusu m esleklerin balang evrelerine ynelik hazrlk
e ilim i vard. En azn d an sosyal b ilim ler alann d a o ku lu n
amac uzman yetitirm ek deil ynetici snfa eleman yetitir
mekti. G em ite bu, ounlukla genlere anlalmas g Yu
nanca ve Latince dizeleri yazmay reterek, kadim Yunan ve
hepsinden te Roma klasikleri eilim i tem elinde yaplyordu.
Bu gelenek katiyen lmyordu. Aa yukar yetm i be kii
1935 ylnn burs snavlarnda Grek ve Latin dilleri edebiyatn
da (elli doa bilim leri elli sosyal bilim ler rencisiyle karla
148

trldnda) burs ya da para yardmna hak kazanm t. Be

nimki gibi dil okullarnn pek az Yunanca rettiinden bu
rencilerin ou devlet okullarndan geliyordu. A ncak o ta
rihten balayarak, 19. yzyln son dnem tarihi, (ngilterenin
politik ve anayasal geliim ini tem el alan ) gitgide C am brid gedeki ok am al genel eitim "in ke ta haline gelecekti.
Bylelikle yzlerce niversite rencisi bu ynde tercih yapt
ancak bunlarn neredeyse hibiri sonunda geim lerini tem in
etmek iin retm enlik dnda ne yapabileceklerini tasavvur
edemiyordu. Pek fazla aba gerektiren bir alan deildi.
Cambridge eitim inin doa bilim leri dndaki ana eleri,
bir danm an eliinde zel bir oturum iin yazlan haftalk
denemelerden ve Tripos denilen bitirm e snavlarndan oluu
yordu; snav iki aamalyd, b ir yllk ve iki yllk derslerin so
nunda yaplyordu. D erslerin nem i nispeten daha azd. D ers
ler daha ziyade, o n lan szm ona ekm ek kaps" olarak gren
ve bitirm e snavlarn gem ek iin derste alm an notlara bel
balayan rencilere hitap ederdi. Parlak renciler fazla zah
met istem eyen herkese ak bir konumay d inlem ektense fa
klte, niversite ya da yksekokulun harikulade ktphane
lerinde yaplan bir saatlik okum a faaliyetinin daha faydal ola
can ok gem eden anlard. H erkesin son yl ald zel
Konuyu saym azsak herhalde ilk d nem den sonra dzenli
olarak hibir derse girm em itim . Tabii, M.M Postann iktisat
tarihi dersleri hari. Bu dersler entelektel bakm dan o denli
ilgi ekiciydi ki - o tarihte derslere hakim olan yeniden uya
n havas8 hakknda yazm m - benim kuam daki en par
lak tarih rencilerini saat dokuz dedin mi odalarndan k a
rrd. yi renciler sonunda ayaklarn derslerden btnyle
kesiyordu ama buna kim senin aldr ettii yoktu sanki. O ku
yarak ve dier iyi rencilerle sohbet ederek daha fazla ey
reniyorduk.
Mamafih, Cambridge gibi yapacak bir sr ilgin eyin ol
duu bir yere gelen ve dier yetikinlere oranla buna daha faz

Professor Trevelyan Lectures" yazs, G ra m a , 27 itkim 1937.

149

la vakit bulan gen erkek ve kadnlarn aklndaki tek ey bir

akademik nvan - iyi b ir akadem ik nvan sahibi olm ak da de
ildi. ahsen ben, snavlarda baarl olmama yetecek kadar bir
alm ayla, etkin niversite gazeteciliini ve Sosyalist Kulp
ve Kom nist Partideki tam gn sren faaliyetlerimi ayn anda
yrtmekte zorlanmyordum. stelik mfredat d sohbetle
re, sosyal hayata, Cam da kano yzdrmeye ve arkada ve ak
arayna harcanan zaman saymyorum bile. Her ey iin za
man bulmak m mkn gibiydi. Galiba balayp sonradan b
raktm sadece iki etkinlik vard; biri etin Elizabeth Hillin
verdii, niversitenin Rusa kurslaryd - k i bundan tr ta
mamen Batl bir kozm opolit olarak kalmaya mahkum o ld u m digeri de, genellikle mnazaralarna gelecein siyasetilerinin
pitii alan olarak baklan Cambridge Dem eiydi. Dernein o
tarihteki bakan -sonrad an gizli Parti yesi olduunu kefet
m itim - abalarm desteklem esine ramen dem ee gitm ekten
neden vazgetiimi anm sam yorum . Byk ihtim alle tasarruf
amalyd.
Okula gelir gelmez politik eilimim kefedildi ve derhal Ko
m nist Parinin Cam bridge renci K oluna davet edildim.
Sonunda kiiden oluan sekretaryamn bir yesi olm u
tum ve bu hayatm boyunca politik faaliyette stlendiim en
st konumdu. O dnem ki akranlarmdan birine ait hatrana
yer alan 1938de Sekretaryaya getirildiim , bilgisi doru de
ildi ama, ayn hatratta benim znde lider niteliklere sahip
olmadm belirtirken haklyd.9 Ancak partinin en saygn iki
nderi artk aramzda deildi: Btn ilerici Cambridgelilerin
raflarnda fotorafna Taslayacanz yakkl ve esm er Jo h n
Cornford Ispanyada savarken lm ve Jam es Klugm ansa
(bkz. bir sonraki sayfa) Fransaya gitm iti. Devrimi besleyen
en bariz yan, haddinden fazla poster ve el ilanlaryla dolup ta
an, Trinityde, W hew ells C ourtta, Ludwig W ittgesteinin he
men alt katnda bulunan ve Amerikal M icheal W hitney Stra
ight ve biyokimyac Hugh G ordonla ortak kullanlan odalar
9

U.S. I:c m s. R eading fr o m Left to Right; One M ans P olitical H istory, M alcolm
Muggeridge'un nszyle, (Universitiy of Toronto Press, 1983) s. 114.

150

diziiydi. Bununla beraber, Trinity, niversite rencilerinden

ziyade m ezun k o m n is tle rin m erkeziy d i. B u n d an t r ,
Pembroke C ollegein ender rastlanan kom nist retm enler
den birini (enfes Alm ancac Roy Pascal) ve David Spencer ve
Eplraim ( Ram) Alfred Nahum adl iki nem li rgt de
dahil bir dizi yolda barndrm as ksm en beklenm ed ik bir
durumdu. T k naz, uzun bu runlu, esm er doa bilim cisi N a
hum etrafna fiziksel g, enerji ve otorite saard. M anchesterl, Sefarad bir varlkl tekstil tccarnn oluydu ve herkes
onu m ensubu olduum kuan gelm i gem i en yetenekli
komnist lideri olarak tanrd. Fizik blm nden m ezun o l
duktan sonra sava srasnda da Cambridgede kalm ve 1941
ylnda kente isabet eden ilk ve tek Alman bom bas sonucu
hayatn kaybetmiti. G sterili, nktedan, Pem brokede biraz
lks bir hayat sren ve dikkat ekecek denli yakkl bir Sey
lanlI olan (ada o tarihte henz Sri Lanka olm am t) Pieer Keunemannn (so lcu olarak bilin en tek isim oydu) Ram Nahum'dan farkl olarak niversite cam iasnda hatr saylr bir
yeri vard. Dier etkinliklerinin yan sra ayn zamanda dem ek
bakanyd, beyhude yere gnlm kaptrdm byleyici bir
gzellie sahip Viyanal (ve Newnhamli) Hedi Sim onla evlen
me ansna nail oluunu saymyorum bile. (M ezun olduktan
sonra Pieterla, u an artk mevcut olmayan Round Church Sokanda, R am in lm ed en n ce yaad eve b irk a m etre
uzaklkta m inicik bir ev kiralam tk.) Her ikisi de adanm
parti yeleri olm alarna karn, Jo h n Bejem ann iirleriyle be
ni ilk kez tantran bu zarif sosyetik adamn hayalnn geri
kalan ksmn ekseriyetle Sri Lanka Komnist Parisi'nin sek
reteri olarak geireceini sanrm kimse tahmin edemezdi.
te yandan, M adras, E ton ve Kingsin sekin ve cazibeli
ahsiyetlerinden biri ve ayn zamanda dernek bakan olan,
hepimizin hayranln kazanm M ohan Kum aram angalam
adl arkadamzn, anavatan Hindistan'da nem li bir ahsiyet
haline geleceini tahm in ediyorduk ve n itekim yanlm adk.
Hintli olduu iin M ohan doal olarak resmi anlamda Partili
deildi. Byk ounlukla Hindistan, Pakistan, Sri Lanka ve
151

Banglade kolonilerinden gelen dier rencilerin de partide

kayd yoktu. nc Dnya tarihine meyilli Trinity tarihi
lerinin bir nevi birbirinin izini sren haleflerinin bakanln
da, ok gem eden kendimi onlarn zel smrgeden gelenle
re ait g ru p lary la birlikte alrken bulacaktm . Akl hocala
rndan farkl olarak g en sm rgeden gelen kom n istler"
akademik hayat tercih etmeyi dnmyorlard. Yine de bir
ikisinin hayat bu ynde ekillenecekti. lkelerinin zgrle
kavuup sosyal devrimini gerekletirecei an drt gzle bek
liyorlard. lerinden iki King's yesi en iyisini yapmt: Mohann kendisinden daha gen olan dnem da, alakgnll
ve fedakr lndrajit Gupta (Sonny), sendikaclk ve politik li
derlik gibi birka uran ertesinde, ileri yalarnda Hindistan
Kom nist Partisinin genel sekreteri ve lkesinin iileri baka
n oldu.
Kukusuz balca tutkum Parti'ydi. A ncak tm benliiyle
kom nizm e adanm biri iin bile Cambridgede yapacak o ka
dar ok ey vard ki kendimi yalnzca ajitasyon, propaganda ve
rgtllkle snrlam am m m kn deildi. Kald ki bunlar her
halkrda benim uzm anlk alanma girmiyordu. (Sonunda is
temeye istemeye bunu kabullenm itim ; profesyonel devrimci"lik adna geer aka saylan tek ura iii - yani Parti g
revlisi olm ak i in - uygun biri deildim. Dolaysyla kendimi
geri ekerek hayatm bu denli uzlamazlk gerektirmeyen bir
yoldan kazanmaya karar verdim ). 1968ler sonrasnn kiisel
olan politiktir" tarznda olmasa da elbette her ey bir bakma
politikti. Anladmz kadanyla Parti izgisiyle elimedii s
rece kiisel kayglarmz partiyi pek ilgilendirmiyordu. Bunun
la birlikte grevimiz sadece iyi bir akademik nvan edinmek
deil, ayn zamanda alm a ortam na M arksizm i tam akt
Tpk tiyatroculuk ya da niversite gazeteciliini tercih eden
lerin faaliyetlerine politikann girm esi gibi. Yine de, haftalk
renci gazetesi Granta'ya yazp editrlk yapmamn asl ola
rak politik nedenlere bal olduunu sylem ek de yalan olur,
ayrca siyas konulara pek fazla yer ayrlan bir gazete de deil
di. Bugn eski saylarna baktmda bir gazete olarak ne yazk
152

ki pek iyi olm adn gryorum . G eri, benden nceki editr

Charles W intour, Lord Beaverbrookun ekibine girip sonunda
da Londra Evening S tandart'a editr olabilm ek iin bu gazeteyi
kendine ustaca basam ak yapm t. Bu aslnda olduka tatsz
bir durumdu, ama M arket Squaredeki brosunda ay iip de
dikodu yaparak ve akalaarak harika zaman geirdik. Aynca
filmlere bedava bilet alm a olanana sahip olduk. Delgiye yaz
yazanlarn asl am ac G ran ta 'ya editrlk yapm aktan ziyade
delginin film editr olm akt. Film eletirileri deiik siyas
yelpazeden arkadalara tarafsz b ir saha yaratyordu. leride
tutarl bir kom nizm aleyhtar ve New D eal* yanls haline ge
len gen Arthur Schlesingerle bu vesileyle tanacaktm .

(* ) New Deal: Roosevelt'in 19 301u yllarda iktisadi iyilem e hedefi gderek kabul
cuigi sosyal reform lar - .n .

153

8
F a iz m e ve S a v a a Kar

O tarihte Cambridgede olup biten her ey bir kriz dneminde

yaadmza iaret ediyordu. Hitler iktidara gelmezden nce,
d nem in en m tevazi ren ci rad ik allem esini dnyadaki
ekonom ik kriz; 1 9 2 9 -1 9 3 1 ii hkm etinin bedbaht halde
k; ve artk almayan, alterleri inmi fabrika alanlarn
dan gelen, kitlesel isizliin, yoksulluun ne olduunu sergile
yen Hunger M arches* gibi dram atik gsteriler hzlandrmt.
renci hareketi, 1933 sonrasnda ise daha ziyade faist dikta
trlklerin ilerleyiini durdurmay ve bu ilerleyiin yol aaca
yeni bir dnya savan nlem eyi hedefleyecekti: Yani, faizme
ve savaa ynelik gidiat durdurmak iin kln kprdatm a
yan, esasl bir dlek gibi davranan, em peryalist ve kapitalist
ngiliz hkm etlerine kar bir hareket haline geldi. 1930'larn
ikinci yarsnda ve zellikle de spanya Savann patlak
vermesiyle birlikte Sosyalist Kulpn gzle grlr derecede
bymesinin ardndaki ana g buydu: M unich in Cambridgein etkisiyle C am bridge niversitesi Sosyalist K ulbne
(C U SC ) bir hafta iinde 3 0 0 yeni ye katlm t.

( * ) Hunger Marches: 1 9 2 7 -1 9 3 6 yllar arasnda gerekleen ii yryleri - .n.

1

Cambridge University Club Bulletin, 18 Ekim 1938.

154

lerleyen on yllk dnem de yaklaan savan kara bulutlar

ufkumuzu kaplad. Sava nlenebilir miydi? nlenem ezse n e
yaplmalyd? O xford Derneinin 1 9 3 3 te yapmay reddettii
mehur eyi yapp lke ve k ral uruna m savam alydk?
Elbette hayr, peki ama herhangi bir ekilde savam ak m y
dk? Bar gr Cam bridge solunu, ya da daha ziyade han
tal bir ekilde birlem i durum daki sava kartlaryla faizm
kartlan harekelini ikiye blyordu. Zira bar gr, parti
ve hareketlerin politikalarna ilgi d uyanlann o k tesind eki
kesim lere - hatta rgtl dindarlara dein uzanyordu. Bu
apolitik barseverlik byk oranda 1 9 4 0 ta Fransann d
mesiyle birlikte yok olduundan, bu eilim in 1930'larda sa
hip old u u g bu g n s k lk la u n u tu lu r. O ysa g e r e k te
Cambridge solunu blen tek nem li mesele b an lkt. n
k K om nist Partinin faizm aleyhtar geni b irlik neren
izgisi Sosyalist Kulp iinde neredeyse oy birliiyle d estekle
niyordu. G ze arpan yalnz tek bir ye -T r in ity H alldan
Sammy S ilk in - i Partisinin resmi duruunu benim siyordu
ve dolaysyla kulbn id eolojik anlamda geni kapsam l o l
ma zelliine (iinde kom nist barndran herhangi bir orga
nizasyona girm eyi engelleyen i Parlisinden farkl olarak)
bir kant olarak gsteriliyordu.
Pek ok gayesi bakm ndan C U SC , 1930larn Kzl Cam bridgei" anlam na geliyordu. Bu lam anlam yla gerei yanst
myordu, zira 1 9 3 9 un balarnda gcnn doruundayken
bile, saylar 5 0 0 0 i bulmayan niversite rencisinin arasnda
1000 yesi vard ve 1 9 3 6 da ben katldmda bu say sadece
4 50ydi.2 Partinin h ib ir zam an 10 0 den fazla yesi olm ad.
Bununla b irlik te, ailevi kk en ler, sosyo-p olitik o rtam , eski
niversitelerdeki rencilerin geleneksel alkanlklar ve aynca iki sava arasndaki dnem de bat ve Orta Avrupa niver
s ite le r in d e k i a r sa p o litik e ilim d n ld n d e ,
1930larda O xford ve C am bridgede solun arl da bir hayli
artcyd. Bilhassa da London Sch ool o f E conom ics h aricin? CUSCun ye says 4 5 0 dcn fazla dcgd, Cam bridge niversite Kulbnn
baltalk dergisi. No: 2, Sonbahar dnem i 1936 (oaltlm ).
155

de dier hibir ngiliz yksek renim kurum unda sol gl

deildi.*
Daha da nem lisi C am bridgein politik dnm taban
dan geliyordu. Cambridge retm enlerinin genel siyas eili
mi a n m uhafazakrlardan (O xford da olduu gibi) ziyade
phesiz lml merkezin iindeydi. te yandan i Partisinin
nde gelen destekilerine nadiren rastlanyor, kom nist ret
menlerse bir elin parm aklarn gemiyordu. 1938 sonbahannda, Cam bridge Bar Konseyi adyla dzenlenen ve spanya
Cum huriyetindeki kadn ve ocu klar iin o zam ann parasy
la 1 0 00 pound gibi yksek bir m ebla toplam ay baaran,
herkesin hem fikir olabilecei trde bir kampanyaya bile resmi
olarak sadece iki yksekokul ynetim i (St. Jo h n ve Kingls);
-y aln z biri tarih blm nden (M .M . Postan) olm ak kaydyla - alt profesr; tannm bar ilahiyat retm enlerinden
biri ve Maynard Keynes destek verm iti.3 Doa bilim leri bl
mnde Cambridgee kzl niteliini veren, iki entelektel odak
olan Cavendish ve Biochem Laboratuvarlanndaki kdem siz fi
zikilerle biyokim yaclard. te yandan Cambridge bilim ca
mias kendi politik yolunu izecekti: Bir sonraki sava srasn
da, hava saldrlan ve zehirli gazlar karsnda hkm etin ye
tersizliini sergileyerek daha geni bir bilince hitap eden bu
cam ia, kampanyalarn Cambridge Bilim cileri Sava Kartlar
G rubu etrafnda d zenliyord u .-Sosyalist Kulp bnyesinde
bilim adamlarndan m enkul bir faklte grubu 193 8 sonlarna
dein kurulam am t. Doa bilim leri haricinde Cam bridge'e
kzl olma zelliini veren hi phesiz niversite rencileri
nin yaad dnmd.
( * ) Ve LSE daha az aklam a gerektiriyordu; Byk Fabianlar Sidney ve Beatrice
Webb tarafndan kurulan, sonrasnda Ingiliz sosyal gvenlik sistem inin m i
marln yapan W illiam Beveridgein ynettii, sadece zel olarak politik ve
sosyal bilim lere adanm, nde gelen karizm aik retmenleri ulusa bilinen
sosyalistlerden oluan faklte neredeyse ex officio [grev icab] b ir sol durua
sahipti. m paratorluun iinden ve dndan insanlar cezbeden de buydu.
Londra'nn alan ve o n a sn f alt ailelerden burs kazanarak gelen kzl er
kekli Ingiliz rencileri buraya eken neden m uhakkak bu deilse de, okula
girdikleri andan itibaren on lan da bu du n etkisi altna alrd.
3

Spain W eek Bulletin no. 1, n.d. (E kim 1 938).

156

Kimdi bu Cambridge kzllan? Bu soruyu CUSCye nazaran

says daha az olan kom nistler asndan yantlam ak daha ko
lay. Anii-faizm ve Halk Cephesinden n ceki dnem de aaal
ada sahip A.R. H ovell-Thurlow -Cum m ing-Bruce gibi tek tk
aristo k ra tlara ra stla n y o rd u : B e rik i o cu k lu u n d a C h e ts wonh'da lop oynarken dke ait olduka ar bir dou ii vazo
yu krm, ileride iyi kalpli b ir yarg olm utu. Ancak ekseri
yetle bu kiiler varlkl m eslek erbablanndan ya da daha nadi
ren i evresinden, o n a snfn stnden -W ilco x e lardan ziya
de Schlegelle rd en - (E .M Forstern roman H owards Enddeki
elverili ay nm kullanm ak gerekirse) geliyorlard. Noel Annanm entelektel a risto k ra sisin i, arlkl olarak deilse de
ksmen Charles Darwinin torununun torunu karizm atik Jo h n
Comford temsil ediyordu. Benim zamanmda, yani spanya I
Sava patlak verdikten sonra, gerek Partinin gerek C U SC un
ye saysnda patlama olduunda, devlet okullarnda okuyan
partili says gzle gr l r derecede daha azd. In g iltere ve
Galler yresinin dil o k u llan (lsk oyadaki m uadilleri olm asa
da) Partide ve kukusuz liderlik m ekanizm asnda, Cambridge
rencilerinin genel bnyesine nazaran neredeyse daha o k
temsil ediliyordu. O zamanlar renci Partisinin yerel politik
sorumlusu St. Jo h n s ta okuyan, sska ve alk ekiyorm u gibi
grnen ii snf kkenli George Barndard adl bir m atem a
tikiydi. Royal Statistical Societynin bakanln yapt ve E s
sex niversitesinde bir krs sahibi oldu. Savatan sonra ta
ntm kk kzkardei Dorothy (W edderburn) M arlenele
benim daima yakn arkadamz olarak kalacakt. Bir sonraki
bir dneme ait, onun kadar nl bir dier kii de Ralph Russelld. i snf m eneli, elik gibi bolevik iradesine sahip
klasik diller rencisi Ralpha, K om intem Sekreteri Georgi D imiLrov'un adn takm tk. Tpk Quaker ailelerindeki genler
ibi, lerici okullarn (Bedales, Darlington vb. gibi.) rnle
rinin sola kaymas m uhtem eldi. Partide o k sayda Yahudi o l
duu sylense de benim aklmda kald kadaryla durum bu
deildi. Cambridgein zaten az saydaki Yahudi rencileri, her
kii de dine ve siyonizm e meyilli olan Liberallere ve ii Ha
157

reketine sem pati duyuyordu; dinsiz ve an ti-Siyonis k om

nizm, onlarn pek azn bnyesine alm t. Benim zamanmda
nl bir Yahudi solcu renciden sz edilecekse bu Gney Af
rikal Aubrey Eban'dan (Abba Eban) bakas olamaz. Siyonist
fikirleri onu kom nizm in cazibesine kar korumu ve yazgs
onu srail politikasnda yksek bir mevkiye tamt. Birka
Parti yesi Yahudi olarak bizler de, m uhtemelen Yahudi kim
liklerim iz zerine hi dnm em itik. 1937de, King Street,
bu konuda dnm emiz gerektiine karar vererek, Londrada
bir Yahudi grup ya da kom ite oluturmutu. Ram N ahum la
birlikte oraya isteksizce birka kez gittikten sonra yrtt
mz faaliyetle bu grubun pek alkasnn olmadna karar ver
mitik. Komiteyi, faslasz Yahudi fkralar (son derece kom ik)
anlatan - k i bu Cambridgedeki Parti toplantlarnda alageldi
imiz trde bir uygulama d e ild i- East Endli kom nistlerle
ilk karlamam olarak anmsyorum.
phesiz bylesi bir sosyo-kltrel tahlil Cambridge sa ve
sol eilim lerinin arasndaki ayrma da bir para k tutuyor.
Yine de hl aklam a bekleyen bir baka olguyla kyasland
vakit bunun pek de ay d n latc olduu sylenem ez. Henry
Fernsin (Cam bridge'deki) kom nistlerin tek ortak yn sa
hip olduklar yksek zekayd,4 szleriyle dile getirdii gr
lerini paylaan birileri m utlaka vardr. 1930'larda sol kanal, l
kenin sekin niversitelerindeki renci kuann en parlak
fertlerini cezbediyordu.
CUSCun says daha fazla olan yeleri de entelektel kayg
larla hareket eden insanlard, buna ramen kulp, sosyal et
kinlik boyutunu gzard etm em i, bir dans snf am t. o
u niversite cem iyetinde bulunmayan nem li bir avantaja sa
hipti: Girton ve Newnhamda (kz okullar), politik eylem an
lay biraz daha hafif ama en az erkeklerinki kadar ciddi olan
geni bir ye kadrosu vard. (Sevgililer G nnde aldm ilk
ve tek tebrik, politik eitm enliini yaptm K om nist Partin in N ew nham gru bu nu n to p lu ca gnderdii bir k artt )
4

U.S. Perns, R eading fr o m left to Right: One Man's Political H istory Malcolm Muggcridgc'in nszyle, (University O f Toronto Press, 1983) s. 116.

158

Dersleri ciddiye alyorlard. 1937 snavlarndan nce yaymla

nan bir bltende Kom ite tm CUSC yelerinin Bitirm elerin
de (Bitirme Snavlar) baarlar diler, diye yazyordu. Politik
cephede n saflarda olduumuz kadar akademik cephede de
olalm.5 Kulp, nce ada dilbilim ci ve tarihilerle balaya
rak, herkesin kendi konusuyla ilgili mnazara dzenleyebile
cei faklte gruplan kurm utu. 1938in sonunda ziraat, m
hendislik ve hukuk gibi gelecek vadetmeyen blm ler de da
hil bnyesinde on iki kol vard.6 te yandan, rgtl sporlarn
(ancak elbette, buna uzun yryler ve daclk gibi ilerici
Cambridgein araylar dahil deildi) km senm esi CUSC
politik bilincinin bir parasyd. CUSC, Birlikeki sosyalist ve
komnistlerin tiyatro, gazetecilik baarlaryla vnrd (sk
sk) - bir keresinde Birlikin ve ADCnin (Ana Tiyatro Toplulu
u) bakanlaryla Gratann editr Parti yesiydi. te yan
dan parti, niversitenin nl sporcu yldzlarn rgtlem ekle
-k i bunun m eakkatli bir i olduu herkese kabul ediliyor
d u- ya da mevcut yelerin daclk ya da spor baarlan elde
etmesiyle pek fazla ilgilenmiyordu.
CUSCnin yaptklar, m cadele iindi; bugn yallm da
Cambridgede geen niversite dnem ine baktm da, Avrupahn (ancak henz dnyann deil) felakete doru yol ald
o yllardaki, cokulu, istikrarl, umut dolu kendine gven ru
hu karsnda hayrete kaplyorum.
1930larda Avrupadaki siyas durumun ne kan olaylar,
sol kanatn bak asyla, fiilen birbirini takip eden zincirlem e
felaketler olarak zetlenm ekteydi. H erkese bilinen G au d eomus igitur arksndaki gibi, rencilik yllar bunalm ya
deildi ama birazck daha umutsuz olm am z gerekm iyor muy
du? Bizse um utsuz deildik. 1943 sonrasnn n kleer sava
aleyhtar h arekelind en farkl olarak, eriem eyeceim iz d
manlara kar, m ahkum olm as muhtemel bir art mcadele
verdiimizi dnmyorduk. Tpk futbol takm larnn hayat

5 CU SC W eekly Bulletin 2 5 M ays 1937.

CUSC Facu lty and Study G roups Bulletin, Lent Term, 1939.
159

n m alann belirledii g ibi hayatm zn akn belirleyecek

krizlerin hepsi de bizden byk abalar bekliyordu. Cambrid
ge asndan baklrsa, malardan galip ayrlyorduk. Her d
nem bir ncekinden daha iyi geiyordu. Sol kanada mensup
renciler de niversitenin lke m erkezine olan uzaklndan
nasibini alyordu, ayrca solun geleneksel kapalln belirt
meye bile lzum yok. C am brid g ed eki yold alar asnd an
gnlk faaliyette Parti ve Enternasyonal, Cambridgein
renci Partisi anlamna geliyordu. Zira savatan nce ulusal li
derlikle kurulan tek bamz, otoriter olmaktan bariz biim de
uzak renci rgts Ja ck C ohen vastasyla gereklem iti.
Biz onun politik nderliini sogusuz kabul etmeye etm itik,
ama rencilerle alm ak zere Partinin Northeastteki sanayi
blgesi birim inden gnderilen ve pek eitim grmemi bir ii
olan Cohen'in kendisi niversiteler hakknda renmesi gere
ken ok ey olduunu fark etm iti.
Her eye ramen o en byk zaferim izin -sp an y a Haftasn n - spanya Cum huriyetinin lm ek zere olduu ve btn
u m u tlarn n ered ey se t k en d i i b ir n oktad a k a z a n ld n
unutm ak m m kn myd? stelik Hillere kar oluturula
cak toplu direni sayesinde savan nlenebileceine ilikin se
naryolar kursak da, bunlara gerekte kendimiz inanmyorduk.
kinci Dnya Savann yaklamakta olduunu ve ondan sa
kurtulam ayacam z iliklerim ize dein hissediyorduk. 1938
M nih krizinin ortalarnda, Lyonda muhtem elen bir otel oda
snda geirdiim berbat bir geceyi anmsyorum: Fransz G
ney Afrikasna yaptm renci seyahatinden dnyordum ve
birka gn iinde savan patlak verebilecei dncesi birden
kafama dank etmiti. Herhangi bir korunm a yntemi olm ad
n belirterek bizi sklkla uyardklar kitlesel hava bom bard
man ve zehirli gaz bulutu kabuslan geree dnecekti. Ey
ll 1 9 3 9 da bununla boy lebilecek bir baka isteri daha
yoklu. M nihten Polonya'nn ilhakna kadar geen sre bizleri bekleyen sava gnlerine hazrlamaya yarad.
Sannm sebeple neem izi koruyorduk. B irincisi sadece
bir grup dm anm z vard; faizm ve ona kar direni gster
160

meyi istemeyen kesim (ngiliz hkm eti gibi). kincisi, gerek

savan hkm srd bir yer vard ve orada yani Ispanyada
varlmz isp atlam tk . B izim k ahram anm z, k arizm atik
John Cornford yirmi birinci ya gnnde Kordoba cephesinde
lm t. A slnd a savaa y ap t m z tek d oru d an k a tlm
onun yan sra 1936 yaznda giden bir iki kiiden ibaretti. Zira
-bu gerein pek kim se farknda olmasa d a - tepeden gelen bir
Parti kararyla rencilerin - a y e t zel baz asker! becerileri
yoksa- Enternasyonal Tugaylara yazlmasna mani olunuyor
du: Bunun da gerekesi, rencilerin n celikli grevinin iyi
akademik nv anlar elde etm ek olm asyd, m u h tem elen bu
yolla Partiye daha fazla katklar olacakt. Son olarak, khnemi dnyann sonu geldikten sonra gya yeni kurulacak dn
yann nasl olacan biliyorduk. Dier lm kuaklar gibi bu
konuda biz de yanlg iindeydik.
Dolaysyla 1 9 3 0 lar bizim am zdan inanlarn yitirm i a
ir Audenin * alak ve sahtekr andan" o k farklyd. Bize
gre, hakl davann dmanlaryla yzleme vaktiydi. Cam bridgedeki radikal dnem dnldnde faaliyetlerimiz za
manmzn ounu igal etmediinde dahi bunun tadn kar
dk ve haliyle biraz dnyay kurtarmaya da soyunduk nk
yaplmas gereken buydu. te yandan, gnmzde dnya so
runlarm tam da bizim o zam anlar grdmz gibi gren ve
fakat bizden farkl olarak hislerini eyleme dkm eyi im knsz
bulan insanlar hayal krklna uratan o mutsuzluu zerrece
hissetmiyorduk.7
Bylelikle, cokum uzla en erjim izi nm zdeki tablonun
zel ve kam usal alan larn a eit biim de d atabiliy or, b ir
baka deyile ikisinin arasnda keskin bir ayrm gzetm iyor
duk. C o le-P o rtervari b ir ezg iy i syleyip d u ygu lan dm z
doruydu:
^ ) Auden: 1907 doumlu air, genliinde sosyalistken Ispanya I Sava'na katl
d; sonrasnda gittii ABD'de H ristiyanlk ve m odem Protestan teolojisiyle il
gilendi - .n .
^

Ene Hobsbawm, In Defence o f T he T hirties (ed.) Jim Philip, Jo h n Sim pson

ve Nicholas Snow m an, The Best o f C rcmta 1889-1966 (Londra 1 9 6 7 ) s. 119.
161

Ak tasfiye edelim
Bundan sonra syleyelim
ilere verdiimizi
efkatim izin tm n
Ak tasfiye edelim
Devrim olana kadar
A ncak o zam an
Ak bolevik olacak

Bununla beraber, zgrlem i erkeklerle kadnlar arasnda

yakn yoldalk ilikisi de davann bir paras olduundan ha
yatmz bu em ele gre srdrdmz de pek sylenemezdi.
G eri, Cambridge kom nistlerinin zel yaamlar, en azndan
daha uzman politikaclan n ki, akranlar Oxford politikaclarna
nazaran o kadar da renkli deildi. CUSC ve Partinin deerler
sistem i, phesiz arlkl olarak heteroseksellik zerine ku
ruluydu; tpk tiyatro evresi ve Kings College dnda kalan
genel rencileri kesim inin olduu gibi. 1930larda Apostlelar
bile Edward dnem ine zg olanclk dnem ini geride b
rakmt. Kukusuz hepim iz, Cambridgede hom oseksel bir
kom niste rastlam adn, iddia eden Henry Ferns kadar saf
deildik. te yandan, K om intem iinde (ve daha az olaslkla
CUSC iinde) kim senin kalkp da H om intem yelii ilan ede
meyecei de aikrd. Her iki adan da buna zel bir mesele
olarak baklyordu. Savatan nce Parlide tantm en az iki
arkadamn hom oseksel bir hayat srdklerini ancak sava
bitlikten sonra renmitim.
Okul dnem leriyle tatiller arasnda keskin bir ayrm yoktu.
Tur rehberlii yapan dilbilim cileri saymazsak, renciler para
verilen tatil ilerinde alm azd. Ara sra denek verilirdi;
bunlardan biri 1 9 3 8 de Cezayir ve Tunusa yaptm aratrma
yolculuu iin tahsis edilm iti. 1 9 3 9 daki uzun yolculuumu
G ran tad a edilr olarak yaptm alm ann karlnda pay
ma den parayla dem itim ; 5 0 pound gibi bir yekn tutu
yordu. (Bunu Mays Haftas says sayesinde kazanm tk. Yaz
dnem i lam editrlk yaplacak zam and. Her dnem sonu.
162

teknik sah ip lere ve M essrs F o iste rin m atbaa firm asn a ve

Jagg'e retim ve datm iin deme yapldktan sonra, kalan
paray editr cebine indiriyordu.)
Kendi tatillerim se akas London School o f E con om icsle
Fransa arasnda blnmt. LSE ya da en azndan okulun H o
ughton caddesi zerindeki ana binas Aldwych, altm yl nce
naslsa imdi de ayn. Eskiden Marienin Kafesi olarak bilenen
ana giri kapsnn hemen solundaki yer bile kk bfe olarak
hl varln srdryor. O tarihlerde militan renciler, bura
da sessiz bir mnzevinin -genellikle Orta Avrupal ve bizlerden
hayli byk b irin in - gzetiminde ya siyaset tartr ya da saflara
yeni birilerini kazanmak iin urard. Kent m erkezindeki ni
versite kampslerinde avare avare dolanan bu lmsz ren
cilerden biri de o vakitler hi tannmayan ve kimselerin dikka
te almad, svirede T he Process o f C ivilization (Uygarlk Sre
ci) adl byk eseri baslmak zere olan Norbert Eliast. Britan
ya akademik dnyas, 1930larda Orta Avrupa'dan gelen anti-faisL m lteci Yahudi aydnlarn parlak baarlarna, faaliyetleri
klasik d iller ya da fen gibi geleneksel anlam da kabul gren
alanlarda olmad srece, akl almaz bir krlk setgiliyordu.
LSE onlann belki de kalacak yer bulabilecei tek yerdi. Sava
tan sonra bile Eliasn bu lkedeki akademik kariyeri marjinal
kald ve Kari Polanyi gibi bilim adamlarnn deeri, ancak bu
kiiler Atlantikin dier kysna getikten sonra anlalacakt.
LSEdeki ortam cana yakn buluyordum. O tarihlerde he
nz ana binann iinde yer alan ktphanesi de alm ak iin
elveriliydi. Orta Avrupa meneli ve smrgelerden gelen pek
ok insan barndrd iin, Cambridgee nazaran taral zelli
i gzle grlr derecede daha azd. Cam bridge iin h ib ir
nem arzetmeyen sosyoloji, sosyal antropoloji ve nfusbilim i
gibi sosyal bilim kollanna verdii nem bile bunun iin yeterli
bir gerekeydi. Okula adn veren blm n o zam anlar -a s ln
da daha sonra d a - C am brid gee nazaran daha silik ve geri
planda olm as artc gelebilir. G eri, bu blm H oughton
Streetde yazk ki kalc m evkiler edinem eyen son derece zeki
baz niversite rencilerini cezbediyordu.
163

LSE renci ortam nda, bilhassa da kz renciler asndan

kendim i daha rahat hissetm i olm alym ki orada tantm
kzlardan ikisiyle arkadalm m r boyu srd ve ilerinden
biriyle m r boyu deilse de bir sre devam eden bir evlilik
yaptm. LSEdeki kom nist akranlarmdan yle dostluum
m r boyu devam etti: Bunlar, tarihi Jo h n Saville (o vakitler
hl Stam atopoulos ya da Stam olarak tannyordu) onun ar
kada ve sonrasnda ei olan C onstance Saunders ve etkileyici
Jam es B. Jefferys'di. Jefferys, iktisat tarihi zerine doktora ya
parken sava dnem inde D unlopsta sendika temsilcilii gre
vini stlenmi, derken aratrm asna geri dndnde Souk
Savan kom nist akademisyenlere uygulad yasan kurba
n olduu iin nceki baarsn yakalayamamt. LSEdeki bir
baka akranm vesilesiyle Avusturyayla balant kurm u ya da
daha dorusu yeniden balantya gem itim ; ileriki bir tarihte,
Cambridgede Jo a n R obinsonun altnda iktisat doktoras ya
pan -L S E den R obbins ve H ayeke nazaran grleri onunla
daha fazla uyuuyordu- sportif, gr sal, nee saan Tedy Prager'd bu. 1 9 3 4 A vusturya i savand an so n ra baa gelen
Avustro-faist rejim e kar verdii direni nedeniyle ba bela
ya girmi, ailesi tarafndan gvenli bir ekilde Viyanadan gn
derilm i ve fakat hem Britanyada hem de sava sonrasnn y
kk dkk Viyanas mda gelecek vadeden mesleini bir kenara
brakp neredeyse btn AvusturyalI kom nistler gibi o da
Britanyadaki srgn yaamn terk edip oraya geri dnm t.
Yaz tatillerinde Parti yesi Cambridge rencileri, Fransaya
Jam es Klugmann'la almaya giderdi. Marjot Heinem ann ve
Jam es, kahram anlklarla dolu bir nceki dnemin Cambridge
komnizmiyle kurduumuz bad. (H er ikisi de hayatlarnn
sonuna kadar kom nizm e bal kalm t.) Tandm en ms
tesna insanlardan biri olan M argot, Jo h n C om fordun son a
kyd; beriki yazld gnden itibaren bir antoloji eseri olarak
kabul edilen en son iirlerinden birini Ispanyadan onun iin
kaleme alm t. Margot sonrasnda J.D . Bernalle evlenecekti.
m r boyu sren yoldalmz boyunca onu daima rnek al
dm ve tavsiyeleri beni tandm herkesten daha ok etkiledi.
164

Jam es, Jo h n la birlikte Partynin kabul edilen ikinci lideriydi.

Pek ok Cambridge rencisi ona bir nevi duayen gzyle ba
kard ve o byk itibann uzunca sre korudu. Sanrm o tarih
teki komnist rencilerin arasnda Enternasyonalle en yakn
temasa sahip olan kiiydi. Zira, mezun olduktan sonra aslnda
fevkalade yakt akademik gelecei terk ederek, yaygn fakat
Parti denetimli enternasyonal bir renci rgtlenmesi olan Reassem blem ent Mondial des Estudiantsm (RM E) (Dnya
rencileri M eclisinin) Sekreterliini stlenmek zere Parise ta
nacakt. Onu grmeye gittiim bir seferinde, Kom nist Enter
nasyonal G enliin birka yl G enel Sekreterliini yrtm
olan Fransz ar toplanndan Raymond Guyotla karlatm
anm syorum . Yap, faaliyetlerini ism iyle alakasz Cit Paradiste, 10. arrondissem ent'da kasvetli bir kmaz sokakta ve iler
leyen tarihlerde de Left Bank'da daha iddial bir lokalde srdr
mt. Hepsi de sava ncesine ait gayr resmi politik faaliyetin
btn zelliklerini yanstan, Balzacvari, tozlu m inicik gizli sakl
brolard. Yapnn en bariz kamusal faaliyeti, belli aralklarla
dzenlenen, gerek Cambridge gerek dier renci gnllleri
nin hazrlk aamasnda yardmc olduu dnya kongreleriydi.
1937 tarihli ve evirm enlik yaptm Kongre, sonuncusu ikinci
Dnya Savandan nce dzenlenen ve birincisi Prens Albertin
1851 tarihli Byk Sergisiyle balayan Paris Dnya F u an yla
ayn zamana denk gelmiti. Jam esin ynetimde olduu dnem
de Kuzey Afrikaya seyahat etliim o yaz olandan daha byk
bir kriz yaandn anm sam yorum . M ussolinin in arlkl
Myslman nfusa sahip Arnavutluku8 igal ettii gnlerde, fa
izme kar ortak bir cephe oluturmak zere, 1939 ylnn Pas
kalya tatilinde Yahudi ve Arap rencilerle yaplmas ngrlen
Jam esin dzenledii bir toplant vesilesiyle grevlendirildiimi
belirten raporu da ayn ekilde teyit edemiyorum. 1939'da b
tn bir yaz mevsimini, sz konusu kongrelerin en genii olmas
beklenen ve Hitlerin Polonyay ilhakndan birka gn evvel
sona eren bu kongrenin teknik hazrlklaryla geirmitim.
8

H.S. Hems, a.g .e., s. 113.

165

Zekas ve politik ball saylmazsa Jam es Klugm ann, li

derlii beraber yrtt rom antik, cesaretli ve son derece
renkli bir kiilie sahip Jo h n C ornfordm neredeyse h er b a
kmdan lam ztt gibiydi. Arbal bir nktedanlk sergileyen,
yumuak sesli ve her an glm seyecekm i gibi grnen gz
lkl Jam es, Odon tiyatrosunun bitiiindeki bir otel odasn
da yalnz yaard. Bildiim kadaryla kim seye balanm adan
srdrd bu kei hayat -frsa t olduunda kendisine hay
ran kk bir astlar halkasyla evrelenm i bir h ald e- sonuna
kadar ayn ekilde devam etti. Yakn arkadalarnn yanndayken -b e n asla onlardan biri olm am tm - cinsel ierikli akalar
yapt sylenirdi. Ayrca o tarihle, birden fazla nl hom o
seksele ev sahiplii ettii bilinen Gresham School kkenli ol
duuna gre pekala o da bir q u eer (ecinsel) olabilirdi. te
yandan ona herhangi bir tarz cinsel ilikiyi yaktran da yok
tu. En azndan sava sonras dnem de, haytnn Britanyadaki
ksmnda -o n u n la daha sk grtm bir d nem d e- kesin
olarak bilinen tek tutkusu kitap koleksiyonu yapmakt. Kiisel
olarak mesafeli duruu, onu tanyan hatta onunla h i ilgisi ol
mayan insanlarn hepsinde ortak olan saygy pekitiriyordu.
Onun hakknda ne biliyorduk ki? Hi ak vermezdi. Kesin
olan tek ey, son derece makul ve anlalr aklam a yapabilme
kabiliyeti ve Stalin'le Tito arasnda oluan atlaktan zarar gre
ne kadar evresine yayd o to riter havayd. M am afih sava
ncesinin Paris ortamnda bo zamanlarmzda Jam esle politi
ka konutuumuzu da syleyecek deilim. Kafelerde oturup
satran oynar -b iz i neden yendiini aklam akta da maharet
liydi- ya da toplantlardan ve teksir m akinesi ilerinden arta
kalan zamanlarda barlarda Yahudiler Asyallara kar masa fut
bolu oynardk.
In g ilizlerin T ito nun p artizan lary la kurduu ilik ilerd e
REM, Jam esin kilit bir rol stlenm esini salam, bir baka de
yile sava dnem indeki srad kariyerinin temelini atmt.
1930larda, Orta Avrupada rencilerin yaygn politik duruu
(ancak retmenlerin deil) gitgide faizme kayan sac m illi
yetilik olma ynndeydi ve kayda deer solcu renci hare
166

ketlerine nadiren rastlanyordu. Yugoslavyadaki kom nist

rencilere bilhassa da Belgrad niversitesine byk um ut ba
lanmt. niversite liderlerinden ve RMEnin tannan simalanndan biri olan Ivo (Lolo) Ribar, ilerleyen tarihlerde Partizan
hareketine dnecek yaplanmada o zaman m erkez b ir ko
numa sahipti. M uhtem elen M oskova'dan daha batda ya da
Kahirede, Yugoslavya kom nizm inde kim in kim olduuna ve
onlarla nasl balantya gem ek gerektiine dair kim selerin
zerrece fikri yoktu.
Stalinin T to yla aras ald k tan so n ra, Ja m e s neredeyse
dorudan M oskovann basksyla, Trokiden T itoy a adl, h i
bir ekilde kabul edilem ez, iki yzl bir kitap yazarak kendi
onarlmaz dn hazrlam aya zorland. Parti lid erliine
ulaan birin ci sn f yegne aydn olarak (Palm e D utt h ari)
yapt n btnyle kaybetti. O tarihten sonra ne riskli i
ler ald ne de inisiyatif sahibi oldu, hatta artk kk CPGB
bnyesinde bile ciddi bir otorite olarak grlm yordu. Parti
onu eitim le sorum lu kld (E sk i renci rgtm z Ja c k
Cohen de kendisine yardm ediyordu). Doutan gelen ret
me yetenei sayesinde bu onun baaryla stesinden geldii
bir grev oldu. ok um utlar balanan bir adam olarak, kendi
sine 1 9 30larda hayranlk besleyenlerin yaad hayalkrkl
ve acmay sahip olduu zeka ve kavray sebebiyle hissetm e
mesi imknszd. Takatten dm t. Eski Jam es Klugm ann,
sadece 1 9 7 5 ylnda bir anlna belirip yok oldu. Burgess ve
Macleanin 1 9 5 1 de M oskovaya gitm elerinden itibaren dzen
li aralklarla Jam esin stne giden ngiliz Gizli Servisi, tpk
dierleri gibi onun da eninde sonunda ngiliz ajanlarna k atl
maya hazrlandn ortaya atm t. Belki de bu ynde teklifler
vard.9 Gayet iyi bildii ngiliz G izli Servisinin - h e r eyden
nce sava boyunca onlar iin a lm t- davaya ihanet edebi
leceini dnm esi karsnda incinm iti. Reddetti. Ksa sre
sonra kitaplarla ev rili b ir hald e alelade b ir South London
evinde ld.
9 Yuri M odin, My F iv e C am brid g e Friends (Londra, 1 994) s. 100-101.
167

O kulum un mays-haziran arasndaki son dnem i gayet iyiy

di. G ran la'da editrlk yaptm, Aposlea seildim ve Bitirme
snavlarnda yldzl bir yksek derece alarak bylelikle Kings
bursuna hak kazandm. Bu dnem in bir tek kt yan vard:
Savan herhangi bir cephesinde hizm et vermek iin ok yal
olan Sidney am cam , Britanyada uzun sredir verdii geim
mcadelesinde pes ederek, 1 9 3 9 baharnda biriktirdii birka
yz poundla, yeni bir hayata balam ak zere Nancy ve Peter
da alarak iliye g ediyordu. Bitirm e snavlarna birka hafta
kala benim de onlarla birlikte gitm em hibir ekilde sz konu
su deildi, ayrca savan eiindeki bir lkeyi de terk edecek
deildim. O tarihte ili Avrupaya gre dnyann bir ucuydu.
O nlar Liverpooldan gem iye bindirdim , sonra Edgwaree gi
den trene bindim ve sn antam braktm , artk tamamyla
bo kalan Handel Closedaki evin zem ininde son kez uyudum.
Eski evden getirdiim bir ie Tokay* ben yokken nasl olduy
sa kaybolmutu. Sonra Cambridgee geri dndm.
Yaz boyunca, G ran lann editrlnden kazandm paray
la, Rue C ojasla konum u iyi ama binas irkin bir Paris otelin
de, Jam esin byk Kongresi iin altm . Kongrede ekilen
bir fotoraf u an karm da duruyor: Beyazlarla (ounluu
Cambridgeden) H intlilerin, Endonezlerin, tuhaf Orta ve Uzak
doulularla yalnz bir Afrikalnn beraber ektirdii kark bir
fotoraf bu. lleriki bir tarihte Hollanda direniinde ldrlen
Amsterdam l o iyi niyetli kz anm syorum . O rada, u nu tu l
mu gen simalarn arasnda Javal yakkl Satjadjit Soegono
duruyor: 1948de Madiundaki kom nist ayaklanma srasnda
ldrlene kadar, sava sonras dnem de Endonezyann en
nem li sendika liderlerinden biri olm utu. Yine orada hemen
Jam esin yannda Sri Lanka KPnin gelecekteki Genel Sekreteri
Pieter Keunem ann ve Bayan G andhinin gelecekteki Ordu Ko
mutan P.N. Haksar var. Bir de spanyol m lteciler; spanyol
Kom nist Partisinden Pablo Azcarateyle birlikte teksir maki
nesinde ok em ek veren m inyon tipli Miggy Robles. te Arun
( * ) Tokay: M acaristan civarnda yaplan tatl arap - .n.

168

Bose'un kk ciddi Bengalli sim as... kinci Dnya Sava'nn

balamasna iki haftadan daha az b ir sre kald hesaba katl
mazsa baarl bir Kongre olm utu.
D inlenm eye ihtiyacm vard ve Brittanyden otostop ekerek
birka gnlne C o n cam eau ya gitm itim . 1 Eyllde geri
dndm. k giyim li ve olduka endieli bir Fran sz hanm
beni Angers ilerlerinde bir yerden arabasna alm t. Haberim
yok muydu? H itler Polonyaya girm iti. Paris'e doru yol al
dk. Radyodan en son haberleri dinlem ek iin durduk ve yak
laan sava zerine mutad konum alar dinledik. Fransada ol
duumuza gre byk olaslkla le yemei iin durm u ol
mamz lazm ancak ylesi b ir gnde bu tr eyler insann ak
lnda kalmyor. Arabalarn ykleyen Paris ahalisinin b ir ksm
imdiden ters yne doru yol almaya balam t. B irbirim ize
bol ans d iled ik ve beni brakt. Place Vendm edaki W est
m inster Bankn yolunu tuttum ve dier ngilizlerle kuyrua
girdim. nm deki asabi, bariz derecede dilek adam pasapor
tuna b a k lrsa yazar ve ressam W ynd ham L ew isd i. ay et
Londraya giden gece trenine bilet alabilirsem , biletleri alm ak
iin San Lazarea gitm eden nce bavuluma toplayacam pek
.b ir eyim yoktu. Tren uzun bacakl, uzun boylu sarnlarla
-F o lies Bergere ve Casino De Pariste alan ve M orecam be ya
da N ottingham daki evlerine geri dnen ngiliz d an sla rla doluydu. Yanl anm sam yorsam , uykumu alamadan Victoria
Istasyonuna vardmda barn son gnne girm itik ve g
neli bir Londra sabahyd. Orada artk kalacak bir evim yoktu
ama bann henz ona ermedii son geceyi, Nevvnhaml sko
bir niversite rencisi olan L om a Haye ait, ya da onun biriy
le birlikte kald dairesinde geirm itim . Beriki Londra gaze
tecilik cam iasnda i aramak zereydi; profesyonel devrim cilik
hayat nedeniyle kzcaz yannda gtrm esinin im knsz ol
duunu syleyen M ohan Kum aram angalam , ksa sre n ce
Hindistana dnm t.
1 9 3 0lar ite benim iin byle sona eriyordu.

169

9
K o m n i s t Olmak

I
1 9 3 2 ylnda kom n ist olm am a k arn 1 9 3 6 sonbaharnd a
Cam bridgee gelene kadar Partiye bilfiil katlm am tm . Elli
yldan fazla parti iinde faaliyet gsterdim . Neden bu kadar
uzun sre partide kaldm sorusu phesiz otobiyografinin il
gi alanna girer ama genel bir tarihsel merak konusu deildir.
Bununla beraber m ensubu olduum kuan en zeki fertlerine
komnizmin neden cazip geldii ve kom nist olm ann bizim
iin ne ifade ettii sorusu 20. yzyl tarihinde merkez bir te
ma olmal. Zira bu yzyl en iyi ekilde, arkadam Antonio
Politonun 20. yzyln byk iblisi: politik tutku," szleri ta
nmlar. Bunun zbez ifadesi de komnizmdir.
Komnizm artk yaamyor. Sovyetler Birlii ve o modeli ta
kip eden devletlerin ou, bize ilham kayna olan 1917 Ekim
Devriminin evlatlar, geride braktklar maddi manevi rm e
manzarasyla ylesine derin bir k yaad ki, bu giriimin
bnyesine yenilginin en bandan itibaren yerletii kansna
artk kesin gzyle baklm al. te yandan, bu inanla yola
kanlarn baarlar ve buna bal olarak Boleviklerin zaptedemeyecei kale olmad, kans gerekten de olduka srady170

di. Lenin'in Finlandiya Istasyonuna geliinin zerinden henz

otuz yl gemeden insan rknn te biri ve Elbeyle in ara
snda kalan btn ynetim ler Kom nist Partilerin denetim ine
girmiti. Her eyden nce, Sovyetler Birlii, arlk Rusyasn
darmadan eden 20. yzyln en amansz sava m akinesini altederek, kinci Dnya Savandan dnyann iki spergcnden biri olarak kyordu. 7. ve 8. yzyllarda slamn kazand
zaferlerden (daha ar ve daha az kresel) beri herhangi bir
ideolojinin amzda byle bir zafer kazanmas vaki deildi.
Bu zaferler nispeten ve kesinlikle daha kk, varl ken
dinden menkul nc partiler" tarafndan kazanlyordu. Zira
19. yzyln sonunda ortaya kan ve ekseriyetle Karl M arxm
grlerini feyz alan ii snf partilerinden farkl olarak, ko
mnizm bir kitle hareketi olarak tasavvur edilm em i ve tabiri
caizse tarihsel tesadflerin sonucunda byle bir hareket haline
gelmiti. Bu bakmdan M arksist sosyal demokrasiyle ztlk ie
riyor hatta onu reddediyordu: Zira, sosyal dem okrasi, kendisi
ni em eki olarak tanmlayan herkesin, i Partisi admn
da ifade ettii gibi, znde iilerin partisi olarak beliren parti
lerle btnlem esini bekliyordu. O nlar asndan, i Partisini.desteklem ek, kiinin sosyal varoluunu kefetmesi kadar
-ki bu muhakkak baz kamusal sonular getirird i- bireysel bir
politik tercih gibi grnmyordu. Halbuki, asgari siyas faali
yetleri b ile kiinin sosyal varoluunu tanm layan ne varsa
onunla dolmu vaziyetteydi. yle ki Kzl Viyanadaki bira
hanelerin arka odalarnda buluan dernekler - 1 9 7 0 lerde bile
hu tr ilanlar g r y ord u m - hobilerini pul k oleksiyoncu lar
bal altnda deil ii F ilatelisler ya da i Gvercinseverler gibi adlarla ifa ediyorlard. Bu tr gruplara, bilhassa da saVa sonras dnemde talyada, kom nist hareketin bnyesin
de de ara sra rastlanyordu. Orada Partinin kkleri aile ve yerel cemiyete dayanyordu ve eski sosyalist hareket geleneiyle
Leninizmin rgtsel randm an ve laik Katolik Kilisesinin ahfek otoritesi parti bnyesinde birleiyordu. (Palm iro Togliat11nin 1945te belirttii gibi, her evde Karl Marxm resm inin
n n d a bir de Isannki bulunurdu.) Modenal gen bir kad
171

nn Parti Federasyonuna u trde sorulan rahatlkla ynelte

bildii trde bir partiydi: Acaba kendisine kur yapan Podovah
gen carab in iere in * niyetinde ciddi" olup olmadn kent fe
derasyonuna sorm ak m m kn myd? (N e yazk ki Podovada evli olduu anlalacakt.)' talyada kiisel ya da kamu
sal anlamda daha iyi biri olm ak ve daha iyi bir dnya ina et
mek birbirinden aynlm az unsurlard.
Kaynan ii snfndan aldn, bu snfn karlarn ve
amalarn dile getirdiini iddia ederken yer yer hakl olsalar
da, K om inem dnem inin Kom nist Partileri btnyle farkl
bir tr temsil ediyordu. O nlar Leninin profesyonel devrim
cileriydi, yani nispeten kk ve seilm i bir gruptu. Byle
bir rgtlenmeye katlm ak bireysel bir tercihti ve gerek Partiye
katlanlar gerek ona yeni bir balant getirenler asndan ha
yat deitiren bir admd. Bu, ift tarafl bir karard, zira parti
de kalmak (en azndan kom nist ynetimin olmad lkeler
de) zmnen, onu terk etm em ek gibi daimi bir tercih yapmak
anlam n tasa da herhangi bir yer ya da zamanda bundan vaz
gem ek de zor deildi. Pek ok kii iin Parti yelii, siyas ha
yatlarnn geici bir dnem ine tekabl ediyordu. Yine de, iki
sava arasnda kom nist olanlarn pek az, 196 8 kuandan
farkl olarak devrim cilii politik bir Kulp M ede katlmakla
edeer grrd. (A klam ak g erekirse, Kulp M ed, kinci
Dnya Savandan sonra eski bir Kom nist Parti direniisi ta
rafndan bir mini tatil topyas olarak kurulm utu.)
Sava ncesi dnemin Italyan kom nist liderlerinden Gior
gio Amendola zenle kalem e ald otobiyografisinin ilk cildi
ne Una scelta di vita Seilm i bir Hayat adn vermi. Sava
tan, bilhassa da 1 9 3 5 ten nce, kom nizm le tanan bizim gi_
biler, sahiden de hayatlarn kom nizm davasna adamaya ni
yetliydi ve iimizden kim ileri bunu yapt da. Daima muhale
fette kalan partilere m ensup olanlarla, mensubu olduu Parti
ler iktidar alan ve dolaysyla da rejim lerinin icraatlarndan
1

Alessandro Bellassai, 11 Cafffc Dell' Uni. Pubblico e Privato nella Farrtigl'*

Com unista degli Anni 5 0 , S o cica e S toria X X II, No. 8 4 , 19 99, s. 3 27-328.

( * ) Italyan polisi - .n.

172

dorudan ya da dolayl anlamda sorum lu tutulan kom nistler

arasnda can alc b ir fark ortaya k acak t. ktidar, birey ler
zerinde m uhakkak y ozlatrc etk i yapacak diye b ir kural
yok ancak sz konusu yozlam aya direnm ek kolay da deildir.
zellikle de kriz ve sava koullarnda iktidarlarn yapt, bizi
zel bir lakm insanlarn yapt kabul edilm ez olan eyleri
mazur gsterm eye, bunun iin bireyler yapmaya sevketm ektir. M ensubu olduu Partiler h i iktidara gelemeyen ya da ba
kalar adna lm kalm m eelerinde karar vermekle ykm l
olmayan (d ireni, toplam a k am plar) benim konu m um d aki
komnistler asndan iler daha kolayd.
Sz konusu L en in ist n c partilere ye olm ak bundan
tr derin olm akla birlikte sebebi anlalr bir kiisel tercihli.
Zira iki sava aras dnem in kom nistleri iin, Partiye katl
mak, halihazrda kendini solda ifade eden ya da dnyann
dier yerlerine m ahsus deyim le anti-em peryalist olarak g
ren biri asndan, bu yolda atlan b ir ileri admd. Elbette do
ru dzgn bir politik hom ojenlie sahip ortam lardaki kom
nistler asndan bu daha kolayd: New Yorkta T h e N ew Yorker'a yazan birinin szlerine kulak misafiri olm utum bir kere
sinde; dnceli bir tarzda, Teksas ya da Dallas dndaki yer
lerde C u m hu riyetilerle h akikaten asla karlaam azsntz,"
diyordu. Toplumun iinde m ajin al kalan kesimlerden gelen
ler asndan durum daha da kolayd, zira k onu m lan gerei
zaten ulusal politik m utabakatn dnda yer alyorlard. Bu
nun tam tersi, benim kuama m ensup bir yn eski kom
nistin iinden ar sa kanada savrulanlar nadiren kyordu.
Politik olarak hayal krkl yaayan kom nistin bir sonraki
dura, ayet yeterince gense ya solun bir baka kolu ya da
ekseriyetle kademe kadem e Souk Savan anti-kom nist mi
litan liberal dncesine doru giden bir ynelim oluyordu.
New York solundan aydnlarn eski ailevi ballklar terk etnteleri ve kendilerini aka neo-m uhafazakrlar olarak ifade
etmeleri iin ABDde bile bir nesil gem esi gerekmiti.
Su, bilhassa da aydn kesim arasnda aikrd. Zira, toplum ^ lgili usu dncedeki hakim gelenek kaynan 18. yzyl
173

usu Avrupa Aydnlanmasndan alyordu. Polilik sa bu konu

da ikyetlenm eyi hi brakm adndan, bu durum aydnlar
zgrlk, eitlik ve kardelik gibi konulara yaknlk duymaya
yneltiyordu. Halta, tartmaya ak olmayan bir Yahudi kim
liine duygusal ball nedeniyle Aydnlanma tenkitilerini
savunmaya ya da en azndan onlar anlamaya ynelen Isaiah
Berlin adl arkadam bile bir Aydnlanmac liberal gibi dav
ranmaktan kendini alamyordu. Almanya haricinde sa kanata
uygun laik aydn gelenei neredeyse yok gibiydi. Aydnlar iin
gemi yzyln ilk yarsnda, saa nazaran sol kanat gzle g
rlr derecede daha ok insana cazip gelm iti. Usu dn
ceyle daha az ilgisi olan balca yaratc sanatlarda bile anti-faist dnce hakimdi. Bu konudaki son sz, takdire ayan bir
zl ifadeyle Sim on Leys tarafndan dile getirilm itir: Maoizmin sylenlerini bir yapbozumcu olarak emsalsiz biim de ele
alan tannm bir Belikal sinologa ait bir takma addr bu. Be
riki, Aydn camiasnda eskiden kom nist olup gr deiti
ren insanlara herkes rastlamtr. te yandan aramzdan ka
kii eski faistlere rastladn syleyebilir? diye sorar. Haki
katen de sava sona erdikten sonra, faistlerin says -d n
celerini deitirmi veya deitirmemi o lsu n lar- o denli fazla
deildi.
Buradan yola karak kom nizm in, arla, otoriterlige ya
da dier d em okratik olm ayan k arakter zellik lerin e ak
olan, belli bir takm kiilik yaplarna cazip geldii sonucunu
karm am z gerekmez. G eri bu sav, Souk Sava dneminde
kom nizm le faizmin benzerliini gsterm eye hevesli yazar
lar tarafndan ortaya atlm tr, ancak politik olarak tarafl sos
yal psikolojinin gz hapsine girmeye lzum yok. yle ya da
byle, sa ve solun artlklar arasndaki kkl hsm lk li
beral gre pek az zem in tanrken, bu durum bir utan die
rine geii kolaylatrr. ngiliz K Psi kk olduundan, en
azndan 1930lann sonlarnda, kom nist ii ve renciler is
tisna zelliklere sahip olm akla birlikte btnyle mstesna
da deillerdi. KPye katlan Cam bridgedeki akranlarm n on
lar tekilerden ayran ortak baz kiilik zelliklerine sahip ol174

duklarm anm sam yorum . Belki sadece fazladan sahip olduk

lar dnsel canll sayabiliriz. Aslnda, ilerleyen tarihlerde,
eski yoldalarla post-kom nis hayatlarnda birer saygn orta
snf erbab, nadiren de olsa birer M uhafazakr olarak kar
latm vakit kendi kendim e genellikle yle derdim: O nu
ve onun gibilerini bir zam anlar Parliye kazandm dn
yorum d a!" Partiye katlan iilerin, en azndan Britanyada,
dierlerine nazaran daha gen ve canl olm alan artc olm a
makla birlikte, esas olarak m akinistlik, inaat iilii ve baz
blgelerde m adencilik yapan bu iiler dier alardan geldik
leri sn f ve ait olduklar i koluna has zellikleri yanstyor
lard. 1 9 3 0 -1 9 5 0 tarihleri arasnda orta ve yksekokul ren
cileri sn f m cadelesinin kontrolne girmeden nce gen
raklarn ya da dinam ik gen atlye eylem cilerinin politik ve
dnsel eilim alaca yer Parti atyd. ngiliz sendikal fa
aliyetinin gelecekteki liderleri byle yetiecekti. E lb ette bu
nun yan sra, sn f bilin li proletar bir partinin nem le ze
rinde durduu yetkin ii snf kadrolar da byle yetiti. G e
nel kannn aksine, Parti liderliinde aydn kesim in bu anlam
da arpc bir rol yoktu; bu durum ta ki eitsel devrim saye
sinde okumaya m eyilli genlik, atlyeden yksekokula tam a
na ve bylelikle onlara daha iyi m esleklerin ve Kom nist Partiyle snrl olmayan politik tercihlerin kapsn alana dein
geerliliini korudu.
Komnizm dolaysyla, an ularda olmayan kiiliklerin
arasndan an ularda olan birilerini sem enin bir yolu de
ildi. G eri, politik yelpazenin iki zt kutbunun da ayn alcya
- yani genellikle gen, znde politik iddet ya da m acera do
lu ilere merakl, terrizm i ya da dolaysz eylemi cazip bulan
kiilere hitap ettii de sylenebilirdi. 1968 renci ayaklanm a
sndan sonra, sokak arpm alarnn ve kk lekli silahl
gruplarn ykselie gem esi, sokak savas insanlar hama
setiyle birlikte belki de Rambo tiplerinin ar sola daha fazla
ekilmesine neden oldu. Bununla birlikle, devrimi gerekle
tirmeye adanm bir hayatla, cokusu rasgele dv veya m a
ceradan beslenen bir hayat tarz arasnda fark vardr.
175

istisnalar bir tarafa braklrsa (rnein Byk Britanya gibi)

tarihsel evrelerinin hi deilse bir ksm n illegalite koullarn
da geiren K om nist Partilerdeki gizli faaliyet gelenei ve bu
nun tad nem dnldnde, benim zamanmdaki e n
ternasyonal kom nist hareketlerin phesiz macera yaamaya
elverili bir deneyim sahas barndrd sylenebilir. te yan
dan dsturu romantizm deil de acmasz randman olan bolevizm, banka soygunculuu ya da kom ando basknlar klt
rn desteklemiyordu. Herkesten daha stn bir Politik sorum luyu (yani sivilin) icat etm esinin ardndaki neden, sra
dan askerin drtlerine kar besledii gvensizlikti. Bireysel
terrizm e teorik olarak d m anca yaklayordu. Bizzat Leninin bu tr olaylara verdii tepki kesinlikle durumu gayet iyi
yanstr. 1916 ylnda sosyal dem okrat Friedrich Adyerin, Bi
rinci Dnya Savan protesto etm ek iin Habsburg m paratorluunun Babakamn neden alenen vurduunu anlayamyordu. Bunun yerine Parti sfatyla kollan gezip insanlar greve
armas daha makul deil miydi?
M esleki hayatlar macera kitab yazarlanna ilgin gelebile
cek ve zaten gelm i olan birka kom nistle tanmtm . An
cak ne denli tehlikeli olursa olsun, gizlilik, ideali genel olarak
ne bir ekiyalkt ne de kendi aban tk lan bir eydi. Sava za
man svirede, son derece nem li bir Sovyet casus ebekesi
nin banda bulunan ve Budapete'de olduka tuhaf bir Noel
dnem ini birlikle geirdiim, tandm tek usta ajan - Sovyet
ajan Alexander Radoyla, onun telsiz operatr ve literatre
gre bir ngiliz ikili ajan olan A lexander Foote arasnda bir
kyaslama yapmak isliyorum : F oo teun gizli ajan olm asnn
birinci sebebi parasal, ideolojik sebepler, ya da vatanseverlik
duygulan deildi. Casusluk iinden pek az para kazand, so
yul politik fikirlerden sklyordu ve nihayet Ingiltereye dn
dnde M I5 tarafndan kendisine vatansever gzyle de baklm am t. G elgelelim doutan bir m acerap erestti...2 Radoya gelince, eyleme susam b ir adam gibi grnm ekten zi
2 Anthony Reed ve David Fichcr, O peration Lucy: Most Secret Spy Ring o f T he S e
cond World War, (Londra, 1 9 8 0 ) s. 2 0 4 -2 0 5 .
176

yade, b o zam anlarn d a O rta A vrupa'nn kahve m asalarn

mesken tutan, rahatna dkn orta yal bir i adam tablosu
iziyordu. Salinin kam plarnda geen birka yln ardndan
I960'ta, Budapetede Kari Manc niversitesindeki E konom i
Krssne geri dnd vakit onunla karlam tm ; daima
yapmak isledii ie kavum u, bir corafyac ve h aritac o l
mutu. 1 9 1 8 den itib a ren , p o litik hayat s resin ce gizli ve
aklanmas olanaksz illegal faaliyetlerin kh iinde kh dn
da yer alm ve sonunda hep bu hizmete dnm t. Ne sava
mak -(y a n d a kalan) Alman devrim ine nderlik etm esi hedef
lenen silahl ii tugaylann rg tlem iti- ne de casus ebeke
lerini ynelm ek onu tatm in ediyordu. Bu trde bir hayatn he
yecan ykl taraflarndan holandna phe yok ancak bana
kalrsa, bu ii srf bu sebeple seen biri de deildi. Yaplmas
gerekeni yerine getiriyordu. G enken," diye anlatm t, Rakosi (M acaristanda eski bir kom nist lider ve diktatr, bizim
bu konumay yaptmz srada Sovyetler Birliinde srgnde
emekliliini yayor) bana Sandor, neden sadece profesyonel
devrimcilik yapm yorsun? derdi, Pekala, b ir ona bak b ir de
bana. yi ki dzgn bir iim varm ve iyi ki o ii hi brakm a
mm." Kom nist Partiler rom antiklere gre deildi.
Tam aksine Kom nist Partiler rgtllk ve kau programlltktan yanayd. k in c i D nya Savann so n u n d a V ietnam
KP'nin yapt gibi, koullar elverdiinde partilerin birka bin
yeyle d evlet k u ru cu su h alin e g elm elerin i salayan da bu
zellikleriydi. Leninist Partinin sim ne barikatlarda dikilm e
Hayalleri kurm aktan hatla ne de M arksist teoriden ibaretti. Bu
nu iki cm leyle zetlem ek m m knd: Kararlar uygulanmak" ilkesi ve Parti d isip lin i. Partin in cazibesi tekilerd en
farkl olarak, sahip olduu yaptrm gcne dayanyordu. Parddeki hayal neredeyse igdsel olarak belagat aleyhtaryd.
Yabanc partilerin Sovyet deneyim inden devrald, sonu gel
meyen ve insan neredeyse ileden karacak denli sk c, Parti
organlarnda yeniden yaymlanan anlalmaz ve m erak uyan
drmaktan uzak rapor kltrnn olum asna zem in hazr
layan da belki buydu. O pera kltryle yorulm u talyada
177

bile sava sonras dnem in gen kzl aydnlar, byk kitle

mitinglerinde sadk tayfann srarla yapt geleneksel konu
malarla dalga geerdi. M amafih, gl hatipliin bizi heyecan
landrm adn ya da bunun k itlesel iler ya da kam usal
olaylar asndan nem ini anlamadmz sylemiyorum. By
le bile olsa kom nizm le ilgili anlarmda bu tr konum alar
nem li bir yer tutmuyor. spanya Savann ilk aylarnda
Pariste, Vel dhiv'deki tka basa dolu kapal meknda yaplan o
toplantda, siyah matem kyafeti iinde La Pasionariann duy
gu ykl suskun kalabala yapt o konuma hari... D inle
yicilerin pek az spanyolca bilm esine ramen neden sz edil
diini kesinlikle anlam tk. M ikrofondan kp tepemizde ka
ra albatroslar gibi szlen y las m adres y sus h ijo s (ve anne
ler ve oullan) szleri hl aklmdan silinm i deil.
Leninist nc parti, disiplin, i verimi, m utlak duygusal
zdeleme ve tam an lam y la adanm lktan ibaret bir bileim
di. Bununla ilgili bir rnek verm ek istiyorum : kinci Dnya
Sava srasnda 1941'de, Cambridgee isabet eden tek dman
bombas sonucu devrilen bir direin altnda kalan yoldamz
Freddie, kan yangnda leceini zannetm iti. tfaiye ekipleri
gelene kadar onu beyhude yere kurtarmaya alan ve bom ba
lanan yere bir adm m esafedeki Round Church Caddesinde
benim oturduum eski sayfiye evinde yaayan arkadam Tedy
Prager hikyeyi bakn nasl anlatyor:
Ayam, diye lk att. Ayam yanyor. Bense diree balta
savurup durdum am a yerinden zerrece km ldam ad. Bahtsz
Freddie...Yapacak bir ey yoktu, iim bitti diyerek alamaya
balam t. D erken aresizlik ve dum an nedeniyle gzlerim
yaardnda ve aru k bahay kaldracak takatim kalm adn
da: Yaasn Parti, yaasn Stalin... yaasn S ta lin ! diye bar
m t, hoakalm ocu k lar hoakal Tedy.3

Freddie lm em iti am a h ayatn n geri kalann bacaklar

dizlerinden kesik vaziyette geirdi. lm ek zere olan bir Par
3 Theodor Prager, Zrvischo l-ondcm und M oslau: Behenntnisse fines Revisiomstc
(Viyana 1 975) s. 5 6-57.
178

ti yesinin son szlerinin Parti, Slalin ve yoldalara sarf edil

mi olmas o tarihte hibirim ize garip gelm ezdi. (O zam anlar
yabanc k om nistler Stalin hakkndaki bilgilerine dayanarak,
lekesiz i te n , doal ve m asum d n celere sah ip li. T p k ,
Sovyet vatandalarnn h ibirin in ne akim dan geirip ne de
cret edem eyecei ek ild e, ngilterede J o e A m ca gibi b ir
hayvan adyla ve talyada koca byk diye anlan bu adam n
1953'e lm yle yaanan evrensel kederin itenlii gibi. Par
ti hayatm zn anlam yd. O na hayatm z veriyor ve karl
nda da m utlak zafere olan inanc ve kardelik deneyim ini
kazanyorduk.
Parti (o hep byk harfle balard) hayatmz zerine hak
iddia edebilen ilk sradaki daha dorusu tek yetkili merciydi.
Talepleri tartmasz ncelik tard. D isiplinini ve hiyerarisini
kabul ederdik. Bize nerdii izgiyi kesin takip etm e y
kmlln, ayn fikirde olmadmz zamanlarda bile kabul
ederdik. Geri, ayn zamanda onu savunmamz da gerektii
iin, izginin dnsel ve siyas doruluu hakknda kendi
mizi ikna etm ek iin yer yer cansiperane abalar sarf ettiim iz
olurdu. Zira, liderin iradesine sorgusuz itaat ( M ussolini hep
Hakldr) ve hizm eti ve asker em irlere kaytsz artsz uymay
gerektiren faizmden farkl olarak Partinin otoritesi -S ta lin
m utlakiyetiliinin doruundayken b ile - salt teoride olsa da
sebep sonu ilikisine ve bilim sel sosyalizme" bal ikna g
cne dayanyordu. Bu otorite kaynan, her eyden n ce b
tn kom nistlerin bilm ekle ykm l olduu som ut koullann Marksist tahlili nden almalyd. nceden saptanm ve de
imez olan Parti izgisi, bylesi bir tahlil balamnda gerekelendirilmeli ve fiziksel anlamda elverisiz koullar haricinde
tartmaya alm al ve Partinin tm kademelerinde onaylan
malyd. ktidarda olmayan ve yelerinin sol kanata zg eski
tartma geleneini izlem ekten ekinm edii K om nist Parit a de, oy vermemiz beklenen konuda iim izde hi phe kfints kalmayana kadar liderlik resmi izgi onaylatm ak iin
8ereken sreci tekrarlam ak zorundayd. (Bu sre teknik olarak sabrla aklam ak diye adlandrlrd.) Oylamadan sonra
179

dem okratik m erkeziyetilik gerei bu tartma herkesin m u

tabk olduu eylemlilie dnm eliydi.
Bize em redileni yerine getiriyorduk. Britanya gibi lkelerde
bizden ok etkileyici iler beklenmiyordu. Aslnda, kom nist
ler dnyay kurtarmaya soyunduklarn dnmeseler, ngiliz
ii hareketlerinin alldk erevesinde evlerde ve naho top
lant odalarnda Partinin dzenledii (yolda bakan, kollara
ayrlan zaman, veznedarn raporu, nergeler, balantlar, dergi
satlar ve geri kalan ilerden ibaret) mutad etkinliklerden s
klabilirlerdi. Ancak bize verilen tm talimadara uyardk. Her
eyden nce, Stalin terr dnem inde, pek ok Sovyet ve Kom intem kadrosu kendisini neyin beklediini bile bile M osko
vaya dnm elerini isteyen em ri yerine getirm iti. ayet parti
sevgilinizi ya da karnz brakm anz isterse yapardnz. Lond
rada birine ihtiya duyulduu iin, 1933ten sonra, srgndeki
Alman Partisi Margaret M yna'a (sonralar C ollected W orks o f
M arx an d Engels' in ngilizcede yaymnda esin kayna oldu)
Paristen ngiltereye gitm esini em retmiti. Tannan Alman ko
mnistleri snrdan ieri braklmadndan yasal ngiliz belge
lerine sahip bir yolda gerekiyordu. Bir an bile tereddt etme
den hayatnn akn (bana sonradan sylediine g re) terk
edip syleneni yapmt. Onu (belki de bir.kadnd) bir daha
hi gremeyecekti. Sava bittikten sonra, Auschwitzde kalm
birisinden, kam plakilerin parti aidatlarn tasavvur edilemeye
cek kadar kymetli olan sigaralaryla dediklerini dinlemitim.
Sigara edinebildiklerine gre bu ayn zamanda Parlinin toplu
direni kapasitesine dair de bir gstergeydi.
Partili olmayan ya da partiye girm e (ya da yeniden girme)
niyeti de tamayan biriyle ciddi bir iliki yaamak kabul edile
bilir deildi. Zaten malum , Parti yelerinin cinsellie yakla
mlar zgrleme eiliminde olduuna gre, takdir edersiniz
ki btn m ilitanlarn apolitik seksten ekinm eleri de sz ko
nusu deildi. Hatta, B rechin harika iiri Ar d ie N aclgeborenerdeki (G elecek Kuaklara) Kom intem ajannn tesadfi be
raberlikleri ( d erL ieb e pflegte ich a c h tlo s ) bile Partinin kiisel
olan her eyin stnde olduuna dair bir baka kantt. Ne ya
180

lan syleyeyim, ilend e Partiye kaydolma olasl olm ayan bi

riyle gerek bir iliki yaamay tasavvur edebildiim anda artk
genliimdeki saf kom nisti geride braktm da anlam tm .
G eriye dnp baktm zda gnm zden y anm asr n ce
birer Parti yesi olarak neler hissettiim izi ve nasl davrand
mz tarif etm ek zor deil ancak bunlan aklam ak daha zor. O
zamanki halim i yenid en yaralam am . O zam ann m anzaras
dnya tarihinin enkazlan altna gml. nsan hayat iin ta
dmz byk um utlarn imgesi bile -a y e t bir im geden sz
edebilirsek ta b ii- bugn artk Batnm teknolojik olarak geli
mi ve son derece varlkl lkelerinde, insanlarn ounluu
tarafndan ulalabilir olan hizm etlerin, eyalarn, baan ola
naklarnn ve k iisel seen eklerin altnda gm l vaziyette.
Marx ve Engels kom nist toplum un neye benzeyeceini tarif
etmekten kanm akla aklllk etm iti. Gelgelelim bireysel ha
yatn nasl ekilleneceine dair syledikleri snrl eylerin o
u komnizm olmadan da -p otansiyel olarak neredeyse sn r
sz bollukta sosyal retimin ve mucizevi teknolojik gelim enin
sonucu o la ra k - halihazrda gereklem i gibi grnyor; onlann belirsiz bir gelecek iin ngrd bu durum bugn h er
kesin doal karlad bir ey artk.
Seksen yalarnda biri olarak, gem ie bakp bizleri kom
nist yapan sebepleri detaylaryla inceleyecek yerde, 1 9 5 6 krizi
nin hemen akabinde, yani genlik dnem inin grlerine he
nz yaknken yaananlar aktarm ak isliyorum . En grm ge
irmi devrim cilerin bile o m kem m eliyetilik ya da topyac>lgr p aylatklarn yazm tm . Bundan t r , k u ru lacak
sosyalizmin btn znt ve kederleri, mutsuz ak ilikilerini
ve kederleri ortadan kaldrm ayacan, sorunlarn tam am n
zemeyeceini ya da zlr klamayacan idrak ettiklerin
de, en modern olanlar bile neredeyse fiziksel ac hissediyordu.
Grdm kadaryla D evrim ci hareketler btn deiim leri
yapabilecek gte olduklarn ispatlamaya alyordu."
zg rl k , e itlik ve h ep sin d en te k ard elik b y k sosyal
devrim lerin bylesi aam alannda gerek olabilir. Bu d nem e
181

tank olan devrim ciler de norm alde rom antik ak iin kullan
lan terim lerle tanm lar dnem lerini. D evrim ciler kendilerini
btn herkesten daha y ksek -azizlerin k i h a r i - b ir manevi
yat standardna gre donatm akla kalm az, bylesi zamanlarda
bunu ayn zamanda pratie de geirirler... Bu tr zamanlarda
onlarn dnyas ideal toplum un bir m inyatr gibidir: Tm
insanlarn karde olduu ve kendi bireyselliklerini terk etm e
den her eyin o rtak karlar uruna feda edilebildii b ir top
lum. ayet bunun gereklem esi b ir hareket dahilinde mm
kn olabiliyorsa neden her yerde olm asn?

Bu arada Milovan Djilasn devrimcilerin psikolojisi zerine

yazd kusursuz yazlar sayesinde Bunlarn bir tarikatin ahla
ki deerleri olduunu fark etmitim. te yandan onlara poli
tik deiimin motoru olma gcn veren de bu zellikleriydi.*
Dnya savalarnn srd ve iki savan arasndaki d
nemde, dnyaya bir gelecek salamann tek yolunun bir dev
rimden getii fikri, Avrupa'da ulalmas kolay bir yargyd.
Her halkrda eski dnya mahkum olmutu. Bununla birlikte,
kom nist topyach dier yeni toplum em ellerinden ayran
ge vard. Bunlardan ilki, zaferimizin mutlakln bilimsel
yntemlere dayandran M arksizmdi; yeryznn altda birin
den geni bir ksm nda gerek leen proletar devrim iyle ve
devrimin 1940lardaki ilerleyiiyle snanp dorulanan bir ke
hanetti bu. Marx bunun insanlk tarihinin daha evvelki evrele
rinde gereklem i olm asnn neden im knsz ve bugn ger
eklem esinin neden kanlm az olduunu gsterm i ve dedi
i olmutu. Bir zam anlar bize tarihin kanlm az ekilde gittii
yn gsteren bu m utlaklm bugn tem elleri km du
rumda; bilhassa da sanayi kesim indeki ii snfnn deiimin
motoru olaca inanc sarsld. Felaketler anda bu kesim
sabit grnyordu.
ik in c i g e e n te r n a s y o n a liz m d i. B iz im k i in s a n l n b e lli b ir
b l m i in d e il t m a d n a y o la k m b ir h a re k e tti. B irey sel
veya k o le k t if b e n c illi i a m a id e a lin i te m s il ed iy o rd u . S iy o n ist
4

E.J. Hobsbawm, Primitive Rebels, (M anchester, 1 959) s. 6 0 -6 2 .

182

olarak yola kan Yahudilerin pek ou kom nist olm utu n

k Yahudilerin grd zararn Lartlr bir yan olmasa da bu
evrensel zulmn sadece bir parasyd. Ju liu s Braunthal, Viyanada sosyalizme katln u szlerle aklyordu: Terk etm ek
zorunda kaldm Siyonist arkadalarm iin zldm. Onlar
da bir gn kk amalarn yerini byklerin almas gereklii
ne ikna edebilmeyi isterdim.5 New Yorklu m eslektam filozof
Agnes Heller, 1947 ylnda on sekiz yandayken M acar bir Si
yonist alm a kam pnda kom nizm e geiini geriye dnp
baktnda sinizmle maskelenmi bir acmaszlkla anlatyor:
Toplu yayorduk, birbirim ize ait olduum uzu hissediyorduk.
Ne paraya ne de zenginlere ihtiyacm z vard... Zenginleri sev
m ezdim, bugn bundan utanyorum . Karaborsaclardan, do
lar sp ek lat rlerin d en , agzl doym ak bilm ez insanlardan
nefret ediyordum . nem li deildi! Sonsuza dein yoksullara
sadk kalacaktm . Dolaysyla lgn bir gen kz olarak y o k
sullarla birlikte olm ak iin K om nist Parliye kau ld m .6

Fiiliyatta ulusal, kolektif ya da dier tarihsel kim likler o za

manki tahm inlerim izin tesinde bir nem e sahip ti. Aslnda
komnizm belki de en nemli etkisini, devletin ya da impara
torluun basklarna kar verilen savala karsnda etkin bir
rakip bulamad Avrupa haricindeki yerlerde gerekletirdi.
Vietnam' bamszlna kavuturan Ho C hi M inh K om intem
iinde kendisine n om -de gu erre [takma adi olarak Vatansever
Nguyen"i sem iti. Malayadaki kom nist ayaklanmay yne
len ve cangl gerillalarna nderlik eden C hin Peng o kadar
baarl olmasa da yoluna gen bir vatansever olarak balam
t. Koum ingtangn in i bam szlna kavuturm a yetene
inden yoksun olduunu fark ettiinde kom nizm e gem iti.
Aydnca kayglar tayan, eski bir cangl gerilla liderine zerrece
benzemeyen bu yalca inli kibar adam, Ahenaeum un Kah
ve Salonu gibi bek len m ed ik b ir ortam da bunu b an a bizzat

5 Julius Braunthal, In Search o f T he Millenium (Londra, 19 4 5 ) s. 39.

6 Agnes Hellcr, D erA Jfe a u jd e m F a h rra d (Berlin-Viyana, 1 9 9 9 ), s. 9 1 -9 2 .
183

kendisi sylem iti. Bununla birlikle, balangta daha snrl

amalar iin yola kan ve daha snrl umutlarnda hayalknklgna uradklarndan byk um utlan terk edenler iin -S ta linin an ti-sem itik seferb erlik lerin in etkisiyle parti saflarn
terk eden kom nist Yahudilerin pek ou g ib i- bile kom
nizm , bencillii ama ve aynm gzetm eksizin tm insanla
hizm et etme fikrini tem sil ediyordu.
A ncak Parti kom nistlerinin devrim ci ballklanyla ilgili
bir de nc ge vard. Bin yln bitim ine doru giden yolda
kendilerini trajedi bekliyordu. kinci Dnya Sava srasnda
kom nistler direni hareketlerinin ounda byk rakamlarla
yer almlard. Bunun tek nedeni sahip olduklar cesaret ve be
ceri deil, daima en ktsne hazrlkl olmalaryd: Casuslu
a, gizlilik koullarnda faaliyet gstermeye, silahl eyleme ve
yakalanp sorgulanm aya hazrlard. Leninin nc Partisi zu
lm dnem inde, Rus Devrimi sava srasnda ve Sovyetler Bir
lii de i sava ve alk srasnda ortaya km t. Kom nistler
devrim olana kadar iinde yaadklar toplum lanndan bir dl
bekleyem ezdi. Profesyonel devrim cilerin bekleyebilecei tek
ey hapis, srgn ya da epey sk gerekleen lm ler olabilir
di. Kom intern, anaristlerden, IRA'dan, slamc intihar eylem
cilerinin hareketlerinden farkl olarak bireysel ehadetleri put
latrmyordu' Geri kurtulu sonrasnda Fransz KPsi Direni
srasnda partinin e parti des F u silles (idam mangas tarafn
dan infaz edilenlerin partisi) oluundaki (gerekti bu) ekim
gcn teslim etmiti. phesiz kom nistler neredeyse btn
hkm etlerin yegne dmanyd. Kom nist Partiler'in yasal
faaliyet gsterm esine izin verilen nispeten daha az saydaki l
keler de buna dahildi. Hapishanelerde ya da toplama kampla
rnda maruz k alabileceim iz o las uygulam alar konusunda
mtemadiyen uyarlrdk. Bununla birlikte, her yerde ayn an
da cereyan eden bir savan savalarna nazaran kendim izi
lm e ya da gazilie daha az yakn hissediyorduk. B rechtin
Kom intern profesyonelleri iin 1 9 3 0 da kalem e ald byk
agd An d ie N ochgeborenen 'de yazd gibi:

184

L okm alarm savalar arasnda yedim

Uykuya katiller arasnda daldm.

Katlk askerin meziyetiydi ve bu politik jargonum uzun iine

nfuz etm iti ( sznden dnm ez", boyun emez elik gibi
sert, tek vcut). Devrimden nce, devrim esnasnda ve son
rasnda da katlk daha dorusu acmaszlk, yaplmas gerekeni
yerine getirm ek, boleviklerin esas ilkesiydi. Bu, dnem in ko
ullarna verilen gerekli bir yantt. Brechtin yazd gibi;
Sen ki taknn iinden kacaksn
Bizim yok olduumuz taknn iinden
Haurla ayn zamanda
Bizim zayflmzdan bahsederken
Kt zamanlarda
Kamtn sen
Baka iirlerden farkl olarak, benim kuam n kom nistle
rine seslenen B rech in iiri devrim cilere katln em poze edil
diini gsterm ekteydi.
Yeryzne iyilik getirmek isleyen bizler
Kendimize efkat gsteremeyiz
Elbette kendim izi Stalin ve K om intem le zdeletirdiim iz
vakitler, onun idaresinde Sovyet halklarna em poze edilen e
yin boyutlarn tasavvur etm em iz m m kn deildi. Ayrca, bil
diklerini ya da phelend ii eyleri anlatm aya k alk an b ir
avu insana inanm aya da hi mi h i niyetim iz yoktu.7 H ikim
se, insanln kinci Dnya Savanda maruz kald felaketi,
gerekleene kadar tm boyutlaryla tahm in edem ezdi. te
yandan, bizim cephem izde gerekleen insanlk d uygula
malar aa vurm aym zm tek nedenini saflk ya da dediim
dedik cehalet olarak grm ek de tarihsel bir yanlg olur. H er
halkrda ak fikirli deildik. Liberalizm fiyaskoyla sonula7 Souk Savatan n ce bu konularda gerek bilgilerin ne kadar nadiren mevcut
bulunduunu ve onlara pheyle yaklaan tannm ortaa sikk e bilim cinin
derledikleri iin baknz Philip Grierson'un Books on Soviet R ussia 1917-1912.
d B ibliography an d a G u ide to Reading (Londra 1 9 4 3 ) adl kitab.
185

nan eydi. Giritiim iz topyekn savata, karmzdakilerden

beklediimiz fedakrln, kendi gstereceim ize nazaran bir
snr olup olmamas gerektiini dnen yoktu. ktidarda ol
madmzdan ve bu m uhtem el de grnmediinden kendim i
zi gardiyandan ziyade m ahkum olmaya hazrlyorduk.
Hemingwayin a n la r K im in iin a ly o r adl kitabndaki
Andre Marty karakteri gibi, zorunlu elik sertliinde bolevizmiyle vnen yeler ve bu tr Kom nist Partiler de vard.
Sovyet Komnist Partisi de ksm en bu kapsama giriyordu: Bu
zelliin, mullakiyeti snrsz iktidar geleneiyle ve Rusyann
gndelik hayatna mahsus gaddarlkla bileimi Stalin dnem i
nin katliamlarn onaya karacakt. ngiliz KPsi bunlara dahil
deildi ama Partide hastalklara yol aan sebepler daha mazo
iste ve b ar b iim lerd e k en d in i gsteriyord u . Andrew
Rothstein bu duruma verilebilecek bir rnekti (1 8 9 8 -1 9 9 4 ):
O lduka sk c, yuvarlak su ratl b ir kk burjuva ahsiyet
olan Andrew, Sovyetler Birliiyle ilgili savunulm as gereken
her ne varsa savunurdu. Kendisinden daha etkileyici eski bir
Rus bolevik olan ve bir zamanlar Sovyet diplomatl yapm,
Marksist ii tarihi zerine r aan bir kitap kalem e alm
Theodore Rothstein'in oluydu. Bir keresinde niversite
retmenleri. erneinin bir konferansnda souk bir yatak oda
snda Andrewla beraber kalmtm. Terliklerini ve tra takmla
rn zenle toparlaym hl anmsyorum. University o f Lon
don's S ch oo l o f Slav o nic Stu d iesde, Sovyet K u ru m lan adl
derslere giriyordu ve okuldaki szlem esini uzatmay baara
madmz iin muhtem elen bunu protesto etmem emredilmi
ti. ngiliz KPsinin kurucu yelerinden biri olarak ve phesiz
hatr saylr Rus balantlaryla 1920ler boyunca Partinin lider
kadrosu arasnda yer ald. Ancak, ineli konuma huyunu ve
gerek proletar mizacndan yoksun oluunu bir kenara brakr
sak bile, 1929-1930 arasnda Kom inernin an sol gidiatna
muhalif olmas dne yetti. Moskova'ya srgn edildi (kar
s ve ocuklan olm akszn). Pani yeliinden CPSU yeliine
nakledildi. Neyse ki ok gem eden hayatn srdrm esi iin
Britanyaya dnm esine izin verildi ve mesleki hayatnn geri ka
186

lannda Partide yalnz yerel faaliyetlerde grev almas art ko

uldu. Buna ramen itaatkr ve tam anlamyla adanm bir ko
mnist olarak yaad. Aslnda, galiba onun iin de dier pek
oklar gibi, savunulamayacak olan savunmaya hazr olup ol
mamak davaya balln ltyd. H ristiyanlktaki cred o
quia absrdum ( yle olduuna inanyorum nk sam a) gibi
bir durum deildi bu. Daha ziyade mtemadiyen tbi tutuldu
unuz bir snavd: Beni biraz daha snayn; bir bolevik olarak
pes ettiremezsiniz. 1 9 9 1 de ngiliz KPs inin varl nihayet so
na erdiinde doksan yandayd ve kk, sk siyaseti Bri
tanya Kom nist Partisinin bunu baaran ilk yesiydi.
Benim kuamdan kom nistlerin iinde R othsteinn mes
leinden etkilenip de partiye katlan ya da bu sebeple partide
kalmay srdren bililerin in olduunu sanmam. te yandan,
bizim de rnek aldm z k iiler ve kahram anlarm z vard:
Szgelii, 1933teki R eichstag yangn davasnda Nazi m ahke
mesine kar tek bana gs gerip Hermann G ringe mey
dan okuyan ve ait olduu kk ama gururlu Bulgar ulusunu
ve kom nizm i savunan G eorgi D im itrov gibi. E er 1 9 5 6 da
Pariyi terk etmediysem, bunun nedeni biraz da bu hareketin
iinden bylesi insanlarn km olmasyd. Yaad sre bo
yunca pek tannm ayan, bugn de yalnz yoldalaryla arkada
larnn anm sad, bir kii var ki onu unutam am . Alayc ve
zeka parltlaryla dolu baklarn ve ufak tefek halini bir Pa
zar sabah W ienerw ald tepelerinin benek benek gne gren
patikalarnda d ikkatli adm larla yaptm z yryten hl
anmsyorum. K r gezintileri srasnda rastlap tanan iftle
rin ve toplama kam planna gnderilm elerinden n ce, bu or
m anlk alanlarn cra k elerind e gizli Parti top lan tlar ve
sosyalist toplantlar dzenleyen kr sal kadnlarla erkeklerin
arasnda yrm tk. A k hava, Avusturya devrim cilerinin
tipik bulum a yeriydi. O nun kadar hayranlk beslediim bir
kinci insan olduunu sanmyorum.
Austosun ortasnda 1 9 4 4 ylnda Paris'te Fresnes hapisha
nesinde 2. blok 155 nolu hcrede ve 1. Blok 9 0 nolu hcrede
son satrlarn yazmt:
187

Franz Feu rlich kom nist

Franz F eu rlich AvusturyalI
15 Austos 1 9 4 4 te idam edilecek
Kurtuluun arefcsinde?8

Ancak, Franz Marek kod adyla tandmz Ephraim Feuerlichl anslyd. (1 9 1 3 -1 9 7 9 ) Parisin kurtuluu onu da kurtar
mt. Fransz Komnist Partisinin M O l (M ain dOeuvre lm migree) rgtlenmesinde, ek Artur Londonun (daha sonra
lar Stalinist mahkemelerin kurban olan) ynetim inde nder
bir konuma sahip olacakt. rgtn spanyol, talyan, Polon
yalI, Yahudi ve geri kalan yeleri silahl Fransz Direniinde
dierlerine kyasla byk rol oynam t. (Yahudileri yalnzca
faizmin ezeli kurbanlar olarak addedenler. Enternasyonal Tugaylarda savaan 7 0 0 0 kiiden tutun da, M O ldeki ve igal al
mdaki dier lkelerdeki baka em sallerine kadar, savata yer
alan sosyalist ve kom nist Yahudileri anmsamaldr.) Dier fa
aliyetlerin haricinde Franz, Alman askerleriyle yaplan al
m ann da sorum lusuydu. Bu tarihlerde olup bitenlerden sz
etmezdi. Sadece bir keresinde Direni srasnda neler yaptn
renmek isteyen on yandaki olumuz Andy ile konum u
tu. Ekseriyetle sizi tutuklam ak isteyen insanlardan kam akla
uratnzdan, ama kendisinin byle klpay kurtulduu du
rumlarn ok olmadndan bahsetm iti. Bugnk Ukrayna s
nrlan iinde kalan Przemyslde doup iki sava aras dnemin
koyu sefaleti srasnda Viyanada byyen Franz, ancak profes
yonel devrimcilik yapmaya baladktan sonra yeni bir ceketle
pantolona sahip olabildiini sylerdi. Politik fikirlerle evvela
15 yandayken Siyonizm sayesinde tanm fakat en Marksist
Siyonist grup olan Hashom er Hazairdan kom nizm e gemiti.
G eri 1934 Avusturya Savann bitim ine kadar Komnist
Partiye katlmamu. 1 9 3 1 -1 9 3 2 de, Hitler ncesi dnem in Al
manyasnda birka ay geirmesi derhal bu sonucu dourmu8

P. Malvezzi vc G. Pirelli editrlnde Lellere di Condannati a M ortc d ella Resistcn za Europca (Torino, 19 5 4 ) s. 25 0 . ism in kitapla yazld ekil. Muhtemelen
"F eu erlich ", "F eu erlich l" olm alyd.

188

lu. Neredeyse balangtan itibaren b ir profesyoneldi: lllegalitenin allm adk koullarnda AvusturyalIlara eitim verm ek
zere gnderilen bir yoldaa, gizlilik faaliyetleri yrtm ek iin
nasl da srad b ir kabiliyete sahip olduunu gsterm iti. Bu
tr faaliyetin srrnn dakiklik ve detaylar konusunda bilgilik,
yani kat bolevik illegalite kurallar olduunu srarla belirt
mesine ramen, henz yirmi yalarnda bir adam olarak faali
yetin ro m an tik taraflar da on u cezbed iyord u . D ok u zu n cu
blgede bir zam anlar Dimitrovun kulland broda altn
hatrlatmaktan holanrd - Viyana Balkanlar iin Entem asyonal'in m erkezi durumundayd. ok gem eden Romanya KPsi
iin Vyanada bir bro kuracak (3 0 0 iin) ve ileride dzenle
necek Yedinci Dnya Kongresine KPnin katlm n rgtleye
cekti. Bunun akabind e illegal Avusturya P artisin in A ppant"nn [politik yaplanma] yani balantlarn, hcre evlerinin,
snr gem e ilem lerin in , m atbaa m alzem elerinin hazrlanp
datlmas ilerinin ve sonrasnda da btn ajit-prop faaliyet
lerinin bana getirilecekti. O nu Anschlussu n* ardndan Pa
rise getirenin bunlar olduuna phe yok.
Savatan sonra Avusturya KPs inin P olilbro yesi olarak
Avusturyaya geri dnd. Fransada ksa ve aydnlatc bir ki
tap yazm ve Partinin teorik gazetesini idare etm iti. 1 9 6 8 de
Sovyetler Birligi'nin ekoslovakyay igalini knadktan sonra
Avusturya K P s in i Sovyetlerden ayrm ay baard an cak ok
gemeden M oskova yine etkisin i hissettirdi. M arek sm rd
edildi, ancak aylk olarak yaymlanan W iener Tagebuch adl ba
msz sol kanat dergisinde editrlk yapmay srdrd. Bu
nun yan sra, G iu lio E inau d inin iddial S to ria D el M arxismosunda editrlk ve planlayclk (benim le ve bakalaryla
birlikte) yapt. Dzenli tek geliri buna balyd. 1 9 7 9 yaznda,
Uzun sredir beklenen bir kalp krizine yenik dt. B ir kom
nist olarak lm t. Cenazesinde Italyan Kom nist Partisi ha
zr bulundu. lm nden geriye kalan eyalar ve aa yukar
birka kitabn hepsi iki bavula sm t.
1*) Avusturya'nn 1938'dc Byk A lm anya'ya dahil olm as .n .
189

Berrak, gl zekas ve olaanst ilmiyle bir dnr, ya

zar veya tannm bir akademisyen olabilirdi. Ancak o dnyay
yorumlamay deil deitirmeyi seenlerdendi. Baka bir va
kitte ve daha byk bir lkede yaam olsayd, daha nsan
bir kom nizm ats altnda nem li bir siyaseti olabilirdi. Po
litik yaamnn ardndan ne edebiyata ne de akademiye sn
mann cazibesine yenilm edi ve sonuna kadar yoluna devam
etti. Bu tavryla, hl en kt zam anlar olarak niteleyebilecei
miz yaadmz dnem in kahramanlarndan oldu.

II
imdiye kadar iktidarn dnda kalan komnistlerden sz et
tim. Peki ama kom nist olm ann zulm grmekle deil de bi
lakis imtiyazlarla karland kom nist rejim lerdeki partili ta
ndklarmn durumu neydi? Onlar, dardakiler deil ieridekilerdi, m uhalif deil, ynetenlerdi - genellikle de ynetimde
olduklar lkelerin vatandalar tarafndan sevilmeyen yneti
ciler. Polis onlar iin dman deil kendilerine ait bir resmi
kurumdu. Ve onlar iin devrim, gelecekte ulalmas beklenen
bir zaferin hayali deil hali hazrdaki durumu simgeliyordu.
Bizi manevi olarak besleyen avantajdan; sarih bir bilin ve
inanla savalabilecek dmanlardan - kapitalizm, emperya
lizm ve nkleer imha tehlikesinden yoksundular. Hakszlklar
da dahil olm ak zere lkelerinin kom nizm adna yapt ic
raatlarn sorumluluundan bizlerden farkl olarak kendilerini
m uaf tutamyorlard. 1956daki Kruev Raporunu onlar a
sndan bilhassa sarsc klan da buydu. Srgne gnderilen ta
ndm ek reform cu-kom nistlerinden biri, Eer tarihin
yasalar bu dehetin sorum luluunu stlenm eyecek ve bu Stalinin zerine kalacaksa, onunla birlikte hareket etm i olan
bizlere ne dem eli?, diye soruyordu.9 1 9 5 0 lerde yrtlen da
valarda grev almt.
9

Zdenek Mlynar, Leopold Spira'ya sonsz, Komminusmus Adicu: Eine idcologischc A utobiographic (Viyana, 1 992) s. 158.

190

1. Grn kardeler: (soldan saa) M im i, Nelly, Greel (Viyana, 1912).

2. Hobsbaum kardeler: (soldan saa) Percy, Ernest, Sidney

(Viyana, 1920'lerin ba).

m m

bahesinde (Avusturya, 1930).

7. Prinz-Heinrichs-Gymnasium 'daki snfm la okula veda foto raf

(Berlin, 1936).

8. Paris, 1936: Halk Cephesi hkm eti Bastille G n'n kutluyor.

Eric Hobsbaum (stte sada) ve Sidney amca (ortada) Fransz Sosyalist Partisi
kam yonetinin zerinde.

paris, 1937 : Dnya renciler Konferans'nda Ispanya Sava posterleriyle.

Eric Hobsbaum (oturan) not alyor.

10. Kzl Cambridge: James Kiugm ann (ortadaki pencerenin nnde) Dnya
renci Kongresi'nin dzenleyicileri ve katlm claryla (Paris, Austos 1939).
Klugm ann'n sanda Pieter Keunem an (Sri Lanka) ve P. N. Haksar (Hindistan).

11. K z l Cambridge: John Cornford'un foto raf (Cambridge 1915 - Ispanya

1936). Bizim le konuurken her zam anki gibi ayakta.

12. Moskova, 1954: Ingiliz Kom nist Tarihiler Delegasyonu,

Stalin ve Lenin portrelerinin altnda. (Soldan saa) Christopher Hill,
A . L M orton, evirmen, Eric Hobsbaum.

'3. SSCB. 1954: Tarihiler

Zagorsk'ta.
dan kinciden itibaren)
Nl. M orton, evirmen,
Eric Hobsbaum.

14. talya: Roma,

1958. Gramsci
almalar
Konferans'nda
konuurken.

15. talya: Cenova, 1997. Yazarn kitabnn

kutland tiyatroyu temsil eden 80. yagn
pastasnn zerinde "Y z yl ksa ama tatldr.
yi ki do dun" yazyor.

16. talya: M antua, 2000. II Manifesto 'yu okurken.

Hayatm boyunca iktidarn sz konusu eiinden geen

komnist nesline tank oldum: Biri Stalin ncesi dnem in es
ki bolevikleriydi. Bunlarn pek az 1930lara kadar bayatta
kalmt ve ilerinden ahsen tandm hi kim se yoktu. k in
cisi byk deiimi yaralan ya da ona tank olan, yani iki sava
arasndaki dnem i yaam kom nistlerin direnii nesli; ve
son olarak da 1989da ken rejim lerin ynetimleri altnda ye
tiip byyenler. Sonuncu hakknda sylenecek hibir ey yok.
Kamusal elit saylan o yapnn bir yesi haline geldiklerinde,
lkelerinin ayakta kalm asn salayan oyunun kurallarn o k
tan renmilerdi. Ne de Sovyetler Birlii hakknda syleyecek
bir eyim var. Sovyet neslinden sadece bir tek kiiyi tanyorum.
Ancak o da bir Rus deil, kendi mem leketine dnm eden nce
Sovyetler Birliinde yetitirilen ik in ci kuak yabanc kom
nistlerden, M acaristanl merhum Tbor Szamuelyydi.
1919 M acar Sovyet Cum huriyetinin nde gelen ahsiyetle
rinden birinin yeeni olan bu son derece zeki, tknaz, irkin
ve nktedan tarihi babasnn idam edilip annesinin sn r d
edildii SSCBde bytlmt. Sylenenlere baklrsa Lening
rad kuatmasnda neredeyse alktan len Tibor da, diktatrn
en son lgnlk dnem inde olaan kamp akbetine maruz kaltnrt. Stalin in lm nden sonra Parti sekreterlii greviyle
niversitenin tarih fakltesine dndnde resm olarak hl
bir kom nistti fakat olaylara pheci yaklayordu. Burada iz
ledii izgi kat olm akla birlikte, her naslsa renci ve ret
menlerin iinden ne snrd edilen ne de cezalandrlan kim
se olm amt. Bununla birlikte, 1959 civar onunla ilk olarak
Londrada karlatmda en koyu kom nizm aleyhtar balanulara ynelm iti. Pek ok Orta Avrupa Yahudisi gibi o da
bir Ingiliz hayranyd. Belki de bir zgrlk sevdals olarak
haber vermeksizin gemiyi terk etmeye daha o vakitler hazrlanyordu. Zaten birka yla kalmadan bunu gerekletirdi de;
Muhafazakr yaynlar iin alan kom nizm aleyhtar bir ya
ync haline gelerek, en az kendisi kadar gerici, kendisinden
daha komik ve bariz biim de daha az zeki olan ikici ve yazar
Kingsley Amisle sk fk dost oldu. M uhtem elen, birer yanl199

amadan ibaret olduklarn dnd fikirlerime ramen bir

birimizi sever ve gaye iyi geinirdik. 1960ta ilk kez onun sa
yesinde M acaristana gitm itim . G eri st dzey bir memur
olarak grev yapt o tarihte -sa n n m niversitede rektr yar
dmcl grevini yrtyord u- byk M arksist filozof Geor
ge Lukcs grm e k on u sund aki srarm dan holanm am t.
Ruslar Lukcsn Budapeteye dnm esine daha yeni izin ver
milerdi. 1956 devriminden sonra yakalanp srgne gnderil
miti ve artk, Tnann yukarsndaki dairesinde, sivil giysiler
iinde bir eski zaman Yahudi hahamba gibi Havana sigaras
tttrerek oturuyordu. Usta casusla yediimiz o unutulm az
Noel yemei Tiborun dairesindeydi. Btn ailesini, b ir daha
geri dnmemek zere sosyalist sistem in dna karm ay ni
hayet ayarladnda (G anaya tayinini salayarak) karsyla bir
likte oluk ocuk havaalanndan dorudan Bloom sburydeki
bizim dairemize gelmeyi tercih etm iti.
Kendisini sonunda lkeyi terk etm eye ilen neden sosyaliz
min yaatt ylg deil phecilii ifrata vardrmasyd. Zira.
Britanyada Sovyet basksnn b ir kurban olarak karlanm
olmasna karn aslnda 1956 devrim inde yer alm am t. Asl
na baklrsa devrim yenilgiye uradktan sonra niversitede
Parti birim ini yeniden kurm utu. Szamuelyin mesleki yaam
bu nedenle ilerleyen yllarda hzla aama kaydetti. Ne yazk ki,
bu yllar srasnda, 195 6 hareketinin taraftarlar, yani aydn ve
akadem isyenlerin ounluu Kadar hk m etinin yardm se
verlii sayesinde sessizce eski konum larna yeniden kavutu
lar. 1 956dan sonra ani bir ykseli gsteren Sovyet ibirliki
sinin m esleki yaam inie gem ili. Zaten hi phesiz, 1956
devrim cilerinin yanlsam alarn da en az Sovyet rejim ininkiler
kadar h akir g rm t . G en li im in parti dnyasndan bir
adm daha uzaklaarak, ilerleyen yllarda bu byk zgrlk
sevdalsnn 1 9 5 6 siciliy le ilgili uluorta b ir ey sylem em ek
iin ayartmalara baaryla kar koydum . Bunun nedeni, geici
bir tartmadan ibaret olan bir konuda, her eyden nce kiisel
olarak arkadalmn olduu birin i iddetle eletirip utandr
maya gnlszlk gsterm em deildi sadece. M arlenele ben
200

bu noktada bir ilkenin varln kefetm itik: Siyas fikirlerle

kiisel ilikilerin arasna izgi ekilm esi gereken durum lar var
d. Yine de, aramzdaki kusursuz arkadala, onun sevim li ve
nktedan zelliklerine ramen Szamuelylerle ayn yerlere s
rklendik. Belki de insann zel ve kamusal hayatn birbirin
den ayrmas o kadar da m m kn deildi.
ek, Dou Alman ve M acar akadem isyenleri, byk ksm
n grdm Sovyet B loku nda Parti yeleriydi. R ejim lerin
nemli politik ahsiyetlerinden ancak b ir ikisiyle ksa sreli
grme frsatm oldu. Rakosi ynetim i altnda en son M acar
babakan Andras Hegedfs bunlardan biriydi: 1956dan sonra
sosyoloji akadem isyeni olup em ekliye ayrlm , seyahat etm i,
muhalifleri koruyup az konum asna ram en, kendi dnem in
den sonra Parti ynetim inin nitelik kaybna uradn da bir
ekilde belirtm eden edem em iti. Arkadalarm n arasnda Parliden kimse yoktu am a, van Berend lkesi M acaristanda ei
tim bakan olm as iin k end isine yaplan teklifi reddetm iti.
Komnizm ynetim i altndayken lkesinin Bilim ler Akademisi'nin bakanln yapt ve gelm i gem i en parlak tarihiler
dendi. Sahip olduu m eziyetleri kom nizm sona erdikten so n
ra, Uluslararas Tarih Bilim leri K om itesine seilm esiyle fark
edildi. Tandm eklerin hem en hepsi - b i r k sm n , sava
ncesi Britanyaya g etmeden nce tan m tm - 1 9 6 8 Prag
Bahannn destekisi olm ulard. Bunlann bir ksm , szgelii
Antonin Liehm gibi kim i arkadalarm da, dnem in nde ge
len kltrel politik gazetelerinden Litera m y listy'de editrlk
yapmak sureliyle Prag B ahan nda nem li rol oynam t. Anloninle ilk bulum am z politika vesilesiyle deil de iki cazsever olarak bir Prag festivali vesilesiyle gereklem iti. Ancak
tpk Kafkann eski itibarnn iade edilmesi gibi, caz da I9 6 8 e
giden yolda m uhalif bir faaliyetti. G eri kom nizm ynetim i
altndayken ek diline evrilen tek kitabm The Ja zz Sceein
yaynlanmasnn ardnda bir politik zem in sezdiimi de syle
yemem. 1 9 6 8 den sonra, em ekliye ayrlacak kadar yal olm a
yan Parti reform cular, cam silm ek, km r tam ak gibi ilerde
almaya ya da g etm eye zorland. Yazarlar Sen dikasnn
201

Bakan olarak Prag Baharnda nemli bir rol oynayan Edward

G oldstcker gibiler 1950lerin balarnda Stalinist zulmn al
tnda senelerce hapis tutulm utu. (O nu lm nden ksa sre
nce 1 9 9 6 da Prag'da grm tk. Yeni ekoslovakyann y
netim mekanizmalar ona kom nizm maduru stats verme
yi reddetmiti.) Onun gibiler lkelerini ebediyen kaybetmiti,
zira komnizm sona erdikten sonra kim se artk onlar istemez
olmutu.
Sava ncesi dnem de siyas faaliyetlere ya da direnie kat
lamayacak kadar gen olan en iyi tandm Macarlar, zeki Pe
ter Hanak saym azsak, birer reform kom nistiydi: Ivan Berend ve onun uzun vadeli yardmcs George Ranki 1945 yln
da Nazi kamplarndan liseye geri dnmlerdi. 1955te Maca
ristan M arksist tarihinin g en yldzlarndan biri olan Peter
ise, 1956 devrim inde bakaldrm , derken koyu bir kom
nizm aleyhtar olm utu. Ancak 1956 sonras M acaristan'daki
hava, muhaliflere kar bile, hem lm l dzeyde reformist hem
de hogrlyd. Kom nizm ynetim i altndaki teki parti
rejim lerinin iinde normal bir dnce hayatna en fazla yak
laan lke galiba M acaristand. M uhtem elen bunun nem li
bir sebebi, batya g eden aydnlarla kurulan iyi ilikiler saye
sinde lkedeki ilmi yetenek zenginliinin artmasyd. lkenin
siyaset dndaki en m stesna dehalarnn bir ksm, tpk ma
tem atiki dahi Erds gibi, en kt zamanlarda bile g etmeye
yanamamt: Beriki tm varn younu bir bavula sdrp s
rarla dnyann drt bir yanndaki matematik blm lerini ge
zerken bir yerde en fazla birka ay konaklyor ve yine srarla
Macaristan pasaportunu kullanyordu. Bu srad ve nadide ii
m atem atikilerin uluslararas mafyasnn ortak destei ve So
uk Savam st m evkilerinde zel bir mem leketlisi sayesinde
baarm t. O nunla saylar teoremi zerine konuam ayaca
ma gre, Cam bridgede geirdiim iz ho bir akamda neden
Budapeteye kesin dn hakk talep ettiini sormutum . So
rumu M atematik atm osferi iyidir, diye yantlam t. Kuku
suz M acaristan, Yahudi nfusunun ounluunu kaybetm e
mi tek Orta Avrupa lkesiydi.
202

rnein Polonya gibi reel sosyalist baz lkelerde m eslek

talarnz ve arkadalarnzla ilikinize Partinin karm asn
engellemek m m knd. Oysa ki D em okratik Alman C um huriyetinde yle deildi; vatandalarn yabanc k o m n istlerle
balant kurmas da dahil her ey denetim altndayd. stelik
orada m uhalefet sahas olmad gibi, em ir kom uta z in cirin
den gelen talimatlara ilikin tereddte kaplmak bile im knsz
d. Dolaysyla, sosyalizm ynetim inde parti yeliinin ne a n
lama geldiini belli alardan idrak etm em -k sm e n dillerini
de konuabildiim i in - orada daha kolay olm utu.
Dou Alman kom nistleri, en azndan benim tandklarm ,
inanlarn daima korudular. Gerek 1933 ncesinden kalan es
ki KPD kadrolar; szgelii W eim ar Cum huriyetinin en saygn
muhafazakr gazetesinin ba editrnn olu Fritz Klein gibi
1945in harap olm u tablosuna yeni bir gelecek kurma heve
siyle katlanlar; ya da cra bir blge olan M ecklenburglu bir
iinin olu olan arkadam Siegfried Bgner gibi ik in ci kuak
komnistler; ya da eski olsun yeni olsun bir otoriteye sadakat
gstermeden yapamayan, Sovyet sava esiriyken sosyalist olan
Gerhard Schilfert gibiler (bunlarn hepsi de tarihiydi.). Hepsi
de bir anlamda doal bir ayklam a srecinden getiler. Atee
dayanksz olanlar, 1 9 6 1 de Berlin duvarnn ina edilm esine
kadarki srete en basit yolu tutup kendini bacadan dar att.
Kuczynskisi ve ressam arkadam Georg Eisler vastasyla ta
ntm Brechtin orta ve Dou Alm anyann resm i devlet
bestecisi Eislerin herkese hayranlk beslenen babas H anns
saymazsak, eski tfeklerle dorudan pek az balantm vard.
Onunla W aldorf O telinin proletar olmayan ortamnda bulu
mutuk. Hanns, srgn nedeniyle Viyanadan M oskovaya gi
den oradan M anchaser yoluyla yine Viyanaya gelen karsyla
olunu terk etm iti. Daha sonra evlendii Louyu da M oskovah
bir baka eski tfek devrimciye -ro m an tik , zeki ve ekici Ernst
Fischere - kaptral o k olm am t. ir Habsburg generalinin
olu olan Fischer, Avusturya kltrnn ve Prag Baharndan
sonra ihra edilene kadar Avusturya KPs inin sava ncesi d
nemdeki yldzlanndand. T he A ge o f Revolution adl kitabmda
203

belirttiim gibi kendisine ilm bir borcum vardr. Hepsi de ar

kadaa ilikilerini srdrdler. F ischer da, Bohem yal gzel
bir aristokrat kz olan, Sovyet ajanl yapan ve devrim cilik
gemii 1921 Alman kom nist ayaklanmasna kadar giden eski
karsyla grmeyi srdryordu. Leipzig-Viyanal Eislerlar
neredeyse su katlmam bir Kom intern ailesiydi. Elfriede Tey
ze (tarihe Ruth Fischer olarak gem itir), serbest aka inanan
bir gen kom nistti ve Lenin'i rastgele cinsel iliki konusunda
makale yazmaya sevketm iti ( bir bardak su teorisi). Birka
yl sonra KPDnin ar sol liderliinde rol sahibi olacak ve ok
gem eden Sovyet ve K om intern politikalarnda yanl taraf
tuttuu iin srgn ve ihrala ortadan kaybolacakt. Savatan
sonra, dier eylerin yan sra aabeyi Gerhart Eislerin ihbarc
s olarak ABDde yeniden ortaya kacakt. Kendisi de bozguna
uram (an cak daha lm l) bir K PD lid eri olan G erh art,
inde ABDde ve baka yerlerde K om intem in m him ajanla
rndan biri olmutu. ABDden srgn edilirken, yolda Britan
yaya geldiklerinde haber vermeden gemiyi terk ederek Dou
Almanyaya geri dnm t. Stalinizm in son dnem lerindeki
lgnca uygulamalar srasnda, ona potansiyel hain rol -y a da
ith am - mnasip grlm ve phesiz zaman gelince gster
m elik bir mahkemede bunu kendisi de itiraf etmiti. Neyse ki,
Sovyet glerinin igali altnda olmasna karn Dou Almanya
rejimi bu kanl Stalinist modaya hi katlmamt. G eri bu l
llnden tr pek az itibar grm t. Gerhard Eisler,
hayatnn geri kalanna D em okratik Alman C um huriyetinde
radyo yayncln ynetm ek gibi politik anlamda daha nem
siz iler stlenerek ve yeeninin gem ii hakknda kendisine
ynelttii som lan kibarca geitirerek devam etli. ayet reddetmeyip de anlarm yazm olsayd, pek ok diplomatmki gibi
onunkiler de anlamsz olacakt: Ketum bir kuakt onunkisi.
Srgn gnlerinde kald Hollywood, orta Brechte nazaran,
orada baar ans daha yksek olan iman, nktedan, sinik
mzisyen Hannsa daha ok yakyordu. Bununla beraber geri
dnd ve yeni devletin ulusal marn yazd. O nlar Komintern
kom n izm inin , SSC Bnin ve hepsinden de az Dou Alman
204

Cumhuriyetinin gerekleri hakknda yanlsamalara sahip o l

duklar iin sulam ak elimizden gelmez. Kat bir politik hiye
rarinin kontrol ve tacizi altnda yaadlar; rakipleri ve kendi
lerinden kdemsiz hrsl kiiler tarafndan zaman zam an ihbar
dildiler ve kamusal anlam da onurlandrlsalar bile, m odern
bir devlet ats altnda faaliyet gsteren gelm i gem i en geni
ve kalc polis sistemi olan Slasi tarafndan mtemadiyen izlen
diler. Yine de lkelerinde kalmay srdrdler.
Bir anlamda D em okratik Alman Cum huriyetinin iinde bu
lunduu tu haf durum bunu kolaylatryordu. Dou A lm an
rejiminin gerekte hibir m eruluunun olmad bilinen bir
g erek lik ti; b alan g ta n ered ey se h i d e ste k isi y o k tu ve
ayakta kald sre boyunca da bir kere bile serbest koullarda
gerekleen bir seim i kazand vaki olm am t. O tarih te
mutad olarak oylarn yzde 9 8 ini toplayan SED 'in (Sosyalist
Birlik Partisin in ) bugnk halefi m uhtem elen daha iten bir
halk desteine dayanyor. Bu bakmdan kresel balamda ko
nuursak, Dou Alman kom nistleri henz skm m uhale
fet konum undan kurtulam am t. zellikle de hem en yanbalanndaki o k daha geni ve son derecede gl kom ular F e
deral Almanya Cum huriyetinin ayartma ve tehditleri dn
lrse. Partinin liberal dem okrasiye ynelik itirazlar hesaba
katldnda bile, bu durum , aksi takdirde kom nistleri kor
kutacak uygulamalarn gerekesini oluturuyordu. Taraftarlar
datp yenisini setii iin Brechtin hkm ete ynelttii a c
masz talama anm sanacaktr. Tam da bu olay esnasnda, 17
Haziran 1953te yirmi dokuz yanda sadk bir kom nist olan
arkadam Fritz K lein, iilerin byk ayaklanm asnn ardn
dan gelen Sovyet m d ah alesin i d estek led i in i a k la m t.
nk rejim i sosyal anlamda daha adil buluyor ve politik an
lamda Federal Cum huriyete kyasla daha gvenilir bir anti-faist izgide gryordu. Benzer ekilde, 1961de Berlin Duvan tun inasn da desteklem iti. O zam an, diye yazyordu;
bu kanm ca, kanlm az olan dier seenein karsnda, daba az kt olan bir tercihe raz gelm ekti; aksi takdirde yeni bir
toplum kurmak iin giriilen ve henz m eruluunu yitirm e
205

mi bir deneyi yar yolda brakm olacaktk.10 Umut edebile

cekleri azami baar inasna girilikleri sosyalist toplum un i
lerlie kavuup sonunda halkn da gnln kazanmasyd. Hi
phesiz en zeki ve en iyi Dou Alman Parti yeleri sistemi
hem eletirip hem de sonuna kadar umutlu reform cular olm a
y srdrenlerdi. A ncak g leri yoktu. E lbette Parti yeleri
iin kendi yarglarndan feragat edip oyunu kitabna uydurma
lar (yani tepede M oskovaya danm alar) ya da basil ekilde
Parti talimatlarn uygulamalar daha kolayd. Ve Partiyi 1933
ncesinden kalan uzlamaz izgiye sahip kadrolar ya da onlar
dan bir nesil sonra gelen halefleri ynetiyordu.
Souk Sava fkesi Dou Avrupa rejimlerini birer devasa top
lama kamp ve terr sistemi olarak sunmutu. Aslna baklrsa,
Slalin'in kanl ve kat idaresi altnda geen yllarn ardndan,
(GDR isteyip istemediini tam olarak bilmiyordu bile) GDRn
adalet ve bask sistemi -B e rlin Duvannn madurlarn bir kena
ra brakmak kaydyla- bir Harvard tarihisinin tarifinde gayet
ustaca dile getirilmitir: Mtemadiyen pejmrde ancak dierle
rine kyasla daha kansz.11 Vatandalarna iddet uygulamasa da
onlar durmadan taciz eden, kh dllendirip kh cezalandran
kollan her yere ulaan gaddar bir brokratik yapyd bu. Yeni ye
ni kurmaya altklar toplum kt deildi: Herkes iin i ve
meslek vard; tm seviyelerde niversite eitimi akt; sosyal
gvence ve emeklilik, drste alp ekmeini kazanan iyi in
sanlarn kat bir ekilde yaplandrlm topluluunda tatiller
vard; yksek kltre halkn erim esi salanm t; toplumun
tm kesimlerinin yararlanabilecei ak hava dinlenme yerleri
ve spor tesisleri vard. Ulaabildii en iyi aamada, yine Charles
Maierin szleriyle dile getirirsek, sosyalizm ve G em tlichkeil
[konfor] ya da Biedermeier kolektivizmi12 aras bir yap oturt
mutu. Bat Almanyadan ok daha kt durumda olduu gere10 Fritz Klein, Drinncn und D rau ssen : Ein llisto rikcr in d er DDR Erinnerungcn
(Frankfurt, 2 0 0 0 ) s. 169, 213.
11 Charles S. Maier, D issolution: T h e C risis o f Communism an d th e End o f East
G erm any (Princeton, 1 997) s. 20.
12 A .g.e., s. 128-129.
206

ginin vatandalardan biir trl saklanamamas bir tarafa, asl ku

suru, toplumsal yapnn yksek rtbeli bir idari mekanizma ta
rafndan vatandalara -tp k serseri, ya da henz rdn ispallayamam itaatsiz ergenlere 19. yzylda kat anne babalarn
davrand tarzda- zorla benimselilmesiydi. nsanlar kendi ha
yadan zerinde sz hakkna sahip deildi. zgr deillerdi. Bat
Alman televizyonu genellikle izlenebilir olduundan sansrn
ve zorlamann daimi varl aikrd ve bu tepkiyle karlanyor
du. Yine de kalc grnd srece kabul edilebilir noktadayd.
Btn bunlar parti yelerini herkes kadar ya da belki de
herkesten fazla etkiledi. Kendi aralarnda yaptklar sohbetler
sadece rakipleri ya da her yerde hazr ve nazr bulunan Stasi
muhbirleri tarafndan kaydedilmekle kalsa iyiydi. ayet bu ko
numalar makul bulunm azsa, kati bir tarzda izgiyi dayatan,
kendinden m enkul ulusal yneticiler gettosunun suratsz ve
inandrclktan uzak yeleri tarafndan ya kamu nnd e z
eletiri talep ediliyor ya da rtbeniz aa ekiliyordu. M uha
liflere uyum salamalar iin eziyet edilm ese de enselerine bi
niliyordu. En kt koullarda ya durmadan tacize uruyorlar
ya da W olf Bierm ann gibi Batya srgn ediliyorlard. O nu,
.Georg Eisler'le birlikle daha o zamanlar nlenm esini salayan
m uhalif ark lar syled ii Dou B erlin in arka yakasnd aki
(odasnda ziyaret ettiim i anmsyorum.
GDRdaki parti yelerinin ve partili aydnlarn ou bir bi
imde sonuna kadar sosyalizm e olan inanlarn korudular.
Sovyet gmenlerinde olduu gibi, onlarn arasnarka yakasn
dan reform komnistliinden yzde yz Amerika taraftarlna
savrulmu Souk Sava bayraktarlarna rastlamak zordur. An
cak gitgide daha fazla m oralleri bozuluyordu. K om n istler
gereklen varolan" kapitalizme kyasla bariz derece ikinci snf
olan sosyalist ekonom inin hibir biimde ilemediinden ne za
man phe duymaya -y a da buna inanm aya- balamlard?
Gzle grlr maharetiyle insan etkileyen GDR casusluu
nun ba Markus W olf'la Alman televizyonunun Souk Sava
z erin e d z e n le d i i b ir s o h b e t v e s ile s iy le la n t m tm .
1970lerin sonunda G D R sistem inin yrm eyecei yargsna
207

vardn belirtmiti. Yine de GDR'nin son gnlerinde, aka

bir kom nisi reformcu olarak ortaya km t - bir istihbarat
efi iin bu pek alldk bir duru deildi. 1980 ylnda Macar
Ja n o s Kornainin T he E con om ics o f S hortag e (K tlk E konom i
si) adl kitab Sovyet tipi ekonom ilerin kendiyle elien uygu
lamalarna dair klasik bir tahlil yapmt bile. Bu ekonom ilerin
gzle grnr tarzda kuvvetten dt 1 9 8 0 lerde (M ao son
ras in ekonom isi hari) -P o lo n y a ve Macaristan g ib i- km l
dayacak alana sahip Sovyet B lo k u lkelerinin kom nistleri
belli ki bir rota deiikliine oklan hazrlanmlard. Prag ve
Berlin'deki uzlamaz rejim lerin Sovyet ordusunun mdahalesi
dnda gvenecekleri bir dayanaklar yoklu. SSCBde Gorbaovun iktidara gelm esiyle artk bunun gereklem esi de m uh
tem el grnmyordu. Dou Avrupada da tpk Bada olduu
gibi Kom nist Partiler rm e iindeydi. ok gem eden Sovyeler Birlii de ayracakt Bir tarihi dnem sona erm ek ze
reydi. Eski uluslararas kom nist hareketten geriye kalanlar
sularn ekilm esinden sonra kyya vuran bir balina gibiydi.
1 9 8 0 lerin sonlarna doru, neredeyse bitim inde, bir Dou
Alman oyun yazar T he Knights o f T he Round Table (Yuvarlak
Masa valyeleri) adl bir oyun kaleme alm t. Lancelot, O n
lar bekleyen gelecek nedir? diye sorar merakla. Dardaki
insanlar artk yuvarlak masa ve kutsal kap hakknda bir ey
bilm ek islem iyorlar... Artk ne bizim hayalimize ne de adaleti
mize inanyorlar... nsanlar iin yuvarlak masa valyeleri bir
yn budala, sersem ve su lu . Kendisi kutsal kaba inanyor
muydu peki? Bilm iyorum , diye yantlar Lancelot. Bu soru
ya evet ya da hayr diye yanl verem em ... Hayr, bir daha asla
kutsal kab bulamayabilirler. Ancak asl nem li olan kutsal ka
bn kendisinden ziyade onun araydr diye belirten Kral Art
hur haksz m dr? K utsal kaptan vazgem ek kendim izden
vazgemek dem ektir. Sadece kendimizden mi? Adalet ve z
grlk idealleri olm akszn, ya da bu ideallere kendini adayan
lar olm akszn insanlk yaayabilir mi? Hatla 20. yzylda bu
yola kendini adayanlarn anlar olmadan...

208

10
Sava

I
Ingiltereye dndmde sava tam balamak zereydi. Bunu
bekliyorduk. Biz, en azndan kendi adma ben, bundan korku
yordum bile. Geri arlk 1939da korkunun tesine gem ilik,
savan ortasna dtm z biliyorduk. Babakann sava
ilan eden ihtiyar kuru sesinin hemen akabinde, dalga dalga yay
lan siren sesleri duyulmutu, ikinci Dnya Savana tank olan
kentlilerin hibiri, gece bombardmanlarn artran o sesleri
Unutmamtr. evremize hava savann bilinen manzaras; ba
rnaklarn oluklu sac, gkyznde gm hayvan srleri gibi
duran sabit balonlar oktan hkimdi bile. Artk korkuya kapl
mak iin ok geti. te yandan, savan patlak vermesi benim
kuamdan genlerin pek ou iin gelecei birdenbire askya
almak anlamna geliyordu. Birka hafta ve ay boyunca, sava
balamadan evvel yaptmz planlarla nmzdeki niformal
mehul yazg arasnda bocalayp durduk. O an iin hayalmzda
her ey ereti olmaya halta anlk yaanmaya mecburdu. Kuku
suz bu durumu benim kadar derinden hisseden olmamtr.
Ailemin g etm esiyle doabilecek sorunlar Ingiltereye dUene kadar kabullenm eye pek yanamamtm. Beni bekleyen
209

sadece belirsiz bir sre iin m ehul bir gelecek olsa iyiydi, ya
adm ann da sallantl hale geldiini, yalnz bama ve da
yanaksz kaldm da gryordum. Ailemin evi artk yoktu,
bir ailem de yle. Cambridge dnda gidecek belli bir yerim
yoklu. Geri arkada ve yoldalarm sagolsun beni m isafir edi
yorlard ve Londrada sahip olduum tek akrabam n, daima
gvenebileceim Harry am cam n evinde de rahata kalyor
dum. Kz arkadam yoktu. Aslnda Londraya geldikten sonra,
yl sresince misafir yataklarnda ya da Belsize Park ve Kilbu rn daki m u htelif d airelerin zem inlerinde yatarak bir nevi
gebe hayat srdm. Askere arldm andan itibaren tek
kalc dayanam, Kings in ba kapcsnn bir kulbede sakla
mama izin verdii, kitap, kat ve dier kiisel eyalarn iinde
durduu birka kasadan ibaretti. A skere arldktan sonra
onlar paketledim. Hayat 1 9 3 9 da donan ve artk yeni bir dn
yaya ayak uydurmak zorunda kalan Rip van W in kle* gibi sa
vatan sonra ans eseri onlarn yeniden su yzne kacaklar
n dnyordum. Hangi dnyaya?
Sava nedeniyle C am bridge boalyordu. G ratan n eski
kadrosu dalnca ben de matbaadan bir sreliine gazetenin
basm na son verm elerini istedim. Bylelikle sava ncesi d
neme ait Cam bridgein nem li bir esi de resmen gm l
yordu. Fransz Kuzey Afrikas hakknda yapmaya niyetlendi
im aratrma artk anlamn yitirm esine karn yine de altyap
oluturacak kaynaklar batan savma biim de okumay srd
ryor ve srad dondurucu kn kar rts izin verdike ve
ihtiya duyduka otostop yaparak British Museuma gidip ge
liyordum.
stelik 1 9 3 9 un sonbaharnda gerekleen izgi deiikli
inden beri P artinin bizi hazrlad hedef nedeniyle sava
beklentisi iinde deildik. K om in em in ve btn Avrupa par
tilerinin 1935 sonras ve sava patlak verdikten sonra da - ta ki
M oskovadan mesaj gelene d e in - izledikleri izgiyi Moskova
( * ) Rip van W inkle: W ashington Im n g in ksa yks. Bu ykden sonra Rip van
W inkle uzun sre uyuyan ya da olup iten olaylarn farknda olm ayan insanlar
sem bolize etti - .n.
210

tersyz etm iti. Deiiklii kabullenm ek islem eyen Harry Pollitin itiraz Britanya Parti liderliinin m eselede alenen ayrlk
yaadnn gstergesiydi. stne stlk, savan artk hibir
anlamda an ti-faist m ahiyetinin kalm adm ve B ritan yayla
Fransann da en az Nazi Almanyas kadar kt olduunu ne
sren izgi, ne duygusal adan ne de m antken kabul edilir
gibi deildi. Kukusuz yeni izgiyi kabul etlik. yle ya, bir ka
rar verildikten so n ra, katlalm katlm ayalm tartm aya son
verilmesi "dem okratik m erkeziyetilik ilkesinin gereiydi; ve
emir tepeden geliyordu. 1956 krizinden farkl olarak (Bkz. b
lm 12) Parti yelerinin ou - ren ci kesim ine m ensup ay
dnlar d a h i- M oskovann kararndan tr sarslm a benze
miyordu. G eri ilerinden bazlar birka yl iinde saflan terk
edecekti. O gnlerde aklm dan nelerin getiini ne canlandrabdiyor ne de anm syorum , te yandan 1 9 4 0 ta askerliim in
ilk aylarnda tuttuum gnle baklrsa konuyla ilgili bir te
reddt yaamamm. Neyse ki tuhaf sava,* K om nist Partiyi
zaman geirm eden yasaklayan Fransz hkm etinin tavr ve
Sovyetlerin Finlandiya'ya at K Sava sonrasnda, gerek
Britanya gerek Fransz hkm etlerinin tavr sz konusu izgi.yi iim ize sindirm em izi daha da kolaylatrd. Em peryalist ba
tl gler H itlerle savam aktan ziyade kom nizm i yenilgiye
uratmaya daha ok hevesliydi. Bu konu hakknda Kingsin
Mdriyet ayrlnda ekonom etriyle uraan sevim li pheci
David C h am p ern o w n ela y r yerek y ap t m z tartm ay
anm syorum . Her eyden n ce, tam am en sessiz deilse de
garp cephesinde yeni bir ey yokken, Britanya hkm etinin
yapt tek plan Finlere yardm etm ek iin skandinavya'ya ba
tl birlikler gnderm ekten ibaretti. Aslnda yoldalardan biri,
cokun yatl okul ocuu ve boksta h alf-blu e** J.O .N ( F a
re) Vickersm -asln d a bir fareden ziyade abukluu, zayfl
t* )

T u haf sava: kinci dnya savann ilan edilmesinden o k sonra baladn

ifade eden ve Avrupann lm lkelerinde benzer ekilde kullanlan tabir. Bu
srecin Nazi Almanyasnn Benelks lkelerini igal etmesiyle bittii kabul
edilir - .n.

(* * ) Blue: Oxford veya Cambridge niversitesint temsil eden takmlaran biri - .n.

211

ve hareketli olm asyla k ocam an b ir gelin cii an d ry o rd u Rus-Fin sava sona erdiinde birliiyle birlikle oraya gnde
rilmesi bekleniyordu. K om nist aydnlar iin Finlandiya can
kurtaran simidi gibiydi. O zam anlar renci partisine yeni ka
tlm yelerden ve belli ki ateli militanlardan biri olan ve sol
kanadn m stakbel eletirm en yazar ve duayenlerinden Ray
m ond W illiam sla birlikte o tarihte, konu hakknda bir bror
kalem e alm tk. Ani askere arlm alar ve yzyl iinde ora
dan oraya yaplan yer deiiklikleri srasnda ne yazk ki bu
bror kayboldu. Bir kopyasn bulmay da baaramadm. Der
ken ubat 1940ta nihayet askere arldm.
kinci Dnya Savana ilikin kiisel tecrbem i yle zetle
yebilirim ; alts Britanya ordusunda gem ek kaydyla savan
hayatmdan alt buuk yl aldn sylemeliyim. Benim ki ne
iyi ne de kt bir savat daha ziyade bo bir savat.
Cephede die dokunur h ibir faaliyetim olmad gibi, kim se
nin benden byle bir beklentisi de olm am t. Hayatmn en az
tatmin edici yllaryd bunlar.
Askerlie yatkn biri deildim ve em ir verme yeteneim da
ha da azd. Bununla beraber, yirmi yalarnda bir delikanl ola
rak hem benim hem de lkem in zam annn bo yere heba ol
m asnn asl nedeni p o litikti. Her eyden nce Nazi Alman
yasna kar yrtlen bir savata ie yarar niteliklerim vard;
an ad ilim in A lm anca olm as da ksm en nem liy d i. stelik
Kingsin olduka iyi tarih rencilerinden biriydim ve okulun
Birinci Dnya Savanda grev yapan eski tfek istihbaratla
r, Bletcheyin m stakbel kadrosuna insan salamakla ykm
lyd. On yedi retm en oraya gnderilm iti bile ve benim
admn akllarna gelm em i olmas inanlmaz geliyordu. Do
rusu, istihbarat ii iin geleneksel anlamda makbul saylan ni
teliklerin en az birinden yoksun olduumu biliyordum: Times
bulm acasn yapmaktan sz ediyorum. Bir Orta Avrupal ola
rak, bu ne byrken edindiim bir alkanlk ne de yapmay il
gin bulduum bir eydi. Birinci Dnya Savanda Sidney am
cam n ifre zclk iine girm esini salayan dier gelenek
sel beceride - yani satranta da pek iyi olduum sylenemezdi.
212

Hevesime ramen hi de ahm ahm bir oyuncu saylmazdm.

Bununla birlikte, niversite renciliim boyunca fazla sivrilip
tannan bir bolevik olmadm dnerek, Dou Britanya as
kerlik ubelerinden arlmay beklemek zere Cambridgede
kaderime terk edileceim de pek aklma gelm emiti.
te yandan, yakn gem iim e ait bariz kta Avrupa kkeniyle
benim gibi birinin -babam n ve benim pasaportlarm za ra
m en- tam manasyla gerek bir ngiliz olamayacana hkm e
den resm kan m uhtemelen bu durumda rol oynamt. (Bylesi bir duyarlla 1930larda Cambridgede rastlamak olas deil
di ve bu belki yalnz danmanlarmn paylat bir kanyd.)
Zira sava srasnda istihbaratta alan ynla Parti yesi vard
ve bunlardan bazlar yeliini gizleme gerei dahi duymuyor
du. Askere alndktan birka hafta sonra ifre zclk kursu
na (iki subay, yedi astsubay ve baka rtbeden) aday gsteri
lip sonra bunun yanda kesilmesi hi phesiz bu sebebe daya
nyordu. Norwichten Cambridgee dnen trene binm em i syle
yen Yzba, Kiisel bir ey yok, anneniz ngiliz deilmi, diye
belirtmiti. Elbette u anda sistem e karsnz ama annenizin
ait olduu lkeye de haliyle daima iten ie bir sempati beslersi
niz. Bu doaldr. Sizce de yle deil mi? Evet efendim. Yani,
ben hibir ulusun tarafn tutmam. Uluslarn ne yapt rahat
durduklar srece - k i bugn Almanlar bundan u z a k - benim
iin fark etmiyor. diyerek szlerini onaylamtm. Beni bir ter
cmanlk ii iin nereceine sz vermiti. Sonrasnda konu ta
mamen kapand. artc ama bu faslla ilgili anlarm o dnem
gayet iyi anmsyor olmama karn hepsi belleimden silinmi.
Cambridgee geldiimde hali hazrda b ir istihbarat dosyam
mevcut muydu? Bunu bilm eye olanak yok. 1942nin ortasnda
Asker stihbarattaki arkada canls bir avu, m uhtem elen ta
kip almda olduumu syleyince byle bir dosyann varln
dan haberim olmutu. M uhtem elen 1940a askere arlm am
dan ksa bir sre sonra bir dosyaya daha sahip olm utum . Zira
yi bir kom nist olduum iin Partiyle balantm koparm a
l y a ynelik ayarlamalar yapm tm ; demek istediim, Lond
ra'dayken bu nedenle, 1920lerin balarndan beri partinin pro
213

fesyonel kadrolarndan biri olan ii kkenli, an sigara ien,

soluk benizli, krk yzl Robbieyle (R.W. Robinsonla) bu
lum utum . Bulum a yerim iz ik in ci el gibi grnen kk,
tozlu, karanlk m erdiven lerle k la n W C 1 ya da W C 2 de*
byle insanlar bulabileceiniz trde brolardan biriydi. Emniyetin buralan dinliyor olmas kuvvetle muhtemeldi.
Hakkmda bir dosya tuttuklar sre boyunca, bana aka
yurtd gibi hassas noktalardan uzak tutulmas gereken p
heli bir ahs gzyle baklm t. SSCB, Britanyann mttefigi
konum una geldikten ve Parti de kendisini sava kazanmaya
adadktan sonra bile bu durum devam etli. Sava sona erene
kadar (sahiden de 2 Eyll 1 9 3 9 dan Parisi sava sonras ilk zi
yaret ettiim 1946 ylna kadar) Britanya topraklarndan hi
dar kmadm. Hayalm boyunca deniz an ya da snr lesi
seyahat etmeden geirdiim en uzun zaman dilimiydi bu. Ma
yas 1 940tan sonra lisan bilgimle ilgilenen kimse olmad. Bir se
ferliine W hitehallun en tepesine ilikin bir gizli servis ii ola
bileceini sandm bir rportaja dahi katlmtm. Ama ondan
da bir ey kmad. Ben de Hitlerin dnde bir rol oynaya
mayacam fikrine islem eyerek de olsa kendimi altrdm.
Entelektel bakmndan kendilerinden stn ve fakat nere
deyse btnyle vasfsz, asker becerileri kt benim gibi ek
santrik biri subaylann ne iine yarayacakt? Araba srebildiim
iin askere ofr olarak yazlmtm ancak birliin hizmetinde
ki aa yukan 7 50 kiloluk ve 3 tonluk kamyonlar ya da motorsikletleri srmeye pek alamadm iin ok gemeden va
sfsz bir er durumuna geldim. Byle bir adamla ne yaplabilirdi
ki? Muhtemelen gelimeye ak biri olmadm sonucuna varl
mt. Sonunda 560. Sahra Birlii istihkam Snf benden kur
tulmann yolunu buldu. Benim Ordu Eitim Birliine transfer
olmam ynnde tavsiye vermilerdi, bu halkn katld bir sa
va olduuna gre birlik de geniliyordu. stikam et gerei Wakefielddaki hapishanenin arkasnda yer alan bir binaya gnde
rildim ve yanmda -b u n u neden bu kadar canl anmsyorum
( * ) W C 1 , W C 2 ; Kentin bat m erkezi 1. blge, kentin bat m erkezi ikinci blge a f '
lamna geliyor - .n.
214

kim bilir- Thom as M annm L otte in W eim ar adl kitab vard.

Orada, baka bir tarihi ve Londra niversitesinin gelecekteki
rektryle dostluk kurarak, b u sayede altm kuzey ii kzar
m balkla kzarm patatesin muazzam tadn kefettim .
Epey zam an sonra, 1941 sonbaharnn balarnda evkim
geldi; G aller sn rlarnd aki H ayonthe W yee tanm am zdan
birka gn sonrayd. Bu tarihten tam elli yal sonra, sz konusu
yerin yaknlarnda bulunan ve bu satrlar yazarken kaldm
Breconshire kulbesini satn alacaktm . Bu yerin hayatm kur
tarm olm as da kuvvetle m uhtem eldi, zira o tarihte birlie
yurtdna km a em ri gelm iti. Deniz yolculuu ncesi veri
len izin leri k u llan m tk b ile. H er zam anki g ibi L o n d rada
bombalarn arasnda geirm itim iznimi. En kuvvetli olaslk
Ortadou gibi grnm esine karn kim se bize nereye gidecei
mizi sylem iyordu. A ncak, 15. Dou Britanya T m en i, 5 6 0 .
Sahra Birlii stihkm Snf da dahil olm ak zere O rtadouya
deil, Cape Town ve Mombasa zerinden Singapura doru yol
alacak ve orada ubat 19 42de Japonlara esir decekti. Hayat
la kalanlar yl Burm a D em iryollar inaatnda altlar. O n
larn da arasndan ld. Ben gitseydim hayatta kalr my
dm? Kim bilir? yle ya da byle ne kadar ansl olduum u
anCak epey sonra fark etm itim .

II
Askerde geen gnlerim bu sebeple birbirinden keskin bir e
kilde ayrlan iki blm den ibaret, istihkm Snfnda geirdi
im ilk blm se kesin lik le daha ilgin. stihkam erlerinden
oluan bir sahra birlii tahm in edilecei zere, birka subay
hari bir ii snf birimiydi. Birlikteki tek entelektel bendim.
Aslnda gnlk gazetelerdeki yar sayfalarndan nce -v e on
larn y erin e- haber sayfalarn okum a alkanlna sahip tek
kii olma rtbesi de bendeydi. Bu srad alkanlk nedeniyle
hana Fransa'nn dt haftalarda Diplomat Sam adn takHnlard. Pek onlar gibi olmasam da hayatmda ilk kez, kurtu
215

luuyla dnyaya zgrlk getirecek olan proletaryann bir par

as gibi hissediyordum kendimi. Daha dorusu, ngiliz halk
nn byk ounluunun hayatn srdrd ve daha st s
nflarla pek snrl balara sahip olan o dnyada bulmutum
kendimi. Cambridgeden askere arlm olm ak bu ztl daha
da abarul hale getiriyordu zira iki ay sresince her iki dn
yayla da balarm kopm ad. Grev tam amlandktan sonra da
(yani asl olarak Parkers Piecein yeil ayrlnda talim yap
may rendikten sonra) birinden tekine tanp durdum; kal
dmz ii snfna ait sokaktan Cambridge niversitesinin
merkezine yryordum. Asker yetkililerce, bir berber asistan
ve Bert Thirtle adl Lowestoftlu eski bir otel kapcsyla birlikte,
bu sokakla oturan yalca bir dulun -Bayan Benseadi n - yan
na yerletirilm itik. Hep beraber, vaktiyle Benstead iftin in
-n ey se ki byke eb attak i- evlilik yatanda yatyorduk. Proletar dnyayla tanmak iin en iyi frsat saylmazd bu. Zira
Thirtle, politik anlamda aslnda hayal krkl yaratan, yine de
sosyal reflekslerini arpc bulduum arkadalarn bu zelliin
den yoksundu. Bu durum ngiliz sendikacln gayet iyi ak
lyordu. Arkadalarmn ou kendilerini tpk 1 9 1 4 -1 9 1 8 de
babalarnn yapt gibi niforma giyen siviller olarak gryor
lard. Askerliin ya da niform a giym enin erdemine inanm
yorlard ve eski sivil hayata bir an nce dnebilm ek iin can
atyorlard. Ama Thirtle iten ie daima niforma giyme hayal
leri kurmutu. G eri Petty Curyde birlikte olduu kzlar d
nldnde bunun ona fazladan bir yarar saladgda sylene
mezdi (bizim jargonda kzlarn hepsi fahieydi). Bir mutfakta
alan on yedi yandaki nianls ona her gn mektup yazard
ve gnderdii paketlerin iinden T he W izard, C om ic Cuts gibi
yresel gazetelerle Amerikan izgi rom anlan kard.
Ayn NAAF1* kantininde ya da oyun odasnda bulunm alar
nn tek nedeni zorunlu askerlik olan; vasfsz iilerden bir ta( * ) NAAFl: Deniz, Kara, Hava Kuvvetleri Kurum lan. Ingiliz hkm eti tarafndan
1921 ylnda kurulm u kr am ac glmeyen bir rgtlenmedir. Ordu Kuvvctleri'nin ihtiya duyduu elence tesislerini ynetm ekle ve asker ailelerine e>'a
satm akla ykmldr - .n.

216

kim tccar stajyerlerine varncaya dein m uhtelif kesim lerden

gelen; ou inaat iisi b ir grup gen adamn tad o ig
dsel duygu ya da beraber i yapma gelenei karsnda geriye
dnp baknca hayrete derim . O vakitler bunu pek dn
mezdim. Eylem gerektiren durumlarda ne yapacam z bile
m em enin verdii ve hepim izde varolan o tereddtl hal ve
otorite karsnda hissettiim iz genel aresizlik beni daha ok
etkilerdi. Bununla beraber, gnlm deki n otlan okuduum
da m terek yaplan ilere kar ainalk, deimez ve neredey
se igdsel m ilitanlk ruhu etkileyici geliyor. Kendi yuvala
rnda, ngiliz ii snfnn kamusal alan" iindeydiler. Birisi
bir protesto esnasnda T he Locom otivede, sahici bir sendika
gibi bir masa etrafnda, zil ve bir bardak su eliinde, esasl bir
toplant dzenlem e fikrini ortaya atm am myd?
P ro le ta r d en ey im d i e r b a k m la rd a n tu h a ft. S a n rm ,
1940'ta Kingslilerin pek az bir yol kaz alm as yrtm e fr
sat bulmutur. Bu deneyim bana son derece yorucu ama bir o
kadar da elenceli gelm iti. stihkm erleri, ounlukla inaat
ve genel retim kollarndan, (zira pek ok metal iisi yedek
ilerdeydi ve ordunun ihtiya duyduklar da daha fazla uz
manlam birliklere gnderiliyorlard) Black Country, Londra,
Nottingham, N ortheastdan ve tek tk de Scotland olm ak ze
re Britanyann her yanndan ve bizimki Dou ngiliz tmeni
olduundan asl olarak dou illerden gelen vasfl ve daha az
vasfl iilerden oluuyordu. Saflarda bu genellem enin dnda
kalan, birka Cambridge niversiteli asker vard; biri de ben
dim. ngiliz rom annn k k en leri zerine yapt aratrm a
epeydir M arksist rencilerin arasnda tartlm akta olan ve
gelecekte sekin bir edebiyat profesr haline gelen lan W att
gibi bizden yaa biraz byk ve Grantann karikatristi, grafiker mizah nktedan Ronald Searle gibi bizden yaa kk
arkada ve tandklar da vard. Her ikisi de Jap o n esir kam pla
rndan kalc izlerle geri dnecekti. Tm ende birlikte geirdi
imiz s re boyu nca ara sra karlatm R onald, h erkesin
hayranlk besledii Kaye W ebb tarafndan oktan kefedilm iti
bile, Kaye, gm en bir Orta Avrupalnn kurduu, bizim kua
217

n beeniyle izledii son moda bir cep dergisi olan L illipu tu

o tarihte editrlk grevi yrtyordu ve ileride Ronald'la ev
lenecekti. (Dergi tamamen yok olmadan nce benden de sava
srasnda ve savatan sonra birka makale alm t.) Bu srada
Ronald, byk oranda yaratt S. Trinians izgi rom an saye
sinde -k o rk u n rencilerle dolu bir kz okulunu konu alyor
d u - dnem inin en baarl karikatristlerinden biri haline ge
le c e k ti; g r n e b a k lrsa sava d n em in d e k ald esir
kamplarndaki dehet saan kk Jap o n dan esinlenm iti.
stihkam erlii yaptm dnem de ounu ngiliz iilerin
oluturduu iilerin arasndaydm. Bylelikle, sk sk sabrm
tasa da, drstlkleri, zrvala kar besledikleri gvensizlik
leri, sn f bilinleri, yoldalk ve karlkl yardmlama duygu
lar onlara kalc bir hayranlk beslem em e yol at. yi insan
lard. Kom nistlerin proletaryann erdemlerine inanmakla y
kml olduunu biliyordum ancak, bu teorik inancn fiiliyatta
snanmas da iimi ferahlatmt.
D erken Hitler, N orve ve D anim arkay igal etti ve sava
gerek anlamda balad. Alm anlar Hollanda, Belika ve Lksemburgu istila ettiinde - k i buna inanam yorduk- 56 0 . Sah
ra Birligine sahici bir i km t. Etrafmzda akp giden Norfolkun sivil hayalndan neredeyse tam am en.tecrit edilm i bir
vaziyette, Dou Britanyaya ynelik olas bir saldrya hazrlk
olsun diye gnde on drt saat savunm a talim i yapyorduk.
Kum torbalar tayor, tanklar durdurmak iin sivil bir kaz
m akinesinin kentin etrafna kazd siper duvarlarn kaplyor
duk. Bu konuda deneyimsiz ve beceriksiz olmamz bir yana,
bilhassa da ne tanksavar silah ne de baka eyimiz olduun
dan tanklar bu hendein durdurabileceine dpedz phey
le yaklayorduk. Yine de asl iimiz mayn dem ek ve gerek
olduunda kullanlm ak zere kprlere patlayc dzenekleri
yerletirm ekti. lkbahardan yaza girerken hava koullar bu i
iin son derece uygun hale geldi. G reat Yarm ouhun hemen
dndaki Breydon W ater zerinde yer alan byk kprnn
putrellerine trm anrken (biraz tediginlikle) hissettiim m uh
teem kvanc hl anm sarm ; mavi gkyz ve tuzlu suyun
218

arasndaki yksek kpr gvertesinin zerinde alm tk .

Durmadan patlayclarla, fnye ve fitillerle har neir olmann
insana yaatt (aldatc) g duygusunu da unutam am . Yan
mza 100 kiloluk patlayc ve bir adr alarak drt kiilik
kk m frezeler halinde gnderildiim iz cra kpr ya da
kanal havuzlarnda, istilaclar beklerken yaadmz tatil ay
lakl da hl hatrmda. G eldiklerinde ne yapacaktk acaba?
Asker deneyimimiz yoktu, toyduk ve hatta silahszdk: Hantal
Lee-Enfield tfeklerim ize ek olarak dman u aklarn dur
durmak iin birliin hepi topu alt adet Lewis silah vard. G
rne gre, W ehrm acht* karsnda nc saflarda, etkileyici
bir savunma sergileyem eyecektik.
Almanyann Danim arka ve Norvee saldrm as karsnda
arkadalar inanl bir fke sergilemilerdi. Neville Cham berlaini nihayet iktidardan dren siyas krizin tam ortasnda bu
kez Belika, Hollanda ve Lksemburg igal edildiindeyse bir
lie bunalm, kasvet ve hatta yenilgi psikolojisi hakim di. Kla
yatakhanesinde, Alman ordusunun bizim kinden lam olarak
ne kadar stn olduu ve Alman ynetim i altnda ilerin nasl
olaca zerine yrtlen bir sohbet srasnda, birlikteki rlan
dalI arkada M ick Flanigan, Siz ne biim ngiliz askerlerisi
niz? diye sorm utu. C hem berlainin d herkesi yeniden
eski neesine kavuturm utu nk genel bu hrann nem li
sebeplerinden biri olarak grlyordu. Birliim iz, yeni C hurc
hill hkm etinin greve geliini bariz bir m em nuniyet ifade
siyle karlam t. (O tarihle Churchill, Duff C ooper ve Eden
gibi demagog bile olm aktan uzak a risto k ra tla rn Britanya i
ilerinin kahram anlan olmas bana garip geliyordu.)
lerleyen haftalarda son derece ypratc fiziksel alm a ve
kamplardaki neredeyse katksz tecrit nedeniyle cesaretler yeni
den kmld. Churchillin radyodan yaynlanan nl sylevlerinin
ve Btn kylarda arpacaz, balkl konumasnn sivilleri
nasl etkilediini bilmiyorum ama muhtemelen Norfolku ky(* ) W chrm achl: Almanyann 1 9 3 5 -1 9 4 5 yllan arasndaki silahl kuvvetlerine ve
rilen ad. Reichsw ehrden sonraki ve hali hazrdaki Bundeswehrden nceki or
du - .n.
219

lanm da kasteden bu konuma bizim dinleyemediimiz bir za

mana denk gelmiti. Aslnda o dnemde, arkadalann ruh halini
korkun diye nitelem iim . G ece gndz saatlerce alyor,
klalar ve alma yerlerine neredeyse hapsolmu vaziyette (o
zaman en byk elencemizin haftada bir du almak, olduu
nu yazmm) hibir aklam a yaplmadan, adam yerine bile
konmadan, takdir almadan ve hepsinden nem lisi ikinci snf
vatanda muamelesi grerek, isimsiz insanlar gibi despota hk
medilerek yayorduk. Orta snfa mensup askerler, beyazln
ve kep rozeti parlatmann unutulup herkesin eit olduu, cep
heye gitme dleri kuruyordu. Arkadalarmn ou, bunun in
sanca bir yaam olmad sonucuna varmt. Sava biterse, ta
mam. Buradan kp sivil hayata geri dnmek istiyorum. Ger
eklen bunu mu kastediyorlard? Akas hayr, zira 17 Temmuzda Fransann dne verdikleri tepki bunun kantyd.
Great Yarmoutha giden dz yoldaki korum akla grevli ol
duumuz kk kprnn yaknlarnda bulunan bir biraha
neye giderken duymutum haberleri. Hepimiz bunun ne anla
ma geldiini gayet iyi biliyorduk. Britanya artk yalnzd. Bir
ka saat sonra gnlm e yle yazmtm:
B unu n soru m lu su k im ? Radyo h ab e rle rin d e n yarm saal
son ra ln g iliz le r bu soru y u sorm ay a balad bile. H aberleri
duyduum birahanede de, beni kprye geri gtren arabada
da, adrdaki iki arkadam arasnda da soru ayn. Bir lek ya
nt var: Yal C h am b erlain . O y birli iy le varlan so n u ; her
kim suluysa bunu bir ekild e dem eli. Bu geici bir drt ol
sa bile nem li...
Kprm zde b ir araba durdu. G zlkl ve takm a dili bu
src gezgin bir satc olm al. Radyo haberlerini dinlediniz
m i? diyorum . Evet, d in led ik. Adam kafasn sallayarak K
t, kt' diyor. o k kt , felaket. Sonra arabasn sryor.
Arkasndan Neyse, teek k rler! diye seslenip uzun im en le
rin arasndaki banka uzanp sessizce ve dehet iinde olan b i
tenler zerine konum aya devam ediyoruz.
Dier ikisi bunlara inanam yor.
220

A rkadalarm sad ece olan b ilen leri k avram akla zo rla n sa

iyiydi. Bunun, savan sonu veya Hilerle ban yapmak anlan\na geldiini de ne tasavvur edebiliyor ne de alglayabiliyor
lard. (Fransa'nn d karsnda verdiim ani tepkiyi oku
yunca, Partinin 1 9 3 9 Eyll ayndan beri izledii resmi izgiye
ramen aslnda benim de farkl durumda olmadm anlal
yor. Akllarm zdan geen ey Hitlerin kazanaca bir zafer de
ildi.) Uruna dvtkleri bir savan sonucunda gelen bir
yenilgiyi tasavvur edebilirlerdi; 1940 ylnda, bu olasl d
nmekten daha kolay bir ey yoklu. Ayrca, ayet H itler saldnrsa - k i herkeste byle bir beklenti v ard - onu pek fazla dur
duracak bir ey olm adn Dou Britanya kysna yakn olan
herkes gayet iyi biliyordu. A ncak tasavvur edem edikleri ey
savaa devam edilmemesiydi. Geri politik gerekliin az ok
ayrdnda olan herkes (h er ne kadar Dou Britanya batakln
da bunun iin eldeki tek malzeme ara sra edinilen D aily Te
legraph gazetesi olsa da) Britanyann durum unun ne d en li
mitsiz olduunu fark ederdi. W inston C hurchill, Britanyann
henz yenilm edigini ve h a liy le savaa devam etm ek gerektii
ni d n en lere terc m an olm u tu . G eri k o n u m a sn d a k i
cengverce meydan okuyan tavr byk olaslkla arkadalar
mn h ibiri hissetm iyordu. C hurchill, Britanyann (daha iyi
bilgilenmi pek oklarndan farkl olarak) pes edeceini dnemeyen, 5 6 0 . Sahra Birliindekiler gibi sradan ngiliz halk
na hitap ediyordu.
Bilinen o k i, H itlerin Silahl Kuvvetler Kom utan G eneral
Halderin deyimiyle, Fhrer, Britanyann bar yapmama ko
nusundaki srar nedeniyle byk aknla kaplm t, zira
makul bir anlam a teklifi getirdiklerini sanyorlard.1 Bu aa
mada Britanyay igal etm ekte ya da lkeye saldrm akta bir
yarar grm yordu, (yine Halderin szlerini aktarrsak), Bu
nun Almanyaya b ir yarar getirm eyecei, kansndayd. A l
man kan dklm esi sadece Japonyann, ABDnin ve dierleri
nin iine yarayacakt. Aslnda Churchillin Roosevelte yazd
* lan Kershaw, H iller (Londra, 2 0 0 1 ) c il 2 , s. 3 0 2 .
221

mektupLa gayet gzel tarif ettii zere Hitler, Britanyay Hit

ler im paratorluunun tebas olarak , tutm ak niyetindeydi.2
1 9 9 0 lara geldiim izde, M uhafazakr tarihilerd en m enkul
gen bir ekol, Britanyann o tarihte bu artlar kabul etmesi
gerektiini savunacakt. ayet Lord Halifax ve 1 9 4 0 larn Mu
hafazakr Pari'sindeki gl bar yanllar, o vakit bunun im
knsz olm adn, aslnda olaslk dahilinde olduunu etkili
bir dille aklayabilm i olsalard, tpk Franszlarn M arshal
Ptainin peinden gitmesi gibi, Ingiliz halknn ounluu da
onlar takip etm i olacakt. Halbuki, tarihim izdeki o srad
an yaayanlarn anmsayaca gibi, kimse yenilgiyi kabullen
m ekten yana olanlarn baskn kacana inanm yordu. Zira
onlara bar tesis edenler olarak deil, lkenin bu darboaza
gelm esinden sorum lu sulular" gzyle baklyordu. Dolay
syla bu kitlesel destei arkasna alan Churchill ve i Partili
bakanlar pes etmeden devam etti.
Btn bu olanlardan bihaberdik. Ne Churchill hkm etin
deki ban grubundan (geri sol kanal bunun varlndan p
he ediyordu) ne de Hitlerin teklif ve tereddtlerinden haber
dardk. ans eseri Austos 1 9 4 0 ta Hitler Britanyaya kitlesel
hava saldrs balatt. Eyll balarnda Londraya balatlan ge
ce bombardmanlar anlam na geliyordu bu. Baka bir ey yap
mak elimizden gelm ediinden savaa devam eden bir halk ola
rak, kendi kahram anlnn bilinciyle hareket eden bir halk
oluverdik. Dorudan etkilenm eyenler de dahil olm ak zere
herkes, gnlk hayatn bom balarn tehdidinde srdren in
sanlarla kendini zdeletiriyordu. Bunu Churchillin ( Bu on
larn en iyi zamanyd) balkl konum asndaki tumturakl
szleriyle dile getirecek deildik am a, H itlere tek bamza
meydan okuma fikri de yabana atlacak cinsten bir haz deildi.
Peki ama nasl devam edecektik? Savatan galip km ay bir
tarafa brakn yakn bir gelecekte ktaya dnp dnem eyecei
miz bile mehuld. Britanya Sava ve Dou Britanya Tm eninin kendi kaderine terk edildii zaman dilimi arasnda Nor2 A.g.f., s. 298.

222

folktan Perthshirea, sko Sn rlan ndan G aller B ataklklarn a

kadar Britanyann geni dzlklerinde gezindik. Ancak btn
bu sre boyunca, 5 6 0 . Sahra Birliinin elemanlar olarak, bir
liin Almanyaya kar yrtlen savala ilikili olabilecek her
hangi bir faaliyetine rastlamamtk. Sadece 1941de bir sefer,
Liverpool'daki byk Alman basknlar srasnda kendim izi
Merseysideda konulanm vaziyette bulm u ve ertesi sabah
da enkaz kaldrma alm as yapmak zere seferber edilm itik.
(Kafamda teneke balmla bir Liverpool sokak kantininden
ay alrken dost canls hanm larn ektii fotoraf gazetede
baslan ilk fotorafm o lm al.) te yandan, H itlerin B ritan
yay n e savatan karm asnn bir yolu vard ne de koullar
olduu gibi brakabilecek durumdayd. Aslnda, bilinen o ki,
batda Britanyay yenilgiye uratmadaki baarszl onu do
uya Sovyetler Birliine ynekm i ve bylelikle Britanyann
savatan galip km asn salamt.
Her halkrda, 1 9 4 0 yazndan itibaren benim kadar ateli
ve inanl parti yeleri asndan bile durum netlem iti: O r
duda kim se savaa kar olan resm Parti izgisine kulak asm a
yacakt. G ittike daha m antksz bir hal alyordu ve Almanla.n n 1941 baharnda Balkanlar istila ettii andan itibaren be
nim amdan (hatta Parti liderliinde bulunan pek oklar a
snda da) artk bu izginin zerrece m antk ieren b ir yan kal
mamt. Bilindii zere, bu izgideki gerekdlgm esas kur
ban Stalin olm utu: H ilerin SSCBye saldracana iaret eden
gittike artan saydaki, gvenilir, ayrntl kantlan, inatla ve
sistematik bir ekilde -A lm an lar SSCB snrlann getiklerinde
d ah i- kabullenm eyi reddetmiti. Hitlerin Rusyaya saldrm a ih
timali o kadar glyd ki, Ingiliz Partisi bile Haziran 1 9 4 1 in
balarnda bunu bekliyor ve sadece W inston C hurchillin vere
cei tepki konusunda endie ediyordu.3
Bundan tr hem kom nistler hem de kom nizm aleyh
tarlar 22 Haziran 1 9 4 1 de H itler SSCByi igal ettiinde ayn
rahatlama ve umudu hissettiler. Bizim ki gibi asl olarak ii st3 Theodor Pragcr Z w ischcn London und Mo sk a u : B ekm n tn isse ein es R ev ision ists
(Viyana 1975), s. 59.
223

nf kkenli bir birimdeyse rahatlamadan daha fazlas hkim

di. Souk Sava yllarnda yetien nesiller, ngiliz ii kesim i
nin ve hatta sendika lid erlerinin, savatan n ce Sovyet Rus
yaya ii devleti olarak atfettikleri nem in ne derece byk
olduunu, bunun yan sra faizm karsnda ona e x o ffic io
[konum u geregil adeta bir sper g rol biildiini bilem ez.
Kukusuz herkes H itlere kar yrtlen savata Rusyann
desteinin kanlm az olduunun da farkndayd. SSCBye kar
derin dm anlk besleyen gzlem ci ve eletirm enler h i ek
sik olmasa da, Souk Savaa kadar SSCBnin Britanya ii Ha
reketi iindeki hakim im aj n e totalitar rejim , ne kitlesel terr
ne de esir kamplaryd. Dolaysyla, Haziran 1 9 4 1 de rahat bir
nefes alan Parti yeleri, savatan n ce syledikleri noktaya ge
ri dndler ve sradan Britanyallar kitlesine katldlar. Baa
vu da dahil, 56 0 . Sahra Birliinin tm elem anlarna imzalat
tm bir futbol lopunun, Kzl Ordu bnyesindeki muadilimiz
olan bir istihkm sn fn a iletilm esi iin , topu L ondradaki
Sovyet Bykeliligine yollam tm . Sanrm , o zam anlar ok
tan egem en glerin gazetesi halin e gelm i olan D aily Mirror'da bir fotorafm z k m t. 2 2 Haziran 1 9 4 1 den sonra
kom nist propaganda aa yukar kendini hissettirdi.

III
stihkm Snfnda bulunduum dnem de, Hitlerin dne
ya da dnya devrim ine pek katkm olmasa da, orada geen za
mana ilikin Ordu Eilim Birliklerindekine nazaran syleye
cek daha o k eyim var. A skerlikle gerekmeyen eyler retti
ini ve askerlikle ilgisiz (ya da baka baka) m eseleler tartt
n iddia eden bir birliin ne m enem bir geleneksel askeri d
nce tadn bana sorm ayn. Buna hogr gsteriliyordu
nk birliin banda, vakti zamannda V C * kazanm olan
Albay Archie W hite adl profesyonel bir asker bulunuyordu.
( * ) V C Britanya Ordusu nda savata gsterilen yararlla bal olarak alnabile
cek en yksek madalya - .n.
224

Ayrca sava dnem inde askere alnanlarn ekseriyetle asker

likle ilgisi olmayan bir hayal tarzndan geldikleri dnlrse,
moral ykseltm ek iin biteviye tekrarlanan alaya sadakat ve
onur sylem lerinden daha farkl eylere gereksinim vard. O r
du, AECnin, Ordu Cari iler Brosuyla (ABCA) olan bana
scak bakm yordu. ABCA, ii kesim i sem patizanlar tarafn
dan yazlmad her bakm dan belli olan politik tartm alarn
yer ald aylk brorler yaymlyordu. M uhafazakr politika
clar, 1945'te kitlesel olarak i Partisine oy veren silahl kuv
vetlerin radikallem esinden ileride ABCAIy sorum lu tutacakt.
Bu bak, askerlik yapan kadn ve erkeklerin ounluunda
ki bilhassa politik yazma kar varolan ilgiye gereinden fazla
nem atfetm ek anlam na geliyordu. ABCA, okum a alkanl
olan bir aznla hitap ediyor ve onlar hedef alyordu ancak
kitleleri galeyana getiren bir ileve sahip deildi. ayet Britan
ya snrlarnda ya da yaknlarnda, okum a yoluyla m angalarn
siyas fikirlerini ekillendiren herhangi b ir eyden sz edile
cekse bu phesiz, akllca retilen ve dierlerine nazaran as
ker ktalarda daha geni bir kesim in okuyup tartt, i
Partisi taraftan ve ok tirajl gazete D aily M irrordan bakas
olamazd. ngiliz Ordusu Gney Kuvvetlerinn politik radikal
lemesine de H itlerin yenilgisinden daha fazla katkm bulun
duunu iddia edemem. Haziran 1941'd en sonra parti izgisi
sava kazanyordu. Bu da kom nistleri herkesle ayn hizaya
getirmiti. G eri bundan tr kom nistler, daha az hizaya
gelmi ve daha az disiplinli dier sol kanat yandalarna naza
ran hkmeti eletirm eye o kadar yanamyorlard. Tabii Rooseveltten daha n ce ve C huchill'den daha byk hevesle Ba
il Avrupann igal edilmesi talebi gibi SSCBnin ortaya att
meseleler saylmazsa. Parti, kamuoyunda Stalin ve Kzl Ordu
lehine ateli hayranlk ve destek uyandrma ihtiyac hissetm i
yordu. Savata Coldstream M uhafzlarnda grev yapm, po
litikadan uzak (g eri 1 9 4 5 te ii P artisine oy v erm i) bir
emekli baavu olan kaynpederim bile konuklarna bbrle
nerek 1 9 3 0 lardaki gsterm elik Stalinist m ahkem elerin kt
naTOsalm savcs Vishinskyye benzediini anlatrd.
225

Ordu bizim gibi AEC avu eitm enleriyle (Kolordunun en

dk rtbesi) ne yapacam bilem ediinden, kendim izi tuhaf
bir asker hapishanede, daha ziyade birer asker din grevlisi
gibi hissediyorduk; bir subay rtbeleri ve pederin varlm zo
runlu klan riteller eksikti. Birer ikier s kamplarna ya da
eitim kamplarna datldk ya da belirgin bir ilev stlenm e
diim iz harekat birliklerine gnderildik. Klalarm zdan, er
taynndan, dem elerden sorum lu olan asker birlie teknik
anlamda o k fazla bal deildik, kim se bizi fazla rahatsz et
miyordu. Silahlanm z vard ancak bunlar o denli ie yaramaz
aletlerdi ki nihayet terhis olduumda tfeimin elle tutulacak
ksm dahi yoktu. te yandan yerletirildiim h ib ir yerde
daktilom la birka kitabm a yer bulm akta zorlu k ekm em i
tim. Anmsadm kadaryla, b ir sreliine gnderildiim Si
lahl Muhafzlar Tm eninde hikim se, n e giyini n e hal ve ta
vr itibariyle titizliiyle m ehur M uhafz Tugaynn gereklerini
yerine getirmeye pek yellenm eyen benim gibi bir avuun g
rnm hakknda bir yorumda bulunm amt. Bu durumdan
paay ancak Eilim avuu olanlar kurtarabilirdi. En azndan
denizar yolculua kana kadar ordu yar bamsz bir hayat
srm em ize im kn tanm t. A EC tarafndan gtrldm
gney ngiltere'nin m u h telif blgelerind en hangi aralklarla
Londraya gidip gelm itim anm sam yorum . A ncak sonunda
-b ilh assa da 1943 baharnda evlendikten s o n ra - neredeyse her
hafta sonumu artk Londrada geirir olmutum.
Bylelikle, fiiliyatta peyderpey iten eve, evden ie giden ve
hafta sonu tatil yapan bir sivile dntm hissediyordum.
Aslna baklrsa, zaman zaman gnlk hayatm bir sivilinkinden farkszlayordu. Tek fark zerimdeki niformayd. Dola
ysyla son on sekiz aym G loucesterde orta snftan akl se
lim bir hanm n - Bayan Edwards diye birinin yannda geir
dim . G em iten beri blg ed eki i Partisi M Pn in taraftar
olan Bayan Edwardsm salonunda 1939da, mali danmannn
sraryla -b e lli ki iinin ehli b iriy d i- yatrm am acyla 9 0 0 ster
line satn ald orta kalite bir M atisse tablosu vard. 1 9 4 5 in
seim kampanyalarnda i Partisi adna orada konum a bile
226

yapmtm. Kaplarn eiinde karlatm beklenm edik kit

lesel destek karsnda en az bakalar kadar ben de hayrete
kaplmtm. Yerel KPnin kaleleri durumundaki G loucesterle
Cheltenham yolu zerinde yer alan byk uak fabrikalarn
daki iilere bile orduyu tem silen hitap etm itim . Sonula kit
lenin nnde konum a yapmakta doal bir yeteneim olm ad
sonucuna varmtm.
Bununla beraber, yetikin bir erkek olarak hayatm srdr
dm yer Londrayd. 1 9 4 0 -1 9 4 1 Blitz gnlerinde, koullar
ne olursa olsun btn izinlerim i burada geirm itim . nsann
sradan faaliyetlerini bom bardm anlar altnda srdrebilm esi
nin ancak belli dozda bir uyuuk kadercilik hissiyle m m kn
olduunu da ( aln yaznda varsa bomba sana isabet edecek
tir") gece yryleri srasnda kefetmitim. Artk buraya da
ha sk gelip gitm e frsat bulduumdan ayn zamanda daha d
zenli ve nispeten ngrlebilir bir zel hayat da ufukla beliri
yordu. ekici bir LSE kom nisti olarak hayal meyal tandm
ve o tarihte T icaret D epartm anna bal alan M uriel Seamanla 1 9 4 3 e evlendim. Bu da bana, says pek az olan ger
ek ( Bow anlarnn sesi eliinde dnyaya g elen ) C o ck neylerden* biriyle vakti zam annda evli olduum u sylem e
forsan tanyor. Zira kendisi Londra Kulesinde dom utu, an
nesi bir B eefeater (K u len in Y n e tic ile ri) k z ve b ab as da
Coldstream M uhafz Birliinde kalenin hzinelerini korum ak
la grevli avutu. Bu, ayn zamanda benim sava sonras gele
ceimi de belirsizlikten kurtaracakt. Zira lam gn alan st
kademeden bir memurla evlenince ya sava sonrasnda, ara
trma yrttm alan deitirecek ya da Fransz Gney Afri
kas na giderken kanm Londrada brakacaktm . Londrada ge
ici bir sre iin m em urluk yapan eski retm enim M ouinia
Postana dantktan sonra tesadf eseri Fabian Topluluunun
tarihine el attm ; konuyla ilgili neredeyse b t n kaynaklar
byk kentlerde bulm ak m m knd. Ancak setiim konuda
hsrana uradm. Zaten akabinde yaptm evlilik iin de ayn
t * ) Cockney: Londra'da East Endde yaayan ii snf yelerini anlatm ak iin
kullanlan bir deyim.
227

ey sz konusu olacakt. O tarihle bu kanda deildim ama bi

zim kinin akbeti de sava dnem inde yaplan bir dizi dier ev
lilie benzemiti. Neyse ki henz ocuum uz yoktu.
Londradaki balca arkadalarm -L S E den eski akm M ar
jo rie ve onun sevgilisi bir baka LSE kzl, ekici ekonom ist
Ted Prager vastasyla M urielle bir kez daha karlaacaktm .
Ted, Ingiliz hkm etinin Nazi aleyhtar ateli gen Avusturya
lIlar ve Alman m ltecilerini neredeyse gz kapal gnderdii
geici srgn yerinden (Kanada, Man Adasndan) yeni dn
mt. Cambridgede doktora yaptktan sonra, 1945'te sadk
bir Parti yesi olarak Avusturyaya geri dnmezden nce, g
nmzn tabiriyle beyin takm olarak adlandrlabilecek bir
i iin PEPte (P olitik ve ktisadi Planlam a) alm t. O vakit
ler bakasyla evliydi. M eslek hayal asndan, hatta siyas
adan baktmzda bile kalmas kendisi iin belki de daha iyi
olacakt. Bizim renci kua iinde veya yatlarm arasnda,
sava zaman Londrada kalc bir hayal kurup da i bulabilen
ender iftlerdendi. Kuzenim D enis Prestonun ev halk da bun
lara bir baka rnekti. Zira fiziksel olarak bir engeli olmayan
erkeklerin ou niform a giym iti ve istihbarat iinde ya da
kurm ay kadroda grev alan hepi lopu b irk a ask er byk
kentlerde grevlendirilmiti. te yandan, kentin her yan
rencilik yllarndan tandk bir sr kadnla doluydu, zira sa
va kadnlar iin daha n cesine nazaran epeyce i olana ya
ratmt. Ya ortalamas, salk ve cinsiyet bakm ndan d
nldnde Londradaki arkadalar bu yzden garip bir tarz
da deiik yelpazelere ait bir topluluklu. Anszn kp gelen
ve ekip giden adamlar, dardan gelen ziyaretiler ve benim
gibiler... Kadnlar, askerlik ya gem i olanlar ve fiziksel ye
terlii olm ayanlar kentin gedikli sakinleriydi. A ncak bunun
haricinde bir baka tablo daha vard ki hi deimiyordu: Ya
banclar, yani bana sorarsanz, gnlk dili Alm anca olanlar.
D olaysyla, Ted Pragerm , bir kom nist olarak derin balara
sahip olduu Bamsz Avusturya H arekelinin geni muhitiyle
beni temasa geirm esi son derece doald.
Bo gezen ve dzenli olarak Londra'ya gelip giden biri ola
228

rak er ya da ge m ltecilerin ortam na yolum un deceini bi

liyordum. A slnda Salisbury Plaindeki askerliim srasnda
onlara rast geldiim zam anlar olm utu. Zira mzisyenlerden,
eski arivcilerden, sahne am irleri ve ekonom ist adaylarndan
oluan Orta Avrupa kkenli bu m uhtelif insan grubunun fert
leriyle ktphanelerde veya lokallerde karlamanz kuvvetle
muhtemeldi. Britanya onlara nc Kolorduda vasfsz iiler
olarak grev veriyordu. (Zamanla ilerinden pek ou silahl
kuvvetlerde daha m akul ekilde grevlendirilecekti.) Alman
yayla h ib ir duygusal bam olm ad ve A vusturyayla da
hayli az bam o ld u u h ald e A lm an ca b en im d ilim d i ve
1933te Berlinden ayrlp artk bu dili kullanm ak zorunda ol
madm bir lkeye geldiim iz andan itibaren onu unutm a
mak iin byk abalar sarf etm itim . Hl benim zel dilimdi
o. G enlik dnem im in hacim li gnlklerini Alm anca tutm u
tum, hatta sava dnem inde ara sra tuttuum gnlk de bu
dildeydi. Yaz dilinde dzenli olarak ngilizce kullanm akla bir
likle, H itlere kar yrtlen savata lkem in iki dil biliyor
olmamdan faydalanmay reddetm esi karsnda bu d ili hl
kullanabildiimi kendi kendim e ispatlama ihtiyac duyuyor
dum. A slnda, 1 9 4 4 te, m asraflarn E n fo rm asy o n B a k a n lgnn stlendii, baarsz haftalk Almanca srgn dergisi D ie
Zeitung iin serbest yazar olarak katkda bulunup eitli edebi
yazlar kalem e alm tm . Siyas hedefleri veya yaymak istedik
leri ilkeler her ne idiyse gazete bunda baarl olam am ve
hsrana urayan maddi destekiler de sava sona erer ermez
gazetenin yaynna son verm iti. Alman sosyal dem okratlar,
sosyalist srgnler ve kom nist m lteciler gazeteyi acm asz
eletiri yam uruna tutm utu. D em ek ki; orada yazm ak iin
Partiye danm olm am im knsz grnyor, bir baka deyi
le bu ie herhangi bir ekilde siyas bir mana atfetm em i o l
malym. G azetenin edebiyat editr Peter Bratta dam dan
dercesine yazvermitim. Bism arkn ve ok sayda Prusyal
generalin bir hom oseksel akrabas olan son derece kltrl,
yumuak yzl Peterm gerek ad W olfgang von Einsiedeld.
1933ten nce Vossische Zeitungun edebi editrln yrt229

ml. Bana rnek bir nezaket gstererek, anlayl ve arka

daa yaklam ve hi phesiz Almanca dil hatalarm da d
zeltmiti. Sava dnem i Soho birahanelerinde buluup sohbet
ederdik. Peter, M n ihe tandktan sonra balantm z kop
mutu. Ancak kimbilir, belki de elinizdeki bu kitap, ailem ve
K om nist Parti haricinde sava dnem inde kendim i borlu
hissettiim birka insandan biri olan P etera teekkrlerim i
iletm ek iin iyi bir vesiledir.
Tedy Prager'in beni tem asa geirdii Bam sz Avusturya
Hareketi kltrel ve politik anlamda daha ciddi bir m eseley
di. Hareket, arka planda kom nistler tarafndan rgtlenm e
sine ve bundan tr son derece m aharetle idare edilm esine
ramen, Avusturya m lteci topluluunun pek politize olm a
m (M an ch ester'd eki m stak bel kaynpederim de bunlara
dahil olm ak kaydyla) ounluunu seferber etm ekte baarl
olm utu. Bunun iin, basil ama ekili bir slogandan yola k
y orlard ; A vusturyalIlar A lm an d e ild ir. Bu, k u ru lan ilk
Avusturya Cum huriyetinin (1 9 1 8 -1 9 3 8 ) geleneiyle taban ta
bana ztlk ieriyordu. Zira o tarihlerde, bir avu Habsburg
yanls -v e 1936dan itibaren de k o m n istler- saylmazsa, b
tn p artiler bu nun tam te rsin i sav u n arak lk en in Alman
Avusturyas olduunu vurguluyor ve Alm anyayla yaplacak
nihai birlemeyi (H itler gelene kadar) drt gzle bekliyorlar
d. Bundan tr, Hitlerin M art 1 9 3 8 deki A nschlussu rakip
lerini ideolojik olarak etkisiz hale getirm iti: Eski sosyalist li
der Karl R enner (1 9 4 5 e ik in ci Avusturya C um huriyetinin
cum hurbakan olacakt) bile onu m em nuniyetle karlam t.
K om n istler b ir s re, A vusturyan n A lm anya'dan tarihsel
halta kltrel anlamda ayrl lehine ilgin bir tartma y
rttler. Hem bir kom nist hem de yetkin bir tarihi olmam
hasebiyle ben de eninde sonunda bu konuyla ilgili grevlen
dirilm itim . (N isan 1 9 4 5 ten 1 9 4 6 da terhis olana dein Ba
msz Avusturya gazetelerine bu minvalde yazdm makale
ler m uhtem elen baslan ilk tarih alm alartm d.) Alman ol
m adklar fikri ounluu Yahudilerden oluan AvusturyalI
m lteci topluluuna haliyle hitap eden bir izgiydi. Yahudi230

lerden oluan bu topluluk, Britanyaya kar besledii btn

m innettarlk ve hayranla ramen m lteci Alnanlara naza
ran toplum la kaynam akta daha fazla zorlanm t. Sz k on u
su hareket, ayn zam anda M ttefiklerin sava sonras p o liti
kalaryla da rtyordu; yani kta Avrupas ndan gelen m l
tecilerin ak farkla en iyi rgtlenm esi olan Bamsz Avus
turya H areketi, ksm en resm ! anlamda bir itibara sahipti ve
m lteci siy ase tin e has o m utad az d alalarn d an b y k
oranda m uaft. Bunun yan sra 1 9 3 8 -1 9 3 9 un K in d ertran sp ortcsiyle* gelen m lteci AvusturyalI ocuk ve genlere topluluk
bilinci ve gen Avusturyada bir gelecek anlay alam akta
srad bir baar kaydediyordu. N ihayet Avusturyaya d n
dklerinde Britanyadaki srgn hayatlarn son derece scak
anlarla yadedeceklerdi. air ve evirmen Erich Fried ve res
sam G eorg Hisler gibi sonradan edindiim arkadalarm dan
bazlar bu ortamdan gelm iti.
Orduda yar bam sz sren hayatm , d olaysyla p e k az
zahmet gerektirm ekle birlikte hayli m akbuld. Bir ailem , ar
kadalarm ve Londrada kltrel bir m uhitim vard. (Aydn
lar ve ou sol kanata m ensup caz m erakllar iin yaym la
nan J a z z M usic adl kk bir sreli yaynla ilikisi olan kuze
nim D enis sayesinde) Londrann iinden ve dndan k k
ama ciddi blues ve cazsever cam ialarla tanm aya balam
tm. Aslnda ordudayken kalktm eitsel ilerden biri n is
peten daha baarl olm utu; D orselin yokluklar iind e s
zm ona G en E rler eitim birim inde bir caz snf o lu tu r
mutum. Bu vesileyle, hem plak dn alm ak hem de C harles
Foxla konuup bilgim i artrm ak iin dzenli olarak Bournemoutha gidip geldim. stelik, herhangi bir Parti kolunda res
men grevli olm asam da, anm sadm kadaryla tartacak
bir ym siyas m esele vard. Zira grne baklrsa, 1 9 4 3 te
Moskova, kom nist hareketin geleceini topyekn bir soru
iaretine e v irm iti; K om nist E ntern asyo n ali fesh etm iti.
i* ) Kidertransporte: Nazilerin Yahudilere ynelik saldrlan balaynca 17 ya
sndan k k Yahudi o cu k la n m n Alm anya'dan Britanya'ya getirildii d
nem - .n.
231

Ayn yl iinde Stalin, Roosevelt ve Churchill arasnda yaplan

^Tahran K onferan sna dayanarak, Stalin kapitalizm le sosya
lizm arasnda sava sonras srekli ibirlii olasln akla
m t. ABD K om nist Partisi sonunda feshedilm iti. Am eri
kan K om nist lider Earl Browder, kapitalizm le sosyalizm in
yeryznde bar iinde bir arada varolabilm e ve ibirlii yap
ma zam annn g eld i in i,4 ak lam t. Bu, Stalin in verdii
yetki olmasa hibir kom nistin kamusal alanda aktan yr
tebilecei trde b ir sav deildi. Ve ngiliz K Psi de gelecek
planlarn, Tahran izgisinin, bu anlam a geldii varsaym
zerine oturtuyordu. Aslna baklrsa King Caddesinde biri
-sa n rm kltrel sorum lu Em ile B u r n s - sava sonras dne
me zg kapitalist-kom nist gelim elerin olas ktisad yanla
rna dair yrttkleri tartm alar zerine dosdoru bir yaz
kalem e almam istem iti. taatkr ve disiplinliydik, hatla Kom internin feshed ilm esin in m akul olabileceini gryor ve
m rm zn ABDde kom nizm in kurulduu gn grmeye
vefa etm eyeceini de biliyord uk, buna ram en, btn dev
rim cilerin bu yeni bak alarn iine sindirm esi pek kolay
deildi.
te yandan, mevcut durumda geen her gnm , savan ka
zan lm as iin die d o k u n u r h i b ir ey yapm adm bana
anmsatp duruyord. Kimse beni alelade ilerin bile kysna
yanatrmyordu. Doutan gelen beceri ya da niteliklerim pek
ahm ahm deildi ama en azndan bu am a iin bir ie yara
yabilirlerdi. G revlendirildiim tm en deniz ar yolculua
km ak iin hazrlanyordu ve beni almadan gidecekti. W hight
Adasmn sarp tepeliklerinden Fransaya gidecek igal donan
m asnn toparlann izlerken. Q ueen Victoriann kamp ko
na O sb o rn eda niform al b ir tu rist rol oynam aktan ve
Hazlittin Spirit o f the A ge adl kitabnn elden dme bir kop
yasn satn alm aktan bakaca bir ey gelm iyordu elimdenYurtdna gitm ek iin gnll olm am kim senin umurunda
deildi. G louceser'e gnderildim . ada dnya tarihinin en
4 Jo sep h R. Starobin, A m erican Communism in Crisis 1 9 4 3 -1 9 5 7 (C am b rid g e
MA, 1972) s. 55.
232

byk ve belirleyici krizlerinden birinin cereyan edecei yerde

de bulunam ayacaktm.
Yine de, farknda olmadan savaa dair bireylere dolayl da
olsa tank olacaktm . Genel sosyal yardm m em urluuna ben
zer bir grevle, daha dorusu yardmsever sivillerle aradaki ir
tibat salamak zere G loucesterdeki ehir Hastanesinin As
ker Kanadna sevkedilm itim . Hastane, ar yaralanma vaka
larnn, gitgide artan saylarla Normandyden gelen sava yara
llarnn, bilhassa da ar yanklarn tedavisinde uzmand. Kan
ve deri nakli yaplan, kollarla, bacaklarn selofana san l olduu
penisilin kokulu bir yerdi. Hastalar, tuhaf derecede cart renkte
hastane m avisi n l kler iinde -a sk e rle ri ayrdetm ek iin
krmz back k u lla n lrd - suratlarndan aa sarkan sosis
gibi eylerle etrafta yrrd. Herkesle ilgilendirdi, hatta yaral
Almanlar ve (subaylardan biri bana Nazi olm adn ama Fhrere kiisel ballk and itiini sylem iti.) talyanlarla bile...
(talyancay zor bela anlam am a ramen yatakla olan, Strindberg'in talyanca evirisini okuyan talyan subaylardan b iri,
Britanya ve talya hakknda, talyann gelecei ve sava hak
knda ve aklna gelen baka h er ey hakknda biteviye konu
mu, beni brakm am t.) O n b e gnde bir kan b ir derginin
zerine aldm notlara baklrsa M ttefiklerim iz" haliyle da
ha fazla gsmz kabartyordu. Szgelii, her iki orduda da
sav am , N o rm an d iy ada A lm an O rd u su n d an fira r ed ip
Edingburghda bir gece geirdikten sonra orada yine Polonya
lIlara katlan Torunlu Polonyal bunlardan biriydi; ve Himeimattaki rnek cesaretinden lr ald le je m e sp a h i aske
r takdir belgesini habire sergileyen, bizim le Fransz Cezayiri
zerinden balantya gem i, Bamsz Fransan n zel C o llenosu, kamburu km halde hastane mavileriyle gezen, ince
yanakl in ce Berberi suratyla kouun m askotu kk Fasl Amor Ben M oham m eds e b ir dieriydi.
Buras bir afet blgesiydi. Yine de bu derece kanl bir m ek
nn en srad taraf lm ler karsnda yaadmz aknlk
hissiydi. Buraya trajediden ziyade um ut damgasn vuruyordu.
Bunu o tarihte yle ifade ediyordum:
233

Her an, yzlerinin yarsn kaybetm i ya da yanan tanklarn

iinden kurtarlm birileriyle karlatm z gnler artk ge
ride kald. Arada srada tyler rpertici bir yaralanm a vaka
syla karlatm zda, duyduum uz ani tiksintiyi baklar
m zla aa vurm aktan korkarak ona bakarken nefesim izi tu
tuyoruz. A rtk bo vakitlerim izd e A pollonun M arsyasi* ne
hale getirdiini gzm zde canlandrm ak zor olm ayacak. Ve
ya, insan gzelliinin ne derece hassas dengelere bal oldu
unu da dnebiliriz; szgelii alt en e olm ad m bu denge
tm den ayor.
Bu kaytszlk, sak atlk larn artk geri dnsz trajediler
olm am asndan ileri geliyor. Buraya gelenler, genel olarak, en
nihayetinde buradan kark en, aa be yukar norm al bir
grnm e yeniden kavum u olacak. Bunun netice vermesi
aylar hatta yllara mal olsa bile... Zarif canl yon tunu n son ha
lini almas iin dzenilerce am eliyat gerekletirilm esi gere
kecek ve yarallar g ln grndkleri aam alar atlatacaklar
- ki bu korkun grnm eye kyasla daha beter bir durum bile
saylabilir. Yine de um utlarn daim a koruyorlar. O nlar so n
suza dein b ir eve hapsolacaklar bir gelecek deil insanca bir
yaam bekliyor. D erileri olm adndan m ineral banyolarna
yatrlyorlar ve birgn kendileri de bir deriye kavuacaklar
iin baka insanlarla akalaabiliyor, hastane kouunda, ya
naklarndan kanserli d okular sosis gibi sarkarak, zebra gibi
izgili suratlarla geziniyorlar.
A ncak bylesi bir hastanede insan U m ut'un anlam m kav
ramaya balar.

Ve sadece bedensel bir um ut da deildi bu. Savan sonu ve

kesin zafer daha yakn g r n d k e gelecee dair beslenen
um utlar da kendini hissettirm eye balad. te Askeri Kanat
iin yaynladm bltenden iki haber paras:
Eskid en tarm ii yapyordum am a iki bacam da koptuu
iin arlk yapam ayacam . Bayan Pits n e yapm ak istediim i
( * ) Marsyas: Apollonun bir m zik yarm asndan sonra derisini yzd m itolo
jik kahraman - .n.
234

sordu ve ben de Orduda motor tamircilii yaptma gre bu

na ne dersiniz? diye yantladm. Dolaysyla Bristolda bir
okula gideceim... Evde yaarsam ve ie devam etmem de
mecburi olmazsa haftada bir 4 5 lik karlnda motor elden
geireceim. Gazilere i bulmay hedefleyen bu plan bence ol
duka iyi.
Ve bir bakas da yle; C um a gn dzenlenecek olan AB
CA tartm asnn al, Yeniden inaata nasl giriebilirim ,
balnda d n celerin i ifade ed ecek 9 . B arakadan, avu
Owen RA ile yaplacak. Duvar iilerinin szcln yapan
ve bir zam anlar sendikasnn Kongre delegeliini yrten a
vu Owen, inaat iinde baka fikirleri tartmak isteyen olup
olmadn", renm ek istiyor. Savan sonu yaklam aktayd,
Genel Seim ler yaknd (koulardan bazlar datm a gitm e
den nce sem en form lar istem ilerdi) ve her ey farkl ola
cakt. 1 9 4 4 ve 1 9 4 5 te iim izde bu fikri paylamayan yok gi
biydi ve haliyle, hepim iz ncelikli olarak sava bittikten sonra
ne zaman terhis edileceimizi m erak ediyorduk.
Ben de ayn fikirdeydim. A skerlik hizmetim sama olduu
gibi savan sona ermesiyle gerekli ve normal olm utu. ik
yeti deildim. Sava sona erdikten sonra grebildiim kada
ryla orduda geirdiim her gn boa zaman kaybyd. 1 9 4 5
yaz sonbahara, derken ka dndnde niformal hayatm
da alm c yl doldurm ak zereydim, gelgelelim ordunun ben
den kurtulmaya zerrece niyeti yok gibiydi. Tam tersine! 1 9 4 6
balarnda aldm teklif karsnda hayretten dpedz dona
kaldm; btn iler bitm i gibi ordu beni bir parat birliine,
baka gnd erecek yer kalm am gibi F ilistin e gnderm eyi
neriyordu. Herhalde Alm anlara kar savaa gnderilm em i
olmam telafi etm ek niyetiyle beni Yahudilerle ya da Araplarla
savamaya gnderiyorlard.
Bu barda taran son damlayd. Bir kom nist Yahudi ola
rak elbette ilkesel olarak Siyonizm aleyhtarydm. te yandan,
beslediim sempatiler, nefretler ya da inanlarm ne olursa ol
sun, Yahudi meneli bir asker olarak tngilizler, Araplar ve Ya235

hudiler arasndaki l ihtilafn ortasnda yer alm ak benim

iin haddinden fazla karmaa ieriyordu. Dolaysyla, bir sefer
liine olsun kiisel ilikilerim i devreye sokarak Kings deki
retmenim Donald Bevese telefon ettim ve 1 9 3 9 daki aratrma
grevime geri dnm ek zere ordudan aynlm ak istediimi be
lirttim . Beves benim Cam bridgee dnm em in ne denli elzem
olduunu ifade eden gerekli m ektuplar yazd ve bunlar da is
tenen sonucu yaratt, ie yarar bir om uz antas haline getire
ceim gaz m askesi k lfn alk o yarak niform am 8 ubat
1 9 4 6 da teslim ettim , sivil giysilerim i ve elli alt gnlk terhis
iznimi aldm. Yirmi sekiz buuk yandaydm ve Londraya ve
insanca yaama geri dnyordum.

236

11
Souk Sava

I
1948de Bau ve Dou Almanya'y birbirinden ayran snrlar
Souk Sava cephesinin snrlan olacakt. Ruslann nisan ban
da kente giden karayollann kesm esiyle balayan Berlin Krizi
srasnda ve ona m teakip uzun aylar boyunca Berline ulam
ancak havadan salanrken, Bat ve Dogu, glerin tehlikeli ve
sinir bozucu bir yzlem esine kilitlendi. Batfdaki kom nistler,
saylar czi miktarda olsa da kar tarafta yer alyordu. Be
nim amdan Souk Sava dolaysyla Mays 1948de balamtt: ngiliz K ontrol K om isyonunun A lm anlan yeniden eit
mek zere dzenledii kursa b ir kez daha katlmam iin yap
lan daveti Dileri Bakanl ne yazk ki onaylayamayacagn
"belirtmiti. Nedenler besbelli politikti. Tannm Parti yelerini
ngiliz kam usal hayatyla balantl herhangi bir konum dan
uzak tutmaya ynelik sessiz ama geni kapsam l bir giriim
balatld. Bu ABDdeki gibi isterik ve tepeden trnaa yaygn
bir harekat deilse de - 1 9 5 0 lerin ortalarnda ABDde kom
nistler ya da kendini M arksist diye tanmlayanlar niversite ve
yksekokul retim kurumiarndan neredeyse tamamen silin
milerdi- ilim ura iindeki kom nistler asndan kt bir
237

dnemdi. Kamu politikas ayrmcl tevik ediyor, bize hain

ya da olas hainler gzyle bakyor ve bizi meslektalarmz, i
verenlerimiz karsnda zanllar haline getiriyordu. Liberal ko
mnizm aleyhtarl yeni bir ey deildi. Ancak Souk Savala
beraber, ngiliz ve A m erikan otoritelerin in maddi desteine
srtn yaslayan kaf dzeyde propaganda sayesinde, Stalinizme
kar duyulan n efret ve (n g iliz h k m etinin k a tlm ad )1
SSCBnin her an dnyay fethetm eye niyet edebileceine dair
grler, buna isterik bir boyut katmaya balamt.
O zamana kadar en azndan Britanyada p olitik durum o
denli hararetlenmi deildi. i Partisi lkeyi ynetiyordu ve
aktr ki, bozguna uram M uhafazakrlar da dahil hi kimse
yeni hkm etin geni kapsam l reform larna ciddi anlamda
meydan okuyacak konum da deildi. Genel kan, 1 9 3 0 lara ge
ri dnmenin ya da en azndan bunun dile getirilm esinin im
knsz olduu yolundayd; 1945 hkm eti kendisini greve
getiren adil seim in ve etik m eruluun tadn karyordu.
Her halkrda kurulan hkm et bir nceki alt yllk srede,
devlet denetiminde gerekleen sava giriiminden daha dev
rim ci" deildi. ngiliz halk ken d ilerin e ait olduunu derinden
h issettik leri bir zafer tatm t. U luslararas apta, Britanya,
SSCB ve ABD ittifak sava kazanm t ve diplomatlarla istih
barat servisleri saylmazsa, sava dnem inin m ttefikleri ara
snda cereyan eden son srtm eler henz bu ortak mcadele
bilincine son verm em iti.2 Savan en kzgn cereyan ettii ve
igali yaayan Bat Avrupa lkelerind eki K om nist Partiler,
1 9 4 5 -1 9 4 7 tarihleri arasnda hkm etlerde bakanlk koltukla
r elde ederken, ayn ekilde kom nist olm ayanlar da Dou
Avrupada meclislere giriyordu.
Cepheden ya da sava dnem inde altklar ilerden ban
zamanna zg sivil hayata geri dnen insanlar, eski m eslekle
1 Peter Hennessy, T he Secret State: W h iteh all and the C old W ar (Londra 2 0 0 2 ).
blm 1.
2 Her halkrda bylesi bir sorun ngiliz siyasetine etki ettiyse bu Sovyet deil
Amerikan davranyd, yani W ashinglonun 1946'da Britanyaya ne denli ac
masz artlarda bor verdiiydi. (Baknz R. Skidclsky, Kcynes, cilt IH.)
238

rine ya da planlarna kaldklar yerden devam etm ek ya da ne

ler yapabileceklerini tartmak niyetindeydi. M uhtem elen uzun
yllardr birbirini gremeyen arkadalar yeniden buluuyordu.
Pek ou hl hayattayd. Zira Ruslarla, PolonyalIlarla, Yugos
lavlarla ve phesiz Almanlarla kyaslandnda Britanya nis
peten daha sancsz bir sava dnem inden gem iti. Hakl ola
rak hl Byk Sava olarak anlan 1 9 1 4 savanda askere
alman O xford ve Cambridge rencilerinin drtte biri lm
t, halbuki kinci Dnya Savana giden yatm 2 0 0 Cam bridgelinin arasndan bildiim kadaryla be ya da alt kii geri
dnm em iti. im di notlar karlatrm a ve sava n cesind e
komnist olanlar iin Hl Partide m isin? sorusunu sorma
zamanyd. Savatan nce renci olanlarn nem li bir ksm
Partiden ayrlmt.
Ordudan ayrldktan sonra, Londrada ilkin tu h af bir ifte
hayat tarznn iin d e buldum kendim i. Haftada b irk a gn
ararma grevlisi sfatyla Cambridgee gidiyordum ancak u
bat 1 9 4 7 den Eyll 1 9 5 0 ye kadar gnlerim tam am en Lond
rada geti. G loucester Crescente yayorduk. Buras Camden
Townun ucunda, orta snfn yaad bir ksm , Londrann
bombalanm geni alannn ve tmyle eski yoksul hani ko ryan East Endinin en bat ucuydu. O tarihte burann aydn
kesime cazip gelm esinin sebebi evlerin hem son derece ucuz
oluu hem de ulamn kolaylyd. British M useum a ve ni
versiteye toplu tama aralaryla on dakikada gidiliyordu. (O
tarihte arabal bir tand olan yoktu.) Buras henz 1 9 5 0 Ierin
o ok parlak eski O xbridge (aslna baklrsa O x dan ziyade
Bridge) renci zm resinin karargh haline de gelm em iti.
1960larda orta snfa mensup aydnlar, hayal tarznn kurucu
lar olduklarnda, geni kada baslm gazetelerin izgi ro
manlarnda bu renci zmresi kibarca hicvedilecekti. Bunla
rn pek ou Souk Sava yllan srasnda Cambridgede edin
diim arkadalard. 1 9 4 6 da G loucester C rescent o k k bir
muhit deildi ancak Kaye W ebbin (Japon toplama kam planndan dner dnm ez karikatrist Ronald Searleyle evlenm iti)
ynetimindeki Lilliputtan gelen istek zerine kalem e aldm
239

bir yazmda belirttiim gibi, insan oturduu yerden Regent

Park Hayvanat Bahesindeki aslanlarn kkrem esini duyduu
nu sanabilirdi. 1 9 4 7 de Clapham Com m onun kuzey yakasna,
18. yzyl balarnda yaplm bir binann arkasndaki ok da
ha gsterili bir daireye tanm tk. Clapham m ezhebin in *
ibadet ellii ahrdan bozma kuleli kilise tam karm zdayd.
Darda Birkbeck Yksekokulunda alan yeni meslektam
Nikolaus Pevsneri byk eseri Buildings o f England iin tpk
gem ie not veren aratrm ac gibi araziyi gezerken izlerdim.
erdeyse, doktora tezi iin niversite bursu almaya -sonu nd a
stesinden g ele ce k tim - urayor ve evliliim in o zam anlar
tam ayrdna varamadm -son u n d a stesinden g elem ed im sorunlaryla bouuyordum. Tesadfen bu tarihten on be yl
sonra, M arlenele birlikte buraya birka dakika uzaklkta Viktorya dnem ine zg bir eve tanacaktm . inde bir kirac
olarak deil de ev sahibi olarak oturduum ilk evdi.
Aydn kom nistler ve parti yandalar toplumda henz ay
rks hale gelm em iti. A slnda, BBC, r aan b ir program
olan Third Programmen yaynma baladnda, program iin
yetenekli kiiler arayan sava ncesi (kom nist olm ayan) d
nemin Cambridgeli tarihilerinden Peter Lasletl, beni bir kl
tr avcs olan ve konu m a program larnn yapm cs daha
yalca ve grm geirm i Rus asll Anna Kallin'le tantr
mt. Balangta bolca sr lisan ettiim m ikrofon dnya
snda ilk adm lan atm am a A nna yardm c olm utu. (Elbette
bunun fazla nem i yoklu, insan en fazla on bin kiiye filan hi
tap ediyordu.) 1947de onun iin birka i yapmtm. Bunlara
Karl Kraus hakknda ilk ve son kez yaplan ve ngilizce yayn
lanan radyo konumas da dahildi.
Parti yeleri henz bir gl kle karlam adan akadem ik
grevlere gelebiliyordu ve tarihilerin bir ksm (ben de dahil)
bu yolu seti ve dierlerinin sem esine de bir engel yoktu. B
( * ) Clapham M ezhebi: ngiltere'deki 19 yzyln banda ayn fikirlere sahip sos
yal reformcular. yeleri klelerin serbest braklm as, kle ticaretinin lavedil
mesi ve idam cezasnn reformunu savunan varlkl ve nl evanjclis Anglikanlardan oluuyordu - .n.
240

lm bakanmz politik grlerim in pekala farknda olm asna

ramen 1 9 4 7 de B irkbeck Yksekokulunda okutm anla ba
ladm. ( rencilere onlarn beynini ykayp ykam adm sor
duunda byle bir ey olmadna kendisini temin etm ilerdi.)
lk eimle birlikte Pragda dzenlenen Dnya G enlik Festivali'ne gitm itik. Ticaret Kurulunda m drlk yapyordu, yani
kamu hizm etinde kk politikalar saptayan elitin bir ferdiydi
ve iinden izin alm t. Kukusuz o da bir kom nistti, evlendi
imizde partiye yeniden katlm t. Zaten o vakitler parti yesi
olmayan biriyle evlenm eyi aklm dan bile geirm ezdim . K
demsiz kamu hizmeti koluna m ensup alanlar Clapham daki
evimizde bir araya gelirdi.3 Yanl anm sam yorsam , kamu hiz
metindeki konum u asnd an Praga gitm em esinin daha iyi
olacan o zaman bana sylem em iti. Aa yukar bu tarihten
on yl sonra Cam bridgeden Hazineye geen bir arkadam a
Bloomsburydeki dairemin yarsn devren kiralamay nerdi
imde, bana zlerek bunu istem ediini sylem iti; m alum
politik fikirlerim gz nnde bulundurulursa bu riski gze al
mak istemiyordu.
Benim am dansa savan sona ermesi kom nizm aleyhtarl
nda ksa bir soluklanm a im kn bile dourm utu. Orduda
geirdiim alt yl boyunca A lm anca bilgim den herhangi bir
ekilde yararlanmay reddeden ngiliz hkm eti artk bundan
yararlanmaya karar verm iti. 1 9 4 7 de, m uhtem elen artk D i
leri Bakanl'nda grev yapan, sava ncesi tandklarndan
bir Cambridgeli vastasyla benden Kuzey Almanya'da, Lneburger Heidede, Dou blge snrna birka kilom etre m esafe
deki im paratorlua ait eski b ir avlanm a blgesinde yaayan
3 Buna, gizli servislerce Sovyet casusu olduu ya da olabilecei d nlen, so n
rasnda intihara srklenen Bernard Floud da dahildi. ( l m nn ardndan,
Roderick Floud tarafndan bulunm utu. Bu ekonom i tarihisi ileriki tarihler
de Birkbcck'te m eslektam oldu ve im di de London G uildhall Universitynin
bakanln yrtm ektedir.) Tuhaftr, an cak bana anlatt kadaryla, KP a l
nanlarndan David Springhalt onu b ir ara ajan olarak kaydetmeye alm ve
kendisi de buna karlk , b un a y etk isin in olm adn sylem i. yle ya da
byle savatan sonra Parti kolun u n toplantlarna katlan bir adam n, genellik
le Parti'yle tem as kesm ek anlam na gelen b ir faaliyetin iinde olm as m uhtene) deil.
241

Alm anlarn yeniden eilim in e yardm c olm am istenm iti.

Demiryolu araclyla iki blge arasnda kaaklk yapan ve
y olculuk eden binlerce insana gerek ngiliz gerekse de Rus
otoriteleri alenen gz yumuyordu.4 Bir sonraki yl, yasakl en
az bir adam daha barndran dem okratikletirm e" ekibini ne
siyas hatta ne de ktisad adan salkl olarak tanmlamak
m m kn deildi. renciler birbiriyle uyumlu m u h telif ke
simlerden geliyordu, ilerinde hem Batdan hem de - s a k in Dogudan gelenler vard. Sava dnem inde Almanyada kalm
Almanlarla ilk tecrbem di bu. Aslnda bu zeki insanlara Man
Denizinin le yakasndan dem okratik bir gelecek iin hazr
form ller getirdiimiz fikri biraz utan vericiydi. Auschwitz ve
dier kamplarda olup bitenlerin, ou Britanyadan gelen Ya
hudi asll yeniden egitim cilerde Alman aleyhtar bir tr i
gdsel tepki beklenird i, oysa ki geriye dnp baktm da,
onlarn bunu hissetm ediklerini gryorum . Biz - e n azndan
kendi adma b e n - bunu hissetm em itik.
Mtemadiyen ayn eyi dnm em ek elde deildi (yazdkla
rma baklrsa); Zararsz grnen bu insanlar 1933 ve 1945
arasnda nerede hala yapm t?" Akenazi Yahudilerinin hepsi
kamplarda akrabalarn kaybetm iti. Benim amdansa durum
yleydi: Fransann bir yerlerinde doan Sefardim Elsa yen
geyle birlikle douya gnderilen am cam V ictor Friedm ann;
ho bir ortama sahip M arienbadda lks mallar satan dkkan
n brakamayan ve kars Ju lie yle gnderilen Richard Fried
mann amca ve Hedwig L ichtensem hala lmt. (Dou Avrupadakilerin deil de Avusturya ve Alman Yahudilerinin ek
seriyetle yallar lm genleriyse kurtulm utu.) Hepsinin
ad tek tek Yahudi soykrm n laykyla sergileyen bilinen ye
gne anta - Pragdaki kadim sinagog Alteneuschulun beyaz
badanal duvarlarna yazlmt. Bo bir i ksm n etrafn ev
releyen bu duvarlar H itler ynelim i srasnda kaybolan ek
Yahudilerinin isim leriyle doluydu. simler, yer ve tarihler at
4

Austos 1 9 4 7 de o gn oraya gittiim de yeil snra giden" yolcularn say1

tahm inim cc 5 0 0 , geri dnenlerin says da 7 0 0 -8 0 0 civaryd. O zaman gnde
sefer tren iliyordu.

242

dan yere kadar alfabetik sralam ayla dzgn bir ekilde satr
satr yazlmt. lenlere ait saysz isim dnda baka hibir
ey yoktu. 1968 Prag Baharndan ok ksa bir sre n ce orada
Richard am cayla Ju lie yengenin isim lerini gzyalar iind e
okumutum. 1 9 7 0 lerde bir ara ek rejim i, akllara durgunluk
veren bir kararla, antn kutsalln kaldrarak btn yaztn
stn boyatt, ileri srlen resm gerekeye gre, faizm in
kurban olm u pek o k kesim arasndan h ibir grubun zel
olarak ne km a doru deildi. Kom nizm sona erdikten
sonra biraz gecikm eyle de olsa ant tekrardan eski haline ka
vuturuldu.
O tarihle Buchenw ald ve Auschwitz kamplarndan sa kur
tulan kim seyi tanm yordum . Bazlaryla sonrasnda arkada
ya da m eslekta olacaktm . G rne gre balarndan geen
olaylarn izini tam yorlard, hatta ok sonralar, birinin kur
tuluunun bedelinin bir bakasnn lm yle dendii o gn
ler hakknda sanki konum aya bile hazrlard. Oysa, tpk Primo Levi gibi, onlar da yaadklarnn izini tayordu. lerin
den en az biri - Romanyal bir okul ocuuyken Auschw itze
gnderilen, ateli, nktedan, sevgili G eoges Haup birdenbire
km ve elli yanda hayata gzlerini yum m utu. Yine de
gerek g ereki d nce tarz gerekse de siyas ballm z,
Nazilerin besledii rk anti-sem ilizm e kar, ona edeer bir
anti-Germ encilie kaplm aktan bizi korudu. Sonralar bile Al
manlar deil de Nasyonal Sosyalizmi suladk (phesiz ken
di adma b en ). B unu n bilhassa da univers co n cen lration n a ire
zerine okuduum ilk ciddi betim lem eyi ieren, bir Alman ta
rafndan yazlan Eugen Koganm arpc D er SS-Staat (F ran k
furt 19 4 6) adl eserindeki gibi olduunu syleyebilirim : Kitap,
insanlktan karan, ikence yaplan ve pek ounun ldrl
d bir kam p -B u ch en w ald i - konu alyor ve Yahudilerin
yegne hedef olm adklarn ortaya koyuyordu. stelik, m oloz
ve ykntdan gbela arndrlm o devasa alanlaryla B al Al
man kentlerine; tedavl reformu yaplmadan nceki dnem de
topyekn bir ke giren ekonom iye; ellerinde avularnda
varolan takas ederek geinen ve patates uvallaryla istasyon
243

larda konaklayan soluk benizli zavall halkn haline yle bir

bakm ak yeterliydi: Sradan Alman halk H itler ynetim i altn
da her ne yaptysa, 1 9 4 7 de kendi yaptklarnn ya da onlar
adna yaplan icraatlarn faturasn dyordu.
O tarihte de yazdm gibi aradan geen sekiz yl sresince
(bu kadnlarla erkeklerin) balarndan neler getiini anlamak
zor deil... basknlar, kovulmalar, alk... vs. Erkekler, kadnlar
ve ocuklar. Ruslara ait bir sava esiri kampndan dnen ya da
hatta kurtuluun ertesine rastlayan birka hafta iinde, Rusla
rn davranyla berbat darbelere maruz kalan herkesin bahse
decek bir kt dnem i vard. Ruslar, olanlann acsn ister iste
mez Almanlardan karyor deildi elbet. G eri Kzl Ordu as
ker! efradnn byle davranmakta su gtrmez sebepleri vard
ve nitekim yle de davrand. ( Hi mi hi korkmuyorlard ve
gelecee dair kurduklar tek hayal Berlin'is yamalayp baskna
uratmakt.) Esaretten dnen ve sonrasnda tannm bir Al
man tarihisi olan rencimiz bana durumu yle izah ediyor
du:6 Bize davranlar birbirlerine kar davranlarndan daha
kt deildi. Fiziksel olarak bizden bariz derecede daha daya
nklydlar. Soua bizden daha ok dayanyorlard. Cephedey
ken ve esir dtkten sonra bizi korkutan ey ite buydu... K
n ortasnda, bir Orta Asya dzlnde bizi brakp yle diye
ceklerdi: Bir kamp ina edin. Kazmaya balayn.
Rusyaya kar beslenen korku ve nefretin, gerek dogma b
ym e Alman olanlann gerekse de m ltecilerin Almanya'daki
atm osferine nfuz etm esi artc deildi. Bilhassa bizim Aa
Saksonya blgesinde kalabalk olan m lteciler kitlesel kovul
malarndan ya da kalanndan Rusyay sorumlu tutuyorlard.
Bu, 1947de tuhaf ve ara sra izofrenik bir hal alan hisler kar
maasna dnt: Hem tiksinti ve stnlk hem de muzaffer
olana duyulan sayg sz konusuydu; aynca da Batda rndan km sosyal dalma tablosuna kyasla oradaki (Sovyet
5

Polonya'da bir kamptan kap geriye d ogn ilerleyen Kzl Orduyla birlikle yo
la devam eden bir Ingiliz sava esirin in s zleri. W olverham ptonlu George
Bam sbyc borluyum bu alnty.

Profesr Reinhard Kosellcck.

244

mntkas) disiplinin halka gnlk devlerini yaptrd, Kara

Borsay denetim altnda tuttuu ve benzeri trde belli belirsiz
sezgiler m evcuttu. Marshall Plan ve 1 9 4 8 in tedavl reformu
bu tabloyu b t n y le d e iikli e uratm ak zere o lsa da,
1947 nin yaz mevsimi itibariyle Britanya kamuoyunda gelece

e dair tamamen bir zaafiyet ve boluk havas hakimdi. Ham

burgdan gelen haberlere gre nc Dnya Sava olm aks
zn Almanyann yeniden inasndan sz etm ek katiyen m m
kn deildi. Bu aresizlii ben de hissediyordum . A kas
burada kaldka daha da bunalm a giriyorum . diye yazyor
dum. Um ut mu? B ence h i y ok . Bu, Bat Almanyay bekle
yen gelecee dair muazzam yanlgl bir deerlendirmeydi an
cak 1 9 4 7de Almanyan n izdii tablo hi de i ac deildi.
Peki ama Batl bir kom nistin, Almanyadaki tabloyu bariz
biimde karartan Sovyetler Birlii hakknda da benzer eyler
hissetmesinin nedeni neydi? H em en sava sonras Sovyet iga
liyle kar karya kalmak h ibir yanlsamaya yaam hakk ta
nmyordu. Ayn ekilde, batl ve doulu askeri ve devlet er
kn arasndaki srtm enin, sava sonras dnem e zg ve
salt k o m n istle rle s n rl k alm ayan u lu slararas k ard elik
umutlarna dorudan ya da dolayl olarak zor anlar yaatt
da bir gerekti. Sava d nem inde Londraya g eden gen
AvusturyalI m lteciler, Parti direktifleri uyarnca lkelerinin
yeniden ina srecine katlm ak zere Avusturyaya geri dn
yordu. Souk tramvaylar ve askeriyenin el koyduu yksek ta
vanl brolardaki a insanlarn kokusu arasnda bu grevin bir
yn fiziksel zorluk barndracan tahmin ediyorlard, ancak
Rus aleyhtar ruh halinin o denli yaygn olabilecei pek aznn
aklna gelmiti. Sovyet igali altndaki Orta Avrupann gerek
likleriyle yzyze kalanlar ya da bunlarla dorudan bir ba
olanlar asndan kom nist olm ak sava ncesine nazaran arl*k o kadar kolay deildi. Ne sosyalizmin, kapitalizm karsn
daki nihai stnlne gvenimizi ya da inancm z kaybet
t i ? ne de Kom nist Parti disipliniyle dnyann deitirilebile
n i n e inanm aktan vazgem itik. te yandan, um utlarm z
*^n azndan b e n im k ile r- W alter B en ja m in in Tarih m ele245

gindeki7 kanlm az trajedi anlayyla snrlanm t. elikili

grnse de, ounun esk i in an lan n korum asna en byk
yardm Souk Sava d nem inde B atnm yrtt kom
nizm aleyhtar kresel seferberlik yapacakt.

II
Ama biraz da Berline ancak hava yoluyla ulalan o gnlere ge
ri dnmek istiyorum. Sava dnem indeki ittifak ortadan kalk
t iin, iki spergcn ibirliine ynelik sava sonras gide
rek azalan um utlar da enikonu yok olm utu. 1 9 4 7 de, batl
hkm etlerdeki kom nist bakanlarn, te taraftan kom nist
idareyle ynelilen lkelerde de kom nist olmayan bakanlarn
yava yava aya kayd rlm ay a b alan d . Sad ece Avrupal
amalarla yeni bir Kom nist Enternasyonal (Kom inform ya da
Komnist Enform asyon Brosu denilen yap) kuruldu. kar
dktan yayn organ Sovyet dnem inin hogrden uzak standartlanyla bakldnda bile, tm zam anlann en skc yaynlan
arasnda birinciydi.8 Balangta iradi olarak kom nist nitelikle
deil de, ok partili yeni ya da halk demokrasileri eklinde
kurulan, karma ekonom iye sahip dou rejim leri artk prole
tarya diktatrlne yani standart K om nist Parti diktatr
lklerine benzemiti. Ve Bat asndan da yzleme daha ak
hale geldiinden kom nistler de beinci kolcular olmulard.
Britanyada da ortam deimeye balam t ancak grece da
ha ll ve nazik bir havada ilerliyordu deiim. Parti yele
rinin kamu hizm etlerinden alenen tasfiye edilmesi sz konusu
deilse de, hassas bilgilere eriim i m m kn klan ilerde al
anlar, tannan kiilerse, uzaklatrlyorlard. Politik anlamda
hassasiyet tayan dar" zm renin m ensuplarna, devlet hiz
metinde bir istikballerinin olm ad ve zgr iradeleriyle i>
braktklar takdirde reklam edilm eyecekleri ihtiyatl bir dille
7 E ric Hobsbawm, T he A ge o f Extrem es, s. 189.
8 F o r a Lasting P eace an d People's D em ocracy eklindeki bal genellikle Forfor" eklinde ksaltlrd. 1956'da ortadan kayboldu.
246

ifade edilm iti. Kalmay seenlerse, ileriki m eslek hayatlar bo

yunca, geni brokrasilerdeki, tasfiye edilmeyen ama sradan
bir sorum luluk dahi verilm eyen kiilere tahsis edilen o cra
kelerde hizm et edecekti.
niversitelerde de aleni bir tem izlik yoktu. Yeni greve ba
ladm ve gerek alan kadrosunun gerekse de rencilerin
arasnda aktan bir kom nizm aleyhtarlna rastlam adm
Birkbeck College bir istisnayd. E n azndan 1951de yeni bir
hrsl mdr atanana kadar durum buydu. renciler geim
lerini salamak iin gn boyu alyordu ve okul iin herhan
gi bir politik gelenekten sz edilecekse bu, sol kanal gelene
iydi. retm enler odasnn kalabalk, kk, arkadaa orta
mndaki havaya baklrsa i Partisine oy verenler ounlukta
grnyordu. Tory* olanlar varsa da -sa n rm meslektam ve
daha sonralar da patronum olan Douglas Dakin bunlardan bi
riydi- onlara has zellikleri ok az yanstyordu. Kriket oyna
maktan, retm enlikten ve yan zamanl Evrak memuru olarak
(tek sekretere sahip) okulun renci ksm nn tam am n idare
etmekten arta kalan zam anlarnda, niversite retm enleri
Derneginin yani sendikann yerel kolunun sekreterliini y
rtyordu. Ben okula gelir gelmez sendika iini elim e tutu
turmutu. Ayrca okulun retmen kadrosunun en saygn ye
lerinden biri kom nistti ve kendi ubesinde Parti yelerine i
veriyordu. Bu kii SSCByle zdeletirilen, uluslararas dzey
de bir dahi olan (bir de mzie kar o kadar ilgisiz olm asa)
kristalograf J.D . B em aldan bakas deildi. O kadar muazzam
bir dehas vard ki birka Nobel alm asna esin kayna o l
masna ram en h ibir kon u n u n zerinde dl kazanacak
aamaya kadar yogunlaam am t. M oskovaya besledii sada
kate pheyle yaklaanlar bile, izgi rom anlardaki ba bilim
adam tiplem elerini andran bu ksa boylu, gr sal adama
hayranlk beslem ekten ken dini alam azd. T h e Pobble w ho
bad no toes* * dizesini sylerken sahilde gezen bir denizciyi

f*)

Muhafazakr Parti'nin atas.

Edward Lear'in tekerlem e tr iirinden alnt - .n.

247

andrr ve sava srasnda Birleik Harekatlar iin bilim sel da

nm anlk yapt o sekin dnem de bandan geenleri son
derece sivri bir dille anlatarak retm enler odasnda bizleri elendirirdi. Sheffieldda dzenlenen Sovyet destekli bir toplant
ya katlm as yetkili m erciler tarafndan en gellenen Picasso,
Bernal'in Torrington Placedaki dairesinin duvanna canl bir
resim yapm ve bu resim uzun yllar sonra Birkbeckin bir ne
vi logosu haline gelmiti.
Byk ressamn kom nizm haricinde Bem alle b ir baka or
tak zellii de dillere destan ok eliliiydi. Yalnz arada bir
fark vard; Bernal kendisini ekici bulan kadnlan gerek cinsel
gerek entelektel bakmdan eit grrd. Yetenekli Rosalind
Franklini, Kings Collegeden B irkbeck'e getiren de cinsiyetler
a ra s e itlik k o n u su n d a o k u lu n sa h ip o ld u u bu n d :
Kings deki nl ift Helis (Sarm al M olekl Yap) konusunda
Nobel dl kazanan erkek alanlarn kendisine yaklam
larndan honut deildi. M eslektalarnn mao tavrlarndan
tr m ehur ve anlalr bir hassasiyete sahip olm asna ra
m en, Bernalin bl m n d eki sad k Parti izgisi yanllaryla
dalga geerken bile - e n azndan benim le k on u u rk en - ondan
gerek zel anlam da gerekse de bir bilim adam olarak sz
ederken vglerini eksik etmezdi.
D arda devam etm ek le olan Souk Savam basklarna
kar doal bir kalkan vazifesi gren bir okulda retm enlik
yaptm iin anslydm . Gelgelelim akademik durum iyi de
ildi. Bildiim kadanyla, 1948 yaz mevsiminden nce akade
mik grevlere getirilen kom nistler yerinden kmldamamt.
Tasfiyelerine ynelik bir giriim sz konusu deildi. Sadece, o
vakitler, ksa dnem li kontratlarn yenilenm edii durumlara
nadiren de olsa rastlanyordu. te yandan, yine bildiim kada
ryla 1948den sonraki on yl boyunca niversite kademelerine
tannm kom nistlerden yeni atanan kim se olmamt. Ne de
halihazrda bulunduktan retim kadrosunda terfi ettirilm i
lerdi. Bu on yl boyunca, mesela Cambridgee ekonom i tarihi
konusunda yaptm b ir lakm bavurular geri evrilm iti Ekonom i Bitirme Snavlarnda bu konunun danmanln ve
248

snavlarn stlenm itim . 1 9 5 9 a kadar Londrada d oentlie

ykselemedim. E konom i tarihisi Sidney Pollard gibi Partiyle
balants sadece birka ayla snrl olanlar bile sk takip altna
alnmt. Bu asap bozucu bir durum olm asna ramen Am eri
kadaki m u h aliflere y n e lik tem izlik h arekatyla m u kayese
edilemezdi. (Bildiim kadaryla ngiliz akadem ik grevlerin
den hibiri iin gem iteki izginizden vazgetiinizi resmen
tebli etm eniz art koulm uyordu. Birka yl sonra Pollarda
bir krs teklif eden Berkeley niversitesi'ndeyse durum ay
nen byle cereyan etm iti - Pollard bu art yerine getirm eyi
reddedecekti.) artc am a, muazzam sayda kzl ve ideolo
jik gerekelerden tr dier radikalleri cezbeden Yetikinler
Eitimi blm lerinde politik tem izlik daha yaygnd. Szgelii,
ngiliz entelektel aristokrasisinin (Q uaker kolunun) zellikle
sevimli bir yesi olan ve ngiliz Yksek Kom iserinin yaverlii
ni yrtt srada K om nist P artiye k atld iin - P a r ti
Araplarla Yahudilerin eit biim de ve arkadaa kaynat tek
yerdi- F ilistinden ihra edilen Thom as Hodgkinin uzun yllar
ynettii O xford niversitesi O kullararas D elegasyonunda
durum buydu. Ne yazk ki Dileri Bakan ve Ulam ve Genel
ii Sendikalarnn hali hazrdaki patronu, etin E m esi Bevin,
delegasyonu, o zam anlar Cowleydeki byk M orris araba fab
rikasnda iileri greve kkrtan kzl eylem cilere yataklk et
mekle sulam t. O gnlerde O xfordu Cowleyin9 Latin bl
gesi diye tanm lam ak m m knd. Yine de burada dahi k o
mnistleri hedef alan genel bir tem izlikten sz edilemezdi.
1 9 1 4 n cesi10 Alman akadem ik m evkilerinden sosyal de9

R.W. Jo h n so n , O rada hala insan yiyorlar m ? N adiren. Pek p ek nad iren,"

London Review o f B ooks, 14 Aralk 2 0 0 0 , s. 3 0 -3 1 . G nlnde nc Dnya
yatan Hodgkin Afrika'ya yapt seyahatler srasnda heyeti brakp alm ala
rn orada geniletm eye gitti. 1 9 6 0 la rd a Balliol College'de retm enlik yap
mak zere Cambridgee geri dnd. O kul, M arksist tarihilerin dekan C hris
topher Hill'i de bakanla sem iti. Hodgkin ldkten sonra ei Nobel dll
(Kimya dalm da) D orothy Hodgkin aile geleneini devam ettirdi. Zira 1984'e
srail igali altndaki Bat eriadaki Bir Zei Universiyye dayanm a vesilesiy
le yaptm bir ziyarette onunla birlikteydim .

10 l/niversity Nevsiellerdan Akadem ik zgrlk" balkl yaz, Cam bridge, Ka

sm 19 5 3 , s. 2. Ekim 1951 ve Kasm 1954 tarihleri arasnda Cam bridge Ko249

mokrailann tasfiye edilm esini andran, ama onun kadar siste

matik olmayan, bu yan bilinsiz ve zm ni aynm clm nispeten
daha lml olduunu kabul ediyorduk. Biz de dikkatlerimizi
asl olarak Amerikan akademi dnyasna ynelik McCarthycilii knamaya -A BD hkm etinin byk fiziki PA.M. Diraca bi
le vize vermeyi reddettii gnlerd i- ve ayet Amerikan modeli
ngiltereye srayacak olursa belirecek olas tehlikelere ynelt
mitik. Bununla beraber, 1950de tarihi E.H. Carrn ifade ettii
gibi, Ekmek kapmz deilse bile, meslek anlamda meru terfi
beklentilerimizi tehlikeye alm akszn son derece bulank Hristiyanca bir yol dnda Rusya hakknda duygulara kaplmadan
fikir beyan etmek gitke zorlamt. Her halkrda ifade z
grl ilkesinin en azndan resm ortamlarda Marksist fikirler
le komnist grleri kapsamad su gtrmez bir gerekti.1'
Kom nist aydnlarn kendilerini srekli tacize maruz kalan
bir aznlk gibi hissetm elerinin nedeni, tasfiye gibi, resm ya da
gayr resm h a k s z lk la r d e ild i. H aliy le m ek tu p la rm z n
okunduuna, telefonun dinlendiine ve gerek bir sava halin
de, okuma ve yazmaya bol bol vakit ayrabilecek ekilde Bri
tanyann takm adalarndan birine hapsedileceimize kani ol
mutuk, hatta yer yer bunu destekleyecek kantlar da vard eli
mizde. Souk Sava asndan baknca hkm etin tavr man
tksz gelmiyordu ama duruma ierlem em ek de elde deildi.
Her eyden evvel NATO dmanlarydk. Souk Sava liberal
lerinin sylem lerini dayanlmaz klan ey, btn kom nistle
rin basil birer Sovyet ajan olduklarna inanmalar ve bundan
tr kom nist aydnlarn ilim cam iasnn saygn birer yesi
olabileceklerini ihtimal dahilinde grmemeleriydi.
mnist Partisi kom nist rencilerinin bir grubu adna (yani KP'nin niversi
te rencileri k o lu ) baslan bu bltenin on saysndan ou iin yazdm ve
editrlk yaptm.
11 BBC arivlerinden, C on troller ve T alks to D .S.W d en , 2 0 Eyll 1950 ve 13
Mart 1948'de elden ele dolaan G.22/48, KOMNZM VE KOM NST KO
NUMACILAR N YAKLAIM BM , SZL DNYANIN Y N ETCS
NN NOTLARI'ndan, ilgili belgelerin tedariki iin Nina Fishm an'a m teekki
rim . Amir, ileride Nobel dl'ne layk grlen, Royal Society'nin bakan
nl fiziki P.M.S. Blackett'i, m uhtem elen nkleer savaa kar olmasndan
tr kom nist olarak ele alm .

250

K im bilir, b elk i de p o litik faaliyetlere ram en d o stlu u n

ayakta kalmas sz konusu olabilirdi -yazd her bir tavsiye
mektubunun birer zehirli ok olduunu bilm em e karn M ounia Postanla aramz iy iy d i- ancak bunun iin sosyal hayatta
ki ufak deiikliklerden daha fazlasna ihtiya vard. Ayrca,
samimi d ostluklarn hazz bile Souk Sava gvensizliinin
keskin tadndan nasibini alabiliyordu. ABDden ilk daveti ald
mda, olas sorunlar nceden tahm in ederek, yakn bir m es
lektama (o tarihte i Partisinn lml taraftarlarndan) aka
demik duruuma tanklk edecek bir mektup yazp yazamaya
can sorm utum . Bana, E lbette yazanm . diye yant verm i
ti. Hemen akabinde sarf ettii cm le karsnda nasl da afalla
yp kaldm hl anm syorum : Elbette, bunun konuyla bir
ilgisi yok ama, acaba eyi renebilir miyim , yani bunun zerre
kadar nem i yok ama, hl Kom nist Partide m isin?
Bu balamda, Souk Sava dnem ine ilikin en o k gcen
diim olay kaybettiim ilerle, ya da alan mektuplarla ilgili
deildi; konu ilk kitabim di. 1 9 5 3 te, rencilere hitap eden,
ksa ve zl anlatm lar ieren niversite Kitapl serisi iin ,
karlatrm al ksa b ir eser olan Rise o f the W age W o rk er
Hutchinsons yaynclarna teklif etm itim - o k nce transat
lantik yayn irketlerinin arasnda kaybolup giden bu yaynevi
artk yok. Teklifim kabul edilm i ancak el yazm asnn biten
ksmm gtrdkten sonra m uhtem elen kim lii m eh u l bir
otoriter dzeltmen ya da dzeltm enlerin tavsiyesi zerine ki
tabm geri evrilm iti. Fazlasyla tarafl olduu iin szlem e
ye aykr bulunm utu. Herhangi b ir deiiklik nerisi yaplm
yordu. Kar ktm . yi bir i kotardm kabul eden irket iyi
niyet belirtisi olarak bana aa yukar 2 7 poundluk bir dem e
yapmt.12 Zoruma giden, yalnzca insan kk dren para
miktar deildi, 5 0 lerin ortalarnda bile sz konusu m iktar iki
eletiri yazsnn haslauna e deerdi. Daha ziyade, kitabn
geri evrilm esini neren benden daha kdemli m eslektam n
12 Yirmi b ir ilin kym etindeki eski altn para - 1 poundun karl olan guinea,
esnaflarn daha hzla kazanm as iin elverili bir yoldu. Para birim inde onda
lk sistem e geildiinde brakld.

2S1

-kitabn konusunu dnrsek- bir i Partisi taraftan olma

ihtimaliydi. Ve bu konuda yapabileceim hibir ey yoktu. O
kadar fkelenmitim ki zeki avukatm Ja ck G aslera, Hutchinsonsu dava etme konusunda fikir dantm. Akademik duru
una tanklk edecek birilerini bulabilirsin ama tarafl olduu
na tanklk edecek daha ok sayda insan bulunacaktr diye
rek bunu aklmdan bile geirm em em i salk vermiti. Haklyd.
Kitap hi yaymlanmad ancak blm lerini farkl kitaplarda
kullandm. Aradan uzun yllar getikten sonra, yayncm Ge
orge Weidenfeldin benden tavsiye isteyerek tam olarak ayn
konuda ve ayn uzunlukta bir kitab yaymlamas Souk Savan hazin evresine ait bu olay daha da arpc klyor. ste
lik Georgeun o tarihte tevik etlii kresel ortak retim serile
rinin bir paras olan sz konusu kitap, bana kalrsa, ideolojik
bakmdan kesinlikle daha tartmalyd.
1958de Souk Sava buzlan biraz olsun erimeye balamt
geri, yine de George (artk lord olan) W eidenfeldin benden o
zamanlar planlad ve henz tamamlanmayan devasa bir uy
garlk tarihi serisinin ilk cildini 5 0 0 pound avan karlnda
yazmam istemesi, takdire ayan ve cesaret gerektiren bir giri
imdi. Sonradan T he Age o f Revolution 1789-1848'e dnen ki
tap 19. ve 20. yzyllara ilikin drt ciltlik bir tarih kitabnn
ilk cildi olacakt. Kendimi Komnist Partili olarak ifade ettiim
gayet iyi biliniyordu. George ticari bir yayncyd ve sosyal ya
da politik kurumlarla iyi geinm ek gibi bir derdi yok da dene
mezdi. Ona sonsuz m innet borcum var. Beni ona kim tavsiye
eLmiti acaba? Lord Weinfeld bunu anmsayamadna gre be
nim de tek yapabileceim bir tahmin- yrtmek. Olsa olsa bu
kii Kudsteki brani niversitesinden J.L . Talmon olabilirdi.
Talm on, Georgeun sz konusu cilt iin ilk tercihiydi ancak
projeden aynlmak istemiti. Talm onla bir zamanlar demokra
sinin doas ve Fransz Devriminde Jakobenler hakknda tar
tmtk. zellikle de Siyonizm gibi pek ok konuda farkl g
rler tamamza ramen birbirimize saygda kusur etmezdik.

252

Ill
Aktan yrtlen kom nizm aleyhtarl, Kore sava yllan
ve Cam bridge C asuslan serisinin ilk taksim i, yani Burgess
ve Macleanm 1951d eki ihanetleri tesadfen benim hayatmn
da karanlk bir evresiyle akyordu. 1950 ylnn yaz mevsi
minde bir sreden beri sallantda olan ilk evliliim sona erdi.
Yaadklanmz beni yaralad ve birka yl hissettiim iddetli
mutsuzluu atamadm. Clapham C om m ondaki dairemizi terk
ettikten sonra M urieli boanm a an dnda bir daha hi gr
meyecektim. Neyse ki, bundan bir yl nce Kings de bir bursa
hak kazandm ve okul da bana derhal apelin yanndaki m uh
teem G ibbs binasnda bir daire buldu - o zam anlar hl byle
eyler m m knd. B irk b eck deki retm enlik grevim e de
vam etsem de be yl sresince Kings kalc m eknm olacakt.
Ya ge saatte trenle C am bridgee geri dnyor ya da C laplamn b ir baka yakasnda arkadalarn evinde kiraladm
odada bir iki gece geiriyordum . Bunlar gerek zel hayatm
gerekse de siyas faaliyetler asndan karanlk gnlerdi. Han
gisi daha ok ac veriyordu acaba: Kom nistlerin ounun ki
isel bir trajedi ve bozgun olarak alglad R osenberg lerin
idam m yoksa boanm olm am m? le, seyahatle, hatta po
litik m uhaliflikle -n k le e r casusluk nedeniyle hapse giren fi
ziki Alan Nunn Mayi kar km az bir Kings lenine davet
etmem g ib i- her ikisine de gs germeye kararlydm; bu or
tak ruh halinde kaynaan bu iki unsuru birbirinden ayrmak
olanakszd. Sk sk olduu gibi Kings 'in bu olayda da kusur
suz bir tavr sergilediini eklem eliyim . Ayn ekilde Cam brid
ge de yle: Eski bir belediye bakan ve yerel gazete sahibi^
Avusturya asll m lteci ve Assistant Schools Salk grevlisi
Hilde Brodanm Alan Nunn Mayle evlenm esini gereke gste
rerek iten kovulm asn talep ettiinde, talep oy birliiyle geri
evrilmiti. Buras Britanya'yd, ABD deil.
Bugnden baktm da sava son ras C am bridge yllarm a
dair karm ak hisler beslediimi gryorum. B ir yandan kasa
ba hayatna kanm pek snm am - bu retim grevlilerin
253

den oluan bir kasaba olsa bile. Sosyal ilik iler hem sn rl
hem de belli dzeye kadar mecburiydi. O vakitler de im di ol
duu gibi byk kentlilere zg itkilere sahiplim ve Cambridge'de ne anonim bir hayat ne de mahremiyet mevcuttu. Bunu
istiyorsanz kendinize ait odann d kapsn kapam anz bir
baka deyile tedirgin edilm em ek iin d blmeyi rtm eniz,
gerekirdi. (O tarihlerde, ayet sahipleri Cam bridgeden ayrlmadysa ya da rahatsz edilm e endiesi tamyorsa ne renci
lerin ne de retm enlerin kaldklar blm lerin kaps kilitlenirdi.) stelik orada geen her gnm bana niversitede is
lenm eyen kii olduum gereini hissettiriyordu. O vakitler
ve daha sonralar da bavurduum grevlere bakalan getiril
di. Onlara sadece gurur m eselesi yaptm iin bavurmutum.
Yoksa ne ben ne de eim M arlene, Cambridgede ya da niver
site ortam nn ar bast ylesi bir kk kentte kalc bir ha
yat kurma niyetinde deildik. Grev icab ktm z seyahat
ler iinde en ok bakentlere -P a rise ve hepsinden ok Manhattana - gitm ekten haz alyorduk. Ksacas, alt yl sren
retim yeliinden sonra Londraya geri dndm de benim
iin en uygun yerin buras olduunu anlamtm.
te yandan, okul ortamnda bekr bir erkek olarak srdr
dm hayat, Cambridgein renci hayatna ilikin nmde
yeni bir pencere am t. E lbette bu 1 93 0larn hayat tarzndan
farklyd: Bir defa retm enlik m esleine giren akranlarm n
eski fikirleri deimiti ve rencilerin genel apolitik hali de
insan byk bir karamsarla iliyordu. Eski zam anlan anm
satan, siyasete ilgi gsteren ve iim i ferahlatan renci tipleri
artk sadece Gney Asya ya da in meneli rencilerin ara
snda m evcuttu. Snav larn ve d an m anln yrttm
ekonom i fakltesinde bu tr renciler ender saylmazd: Sz
gelii Calcutta Presidency Collegeden lisansst rencisi ola
rak, M aurice Dobb ve Piero Sraffa'nm rencisi olm ak iin Trinityye gelen A.K. Sen gibi zeks herkese malum rencilerdi
bunlar. Elbette retm enlik yaparken insan rencilik hayatm
farkl bir gzle gryordu ve formalitelere aldrmayan Kings
ortamnda bile renciler size farkl davranyordu. (Sava n
254

cesinin kltrl hom oseksel atm osferi okulda hl arln

hissettiriyordu. Geri 1 9 5 2 den itibaren, Kings in yksek taba
ka cam iasna katlan kadnlara eilimli yeni rencilerle bir
likte heteroseksellige gei bariz bir hal alacakt. Bu, gelece
in gazeteci yazarlarndan Neal Ascherson gibiler ve kendisini
eski modaya gre ifade edip daha sonra yenisine ayak uyduran
-gelecein medya tasarm cs- Mark Boxer gibi delikanllarn
yaad dnm sayesinde g erek leti.) Bununla beraber,
1950'lerin erkek rencilerinin ruh haline ve hayat tarzna be
ni yaknlatran bir zelliim vard ki, o olmasayd benzeri bir
yaknl daha ziyade kadn rencilerle -b u g n iin deil t
b i- kurmam gerekirdi (geri Newnhamda tarih ve ekonom i
o k u y a n larn a d a n m a n lk yapm am ie y a ra y a c a k t): B ir
Apostle idim ve bundan tr de ilerinden bazlaryla sk
ilikim vard. Belki de imdi Cambridgee zg bu tuhaf k u
rum hakknda bir ift laf etm enin tam sras: Hl yrrlkte
ve bugn de sr gibi saklanan yelerinin says artmaya devam
ediyor. Geri 1939dan nceki tarihesi, oktan bir devlet ari
vi haline geldi ve em ekliye ayrlan yelerden pek az sonrasn
da yeliklerini gizlem e gerei duydu. G em iten beri k k
bir cem iyet olm a zelliini korum utur ve asl olarak parlak
niversite ren cilerin d en ya da esk i m ezunlardan oluur.
Topluluun devamn salamak iin yeler verdikleri oylarla
bakalarnn da yelie kabuln salar ve ama haftalk top
lantlarda yelerin kalem e ald aratrm alar okuyup tart
maktr. Aposleun ekirdeini niversite rencileri oluturu
yordu. Aslnda tanm gerei onlar Cem iyel'ti, mezun olup ya
da Cambridgeden ayrlp dardaki olaand dnya ya ka
tlmak zere cem iyet toplantlarnn gerek dnyasn terk
edenler, ( kanatlananlar ve bu yzden de M elekler" olarak
adlandrlanlar) mevcut kardelik kurallarna m uhakkak riayet
ederdi.
1 9 3 9 da niversitedeki son ylmda, bir baka Kings kken
li olan W alter W allichle Cambridge Conversazione Societyye
ICambridge A postleun bir dier ad] seilm itim . G elecekte
bBCye giren W alterin atalar D eutsche Bankn kurucularyd
255

ve babas bankann m dryd. 1 9 3 8 deki K ristallnachtm *

ardndan babas lam zam annda davranp karsyla ocuklarn
yuridna gnderm i, kendisi de Berlinden Klne giden bir
trene binerek Ren n ehrine adam t. Bu hem en hem en tm
Cambridge rencilerinin icabet edecei bir davetti zira dev
rim ciler bile makul bir gelenek izgisi izlem ekten holanld.
Ayrca adnn eski Apostlelarla yanyana anlmasndan kim i
kyeti olabilirdi k i... 19. yzyl Cambridgeinin neredeyse en
byk isim lerinden sz ediyoruz: air Tennysondan, hariku
lade fiziki Clerk M axwellden, en byk Cambridgeli tarihi
lerden, Frederick M allanid, Bertrand Russell ve Edward dne
mi Cambridgein medar iftiharlarndan - Keynes, W ittengstein ve Mooredan, W hiteheadden ve edebiyatta E.M . F orster ve
Rupert Brooketan... B ir tek 19. yzyl Cambridgeinin en b
yk ismi Christs Collegedan Charles Darwin eksikti. Aslnda
Amerikal bir profesrn13 en ince ayrntlarna dein tahlil et
lii zere, Edward ve Vikorya dnem lerinin Apostle yeleri
nin ou iin katiyen byle bir snflandrm a yaplamyordu.
Ayrca, entelekt el (ya da dier) baarlarn bykl, ilgi
alanlar daima sizinkiyle akm ayan arkadalar skm a riskine
girmeyi gerektirdiinden -h i b ir Apostle, da kardelerinin ca
nn skm ak istem ediinden- pek ou ileriki hayatlarnda bu
gelenein tim sallerine layk olmay baaramadlar.
Cambridge Casuslarn konu alan her kitapta bulabilecei
niz o fotoraftaki alt Apostledan drd kom nist olsa da, se
ilm em in kom nizm le b ir alakasnn olmadn belirtm ek ye
rinde olacak. spanya Sava yllan srasnda Partinin cem i
yette arlkl olarak temsil edilmi olmas artc deil. te
yandan ne Jo h n C ornford ne Jam es Klugm ann ne de benim
zamanmda partinin banda *bulunanlardan ne de (bir istisna

( * ) Krisallnacht: R cich skristalln ach t olarak da bilinir. Kristal gece ya da Knk

Cam gecesi, Almanya ve Avusturyada 9 Kasm 1938'de tertiplenen ve gn
mzde soykrm olarak adlandrlan olaylar dizisinin ilk ipucu olan, Yahudileri hedefleyen ulus genelinde gerekleen katliam lardr - .n.
13 W.C. Lubenow, The Cambridge A poslc 1820-1914: Im agination and Friendship
i British Intellectual and Profession al Life, (Cam bridge, 1 998).
256

hari) 1 9 3 0 larm M arksist retim grevlilerinden herhangi

biri Apostle deildi. C em iyete seilm e lt gem ite de im
di de sannm uyruk, inanlar hatta entelektel meziyederden
ziyade ne anlam a geliyorsa apostolik olm akt". phesiz, bu
eskiden beri hl kardeler arasnda tartlm aktadr. Bu a n
lamda, Cam bridge C asuslannn hibiri Partiye Apostlelar va
stasyla girm em iti (A nthony Blunt kanal h ari): Cam bridge
belisinden nn (Philby, M aclean ve C aim crossu n) cem i
yetle yakndan uzaktan alakas yoklu.
Sava Cambridgedeki gerek dnyay askya alm t ama
bir dizi kdem li A ngel* en azndan retim grevlisi olarak
mevkilerini kesik kesik de olsa srdrebildiler. Yanlmyorsam,
sava ncesi cem iyetin faal yelerinden yalnzca iki kii Cam bridgee aratrma grevlisi olarak geri dnmt. Biri bendim
dieri de M atthew Hodgartd. Yuvarlak yzl, esmer, o k ien,
niversite arkadalarmn belki de en zekisi olan ve edebiyatla
ilgilenen Iskoyal Metthew, o tarihte artk kom nistlii brak
mt. Sava sonras, 1946da dzenlenen ilk yllk cem iyet y e
meinde toplanan Angellar (Soh oda K attem sda) M ethew la
beni -d ah a dorusu Methew yemee gelmediinden b e n i- ce
miyeti yeniden canlandrm akla grevlendirmiti. Cam bridgee
geri dnen sava ncesi tandklarm ve danmanlk yapmam
iin Kingsin bana yollad rencileri cem iyete kaydetm ek
sureliyle bu grevi yerine getirdik. retim grevlisi olduum
da eski arkadalarmdan Kanadal ekonom ist Harry Jo h n so n u
kaydetmitim. Ayn zamanda ekonom i tarihi blm nde oku
yan ekonom i rencilerinden de ben sorum lu olduum iin
sava sonras dnem in A postlelar dolaysyla Maynard Keynesin geleneini yaatacakt. Bununla beraber 1950'lerde ce
miyeti dolduran sosyal bilimler, yani tarih ve ngilizce blm
rencilerinin says giderek artyordu. Herhangi bir snflan
drmaya tbi tutulamayan o k ynl zekasyla doa bilim leri
blmnde okuyan Jon ath an M iller da saymak gerek. Byle
Pek o k lan 1 9 3 9 savandan nce kam u hizm etine girm iti a n
1*) Angel: renciliinde Apostle yesi olup m ezun olduktan sonra da bunu de
vam ettirenler - .n.
257

cak ekonom isi olmayanlar artk gitgide yaygnlaan iki uraa

akn edecekti; biri medya dieri de bazen birbirinden devrajma yntem iyle gelinen niversite retm enliiydi. Kadnlar
cem iyete ancak 196 0lardan sonra seilecekti.
Savatan sonra hayatla kalan Apostlelarn en nls olan
romanc E.M. Forster, Kings Collegee nakil olm u ve cemiye
te daima sadk kalarak Pazar gecesi toplantlar iin evinin
odalarn am t. Sessizce b ir kede otu ru r -m u h tem elen
genliinde de ok k on u m azd - (cem iyet argosuna gre)
m inenin n n d ek i halya o tu ru p tane tane kon u an gen
kardeleri dinlerdi. O tarihle dounun souk ve nemli havas
na kar en iyi korunm a yolu hl kova kova km r yaklan
minelerdi. alakalem yazma alkanl hi olmayan Mogan
bu tarihte yazmay neredeyse tamamen brakm t. G eri snr
l da olsa kalem e ald m etin lerd e'basm akalp ya da yavan
herhangi bir sz yer alm am asna hl azami zen gsteriyor
du. Eski bir polis sevgilisini saymazsak ailesi yoktu. Sava son
rasna ait dnyada m it ettii rahata b ir trl kavutuunu
sanmyorum, bununla beraber etrafndaki genlerin deime
yen doalar onu avutuyordu. 1 9 6 0 larn banda, bir keresin
de 20. yzyln son dnem iyle tantrma niyetiyle onu Ameri
kal bir tek kiilik gldr sanatsna gtrm tm . Lenny
Bruce adl bu sanatya artk kom edyen denmesi imknsz.
Ksa mrl bir Soho kulb olan Establishm enda ksa sre
iin sahneye km ve kendi kendini mahvetme yolunda hzla
ilerlem iti. Morgan, her zaman olduu gibi o gn de saygl ve
son derece nazikli fakat bu gsteri onun tarz deildi.
Cemiyetin ilk yzyln inceleyen gl sezgilere sahip bir
gzlem ci A postle'larn kend ilerini ncelikli olarak iki eye
adadn belirtmiti. Bunu ylesine safiyane bir abartyla ye
rine getiriyorlard ki dostane olmayan bir yaklamla bu durum
zrvalk gibi alglanabilirken tam tersi bir bakla kesinlikle
hayranlk uyandrc bulunabilirdi: Sz konusu zellikler bir
yanda arkadalk dier yanda entelektel drstlkl.1'1 Be
14 Alan Ryan, T h e Voice from the H earth-R ug", London Review o f B oohs, 28
hkim 1999 s. 19.
258

nim dnem im in Aposlelan iin her ikisi de hl vazgeilmez

bir nem e sahipli. G eri bu toplantlara katlan retm enler,
daha yal olduklanndan, muhtem elen kiisel ilikilerine ta
dklar entelektel drstle belli dozda diplomasi kartr
yorlard. Tine de her ikisi de ya ve oku engellerini atklar
iin ben de, ellilerin balarndaki Apostlelar sayesinde (onlann
arasnda ve onlann vastasyla tantklanm sayesinde) ailem in
yan sra bir dizi kalc arkadalk edinecektim .

III
1950lerin ilk yansnn hayatmn mutlu evrelerinden biri o l
duunu sylem ek zor. Zamanm alarak, retm enlik yapa
rak, yazarak, niversite tatillerinde bol bol yolculuk ederek ve
itaatkr bir ye olarak Parti yararna alarak g eirm itim .
Neyse ki Londrann dna tandm iin Londra yerel u be
sinin ilerinden -rg tlem e ve propaganda faaliyetleriyle D aily
W orker sat iinden (1 9 5 6 dan sonra M orning S tar olarak ad
d eitirild i)- syrlm oldum. Zaten bunlar iin ne doutan
gelen bir yeteneim vard ne de gerekli cokuya sahiptim . O
tarihten itibaren faaliyetlerim i btnyle akadem ik ve aydn
gruplar iinde srdrdm.
Yine de dnce hayat asndan bu yllar fena gem em iti.
ou insan iin yirmili yalar hayatn en m acerac ve keskin
dnemidir. Bense ordudan dndm de dnsel anlam da
kayp sava yllarnn an kapatmaya sonuna kadar karar
lydm ve bunun stesinden gelebilecek kadar gentim . A ka
demisyenlerin derslere hazrlanm ak iin kendilerini eitm esi
nin akaya gelir yan yoktur. stelik Birkbeck tarih bl m n
de grev yapan retm enlerden drt ya da beim iz tarih k o
nularm Yunan ve Rom a U ygarldan itibaren ele alm akla
ykmlydk ve bundan tr benim de bir okutm an olarak
ok geni bir sahay kapsam am gerekiyordu. C am bridgede
stlendiim danm anlk grevinin bana ykledii fazladan
sorum luluk da bunun cabasyd. Akademik kariyerlerin n
259

ne set ekilebilirdi ama tarih dnyasna hayr. Bu yllarda ta

rihilerin geni dnyasnda neler olup bittii baka bir bl
mn konusu. im dilik u kadarm syleyebilirim ; 1 9 4 9 dan
itibaren m eslek ii gazetelerde yazlarm yaymlatmaya bala
m tm , Ekonom ik Tarih D em eginin (1 9 5 2 ylnda Konseye
seilecektim ) uluslararas kongresinde rol oynadm. Hepsin
den te 1 9 4 6 -1 9 5 6 arasnda bir grup arkada ve yoldala K o
m nist Partideki Tarihiler G rubunda kendi aramzda bir di
zi M arksist sem iner dzenledik. Asl olarak Saffron Hilldeki
Garibaldi Lokantasnn st kat odasnda ve ara sra da o ta
rihte Clerkenw ell G reendeki M arx Evi'nin eski psk bina ve
m tem ilatlarnda buluarak yaptm z dzenli toplantlar
iin tartma katlarn srekli oaltrdk. C lerkenw ellin sa
dece 2 0 0 0 ylndaki m uenalam uultulu halini bilenler, bu
tarihten elli yl nce hafta sonlan o sokaklarn nasl da bom
bo, souk, gri ve nem li olduunu tahayyl edemez. 1 9 5 3 ten
sonra ortadan kalkan D ickens rom anlarna zg sis, o vakit
ler geni bir sarm trak yeil gzba gibi Londra zerine
kerdi. Belki de buras bizlerin gerek tarihiler olarak pitii
miz yerdi. Bizim dm zdakiler (bu ) M arksist tarihiler n es
linin takdire ayan tesirinden" sz etm ekteydi; bilhassa da
19 6 0 lardan itibaren Ingiliz tarih bilim inin dnya apnda ka
zand nfuzu onlardan ayr dnm ek im knszd. 5 Dier
eylerin yan sra, bu tarihi nesli sayesinde 1 9 5 2 de baanl
ve nihayetinde etkili hale gelen bir tarih dergisi yaratlm t.
Ancak Past & Preset adl bu dergi C lerkenw ellde deil, G o
wer Caddesindeki koullar daha elverili University College
ortam nda domutu.
Tarihiler G rubu, 1 9 5 6 kom nist krizi ylnda dalmaya
urad. O tarihe kadar bizler ve phesiz ben, Kom nist Parti
izgisinden ayrlmayan disiplinli yeler olmay srdrmtk.
phesiz kom nizm kart seferberlik yrten zgr Dn
y a c n vahi sylem lerinin de bize bu noktada faydas dokun
mutu. Yine de bu hi mi hi kolay olm am t.
15 Hans-Ulrich-W ehlcr, H lsorischcs D enken am Ende d es 20. Jah rhu n derts (L9452 0 0 0 ), (G ttingen, 2 0 0 1 ), s. 2 9 -3 0 .
260

Tanr biliyor ya, Sovyetler Birlii de ii gletirdike g

letiriyordu. Aydnlarn zel bask alm da olduu phe gtr
mezdi. Zira 1 9 4 7 den itibaren bu kiilerin kendilerini adadk
lar doktrinler, din el kitaplanndaki gibi, inanc dorulayan
soru cevap kalp larn a ind irgenm iti. B ir k sm d n celer
Marksizme ancak teet geiyordu ve bir ksm ise -b ilh a ssa da
doa bilim leriyle ilgili o la n la r- sama sapand. Lysenkoculuk*
SSCBde resmen zafer kazandktan sonra bu konu Cam bridgein lisansst kolunda nem li bir sorun tekil etmeye bala
mt. Kolun eski yelerinin bir ksm , belki de ou doa bilimcisiydi. Byk genetik bilim ci J.B .S . Haldane gibi on lar da
aslszl kabullenm em e adna Partiden sessiz sedasz ek il
meli miydi? Kamusal durularna zarar verm e pahasna

J.D .

Bemal gibi yarm yam alak da olsa Sovyetleri mi savunm allar

d? Ya da gzlerini yumup hibir ey sylemeden eskisi gibi i
lerine devam m etm elilerdi? Stalinist bilim in tuhaflklarnn
bu denli zarara yol at bir baka alan daha yoktu. Szgelii
komnist psikologlar M oskovann Pavlovda (artl refleksler)
srar etm esini o kadar kstlayc bulmuyorlard. Bunun ksm i
nedeni, ngiliz psikoloji blm lerinin deneyci, pozitivist, dav
ran ve psikanaliz aleyhtar gl bir eilim beslem esiydi.
Ancak bunlar aydnlarn zel sorunlaryd ve Ruslara ve Ko
mnist Parti tarihine mesafeli duran ngiliz kom nist tarihi
lerini m uhtelif nedenlerden tr ciddi anlamda etkilem iyor
du. Kesinlikle hibirim iz Stalinin eitsel olarak zekice hazr
lanm SBKP Tarihi (b): K tsa D ersde anlatlan Sovyet Parti ta
rihine inanm yorduk. A ncak Sovyet Kamplarnm dehetini bir
kenara brakrsak bile, kom nistlerin o zam anlar tm boyutla
ryla fark etmedii daha genel sorunlar mevcuttu.
Yugoslav partizanlaryla sava dnem inde son derece sk
ilikiler yaayan ngiliz ve daha da ziyade Cambridge kom
nistleri 1948 tarihli Stalin-Tito ayrl karsnda ne tavr ala
cakt? Yugoslav kom nizm ine yakndk. Yzlerce gen Britanyal G enlik D em iryolu ad verilen inaata katlm ak iin bu
Lysenkoculuk: evresel ortam larn karakter zerinde yapt deiim lerin ka
ltsal yoldan geebileceini savunan doktrin - .n.
261

lkeye akn etm iti. Aralarnda o zamanlar henz tarihi ol

mayan Edward Thom pson bile vard. Aabeyi Frankn sava
srasnda M akedonya Partizanlar arasnda bir ss vard ve
sonrasnda Bulgar Partizanlarn safnda savarken lm t.
Resm Sovyet izgisinin ne srd zere, Titonun uzun s
redir yabanc istihbarat servislerinin hizm etinde proletaryaya
ihanete hazrlandna ve bu yzden aforoz edilmesi gerektii
ne nasl inanacaktk ki? Titoyu tanmamas iin Jam es Klugm anna bask yapldn anlyorduk ama ona inanm yorduk
-tp k kararghn ta bata Belgrada kuran yeni Kom inform
g ib i- o da daha dne kadar bunun aksini savunmutu, buna
k en d isin in de inanm ad n b iliy o rd u k . U zun lafn k sas,
M oskovaya itaatkr kalmaya devam ettik nk kk ama
cesaretli, herkesin takdirini toplayan bir lke olm akszn da
dnya sosyalizm davas yaayabilirdi ve fakat Stalinin spergc olmadan bu m m kn deildi.
1 930larda olup bitenlerden farkl olarak, Stalinin son yllar
n irkinletiren gsterm elik mahkem eler silsilesini mazur gs
termeleri ynnde Parti yelerine herhangi bir zorlama yapl
dn anmsamyorum. Bunun bir tek anlam olabilirdi; benim
gibi aydnlarn artk ikna olma ynnde bir abas kalmamt.
Bulgaristan hakknda pek azmz bilgi sahibiydik ve m ahkem e
lerden ilki - Traicho Rostov aleyhine yrtleni (1 9 4 9 da idam
edildi) beni zmesine ramen gereinden fazla pheci yakla
mlara srklem em iti. 1949da M acaristanda Laszlo R ajkn
mahkemesi bir dier meseleydi. Kom nizm i ieriden kert
mekle sulanan ngiliz Gizli Tekilatnn" ajanlarnn arasn
da, iddianamede (kukusuz sulam alar teyit eden gerekli iti
raflaryla) tandm birinin ism ine rastlamtm: Gazeteci Basil
Davidsondu bu. Buna kesinlikle inanmamtm. Keskin bir ze
kya sahip, iri yapl, etin bir adamd; krlamaya balam in
ce telli salan, son derece ekici bir kars vard ve bir kadn
sarrafyd. Basil'in tabiri caizse iyi ama geleneklere kar bir
sava olmutu. M acaristana dahil olan bereketli dzlk Voyvodinada - o korkun gerilla sahasnda- Yugoslav Parlizanlaryla, daha sonra da Ligurya dalarnda talyan Partizanlaryla
262

birlikte arpm derken her ikisini de kapsayan P artisan Pic

ture adl gzel kitabn kalem e alm t. (Daha sonra Portekiz
Guyanas ve Angolada Afrika kurtulu savalarnn arasnda
amurlu tepelerde yapt yryler iin bunlar iyi bir talim
olacakt.) O vakitler balayan dostluumuz hl sryor. Ma
caristan sulamas kendi iinde bile inandrclktan yoksundu.
Aslna bakarsanz, bunu o zaman bilmiyordum ancak David
son da ktadaki dier ngiliz gazeteciler gibi Gizli Haberalma
Tekilat tarafndan M acaristana yollanmt. O zamanlar R ajkt
tanm olm as beni artmazd. phe duymama sebep, onun
hakkmdaki kiisel yargmn tesinde, Souk Savala birlikte
meslek hayaunn keskin bir ekilde ktye doru gitm i olm a
syd. Timesdan (Londra) ayrldktan sonra, o zam anlar saygn
solun yayn organ olarak en iyi gnlerini yaayan New S tates
man an d N ation 'da da bannam am , gerekte aya kaydrlp
bir taraflar haline getirilm iti. Hikimse onu istemiyordu. Saharanm gneyindeki anti-em peryalist kurtulu hareketleri uz
man ve Afrika zerine olduka saygn, serbest alan nc bir
tarihi olarak yeni bir meslee balamak zereydi. Yaplan su
lama kesinlikle akla manta aykryd.
Dou Avrupadaki gsterm elik m ahkem eler serisinin en b
ykleri ve sonuncular ekoslovakyada gerekletirildi. Hep
sinde ortak olan ve bizzat SSC Bnin iinde, Staline kar d
zenlenen 1 9 5 2 tarihli m ehur doktorlar kom plosunda ayan
beyan grlen anti-sem il renk bir yana, bunlar dierlerine na
zaran daha da m antksz davalard. Bizim renci nesli ngilte
re'ye g eden pek ok gen ek vatandan tanrd, idam
edilen hainlerden en az birini gayet iyi tanyorduk: Szgelii,
savatan nce G enlik Bar Hareketi'nin daima gvenilir isim
lerinden Marion W ilbraham la evlenen O tto Slin bunlardan
biriydi. ekoslovakyann ikinci byk kenti B m onun parti
?efi olmak zere lkesine geri dnmt. O srada ek mah
kemesinin -b e k le n e n - resm Parti savunmas bile bariz ekilde
inandrclktan uzakt.
Aka benim gibiler SSCB hakknda pek ok konuda al
danm olduumuzu dnerek Kom nist Partiden ayrlyor
263

du. G eri bu lr yanlsam alarm z yok deildi. rnein, 1956

ylnda Kruev tarafndan ifa edilene dein Stalinin yneli
mi altnda SSCBde olup biten dehetengiz olaylarn boyutu
nu hafifsem itik. Sovyet kam plar hakknda, kolayca stn
den atlanam ayacak kfi derecede bilgi m evcut olduundan
batl m nekkitlerin bile sistem i tm boyutlaryla 1 9 5 6 ylna
kadar belgeleyem ed iklerini n e s rm ek geerli bir m azeret
olm ayacakt.16 Ayrca 1 9 5 6 dan sonra pek o k kii partiden
ayrlm t. Peki yleyse bizim hl partide yer alm am zn ne
deni neydi?
Belki de Souk Sava'm dorua ulat yllara ve esas olarak
Hiroimayla Panm unjom arasndaki dnem e zg ruh halini
yakalayabilm enin en iyi yolu Bertrand Russell'm hayatndan
b ir blm aktarm aktan geer. Byk filozofun, bir nkleer
kart eylem ci olduu sonraki dnem lerde anm ak dahi iste
medii bir dnem dir bu. R ussell, Hiroima ve N agazakinin
bom balanm asnn hem en akabinde Amerikann nkleer silah
lardaki tekelinin geici bir durum olduuna dikkat ekm iti.
Hazr hal byleyken, ABD gerekirse n ce davranp M osko
vaya kar bir nkleer saldn dzenleyerek bundan yararlan
malyd. Russella gre, dnyay zaptetme giriim ine kalkma
s m uhtem el olan SSCByi bu niyetinden alkoym ak da byle
likle mmkn olacakt. Ayn zamanda dpedz korkun diye
tanmlad bir rejim de bu sayede yklacakt. Ksacas o da
SSCB halk sz konusu olduunda, o zamanlar Batda yaygn
olan kzl olacana lsn eklindeki Souk Sava slogann
temel alyordu. Fiiliyatta di er halklar da bu dpedz s a m a
slogann tatbik sahasyd. E er sylenilen ey kastediliyorsa
bu, Kballar ya da Vietnam llar ya da olur ya tlalyanlar, ko
m nist bir ynetim altna gireceklerine intihar etsinler daha
iyi anlamna gelmiyordu; bu korku n ihtim alin nne gemek
iin zgr Dnyann silahlaryla ldrlmeleri gerektii sy
leniyordu. (Akl selim hi kim se ne Britanyada ne de ABDde
kitlesel imhay ciddi olarak bekliyordu.)
16 Robert Conquest'in r aan eseri T he G reat T en o r I9 6 8 'e kadar baslamamt.
264

Neyse ki Am erikann nceden dzenleyecei nkleer sald

r ihtimali W hitehall!!17 endielendirm esine ramen h i kim se
RusselPa kulak asmad. Her iki sperg de birbirini ykacak
kadar glendiinde dolaysyla bir dnya sava kresel b ir
imha anlam na geldiinde o da zaten fikrini deitirm iti. An
cak bu evreye kadar, aralarnda ciddi politikaclar da olm ak
kaydyla pek o k kii, kyam et gibi bir kresel sn f savandan
bahsediyorlard. M eseleler o k muazzamd. Hangi tarafta yer
alrsanz aln denecek bedelin haddi hesab yoktu. Savan
-bilh assa da H iroim a ve Nagazakiden sonra yz b in lerce
hatta milyonlarca insann bir anda katliama uramas anlam
na geldii fikrine dnya artk alm t. N kleer silah kartlar
Baty elzem ve vazgeilmez bir silahtan mahrum brakm akla
sulanyordu. Bizler de -b u n u geriye dnp baktm da uta
narak itiraf ed iy o ru m - karm zdakine deteceim iz bedelle
ilgili snr tanmyorduk. Aynsn demeye kendim izin d e ha
zr olmas bu durumu hafifletmiyor.
Bir di er y and an, k o m n istle rin g z nd e ABD ve o n u n
mttefikleri, yara alm aya ak ve hl kuatlm durum daki
SSCByi btnyle ykm akla tehdit eden glerdi. O nlar iin
Hitler ve H irohiton in y enilgisind en sonra kresel anlam da
ilerleyie geen devrim i durdurm ann tek yoluydu bu. SSC Byi
hl bu ilerleyiin vazgeilmez garantisi olarak gryorlard.
te taraftan ABD asndan SSC B, hem kabul edilem ez bir re
jim di hem de dnyay tehdit eden bir gt. ayet b ir sper
g olmasayd her ey daha kolay olacakt. Hi ortada olm asa
daha da kolay olacakt. SSCBnin kom nizm lehine dnya za
feri kazanacak konum da olmad bizim amzdan gayet akl. Bazlarmz byle bir niyet beslem ediini grm ekten tr
hayal krkl bile yayordu. En azndan Batl aydnlar -a k
a dile getirm eseler d e - bunun zorlu aksaklklarna ram en
muazzam baanlara imza atm ve hl snrsz sosyalizm po
tansiyeli barndran bir sistem olduu kansndayd. (Bu imdi
kulaa inanlm az gelse de 1 9 5 0 lerin Sovyetler Birlii, sadece
17 Bkz. Hcnncssy, a .g .e., s . 3 0 .
265

taraftarlarnn gznde deil genel olarak da, m flis ve hantal

bir ekonom ik enkazdan ziyade Batdan daha fazla retim ka
pasitesine sahip bir lkeydi.) Dnyann ou iin olabilecek
en kt rejim gibi grnmyordu. Bilakis eski olsun yeni ol
sun Bat emperyalizminden kurtuluta bir m ttefik ve Avrupa
lI olmayan tarzda bir iktisadi sosyal geliim modeliydi. Bam
szln ilan eden ve etm ekte olan sm rgeler dnyasndaki
rejimlerin, hareketlerin ve kom nistlerin gelecei onun varl
ndan g alyordu. Kom nistler iinse Sovyetler Birliini sa
vunup desteklemek hl ncelikli uluslararas devlerdendi.
Bylece kafamzdakileri unutup phelerim izi sineye eke
rek biz de onu savunduk. Ya da kolayc davranarak, eski Nazilerin ynettii ve ok yaknda SSC Bye kar yeniden silahlana
cak Bat Almanyay, Nazi toplama kamplarndan kurtulan eski
mahkumlarn ynettii Dou Almanya'ya; eski emperyalizmi
emperyalizm kart kurtulu hareketlerine ve Franconun Is
panyasn kendi askeri ss haline getiren ABDyi C um huri
yeti glere yeledii iin kapitalist kampa saldrdk.
Bu bile ileri kolaylatrmyordu. Batda kom nizm i savun
mak mesele deildi. M esele kom nizm in Doudaki icraatla
ryd. Ancak bunu pek yaknda ben de bizzat grecektim . Stalinin SSCBsindeki donm u buzullarn sarktlar hafif hafif eri
me emaresi gsteriyordu. 1 9 5 2 de, henz korkun ihtiyar ha
yatlayken tarihi E.A. Kosm inskynin karsyla birlikte ksa bir
ziyaret iin Britanyaya gelm esine izin verilm iti. Kendisine
dnya apnda bir tarihi olarak n kazandran Ortaa ngiliz
malikaneler tarihi alm as iin 1 9 2 0 lerde Londrada kalmt
ve o tarihten beri ilk geliiydi bu. Geni yuvarlak okum a salo
nunu bir kez daha kullanm ak istediinden onu British Museuma gtrm tm . Ksa sreliine ye olm asnn m mkn
olup olmadn sorm utu. Ktphane memuresi ktphaneyi
daha n ce h i kullanp kullanm adn sordu. K ullanm t.
Adn dosyalarn iinde ararken te ! dedi. Elbette m m
kn. Hl Torrington M eydamnda m ikam et ediyorsunuz?"
Son derece duygu ykl bir and. Birka ay sonra, Stalinin
lmnn ardndan, ancak henz Stalin sonras dnem bala
266

mamken Soyyet Bilim ler Akadem isinin Ingiliz M arksist ta

rihileri SSC Bye davet etm elerine n ayak oldu. Bu vesileyle
ben de Ekim Devrim inin lkesine dair ilk ama tek olm ayan
deneyimi yaayacaktm. Oraya bir kez daha gitm ek iin de pek
arzu duymayacaktm. Bu ziyaret sayesinde tm kom nist ay
dnlarn ve dnya kom nist hareketinin kritik dnm n okta
sna kendim i hazrlam am kolaylam t: 1 9 5 6 krizi, gelecek
blmn de konusu.

267

12
Stalin ve Sonras

I
Eski SSCB'nin dndaki dnyaya ait biri olarak Stalini grebi
len phesiz ender kiilerdendim. Artk hayatta deildi ve Mos
kova Kzl Meydanndaki byk mozelesinde camdan bir mah
faza iinde yatyordu. Olduundan da (1 ,6 0 m .) kk gr
nen ufak tefek bir adamd - ve bu, ldkten sonra dahi etrafn
saran o mstebit gcn heybetli aurasyla tezatlk ieriyordu.
Sovyet sonras dnem de on bir yl geride braktktan sonra
(2 0 0 2 ) bile, kaldrlma abalarna inatla direnen Lenin heykel
leri hl tehir edilmesine karn, Stalin heykelleri yalnz 19531961 tarihleri arasnda, lm n mteakip ksa dnemde ser
gilendi. Onu Aralk 1954te grdmde hl lkesinin ve ko
mnist hareketin en tepesindeydi. Henz yerine geecek etkili
bir isim ortada yoktu. G eri birka ay iinde Stalinsizletirme
srecini balattn ilan eden Nikita Kruev, o tarihte Genel
Sekreterlik grevini yrtyordu ve rakiplerini saf d brak
mak zere kollan svyordu. te yandan M oskovada cereyan
eden olaylann perde arkasndan haberdar deildik.
1 9 5 4 -1 9 5 5 ylnda N oele rastlayan akademik tatil srasnda,
ngiliz K om nist Partisi'nin Tarihiler G rubundan drt ki*
268

Sovyet Bilim ler Akademisin in davetlisi olarak SSCBye gittik.

Ziyaretimiz, Sovyetlerin dnce hayatm iinde bulunduu
tecritten karm ay hedefleyen ve can skc biim de ar aksak
ilerleyen srecin b ir parasyd. Delegede ngiliz Devrimi ko
nusundaki uzmanlyla tannan tarihi C hristopher H ill, Bi
zans tarihisi Robert Brow ning, ben ve serbest aratrm ac Les
lie (A.L.) M orton yer alyordu. Leslienin M arksist P eopled H is
tory o f E ngland adl eseri Sovyet otoriteleri tarafndan resm i
onay belgesi alm t. Sovyet bilim adamlarnn ngiliz dillerin
deki yazl eserlere ne denli uzak olduklarn m uhtem elen ii
mizde yalnzca, o k geni yelpazeden bilgi birikim iyle dil be
cerisine sahip olan. Dorusal B G irit kitabelerinin deifresiyle
ilgili tez veren lskoyal Robert Browning fark etm iti. (Sovyelerin Fransa'yla balan h ibir zaman bu raddede bozulm a
mt.) M isafirlerden hibiri Rus tarihi zerine uzman olm ad
ndan -h aliy le ev sahiplerim izin asl gc bu k on u yd u - so n
tahlilde onlar yaplan sohbetlerden bize nazaran daha ok fay
dalandlar.
SSCBde ne bulmay bekliyorduk? imizden iki kii Rusa
bildiinden akadem inin bize salad resmi rehber ve terc
manlara bal deildik - biri 1 9 3 0 larda Rusyada bir yln ge
irip burada dostluklar kuran C hristopher Hill dieri de gr
ne gre neredeyse aksansz konuan Robert Brow ningdi.
te yandan, Stalinin lm n izleyen iki yl iinde ve ksm en
daha sonralar da, SSCBnin, Rusa konuan yabanclarla dahi,
resmi yollar dnda herhangi b ir iletiim kurma eilim i yoktu.
Akademinin, yani o tarihte Sovyet toplum unda nem li bir iti
bara ve konum a sahip olan bir yapnn davetlisi olarak gelen
resmi bir delegenin, gayri resmi balantlar kurmaya frsat
ya da bo zaman olduunu syleyecek deilim. Zira elence
ve kltrel gezi program lan bile, evsahibi oganizasyonun ya
banc misafirlerin beenilerini tem el alarak yapt nem sra
sna gre ayarlanm t. Handiyse binalann dnda ayamz
yere basmamza dahi zor bela izin vard.
Uzun lafn ksas, aydn V lP ler olarak -b iz im iin allm a
dk bir rold b u - d ier yabanclardan kesin lik le daha fazla
269

kltrel ikrama tbi kaldk. Bunun yan sra gzle grlr de

recede yoksullam bir lkenin rn ve avantajlarndan utana
skla nasibimizi aldk. rnein bizi nl Red Arrow Moskova-Leningrad gece trenind en alp dosdoru o cu k la rn Kirovdaki Swans Lake m atinesine gtrm lerdi. Yerletirildii
miz ynetici odasna gsterinin ardndan bizimle tantrlmak
zere getirilen prima balerinin -g alib a ad Alla Shelestd i- teri
hl soumamt. ok ksa bir sre iin kendini nfuzlu in
sanlar konum unda bu lu verm i ve esasnd a h i b ir belirgin
ehemmiyeti olm ayan drt yabancydk. Leningradl ocuklar
evlerine dnm eye hazrlanrken ve byk ksm Yahudi olan
mzisyenler orkestra ukurundan tek sra halinde ktnda
balerinin yapt reverans n e zaman aklm a gelse, aradan ya
rm yzyl gem i olm asna ram en, hl tuhaf bir mahcubiyet
duyarm. K om nizm asn d an iyi bir tantm deildi. te
yandan k sokaklarndan m oloz ve ta toplayan muhtemelen
sava nedeniyle dul k alm orta yal k ad n lan saymazsak,
Rusyaya ve Rus hayal tarzna dair pek az eye tank olmutuk.
Ayrca aydnlann bile tem el aralanndan biri olan arayp
bulma burada olanakl deildi. Ne bir telefon rehberi, ne ha
rita, ne seyahat tarifesi, ne de gnlk hayatn tem el bavuru
aralanndan herhangi biri m evcuttu. Neredeyse paranoyaka
bir casuslanm a korkusunun gnlk hayata dair elzem temel
bilgileri bile bir devlet srr haline sokm u olm as ve toplum
d aki alen i m a n tk sz lk hayret v erici bo yu ttayd . Ksacas
1954'te Rusyaya yaplan bir ziyaretin dtan bakarak reni
lenlere pek fazla kataca bir ey yoktu.
Yine de baz eylere tank olm utuk. Bariz bir keyfiyete me
sela; yaplan dzenlem elerin san solunu kestirm ek mm
kn deildi. 1 9 3 0 la n n d em ir anda Stalin izm in efsanevi
etin adam larndan Lazar Kaganovich dnem inde ina edi
len M oskova m etrosunun artc baarsn grm tk. Bir
zam anlarn a ve akta olanlar iin gelecekte saraylarla dolu
bir kent d gayet iyi ileyen - v e sylediklerine gre hl da
tkr tk r ilem eye devam e d e n - bir yeralt sistem i olarak or
taya km t. Karar m ercilerindeki Ruslarla, bu mercilerde ol
270

mayanlar arasndaki fark grm lk sonra. Kendi aramzda

aka y.ollu onlar salarna bakarak ayrdetm enin m m kn o l
duunu sylyorduk. ikyeti olanlarn salar dim dik ya da
zellikle n e d r lm vaziyetleyken halind en m em ntfh
olanlar da ah nian nm zerindeki dmdz taranm satan ta
nmak olasyd. Eski kyllkle arasnda ta patlasa bir nesil
bulunan entelektel toplum un srad tablosuyla kar karyaydk. M oskovadaki Yeni Yl partisini anm syorum da... Ba
r ve dostluk iin olaan kadeh kaldrm a m erasim inden so n
ra birisi atasz ve deyim bulm a yarmas yapmay nerm ili. Ama szler rastgele deil de keskin aletlerle ilgili olanlarn
arasndan s e ile c e k ti. rp e in b altay g p m m e k - g em ii
unutup bar yapm ak" ya da bir mh bir nal k u rtarr", gibi.
Britanyann birleik kuvvetleri sonunda yorulm u, oysa h ep -'
si birer salam aratrm ac bilim adam olan Rus yarm aclar
sa baklar, baltalar, ineler ve keskin veya kesici aletler ve
bunlarn ilevleri zerine sahip o ld u klar kyl bilg eliin i
kendi aralarnda srdrdkleri yarmayla sergilem iti. Ta ki
yarmaya bir son verm ek gerekene kadar... H er eyden n ce
pek ounun doum yeri olan ilkel kylerden getirdii bir
eydi bu.
Yabanc kom nist aydnlar olarak bize ilgin gelen am a bir
o kadar da evkimizi kran bir geziydi. Zira kendim ize benze
yen birilerine neredeyse h i rastlam am tk. Zulme kar m
cadele yrten k om n istlerin savan sonunda hapislerden
kurtulup iktidara geldii Avrupan n geri kalanndaki h alk
dem okrasilerinden, gerekten varolan sosyalizm den farkl
olarak, buras uzun yllardr Sovyetler Birlii Kom nist Partisinin idaresi altnda bir lkeydi. Burada m esleinizde ilerle
menin yolu Parti yeliinden ya da en azndan Partinin gerek
lerine ve resmi dem elerine itaat etm ekten geiyordu. M uhte
melen grtklerim izin b ir ksm kom nizm e gsterdikleri
sadakatlerinde sam im i davranyordu. Ancak btn kom nist
lerin tek vcut olm alarn hedefleyen b ir bak asndan ziya
de ie dnk bir Sovyet ball tayorlard. G eri, talep etti
imiz kiilerle grebilseydik m uhtem elen onlarla aramzda
271

daha ok ortak nokta bulacaktk. A ncak onlar da ne yazk ki

salk sorunlar nedeniyle M oskovaya gelm esi sakncal bulu
nan, geici olarak G orkide bulunm ayan" ya da hl kam p
lardan geri dnm em i kiilerdi. Karlatm z insanlar iin
- z e llik le de Leningradn sava zam an korkun igalinden
sa kurtulanlar asn d an - kom nizm den ziyade Byk Va
tansever Savam zel ve duygusal manas rahata anlalyor
du. St. P etersbu rg d enm esine bir trl alam ayacam bu
muhteem kentin k klar altnda Finlandiya Istasyonunda
dikilirken, emin olduum bir ey vard; Ekim Devrimi'ne ili
kin bizim fik irlerim izle, Sovyet B ilim ler A kadem isin in Le
ningrad Kolundan gelen rehberlerim izinki yle ya da byle
farklyd.
Siyas fikirlerimizde bir deiiklik yaratmadysa da, M osko
va gezisinden skntl ve oraya bir daha gitmeme karan alarak
dndm. Dnya tarihiler kongresi iin 1970 ylnda geerken
yle bir urayacak ve b ir de SSC B nin son y llarn d a, BM
Aratrma Enstisnde geirdiim birka yaz, oraya Helsin
kiden dzenlenen turist gezileri vesilesiyle gidecektim .*
1 9 5 4 -1 9 5 5 te SSC Bye yaptm yolculuk, daha sonraki d
nemlerin tabiriyle gerekten sosyalizmin varolduu lkelerle
kurduum ilk temast. Zira 1947'de Pragdaki Dnya Genlik
Festivaline yaptm ziyaret, yeni halk demokrasilerinde Partinin iktidar tamamen ele alm asndan ncesine rastlyordu.
Aslna baklrsa ekoslovakyada parti yzde 4 0 gibi bir oranla,
gerekten oulcu bir genel seim sonucu hatr saylr bir o
unlukla iktidara gelmiti. Tarihilerinden bazlaryla kiisel ta
nklm saylmazsa, dier sosyalist lkelerle dorudan ba
lantlar ancak kom nist harekelin kresel krizini balatan Sov
yet KPsi 20. Kongresinin hem en akabinde kurmutum. Geri,
Nisan-Mays 1956da Alman Demokratik Cumhuriyetine yap-

( * ) Bu arada unu belirtm ekte yarar var. Kom nist dnem boyunca kitaplanmdan
hibiri Rusa'ya ya da SSC B snrlar iindeki baka bir dile evrilm edi. te
yandan Berlin DuvarTnn yklndan nceki dnem de evrildikleri tek ger
ek sosyalist lisan M acarca -e n i konu bir sreklilik iin d e - ve Slovaka'ydG elgeldim caz hakknda yazdm kitap eke'ye evrilm iti.
272

ligim ziyare srasnda Kruevin Staline at aleni saldn he

nz balamamt. A ncak bu tarihten sonra her ey deiecekti.

II
G etiim iz yzyla ait d ev rim ci hareketin tarih e sin d e iki
farkl dnyay sarsan on gnden sz etm ek m m kn: Biri
John Reedin ayn adl kitabnda anlatlan Ekim Devrim i, die
riyse SBKP (1 4 -2 5 ubat 1 9 5 6 tarihli) 20. Kongresidir. Her
ikisi de, tarihi birdenbire ve geri dn olm ayacak biim de
nce ve sonra dilim lerine ayrmaktadr. Sanm yorum ki,
herhangi baka bir nem li ideolojik ya da politik hareketin ta
rihinde bununla m ukayese edilebilecek trde bir olay olsun.
Basit bir dille ifade edersek, Ekim Devrimi dnya kom n ist
hareketini yaratrken, 20. Kongre bunu yerle bir etmitir.
Leninist izgiye gre, dnya kom nist hareketi dnyay de
itirmeye adanm tek vcut bir disiplinli ordu gibi, Prole
taryam n (yani K om nist P artin in ) iktidara geldii yegne
devlet atsnn -m e rk e z ve yar asker bir idari k o m u tam n almda yaplandrlmt. Nazi Almanyas na kar kirii krarak
savatan bir sperg olarak kan Rusyayla ilikilendi ri d ii
iin kresel nem e sahip bir hareket haline gelm iti. Bolevizm, geni topraklara sahip, geri kalm bir lkedeki zayf re
jimden bir sperg ortaya karyordu. Dier lkelerde dava
nn zafere ulamas, smrge ve yan smrge dnyann kurtu
luu, onun verdii destee ve bazen gnlsz de olsa yapt
esasl korum aya balyd. Z ayflklar olsun olm asn, varl
sosyalizmin basit bir dten ibaret olm adn kantlyordu.
Souk Sava seferberliini yrten hararetli kom nizm aleyh
tarlan, kom nistleri basit birer SSC B ajan olarak itham ettik
e, onlar da SSCByle daha sk balanyordu.
Zamanla, bilhassa da anti-fais m cadele yllannda, etkin
anlamda rgtl devrim ci sol neredeyse btnyle Kom nist
Partilerle zdeleti. Parti dier sosyal devrimci akm lan ya or
adan kaldrm ya da kendi potasnda eritm iti. K om nist Ev
273

rensel Kilisesi kendi iinden ayrlklarla hiziplerin domas

na neden olurken, dlanan, kovulan ya da ldrlen asi grup
larn hibiri yerel birer rakip olm ann tesine geemedi. Ta ki,
1 9 4 8 de Titoya kadar zaten o zam an, dierlerinden farkl
olarak Tito halihazrda devrim ci bir devletin banda yer al
yordu. 1956 balarnda Britanyadaki rakip Troki grubu
nun birleik gcnn toplam 100den az olduu tahmin edili
yordu.' Byk oranda klasik eserlerin datm konusunda
Sovyetlerin gsterdii azme bal olarak, K om nist Partiler,
1 9 3 3 ten itibaren M arksist teoride hakim iyeti fiili olarak ele
geirmiti. Gitgide dha ak hal alan bir durum vard; nerede
yaarlarsa yaasnlar ve btn olas phelerine ramen Marksisler iin Parti tek seenekti. Savatan nce bir kom nist
olan ve sava balaynca, parti izgisiyle ters den, de Gaullec Direnie katld iin Partiyle ayrlk yaayan byk kla
sik edebiyat bilgini Fransz J.P. Vernan, Albay B erthier ve
com pagnon de la L iberation olarak, muazzam bir sava yrt
m ancak sava sona erince hl bir devrimci olduu iin ye
niden Partiye dnm t. Baka nereye gidebilirdi ki? Trokinin biyografisini kalem e alan ve kalben hayal krklna u
ram bir politik lider olan m erhum Isaac D eucherla 19561957 kom nist krizinin doruk noktasnda tantmda bana
yle demiti: Ne yaparsan yap, Kom nist Partiden ayrlma.
Ben 1932de ihra edilm eme neden oldum ve o gnden beri de
pim anm . Benden farkl olarak, siyas arenada yazarlk vas
fyla edinilen bir nfuzu tatm in edici bulm uyordu. yle ya,
kom nistlerin vazifesi dnyay yalnzca yorumlamak deil de
itirm ekti de...

III
Peki ama Kruevin Stalin hakknda yapt tavizsiz ifaat, ko
m nistlerin M oskovayla kresel dayanma kurum larna ne1 Ken Coats, "How not to Reappraise the New Left, Ralph Miliband - Jo h n Saville (ed.) The socialist Register, (M erlin Press Londra, 1 976) s. 112
274

den zarar veriyordu? Her eyden nce, iki yldan uzun sre is
tikrarl bir ilerlem e kaydeden etkin bir Stalinsizletirm e sreci
yrtld. G eri dier K om nist Partiler, Sovyetlerin aniden
ve ncesinde bilgilend irm eksizin yapt m utad p olitik m a
n evralara-her seferinde onlan merulatrma ykm llyle
kar karya kaldklar i in - ierliyorlard. (Kruev 1955 y
lnda Titoyla anlatnda yoldalar fkeden deliye dnm t,
zira bu tarihten yedi yl nce yine Ttonun Doru Yoldan afo
roz ediliini z iradelerini hie sayarak selamlamaya zorlanan
yine onlar olm u tu .) Aslna baklrsa Kruevin konum as
-Kom nist Partilerin kitlesi de dahil olm ak zere- daha geni
bir kamuoyuna szana kadar, 20. Kongre herkes tarafndan sa
dece Stalin dnem inden bir ileri adm gibi alglanmt.
Sanrm bu noktada, m evcut icraatlarn bilhassa da iktidar
daki Kom nist Parti liderliklerine yapt etkiyle sradan ko
mnist bireyler zerindeki etkisini ayrmak gerek. Her iki ke
sim de haliyle dem okratik m erkeziyetiliin zaruri ykm
llklerini kabul ediyordu; bu ilke ne menem bir dem okratik
uygulama barmdryorsa, artk o da sessiz sedasz terk edilm i
ti.* Stalinin sadece nc roln tanyan in KPs i hari hepsi
de M oskovay kresel Souk Savata kom nizm in disiplinli
ordusuna komuta eden g olarak gryordu. Her iki kesim
de davann som utlat ahsiyet ve bir lider olarak Staline i
len gelen, samimi ve srad bir hayranlk besliyor ve 1 9 5 3 te
gelen lm yle birlikle kom nistlerin hi sorgusuz hissettii
aka grlebilen ac ve kiisel kayb da paylayordu. Stalin
yoksullarn zafer ve kurtuluunu simgeleyen uzaklardaki bir
limsal olduundan bu durum doald; pos bykl adam bir
gn gelecek ve zenginlerden sonsuza kadar kurtulm ak m m
kn olacakt. stelik bu duygular, korkun diktatr yaknen
tanyan Palmiro Togliatti gibi inat liderler ve hatta Stalinin
gerek ya da olas ku rbanlar tarafndan da paylalyordu.
Molotov, Slalinin son paranoya yllarnda karsndan ayrlma
ya zorlanm , kars tutuklanp sorgulanarak srgne yollan
* Bundan lr Britanya KP'sinde yelerin politikann oluturulm asna" katl
ma hakk sadece onun 'tartlm as" hakkna dnl.
275

m ve M olotov iin de aka gsterm elik bir m ahkem e hazr

l yaplm olm asna ramen beriki Staline, lm nden son
ra dahi 3 3 yl sadk kalacakt. K om intem den ve Romanyadan
Anna Pauker, S talin den h o lan m am asna ve dahas ondan
korkm asna ramen onun lm karsnda alamt. O sra
da Trum an ve Siyon izm ad na a ja n lk yapt gerekesiyle
kurtlara yem edilmesi an m eselesiydi. (Kendisini sorguya e
ken polis, Alama" dem iti. Eer o yayor olsayd sen le
cektin.) 3 Kruev tarafndan ansna ve klt kiiliine yap
lan duygusuz saldn h i phe yok ki uluslararas komnist
harekette ok dalgalar yaratacakt.
te yandan K om nist Parti lid erlerinin Stalin e besledii
hayranla ve iktidarda olsun olm asn tm partilerin de Sovyetlerin rehber roln kabul etm esine ram en, bu yaplar
Stalinist tabirle tek vcut olmad gibi, SBKP politikasnn
basit icra kollar da deillerdi. Aynca da h i yoksa 1947'den
itibaren, M oskova tarafndan bu partilere, en azndan nemli
lider konum dakilerin kendi b alan na braklsalar yapmaya
caktan trde, genellikle politik olarak zararl eyler yaptnalan
sylenm iti. Stalin hayattayken ve gerek M oskova liderlii ve
gerek iktid an tek vcutk en, her eyin ba oydu. Stalinsizleirm e st rtl seenekleri aa kanyordu - bilhassa
da Krem lindeki adam lar artk aka nfuzlarndan yoksun
olduklar ve eski Stalinistlerden gelen gl bir m uhalefetle
karlatktan iin. nk M oskova artk (ksacas) tek vcut
b ir ynetim altnd a deildi. K sacas Sovyet kontrolndeki
blgede m evcut atlaklar artk byyebilirdi. 20. Kongrenin
hem en akabindeki birka ay iinde de, Polonya ve M acaris
tanda bu elle tutulur b ir gerek haline geldi. D erken iktidar
dndaki Kom nist Parilerin yaad krizler de sarpa sard.
Kom nist Parti kitlelerini rahatsz eden, Stalinin kabahatlerine ynelik zalim ve acm asz ifaatn, okum aya lzum bile
3

Aldo Agosli, P alm im Togliatli (M ilano 1 9 9 6 ); Felix Tchouev, C on versation s avrt

M olotov: 140 Entreticns av cc le B ros D m it d e Slalinc (Paris 1 9 9 5 ); Robert Levy.
Anna P au ker: T he R ise a n d F a ll o f a Je w ish C om m unist (Berkeley, 2 0 0 0 ); K. Mor
gan, H arry PoIIiit (M anchester, 1993).

276

grmeden, ilk elden karalam a ve yalan olarak itiraz edilen

burjuva basnndan deil de, M oskovan n ta kendisinden
geliyor oluuydu. M oskovaya kulaklar tkam ak elde deildi
te yandan itaatkr kesim in bu bilgiyle ne yapaca da m e
huld. Halta Kruevin konum asndan4 yllar n ce (aa
kan g e rek ler h ak k n d a) neredeyse kesin d en e ce k g l
pheler tayanlar bile Stalinin kom nistlere ynelik -h l
tam olarak fark ed ilm eyen- kitlesel katliam larnn boyutu kar
snda afallam t. (K ruev raporu dierlerine deinm iyor
du). Ve akl selim hibir kom nist kafasnda beliren ciddi so
rulardan kaamayacakt.
Bununla beraber, 1 9 5 6 nm balarnda, iktidarda yer alm ayan
Komnist Parti liderliklerinin hibiri, Stalinsizleirm e sreci
nin kendi rollerine, hedef ve tarihelerine ilikin de kkl bir
gzden geirm e anlam tadn ciddi olarak dnm edi di
yebilirim. Ne de yelikleriyle ilgili nem li sorunlar ngrm
lerdi. Parti yeliinde kalmay srdrenler ne de olsa on yllk
Souk sava propagandasna gs germiti. Ancak m uhtelemen bu kendine gven nedeniyle, bu defa yelerinin nem li
bir ksm m kaybedeceklerdi.
eriye dnp baknca bunun nedeni son derece ak gr
nyor. Bir kom nistin dncesinin zne damgasn vuran bir
hususla ilgili gerekler bizden gizlenmiti. Anlalan o ki, lider
lik bunu her halkrda bizden saklamay tercih edecekti. Zira
Kruev'in toplant tutanaklarna gemeyen konumas kom
nist olmayan basna szana kadar rtbas edilmiti. Ve konuyla
ilgili alan her tr tartmaya mmkn olan en ksa srede son
verme istei aka hissediliyordu. Polonya ve M acaristanda
krizler patlak verdiinde kendi gazetecilerimizin verdii raporlann rtbas edilmesine devam edilmiti. Birer Parti rgts
olarak bunu mnasip bulm alann anlyorum ama bu ne Marksizme ne de samimi politikaya syordu. Hep tkrnda giden
aat beklentileri karlksz kalnca, verdikleri ilk tepki, suu
kk burjuva aydnlarn kararszlk ve zayflk eleriyle me
4 E.J. I lobsbawm dan m ektup, W orld N ew s, 26 O cak 1 9 5 7 , s. 62.
277

hur o talihsiz sallantsna alm ak oldu. Kom nist Parti Tarihiler

Grubu Komitesinin derhal idrak ettii durumu Parti otoriteleri
ancak mart ve kasmdan sonra grebildi; kuruluundan bu yana Parti en ciddi ve kritik dnem ini yayordu."s Aslnda Maca
ristan devrimi ve ona mteakip yl Sovyetlerin silahl mdaha
lesiyle birlikte kr krne itaatkr partililer bile mantken bu
geree gzlerini yumamadlar. Liderlik, 1957de patlak veren
emsali grlm em i trde bir ak m uhalefeti savuturduktan
sonra yeniden yaplandnda, Ingiliz Komnist Partisi yeleri
nin drtte b irin i, basn organ D a ily W o rk er le b irin i ve
1930larla 1940lara has aydn kesimden kalanlarn muhteme
len byk ounluunu kaybetmiti. Yine de, nde gelen sen
dikaclarndan bir ksm n kaybetmesine karn, ok gemeden
ulusal sanayi kollanndaki nfuzunu yeniden kazand - ki bu
1970lerle 1980lerin banda doruk noktasna eriecekti.
Bu son derece sarsc yln yalnz ruh halini deil ansn da
canlandrm ak zor: Birbirini takip eden nispeten hafif krizler,
Sovyet ordusunun M acaristan yeniden fethiyle, dehetengiz
bir dorua ulamt. Yeniden fetih, aylar sren hummal ve ka
deri belli tartm alann sonrasnda tkezleyip cebelleerek bitap
bir bozgunla sonulanm t. Komnizme ballklarn sorgula
yan bir Yahudi ii ailesini konu alan Arnold W eskerin Chic
ken Soup with Barley adl oyunu, inancn kaybetmenin ve
onu korumaya almann verdii ifte acnn ne anlama gel
diini gayet gzel dile getirir.6 Aradan yarm yzyl gem i olsa
da, aylar boyu o iinde yaadmz handiyse tahamml edil
mez gerilimi anmsarken hl boazmn dmlendiini his
sederim: Hayaumzm gelecek seyrini ilgilendiren bir konuda,
ne syleyip yapacamza karar vermeye alarak geen bitim
siz anlar; birbirine kenetlenen ya da birbirini acmaszca d
man olarak gren arkadalar; dan eteindeki talklardan gay
5 E ric Hobsbawm, T he H istorians' Group o f the Com m unist Party" (ed .) MC om forth, R ebels and T h eir C au ses: Essays in Honour o f A .L M orton, (Londra,
1978) s. 42.
6

Francis Becket, Enemy Within: The Rise and F all o f T h e British Communist Party,
(Londra 1 9 9 5 ) s. 139.

278

ri iradi ve fakat nne geilemeyen bir ekilde tkezleyip ld

rc kayann yzeyine doru srkleniyor olma hissi... Bu ara
da bir avu profesyonel Parti alann saymazsak, bizler pek
bir ey olmasa da Parti haricindeki ilerimize ve hayatmza de
vam etmek zorundaydk. Bunlar bize bir sreliine, esas ura
mak istediimiz, yirmi drt saatimize damgasn vuran konu
dan bizi uzaklatrp oyalayan etm enler gibi geliyordu. Herhal
de 1956 ylnn Ingiliz siyasetinde nem li bir yeri vardr, ancak
komnistlerin belleinde o tarihe ilikin dier btn konular
siliktir. Svey krizinde Anthony Eden'm hkmeti drmesi
karsnda hi phesiz ilk ve son kez Liberal solla ve Sendika
larla tam anlamyla birleerek seferber olmutuk. Ancak Svey
de bizi uyuukluktan kurtarm am t. Bunu en iyi yle ifade
edebilirim; Ingiliz kom nistleri bir yldan daha uzun sre poli
tik anlamda toplu bir sinir buhram nn eiinde yaamt.
Ingiliz Kom nist Partisinin bir aile geniliinde oluu, K ominLemin yapt uyduruk eletiriyle sylersek bir ahbap a
vu partisi" oluu ileri daha da zorlatryordu. D ier Partiler
den farkl olarak tarihesinde ne patrtl ihralar ne de aforoz
lar vard. Fransz KPs indeki Andre Marty gibi acm asz, bovermi kabadaylar yaratan bolevik cem aat tarz lid erlik yo
rumundan da yoksundu. Liderlerim izle tanma ve sohbet et
me imkn bulm utuk, oundan holanm tk ve en azndan
bazlarmz onlarn zerindeki basky anlayabilm iti. E letiri
sahiplerinin hibiri Partiden aylmak istemiyordu, Parti de bi
zi kaybetmek istemiyordu. Siyas geleceimiz bizi nereye gt
rrse gtrsn - k i Partiden ihra edilen ya da aynlan lan n da
byk bir ksm yine sol kanatta k alm t- 1956 krizini yaar
ken hl inanl kom nistlerdik.
Krizin zaten en scak yaand yerdeydim ve 1 9 5 6 da Ko
mnist Parti Tarihiler G rubu nun bakanln yrttm
>in m erkezine de yakndm . Bu herhangi bir rgtlenm enin
bakanln yaptm end er zam anlardan biriyd i. 8 N isan
9 5 6 da, Kruevin konum asndan ksa bir sre sonra, ya da
ngiliz Parti Kongresinin bunu m teakip, konuyu enine boyuna masaya yatran (beyhude yere) toplantsndan sonra, King
279

Caddesinde Parti izgisi bize aklandnda, bu izgiye mu

halefetin ekirdei olarak grubumuz neredeyse birdenbire or
taya kverdi. syan ettik ve grup Partiye iki sefer meydan
okudu. Birincisinde grubun nde gelen yelerinden Christop
her Hill, Parti i Dem okrasi zerine Kom isyonun Aznlk Ra
poru adna szclk yapt, yani M ays 1957deki Parti Kongresinde muhalefetin gerek lideri oldu. Hull niversitesinden
John Saville ve o tarihte Leedsin okullararas kolundan so
rumlu olan E.P Thom pson, tem m uz ortalarnda, daha nce
emsali grlm em i ve Parti tzne gre tam amen m eru
luktan uzak, T he R eason er adl bir m uhalif blteni parti bn
yesinde yaymlamaya balad. (k isi de P ariden ayrldktan
sonra bltenin ad, benim de aralarnda olduum m uhtelif ta
raftarlarn da katksyla 1957 ylnda T he N ew R eason er olarak
deiecekti.) Sovyelerin M acaristan devrim ine mdahalesi ba
zlarmz ok daha gze batan ve teknik olarak ihrala cezalandrlabilecek bir ikinci disiplin ihlaline yneltti; nde gelen
tarihilerin imzalad (genellikle sessiz ve itaatkr kalan Ma
urice D obbun bile) toplu bir protesto mektubuydu bu. Mek
tup D aily W orker geri evirdikten sonra gstere gstere parti
d basn organlanndan birinde yaymland.7 Bunun ne denli
7 Bu belgenin ana ksm n burada aktarm ak faydal olabilir.
Hepimiz uzun yllar boyunca hem zel alanlarmzda hem de ii harekeli
iinde siyasi tartmalarda M arksist fikirler savunduk. Bundan tr ulusla
raras sosyalizmin gnmzde yaad krizde de grlerim izi Marksisler
olarak ifade etme sorum luluumuz olduu kansndayz.
Bize yle geliyor ki, Kom nist Partisi cra Kom itesi'nin M acaristandaki
Sovyet M dahalesine hi eletirm eden verdii destek gerein yllardr sap
trlm olm asnn istenm eyen bir rn ve ngiliz kom nistlerinin siyasi
meseleleri kendi balarna enine boyuna dnm e konusundaki baarsz
lklardr. Sovyetlcr Birlii KP'sinin 2 0 . Kongrede yapt ifaatlar s a y e s in d e
nderliim izin ve basn organmzn unu dnm esini um m utuk: Mark
sist fikirler Ingiliz i Hareketi iinde ancak ve ancak yaadmz dnyaya
ilikin hakikatlerden ileri geldii takdirde kabul grecektir.
SSCB'deki affedilemez cinayetler ve suistim allerin aa km as ve Po
lonya'yla M acaristandaki dzm ece-kom nist brokrasilere kar iilerle
aydnlarn getiimiz gnlerde ayaklanm alar getiimiz on iki yl sresince
siyasi tahlillerim izi modas gem i bir teoriye gre deil -z ira hla Marksist
yolun doruluunu kabul ed iyo ru z- gereklerin yanl sunulm as zerine
kurduumuzu gsterdi.
280

mazur grlem ez bir disiplin ihlali olduunu ancak o kuaa

mensup Partililer takdir edebilir. Birka yl sonra, bir Avustur
ya birahanesinde, hararetli bir akamda, bu m ektup, haddin
den fazla sarho ve hrn Arthur K oesleri m at etm em e yar
dmc olacakt: Beriki o gece benim gibi insanlann M acaristan
Devriminden tr Ruslara herhangi bir biim de m uhalefet
edip etm ediimizi renm ek istem iti.
Tarihiler, Parinin kltrel gruplar iind e en istikrarl
ekilde geliip serpilen ve bilhassa da politik anlamda sadk bir
gruptu. Lysenkonun ve resmi Sovyet ideolojisinin sam alkla
rnn etkisiyle yalpalayan bilim adamlaryla yazarlara nazaran
muhalefette en n safta batan itibaren neden bizler yer alyor
duk? Esas itibariyle, m evcut durum la, yalnz kom nist m ili
tanlar ya da bireyler sfatyla deil mesleki yeteneimiz ere
vesinde de yzlem ek isliyorduk. Stalin dnem inin icraatlar
ve bunlarn rtbas edilm esinin ardnda yatan sebep tam da ta
rihin konusuydu. Kendi Partim izin tarihesine ait ve dorudan
Stalin dnemiyle balants bulunan -m esela 1 9 3 9 -1 9 4 l de anli-faist izginin terk edilmesi g ib i- aleni ve fakat tartlmayan
sorular da keza ayn ekilde. Ve politik tavrmz da ayn ekil
de,.. T pk ba kaldrdm z ilk gn birin in belirttii gibi,
Kruevi basite onaylamak iin ne sebebim iz var? Bilm iyo
ruz, siyaseti sadece onaylarz - ancak tarihiler kant ister.8
Bu, 1 9 5 6 da, Parti ileriyle ilgili, grup olarak yaptmz ye
gne toplu m dahalenin aklam as. KPnin ciddi bir tarihesi
ni karm ay talep ediyorduk. im di geri dnp baktm da
anlyorum ki, King Street deerli bulduu ve fakat ba belas
bir demet aydn yattrm akta aresiz kalm ve mevzuyu larIi Hareketimiz iindeki sol kanat ve M arksist eilim destek kazanacak
sa - ki sosyalizm in baars iin bu a rttr- sz konusu gem i kesinlikle
reddedilmelidir. Buna, cra Kom itesi'nin Sovyet politikasnn hali hazrdaki
hatalarn stlenm esi, bu kt gem iin getiimiz gnlerdeki tezahrnn
reddi de dahildir.
18 Kasm 1956'da Daily VVbrher'a gnderildi; 1 Aralk 1 9 5 6 da
New Statesman ve Tribune'da basld.
8 Eric Hobsbawm, T he Historians' Group o f the Com m unist Party, C om forth,
a.g .e .,s. 41

281

umak zere bir kom isyon kurmaya karar vermiti. Hayatmz

boyunca Parinin tartmasz lideri ve bakan olan Harry Pollitt, ideolojik duayen Palme D ull ve liderlii tem silen Jam es
Kluggm ann, grup bakan olarak ben ve tarihiler adna da
Brian Pearce sz alacakt. (Eskiden bir Tudor* uzm an olan
Brian, artk Rusa ve Franszcadan enfes tercmeler yapyor
du ve epeydir de KPnin gizli tarihine ve mitlere ynelik eleti
rilerini dile getiriyordu. Sonrasnda Trokist gruplardan birine
katlmak zere Partiden ayrlacakt.)
Hsrana yol aan toplantlar anm syorum da... Mamafih,
tarihilerin karsna m terek bir izgiyle de kamamlard.
Harry, Saline hayrand ve pek ok eski zaman parti kadrosu
gibi Kruevi ne onaylyor ne de ona sayg besliyordu. Bevan'
saymazsak, Harry byk endamyla btn teki i Partisi li
derlerinden daha karizm atik bir ii snf lideriydi ve eski bir
kazan iisi olarak da sendikaclkla ilgili Bevandan daha fazla
bilgisi vard, igdleri ve engin tecrbesi Parti tarihesini
aratranlara kar pheci bir yaklam benim sem esini salk
veriyordu ona. Bir politikac olarak kllenm i tartm alarn
masaya yatrlm asnn - z e llik le de sz konusu dnemi yaa
yan yoldalar tarafnd an- sorunlara gebe olduunu biliyordu.
Eski bir K om intem kurdu olarak ona kalrsa birok eyin ifa
edilmesi m m kn deildi ve en iyisi baz eylerin bahsinin hi
gem em esiydi. O zam anlar h ibirim iz P o llittin, Britanyada
bulunan ve tutuklanan eski bir K om intem tem silcisiyle onun
eine yardm etm ek amacyla 1937 ylnda, m uhtem elen Staiine kadar gidip M oskovaya bavurduunu da bilem ezdik.
Paranoyak iddetin hakim olduu o tarihlerde att bu cesur,
drst ve srad adm nedeniyle bana ciddi bela sarlmtKom intem onu parti liderliinden almay dnm ve olas
bir gsterm elik m ahkem e iin kabataslak hazrlk bile yapl
mt. Harry, ngiliz Pasaportu ve Dim irovun yardm sayesin
de bir de m uhtemelen direndii ve K om inlem 'in resmi rgt
sel efi Osip Piatnitskynin ikencesi altnda, seilm i kurban( * ) 15. yzylda ngilterede hakim ailelerden biri - .n.
282

]an thm et altnda brakan gerekli itiraf" yapmad iin ba

na gelecek en kt sondan kurtulm utu.9 Parti tarihine ait
bu evreyi birinin yazdn ve bunu yaparken Partiye de Pollittin saygnlna da halel getirmediini farz etsek bile bunun
harekete ne gibi bir yarar dokunacakt ki? Pollitte gre, P ar
tiye yarar dokunacak tek tarihe asker olaylar konu alan,
yrtlen savalar, kahramanca olaylar, dava iin kendini fe
da etm eleri, dalgalanan kzl bayraklar anlatan ve yoldalarn
iini kvan ve um utla dolduran tariheydi.
Bengallilerin arasnda ara sra karlalan uzun boylu ve
zengin tabaka m ensubu ahsiyetlerden Hindu-Iskandinav ay
dn Palme D utt da bir dier yeydi;* 1986 ylnda suikaste u
rayan sosyalist babakan O laf Palme, berikinin anne tarafn
dan sek in sveli ak rabalarnd an biriydi. D u tt, H arry den
farkl olarak hem dn vermeyen bir politikac hem de zn
de aydn biriydi. ok uzun yllar nce bir toplantdan sonra
Cambridgedeki kk evimde birlikte geirdiimiz akam so
nunda beni keskin zekasna hayran brakm t. O zaman ka
pldm sarslmaz kanya gre, hakikat onu ilgilendirm iyor
du; m evcut durumda geerli izgi her neyse onu m erulatr
mak ve izah etm ek iin ok sekin bir biim de zeksn kulla
nyordu. Onda derinlerde bir yerlerde gml olan aydnca i
gdlere kar hakszlk ettiim i imdi anlyorum ; ya da tek
istei herhalde lm nden sonra yetkili m ercilerin em rinde,
doutan maharetli bir mugalatac olarak anlm ak deildi. K o
mnist Partinin hakiki tarihesinin asl olarak parti politikala
rnn -y a n i izgi de iiklik lerin in- tarihesi anlam na geldii
ni kabul ediyordu. phe yok ki bu tarihe eletirel bir bak,
9

Andrew Thorpe, T he British Party and M oscow 1920-1943, (M anchester, 2 0 0 0 )

s. 2 3 8 -2 4 1 .

(* ) Stockholm University'den Profesr Svcn Ulric Palmede bir dier yeydi. Sahi
ci defne yapraklarndan yaplm bir tala beni ilk fahri doktorlua neren oy
du. Ta, Clapham'daki evimize gelen tem izliki kadn nedeniyle sonralan
p boylam t. (svire akadem ik ortam bir dizi orta yal bilim adam n defne
talar ve koyu renk takm elbiseler iin d e am panya bardaklaryla so h b et
derken dnebiliyordu ancak; tpk Ju liu s Ceasadm ada kostm ler iin
de sahneye konm as gibi.)
283

yeri geldiinde olumsuz yargy da iermeliydi. Peki ama buna

sra henz gelmi miydi? Bundan pek emin deildi.
Ya eski kahramanmz Jam es Klugmanna ne demeli? Masann
en u sa kesinde azm amadan oturmutu. Hakl olduu
muzu biliyordu. Partimizin tarihesini sorunlar ieren en kk
ksmlarna kadar gzden geirmediimiz takdirde onlan berta
raf edemeyecektik. Aksi takdirde bu tariheyi komnizm aleyh
tar bilim adamlar kaleme alacaku ve nitekim yle de yaptlar
ve iki yla kalmadan bylesi bir tarihe yazld.10 Gelgelelim Ja
mes, byk Bismarckn deyimiyle bir sivilde bulunmas gere
ken Zivilcouragedan -ask e r cesaretten farkl olan o meden
cesaretten- yoksundu. Neyin doru olduunu bilm esine ra
men bunu toplum iinde dile getirmeye ekiniyordu. (Bu ba
lamda, ald tavrla, srail devlet politikalaryla pek badama
yan bir politik ahsiyet olan Isaiah Berlinle benzeiyordu.) Hi
bir ey dile getirmedi ve im knsz olduunu bile bile Byk Bri
tanya KPs inin makul bir resmi tarihini yazma devini zerine
ald. On iki yl sonra, 1924e kadar giden 1. cildi yaymlad. Za
mann boa harcadn ak ak ortaya koymama karn iliki
miz zedenlenm eyecekti.11 9 2 7 ye kadar ulaan 11. Cildi l
mnden nce yaymlad. Bir sonraki blm iin en ekim eli k
smlarla yzlemek zorunda kalacakt. Daha fazla yazamazd. Bu
srada, partide kalp eletirel tavrn srdren kesimi memnun
etmek amacyla 1957de kurulan M arxism Today adl yayn orga
nn ynetti. Sz konusu yayn, ne bir tartma yaplmasn te
vik ediyor ne de yapmak isteyenlerin hepten evkini kryordu.

IV
20. Kongrenin yapt etkiye daha geni bir tarih penceresin
den baktm da, ngiltereye zg sorunlara saplanp kalmakla
bir bardak suda frtna koparm olduumuzu fark ederek bi
10 Henry Pclng, T h e British Com munist Party: A H istorical Profile, (Londra, 1958).
11 Bkz. Revolutionaries adl kitabm dan blm 1. Problem s o f Com m unist His
tory (Londra, 1 9 7 3 ).
284

raz m ahup oluyorum . Leh iilerinin yapt grevlerin ve Leh

Katoliklerin gsterilerinin ardndan - o tarihte bile gl bir
birlikti bu Vladislav G om ulka kom utasnda Polonyada yeni
bir kom nist liderlik baa gem iti. 1 9 4 9 da tutuklanan G o
mulka ancak getiim iz yllarda serbest braklacakt. (N eyse
ki PolonyalIlar, B ulgaristan, M acaristan ve ekoslovakyay
irkinletiren infaz ve gdml m ahkem eleri kendi lkelerin
de engelleyebilmiti. Bylelikle, oktan lm olanlann deil
halen hayatta olanlann itibar iade edilecekti.) O sralar hl
uluslararas hareketin bir paras durumunda olan in , Ruslan asker m dahaleden kanm aya faz etti. Hem en akabinde
gerekleen M acaristan devrim i o kadar talihli olm ayacakt.
Bunun neredeyse tek nedeni vard; M acaristann yeni liderlii,
dounun asker ittifak Varova Paktndan aynldm ve So
uk Savata tarafsz kalacam aklayarak Sovyetlerin gster
mesi b eklenen hogr sn rlarn am t. B u nlarn h ib iri,
-en asgkri dzeyde K ruevin bizzat kendisi b i le - o sralar
SSCB'yle ilikileri byk apta bozulan ini etkilem edi. B ir
iki yl iinde iki kom nist dev ayrld. Artk iki rakip kom
nist hareket vard. G eri, neredeyse btn Kom nist Partiler
Sovyet merkezine sadk kalmt. 1960lann szde MaoiznrTi
gerek partilerden ziyade az dala yapan kk eylem ci hi
zipler ortaya kard. in ncesi kurulan gruplarn iinde en
ciddisi olan ve HKPden resm en ayrlan Hindistan Kom nist
Partisi (M arksist) bile gerek anlamda M aoist deildi. Hindis
tanda kom nizm e verilen destek orannda o da byk bir k it
le desteine sahip oldu. yle ki, Kerala eyaletinde krsal alan
daki yollarda Stalinin resmiyle donatlm kamyonlar grm ek
hl mmkndr ve Bat Bengalde, salam bir halk desteini
arkasna alm HKP (M ), (2 0 0 2 yl itibariyle) 6 8 milyon va
tandaa on yllardr hkm et etmektedir.
Britanyada byk 1956 deprem inin yaratt etkiyle, 3 0 .0 0 0
civarnda Kom nist Parti yesi alt st oldu ve kk an sol
glerde danklk yaand. Parti saflarn terk edenlerin ou
Muhtemelen ak tif siyaseuen sessiz sedasz elini eleini ekti.
(Aynca benim gibi Parti iinde kalan bazlar da, Parti kendisi
285

ni yenilemedii iin lkede uzun vadeli bir politik gelecek ol

mad sonucuna vardndan fiiliyla ayn durumdayd) Bir
ksm ana Trokis gruptan birine katld. Geri, kom nist
hareketin dnya genelindeki tek vcut yapsyla KPnin Mark
sizm zerindeki fiili tekelin in atlad gz nne alnrsa,
KPden ayrlp bu gruplara geenlerin says duruma nazaran
ok da fazla deildi. M ilitan genlik iin artk solda farkl se
enekler mevcuttu. Krize sonuna kadar gs geremeyen Ta
rihiler G rubu nd aki m uhaliflerin ou, el yordamyla Stalinizmin kt anlaryla lekelenm em i bir Yeni Sol oluturm a
ya -y a da daha ziyade kurm aya- yneldiler.
Saville ve T hom psonun New R easoner' (1 9 5 7 -1 9 5 9 ) pek
ok eski KP aydnna ev sahiplii yapacakt. Sonralar bu ya
yn, Tarihiler G rubunun en eski gen yelerinden Raphael
Sam uelin, yine esKi b ir k om n ist olan G abriel Pearson ve
hayli etkili iki bam sz radikal O xford genciyle -Jam aik al
kltr teorisyeni Stuart Hall ve Kanadal filozof Charles Tay
lorla - beraber kurduu U niversities an d Left Reviewle birlee
cekti. Editrlerin ortalama ya yirmi drtl. Ereti bir birle
meyle oluan New Left Reviewi 1 9 6 0 larn bandan itibaren
Oxfordlu post-KP M arksistlerinden bir ekip devrald; ek ir
dekleri rlanda C um huriyetindeki eski Anglo-rlandal orta
myd. Bakanlan, yaynn mali ykn de byk oranda st
lenen arpc derecede maharetli Perry Andersondu (yirm i iki
yan d a). E ski Yeni S o lcu la rYn k k B ritan y allarn d an
farkl olarak, yayn uluslararas kayglar gdyordu, daha te
orikti ve ii hareketiyle veya sosyalist siyasetle daha az ilinti
liydi. Drdnc Enternasyonalin yrngesinde olm asna kar
n yeni nesil Anglo-Sakson M arksistlerinin nde gelen sreli
yayn olarak kendini kabul ettirmeyi baard.
Yeni Solcular, dnsel anlam da retken olsalar da fiili
yatta ciddiye aln acak g te deillerdi. (H akknda kararsz
kaldklar) i Partisi'ni ya da Kom nist Pariyi (svete ol
duu gibi) slah etm ediler. (D an im arkada olduu gibi) ne
solda yeni partiler ne de belli bir nem e sahip kalc rgtlen
meler kurdular, hatta bireysel nem e sahip ulusal nderler bi
286

le karamadlar. T hom psonun kendisi, nihayetinde n kleer

silahszlanm a kon u su n u n lke genelind e tannm s z c le
rinden biri haline gelecekti. A ncak 1945 sonras ngiliz solu
nun hatr saylr derecede nem li hareketlerinden birisi olan
CNDn in (N k le e r S ila h sz la n m a K am p an y as) k u ru lu u
(1 9 5 8 ) ayn d n em e rastlam asn a ram en bu n u n K Pd eki
krizle ilgisi yoklu.
Belli bakmlardan Partisan Coffee Houseun ksack dnem i,
1956-sonras dnem in balarnda Yeni So lun tad m an
tkszln, ideolojik bakn ve duygusal umudun bir bileim i
ni simgeliyor. brleri gibi bu da Raphael Sam uelin parlak fi
kirlerinden biriydi. Ondan daha da rom antik bir mizaca sahip
olan Edward T hom psonla ikisi, zgn nfuzlaryla eski KP
aydnlan arasnda en o k sivrilen isimlerdi. Kanser sebebiyle
vakitsiz sona eren cokulu hayat boyunca Raphaeli tanyan
herkes k esinlikle onu ayn ekilde anm sar: G itgide in celen
koyu renk bir sa alayannn altndan bakan evik gzlerle
uyumlu in ce bir yz; tek bam a oradan oraya koturan, gittii
her yere yannda muazzam miktarda yaz ve dosya tornan g
tren ve o tomarn arasndan lzumlu olan ekip karm akla
mtemadiyen bouan bir adam olarak... Yaymlad tek a
lma alabildiine geni kapsam l ve henz lamamlayamadg
bir eserin parasyd. G em iin pek ok m ucizesinin arasndan
(ounluu Ingiliz) birinde karar klmay zor bulduundan ne
denetlem ekle ykm l olduum d oktora tezinde -s a n r m
Viktoryen dnemi Londras nda rlanda iilerini konu alyor
du- ne de dier alm alarnda ilerleyebildi. O denli uslanmaz
bir eylem ci olarak R uskin C ollegede kendine yer edinm esi
pek de yadrganacak b ir durum deildi. Orada, O xford niversitesinin ekseriyetle m erhametsiz retmenlerin burnunun
dibinde sendikaclara retm enlik yapt. rettii tarihin belli
bir snr ya da yaps yoktu. Bu, muhteem diyarlara yaplan
sonu gelmeyen ve artc derecede bilgi ykl geziler, sradan
insanlarn hayatlarna ilikin anlar ve arasra yol stnde g
zne ilien byleyici m anzarann esinledii tek tk entelek
tel hamlelerden ibaret bir tarihti.
287

dari ve icrai etkinlikten kesinkes yoksun olan bu ateli der

bederin iinde patlamaya hazr bir enerji kayna, fikirler ve insiyatifler ortaya koyabilen sonsuz bir kapasite ve hepsinden
nemlisi bu fikirleri gerekletirmek zere bakalann ikna ede
bilme kabiliyeti vard. Universities an d Left Review bunlardan bi
riydi, H istory W orkshop Jo u rn a lm kayna olan (soldaki postMarksistlerin en nfuzlu buluma noktas) History Workshop"
hareketi bir bakasyd. The Partisan Coffee House ise ncsyd. Dou Avrupal Yahudi devrimcilerin iki kuan arkas
na alarak Parti'deki Stalinist sk idare anlaynn yerine, politik
zihinlerin yaratc, bana buyruk seferberliini koymay hayal
ediyordu. Bunu gerekletirmek iin kafe biilmi kaftan gibiy
di. Son zamanlarda popler olan Gaggia Espresso makineleriyle,
o zamanlar West Endin yan caddelerini doldurmaya balayan
abuk tketime ynelik neo-barok kafe barlardan biri deil, ger
ek bir Soho kafesiydi bu. nsanlarn teorik meseleleri tartabi
lecei, satran oynayp strudel* yiyebilecei ve masumiyet yiti
rilmeden nce, tpk Kta Avrupasnda olduu gibi arka odalar
da politik toplantlar yapabilecei bir yerdi. Kafenin kn Reviewin kanlmasma harcanacakt, derginin brosu da bir st kat
la olacakt. Partisan, hem politikann hem de sosyal bilimlerin
yeni ruhunu ifade edecekti ve projeye sempati besleyen dne
min nde gelen gen m im arlan tarafndan tasarland. Caz dinle
tileri bu hayalin bir paras myd, bunu anmsamyorum. Muh
temelen folk dinletileri olmal. Tad iyi niyet konusunda her
kesi temin etm ek iin (ve belki de daha yal neslin desteini
kazanmak iin) sol kanattan bir takm akl selim isimlerin ba
kanlk etmesi saland. Aslnda hi niyetim olmamasna ramen
yneticilerden biri olaym diye beni de ikna etmilerdi. teki
yneticilerden biri de tvit takm giyen, Keats Groveda evi olan
eski bir KPli mimard. tekilerin hibirini anmsamyorum.
Raph hibirimize en ufak dikkati gstermezdi.
Geriye dnp baktmda bu uuk kak projenin balangtakinden ok ileriye gitm i olmas inanlr gibi gelmiyor. Yine
( * ) Elma, kiraz ve peynirden yaplan bir eit tatl - .n.

288

de gitm ii. Kom nist Pari'nin gelirini nceleri byk oranda

salayan szm ona i Kolu km em i olsayd, Raphaelin bir
sauc olarak sahip olduu deha bile, gereken byk para m ik
tarn kazanmaya yetmezdi. Buras 1956 ylma kadar, sadk

O r

todokslarn salam kalelerinden biri olmutu. Partili konum a

clardan 1871 Paris Kom n gibi konularda konum a yap
mas talep edilirdi (aslnda ben de bir defalna konum a yap
mtm). lerinden bir ksm epeyce zenginlem i olan ve artk
refah iinde yaayan, Partiye ani-faist dnemde girm i ve o
unu Yahudi East End sakinlerinin oluturduu bu kesim e,
Salin'in Sovyet Yahudilerine yaptklarn renm ek ar gel
miti. Parisana arka kan her kimse bunun ciddi bir i teklifi
olmadn biliyordu m uhakkak, te yandan Raphm genlii
ve keskin topyac kendine gveni, ahlak dnyalar harap ol
mu orta yal adamlar bir biim de cezbetm i olmalyd. Na
slsa Raph gereken paray tem in etti, Soh o C arlisle C addesinde, Marxm Dean Caddesi'ndeki eski evinin civarnda b ir ev
satn alnd ya da kiraland ve Partisan Coffee House kuruldu.
Projenin tasarm , adeta sonu felakee bitecek ekilde yapl
mt. O zam anlar m im arlar arasndaki yaygn moda gerei i
ksralar istasyonlarn beklem e salonlar gibi sssz tasarlan
yordu. Bu, karam sar aylak takm na ve Sohodaki taraftar tay
faya daha da cazip gelm iti. Zira bunlar ne daha sekin dekor
lu yerleri cazip bulacak, ne de zellikle de akam lan uyutu
rucu avna kan M etropolitan Polisi tarafndan k yerlerde
ho karlanacak insanlard. G eni pahal masalar ve ksa bo
dur sandalyeler tez hazrlamaya ve taktikler zerine uzun tar
tmalar yapmaya elverili ekilde ayarlanmt. Dolaysyla ge
lir getiren mterilere aynlan m eknn klm esi, onlar tara
fndan yaplmas m uhtem el tketim orannn da azalm as an
lamna geliyordu. Zaten Partisann mdriyeti m uhasebe tu t
may ve makbuzlar kontrol etm eyi de pek becerem iyordu. K
sacas Raph her geen gn endieleri artan yneticilere mazereler bulup durum u izah etm eye alsa da m eknn ticari faaliyeti iki yl iinde sona erdi. B u lgnca giriim e karm a ne
denimi sadece soldaki 1 9 5 6 ncesi ve sonras nesillerle bag289

lanty koparmama ihtiyac ve gem i zlemi olarak aklaya

bilirim . Yine de 1 9 5 6 -1 9 5 7 de Partiden ayrlan dierlerinin
m uhtelif politik giriim lerine nazaran bunun m ahkum olaca
nceden g rlebiliyordu. Partisan C offee H ouse gibi 1 9 5 6
Yeni Soluna ait dier politik projeler de bugn artk yanm
yamalak anmsanan birer dipnottan ibaret.
1956 ylnn dnsel planda ardnda braktklarysa daha
fazla. E.P. Thom psonn arpc etkisi yabana atlamazd: Arts
and H um anities C itation Index ( 1 9 7 6 -1 9 8 3 )e gre Index1in ier
dii konular iinde en ok alnt yaplan 20. yzyln 100 yaza
rnn arasndayd. 19 56dan nce KP haricinde pek az tann
yordu. Savatan dndkten sonra parlak zekal, yakkl, ate
li ve doutan hatiplie yetenekli bir aktif eylemci olarak ylla
rn Yorkshireda Partide geirm iti. Ve yetikin snf yeleri
onu W illiam Blake'in iirlerin i yorum layan, ar gergin bir
enerjiyle ykl uzun boylu, uzun bacakl bir adam olarak
tanm lard.12 Zira Tarihiler G rubuyla yle byle ilgili olma
sna ramen esas ilgi alan tarihten ziyade edebiyatt. O nu asl
olarak bir tarihi haline dntren 1956 yl olm utu. Daha
sonraki n asl olarak 8 4 8 sayfalk bir tarihsel volkan olan,
profesyonel tarihilerin dnyasnda bile nem li bir eser olarak
annda kabul gren Ingiliz i 5n/mm Oluumu (1 9 6 3 ) adl
esere dayanyordu. Kitab A tlantikin her iki yakasndaki gen
radikal okurlar birdenbire etkisi altna ald ve Avrupal sosyo
loglarla sosyal tarihiler de onlara katlm akta gecikm edi. ste
lik kitap saldrganca saylabilecek kadar ksa tutulan bir kro
nolojik aral ele alyordu ve konusu da snrl dzeyde lngilizlere -Britanyallara bile d e il- ilikindi. Edward, eski Parti
Ortodoksluunun kafesinden kurtularak, solun o gne dein
tecritte kalm eski olsun yeni olsun dier dnrleriyle top
lu bir tartmaya katlm a frsat yakalad. Szgelii, ilk Yeni
S o lun b ir dier nem li ah siyetlerin d en edebiyat bilim cisi
Raymond W illiam s gibi, bunlarn arasnda yetikin eitimi ha
rekelinden gelenlere sk rastlanyordu.
12 B a k n a benim onun hakkndak anlarm Proceedings o j (he British Academy>
90 (1 9 9 5 i. s. 5 2 4 -5 2 5 .
290

Edwardin sahid en de o ld u ka srad y eten ek leri vard:

Herhangi bir yerde hazr bulunduunda btn gzler giderek
hain bir hal alan gzel yz ifadesine evrilirdi; bunu sala
yan, sahip olduu ksm en elle tutulur bir nevi yldz n ilelig fy d i. Eserlerinde tutkusuyla akln ve hem bir airin hem
zmlemecinin hem de ykcnn yeteneklerini ayn anda
kullanabiliyordu. Tandm tarihiler iinde beceri, zek, bilgi
birikimi ve yazma yeten ei haricind e k elim enin gelen eksel
manasyla bir dehaya3 da sahip olan tek tarihiydi. Bilhassa
da hayali, alm a tarz ve grnm yle rom antik dahi im gesi
ne yakt zamanlarda ve hele bir de arkasna G aller tepeleri
nin manzarasn alm vaziyetteyken...
Ksacas iki zellii dnda Tanr onu pek o k yetenekle do
natmt. Doa ondan yeterli bir editr yardmcsn ve m etnin
alann snrlam a yeteneini esigem iti. Btn scakl, cazi
besi ve fkesiyle bu onu belli anlam da zayf ve krlgan kl
yordu. Dier pek ok eseri gibi. Oluum da Ingiliz ii tarihi
nin 1 79 0dan 1 9 4 5 e kadarki dnem ini anlatan ksa bir ders
kitabnn ilk blm gibi balam ve kontrolden karak oy
lumu genilem iti. Oluum , onu g eici bir sre kat bir akade
misyen haline getirdikten sonra 18. yzyl toplum u zerine
arpc alm alar balatm , birka yl sonra onlar askya al
mt. O tarihteki en parlak g en solcular etkisi altna alan
merhum Fransz M arksisti Louis Althusserin nfuzuna kar
teorik mcadeleye dalmak onun tarz deildi. 7 0 lerin son u n
da enerjisinin tam am n ynelttii n k leer kart harekette
ulusal bir yldz haline gelecekti. Tarih alanna ancak projeleri
ni tamamlayamayacak denli hastalandnda geri d n ecekti.
1993te W orcestershireda evinin bahesinde ld.
1 98 0le rin band a n k le er k a rt k am p an yalar uruna
yazmay brakt diye kim se bir bilim adam na su bulam az,
ie yandan A lthusserci dnem iin byle bir m azeret sz k o
nusu deildi. On yl sonra nfuzunu tam am en yitirecek bir
dnr rtm e abalan uruna, aa damgasn vurmas
13 /'.g .e .,s .5 3 9 .
291

muhtem el bir tarih alm asn brakm ann canice olduunu

ona sylem itim . Ve sahiden de A lhusserin Fransz Marksizan ortamnda o zam anlar dahi miad dolm ak zereydi. O s
ralar solda bir tartma alm asna n ayak olmusa bile, Alt
husser bugne kadar bir filozof olarak deil de asl olarak ha
yalnn izledii hazin izginin yaratt etkiyle yaad. Karsn
ldrecek bir m anik d epresifli. A lthu sserin m anik evreleri
oktan can skc tecrbeler haline gelm i olm asna ramen,
kim se byle bir sonu tahm in etmiyordu. Hazin son gerekle
meden ksa bir sre n ce Londraya gelm iti; ziyaretinin res
m nedeni U niversity C ollegede verilecek bir sem inerdi, gayn
resmi nedeniyse M arxism Today'i ve beni dahil etm ek istedii,
stratosferle ilgili uuk kak bir giriim iin destek toplamak
t. Kendisini arlayan ev sahibi bir gecelik misafirperverliin
ardndan onu bize yollam t ve M arlene ona bir gn boyunca
gz kulak olm utu. Evim izdeki gsterisiz m zik aletinden
etkilenerek buradaki bir dkkndan Paris'e byk bir piyano
sm arlayacam diye tu ttu rm u tu . K en d isiyle ilgilen en bir
sonraki kiiye de illa ki gitm ek istedii Mayfairdeki bir araba
sergisinde grd, ilgisini eken R olls Roycetan (ya da Jagu
ar) sz etm iti. B elli ki parlak zek s, bir l m c l em ber
iinde yol alan zihnini gittik e hzlandrarak vahim b ir sona
doru gtryordu.
G erek u ki, Edward, 1 9 5 6 Yeni So lun yaad baarsz
lktan fazlasyla m adur olm u tu . E ski k om n ist nesillerin
hibiri i Partisi'ne fazla um ul balamamt. aresizce ba
lanty koparmak istemedii gen aydnlarn yeni nesli, yeni ve
onun asndan istenm eyen ynlere doru akyordu. Bu gen
kesim , ngiliz ii snfnn manevi gcne dair onun (ve Ray
mond W illiam sin) sahip olduu hisleri paylayor muydu? K
ta Avrupasnn kuramsal zihniyetli yeni M arksizmi ona gre
deildi ve yeni enternasyonal renci harekelinin ardnda irrasyonalist" bir ayaklanan burjuvazi sezinliyordu. Siyasetin
hudutlarnn dnda kalm t. Bu onu yaralyordu. Sanrm
nkleer kart harekete kendini o denli tutkuyla kaptrmas
nn nedeni de buydu.
292

KP iind e k alm olm am a karn, T arih iler G rubu ndaki

ou arkadam dan farkl olarak, p olitik balarn gevetm i
biri olarak durumum onlannkinden esas itibariyle farkl deil
di. Her halkrda ark ad alklarm d a b ir d e iiklik o lm ad .
Parti bunu deitirm em i istedi ama reddettim. M antken beni
ihra etm em eyi tercih eltiler ama bu onlarn tercihiydi, benim
deil. Parti yelii benim iin artk 1933ten itibaren tad
anlam y itirm iti. F iiliyatta a k tif yelikten taraftarla gei
yapmtm ya da b ir dier deyile ngiliz Kom nist Partisinin
aktif yeliinden kom n izm fik irlerim le daha o k rt en
talyan KPs inin manevi yesi gibi bir eye evrilm itim . (tal
yan KPsi yaknlm a yant verm iti.)
Zaten hibirim izin bireysel olarak yrtt politik etk in
liklerin artk bir nem i kalm am t. retm en, bilim adam ,
politika yazar ve en iyi olaslkla toplum un tand aydnlar"
olarak bir nfuzumuz vard. Bundan tr de - e n azndan Bri
tanyad a - Partiye ya da rgte yeliimizin KPyle ilgili gl
nsel duygular besleyenler dnda kim se asndan ehem m iye
ti yoktu. G en solcular arasnda bir nfuza sahip olduysak bu
nu, sol kanattaki gem iim iz, o gnk M arksistliim iz ya da
radikal bilim e adanm lm zn bize salad -g n m z n
ta b iriy le- h alk n bizi tu tm asna bo rlu y d u k ; zira n em li
mevzular ele alyorduk ve onlar da yazdklarmzdan holan
yordu. G en ya da yal, bu okur yazar kesime gre Thom p
son, Raymond W illiam s ve Hobsbawmin arasndaki ideolojik
farkllklardan ziyade, nn de sol kanatta anlabilecek s
nrl aznlktan isim ler, yani entelektel drstle sahip d
nr ve yazarlar olm alar daha fazla nem arz ediyordu.
Yine de pek ok arkadamdan farkl olarak, stelik de onla
ra nazaran daha fazla muhalefet beslediim halde, neden Parli'den ayrlmadm sorusu hl cevapsz. Zaman iinde bu so
ruyu pek ok kereler cevaplamak zorunda kaldm. Benim le r
portaj yapan hem en her gazeteci ayn soruyu y neltti. Zira
uedya-doygunu toplum umuzda bir kiiyi tanm lam ann en a
buk yolu bir iki tuhafln sergilemekten geiyor. Benim duru
mumda bunlar, caz mziinden holanan bir profesr olmam
293

ve dierlerine nazaran Kom nist Parti iinde daha uzun sre

yer alm olmam. Bu soruyu m uhtelif uzunluklarda z olarak
hep ayn ekilde cevapladm.14 Bu cevap ilerleyen uzun yllar
boyu neden Partide kalmay srdrdm aklasa bile o za
manki hislerim i tam olarak aklam yor. Bu hisleri yeniden
canlandrmann imkn yok. G eri, sonradan birer fanatik ko
mnizm kartna dnen eski kom nistlerin cenahna ait ol
ma fikri beni o zaman da sonrasnda da tiksindirdi. T h e God
That Faileda* ibadet etm ekten vazgeip onun yerine eytan
koymakla zgrleebileceklerini sanyorlard. Souk Sava d
neminde bylelerine ska rastlamak mmknd.
G eriye dnp 1 9 5 6 daki halim e bir otobiyografi yazarnn
deil de tarihinin gznden baktm da, Parti iinde kalma
nedenim i -g e ri ayrlmay aklm dan geirdiimi de sylemeli
y im - galiba iki eyle aklam ak m m kn. Kom nist dn
ceyle tanmam ngilterede gen bir Briton olarak deil, k
m ekle olan W eim ar Cum huriyetinde bir Orta Avrupal olarak
gereklem iti. Ve o zam anlar kom nist olmak sadece faizme
kar sava yrtmek anlam na gelmiyor, dnya devrimi iin
de mcadeleyi kapsyordu. Hl kom nistlerin ilk neslinden
son kalanlardan biriydim , siyaset dnyasnda Ekim Devrim ini
m erkez dayanak noktas sayan nesilden geliyordum.
Yetime koullar ve hayat hikyem in farkll elle tutulur
bir gerekti. Parti iind ekiler asndan bile bu gerek benim
gerek dierleri iin aikrd. Britanyada byyen hibir aydn
kom nizm i seerken,
G k ku ben in tepem ize ykld
Yeryznn tem ellerinin sarsld

gnlerde Orta Avrupada yetien birinin sahip olduu bak

paylaamazd: nk btn sorunlarna ramen 1930 larda
14 Yakn zamanlarda yaplm yeni b ir yorum u kitabm n iinde bulunabilir (An
tonio Pollilo ile birlikte) The New Century (Londra, 2 0 0 0 ) s. 158-161.
( * ) Yazar, T he God That Failed ile anarko kapitalist Hans-Hermann 1loppe'un De
m ocracy - The G o d T h ai F a iled (Baars^ olan Tanr) adl eserine gnderme
yapyor - .n.
294

Britanyann iinde bulunduu durum u bu szlerle tanm la

mak m m kn deildi. Yine de kom nizm tercihini 1 9 3 5 ten
nce yapm olm ak belli bakm lardan bundan da nem liydi.
Politik anlamda 1 9 3 6 da Kom nist Partiye katlm biri ola
rak anti-faist birlik ve Halk C ephesi devrini yaam tm . Bu
durum, siyaseten stratejik grlerim i bugne dein belirle
meyi srdrd. te yandan duygusal olarak 1 9 3 2 lerin B er
lininde kom nizm le tanan bir gen olarak, dnya devrimi
umuduna ve SSC Bye ynelik pheci ve eletirel yaklam la
ra karn, bu um udun ilk yuvas olan E kim D evrim in e g
bekten bal bir kuan mensubuydum . Benim le ayn yer ve
zamanda harekete katlan birinin, baka b ir yer ve zamanda
partiye katlanlara nazaran P artiden ayrlm as daha zordu.
Son tahlilde kalmaya karar verm e nedenim i byle ak ly o
rum. Kim se beni ayrlmaya zorlam yordu ve bunun iin yete
rince gl sebeplerim yoktu.
Ancak -im d i tarihi olarak deil de bir otobiyografi yazar
nn gznden bakarsam , zel bir duyguyu da atlayam adm
belirtmeliyim: Gururdan sz ediyorum. Parti yeliinin getir
dii engellem elerden kurtulm ak, ksm en ABDde bile m eslek
geleceim i ilerleecekti. Sessizce syrlverm ek kolay olurdu.
le yandan tannan bir kom nist olarak, Souk Savan orta
snda ve bu engellem elere ramen baarl olabileceim i kendi
kendime kantlayabilirdim - baarTnm ayet bir anlam varsa
tabii... Bu tarz bir bencillii savunm am akla birlikte bunun gen de yadsyamam. D olaysyla, Paride kalm tm .

295

15
Sn r iz g is i

Tarihle, szgelii iki dnya savann patlak vermesi gibi belli

dnemler, tpk deprem ya da volkanik patlam alan andran fe
laketlere yol aar. nsann zel yaamnda da bylesi dnem ler
vardr, nceki blmlerde grdnz gibi benim hayatmda
da herhalde byle dnem ler olmutur. Yine de, jeo lo jik tebih
lerle ifade edersek, baz anlar da vardr ki ancak iki nehir hav
zas arasndaki snr izgisine benzetilebilir. Sanki bir etkileyi
cilii ve belirleyicilii yokm u gibi grnen ve dier alardan
donuk olan o araziyi bir kez gem eye grn, tarihsel srete
ya da zel hayatnzda adeta bir a ardnzda braktnz sa
nrsnz. 1 9 6 0 m ncesi ve sonrasna ait yllar yani krkl yala
rmn ba ve ortas ite benim hayatmda bu trden bir snr
izgisi rolne sahipli. B elki de ayn durum Bat dnyasnn
sosyo-kltrel tarihi asndan ve kukusuz Britanya iin de1
geerliydi. Ksa sren 2 0 . yzylda ktm uzun yryte
bir mola verip manzaray incelem enin sanrm tam sras.
1 9 5 0lerin ikinci yans hayalmda garip bir gei dnemi gi
bidir. Kingsdeki retm enliim in sona ermesinden sonra Bloomsburyde kalc bir mekna tanm tm . Geni, ksm en ka' 1 Tony G ould. Insider O utsider: T he Life and Times o f Colit Maclnnes. (Londra,
1 983 ) s. 183,
296

ranlk, kitap ve plaklarla dolu ve Torrington Placee bakan bu

daireyi 1 9 62de evlenene kadar bir dizi kom nist ve eski KPli
arkadamla -T arih iler Grubundan Louis Marx ve Henry C ol
lins, eski M arksist edebiyat eletirm eni Alick W est ve spanyol
mltecisi Vicente Girbauy la - paylamtm. Ev, m erkez konu
mu, iinin y eterince geni olm as nedeniyle ayn zam anda,
kent dndan gelen ve bakentli gececi misafirlere ve dier ge
ici konuklara da cazip geliyordu. Kom nizm in krizde olduu
ve siyas kklerim i kopardm en berbat dnem i orada geir
diim halde dorusu Cam bridgede kalm akansa buras daha
elenceliydi. Ayrca B irk b eck e o kadar yaknd k i, istesem
dersler arasnda eve bile gidebilirdim. Londra yaanas bir yer
di. Snr izgisini geerken ite byle bir dzen kurmutum.
Bu yllarda gerek zel gerek m eslek yaammda deiiklik
ler olduu su gtrm ez bir gerek. O celo t* derisinden ceket
giyen Viyanal bir kzla dnya siyaset sahnesinde tanp birbi
rimize ak olm utuk. Birlem i M illetlerin Kongoya mdaha
lesini ieren bey h u d e g iriim d en hen z d n m t . B en se
Castronun Havanas na gitm ek zereydim, M arlene'le 1 9 6 2 de
Kbadaki fze krizi srasnda evlenecektik. lk kitaplarm ya
ym lanal yl o lm u tu ve T h e A g e o f R ev olu tion (1 7 8 9 1348)'in yaymlanmasna birka hafta vard. M eslek anlamda
u lu slararas b ir n k azan m ay a b a la m tm ve b y le lik le
1950lerde yapmay adet edindiim Fransa, Iberya Yarmadas
ve talya seyahatlerinin dna almaya baladm: 1 9 6 0 larda
ABD ve Kba'ya akadem ik yolculuklar ve Latin Amerika hak
knda keif ve incelem eler yapmaya baladm, kendim i srail
ve Hindistanda buluverdim ve ocukluum dan beri gitm edi
im Orta Avrupaya uradm. stelik artk, genliim de O n a
Avrupallarm yapt gibi her an bir sarsnt olacakm gibi ha
s l k l beklem ediim i fark ediyordum. Bunun tam olarak ne
zaman farkna varmum anm sam yorum ancak, artk nm
deki yl, halta 1 9 4 5 ncesinde olduu gibi nm deki aylar
dnerek deil, on yllan hesaplayarak yayordum, iki sava
i 1 Ocelot: G ney ve Orta Am erika ile Meksika'da yaayan b ir tr leopar.
297

arasndaki ekonom ik ve siyas hayatn ani tehditlerine kar

koyabilmek iin -Yahudi olsun Kzl o lsu n - benim gibi insan
larn riayet etmeyi rendii, potansiyel mlteciye zg temel
tedbirleri bilinli olarak srdryordum: Bu tedbirler, sresi
geerli bir pasaport; ani bir kararla iltica etmeyi setiiniz l
keye gitm enizi salayacak bilet iin yeterli miktarda para; a
bucak ayrlmanza elverili bir yaam tarz ve yannzda gt
receklerinize dair kabaca bir fikirden ibaretti. Aslnda Marlenele evlendikten ksa bir sre sonra, Ekim 1962de, Kbadaki
fze krizinin en scak annda yurdma km am gerektiinde
tam da bu minvalde hareket etm itim . O lur da iler sahiden
bizi zorlayacak raddeye gelirse diye bir takm maddi ayarlama
lar yapm, M arlenele bir iki hafta sonra Buenos Aireste bulu
abilecek ekilde geici bir randevu saptam ve ona yolculuk
iin yetecek miktarda para brakm tm . te yandan, Kbada
ki fze krizinin kresel apta bir hayat memat meselesi oldu
unu bilm em e ramen bir nkleer savan patlak vereceine
ihtimal vermiyordum. ayet byle dnm olsam herhalde
M arlenei de zaman kaybetmeden yanmda gtrr en azndan
ate haltndan birlikte km am z salardm. Eer iler iyiden
iyiye sarpa sararsa G ney Am erikann sava alan olmas pek
m uhtem el grnm yordu. D nyay tehdit eden tehlikenin,
ABDnin kresel h rslarnd an ya da saldrganlndan deil
(SSCB bunlara sahip olam ayacak kadar zayft) ve fakat her iki
taraftaki politikaclarla generallerin znde tadklar riskler
den kaynakland kansndaydm; oynadklar nkleer toplan
kullanm ann intihar anlam na geldiini bilm elerine ramen i
ler birden kontrolden kabilirdi. Aslnda bilinen o ki, Kruev'le Kennedynin -ik is i de bir sava istem iyordu- 1962 K
badaki fze krizinden kardklar ders buydu. Ksacas, gr
dm kadaryla Souk Sava 1960tan itibaren sona ermediyse de tehlikesi nem li lde yumuamt.
Uzun vadeli planlara gelince, bir evlilie adm atnca onlar
dan isteseniz de kaam azsnz. Birka yl nce, eski ilikimden
bir ocuk domak zereyken bunu dnmeye m ecbur kal
m tm ; sadece kocasn terk eden ilgili kadnn reddetmesi o298

clklarm n vey kardei Jo sh u ay benim hayatmdan karp

bakalarnnkine dahil etm iti. 1 9 6 0 lann ortalarnda Andy ve
Julia adl iki ocuun babasydm ve hayalmda ilk kez kk
bir araba ve Claphamn henz kalknm asn tamamlayamam
bir yerinde geni bir ev edinm itim . Arabayla onlar Kuzey
G allerdeki bir tatil evine gtrm tm . M arlenele b irlikte,
suskun Alan Sillitoe ve kars air Ruth Fainlightla ortaklaa
aldmz evi, yaln izgiye sahip bir mimar arkadamz ikiye
blmt. M arlenee blgenin gazete bayii Alan kastederek,
Lolodan ona para filan m k t? diye sorm uu. Zira herke
sin sabahtan akama alt o gnlerde saygn grnl ve
salkl bir gen adamn, dier erkekler gibi bir ite alm ad
na gre ne yaptn kesinlikle anlamyordu. G eri Alan da
pek ok dier yazar gibi bir ikolikti ama loto tahm ini de bs
btn isabetsiz de saylmazd hani: Her eyden n ce Saturday
Night an d Sunday M orning ve T he Lon elin ess o f T he L on g Dis
tance Runner adl kitaplarn yazar olarak, kendisine dzenli
bir telif creti geliyordu. Kitaplar, tadklar deer ve orta
renimdeki devasa byme sayesinde O-seviyesi ve A-seviyesine* gre dzenlenen ada klasiklerin arasna girm iti bile.
Ekmeini kitaplarndan kazanp ve serbest gazeteciliin getir
dii tekdzelikten sakm abilecekti. Bense evde yazmama ra
men, daktiloda yazmaya alm tm , zira Northern Linea Birkbecke almaya gidiyor ve gece ge saatte dnyordum. te
yandan baheyle urama hevesim olm adndan ve W ands
worth Sokana kan ksa sokaktaki Karayipli elektrikiler
den ve nakliye iilerinden farkl olarak Pazar sabahlarn ara
ba ykayarak geirm ediim den civarda garip karlanyordum.
Bir akademisyen ve orta sn f mensubu olarak gnlk hayat
ta itibarm n artm akla olduu aikrd. Bu noktada, seyahatle
ri saymazsak otobiyografi kahram annn bandan geen yeni
bir ey yoktur; geriye bir tek onun ve dier insanlarn kafasn
daki fikirler kalr. Bu, ayn zamanda biyografi kahram anlar
iin de geerlidir, aydnlarn hayatn kaleme alan yazarlar da
(* ) ngiliz okullarnda ikin ci snftan vc sonra da niversiteye giriten n ce yap
lan snavlar - .n.
299

bunu ar bir bedel karlnda renm itir. Darwinin elde

ettii baar ne denli byk olursa olsun, bir kez B eag le seya
hatinden dnp evlendikten sonra artk hayatnn son krk y
lnda bahis konusu yapmaya d eecek b ir olay kalm am tr.
Hepsi hepsi, hayatnn geri kalann Downda, Kentte taral
bir beyefendi gibi geirdii2 sylenebilir ya da ktleen sa
lk durumu hakknda tahm inler yrtlebilir. Saygdeer aka
demisyenin hayat meslek anlamda ilgin olaylarla dolup ta
maz. Veya bu olaylar tpk bro entrikalarnda olduu gibi yal
nzca dorudan muhataplar iin bir nem arzeder. Benzer bi
im de, aile hayatnda bilhassa da ebeveynin bulua eren o
cuklaryla yaad bir yn ilgin olay, biyografi okuru olan
nc ahslar iin kendi yaadklarna kyasla daha ilgin
deildir. Senaryo tandktr. Dolaysyla, 1960 civarndaki d
nem yalnz benim hayatm asndan deil bu otobiyografinin
ekli em ali asndan da bir snr izgisi ilevi gryor.
te yandan, zel hayatlar tarihin daha geni lekli koulla
rna sk skya bamldr. Bu koullarn en gl taraf an
hi beklenmedik dzeyde iyi giden talihiydi. Benim kuama
usulca yaklat ve bizi, zellikle de aramzda grkem li bir ka
pitalist baar dnem ini karlamaya hazrlksz olan sosyalist
leri gafil avlad. 1960lann bandan itibaren arlk bunu fark
etm em ek im knszd. Bunu, A ge o f E x lr a n e s d e kullandm
ifadeyle Altn a olarak algladmz syleyemem. Bu an
cak 1 973ten sonra, yani dnem sona erdikten sonra mmkn
olmutu. Tpk herkes gibi, tarihilerin de i iten getikten
sonra akllar balarna gelir. Bununla beraber 1960lan n ba
nda, Britanyadaki benim kuamdan insanlann yani yirmili
yalarnda savatan kan sradan insanlann, 1 9 3 0 lan n bek
lentilerini fersah fersah aan bir hayat srd aikrd. ayet
mensubu olduumuz sosyal tabakann erkek fertlerinden bek
lenen sadece ie gitm eleri deil de (o tarihle bu henz ka
dnlarn sz sahibi olmad bir aland) bir m eslek" sahibi ol
malarysa anne babalarm za kyasla bunun ok daha iyisini
2 C ham bers B iographical D ictionary. (1 9 7 4 basks) Darwin makalesi.
300

yaptmz fark etm itik. Hele de onlardan daha fazla snava

tbi tutulduumuz dnlrse... Dorusu, bu durum bizim
kuan iki kesim i iin geerli deildi: Birincisi m eslek hayat
larnn zirvesine sava yllarnda erim i olup bundan tr de
sava sonras sivil hayatn sorunsuz blgelerinde gem ii z
lemle yadedenlerdi. kincisi ise daha yksek sosyal tabakaya
mensup bir aileden gelen bir gruptu ve bekleyebilecekleri ya
da devralabilecekleri m eslek stnle, servete, im tiyaza ve
gce zaten hali hazrda anne babalan sahipti. Aslnda babalannn nadiren baanl olduu alanlardan birine, szgelii siyase
te, bilim e ya da eski m esleklerden herhangi birine atld k lan n da yenilgiye urayabilirlerdi. Siyasette babasnn glgesinden
kurtulam ayan ocu a kim acm az - W in sto n ve R andolph
Churchill bu konudaki en bilinen rnektir. Ya da F R Snin ya
da Nobel dll babalann terbiyeli fakat alelade doa b ilim ci
si oullarna n e dem eli? Cam bridgeden gelen btn akade
misyenler gibi ben de onlarn birkan tanyordum.
le yandan, pek oum uz asndan sava sonras hayat, bi
zi hibir zel aba sarf etmeden ummadmz kadar tepelere
tayan bir yryen merdiven vazifesi grd. M eslek hayatn
da bekledii ilerlem e Souk Sava nedeniyle srncem ede ka
lan benim gibiler bile bu basamaklar trm anacakt. Kukusuz
bunda akadem ik m eslee girdiim dnem in kou llan da rol
oynamt: Henz, tabiri caizse snrlan dar olan bu meslein
sosyal stats yksekti ve Vikorya ve Edward dnem lerinde
ki B enham c, Liberal ve Fabian reform culannn kamu hizm e
tine getirdii standartlar sayesinde creti de iyiydi. Dier Av
rupa lkelerinden farkl olarak niversite retm enleri m em ur
deildi ancak devletin kanad altndayd. Devlet, niversiteler
iin be yllk toplu ilerlem e plan kapsamnda bte aynrken
ayn zam anda sk d enetim ini srdryordu. M eslek kk
kald ve serbest piyasa ideolojisine m esafe korunduu sre
ce, vasat dzeyde baarl bir retm enin hem maa hem de
sosyal konum u ynetici kadem esindeki vasat dzeyde baarl
bir m em urunkine edeer olmalyd. Para hrs gden birinin
hayallerini karlayacak dzeyde deilse bile orta sn f hayal
301

tarzna denk decek bir para denm eliydi. En azndan o

cuklarn devlet okullarna gnderm ek isteyen ve bunun aksi
ni yapmak iin bir gereke bulamayan ilerici grlere sahip
olanlar asndan masraflar hl karlanabilir dzeydeydi. Or
ta snflar refah devletinden iilere nazaran daha ok nasiple
niyordu. Byk oranda ilkesel nedenlerden lr -v e o vakit
ler henz Ulusal Salk Hizm etlerinin imknlar yeterli oldu
u i in - benim gibi insanlann salk sigortas yaptrma gerei
duymad gnlerdi. 1 9 7 0 lerin balannda gerekleen ani ar
ta kadar ev fiyatlar eriilebilir dzeydeydi ve deerlerindeki
art bize doal bir kr pay salamt. Fiyatlar tavana vurma
dan n ce H am psteadde n ce k i evin satn d a elde edilen
7 0 0 0 net kr dtkten sonra brt 2 0 .0 0 0 a bir ev satn al
mak mmknd. G en yata ocuk sahibi olan evli iftlerin
kukusuz ilk yllan nispeten skntl geiyor, karavanla gidi
len tatiller, okul snavlanndan kazanlacak ek cret iin didin
mek ve benzeri faaliyetler sz konusu olabiliyordu. te yan
dan, benim gibi o ana kadar ocuk sahibi olm am , krk yalannda ikinci evliliini yapan ve niversite basam aklannm yan
yolunu km akadem isyenler asndan aileye bakm ak ciddi
bir sorun tekil etmiyordu. Aslna bakarsanz banka hesabm n
an derecede zorland bir zaman anmsamyorum. Bylesi
sorunlar hasl olduunda da sonuta telif cretlerinden ve di
er yaznsal etkinliklerden gelen kazanlarla durum dzeliyor
du, ancak 1 9 6 0 larda gelirim e bu yollarla gelen katklar pek
enderdi.
Savatan nce yetikinlie adm atan nesiller, savatan so n
raki hayatlaryla anne babalannm kini veya sava ncesi sahip
olduklar b eklen tileri karlatrabilirdi. B atnn yeni refah
toplum u iinde sahip olduklar konum un dzey bakmndan
olduu kadar tr bakm ndan da gem iten farkllk arz ettii
ni -h e le de bir aileye bakm ann deimez ykm llkleriyle
kar karya kaldklarnda- grm ekte zorlandlar. Bir kere ev
idaresinin rutin ilerinde kkl bir deiiklik olm am ancak
tekn oloji sayesinde bunlar yalnzca kolaylam t. Zaten bir
kez evlenmeye grsnler geim derdi, ocuklarn bakm , ev
302

ve baheyle ilgilenm ek, am ar bulak hl iftin zam annn

byk ksm n igal ediyordu. Sadece hareket serbestisi olan
genler, ilk kez istedikleri her eyi alabilecekleri kadar para
veren ve istedikleri eyi yapmalar iin yeterli zaman tanyan
ya da baka alardan da onlar aileden bamsz klan toplu
mun tm o la n a k la rn fark edip bu ndan y a ra rla n a b ilird i.
Genlik tketim toplum unu ve Bat kltrn kkten dei
iklie uratan reeten in gizli bileeniydi. Bu durum u ro ck
and rollun ykseliinde bariz ekilde grm ek m m kndr:
Bu, neredeyse m nhasran yirm ili yalarnn bandakilere ya
da ergenlik agmdakilere ya da sz konusu yalarda bu mzii
dinlemeye balam kesimlere bel balayan bir mzik tryd.
ABD plak satlar 1955te 2 77 milyon dolarken, 1973\e rock
and rollun doduu ylda 2 milyar dolardan daha byk bir
rakama eriti, ki bunun yzde 75-80'in i rock mzik ve benzeri
mzik trleri kaplyordu.
Ben kesinlikle rock kuana ait deilim. Bununla beraber
bu kuan Britanyada douunu izlem e ve ona tank olm a
ansna sahip oldum. Zira, grne baklrsa bu lkede, b ir
tr caz formu, genliin dinledii eski tarz pop m zikle yeni
rock d ev rim i arasn d a k p r v azifesi g r y ord u . 1 9 5 5 te
Kingsdeki retm enliim sona erdikten sonra Londraya kal
c anlamda yerlem ek niyetiyle geri dndmde caz mesele
leriyle profesyonel anlamda ilgilenir olm utum . Cam bridgede
okuldaki bedava ikm etin ardndan Londrada kira dem ek
m ecburiyetinde o lm ak b en i ek g elir arayna sevk etm iti.
Tam da bu sralar 1 9 5 0 lerin szm ona fkeli gen adamla
r n n * meydan okum asyla tahrik olan Londra kltr kurum
lan, caza ilgi gsterm eyi m nasip bularak bu konudaki tutku
sunu ak lam t. T h e O b serv e r onlardan b irin i - K ingsley
Amisi caz eletirm eni olarak tuttu. Sol kanatta olduu genlik
dnemini geride brakm , muhafazakr bir yetikin olma yo
lunda ilerliyordu ama ileride stlenecei gerici kulplerin eski
kafal ihtiyan rol iin henz vakit erkendi. 1930lann balai* ) Angry young m an ( fkeli gen adam lar): 1950'lerde gl sosyal m uhaliflik
zellii gsteren eserleriyle b ir grup Ingiliz yazan tanm lar - .n.
303

rndan beri, allame caz uzm anlarna kyasla kendim i o kadar

bilgili grm ediim den, caz eletirm enliinin gerektirdii ye
terli nitelie sahip olmadm biliyordum. Ancak bana sorar
sanz en az Kingsley Amis kadar konu hakknda bilgi sahibiy
dim stelik ondan daha uzun sredir cazla har neirdim.
Bundan lr N ew Statesm an an d N ationda alan LSE gnle
rinden eski yoldalarmdan Norman M ackenzie'ye onlarn da
bir caz eletirm enine gereksinim duyabileceklerini belirttim.
Gazete, Kingsley M artin adl byk editrn ynetim inde aaal gnlerini yayordu. Caz hakknda hibir ey bilmedii
ve bu konuyu umursamad halde en azndan aylk bir stu
nu takip etm ek kaydyla bu yeni moda kltre ayak uydur
makta fayda grm t. G azele iin kalem e aldm yazlarda
ideal oku r tipi iin krk yalarndaki erkek memuru hedef al
mam gerekliini aklayarak beni o tarihte gazetenin kltr
sorum lusu takdire ayan Ja n e t Adam Sm ilhe devretmiti. Ja
net, daclk sporu ve edebiyat hakknda hemen h er eyi bil
m esine ve sanatn dier dallan hakknda da esasl bilgi sahibi
olm asna karn cazdan bihabetdi. niversite retm eni ve caz
eletirm en i k im lik lerim i b irbirin d en ayr tutm ak istediim
iin sonraki on yl boyunca yazlarm Fran kie N ew tondan
esinlenerek Francis Newton takma adyla kalem e aldm. Fran
kie Newton, kom nist oluuyla tannan ender caz sanatla
rndan biriydi. Slran g e F ru iti ortaya k aran se ssio n da*
C om m odore R ecordsda B illie H olidayle alm t ve b ir su
perstar olmasa da kusursuz bir trompetiydi.
Caz sadece belli bir mzik tr deil, yaadmz toplu
mun nem li duru biim lerinden biriydi,3 elence sektr
nn bir paras olmas da cabasyd. Bunun yan sra N ew Sta
tesm an okurlarndan nispeten pek az m uhtem elen caz kon
serlerine gidiyor ya da T h eloniou s M onkun p laklann satn
alyordu. G eri 5 0 lerin ik inci yarsnn m zik iin bir altn
a olduunu kefetm ekten tr m em nunluk duyuyordum-

( * ) Session: Cazda alm a sresi - .n.

3

Francis N cwion, The J a z z Scene (Londra, 1 9 5 9 ) G iri, s. 1.

304

Yirmi yl boyunca sendikal bir ihtilaf nedeniyle lkem ize gir

mesi engellenen o dnem in Am erikal yldzlar artk Britan
yaya geliyordu. Bundan tr sadece plaklar, kitaplar ve k on
serler hakknda eletiriler kalem e alm akla kalm yor ayn za
manda bir tarihi ve m uhabir gibi de yazyordum. stelik ok
gemeden M cG ibbon ve Keenin kltrel moday takip eden
yaymevleriyle iliki iine giriverdim. (Bu m uhtem elen kuze
nim Dennis araclyla gereklem iti.) O zam anlar yaynevi
maddi desteini i Partisi yanls, kaprisli bir m ilyoner olan
Howard Sam uelden alyordu. M uhtem elen Eski E ton C ollegeden gelen tek caz g ru b u lid erlerin d en olan H u m phrey
Lytteltonun ve 1950ler Londras n inceleyen yalnz, titiz ve
tekinsiz sosyal aratrm ac C olin M aclnnesin kitaplar bura
dan baslmt. M aclnnesin konusunun ehli kitab, yeni siyah
Londra ve mzie doym u gen kuak kltrnn balangc
hakknda bir rehber niteliindeydi. Benden cazla ilgili b ir ki
tap kaleme almam istenm iti. 1 9 5 9 da Ja zz Scene adyla bas
lan kitabm , baslan ilk tarih kitabm la ayn dnem e denk gel
miti ve iyi karlanm asna ram en pek para kazandrm ad.4
Kitap, ortam daha sistem atik bir incelem eye tbi tutm a konu
sunda beni tevik etti. Bu o k zor olm ayacakt nk 1 9 3 0 larn balarndaki cazseverlerin en azndan bir ksm ajanslar ya
da organizatrler sfatyla m zik iine girmilerdi. Yerli caz ve
etnik mzik alannda nde gelen bir ngiliz plak yapm cs ol
mak zere kollar svayan kuzenim D ennis de ksm en bunlara
dahildi. Aslnda kaytlarn yapt sanatlar sayesinde talih
yzne glm t. Szgelim i Lonnie D onegann pla R ock
Island Line (ilk olarak byk Leadbellynin kaydettii bir ha
pishane arkisiydi bu) 1 9 5 6 baharnn byk devrinde patla
ma yaratm t. Neyse ki o tarih te henz evlenm em itim ve
dersleri akam altdan sonra balayan bir gece okulunda ret
menlik yaparken, bir yandan da elence dnyasndaki gece
4 ABD'dc kk b ir solcu yaynevi tarafndan 1 9 6 0 ta basld, 1961de gzden ge
tirilm i bir basks Penguin Books tarafndan yapld ve nihayet Fernand Braudel'in editrln yrtt diziler kapsamnda Franszca'ya ve ay n ca tal
yanca ve ek diline tercm e edildi.
305

hayali srdren insanlarn rim ine ayak uydurabildim. Bunun

yan sra Bloom sburyde, W est Endin herhangi bir yerindeki
bir gsteriye on dakikalk yrme mesafesinde oturuyordum.
Dolaysyla katlm c gzlem ci ya da kib itz er rolne hi zor
lanmadan alverdim.
Caz dinleyicileri h ibir surette genlerden olumuyordu. Bi
lakis, gerek geleneksel caz ve skiffle* dinleyicisi iin kar
dm kabataslak tarifler, gerekse de T he J a z z Scenein ilk bas
ks iin Roger M aynenin fotoraflar, yaptklar mziin esin
verdii eyin asl olarak daha byke ocuklarn mcadelesi
olduunu gsteriyordu. O vakitler yeterince grnr bir hal
almaya balayan genlik kltrnn bir parasydlar; bu bi
zim de u veya bu sebeple m evcudiyetini tanm ak iin yama
cndan ayrlmadmz kltrd. le yandan, yeni yetmelere
has isyankrla ve bamszla zel bir eilim besleyen ancak
Colin M aclnnes gibiler ona ayak uydurabilirdi. Bununla bera
ber, mzisyen ve arkclarn cam iasnda kadnlarla cinsel ili
ki geleneinde gzle grlr rahatlama haricinde, caz henz
kar kltrle o denli ili dl olm am t. En azndan Britan
yada 1960'lara kadar bu gereklem edi.
1960lar genliinin kar kltrn simgeleyen ey, yine de
kaynan byk oranda eski caz ortamndan alyordu: Szge
lii uyuturucu alkanl bunlardan biriydi. O zaman, elen
ce dnyasnn nllerine ve gece hayatnn dier aktrlerine
has, o kendinden menkul kk adalarda yaayan, siyah (ve
beyaz) m zisyenlerin dank gebe cam ias" diye tarifledigim hayal tarzlar ya da karanln km esiyle gndz yasak
larnn kalkt m eknlar da yle. Bu, ileriki dnem lerin yerle
ik tabirine tekabl eden bir kar kltr deildi. Zira, caz m
zisyenleri her trden davran tarzna kar hogryle yakla
sa da g en ellikle bunu bir m anifesto b iim in e sokm uyordu.
Caz ortamnda, bir kar kltr olarak addedilmeye en yakn
durum , cam iann ularnda kalan kesim ler, yabanc hayran
( * ) Skilfle: Gruplar tarafndan ev yapm veyahut satandardara uymayan mzik
aletleriyle yaplan tr zik. 1950lerde niteliini caz, blues, folk trlerinden alan
zellikle Britanya'da alm an m zik tr - .n .
306

kitlesi ya da asalak takm arasnda bulunabilirdi: Szg elii,

mzisyenlerin fahielik yaparak sokakta birka saatte b irk a
yz pound -1 9 5 0 'le r iin iyi p a ra - kazanan ve Fasta hzl b ir
tatil yapmak iin derhal uaa atlayabilen kz arkadalar; Ken
Tynan gibi, geleneksel orta sn f detlerine vicdani reti o lan
lar; ya da ressam F rancis Baconun meyhanesi Soho-Frith Caddesi'ndeki M uriel B elchers C olony Clubn iki m asalarnda
kendilerine birer yabanc gibi davram im asn isteyen , ca m i
ann burjuva orta yal yeleri bu zellie sahipti. M am afih
Murielin ounluunu hom oseksellerin oluturduu kalaba
l bilhassa da caz eilim li insanlar deildi. G eri T h e J a z z
Scene adl kitabm n hayran bir eletirm enle bu pejm rde b i
rinci kat salonda karlam tm . Caz ven ancak ondan h i
anlamayan Colin M aclnnesle ve caz paralar seslendiren ve
cazdan iyi anlayan George Mellyyle de orada karlama ih ti
malim o k y k sek ti. M elly, orta s n f saygnlnd an g elen
mltecilerden ya da m ziklerini szler ve im geler dnyasnda
ki etkinliklerle birletiren insanlardan oluan Ingiliz caz o rta
mnn u ksm na aitti. T p k Wally Fakesin bir klarneti o la
rak tannm as gibi, hayranlan tarafndan o da kendi kendinin
parodisini yapan ve m zikal gsteriye yakn bir blues arkcs
olarak tannyordu. Sradan hayatla ise ikisi de, henz medya
dnyas olarak anlmayan o dnyann nllerini kibarca h ic
veden sevilen izgi rom ann yaratclar olarak tannyorlard.
G erekleen nc deiim i herkes seve seve kabu llen e
cekti; bu 1956 sonras siyas ve ideolojik atm osferdeki dei

imdi. Bu sonucu douran yeni etkenin im paratorluklann so

na ermesi olduunu im di grm em e ram en, 1 9 6 0 lara kadar
bu Britanyada lam anlamyla belli deildi.
Souk Sava devam ediyordu ancak Batl hkm etler sayl
mazsa, genel kitlenin ateli kom nizm aleyhtarlnda biraz
durulma vard. Kaldrlaca yolunda yaplan onca habere ra
men Berlin Duvar, 1 9 6 0 tan itibaren Avrupadaki s p er g
'm paratorluklann blen ve ikisinin de gem eye niyetli olm a
d sn n salamlatrd. Hl nkleer kyam etin kara buiuiian gmzde hakim di. 1 9 6 2 Kbadaki fze krizi esnasnda
307

bulutlar daha da koyulat. Ve 1 9 6 3 te Stanley Kubrick bu teh

didin en ak yorum unu D octor Strangelove'da sergiledi - an
cak o tarihle kasvetli niteliine ramen glm ece olarak izlene
biliyordu. te yandan (ngilizlerin tek tarad olarak yapaca)
Nkleer Silahszlanm a iin yeni Kampanya CND ( 1 9 5 9 ), Ingi
liz solunun halk hatn saylr derecede seferber etm esine ra
men aktr ki, n e ABDn in ne de SSC Bnin nkleer silahlanma
yanna bir etkide bulunam azd, zaten byle bir niyet de ta
myordu. G eri tm dnyaya rnek olacak bir ahlaki duru
sergileme fikri B ritonlann byk ksm n etkisi altna almt.
Bu, Souk Savan dnda kalm ak ve daha kesin bir dille ifade
edersek, Britanya'y artk byk bir g ya da kresel impara
torluk olmad fikrine altrm ak anlam na geliyordu. (Sovyet
saldrs karsnda cayd nc olabilm ek iin Britanyann kendi
ne ait bir nkleer gcnn olm as gerektii sav m antkl de
ildi. Hele de, ngiliz hkm etleri tarafndan bom bann Mos
kovay korkulm a am acyla deil de asl olarak kendi iktidarla
rn pekitirm e ve ABDye kar bamszl korum a kaygsyla
imal edildiini a n k biliyorken.)
Yine de, geriye baknca, sm rgelerden ekilm enin ortaya
kard yan sonu lann ve kukusuz Britanyada eski impara
torluun Karayip ksm lanndan gelen kitlesel glerin 1956
sonrasna ait sol siyaseti gitgide daha ok ekillendirdii gr
lyor. Fransadaki D rdnc C u m hu riyein yaad krizin
Souk Sava olgusuyla pek az ve Cezayir kurtulu mcadele
siyle yaknen ilintisi vard. Kurtulu mcadelesini bastran as
ker cuntay protesto etm ek iin 1 9 5 8 de Friends H ouseda
dzenlenen bir kitle toplantsn anmsyorum. G eneral de Gaulle yeni faist d ik tatr ilan eden ve o zam anlar kurallara
kar gelen solcu b ir Katolik olan kzl sal, ateli gazeteci Pa
ul Jo h n so n bir konum a yapmt. G eni kesim ler tarafndan
duyulan ve dehetle karlanan Fransann Cezayirde bavur
duu ikence yntem leri Uluslararas A f rgt'n (1 9 6 1 ) sa
dece Doudaki insan haklar ihlaleriyle ilgilenm ekle yetinme
yen ve kampanyalar yrten Batl uluslararas bir yap haline
getirmiti.
308

Amerikan insan haklan hareketleri ve Britanyaya akn eden

Gney A frikal m ltecilerle b irlik te rk lk , eskiye nazaran
solda daha nem li bir tema halini ald. Britanyada szm ona
Nolting Hill (aslnda N ottung D ale) 1958 rk ayaklanm alannn ardndan Irklararas Kardelik iin Yldzlar Kam panyas
adl (SC IF ) rklk kart zam ansz bir kam panyann iinde
yer almam caz vesilesiyle gereklem iti. G erek anlamda po
litik bir harekt deildi, (geri C olin M aclnnes civarda dola
maya balam t, alt ve toplum sal olarak tannd gzde
yeriydi, posta kutulanna brorleri datyordu.) Medyay ar
kasna alan bu trde dier btn harektlar gibi, bunun da
birka ay hayli baarl bir ekilde tantm yapldktan sonra
sonu bo kt. Sahiden de yld zlan, asl olarak caz sanat
larn se fe rb e r e tm iti. B rita n y a caz d n y asn d an J o h n n y
Dankworth ve C leo Laine, Hum phrey Lyttelton ve C hris Bar
ber gibi pek ok ism in yan sra b ir takm pop yldzlar da
vard. A ncak, harekt asl gcn hikyeleri basm a ve prog
ramlar televizyona tama yeteneine sahip ve farkl rklardan
ocuklarn yapt ve televizyona ekilen 1 9 5 8 Noel kutlam as
gibi haber deeri yksek fikirler reten giriim cilerden alyor
du, Harekt srerken, bariz derecede becerikli ve takdire a
yan Claudia Jo n e s da kym etli yardm larn esirgem em iti. Be
riki, W est ndiesli bir K om nist Parti grevlisiydi ve asileri
sindirme hareku srasnda ABD vatandalndan karlp
snrd edilm iti. Bat Londradaki Karayip gm enlerine si
yas bir yap ve P arti ile rli i k azan d rm ak iin ve n g iliz
KPs inden yeterli destei alabilm ek iin elinden geleni yapm
ve bu konuda vasat bir baar elde etm iti. Her yl dzenlenen
ve artk bir siyas nitelii olmayan N otting Hill Kam avalnn
fikir annesi olm as dnda, bu etkileyici kadn hak ettii ekil
de hatrlanmyor bugn.
nc Dnyann fkesi 1 9 6 0 lara gelene kadar sol asn
dan nem li bir esin kayna deildi ve bu fke, Souk Sava
ideologlarnn Batl liberallerle sosyal d em okratlar zerinde
^Hip olduu nfuzu henz zayflatm am t. Yine de 1 9 5 0 lerin sonunda oklan iktidara gelen Kba Devrimi dnya devri309

m inin ikonografisine yeni bir tablo eklem ek zereydi: ABD,

sakall gen Davudun direniiyle kar karya kalan bir Golyat haline d n verm iti. 1 9 6 1 de g erek leen Dom uzlar
Krfezi karm asna zaman geirm eden tepki verildi - tpk
1 9 5 6 da Sovyetlerin M acaristan igalinde olduu gibi. Tepki
nin boyutu her zam anki kesim lerle, dilekelerdeki olaan im
zalarla ve aslnda alldk protestocularla snrl deildi. Ha
berlerin geldii sabah Ken Tynan bana aresizce telefon etm i
ti: Bireyler yapmak lazmd! Elden geldiince abuk. Nasl bir
mcadeleye girim ek gerekirdi? Kendisini poz yapmakla su
layanlara kar M arlenele birlikle daima politik samimiyetine
kefil olduumuz Ken, soldaki samimi insanlardan biri olmas
na karn iyiler ordusunun neferi olm aktan uzakt. yle ol
sayd ne yaplmas gerektiini de bilirdi zaten. Gerekli kom ite
yi oluturup protesto mektuplar iin alldk su ortaklarn
biraraya getirdikten ve Hyde Park'a doru bir yry organi
ze etlikten sonra - n e kadar urasam da kim lerin konumac
olduunu anm sayam yorum - bunun solcularn dzenledii
m utat gsterilerden - h i deilse grnt b ab n d a - ne denli
farkl olduunu grm ek ho bir srprizdi. Fidel Castroyu sa
v u n m a a r s n a , T y n an s a y e s in d e , ya da m u h te m e le n
Tynann eylemci, aktr ve yaync tem silcisi Man Friday Clive
Goodwin'i sayesinde, h aln saylr sayda bir gen tiyatrocular
grubu ve moda ajanslarna bal gen kadnlar yant vermiti.
Anmsadm en ho grntye sahip politik olayd, m uhte
em bir manzarayd, stelik en neelisiydi de, zira Amerikan
kartm asnn yenilgiyle sonulandn renecektik.
Yani neredeyse fark etm eden, 1 9 5 0 ler 6 0 lara doru evrilirken kendim i ve dnyay baka bir atmosfere gei yapm bir
halde buluvermitim. 1 9 5 6 dan sonra ne Partiden ayrlma ka
rar alm ne de ihra edilm itim , buna ramen siyas anlamda
dahi Parti yelerinin bir zamanlar iinde bulunduu tecriti ar
tk hissetmiyordum. N kleer kart olsun rklk kart ol
sun, hangi konuyla ilgili olursa olsun yeni politik kampanya
lar iin Parti etiketi artk belirleyici deildi. 1952'de Souk Savan malum kt bir evresinde, bir takm kom nist tarihiler
310

olarak P ast& Present adl tarih dergisini kurduumuzda, b u

nun bilhassa M arksist bir dergiden ziyade tarihilerin halk
cephesine hizm et eden genel bir platform olm asn hedefle
mitik- Yazarlarnn sahip olduu ideolojik etikete gre deil
makalelerin ieriklerine gre deerlendirilen bir dergi olacak
t. Balangta Parti yelerinin haliyle arlkta olduu editr
lk kurulunu nafile yere geniletm eye uratk. Zira, boleviklerle ayn masaya oturm aya, genellikle yerli, salam akadem ik
temellere sahip bir radikal tarihi olan Cam bridgeli ilka ta
rihisi A.H.M. Jo n e s gibi ender bulunan biri cesaret edebilirdi.
Tannm sanat tarihisi R udolf W ittkow er davetim izi kabul
etmemesi ynnde aktan uyarlm t. Ve Cam bridge tarafn
dan buyur edilen ABD M cC arthyciliinin kurbanlanndan M o
ses Finleyin bizim iin yazmaya balamasna daha on yl var
d. Ayn zamanda k atlm clarn da erevesini geniletm eye
hevesliydik. Editrlk kurulunu geniletm ekte ilk yllar baansz olsak da bizden gen akadem isyenler iindeki kusursuz
nammz sayesinde ik inci devimizi biraz daha iyi kotardk.
1958de onu da baaracaktk. P rincetona gitm ek zere olan
Lawrence Stoneun ve daha sonra O xfordda krs sahibi bir
profesr olan Sir Jo h n E lliott'un balarn ektii, daha sonra
nlenen ve M arksist olm ayan b ir tarihiler grubu, topluca bize
katlmay teklif etm iti: Bunu, manetim izde yer alan bilim sel
tarih dergisini eklindeki, ideolojik olarak m aznun cm leden
vazgememiz kouluyla yapacaklann belirtm ilerdi. Sir Jo h n
EUiott, hedeflerim ize sem patiyle bakmasna ramen m azisi k
zl olan bir kuruma resm en katlmay o zamana kadar im kn
sz grmt. Bu denm esi basit bir bedeldi. Karlkl birbiri
mizin p olitik grlerini soruturm uyorduk -a sln a baklrsa
attk kurulda orlodoks kom nisdere de pek sk rastlanm yor
d u- ve o zamandan beri kurulda hibir id eolojik sorun ortaya
kmad. O zamana kadar yaynmz ktphanesine koym ak
ta sebatla direnen Institute o f H istorical Research bile sonunda
insafa gelecekti.
D olaysyla hem zel hayatm belli anlam da n orm al bir
Seyre girm iti hem de iinde yaadm dnya (bunun aksini
311

dile getiren retorie ramen) daha az tehlikeli, daha az ereti

ve kesinlikle artk daha ok refah barndran bir yer olm utu ya da en azndan yle grnyordu. Akademik anlamda ilerleyebilmem iin daha ok zamana ihtiya vard ama hayatmn
normalletii de su gtrm ezdi. 1 9 7 0 lere gelene ve ellili ya
lar geride brakana dein krsm ya da resmi onanm ann
dier mutad etiketlerini - ilk onursal dereceleri- alamayacak
tm. Geriye dnp baktmda bu nedenle kendimi ansl g
ryorum. Zira m eslek hayatnzda ok erken yata dorua ula
p sonra kurum un dmdz yaylasnda uzun yllar srecek bir
yryle kar karya kalm ak kadar kt bir ey olamaz. Ya
da daha beteri, insann hali hazrda baardklaryla vakti zama
nnda ona n kazandran alm a arasndaki m esafenin gitgide
alm asdr. G e baladm ve ok uzun yllar boyu nme
engeller karld iin bakalarnn yalnzca gerilemeye engel
olm ak iin urat bir yata ben hep daha iyi olanaklarn
beklentisiyle doluydum.
D nyann iind e bulunduu durum a g elin ce, ktisad ve
teknolojik olaanst ileri adm lar aka grlm esine karn
istikrarn aldatc olduunu biliyorduk. te yandan bizim gibi
Orta ve Bal Avrupada yaama ansna sahip olanlar asndan
bu bir yanlsama deildi. Bizi bekleyen talihi tam olarak fark
edem em i olabiliriz ancak cennetliklerin blgesinde yayor
duk: Savalarn, sosyal kargaa beklentisinin ya da korkusu
nun olmad, insanlarn ounun varlk iinde bir hayat sr
d bir blgede, annem izin zam annda en zenginlerin bile
sahip olamad ve fakirlerin hayalini dahi kuramad ksm
sosyal gvenliin -alrk en ya da isiz kalnd nd a- bir dizi
seenek ve frsatn tadn karyorduk. Bizimkisi dnyann di
er yerlerine kyasla daha yaanas bir yerdi.
o k g e m e d e n b u n u y e r y z n n d i e r b lg e le r i i in s y le
m e n in im k n s z o ld u u n u fa rk e d e c e k tim . N e d e 1 9 6 0 Ia rn
o k g e m e d e n g s te re c e i z e re c e n n e t lik to p ra k la rd a y aay an
s a k in le r i d e ta tm in e d e n b ir d n y a a s ln d a m e v c u t d e ild i.

312

14
C n i c h t in H i m a y e s i n d e

1961 ylnda Bertrand Russell ve aa yukar 1 2 .0 0 0 kiiyle

beraber Trafalgar M eydannda katldm nkleer silah kart
mehur bir oturm a eylemi nedeniyle tutuklanm aktan ans ese
ri kurtulm utum . Bundan ksa bir sre sonra arkadam ve
Apostle kardei R obin Gandy beni biraz skn tl grdn
belirterek, Kuzey G aller Blgesinde birka gn kendisiyle za
man geirm enin bana iyi geleceini sylem iti. Orada, ykl
maya yz tutm u bir apelin bitiiinde, ilkelliiyle neredeyse
meydan okuyan kk b ir kulbesi vard ve kayalara trmanp
tepelere yapt gezintiler srasnda m atem atiksel m antn so
runsallan zerine kafa yoruyordu. Britanyann krsal blgele
rinden geen o m uhteem dem iryolu a o tarihte henz yok
edilm em iti ve O rta G allerin barnda, aalklar arasndan
devam eden bir yolculuk yapmak hl m m knd. ngilizce
k o n u a n la r a s n d a n h l M e r io n e th * e y a le tin d e k a la n
Penrhyndeudraethe giden, ad stnde Cam brian Coast Expressle ** kyya varmak m m knd. Bu eyalet, Byk Britan
ya ve rlanda snrlarnda kalan blgeler arasnda Pazar gnleri

t* )

Eskiden Kuzey Galler'de bir eyalet, artk Gwynedd eyaletinin bir paras - .n.

{ " * ) Galler Ky Ekspresi. Cam bria: G aller'in eski, iirsel ad - .n.

313

iki tketimiyle satnn yasaklanmas lehine oy kullanan son

blgeydi. Robin her zam anki deri giysileri iinde beni orada
m otorsikletiyle karlam t. Bylelikle kyda uzanan da silsi
lesiyle dzl yr m ekten (T raeth ) kurtulm utum . A rtk
dzlk haline gelm i olan bu yer, Bay M addocks adnda biri
nin kyya ektii duvar sebebiyle sular 19. yzyl balarnda
ekilm eden evvel kk bir koydu. Yeni Portmadoc limanna
da onun ismi verilm iti. Sz konusu giriim i air Shelleyin
aralarnda bulunduu ilerici m isafirler beeniyle karlamt.
Daha evvelden C nich in (valye) etkileyici ve amaz ge
nini klavuz iareti olarak kullanan gem iler dan eteklerine
kadar yanard. sm ine baklrsa bu onlara ortaada kullan
lan bir miferi artryor olmalyd. Yolun Traethten ayrlp
C nichin hem en aasndan yksek Croesor vadisine doru
usulca ykselmeye balad yer Clough krallnn snryd.
kinci evliliimi yapmadan nce ve daha sonra da M arlene ve
ocuklarla tatillerimizi eyrek yzyl boyunca ekseri orada ge
irecektik.
Bu kralln hkm dar daha dorusu yaratcs Clough
W illiam s-E llis, uzun boylu, dim dik, R om allar gibi kem erli
burunlu, mtem adiyen tvit ceket pantolon ve sar oraplar
giyen hatrinas bir ahsiyetti. Entelektel sohbetlerin yapld
kulbe giderken bu tarz giyinm e alkanl bir tek onda
vard - o sralar ya yetm ii aknd. Onun geldii Britanyaya
en az Tolstoyun Rusyas kadar yabanc olan bir nesile onu ta
rif edebilmenin en iyi yolu, Birinci Dnya Sava srasnda ev
lendiinde subaylarn ne hediye islersiniz sorusuna karlk
berikinin verdii cevab aktarm aktr: Srf ss olsun diye bir ya
p -o rtaa hisarlarna yknerek yaplm denize nazr bir ya
p - dikilm esini arzu etm iti. stei yerine getirilm iti. Sz ko
nusu yapya, Clough Krallnn ahap ve demir ilerinde kul
lanlan mutad renk olan Clough yeili" bir dem ir kapdan gi
rilirdi. Bu kap ken di evinin, yani Plas Brondanw un - C lo ughun ayakl zgn vazo ve kem erleriyle evrelenmi, Snovvdonun doruuna bakan, dzgn ve m uhteem bahesiyle o
kk ilkel b in a n n - giriinin tam apraznda yer alrd. Kap
314

dan girer girmez birka yarda boyunca yine onun diktii aa

larn arasndan geen bir yol uzanrd. (Pek ok tutkusundan
biri de aalard. Stoweun byk evine giden aalkl Grand
Avenueun tasfiye edilm esi ve imara alm as ynndeki n eri
ye ok fkelenen Clough, burann bir devlet okulu haline geti
rilmesine uraacak, oray bizzat kendisi satn alp blgeyi ko
rumak iin gerekeni yapacakt. Belki de projeye en nem li kat
ks buydu.) ocuklar kulenin iinde oynamaya, hepi topu bir
deniz manzarasyla nem li bir bozkr uzantsna bakan o yerin
merdivenlerini trmanm aya baylrd. drt kilom etre tede
bozkrn gerisinde kralla ait Kk ve Byk M oelwyn adl
teki dalar grnrd. Cloughun ayn isim li olu savatan
geri dnem em iti. Bir keresinde buras in hakknda ekilen
bir sinem a filmi srasnda set vazifesi grm t. Clough bun
dan son derece honut kalm t. O trde rom antik sam alk
lardan holand iin deil, filmleri ve kukusuz nlleri sev
diinden. Ayrca, film irketinin M erionethe gelm e seb ebi, bu
blgenin kck bir parasnn Byk Britanyann herhangi
bir yerine kyasla ine daha ok benzetilebilir olm as deildi.
Buraya gelm ilerdi nk yldzlar ve film ekibi Cloughun en
nl eserlerinden, en grkem li ssl yaplarndan birinde Portm eirionda kalacakt. Buras, talyan ky eridine ait bir
yer gibi dzenlenm i, sahici ebatlarda yar-barok bir oyuncak
kentti ve hl da yle. Portm eirion, Cardigan Koyuna giden
geni ve s halicin gri sularn evreleyen rododendron kapl
kayalarn arasndan tm h eybeliyle, renkler saarak birden
ykselir. Clough, burann bir ksm n tatil ky ve otel eklin
de geniletm ek suretiyle harcamalar yapt ki gsteri dnyas
nn hafiften bohem insanlar m eknn bu halini ekilm ez bu
luyordu. (G o lf kurslarnn yerini havai fiekler alm t). Bu ge
nileme iin gn birlik gelenlerin brakt paray kulland.
(Aile dostlarna giri bedavayd.) P ortm eirion la ilgili h ibir
ey tam olarak gerek deildi. M ekn, C loughun kurtard
otantik heykeller ve m im ari eser krntlaryla dolu olm asna
ve her ey bir hlya alem ine ait gibi grnm esine ramen ka
buslara bsbtn yer yok anlam na da gelmiyordu bu. Sonra31 s

lan klt ngiliz dizilerinin seti haline gelecekti. Burada ekilen

T he P risoner adl seride Kafkaesk bir kurban, ayn anda hem
tehlike hem de cazibe barndran bir ottam dan kaamayaca
n fark ediyordu. Dorusu dizi yapm clan da kaam am t, zi
ra on yedi blm n ardndan dizi aniden duracakt. Hl ge
ni bir hayran kitlesine sahip olan bu dizi ara sra tekrar ya
ynlanyor.
Profesyonel bir m im ar olarak duruuyla gurur duyan C lo
ugh, belli alardan kendi yaratt ortam n kurban oldu ve
bundan kaamad. Toprak sahibi bir ailenin kk olu olarak
geim ini salamak zorundayd ve ocukluundan beri tutku
besledii m im arlk, hem geldii kkene hem de eilimlerine
denk dyordu. O kula yalnzca tek bir dnem gitm iti. Mes
lek anlamda yoksun olduu nitelii krsal kkeniyle telafi et
meye koyuldu; grgl bir sanat akyla dolu, iyi aile m ensu
bu yakkl ve ekici bir gen adamn Edward dnem i Britan
yasnda hafta sonu p artileri sayesinde kolayca kurabilecei
balantlard bunlar, her eyden evvel bu zaten onun kendi
dnyasyd. Arkadalar ve arkadalarnn arkadalar ona ilk
bata ahrlar, derken kr evleri, sonra sayfiye evlerinin m uhte
lif blm leri, devlet okullar ve hatla Wye'nin Breconshire ya
kasnda, hl bir otel olarak kullanlan, tam am lanm ve b
yke bir Edward dnemi binas olan Llangoed Hall yapma
s iin frsat tand. (A slnda bu yaplarn byk ounluu
gsterisiz ebattayd.) Bununla birlikte, Le Corbusier ve Mies
Van Der Rohe dnem inin son derece gelim i meslek prienlik standartlarnda, Portm eirion ona ciddiye alnm ayacak bir
mimar roln mnasip grd. valye Sir (Bertram ) Clough
W illiam s nvanna ancak seksen yedi yanda kavuacakt.
Bu, onu tamamen yanl anlamaktr. Onun iin aalar, du
varlar, manzaralar, iftliklere giden yollar, kulbeler ya da su
olmadan binalarn hibir anlam yoktu. ekil vermek ya da ya
ratmak istedii binalar deil kk dnyalard; insanlar, bina
larn, vahi ya da ehlilem i doann, manzaralarn, sem boller
ve abidelerin kaynat bir btnde alp hayatlarn srdr
sn istem iti. phesiz ayn zam anda bir grup ziyaretinin
316

hayran kalaca bir topluluk da yaratmak istem iti. nk in

sanlarn kendi ilerine bakt b ir yer deildi buras: Bir elen
ce yeri, bir jeu d esp rii ya da daha ciddi ifadeyle, anlk bir to p
ya hayali olan Portm eirion aslnda onu yeterince yanstm yor
du. K endisine L utyensi deil de, Thom as Love P ea co ck un
H eadlong H ail adl eserindeki, yabani G aller blgesine ekil ve
ren co k u lu Lord Squire liead lo n g u rn ek alyordu. (S h e lleyin bir arkada ve G aller lkesinin hayranlarndan olan en
akrak Peacockun rom ann ya da daha ziyade konum a par
alarn bir de C loughun krallnda okum ak lazm .) Ve bylesi bir blgenin z, vahi doal gzellikle yoksulluun ve
Galliler kadar m zie ve sze duyarl bir halkn grsel estetie
kar artc kaytszlklarnn zgn bir bilekesi olm alyd.
Yapt binalar uygun duvar ve ietal iiliiyle sslem eyi ve
yaplarn rom antik zne dikkat ekm eyi gerekli bulsa da, ya
ratt ortam larn gzel deil de kendileri gibi olm alarn ve
her eyden ok o ld u klan gibi kalm alarn ngrm t. C lo
ughun taradaki plansz geliim ahtapotuna kar doann
korunmas iin yrtt kampanyalarn evveliyat 1 9 2 0 lere
uzanyordu. Byk oranda aynen k oru n m alarn sa lam ak
iin, iki sava arasndaki dnem de, krallm oluturan plak
tepelikleri, krlar ve dalan saln alm t. Neyse ki o tarihte
buralann herhangi bir rant deeri yoklu, zira hali vakti yerin
de olmasna ramen zengin deildi. Londrada kazanlan on
poundla dnm lerce tepelik arazi satn alnabiliyordu.1
Aslnda Cloughun krall o k sayda m uhteem zellie sa
hip olm asna karn geleneksel anlamda gzel deildi. Nasl
olabilirdi ki? Byk oranda hayal rn, tatan yaplm a, stste iki kez yklm krlk bir blgeydi. O ldum olas fakirlik
ekm iti ve kazan getirm eyen tepedeki iftliklerin gerilem esi
ve byk arduvaz ta ocaklarnn en nihayet iflas etm esi nede
niyle viraneye dnm t. Viktorya dnem inin Britanyasnda
inaat iiyle uraan kesim e at malzemesi salayan ta ocak
lar, kt kanaat ayakta duran bu orak dalk blgeyi bir sreli1 Country U/r'ta Richard llaslam , 21 Temmuz 19 8 3 , s. 131.
317

gine zengin etm iti. K elim enin tam m anasyla sanayilem e

sonrasna ait harabelerden m enkul bir yerdi. Blaenau Ffestiniogun kullanlmayan dev ta ocaklarndan, terk edilmi ocam
yarm ay eklindeki sahasna ve Cw m orthindeki kzlca karga
larn altnd aki ii k lalarn a doru trm anp sonra orak
Cwm Croesor'a giden metruk demiryolu ray srasm ca aaya
doru yryebilirdiniz. C roesorun terk edilm i ta ocana
hizm et veren ocan eski evlerinden biri uzun yllar bize ait
olmutu. Buras Traeth'e ve Portm adocda yk alm ak iin kar
ya geen trlann, kendilerini aa doru yerekim ine brak
t terk edilm i uzun bayra giderdi. Blgeden kan byk
air R.S. Thom asn T he W elsh Hill Country (G aller Tepesi)
adl iirinde szn ettii gibi ayn zamanda tarm sonras d
neme ait harabelerle de dolu bir yerdi buras.
Souk m inelerdeki k f ve yosun
Kaplarn yan klarnd a boy alan srgan
N an-yr-Eira'da bom bo dikilen evler
G ne nn san sazlaryla rtlen atlardaki delikler
orak avlaa d nen toprak

Turizm 1960larda bile boluu yeni yeni doldurmaya bala

m t. Zira Snow don blgeye d am gasn vurm asna karn,
Snowdonia'mn en nem li gzel mevkileri (ve daclk m erkez
leri) be alt kilom etre uzaktayd. Bir zamanlar her gn Llanfrohen ve Penrhyndeudraethden Blaenau Ffestiniogun byk
ta ocaklanna 2 00 erkek tayan ve artk harabeye dnen de
kovil yol -F festin io g D em iry o lu - ocuklaryla ne yapacan
bilemeyen m teekkir turist ebeveynin hatrna ateli amatr
ler tarafndan restore edilmeye balanmt. Kuzey G aller yre
sinde geirdiimiz yllarn ounda tren, Portm adoc virajn al
madan azman bir da eteinde aniden anzalanverirdi.
Krallnn yneticisi olarak Cloughun yapt i tam olarak
harabeleri yaanr hale getirm ek ve nfusu srekli azalan ya
malardaki bo duvarlar doldurm aktan ibaretti. Bizim ilk ku
lbemiz rzgr alan drt evden biriydi ve yerel ta oca iin
Croesor ta oca kynn dnda, orak da vadisinin oyu
318

lan ksmna ina edilm iti. O zam anlar burann tek daim i saki
ni, mutfaa benzer bir yerde, hepsi ayr ayr babalardan olan
o cu u n u b ir k p ek le b era b er b y ten aziz N e llie J o nesdu. Neredeyse ayn derecede patrtc ngiliz ziyaretilerine
gz kulak olm ak sanki vazifesiymi gibi davranrd. (C ro esora
ait, kilisesi olmayan birka haneli kk ky, p o sta n e - bakkal
karm dkknn kaybetm ek zereydi ve y etk ili m ercilere
kar verilen srekli m cadele sonucu ancak m inik oku l k a
panmaktan kurtulm utu. Clough'un bo kulbeleri bekr ka
dnlara ya da ocuklu dullara verm e politikas da bu ynd e
destek salyordu.) kinci evimize gelince, eskiden Anwyl aile
sinin kona olan binalarn bir parasyd ve 16. yzyldan kal
ma bir harabeydi. Aile 18. yzyldan sonra kt gnler yaa
mt. R om antik bir m uhit iinde yaamak uruna ar rahat
sz koullara aldr etm eyen Londrallar iin C lough buray
yaanabilir bir ev haline getirmiti. H er zam anki tarzna uygun
biimde, doksan santim knt yapan bir ta duvar olduu gi
bi brakmt. Asrlk harabelie dnen duvann iinden sonra
snda yle devasa bir aa boy vermiti ki, b ir frtnada devri
lip evin byk ksm n ykabilecek bu aala ilgili kontrata le
himize bir madde eklenm esinde srar etm itik. C loughun ara
zisindeki btn binalar ya sfrdan ina ettiini, ya yeniledii
ni ya da yaanacak hale getirdiini sanyorum . te yandan,
yre sakinlerini birbirinden tam amen farkl olan ve pek nadi
ren ortak zellikler gsteren en az iki snfa ayrm ak m m
knd; bunlar blgeyi ikinci adresi edinen ve sonradan gelen
lerle yerli Gallilerdi.
Sonradan gelenlerin ou orta snftan ngiliz aydnlar ve
datm tutkun bohemlerdi. Belli alardan ounun yle ya
da byle W illiam s-Ellisesle ilgisi vard. Balantlarn byk
ksm Cloughun ve merhum olu K ittonun da gittii niversi
te olan Cambridgee dayanyordu. ocuun Kingsden eski ar
kadalar Brondanwin mutad ziyaretileri olarak sahnede yer
lerini ald. H alta ilerin d en b iri aileye dam at geld i. R obin
Gandy de ilk olarak vadiye bu vesileyle gelmiti. lk gelip yer
leenlerin hepsi peinden kendi arkadalarn, yatlarm ,
319

retmen ve rencilerini getirdi. O nlar da gelip kendi gzleriyle

grd ve burann cazibesine kapld: Hobsbawmlar nce birer
birer, sonra iki ocuklaryla, derken M arlenein erkek kardei
W alter Schw arz, onun kars ve be ocuuyla geldiler. Moe lw y n 'le rin aa y a m a la rn d a n ta r ih i E .P ve D oroth y
Thom pson, derken, Cambridge akademik camiasnda ke ta
lar olan Bennett ailesinin ikisi de ngilizce retmeni ebeveyni
ve onlarn m uhtelif ocuklar geldi. yle veya byle bir dizi
nemli Cambridge ismi Cloughun krallyla oktan balantl
hale gelmiti: Szgelii Porm eirion yanm adasnda kalan filo
zo f Bertrand R ussell; N obel dll fiziki P atrick B lackett
-em ekliliinde, kznn Croesordaki evine ok uzak olmayan,
bir zamanlar tatil kulbesi olan Brondanwm hemen yukarsn
daki eve yerlem iti- ve m uhtem elen karsn Cambridgedeki
evlerinde brakp gelen ve Portm eirionda ikinci hanmyla d
zenli tatiller yapan byk sinolog Joseph Needlam bunlardan
bazlaryd. Naureun uzun yllar editrln yrten Jo h n
Maddox, Cloughun Traethdeki kulbelerinden birinde geici
bir sre kalm t. Ekonom i tarihi retmenim M ounia Postan
ve kars Lady Cyntia (Keppel) Ffestiniogun d m ahallelerin
den bir zamanlar okul olan bir ev satn almlard. Bir Galler
Blgesi Bloom sbury sahnesinden bahsetm ek -b u tabiri Bert
rand Russell' blgeye getiren, doma byme oral, sevimli ve
hznl filozof Rupert Crawshay W illiam s ku llan m t- biraz
zorlama olur. Yine de Porm eirion yanm adas, Croesor vadisi
ve Ffestiniogdaki ngilizce konuan kesim arasnda youn bir
sosyal hayal filizlenmiti. Kuzey G aller tatilleri denince ilk ak
la gelen, taraya has alak tavanlann altnda elenmeye ve e
lendirmeye can atan misafirlerin kap girilerinde, evvela ya
murluklarndan sular silkeleyip izm elerine dolan yamur su
yunu boaltmalaryd. Croeser vadisiyle ilgili anlatlan ve cou
yaanm olaylara dayanan anekdotlardan, rzgrsz akamlar
da insann kulana m utlaka bir daktilo sesi alnacan ne
sren latifenin, hi yoksa iirsel bir gereklik pay vard.
Bilim ve Cambridge at ba gitm esine ramen, yerel toprak
larda byk dehalarn toplanm olmasndan herhalde en ok
320

Cloughun kars yazar Amabel W illiam s Ellis honuttu. A nabel, kkleri uzun bir Hindistan m azisine uzanan toprak sahibi
ve aydn Strechey ailesinden geliyordu. Aile balanulan (gerek
Oxford gerekse de Cam bridged e) iin ille de b ir fark aran a
caksa bu siyasetle ilgiliyd i. G azeteci aabeyi St. Loe S tra cheyin kayda deer bir p olitik arl vard ve dier aabeyi
John Strachey de, nceleri (o zam anlar) i Panisinin um udu
gzyle baklan ve sonradan n giliz faizm inin lideri h alin e
gelen fiyakal apkn Sir Oswald ( Tom) Mosleyin peinden
giderek blgeyi terk etm i, derken 1930'larda epey geni k itlelerce tannan bir K om nist Parti aydn olm utu. L940ta k o
mnizmi terk etli ve arpc bir baar edinm ese de 1 9 4 5 so n
ras i Partisi iktid arlarnda sek in bakanlardan biri old u .
Amabel de gayn resmi anlam da Kom nist Partiye katlm t
ve Partinin dm anlar tarafndan kuaulan yan-illegal bir kar
deler takm olduu dnem de ksm en gurbette m ahsur k a l
mt. O raya g id iim k en d isin e o g n le ri a n m sa tt i in
memnundu. Yoldalar hakknda ene alabilecei ama asl ola
rak daha derin mevzularda fikir al verii yapabilecei gveni
lir biriydim. A nlan yadetm ek zere kulbem ize gelirdi. M olorsiklet kullanm ak iin bir hayli yal olduundan, arac abar
tl bir zenle ve tehlikeye yol aacak denli yava srerdi. Yre
sakinleri dnda pek kim senn kullanm ad C roesor Yolunda
trafik rahata srm esine elveriliydi. Am abel, Clougha naza
ran entelektel m eselelere daha fazla dknd. G en kzken
bilim adam olmay hayal ederdi, gelgelelim onunki gibi bir ai
lede kzlarn byle bir deti yoktu. Aslnda okula bile gn
derilmemiti. N eticede, en o k da ocuk edebiyatna katklan yla tannan bir yazar olm utu. O nun kuanda ska rastla
naca zere, Cloughun yazlarna ve fikirlerine yapt haur
Saylr katk Cloughun icraatlarnn arasna dahil ediliyordu.
Amabel trajik bir rnek deildi, aslnda hayatn tadn kar
m ve kadnlarn yeni yeni zgrlem esinden - k i buna evli
k t e sadakate ynelik olduka serbest bir yaklam da (grn
d kadaryla) d a h ild i- o da nasiplenm iti. A ncak geldii s
nf kkeni nedeniyle m etin olmaya zorlanm asa, kederini belli
321

edebilirdi. Son derece profesyonel bir bilgin olabilirdi ve en

azndan kzlarndan birinin sualt biyologu olm as iin ura
mt. Yal hanm dan epey holanm am a karn entelektel ay
dnlanma iin kt keiflerde onu ara sra bile bile atlatr
dm. Bilhassa da Cloughun lm nden sonra, misafir bekle
yerek lmeyi arzulad son yllarnda uzun uzun sohbet eder
dik. ikyeti deildi ama yalnz bana, eski ve rutubeli bir
evde yataa baml halde geen ac dolu gnlerin sona erme
sini istedii de her halinden belli oluyordu. Yeterince yaam
t. Ancak aram zdaki p olitik om uzdalk dahi, kinci Dnya
Sava srasnda National Gallerydeki hzinelerin sakland,
Cloughun krallnn bir yerlerinde bulunan yeralt eserlerine
n asl ulaacam bana sylem esine yetm iyordu. K om nist
gem i baka bir eydi devlet srlan apayr bir ey.
Ciddi anlamda daclk yapmak iin gelen aznl saymaz
sak bizim gibi yabanclar G aller daglanna eken neydi? Ku
kusuz rahatlk aray deil. G allerdeki kulbelerim izde g
nll olarak srdrdmz hayat tarznn, kapitalizm tara
fndan ar koullarda altrlan iilere dayatlan ve sistemi
m ahkum etm em ize neden olan artlard an bir fark yoklu.
1950'lerin zorluklarla dolu orta sn f hayal standartlaryla bile,
Londrada ya da C am bridgede benzer artlar kabul etmeyi
hibirim iz aklmzn ucundan geirmezdik. Hatta evresel a
dan doayla iie yaamay salkl bulan ve ilkel zorluklarla
boumaya sonsuz bir heves besleyen kaynbiraderim Walter
Schwarz iin bile geerliydi bu. Bununla birlikle Pare ifligindeki hayaln harikalaryla glklerini mtemadiyen payla
abileceimiz yegne insanlar Dorothy Wedderburn gibi dei
meyen yakn dostlard. Parca gittiimizde ilk geceyi az da olsa
kuru geirmenin tek yolu oradan ayrlrken battaniyelerle pija
malar hava geirm eyen battal plastik torbalara doldurmaktEvi kurulup iini kabaca oturulabilir hale getirmek iin iki
gne ihtiya olurdu. Zaten, dardaki tuvaletlerde pek ie ya
ramayan ancak temel bir snm a gereci olan parafin sobalar ve
kentli aydnlarn iseleyen yam urun altnda, arka bahede,
pejm rde yerel klklar iinde baltayla kestii m ine yakn
322

evin ancak bir iki kesini strd. Kim bilir belki de bu keskin
fiziksel rahatszlk Galler'deki hayatn cazibesinin bir ksm yd:
Bylehkle kendim izi doaya daha yakn hissederdik ya da en
azndan iklim ve corafya koullarna kar mtemadiyen veri
len aba bize bylesi b ir tatm in yaatrd. Bu durum , Kuzey
Gallerle ilgili en iyi anmsadm eylerden belli: ki kk o
cuu kar kapl talk patikalardan yrtp bir da eteindeki
maarada onlara ikolata verir; insan iliklerine kadar slatan
sanak yamurun altnda R obinle sarp yamalardaki kei yol
larndan srne srne trmanarak yaptmz uzun yry
ten dner - yle ya, bunu keiler baarabiliyorsa orta yal bir
tarihi neden baaram ayacakt; ve hepsinden te, C nich t srtlannm batsnda yer alan Arddynin sarp kayalk doal sil alan
nn evresinde yryp dengeyi salamaya ve trmanm aya a
lrken, onun kvrm larnda sakl olan souk gllerin bildik
ama bir o kadar beklenm edik manzarasyla karlardk...
Ancak bunlarn hepsi de bir m isafirin zevkine hitap eden et
kinliklerdi. Kuzey G allerin bizim kaldm z ksm , ayn za
manda dardan gelen kalc ya da yar-kalc m erakl yerle
imcileri, y da daha ziyade m ltecileri de cezbediyordu. Sz
gelii serbest yazarlar, Sohodaki yerlerinden edilm i bohem
ler, daha dk ya da dzensiz gelirlerle manevi arnm a pein
de olanlar ve tek tk anarist aydnlar vard bu nlan n arasnda.
Nkleer silah kart etkinliin gurusu Bertrand Russeln pe
inden, Cloughun krallna b ir dizi nkleer silah kart gel
miti ki, RusseUin sorunlu ailesini saymyorum bile. Kadim fi
lozofun zerinde epey nfuza sahip olan A m erikal m ilitan
Ralph Schoenm an hibir zaman yerel cam iann bir paras ol
mamt. G rnle Russelln adna dnyay kurtarm a iddi
asyla harl harl sada solda geziniyordu. Bununla beraber,
Committee O f a Hundredm * Sekreteri (ve Brixton hapishane

(*) Commillee o f a 100: M ichael Randle ve Pat Pottle, C om m ittee o f 1 00 isimli

nkleer silah kart grubun kurucusuydu. 19 62 ylnda ikisi de 18 ay hapse
mahkum olm utu. Hapishane koullarn kendi gzleriyle grdler. ktklannda Sovyetler Birligi'ne (alan ve o zam ann en uzun hapis cezasna m ah
kum olan ift tarafl casus G eorge Blakc'i hapisten karacaklard - .n.
323

sinden Sovyel ajan George B lakein kurtarlm asnda ibirlii

yapanlardan biri olan) Pal P ole bu mcadeleden ekildikten
sonra arkada ve nkleer silah kart hareketten tand res
sam ve devrim ci Torn Kinsey'in etkisiyle Croesora yerlemiti.
(Torn daha sonralar tilki av ustalarnn arasndaki tannm
tek anarist isim olacakt ancak Snowdonianin yaps nedeniy
le av at stnde deil yryerek dzenleniyordu.) 1 9 6 2 de
Kba krizinin ardndan Russelle dnya barn koruduu iin
teekkr etm ek amacyla Portm eirionda bir gsteri dzenledi.
Russelle gelen bir telgrafa baklrsa (Kinseyin kalem e aldn
ne srd telgrafa yant olarak) Kruev, krizin sona erdii
ni halka resmen duyurmutu.
Sz konusu gm en topluluuyla yerli Galli halk yan yana
yaamasna karn, iki grup birbirinden sadece konutuklar
dille deil belki de daha ok snfsal kkenleri, yaam tarzlar
ve yerel halkn ayrlk tavr sebebiyle ayrlyordu. Cinsellik
bir yana rklararas yakn arkadala dorusu nadiren rast
lanyordu. Orta Gallerin bir o kadar cra (ngilizce konuan)
ve daha tarm sal bir blg esin e tandm zda, z ellik le de
Croesorda gelien gerginliklerden sonra, aslnda abuk uyum
salayan M arlenein almasn salayacak azck iyi komuluk
ve kyl ruhu bile pek mevcut deildi.
W illiams-EUises gibi, tutkun bir Galli olm asna ramen ha
yatnn her annda ngilizce konuan aydn tabaka mensupla
rnn aksine, 1 9 7 0 lerde dardan gelen kalc yerleim ciler
Galceyi kendiliinden renmeye balad. Bunu iletiim kur
mak niyetiyle deil de daha ziyade blgede gitgide daha aleni
bir hal alan m illiyeti duygular dikkate alarak yapyorlard.
1 9 6 0 lara gelindiinde en eski ve tecrit edilm i blgeler hari
cinde iki dil de ayn dzeyde geerliydi. Tek beklentisi televiz
yon seyretmek ve kendi mahallesi dndan gelecek insanlarla
- lk en in yzde sekseni G alce konumayan sakinlerden oluu
y ordu - alverile bulunm ak olan herhangi bir Galli asndan
iki dil bilm ek, Gallilere has zelliklerin en youn bulunduu
kylerde bile nemliydi. Bu durum aslnda bizim ki gibi Galce
konuulan blgelerin esas sorunuydu ve gitgide daha rahatsz
324

edici b ir hal alan m illiyetiliin d e temeliydi. M odem uygarl

n kar konulam az ngilizce konum a tufan karsnda, yir
mi otuz yabancnn dilini b t n yle asim ile etseler bile bu on
lar iin devede kulak kalyordu.
Dalk yre insanlarnn pek ou asndan G alce, bu tu
fandan korunm ak iin topluluun adeta hep beraber snaca
N uh'un G em isi grevi gryordu . D eiip d n m ek ve
iliki kurm ak taraftan deillerdi.. M isafirlie gelen G ney W alianlar m ektepli G alce" k on u tu klan iin hor gryorlard.
Nuhtan farkl olarak tufann so n a erm esini beklem iyorlard.
lerine kapanmlard nk olabilecek en aresiz konum da
hissediyorlard kendilerini: Etraflar kuatlm , aznlk olm aya
mahkum edilm i aresiz bir aznlktlar. A ncak bazlanna gre
bir zm vard; m illiyeti politik ynetim in dayatt zorunlu
C ym ricletirm e.* Sonraki safhalarda, dandan gelen igalcile
rin cesaretini krm ak iin ikinci adresleri olarak grdkleri ev
ler yaklacakt. Bilenlerin dediine baklrsa, eylem ciler C lo ughun krallndan geliyordu oysa buras evlerin yakld bir
m erkez deildi. Yerel h alk , yaz m evsim i iin gelen tan d k
kom ularla en geneldeki lng ilizler arasnda ayrm gzetiyor,du. Krsal blgelerde byk kentlerden farkl olarak h ibir e
yi saklam ak m m kn olmasa da, polis ev yakmalarla ilgili te
rrist davalarn hibirini aydmlatamam t.
D olaysy la, b elli alard an C lo u g h n k rall n d a k i y erli
halk ve Kuzey G aller dalarndaki yerli halk da genel anlam
da, m evsim lik gelenler kadar ve hatta yerlilerin terk ettii ift
lik ve kulbelere tanan kalc ngiliz gm enleri kadar al
tk lar evreden k o p arlm t. k m ek te olan b ir top ran
zerine ina edilen bina gibi toplum un tem elleri sarslyordu;
evi d estek le ayakta tu tm ak m m knd ama ya to p lu m u ...
Asl olarak tarmla geinen bu toplum u iir, kat kuralclk ve
genel yoksulluun yan sra, gem ie zg tecrit yaam tarz
bir arada tutm utu. Artk bu geerli deildi. apeller bom bo
tu. (C roesor Vadisinde geirdiim iz onca yl, Anglikan oldu
(* ) G aller bdlgesinde yaayan K ekler - .n.
325

u iin olduka srad bir isim olan R.S. Thom as saymazsak

din bir liderle karlatm hi anm sam yorum . Buraya, air
arkada ngiliz Thom as Blackburnu, Snow donda unutulmaz
manzaraya sahip sarp bir mezarla gm m eye gelm iti.) Evli
lik d ilikiye bu denli byk bir heves besleyen (resm ola
rak varolmayan) bu ahalide kat kuralc Protestanln belirle
yici ltlerinden olan kat alkol perhizi de eski nem ini kay
bediyordu. M ilitan Galli m illiyetiliinin toplanma mahali ar
tk apeller deil birahanelerdi. (C lou gh , Brondanw Arm sa
bir tane birahane ina etm iti. M eyhanenin iareti gzelce i
lenm i metalden bir elenkti. A ncak gerek onu gerek biraha
neyi basite T h e R in g diye ad landran G arreg ve Llanfrothenin sakinleri asndan bu m otifin bir anlam yoktu.) Sade
ce gayr meru ocu k lara gsterilen hogrl bir sessizlik
kalm t; hatta annelerin aniden beliriveren kk kardeleri
klnda tantlam ayacak olanlar iin bile bu geerliydi. Galler ynetim m eclisinin ovalk yerlerde salad m erkezi st
ma sistem ine sahip sosyal konutlar iin yksek tepelik blge
ler terk edilmiti. Para olgusu bile artk iki topluluu birbirin
den daha fazla ayryordu. nk G alce konuulan toplulukta
gem ite servet belirleyici bir role sahip deildi. Zira gerek
ten zenginleip glenenler tngilizleiklerinden topluluun
zaten dnda saylyorlard.
Eer ille de bir fark aranacaksa, din grevlisinin (yani ha
tip), air ve bilim adam nn sosyal statde m ertebesi manevi
ya da dnsel zelliine gre belirleniyordu. Bu kii, szgelii
Galler dilinin kark vezinleriyle doalama yapabilecek yete
nekte bir postac; ya da ktphanesi artk Aberystw ithdeki
National Library o f W alesin (G aller Ulusal Ktphanesi) bir
parasn oluturan, Croesorun gururu byk antikac ve bi
lim adam, ta ocanda m em ur Bob Owen gibi (Olu ve ailesi
- Tuddwr, G aynor ve ocuklar Bob ve Eleri ve bebekleri Deian kydeki arkadalarm zd) herhangi biri olabilirdi. E rk ek
ler iin makbul saylan bir dier sosyal stat -b u kadar klt
rel olmasa d a - yaygn yaplan ve evrensel anlamda kabul g
ren bir sporla, kaak avclk payesiyle geliyordu. Bizim kald326

gtnz dnem de bile, eski bir ta oca kynden bir arkada,

akam yemeine som bal alm ak iin seyyar balkya fiyat
sorduunda haliyle, Alyor musun satyor m usun? sorusuyla
karlamt. R.S. Thom asn m uhteem iirleri. Kuzey G allilerin ounun okum a yazmay sevmeyen hantal da iftileri ol
duunu d n m em ize yol am asn . G alce d ilin d e yaplan
okuma yazma faaliyeti ek seriy etle, ata yadigr b ir g elen ek
uyarnca alak ina edilen tavanlarn alm da gerekleirdi; bu
sayede yaklaan yabanclar grm ek ve yam urla frtnadan
azami korum a salamak ayn anda mmkn olurdu. C roesor
Ychafl kom um uz Edgar, dalarda serbeste koturan koyunlann toplu krklm a ilem inden nce iftilerin kpekleriyle
b irlikle s rleri nasl to p arlad klarn an latm t. B erik in in
arazi ekolojisi zerine, en az eski ky postanesinde grevlen
dirilen kolej mezunu som urtkan m illiyeti saha bekisi kadar
bilgisi vard ve az da en az onun kadar iyi laf yapabiliyordu.
Cloughun krallnn G aller dalarnn zelliklerini yanstp yanstmadn syleyem em ancak alttan alta kaynayan bir
sr gerilim le istikrarsz ve mutsuz bir yerdi. Halk, giderek ar
lan dzeyde ngiliz kart ksknle, hatta kindarla sarl
yor ve kiisel ilikilerden uzak duruyordu. Bu durum o cu k
lardan ziyade yetikinlerin zne uygundu.2 Sosyal krgnln
emaresi olacak baka gelim eler de vard. 1980lerin balarnda
yerli halkn turuncu halk adn verdii kesim ( sanyasinler,
ya da H intli guru Shri Bhagwanin takipileri) vadiye geldiin
de, ngiliz bohem diyasporasnm yan sra yerli G allileden de
bu dine geenler olm utu. Kukusuz bunun tek ned en i sz
konusu dinin nerdii arnm ann bol miktarda serbest cinsel
ilikiyi tevik etm esi olam azd. Croesor, ailece tatil yapm ak
in m uhteem b ir belde olabilirdi gelgelelim insanlarn mesut
olduu bir vadi deildi.
2 Bu blm yazarken olum Andy ilk kez bana bir olaydan sz elti; m uhtem e
len 1970'lerde dier iki Croesor ocuu onlarn yanndan ayrldktan sonra ar
kada zr dile yerek, D ierleri benden seni dvm em i istedi, am a bunu yap
mak istemiyorum . Geri geldiklerinde bunu yapmm gibi davranabilir m isin?
diye sorm u. Buna karlk, annesi iftlie gittiinde onu h er seferinde daha
kt karlad iin arkadalklar snm t.
327

1982'de B irkbeckden em ekli olduktan sonra yirmi yl bo

yunca senenin belli b ir ksm n m utlaka Clough'un kralln
da geirdik. Bryn Hyfryd ve daha ziyade eski M alikane Evinin
bitiiind eki (Big Parc) Parc F arm , m isafirlerle ve Schwarz
kuzenlerinin doldurduu m inik Galw'lariyla bizim ve daha zi
yade ocuklarm zn hayatlarnda, arkadalklarnda nem li
bir yer tutuyor. Kuzey G allere dair anlar -h a tta aile ii kav
galar b ile - gnbirlik ve m eslek hayatn tekdzeliiyle rt
l olmadndan belleimde zel bir canlla sahip: 1 9 6 8 de
Rusyann Prag igal ettiine dair korkun haberler; lelefonsuz bir kulbeye teyzem M im inin telegrafla -b u hl mm
k n d - gelen lm haberi; Edward Thom psonun davet ettii
Yeni Yl partisine giderken fenerle aydnlatlan yolda araba ka
psnn frtna nedeniyle m enteelerinden frlayverm esi; g
neli bir noel gn Lleyn yarm adasnn Aberdaronun ileri
sindeki en uzak ucunda D orothy W edderburnle birlikte yap
tmz piknik; 1 9 7 6 nn byk kuraklnda bile bize hl su
salamaya devam eden Parcdaki ilkel kuyu bunlardan bazla
r... Doal gzellikleri saylm azsa kusursuz bir taraf yoktu;
kt koullara sahip bir izci hayat srdrm enin cazibesi de
giderek azalmaklayd (M arlene iin bu zaten asla cazip oyna
m t) ve trmanan m illiyetilik Gal halkyla ilikilerin tadn
karyordu. B u nu nla b irlik te artk senede drt aym New
York'ta geirm ek zereydim ve o anda bile hayatmzn sonu
na kadar Croesor vadisinde kalacak olsak m uhtem elen buna
itiraz etmezdim.
Ancak 1978de Clough ve 1 9 8 4 te Amabel ldkten sonra
her ey deiti. Arazinin m lkn devralan Cloughun Lorunu
ateli bir Gal milliyetisiydi. Berikinin anne ve babas fabrikay
iletm ek ve Portm eirion anak m leini pazarlamakla m e
guld. O da bykbabasndan kalan Cambridge antikalarn
dan oluan koleksiyona zerrece ilgi gstermedi. Tpk eskiden
olduu gibi o atlarn altnda yine Cym ric ailelerin yaayaca
n ve yeniden G alce konuulacan hayal ederek, evleri igal
etti. A kas, dardan gelip yerleenlerin szlem eleri yeni
lenmedi. Bunun resm gerekesi de, szlem elerin o tarihten
328

itibaren yalnzca k alc ikm et s z konusu olduunda yapl

masn ngren yeni karard. Bizim yerim ize g eecek uygun
bir Gal kyls bulunana, ya da Pare Farm m binalarn ro
mantik bir ikinci adresi dnda herkesin oturm asna elverili
hale getirecek para toplanana kadar szlem em iz h er yl uza
tld. Bu artlarda bir iki yl kaldk, bir yandan da G aller Blge
sinde, Kuzey G aller dnda baka bir ev aramaya koyulduk.
Zaten arkadalarm zn kulbeleri de elden gidiyordu ve yet
miine merdiven dayam biri iin , srne srne C n ich te tr
m anm ak da a r tk e sk i c a z ib e s in i y itirm i ti. A ra d m z
Powylerin daha lm an doasnda ve politik iklim inde bulduk.
Bulutsuz gnlerde tepelerinden Cader Idris grlebiliyordu.
Kzm vadiye ara sra hl gider. 1991de uzaklara tanal
beri M arlenele ben h i gitm edik. Oray grmeyi iim kaldr
mad. Ama asla aklm dan da karamadm.

329

15
A ltm lar

I
Mays 1968in balarnda bir ara, UN ESCO nun bir kolu tara
fndan, Marxin 150. doguragn ansna dzenlenen Marx
ve ada Bilimsel D nce balkl dev konferans vesilesiyle
Parise yolum dmt. Bu tr toplantlarn ou gibi, bunun
da ak ilevi, bir grup akadem isyene ho bir turistik merkeze
bedava seyahat etm e im kn sunmasyd. Bilhassa SSCBli ide
o lojik brokratlar m frezesinin, zerrece ilgi uyandrmayan s
kc evraklarla katld dier M arx konferanslar gibi bu da,
katlm clarn salonu terk edip sokaa frlamasn tevik ede
cek cinsten bir toplantyd. Ancak 8, 9 ve 10 Mays tarihlerin
de Paris sokaklar - e n azndan 5. ve 6. arrondissem etLla r -*
gsteri yapan rencilerle dolup tayordu. M arxi anma top
lants da tesadfen Paristeki en byk renci ayaklanmas
nn dorua ulat gne denk gelm iti. Yaananlar bir iki g
ne kalmadan bir renci ayaklanm asnn boyutlarn at ve
lk e g en elin d e ii grevi ve G en eral de G au lle rejim in d e
nem li bir siyas kriz ba gsterdi.1 Birka ay iinde Mays
( * ) Fransa'da kentin belediyece blnen ksm lar - .n.
1

Mays olaylar hakknda bugnk yargm iin E.J. Hobsbawm, Revolutionaries

330

olaylar iki ktada birden patlak veren renci ayaklanm as

nn m erkez ss olarak kabul edilecekti. Batda. B erkeley ve
M exico C ity den, douda Varova, Prag ve B elgrad a kadar
uzanan ayaklanma siyas ve ideolojik snrlar ayordu.
Bu satrlar kalem e alrken bir yandan da aradan otuz yl
getikten sonra baslan 1 9 6 8 fotoraflar antolojisin e bakyo
rum.* En etkileyici fotoraflarn bazlar Marx K onferansnn
son gnnde ekilm i. Latin Q uarterin yanm asndan sonraki
gz yaartc bom bann verdii ac hl hatnm da. A ncak bel
leimin en kalc hatrasn Henri Cartier-Bressonun kitlesel
bir renci protesto yrynde ektii fotoraf yanstyor;
ou erkeklerden oluan, kravatsz, yum ru klan skl devasa
bir delikanl gruhunun yannda, hippilik ncesi aa zg,
saygn ksa burjuva tarz sa kesim lerinin gizledii tek tk ye
tikin yzler... Oysa ki bu tek tk rastlanan yetikin yzler
benim en iyi anm sadklarm . Zira, onlar eski sol kuakla - b e
nim k u a m la- yeni kuan hem b t n lem esin i hem de
uyum azln tem sil ediyor. S o rb o n n eda F ran sz D evrim i
krssne sahip, vakur yzl eski dostum ve yoldam ma
rur Albert Soboulu ( M ariu s") anm syorum da... A kadem is
yenlerin ileri gelenlerinin giydii koyu renk takm elbiseler
giyip kravat takarak, ocuu yandaki genlerle yan yana y
rm ve Fransz K om nist Partisinin sadk bir yesi olarak
hi de onaylamad sloganlar atm t. Ama Devrim ve C um
huriyet gelen e in d en gelen b ir adam n bu olay vesilesiy le
descen der dans la rue" olm am as m m kn myd ki? Latin
Quarterda Almanlara kar 1 9 4 4 Paris bakaldrsnn em rini
veren, o tarihte de hl partinin kdemli yelerinden biri olan
Jean Pronteau yu an m syoru m ... T p k 1 8 3 0 da, 1 8 4 8 d e ve
1871 Paris Kom n zam annda ve 1 9 4 4 te olduu gibi, GayLussac sokann tam kesinde birdenbire kuruluveren bari
katlar grd n d e n asl da e tk ile n d i in i a n la tm t. E er
(L ond ra 1 9 9 9 ve daha evvelki basklar) kitabndaki o yl yazdm blm
24\eki "M ays 1 9 6 8 yazsna baknz.
?

M AGNUM PH O T O S: 1 9 6 8 Magnum T h rou g h ou t th e W orld, m e tin le r E ric

Hobsbawm ve Man: W eitzm ann (Paris, 19 9 8 ).
331

n o b lese o b lig e * o zam an h i kukusuz devrim ci gelenek de

ykml klyordu.
Dorusu benim le birlikte UN ESCO tayfasndan dier misa
fir M arksistlerin davet edildii bu toplant beni dpedz hay
retler iinde brakm t. Davetiye galiba Instiut M aurice Thorez ya da Fransz K om nist P artisinin baka bir akadem ik
u zantsndan g elm iti. ren cilerin yry yapt srada
toplantda M arksist yorum m evzuu tartlyordu . Darda
olup bitenleri h i kim senin durup dnm eye niyeti yoktu
sanki. Buna dikkat ekm em karsnda birka dakika herkes
afallar gibi oldu. Toplantya g elirk en yol zerinde cereyan
eden olaylara ilikin syleyecek bir eyimiz yok muydu? Hi
deilse genel desteimizi aklayamaz mydk? Bu olayn ze
rinden oluz drt yl getikten sonra benim le ayn hisleri payla
an larn , byle bir aklam a yapm ak zere d ierlerini ikna
edip etmediini ne yazk ki anmsamyorum. Sanrm bu pek
olaslk dahilinde deildi.
Magnum 1968 koleksiyonunda o tarihteki duygularm ks
men de olsa zetleyen bir fotoraf daha var. (Bunun da, tarih
anlar yakalamakla uzman olan Henri Cartier Bressonun bir
fotoraf olduunu belirtm ekte yarar var.) Orta snftan yalca
bir adam ellerini arkasnda kavuturmu dnceli dnceli,
zeri afi kapl bir Paris duvarna ve m uhtem elen bir avlu ya
da bina meknna alan kaba ahap kapya bakyor. Afilerin
st katmanlar alttaki tulalar ve eski sinem a afilerini akta
brakacak ekilde yan yarya soyulmu. Kapnn zerindeyse
bir afi bolluu mevcut. Sosyalizm e giden yolda demokratik
toplum iin mcadele ans yapan yars yrtk bir kat,
renci gcyle ilgili bir m etnin zerinde bir Kom nist Parti afi
i ve hepsinin stnde 1968 devrim cilerinin temel silah olan
sprey boyayla Jo u issez sans en traves yazs var. Editrler bu
nu utana skla Boalt iin i diye evirm i. (Aslnda hibir
ey orgazm durduramaz anlamna geliyor.) renci ayaklan
masnn asl kurbanlar olan ve halka tanklk eden o duvarlar
( * ) Soyluluk insan ykm l klyorsa ayel - .n.
332

y ap an, Cartier Bressonun yalca vatandann ne dnd

n sylem ek zor. Benim yaklam m ahsen pheci. Btn ta

rihilerin bildii gibi, devrimler, yarattktan engin sz daarc
yla ayrdedilir; yani szl ifade edilen k elim elerle, an cak
kendisini g en ellikle yazl olarak ifade etm eyen tah silli top
lamlarda kadn ve erkekler tarafndan muazzam m iktarlarda
kullanlan yazl k elim elerle. Bu lt d ik kate aldm zda
1968 Mays olaylar bir renci ayaklanm asna benziyordu.
te yandan o tarihte Paris duvarlann inceleyen herhangi biri
nin grebilecei gibi tuhaf bir devrim retoriine sahipti.
G erek u ki, 1968'in karakteristik afileri ve duvar yazlan
geleneksel anlam da siyas deildi. Tabii, bir lakm L en in ist hi
ziplemeler sonucu beliren m u h telif sol kanat fraksiyonlanyla
Komnist Parinin habire yapg knam alan saymazsak. Bu
nunla birlikte Paris duvarlannda Mancn , L eninin , M ao ve
halta C he G uevaran n ad - id eo lo jin in byk isim leri ne
denli az anlyordu!3 Daha son ralan bu isim ler sistem in y k l
n sim geleyen ikonlar olarak rozet ve t-shirtlerin zerine ba
slacaklard. isyanc renciler bir hayli mazide kalan Bakuninci anarizm in teorisyenlerini andnyorlard. A ncak ille bir
fark gsterilm esi gerekiyorsa, insan ilikilerind eki dnm
araclyla g n l k hayatta d evrim g erek letirm ey i m it
eden Situasyonist"lere daha fazla yakndlar. Yoksa (ve aklda
kalc sloganlar treten Galyal zek alan olm asa) dier alar
dan em eklem e dnem inde olan bir hareketin szcleri haline
nasl gelebilirlerdi? G eri o zam ana kadar k k b ir duvar
ressamlar evresi dnda pek az kii tarafndan tanndklar
da aik rd . (B e n k e s in lik le ta n m y o rd u m ). te y an d an ,
1968 sloganlar, burjuvaziyi sarsm a m erakna karn , aykr
bir kar kltrn basit birer ifadesi deildi (LSD tout d e suhe/). Toplum un basite kysndan dolanm ay deil onu d ev ir
meyi istiyorlard.
3 Bunu o zam an not alm am m ancak o vakitler be niversite alan tarafn
dan toplanp, saklanan Sorbonnc'daki duvar yazlarnn eksiksiz kaydna editr
lk eden Yves Pages taralndan bu nokta iyi bulunm u. Baknz: No Copyright.
Sorbonnc 1968: G rafitti (E dition s Vcrticalcs, 1 9 9 8 ) s. 11.
333

Benim gibi orta yal solcular asndan Mays 1 9 6 8 ve do

rusunu sylem ek gerekirse 1 9 6 0 lar hem byk oranda sevin
dirici hem de artcyd. Ayn lgateyi kullanyor ancak ayn
dilden konumuyorduk. stelik onlarla ayn olaylara katld
mzda dahi, gen m ilitanlarn ana babas yanda saylan bizler, olaylar onlar gibi alglam yorduk. K apitalist demokrasi
idaresindeki devletlerin ynetim inde yaayan bizler, savatan
sonraki yirmi yl zarfnda, sosyal devrimin bu lkelerde siyas
gndemde olmadn renm itik. Zaten insan elli yan ge
ride brakmaya grsn, ne denli etkileyici ve heyecan ykl
olursa olsun bir kitle gsterisiyle hem en devrim beklentisine
girm iyordu. (Bundan t r, sras gelm iken , 1 9 6 8 renci
hareketlerinin her eyden te, ABD bakann ve vaziyeti kur
taran makul srenin ardndan Fransa bakann dren siyas
etkisi, herkes iin beklenm edik bir gelime olduundan hepi
mizi hayrete drm t ) stelik 1 776, 1789 ve 1 9 1 7 gibi
dnem lerin tarihiyle yorulan ve 1933ten beri sregelen d
nmlere tank olan bizler iin, btn o youn heyecan yk
l deneyimden ayn, devrimin siyas bir hedefi olmas gereki
yordu. Devrim cilerin am ac yerli ya da yabanc olsun eski si
yas rejim leri alaa edip onlarn yerine yeni ve daha iyi bir
toplum un kurum ve tem ellerini oluturacak yeni rejim ler kur
m akt. H albuki bu d e lik a n lla rn ounu so kak lara dken
ama her neyse, aktr ki bu deildi. Onlara sempati beslem e
yen Raymond Arom gibi gzlem ciler (1 8 4 8 ylnn Parisi hak
knda yorum yapan Tocqueville'in rolnde hissediyordu ken
d in i) b sbtn am asz o ld u k lar yargsna varm t: 1 9 6 8
topluca yaplan bir sokak tiyatrosu olarak alglanmalyd, bir
psiko-dram a veyahutta bir szsel hezeyan. Zira bastrl
m duygularn olaanst bir boalm asyd.* Bu srad haf
talar hakknda yazlanlar iinde aydnlatc zelliini hl ko
ruyan ilk k itabn yazar so syo lo g A lain Touraine, harekete
sem patiyle yaklaan gzlem cilerd en d i; st rt l hedefin
18 4 8 n cesin in topyac id eolojilerin e geri dnm ek olduu
4

H. Stuart Hughes, S ophisticated Rebels, (Cam bridge MA ve Londra, 1988) s. 6.

334

kansndayd.5 Ancak genel ahlak kurallarna kar anlan Ya

saklamay yasaklayn" gibi sloganlarn ne menem bir topya
barndrdna anlam verm ek kolay deildi. M uhtem elen gen
asilerin hkm etle, retm enlerle, ebeveynle ya da evrenle il
gili hissettikleri eyleri ifade ediyordu. Aslnda kom n ist o l
sun olmasn herhangi bir sosyal idealin peinde deillerdi san
ki. Bu, ilkel benliinizin ve egonuzun drtsyle yapm ak iste
diklerinize engel olm a hak ve yetkisindeki h er eyden kurtul
may salk veren bireycilik id ealinden de farklyd. Bunu nla
beraber yakalarna ilitirm ek iin bulduklar rozetler m m kn
olduunca devrimci solu yanstyordu, zira geleneksel anlam
da m uhaliflikle badatrlyorlard.
Eski solcular yeni hareketi haliyle, Bu insanlar siyas he
deflerine nasl ulaacaklarn henz renm em iler, szleriy
le deerlendiriyordu. 1 9 6 8 isyaclann a her anlam da sem pati
besleyen Alaine Touraine, m uhtem elen bundan tr, o tarih
le Pariste6 yeni yaynlanan k itabm P rim itive R eb elsin F ran
szca balna gnderm e yaparak, bana im zalad k itab n a
te Yeni bir syann lkelleri diye yazmt. Zira kitabm ger
eklen de sosyal m cadele trlerinin -b in y lc m ezheplerinin,
ekiyalann ve sanayi ncesi eh ir ih tilalcilerin in - tarihsel a n
lamda hakkn vermeyi hedefliyordu. Yoksullarn sorunlarna
eilen bu mcadele trleri yeni kapitalist toplum ats altn
da, tarihsel anlam da eski moda ve d onanm yetersiz kalan
aralar kulland klar iin gz ard edilm iti. A ncak kitabm
yeni ilkellerin bizim kilerden olduka farkl am alarn pein
de olduklarn farz ediyordu. Yazdklarm kati suretle ve ateli
bir tarzda ezeli ve ebedi kaybedenlerin tarafn tuttuundan,
1959da ngilizcesi de baslan kitap, ngilizce konuan sokak
taki yeni so l arasnda, genelde bir Parti yesinin nasibine
denden daha fazla itibar kazand. Yine de, Am erika'daki
renci patlam asnn m erkez ss Berkeley California niversi
5

Alain T ourain e Le Mouvement d e M ai ou le Communisme Utopique (P a ris,

E ric J . H obsbaw m , Les Primit/s d e la Rcvolle d an s l'Europe M o d e m e (P aris,

1968).
1966).
335

tesinden bir m eslektam , nispeten daha aydn gen isyancla

rn orada kitaba byk bir hevesle sarldklarn nk ken d i
lerini v e h areketlerin i benim a silerim le zdeletirdiklerin i syle
diinde hayrete kaplm ne dneceim i bilem em itim .
Gerek 196T d e Vietnam kart harekelin dorua ulat es
nada Amerikada retm enlik yaptm iin, gerekse de 1968
Paris olaylarn incelediim den 1969'da Devrim ve C insellik"
zerine ayn tarzda dar kapsaml bir makale kaleme aldm. a
yet bu ik isi arasn d a b ir b a lan t k u ru lacak sa b ile bunun
olum suz ynde olacana iaret ediyordum : Egem en snflar
zgr cinsellii tevik ederek klelerle yoksullan susturuyor
du. Aldous Huxleyin B rav e N ew Worldn hatrlayarak uyu
turucuyu da ekleyebilirdim . Bir tarihi olarak btn devrimlerin hrriyet yanls, herkese ak bir bak olduunu biliyor
dum fakat tek balarna incelendiinde kltrel ayaklanma
ve kltrel m uhalefet birer devrim ci g deil arazd. Tpk
Amerikada olduu gibi, Bu trde olaylann ne km as, daha
byk eylerin olm adna dair beslediim iz yargy kuvvet
lendiriyor.7 Peki ama ya daha byk eyler, kapitalizm in ve
hatta baskc ve yoz politik rejim lerin alaa edilmesi deil de,
insan ilikilerine ve bireyin davranlarna.ilikin geleneksel
kalplarn varolan toplum iinde tamamen yklmas idiyse? Ya
1 9 6 0 larn isyanclarn, solun bir baka evresi ya da biim i
olarak grm ekle yanlyorduysak? O takdirde, devrimi yzleri
ne gzlerine bulatrdklarn sylem ek doru deildi, bilakis
deiik bir devrim tarzn gayet verimli bir tarzda hayata geir
milerdi: Hem geleneksel siyaset anlayna, hem de geleneksel
solun siyas izgisine kiisel olan politiktir, sloganyla son
veren bir devrimdi bu. Otuz ksur yln ardndan geriye d
np baktmda, 1 9 6 0 larn tarihsel anlamna hatal yaklat
m grmek zor deil.
Bunun bir nedeni, 1 9 5 5 ten itibaren, ounlukla gece hayat
srdren caz m zisyenlerinin ortam na kendim i kaptrm o l
mamd. Ellilerin ikinci yarsnda mesai saatlerinden sonra ii
7 Bu makale R evotulionaires: C on tem p orary Essays adl kitabm da 2 2 . blm dr
(Londra 1 9 7 3 vc o (tnden beri m uh telif basklar.)
336

ne girdiim o dnya, adeta 1 9 6 0 lan n ruhunu nceden m jde

liyor gibiydi. Oysa bu bir yanlgyd. H er iki ruh hali birbirin
den olduka farklyd. 1 9 6 0 lan sim geleyen bir ey varsa, o da
1950lerin ik inci yansnd an balayarak dnyay fetheden ve
1955 ncesi ve sonrasnn nesilleri arasnda aniden derin bir
uurum olumasna yol aan rock mziiydi.
Bu uurum u yok saym ak m m kn deildi. Zira k an m ve
ben, Berkeley ve San Franciscoda iek o cu k lan n " doruu
olan 1967 ylnda, H aigh-A shburyde Andy ve Ju lia n n eski
bir bakclann - o srada kendini kefediyordu- ziyaret etm i
tik. G enellikle akl banda bir HollandalIdan beklenebilecei
zere kz harikuladeydi, seyir elenceliydi ancak burann bi
zim ortam m z olm as m m kn m yd? Yanp sn en d isko
klaryla son derece yksek sesle gmbrdeyen devasa balo
salonu F illm o re a g t r lm t k . D in le d i im iz Bay A rea
gruplarn anm sam yorum bile, o akam bana m akul gelen
tek blm M otown kz gruplarnn bir blm yd -M a rv elelles ya da Supremes miydi n e y d i?- siyahi ritm ve bluesun al
ldk tarznda dans etm ilerdi. Kim bilir, belki de bu artc
deildi. San Franciscodaki o yln tadna varabilmesi iin insa
nn tercihen LSDyle kafay bulm u olm as gerekirdi ve biz bu
snfa girm iyorduk. D orusu, 1 9 6 0 lara dair bir ey anm s
yorsan, dem ek ki onun b ir paras deildin, cm lesi yamz
dan tr adeta bizim iin sylenm i gibiydi.
Birka istisna saylmazsa caz dnyas da rock mziini anla
myordu. Caz dnyas, ticari mzik gruplarn ve eski orkest
ralarn M ickey M ouse m ziini geleneksel olarak nasl hor
grdyse, Rock mziine kar da ayn yaklam benim siyor
du. Belki de onu daha fazla kmsyordu. Zira en skc barmiizvah konserlerini icra edenler h i deilse ilinin ehliydi.
Oysa ki tam aksine rock birka ylda caz neredeyse ldrd.
Rolling Stonesu ilahlalran nesille, onlar siyahi blues arkc
larnn sadece takdire ayan birer taklidi olarak deerlendiren
nesil arasndaki uurum kapanacak gibi deildi. Bazen her iki
laraf da yetenekli bir takm isim ler zerinde hem fikir oluyor
du ama bu da durumu deitirm iyordu. (Tpk Beatlesa duy
337

duum hayranlk ve Bob Dylann yaratc ynlerini teslim et

mem gibi. Dylan, ilham geldiinde iki dizeden daha uzun
sre younlaamayacak kadar bencil ve avare bir nem li air
adayyd.) G rn ne olursa olsun m ensubu olduum kuak
1 9 6 0 lara yabanc kalacakt.
Bundan t r, 1 9 6 0 larda birk a yl s resin ce yeni rock
nesline has dilin, hayat tarznn ve kltrn siyas bir nitelii
olduu gerei km sendi. D evrim ci solun eskiden kullan
d dilden bir lehe tretm ilerdi: G eri bu sz daarcnn,
Slalin dnem inin icraatlanndan ve Kom nist Partilerin artk
lm l hale gelen izgileriy le eski itibarn y itiren ortod oks
M oskova Kom nizm inden esinlenm edii aikrd. 1960'larda
Britanyada yazlm en iyi kitap olan, arkadam ve eski bir
rencim olan Sheila R ow boiham a ait P rom ise o f a D ream 'i
okursanz, onun kuandan biri iin (1 9 4 3 te doan) kiisel
olanla politik olan ayrm ann uzunca bir sre im knsz oldu
unu grrsnz. R olling Slones gibi blues gruplarnn ak
seik zonklayan c in s e llik le rin e 8 esin veren so lcu A lexis
Korner"d; onu esrarl ve sessiz haliyle Bayswaterdan anm s
yorum. Rolling Stones yesi M ick Jagger, Vietnam la dayan
ma amacyla dzenlenen 1 9 6 8 tarihli etkileyici bir gsterinin
ardndan Sokak Savas A dam yazm ve onu gsterili
bir Pakistanl olan Trokist Tark Alinin radikal gazetesi The
B la c k D w arfta yaynlam t (PARS, LONDRA, ROMA B E R
LN SAVAACAIZ, KAZANACAIZ). Pink Floyd, Kurtu
luun D iyalektii, C he Guevara, M iddle Earth ve LSD ayrl
maz bir btndler. M am afih izgi btnyle silinm i deil
di. Cam bridgein ekonom i krssne daha sonra gelenlerden
biri, Sohoda striptiz kulplerinin giderek yaygnlam asn il
keli sosyalist erkeklerin aka protesto etm esi gerektiini be
lirtm iti, mesela bunun iin kulplerin kapsnda striptiz ya
plabilirdi. (T h e N ew Left Reviewdaki erkekler bu balamda
ona bu sosyalizm tavrnn sofu ve eski moda kaldn belirt
m iti.) Solcularn... giderek daha ok giydii kasvetli m
8 Sheila Rowbotham, Promise o f a D ream (Londra 2 0 0 0 ), s. 1 1 8 ,2 0 3 -2 0 4 , 208.

338

cadele giysisini giyenler, L ondon School o f E con om icsdeki

bir igale, eyll aynda paray kyp satn aldm h aki yeil s
panyol paa pantolonlu takm elbiseyle gittiim iin , o n lar
kadar davaya bal olan bana burun kvrm lard.9 Bunlarn
ou esk i solu nem sem iyordu. G eri, m u h tem elen b en im
kuamdan kzl tarihiler sayesinde, Ingiliz g en radikalleri
nin zihinleri - z e llik le de ii snf tarih iy le- tekilere naza
ran daha ok yorulm utu. B irlikte ayn eylem lere katld
mz en n em li eylem cilerin ou ya rencim iz ya da arkada
m zda B la c k D w a r f o ku m a zah m etin e k atlan m a m tm .
Geri onunla ilgili bir m akale kalem e almam istendiinde bu
nu yaptm. G en ler benim gibileri, Vietnam konulu m naza
ralar ve benzeri etkin likler iin harekete geiriyordu. 1 9 6 5 te
Tank A lin in d zenledii O xfo rd B irlig indeki m nazarada
karma verilen Henry C abot Lodge ise olabilecek en kt se
imdi: B eriki Saygon'daki esk i A m erikal Byk B irad erdi.
Nesiller aras ilikiyi h atn saylr derecede geren renci i
galinin o ypratc deneyim i neyse ki benim okulum da yaan
mad. Hem de C am bridge Old S ch oo lsdaki bir igalci gler
kalabalna hitap etm ek iin , bir eski dostum un olu olan li
derleri tarafndan davet edilm itim . 19. yzyl gibi, m azinin
puslan arasnda kaybolan dnem lere ait tarihenin bile - o za
mann cafcafl ta b iriy le - konuyla ilgili olduunu ne s r
mem, galiba onlar hayal km kl n a uratmt.
1960lardan doan, tartmasz siy as nitelie sahip ultra-solun ve halta silahl devrim cilerle neo-terristlerin, sz konusu
kar kltrden" ne d enli derinlem esine etkilendiklerini, da
ha dorusu onun ne denli paras olduklarn kavrayam am
tk. Am erikadaki W eatherm en, adm Bob Dylann bir ark
sndan alyordu. Baader M ein h of etesi olarak bilinen Kzl
Ordu Fraksiyonu, gerek hal tavr gerekse tercih bakm ndan
aykrlann kar kltrnn b ir Alman uyarlamasyd.
1960lan n Batl renci gruplar da tpk eskiden bizim yapl'tmz gibi, -g e r i bizim yaptklarmz iin politik nielem e9 A g.c., s. 20 3 .
339

sini kullanm ak daha k o lay d - etraflarndaki her ey zaten de

itiinden, h er eyin devrim le deiecei bir ada olduklarn san yo rlard . Y atlarm sa bu nu an lam yord u. Bizler, en
azndan benim gibi yan m rne ait hayalknklklarm m yaralan m tayan, ktm ser yaradll kzllar, genlerin handiyse
evrensel iy im serli in i paylaam yordu k. O n lar kendilerini
uluslararas isyann anaforuna kaplm gibi hissediyorlar
d .10 (Bunun yan rnlerinden biri de kresel devrim ci tu
rizm modasyd. talyan, Fransz ve ngiliz sol kanattan aydn
lar, 1967'd e Bolivyada Guevarann lm nde ve Regis Debrayin m ahkem esinde buluuyordu.)
Elbette kresel aptaki bu byk m cadeleler hepimizi bylyordu. 1 9 6 0 larda nc Dnya B irin ci Dnyaya dev
rim umudunu sahiden de yeniden tayordu. Bunun iki byk
ilham kayna Kba ve Vietnamd; sadece devrim in zaferi de
ildi sz konusu olan, bu ayn zamanda D avudlarn Golyal
karsnda ve gszn her eye kadir gl karsndaki mcadelesiydi. Dnem i sim geleyen gerilla" laf dnyay deitir
menin zl anahtar haline gelm iti. G enlikleri, uzun salan,
sakallar ve 1 8 4 8 in m iraslar olarak kullandklar sylemle
tannan Fidel Castronun devrimcileri adeta yeni bir politik ro
m antikler ann kresel sem bolleri olarak tasarlanm t. Che
Guevaran m ehur grntsn dnsenize. Ufak tefek bir
Latin Amerika adasnn tarihinde zaten hi de srad olma
yan bir olayn -O c a k 1 9 5 9 u n - neredeyse hem en akabinde
dnyada gelien yanklar bugn bile anmsayp kavramak ko
lay deil. eltik tarlalar ve cangllardaki kem ikleri saylacak
denli kk V ietnam lIlar A m erikann devasa ykc gcn
ah mat ediyordu. 1 9 6 5 le Bakan Jo h n so n un birlikleri gn
derm esinden sonra, benim gibi topyalarm yitirm i orta yal
kesim in bile zaferi kim in kazanacana dair zerrece phesi
kalmamt. 1960larda ngilizce konuan solu harekete geirip
seferber eden ve gerek nesilleri gerek m tem adiyen didien
m uhtelif gruplan birletiren her eyden ok Vietnam savann
10 A.g.c., s. 196.

340

kahramanl, trajedisi ve byklyd. Amerikan Bykeliliginin karsndaki Grosvenor M eydannda yaplan gsteri
de hem yatlarm hem de rencilerim vard. M arlene ve k
k ocuklarm la birlikle Ho ho Ho shi M inh diye sloganla
rn atld yrylere katlm tm . Hep ayn biim de felaket
le sonuland iin (bkz. blm 2 1 ) Guevarac gerilla strateji
sine aka pheci yaklayordum, ancak Vietnam gsm
z kabartyordu. Yzyln sonuna gelindiinde bile ayn heye
can hl taptazeydi. Ve yzyln sonunda H anoide seferberlik
madalyalar, resm i giysiler iinde aalann altndan yryerek
Ho-Shi-Minhin evine ynelen m inyon, elin, yalca adamlar
dan oluan bir frkay M arlenele birlikle izlerken de ayn he
yecan hl iim izde hissediyorduk. Bizim iin, bizim nam m
za savamlard.
Vietnam iin yaplan kampanyada yer alm ak dnda, bu l
keyle hibir zel bam olm ad ve oraya ancak zaferden yirm i
be yl son ra, o da sadece tatil am acyla gittim . O ysa Kba
D evrim in d e n e s in le n e n pek o k d e v rim c i g ib i b e n d e
1960larda Kba'ya b irk a kez gittiim d en d nyann farkl
yerlerinden gelen gezginci devrim cilerin epey bir kesitini gr
me.frsatm olm utu. Oraya ilk seyahatim 1 9 6 0 ylm a - iei
burnunda devrimin kar konulm az balay evresine rastlyor
du. O ender olguyu tem sil eden - yani ne Kom nist Partiyle
ne de onun hsm laryla dorudan ba olmayan eski Am eri
kan M arkisi solu n d an iki ek o n o m ist arkadala rastlap b ir
araya gelm itik: U zun boylu, daima ar ar konuan New
Englandl bir Kuzey A m erikal olan Paul Sweezy ve Paul Ba
tanla. M cadeleye hazr kk gazeteleri T he M onthly Review,
Souk Sava dnem inin Amerikasnda kzl bayma dalgalan
drmay srdrd iin , Castro ve Sierra M aestrann eski ge
rillalar tarafndan buyur edilm ilerdi. Benim kendi balantla
rnsa siyas intibakta doutan m aharetli etin bir KP lideri
olan Carlos Rafael Rodriguez vastasyla kurulm utu. C arlos,
Sierra M aestrada Fidelle yapt ibirliinin dln zaferden
sonra alyordu. Havana, kltrel hogr ve rumba mzii ya
yarak, Guys an d D olls m zikalindeki gibi, karanlk iler evi
341

ren turistlerin serbeste cirit att cennet diyar olma zelliini

hl biraz koruyordu. G rnen o ki adann bereketi sayesinde
devrim ci rejim bir gelecek kurm akla fazla zorlanm ayacakt.
Ekonom i knce ortadan silinen o m uhteem m inicik ke
ba kafeler, puro ve Cuba Libres* iin kalanlarla (rom ve Co
ca co la), adann 10 m ilyonluk nfusu beslem ekte zorlanmaya
cana hem fikirdik. Zaferin zerinden on sekiz ay getikten
sonra bile halkla hkm et arasndaki balay hl elle tutulur
ekilde hissediliyordu. Fotoraf m akineleriyle gezen radikal
Amerikallar allatarak iyim ser bir belirsizlik duygusuyla lke
yi gezmitik.
1 9 6 2 de Prag, Shannon ve Gander zerinden Kbaya yapt
m ik in ci ziyaretle b irlik le gittiim solcu ngiliz heyetinin
mutad bir bileimi vard: i Partili bir solcu m illetvekili; tek
yanl silahszlanma taraftarlar; genellikle Parti izgisinden ge
len, yabanclarla cinsel ilikiye btnyle kaytsz olmayan e
lin bir sendika lideri; tuhaf bir radikal suikasti; KP yeleri ve
benzeri... Gen, hzl hzl konuan bir Afrikal da nasl olduy
sa, gya Afrikann ne id belirsiz bir blgesindeki mehul
bir G enlik Hareketini tem silen peimize taklmt. Praga ge
lir gelmez ilk ii nc Dnya iin ba alabilecei birilerini
bulmak zere D ileri Bakanlnn yolunu tutmak olmutu.
Kballar onunla herhangi bir ilikiye girmeyi reddetmiti. O
tarihte, bu Afrikalnn dnem in zelliini yanstan ilgin yan
rnlerden biri olduunu dnm tm . Beyaz ilericilerin ce
haletinden ya da anti-em peryalisl tepkilerinden faydalanan bir
katyd. Souk Savam Aslan Asker vayklarndan ya da
derbederlerin den biriydi. Liberal sol bu tiplere alknd, hatta
bazen onlar tarafndan sm rlm eye gz gre gre ses kar
myordu. V.S. Naipaulun acm asz romannda tasvir etlii gibi,
hayat West Londral bir dalavereci olarak kt balayp Trinidadda idam sehpasnda dehetengiz biim de sona eren Mich eal X g ibi so n d erece n ah o tipler, v ak tiy le B rita n y a da
Londra partilerinin tandk sim alarndand. Kukusuz yk l'
( * ) Cuba Libre: Rom, coca cola ve lim on suyu kartrlarak yaplan bir iecek.
342

makta olan b ir imparatorlua has bu ayaktakm rnekleri, eli

ni abuk tutup Kbadan yardm arayna giren ABDli siyah
militanlar kadar etkileyici deildi. A ncak gen Afrikal gibi in
sanlarn evirdii ve inandrclktan uzak bu tr dolaplarn al
tnda beyazlarn dnyasnda skp kalan ve m em leketinden
koparlm hayatlarn trajedisi saklyd; ki o beyazlann dnya
sndan ben de haz etmiyordum. Heyetten aklm da kalan tek
ey esk i H ilto n O e linde bizi (F id e lin y erin e) k arlay an
Cheye tercm anlk yapmamd. (lgi ekici hibir ey sylem e
m esine karn d grn o m ehur fotorafndaki kadar
kusursuzdu.) Bununla beraber, Afro-Kba gizli cem iyet ve tarikatleriyle ilikiler konusunda bir uzman olan ve yeni rejim
tarafndan kurulan E tnoloji ve F olklo r Enstilsnn y netici
si deerli A rgeliers Len sayesinde Havananm siyah ! b a r riosunda* m uhteem m zikler dinlem e frsat bulm utuk.
nc ziyaretimse ksm en denetim siz b ir toplant olan Ha
vana Kltr Kongresi vesilesiyle gereklem iti. O cak 1 9 6 8 de
dzenlenen, Fid elin Avrupal dn insanlaryla ilikisinde
son nokta balkl kongreye M oskovayla souk ilikiler iin
de bulunan Fidel Castro sivri bir k yaparak, Sovyet blou
lkelerinden kltrle ilgili zatlan ya da ortodoks KP aydnlar
n davet etm em iti. (Kltrn ve lK Pnin hl yanyana var ol
duu talya bunun dnda kalyordu.) Bunun yerin e Parisli
avangard siyas gruplarn eski kua da dahil olm ak kaydyla
eitli kltrel ortamlara mensup bir dizi muhalif, ayrks, ba
msz solcuyu arm t. Bunlarn Kongreye yapt en unu
tulmaz katk, bir sanal gsterisinin alnda eski srrealistler
M eksikal ressam Siqu eirosa fiziksel saldr dzenlediinde
-b erik in in vakti zam annda Trokiye suikast planlartyla bir
alakas o lm u tu - politik ve sanatsal bir m utabakat" olutur
makt. G eri bunun ne denli bir politik ya da sanatsal bir fikir
ayrl zem ini olduu tartma gtrrd. Bununla birlikte a
rtc olan, Latin Q uarterdan akm eden gem ie ait bu insan
gruhunun, ileride Parisi srkleyip gtrecek renci ayak
( * ) Mahalle, s e m t - .n .
343

lanmasyla pek az ortak nokta tamas ya da onu pek az mutulamasyd. Her eye ragmen, Kba ekonom isinin kendi ken
dini soktuu kaos dnldnde biraz skntl olm akla bir
likte yine de heyecan dolu bir deneyimdi. Her halkrda, ola
anst ahsiyet Hans M agnus Enzensbergeri Fidelci olduu
dnemde grme ve Rus asll ekici kans Mashay tanma fr
sat bulmutum. Stalinist Sovyetler Birliinin karanlk gnle
rinde doan ve hayat trajik bir biim de Londrada sonlanan
Masha, hayat mahvolm u biriydi. Zira babas Alexander Fade
yev Byk Terr gnlerinde Yazarlar Sendikasnn Genel Sek
reterliini yapyordu. Yani arkadalarnn lm lerine karar ve
ren bir devlet brokrat olarak, 1955 ylnda intihar edene ka
dar vazifesini ifa etm ek iin yoluna iki ierek devam edecekti.
Fidel bu akn akm gelen tuhaf AvrupalIlarla bir mana vere
bildi mi bilm iyorum . M uhtem elen hem Bolivyadan hem de
geri dnm em ek zere Perudan karlan ahsiyet bykl Giangiacomo Feltrinellinin yannda kendini daha rahat hissediyor
du. Felrinelli ancak talyanlarn anlayabilecei bir lspanyolcayla" Kballara bir Avrupal yaync olarak ilevinin sona er
diini artk kendini btnyle bir anti-emperyalist sava ola
rak grdn anlatyordu.' 1 Neyse ki 1955te kurduu, ge
rek siyasi gerek edebi konularda ayn oranda sekin olan ve
Boris Pasternakn D r Jiv a g o ve Lampedusamn T he L eopard ad
l eserlerini ilk kez yaymlayan bu yaynevi hl gelim esini
srdryor. Onunla bu seyahat vesileyle karlap karlam a
dmz anmsamyorum. Ancak bu arpc gen multi-milyoneri, ateli bir Kom nist Parti eylem cisi olduu ve KP kltr
n maddi anlamda destekledii 1 9 5 0 lerin bandan itibaren
hayal meyal tanyorum. M ilanodaki brosunda, 1 9 5 6 -1 9 5 7 y
lnda, bir yaz gn uluslararas kom nist hareketin sinir bozu
cu kriz dneminde onunla sohbet ettiimizi anmsyorum. Ad
riyatik sahillerinde bir kzla bir kalede haftasonu bulumas
ayarlamak iin yapt telefon konum alarnn arasnda, hare
ketin geleceini ve neler yaplmas gerektiini konumutuk.
11 Carlo Felrinelli, Senior Service (M ilano, 1 999) s. 314.
344

Sanrm Partiden aynlm ak zere olduu zamanlard. M uhalif

lii onu silahl devrim ci m cadelenin yeralt dnyasna sevk
edecekti. G en bir delikanl olarak faizme, btn ailesine ve
Milano bu rju vazisin in tem sil ettii h erkese kar k o m n ist
partizanlarla birlikte devrim iin savat. C he Guevaran n ru
huyla bu anlar yeniden hayal buluyordu. 1 9 6 8 d en hem en
sonra yeraltna geti -ta b ii onun-gibi zengin ve sosyal anlam da
adyla sanyla uluslararas manetlere konu olan biri iin yeral
tna girmek ne kadar m m k n se- ve 1972de M ilano toprakla
rnda Segregatede yksek gerilim direini havaya uurm aya
alrken karanlk bir lm e kurban gitti.
Quebecin orm anlarnda yeni b ir Sierra M aestra yaratm ann
dnya devrim i davasn ilerletecei hususunda b en i ik n a et
mekte baarl olamayan gen ve ekici Fransz-Kanadal gen
aydnlar Fidel'in bizzat tanyp tanm adn bilm iyorum . K
ba'da onlar tanyan birileri olduunu da sanmam. B irka yl
sonra yolum M ontreale dtnde, en akl banda ve zeki
adamlarna telefonla ulam aya alm yant alam am tm .
Dnem in ru h u n u yakalam akla o d en li e k sik k alm m k i,
onun, Ingiliz Ticaret Yetkilisini karan ve bir Q uebec bakan
n boazlayan m illiyeti Front de Liberation du Q uebec m en
subu terristlerden biri olduunu ancak o k sonra idrak e t
mitim. Belki de, ngiliz diplom atn karlnda Kbaya g
venli bir ka talep edenlerden biriydi. yle ya, esk i Bask
ETAnn yapt gibi, etnik ve dile dayal m illiyetiliin en ar
ularnn bile k en d isin i u lu slararas devrim kisvesi altn d a
sunduu bir dnemdi.

II
1960larm sonunda genler ya da en azndan eski orta snfn
ocuklar ve yksek eitim patlamas sayesinde orta sn f sta
tsne doru ykselen yeni kitleler, ksa bir sreliine devri
mi yaadklar hissine kapldlar. Bu hissin nedeni, iktidarn,
ebeveynin ve gem iin dnyasndan yaptklar topluca, zel ve
345

basit kopu; ya da politik eylemin veya grnte politik eyle

m in, ya da eylemin tahtna kurulan mizansenlerin onlara ya
att delice taknlkt. 1 9 6 8 in bu hum mal bahar ve yaz"
mevsimi boyunca siyasetle ilgilenen genlerin ruh hali bariz
biim de devrim ci olduu kadar, bu benim kuam dan eski
solcular iin bir o kadar anlalmazd. Bunun tek nedeni, du
rumun gereki manada hibir adan devrimci nitelik barn
drm am as deildi. Bunu en iyi Sheila Row botham in szleri
aklyor:
Kiisel duygular geri plana itilm iti. Cinsel ilikilerim i toplanularn arasnda bulduum ilk frsatta yayordum ve bunlarn
alageldiim iz duygularla ba yoktu sanki. C insellik adeta
rastgele bir nitelik kazanm u. D m zdaki topluluun en erji
si yle youndu ki, m ahrem iyet, insann isel dnyasna ait
e s r ik lik s n rla rn d a n tap s o k a k la r d o ld u rm u g ibiyd i.
...Bundan tr devrim gibi etkileyici olaylarn arasnda, kii
sel olann yok olduunu fark ettim ... geriye dnp bakld
nda devrim ler kat ku ralc grn r ancak banzdan ge
tikleri esnada onlar byle deerlendirm ezsiniz ...Uluslararas
isyan anaforuna kap lm halde adeta m alum alem in ucuna
sr kleniyord uk.12

Bununla beraber ar so lcu retoriin youn bulutlar ve

kozm ik beklentiler gnlk sradan yamurlara dntnde,
esriklik haliyle siyaset, hakiki iktidarla iek ocuklarn ikti
dar, sesle eylem arasndaki ayrm bir kez daha gzle grnr
hal ald. Eriha kenti Yeunun tram petlerinden kan toplu ses
le yklmad. Politik genlik onu ele geirm ek iin nasl bir ey
lem yaplmas gerektiini dnmeliydi. Gerek eski gerek yeni
devrimci kuaklar, ekseriyetle farkl lehelerle olm akla birlikte
ayn M arksist lisan konutuklarndan hi olmazsa biraz ileti
im yeniden olas hale geldi. zellikle de eylem ci gruplar ken
diliinden esinlenm eye besledikleri mphem inanc bir yana
brakp genel olarak disiplinli nc rgtlenm elerin gelenei
12 Rowbotham, a,g.c.,s. 196.
346

ne geri dndkten sonra. Yine de eski ve yeni sol kuak ara

snda hl m uazzam bir uurum vard. Bizim gibi lkelerde
devrim gndemde deildi. Benim kuamdan devrim ciler iin
asl sorun M arksist partilerin ne yapmas gerektii, dorusu
devrimci olmayan lkelerde ilevlerinin ne olmas gerektiiy
di. Peki ya dier yerlerde? Baarl bir gerilla zaferi ya da ayak
lanmann gereki tarzda gndem de olduu yerleri biz hl
-e n azndan kendi adma b e n - destekliyorduk.
Solcularn dilini kullanan h er isyancy ve gerilla hareketini
desteklemek gerektiine ilikin eski igd ne kadar aptalca
ve manasz olsa da kolay kolay lmedi. 1 9 8 0 lerden nce Pe
rulu A yd n lk Y o l g e rilla la r o lg u su y la k a rla t m d a
-M arksizm Leninizm in an ulardaki yorum larnn iinde bi
le ekzantrik kalan bir ideolojiye dayand besbelliy d i- bunun,
kazanm asn arzulam adm bir devrim ci hareket olduunu
kendi kendim e drste itiraf etmitim. (Neyse ki Vetnam l
kom nistler Pol Potun lm tarlalarna dur dem ilerdi.) Kim bilir belki de asilere duyulan sem pati, yoksullann asrlk omertdsnn* aydnlara uyarlanm hali, devletin ve onun nifor
mal adam larnn eziyetine maruz kalanlar ele verm em e ref
leksiydi. Belki de bu , Primitive R ebels ve Bandits k itap lan n n
yazarna doal gelm iti. Bariz yanlg iinde bile olsalar, etraf
kuatlm durum daki kaybedenlere hayranlk beslem em ek el
de deildi. ABDde Kara Panterlere sem pati besliyordum . C e
saretlerine ve kendilerine olan sayglarna hayrandm. Yaynla
rndaki safdilce Leninizm dokunakl gelm iti, gelgelelim he
deflerine ulam ak iin zerrece anslar olm adnn da bilin cindeydim.
Byk oranda 1 9 6 8 byk isyannn enkazlarndan peydah
lanan Avrupann isyanc ya da daha kk saydaki silahl ey
lem gruplarna hi mi hi yaknlk duymuyordum. Latin Ame
rikann son derece farkl siyas atm osferinde Avrupann tam
tersine says hayli fazla olan bu tarz yaplarn makul bir zem i

( * ) Om erta: Sicilya'da ilenen sular hakknda polise bilgi verm em eye ilikin dav
ran biim i - .n .
347

ni vard, (bkz. 21. blm ) te yandan Avrupadaki faaliyetleri

ya manasz ya da amaca zarar verici nitelikteydi. Bu trde ha
reketlerin arasnda, m akul bir uygulama sahas olduunu ne
srebilecek tek hareket Q uebecli, Baskl ya da rlandalI ayr
lk m illiyelilerinkiydi. O nlarn da savunduu siyas projeye
iddetle karydm. M arksistler ayrlk m illiyetilii savuna
mazd.13 Zaten, bu dnemde doan ve en uzun sren bu tr
iki ayrlk hareketten biri olan G eici IRA hibir biim de sol
da yer aldn aklam am ve tam tersine 1969da sola kayan
eski IRAyla ( R esm i") yollarn ayrmt.
Bylelikle sadece yama binaen bile olsa, bu yeni eylemci
devrimcilere ne sem pati besledim ne de onlarla bir ba kur
dum. Saylarnn da ok fazla olduunu da syleyecek deilim.
Ksa mrl, etkisiz anarist Angry Tugaylar saymazsak Bri
tanyada byleleri hi yoktu. Bat Almanyadaysa silahl eylem
yrten yelerin toplam says en fazla b ir dzineydi. Onlar
da aa yukar 1500 kiilik bir taraflar grubu destekliyordu.
Bir de m uhtem elen, nc Dnyadaki yaplarla -gen ellik le
F ilisind ek ilerle- anti-em peryalist dayanma adna kendi l
kelerinden uluslararas eylem lilie giren b ir avu insan daha
vard. Bu dnya hakknda biraz bilgi sahibiysem bunu, o ta
rihteki gen radikal Bat Alman tarihilerinden birkann on
larla bir takm ilikileri olm asna borluydum. Bask blgesine
ait ETA hari Avrupadaki en etin silahl eylem gruplarndan
bir olan Kzl Tugaylarla ve talyadaki benzerleriyle hi ba
lantm olmad. Bu gruplarn etkin faaliyet yrten ye says
nn bir iki yz getiini hi sanmam. M uhtelif sebeplerden
lr Fransada 1968 in kalntlarndan km gibi grnen
soldaki silahl devrimci gruplarn hibirini anlayamadm. Ger
i bunlarn iinde kk ancak etkili bir terrist grup B eli
kada birka yl etkinliini srdrd. te yandan bylesi grup
larla bam olsayd bile onlara ne yaptklarn sormazdm, on
lar da politik olarak kendi saflarnda olduumu dnm eleri
ne ramen ne yaptklarndan bana sz etmezdi.
13 New Left Review, 1977.

348

Peki bln bunlann sonu nereye vard? Siyas anlam da pek

bir yere deil. Devrim gndem de deildi. Dolaysyla 1 9 6 8 in
Avrupal devrim cileri, o son derece zeki gen aydnlar - k i o
u yleyd i- reel siyaset sahnesinden ekilerek, ya devrim ci g
rlerin eylem olm adan varln srdrd akadem ilere ge
i yaptlar, ya da soldaki ana siyas eilim e dahil oldular. B il
hassa da kamu hizm etlerine ve beyin takm larna girenleri ve
politikaclarn zel brolarnda boy gsteren bir dizi danm a
n da hesaba katarsak siyas bakm dan 1968 kua iyi iler ba
ard. Yazdm gibi Fransa Babakan L ionel Jo sp in eski bir
Trokist, Alman D ileri Bakan Jo sh k a F ischer eski bir sokak
savasyd ve hatta Tony Blairin Yeni i Partisi iktidarn
da daha nem siz yelerin arasnda o gnlerden kalan birka
isyancya rastlam ak m m knd. G en 6 8 'liler yalnzca ar
solun gl bir bam sz varlk gsterdii talyada sol eilim e
taze kan olmadlar. Bu durum , 1848ten itibaren h er aydn ne
sil iin geerli olan neredeyse kanlm az akla - eski devrim
cilerin radikalizmden lml siyasete getii akla aklanabilir.
Bat dnyasn gerek anlamda dntren 1 9 6 0 lan n klt
rel devrirhiydi. 1968 ylnn, katiyen bir politik anlam tama
yan 1965 ylma nazaran 20. yzyl tarihinde daha nem siz bir
dnm noktas olduu kantlanabilir belki; zira sz konusu yl
iinde, Fransz giyim sanayi, tarihte ilk kez kadnlar iin etek
ten daha ok sayda pantolon retm itir ve Roma Katolik K ili
sesi iin eitim grenlerin saysnda ciddi bir k yaanm
tr. rencilerim e ii snf tarihi derslerinde daima anlattm
gibi, btn ders kitaplarnda ne kan 1889 tarihli lim an ii
lerinin byk grevinden ziyade, Britanya sanayi iilerin in ,
sonraki uzun yllar boyunca ii snfna aidiyetin sem bol ha
line gelecek o malum siperlikli apkay takm ay, 1 8 8 0 -1 9 0 5
tarihleri arasnda sessiz sedasz kabullenm esi daha kayda de
er bir olaydr. 20. yzyln ikinci yarsna ait tarihin gerek
anlamda nem arz eden gstergesi, ne ideoloji ne de renci
igalleri, bilakis blucin pantolonun o denli ne frlamasdr.
Ancak n e yazk ki ben bu tarihin bir paras deilim. Zira
Levis da tpk rock mzii gibi genliin bir sem bol olarak
349

taland. O tarihte artk g en deildim . Peter Pann ada

muadiline - m r boyu bir ergen olmay arzulayan yetikine
byk bir sem pati beslem iyordum , ne de kendim i sahnedeki
en ihtiyar delikanl olarak gryordum . D olaysyla ilkesel
olarak bu giysiyi hibir zaman giymeme karar aldm ve yle
de yaptm. Bu 1 9 6 0 larn tarihisi olarak bana ket vurdu; onla
rn dnda kaldm. 1 9 6 0 lar hakknda yazdklarm hayatnda
hibir zaman blucin giymemi bir otobiyografi yazarnn anla
ryla snrl.

350

16
P o l i t i k a d a Bi r B e k i

I
Bir M arksist olarak sahip olduumu n dnnce, geriye
dnp baktm da, 1 9 5 6 dan sonraki hayatmda dorudan s i
yas faaliyetin azl beni artyor. Edward T hom pson g ibi
nkleer silahszlanm a hareketi iin Hyde Parkta kalabalklara
hitap edenlerden biri deildim. Ne de Pierre Bourdieu gibi Pa
risteki k itle gsterilerinin n saflarnda yer alm tm . Noam
Chomskynin 2 0 0 2 de yapt gibi, makalelerim den birini ya
ynlad diye yarglanan bir T rk editr kurtarm ak iin , bizzat
yarglanma talebinde de bulunm am tm . Dorusu, sz k o n u
su arkadalarn hretleri ve yldz nitelikleriyle boy lecek
deilim ama o kadar nl olm am akla birlikte benim de yapa
bileceim ynla ey olabilirdi. Sovyetlerin uzlamaz izgisini
savunanlarla Avrupa kom nizm ini savunanlar arasnda, 1 9 6 8
sonras kk K om nist Parti bnyesinde cereyan eden a c
masz siyas ekim ede de hibir faal rol stlenm em itim . G er
i 1 9 9 1 de nihayet P artinin son unu getiren bu ek im en in
geldii yer benim duruuma iaret ediyordu (aka). urada
burada verdiim konferanslar saymazsak siyas faaliyetlerim
esas olarak yazdm m akale ve kitaplardan ibaretti. Szgelim i
351

New Societynin gelm i gem i en zgn editrlerinden Paul

Barker iin, bir tarihi gzyle, ya da tarihi zihniyetine sahip
M arksist bir gazeteci gzyle yazlar kaleme alyordum; tpk
ii snf tarihi hakkm daki zel uzmanlm gibi, bu da yazla
rma aka siyas bir boyut katyordu. 1 9 6 0 lar ve 7 0 lerdeki
en politik yazlarm bile gncel mevzularla ancak dolambal
yoldan ilintiliydi.
Bundan tr, hayarnda ilk ve son kez olm ak kaydyla, In
giliz siyaset sahnesinde bana uyan ksa bir rol aldmda buna
hazrlkszdm. Yetmilerin sonundan balayarak on yl boyun
ca, ii Partisinin geleceine ilikin yrtlen genel tartma
larda olduka youn grev alm tm . Sonra da Muhafazakr
hkm etin on sekiz yl srecek kesintisiz iktidaryla beraber
yeni Thalcherizm "in z zerine srd tartmalar. Bu konu
daki katklarm n ou p olitik eserler halinde iki cilt olarak
yaymland.
Bu, Kom nist Partinin teori ve tartma dergisi M a m sm
Today'in sayfalarna 1 9 7 8 Eyll aynda kastszca ekilen bir to
humla balam t. Yeni greve gelen editrn idaresinde sz
konusu dergi 1 9 8 0 lerde politik tartmada beklenm edik d
zeyde nem li bir rol stlenecekti. Kou yapan, m otorsiklet ya
rlar izleyen, politik b ir aydn giriim ci ve zeki ve kel bir eski
niversite retim grevlisi olan derginin editr Martin Ja c
ques ayn zamanda arkadam d. Her yl dzenlenen Marx'i
Anma Konferanslanndan, i Snfnn Yry Duraksad
m ? balkl olan konferansm dergide yaymlanmt. Politik
bir mdahaleye niyetlenm ekten ziyade ngiliz ii snfna ge
tiimiz yzylda neler olup bittiini tarihi gzyle incelemeyi
hedefleyen bir yazyd. Bana kalrsa ngiliz ii snf hareketi
nin yzyln ilk yarsndaki srekli olmayan ancak engellene
mez grnen ykselii bir duraksama yayordu. Bir zamanlar
kendisine biilen tarih yazgy gerekletirm esi artk o kadar
beklenen bir ey deildi. Zira, modern ikisatn deiim inin
sanayi proletaryasn deiiklie urattn, nispeten azaltp
bldn gz nnde bulundurm ak bile bunu dnm ek
iin yeterli bir sebepti. ayet konferansm n politik bir yan
352

vardysa, bunun Harold W ilson nderliindeki i Partisini

hedeflediinden sz edilebilir. Harold W ilson, 1 9 6 4 -1 9 7 0 ara
snda, daha sonra yine 1 9 7 4 -1 9 7 6 arasnda Babakanlk yap
m ve 1 9 6 6 da ksa bir sre iin canlanan ii hareketinin ba
nda olm asna ram en, bu canlanm ay fark etm em iti. B u
nunla beraber, Yry Duraksad m ? balkl konum am
1970lerin sonunda hareketin ciddi sorunlara gebe olduunu
herkese duyurm ak amacndayd.
Yaptm sunum un bir ksm , yani sanayi hareketinde blge
cilik olgusunun a n trm an hakknda yaptm yorum lar
hemen cm bzlan arak T U C G en el K onseyin in b ir yesi ve
muhtemelen KP sendika liderliinin nde gelenlerinden biri
olan Ken G illin fkeli eletirilerine maruz kald. Sendikal m i
litanln, 1 9 7 0 lede sendika yelerinin asl olarak dar iktisadi
karlarna indirgendiine ve sol n d erlik ats altnda bile
bunun ii snfnn yrynde b ir ilerlem eye tekabl etm e
diine dikkat ekiyordum . Tam aksine grdm kadaryla,
iiler gitgide sadece kendi iktisadi karlarnn peinde koan
birbirine duyarsz blge ve grupuklara blnyordu. Yeni
karma ek o n o m i gz n n e aln d n d a gruplar, y ap tk la r
grevlerle iverene verecekleri zarardan ziyade, halka yaatla
cak m uhtem el skntya yani bu sayede pazarlk iin hkm ete
yaplan baskya bel balyordu. Haliyle bu, hem ii gruplan
arasndaki m uhtem el srtm eyi artm yor, ii hareketinin bir
btn olarak sahip olduu nfuzu da zayflatma tehlikesi ba
rndryordu. Sendika kararllyla sendikalarla h k m etler
arasndaki gerginlikleri hesaba katmadan Britanyada durm a
dan grevler yaplan 1 9 7 0 lerden paay kurtaramazsnz. 19 7 8 1979 sonbahar ve k aylarnda bunlar doruuna ulam t.
te yandan, konferansm n M arxism Today'de bir sonraki yla
sarkan, son derece youn ve siyaset ykl b ir mnakaaya yol
atn grm ek beni arttna gre sanayi iilerinin siyaset
sahnesine yeterince uzak kalm olmalydm. Niyetim zel ola
rak bu deilse de son derece hassas baz yaralara dokunm u
tum. Makalemi izleyen birka ay iinde, can ekien i Hkm etin in genel seim lerd e, yeni b ir azim li s n f savas
353

olan Margaret Thatcher liderliindeki M uhafazakrlar kar,

snda ald kesin yenilgi acy daha da dayanlmaz klyordu.
Raporum un son eletirisi de M arxism T odayde basldnda
Thatcher dnem i oktan balamLi. Seim ncesi ve sonras
raporum zerine sren tartm alar birletirilip 1 9 8 1 de Marx
ism Today ve Verso Editions m tereken hepsinin mali yk
n stlenerek kitap haline getirdiinde, i Partisi szmona
sosyal dem okratlarn ayrlm alaryla dalmaya uram t ve
partinin geri kalan ksm hayatta kalma sava veriyordu.
Gemie baknca, 1978 ve 1981 arasnda solun karma koalis
yonunun i Partisini neredeyse ykan yanlsamalarn anla
mak, 1960lardan balayarak partiyi alttan alla oyan sendika li
derlerinin iktidar yanlsamalarn anlamaktan daha zor. 1926
Genel Grevinden beri ngiliz hakim snflan sendikalarla -yani
kendisini ii olarak gren Britonlann yzde yetmi gibi bir ke
sim iy le- burun buruna bir karlamadan zenle kanmt.
1945 sonras ekonom inin altn a sanayicilerin znde var
olan sendika kartln bile zayflatmt. Bu yirmi yl sresin
ce sendikalann taleplerine boyun emek kr zerinde bask ya
ratmamt. Yetmili yllar hem ekonomistleri hem de politika
clar endielendirmeye balam ken, sendika liderleri asndan
zafer dolu yllard: Sendika liderleri, glerim snrlamay plan
layan bir i Partisi hkm etinin planlarna engel olmular ve
ulusal madencilerin grevleri sayesinde bir Muhafazakr Hk
meti iki kez yenilgiye uratmlard. Kontrolsz serbest piyasa
pazarlklarnn bir snr olmas gerektiini fark eden sendika li
derleri dahi, hkmetlerle "cret politikasn mzakere eder
ken kendilerini etkileyici bir g konumunda buluyordu.
Haliyle, yetm ilerin sendikaclndaki zafer dolu yllar ay
n zamanda sendikal sola da aitti. Zira KP klm , inie
gem i ve Eurokom nistlerle M oskovann kat izgisini sa
vunanlar arasnda b l n m olm asna ve sol kanatla gen
Trokisl m ilitanlarn tacizine maruz kalm asna ramen, ulu
1 M artin Jacques vc Francis M lhem cditrlgde, T h e Ponvard M arch o j LahoW
Halted? (Londra, 19 8 1 ); Eric Ilobsbaw m , Politics J o r a R ational Lejt, (Londra.
1989)
354

sal sendika arenasnda 1 9 7 0 lerde, muazzam becerik li B eri

Ramelson liderliinde gem ile hi sahip olmad bir rol st
lenmiti. ekici kars Yorkshirel bir tekstil iisi M arian da
amatr bir tarihi olarak Tarihiler G rubunun faal d estekilerindendi. KP, sadece 1 9 7 0 li yllara zg m cadele ruhunun
bir paras deildi. T U C un bnyesind e bu lu nan ve ulusal
vaftizbabalan olarak adlandrlabilecek nitelikte iki (n itelikli)
isim -M ak in istler Sendikasndan Hugh Scanlonla U latrm a
ve Genel i Sendikalarnd an eski bir Enternasyonal Tugayl
Jack J o n e s - sayesinde, byk oranda Ram elson ve Ken Gill
tarafndan hizaya sokulan TU C solu, sendikalarn elini kolu
nu balamay hedefleyen W ilson hkm etinin giriim lerine
kar verilen mcadeleyi e zamanl klm t. stelik uzun s
re umutla beklenen byk (hl da yle) Ulusal Maden i
leri Sen dikasnd aki denge deiiklii 1 9 6 0 ta gereklem iti.
Yorkshire sola ark ederek, o tarihte KP him ayesind eki bir
gencin, Arthur Scargillin ulusal apta sivrilm esine neden ol
du. Galler blgesinin ve Iskoyann Parti ynetim indeki da
ima salam kalelerinin yan sra sol, artk kuzeydou ngilte
renin eit oranda gvenilir lm l kalelerinde de daha fazla oy
toplamaya balad. 1 9 7 0 ten on be yl sonra m adencilerin b
yk grevi gelecekti. 1 9 7 2 ve 1 9 7 4 tarihli grevler zaferle so
nulanacak, 1 9 8 4 -1 9 8 5 tarihli grevse, Bayan T h atch erin sen
dikay ykma kararll ve sendikann o dnem ki lideri Art
hur Scargillin hayalleri birlein ce bozgunla so nulan acakt.
Tesadf eseri, 1 9 7 8 sonbaharnd aki konferansm i Partisiyle sendikalar arasnda iplerin en ok gerildii bir dnem e
denk gelm iti.
Sol kanat liderlerle eylem cilerin idaresindeki sendikalarn
kapld yanlsam a, sosyalist solda i Partisinin zaferine,
dolaysyla gelecekte kurulabilecek i hkm etlerine ilikin
daha byk bir yanlsamay besledi, ii Partisi iindeki solcu
larn karm a koalisyonu ve partiye katlan antrist devrim ci
ler, gitgide radikalleen eski bakan Tony B ennin nderliinde,
partide kontrol ele geirm e projesinin arkasnda git gide ar
tan saylarla birletiler. O tarihte saylan dorua ulaan sendi
355

ka yelerinin muazzam desteini alan sanayi militanlndan

farkl olarak, iiler arasndaki politik militanlarn says, poli
tik kayglarda, partiye verilen oylar ve parti yeliinde d
olduunu gsteriyordu. Aslnda stratejileri iki eye dayanyor
du: Birincisi, byk oranda faal olmayan yeler arasndan k
k militan gruplarn ii Partisi kollarn ele geirm e alm a
larna; kincisi de, parti konferanslarnda sol ynetim li sendi
kalarn kararl blok oy" yntem iyle partiye daha radikal bir
liderlik ve politika dayatm alarna. Bu gayet tatbik edilir bir
stratejiydi. Ve aslna baklrsa baarl olm as an meselesiydi.
Bu yanlsam ann dayana u fikirdi; karm a b ir ar solcu
aznln ele geirdii i Partisi, nasl olacaksa blnm eden
korunacak, oy orann artracak ve Bayan Teatcherin sn f sa
valarnn saldrsna kar koyabilecek bir siyaset izleyecek
ti. Halbuki, onlarn sahip olduu gc sistem atik olarak idrak
etm ekten uzaktlar.
N eticede bu yanlsam a felaketle bitti. G eleneksel oy kitlesi
nin byk ksm -k e n d in i ii kesim inde tanmlayan sem e
nin te b ir i- u veya bu ekilde i Partisihi terk ederek
M uhafazakrlara oy verecekti. Parti blnd ve yeni Sosyal
D em o krat P artiy le L ib e ra lle r arasnd a g erek leen ittifa k
uzun yllar i Partisinden neredeyse daha fazla oy toplad.
Bayan T h atch erin zaferini izleyen iki bu u k yl iind e i
Partisi her be oydan birini daha kaybetti ve bylelikle, vasf
szlar ve isizler de dahil olm ak zere ii kesim ine ait h ibir
grup iinde artk ounluk destei kalmad. stelik de M uha
fazakr hkm etin oy oranlarnda 1979 seim inden itibaren
bir d yaanmasna ramen gerekleiyordu bu. O zaman
da belirttiim gibi, T hatch erin zaferi, i Partisinin yenilgi
ye uramasnn bir yan rnyd. leri daha da berbat bir
hale sokan sola m ensup b ir kesim in istenm eyen gereklerle
yzlem ekten srarla kanm asyd.2
K sacas, i Partisinin gelecei hatta varln srdrp
srdrmeyecei, 1979da T hatch erin M uhafazakrlarnn za
2

1983 Britanya Genel Seim lerinin ertesinde Hobsbawm'm Politics f o r a R ati

onal Left adl kitabndan Labourk I.ost M illions" s. 63.

356

fere ulam asndan sonra tehlikeye girm iti. Yeni Sosyal D e

m okratlar bunu baarszlk hanelerine yazp durumu Liberal
lerle yaptklar bir ittifakla atlatmay hedefliyorlard. Amartya
Serile k ars Eva C o lo rn in in evlerin d e v erilen ve K en tish
Townlu kom ularn zrlerini sunarak gecikm eli geldikleri o
akam yemei davetini anm syorum da... Bill Rogers, birka
hafta iinde Sosyal D em okrat Parti olarak kurulacak yapnn
bildirisini taslak haline getirm ek iin szm ona drtl ete
(hepsi de sonunda Lordlar kamarasna giren Roy Je n k in s, Da
vid O w en, Shirley W illiam s) denilen ekiple henz grm
t. i Partisinden, orta snftan ve niversite m ezunu kesim
den hatr saylr m iktarda kathm olm utu. B u nlann b ir ks
m, partinin izledii bariz derecede intihar kabilinden izgi de
iirse p artiye g eri d n ece k ti. te yand an, esk i arkad am
Ralph M iliband gibi pek ok sosyalist aydn da (p ek ou ba
bakan Tony Blairin ve anslye Gordon Brownun brolarnda
nemli ahsiyetler haline gelecekti) i Partisini ta ki gerek
bir sosyalist parti haline gelene - b u her ne anlama geliyorsa
a rtk - ve ele geirilene kadar defterden silm ilerdi. Arkadala
rmdan bazlarna, T h atcheri ciddi anlamda yenilgiye uratma
niyeti tamadklar iin fena halde lkeleniyordum . Ne d
nrlerse dnsnler, 1 9 4 5 ten beri zam an zam an iktidara
gelen dier ii partisi hk m etlerine benzer bir baka i
Partisi hkm etinin gelm esini sadece yetersiz bulm akla kal
mayp adeta hi olm am asn yeler gibi tavr alyorlar... yani
onun yerine tek seenek olan Thatcherin gem esi sanki ye
mi gibi davranyorlard."3 i Partisi kurtarlacak m yd yok
sa kurtarlamayacak m yd, sorun buydu?
Sonunda kurtarld ama, bu ancak 1 9 8 1 de dzenlenen i
Partisi K onferansnda partinin liderlik vekilliine Tony Benn
talip olup da D enis Healey tarafndan yarn biti izgisinde
m alup ed ild iind e g erek leti. 1 9 8 3 yln d ak i talih siz se
im lerin sonrasna kadar partinin gelecei belirsizdi. 1 9 8 0 de
lider olan M ichael F oot'un (solun aday olarak ayn zamanda
3 A .g.t., s. 6 5 .
357

Healeye kar) ardndan 1 9 8 3 te Neil K innock geldi. Bu sei

min akam nda Fabian C em iyeti ya da M arxism Today tara
fn d an d z e n le n en to p la n td a k o n u m a y ap m tm . K in n ockun kendisi de bizzat orad a'bulunm ay vazife edinm iti
ve kitabm scak teekk rle im zalatm t. 1 9 9 7 den bu k i
tab kaleme aldm dnem e kadar i Partisin in tem el di
rekleri olan ve o tarihle Benn ci olmayan ii soluna m ensup
David Blunkett ve Robin C ook da yanlm yorsam oradayd.
Btn snrlam alarna ram en adayln iddetle d estekledi
im Neil K innock, i P arisini ar solcularn elinden k u r
taran lider oldu. 1 9 8 5 ten sonra Trokist M ilitan E ilim in
partiden ihracm saladktan sonra partinin gelecei gvence
altndayd.
Ksa bir sre sonra M arxism Today iin yaptm rportaj sa
ylmazsa Neil K in n o ck ile bu tek karlam am d; gelecein
babakan olmas ihtim ali konusunda karamsarla kaplarak
geri dnm tm bu rportajdan. Bundan tr baz politik
gazetecilerin ilerleyen bir iki yl boyunca onun ismiyle benim
kini ( Neilin rehberi) bir arada telaffuz etme sam al do
mutu. te yandan, i Partisinin lm kalm sava verdii
bir dnemde, partili dahi olm ayan Marksist bir aydnn ism i
nin partiyi kurtarmak isteyenler iin yararl olmas salam si
yas gerekelere sahipti. i Partisi iin ciddi sorunlar belire
ceini ngren pek az kiiden biriydim, bu da bana tartmada
bir duru salyordu. P artin in idaresini ele alm a p ro jesin e
aka pheyle yaklaan birka sosyalist aydndan biriydim
ve bu fikrin yandalarna kar hararetle ve (um ul ederim ) et
kili ek ild e* kar kyord um . A ncak, ar solculara kar

( * ) Sendikacln btn snrlam alarna ragmen kitleleri dikkate almama gibi bir
durumu sz konusu deildi. Zira daima m ilyonlarca insant rgtlem ek ve o
u zaman onlar seferber etm ek gibi bir zorunluluu vard. te yandan i
Partisi'mn solcular tarafndan ele geirilm esi ksa vadede, kitleler olm akszn
da baarlabilirdi. Teoride birka bir adanm sosyalist ve i Partisi yesinin
toplantlaryla, nerge ve oylarla bunun stesinden gelinebilirdi. 1 9 8 0 lerin
bandaki yanlsama, siyasetin yerini rgtlenm enin doldurabileceiydi." (ed.)
Martin Jacq u es ve Francis M ulhern, T he Forw ard M arch o f L abo u r H a lted ?,
(Londra, 1981) s. 173.
358

mcadele yrtenler asndan partideki en eylem ci kesim in

bile - e n azndan gazete, dergi o k u y an larn - tand ve sol ka
natta tartlam az uzun bir sicile sahip bir M arksistin desteini
kant olarak g sterebilm ek bylesi zor dnem lerde bilhassa
faydalyd. Zira, 1 9 8 0 -1 9 8 1 de yapsal deiiklikler, an solcu
lara yerleik bir ounluk gibi b ir durum salad ve neredeyse
partinin kaderi de o n lan n eline kald. Partinin gelecei, bunu
telafi edecek ekilde, ii Partisi solunun ak tif eylem cilerini en
azndan hayati noktalarda ar solcularn elinden kurtarm aya
balyd.
Bunu yapmann yolunu sol bulmalyd, bilhassa da 1983'ten
itibaren, i Partisi liderliinin balca aday seenei, solun
nefret ettii her eyi tem sil eden eski Savunma Bakan ve M ali
ye Bakan Denis Healey olduktan sonra. Pek ouna tepeden
baktn gizleme gerei duymuyordu ve siyas vurguncu ola
rak yapt n hak ediyordu. Tony Blair'in ynetim indeki i
Partisi bugn geleneksel izgisinden o kadar saa kaym du
rumdaki, Healeyle bugn karlaacak olsak, m uhtem elen
rencilik dnem inde K Pde ilk karlatmzdan itibaren ara
mzda beliren ideolojik farka nazaran aramzda daha az fark
kar. nk artk iki yal erkek olarak grdmz, bugnle
kyaslandnda daha iyi olan bir gemitir. A ncak 1 9 7 0 lerin
ltyle beriki i Partisinin sama aitti. zel hayatnda da
ima cana yakn, yznde ne kan heybetli kalarnn ardnda
ok zeki ve kltrl bir adamd. Ingiliz siyasetilerden birinin
anlan hakknda, zevkle okunacak bir kitap yazmt. te yan
dan kam usal alanda grnen Healeye sevgiden ziyade sayg
beslemek daha kolayd. An solcular onu m ahvetm ek iin el
lerinden geleni yaplarsa da, kesinlikle dier btn adaylardan
daha iyi bir siyas lider olurdu. O tarihle yle b ir durum sz
konusuydu ki, yalnzca sol kanat gvenirliine sahip bir lider
partiyi iinde bulunduu krizden kurtarabilirdi.
D enisi yenen M ichael Foo t, ne parti liderlii ne de baba
kan olm ak iin yaratlm t ve liderlie seilm esi hatayd. Da
ima kusursuz biri olarak grdm onu. Uzun yllar, s rekli
Hampstead otobs duranda karlardk. Ben niversitenin
359

o da Avam Kam arasndaki ya da Tribune gazetesindeki bro

sunun yolunu tutard; gitgide kam burlaan, ince ve aksayan
bir profile sahip, giyim ine fazla titizlenm eyen ve beyazlam
salaryla dolu ban hararetle saa sola sallayan bir adamd.
Uzun yryler yapma geleneine sahip ngiliz aydnlarn
neslinden geliyordu ve toplu tama aralarn kullanrd. Yal
nzca 1970lerde ksa bir sre iin kabinede yer aldndan ma
kam arabas kullanmay kendine sorun etmiyordu.
Bariz ahlak namusu, gz ard edilem eyecek yetenekleri ve
hayranlk uyandran edebi kltrnn yan sra, gerekten se
vilmeyi hak eden bir i Partili siyasetiydi. Kk televizyon
ekranndan evvel, Byk Avam Kamaras toplantlarnn d
zenlendii kitlesel gsteriler ana yakan o hitabet yetenei
ne sahipti: Il l bir gz, m im ikler ve en arka sradakilere bi
le ulaan bir hitabet... Tepkileri ve hakszlklar ifa etmede us
ta, byk bir belagat gcne sahip, iinin erbab bir gazeteciy
di. Hi durmamacasna okurdu ve ayn zamanda belli bir tr
de yazlarm k olaylkla kalem e alab ilen , Jo n a th a n Sw ift ve
W illiam Hazlit gibi en ok hayran olduklar hakknda bkp
usanmadan vglerini dillendiren biriydi. Belki de coku duy
maya yatknl, ya da incitm ek istem em esi, onu eletirel ba
ktan gereinden fazla alkoydu, ii solunun byk lideri
Gney Galler vadisinden Aneurin Bevann m eclisteki kollu
unu devralan ve kolluu Neil Kinnock'a brakan M ichaelin
hayat fazla azizvariydi; benim kiler de dahil yazd m uhtelif
kitap eletirileri yeterince eletirel deildi. Ondan gerekten
holanmayan birisi olduunu sanmyorum.
Akranlar ve m eslektalar bile onun adeta daha nceki bir
nesile, handiyse, 191 4 ncesi nesline ait olduu hissine sahip
li. Taral eski m uhalif orta snfn Liberal Partiyle olan gele
neksel ban ii davas uruna terk eden ilk rnekti. Yetki
stlenm ek iin deil m uhalefet iin yaradlm gibiydi - halk
egem enlerin kstahl karsnda savunacak szcyd. Ne
redeyse i Partisindeki grevinin tamam boyunca liderliin
karsnda solun szcs oldu. Geri onun harekete sadakati
ne daima gven duyuldu. Szgelii, 1964te Harold W ilsonun
360

le birlik kk bir ounlukla gelen ilk i Partisi hkm e

tiyle... rgt adam deildi. Siyaseti sznn kt bir an
lam kazanm asna neden olan entrikaclktan, partiler aras pa
zarlk yrtme yeteneinden ve pek ok elin siyasetiyi yn
lendiren bencillik ve kiisel hrslardan ne yazk ki yoksundu.
yl sren liderlii bir felaketti.
Partiyi ykm n eiine getiren iyi ve drst bir adam olan
Tony Benn de bencil ve hrsl deildi. le r eyden evvel, Avam
Kamarasnn gerek siyasetilerinden biri olm a uruna, kal
tm yoluyla devrald soyluluk nvamndan feragat edip ism i
ni ksaltmak iin epey mcadele vermiti. O en ok olm ak is
tedii eye, parti liderliine ve doal olarak sonrasnda baba
kanlk koltuuna belli alardan yakyordu da. Yakkl, ar
pc derecede gen grnm l, gl kuvvetli bir fizie sahip
-n e de olsa siyaset, rugbi ya da satran kadar yorucu bir oyun
d u - ve hatiplii kuvvetli biriydi. Simas ve sesiyle btn hal
kn nerede grse annda anmsayaca birka kiiden biri oldu.
Hatla, iyiliksever bir izciyi andran o cokulu havas, kendisiy
le btnleen piposu ve ay proletarlar gibi byk fincanla i
mesi bile akllarda kald. G rkem li bir siyast maziye sahip ol
mamakla beraber 1970'lerd e solu harekete geiren kiiydi. a
yet isteseydi, i Partisini b ir arada tutmay ve zor gnlerin
stesinden gelebilm eyi baarrd. Grnd kadaryla er ya
da ge liderlii elde edecekti. Bakalar gibi ben de onun bu i
iin biilm i kaftan olduu karandaydm ta ki eline geeni
ar u r edene kadar. Ekim 1980'de onunla M arxism Today iin
uzunca bir rportaj yapm tm . i Partisinin m ezhebi ge
ni kalmas konusundaki srarndan tam olarak em in d a m a
dysam da sylediklerinden etkilenm itim .
Bununla birlikle, birka ay sonra B ennin bu i iin hi de
uygun olmad anlalacakt. Yanm n btnyle an solcu
lara yapmt. O cak 1 9 8 1 de partinin zel bir konferansyla y
rrlkteki partinin kaderi sola devredilmi oldu. Ayrntlarn
bir nem i yok. Kendisi bizzat bir aptallk yapmad takdirde
yakn gelecekte i Partisinin lideri olmasnn nnde hibir
engel yoktu. Bu noktada, partinin ne derece blnm durum
361

da olduunu bilen asgari izan sahibi herkes cm ertlik, uzla

ve birletiricilik kozunu oynard. Halbuki Benn, Healeyin yeri
ne liderlik vekilliine seilebilm ek ve zafer kazanan solun ar
lk kazanmas iin bir ar yapt. Daha uzlatrc bir yaklam,
gelecein Sosyal Dem okralarnn ayrlmasna engel olur muy
du bilinmez. Gelgelelim , i Partisinin m arjinal hale gelmi
bir sosyalist tekkeye ind irgen m esin i istem eyen herkes iin
Bennin kendisini tam anlamyla ar solcularla zdeletirmesi
kanlmaz bir sonu douracakt: Gelecekte bertaraf edilmesi
gerekiyordu. Ve en azndan bu baarld. Tony Benn ynetim
dnda kalan sradan bir parlamento yesi sfatyla anayasann,
demokrasi ve sivil zgrlklerin savunucusu ve sosyalist bir
propagandac olarak bizzat kendisi geri ekildi, te yandan cid
di bir siyaseti olarak meslek hayat sona ermiti.

II
Siyas tartmaya benim yaptm mdahaleler pek iyi olmasa
da neredeyse tamamen M arxism Today araclyla gerekleti.
Bu lml aylk derginin 1980lerle birlikle, KPyle ilikili olma
sna ramen medya ve siyas ortamn -v e sadece solun deil
takip ettii yayn organ haline geleceini kim bilebilirdi ki...
Edward Heath, M ichael H eseline, Christopher Patten gibi bir
takm muhafazakr siyasetiler bile dergide yazd ve kendile
riyle rportaj yaplm asna izin verdiler. H ibir biim de sola
sempati beslemeyen ve 1 9 8 3 te parlamentoya seilen gen bir
i Partili siyaseti -T o n y B la ir- derginin dzenli okuru oldu
unu ve kendisiyle dergi iin rportaj yaplmasna izin verdii
ni belirtmiti. Hali hazrda yerleik hale gelmi ve gelecein i
i hkmetinde yer alacak nem li isimlerden Gordon Brown,
Robin Cook, David Blunkett, M ichael M eacher gibi pek ou
nun dergide syleyecek bir ift sz vard. Dergi Kom nist
Parti iindeki kat izgi yanllarnn acmasz saldrsna maruz
kalyordu. Parti de zaten kom nist rejim lerin kne ve par
ti ii ekim elere bal olarak ykm n eiindeydi. Prag Baha
362

rnn ve talyan tipi kom nizm in kat savunucular olan parti

liderleri, partiye salam bir siyas destek salyor ayn zamanda
onu elden geldiince maddi olarak ayakta tutmaya alyorlar
d (1^91in sonunda Partiyle ve SSCByle birlikte ortadan kalk
l). Partisinin bir kriz dnem inde geleceine ilikin d
nceleri ortaya koyan bir kom nist yaynd. Baarsn byk
oranda M artin Jacqu esin siyas saduyusuna ve gazetecilik be
cerilerine borluydu. Ksm en, Parti izgisine ve eski sosyalist
lerin kat tutumlarna uzak yazarlara sayfalarn almas karan
da bu baarda pay sahibiydi. Bununla birlikle, Thatcher dne
minde Britanyann geleneksel siyas dnsel ortamnda cere
yan eden topyekn kargaann da faydasn grecektik. Bu du
rum zellikle de m erkezin dna itilen kesimleri etkiledi, fakat
Muhafazakrlar bile bilinm eyen yeni bir mntkay kefetmeye
koyulmulard. Yeni dnemde ne yaplmalyd ya da ne yapla
bilirdi? Nasl ve hatta nerede tartlmalyd? M arxism Today bu
sorularn verili ereveler dnda ele alnabilecei bir saha sa
lyordu. nk her eyden evvel, 1979'da konuyu San B
yk Gsterisi adl m akalesinde ele alarak Thatcherizm teri
mini gndeme sokan kltr kuram cs Stuart Hail gibi, dergi
de Bayan T hatch erin geliiyle birlikte btn bahislerin sona
erdiini sylem ekte srarlyd. Yeni bir oyun vard. Ve M arxism
Today bunu herkesten nce saptamt.
Geri dnp baknca hibir ey bunun kadar ak seik deil.
Thatcher dnemi iyiye doru bir gidiat ifade etm ese de, 20.
yzylda sosyal, siyas ve kltrel bir devrim olarak nitelenm e
ye en m sait eydi. Hkmet, seim le baa gelen btn yne
timlerin nasiplenecei dzeyde merkez ve kontrolsz bir g
le donanm vaziyetteydi; snrsz kr artrm n hedefleyen
zel yatrmclarla milli benlik davasnn, bir dier deyile a
gzllkle ovenliin bileim inden doan kutsal olmayan bir
liin karsna kan ne varsa ykmaya koyuldu. ngiliz ekono
misinin salam bir amara ihtiya duyduuna dair hakl inan
ve sn f duygusu yani benim deyim im le aa sn f halkn
anarizmi onu hareketlendiriyordu. Geleneksel hkim snfla
r ve onlarn idare tarzn da ayn ekilde dorudan hedef ald;
363

fiiliyatta bunlara monari, lkenin oturm u kurum lan ve ij

harekeli de dahildi. Byk oranda haan salayan bu gayretle
rin neticesinde ngiliz deerlerinin pek ounu andrd ve l
keyi tannmaz hale getirdi. Benim kuamdan insanlarn ou
m uhtem elen bir A m erikal arkadam n dile getirdii hisleri
paylayordu: M assachusettsde bir akademik grevin ardndan
em ekliliinde, yeni yzylda, ngiltereye yerlemeye karar ve
ren arkadama ABDyi zleyip zlemedii sonlduunda, Her
eyden ok Britanyann ilk geldiim zamanki halini zlyo
rum , diye yant vermiti. Esasnda bu, kltrel ve aydn Bri
tanyada Thatchera kar ezici muhalefetin ve hatta yaygn i
gdsel nefretin, ayrca niversite eilim i alm orta snfn o
unluu tarafndan paylalan ve giderek arlan muhalefetin se
bebiydi: Oxford niversitesinin ona fahri doktorluk unvann
vermeyi reddetmesi bunun gstergesiydi. Mamafih bu durum,
kamuyu ve m illetin zel ilerin i ancak iadam laryla, ticari
beklentiler ve ticari yntem lerle idare etm ek gerektiini d
nen Thatcherci bak asnn ideolojik ilerleyiini durdurma
d. Thacherizm in zaferi lkenin yaad muazzam bir fikir
deiikliinden ziyade, tamamen deilse de esas itibariyle, mu
haliflerinin yaad derin blnm le balyd. Sz konusu
zaferi daha da acm asz klan buydu. 1980Ierin seim lerinde
Amerikada Ronald Reagan' iktidara tayan trde bir Thatcherci oy patlam asndan sz etm ek olas deildi. Sem en ler
iinde srekli b ir aznlk olarak kald. i Panisiyle Liberal Sosyal Dem okrat ttifak arasnda seim iin bir dzenlem e ya
plm asn ngren bizzat benim yaptm arlara, ya da en
azndan M uhafazakr kart sem enlere yn elik sistem atik
taktiksel oy kullanm a* arlarma (haliyle) her iki kesim de
olumsuz yant verdi. G eri en nihayetinde sem enler partiler
den daha akl selim davranarak taktiksel olarak byk saylar
la oy kullandlar ve bunun olum lu etkileri oldu. Ne Sosyal Dem okrat-Liberal Ittifakn ne de i Partisinin daha iyi bir ne
risinin olmamas vaziyeti iyice m it krc klyordu. Thatche( * ) Seim tartmalarna ilk ben tam olabilirim .
364

rizm tek geerli yol gibiydi adeta. Sonunda onun basit bir m u
halefet karsnda yenilgiye urayacak kadar gzden decei
fikrine bel balamak zorunda kaldk ve gerekte de olan buy
du, elbette on sekiz yl aradan sonra. Thatcherci devrim in yap
t etkilerin ekseriyetle geri dnsz olacan syleyip uyar
mtk. Bu konuda da haklydk.
Dnyay olduu gibi grenlere kar kopanlan ihanet feryat
tan n bertaraf ederek durumu gereki bir tarzda kat stnde
tahlil etmek zor deildi.4 Fiiliyatta ise zordu, nk aleyhine ya
z yazdklarmn ou ya arkadam ya yoldamd (en azndan
eski yoldam). Beni ve Stuarl HalFi saymazsak, M arxsizm Today
eski ve asl yeni sola mensup (1 9 5 6 sonras) salam aydnlardan
istikrarl bir destek grmyordu. M arxism Today evresinin d
nda kalan sosyalist ve M aksisi aydmlann ou dm anca tavr
iindeydi. Bunlarn arasnda Raym ond W illiam s, Ralph M iliband ve New L eft Reviewin nde gelen kadrolar gibi itibarl
isimler de vard. Sendika toplantlarnda aleyhime konuuluyor
du. Bu artc deildi. Pek oklan iin M arxism Today sosyalist
lerin geleneksel um uilanna ve politikalanna bir ihanetti; Trokistlerin hl drt gzle bekledikleri proletar devrimini saym
yorum bile. Bu, rgtl iilere kar sadakatsizlik bile saylabi
lirdi. Snf sava srdren hkm et, zellikle de btn solun
manevi desteini (ve sadece solun da deil) seferber eden 19841985 maden iilerinin grevi srasnda olduu gibi, tam g kul
lanarak onlar tahrip ediyordu. Bu grev benim de sempatimi ka
zanmt. te yandan, sava hamasete ve mcadelenin ortasn
da saflan blmeyi reddeden geleneksel sendikalist anlaya daya
nan sendikann arlk yanls liderlii, sahip olduu yanlsama
larla aka sendikay ve maden iileri camiasn felakete doru
srklemekleydi. Hareketin hamasetle rl o hsn kuruntu
sunun akl almaz gc karsnda biz bile savunmaszdk. Grev
sonras enkaz yerini nispeten g erek i bir ekilde inceleyen
Marxism Today, yenilgininin boyutunu kabul edememiti.s

t O u o f T he W ilderness, (E kim 1 9 8 7 ), Politics f o r a Rational Le/t, s. 2 0 7 .

5 M arxism Today, Nisan 1 9 8 5 , s. 2 1 -3 6 ve kapak.
365

Aslnda bu 1970lerin ortalarndan itibaren Britanyadaki sos

yalistlerin genel durumuydu. Komnistler ve dier devrimciler
kadar, lml reformist sosyal demokratlar iin de her ey param
para olmutu. Marksistler ve Marksist olmayanlar, reformistler
ve reformist olmayanlar asndan son tahlilde kapitalizm insan
lk iin iyi hayat artlan tesis edemezdi. Ne adildi ne de uzun
vadede yaanabilir bir sistemdi. Alternatif bir sosyalist sistem ya
da en azndan onun ncs olabilecek trde, sosyal adalete ve
evrensel refaha dayanan bir toplum imdi deilse bile gelecekle
bir zaman kurulabilirdi. Ve zmnen ya da aktan kapitalist kar
t olan cretli em eki kitlelerin karlan dorultusunda tarihin
ak, bunu devlet ya da kamusal eylem yoluyla aka daha yaknlatnyordu. Muhtemelen bunun en akla yatkn grnd
vakitler hemen kinci Dnya Savann akabindeki yllard; o
vakitler Avrupal muhafazakr partiler bile kendilerini kapitalist
kart olarak tantmaya zen gsteriyor ve ABDli devlet adam
lar da sosyal planlamay yceltiyorlard. Bu varsaymlarn hi
biri 1970lerde ikna edici deildi. 1980lerden sonra geleneksel
solun gerek dnsel gerek siyas anlamda yenilgisi artk yads
namaz bir gerekti. Sol yaznda, Sol Nedir?" temasnn zerin
den yaplan farkl yorumlar hkimdi. Benim de buna katkm ol
mutu. elikili grnse de komnist olmayan lkelerde soru
nun daha byk bir aciliyeti vard. Neredeyse tm kom nist re
jim lerde, geni apta itibarm yitiren gerekten varolan sosyalizmin, yani resmi olarak mevcut olan yegne sosyalizmin
k, siyas arenada baka bir olana bertaraf etmiti. Ayrca,
orada yaayan halkn umutlarn -h a tta kim i zaman opyac
um utlarn- bozulan sistemlerinden ziyade bariz derecede daha
zengin ve verimli, bilinmeyen Batl kapitalizme balamalar an
lalr bir durumdu. Batda ve gneyde kapitalizme kar yr
tlen dava inandrcln koruyordu; bilhassa da iktisat vaiz
ler ve hkmetlerin destekledii, gitgide daha egemen bir hal
alan, uluslarst irketlerin tercih ettikleri an- laissez-faire ka
pitalizmi karsndaki dava iin geerliydi bu.
M arxism Today her eyin nem li lde deitiini kabullen
meye yanamamann, ( Brakn dlekler korkup kasn ve ha
366

inler bizi kmsesin, biz kzl bayra dalgalandracaz) m a

nevi olarak cazip fakat yanl bir hamle olduunu savunuyor
du. Aslna baklrsa, nadiren kararl olm akla bilikte parti tari
hinde daima nem li bir yer tekil eden geleneksel i solunun
1983ten sonra gzden kaybolma nedeni de buydu. G nm z
de de yok zaten. le taraftan, New Labouru -1 9 9 4 1 6 Tony
Blair lider olana kadar bu kim senin aklna g elm em iti- bir see
nek olarak kabul edemezdik: New Labour, Thatcherizm in fiili
sonulan kadar m antn da kabul etti ve orta direk kararl ii
snf semen babnda akla gelen her eyi kasti olarak birer ikier
terk etti; sendikalan, kam u kurululann, sosyal adaleti, eitlii
ve kukusuz sosyalizmi... Bizim istediimiz i Partisinin re
formdan geirilmesiydi Thatchera pantolon giydirilmesi deil.
i Partisinin 1992 seim lerini az bir farkla kaybetmesi byle
bir olasl ortadan kaldnyordu. Siyas yaantm boyunca o se
im gecesi kadar talihsiz ve aresiz hissettiim bir baka an da
ha olmamtr, sannm bu konuda yalnz deildim.
Siyasetilerin alglad biim iyle, srekli bir yeniden seim
ieren seim siyasetinin mant ve 1 9 9 7 den sonra hkm etin
mant bizi reel" p o litikann dna sevk etti. M arxism 7bdaydaki Young Trklerden* bir ksm glden yana tavr al
d. i Partisi iktidara geri dndkten on sekiz ay sonra M ar
tin Jacqu es, yeni Blair dnem ini incelem ek iin dergiyi canlan
drd. le rin d en biri bize - z e l olarak da ban a ve S tu a rt
Halle - 10 D ow ning Streetin tepelerinden toplum u sem iner
odasndan izleyen insanlar gibi km seyerek bakyordu; ade
ta "eletiri, vizyon ve aktif siyaseti bir arada gtrebilen aydn
lardan farkl olarak, hariten konuan, hibir sorum luluk ya
da yelik duygusu tamayan kiilermiiz gibi. Akadem ik ol
sun olmasn eletiri yapmak artk yeterli deildi.6 Artk poli
tik anlamda gerekilere ve hkm et teknisyenlerine ihtiya
vard. Ve h er ikisi de faaliyetlerini pazar ek onom isi iin d e,
onun gereklerine uyum salayarak srdrmeliydi.
(* ) Young Turk; Bir lkenin, partinin ya da rgtn ynelim ini daha muhafazakr
ve genellikle yah kesim in elinden almaya alan genler grubu - .n.
6

Geoff Mlgan, Marxism Today, Kasm -Aralk 1998 (zel Say) s. 15-16.
367

Doruydu bunlar. Ancak bizim -v e daha ziyade b en im - fik

rim ce, aye eletiri yapmak artk yeterli deilse dem ek ki her
zamankinden daha elzem hale gelmiti. New Labour"u eletirdiysek bunun nedeni kapitalist bir toplumda yaamann ge
reklerini kabullendii iin deildi, daha ziyade, hkim olan
serbest piyasa iktisad ilahiyatna ne dair ideolojik varsaymla
ra o denli teslim olmasyd. Btn siyas hareketlerin ve dola
ysyla ii Hkm etlerinin halkn yaam koullarn iyiletir
me gerekesini temelsiz brakan kannn da ksmen etkisi oldu:
Toplumla ilgili ileri verimli tarzda ynetm enin yolunun sade
ce kiisel yarar arayyla hareket etm ekten yani, iadamlar gi
bi davranmaktan getiini sylyordu bu. Aslna baklrsa neoliberalizmin eletirisini yapmak bilhassa lzumluydu: Zira bu,
yalnzca ii P artisine kar geleneksel phelerini ortadan
kaldrmak isteyen ve orta sn f sallantl sem ene bavurmak
iin bir gerekeye gerek duyan iadamlarna ya da hkm etle
re cazip gelmiyordu. Gerekliydi, nk neo-liberalizm giderek
kresel kapitalizmin karlar erevesinde tanmlanmaya ba
layan bir bilim de -ik tis a tta - otoriteyi ele geirm eye oynu
yordu. Bu otoritenin en st tezahr olan Nobel ktisat dl
neredeyse bir eyrek yzyl boyunca sahiplerini bu minvalde
buldu. Nihayet yzyln bitim inde, dl Amartya Sene ve son
rasnda da W ashington konsenssnn sivri eletirm eni J o
seph Stiglitze, yani hkim Ortodoksluun dnda olmalaryla
tannan iktisatlara verildikten sonra durum deiecekti. Ayr
ca, (anlalan o ki) doa bilim leri iin verilen Nobel dllerini
seenler bilimsel sekinlik olmas gereken eyin koyu ideolojik
nyargsna kar m em nuniyetsizliklerini belirtm iti. Belki de
y syln sonunda - 1 9 9 7 - 2 0 0 1 d e - speklatif kaynam alann ni
hayet byk bir patlama yaamas, piyasa tutuculuunun b
ysn bozacakt. Kresel neo-Iiberalizm in hegem onyasnn
sonu ngrlen bir durumdu ve bunun olaca epeyce bir va
kit dillendirilm ii - ben bile bunu birka kez dile getirmitim.
Yol at zararlarsa saymakla bitecek gibi deildi.

368

Ill
Bu arada Sovyet sosyalizm i lyordu.
Souk Savam bitim inden ve Sovyet Im paratorlugunun ite
yaad patlamadan farkl olarak, SSCB'nin son dem leri nispe
ten ar ekim le yaand: G orbaovun 1985'te ilk iktidara gel
dii zaman balayan sre, 199 T in sonundaki resmen dala
kadar srd. Austos 1 9 9 1 de kalklan darbeye kar direnen
Yeltsinin M oskovada b ir tankn zerindeki hali gibi, m anet
lere geen ilgin olaylar dizisi h i eksik olmad. A ncak asl i
ler Sovyet iktidarnn karanlk koridorlarnda ifa edildi. Szge
lii, Be Y llk Kalknm a Planlannn (1 9 8 6 -1 9 9 2 ) sonuncusu
nu orta vadede brakm aya ynelik 1989'da halka aklanm a
dan alnan kkl kararda olduu gibi. Birlem i M illetlerin
World Institute o f Developm ent and Econ om ic Research ni
versitesinde Sovyet ekonom isi zerine alyordum (W ID E R )
ve Sovyetlerden kara yoluyla birka saat, hava yoluyla birka
dakika uzaklkta bulunan ve lkeyi mtemadiyen sk bir ta
kip altnda tutan H elsinkinin ho ortam ndan sreci izliyor
dum. Sovyetlerin son yllarnda bir iki yaz mevsimini de ora
da geirmitim. Eer bunun bir faydas olduysa, o da Batl ik
tisatlarn k orku n krlklerini kavramama yardm c olm a
syd. Rus ekonom isine eki dzen vermek zere, havaalan,
uluslarst hizm et veren oteller ve lim uzinler arasnda kon
forlu yolculuklar yapp bu kentten geen iklisallar, serbest
piyasann hr dzenlem elerinden adeta bir slam ilahiyats
nn ezeli ve ebedi hakikatten em in olduu kadar em inlerdi.
1980'lerle b irlikte, Ekim D cvrim inden esinlen en bizlerin
' zihnindekilerle SSCBnin ve haleflerinin sosyalizm fikrinin ay
n olduunu dnm ek artk m m kn deildi. Dier sperg k a rsn d a d u ra ca k , l zu m lu d en g e le y ici g o la ra k
SSCByle ilgili hl bir dava yrtlebilirdi. Szgelii Gney
Afrikada olduu gibi, ezilen halklarn kurtuluunu destekle
mesi ayrca daha byk bir m anevi ballk da salyordu.
Moskova rejim i, Sovyetlerin karna bir durum ya da ufukta
bir baar olasl olm ad zamanlar bile, ANC mcadelesini
369

uzun yllar desteklem i, silahlandrm ve ona maddi destek

salamt. Smrgelerin kurtuluu dnya devrimi ruhundan
arta kalan m uhtem elen son yadigrd. Aslna baklrsa, beni
Maoizmin cazibesine kaplm aktan alkoyan da in-Sovye ay
rl srasnda kulland enternasyonalist retorie ramen,
in Kom nizm inin ve M aoist id eolojinin bende asl olarak
milliyeti deilse bile m illi bir intiba uyandrmasyd. 1985te
bu etkileyici lkeye yaptm birka haftalk ziyaretin de zayflatamadg bir izlenimdi bu. Sosyal devrimin yaknndan bile
gemeyen Angoladaki haydut etesi UNITA gibi bir harekele
bir an olsun arka kmay dnmeyen SSCBden farkl olarak,
kresel silahl m cedelenin m erkezi olm ay vazife addeden
M aois in, aslna baklrsa gerilla hareketlerini son derece se
ici bir tarzda ve neredeyse btnyle Sovyet ve Vietnam kar
t temelde destekliyordu.
Bizim, en azndan kendi adma benim ok fazla umudumuz
yoktu. Georg Eislerin sylediine gre, 1960larda Kba'dan
dndkten sonra, Havanann da ne kadar zaman sonra Sof
yaya benzeyeceini m erak ediyordum. Bakalar nasl ki Kennedynin ld gn hi unutamadysa, ben de Sovyelerin
ekoslovakyay igalini son derece canl anm syordum . Bu
sebeple Prag'a bir kez daha gitmeyi bile dnemiyorduk, ama
nispeten daha serbest olan M acaristan gibi bir lkeye Batdan
gidip yerlemek sz konusu olabilir miydi? Yal bir Orta Av
rupalI asndan bakldnda, M acaristan parlak derecede da
ha zengin komusu Avusturyaya nazaran kltr ve dnce
hayat bakmndan ok daha canl ve ak fikirli bir lkeydi.
Yine de bu soruya verilecek yant olumsuzdu.
Eski kom nistler ve genel sol kesim SSCBden ne bekliyor
du? ABD karsnda dengeleyici bir sper g olma an n ye
rine getirmesi ve varlyla fakirlerin ihtiyalarna biraz dikkat
ekip dnyann zenginlerine ve egem enlerine korku vermesi
dnda artk h ib ir ey... Bununla birlikte, 1 9 8 5 te Mikhail
G orbaov iktidara geldiinde bir rahatlama hisselm i hatta bir
nebze u m u tlanm k. Her eye ram en bizim tarzmzdaki
sosyalizmin savunucusu gibiydi. Aslnda ilk demelere baka
370

rak hkm vermek gerekirse, talyanlarn temsil ettii sosya

lizm tarz ya da Prag B ah annn insancl yz gibiydi bu. Bu
nun o topraklarda neredeyse tamamen yok olduunu sanyor
duk. artc ancak, G orbaova beslediimiz hayranlk Sovyetler Birliinin iindeki arpc baarszlnn feci sonuyla
da - k i topyekn bir baarszlkt b u - azalmad. SSCBnin yk
mndan tek tek herkesten daha fazla o sorumlu tutuldu. Ama
bunun yan sra, yarm yzyla yaylan nkleer kabusu tek ba
na sona erdirm ekten ve Dou Avrupada Sovyelerin uydu
devletlerinin azad edilm esinden de sorumlu tutulabilirdi pe
kla. Aslnda Berlin D uvann ykan oydu. Batdaki pek ok
insan gibi ben de onu katksz bir m innet ve onamayla yad et
meye devam edeceim. 1980'lerden bugne aklm dan hi k
mayan bir tablo varsa, New Yorkta W est 57. Cadde civarnda
yrrken birden durup bir televizyon maazasnda btn tele
vizyonlardan ayn anda izlediim Gorbaovun grntsdr.
Birlemi M illetlere hitaben yapt konum asn bir nevi ra
hatlama ve merak karm duyguyla dinlem itim .
M emleketinde baarszla urayaca ise ne yazk ki yakn
da ayan beyan ortaya kacakt: Belki de o ve reform cu yan
dalar fazlasyla gzpekti ya da ne yaptklarn yeterince bil
miyorlard; ynettikleri dnyann zne dair bilgi ve kapasite
leri noksand. Belki de bu konuda hikim senin bilgisi yoktu.
Ve Sovyeter Birlii ve halklar iin olabilecek en iyi ey, daha
gereki ve daha az hrsl bir reform cu nd erliind e, para
para iyileme umuduyla ar kn srmesiydi. 1991 yln
da G orbaov dnem ini sona erdiren baarsz darbe zerine
Helsinkide bir aklam aya yazdm gibi, perestroykay zorla
yapmak iin glasnostu tercih etti; br trl olm alyd. Ne
Marksizmin ne de Batl iktisatlarn bu konuda yardm suna
bilecek bir deneyimi ya da fikri vard.7 Tpk kayalara doru
srklenen arzalanm bir devasa tanker gibi kontrolden
kan Sovyetler Birlii de paralanmaya doru srklendi.8 So

7 Mancism Today, Eyll 1 9 9 1 , s. 3.

Eric Hobsbawm, T he A ge o f Extrem es, s. 4 8 1 ,4 8 4 .
371

nunda iflas e lti. K sa ve uzun vadede k aybed en ler sadece

SSCBnin halklar deil tm dnyann yoksullaryd.
1 9 9 0 da Kapitalizm ve zenginlerin artk korkm alarna ge
rek kalmad" diye yazmtm:
Bugn artk ad aletsizlik ve eitsizlikleriy le vnen bilhassa
bizim gibi lkelerdeki zengin lerin kendilerinden baka birini
dnm eleri iin b ir sebep var m ? Refahn anm asna izin
verip buna ihtiyac olanlarn korunm asn dum ura urattk
larnda ne tr b ir siyasi yaptrm dan korkacaklar? K t de
olsa b ir sosyalist b lg en in yeryznden silinm esin in yegne
etkisi budur.9

SSCBnin dalmasndan on yl sonra, korku geri dnebilirdi

pekla. H km etler ve hkm etleri kendi zaruretleri konu
sunda ikna eden zenginler bir kez daha yoksullarn aalama
dan ziyade tavizlere g ereksin im duyduunu kefedebilirdi.
Ancak, sosyal dem okrasi sistem inin zayflamas ve komniz
min dalmas sayesinde tehlike bugn aklla savaanlardan
geliyor; din ve etnik-kabilesel kktencilerden, yabanct d
manlarndan, faizmin m iraslarndan ya da Hindistan, talya,
srail gibi lkelerde hk m et kolluunda oturan faizmden
esinlenen partilerden... Yarm yzyl sren kom nizm kart
bir Souk Savan ardndan ABD vatandalarn kendi toprak
larnda ldrenlerin ve W ashington hkm etinin yegne d
m anlarnn, bir zamanlar zgr dnya tarafndan Sovyetlerc
kar maddi olarak desteklenen bizzat kendi ar sac banaz
ve kklendinci Snni M slm an militanlar olm as herhalde
tarihin bir cilvesidir. Dnya buna sonunda pim an olabilir,
Rosa Luxemburgun ya barbarlk ya sosyalizm , seeneinde
sosyalizm aleyhine kulland tercihini.

(E d .) Robin Blackburn, AJter the Fall the F ailu re o f Communism an d the Future
o f S ocialism (Londra, 1 9 9 1 ) s. 1 2 2 -1 2 .

372

17
Tarihilerin Orasnda

Tarih zerine kalem e aldm eserler asndan durum neydi?

Bu blm m aalesef ilk anda sanld kadar akadem ik deilse
de, ksmen uzm anlk ieren bu konuya ilgi duymayan okurlar
bu blm atlayabilir. G em iten yani g em ii yorum layp
tartan, yazan ve onunla ilgili fikirler ortaya atanlardan kur
tulmann bir yolu yok. G nlk hayatlarm z, iinde yaad
mz devletler, bizi yneten hkm etler m esleim in rnleriy
le evrelenip sarm alanm tr. G em i hakknda oku l ders k i
taplarna ve siyasetilerin konum alarna giren her ey, kur
maca edebiyatn yazarlarna, video ve TV program yapm cla
rna giden m alzem enin kayna kesinkes tarihilerdir. stelik
en iyileri dahil olm ak zere tarihiler, gem ie dair sorgulam a
^ p a r k e n hatla o k eskilere gittiklerinde bile ayn zam anda
gnmz m eseleleri hakknda kafa yorup gr ifade ettikle
rinin farkndadr. Tarihi anlam ak uzm anlar iin olduu kadar
.sradan insanlar iin de nem lidir. Britanya, daha gen i k e
simlere hitap eden, eriim i kolay ve uzman kalem lerden
kan hatr saylr bir klliyata sahip olduu iin ansl: Adam
Sm ith, Edw ard G ib b o n , C harles D arw in, M aynard K eynes
bunlardan bazlardr. Tarihiler sadece dier tarih iler iin
Razm am al.
373

Benim zamanmda Marc Blochun "tarihi gelenei olarak

adlandrd ey Britanya'da sistem atik bir retime tbi deil
di. Bunu elimizden geldii kadar kendi bamza ediniyorduk.
niversite rencileri olarak karm za kana fazlasyla ba
m lydk. C am bridge niversitesindeki gnlerim de radikal
grlere sahip dier pek ok tarih rencisi gibi ben de saat
dokuzda balamasna ramen dzenli olarak yalnzca tek bir
derse katlyordum .1 Takdire ayan M. M. (M ou nia) Postan,
London School o f E conom icsten Cam bridgee yeni gelm iti.
Neeli b ir maymunu ya da tarih ncesinden kalan b ir neandertali andran kzl sal bir adamd ve bu haliyle bile kadnla
ra ekici gelebiliyordu. E konom i tarihi zerine verdii dersle
rinde Rusa aksam arln hissettirirdi. O zamanlar Cam b
ridge programnda M arksisderin ilgi alanyla en ok rten
dal iktisat tarihiydi. Ancak Postanm dersleri, yayd dnsel
dirilik havasyla, g en A rthur M. Schlesinger gibilerin i bile
cezbediyordu; ki Arthur, M arksizmle alakas olm ay bir yana,
iktisat tarihiyle ilgili beceri (ve ilgi) noksanln aka ser
gilem ekten ekinm eyen biriydi. Retorik ve dnsel evreler
den geerek zgn bir seyir izleyen derslerde, tarihsel tez ev
vela aklanr, sonra dpedz paralara ayrlr sonunda da ye
rini P ostann zgn yorum una brakrd. D ersler, iki sava
a ra sn d ak i d n em e zg - b ilh a s s a da h alin d en m em nun
Cam bridge tarih fakltesinde youn h issed ilen - Ingiliz dar
kafallndan bir nevi uzaklama gibiydi. Baka hangi ret
men, o tarihte henz kendi lkesinde bile tannm ayan, yeni
baslan F ran szca A n ales D h isto ire ec o n o m iq u e et s o c ia le t
okumamz salk verir ya da Marc Blochu konferans vermesi
iin Cambridgee davet eder veya Blochu yaayan -h a k l ola
r a k - en byk ortaa tarihisi sfatyla tantrd? (N e yazk
ki, konferans hakknda aklmda kalan tek ey, Blochun tknaz
bir adam oldu u .) A teli bir kom nizm aleyhtar olm asna
1 lerleyen paragraflarn malzemesi iin ayn zamanda Eric Hobsbawm, 7 5 Years
o f Econom ic History Society: Som e Reflections' (ed.) Pat Hudson Living Eco
nomic and Social History: Essays to M ark the 7Sth A nniversary o f the Economic
History Society (Glagow, 2 0 0 1 ) s. 1 3 6 -1 4 0 ).
374

ragmen, M arxi W eberi, Som bart ve geri kalan dou ve Orta

Avrupallar bilen ve sz konusu eserleri aklayp eletirecek
yeterlilikte ciddiyetle ele alan Cam bridgedeki tek kii P osland. Bununla beraber gen M arksistleri cezbelLiinin farkn
dayd ve onlarn Rus bolevizm ine besledikleri inanca iddetle
kar km asna ram en, tarih alannda muhafazakrla kar
verilen m cadelede onlar m ttefik kabul ediyordu.2 Souk
Sava srasnda doktora danm anm olarak onun referanslar
na gvenirken, gerekli herkese kom nist olduumu syleye
rek ilerden uzak kalmama yardm etm iti. Tam anlam yla
retmenim olduunu syleyem em ; zaten kim senin retm eni
denemezdi ki onun iin . Ne bir ekol yaratt ne d e m ritleri
Vard. te yandan benim iin tarihin engin dnyasna alan
bir pencereydi ve iki sava arasndaki dnem de, Britanya'da ya
da baka herhangi b ir lkede, tarih krssnde kdem li ret

men sfatyla karnza kabilecek kesinlikle en ilgin kiilikti,

etkileyici, ekici ve glnt.
Zira Mounia Postan, bir tarihi iin bir anlamda im knsz
gerekletirerek m r boyu romantik ve hayalperest biri ola
rak kalm t. Sylediklerini tek kelim esine bile teyit etm eden
inanmanz olas deildi. Ortaaa ya da bir rencisinin ak
ilikisine dair kendisine yneltilen bir sorunun doru yantn
bilmiyorsa hem en bir karlk uyduruverirdi, iki sava arasn
daki dnem in Britanyasnda lkenin yerlisi olm ay derinden
arzulayan bariz bir yabanc olduundan hayallerinin ufku da
son derece engindi. stne stlk yalanlarn dpedz birer
beyaz yalana dntrveren bir yzszle ya da ch u lzp ah a
sahipti. Uzun yllar sonra Cambridgedeki krssnden em ek
li olmaya m ecbur kaldnda, bunu istemedii iin, niversitedekilere nfus kadnda grnenden bir ya daha kk ol
duunu syleyiverm iti. G nm zde Rom anya sn rlarn d a
kalan ve bir zamanlar Rusyada dzenlenen nfus kad iddia
ettiine gre ortadan kaybolm utu. Gene kim seyi inandrama^ Postanm biyografisini kalem e alan Profesr Zvi Raziye dayanan bilgi. Onun
nceki hayat hakkndak verileri de Isaiah Berlin ve Chim e Abramskynin ya
n sra kendisine borluyum .
375

m. nsanlar her zamaki gibi kafalarn sallam , glmsemi

le M ounia, demilerdi.
Bir anlamda en byk hayali, 1921de Romanya zerinden
geerek Sovyet Rusyadan geldii Britanyada yeni bir kimlik
bulmakt. G em ii, arlk Rusyas nn gneybat blgelerinde
orta sn f meneli bir Yahudi gencin srdrebilecei olaan bir
hayatt. Devrime kadar Odessa niversitesi'ne devam etmi,
radikal Marksist Siyonist bir gruba katlmak suretiyle devrimi
selam lam l; grup, zaman yitirmeden F ilistine gidip sosyalist
bir lke kurma taraftarlaryla, evvela dnya devrimini rgtle
mekten yana olanlar arasnda blnm t. Mounia ikinci ei
limden yanayd. Siyonizm e kar pheci yaklam lar benim
seyen Sovyet iktidar, i sava bittikten sonra Ukraynada kat
bir ekilde kurum latnda M ounia kendisini hapiste bluvermi, birka ay yarglanm ve daha sonra serbest brakl
mt. (Bu sebepten tr kinci Dnya Sava'nda Sovyet oto
riteleri Britanya ktisad M cadele Bakanln tem silen onu
kabul etmeye yanam ayacakt.) Sonrasnda ngiltere'ye gelerek
yar zamanl renci hayatna balad. M eslek geliim ini Lon
don School o f E conom icsde ortaa tarm tarihi zerine ta
mamlad. M uhtelif ktasal m aceralara zg, Yahudiliini ele
verm eyen eitli hikyelerin arasndan seim yapma frsat
vardysa da, bunu gem iini saklayacak denli kullanm azd.
G eri kendisiyle tanan h ibir Yahudiyi ve iki sava arasnda
ki dnem de n g ilte rede Yahudi olm ayan birk a kiiyi bile
kandrmas m m kn deildi. Bununla beraber keskin zekas,
absrd cazibesi, gm en azmi ve ksm en de ortaa iktisat ta
rihi retm eni olan ilk kars Eileen Pow erm ( 1 8 8 9 -1 9 4 0 )
yardmlar sayesinde yeni girdii ortam n zirvesine trmanma
y b aard . En so n u n d a K o n t A lb em arlenin k ard ei Lady
Cynthia Keppelle evlenerek Sir M ichael Postan nvanm da
ald. Bu balamda entelektel bakmdan son derecede yetkin
Dou Avrupa'dan ithal dier tarihyazcsna -s o n derece bi
linli Yahudilerden L.B. (Sir Lew is) Namiere - nazaran daha
iyi bir i baarm t; beriki valyelii alm ancak sevgili oku
lu Cambridgede bir krs almay baaramamt.
376

19. Evli bir ift: M arlen e ve Eric H obsbaum (Castelgiuliano, 1971).

20. Bilgisayar andan nce

(1970ler).

BAZI DOSTLAR:
21. (stte solda) Georg Eisler: Kom intern ocuu, ressam, akil.
22. (stte sada) Pierre Bourdieu: Toplumlar anlam ak ve eletirmek.
23. (Altta solda) Ralph Gleason: "Bakanlk iin D izzy G illespie!"
24. (Altta'sada) Clemens Heller: M ziksever ve zihinle rin impresariosu.

25. Latin Am erika: Bakan Fernando Henrlque Cardoso ile birlikte

(Brezilya, Brazil, 1995).
T

27. Latin Am erika: O rozcodaki dinleyicilerle bir derste

(Guadalajara, Meksika, 1997).

28. Galler: Llyn A rd dy'nin stnde Gw ynedd (1980'ler).

29. Galler: Gw enddw r'de, Powys (1990'lar).

30. Souk Sava' dnmek: Eric Hobsbawm ve M arkus W o lf

Alm an televizyonunda tartrken.

U K ' ./

m u s u f t /

!)E

sroKJA
1 j ' ^ -
.

31.

Yal b ir tarihi.

-J

kisi arasndaki en bariz fark, birinin kend ini kresel bir

alana adam olm as, uluslararas apta kabul grm esi, tekininse tarihsel ilgi alannn ada tarihine hapsolm asyd. F er
nand Braudel, ilk grtm ? sralarda bana, ngilterede
Namier adndaki tarih id en ve on u n ek ol n d en o k a sz
edildiini duydum. Bana biraz ondan bahsedebilir m isin iz?
diye sormutu. Oysa, ne Braudel ne baka bir iktisat tarihisi
Postan hakknda byle bir soruyu asla sormazd. Srf 1 93 4 ten
balayarak uluslararas apta tannan E con om ic H istory Revi
ew) ynetm i olm as bile yeterliydi. Aynca bir iki uzman hari
ve ngiltere dnda h ikim se ngilterenin 18. yzyl parla
menter tarihi zerine o anlalmas zor konuda Namierin dev
rim yaratan yaklam na (o tarihte dnld zere) aldr
etmiyordu. te yandan etkili akadem ik ortamdaki iktisat ta
rihilerinin hepsi, Postann ortaa lanm tarihiyle ilgili konu
larn nemsiyor, dikkate alyor ve Harvard'dan Tokyoya lke
sel snrlar ve farkl ideolojiler gzetilm eksizin bunlarla ilgili
dzenlenecek bir tartmaya katlm ak iin hazrlk yrtyor
lard. Ulusal politika zerine yrtlen gem i aratrm alar
dan farkl olarak, iktisat tarihi, o sralar ortak kabul gren bir
bilimsel aratrma ortam , hatta yantlardaki btn gr ayr
lklarna ram en, soru lacak sorulara hkm eden ortak kabul
gren bir ereveydi.
Postanla Namier arasndaki kartlk belli bakm latdan, ta
rih uran blen ana ekim eyi ve 1 8 9 0 lardan 1 9 7 0 lere bu
uran geliim indeki ana eilim i simgeliyordu. Bu, ister ulus
devletler ister onlarn karlkl ilikileri iin olsun tarih bili
minin siyaset st olduunu savlayan g elen ek sel kanyla,
toplumlarn ve kltrlerin yaplarn ve deiim lerini ele alan
tarih bilim i arasn daki m cadeleydi. ykleyen b ir tarih letahlil edip senteze ulaan bir tarih arasndaki; gem iteki in
san ilikilerini genelletirm enin imknsz olduunu savunan
larla bunu yapm ann elzem olduunu savunanlar arasndaki
bir mcadeleydi. Sz konusu mcadele 1890lada Almanyada
balamt. A ncak benim rencilik gnlerim de, mcadelede
ba ek en lerin en baarl isim leri, M arksisler saylm azsa,
385

Marc Bloch ve Lucien Febvrein A nnales adl dergisi sayesinde

Fransaya aitti. Muhafazakrlara cazip gelmesi beklenen Postann ve Blochun ortaa tarihi alan tam aksine, gem ie dair
zgn bir dnme tarzn tevik ediyordu. En geleneki kafa
yapsna sahip tarihi bile, ortaa yaam tarzn siyasi iktisadi,
din ya da bir baka adan keskin izgilerle blp dilimlere
ayrmay olanaksz buluyordu. Bu konu neredeyse karlatr
malar yapmay, ada kanlan gzden geirmeyi ve yeri geldi
inde modern devletlerin ulus ve kltrlerin snrlarnn kap
samndan almay gerektiriyordu. Tpk ilka tarihi gibi orta
a tarihi de m uhtem elen benzer nedenlerden tr benim
zam anm n en iyi d n rlerin in yan sra en dar grl
olanlanna da cazip geliyordu. G eri Yunan ve Roma uygarl
tarihileri arasndakilere nazaran parlak M arksist bilim adam
larnn says biraz fazlayd. te yandan bu alan Birkbeck Collegedeki patronum m erhum R.R. Darlington gibi bir dizi ah
siyeti de bnyesine alm t; berikinin hayatta en byk emeli
nemsiz bir 12. yzyl tarihisinin etrafl bir kitabn yaynla
makt. G en bir retim grevlisi olarak, o sralar okulla ba
olan bir Gney Afrikal sosyal antropologun Anglo-Sakson In
gilteresi zerine hazrlad ve rencilere ilgin gelecek tezini
sem iner halinde sunm asn nerdiimde hakikaten armt.
Hangi arivlerden yararlanmt?
Eski ve yeni tarih arasnda sren bu mcadelede tarihi ola
rak henz meslek geliim lerinin banda olan benim gibi gen
M arksisler, gerek uygulayclarnn says, gerek elde edilen
verim bakm ndan henz snrl olan bu sahaya katldnda
kendilerini erken bir abann iinde buldular. E ski ve yeni
niversitelerin genilem esi ve yazridaki muazzam ykseli
196 0lara kadar rayna oturm ayacakt. Britanya ve Fransa gibi
lkelerde ve iktisat tarihi gibi dnya apnda hayli geni aka
demik sahalarda bile hem en herkes ya birbirini tanyordu ya
da tanm a frsatn a sah ip ti. ans eseri k in c i D nya Sava nd an s o n ra k i ilk u lu sla ra ra s ta rih i b ilim le r k on g resi
1950de Pariste dzenlendi. Savatan nce tarih kurumu son
derece sekin bir saltanat sryordu, illa bunu glendiren bir
386

neden aranacaksa faizmin sosyal bilim lerdeki en iyi isim leri

ge zorlam asndan sz edilebilir. Yenilikiler son derece geni
snrlarla tanm lanan iktisadi ve sosyal tarih alannda, Fran
sa ve Britanyada olduu gibi, en iyi olaslkla ancak bir tutun
ma noktas tesis edebildi. Bununla beraber sava, kurulu yap
lan o denli datm t ki ksa bir sreliine de olsa asiler sz
hakkn elde eder gibi grndler. Ykselen yldz F ernand
Braudel tarafndan derginin ynetim inden ksa b ir sre sonra
kibarca uzaklatrlan bir A nnales adam C harles M orazenin
dzenledii kongre, Franszlar bata olm ak zere H ollandalI
larn, B elik a , L ksem burg ve skand inavyadan g elen lerin
verdii baz bilgiler ve kendi trnn zelliklerini yanstm a
yan A nglo-Saksonlar -P o sta n ve Avusturalyal tarih istatistik
isi ve M arksist ilka tarihisi C olin Clark sayesinde aykr
izgileri hedeflem iti. Haliyle Alm anlann hem en hem en hibi
ri katlmamt. G eri o vakitler ok sayda saygdeer Alman
tarihisinin sava dnem inde Nazi sistem iyle ili dl old u
undan henz bihaberdik. Am erikal tarihilerse sr halinde
bir katlm gsterm iti. Zaten A m erikallarn Parise gelm eye
can atmad bir zam an var myd ki? Bununla birlikte planla
ma konusunda kendilerine pek fazla danlm am t. lka ta
rihi zerine bir rapor dnda ve son dakikada sunulan, Teksasl birine ait, dnya tarihini lke snrlarnn olum as sre
ciyle ifadelendiren makale saylmazsa Am erikallar planlanan
ana blm lerin dnda tutuluyorlard. Polonya hari, Sovyetler Birlii ve ona tbi olan devletlerin hibiri yoktu. 1 9 5 5 te
Romada dzenlenen, Stalinin lm nden sonraki ilk ulusla
raras kongreye ise tm gleriyle katlacaklard. Kore Savainn patlak verm esini m teakip bu aylarda gergin bir dnem
den geiliyordu. Uluslararas Kom itenin Bakan (Fran sz) en
dieyle yle belirtm iti: Bu kongre, tarihyazm nm gelecek
nesillerine, ikinci Dnya Sava krizinden km ve bir n
c Dnya Sava beklentisi iindeki tarihilerin zihniyetini m i
ras brakacaktr.3
3 IX Congres International des Sciences Historiques: Paris 2 8 Austos - 3 Eyll
19 5 0 , cilt II, A CTES (Paris, 1 951) p.v.
387

Dorudan katdgm yeniliklerden birisi, iarih kongresinde

muhtemelen ilk kez gerekletirilen Sosyal Tarih koluydu. As
lna baklrsa bu konuyla ilgili gerek 20. gerek 19. yzylda he
nz pek az ey vard ve terimle tam olarak ne kastedildii planlayclarm kafasnda bile ak deildi. Bunun, isim zerinde bi
rinci elden hak eddia eden sosyalist ve ii gllenm elerinin
(Yani M arx-Engels el yazmalarn elinde bulunduran Amster
dam Uluslararas Sosyal Tarih Enstits) ksmen s almala
rnn tesinde bir anlam ifade ellii kesindi. Yine kesin olan bir
baka ey de kolun ii snfyla, sosyal sn f ve hareketlerle, k
tisad ve sosyal olgularn arasndaki ilikilerle ilgilenmesi ge
rektiiydi. ktisad gereklerle din, hukuk ya da siyas olgu
larn birbirleriyle karlkl etk ilerin i saym yorum bile.4 ilk
m akalem i malumat bol b ir dergide gbela yaym lam tm .
Bundan lr, fiziksel olarak zrl Marksist bir bilim adam
nn hazrlad ve 15. ve 16. yzyllarn Polonyas n inceleyen
muhteem bir rapora bakanlk etm ek sureliyle, ada" adl
oturuma bakanlk etm ek iin resmen aday gsterildiimde a
rmtm. Beni Postandan bakas nerm i olamazd. Ynetti
im oluruma katlanlar, yakn gelecekle tarih dnyasnn mer
kezine yaklama olasl barndran bir dizi garip aykrlar ve
kurum dndakilerden ibaretli. Gelecekle lkesinin tarihileri
ne ilham kayna olan ve entelektel balar kurma niyetiyle
tek bana kalkp Franco dnem inin Barcelonas ndan gelen J.
Vicens Vives adl yalnz misafir vard. Marc Blochun szcl
ne soyunan Annalesin sekreteri Paul Leuillotun yan sra
Fernand Braudel ve P ast& P resentm m stakbel kurucu yesi
olarak da ben vardm. Tamamlanmam ve fakat muazzam tez
lerin sahipleri Pierre Vilar ve Jea n Meuvret gibi her zamanki
parlak Fransz aratrm aclar vard. Henz bundan tr ni
versite sistemiyle kaynamamlard ve her ikisi de ok gem e
den Braudelin Sorbonnea yeni rakip, Ecole Pratique des Hautes Etudes Blm nde y erlerini alacaklard. (Buras artk
Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales oldu.) Marksist4 A .g.c., Amsterdaml Profesr Van D illen, s. 142.

388

ler ve onlarn m uhalifleri gelmiti. Ksacas 1 9 5 0 -1 9 6 0 lardaki

rihyazmnn genel tablosu belirginlemeye balamt.
u can alc noktay belirtm eden geem eyeceim ; Souk Sa
va kutuplamasna ve bariz id eolojik farkllklara ramen tarihyazmnda m odernlem e yanls m uhtelif ekoller ayn yol
dan gidiyor, ortak dmanlara kar birlikte b ir sava yrt
yorlard ve bunun da bilinceydiler. Esas olarak pozitivizm e",
yani durum un" som ut tahlilinin sizi kendiliinden doru ne
ticeye gtrecei inancna ve bir de gerek siyas gerek askeri
bakmdan en st tabakadaki karar m ercilerinin -k ra lla rn , ba
kanlarn, sava ve antlam alarn- tarafn tutan geleneki ta
rihilerin geleneksel eilim ine karydlar. B ir dier deyile,
yntem bilim sel anlam da in celik li ayrca daha engin ve de
m okratiklem i bir tarihbilim ortam istiyorlard. Sosyal bilim
lerin de desteiyle (szgelim i sosyal antropolojiyi iin e alarak)
tarihin daha verim li klnm asndan yanaydlar. A m ales bun
dan hareketle iktisadi ve sosyal tarihi Econom ies, S ocitts, C ivi
lisations alt balklarna ayracakt. Hitler dnem inin sona er
mesinden on be yl so n ra da, Alm an Federal C u m h u riy etinde, sava sonras dnem in m odernistleri Alman tarihbiliroinde iz brakm aya b alad k larn d a, k en d ilerin e T arihsel
Sosyal Bilim bayran seeceklerdi.
Daha n ce de deindiim gibi, muhafazakrlara kar birle
mi olsalar da, tarih alanndaki m odernistler ne ideolojik ne
de politik anlamda trde deillerdi. Fransz D evrim i'nin tarihyazmn saymazsak Franszlarn salad esin hibir ba
lamda M arksist deildi - ki o da zaten kendini Sorbonneun
gvenli limanlarnda salama alm t ve A nnales ekolyle ya
kndan uzaktan alkas yoktu. (Braudel bir defasnda hayfla
narak, Fransz tarih bilim inin nde gelen iki ahsiyetinin - E r
nest Labroussela k en d isin in - bir trl geinem eyen iki karde
olmalarn, mr boyunca Fransz tarihbilim inin en byk sorinu, olarak grdn b elirtm iti.) D ier taraftan B ritan
yada M arksistler beklenm edik lde n kazanm t ve Ko
m nist Parti T a rih ile r G ru bu nun tartm alarnd an doan
Past & Present m odernistlerin balca ortam haline gelm iti.
389

Sava sonras kuaklardan olan asi Almanlar byk oranda

Britanya ve Amerikada yaptklar almalarla ekillenmilerdi.
Marxtan ziyade M ax W ebere yaknlk duyuyorlard ve ngiliz
Kom nist Partisinin Tarihiler Grubunun yerel M arksizm ine
de karydlar. Bununla beraber birbirim izi mttefik gzyle
gryorduk. Past & Presentm ilk saysnn ilk paragrafnda Anja/esin bize verdii esini teslim ediyorduk. A nnales iin Ja cq u
es Le Gorf, ( balangtan itibaren bir okur, bir hayran, dost ve
tabiri caizse neredeyse gizli bir sevgili gibiydi)5 Pas & Present'
kendi dergisiyle karlatryor, yeni Almanlarn en nemlileri
de 1 9 6 0 lardan sonra ngiliz tarihyazm nn edindii kresel
etkinin6 ardndaki en nemli nedeni, Marksist tarihiler kua
nn takdire ayan etkisi olarak saptyordu.
Bu aamada, Am erikan larihbilim i (Amerikan sosyal bilim
lerinden farkl olarak) uluslararas apta nispeten daha kk
bir role sahipti. Aslna bakarsanz, Amerikadaki Avrupaclarn
Fransz Devrimi gibi geleneksel ilgi alanlarn ve 1933 son
ras Almanya'dan srgn gidenlerin beraberinde gtrdkleri
alanlar saymazsak, eski dnyayla Amerika arasnda gerekten
pek az balant vard. Zaten, ekseriyetle tek lisan konuan ve
esas konusu Amerikan tarihi olan tarihilerin byk ounlu
u, aznlkta kalan Avrupaclara kozm opolit Ivy Leagueliler*
olarak pheyle yaklayordu. Zaten Amerika tarihi de orada
ele aln biim iyle, baka yerlerdeki tarihilerin yaptklaryla
pek az ortak nokta barndran bir konuydu. Uluslararas ilgi
uyandran tek konu klecilikti. Ancak bu konuda yurtdnda
bir iz brakacak gen tarihiler elli ve altm l yllarn tarihi
profilinden ok bakayd. lerinde Am erikan Kom nist Parisine sava sonras ye olan bir takm genler vard; szgelii
Herb Gutm an, G en Kom nist Birliinin eski ulusal sekreteri

Jacques Le Goff, Post & Preseni, 100, Austos 1983, s. 15.

Hans-Ulrich Wehler, H istonschcs D enken an Ende des 20. Jahrhu n derts (19452 0 0 0 ) (G ttingen, 2 0 0 1 ) s. 2 9 -3 0 .

( * ) Ivy League: nceleri dou sahilindeki birka okulu kapsayan spor ligi anlam
na geliyordu. Bu deyim artk seilm i kiilere ak olan sekin eitimi ar
trmaktadr. (Harvard, Colum bia, Princeton, Yale.) - .n.
390

ve gelecein Nobel dl sahibi parlak zekal Gene G enovese

ve bitmek tkenm ek bilm eyen becerileriyle Bob Fogel gibi.
Olduka artc ancak, iktisat tarihi gibi kresel boyutu su
gtrmeyen bir konu iin bile bu durum geerliydi. Zira, bu
alanda k uru lan u lu slararas b irlik esas itibariyle B rau delle
Postann m tereken ynettii bir A nglo-Fransz birliktelii
olarak k a la c a k t. A m e rik a n ta rih b ilim in d e k i y e n ilik le r
-1 9 5 0 lerin iverenleriyle ilgili iktisat tarihi ( giriim cilerin ta
rihi"), psiko-tarih (tarihi ahsiyetlerin Freudcu yorum u) ve
1960lardaki hepsinden daha da dram atik d io m etrikler" (retrospektif anlamda tarih ve sklkla sanal ekonom etrik) Atlan
tikin dier yakasna geem edi. Be ylda bir dzenlenen Tarih
sel Bilim ler Kongresi, m uhtem elen diplom atik alanda 1 9 7 0 ieki Moskova oturum unu dengeleyecek ekilde ABDde ancak
1975te dzenlenebilecekti.
Genel olarak kinci Dnya Savandan sonraki otuz yl iin
de tarih bilim indeki geleneki kesim, bu bilim dalnn zgrce
serpilip gelitii pek ok Batl lkenin ilerici m o d em isileri
karsnda kaybedecekleri bir savata art konum u stlendi
ler. G eleneki tarih bilim inin m erkez! kalesinin garnizonu Al
manya, Nasyonal Sosyalizm le ilikisinden tr ilevsiz hale
gelmeseydi, belki de kendilerini daha etkin bir tarzda savuna
bilirlerdi. (K om nist lkelerdeki tarihilerin durum larn Batdakilerle m ukayese etm ek m m kn deildi ancak, bek len
dii zere, resm olarak ya da bazen itenlikle kendilerini ada
dklar M arksizm , kendi lkelerindeki geleneki, asl olarak
ulusalc tarih bilim inden ziyade Batl lkelerdeki m odernle
me yanllaryla uyum iin d eyd i.) 1 9 7 0 te A m erikan dergisi
D aedalus tarihin konum unu aratrm ak zere zafere inanan
tarzda deilse bile hayli iyim ser bir toplant dzenledi. Siyas
ve asker tarihin szcln yapan (savunan) kii dnda,
toplantya ngiliz, Fransz ve krk yandan kkler arasnda
da Amerikal m odernlem e yanllar damgasn vuruyordu.7 O
7 Daedalus: Jo u rn a l o f T h e A m erican A cad em y o f Arts an d Scien ces, (K , 1 9 7 1 )
"Historical Studies Today. Hepsi dc Braudel hegemonyasyla balantl katkda
bulunan Pratszlar, Ja cq u es l.e Goff, Franois Fure ve Pierre G ou bert; ikisi
391

tarihte yenilikilerin katiyen trde olmayan genel cepheleri

ne ortak bir bayrak bulunm utu; sosyal arih"i bu. Bu ayn
zamanda, 1 9 6 0 lartn etkili bir biim de genileyen renci n
fusunun siyas rad ik allem esiy le de r yo rd u . Terim in
mulak, yer yer yanl sonulara yol aan niteliine ramen,
sz konusu alann h alin saylr derecede geliip serpilen ko
numu gz nne alndnda o zaman da yazdm gibi: Bir
sosyal tarihi olm ak iin uygun bir zaman. Kendini bu sfatla
ifade etmeye hi kalkm am olanlanm z bile buna itiraz et
m eyecekti.8
Sevindirici bir takm nedenler mevcuttu. Souk Sava nasl
olduysa tarih bilim indeki gelim elere esasen engel olmamt.
Dorusu, Rusya ve SSCB tarihi gibi konular saylmazsa Souk
Savam tarihyazm dnyasna bu denli az nfuz etm i olmas
artcyd. 1940larda Fredrick von Hayek himayesinde bas
lan C apitalism an d the H istorians adl kitaba gre, Snai Devri
min yoksullar aleyhine yaratt olum suz etkilere dikkat eken
tarihiler, serbest giriim sistem ine kar sistem atik nyarg
besliyordu. Sol kanat (yani kom nist tarihiler adna ben) bu
na karlk verince rencileri elendiren, Hayat standard
tartmas" balyla canl bir polem ik dodu. te yandan o
tarihten balayarak aralklarla sren bu tartmaya daha sonra
ki evrelerinde ideolojik izgilerin yn verdii sylenem ez. Bil
hassa 20. yzylda, Rusya ve kom nizm tarihi gibi patlama ya
ratan konular kukusuz id eo lo jik m uharebe m eydanlaryd.
Geri Sovyet m paralorluunda arlk sahibi olan ortodokslar gerek tarihileri, gerek yaplacak yorum larn ktrm b
raktndan tartma tek tarafl sryordu. Ciddi bir Sovyet ta
rihisinin yapmas gereken en iyi ey kadim Douya ve Orta
alara tutunm akt. G eri pencerenin hafife araland her
frsatta - L 9 5 6 da ve 1 9 6 0 lan n banda olduu g ib i- (izin veri
Past & Presende balantl olm ak zere Ingilizler Lawrence Sone, M oses F in
ley ve ben; Am erikallarsa Robert D arnton da dahil olm ak zere asl olarak
P rin ceto n a balantl olanlard ve Batl olm ayan bir blgeden gelen tek uz
man Harvard'dan Benjam in Schwarzdi.
8 A .g.e., s. 24.
392

len llerde) m odem istlerin doru bildiklerini ifade etm ek

iin nasl da acele ettiklerini grm ek ok dokunaklyd. Ben
a s l olarak 1 9 . yzyl tarihisi olm utum . Zira K P Tarihiler
Grubu'nun, ngiliz i Snf Tarihini yazmaya ynelik baa
rszlkla sonulanan bir projesi srasnda anlam tm ki, 20.
yzyl hakknda gl resm Parti ve Sovyet gr dikkate
alndnda, 1 9 1 7 sonrasna ilikin kim senin siyas olarak sap
kn damgas yemeden bireyler yazmas olas deildi. 2 0 . yz
yl hakknda profesyonel bir tarihi olarak deil de siyas ya da
k am u sal b ir o y lu m la y azm aya h a z rd m . B e n im ta rih im
1914le Sarayevoda sona eriyordu.
Neredeyse sona erene kadar 20. yzyl tarihine girm ekten
iyi ki im tina etm iim . Ancak bu, uzak gem ii brakp gn
mze y n e le n tarih y azm h a re k e tin in m izacn a k a ry d .
1945ten epey sonra gerek" tarih sona eriyor, en ge 1 9 1 4 te
yakn gem i vakayinameye, gazetecilie veyahut m odem yo
rum culua dnyordu. A slnda Britanyada arivler yirm i
oluz yl kapal tutulduundan, gelen eksel tarihilerin stan
dartlaryla yazlam azd. Pek o k lked e ik tisat tarih ilerin i
saymazsak akadem ik tarih blm leri tarafndan 19. yzyl bile
lam olarak zm senm em ii. Tarihyazmna ilikin byk tar
tmalar bu dnem i kapsamyordu. G eri, ksmen ii snf ta
rihine beslenen yeni bir tutku biim iyle siyas radikalizm , bir
dizi lkede tarihilerin ciddi anlamda gzard ettii bu dne
me d ik kat e k e r olm u tu . B ritan y ada b ile V iktorya D neminin Britanyas na ait nem li kiilerin biyografilerini, 1 9 6 0 a
kadar profesrler yerine politikaclar, ciddi gazeteciler, ilgililer
ve denem e yazarlar kalem e alyordu. Bununla beraber belki
de pek ok tarihi ik in ci Dnya Savana bizzat katld iin
dnle bugn arasndaki uurum darald.
Ayn zam anda. Batl anlam da akadem ik tarih hl byk
oranda 1. ve 11. Dnyayla Japonyaya hapsolm ulu. G eni an
lamda, bu blgelerin dnda varlk gsterm iyor, geliip serpil
m iyor ya da M arksist aznlklar (Latin Am erikann baz ke
sim leri gibi) ve m odernist Parisin para para etkileri haricin
de geleneksel izginin dna km yordu. stelik akadem ik
393

tarih byk oranda Avrupa merkezliydi ya da ABDde tercih

edilen ifadeyle Batl Uygarlklara ilikindi. Dnya, Cambridgedeki tarih bilim ine sadece Avrupann bir uzam olarak
dahil oluyordu. Charles Boxer gibi istisnalar saymazsak, Ba
tl olmayan ileri kendine ura edinenler, haliyle im parator
lua ait yneticilerin yan sra, tarihilerden ziyade corafyac
lar, antropologlar ve dil uzmanlaryd. Savatan nce, Avrupa
d tarih, aslnda M arksistler (an ti-em peryalist old u klarn
dan) ve o tarihte M arksizmin gl etkisi altnda olan Japonlar gibi Avrupal olmayan tarihiler dnda ancak birka tarih
inin ilgisini celbetm iti. Cambridgede birbirini takip eden ta
rihiler nesli, renci Kom nist Partinin smrge grubu di
ye adlandrlan kesim ini (byk oranda Gney Asyahlardan
oluan) bir araya getirirlerdi. Tannm bir m odem Jap o n ta
rihisi olan ve sonralar diplom atlk yapan, Amerikadaki cad
avclarnn yaratt baskya dayanam ayarak 1 9 5 7 de intihar
eden Kanadal E.H . N orm andan sonra eski arkadam V.G.
(Victor) Kiernan gelm iti. Kendini sevdiren bir ekicilie ve
tm ktalar hakknda engin evrensel bir bilgiye sahip, ayn za
manda air Horace hakknda yazlar yazan ve Urdu iiri de ter
cm e eden Keirnann ardndan da bir Arjantin uzman olup
ileriki yllarnda son derece muhafazakrlaan Kanadal Harry
Ferns geliyordu. Sonra da, hem Oxfordun hem de Cambridgein im paratorluk tarihi krslerinde yer alan, asla leden
n ce kalkm ayan, zeki, zgn ve kendi kendine zarar veren
Ja ck Gallagher gelecekti. Benim de Avrupa-dt tarihe ynelik
ilgimin kayna bu grupla kurduum ilikiydi.
Bat-d tarihin hak ettii yere kavumas ancak eski im pa
ratorlarn smrgelerini kaybetmelerinden ve Amerikann bir
dnya devi olarak ani ykseliinden sonra gerekleti. Dnya
Larihinin kresel tarih olarak ortaya km as, kresellemenin
1 9 60lardaki aleni geliim inden sonraya rastlar. nc Dnyann tarihileri sz gelii yerel Marksist tartma ekollerinin
yan rn olarak kan bir grup ok becerikli H intli, ancak
1 9 9 0 larda dnya apnda tanndlar. Dnya imparatorluunun
karlar kadar Amerikan niversitelerinde kullanlmaya elve
394

rili srad kaynaklarn varl da, ABDyi yeni post Avrupamerkezli dnya tarih bilim inin m erkezi haline getirdi ve tarih
ders kitaplaryla dergilerini de dntrd. Tarihsel bak a
larnn deimeden ayn kalmas m m kn myd? 19 6 0 larn
banda, Fidel Castro, Britanyada Latin Amerika zerine yap
lan aratrmalarn sistem atik geliim ine vesile olm utu. O za
man anladmz kadaryla, bu duruma Bakan Kennedy dne
minde W ashingtondan gelen bir nerinin etkisi olm utu: Ko
nuyla ilgili, kendi lkelerindeki gven telkin etm eyen Kuzey
Amerikal uzmanlardan ziyade, daha makul olduklar sanlan
Avrupallann alm as yelenm iti. (Hal byleyse, proje hede
fine ulamamt. Latin Amerika tarihi byk oranda gen ra
dikalleri cezbedecekti.) Yine de, halklar ban iinde bir arada
yaayan fakat gbela bir temasa sahip Avrupaya, Amerikaya
ve dnyann geri kalanna ilikin tarih birbirinden kopuk kal
maya devam etli. Tarih ne yazk ki hl gerek okurlar gerek ya
zarlar iin bir n iche m a r k e t* olm a zelliini koruyor. Benim
kuamdan sadece bir avu tarihi onlar kapsaml bir dnya
tarihiyle btnletirm eye alt. Bunun nedeni ksm en, tarih
biliminin byk oranda kurumsal ve dilsel sebeplerden tr
ulus devlet snrlarndan kurtulamam olmasna baldr. G e
riye dnp baktmda, m rm boyunca bu tarahln, bu k o
nudaki m uhtemelen en nem li zaaf olduunu gryorum.
Her eye ram en, 1 8 9 0 larda balayan tarihyazm m m o
dernletirme m cadelesinin kazanldn varsaymak 1 9 7 0 lerde makul gibiydi. Tarihyazm lokom otiflerinin yol alaca ana
demiryolu hatt ina edilmiti. Mamafih, modernleme yanlla
rnn, en azndan, vaka tarihinin Fransz dmanlar haricin
de kalan kesimin de, brakn kltr ve fikirler tarihini, iktisad
ve sosyal tarihin m uhakkak n plana gem esi gerektiini veya
siyas tarihin geri plana itilm esi gerekliliini ne srdkleri de
sylenemezdi. M odernleme yanllar katiyen indirgem eci de
ildi. Tarihin aklam a ve genelleme yapmas gerekliine inan
makla birlikte bunun bir doa bilimi olmadn da biliyorlar*) zgn ve kk bir talep iin yaplan retim - .n.
395

d. Bununla beraber, tarihin kapsaml bir projesi olduuna ina

nyorlard. Bu proje, ister Braudelin deyimiyle topyekn ta
rih ya da insanolunun btn bilim lerde yapt katklarla
iie bir kresel tarih, olsun, ister benim tanmmla, tarih s
znn en geni ifadesiyle her ey: Homo Sapiensin cilal ta
andan nkleer aa nasl ve niye geldiinin aklanm as,
anlamna gelsin fark yoktu.9 Yine de birka yl iinde tablo d
pedz deiiklie urad. Braudel bizzat A tm ales'den ikyeti
olduu iin 1 9 7 0 lerde artk onun ynetim inde deildi ve eski
p ro jen in esasn tekil eden n ce lik le r an lay , n em liy le
nemsiz arasndaki ayrm silinm iti. Tam da byle, Past & Presentdan eski kurtlar, Raphael Sam uelin yeni H istory W orkshop
J o u rn a itndan (Kom nist Parti Tarihiler Grubunun eskilerde
kalan en son evlad) ikyetiydi; derginin gem i hakknda,
ateli taraftarlarn ilgisini ekebilecek her tr ke buca ke
fetmesine ramen hibir ekilde sorular sormaya yellenm edii
ni dnyorlard. Tarihi, gem iin hatalarn bulup karan
bir nesnel aratrma alan olarak grmeye henz kim senin ce
sareti yoktu. Bu, ancak - Britanyann 1980lere kadar neredey
se bihaber olduu bir kavram olan- post-m odem izm moda
syla sz konusu olacakt. Neyse ki, yeni yzyln balamasyla,
post-m odem izm ciddi tarihyazm alanna ancak marjinal bir
baskn gerekletirecekti. Bununla birlikte yetm ilerin bala
rnda bir ara tarihyazmndaki eilim dnd. 1930 lardan itiba
ren btn savalardan galip ktklarn dnenler a n k duru
mun aleyhlerine dndn fark ediyordu. Yap inie geer
ken, kltr" trmantayd. Belki de deiimi zetlem enin en
iyi yolu udur: 1945 sonras g en tarihiler nesli B raudelin
M editerranean (1 9 4 9 ) adl eserinden esinlenirken, 1 9 6 8 sonra
s gen tarihilerse, antropolog Clifford Geertzin youn tarif
le stn bir hner sergileyen, zekice kaleme alnm Deep
Play: Notes on the Balinese C ock-Fight (Bali usl horoz d
v zerine notlar) (1 9 7 3 ) adl eserinden esinleniyordu.0
9

Braudel iin, /tmales'eki anm a yazs, 19 8 6 , say 1; benim al konum am ,

Eric Hobsbawm, On H istory (Londra, 1 997) s. 64.

10 Clifford Geertz, T he Interpretation o f Cultures (New York, 19 7 3).

396

Tarihsel m od ellerd en ya da g e n i neden niin so ru larn

dan", bir uzaa kayma sz konusuydu. zm leyici iarzdan
tariQeyici tarza, " ktisad ve sosyal yapdan kltre, gerein
telafisinden duygularn telafisine ve teleskoptan m ikroskoba
kayma vard: Tpk gen Italyan tarihisi Carlo G ingsbugu n 12
16. yzylda yaam Fruilli ek zan trik deirm encinin dnya
gr hakknda kalem e ald so n derece etkili kk m onografda yapt gibi... Belki de bu dnsel itim atszln bir
esi de doa bilim lerinin rasyonalizm ine karyd ve yzyln
bitim ine doru bu daha da rabet grd. Akadem isyenler ara
snda yapsaldan anlatm c tarihe ya da eski tarz siyas tarihe
pek fazla gei olduunu da syleyecek deilim. Her halkr
da, bildiim kadaryla, getiim iz otuz yl iinde, gen nesil
tarihiler, zm lem eci olmayan anlatm c tarih alannda, Ste
ven R u n cim an n bu yazn t r n d ek i T h e C ru sa d es ( 1 9 5 1 1954) adl eseriyle baard geleneksel bilim sellik zaferiyle k
yaslanabilecek bir bayapt ortaya koymadlar. Bununla bera
ber, 1 9 4 5 ten balayarak yarm yzyl boyunca, bariz derecede
nemli m eselelerin rtbas edilm e ve sessizlik iinde alma bo
yutu, boluklarn dorudan doruya arivlere dayanarak dol
durulmasna ya da olaylar tarihinin olumasna geni bir sa
ha yaratt. Bunu anlam ak iin , 1 9 9 0 larda kam uoyunun bilgi
sine sunulan Sovyet arivlerinin gizli ktasn, Souk Sava ta
rihini ya da Alman igali altndayken Fransayla ilgili uzun s
ren resm suskunlar ve halk efsanelerini ya da srailin kuru
luunu ve ilk yllarn dnm ek yeterlidir.
1960'lara kadar eskilere kar baaryla savaan tarihyazmndaki modernler, aralannda M arksistleri de barndran bir
ittifakt ve stnlklerine meydan okuyan kesim id eolojik sa
deildi. 1933ten 1 9 5 6 ya kadar ekillenen ve benim de arala
nnda olduum tarihiler neslinin ayet gerek ardllar yok
luysa, bunun nedeni souk savalann okullarda ve tarih fa
1 1 Lawrence Stone. T he Revival o f Narrative", Past &Pncsent 8 5 , Kasim 1 9 7 9 , s.
9 ,2 1 .
12 Carlo Gingzburg, II fo r m a g g io ed I vcrmi (Torino, 1 9 9 7 ) I P eyn ir vc K urtlar,
ev. Ayen Gr, M etis Yaynlan, 19961397

kltelerinde zem in kazanmas deil, - k i m uhtem elen durum

bunun tam ak siy d i- bilakis 1960 sonras solunun ounlukla
baka bir eyin araynda olmasyd. Ancak bir kez daha be
lirtmek gerekirse, bu zel olarak Marksizme kar gelien bir
tepki deildi. Fransada Braudelci tarihle Arnalesin 1968 son
ras sonu gelmiti ve derginin uluslararas apla sahip olduu
nfuz aniden de geti.
Tarih b ilim in d e yaanan d eiim h i d e ilse b ir adan
1 9 6 0 larn sonundaki kltr devrimini anmsatyordu; bu dev
rimin merkezss niversiteler bilhassa da niversitelerdeki
sosyal ve beeri bilim ler alan olmutu. Ruh halinde yaratt
deiime kyasla dnsel anlamda pek fazla meydan okudu
u sylenemezdi. Britanyada, 1968 sonrasnn tarih alann
daki sol kesim i ifadesini en iyi History W orkshopta bulu
yordu. Hareketin nne koyduu hedefte tarihsel keiflerde
bulunm ak, aklam a yapmak ve hatta tehir etm ek bile, esin,
em pati ve d em okratiklem e yaratm ak kadar nem li bir yer
tutmuyordu. Bu ayn zamanda, halkn gem i hakknda dikka
te deer dzeyde gelien beklenm edik ilgisi nedeniyle, tarih
olgusunun gerek ekranda gerek yazl eserlerde artc bir
hret kazanm olm asn da yanstyordu. Amatrlerle profes
yonelleri, iilerle aydnlan, kot pantolonlaryla gelen ve uyku
tulumlar ve erei yaplm creches ile ok sayda genci bulu
turan History W orkshop toplantlar, siyahlarn kilise ayinleri
ni andnyordu. Bilhassa da toplulua Galli bir m uhteem ta
rihi olan Gwyn Alf W illiam s gibi yldz niteliine sahip icra
clar gerekli hw yl* ile hitap ettiinde... Dk belli pantolon
giyen bu esm er adamn sahip olduu ahane kekem elik, ona
krsden yapt konum alann altn izme frsat veriyordu.
Britanyada ilk kez yaplan Kadnlarn Kurtuluu K onferansnn (M arlenein Yeni Soldaki kadn arkadalarmz tarafn
dan gtrld konferans) 1960larn sonunda nerilen bir
History W orkshoptan domu olmas bir istisna deildi. Bu
nun ardndan gelen Sheila Row botham in fem inizm in tarihsel
( * ) Galce gle gle dem ek - .n.

398

bildirgesi zne yakr ekilde H idden fro m H istory diye ad

landrlmt. Bu kiiler tarihe, dnyay yorum lam ann bir a ra
c olarak deil de topluca kendini kefetm enin, daha dorusu
topluca tannm lk edinm enin bir yolu olarak bakyordu.
Bu konum un tehlikesi o zam an da bugn de, bilim sel ara
trma ortam nn evrenselliinin altn oymasyd; halbuki lm
ve dnsel bir disiplin olarak -A lm an cada ve daha dar anla
myla ngilizcedeki ifadesiyle bir W issenschaft o la ra k - t m ta
rihin z bu bilim sel aratrm ayd.13 Ayn zamanda gerek m o
dem lerin gerekse de eskide kalanlann ortak olarak sahip o l
duklar bir baka eyin daha alt oyuluyordu: Tarihilerin m an
tk ve bulgulann genel kabul gren kurallanna gre yapt bi
limsel aratrm alannn, kurguyla gerei, kurulabilecek olanla
kurulamayacak olan, olm asn istediklerim izle m evcut gerei
birbirinden ayrd inancyd bu. Ancak bu giderek daha teh li
keli bir hal ald. Eski ve yeni devlet ve rejim lerinin, eitli kim
lik gruplarnn ve Souk Savan donm u buz tabakas altnda
uzunca sre rtbas edilen glerin tarih alanna uygulad si
yas bask m rm boyunca tank olduumdan daha bykt
ve m odem medya toplumu gem ie daha nce eine rastlan
mam bir ehem m iyet ve pazar potansiyeli atfetmeye balad.
Gerek gem iin deil de ancak kendi gayeleriyle rten bir
gem iin araynda olanlar tarafndan gnm zde tarih h i
olmad kadar yeniden gzden geiriliyor ya da kefediliyor.
Artk tarihsel m itolojinin byk andayz. Tarihin, uzmanla
r tarafndan savunulmas siyasette bugn eskisine nazaran da
ha fazla aciliyet iermektedir. Bize ihtiya var.
Ayn zamanda bize ok grev dyor. nsanln gncel so
runlar artk esas itibariyla hzr acil teknoloji uzmanlar tara
fndan zm lenirken, fiununla hi alkas olmasa da, tarih,
gemie nazaran dnyaya bakmzda daha merkez bir yerde
duruyor. Gemiin nesnel bir varoluu hakkndaki m nakaa
larn ortasnda, tarihsel deiim, evrendogumdan (cosm ogony)
13 Bkz. On H isto ry (L o n d ra , 1 9 9 7 ) k ita b m d a k i 2 1 . b l m . O r jin a li T h e
Historian Betw een the Q u est for the Universal and the Q uest for identity"
balyla yaynlanm t.
399

D arw inin yenid en in celen m e sin e kadar doga bilim lerin in

nem li bir bileeni haline geldi. Aslnda molekler ve evrimsel
biyoloji, palaeonoloji ve arkeoloji araclyla insanlk tarihi de
bizzat dnme uramaktadr. Bu, kresel hatta kozmik evri
min erevesine yerletirildi. Bunu devrime uratan DNAdr.
Bylelikle artk olaanst gen hom o sapien s'in b ir tr olarak
nasl olduklann biliyoruz. Afrikay 100.000 yl nce terk et
miiz. Tanm n ve kentlerin icadndan itibaren tarih bal al
tnda tarif edilen toplam , en fazla 4 0 0 insan nesli barndran,
jeo lo jik takvimde bir gz krpmasna edeer 10.000 yllk bir
zaman diliminden ibarettir. Bu ksa zaman dilimi iinde insa
nolunun doga zerindeki kontrolnde att admlarn etkile
yici bir ekilde, bilhassa da son on yirmi nesil srasnda hz ka
zand dnlrse, tarihin btnn bir nevi trm zn
patlamas olarak grebiliriz; bunu adeta m ehul bir gelecee
ilerleyen biyo-sosyal bir spem ovaya benzetebiliriz. Dileriz bu
felaket getiren b ir gelecek olm asn. Bu arada, ilk kez, gerek
anlamda kresel bir tarih iin yeterli iskelet mevcut. Hem de
bu kez eski m erkezi konum una kavumu durumda; ne beeri
bilim lerin, ne doa ve matematiksel bilim lerin ierisinde ne de
onlardan ayr ve fakat her ikisine de gerekli durumda. Keke
bu tarihi kaleme alacak kadar gen olsaydm.
Yine de benim neslimde de tarihi olm ak gzeldi. Her ey
den te keyif vericiydi. Kendi entelektel geliim i hakknda
yaptmz bir konum ada merhum arkadam Pierre Bourdieu
yle sylemiti:
Entelektel hayau akademinin tekdzeliinden ziyade sanat
nn hayatna daha yakn buluyorum... Entelektel almann
tm biimleri arasnda, sosyologun yapu alveri kukusuz
bana her anlamda en fazla mutluluk veren deneyim.1'1
Sosyolog kelim esinin yerine tarihiyi koyun ve ben de bu
na imza ataym.

14 Pierre Bourdieu, C h ases D ites (Paris 1 9 8 7 ), s. 38.

400

18
K resel Ky

mrn bir akadem isyen ve yazar olarak geiren b ir o to b i

yografi yazar mesleki hayatn nasl kaleme alr? Yazarken ka
tlarla ya da ekranla babaa kaldnda ne olur? Yazarlar ba
ka bir urala ilgilenirken ve yazm adklar zam anlar da yaz
iin malzeme biriktirirler. Bu, ayn zamanda Ju liu s Sezar gibi
eylem ad am lannm (ya da kadnlarn) yazma faaliyetleri iin
de geerlidir. G alyann ele geirilm esin e ilik in s ylen ecek
pek ok ey vardr ve ortaokul ocuklarnn hatrlayaca gibi
Sezar bunu o k iyi dile getirm itir. te yandan On th e G allic
War (Galya Sava Hakknda) adl eserin kaleme alnm as sre
cine ilikin, pek az ey sylenebilir - belki bir tek byk Ju liusun daha nem li ilerden vakit bulduka bunu bir kle sektetere d ikte ettirdii sylenebilir.
Ayn ekilde, akadem isyenlerin m esailerinin ou da toplan
tlar, retm e, ve aratrm a faaliyetlerinin tek dzelikleri ara
snda geer. Bunlar, daha grkem li hayat tarzlarna kyasla ma
cera yaama riskinden ve belirsizliklerden yoksun hayatlardr.
Bo vakitlerinin ounu dier akadem isyenlerin cam iasnda
geirirler. O nlar da zaten tek tek bakldklarnda ilgin olm ak
la beraber grup olarak heyecan uyandrmaktan uzak bir tr
dr. Bundan elli yl ncesine kadar, bir tarihiler birliinin se
401

nelik toplantsn niversite retm enlerinin herhangi bir top

luluundan ziyade bir sigorta irketinin yetkililerine benzet
mekte hakl olabilirdiniz. Gelgelelim , 6 8 kua akademiye gi
reli bu durum deiti.
retm enlikten haz duyan birine kukusuz renciler gru
bu daha ilgin gelecektir. Ancak bunun kayna, gruplar ha
linde renciyle karlam ann fazla bir beklenti dourmas
d eil, esas olarak o k u , tu tk u , u m ut, ceh alet, toyluk gibi
genlikle anlan zellikler ve genliin erdemidir. retmenlik
hayatm n ounu geirdiim iki kurum olan U niversity of
Londondaki Birkbeck College ve New Yorktaki New School
for Researchn (artk New School University) Lisansst Fak le sinde ise durum tam olarak byle deildi. Akademik
dnyann ksm en istisna bir ksm n tekil eden her iki okul
da kendine has renci gruplar barndryordu. 1 8 2 5 in Lon
don M echanics In stitu io n un halefi olan B irkbeck, gndz
alp geim ini salamak zorunda olanlar iin bir gece okulu
olma zelliini hl srdryor. Britanyadaki meslek hayat
mn byk ksmn burada geirm e nedenlerimden biri, nor
mal okul a sonras genlere nazaran daha yal ve olgun ve
olaanst hevesli rencilere retm enlik yapmann hazzyd. Onlara retmenlik yapmak haftada bir bu meslein mulad
snavlarndan birine maruz kalmak demekti: Tam gn alp
kafeteryada hzla bireyler attrarak okula gelen, ncesinde
de bir iki derse giren ve sizden sonra da evlerine gitm eleri bir
saat srecek olan bir grup insann ilgisini akam n sekiziyle
dokuzu arasnda canl tutmaya alm akt bu. Birkbeck ileti
im kurma sanatn retLii iin de iyi bir okuldu.
New Schools Graduate Faculynin gariplii, aykr izgiler
le enternasyonalizm i birletirm esind en ileri geliyordu. The
New School for Social Research, Birinci Dnya Savandan
sonra, snavlarn zorbal olarak grdkleri eye kar ayakla
nan eitsel, ideolojik ve politik radikal reformcular tarafndan
kurulmutu. Klasik felsefeden yogaya istenen her konuda
retim vermek zere New Yorkta bolca rastlanan birinci snf
insanlara ulat. T he Graduate Faculty, 1 9 3 3 te nce Hitler Al
402

manyas m dan, sonrasnda da Avrupann igal altndaki dier

yerlerinden kaan akadem isyen m lteciler iin kurulm utu.
kinci Dnya Sava srerken, caz dersleri ve yapsalclk hak
knda sem iner veren (C laude L6vi-Strauss ve Rom an Jako b so n
tarafndan) phesiz ilk kurum olarak tarihe geli. Radikalizm
ve aykr izgiler konusunda yapt n, Amerikann srad
rencilerini ve hatta Latin ve Bat Amerikadan daha ilgin ve
yetenekli insanlar cezbetti. 1 9 8 0 lerde kom nist rejim lerin
den silkinip kurtulm ak zere olan lkelerle iliki kurdu. Snf
lardaki Brezilyallarn, spanyol ve T rk rencilerin arasna,
PolonyalIlar, Ruslar, Bulgarlar ve inliler de katld. Bir kere
sinde kendi snfm da yirm i farkl m illiyet saym tm . Kendi
lkeleri hakknda ve zel konularda bana nazaran daha fazla
bilgi sahib i old u klarnd an, onlarn benden rendii kadar
ben de onlardan rendim . K esinlikle h ib ir yerde bu denli
farkl ve insan bu denli evke getiren bir renci grubu yoktu.
iletiim , gerek yaznn gerek retimin zdr. Her ikisini
de seven yazarn talihine diyecek yoktur zira, genellikle m ah
kum olduum uz terk ed ilm i adadan bu zellik sayesinde
kurtulmak mmkndr: nsan o zaman, okyanuslar tesinden
ielerin iinde yollanan m esajlar gibi kitaplarn m ehul alc
lar iin yazmak zorunda kalmaz. Bilakis retmen-yazar, oku
ra dorudan seslenir. Benim de mensubu olduum akadem ik
nesil iin konum a yapm ak m uhtem elen retm enliin ana
biim lerindendi. Pek o k bakmdan dersi veren kiinin bir oda
dolusu renciyle ilikisi, aktrn tiyatroda seyirciyle kurdu
u ilikiden farkszdr, tek farkla ders salonunun klan hi
snmez. Her ikim iz de b ir gsteri sunanz ancak bizim gsteri
miz onlar iindir. Seyircinin ilgisini kaybettiim izde bizi bu
konuda uyaracak olan tek ara derstir. Bununla birlikle ret
menin grevi daha zordur. nk seyircinin salt duygusal haz
almas ona yeterli gelm ez, oradan aklda tutup sindirm esini is
ledii bir yn zel bilgi ve fikirle kp gitm esini ister. En iyi
retmen bile iletiim kurarken sahne duruuna sahip herhan
gi bir aktrn yayd zellikten faydalanr; szgelii kiiliin
ne kan bir zellii, b ir m iza zellii, bir im ge, pratik zek
403

unsuru olabilir bu - ve talih yardm ederse, orada oturan in

sanlarn hayalleriyle rten bir kvlcm atelenebilir. stedii
miz ekilde iletiim kurup kuram adm z sn f tartmalan
sayesinde belirlerdik. Bu sebeple, bir niversite retmeni ola
rak, m eslek hayatm boyunca, uzm anlk isteyen konulardan
ziyade genel olanlar setim . Aslnda tarihle ilgili genel konu
lar hakknda kaleme aldm kitaplar, ya verdiim derslerden
ortaya km tr ya da daha uzmanlam balang noktalarn
dan sonra derslerde snanm m
retm enlik mesleinin hazz asl olarak bireylerle kurulan
karlkl ilikilerdedir. Ancak bu ilikiler, defterlerini alp ders
tiyatrolarna katlan geni kadnl erkekli grubun iinden pek
azn kapsar ve retm enin mesaisini dolduran dnem devle
ri ve snav katlar tom arlar arasnda bu ilikiler, m eslek! ha
yatn ancak kk bir ksm n kaplar. Halta bunlar kesinlikle
deimez bir rutinin parasdr. 1 9 7 0 ve 8 0 lerde, Londrada
Institute o f Historical Researchde kendi verdiim seminerleri
d nyorum da, k atlm clar iin bir aratrm a sem ineri
unutulmaz nitelikle olabilir. Halbuki dardan bakan iin g
rlen tek ey, akam stnn ilerleyen vakitlerinde, kitaplarla
evrelenmi birka dzine insann, ierinden ya da dardan
gelen birinin okuduu bir konuyu tartmas ve sonra da bir
ka yz m etre ilerideki birahaneye giderek bir iki tek atmas
dr. Olas bir film olarak dnlse dahi, bundan bir sinema
malzemesi kmaz.
Tpk Amerikan krsalnda tepelerden grlen ve ktay bir
utan bir uca kateden yk irenlerinin upuzun vagonlar gibi
otobiyografi yazmaya koyulan akadem isyenin hayat da bel
lekte geriye doru uzanr. G em ie bakldnda, birbirine ek
lem lenm i vagon zinciri, trenin getii deiik corafyalar ka
dar ilgin deildir. Benim irenim , ktadaki -A m erik ay iki
kta olarak hesaplarsak drt k tad aki- farkl kam ps ve kent
lerden geti. Geri, M assachusetts Institute o f Technologyde
(1 9 6 7 ) misafir retm en olarak geirdiim bir sm estiri ve La
tin Amerikadaki yan yllk retm enlik ve aratrma grevini
( 1 9 7 1 ) saym azsak - h e r ik isin d e de ailem le b irlik te y d im 404

emekliliimden n ce buralara geliim nispeten ksa ziyaretler

vesilesiyle olm utu. Bununla birlikte, kk ocuklarla bera
ber gezgin bir hayat srm ek bir akadem isyen iin ideal deildi
ve nihayet ocuklarn okul sorunu da bunu im knsz klacak
t. Amerikada kalc bir grevi kabul ederken lkedeki m erci
lerin anti-kom nisligi zerinde durm am tm . Kuzey Am eri
kann byk niversitelerinde arasra aldm m isafir grevler
bana cazip gelecek olsa, hem en M arlenein itiraz karm a dikiliverirdi; kk kentlere zg akadem ik hayat ona gre de
ildi. te yandan bu tr yerlerden biri, Getty C enter kat tutu
munu yum uatm t. O zam anlar hl Santa M onicada bulu
nan ve bilim adamlar iin bir cen n et saylabilecek bu yede,
1989da bir dnem kalm tk. Zaten Los Angeles pek tara ola
rak adlandrlamazd. Ben de, Stanforddaki yazlk m ahallede
geirdiim ksa sreli deneyim e dayanarak kam ps hayatna
kar baklk kazanm tm . Stanford m uhteem bir okuldu;
o zaman da imdi olduu gibi dnyann en iyi alt niversite
sinden biriydi, te yandan Palo Alto adnda, olabilecek en s
kc yerleim birim lerinden birinin iine kurulmutu. Aradan
uzun yllar g etiken sonra da, arabal insanlarn birbirlerin i
gzel evlerde arlad, bom bo sokaklardan ibaret bu h ib ir
yere benzemeyen m ekna ziyaret iin bile tekrar gidem edim .
Her ikim iz iin de en ideal dzenlem e bir byk ken tte ka
lc bir s edinip akadem ik seyahatler vesilesiyle sk sk yurtdtna km akt. Ne de olsa 1 9 6 0 larda hava yolu ulam nda
yaanan devrim bunu epey kolaylatrm t. Uakla Finland i
yadan Napoliye, Kanadadan Peruya, Japonyadan Brezilyaya
yolculuk ettik . Yaadm z dnem ler, g ebe p rofesre bir
baka ura daha kazandracakt; z olarak ayn kalan fakat
deiik m eknlarla birlikte farkllaan hayatn getirdii sam a
lklar, sknt ve zevkleri anmsamay seven yabanc m uhabir
oldum . M eslek h ayatm n byk k sm n , 2 0 . y z y ln en
nemli iki kltr kentinin ya merkezinde ya da yaknnda
retm enlik yaparak geirm e frsatna eritim : B irincisi B ritish
Museum'a bir ta atm mesafede, kincisi de Greenw ich Villageda, M anhattann zbez caz m ekn Bradleys sk and a
40S

bir ofiste altm dnemdi. (Ne yazk ki, Bradley^ 1 99 6 da

iflas etti ve o zamandan sonra New York benim iin asla eskisi
gibi olm ad.)
Gelgelelim, m eslek yaam da tpk yk vagonlar gibi getii
corafyada muhakkak muntazam bir hat izlemez. Sava, mesle
imde atacam adm lan geciktirm i, Souk Sava da epeyce
yavalatmt. Daha sonra bir durgunluk dnemi geirmitim,
fakat 1960lann ortasnda Britanyada ve yurtdnda baka tek
lifler gelmeye baladnda, bu en az geni kesimler tarafndan
m imlenm i biri olm ak kadar ilgin bir durumdu. Bununla be
raber, kitaplanm ancak krk yandan sonra yaymlayabildim
ve Britanyada profesr vasfn kazandmda elli yalanndaydm ki, bu ya, m eslekteki pek ou iin, kendilerinin hedefle
dii ya da kendilerinden beklenen en iyi yere oktan eritikleri
bir yat. Bu evreden sonra oumuz iin vaatler de ulatmz
baarlar da mazide kalr. M eslek ifadeyle, bu konum daki in
sanlar bekleyen bir yan m r daha vardr; m evcut durum un
dan daha iyisini getirm eyecek ve sonu gelmeyen yannlarla do
lu bir yar mr... Bir tek cppeyle kurdele -m eslek ve belki
sosyal o n u rlar- kalm tr geriye: O nlar da (en azndan beeri
bilimlerde) fahri payeler alan kiiye tek bir eyi anmsatr; ha
yat ar ar sona ermektedir, yarnlann ne gem ie ne bugne
bir katks olmayacaktr, ite dnya sava ve Souk Sava beni
bu durumdan korum utu. Talihin beklenm edik bir cilvesiyle
bu sayede hem genlik dnemi hem de vaatler orta yaa sarkt.
Ayn zamanda zel hayatmda da yeniden evlenmek ve ocuk
sahibi olmak da yeni bir balangca vesile oldu.
Aslnda meslek geliim im in nndeki tek gerek engel sa
vat - bunun beni yatlarm dan daha fazla madur ettiini
syleyemem. (Britanyada ava, mezun olan kadnlarn gele
cek beklentilerini kuvvetlendirm iti.) 1950lerdeki Souk Sa
va ortam i sahalarn tkam, yaynclarla yaplan szlem e
lerin nn kesm iti, te yandan fin -d e-s iecle [yzyln sonu]
ibaresinde olduu gibi sokakla, yani alan tarihiler ara1 Noel Annan, Our Age, (Londra, 1 9 9 0 ), s. 2 6 7 .
406

snda, asl olarak gen tarihilerin gayr resm dnyasnda, ilk

andan cidd i bir itib ar ed in m itim . N ispeten daha dar olan
Marksist tarihilerin cam iasnda ykselen bir yldz saylrdm .
Gurur ve entelektel kibir nedeniyle, bu nn yalnzca so
lun sem patisine ya da gerekli boluu dolduracak M arksistlerin nispeten az sayda olm alarna bal olup olm adn m erak
etmeye balam tm ; Souk Savatan bu yana, geleneki tarih
bile m uhalifliin bu herkese bilinen yorumuna boluk b
rakmt. Ne o vakitler ne de imdi, M arksist Tarihi Hobsbawm tanmlamasyla zdelemeyi umursadm da syle
yecek deilim. Tpk retm enlerin porto arabyla spanyol
arabn birbirine kartrm alarn nlem ek iin birlik toplant
odalannda gezdirilen srahiler gibi bunu hl boynumda bir
yafta gibi tayorum. G en tarihiler bugn belki de eskisin
den daha ok dikkatlerini materyalist tarih yorum una ynelt
meliler. Zira tpk materyalist yorum un totaliter propaganda
diye lanetlendii gnlerde olduu gibi, gnmzde sol kanata
mensup akadem ik sluplar dahi onu saf d brakm aktadr.
Her eyden nce, yarm yzyldan fazladr, insanlar M arksist
tarihin o gne kadar dndklerinden daha derin bir ey ol
duuna ikna etmeye uratm ve her eyden evvel bir tarihi
nin adnn onunla ilik ilen d irilm esi bunu k olaylatry orsa
bundan da yararlandm. Gurur meselesi olarak grdm ey
daha ziyade srf bir getto nnden muzdarip olm akt; dpe
dz, bir dier 20. yzyl gettosu olan Britanyann Katolik Camiasnda sivrilen kiilerin kamay zor hatta im knsz grd
konum a dm ekten korkuyordum . Kiliseyle yakn ilikisi
sebebiyle yetenekleri katolik d kesim tarafndan hi b ilin
meyen G.K. Chesterton buna iyi bir rnekti. (ngiliz yazarla
rn hibiri, bir vesileyle Kom nistlerin Chestertonu olm ay
dilediini belirten lalo Calvinoyla ayn gr paylam az.)
Dost eletirm enlerden dosta eletiriler almak deildi sorun.
Baarnn ll asl olarak dm anlk besleyenlerden ve ta
rafsz kesimden dosta eletiriler alm akt nk.
1960tan itibaren getto nnn snrlarn amakta olduum
giderek bariz hale geldi. P rim itive Rebels (1 9 5 9 ) adl eserim ge
407

rek sosyal b ilim ciler gerek ta rih ile r arasnd a A m erik ada
olumlu yanklar uyandrd. Birka yl iinde Almancaya, Fran
szca ve talyancaya evrildi. Daha geni bir kesimi hedefleyen
ikinci kitabm T he A ge o f Revolution 1 789-1848 (1 9 6 2 ) bir ba
aryd. En azndan salam bir yaync tem silcisi olan beyaz
sal, iri csseli, bykl ve bon vivatt [iyi yaamay seven] Da
vid Higham etkilem eyi baarm t. O kadar ki bana ekibine
katlm ay isteyip istem eyeceim i so rarak , C h arlo tte So k andaki E toile lokantasnda cam nndeki m asasnda bana
dzenli le yemei smarlamay teklif etmiti. u an bu satr
lar kaleme aldm srada hem Etoile (byk oranda ayn ye
mek listesiyle) hem de cam n masas hl duruyor. Lokan
taya mali destei, yaync tem silcileriyle yazarlarnn bir baka
hamisi -edebiyat evrelerine ait lokantalann ana kraliesi nvann daha evvel Sohoda alm o la n - Elena salyor. Ben de
hl irkette, Higham m yerine geen ve ondan sonraki isim
Bruce H unern kanatlan altndaym . Tarih bir fze hznda
ilerliyor olabilir ama baz eyler hi deimiyor. The A ge o f Re
volution adl eserim , George W eidenfeldin dzenledii ulusla
raras bir ortak retim serisinin paras olduundan, yle ya
da byle btn meziyetiyle hzla tercme edilecekti. Bununla
birlikte 1 9 6 0 larda yaplan yabanc basklar ve yedi ayn terc
me yararl oldu ve kitap her yerde olumlu tepkiler ald. Daha
sonralar, 1964 ylnda kitabn son derece kt yaplm bir s
panyolca tercm esinin, spanyol niversitelerinde hzla geli
en Franco aleyhtar hareket tarafndan beeniyle karland
n renecektim . Pek ok M arksist yayndan farkl olarak kita
bm yasak deildi.
1 9 6 0 larda epey eser yaym ladm : Bunlar, ii snf tarihi
zerine daha evvel kalem e aldm yazlarn toplam (Laborin g
Men, 1 9 6 4 ), 18. yzyldan balayarak ngiliz iktisat tarihi - I n
dustry and Em pire, 19 6 8 ) hakknda bir m etin, Ruslar Prag Bah a rna nokta k oy ark en G aller blgesin de kalem e aldm ,
dnyann Robin H oodlan hakknda efsane ve gereklerden
ibaret ksa bir alma (B andits, 1969) ve ayn yl iinde arka
dam George Rudele beraber yazdmz ve 1 8 3 0 daki ngiliz
408

tanm iilerinin kalkm asn konu alan, hayli geni b ir ara

trm ay tem el alan ( C a p ta in S w in g 1 9 6 9 ) adl m o n o g ra ft.
1971de University o f Londonda profesrlk nvann resm en
aldmda akademi cam iasna (en azndan Am erikada) giriyor
ve fahri unvanlar (en azndan Ivete) alyordum.
D olaysyla 1 9 7 0 lerde siyas olarak deilse d e a k a d em ik
anlamda saygn ve tannm biriydim artk. Bu on y llk za
man dilim i, durum u daha da kuvvetlendirecekti. J e t u ak lar
daki yeni akadem isyenlerden farkm , Byk Britanya K o m
nist Partisine yeliim in, tannan b ir tarihinin kiisel y a k n
lndan fazlas o lm asy d . S a d e ce A m erik a b l c H o b sbawmi tam am en unutm am gibiydi. Zira 1 9 8 0 lerin son u n d a
Sm ith Kanunu feshed ilene kadar A m erikaya g iri vizesi al
mam uygun karlanm ad ve neredeyse her yl oraya gitm em
gerekliinde hakkm da, bu engelden m uaf tutulduum u b e
lirten bir feragatnam e gerekti. ngilizce yayn yapan en say
gn tarih dergilerinden birinin kurucusu ve yayn kurulunun
aktif yelerinden biriydim ve saygn tarih k on seylerin in ve
kom itlerinin de yesiydim. Londradaki sem inerler, lisan s s
t d ersleri, ulusal ve u lu slararas d oktora ren cile ri y en i
profesr yeterince megul ediyordu. Dier yerlerdeki grev
ler ve konferanslar iin se davetler artarak devam etti. B irk beckd eki son ylm da Londra, Paris (C olleg e de F ra n ce ve
E co les des H autes E tu d es en S cie n ce s S o cia le s) ve A m e ri
kadaki (C o rn ell U niversityde serbest profesr o lara k ) k u rumlarla ayn anda iliki iindeydim . Bu durum hafiften an
lamsz olsa da zellikle zevkliydi nk meslek talihim in bu
denli sram a gsterm esi beklediim ya da zendiim b ir du
rum deildi. yle ya da byle, 1970'lerde ksm en M eksikada
(henz gen bir aileyken) ve Kolom biya, Ekvator, Peru ve J a
ponyada (alim olm adan) geirdiim iz dnem ara sra g ere
kstym gibi gelse de m uhteem di. Ka akadem isyenin ka
rsna, ocuklarn ngiliz antropologun ocuklaryla beraber
mzik dersine gtrm ek iin , Peruda Sierralarn ortasnda
tavuk dolu bir otobsle, kayt cihazlaryla, 4 5 km lik bir seya
hat yapmak nasip olm utur? Bu esnada akadem isyen koca da
409

yeni kam ulatrlan hacietu laya ait ve henz kurulm u Ziraat

Arivlerine gidecek belgeleri ar ar incelerdi - zira binalar
4 0 0 0 metre ykseklikte bulunurdu.
Belki de sz konusu on yllk dnem boyunca derin bilgiler
ieren m akaleler yazmama ram en, akadem ik ierikli kitapla
r neden daha seyrek kaleme aldm bylece akla kavu
ur. Srekli onunla megul olarak yazdm tek kitap T h e Age
o f C a p ita ldi ( 1 9 7 4 ). Balangta niyetim bu olm asa da, 19.
yzyln alabildiine iddial bir genel tarihini yazma greviyle
kar karya kalm tm . Aslnda ayn dnem de, eit dzeyde
iddial bir baka alm a olan, 1 9 7 8 -1 9 8 2 de Turindeki Einaudi tarafnd an y aym lanan H isto ry o f M arx ism adl eserin
planlanm as ve yazlmas aam asnda da youn olarak al
mtm. Ancak eser talyanca dnda baka dillerde geni ke
sim lere ulatrlam ad, nk bu konulara ynelik genel ilgi
1 9 7 0 lerin son u nd a b ird en b ire d g sterm iti. Yine de
1 9 8 0 lerde, byk oranda New York ve Los Angelesteki son
derece elverili koullara bal olarak retim faaliyetim yeni
den hzland. 1 9 8 4 te, ii snf tarihi zerine bir dizi tez da
ha (W orlds o f L a b o u r, A m e rik a da W orkers) y ay m la d m .
1 9 8 7 de 19. yzyl hakkndaki eserin nc cildini (The A ge
o f E m pire 1 8 75-1914) ve her ikisi de 1990'da yaymlanan da
vet edildiim iki konferans tem el alan iki kitab N ation s an d
N ation alism since the 1780s ( 1 9 8 5 te Belfastta bundan baka
hangi konu hakknda konferans verilirdi k i?) ve E ch oes o f T he
M arseillaise: Two C enturies L o o k b a c k on T h e F rench Revolution u yaym ladm . Ayn zam anda, P asl& P resen l'm b irk a yl
nce dzenlenen bir konferansn tem el alan ve beklenm edik
etkilere yol aan T he Invention o f Tradition (1 9 8 3 ) adl eserin
yayn kurulunda bulundum . Yan bam alm ekzantrik bir
tarihi ve meslein ileri gelenlerinden biri olarak hakkm daki
kanlar, M arksizm de srar ettiim ve durm akszn rettiim
ynndeydi.
Aslnda New School'u n huzurlu ortam nda (1 9 8 4 en beri
her yl bir sm ester burada retm enlik yaptm) kalem e ald
m T he A ge o f E xtrem es 1914-1991 gerek ticari bakm dan ge
410

rek ald eletiriler asnd an en baarl kitabm olm u tu .

Dnyann her tarafnda ideolojik yelpazenin tmnde olum lu
karlanmt. Sadece Fransay saymazsak, Kanadada ve Tay
vanda dller kazand, lbranice ve Arapaya tercme edildi,
Tayvancaya ve kuzey Kuzey in Lehesine, H rvataya, be
nim neslimin hl Srp-Hrvat dili olarak bildii dile ve hem
Arnavutaya hem de M akedoncaya tercme edildi. Yeni yz
yln ikinci ylna girdiimizde otuz yedi dilde birden ya basl
m ya da bu ynde hazrlklar yaplmt.
Bununla birlikte tarih yazm gibi gerek yerel gerek kresel
siyasete batm bir sahada ikisini birbirinden ayrmak gereki
olmazd. Benim konum um da birisinin M arksist gettoda an l
maya ierlem esi ne kadar doalsa da, bir tarihi olarak yapt
m ne m uhakkak bir M arksist olarak sahip olduum nn
(1 9 6 0 ve 70lerdeki ticari baarnn da) faydas dokunm utu.
Macaristan ve Slovenya haricinde gerekten sosyalizm in var
olduu lkelerde kitaplarm n baslmam olmas elikili ge
lebilir. Oralardaki ortodokslar iin M arksist yorum " tabiri sa
dece biteviye tekrarlanan ve resm kabul gren kat fikirler an
lamna geldii iin, kitaplarn ne bir inansz ne de bir M ark
sist olarak basam ayacaklar ( bir M arksist deilse de kukusuz
belli konularda bavurmaya deecek) bir tarihiyle ne yapa
caklarn bilemediler.
Batda ve daha ziyade o vakitler nc Dnya olarak ad
landrlan blgelerde 1 9 6 0 lar benim yazdm tarih tr iin
iyi bir dnem di, ya da daha kesin bir dille ifade edersek, tarihyazmndaki m od em letiricilerin ittifak asndan -ta lih le rin i
en son blm de ta rttm - iyi bir dnem di. O tarih te, artk
1930la n n Cam bridgeli gen radikallerinden biri deilse bile
eski g nlerin ansn unutm ayan Ja c k P lu m bu n (so n ra Sir
Joh n olan) tavsiyesi zerine Penguin Booksun sipari ettii
ciltlik Economic H istory o f B ritain adl eseri bir dnn: Kita
bn yazarlar ben, M .M . Postan ve Christopher H illdi. Kendi
leri bunu tercih etm edikleri srece artk M arksisller gettoda
deildi, bilakis tarih alanndaki dnem e zg ana eilim in bir
parasn oluturuyorlard. Bunun yan sra, Avrupa ve Ameri
411

kada okul ve niversitelerde, radikal zelliiyle tannan in

sanlar faal olarak bulup karan yeni bir siyas aydn sol filiz
verm ekleydi. A ltm larn ortalarnda byk baar kazanan
E.P. Thom psonun T he M aking o f T he English W orking Class
adl eseri bundan tr, aniden yazarna hak ettii ama bir o
kadar da herkesi hayretler iinde brakan uluslararas n geti
recekti. Daha yal retm enler bir sreliine rencilerinin
neredeyse baka bir kitab ellerine alm adklarndan yaknacakt. Ben de ne Edwardin dehas ve karizmas vard ne de onun
yakalad ticari baary yakalam tm , ancak ben de radikal
gen renci okurlar cezbeden bir duyarllkla ve on lann ilgi
sini eken konularda yazmtm.
Bilim sel dnceyle siyasetin birbirine o denli bal olduu
nc Dnya dnda baka bir yer daha yoktur. Kukusuz
M arksizm burada anti-em peryalist zelliine bal olarak, srf
kk bir akadem ik aznln yaftas deildi, ayn zamanda
daha gen aydnlar arasnda da hkim id eolojiydi. Brezilya
buna iyi bir rnektir. Sol kesim le ilikisi olan hem en herke
sin, hapse girmediyse ge zorlanarak sosyal hayattan dlan
d asker rejim dnem inde bile (1 9 6 4 -8 5 ), yeni bir niversi
tenin kadrolam a aam asnda benim gibi insanlarn fikrine
bavuruluyordu. A slna bakarsanz, 19 7 5 'te ben i Tarih ve
Toplum gibi mulak bir ereveye sahip bir konferans ver
mek zere davet eden ve kadrolam a srecinde fikrim i aldk
lar bu yeni niversitenin rencileri ekseriyetle -b e lk i de bu
artc d e ild i- ateli rejim kartlaryd. Bu bir tesadf de
ildi. Baka alardan pek titiz olmayan ama blgesel bir aka
dem ik olaya haddinden fazla yer ayran basn (T h e E stad o de
S ao P au lo beni rlanda doum lu olarak tantm t) M arksist
form asyonum u vurgulam ak iin fazladan aba gsterm iti.
Aslnda dost canls gazetecilerden duyduum kadaryla re
jim , yetm ilerin ortalarna gelindiinde biraz gevem i gibiydi
ve Cam pinas Konferans tamamyla rejim in ne denli serbesti ye kazandn snam ay hedefleyen ilerin bir parasyd.
Bunun iin, akadem ik konular dnda kalan grleri m uh
temelen renciler tarafndan kuvvetle alklanacak -sa h id en
412

de y le o lm u tu -2 tan nm bir M arksistin davetini ilan etmektem ve olay olabildiince reklam etm ekten daha etkili bir
yol olajbilir miydi? Bu durum diktatrl asla kabullenm e
mi ve onun hogr snrlarn esnetm ekten asla vazgem e
mi B rezilyaya zg m edeni cesaret ve zeknn bir bileim iy
di. Brezilyal generaller dier Latin Amerika lkeleri kadar l
drc! deillerdi belki ama onlarn rejim i de ziyadesiyle kan
lyd vce hapis ve ikence tehlikesi de gerekti. G rnen o ki
m uhalefetin hesaplan doru km t: Rejim yerini devretm e
ye haznrd.
Brez ilya diktatrlne kar yrtlen m cadelede, yapt
m aznck ve bilinsiz katknn sonrasnda bir yazar olarak ba
na da Ifayda salam olm as artc deildir belki. Batl libe
rallerin pek yaygn fark etmedii srad gereklikten de fayda
salam tm : yle ki 1960lardan 1980lerin oralanna kadar,
ABDn in deyimiyle hr dnya, faizmin dnden beri en
geni ap l anti-dem okratik hkm etler evresinden geiyordu;
bunum en tipik tezahr de askeri rejimlerdi. Bazen akl almaz
iddetle susturulsalar da aydnlar ve phesiz renciler, Yuna
nistand a olsu n , T rkiyede olsu n, Ispanyada, Latin A m eri
kan n her zam anki m im li lkelerinde veya G ney Kore gibi
lkelerde olsun sz konusu asker! mdahalelere iddetle kar
kyordu. Bu rejim ler en ufack bir zem in saladnda, m u
halif yazn ulalabilir klm ak ve okum ak siyas dem okratik
lem e ynnde atlacak n celik li adm lardan biri oluyordu.
Sz konu su lkelerde, ticaret dnda kalan sekinlerin eitim
ald yerler niversiteler olduundan -A B D haricinde iletm e
faklteleriyle MBA d erecelerinin zam an hl g elm em iti- o
yllarda bu kesim in iinden siyasete, kamu hizm etine, akade
miye, gazetecilie ve dier medyaya girenler, sosyal bilim ler ve
tarih le sol grlere sahip isim lerle tanyordu. O dnemde
bylesi bir ne sahip isim lerin says ok fazla olmadndan,
okur yazar m u hitlerind e isim lerim iz hayli ne kt. stelik
2 T he E s a d o , yerel Times, azna kadar dolu b ir o d itoryu m d a... co k u lu ve
uzun sre dinm eyen b ir alk koptuu yazd, E sa d o d e S d o P aulo, 2 8 Mays
1975.

413

eserlerimizin -yasal ya da k o rsa n - tiraj da ahm ahm deil

di. Haliyle dem okratiklem eyle birlikte bunda da art olabilir
di. G eri bunun en yksek rakamlara eritii lke Brezilya ol
mutu. 20. yzyl tarihi kitabnn ilk basks burada btn l
kelere nazaran daha ok satlm t. Geri bunu olduka srad bir yaync olan Luis Sczwarczin yardmlarna borluyduk.
Bu anlam da, B atda kat sac hk m etlerin ykselm esi,
gevemesi ve dmesi srasnda ve daha sonrasnda bir yazarn
meslek hayatnn izledii seyir, 20. yzyln ikinci yarsnda
hr dnyann daha geni lekli entelektel tarihesine de
k tutabilir. yle ki; 1 9 6 0 tan itibaren eitimli sekin nesille
rin ykselii isyan ruhunu getirdi. Halta bunlar ksa sre iin
de sistem le blnleseler (o zamanki tabirle), ya da kendile
rini Sistem le btnletirseler bile... Sz konusu yazarlann
okunm asna ar deer bim ek anlam na gelmez bu. Bazlar
geici bir sre siyas ya da ideolojik moda gerei marka haline
gelm iti. Szgelii, altm larn soundaki byk renci ayak
lanm alarnn olduu yllarda, politik filozof H erbert Marcuseun eserleri Bat dnyasnda hem en her niversite kitap
snda sergileniyordu. O nun kitaplarna en azndan ABDnin
Bat ve Dou K y larn d a, P a risle , S to c k h o lm de, M exico
C iy de ve Buenos Airesde rastlam tm . (Em ekliye ayrlm
bir kayak retm eni olabilecek, bronz tenli, doada gezmeyi
seven biri olan Marcuse, Cambridgede M assachusettsle tan
tmzda hi dzgn giyimli deildi.) Yine de eserleri birka
yl iinde hevesli doktora rencilerinin umutsuzca tez konu
su aradklar l dnyaya geri dnecekti.
Bir lkede dolaysyla politik marka haline gelen yazarlarn,
isim lerinin bana gelenlerin farknda olup olm adktan konu
dyd. Tpk 1 9 8 7 de Gney Koreyi ziyaretimde be kitab
mn da tercme edilip yaymlandn (korsan basklarla)
rendiimde olduu gibi, okurum un olup olmadn daha bil
mediim lkeler vard. New Sch ooldaki lranl arkadam o l
m asayd, Ali E kber M ehdian adl b irin in , 199 5 baharnd a,
Tahranda T he A ge o f Revolution' tercme ettiini ve m uhte
m elen yayn izni alm ak iin" 1 7 8 9 -1 8 4 8 e, Avrupay da ekie414

yerek yaynladm nereden bilecektim . Brezilyada ve biraz o l

sun A rjantin'de ya da tandm ve dostlara sahip olduum l
kelerde, bu isim lerin nasl olup da bu denli tanndna ilikin
kurnazca bir fikir edinm i olsam da, bu oku r potansiyelinin
boyutunu epey sre kavrayamadm.
Bu, M arksist otobiyografi y azarn , tek n o lo ji ve k lt r n
kullanl sahasna, yani 1960lardan balayarak Batda yksek
renimde yaanan muazzam genilem eye elik eden fotokopi
m akinelerinin kullanm ndaki patlamaya gtrr. Bu sayede,
yeni retm en ve renci kitleleri, orta halli bteleri iin fa
hi olan ve aksi takdirde ktphanelerinin clz kaynaklarna
dahil edilem eyecek kadar p ah al, m him yabanc akadem ik
metinlere ekseriyetle para verm eden eriebildiler. Takdire a
yan spanyol yaymevim Gonzalo Ponton o f C riicann Buenos
Aires brosu, dolaysyla kitabm n zel bask yapm asnn ze
mini olduunu tahmin etm i ve ben de gen okurlarm n ya
da en azndan ism im e olum lu tepki verenlerin boyutunu ke
fettikten sonra 1 9 9 8 de Buenos Airese yaptm bir ziyaret s
rasnda bu ii tevik etm itim . Bunun tam aksine kom nist
dnyada bu tr aygtlarn olm ay nedeniyle, m u halif ktr
ya karbon kadyla kopya ediliyor ya binbir zahm etle daktilo
ediliyor ya da ezberleniyordu.
Eserlerinin kaderinden hareketle kom nizm in d ve
knn dnce dnyasna yansm alarn ve ayn tarzda bu
nun neticelerini takip edebilecek yazarlar vardr kukusuz ben onlardan deilim. ki nedenden tr bunu yapmak bir
hayli zor. Sz konusu rejim lerin yklmasndan nce, m uhalif
hatta yrrlkteki gre tam am en zt fikirler ieren yazna
yasal olarak gbela izin veriliyordu. Pek ok okuyucuya bas
l halde ulam am eserlerin nasl bir etki yarattn lm enin
bir yolu yok. G eri bu, bylesi eserlerin farkl yollardan tann
m asnn nnde bir engel deildi elbet. Kom nizm in sona er
mesinden sonra, tarih ve siyaset zerine ciddi eserlerin basl
mas takdire ayan George Soros gibi iyi niyetli dostarn yapt
maddi destee balyd. Bu durum yazara bilinli, mevcut
ya da muhtemel okurlar hakknda pek az bilgi verir. Sahip ol
415

duu kurumlar ve yapt baka iyiliklerle neredeyse tek ba

na eski SSCBdeki ve pek ok Dou Avrupa lkesindeki d
nsel ve bilim sel faaliyetlerin serbest piyasa denen orman
yangnnda yanp kl olm asna engel olan Soros sayesinde en
azndan kitaplarmdan ikisi - T h e A ge o f Extrem es ve N ations
an d N a tion alism - kk Dou Avrupa dillerinde baslmt. O
kadar kk bir kesim e hitap edecek kiLabn tercm esi iin
yaplmas gereken m asraf m uhtem elen asla gze alnamazd.
stelik, kitaplardan biri, (N ations an d N ation alism ) dalma
sonras oluan kk devletlerin dayanak noktasna -e tn ik ve
dilsel m illiyetilie- ynelik bir eletiriydi. Dolaysyla Tiran,
skp ve Priinamn kitaplarnda ilgili kitaplardaki bylesi
eletirilere ynelik bir talep fazlas yaanmas epey uzak bir
olaslkt. Bununla birlikte dnya halen Babil kulesinin glge
sinde yaadna gre, bundan em in olabilir miydim?
te yandan, ngilizce konuan dier m eslektalanm a naza
ran sanrm Babil sorunuyla ben daha iyi baa k tm . Zira
meslek hayatm sadece gezginci deil ayn zamanda ok lisanlyd. Karlatrmal edebiyat rencileri ve dilbilim ciler sayl
mazsa, tarihilerin dile btn bilim adam larndan daha ok
gereksinimi vardr. Zira, katksz yerel tarih haricinde pek az
konu, en tekil devletlerde bile tek bir dil araclyla btny
le incelenebilir. ki lisan renerek yetitirilm i olm am , resm
renim den ziyade konuarak lisan renm e becerisi ve ya
banclarla birlikte oradan oraya tandmz gem i zamanlara
ait Yahudi deneyim leri sayesinde retmenliimde, az da olsa
yazlarmda, radyo ve TV almalarmda her zaman ok usta
ca saylm asa da m u h telif dillerden yararlandm . Bu durum
m eslek hayatm a olm as g erekend en daha k ozm o p o lit bir
renk katl. Hele bir de kim i lkelerdeki konferans ya da TV
konumalarnda, m uhabirlerin sizden radyo ve TV m ikrofon
larna yerel dilde iki ift laf etm enizi beklediini dnrse
niz, bu zellik sayesinde gelen tannm lk da iin cabasyd.
Yllar ilerledike, Birkbeckteki blm brosu, m uhtelif aksanlarla Profesr Hobsbawmm odasn soran yabanclara, kafeter
yada masamn etrafnda oturan AngloSakson olmayan seslere
416

ve Londradaki hayata peyderpey ayak uyduran Perulu, M eksi

kalI, Uruguayl, Bengalli ya da O rta Doulu aratrma grevli
lerine rastlam aya alm t. Bu ren cilerin hepsi iyi n iyetli
niversite rencileri deildi. Geride braktm z krk yl iin
de ngilizce, kresel iletiim de yle evresel bir role sahip o l
mu ve bir dier uluslararas dil olan Franszca o denli hzl
inie gem iti ki, benim gibi bilim adamlar eskiden sahip ol
duklar tercm anlk ve entelektel araclk ilevlerini byk
oranda yitirm iti. Yine de ngilizceyi ne anlayan ne de konu
an, (zeki ve mutsuz Raymond Aron gibi nadir grlen rn ek
lerin haricinde) tek dil bilen byk Fransz aydnlarnn kua
hayatta olduu srece en azndan Avrupada bu roln ne
mi vard hl. ktisadi Tarih C em iyelinin hem en sava sonras
konferanslarnda, byk tarihi E m est Labroussee tercm an
lk yapm tm . (Beni beyaz Bordeauxdan uzak durm am iin
uyarmt, kendine saygs olan bir Fransza layk olm ayan bir
ikiydi.) F ranszca dnda Fern and Braudelle herhangi bir
iliki kurm am m m kn olam azd. 6 0 larn ortasnd a, ik in ci
bir dil bilm e konusunda daha gelikin bir sonraki nesil olgun
lua eritiinde bile kullanlan dil katiyen akc deildi. F ran
sann nde gelen tarihilerinden Em m anuel Le Roy Ladurie,
ayet Londraya ilk ziyaretini anmsarsa bu konuda beni onay
layacaktr. Dou Avrupal bilim adam lan bir zamanlar Fransz
caya bel balam lard; 1 9 9 0 larda onlarn New School'd aki
rencileriyse dnem devlerini ngilizce yazmakta hi glk
ekmiyordu. Bununla birlikle, akadem isyenlerin iinde yaa
may srdrd kresel kasaba ok dillilie dayanmay sr
drmeli. Zira, herhangi bir Batl aydn, N anjing, Nagoya ya da
Seulda bir sokakta kendini sar dilsiz ve zr cahil gibi rehbersiz hissedip hissetm ediini dorulayacaktr. Oralarda yaayan
biri en az iki lisan konum aldr.
Bununla beraber kresel kasaba da gerektir. Zam an ve m e
kn snrlam alar neredeyse tam am en ortadan kalktnd an
akademik m eslek hayat Avrupa O rtaa dnem indeki haline
geri dnd yani, gezen ve bunu daha ok havayoluyla yapan
bilim adam larnn hayatlar haline geldi. Sanrm benim am
417

dan kresel kasabadaki hayatm krk yla eriti. M eslek geij.

im le zel hayatn snrlarnn muglaklat ya da tamamen
ortadan kalkt noktadaym . Belleim de, akadem ik seyahatlarin yapld m evsimlerde (yaz dnem inin sona erm esi gibi)
evim ize gelen bir m isafirle yediimiz akam yem ekleri, aile
nin yan sra, yerli ya da yabanc, geici olarak bamsz ya da
mevsim ruhuna dman Francis ve Larissa Haskell, Arnaldo
M om igliano, Yolanda Sonabend gibi arkadalarn da bulun
duu Noel yem ekleriyle karyor. Profesrlerin sadece dier
akadem isyenlerin arasnd an arkada ed in d iin i syleyecek
deilim . G eri ou arkadam z byleydi tabii... M arlenele
benim byk kent ortam nda yaamay sem e nedenlerimiz
den biri aslnda, Londra ya da New Yorktaki h ibir niversite
m uhitinin oradaki sosyal hayata hakim olacak d enli byk
olm am asyd. D ier taraftan ister akadem isyenlerin, medya
alanlarnn ya da iadam larnn arasnda olsun, kresel ka
saba hayatn m erkezi olduundan daha o k tesadflerin ha
kim olduu bir yerdi. Kresel kasaba sakinlerinden her biri
nin ya Burada" (Londra, Cam bridge, M anhattan ya da artk
neresi olursa) ya da bir baka yerde kkleri ve pek ounun
da kalc ikm etleri vard. G erek zel hayatlarna gerek mesle
k hayatlarna bal olarak ek seriy etle birden fazla yere ait
oluyorlard. Szgelii benim h er mevsim Londradan Manhattana tanyor olm am ya da ktalar ve okyanuslar tesi ayr
yerlerde alan ve sadece hafta sonlar hatta bazen daha sey
rek buluan iftler olduu gibi...
Kresel kasaba, bu kiilerin m odem dnya zerinde yaptk
lar biteviye Brow n* hareketi srasnda, konferans ve sempoz
yumlar gibi beklenen vesilelerle ya da i ve tatil gibi tesadfi
vesilelerle karlam alarna dayanan bir dizi olanak barndr
yordu. Burada ne yapyorsun" sorusu, Santiago de C hiledc,
Seulda ve Mysoredaki hayatm sresince hep iittiim bir so( * ) Brow n hareketi: Kk paracklarn bir gazn ya da akkann iine salndklannda yapt dzensiz hareketler. Szgelii, toz zerreciklerini suya brakrsa
nz ve onlara m ikroskoptan bakarsanz zerreciklerin olduka rastgele bir tarz
da dans ettiklerini grrsnz - .n .
418

ri olm utu. Ancak bu, kresel kasabaya has tesadflerden sa

dece biriydi. G eicilik, inziva, CNNle birlikte otel, bar ya da
kiralk arabada karnza kabilecek beklenm edik olaylar b ir
baka boyutuydu. ya da m eslek turizm olarak adlandrlabi
lecek en iyi organize olm u tu rneler bile -s zg elii, gzel yer
lerde dzenlenen akadem ik sem pozyumlar, Lake Com oda Vil
la Serb elloni, Venedikin sularnda Fondazione C ini, kum sal
ve golf olana banndran lks i to p lan tlar- kresel kasaba
nn asl faaliyet mahali deildi. Kresel kasaba, blgenin yerli
si olan ailelerle, gezginlerin, yabanclarn, projelerin, gelenle
rin ve gidenlerin bir btn oluturduu yerel insan ilikileri
a biim ind e kendini gsteriyordu. Ksacas kresel kasaba
nn esas faaliyet alan dnyann eitli yerlerindeki m isafirper
ver ailelerdi. H elsinkide olsun M anhattanda olsun evde ar
ladmz misafirler aile fertlerim iz deildi. Ancak ister Yeni
Delhiden ister Floransadan geliyor olsunlar adeta ailem iz ka
dar bizden birileri gibiydiler. Kk gndelik dnyalarm zn
birer parasydlar. Arkadalarmz bizi ilk kez tantrdnda
dahi - k i bu kesinlikle son grm em iz o lm a z d - birbirim iz
hakknda pek o k eyi zaten biliyor olurduk. Bavurduumuz
kaynaklar, duyduumuz haberler ve dedikodular ortakt. Yeni
bir m u hit iinde kalc ya da yan kalc bir varlk edinm ek iin
baka bir yerden beraber gelm i de olabilirdik. Tpk 1 9 8 0 lerde New Schooldaki ilk yllarm da bizim iin sz konusu oldu
u gibi. O nlar bizim aramzda, biz onlarn arasnda kom uluk
ilikileri iinde yayorduk.
Benim am dan bu, M arlenein artan eliine dayanan, ola
anst elenceli, rahat, seyahatlerin renklendirdii, i, tatil,
keifler, yenilikler ve eski dostluklarn i ie getii bir hayal
oldu. Yoksulluk, durm akszn felaket ve lm ler yaayan insanlann da glebildiine, ya da en azndan gzel akalar yapa
bildiklerine tank olm ak bana unu syleme cesareti veriyor:
ok elenceli bir hayatt. arpc eylem lerin, glklerin ve
yahut (zihindekiler saylmazsa) tehlike ve korkunun damgastn vurduu bir m eslek hayat deildi. Tpk ait olduum ansl
aznln dier fertleri gibi, ben de kendi hayat deneyim lerim
419

.... 2 0 . yzyln g erekleri... ve insanln tank olduu kor

kun olaylar silsilesi arasndaki kartlk karsnda aknla
kaplyorum .3 M eslek baan ltleri iinde bakarsak hayatm
tatm in ed iciyd i. zel hayatm d aysa h i um m adm kadar
m utluluk tattm.
G enken hayalini kurduum hayat bu m uydu? Hayr. Bu
dorultuda gelimi olm as sebebiyle pim anlk hissetm ek sa
ma, hatta aptalca olur. te yandan iimden bir ses, Byle bir
dnyada insan huzurla yaayamaz", diye fsldyor. G enliim
de okuduum adamn dedii gibi; M esele onu deitirm ekte.

3 Ju lio Caro Baroja'dan a ln l, E .J. H obsbaw m 71te A g e o j E xtrem es, (L ond ra

1 9 9 5 ) s. 1.
420

19
Marseillaise

ikinci Dnya Sava haricinde 1 9 3 3 ten sonra Fransaya hem en

her yl gitm itim . Bu lke hayatmda neredeyse yetm i yl -v e
aslnda annem in evde ocuklann a Franszca retmeye bala
d tarih dnlrse galiba daha uzun bir s r e - yer tuttu.
Annem bunun iin baba Dumasn Les Trois M ousquetaires adl
kitabndan faydalanmt - kaln ciltli kitab bitirmeyi asla ba
aram am tk. Annem ve kz kardeleri Franszcalarm ilerlet
sinler diye Belikada b ir pansiyona gnderilmilerdi. Fransz
cay evrensel ikinci dil olarak kabul eden Avrupallann o son
nesline aitim . Uzun yllar seyahatlerle geen bir hayatn ardn
dan bile, herhangi baka bir yabanc kente nazaran sanrm
Parise daha sklkla gittim . Ve hepimiz asndan Paris Fran
saya dair yaadmz her ne varsa onlarn zn tekil eder
di, hl da ediyor.
1933 ilkbaharnda B erlinden ngiltere'ye giderken k sa .b ir
mola srasnda bu kentle ilk kez tanyordum. Am cam la bir
likte yola km tk. Belli ki hl Berlinde bir takm son ayar
lam alar yapm as gerekiyord u ve P ariste b ir ii vard. Zira
Londraya giderken bu kente uramak biraz dolam bal bir yol
sem ek olurdu. Galiba film iiyle ilgiliydi yapacaklan, nk
Parisle daha ileriki tarihlerde gerekleen faaliyetleri Fransz
421

sinema ortamna ait kapsaml bir ebekeye dayanyordu. p

hesiz Universalde geen gnlerinden kalan ve Berlin'de g
men film tekn isyen leriy le olan tan k l n n glendirdii
balantlard bunlar.
Bizim gibi ailelere sahip delikanllar er ya da ge Parise git
meyi bekledii iin heyecanlanm ancak armamtm. As
lnda heyecanm n tek nedeni de Paris deil, Nazi snrn iyi
giyimli gen bir orta sn f m ensubu bir kom nistle birlikte ge
e ce k olm am zd . Yanl anm sam yo rsam ad H irsch ti ve
onun da Fransa'ya neden gittii pek belli deildi. Tren korido
runda tanmtk ve Franszcann konum a dilinde ilk cm
leyi ondan retmitim ( merde alors"). Bibliothfcque Nationale - o zaman buna dikkat etm em itim - ile Comfedie Franaise
arasnda kalan R ichelieu sokand aki M ontpensier O teline
yerlem itik. Bu otel binas sayesinde, nc C um huriyete
kadar deimeden kalan 1 9 3 0 lardaki Fransz asansrlerinin
temel modeliyle tanm tm . (Am cam Parise gerekleen son
raki i seyahatlerinde, o kadar eski olmayan binalarda kalm t
- en kanl dnem inde Georges C inqte.) O akam ve m uhte
melen ertesinde beni G rands Boulevardlara gezmeye gtr
mt; douda Republiqueten batda M adeleinee uzanan sra
sra k afelerle d o lu cad d e ler o ta rih le rd e d e, tp k H aussmannm zamanndan itibaren olduu gibi Paris'in ana gezinti
yerleriydi. Bir yandan da o zam anlar grues denilen fahieleri
ve Sfebastopol bulvarnn etrafndaki krm z kl o blgeyi
eliyle iaret ediyordu. Blgedeki genelevlerden biri arazinin y
klp yeniden yaplandrlm as srasnda ykm dan tarihi eser
sfatyla kurtulm utu. G elgelelim , o binalarn birinin kapsn
dan ancak ok uzun yllar sonra girecektim ; bir M acar kom
n istiy le g eird i im iz ak am n ard n d an , u anda ad resin i
anmsamadm messelerden birinde, drt bir yan aynalarla
evrili bir yatakta bir grup hanm la bakirlige veda etmitim .
Gyorgy Adam adl Macar, M acaristana gitm em konusunda ba
na ar srar etm iti; ona kalrsa orta yal evli hanm lar yaz
geirdikleri Balaton gl civarnda sadece bizim gibi erkekleri
bekliyordu. Ileriki tarihlerde Stalinist tasfiyeler srasnda hapse
422

atlmasna ragmen inanl b ir M arksist olmay srdrm t.

Baialon gl hakknda ileri srdklerini birlikte snam adm
tek evli hanm H ungarian Academynin m isafirhanesinde b ir
likte ksa bir tatil geirdiim karm oldu. M isafirlerin b ir ye
mekten dierine kendi araplarn getirdikleri olduka sevimli
bir aile tesisiydi.
Ertesi gn, tek bam a Louvre civarna gittim . O tarih te
Gambetta ansna yaplan an ssl devasa m im ari ant hl
onun yan tarafmdayd. Bu ant da Alman igali ve sava nede
niyle heykellerin (byk oranda C um huriyeti) maruz kald
ykmdan kunulam am t. Venus d e milonun ebat karsnda
aknla kaplm tm ve daha da o k Victory o f S a m o th ra ce
karsnda ve hi phesiz M ona Lisa'nm karsnda dikilm i
tim. A ncak bana hitap etm iyordu. H albuki baka b ir resim
Manetnin O lym pias yle miydi... Belki de on be yanda ba
kir bir delikanlnn, luxe ve calin e ile gururlanan ve o an iin
voiupteyle ilgilenm eyen plak bir kadna ait hayret verici re
simdeki yetikin ve harika bak nedeniyle arplm as kadar
doal b ir durum yoklu. te yandan bu bayaptla ilk karla
mam bu denli unutulm az klan ehvet duygusu deildi - h er
eyden evvel Louvre seksi plaklarla dolup tayordu. Bilakis
b m uhteem ressam izlenim lerle ortaya kan duygularla de
il hakikatle ilgileniyordu. Bir sonraki yeni yetm elerin tabi
riyle, yapmak istedii olduu gibi anlatm akt. O lym pia Pa
ris'e yaptm ilk seyahatten aklm da kalan tek ey. Fransz o l
maya ihtiya hissetseydim buna M anet vesile olurdu.
Benimse dnm den ziyade bilgilenm eye ihtiyacm vard.
lerleyen yl zarfnda ilkin Franszca snav gem e ykm l
lyle kar karya kalnca, bu bilgiyi kitaplardan ve ret
m enlerden ed inecektim . B unlarn arasnda ag rtg a tio n ya da
if&eini hazrlamakta olan, haliyle kendisini Fransz kltr
nn nc konumunda gren bir Fransz aydn da vard. a
da yazarlardan sadece nn ciddi yazarlar snfna girdiini
sylemiti; G yani Andre Gide, Jea n G iono ve Jea n GiraUdouxydu bunlar. Byle bir tercihi szgelii, neden M alraux,
Celine ve Gide l s ne yelediine dair bir fikrim yoktu.
423

Hepsini gerekli ihtim am gstererek incelem itim ve Gideyj

skc bulm utum , itiraf edeyim bugn de hl bana skc ge
lir. Berlindeki Vossische Z dtu n g sayesinde Jean G ionoyu zaten
tanyordum. Yukar Provencein krsal yaamna dair yazd
rapsodileri tefrikalar halinde gazetede baslmt. Gne, top
rak, tutku ve tara yabaniliini harmanlad gveten ylesine
etkilenm itim ki, Akdenizde yaptm bir uzun yry sra
snda yolumu deitirip Basses Alplerinde yaad yere, Monosquea uramtm. Am acm yazara ballm ifade etmek
-orad a d eild i- ve yazd insancl oyunlarn tan olan Du
rance nehrinin buz gibi sularna dalmakt. Bu uzun kutsal yol
culuu aynen yapan bir hayran daha olduunu grmtm:
Polonyal gm en bir ailede dom u pek ekici olmayan bir
gen kz da, insann iini dalayan o hatiplik karsnda sarho
olm utu. Bir Provence akam nda saf duygularla notlarm z
karlatrm tk. O dnem yaynlanan rom anlarnn ucuz bas
klarn hl saklyorum ancak o gnden beri bir daha okum a
ya cret edemedim.
te yandan, sekin Jea n G iradouxnun yazlarn bugn bile
hl ara sra okurum . Byk akr-m enajer Louis Jou v etnin
sahneye koyduu oyunlaryla o tarihlerde de Fransz halk ta
rafndan aydnca eilim lere sahip ve ok baarl bir oyun ya
zan olarak tannyordu. Baka bir dnyann dpedz kanl
maz olduunu gsteren m elakolik bir kanaat segileyen L a gu
erre de Troie na u ra pas lieu (Truva sava gereklem eyecek)
adl oyunu, 1930larda Fransz kurumu iinde rencilerin ha
len ana m etinlerinden biriydi. Roman biim indeki kendi ken
dine konu m alarna hayrandm . Bilhassa da F ran szlar iin
Fransann manasyla, Alm anlar iin Almanyann tad ma
na arasndaki dpedz badamazl ve her iki uygarln bir
birini tam am layc taraflarn sergilem eyi hedefleyen, Birinci
Dnya Savandan ksa bir sre sonra yazd S iegfried et le Linousindeki m kem m el, heyecanl nutuklara hayran kalm
tm. Ar derecede ne kan bir Vichy taraftar ya da ibirlik
isi olmad halde Kurtuluun ertesinde bu oyun yazannn
neden Fransz dn ortam ndan yok olduunu belki bu ak
424

layabilir. Arzulad iki rakip arasnda kalan ak gibi, kltr

ler ve diller arasnda m uallakta kalan G iraudouxnun hem i
gdsel hem dnsel anlamda ateli b ir Fransz olup hem de
Almanyay sevebilm e becerisine hayrandm, hele de bunu iki
siyle de dalga geerek yaptnda...
Bana Almanlardan sz etmesine ihtiyacm yoktu ancak Fran
saya dair yeni bir eyle karlayor ve tanyordum; bu Gira
udouxnun kklerinin bal olduu ve tarihi dostum Richard
Cobbun hakknda herkesten iyi yazlar yazd nc Cumhuriyetin Frarsasyd. Romanlarnn inanlmaz ortam sayesin
de tantm Fransa, kendi stnlnden em in olan -B rita n
yada yalnz Eton Collegelilerin olduu g ib i- yksek tabaka ay
dnlarn Fransa's deildi. G eri Paris Ecole Normale Superieuren bir mezunu olarak kendisi de bu tre olduka iyi bir r
nekti. Kendi adma Jako ben Fransas n bizzat onun szcl
n yapan yayn organ sayesinde kefedecek ve o da 1 9 3 0 lan mn Fransas, C anard E n ch ain e* Cumhuriyeti olacakt.
Mali destei ya da devlet destei olm ayan, her tr reklam al
may reddeden, kendisini aka, aramba gnleri kan ta
lama gazetesi" olarak adlandran ve D unkirkten Perpignana,
Cafes du Sport ve Cafes du Com m erce'in yanm m ilyon m da
vimi tarafndan haftada bir takip edilen o drt -y a da nadiren
de olsa a lt- gri gazete sayfasndan ibaret yorum , fkra ve kari
katrler nc Cum huriyetin belki de tek m illi ifadesiydi.
Aslnda gazetenin dili, gelenei, dsturu ve tavr o denli esra
rengizdi ki, onunla birlikte domam ve yetim em i olanlar
iin byk oranda anlalmaz olarak, ya da hi deilse yorum
suz kalrd. G eneral de Gaulleden sonra, Dk Saint Sim onun,
14. Louisin anlarn kalem e ald klasik tarzdaki haftalk bir
saray blteniyle de G aulleu alaya aldndan, asl okurlarn
dan, yani radikal sosyalistlerden ve C lochem erlenin sosyalist
halta kom nist sem enlerinden ziyade niversite rencileri
ne ya da politik grupuklara hitap eder olm utu. (C lochem er(* ) C an ard Enchaine: 1915'te kurulan ve o n be gnde bir yaymlanan bir siyas
talam a, mizah gazetesi. Canard Franszca hem rd ek hem de argoda gaze
te" anlam na geliyor - .n.
425

le nc Cum huriyetin prototipi bir topluluktu. L a fr a n c e

p rofon deda cep telefonlarnn yaygn hale gelm esinden tr,
taradaki kulbeleri kaldran bir lkede artk bulunam ayacak
bir zellikti b u .)* Zira, Cum huriyetin solda hi dman sahi
bi olmadna dair sahip olduklar temel inanc ifade eden bir
makaleydi. (Dier makaleler zgrle, Eitlie, Kardelie ve
Akla inan, anti-klerikalizm , savaa ve sava siyasete duyu
lan nefret ve iyi bir arabn erdemleri zerineydi.) Hkm etle
re dpedz p h eci y aklayord u. G azeten in 1 9 3 0 lardaki
okurlar, vergilerini artran hkm etlerde yolsuzluk yapan ve
kendilerini smren zenginler hakknda veya kafamz iir
m eye (b o u tra g e d e cra n es) alan g azetecilerle siyasetiler
hakknda hi aldanm adklarn dnyorlard. C an ard onla
rn fikirlerini dorulam akla birlikte tpk okurlar gibi, o da
lam olarak sistem in aleyhine ifaat yapmyordu. O tarihlerde
m eslek ilerlem e ve servet edinm enin yolunun cum huriyeti
erdemler olmadn -h a tla devletin, eitimin erdemlerini ta
nmas ve berikinin hasretini e k ti i** Palmes Acad6miquesin
dzeni bile olm ad n- fark eden idealist bir okul retm eni
nin anlatld Marcel Pagnoln nl komedisi T opazede ol
duu gibi, yolsuzluklar sava yrtlm esi gereken bir durum
dan ziyade ac kahkahalarla karlanacak bir durumdu.
1936 ylnn yaz aylan boyunca Porte de Versaillesdeki da
iresinde yaadm, retm enim Madame Hum bline Croissant
kadar hi kimse Canard'm dnyasna o denli uzak olamazd.
Londra Yerel Ynetim Konseyinin verdii bir burs vesilesiyle
oradaydm ve Cam bridgee gitmeyi bekliyordum. Norman k
kenli kr sal bir hanm olan Madame Croissant, arp alyor,
muhafazakr ve ilkel Revue des D eux M odes alyor ve pek ok
baka m eselenin yan sra Proust okum am onaylam yordu.
(*)

Gabriel Chevalicr'in iki sava arasnda yazd romanyla lm szleen bu

Burgnd kasabasnda siyaset, sa ve sol arasnda uyumazlk yaratan - n
c Cumhuriyet'in zelliklerinden biri saylan - bir umumi pisuarn konaca
yere balyd.

( * * ) Topaze kanlmaz olarak aklm a gelm i ve Fransz hkm eti beni Palmes
Academ iques dlne layk grdnde glm em ek iin kendim i zor tut
mutum.

426

Kitab, M ontpam assedaki Dme kadar sklkla ziyaret ettiim ,

gaspail Bulvarnda dn kitap verilen Gallimard ktphane
sinden alm tm . (Gallim ard kitaps da hl ayn blok ze
rindedir.) Ona sorarsanz Proust, k t bir Franszcayla yaz
yordu. te yandan bana Fransz sofrasnn kat hakikatlerini
retmiti; szgelii sebzeler ve et yem ekleri karman orm an
bir ekilde ayn tabakta servis edilm em eli, ayr yenm eli ve ba
ln yannda arap olm alyd ( le poisson sans boisson est p o
ison). Snrl ve resm bir sosyal hayat vard. Olaanst b ir
kuzeni olm asna ramen sanrm h er ikim iz de birbirim iz iin
bir hayal krkl idik. O nun Fransas yla benim ki farklyd.
Benim kuam n aydnlar 1 9 3 0 larda Fransayla tanacak
denli anslyd. (K entin, ayn kuaklan gen kadnlara sundu
u alm kesinlikle daha snrlyd.) 1933 ilkbahar aylarnda
admlarm attm ve o tarihten balayarak ik in ci Dnya Sava'na kadar yaz aylarn geirdiim Fransa hakknda tarihiler
zel bir coku beslemiyordu. nc C um huriyet son nefesi
ni vermek zereydi. Kltrel olarak Fransa Birinci Dnya Savandan nce biriktirdii serm ayeye dayanyordu, ki buna
1918den sonra Franszlar pek az ek yapmlard. ki sava ara
sndaki dnemde E cole de Parisin yerli ya da gm en byk
isimlerinin ou olgunluk alarna ve sahip olduklar hrete
1914ten nce erimi sanatlard. Boks sporu, New O rleans,
siyaset ve gastronom i zerine en iyi Amerikan yazarlarndan
biri olan A.J. Liebling'in ifade ettii gibi, iki savan arasnda,
tpk Parisin kaliteli fahieleri gibi, Fransz haute cuisine bile
oktan altn an geride brakm t.
H albuki bizim grdm z bu deildi. Her eyden n ce
Matisse ve Picassonun etkisi hl grl grl hissediliyordu
ve Fransz sinem asnn en iyi yeteneklerinden R enoirin olu
her yl yeni bir bayapt retiyordu. Bizim grdmz, inie
gemi bir lke deildi, nerede kald Franszlarn -y a rm yz
yl sonra dahi uzlamakta zorlanacaklar- kinci Dnya Savainda yaanan utan verici ve sefil faslnn eiinde olduunu
dnelim. Bilakis bizim grdmz 18. yzyl Aydnlanma
snd an itibaren uygarlk ve iyi yaamn cevheri olarak imgesi
427

eitimli bat zerinde damgasn vuran Fransayd. yi Ameri

kallarn lm den sonra P arise g ittik le rin e d air o mehur
anekd ot - i l k olarak 1867 ylnda Fransz entelektellerinin
Paris G uide adl alam etinde, tek ciltlik ansiklopedide yazlm
t b u - hl bu konudaki d nceleri eksiksiz yanstyordu.
(Kuzey, Gney ya da O rta) Amerikallar, dier btn yabanc
lara nazaran ok daha uzun sre Parisi bir cennet diyar olarak
grm eyi srdrdler. Nazi Alm anyas dahi bu inantan tam
anlamyla syrlam am t. Asker olsun sivil olsun Alman sava
dnemi sekinlerinin igal altndaki Fransaya dair anlarnda
-m a lu p olann dieri karsnda kendini aa hissedecei
phe gtrm ezse d e - fatihlerin kendilerini bir anlamda Ro
mallarn Atinallar karsndaki konum larnda bulduklar be
lirtilir. Fransz hayran yabanclar, Franszlarn hl sahip ol
duklar sarslmaz kany kabul ediyorlard; lkeleri onlar iin
dnya m edeniyetinin m erkezi ve kendisine benzeri biim de
tartmasz stnlk payesi bien dier kltr in gibi, usun
orta krallyd.*
Bizlerin Fransaya bakm zda onlarn deer ltn gz
nne alma nedenim iz neydi? Neden bizim iin Paris hl bir
anlamda, tpk 19. yzylda olduu gibi 20. yzyln da ba
kentiydi? Resim, heykel ve Fransz rom annn srad gelene
i saylmazsa, Fransann st dzey dn ve kltr hayatyla
ilgili h ibir ey k esin likle dnyann en iyi" rnekleri deildi
ya da yle gibi grnm yordu. Dier nem li Avrupa dillerin
deki edebiyatn Franszcadan aa k alr bir yan yoktu. En
ateli Fransz hayranlan bile, Rabelaisin ya da R acinein , Goetheye, Shakespearee, D aneye ya da Pukine nazaran daha
stn olduunu n e srm yordu. Btn zgnlne ra
men Fransz mzii Avusturya mziinden sonra geliyordu.
Fransz felsefesi Alman felsefesinden bariz derecede daha geri
plandayd. (O rta Avrupa gem iine sahip genler asndan) o
dnem in Fransz bilim i, Britanyann ve 1933en nce Alman
yann ulat b irin ci s n f m uazzam oylum dan yoksundu.
( * ) Orta krallk: Cinlilerin dnyann m erkezi olarak dndkleri in m parator
luu iin verdikleri ad - .n .
428

Fransz teknolojisi Eyfel Kulesi ve art touveau M etro zam an

na aklp kalm gibiydi. Ve gnlk hayattaki m odem k onfo
ra gelince... O tarihlerde A nglo-Sakson kltrne yabanc o lan
bidel saylm azsa, hayatlarnn sonuna kadar oteld e kalm aya
yetecek kadar paral gen Am erikallarla Britonlan, buralarda
cezbeden herhalde Fransz tuvalet tesisat deildi.
Ksmen daha h afif dzeyde olsa da Fransz m edeniyetinin
stnl tartm asz kabul ediliyordu. Voltaireden itibaren
Fransz anlay Bat dnyas iin bir rnek tekil etm iti. H i
kimse, Fransz kadnlannn couture v e kozm etiklerinin, Fran
sz yemekleri ve arabnn dnyamn en iyileri olduuna d air
phe duymuyordu. Fransz (heteroseksel) cinsel yaam na
en maceraperest ve nceliklisi gzyle baklyordu. Btn bu
ve benzeri konularda Fransz tarz ve tad benim kuam n
takip etm e eilim inde olduu tarzd. Bu bile, Fransann se il
mi stnlklerini, lkenin zne dair genel bir stnlk o la
rak alglama konusundaki epeydir yerlem i alkanla daya
nyordu. Fransann stn olm adn gayet iyi bildiim iz b ir
yn konu vard. te yandan Fransaya duyduumuz hayran
lk, benim kuam dan Kuzey A m erikal, O rta ya da Kuzey
Avrupal kadn ve erkeklerin m uhakkak fark edecekleri bir ha
kikatten de etk ilen m iy o rd u : yle k i, ik i sava ara sn d a k i
Fransz hayat kapal alanlar dnda pek az faaliyet ieriyordu.
Bu hayatn doayla pek ba yoktu. Tek tek ya da yalnz yap
lan uzun yrylere, dacla, kayaa, egzersize pek nem
verilmiyor, takm oyunu seyircilii hatta futbol bile nem sen
miyordu. 1930'larda ak hava faaliyetlerine ynelik ilgi hl
ideolojik olarak sosyal Katoliklerden tutun da aleni gericilere
kadar, muhafazakr cephenin elinde gibiydi. Buna karlk, l
kede halkn desteini kazanan tek spor tutkusu olan bisiklet
ilerin Tour de F rance, birka kom u lke haricinde F ran
sann dnda h i ilgi uyandrm yordu.*
(* ) Bununla birlikte, 1 9 3 0 lardaki Am erikan vc Avusturya tenisinin ykseliinden
birka yl nce, Fou r M u sk ete ers",- C ochet, Lacoste, Brugnon ve Borotra ve o zamann nde gelen ender kadn sporcularndan Suzanne Lenglen saye
sinde Fransann uluslararas tenis camiasnda ne kan bir rol oldu.

429

Dier taraftan, Fransann bir nem li m eziyeti vard. steyen her yabancya m edeniyetinin kaplarn ayordu. Payla,
mamz iin bize sunuyordu. Bunun tek nedeni M ussolini ve
H itlerin Alman ve Italyan kltrlerini kirletm i olmalar de
ildi -z ir a benim kuam faist V enedik ve R om ada tatil
yapmay aklndan bile g eirm ezd i- ngiliz kltr haddinden
fazla tecrit olm u gibiydi ve Amerikan kltr de bariz dere
cede bizden farkl bir kabileye ait gibiydi. Batl bir eitimle
yetien dnyadaki herkes asndan m odem dnya tarihinin
balang noktas olan Fransz D evirim i, en itibarl ve ei ben
zeri olmayan saray kltrlerini dem okratize etm i ve ovenli
iyle m ehur bir m illetin kaplarn, zgrlk, kardelik, eit
lik ilkeleriyle tek ve blnm ez Fransz dilini kabul eden her
kese am t. 19. yzylda Fransa, Avrupada gm en kabul
eden balca lkeydi, ayn zamanda -b ilh assa da 18 3 0 -1 8 4 8
devrimleri arasn d a- btn Avrupadan gelen uluslararas po
litik ve kltrel m uhaliflere kaps ak bir lke olm utu. 20.
yzyln balarnd aki, lsp o ny o l, Bulgar, Alm an, HollandalI,
talyan, Rus sanatlarn Latin A m erikal, N orveli ve elbetteki yerli Fransz sanatlarla om uz om uza verdii E co le d e Pa
ris baka nasl m m kn olabilirdi? Baka h ibir lkede sava
srasndaki D ireni hareketi orada olduu kadar lkenin yer
leik yabanclarna - szgelii m lteci spanyol Cum huriyet
ilere, m u h telif PolonyalIlara, O rta Avrupallara, Erm enilere
ve K o m n ist P artin in M O Isin e ( m ain d o eu v re im m ig ree m ltei em ekiler) ait Yahudilere bel balam am tr. Cambridgee gitm ezden n ce Paristeki geirdiim gnlerden aklm
da kalanlar Left Bankn sanat galerilerindeki Am erikallar, ta
van aralarndaki Alman srrealistler, Rusyadan ve O rta Avru
pa'dan gelip tannm ay bekleyen zrt sanat dehalarla do
lup taan M ontparnassed aki D m e K afesin in m asalaryd.
C am bridgee okum aya g ittik ten ve K om nist P artiye k atl
d ktan so n raki an larm d a ise, R ue de la H arpeta bulunan
R estaurant des Balkansda anti-faist O rta AvrupalIlarla yapt
mz toplantlar; talyanlarla, Alm anlar ve sonrasnda span
yol m ltecilerle, zulm maduru Yugoslavlar ve m u htelif As
430

y a lla rla d o lu p taan ve d z e n le n m e si i in J a m e s K lig mannm sadk gen C am bridgelilerini seferber ettii uluslara
ras konferanslar yer tutuyor.
Zira Hitler, Fransann sadece grlm edik bir enternasyonal
odak haline gelm esine sebep olm am t. Bilakis buras 1 9 3 3 1939 arasnda Avrupa uygarlnn korunabilecei son snak
ve faizmin ilerleyiiyle birlikte Avrupa solunun ayakta kalan
en son karargh olm utu. ltica talebiyle gelenleri ve m lteci
leri pek ho karlam asa da, M nihten nce Britanyadan fakl
olarak kitlesel glere alkn olm as hasebiyle Fransa, on lan
uzak tutm ak iin hi aba sarf etmiyordu. ltica edilecek baka
yerler de vard; szgelii, kk Benelks lkeleri, (M n ih e
kadar) ekoslovakya, gnlsz svire, Brechtin gittii D ani
marka, hatta apolitik Yahudi'ler iin M ussolini 1 9 3 8 de rk l
getirene kadar talya... (A ncak Byk Terr dnem lerinden
itibaren Stalin Rusyas bunlara dahil deildi.) Bu lkeler zu
lm kurbanlar iin sadece snacak bir d elik ti. Fransa ise
farklyd. yi zamanlarnda srgnler oraya gnderilm eye can
atard. C ehennem e doru gidiatn son dem lerinde, paralan
m bir Avrupa manzaras tabloya hakim ken, 1 9 3 7 de dzenle. nen Uluslararas F u an n - o son etkinliin Pariste yaplmas o
zaman da bugn olduu gibi herkese doal grnm t. Ba
ka nerede yaplabilirdi ki? Kesinlikle bu etkinlii hem ulusla
raras hem de Fransz niteliiyle anmsayan bir ben deilim :
Bu fuar sadece Picassonun G uernicas ya da birbirlerine f
keyle bakan Alman ve Sovyet pavyonlaryla deil, Fransz sa
natnn o gne kadar grdm en gzel, en parlak sergisiyle
de aklda kalm t.
Derken ksa bir sre iin Fransa yalnz uygarln sna
deil bir de umut diyar haline gelmiti. 1 9 3 4 te cum huriyeti
halk politikann yerel igdleriyle (Cum huriyetin savunul
mas iin soldan dm an olm ayan b irlik ), Fransz KPlsiyle
Kom internde yer alan Orta Avrupal, hararetli bir Fransz hay
ran Yolda Cl6m entin beklenm edik dzeyde gereki anla
ynn birleim inden, faizmin grne gre durdurulamaz
ilerleyiine kar savamak iin en iyi strateji yani Halk Cep
431

h esi' kotarlm t. 1 9 3 6 da H alk C ephelerinden biri Ispan

yada seim leri kazanm t. Maysta Fransada seim leri kazan
d. Fransz tarihinde resm makamlara ilk kez bir sosyalistin
bakanlk etlii ilk hkm eti getirm iti - kom nistler Kabineye girmeyi baaramamt. Bunun yan sra, kendiliinden
gelien olaanst bir ii snf umuduna ve nee patlamasna
neden olm u, iyerinde yaplan oturma grevleri dalgasn, da
ha dorusu 1936 Haziran aynn fabrika igallerini gndeme
getirmiti. Parise geldiimde bu srad ve gzle grlr dere
cede iyi huylu zafer kutlam alar bitm ek zereydi. Ancak her
ey sona erm em iti; birka hafta iinde o yln 14 Haziran g
nn unutulm az klan olay g erek leecekti. O lup bitenleri
mmkn olan en iyi yerden izleme ansna sahiptim : Hi p
hesiz amcamdan satn aldklar makara filmleri kullanarak b
yk gn fotograflayan Fransz Sosyalist Partisinden bir grup
radyo habercisiyle beraber bir u n n iinde Parisin etrafn do
lanyorduk.
Sofu Katolikler iin Papay grm eye giden kitleler ne anlam
tayorsa, benim kuam n gen devrim cileri iin de kitle gs
terileri ayn anlama gelirdi. Ancak 1936da, Place de la Republiquein dousu Bastillein alm nn yldnm , Fransz solu
nun tm byk kille gsterilerinden daha bykt. (O yl hi
kimse milli tatil srasnda kentin burjuva ksm nda gerekle
en asker geit trenleri ve dier kutlamalara ilgi gsterm e
m iti.) Paris halknn hepsi yrm ek, daha dorusu bitm eyen
bekleyiler arasnda sa solu gezm ek, ya da yry izlem ek
ve tpk yeni evlilerin ardndan ailelerin yapt gibi yry
lere tezahrat etm ek zere hazrd. Kzl bayraklar ve
renkli bayraklar, nderler, Renaultun baarl erkek grevcile
rinden ve Printempsm ve G aleries Lafayetein baarl kadn
1 Bu arpc kiiliin Annie Kriegel ve S. Courtois tarafndan kaleme alnan biyog
rafisine baknz: Eugo Fried: L e G ran d Secret du PCF (Paris, 1997). Halk Cephcsi'nin yaralmasmda Moskova'nn ve Paris'in greli rolleri zerine ok tartld.
Ancak bugn grnen o ki, cephenin gerek anlamda icat edilmesi, szm ona
Birleik Cephe" ad verilen eyin dier sosyalistlerden, sosyalist olmayan liberal
lere ve nihayetinde komnizme ne kadar kar olursa olsun tm anti-faistlee
kadar genilemesi fikrine kom nistlerin hazr olmas Fransa meneliydi.
432

grevcilerinden o lu an lakviye ii d estek k u vvetleri, k en d i

b ay raklar altn d a y r yen zg rle m i B rilo n la r, S ta r o f
North Africann yeil bayraklar altnda yryenler kaldrm
lara dizilm i kitlelerin, kalabalk pencerelerin, m isafirperverce
el sallayan kafe sahiplerinin, garson ve m terilerin, ve h ep
sinden daha byk cokuyla toplanp alklayan genelev tayfa
snn nnden geiyordu.
H ibir ey dnm eden zihnim i serbest uua braktm
ender gnlerden biriydi. Sadece hissediyor ve yayordum. O
gece M ontm arre zerinden frlatlan havai fiekleri izlem itik
ve parti binasndan ayrldktan sonra Paris sokaklarn, geri
singeri adeta bulutlarn zerinde gezercesine usul usul kat et
mitim. Kim bilir ka sokak ba bafsda durup bireyler itim
ve dans ettim. Pansiyona geldiimde afak skyordu.
Aslna baklrsa, Halk C ephesi neredeyse genler iin tasar
lanm t zira ( spor ve salk" adl Leo Lagrangen atand
yeni bakanlk m stearlnn kard yeni bir yasann de
neine bal olarak) ilk kez devletin dedii tatiller ve ucuz
tren biletleri gndem e geliyordu. Hayatta m illi piyangodan ka
zandm yegne ikram iye olan 165 frankla, (ya da 1 9 3 6 nn
kurlarna gre 2-3 pound civaryd ), Pirenelerde ve Languedoc'ta srt antasyla yaplan on be gnlk bir geziye k m
tm. Bylelikle, Gare dOrsay'dan gece treniyle Luchona gide
rek Loi Lagrangen sunduklarndan ilk nasiplenenlerden biri
oluyordum . Balayal haftalar olan Ispanya Savayla tek
dorudan karlam am da bu yolculuk vesilesiyle g erek le
miti. Bu bir baka blm n konusu (20. blm ). Aynca (yo l
da karlatm bir ekoslovak araclyla) otostop yapmay
renmitim. Babo kk bir aznlk olan gen Orta Avrupal T ippler (otostopular) saylmazsa, bu yntem Avrupada o
tarihle neredeyse hi bilinmiyordu. Bu son derece kolayd, he
le de orta sn f araballara elinizi abuk tutup Napolyon hak
knda ne d n d k lerini so rarsan z, kom n istlere ve Leon
Bluma * ynelik tiksintilerini sunm alarn engelleyebiliyordu
(* ) Leon Blum: Fransann 1870tcn sonra iktidara gelen ilk sosyalist babakan - _n.
433

nuz. Bu konu hakknda hi yoksa 2 0 0 kilom etre boyunca ko

nuabilirlerdi. Daha sonralan da her yl srt antalarm la yapt
m uzun gezilerde otostop sayesinde Fransa hakkndaki bilgi
mi gelitirecektim .
Sava baladnda kuamn dier fertleri gibi ben de Paris'i
gayet iyi -h a tta belli alardan Londradan bile iy i- bildiimi
sanyordum. Merkezi Londrann e deerdeki bir geni ktlesi
ne nazaran Montparnasse, Pantheon, Pont Saint Michel ve sere
serpe uzanan Raspail Bulvanyla Rue de Renneste muhtemelen
kendimi daha rahat hessediyordum. Dillerini iyi konutuum
iin Franszlar tarafndan tebrik edilme aamasn oktan geri
de brakm tm , Franszcay yeterli dzeyde kullanyordum .
Fransz siyasetini de en az Britanyannki kadar biliyordum ya
da bildiimi sanyordum; tiyatro kumpanyalarnda kimin moda
olduunu (Jouvet, Dullin, the Pitoeffs) biliyordum; Renoirtn
Le rgle du je u adl filmini gsterime girer girmez grmtm;
tpk Jean Gabin gibi dudamn kenaryla Gauloises sigaralar
iiyordum; ve hem Saint-Justm eserlerini hem de Robespierrein konum alarn satn alyordum. Aslna baklrsa sand
mzdan ok daha az ey anlyorduk. Fransz ileriyle herhangi
bir akademik, meslek ya da ailevi bamz olmad dn
lrse kendimizi Parisle evimizde hissediyorduk. Fransayla ara
mz iyiydi, Fransada kalmaktan da memnunduk.
te yandan, Fransayla ilik im d e artc bir taraf vard.
Gm enlerden ya da aa yukar kalc bir yer edinmi yaban
clardan ziyade Fransz halk, yani doma byme Franszlar
ilikilerim e dahil deildi. 1 9 3 0 lardaki yabanclarn ou iin
Franszlar, kendi lkelerinin ana film setinde figran ya da
hizmet sektrnde alan kiiler olarak mevcuttu. M isafir ge
len yabanclarn ve gm enlerin haricinde Parisle Fransz ar
kadalar edinm em ve Franszlarla zaman geirm e alkanl
kazanmam ancak 1 9 5 0 lerden sonra sz konusu oldu.
Franszlar o zamanlar -v e kukusuz hl d a - arpc derece
de resm insanlardr ve toplum lar da aka saptanm roller
ve usullerden m enkul bir oyundur. H ovardalyla m ehur
m uhakkak orta yal bir felsefecinin, 1 9 5 0 lerde sahip olduu
434

tek sermayenin dizlerinin zerine kerek bir hanm a gl tak

dim etm ek olduu bir baka lke daha var mdr bilm em . Sa
mimi dostluklar dnda, Fransz erkekleri gnlk m ektupla
malarm hl titizlik le d erecelend irilm i gelenek sel hrm et
ifadeleriyle bitirirdi (M sy, en iten duygulanm/hrmetlerimi/en derin h rm etlerim i kabul etm eniz d ileiyle). Fran sz
Akademisine veya C ollege de Fran cea seilm ek iin -b u n u n
iin hl birisi tarafndan resmen aday gsterilm eniz g erek iraday oy toplamak iin btn kurul yelerini tek tek ziyaret
ederdi. H ibir yerde katiyen bu denli trensel bir ilem yoktur,
bu bir onur ve baarl akadem isyenin o gnlere gelm esine
katkda bulunanlarn, berik in in trensel klcn hayranlkla
izlemek zere toplandklar kabul grm b ir sosyal ykm l
lkt. Teklifsizliin bile kendine gre ykm llkleri vard.
Solcu aydnlar bu konum lan sebebiyle konuurken Belleville
sz daarcn kullanm alar gerektiine inanrlard. Bununla
birlikte, o n lan n hayalanna bir ekilde takdim edilmeden gire
mezdiniz, ayn ey belki bugn de geerlidir. Yalnz Fransa gi
bi bir lkede, byk tarihi E m est Labrousseun -b irb irim izi
Britanyada dzenlenen iktisat tarihi konferanslanndan gayet
iyi tanyorduk- evine misafir olduunuzda, ch er ani, cher collegue hitaplaryla alm a odasna buyur edilm eden nce, on
dakika boyunca kurallar gerei girite bekletilm eniz sz konu
su olurdu. Sorbonneda bir profesr ve Leon Blum 'un kabine
sinde eski bir C hef-de-C abinet yaplmas gerekenin ne oldu
unu bilirdi. Jea n Paul Sartre, byle b ir kamusal stat anlay
ndan btnyle yoksun grnen, bugne kadar tandm ,
tek konum u gerei byk Fransz aydn"yd.
Eitliin kendisi bile resm ilem iti. Ksm en bend en gen
Fransz m eslektalarm E cole Normale SupSrieure ve benzeri
sekin eitim kurum lannda okuyan ya da buralardan mezun
olan rencilerin birbirine hitap ettikleri tarzda bana sen de
diklerinde, onlardan bir aydn olarak kabul grdm b ili
yordum. (Elbette, Dou Alman Cum huriyeti haricinde, btn
kom nistler de konum u ne olursa olsun ve hangi lkeden ge
lirse gelsin haliyle byle hitap ediyordu. Ancak vaktiyle Par
435

tide yer alan Fransz tarihilerin ou ben onlar iyi tanmaya

baladm da P artiden ayrlm t.) B unun kiisel samimiyet
anlamna geldiini syleyecek deilim. Bunu samimimiyetten
ayramadmdan, gerek yaa gerek sahip olduumuz n a
sndan benden daha kdem li olan Fem an d Braudel'le kiisel
ilikim iz, byk tarihi birbirim ize sen diye hitap etmeyi ner
dikten sonra hi dzelm eyecek ekilde ktrm lem iti. Eski
si gibi siz diyemediiniz ve o sen de bir trl dudaklarn
zn arasnda km ad iin konum ak ok zorlam t; tpk
George Perecin yapt gibi e harfini kullanm adan bir ro
man yazmaya benziyordu bu. Bir trl ona sradan bir samimi
arkadam gibi davranmaya alamadm, daha ziyade, ltufkr
bir biim de bana tenezzl eden patron gibi grdm ve onu
sevm eyi ve ona hayranlk duymay bu rol iind e rendim.
(Bu kusursuz oynad bir rold.)
Byle bir lkeye corafi olarak giri kolayd. te yandan bi
rinin takdimi ya da o zm ni tannm tk emareleri olmadan in
san ilikilerine girm ek o kadar kolay deildi. Bunlar tpk Pa
risli arkadalar oturduklar dairelerinde ziyaret ederken bil
meniz gereken d kap kodlan gibiydi - yle ya geleneksel k a
pc karanlk ktkten sonra ya da hafta sonlar gelip gidene
dikkat etmiyordu. Benim amdan giri kodlan Kom nist Par
tisi ve Fransz tarihilerinin en azndan bir klanyd. 1950 y
lnda dzenlenen Paris Tarihbilim cileri Enternasyonal Kong
resi iin ve onun sayesinde bana kaplar alm t. Byk aka
demisyen giriim ci Fem and Braudel ve m kem m el kurmaylanndan Clem ens Heller, 17. blm de anlatlan bu kongrede ta
ntm insanlardan seerek, ok gem eden Sorbonnea mu
adil olacak bir kuruma ekil verecekti; Ecole Pratique des Hautes Etudesin A ltnc Blm yd bu. Gnmzde bu Maison des Sciences de Uhomme'un siyah cam binasnda Sosyal
Bilim ler Yksek okulu" adyla faaliyetlerini srdryor. Gestaponun yllar n ce m ahkumlara ikence yapt eski ChercheMidi hapishanesinin bulunduu yere Braudel ve Hellerin ina
etmeyi baard bu siyah cam bina, Hotel Lutetiann konforlu
odalarna bakyor. Ve M aisonun resm bir kurum olarak getir436

digi yenilik sadece bununla snrl deildi; Braudelin ama bil

hassa da Hellerin sayesinde, okul Franszlarla yabanclar sis
tematik olarak bir araya getirm eye alt ve her eyden te
teklifsizliin ve senli benli konum ann nem ini teslim etti.
Haliyle bu durum, Braudel'in ve Annalesin etrafndaki tarih
iler grubuyla kurulan kiisel ilikileri kolaylatrd - bilhassa
da ellilerin ortalarnda tantm reis hari, on lan n henz b
yk hatta nem li bile saylmayan, isim lerini tantacak eserleri
bulunmayan tarih iler olduklar dnlrse... Bir anlam da
meslek hayatlarm z sosyal ilikilerim iz beraber ilerledi. Bu
durum hi deilse, Fransz aydnlar cephesinde Souk Sava
dneminin kom nizm aleyhtarlna mezara gm lm esinden
ok sonralar yani 1990larda artc bir geri dn yaanana
kadar devam etli. te yandan akademik ortam araclyla ku
rulan dostluklar 1 9 6 0 lara kadar tam anlamyla gelim em iti;
Maison ve Ecolele (senede bir ay ders veriyordum burada) ve
College de France'la yakn temas kurmam da 1 9 7 0 e kadar sz
konusu olmad. Bu da asl olarak az bulunur ahsiyet Clem es
Hellere balyd.
Paytak paytak yryen, akl banda deilmi gibi grnen,
elli saniyeden uzun sren telefon konum alanndan haz etm e
yen, bir anda dilleri birbirine kartrm aya* m eyilli Clem ens
iin yaplacak en iyi tanmlama, sava sonras Avrupas nn en
zgn aydn tiyatro yneticilerinden biri olduudur. Tiyatro
benzetmesi duruma uygun. Kari Krausun ac alaylanna maruz
kalma ansszlna sahip bir kltrel giriim ci ve kitap olan
Hugo H ellerin olu olarak m eslek geliim ine M ax Reinhardt
Theatre Sch o o lda balam t. H itler Avusturyaya gird ikten
sonra beriki ABDye gnderildi. M ehur Salzburg Sem inar fa
aliyetlerini ABDde bir y netici olarak balatm ak zereyken
ABD'deki cad av srasnda bu oluum da lke dna karld
ve Pariste kurum sallat. Burada Braudelle ikisi sk nadir rast
lanan bir ortaklk kurdular. Heller bu ortakla arlkl olarak,

(*) M acaronic: Bir ya da birden fazla dili, ya da eski Latince kelim eleri hiciv am a
cyla bir arada kullanm ak - .n.
437

m em leketinden koparlan bir Orta Avrupalya has o kozmo

polit kltrn, entelektel bakm dan gelecek vadeden fikir
lerini, insanlar hakknda sezgilerini, uluslararas ilikiler am
ve akademik projeleri iin Am erican Foundationdan para ala
bilm e becerisini tad. Fransa Fransa olduundan, bu, zaman
iind e CA ajan olarak ith am ed ilm esine yol at neyse ki
bunlar boa kacakt. M zik ve akl bu olaanst scak ve
cm ert adamn nde gelen tulkulanndand. Uzun bir mrn
bana sunduu armaanlardan biri de onun arkada olmakt.
1950lerdeki arkadalklarm Tarih Kongresi araclyla ku
rulmasna ramen, aydnlarn siyas ortam buna araclk edi
yordu. O dnem de tantm insanlarn ou hl parti iinde
olm asna ramen bu ilikilere vesile olan asl ortam Komnist
Parti deildi. G rnte siyas avular tarafndan idare edilen
bir rgtlenm e olan Fransz KPsinin olduka srad bir ma
hareti vard; Direni gem ii partiye cezbettii o k sayda ayd
na ilkin daylamp ardndan onlarla ztlayordu. Britanya ve
talya K om nist Partilerindeki daha gerilim siz tarza alkn
olan bizlere bu durum artc geliyordu. Ancak sonralar dos
tum A ntonin Liehm in iaret ettii gibi, iki sava arasndaki
yegne kille partisi olarak, tpk ek KPs i gibi, dardan daya
tlan bir boleviklem eden" gem ek yerine kendi kendisini
Stalinletirm iti. 1 9 4 7 den sonra savunmada kalarak, zel bir
kltrel ve siyas ortam haline dnt: D dnyadan gelecek
ayartmalara kar taknd tavr, bana Vatikan dnem i'nde Ro
ma Katolik aznlklarda var olan ve Britanyada her halkrda
karlaabileceiniz tarz anm satyordu. (K atolik bir lkede
yetimi olmaktan tr Fransz Kom nist aydnlar, Partiyle
Kilise arasndaki yapsal benzerlikleri pekla younluuna his
sediyorlard.) Aydnlara kar proletarlann hissedecei tarzda
b ir gvensizlik sz konusuydu. ngiliz Tarihiler Grubu, Fran
sadan da eil sayda ye edinm ek istediinde FK Pnin h i yar
dm dokunm am t. Sava-ncesi partisi akadem isyen deil
militan istiyordu. Bundan tr, gen M arksistleri cezbeden
1950 ylnn Tarih Kongresine o zamanlar KPnin kat izgi
sinden yana olup da sonrasnda nlenen ve en sonunda da bi
438

rer kom nizm aleyian haline gelen Franois Furet, Annie Kriegel, Alain Besanon, Le Roy Ladourie gibi dnem in gen ta
rihilerinden bazlar gelm em iti. O nlan ancak post-kom nist
zamanlarnda tanma frsatm olacakt.
Btn bu yllar sresince Paris'teki ssm Henri Raymond
ve byleyici Helene Berghauerin Kellerman Bulvanndaki i
i snf daireleri olacakt - ta ki evlilikleri hazin b ir ekilde so
na erene kadar. Tatillerim in ve bo vakitlerim in ounu Raymondlarla birlikte geirdim. lk evliliimin sona erm esini iz
leyen yllar boyunca bana aile nam na en yakn insanlar onlard. Paristen ayrlm alarndan sonra, canm zn istedii her yere,
Loire vadisine, talyaya vs. kk arabalaryla seyahat eder
dik. O nlar kentleyken yanlarnda kalrdm: Flre ya da Rhumerie gibi tescilli kafelerde oturup gelip geeni seyreder, aydn
kesim iindeki Lucien Goldm an, Roland Barthes, Edgar M orin
gibi tandklarn kollar ve onlarla zaman geirirlerken ben de
onlara elik ederdim. O nlar yokken dairelerini bana zel terk
edilmi bir ada gibi tek bama kullanrdm. Tasarruf am acyla
dairelerindeki eya azln Helenein akl almaz ltl ruhu
ve bir Lurat gobleni - sonraki bir paraszlk dnem inde sat
la ca k t- telafi ediyordu. Tpk Henrinin apkn rom anc Roger
Vailland ve M arksist filozof Henri Lefebvrele olan dostluu gi
bi bu goblen de berikinin ok gen yata katld Direni gn
lerinden yadigrd. (Kongrede tantm ve yine D ireni ge
miine sahip g en bir kadn tarafndan Raymondlan n dairesi
ne ilk gtrldmde Lefebvrele tanacaktm )
Yaa benden biraz kk olan Henri, kendi deyim iyle O ranaisli bir kyl ailesinden geliyordu. K endisinin ve arka
dalarnn iirlerini, H elenein izim leri eliinde kk plaqu ettes ya da brorler halinde bastrm ve onun iin benden de
caz zerine bir yaz kalem e almam istem iti. O sralarda ka
m ulatrlan dem iryollarnda alyordu. Lefebvren izinden
giderek sosyoloji ve ehircilik okum u ve nihayetinde Beaux
Artsta retm enlik yapmt. Bylelikle, balangtan itibaren
iyi niyetle tezler reten bir akademisyen olan ve slam loncala
r zerine dnya apnda bir uzman haline gelen Fransz ark
439

bilim inin tem el d ireklerind en aabeyi Andr6yi b elli oranda

yakalamt. Hem nem li lde Parisli zelliklere sahip, hem
de daha kozm opolit olan ve sava dnem ini ailesiyle birlikte
Brezilyada geirm i olan Hlene ise bir ressam olm ak iin ok
alm t. Drst olm ak gerekirse, h ibir zaman ok iyi bir
ressam olam am t. G eri insanlar onun gibi ekici ve son de
rece sevimli bir kadnn yzne kar bunu itiraf etm eye biraz
ekinseler de, herhalde bu denli zeki bir kadnn kendi snrla
rnn farknda olm am asna im kn y oktu , dolaysyla bunun
zararn grd. Bu esnada Brezilya konsolosluunda alarak
geim ini temin ediyordu. Ticaretle megul olan Polonyal ba
basyla aralan gergindi, aabeyi, couture gibi bir iteydi - veya
en azndan erotik ok kltrlle eilimi olan ilk gzel Ja
pon m odellerinden birin in arkadayd. Belki de bu durum ,
henz hau te couture m arkalarnn btn dkknlarda satlm a
d gnlerde H 6lenein nasl olup da Balm ain giyebildiini
aklar. Henri gibi o da, proletarlann yaad 13. arron dissemeruda bir kk hcre de kalan bir kom nistti. Ancak siyase
te ilkin Stem Gang olarak bilinen Filistinli Yahudi terrist bir
rgtlenmeyle veya onun ar sol kanadyla atlm t. Doru
dan eylemlilie kar eilimi vard. Cezayir OAS terrizm i d
neminde, beni Londrada ziyaret etm iti. OAS kart bir solcu
bombalama kampanyas adna, zaman ayarl alter satn alm a
ya gelmiti. O nlar nereden temin edeceini sorduumda ba
na, Harrodsdan tabii ki, diye yantlam t. yle ya baka
nereden alabilirdi ki?
Raymond'larn iliki a iindeki insanlarn bir ksm ilerle
yen tarihlerde kendi sahalarnda epey n kazansalar da faali
yetleri Paris solcu aydn m uhitinin alt kademelerinde sryor
du. Geri Hel6ne, daha tepede, zirvede olup biten skandallar
konusunda, edebiyat dlleriyle ilgili dedikodular ve KP lider
liinde kimin ayann kaym ak zere olduu vb. gibi konular
da uzman olduunu iddia ederdi. Sz konusu m uhil Le M onde
ve ara sra bugnde olduu gibi LH um aniU okurdu. Ancak ta
ndmz insanlarn ou, (onlar hakkndaki dedikodu yap
maktan farkl olarak) aydnlarn kamusal m eseleler iin yaz
440

dklar bild irilere imza atm as isten ebilecek trden insanlar

deillerdi. Bu, nde gelen m edya ay d n larT n n , g n l k ve
haftalk yayn organlarnda kendi sreli kelerine kavum ala
rndan n ceki zamanlara has sk bavurulan bir yntem di. B
yk oranda 1968 - ncesi zellikler gsteren bir ortam d; eski
sol paralanp dald ka ve Stalin le, C ezayir m eseleleriyle
oyalandka; Fransz K Psinin eski tfekleri de deiimden sz
eden herkesi bilhassa da aydnlan skc bulduka, 1 9 5 0 ler ve
60lar bu ortam n peyderpey unufak oluuna tanklk edecekti.
Kom nist dostlanm Partiden ayrlp daha kk bir yapya
Sosyalist Birlik Partisine (PSU ) gem eye meyletti. Bu da
zm getirm eyince, tm vakitlerini aratrmaya, yazmaya verdi
ler, siyaset iinde kalm ak isteyenlerse eski Sosyalist Partiye
geti. D orudan hararetli bir kom nizm aleyhtarlna gei
yapan eski kom nistleri o sralar tanmadmdan, ya da sade
ce hayal meyal tandm dan, siyas olarak nasl bir rota izle
diklerini de takip edem em itim .
Raymondlann evliliinin sona ermesi benim de Parise yap
tm ziyaretlerin eklini kanlm az olarak deitirdi. Zaten
yle ya da byle, 1961den sonra hayatma M arlenele olan bir
likteliim ekil verecekti. Tpk caz tutkusu gibi, Paris iin sa
hip olduum tutku ne denli kalc olursa olsun, artk orta ya
l, evli ve derken ocuklu bir erkek olarak bu kentin hayatm
daki yeri ayn kalamazd. Eim , kiisel arkadalarm ve ailece
grtmz dostlar dnda kendi arkadalarn da edindi.
Ayrca 1 9 5 7 den sonra yine bir Parisli iftle -R ich ard ve Elise
M arienstrasla - kurduumuz dostluk da bugne kadar srd.
Raymondlarla birlikte talyan n Gargano yarm adasnda bir
sahil kasabasna gitm eye karar vermitik. talyann izm esin
den Adriyatik D enizine kn t yapm bir m ahm uzu and
ran bu yarmadaya gitm eye, kom nist -y a da yakn zamana
kadar kom nist o la n - Roger Vaillandn oray konu alan L a
Loi adl roman sebebiyle karar vermitik. Henri onu Direni
gnlerinden beri tanyordu. Orada plajda, M arienstraslarla
karlamtk; adam uzun boylu ve geni gsl, kadn ufak
lefek, esm er ve zayft. Kadn o sralar bamsz olm asna kar441

m hl Fransz eitim kurumlaryla ba vard ve Tunusa bir

ortaokul retm enlii vazifesine gidiyordu. 1 9 5 9 lar Fransz
aydnlarnn Kuzey Afrikayla en ok har neir olduklar za
manlard; Tunus ve Fas bam szlklarn ilan etm iti ve Ceza
yir de bunun iin savayordu. Dolaysyla konuacak ok e
yimiz vard. 19. yzyln balarndan itibaren Maripin Fran
sz yazarlar ve ressam larn hayal dnyasnda her halkrda
nemli bir rol olm utu, ancak, oraya retmen olarak giden
gelecein akademisyenleri -g e n a g rd g es- iin de eit oranda
bir entelektel saiki. Fernand Braudel tarihilerin arasndan
Pierre Bourdieu da sosloyoglann arasndan verilecek iki isim
di. M arienstraslarm akadem ik ilgileri Akdenize ya da arka
dair deil bilakis A nglo-Saksondu - bu da bizim iin baka
balar an lam n a g eliyo rd u . R ich a rd , Sh ak esp ea re zerin e
nem li bir otorite olacak ve Elise de ABD tarihisi olarak n
kazanacakt.
Her ikisi de Polonyal Yahudi ailelerine mensuptu. Neyse ki
sava zamannda Fransann igal edilm em i blgesinde hayat
ta kalmay baarmlard. Richard on alt yandayken gney
dou tepelerinde silahl Direnie katlm t ve bu dnemi Ya
hudi kkeniyle kim senin ilgilenm edii yegne zaman olarak
anm syordu. Uzun y llar sonra, D ireni yoldalar arasnda
hayatta kalan ve ya ilerlem i tek aydn olm as hasebiyle,
Rhne vadisinin bir yerlerinde ellinci yldnm leri ansna bir
konuma yapmas istendiinde bir hayli duygulanmt. Haliy
le solcu olm alarna karn M arksizm M arienstraslara cazip
gelm iyordu. Laik, zgrlem i diaspora Yahudiliiyle gurur
duyduklar iin Siyonizm de yle... O nlarnki belki de giderek
artan bir biim de Fransz Yahudilii iinde bir aznlk konu
muna dnt. Bu, esas olarak eski Fransz Kuzey Afrikasn
dan gelen kitlesel gler sayesinde Avrupann en geni Yahudi
cemaati olm utu ve SSCBnin yklndan sonra da eski dn
yann herhangi bir lkesine kyasla en geni cemaati olacakt.
1 9 6 0 larda Paris k en tiyle ilik im i deiiklie uratan bir
nc ve daha akademik bir sebep vard. Fransz tarihileri
nin A nnalesle yaptklaryla bizim Past & Present'ta yaptklar442

jnzn birbirine yakn olduu giderek bariz bir hal alm t. G i

derek daha fazla Fransz akadem i dnyasna ve bilhassa da
Fem and Braudelin akadem ik hegemonyasna doru ekiliyor
dum. Aslnda 1 9 7 0 lerde, yeni E co le Des H autes Etudes en
Sciences Socialesde, yln bir ksm nda ortak d irecto r d e rec
herche sfatyla buna bir sre resmen itirak da ettim . Ksacas
1960tan itibaren akadem ik balantlar gitgide Parise yapt
m, ya da yaptmz ziyaretlerin ritm ini belirler oldu.
Bir bakm a b t n bu d e iiklik ler ayn anda g erek leti.
Akademik dnya hakknda o k kstl bilgisi olan M arlenele
evlendikten sonra Parise ilk kez gittiimde, Braudeller ondan
hakl olarak ok etkilenm iler ve bizi evlerine le yem eine
davet etmilerdi. Fem and , iyi bir koca olm ann, iyi bir tarihi
olmann nem li bileenlerinden biri olduunu belirtince M arlenein hayr dualarn ald. Bu tr durumlar iin Fransz d
n hayatnn st rtbelileri yem inli olm asalar da, b u n lan bir
ltufmu gibi deil de sam im iyetle ve duruma uygun bir ekil
de ifade etm ekte usta olduklanndan syledikleri hepim izi tat
min ediyordu. Tam aksine, M arlene, hem Em m anuel Le Roy
Ladurieye -o n u davet ettiim Londradaki b ir sem inerin ar
d ndan-, hem de yllar sonra m anik evrelerinden birini yaa
yan Louis A llhussere -b u n u takip eden bir depresyon srasn
da karsn ld recek ti- ev sahiplii yapmt. A kadem ik dn
yann iindeki dier ailelerde olduu gibi, zel ve m eslek ili
kileri tam olarak birbirinden ayrmamz m m kn deildi.
n c ve hatta D rd nc C um hu riyetin F ran sasndan
farkl olarak, de G aulleun ve onun haleflerinin Fransasnda
kendim i artk o kadar rahat hissetmiyordum. Ne de yeni bir
tr jargon gelitiren M itterandm Fransas nda rahattm ; siya
setilerin lk elerin i A ltg en olarak ad lan d rdklar ve L a
fr a n c e p ro fon d edan bahsettikleri, en ejilerin i tous azim u th s"
ilerleyerek gsterdikleri bir lkeydi bu: Paris, lks ve pahal
hale getirilen, Avrupadaki en byk, devasa bir burjuva getto
su olm utu ve sokak balarndaki kafeler artk haftasonlan ka
panyordu. Zira hafta ortas kentte alan Parisin eski ahalisi
nin artk orada yaamaya btesi el vermiyordu. Sem t pazarla443

nnn kent merkezinden g etm esinden sonra merkezde beli

ren boluk ve Richard Rogern tasarlad Beaubourg saylmaz
sa, Babakan M itterand kenti m im ari dinozorlaryla donatp
doldurana kadar Paris az ok tannr haldeydi. (Tarihteki yeri
nin salam olduundan em in olan G eneral, kendisini ant m i
marisi araclyla lm szletirm eyi kk grm t.) Paris,
turistler iin daima bir rya kenti oldu. te yandan sac bele
diye ynelim lerinin yolsuzluklar geici skandallar yaratmad
takdirde, Paris K om nnn ana vatannda solun tek bir
meclis yesi sem esi fikrine alm ak bir tarihi iin kolay de
ildi. Dier yandan, hayaln Britanyada srdren hi kim se,
Fransz sava sonras m odernizasyonunun avantajlarn teslim
etm ekten geri duramazd; Fransz gda pazarnn ve yem ekle
rin deimez nitelii ve eitlilii T G V y le* ve toplu tam ac
lkta yeralt ve yerst ulam aralaryla takviye edilmiti.
nceleri, balangta gnlszce, G eneralin bykln
teslim etmeyi ve tarzndan b ir ekilde tad almay rendim .
Daha da byk bir gnlszlkle M itterand'a sayg duymay
rendim . Her ikisi de nc C um hu riyete gelim i ola
m azd. H er ik isi de n c C u m h u riy etin (h a k l o larak )
tepki" diye adlandraca ortamdan kp gelmilerdi. De Ga
ulle san adamyd; te yandan onun iin Cum huriyet -s o l
kanat da dahil olm ak z ere - savan ardndan yeniden yaratt
Fransa fikrinin esas parasyd. Onun Fransas iinde hem
monariyi hem de Devrimi barndryordu; 1 7 9 3 ten beri bunu
ilk gerekletiren siyasetiydi. Aslnda 14. Louisle m ukayese
edilm ekten btnyle rahatsz olmuyordu; anlarn dzelten
bir yayncya kraln hizm etilerine hitap edi ekliyle hitap et
miti. Beriki 1 9 4 0 -1 9 4 4 yllar arasnda de Gaullecu olmayan
bir gem ii kabul etliinde (olaslkla ilgili dosyalan dzeltti
ren) byk adam Anlyorum . dem iti, demek hapishanele
rimden birindeydiniz. Hapishanelerim derken hem ahs za
m iri hem de oul kullanm tam da de G aulleun tarzyd .**
(*)

Hzl iren - .n.

( * * ) A lors vous a v ez bicn connu mts prisons", Bana anekdotu anlatan yayncnn
kendisiydi.
444

lm nden beri Franois Mitterandm meslek hayatndaki

karmaklk ve belirsizlikler zerine pek ok eletiri yapld. te
yandan, artc denebilecek bir sreklilikle sava ncesi an
sandan Vichyden ve Direniten siyasi ilerlemeye ve giderek
sola kayan bir izgiye sahip oldu. Bu da ona yeniden yaplanm
bir Sosyalist Partinin inacs ve bakan olma sfatn verdi; s
telik Souk Sava dneminde olduu gibi komnistlerin tecrit
edilmedii ve tm solun kontroln elinde bulunduran bir par
tiydi bu. Gerek nc gerek Drdnc Cum huriyette siyaset
iler tam ters istikamette gideceklerdi. O ve de Gaulle bir aa
a itti- aslnda o an inaclanydlar; Fransz siyasetinin artk
byk Devrim hakknda srdrlen ve sa ve sol grleri b
len mcadeleden ibaret olmad zamanlard. Yine de Amerikan
Anayasas ABD iin ne anlam ifade ediyorsa, Devrimin de kendi
ynetikleri lke iin ayn anlama geldiini her ikisi de iliklerine
dein hissediyorlard. Bu konuda lml liberalizm ideologlarn
dan, lml olmayan kom nizm aleyhtarlarndan ve Fransada
daima ayrks bir aznlk olarak kalan fakat 1980lerin sonunda
9 0 larn banda Parisin entelektel tarzna hakim olmaya ba
layan pazar toplumundan daha gerekiydiler.
Yine de ayet de G aullecu ve M itterandc Fransada kendi
mi rahat hisselm ediysem bunun nedeni, benim bildiim Fran
sayla -g em ie ait mavi-beyaz-krmz renkli anlarda ka
lan tepelerl e - bu dnem in arasndaki balanty kuramam akt. yle ya da byle C an ard E n chain e'in Fransas henz lmemii. Aslna baklrsa, skandallar ve daha som aki G aullecu ve
M iterandc dnem lerde gittike artan yolsuzluk bu yaynn
ksm etini al.
Ne de dnem in entelektel ruh hali nedeniyle kendim i ra
hat hissediyordum. Kresel solda yer alan herkes gibi ben de
1968 ayaklanmasyla heyecanlanm tm ancak olanlara phe
ci yaklayordum. 1 9 7 0 lere kadar Fransz sosyal bilim lerinin
ekirdek disiplinini biim lendiren ve Hamon ve R otm anm Pa
rise zg o k saydaki intellocratlann2 tedarik eden Fransz
2 Herve Hamon ve Patrick Rotnan, Les Intelloctares: Expedition en H aute Intelli
gentsia (Paris, 1 981) s. 3 3 0.
445

ta r ih ile riy le daha y a k n tem astay d m . B u n u n la b irlik te ,

1 9 6 0 lardan sonra, belli bakmlardan pek ok Fransz kltr
akmyla ve teorik tartmalarla temasm yitirmitim. Her ne
kadar, Q ueneau ve P erec hayran herkesin yapaca ey, dil
oyunlar yapan Fransz entelektel geleneine sem pati besle
mek olsa da, Fransz dnrleri post m odem izm in" sahas
na girdike, onlar yavan, anlalmaz buluyordum, zaten tarih
iler iin pek bir faydalan da yoktu. Kelime oyunu yapanlar
bile onlar anlamyordu.
1968deki ksa sreli dalgann ardndan eski olsun yeni ol
sun sol kanat Fransada geri ekilm e yaad. Fransz Kom nist
Partisi hakknda sahip olduum kanlar 1945ten beri pek par
lak deildi ve uzun sreden beri George M archaisin liderliini
bir felaket olarak yorum luyordum . Bununla birlikte Fransz
ii snfnn byk kitle partisi konum undan yzde drtlk
bir oy oranna sahip bir parti konum una inii itiraf etmeliyim
ki ben de eski bir kom nist yaraya dokundu. Yine ayn ekil
de, Fransada M arksizm bayra altnda kalan ne varsa bun
larn ekseriyetle donuk olduunu da itiraf etm ek gerek. Dier
yandan bilhassa da 1980 ve 9 0 larda, bir zamanlarn ok say
da solcu intellocratnn artan ekilde militan ve kt huylu
kom nizm aleyhtarl, ilerinden bazlaryla ilikilerim i daha
da gletirdi. Birbirim ize sayg duymamza ve bazen birbiri
mizden holanm am za ram en, entelektel ya da sosyal an
lamda Pariste kurduum bu ilikilerin bir ksm nda siyas a
dan karlkl bir huzursuzluk yayorduk. Ben, 1 9 5 6 dan beri
neysem oydum; tannm ve fakat eserleri asla SSCBde yaym
lanmam, ayrks bir kom nist... O nlarn iindense genliin
de benden daha Stalinist hatta daha M aois olabilmi bazlar
ayn yoldan gitmeye kar kasti itirazlarn dile getiriyorlard.
Buna karlk bense, baz en yetenekli ve saygn isim lerin bile
1 9 80lerde itibar ettii Souk Sava hamaseti ve serbest piyasa
liberalizm inden nefret ediyordum. Szgelii, Le Roy Ladurie
gibi bir adamn (hangi adan baklrsa baklsn byk bir ta
rihi olan) Normandiyal atalarndan yadigr bir m uhafazakr
la dmdz dn yaamas byle bir rnekti. elikili gr
446

necektir ama, K om nist Partiler ini yaadka, Souk Sava

sona erince ve Sovyetler Birlii ve imparatorluu k n ce amli-kom nist ve anti-M arksist polem iin tonu acm asz, daha
dorusu isterik bir hal ald. Byk bir zek ve nfuza - b e lk i
de bu eilim in c h e f d eco le olmaya en yakn k o n u m a - sah ip
merhum yayn c ve tarih i F ra n o is F u re , F ran sz D ev riminin iki yznc yldnm n entelektel bir saldn arac
haline getirm ek iin elinden geleni yapmt. Birka yla k a l
madan L e p asse d une illusion adl eserinde 20. yzyln tarih in i
tehlikeli kom nizm dnden kurtulu sreci olarak aklaya
cakt. Grlerini eletirm i olm am artc deil.3 Artk gayet
iyi tannan bir M arksist tarihi olarak, kendim i bir sreliine
kuatlm durum daki ve sava veren Fransz solunun am p i
yonu gibi hissetm itim .
Bu durum ilik ileri daha da karm aklatrd , bilhassa da
ans eseri T he A ge o f Extrem es adl kitabm , 20. yzyla dair b e
nim yazdm tarih, tam Furetin kitabndan nce kt iin.
Deeri teslim edilip baka lkelerde muhafazakrl su gtr
meyen eletirm enler tarafndan bile sknetle karlanm asna
ramen, kitap Fransada - e n zndan intellocratlann nfuzlu
bir kesimi tarafndan- esas olarak anti-kom nist liberalleri he
def alan salt siyasi, ideolojik polem iklerden ibaret grld. E n
telektel yaynlarda tartlm asna ramen (ngilizcesi zerin
den) tercme edilmedi. Gya, hitap ettii snrl kitle dnl
m, tercme etm ek iin ok pahal bulunm utu. Bu sav akla
aykryd, zira kitap evrildii dier tm Bat dillerinde gayet
iyi satyordu. Dorusu, o yllarda Fransz dn dnyas o ka
dar garip bir ekilde kendi iine gmlmt ki, Avrupa Birlii
lkelerinin dilleri arasnda ve ( ince ve Arapa da dahil) b
tn dnyann kltr dilleri arasnda, kitabn baslmad ya da
bu ynde hibir szlem e yaplmayan tek dil yllarca Franszca
oldu. Nihayet Belikal bir yayncnn giriim iyle ve ylm ak bil
mez sol yaynlardan biri olan L e M onde DiplomaLique'in etkin
3 Fransz Devrimi zerine, E choes o j tlc M arseillaise: Two Centuries L o o k B a ck on
the French Revolution, (Rutgers, 1 9 9 0 ) ve Le D ebat 8 9 M an-N isan 1 9 9 6 says
nn s. 12 8 -1 2 9 daki Hisoire et lllu sio n 'a baknz.

447

yardm sayesinde 1999da, Fransada da yaymland. Olum d

eindeki M iierand'dan ziyade Fransz solunun vicdanna da
ha az yk getiren Lionel Jo sp in , 1997de babakanla geldi
inden beri ideolojik ruh hali m uhtem elen deimitir. Muha
lifler tarafndan yeterince iyi karlanmt. Kitaba eletiri y
neltm esi m uhtem el olan d oksanlarn balarndaki kesim ya
sessizliini koruyordu ya da baltalar kum a gm m t. En
azndan bir sreliine iyi satt. Fransa corafyasnn muhtelif
yerlerinden kitabn evrildii dier yerlerde olm ad kadar
o k sayda kiisel m ektup alyordum. Ayrca, Fransz soluyla
sevgi balan 1936 ylnda Bastille Dayde, bir radyo tm m n ze
rinde kurulan bu kadim Fransz hayran, aradan altm y
getikten sonra, Sorbonneun Byk Anfisinde ona benzer bir
deneyimle filmi geriye sanp yeniden izleme ans yakalayacak
t: Bir zamanlar Parisin tek niversitesi olan bu okulda, artk
bir aile reisi olan adam, yeni baslan kitabnn syleisini dinle
meye gelm i Parislilerle evrili vaziyetteydi. Devasa oditoryu
mu dolduran ok sayda insandan pek az kitaplarmdan her
hangi birini okum utu. T p k beni geri eviren yaynclarn
syledii gibi, kitaplarm altgen piyasada sadece succds d estim e sahibiydi. Oraya gelme sebepleri, eski parti payelerinin ve
Ortodoksluun artk itibarnn kalmadn savunan bir solla
gurur duyan, nedam et getirmeden ve drste konuan, eleti
rel, pheci birini -y an i b e n i- dinlemekti. Bu olay, Paris aydn
solunun abluka srecinden bir anlna da olsa kna tank
olmak diye deerlendirm ek beni memnun eder.
Hayatmn bu kesitine dair olaylar sonlandrm ak iin uy
gun bir fasla bu. Benim kuam iin Fransa zel bir yere sa
hipti. Benjam in Franklinin dilinin zaferi karsnda Voltairein
dilinin yaad malubiyetten tr Franszlarn hissettikleri
kayb paylaabilirim. Bu yalnzca dilsel deil kltrel bir d
nmd de, zira bu, aznlk kltrlerin, uluslararas iletiime
sadece sekinlerin gerek duyduu aznlk kltrlerin sonu an
lamna geliyordu. Ayrca bu deiimin aracs olan dilin dnya
apnda yaygn konuulup konuulm am as -h a tta l dillerde
olduu gibi hi kullanlm yor olmas b ile - nem li deildi. Bir
448

[zamanlan n hegem onyac Fransz kltrnn altgen bir getto

ya g erileyiin i an lay abilirim . Bu durum u biraz olsu n telafi
eden tek ey, Amerikan niversite rencileri arasnda Fransz
post-modern ideologlannm rabet grmesi olsa da, on lan n da
sz konusu ideologlar anlad sylenemezdi. Bunun Parisin
gnlnde yatan durum olduunu syleyecek deilim. Ancak
ilerin yry biim i, yani dnyann geri kalannn Parise
bakmamas ve artk onun peinden gitm em esi kolay kolay al
abilecekleri bir durum deildi. Bir nesilden dierine kresel
hegemonyadan blgecilie gei yaamak baa klm as g
bir kaderdi. Hepsinden daha zor olan da dnyann bunlarn
hibirini um ursam adn kefetm ek. A ncak benim neslim in
Avrupallan, Latin Am erikallar ve Orta Doulular iin bu
nun bir nem i vard. Ayn zamanda daha gen nesiller iin de
bunun bir nem i olm al. Fransann kltrn ve d ilini sa
vunm aya y n elik verdii azim li a rt m cad ele y en ilm eye
mahkum olabilir, te yandan hibir biim de yenilm eye yazgl
olmayan bir m cadele daha var: Kresellem e sreciyle bera
ber znde oul olan insanln trde hale getirilm esi kar
snda btn dillerin, kltrel ve ulusal btn zelliklerin sa
vunulmasna duyulan ihtiya bu...

449

20
F r a n c o d a n B e r lu s c o n iye

I
Belli b ir hedefe sahip rom anclar asla konu sknts ekmez.
Biri ie yaramasa, aile ve yaam yks yararlanlmaya hazr
dr. Belli bir hedefe sahip tarihilerinse gem iin hangi kesiti
ni aratrm ak istediklerine ilikin , dolaysyla hangi konuda
-Tud orlar m, ngiliz Devrimi mi yoksa 17. yzyl Ispanyasn
da m - isim yap acaklarn a dair hali hazrda b ir reh berleri
yoktur. G enellikle niversite yllarnda bir konu seer, dokto
ra yapmak iin ona bir balk verir (ya da o zam anlar O xbrid
ge bylesi balklar hor grdnden, bir doktora tezi yap
lr) ve ekseriyetle, ileriki yllarda da altklar alana ya da
d nem e sadk kalrlar. Benim se bu minval zere yaptm
giriim ler sava sebebiyle kesintiye uram t. Bu sebeple bir
iarihi olarak yazdm ilk kitap olan P rim itive R ebels nceleri
zerinde oka dnm ediim , halta aslna baklrsa kim sele
rin pek dnm edii bir konuyla ilgiliydi.1 Kitabm a kaynak
lk eden, asl olarak 1 9 5 0 lerde spanya ve talyaya sklkla
yaptm ziyaretlerdi. O tarihten itibaren, her iki lkeyle de
1 Primitive Rebels: Studies in A rchaic Forms o j S ocial M ovem ent in the N ineteenth
and Twentieth Centuries (M anchester University Press, 1959).
450

gerek hayatm gerek kalem e aldm eserler asndan bam

kopmad.
talya'dan farkl olarak - b i r anti-faistin orada ne ii olabilir
di ki? 1951de gidip gelmeye baladm Ispanya, uzun sre
hayatmn bir paras oldu. Hatta diyebilirim ki bu lke benim
hayatma, i savaa bal olarak akranlarm n hayatnda rol oy
namaya balamadan o k nce girm iti. H er eye ram en, 1 9 4 5
sonras dier Avrupahlar iin hl tuhaf bir lkeydi; pek ou
muzun zihninde buras, kra topraklarda devrim, sava ve ye
nilgi im geleriyle flam enko, kastanyet, boa grei. D on J se ,
Escam illo gibi egzotik im gelerin ve Don Q uixote, onur, kibir
ve sessizlik gibi Ispanyollugu akla getiren genel zelliklerin
birbirine kart bir garip diyard. Amcam orada kald sra
da Universal Film de abrken orada birileriyle ahbaplk kur
mutu. Oraya yapt ziyaretlerinden getirdii ey a la r- z e rin
deki kan oktan kurum u bir b an erilla , boa grei zerine
bir kitap, yal, asker grnm l bir Katalan otonom cu liderin
im zal re s m i- vb. gibi yadigrlar evim izin k y sn kesin i
doldururdu. 1 9 3 4 teki Austrias ayaklanm asnn ardndan bir
arkada ona resim li spanyol gazeteleri -h erh a ld e etkileyici
.resimlerle dolu m onari yanls A BC gazetesinden- yollamt.
D erken, 1936 ylnn yaz mevsim inde, generallerin kalkm a
snn ilk haftalarnda, tarihsel koullann garip bir cilvesiyle bu
lkeyi ksa sreliine grme ansna eriecektim .
Cambridgede okula balamadan nce, Londra Yerel Ynetimin in Franszcam ilerletm em iin verdii denekle Parise ge
leli ay olmutu. Derken temmuzun sonunda bir gn piyan
godan ikramiye kazandm fark ettim. Miktar ok fazla deil
di, 165 frank, ya da 2-3 pound civaryd. ansm a, Fransada
kurulan yeni Halk Cephesi hkm eti, pek rastlanm ayan bir
kalcla sahip bir takm yenilikleri henz yrrle sokm u
tu. Bunlar, les con g is p a y is (cretli izin) ve tm halkn yararla
nabilecei ekilde, spor ve salk bakanlnn demiryolu seya
hatlerini alabildiine ucuz tutmasyd. Dolaysyla, piyangodan
kazandm parayla genlik yurtlarnda kalp kamp yaparak ve
yryerek on be gnlk bir tatil geirm ek zere Orsay istas
451

yonundan trene bindim - istasyonun 19. yzyl Fransz sanat

na ayrlan bir mze haline getirilmesinden henz elli yl ncey
di. Bu ahane yolculuun ortalarnda tantm gen bir Orta
Avrupal gezgin sayesinde ucuz seyahat etmenin ok daha seri
bir yolunu rendim; beriki o vakitler Atlantikin bizim bulun
duumuz yakasnda otostop u luu n ( T ip p eln , A u tostop )
ncln yapyordu. Bylelikle Atlantikten Pirenelerin Ak
deniz tarafna giderek, spanyol snrna yakn bir kasaba olan
Puigcerdadaki bir genlik yurduna vardm. Durum ok batan
karcyd. Snra gittiimde snr muhafz gen adamlar tara
fndan geri evrildim. Gerekli evraklar yoktu yanmda. ki
kilometre uzaklktaki bir sonraki snr geiine yrdm, bir
sorun kmadan sn n getim ve gn boyu Puigcerdann iini
dolatm. O tarihte kent, POUM (M arksist Birliin ii Partisi)
yelerinin de iinde yer ald ve fiilen anaristlerin hkimiye
tinde bamsz bir devrimci kom nd. (O sralarda tek bir par
ti ats altna giren P SU C - Katalonya Sosyalist Partisi'nden ko
mnistler ya da sosyalistlere hi rastlamamtm.) Habersiz ge
len bir yabancy, aslnda btn yabanclan ilgin bulan yerel
halkla ne ekilde iletiim kurduumu anmsamyorum. Ancak
buras Ispanyayla Fransann fazlasyla birbirine kart bir
bucak. Katalanca da zaten her iki dile de benziyordu. Herhan
gi bir sorun yaadm anm sam yorum . Bu unutulm az gn
den aklmda kalan en silinmez grnt ise ana meydana park
etm i durumdaki kamyonlard. Anlatlanlara gre, yeterli say
da gnllyle dolan her kamyon snra gidiyordu. Uzun yllat
sonra bu deneyim hakknda yle yazmtm:
C'est magiii/ique, mais ce n'est pas la gterre sz byle bir du
rum iin icad edilmi olmal. Muhteemdi ancak bu deneyimin
zerimde brakt etkiyle, Ispanyol anarizmini sadece ackl
bir gldr olarak grmem iin yirmi yl gemesi gerekti.2
Aslna baklrsa, Puigcerda savaa gre tehizatlanm bir
halk izlenimi vermiyordu, ne de oray, daha sonraki devrimle2

E.J. Hobsbawm, Revolutionaries: C on tem porary Essays, (Londra, 1 9 7 3 ), Anar

izm zerine G rler", s. 84.

452

rin tarznda, asker! donanm l silahl erkeklerle dolu bir yer

olarak anm syorum . (Szgelii, spanyol kentlerin hibirinde
niformal kadnlara d air bir em are yok tu .) Eer ille de bir
fark aranacaksa siyaset, soh bet ve tartm a d olu , insan larn
gruplar halinde dikildii ya da kahvehane masalarnda gazete
leriyle oturduklar bir yerdi.
Ne yazk ki gn kt sona erdi. lk snr blgesinde beni ge
ri eviren anarist snr m uhafz o gece izinliydi ve beni mey
danda sohbet edip yem ek yerken grnce kom iserine rapor
etm iti. A sker giysiye benzer b ir ey giyen ask su ratl b ir
adam tarafndan yeterince kibarca ve fakat kat bir tarzda tu
tuklandm. Em inim orada bulunuum hakknda ne dnece
ini bilem iyordu, ben biliyor muydum sanki... G eri, sadece
snr ihll etm ekle kalmayp, onu engellemeye alan karara
da dpedz meydan okum u bu ngilizin devrime halel geti
recek bir hali pek yoktu ama, iilerin gc de kukusuz byle
hafife alnmamalyd. Kar devrim cileri gzetleyen eli tetikte
am atrlerin elin d e so rg u lanm an n h i ferah latc b ir taraf
yoktu. Ayn gece, ilerleyen saatlerde, silahl askerler tfekleri
ni srtm a dorultup nian alm vaziyetteyken, Fransz sn r
na doru giden karanlk yol boyunca yrmem sylendiinde
korktuumu itiraf etm eliyim . Bylelikle Ispanya I Savayla
kurduum firar! temas da spanya Cum huriyeti'nden srgn
ediliimle son bulm utu.
O gn Puigcerda da ne aryordum? Buras tarihinin otobi
yografi yazaryla karlap yenilgiyi kabul ettii nokta. O gne
ilikin anm sadklarm altm ksur yln ardndan gzden ge
irirken, olanlarn zihnim de bozulmaya uramas deil sz ko
nusu olan, bilakis o gn bile, tabiri caizse, sm n gem ekteki
amacm pek ak grnmyor. ayet ziyaretim byle kesintiye
uramam olsa orada ne yapacaktm? Ispanyol Savann
herkese mal olduu dnlrse, tpk baz Ingilizler gibi, be
nim de faizme kar savala Cumhuriyet glerine katlmay
dnm olm am gerek belki. Benim kuamdan pek o k in
san gibi, ateli bir solcu olarak derhal spanyol Halk Cephesi
hkm etiyle kendim i zdeletirm i olmama ram en, devri
453

min neye benzediine bir gz atm ak iin oraya gittiimde, ke

sinlikle byle bir ey yapmay aklmdan geirmediimi syle
meliyim. Gn iinde bunu dnm olabilir miyim? Bunu
syleyem em , ya da eer duygularm yeniden canlandrm ak
mmkn olsayd, ABD Anayasasnn 5. maddesindeki ek uya
rnca susma hakkm kullanm ay isleyebilirim , zira ilerleyen
gnlerde kurulan Enternasyonal Tugaylar* nda her yant
ayp karlanabilir. Eer bunu gz nnde bulundurmadysam,
neden bulundurmamtm? Ya da katlmay dndysem ne
den katlmam tm ? Kiisel belleim dnda bir kaynak olma
d dnlrse, meseleye ilikin daha az nyargya sahip bir
baka tarihi, spanya Devrimindeki gen EJHnin tuhaf duru
muyla ilgili nasl sonular karrd? Bunlar, tarihi bir yaam
yks olarak kalem e alm ann getirdii sorunlar veya insan
doasn anlamaya ilikin daha geni sorunlarn ta kendisi. Her
halkrda, Puigcerdada geirdiim gn, eer yle olsayd"
tarzndaki altrm alarn tarih alannda bir ie yaramadm
gsterm ektedir - ki bu altrm alar artk kar gerekler ba
lyla literatrde kendilerine yer edindi. ayet o anarist mu
hafz snr gem em e izin vermi olsayd, kim bilir ileriki haya
tm bundan nasl etkilen ecek ti, buna ilikin saysz hipotez
arasndan bir seim yapmann yolu yok. Ayn zamanda bu, ta
rihiye gzn kulan iyi am as gerektiini gsteren bir r
nek, hele de doru zamanda doru mekndaysa... Puigcerda
sayesinde lkel A silerin yani spanyol anarizminin znn
yetitii yerle tantm ve bende braktklar hayranlk dolu et
kiden hayat boyu kurulam adm . M uhtem elen 1950de ikinci
bask yapan Gerald Brenann T he Spanish Labyrinth adl arp
( * ) lk birim leri resmi olarak enternasyonal gnlllerinden, austos sonuna ka
dar Italyan Guislizia e Liberia grubuyla olum utu. Kom interriin Enternasyo
nal Tugaylar hayli sonra geldi. lk yabanc birim lerin ou, generallerin isyan
srasnda Halk Olim piyat" (1 9 3 5 ylnda Berlin'de dzenlenen olimpiyatlara
katlmayp protesto eden spanya Halk Cephesi hkm eti alternatif bir olim
piyat dzenlem iti - .n .) iin Barcelonada bulunan yabanclardan kurulm u
tu. Benim snra ulatm srada Barcelona'ya gelm i olan Jo h n Com ford (b
lm 8 c baknz), olduka ani b ir biim de bir hafta sonra birliklere yazlm a
ya karar vermiti. (Peter Stansky ve W illiam Abraham, Journey to the Frontier.
I.ondra, 19 6 6 , s. 3 2 8 .)
454

c eserinden esinlenerek, 1 9 5 0 lerde bu alanda aratrmalara

balamtm. Kitab Ispanyayla ilk karlam am dan n ce mi
yoksa byk o laslk la ondan son ra m okuduum u u an
anmsamyorum. Ispanyayla ilk sahici tanmam bende bu l
keyi tanyanlarn paylat sonsuz ve derin izlenim i brakm u.3 Ispanyaya yaptm yolculuklarn en azndan ikisi anarist
gelenei incelem ek iindi: 1956da yolum, vaktiyle (1 9 3 3 'te ),
tek bana dnya devrimi yapmaya soyunan bir ky olan Casas
Viejasa dm ve 1960'ta yakn zamanda lm anarist gu cillero Francisco Sabatenin4 izini srmtm.
1951in Paskalya tatilinde neden Ispanyaya gitm eye karar
verdiimi u an anm sam yorum . Zaten uluslararas nitelikteki
ideolojik kelim e daarc ve aa be yukan Sava slo
gan ve arklar saylm azsa dilini de bilm ediim bir lkeydi.
Daha sonra talyada yaptm gibi arada bir szle bavura
rak konum a dilini renm ek zorunda kalm tm . Bunu yap
mak talyada daha kolayd nk diyaloglarda eitim li tal
yanca kullanlyordu, te yandan Ispanyada bana bilgi veren
ler tahsilli kim seler deildi. (Zaten yle olsalard m uhtem elen
iletiimi Franszca salardk.) yle ya da byle, epey ksa s
rede her iki dilde de, dilbilgisi kurallarna uymasa da akc bir
konuma alkanl edinm em gerekti. lk adm larm , Barcelonaya varr varmaz Paraleloda (be pesetaya kahve ve gsteri
sunulan) Cafe Nuevoda geirdiim bir akam srasnda i ara
mak iin Murciadan yeni dnm mason olan bir kom um sa
yesinde atm tm : Beriki, kck sahnenin zerindeki sanat
lar iaret ederek, gzel, irk in , im an, sska, sar
n, esm er kelim elerinin karlklarn retmiti.
O zaman yazdklarma baklrsa5 ulam cretlerinin pahal
oluuna kar, mart banda Barcelonada yaplan baanl byk
3 Gerald Brenan, T he Spanish Labyrinth: An Account o f T h e S ocial an d Political
B ackgroun d o f the Spanish C ivil W ar (Cam bridge, 1 9 4 3 ), nsz. Bariz sebepten
tr kinci Dnya Sava srasnda yaplan ilk basks pek az ilgi grd.
1 Sonular Primitive R ebels adl kitabn 5. ve Bandits adl kitabn 8. blm nde.
(1 9 6 8 ).
5 Bunlar ilk ziyaretim in bugnk aklam asnn temeli.

455

tramvay boykotu ve arkasndan gelen genel grev haberlerinden

etkilenmi olmalym; dndkten sonra bu konuda bir iki satr
yazmm. O tarihte, Franconun g ald pasiflik ve atlenlisme'in (l bir illegal rgtn olmad dnlrse) kabuu
nu krdn," dnmekle gereinden fazla bir umuda kaplm
m ...6 Rejimin ilk atlaklan bu on yln ikinci yansnda belir
mi olsa da, bu an derecede iyimser bir deerlendirmeydi. O
zam anlar tandm F ran co kart srgnlerin hepsi sadece
Cumhuriyeti gem iten gelmiyordu -m esela gm enler tara
fndan halen glge bir cum huriyetin ismen baym gibi algla
nan bir adamn olu olan tarihi (ve sonrasnda Franco sonras
kltr hizmetlerinin ba) Nicolas Sanchez Abornozun cum hu
riyeti bir gemii vard- bilakis aralarnda Franco kuram larn
oluturan ailelerin ocuklar da vard. Onlardan birisi, sevgili
dostum Vicente Girbau Leon, generalin Dileri hizmetinden
dosdoru Franco dnemi hapishanelerinden birini boylamu.
Pariste, Ruedo Iberico adl yaynevini kurduu tarihten evvel
birlikte Bloomsburydeki dairemde kalmtk. Sava hakknda
Hugh Thom asn r aan kitab da dahil olmak zere yayne
vinin bast kaak kitaplar altml yllarda Ispanyada hzla ge
lim ekte olan m uhalif genlik iinde nfuz kazanm t. Daha
sonralar beni anaristlerle temasa geiren de oydu.
yle ya da byle, 1 9 5 1 de Barcelonaya ilikin ilk deneyi
mim Kam uflaj niform alarn giyinmi, tfek ve yan m akine
li silahlarla donanm polislere, dairdi. Kent merkezinde ve
fabrika kaplarnda her yz m etrede bir bitiveriyorlard. Po
lisler, Franco Ispanyas nda kent m erkezinin sokak manzaras
na ait bir simge olan, adeta a halkn tepesine km ege
m enlerin k alelerin i andran saraylara benzeyen bankalarn
nnde nbet tutuyorlard. Birka gn sonra, birka tren yol
culuu ve otostop yaparak sahilden aaya Valenciaya, der
ken Murciaya, oradan da Madrid, Guadalajara, Zaragozaya gi
dip tekrar Barcelonaya dnm tm .
6

Franco in Retreat", New S tatesm an an d N ation. 14 Nisan 1951, s. 4 1 5 . Geri

dndm zaman kalem e aldm bu m akale Barcelona'da bir Ingiliz'in defte
rine dt notlardan sem eler" olarak tarif edilmiti.

456

1 9 5 0 lerin banda Ispanyada yoksulluk ve alk hakim di,

belki de bu grp greceim en byk alkt. nsanlar pata
tes, karm bahar ve portakal yiyerek besleniyordu. Rom a im pa
ratorlu u nu n harabeleri arasndaki o m uhteem altn sars
katedrale b ak arken d n yord u m ; acab a tarih te T arragonann bu denli talihsiz olduu bir baka zaman dilim i daha
olm u muydu? Ispanyada halkn sesini duyurabilecei b ir ka
nal yoktu. Barcelonadan gelen haberler Ispanyann geri kalan
ksm na dedikodular eklinde, benim gibi yolcular, gezgin sa
tclar, kamyon ofrleri ya da yabanc radyolar dinleyen in
sanlar araclyla ulayordu. Basnda yalnzca st kapal ta
lam alar vard. Yetenekli insanlarn ou g ettiinden lke
nin dnce hayat adeta boazlanm t. ( Ciddi kitaplarda
pek az spanyol eseri vard - eviriler ve hatta spanyol kla
sikleri bile Latin Am erikan basklaryla m evcuttu.)
spanya kederliydi. Kafelerde, kamyon kabinlerinde, anlatl
mayacak denli k orku n correosta [p ostan el, btn istasyon
larda duran yava ve ucuz trenlerde defalarca D nyann en
kt lkesi buras., ya da Burann insanlar dnyann en fa
kir halk olm al, gibi cm lelerin sarf edildiine tank olm u
tum. K elepir mal ticareti yapan bir ailenin beni him ayesine
alan reisi, Prim o de Riveradan (1 9 2 3 -1 9 3 0 ) itibaren bu lke
nin her eyi mahvoldu, diye ifade ediyordu durumu. spanya,
Sava unutm am t ve ne kadar umutsuz ve gsz olurlar
sa olsunlar, m aluplarn grleri de eskiye nazaran deim e
m iti. Bununla beraber, konu ne zaman alsa, her seferinde
i sava m? Ondan daha berbat bir ey olam az, dnda bir
sz de sarf edilmezdi. 1 9 5 0 lerin balarndaki F ran co spanya
s, Thom as Hobbesun malum savna dayanan ve herhangi bir
etkili siyas dzenin, dzensizlie yelendii bir rejim di. Re
jim , btn adaletsizliine ve kitlesel m em nuniyetsizlie ra
men ayakta kald, bilhassa da lkenin gidip grdm dou
ksmlarnda. Bunun nedeni, rejim in her an iddete bavurm a
ya hazr oluu ya da gc deildi, asl neden hi kim senin ye
ni bir Sava istem iyor olmasyd. Am erikallar ve Ingilizler
aksi ynde karar vermi olsalard ve ounu Ispanyol Cum hu
457

riyetileri'nin oluturduu silahl direni birliklerin in kinci

Dnya Savann sonunda Fransann gneyinden giri yap
masna izin verselerdi, Franco belki de ayakta kalmayacakt.
Ama buna izin vermemilerdi.
Her eyden evvel, spanya tecrit edilmiti. Kanl rejim , hl
m odernlik kart kaln kabuun, gelenekselci Katolikliin ve
kendi iin e kapal y eterlik duygusunun iin e hapsolm utu.
lkeyi tannmaz hale getirecek ve hatta ilerleyen otuz krk yl
iinde spanyollarn fiziksel grnm lerini bile deiiklie u
ratacak olan srad sanayilem e sreci daha yeni yeni bal
yordu. En az spanya kadar kendi iine kapal Portekiz sayl
mazsa, 1914-ncesi H absbug tara kentlerini anmsatan Mur
cia gibi bir kente Avrupann hangi lkesinde rastlayabilirdi
niz? Nehir gezinti yerlerinde, ocuklar gezdiren siyah beyaz
niformal dadlar ve yerel klalardan onlan gzetleyen asker
ler; yanlarnda kendilerine elik eden kzlarla gezen orta snf
tan kadnlar; m arket kafelerde domuz satclaryla tccarlarn
pazarlklar vb. gibi m anzaralard bunlar... Turist says mil
yonlarla deil yzlerle llyord u. Akdeniz sah illeri hl
botu. 1950li yllar denince Endls costasndan [kysndan]
aklmda kalan manzara, tozlu beyaz bir scaklk, deniz ve ta
lk arasnda pssz bir yol ve lm bir eek ya da atn organ
larn paralam akla, m egul b ir akbaba gruhuna katlm ak
zere gkten alalan dier akbaba srleriydi. Belki de ahlak
kntnn ba sebebi olan ve yoksullara ait topraklarda zen
ginlere hizmet sunma arac olan turizm o zaman henz bala
madndan, Ispanyollar geleneksel gururlarn hl muhafaza
ediyordu. O gnlerde yoksul halkn karlksz bir ey alm ak
tan srarla kanm as beni en ok etkileyen eydi. Kendileri ik
ram etmeden bir sigara almazlard, ya da karln veremeye
cekleri iin , kendilerinden daha iyi durumda olduunu bile
bile bir ngilizin brendi teklifini geri evirir, kahve teklifini
kabul ederlerdi. Grdm kadaryla yabanclar, yoksul yerli
ler iin henz bir gelir kayna haline gelm emiti. Tpk bizim
yaptmz gibi -ok u ld an arkadalarla bir ngiliz yatyla gelip o
tarihle henz gelim em i olan Trianann barlarnn tam kar458

sin s d em irlem itik - yabanclar 1 9 5 2 'd e Sevillaya geldiklerin

de bile durum hl deimemiti.

spanya kendi tarihinin iinde dlonm u gibi grndnden
ve bu durum hl da srdnden, dardan tahlil ve gzlem
yapacaklar iin bir nevi ender rastlanan tehlikeli aland. D ei
mez gibi grnen ezici bir gemiim varl - k i buna yakn g e
mi de d ah ild i- Avrupadaki bian lkelerden daha etkili ve
geri dn olmayan bir tarzda, om onbe yl iinde lkeyi d
ntrebilecek i ve d d inam iklerin zerini rtt. lkenin ta
rihini anlamaya alyordum a n ca k Francocu lu kun sona er
meyeceini idrak etm ek dnda g id iat hakknda en ufak bir
ipucuna sahip deildim. te yaradan, 1 9 6 6 lara gelindiinde,
"bu lkede kapitalizm m tem adiyen yenilgiler yaad ve btn
geici patlamalara, daima bir teh d it olarak varln hissetirm esine ramen sosyal devrim de y le ...", diye belirtiyordum. Bu
cm lenin o zaman ne kadar ad olduunu fark etm em i
tim. 1 9 5 0 lerde Franco kart m uhalefetle ya da spanyol ay
dnlaryla daha sk temasta olsaydm , bu bana gerekler hak
knda daha salam bir ipucu v erir miydi? Sanm yorum zira,
tek etk ili m uhalefet partisi K o m n ist Parti, o tarihte illegal
kadrolarn lke dndan getirdii ve yakn gelecekle rejim in
devrilm esinin sz konusu olm ad yolundaki bilgilere kar
hl direniyordu. Vaktiye Ispanyol ii harekeli iinde o denli
gl olan anaristler t Savatan ciddi bir g olarak kam a
mt. te yandan, geriye d n p bak n ca 1 9 5 0 lerde, Isp an
yada siyas ve entelektel adan ne kan kiilerle; 1 9 6 0 lar
ncesi yeni nesil spanyol rencilerle; solcu olduumu duyup
bana gelen eski rencilerle; ya d a 1 9 6 4 en itibaren bilm edi
im yaynevleri tarafndan -b a z e n kt ev irilerle- yaymlanan
kitaplarmn okurlan sfatyla gelen kiilerle ne denli az tem a
sm olduunu grmek beni artyor. Kitaplarmn yaym lan
mas, eitim li genlerin kltrel v e siyas basks karsnda re
jim in ar ar da olsa zayflad anlam tayordu. 1 9 6 0 larn
spanyas, otoriter bir rejim in snm esinden benim gibi bir ya
zarn kazan saladn kantlayan birka tarih andan ilkiydi.

459

II

1952de gerekleen Ialya kefim her bakmdan Ispanya deneyi

minden farklyd. Bir kere talyada ne alk vard ne de durgun
luk. Fazla para harcamadan etraf gezerken bile - 1 9 5 0 lerde bir
gnlk yorgunluun karlnda 1 poundluk bte yapyor
d u m - Ispanya'daki gibi yamal giysilerle gezen gya orta snf
mensubu insanlara rastlamayacakm. ktisad mucizelerin ya
and dnem, sradan talyanlarn hayatn 1960lann ortalar
na kadar deitirmediyse de, kuzeyde bile, ilk canlanma emare
leri grlyordu. Szgelii, ada, rengarenk yol kenar istas
yonlar epeydir yalnz benzin satlan yerler olmaktan km t;
yakn zamanda tm dnyay fethedecek olan evrensel yksek
teknolojili espresso makineleri; ucuz araba dnemini haber ve
ren mopedli srcler bunlardan bazlaryd. M am afih, tal
yann -bilhassa da adalarda ve gneyde- tepeden trnaa Batl
m odernlik" yolunda olduunu syleyecek deilim. Dorusu,
kitabm Primitive R ebels'n ayet tek bir kayna vardysa o da,
1952de Profesr Ambrogio Donininin Romadaki evinde yedi
imiz akam yemeiydi. Daha dorusu, yemekten sonra yapt
mz sohbetlerdi; Doninilerin eitliki inanlan gerei aile, misa
firler ve hizm etiler hep bir arada yemek yiyordu. Ev sahibi,
Tuscann Lazzareticilerine ve Gney talyann sekterlerine
ilikin baz eylerden" bahsetmiti.7 Zira hem talyan Komnist
Partisi merkez komite yesi -aslnd a kat bir Stalin izgisi yanl
sy d - hem de dinler tarihi uzmanyd. Verdii bilgilere gre,
Tuscan krsalnda bir M esihin 1878 ylnda ldrlmesinden
sonra, mritler, Italyan KP lideri Palmiro Togliattiye suikast giri
iminden sonra, 1948de yeniden ortaya karak yeni bin ylda
bir kez daha denemek iin bir araya gelmiti. Ayrca, bir takm
tara parti kollarnn sekreterliklerine Seventh Day Adventists*
ve benzeri tarikatlardan yelerin seilm esi ynndeki srarlar
7

C.J. tlobsbaw m , Primitive Rebels, (1 9 5 9 basks) nsz, s.v.

( * ) Seventh Day Adventists: Isann yeryzne ikinci geliinin o k yaknda ger

ekleeceini savunan bir H ristiyan m ezhebi. Dier Hristiyanlardan farkl
olarak ibadetlerini Pazar deil Cumartesi yaparlar.
460

nedeniyle -1 9 4 9 -L 9 5 0 yllan gneyde byk radikalleme d

nem iydi- Parti liderliinde ortaya kan sorunlardan da sz elli;
Marksisl bir partinin olaan kadro kayna saylmazd bu kesim
ler. Ortaa iin hayli alldk saylan bu dnceleri 20. yzy
ln ortasnda hayaa geirmeye kalkan bu insanlar kimdi? Lenin
ve Stalinin ana ayn zamanda Martin Lutherin aym gibi
davrananlar kimlerdi? Zihinlerinde ne vard? G cn, kendile
rine verilen destekten alan siyasi hareketlerden Farkl olarak on
larn dnya gr nasld? Antonio Gramsci gibi srad tal
yan dnrleri hari kimse niye onlara doru dzgn ilgi gs
termiyordu? Grne baklrsa talya onlarn izleriyle doluydu.
Beni Fazlasyla byledikleri iin, onlan keFetme arzusuyla bir
ka yl boyunca Akdenizin arka yollarndan yolculuk etmeye
karar verdim. Bir takm antropologlar da AFrikadaki smrge
kart hareketler zerine ararma yaparken lesadFen benzeri
sorunlara eilmilerdi. Son derece zgn bir adam ve mthi bir
akademi bakan olan M ancheserli Max Gluckm an her haFta,
blmndckileri M anchester United malarna -tab ii ki uygun
antrolopojik tavrla- destek vermeye gtrrd. konFeranslk bir sem iner vermemi ayarlamt. Bu arada T he Seven Year
Itch film ini izleyerek M arilyn M onroeyla (kabilesi de bizimle
gelmiti) ilk kez onun sayesinde tanmtm ve konFeranslanm
birer kitap haline getirecek ekilde geniletme karan aldm.
Sicilyaya 1953te ilk gidiim i anmsyorum da... 1893 ylndan
beri k zllarn kalesi olan Piana degli A lbanesin in belediye
bakan ve m eclis yesi M ichele Salann him ayesindeydim .
Eski ad Piana dei G reci olan bu yerin halkna, 1893 ylnda
soylu Dr. Nicola Barbato, Portella Delia G inesra adl cra da
geidindeki bir kayann zerinden -gnm zde hl bu kaya
Barbato Stone olarak b ilin ir- sosyalizmi m jdelem iti. (O ci
varlarda domu olan M ichele Sana da genliinde, yeni hare
ketin ncsnn dudaklarndan dklen vg szleri duy
m utu.)8 Hava artlar nasl olursa olsun, sava, bar ya da Fa
8

Palerm o K om nist Fed erasyon u 'n u n daim a h atrl lid erlerin d en o lan " ve
m r boyu bir m ilitan olarak kalan bu kiinin biyografisi iin (1 9 0 0 -1 9 7 3 )

461

izm dnem inde, 1 M ays g sterisi iin Piana halk buraya

m uhakkak birilerini gnderirdi. G iuliano adl ekiyann katle
dildii 1 9 4 7 deki 1 Mays gsterisini, Francesco Rosi'nin hari
ka filmi S alvatore G iu lian o m kem m el bir biim de canlandrr.
Bundan ksa bir sre sonra Parti, Sicilyann bu karm ak bl
gesinde ynetimi ele alm ak iin Salay blgeye gnderdi. Sicil
ya usl g erek ilik ten nasibini alm biriydi. G enliinde,
bakalarnn yan sra, K om intem dnem inin lider kom nist
lerinden biri olan ve o tarihte Palerm oda ren cilik yapan
Guiseppe Bertiyi de Partiye kaydetmiti. Zira, sosyalist bro
yu, bilhassa bir genelevin tam k kapsna bakan bir daireye
konum landrdndan, kzl propaganda dinlem eye hazr, Par
tiye kaydolm as m uhtem el kiilerle yaplacak grm elerin
gerilimsiz bir havada gereklem esini gvence altna alyordu.
B rooklynden getirdii uzlamaz siyasi tecrbelerini bununla
birletiriyordu. Siyas gm en olarak orada geirdii yirm i yl
ngilizcesini de ilerletm iti: Sal sollu vatandalara selam ve
rerek ( Bu kentte kim e selam vermem gerektiini biliyorum ")
belediye makam aracnda kent evresini turlarken, kentin va
rolarn dolduran inaat ilerini ( birok insann ie ihtiyac
var) bana gsterm esine yetecek kadar biliyordu bu dili.
Beni, Matranga, Schino, Barbato, Loyacano ailelerine ve 15.
ve 16. yzyllarda gney talya ve Sicilyaya g eden dier Ar
navutluk Hristiyan ailelerine ait mezarla daha dorusu eski
mezarla gtrm lerdi. M odern mezar talarnn hepsinde
merhumun kk ya da byk bir fotoraf vard. lm , sayg
duyulan ve unutulmayan bir olgu olarak Pianada daima ken
dini hissettiriyordu. Sokaklarda yzleri eve doru dnk vazi
yette oturan ve siyahlar giyinm i kadnlar bana tartmasz ka
bullenilen eyin ne olduunu gsterm iti. M eydann bir ya
nndan yryorduk; ani-kom nistler ve Mafya yeleri dier
tarafla yryordu, bir anlna durup beni ngiliz olduunu
burada kimseye sylem e, diye uyard. Burada yle insanlar
(E d .) Franco A ndreucd ve Tom m aso, D ctli II movimento operaio italiano: dizi'
o n a rio b io g rafico adl kitabn 4. cildindeki (Rom a 1 9 7 8 ) Sala, M ichele' adl
m akaleye baknz.
462

var ki seninle olm am dan holanmayacaktr. Onlara Bolonyal

olduunu syleyeceim . dedi. Hayli m antklyd; Sicilyada
bile Bolonyann kzl olduu biliniyordu, dolaysyla b ir k o
m nistin dierini ziyaret etm esi son derece doald. Tek bir
sorun vard: G n boyu herkesin duyabilecei ekilde ngilizce
konum utuk. Kendi halkn iyi tanyan Sala bunun sorun o l
madn belirtm iti: Bu adamlar Bolonyada nece konuuldu
unu nereden b ilecek ? D oksan kusr yl n ce gerekleen
talyann birlem esinden ksa bir sre sonra sahiden de bu de
dii harfi harfine gereklem iti. yle ki; 1865 ylnda Sicilya
lI ocuklara Dantenin Italyancasm retmek zere yeni kral

ln gnderdii okul retm enlerini halk Ingiliz sanm t. Bu

bakmdan ulusal televizyon program lan balayana dein Sicil
yann i ksm lannda hibir kkl deiim olm am t. Ancak
talyann o denli geri kalm saylmayacak blgeleri bile hl
nc Dnyaya has zellikler tayordu. Sicilya, Calabria ya
da Piedm onte dili yerine talyanca konuan ve iki dil bilenler
de dahil olm ak kaydyla, sakinlerinin pek ou iin talyanca
iki dilden ibaretti; biri gnlk dil, tekiyse resm dem elerde,
kitap ve gazetelerde kullanlan, kklerini barok kullanm dan
alan resm dildi. H alkn aydnlara duyduklar gven ve saygda
bile bu dil gem iin b ir kahntsyd. A nti-faist, gm en ve
akademisyen bir aileden gelen Bruno Trentin gibi herkese ta
nnan bir aydnn, nce ana sanayi kollarna ait bir sendikada,
derken ii sendikalarnn ulusal birliinde lider olarak kabul
edildii bir baka Avrupa lkesi olduunu sanmam.
talyaya yn elik kefi farkl k lan bir u nsur daha vard.
1945ten sonra, patrtl bir biim de faist gem iiyle balarn
koparan bu lkede, vicdan azab duymadan, elence ve sanat
gayesiyle turizm am al geziler yapmak yeniden olanakl hale
gelm iti. Bu konu d a o la b ilecek en iyi reh berlere sah ip tim :
Bunlar, planlar yapan F rancis Haskell ve talyann en cra
kelerindeki, en m ehur hzinelerini byk bir cokuyla ar
kadalarna tantan ansiklopedik sanat bilgisine sahip Enzo
Creayd. talyaya yalnz gittiim veya oraya vardmda tal
yan dostlarm tarafndan karlanmadm anlar pek vaki de
463

ildi. Ayrca, M arlenele evlendikten sonra, bizim tanm am z

dan birka yl nce Romaya yerleen eimin arkadalar da ta
ndklarmz listesine dahil olacakt. Hepsinden le, ismi tal
yan soluna ve baka pek ok iyi yere ait btn kaplar aan
bir adam, yani Pierro Sraffa tarafndan takdim edilm enin mu
azzam a v a n ta jla rn d a n da n asip len iy o rd u m . Epey s red ir
C am bridgein kadrosunda bu lu nan Pierro Sraffa, Trinityde
M aurice D obb'un o d alarn n karsnd a b ir dizi m uhteem
odada, M aurice D obbla beraber iktisat David Ricardonun
almalarndan bir ant yapt hazrlam akla meguld. Ufak te
fek, kibar, kr sal, konukan olmayan ve pek fazla yazmayan
bu adam m uhteem bir eletiri gcne sahip bir zek olarak
tannrd. Onun doal ortam perde arkasndaydt. Baka her
konuda olduu gibi siyas m eselelere ilikin fikirlerini de aa
vurmamasna ragmen, A ntonio G ram scinin yakn dostu oldu
u biliniyordu ve 1 9 2 6 dan G ram scinin 1 9 3 7 deki lm ne
kadar k om nist liderin hapisten d dnyayla kurduu tek
balants olmutu. G ram sci'nin lm nden sonra, bankaclk
iinde nfuzlu bir dostunun da yardmlaryla, berikinin yaz
d k la rn n k o ru n d u u a ra c v azife si g rm t . O olm asa
G ram scinin etkileyici el yazmalar belki de hi olm ayacakt;
zira tutuklanm asnn ardndan Sraffa, (hali vakti yerinde bir
Torinolu aileden geliyordu) hapisteki Gramsci iin bir M ilano
lu kitapda snrsz hesap atrm t. Partinin o zamanki lide
ri Togliatiyle aralarndaki yakn dostluk niversite yllarnda
balamt. Sylendiine gre, sava sonras talyaya dnmeyi
aklndan geirm i, ancak sosyalist kom nist ittifak iin vehametle sonulanan 1948 seim lerinden sonra bu fikrinden vaz
gem iti.
Anti-faist cam iadaki herkesi tandndan - h e r eyden ev
vel Torino gerek liberal gerekse de kom nist an i-faizm in
bakentiydi- SrafTann ad Partiye m ensup aydnlar arasnda
derhal kabul grmem i salad. O vakitler, yabanc bir kom
nist, dorudan kardeliin bir yesi, lei deil tu olarak hi
tap edilen bir "com pagn o saylrd. Aslnda Sraffann listesin
den Roma'da telefonla aradm ilk isim , o zam ann en kdem464

li kom nist tarihilerinden D elio Cantim oriydi. Yava hareket

eden, 16. yzyln dinsel sapknlar konusunda salam bir uz
man olan, muzip bir zekya sahip ve olduundan yal gr
nen D elio, kendisi ve Marxin eserlerini tercm e eden ei Em mayla birlikte kalm am iin beni Traseveredeki dairelerine
davet etm iti. O radan, on u n yardm yla, o vakitler ezici o
unluu Parti taraftan ya da kom nist olan Romadaki anti-faist aydnlarla temasa gem itim . Doal gzellikler ve sanat ta
rihi dnda talyaya ilikin ne grendiysem, bunlar, yle ya da
byle talyan kom nistleri ya da 1950lerin banda hl ko
mnistlere yakn duran lialyanlar araclyla bana ulaacakt.
Italyan sol kanal aydnlan arasndaki arkadalanm , bilhassa da
tarihiler, g en ellikle ansm a pratikle teoriyi birletiren
zmleyici ve gzlem ci gazeteciler olarak da rol sahibiydiler
Bununla birlikte 1 9 5 0 lerde talyann daha cra krsal bl
gelerine giden herkes oradaki insanlann yabanclarla iletiim
kurmaya hazr olduunu grrd. Buras her eyden evvel,
yz yze szl iletiim in hkim olduu bir lkeydi. Spezzano
Albanese gibi kentlerde (C alabria blgesi, C osanza eyaleti)
blgeye gelen son derece snrl sayda gazete, kafelerdeki, za
naat atlyelerind ek i ve talyan K Psin in S e zio n esin d ek i
okuma yazma bilmeyen kesim e hl sesli okunurdu. 1 9 5 5 te,
byk ortaa binyl teorisyeni Floral Abbot Jo a ch im in do
um yeri olan Fiore-San G iovanniye telefon ancak birka ay
nce balanmt. Dardan gelen ya da talyan yabanclarn
getirdikleri haberleri duyanlar, onlar beensin ya da been
mesin kanlm az olarak yeni bir dnem in balam akta olduu
nu biliyordu. 1 9 5 5 te ok kereler H er ey deiiyor szne
lank olm utum . detlerim iz Kuzey'in alkanlklarna benze
meye balad, rnein kadnlar dan kyor. Nihayet Kuzeyli
lere benzeyeceim izi sanyorum .
Bu srada, talyan KPs i bu yeni dnem e alan ana kap gibi
grnyordu. ye says iki milyona ulam t, lkedeki se
men saysnn drtte biri kadard bu. 1 9 7 0 lerin sonunda zir
veye ulancaya kadar her seim de bu say katland; o tarihte
aa yukar oylar deim ez hkm et partisi H ristiyan D c465

m okratlann yzde 3 4 ne eitlenm iti -k im i cokulu taraftar

lara baklrsa onu gem ek zereydi. talyan KPsi sosyal olarak
bir snf partisi olduu kadar, ayn zamanda talyan toplumunu yanstan bir kesitti de. Bilhassa da kuzey-orta talyadaki
partinin kitlesel destek grd kalelerinde; szgelimi EmiliaRomagna, Toskana, Umbriya gibi kltr, bolluk, teknolojik-icar canllk ve drst ynetim in olduu blgelerde durum
byleydi. talyan kom nizm i talyann tamamn tem sil etmi
yordu ancak, lkeye uygarlk getirm ekte kusursuz bir ileve
sahip m erkez bir eydi. Bununla birlikte tpk Britanyada
Anglikan K ilisesine kar gelenlerin muzdarip olduu gibi o
zaman da bugn de bir aznlk olarak kald.
Yine de hayli geni ve kkl bir hareketli. Kadrolarn deyi
miyle p op olo com unista (kom nist halk) sadece oy veren veya
hut seneden seneye yelik karlarn yenileyen insanlar toplu
luundan ibaret deildi. Partinin FU ita adl gnlk yayn or
ganna (ltalyanlarn geneli ne kadar gnlk gazete okuyorsa
kom n istler de bu gazeteyi o kadar takip ediyordu) maddi
destek toplama adna dzenlenen, her ky ya da kent blge
sinde yapldktan sonra nihayet F esta Nazionale d e LU nita'yh
dorua ulaan, halkn rabet ettii bir dizi festival en nemli
d zenli etkin liklerd en biriydi. talyan siyasetiyle benim ilk
balarm da, I 9 5 3 ie, Po civarnda bir kyde dzenlenen byle
bir festivalde, Tanr bilir ne sebeple, konum ac olarak yer al
dm ve karde rgt delegesi olarak tantldm gn ku
rulmutu. F esta, asl olarak dava uruna para toplansn ve o
luk ocuk aileler, saygn parti liderleriyle birlikte topluca g
zel zaman geirsin diye ayarlanm bir ulusal a ile gezisiydi.
Sylenenlere baklrsa ilk festival Napolide dzenlendiinde,
kentin yerel nfusu, akn akn gelen ziyaretilerin, slenmesi gereken turistler deil de sradan halk ve com pagn i oldu
unu fark etm i ve liderlerinin arsna kulak vererek, yirmi
drt saat boyunca herkese bilinen faaliyetlerinden uzak dur
mutu. F esta ayn zamanda siyas m ahiyeti olan bir toplan
mayd; zira televizyonun olmad koullarda, inanl kesimin
grp grebilecei en byk toplu elence, gelen bir yldzn
466

ne kadar uzun olsa o kadar makbule geen ve ak hava tiyat

roculuuyla desteklenen siyas ierikli konumasyd. Kom
nist halk, talyan orta snf dnda kalan ve kendi kendini
eitmeye ve o k u m ay a alkn yegne kesim olduundan, ilerici
yaynevleri yllk satlarnn byk bir ksm iin -b ilh assa da
ok ciltli ansiklopediler, tarih kitaplar ve dier dayankl t
ketim m allarnn satlar i in - bu tr festivallere en ok da
ulusal F esta'ya bel balyordu. Yayncm G uilio Einaudi, i pi
yasa hakkm daki malum sezgisinden hareketle, ok ciltli S toria
del M arxism oyu (bakalaryla beraber hazrlam tk), E n rico
Berlinguer ynetim indeki Italyan KPs inin hem zirvede olduu
hem de (ngrlem eyen) dnn balad dnem de
karmaya karar vermiti. Ne yazk ki, tpk talyan KPsine y
nelik ilgi gibi, M arksizm e kar genel ilgide de giderek azal
m, yine de Storiann ilk cildi iyi sat yapmt. ngilizceye
tercme edilen yalnz birinci ciltti. Her eye ram en, byk
adrlarn altnda yem ek dolu masalarn banda ailelerle, ote
lin beklem e salonunda selamlaan arkadalarla ve um ul dolu
komnist liderlerle (sessiz Berlinguer saylmazsa) mavi deni
zin stndeki devasa am fitiyatroda unutulm az bir konum a
olmutu.
talyann sava ncesi dnem inden ve Direniten kalan ol
duka etkileyici bir grup kom nistin rehberliinden yararlan
mak benim iin bir anst. Bu kiilerin arasnda yer alan, G ior
gio Napolitano, Bruno Trentin, iri yan Giorgio Amendola ve
ufak tefek, tom bulca ve her konuda geni ilim irfan sahibi
Emilio Sereni gibi vaktiyle tam zamanl siyasetin iinde olan
eski tandklanm siyas durularm yazarlar ya da aydnlar ola
rak srdrm e eilim indeydi. Romann kadim Yahudi ailele
rinden birine m ensup Em ilio, sava zaman kentte Alm anlar
tarafndan tutsak edilmiti. talyann doal gzellikleri ve Liguryann tarih ncesi dnem ine ilikin yazdklar da en az ta
rih konusunda yazdklar kadar zgnd. Sz konusu kiiler
den akademisyen olanlar ayn zamanda siyasette de rol alma
eilimindeydi. Bir ksm M erkez Kom ite yesiydi. Bir ekonom i
tarihisi olan R enalo Zangheri, kusursuz tarzda eski haliyle
467

korunm asna ramen ada zellikteki ortaa kenti ve tal

yann en byk kzl" kenti olan Bolonyann belediye baka
n olarak parlak baarlar sergilem iti. G uiliano P rocacci ve
Rosario Villari (kars Anna Rosayla birlikte yakn dostlar
mz) bir sre parlamentoda grev almlard.
Balangtan itibaren talyan kom nistleriyle ilikilerim is
tisna ekilde iyiydi. M uhtem elen bunun sebebi ounun ay
dn olmasyd ancak ayn zamanda dost canls bir kibarlklar
vard. Pek az ulusal lider Giorgio Napolitanonun yaptn ya
parak, lm ekle olan ve aresizce bunaklkla mcadele eden Pi
ero Sraffann elini tutm ak iin sessiz sedasz Cam bridgei ziya
ret ederdi. Ya da pek az, lkenin ileri Bakanlgndaki iini
brakp da 80. doum gnm kutlama vesilesiyle Cenovada
yaplan herkese ak kutlam aya katlrd. talyaya geliim i iz
leyen birka yl zarfnda, O cak 1 9 5 8 de dzenlenen Gramsci
Aratrmalar Kongresinde Britanyadan gelen tek kii ve res
m bakan olarak, talyan KP kurum unun iine ekilm ekle ol
duum u fark ettim . M oskovadaki id eo lo jik Ortodoksluun
beki kpekleri Italyan kom nistlerin kuram csn, Kongre ve
silesiyle resm olarak ilk kez tanyordu. Parti lideri Palm iro
Togliatiyle sadece orada karlam tm . Bunun karlnda,
talyan kom nizm ine kanm snm t: Artk hayatta olmayan
gurular G ram sciyi son derece heyecan verici buluyor ve tal
yan kom nizm inin 956'd an sonraki siyas duruunu da bee
niyordum. Britanyadan farkl olarak talyada 1 9 5 6 dan sonra
bile hl partiye katlmaya deerdi.
talyanlarla anlam ak neden bu kadar kolayd? Franszlardan ve lngilizlerden farkl olarak, Italyanlar yabanclarn i i
lerine karm alarndan holanyor, bundan cesaret alyor ve
m em nuniyet duyuyorlard. G aliba, bilhassa da kendilerinden
bariz derecede farkl veya benim durum um undaki gibi, tal
yancas zayf, lke hakkndaki bilgisi yzeysel yabanclar sz
konusu olduunda. Sanrm bunun nedeni ksm en, uzun ta
rihsel dnem i boyunca d dnya tarafndan byleyici bulun
makla birlikle pek ciddiye alnmayan bir lke olm akt: 1 8 6 0 ta
birlem esine ramen bar ve sava arasnda, alt seviyede bir
468

seyir izlem i bir lkeydi. Galiba bu durum kkl bir m arjinal

lik ve tarallk hissine yol am t, ltalyanlar, gerek anlamda
tarihe mal olan faaliyetliin, m edeniyet odaklarnn ve dn
otoritelerinin baka bir yerde olduuna kend ilerini in an d r
mlard. 17. yzyldan itibaren mzik haricinde, kltrel ve
entelektel baarlarndan tr kim senin talyay model ald
yoktu, 19. yzyldan sonra operada bile ayn ey geerliydi.
Faizm bir bakm a ulusal kimlii glendirmeye yaradysa da,
talyanlarn siyas ve ask er bakm dan h issettik le ri aalk
duygusunu iyiletirme abalarnda baarl olamad ve talyan
kltrn taral zelliinden kurtarmak iinse hibir ey ya
pamad. G rnen o k i, p os-faist talyann kltrel olarak
kapamas gereken muazzam bir ak vard ve yle ya da byle
bunu bulabilecekleri yer yurdyd. Ayn byklkte bir ba
ka lkeyle kyaslandnda, talyan kitap piyasasnda, yabanc
yazarlardan yaplan tercm eler hl daha fazla yer tutar. tal
yaya has bir baarnn darda tannm as da bundan tr
m em nuniyetle karlanyordu. G uilio Einau d i, G ram scinin
Prison N o teb o ok s zerine Gerratananm kaleme ald m uhte
em eletiri kitabn, 1979 gibi ge bir tarihte bastnda bile
ne yaptnn gayet iyi farkndayd; tpk ok ciltli S toria d ltala'y O xfordda yaynlad gibi, bu kitab da R om ada deil
Pariste yaynlam t. Paristen tasdik alm as ya da O xfordda
itibar grmesi kitaplarn talyan piyasasnda satlm asnn bir
yoluydu. Kukusuz 18. yzyldan sonra talyan kltr byk
oranda taral zellikler gsteriyordu; bu durum G ram scinin
okum alannda ve eserlerinde de bellidir. En iyi zamanlarnda
bile, m atem atik, opera ve ftrizme ynelik geici bir merak
bir kenara braklrsa, dardan hi kim se talyada retilen
eylere ilgi gstermiyordu.
Belki de an ti-faist D iren iten doan talyan C um huriyelinin en etkileyici ve beklenm edik baars bunlarn hepsini
deitirmesi oldu. Bylelikle n yargl olmayan yabanclarn o
apak kabul etlii gerek de dorulanm oldu: talyanlarn,
14. ve 17. yzyllarda o kadar artc ve evrensel anlam da
takdire ayan baarlar sergileyen dnsel, sanatsal ya da giri
469

imci zelliklerinden hibirini kaybetm ediklerine dair besle

nen inant bu. Belli bakmlardan sava sonras Fransz ve tal
yan kltrleri tam zt ynlere doru bir yol izlemiti. 1 9 4 5 ten
sonra Fransa, kltr alanndaki uzun sre tartm asz kabul
edilen hegemonyasn yitirip, ait olduu yere, Fransz hayran
bir gettoya geri ekilirken, talyan sanat, bilim i, sanayii, tasa
rm ve hayat tarz ykseliyor, talya imgesi Batl kltrn u
ksmlarndan m erkezine doru kayyordu. Faizm zamannda
gelien ya da msamaha gsterilen yetenekler bile -R o ssellin i,
Vsconti ve de Sica gibi talyan sinem asnn nde gelen isimle
ri M ussolini dmeden nce faaliyetlerine b alam t- Direnile beraber zgrletiler. Uluslararas byk moda sanayiin
yzn bir gn gelip de Paris yerine M ilano ve Floransaya e
vireceini 1950ierde kim se aklna bile getiremezdi.
Bununla birlikte, m atem atik ve doa bilim leri gibi tam amy
la m illetlerst alanlar saylm azsa, talyan dnce tarznn
gem iin taral zelliinden silkinm esi zor grnyordu. Bu
nun ksm nedeni, talyan niversite sistem inin uzun sre bo
yunca ayak direm esiydi; ulusal brokratlar ve siyasetilerin
kontrol ve etkili ham ilik sistem ine dayanan baronlarn m a
nevralar kkl bir ekilde i ie gem iti. Laterza, Einaudi,
Feltrinelli gibi ticar yaynevlerinin sava sonras otuz krk yl
iinde Italyan dn hayatnda sahip olduklar nem bundan
ileri geliyordu. Aslnda tpk sava sonras Federal Almanyada
olduu gibi, bunlar da kltrel ve dnsel odaklar olarak de
ien koullara ayak uyduramayan niversitelerin yerini tutup
1989 sonrasnn m ehur tabiriyle sylersek, sivil toplum un"
organlar olarak grev grdler.
Faizm sonras talyada bu kltrel mimarlarn prensi dos
tum ve yayncm Guilio Einaudiydi (1 9 1 2 -1 9 9 9 ). talyann en
gzide serbest piyasa iktisatlarndan birinin olu olan Eina
udi, 9 3 3 te yirm i bir yanda k end i yaynevini kurm u ve
sonrasnda elli yl boyunca onun banda durmutu. elikili
olsa da, kendisi pek tahsilli biri deildi, ancak srad zeky,
ilim irfan, kozm opolit kltr, nkteyi ve edeb yaratcl
birletirebilen danmanlardan kurulu bir ekibe sahipti. Onlar
470

bir araya getiren anli-faist nitelikleri ve kom nist ya da G iu stizia e Libertnn liberal sosyalist saflarnda gsterdikleri a k tif
Direnili. ounu bir araya getiren de Torinonun bam sz ve
iddetli entelektel ortamyd ve 1 9 4 5 yln m teakip o n be
yl iinde kesinlikle dnyann en iyi yaynevini yaratmlard.
Prens tabirini zellikle kullandm , zira kom nizm e verdi
i destee ramen G iulionun tarz ve kentteki ya da lkedeki
b ella fig u r a s krala ya da en azndan feodaliteye ait gibiydi.
Hampsteadde bir m isafir koltuunda bile, senyrlere has a l
akgnlllk yayard etrafna. Havana kysnda m ayolu h al
deyken bile patron olduu her halinden belli olurdu. F eodal
ruhu, ticar borlarna yaklam na da yansyordu, buna ya
zarlara olan borlan da dahildi ve bu sonunda iflasna yol a
t. ( te yandan, yazarlara Yeni Y l hediyesi olarak E in au d i
b a larn d an k asa la rla B a ro lo a ra b g n d e rm esi k u v v e tle
muhtemeldi; o kadar ar bir arapt ki, Einaudi m ahzenleri
iilm eden en az sekiz saat n ce h avaland rlm asn tavsiye
ederdi.) M utlak m o n arilerd e olduu g ibi k rall n k en d i
ahsnn bir uzants olarak dnrd. M ali tavsiye alm aya
yanamamas ya da hanedann G uilio sonras geleceini gz
nnde bulundurm am as neticede sonunu hazrlad. talyan
anti-faist ku ru m u nu n tesad fyle, byk ban k er R affaele
M atiolin in i birlii sayesinde b iro k k ereler, m illi serv et
olarak iflastan kurtard irketin itibar byleydi. (R affaele
M attioli, 1 9 3 7 de len G ram scinin el yazm alarn, ta ki Pierro
Sraffa araclyla talyan KPsinin yurtdndaki kararghlar
na u latrlan a kadar banka kasasnd a saklayan b a n k erd i.)
Seksenlerde nihayet kontrol kaybetti ve 1 9 9 1 de G iu lio E i
naudi Editre, Silvio Berlusconinin medya im paratorluuna
satld. G iulioyu en son ne zaman grdm anm sam yo
rum. M u htem elen C enova k en ti y aknlarnd a 1 9 9 7 d e, 8 0 .
doum gnm iin dzenlenen partide grm tm , kendi ih
tiam l d nem inden epey farkl bir talyada ih iy arlam t;
zgnd ve artk eskisi kadar drst deildi. V aktiyle o ve
ltalo Calvino, Toglialtinin tabutunu tama onuruna erien
lerden biriydi. Bizzat Togliattinin kendisi, Einaudin in yay
471

nevine A ntonio G ram scinin eserlerini basma hakkn vere

rek, berikinin siyas duruunu ve saygnln teslim etmiti.
Ne yazk ki Togliatti liderliindeki talyan KPsinin de bulun
duu konum u kaybettii gnlerdi.
19 52 ve 1997 yllar arasndaki talya, dondurulm u siya
setle etkili sosyal ve kltrel deiimi ayn potada birletirdi.
Souk Savan bitim inde geleneksel olarak fakir bir lke olan
talyada kii bana den araba says, fiilen dnyann dier
btn lkelerinden daha fazla bir orana sahipti. Papann l
kesinde doum kontrol ve boanm a yasallam t; birin cisi
cokuyla karlansa da kincisinden zellikle kanld. Farkl
bir lkeydi. te yandan 1 9 4 7 deki Dou-Bat karlam asn
dan itibaren, ABDnin talyada kom nistlerin iktidara ya da
seim le hkm et m akam na gelm esine hibir art altnda izin
vermeyecei anlald. SSCB ve talyan KPs i varln srdr
dke ve sonrasnda da birka yl daha, bu, W ashingtonun
temel ilkesi, denebilir ki varsaylan duruu olarak kald. Ay
n zamanda kitlesel destee sahip bir K om nist P arlinin ne
polis basksyla ne de anayasal hilelerle ortadan kaldrlam a
yaca da bir o kadar aikr hale geldi. G eri, ortaya kard
yan rnlerle, dikkatim i ilkel isyanlara yneltm em e vesile
olan talyann gney krsalndaki byk ayaklanm a, 1 9 5 0 lere gelindiinde snm t. G ereki olan Hristiyan D em ok
ratlar blgelerinde kltr ve medyada talyan K Psine siyas
alan tanyarak bunu kabul ediyordu. Her eyden nce Cum
huriyeti beraberce kurm ulard. talyann iinde Souk Sava,
her iki kesim in de ayn anda kaybedip ayn anda kazanabile
cei bir oyundu.
Bundan tr benim geldiim talya, ngrlebilir bir gele
cee doru ilerlerken, daha ziyade Japonya gibi, rvet bata
nda, ABDnin smrgesi bir siyas sistem olarak, tek bir parti
als altnda - yani kalc iktidarn ABD vetosuyla salayan
H ristiyan D em okratlarn ynetim ind e bir lkeydi. talyaya
ilk gittiimde sava sonrasna ait en iddiasz Sicilya mafyasnn
neredeyse h i belgelen m em i ve tanm lanm am olduunu
grmtm. te yandan, bugn m uhtem elen daha gl olan
472

Napoliten Cam orrann o zaman esamesi okunm uyor gibiydi.9

H er ik is i d e S o u k S a v am siy a s sis te m in in r n y d .
1 9 5 0 den sonraki zaman zarfnda talya Cum huriyeti tuhaf, la
birent gibi, ekseriyetle absrd, ara sra tehlikeli ve vatandala
rnn yaam gerekliiyle git gide mesafeyi aralayan bir kurum
haline geldi. talya rneinin, bir lkenin devlet olm adan da
var olabileceini gsterdiini belirten ve dolaysyla Bakunini
Marx karsnda hakl karan latife, btnyle doru deildi.
Zira Italy anlar vakitlerinin ounu kat stnde g l , her
yere kolu uzanan m dahaleci devletten yan izebilm ek iin
harcyordu, ltalyanlar bu oyunu oynam akta o zaman da imdi
olduu gibi maharetliydi, zira ulus apnda yaygn olan adam
kayrma ve hara alm a dzeninin iine halkn gcn, kay
naklarn ve istihdam n nakletm ek iin, siyasi bedenin zaman
iinde tkanm atardam arlanna milyonlarca klcal damardan
kan pom palam ann yollarn bulmak giderek daha elzem hale
gelm iti. Basit rvetten ziyade ilikiler sayesinde ii ayarla
ma" talyan ulusal dsturu olm utu.
Her daim gven telkin eden ve gelim ekte olan b ir sivil top
lum la, devletin esrarengiz faaliyetlerinin arasnda, sessizlik ve
m ulaklk katmanlaryla rtl iktidarn alan uzanyordu. Bu
nun bir anayasas ya da resm bir yaps yoktu. Birbiriyle yerel
ya da ulusal anlamda anlam ak zorunda olan - z e l, kam usal,
yasal, yasad, yeralt, resm , gayri re sm - iktidar odaklarn
dan m enkul basz bir karmaayd. Szgelii, FlATm ve daha
pek ok eyin sahibi olan ailenin reisi olan Gianni Agnellinin
- avvocaonun ulusal bir iktidar oda olduunu herkes bili
yordu. O da btn talyan hkm etlerinin kendisiyle iyi ge
inm esi gerektiini ve buna karlk Romada dmeye basan
her kim se iini onunla grmesi gerekliini biliyordu. ktidar
nn b ir ksm yeraltnd a ve gizliydi ve yalnzca 1 9 7 0 ler ve
8 0 ler gibi kriz d nem lerinde yarm yamalak ortaya kard.
Bu tr zamanlarda, talyan siyaseti operavari bir havaya br
9

Mafya hakkndaki en bilim sel ve hassas yaznn ounluu 1 8 9 0 ve 1910 yl

lan arasnda ortaya kt; bu konudaki karlatrmal m odem tahlil konusun
daki ktlk zcdr, Primitive Rebels, s. 3 1 , dipnot 3.
473

nr ya da B orgia* tarznda sey ir izlerdi: C a d a v er i ecc ellen tin in * * ya da hretli cesetlerin kim e ait olduundan ya da
katillerin kim liinden ziyade, cinayetlerin ardndaki gler,
bunlarn gizli kapakl ve fakat nfuzlu mason localaryla olan
balantlar ve talyan K Psini siyas araneya sokm am ak iin
-icab n d a asker darbeler de dahil olm ak kaydyla- yaplan ka
ranlk planlar hakknda sonu gelm eyen tartmalar yaplrd.
1 9 9 0 larda bu sistem k t . Souk Savam son a erm esi
talyan rejim ini tutunduu tek gerekeden mahrum brakt ve
sosyalist babakann ve partisinin sahiden muazzam hrsna
kar kam uoyu nun besled ii h ak ik i isyan da iin e yarad.
1 9 9 4 seim lerinde, nispeten hak ettikleri drstlk namyla
talyan KPsi ve daima m uhalefette kalan N eo-faistler hari
sava sonras partilerin hepsi silindi. Ne yazk ki, daha baka
yerlerde de rneine rastland zere, 1990'lar eski ve kt
bir rejim i ykm ann m m kn olduunu fakat bunun m uhak
kak daha iyi bir rejim iin gerekli koullar anlam na gelm edi
ini gsterecekti.

III
Yarm yzyl boyunca gerek benim gerek ve eimin hayalnda
yer tutan bir lkeye ilikin otobiyografi yazan olarak ne syle
mem gerekir? Yaknlarm zdan bazlar Italyand. ocuklan n
anlam asn istem ediim izde evde kendi aram zda talyanca
konuurduk. talya bize hep iyi eyler verdi; gzel yerlerde
dostlar edinmemizi, gem iine ve geleceine ait yaratma kapa
sitesini snrszca kefetm em izi salad ve hepsinden te, gen
lik sona erdikten sonra insann pek m it edemeyecei dzey
de, hayattan zevk alma olana salayan nadir anlar yaatt. Bir
(*)

Borgia: Machiavellinin Prens adl eserini kaleme alrken kendine rnek ald
Ccsare Borgianm mensup olduu, iinden Papalar da karm olan ka
ranlk su oda aile - .n.

( * * ) Francesco Rosinin , Sicilyal yazar Leonardo Sciascianm bir rom anndan

uyarlanan 1976 tarihli Filminin ad.
474

tarihi olarak bana konu salad. lkenin okurlar bana bir ya

zar olarak cm ert davrand.
Tarihi olmak bir lkeyi anlamakta insana yardm ediyorsa
ayet, n ed en b u n d an e lli y l n ce hayal etti im lk e n in
2 0 0 2 deki Senyr B erlu sco n inin Italyas olm adn dnp
kendime sorm am gerek. talyann gidiatm tespit etm ekte
gzlemlerim eksik ya da n yargl olduu iin ne kadar yanl
mtm, lkenin izleyecei yolun kvrm lar henz m ulak ol
duu iin ne kadar yanlm tm ? Yal tarihilerin iliki iinde
olduu, lkenin aznlktaki aydn ve eitim li kesim iyle geri
kalan halk arasndaki -y a n i pek az gazete okuyan ve kitaba
para harcama orannn Avrupa Birligi'nin en fakir iki lkesi sa
ylmazsa insan bana en alt dzeyde seyrettii- halk kesim i
arasndaki uurum un alm a sebebi tketim topulum unun de
m okratiklemesi miydi? Akl almaz iktisad dnm ve dola
ysyla gerekleen kltrel ve sosyal dnm n boyutlar
karsnda, daha nceki rneklerde olduu gibi talyada da
ngr malup mu oluyordu?
phesiz, talyan KPsinin byk kentlerde ve ulusal apta
oy potansiyelinin dorua ulat, darbe tehditiyle ykl, kor
ku ve gerilim dolu o dnem e zg, yani 1 9 7 0 lere has iaretle
ri pek az insan doru yorumlad. Etkili snai dnm n, tal
yann ktisad ekirdeindeki, yani kuzeydeki talyan K Ps inin
siyas nfuzuna ar darbe indirdiini gremedik: Torinodaki
FIAT m ontaj hatt binas bugn artk Kitap Fuarna ev sahipli
i ediyor. Parti 1 9 6 8 den sonra asl siyas deerini, yani faiz
min kalntlar saylm azsa, sol zerindeki ve topyekn tm
m uhalif kesim ler zerindeki hegemonyasn kaybettiini fark
etmedi. O vakitler, talyan KPsinin Sekreteri olan Giorgio Napolitanoyla beraber yaptmz kk geici kitaba baktm
da, kitabn, talya Babakan Aldo M oro'nun Kzl Tugaylar ta
rafndan -A vrupadaki solun en etin terrist rgt tarafn
d a n -10 karlp ldrlm esiyle dorua ulaan o yllarda yazl
dn gsteren bir em are bulam yorum . Belki de hepsinden
10 Giorgio Napoliano ve Eric Hobsbawm, Intervista sul PCI (Bari, 1 9 7 5 ).

475

beteri, tpk dier yerlerdeki ii snf hareketlerinde olduu

gibi, Partinin p op olo com unisla'yla -y a n i Partiyi direni, kur
tulu, sosyal um udun ve fakirlerin savunucusu olarak gren
kesimle balarnn kopmasyd. 7 0 lerin balarnda Torinolu
arkadalar bana yle demiti: Artk bir hareket deiliz, tpk
tekiler gibi biz de bir fikir partisi haline geliyoruz. Partinin
gnlk yayn organ (artk abalayan) LUifadan telefon eden
kurnaz medya ustas gen gazetecilerle, partizanlar ve kurtu
lu gnlerindeki gazeteci nesliyle konutuunuz gibi siyaset
kon u m ak m m k n m yd? K ad ro larn g en letirm e n in
Partinin karakterini deitirdiini grdler. sm iyle birlikte
grkem li geleneinin byk ksm n g em ite brakp ar
ar gerileyen Parti, 1 9 9 0 ladan sonra yoluna, yeni icat edilen,
am ve zeylin aacndan ibaret bitkisel logolarnn ne idg
belirsiz glgesinde devam edecekti.
Berlinguerin lm n izleyen be yl zarfnda Berlin Duvar
ykld ve sem bolleriyle geleneklerini terk eden talyan KP'si,
iten gelen sert m uhalefete ramen kendini D em okratik Sol
adyla (eski M oskova Kom nist Partilerinin geri ekildikten
sonra setikleri malum etiketti bu) yeniden yaplandrp isim
lendirdi; bu arada ilerinden Yeni Kurulan Komnizm Partisi
adl bir yap ayrlmt.
Dolaysyla uzun vadede talyada hayatn tadn karmak l
keyi tahlil etmekten daha kolayd. elikili grnse de, Cumh u r iy e tin k riz d n e m in d e bu n u y ap m ak d ah a k o la y d .
1980lerde fildii kuleden grnen talya, ainaln gzellikle
rinden bir ey kaybettirmedii yerlerde yaplan bir dizi toplu e
lenceden, akademik sohbetlerden, ekseriyetle Rosario ve Anna
Rosa Villarinin iftlik evinin civarnda geirdiimiz gnlerden
ibaretti. le yemeinin ardndan st kat odalarndan birindeki
pikapla Callasm sesinden Casta Diva y dinleyerek Val dOrciaya nazr bir terasta uzandmz gerekd bir dnyayd bu.
Bu srada, talyann 1 9 8 0 lerdeki mterek durumu, kam u
sal hayatn bir nevi reductio a d abs rd m * olduu, orta dzey
( * ) Samala indirgemek - .n.

476

de kanl bir Ahbap avular (M arx Kardeler) siyaseti a

na tank oluyordu. C raxinin adanlan eski ilerici aydnlar"
satn alrken refah iinde yaayan sosyalist bakanlar yeni yldz
adaylanyla gece kulplerinde -faturalar bakanlarn evresini
cezbem e telanda olan m driyetlerce denm ek k ayd ylaboy gsteriyor; byk deprem lerin ardndan m uazzam m ik
tarlarda hkm et denekleri srra kadem basyor; Mafya ba
lantl bankerler sebebiyle Vatikann mali ilerinde karm aa
yaanyor; bankerlerd en biri Londran n B lackfriars K prsnde asl bulunuyor ve kitaplarnda kelim esi kelim esine Al
man doktora tezlerini tercm e edip intihal yapan Napolili bir
profesr bunun ayrdma varamayan nl m eslektalarnn bi
lirkiilii sayesinde, aratrm alarna gvenerek kend isine bir
belediye saraynda akadem ik bir hkm ranlk kuruyordu.
Bu yllardan aklmda kalan en canl hatra Romaya yaptm
bir gece yolculuuydu. Bunun iki bakmdan Marx adyla ilgisi
vard: talyan televizyonu, byk adamn yznc lm yl
dnm ansna yaplan K a ri M a r t la B ir A kam adl programa
katlmam iin beni davet etmiti.
Geri program ne yazk ki hi izleme ansm olmad ve do
laysyla nl k lasik avangard ark cs C athy B erb e ria n m
yapt gsteriyi de kardm ama gerekst bir program ol
duunu syleyebilirim . Devasa RA (talyan Televizyonu) han
garnn iine, kocam an bir kartonpiyer Karl M arx kafasnn et
rafna ssl bir dekor hazrlanm t; maketin tepesi yerinden
kabiliyordu. Tannm bir komedyen olan sunucu onun iin
den ara sra zerinde SIN IF M CADELES, DYALEKTK vb.
yazlar olan byk kartonlar karyordu. Bunun yansra de
kor olarak ehovun krsal eyaletlerine has bir sayfiye evi ya
plmt. Evin verandasnda, baarl bir eski kom nist akade
misyen olan merhum Lucio C olletiyle beraber oturm utuk.
Marx'in kafasndan EM EK D E ER TEO RS yazl kat k
verdiinde ikim izden konuyu be dakikadan az sre iinde
aklamamz istenm iti. Beriki nihayetinde Silvio Berlusconiyi
destekleyecekti, te yandan 1983 ylnda byle bir ey aklnn
Ucundan bile gemezdi.
477

K a rl M arx'la B ir A ka m adl program n devam nda neler

olup bitiinden haberim yok. A ncak, nakit verilm esi tekliT
edilen cretim i almak iin Italyan kamu hizm etinden gen bir
bayana gittiimde bana yle b ir tavsiyede bulunm utu: Ba
kn, bu kadar o k paray lke dna karam azsnz. Bence
bunu bavulunuza gm leklerin izin arasna y erletirin , oraya
bakmak akllarna gelm eyecektir.
1 9 9 0 lar keyifle yad ediyorum , ll S eco lo B reve (A rlklar
a) talyada hatr saylr bir baar elde etmiti. Kamusal g
rnmde talyan halk Souk Sava Cumhuriyetine has parti
leri dpedz ortadan silerek Avrupann en yoz rejim ini yk
mt. 1994 seim leri srasnda 6 3 0 koltua sahip tem silciler
m eclisi iin Hristiyan D em okratlar 3 2 ve Sosyalistler de 15
koltuk elde ettiklerinde biz de talyadaydk. Berlusconinin sa
koalisyonuna ait zaferin maskeledii, o zaman dahi zayf olan
bir galibiyetti. Yine de, talyan KPsinin vaktiyle bulunduu
yerden geldii durum, hayranlan asndan beklenmedik deil
se bile mit kinciydi. Nihayetinde ilerici bir dem okratik hk
metin banda yer almas gerektiinde, bu ii kotarmak iin ye
tersiz kald. Britanya, Fransa ve Almanya sol kanattan hk
metlerce idare edilirken Italya yeni bin yla, faizmin dn
den beri ilk olarak bariz sa kanatan bir hkm etle giriyordu.
talyanlarn pek ou asndan, geride braktklar yarm
yzyllk mucizevi ilerlem eden beri, hayal m uhtem elen en tat
min edici seyrinde devam ediyordu. te yandan, m rm bo
yunca okuduum en iyi talyanca kitap olan ltalo Calvinonun
o mkemmel G r n m ez Kenlierinden byle bir kanya varmak
(en azndan bence) m m kn myd? (O nu vakitsiz lm n
den ksa sre nce, esm er tenli, incelikli bilgi ve nkte dolu
yznden yaylan istihzal yarm glyle, Romada Campo
M arzionun stndeki at kat terasnda anm syorum ). K i
tap, Marko Polonun seyahatleri srasnda karsna kan in
mparatoru Kubilay Kagana anlatlan gerek ya da hayal r
n hikyelerden oluuyordu. Yalnzca dardan bakldnda
grlebilen rene adl bir kenti konu alyordu. inden bakld
nda grlen ey neye benziyordu? Bunun bir nem i yoktu.
478

rene uzaklardaki bir kentin adyd, bir kez ona yaklamaya

grn artk eskisi gibi kalm yordu. Ayn zamanda Kubilayn
atlasnda olup da, topya, G nein Kenti gibi henz kefedil
m em i ve vadedilen kentlerden de sz ediyordu kitap. Ancak
onlara nasl ulap kaplarndan nasl girileceini bilmiyorduk.
Ve sonund a m parator, isim lerin i bildiim iz kabus k en tler
hakknda ne soruyordu?
Ve Polo: Biz canllarn cehennemi gelecekte var olacak bir
ey deil, eer bir cehennem varsa, burada, oktan aramzda;
her gn iinde yaadmz, birlikte, yan yana durarak yaratt
mz cehennem. ki yolu var ac ekmemenin: Birincisi pek
ok kiiye kolay gelir: cehennemi kabullenmek ve onu grme
yecek kadar onunla btnlemek. kinci yol riskli: srekli bir
dikkat ve eilim isiyorup cehennemin ortasnda cehennem
olmayan kim ve ne var, onu aramak ve bulduunda tanmay
bilmek, onu yaatmak, ona frsat vermek."*
Yakasm faizmden yeni kurtarm bir lke iin Calvino da
dahil olm ak zere benim neslim in talyay deerlendirdii ruh
hali bu deildi.

( * ) Italo Calvino, G r n m ez K en tler, ev. Il Saatolu, Yap Kredi Yaynlan,

2 0 0 2 , s. 204.
479

21
nc Dnya

1962 ylnda P rim itive R ebels adl son kitabm n konusuyla il

gili aratrm a yapm ak zere G ney A m erikaya gitm ek iin
Rockefeller Vakfn bana bir denek salamaya raz ettim . Ne
de olsa konu nun , 20. yzyl ortalarnda Avrupada oynad
role nazaran yaadmz dnem de bu ktada daha fazla ne
km as muhtemeldi. O tarihte vakflar yolcularn hl uak
larn birinci m evkilerinde yollard. Panam erican, P an air do
Brasil, Panagra, TWA gibi o zaman kullanlan havayollar artk
mazide kalm olsa da Peru haricinde ulusal havayolu iletm e
leri hl kullanlyor gibi. 1 9 6 2 -1 9 6 3 yllarnda ay boyunca,
kyl isyanlarn aratran biri iin pek inandrc olmayan bu
lks yolla Brezilya, A rjantin, ili, Peru, Bolivya ve K olom bi
yadan geen bir Gney Am erika seferi yaptm. Bu, daha son
raki tarihlerde gerek M ek sik aya gerekse de G ney A m eri
kann m uhtelif yerlerine, Guyanalara ve Venezellaya, daha
dorusu o kta izgisi zerindeki tm lkelere yaptm ziya
retlerin ilkiydi. M uhtem elen 1933ten sonra Britanyadan uzak
kaldm en faslasz dnem , 1971 ylnda M eksikayla Peru
arasnda, retm enlik, aratrma ve yaz faaliyetleri yrterek
ailemle beraber geirdiim alt aylk zaman dilimiydi. Bu kta
da edindiim ren ciler ve dostlarm la balarm krk yldr
480

kopmad ve neden bilmiyorum bana olduka keyif veren ey

ler yaadm. Buras, gem ite babakanlk yapm, halen yapan
veya yapmas m uhtem el kiilerle tanm ann beni artmad
tek yerdi. G erekten de tantm ilk babakan olan Bolivyal
kurnaz V ictor Paz Estenssoro, La Pazdaki brosunun balko
nundan meydandaki lamba direini iaret ederek, bunun ken
disinden n ceki babakan G ualberto V illaroelin isyanc bir
Kzlderili gruhu tarafndan 1946 ylnda asld direk oldu
unu sylem iti.
Fidel Castronun zaferinden sonra, halta 1961 ylndaki Do
muzlar Krfezi karm asyla onu iktidardan drm eye al
an A B D n in m a lu b iy etin d en so n ra , ne A vrupada ne de
ABDde Latin Am erikann bysne kaplmam bir aydn bu
lamazdnz. Buras sosyal devrim lavlar pskrten bir kta ol
mutu. Beni de cezbeden bu olmasna ramen, benim daha zi
yade pratikle ilgili yani dil sorunuyla ilgili bir sebebim vard.
Sradan insanlarn faaliyetleriyle ilgilenen tarihilerin onlarla
yz yze iletiim kurabilm esi gerekir, nc Dnya olarak
bilinen yerler iinde Latin Amerika halkn ounun benim an
layabildiim dilleri konutuu bir blgeydi. Zira ilgilendiim
sadece bir coraf blge deil daha byk bir muammayd; 20.
yzyln son otuz yllk ksm na kadar, asl olarak (teorik ola
rak) beyaz tenli halkn ikam et etlii yerlerin dnda yaayan
yzde 8 0 lik bir kadn ve erkek nfusuydu sz konusu olan.
m rm n ilk yars boyunca, aa yukar birka bin insan
dan m enkul bu yzde 8 0 lik kesim, dnyadan tamamen biha
berdi, dnya da onlar hakknda hibir ey bilmiyordu. Benim
yamdaki biri iin, nc Dnya halklarnn 1 9 7 0 ten itiba
ren srad bir biim de Birinci Dnyay kefetm eleri kadar ve
ya -b u terim ler Souk Sava yllarna ait olduundan- dnya
nn herhangi bir yerindeki fakir insanlarn zengin lkelere ta
narak hayatlarn iyiletirebileceklerini kefetmeleri kadar etki
leyici bir baka ey yoktur. Kukusuz ABD gibi istisnalar sayl
mazsa, 1 960lardan sonra onlara ihtiyacmz olsa dahi gelm ele
rini istemiyorduk. Her adan kr amal retim sektrlerinin
kresel harekeline hizm et eden bir dnya, fakirlerin hi p
481

hesiz arzulad kresellem e m im ini de durdurmaya hizmet

eden -y a n i fakirlerin zengin lkelerde daha iyi cretler karl
i bulmalarna engel o la n - bir dnyayd. Bu yzyln insan
lk dlma ylesine altk k i, tpk 1880lerde doduklar paesi ya da sltetltlerde lm ek zorunda olm adklarn kefeden
ltalyanlar ve Rus Yahudileri gibi, insan sim sarlar tarafndan
tabut gibi gem ilerle nakledilen insanlarn m lteciler m i, Afgan
ya da Krt gm enleri mi olduunu artk aytrdetmiyoruz.
Hayatmn ilk krk yl boyunca durum sadece bundan ibaret
deildi. Dil unsuru halklar birbirinden tecrit ediyordu; ulu
sal" dilden deil de, elli kilom etre teye gidince neredeyse an
lalmaz hale gelen ve cahillerin gerekle konutuklar arlkl
olarak yerel lehelerden ya da patoisten sz ediyorum. Cahil
lik, ama daha ziyade radyo ve televizyonun olm ay, srf bir
iki nemli dnya olayyla snrlan d rlm ay acak haberler de
d iim iz ey lerd en y a ltlm k alm alarn a seb ep olu yord u .
1970lerde bile, bir M eksika iftisine nereli olduumu syle
diimde bana, Ingiltere neresi k i? diye sormutu. (Szl ile
tiim in ar bast tm topluluklarda, ordular da dahil olmak
zere, yabanclara sorulan ilk soru daima N erelisin? olurdu.)
Aklamalarmn b ir faydas olm am t. Biz de Atlantik hakkn
da hi dnm em itik. Nihayet yle byle iittii bir yer ze
rinde bulumamz salam t; Rusyaya yakn m ? dediinde
ok uzak olmadn belirtm itim . Bu onun iin yeterliydi.
O ta rih le rd e , A BD d ek i A frik a -A m erik a lla r say lm azsa,
Kafkasyal* lkelerde beyaz olmayan nfusa nadiren rastla
nyordu. Latin Amerikaya gler o kadar azd ki 1 9 6 0 tan n
ce G ney ve O rta A m erikadaki nfus saym , tek tek lke
isimleri belirtilm eksizin topluca yaplyordu. Fransz-Cezayirlileri (asl olarak spanyol m eneli olanlar) ve Filistind eki Ya
hudi yerleim ciler saylm azsa, byk yerli nfusa sahip lke
lerde yaayanlar beyazlard. G nlk hayatn ak iinde sra
dan beyazlarn bugnn byk Batl kentlerindeki o k rkl
sokak manzaralaryla karlam as pek m uhtem el deildi. T( * ) Beyaz rka m ensup .n.

482

rrtun zeliklerini gsterm eyen kk saydaki aznlklar h a

ricinde, deniz an lkelerde yaamayan beyazlarn pek az diiger ten renklerine sahip halklar hakknda bilgi sahibiydi v*e
ok daha aznn onlarla bir arkadalk ilikisi vard. 1 9 6 0 ta/n
nce bunlar asl olarak iki gruba aynlyordu; Hristiyanlar (b>u
yaftann Q uakerlan da kapsadn varsayarsak) ve k o m n ist
ler. Her ikisi de farkl yollarla da olsa zgrletirici ve ei tlikti
bir tarzda rkla kar nefret besliyordu. Ve yine her ikisi die,
bilhassa da M arksistler, gerek fiili em peryalizm kartl v e
gerekse de Dou devrim inin gereklem e olasl balam nda,
beyazlar dndaki insanlk tarihine zel bir ilgi duyuyordiu.
renciyken P artideki sm rge grubuna girm em e n ed en
olan ve beni n ce Kuzey Afrika sonunda da Latin A m erik a
zerine aratrma yapmaya sevk eden de ayn sebepti. Ve s
m rgelerden gelen arkadalarm z -b e n im am dan G n ey
Asyallar- bu diyarlara alan ilk pencerelerimizdi.
Bu kiilerin geldikleri toplumu ne derece az yansttklarm
ancak ok sonralar fark edecektim . Smrgelerin kurtu lu u
nun gereklem esiyle anlald ki, C am bridgee, O xford a ve
London School o f Econom icse gelenler yerli smrge n fu
sunun iindeki sekinlerin de en sekinleriydi. Ayrca bizden
ok daha hali vakti yerinde kim selerdi. Bunlar, Indira N ehrunun Feroze G andhiyle flrt etm esi iin Prim rose Hillda s
mak temin eden L SE den PN. Haskar gibi, N ehrulan n aile
dostlaryd. Haskar, onu daha sonra 1 9 6 8 te lkesinde ziyaret
etti im d e, b a m sz H in d ista n da kam u h iz m e tin d e k i en
nemli isimlerden biri olm utu. Uam indiinde beni kar
lamaya gelense, Kingsden okul arkadam M ohan K um aratnangalamd. Yakn zamana kadar bir kom nist olan M ohan,
o tarihte Hindistan Havayollarnndan sorumluydu, yakn g e
lecekte bir bakan olacak ve 1973 ylnda hazin bir uak kaza
snda yaam n yitirene dein Bayan G andhiye m uhtem elen
en yakn bakanlardan birisi olarak kalacakt. M ohan' Cam bridgedeyken ziyaret eden kk kzkardei Parvati, yeniden
salarn uzatm aya balam , K om nist Parti G enel Sekreteriyle evlenm i ve Parlam entoya girm iti. Kardeleri gibi b ir
483

Etonlu olan fakal kom nist olm ayan bir dier aabeyleri de
Hindistan ordusunun bakum andan olm utu. Yani Madrasi
Kumaramangalamlar ite szn ettiim sekin ailelerden bi
riydi. Ne kadar kk olursa olsun btn hayvanlan ldr
m ekten kanan kat Ja in le r m ensubu A hm edabadl Sarabhai'ler de byle bir aileydi. O nlar, ilk eim in LSE zamanlarn
ca edindii bir arkada -ev in i Le Corbusiere yaptrm olan
M anoram a- vesilesiyle tanm tm . Sarabhailer, tekstil yksek
teknolojisinden yararlanmaya baladnda, Kongreyi destek
leyen G uceratl ticaret h aned anlarnn en byklerindendi.
Kltr, m uhtem elen en grnen kamusal etkinlikleriydi an
cak Sarabhailerden biri Hindistan nkleer programndan so
rumlu olacakt. Bam szlk srecinin ilk kua boyunca, bir
ka yz m ilyonluk nfusa sahip Hindistann gerek kamusal
gerek zel gerek iktidara gerekse de muhalefete dair ileri, srad bir tarzda Ingilizlem i, ada zihniyete sahip, ok iyi
eitim alm (haliyle v arlkl) ailelerden gelen, aa yukar
yz bin kiilik bir Kurum tarafndan idare edildi: Bunlarn
arasnda Racaya hizm et etm i kiiler kadar, zgrlk hareketi
ni ina etm i olanlar da vard. Bu bileim in acayiplii o za
manlar bir KP yesi ve Kalkada bir g m erkezi olan ceylan
gzl Renu Chakravartynin evinde verilen bir Noel yemein
de kendini belli edecekti, henz KP blnm em iti. Bir zaman
lar, Kalkta Kulbu nn kapsndan ieri hizm etiler dnda
hibir Hindistanlnn adm atamad o gnlerde yaplan ye
m ekler aynen devam ettiriliyordu. R enunun kuzeni tarafn
dan hazrlanan domuz budu ve hindiden sonra biryani ve ni
hayet yine K ulpn mam l Hristiyan pudingiyle chewing
pan (betel aac yem ii) gelm iti. Dil konusunda bile Ingilizlemilerdi ve evde konuurken, okuyup yazarken hi zorlan
myorlard. Zira, ilerinde bir tek Bengallilerin ve galiba daha
geleneksel olan M slman ailelerin zihinsel anlamda tam ola
rak anadillerine bal olduklar izlenim ine kaplm tm ; bu ai
lelerin radikal gen fertleri Urduca yazan (eski dostlarm n ve
Ralph Russellla Victor K iernann hayranlk duyduu) ilerici
airler okurdu.
484

Kiisel ilikiler araclyla bir toplum hakknda ancak bu

kadar - k i bu pek fazla say lm az- bilgi edinm ek m m knd.
Dostlar, geld ikleri toplum un garip lik lerin i alglayam ayacak
kadar ona derin kklerle bal olabilir. Her halkrda sn f o l
gusu en az mesafe, kltr ve dil kadar deneyim farkllna yol
aar. Takdire ayan dostum ve Kingsden yoldam olan, son
ralar Kom nist Parti G enel Sekreterlii ve ileri Bakanl
yapan merhum ndrajit ( Sonny) Guptay parti ilkin Kalkta'daki tramvay alanlarndan sonra da (Bat) Bengal j t ii
lerinden sorum lu kldnda, beriki herhangi bir yabancym
gibi Kalktann ii kesim ini tanmak zorunda kalm t. rk
lk kart temelde, rencilikteki kom nist hayatmn b ir par
as olan bu arkadalklar sayesinde, sanrm , ten ya da sa
rengine, fiziksel grnm e ya da kltre bal gelien b ilinle
eitlik anlayn birbirine kantrm am ay rendim. 20. yz
yln ticari, bilim sel, teknolojik kresel ky ve niversiteleri
ylesine ok-renkli ki, bu artk bir sorun saylm ayabilir - geri
buna pek em in olmadm da belirteyim . 1 9 6 0 tan n ce, bir
takm sanat dallan saylm azsa, Batl glerin tm alanlarda
akl almaz arla sahip oluu ve bu rklarn genel olarak aa
, grlen ve dolaysyla p sik o lo jik olarak k sk n l e yol
aan, bilhassa beyaz erkekler tarafndan bastnlan akl almaz
bedensel stnlkleri Batl beyazlar arasndaki rksal stn
lk anlayn kuvvetlendiriyordu. Araplarn in tifadas F ilistin
topraklarndaki srail igaline ynelik sessiz kabullenii k r
madan n ce , bilhassa da 1 9 8 7 den n ce, srailli Yahudiler,
Araplar" kk grdklerini saklam yorlard. 1 9 8 4 te Bat
Seria'ya yaptm bir ziyarette bana da onlardan biriym iim gi
bi m uam ele edilm esi tu haf ve fakat retici bir deneyim o l
mutu; hayatmda ilk kez kendim i yabanc bir askeri yneti
min altnda bulm utum .
Bilhassa da dostlukla pekitiinde kom nizm in en byk
avantajlarndan biri yoldanza eit davranmak dnda bir se
enein bulunm ayyd. Sm rgelerden gelen beyaz olm a
yan birka varlkl rencinin sahip olduu bariz kendine g
ven sava ncesi dnem in ngiliz niversitelerine ekil ver
485

miti. Tpk atlarn, binicilerinin hissettii korkuyu duyumsa

mas gibi, insanlar da karlkl ilikide ikinci derece muamele
grm e beklentisini hissederler. Egem en snflar ve fatihler da
im a bu st nlk b ek len tisin i kullanm lardr. Sava ncesi
smrgelerden gelen" arkadalanm nsa ikinci sn f muamele
grm e beklentisi yoktu.
te yandan, gelecekte nc Dnya adn alacak o yere,
bebekliim de M sr terk etlikten sonra ilk kez 1938 ylnda,
niversite tarafndan Fransz Kuzey Afrikasna gitm em iin
verilen denekle gidecektim . Tunusta ve dou-orta Cezayirde
seyahat ettim , denizden Saharaya gittim ancak Fasa ve bat
Cezayire hi gitm edim. Bu seyahatler srasnda, h er gelen tah
silli misafirle konumaya can alan yalnz yaayan bir Fransz
idareci sayesinde, krsal blgeler hakknda yaplan istatistikle
re m r boyu p h ey le yaklam a alk an l ed inecektim .
( Hkmet benden bykba hayvanlarn saysn istediinde
an cak gz karar bir so ru tu rm a yaparm , s r ler tepelere
doru kaarlar aksi takdirde. Ben de son sylediim e bakp
inandrc bir rakam koyarm .) Bunun yan sra, Kabilya bl
gesinin dalarna ve halkna; Fransz Marip ve slam uzman
larnn -tp k o tarihteki ngiliz antropolojisi gibi ou ilgili
hkmdarla hizmet etseler d e - bilgi ve anlayna sayg duy
maya baladm. 1939dan sonra Saharaya srgne gnderilen
ve ldrlen ve fakat o tarihle en nem li devrimcilerden biri
saylmayacak kk Cezayir Kom nist Partisinin lideri Messali Hadjla tanm tm . Bu seyahatlerim srasnda balamaya
karar verdiim , Fransz Kuzey Afrikasnda Tarm Sorunu
balkl aratrmaya savatan sonra ayet geri dnm olsay
dm acaba daha iyi bir tarihi mi olurdum diye ara sra merak
ederim . Byk tarih i Braudel, dostum Pierre Bourdieu ve
merhum Ernest G ellner gibi hayranlk beslediim insanlara
Maripte alm ak daima esin verm itir ve bunun nedenini
anlam ak zor deil. G elg e ld im eer bunu yapm olsaydm ,
pek az insan fark edecekti. Saharann altnda kalan Afrika ha
ri, im paratorluklarn sona erm esi, kendi tarihiyle ilgili hafz*
kayb yaayan bir neslin domasna yol at. Bunun yan sra
486

1950 lerin kanl Cezayir sava ve bamsz Cezayir'in son de

rece m it k in ci sicili o zam andan itibaren bu alm a sahasn

bir hayli m arjinal hale getirm iti. Bu konuda son olarak unu
syleyebilirim ki, 1938 ylnda m stakbel babakan Habib Bourguiba ynetim indeki Tunusun gelecei grlebilirken, g
rnte h ib ir ey C ezayiri nihayetind e kurtulua gt ren
kuvvet, yani FLN ye (Ulusal Kurtulu Cephesi) ilikin tahmin
yaplmasna olanak tanmyordu.

II
Fidel Castronun 1 9 5 9 da yapt devrim Latin Amerikayla il
gili her eye ilginin birden kabarm asna neden olm utu. Bura
s, Amerikalar haricinde o zam anlar pek az bilgi pek ok dedi
kodu ieren bir blgeydi. spanyol sava m ltecileri ve Kuzey
Amerikallar hari, burann yerleik Avrupal nfusu, tpk d
ardan evlilii kabul etm eyen ve kendilerini m em leketlerin
den srlm lngilizler ya da en azndan Avrupal m lteciler
olarak gren ilili akrabalarm gibi, kendi dnyalarnda ya
yordu. (Sanrm be kuzenim de kinci Dnya Savanda Bri
tanya Ordusunun niform asn giym iti.) Ktada sm gecilik
dnem i sona erdiinden, bu lkeleri randm anl b ir ekild e
ynetm ek adna onlar anlamay i edinen emperyal yn etici
lerin temin ettii geni, belgelere dayanan, ustalkl yazn da
artk yoktu. Kaytlara baklrsa, m em leketlerinden srgn edil
mi iadamlar topluluu, faaliyet gsterdikleri lkeye ilikin
bilgi kayna vazifesi grm ekten kesinlikle uzaktlar. G eri
Britanyal iadam larnn, kendi zam anlannda kurduu futbol
kulpleri Gney Amerika vatanseverliinin kendini ifade etti
i bir alan olmutu.
Latin Amerika, o tarihte Eski Dnyanm herhangi bir yerin
den bakldnda akla gelebilecek en cra yerdi - geri bu du
rum, teknik olarak bamsz uydularn denetleyen kuzeydeki
emperyal g iin geerli deildi. Her iki dnya savam da sa
dece refah getiren olaylar olarak yaamt. En kanl yzyllar
487

dan birini kendi topraklarnda sadece bir tek uluslararas sa

vala atlatm t. (1 9 3 2 -1 9 3 5 tarihleri arasnda cereyan eden
Bolivya-Paraguay arasndaki C haco Sava), geri yine de ne
yazk ki kendi m em leketinden hatr saylr kayplar vermiti.
Tek bir dinin hkim iyetinde bir kta olarak, dnyann d ik el,
etnik ve inanca dayal m illiyetilik salgnndan u ana kadar
kendini korudu.
Latin Amerikayla baa km ak kolay deildi. Oraya ilk ola
rak 1 9 6 2 de gittiim de, Birlem i M illelerin Latin Amerika
iin ktisad Komisyonuna eklem lenm i olm as sayesinde k
ta, yaygn ktisad gven dnem lerinden birini yayordu. Bu,
Santiago ilide A rjantinli bir bankerin ynetim inde konum
lanm , tamamyla Avrupa ktasna zg zihniyetlerden kurulu
bir trstt ve planl, devlet destekli ve byk oranda devlet sanayiilemesi ve ithal ikam eci bir ktisad byme tavsiye edi
yordu. En azndan, enflasyon belasndan muzdarip olsa da ge
lim ekte olan byk Brezilya asndan bakldnda ie yar
yor gibiydi. ekoslovak m eneli bir babakan olan Ju scelin o
Kubitschek, Brezilyann devasa i ksm n fethetmeye buraya
yeni bir bakent ina ederek balayacakt. Bakentin byk bir
ksm n, gl ve illegal Kom nist Partinin yelerinden ve l
kenin en tannm m im arlarndan O scar Niemeyer tasarlaya
cakt. Daha sonralar bana, kenti tasarlarken yannda Engelsin
olduunu hayal ettiini sylem iti.
Ktann belli bal lkelerinde, ok yaknda sona erecek ana
yasal sivil iktidarlar ynetim deydi; geici evrelerden biriydi
bu. te yandan, cau dillo ya da eski tip o kiisel reislik usl
hi deilse Karayipler dnda mazide kalmak zereydi. ken
ceci rejim ler kim lii belirsiz ve ekseriyetle renksiz subaylar
topluluundan ibaretli. G ney A m erikada o tarih te asker
diktatrlk ynetim indeki tek lke nadir rastlanacak denli de
mode Paraguayd: Ezeli ve ebedi G eneral Stroessner yneti
minde, asl olarak kaaklkla geinen dost canls, ekici ve
bylesine sevimli bir lkede, m em leketinden kovulmu Nazilere nazik davranan iren bir rejim vard. Graham Greenein
T he H onorary Consul adl roman lkeye ilikin kusursuz bir
488

n bilgi veriyordu. Belki de ben an iyi yrekliyim kimbilir,

zira resm olarak bir Kzlderili dilini, Guaraniyi kabul eden
iek devletli. Ve birka yl sonra oraya gittiimde R evista P a ra
k a y a S ociolog ia adl beklenm edik bir derginin editrnn Re
s id e s Primitivosun yazan olarak beni tandn fark edecek
tim. Hangi bilim adam Paraguay'da hret sahibi olmaya iti
raz eder ki?
Gney A m erikay kefeden hi kimse ona kar koyam az,
hele de ilk temas Brezilyayla gereklemise. le yandan, G
ney Amerika lkeleriyle ilgili derhal fark ettiiniz ey, o gn
den bugne hl artmay srdren muazzam iktisadi eitsizlik
ten ziyade, misafir olarak giden akademisyenlerin iliki iinde
olduu egemen ve aydn snflarla sradan halk arasndaki de
vasa uurumdur. Ekseriyetle rahat yaayan ya da, ezici oun
luu beyaz olan iyi" ailelerden gelen aydnlar grgl, o k se
yahat eden ve ngilizce ve (hl) Franszca bilen kiilerdi. (Ar
jan tin lilerin ait olm ay bara ara red d ettik leri) n c
Dnya iin artc olmayan bir tarzda, kta genelinde en zayf
sosyal tabakay tekil ediyorlard, zira eski ktann kafa yap
sndaki suni Avrupa m efhumundan farkl olarak Latin Ame
rika onlann zihninde deimez bir gereklikli. Eer siyasette
yer alyorlarsa, bir d nem lerini neredeyse kanlm az olarak
baka b ir L atin A m erika lk esin d e srgnde g eirir ya da
Castronun Kbas na mutad bir ziyarette bulunurlard. ayet
akadem isyenlerse, Santiago, Rio ya da M exico C ily deki ok
uluslu kurumlardan birinin yesi olarak bir dnem geirirler
di. Az sayda olduklarndan birbirlerini tanrlar ya da birbirleri
hakknda bilgileri vardr, ite 1962de, ilk gittiim andan itiba
ren, bir balanudan dierine sevk edilerek, isimleri Avrupada
hibir ey ifade etmeyen ama kendi lkelerinde kilit konumda
olan, halka mal olm u aydn kesimin arasnda benim gibi bir
misafir abucak yerini tayin edebilmiti. Ancak, bu insanlann
dolatklar evrenin Parise, New Yorka ve be alt Latin Ame
rika ba kentine ayn oranda aina bir dnya olduu gerei,
onlar daha koyu ten ve bu denli iyi balantlara sahip olm a

yan Latin Amerikallarn yaad dnyadan ayryordu.

489

Halihazrda kentlem i gney k onisi (A rjantin, Uruguay

ve ili) saylmazsa, bu insanlar, patlama yaayan kentlerin ge
cekondu blgelerine beraberlerinde krsal alkanlklarn da
getirerek akn ediyordu. So Paulo k entine gittiim tarihte,
kent on yl ncesine nazaran iki kat genilemiti. Tpk krsal
blgede, byk konaklarn kullanlmayan kelerinde yaptk
lar ve sonradan ev haline getirdikleri bannak ve derme atma
kulbeler gibi, kent yamalarnda da gecekondular ina edi
yorlard. naat srasnda kullandklar yntem da kydekinin
aynyd: Yardm eden e dost ve hsm akraba iin biliminde
verilen bir partiyle dllendirilirdi. Yeni yeni ykselen binala
rn glgesinde kalan So Paulonun sokak pazarlannda, kuzey
dounun kavruk i ksm larndan gelen kitleler, taksitli gm
lek, kot panLolon ve blg elerind ek i byk ekyalar konu
alan, ucuz, resimli balad kitapklar satn alrd. O tarihte al
dm bu tr kitaplar hl saklyorum . Peru Limada Quechuadan yayn yapan radyolar bile vard artk; beyazlarn he
nz yataktan kalkmad sabahn erken saatlerinde yaplan ya
ynlar, btn yoksulluklanna ramen saylar bir pazar olutu
racak kadar genilem i olan dal Kzlderili gm elere hitap
ediyordu. Byk yazar, halkbilim ci ve Kzlderili kltr uz
man Jo se Maria Arguedas beni bir keresinde, Pazar sabahlan
dalk yre halknn gneyliler hakknda fkra ve ark din
lem ek iin gittii m zikhollerden birine gtrm t. ( Ancashli kimse var m aramzda? Huanucolu beyler bayanlar iin
duyalm !) 1962 ylnda, birisi kalkp da, otuz yl sonra bu in
sanlardan birinin oluna New York New Schoolda doktora s
rasnda danm anlk yapacam sylese kesinkes inanm az
dm. Kaytl tarihin ilk nesliyle birlikte yaam olm ak srad1
bir deneyimdi; bu tarihin aknda, And dalarm tepesindeki
Q uechua dili konuan bir kyde doan ve okuma yazma bil
meyen karsyla yoksul bir delikanl, kamyon ofrl yap
may renerek, sendikal bir hastane ofr haline gelebiliyor
ve dolaysyla ocuklarna dnyann kaplarn aabiliyordu.
Kendi kendini yetitirm i biri olarak Kastilya imla kurallarna
itina gstererek, dne tama yazd m ektubu hl saklyo490

rum. Bizim standartlarm z asndan zor bir hayal vard an

cak gndelik iiler, seyyar satclar ve m uhtelif yoksullar d
nldnde hepsinden iyi durumdayd.
Kente gelen insanlar en azndan sokaklarda grm ek m m
knd. Krsal alandaki halk da tpk devrim cileri C he Guevara
gibi, gerek coraf gerek sosyal mesafe sebebiyle orta snflar
dan iki kat uzaktayd. O nlarla yakn iliki iine girmeye heves
li olanlar bile hayal tarzlarndaki farklar rktc b ir m ani
olarak gryorlard, yaam seviyesindeki fark da cabasyd. D
ardan gelen uzm anlarn ounun krsal alanla hatr saylr
balantlar vard ancak ilerinden pek az - h e r zam anki gibi
Birlem i M illetlerle balantl m u h telif rgtlenm elerin her
yerde hazr ve nazr aratrm aclar da dahil olm ak z ere - ger
ek anlamda kylln arasnda yayordu.
Btn yabanclarn iinde en uzak kalanlar, Latin Am erika
krsalyla ilgili bilg ilerind e lk en in aydn so lcu larn a ya da
uluslararas basm a bel balayanlard. Aydnlar, F id e k i um ul
ve siyasi ajilasyonla bilgiyi birbirine kartrma eilim i gste
rirken, basn da byk kentlerin bro eflerine ulaan her bil
giye gvenm ek durumundayd. Bundan tr G ney Ameri
kaya ilk gittiimde, en nem li kyl hikyesi -a rtk o da ne
denli bir hikye o lab ilirse- 1 9 5 5 te Francisco Ju lia o nderli
inde kurulan Brezilya Kyl Birlikleri hakkndayd. Kuzey
dou k k en li bir avukat ve siyaseti olan F ra n cisco , F id el
Castro ve M aoya desteini ifade ederek ABDli gazetecilerin
dikkatini ekm iti. (O nunla on yl sonra grtm de, ufak
tefek, hznl, m em leketinden uzaklatrlm b ir Brezilyal
srgn olarak, ideolog Ivan Illichin him ayesinde M eksika Cuernavaca'da kalyordu.) 1962 sonlarnda Riodaki brolarnda
geirdiimiz birka saat, hareketin ulusal apta pek az varlk
sergilediini ve zirvede bulunduu gnlerin artk oktan geri
de kaldn anlam am za yetm iti. te yandan, d ik k atli b ir
gzlem cinin lkeye geldikten birka gn sonra kefedecei di
er iki nem li G ney Amerika kyl ya da krsal ayaklanmas
hem en hem en hi kayda gem em iti ve 1 9 6 2 nin sonlarna ka
dar d dnya tarafndan neredeyse hi bilinmiyordu. Bunlar,
491

Perunun dalk ve snr blgesindeki en byk kyl hareket

leri ve Kolom biyann iine dt dzensizlik, i sava ve
yerel anari durum uydu; K olom biyada bunu yaratan nl
halk szcs Jorg e Eliezer G aitann 1 1 9 4 8 de suikaste ura
masnn ardndan lkede aniden fitillenen ve esasnda olas bir
sosyal devrime edeer i patlamayd.
Bununla birlikle bu tr olaylann d dnyaya btn btne
uzak olduunu da syleyemem. Kyllerin toprak igali hare
keli Cuzco'da zirveye ulam t. Yerel gazeteleri okum ayan tu
ristler bile, dalk blgenin souk akam larnda lnka bloklar
nn etrafnda gezerken, Kyl Fed erasy on u nu n b rolarnn
dndaki sessiz Kzlderili yry kollarna m ensup kadn ve
erkekleri grebiliyordu. O tarihte baarl kyl isyan namna
en etkileyici olay, La C onvencinun vadilerinde, daha o za
m anlar bile G n ey A m erik ad aki b t n tu ristlerin bildii
M acchu P icch u nn m u cizelerinden nehrin aasna doru
gereklem iti. Byk ln ka m eknndan dem iryolu hattnn
bitim ine dein yaplan yirmi otuz kilom etrelik tren yolculuu
ve sonrasnda bir kam yonun kasasnda yaplan birka saatlik
yolculuk sizi bir tara ba kenti olan Quillabam baya gtrr
d. Oraya gitm ek iin ilk yol tariflerinden birini ben yazm
tm. Dikkat kesilen bir tarihi iin, bilhassa da bir sosyal tarih
i iin ilk ve hatta neredeyse tesadfi saylabilecek izlenim ler
dahi her eyin birden karnzda skn etm esi anlam na geli
yordu; tpk birka sene sonra Bogota Gold M useum a gtr
dm sekiz yandaki oluma m zenin hazine odasn gr
d an olduu gibi... Bu m ehul fakat tarihsel bakm dan ta
ndk gezegeni incelem em ek m m kn myd? Bir iki hafta
sonra Bolivya'nn devasa sokak pazarlarnda, Aymarann me
lon apkal, ar rgl, ksa boylu kyl kadnlaryla dolu
tezgahlarn durduu bitim siz bayrlarnda kendim i buraya ta
mamen kaptrmtm . P otosfye gidemediimden, Noeli Birle
mi M illetler krsal geliim uzm an, bir baka geici yalnz bir
Franszla, ounlukla La Pazdaki otelin lobisinde oturarak
1 E.J. Hobsbawm, "T h e Revolutionary Situation in Colom bia". TJe World Today,
(Royal Institute o f International Affairs, Haziran 1963, s. 248.
492

geirm itik. Birlikte iki itik ve onu dinledim ; Altiplano'nun

souk kylerinde belli bir sre geirdikten sonra geri dnen
bir adam, kendisini dinlem eye gnll, bulabildii tek dinle
yiciye deneyim lerini nasl aktarrsa, ite yle hararetle ve susmamacasna konum utu. Tatil ruhu bakmndan biraz k l ol
makla birlikle, entelektel ve alkol tketim i bakm ndan tat
min edici bir N oeldi.
O N oelin ertesinde yeni yl akam n Bogotada geirdim .
Kolombiya yle bir lkeydi ki Latin Amerikann dnda sanki
kimse varlndan bile haberdar deil gibiydi. Bu benim ikinci
byk kefimdi. Kat stnde iki partili temsili anayasal de
mokrasi, fiiliyatta neredeyse tamamyla askeri darbelerden ve
dikta rejim lerind en m u af bir rnek , 1 9 4 8 den sonra G ney
Amerika'nn cinayet sahas haline gelecekti. Bu dnem de, Ko
lombiya kaba taslak bir oranla her yzbin kiide elli adam l
drme vakasnn yaand bir yer oldu, geri 20. yzyln so
nuna gelindiinde lkenin cinayet evki karsnda bu rakam
da snk kalacakt.2 O sralar yerel gazetelerden kestiim git
gide kararan gazete kuprleri bu satrlar yazarken yanmda.
Bu olanlar genosidio (jenosid ) kelim esine ainalk kazanmama
sebep o lm u tu ; K olom biyalI gazeteciler iftliklerd eki ya da
yolcu otobslerindeki kk katliam lar byle tanm lam ak
tayd - o n alt l urada, on sekiz burada, yirmi drt l beri
ki yerde... Katiller kim di, m aktller kimdi? Sava bakanl
nn b ir szcs ... olaylarn failleri hakknda kesin bir bilgi
verm enin m m kn olm adn belirtm iti. Zira sz konusu
blgedeki (Santanderdeki) bu yreler (veredas) partizanlarla
geleneksel siyas yaplar arasnda sreklilik arz eden bir dizi
'kan davasnn etkisi altndayd: Sz konusu geleneksel ba
lar, Garcia Marquez okurlarnn bildii gibi, ailevi sebepler ya
da yerel sadakat kurallar gerei her KolombiyalI bebein do
ar domaz ait olduu Liberal ve M uhafazakr Partiler anlam
2 Andres Villaveces, A Com parative Statistical Note o n Hom icide Rates in C o
lom bia" (E d .) Charles Berquist, Ricardo Pertaranda ve G onzalo Sanchez G ., Vi
olence in Colombia: 1 9 9 0 -2000: W aging War and Negotiating Peace adl kitabn
dan (W ilm ington, Delaware, 2 0 0 1 ), s. 2 7 5 -2 8 0 .
493

na geliyord u . L a V io len c ia o larak b ilin e n i sava dalgas

1 9 4 8de balam, resmen sona erdikten sonraki o sessiz yl"
bile 19.000 civar insann lm ne neden olm utu. Kolombi
ya, o zaman da imdi de, liberal demokrasi erevesinde kade
meli reformlarn sosyal ve siyasi devrimler -y arm kalm ya
da baarszla uram devrim ler de d a h il- karsnda tek ve
ya en makul seenek olm adn gsteren iyi bir rnektir. Bir
sosyal devrimdeki baarszlk sebebiyle, iddetin genel haya
tn deimez, evrensel ve her yerde bulunan yegne z haline
geldii bir lkeydi kefettiim .
Violedanm ne olduuysa hi mi hi anlalr deildi. Ger
i ansm a, ona ilikin ilk nem li aratrm ann km ak zere
olduu bir zamanda orada bulunuyordum . Kolom biyaya has
sorunlarla3 ilk tanm am lkenin yazarlarndan dostum sos
yolog O rland F als Bordaya borluydum . V iolen cia konusu
nun balca rencilerind en birinin bir K atolik M onsenyr
oluuna ve Violenciann.sosyal yan etkilerine ilikin nc bir
aratrm ay, lkenin kurucu klanlarnn birinden gelen muaz
zam derecede y ak k l b ir rahibin Pader C am ilo Torresin
-olig arin in gen kadnlar arasndaki tabirle bir kalp k ra n basm olm as daha fazla d ik k atim i ek eb ilird i. B irk a yl
iinde sosyal olarak kktenci zgrlem e Teolojisini bala
tan Latin Amerika rahiplerinn konferansnn, o zam anlar he
nz uyuturucuyla deil de hazr giyim sanayii giriim cileriy
le tannan bir Kolom biya kenti olan M edellinde balam ol
mas da bir tesadf deildi. C am ilioyla bir iki sohbetim iz ol
m utu ve o zam an aldm no tlara b ak lrsa, ileri srd
savlar ciddi bulm utum . Fakat yl sonra, kendisini bugn
hl varln srdren U lusal Kurtulu O rdusunun F id elci
gerillalarna katlmaya sevk eden sosyal radikallie o sralar
epey uzakt.
Violenciann ortasnda, Kom nist Parti, Muhafazakr ya da
bazen Liberal katil etelerinden uzak kalmak isleyen ya da bu
na m ecbur olan kyllerin snmas iin silahl kendini sa
3

M onsignor G. Guzm an, Orlando Fals Borda ve E. Umana Luna, La V iolencia en

C olom b ia, 2 cilt, (Bogota, 19 6 2 , 19 6 4 ).

494

vunma blgeleri ya da bam sz cum huriyetler oluturm u

tu. Bunlar ileride etin gerilla hareketi FARCnin (Kolom biya
$ilahl D evrim ci G le ri) sleri h alin e g ele ce k ti. Bu t rd e
kurtarlm blgelerin en m ehuru olan Tequendama ve Sumapazn, Bogotaya dmdz bir ku uuu kadar yakn olm as
artcyd, ancak Kolom biya bir da lkesi olduu iin at ve
katr zerinde ulam glkle salanld. 1 9 3 0 reformuyla ka
mulatrlan ve toprak sahip lerinin ekildii kahve p lantas
yonlar yresi olan Viot, m cadele etm eye gerek bile duyma
mt. Oraya Parti tarafndan gnderilen ve eski bir birahane
iisi olan kadronun gzetim inde ilerini srdrp ve h er za
manki tccarlar araclyla bar iinde kahvelerini dnya pi
yasasna satarlarken askerler bile uzak durmulard. zgr ka
dn ve erkekler iin hudut blgesi olan Sumapaz dalan ora
larda yetimi bir krsal liderin kom utas altndayd. B eriki, a
ir Greyin o m ehur admda, b ir suskun erefsiz M ilton... l
kesinin dklen kannda bir susuz Crom well, diye h or g
nden o yazgdan kamay baaran ender kyl yeteneklerindendi: Ju a n de la Cruz Varela, ne suskundu ne de ban taraftanyd. Sumapazn bakan olarak m esleki hayatnn m u h telif
evrelerinde, bir Liberal olarak sivrilm i, Gaitann izinden git
mi, b ir k o m n ist o lm u ve k end i tarm sal h arek etin in ve
Devrimci Liberalin nderi olm utu ancak her halkrda halk
tan yanayd. 19 ve 20. yzyllarda insan rknn ounun z
grlemesine gerek anlam da arac olan o harika ky ret
menlerinden biri tarafndan kefedilm i ve hem okum a yazma
renmi hem de pratikten yetien bir dnr haline gelm i
ti. Siyasi eitim ini, V ictor Hugonun S efiller adl eserine bor
luydu; kitab nereye gitse beraberinde gtryor ve bilhassa
kendi durum una denk d en , o zam ann siyas durum una
uyan pasajlar iaretliyordu. Birkbeck C ollegedeki aratrma
srecinde onun biyografisini kaleme alan dostum R ocio Londono, dier katlaryla birlikte ondan bu kitab alm t. Ju an
de la Cruzun M arksizm bilgisi -y a da M arksizm adna bildii
ne varsa- epey sonralar okuduu, artk oklan unutulm u In
giliz ruhban snfndan bir SSCB hayran olan merhum Hew495

let Jo h n so n un eserlerine dayanacak - belli ki onlar Kolom

biyalI kom nistlerden alm t. Canterbury yksek rtbeli pa
paz olan (kanlm az olarak dardan herkesin bapiskopos
sand biri) Jo h n so n un tarm devrimi zerine eserlerini cazip
bulm utu. Uzun sre g ve nfuz sahibi biri olarak kabul
edilen ve blgesi hkm et birliklerince ulalamayan biri ola
rak blgesi adna Kongrede yer alm t. Sumapaz, onun l
mnn ardndan bile bakentin ulaamayaca bir yer olarak
kalmt. Cenazeye katlan Rocio'ya baklrsa, silahl svarileri
nin gsterisiyle o n u rlan d rlm t. K olom biya hk m etiyle
FARC arasndaki ilk atekes m zakereleri onun topraklarnn
i ksmlarnda yaplacakt.
Kolombiyaya ilk geldiimde en etin ve uzun erim li Latin
Amerika gerilla hareketlerinden olan FARC henz kurulmam
t. Geri, oralarda yetimi bir baka taral olan ve uzun sreder hareketin askeri liderliini yrten Pedro Antonio Marin
( Manuel Marulanda) Gney Tolimadaki4 meru mdafaa ve
komnist tanmsal ajitasyonun eski kalesini birletirerek dalar
da oktan faal hale gelmiti. Ne zaman ki Kolombiya hkmeti
ABD askeri uzmanlarnn nclndeki yeni kontrgerilla tek
niklerini kullanarak, savalar Marquetaliadaki kalelerinden
srd, hareket de o zaman dodu. Birka yl sonra, seksenlerin
ortalarnda, gerilla faaliyetinin Chaparraln kahve yetitiren
mmiiripiosundaki doum yerinde, orada evlenen dostum Pierre
Gilholdesin evinde birka gn kalacaktm. Her zamankinden
daha gl olan FARC hl kasabann st ksmndaki dalar
dayd; kasabaya artk Bogotadan arabayla rahatlkla ulalabiliyordu, d dnyayla yeterince ba vard, hatta ana plazadaki ye
ni bayiide Vogue dergisi satacak kadar refaha bile ermiti. Ya
mur suyunun at sarp yarklardan yukar dalara doru
kan katr ve insan ayak izleri hl grlebiliyordu. Sessiz bir
corafyayd, ketumluun burada altn kural olmas artc de
ildi. Chaparral iftilerinin haha retimini kefetm esine az
kalmt ancak galiba henz buna daha sra gelmemiti.
4

Eduardo Pizarro Lcongom ez, Las FARC (1 9 4 9 -1 9 6 6 ): Dc la A utodcjcnsa a C om

bin ation d e Todas las fo rm a s d e l.u ch a (Bogota, 1 991) s. 57.

496

Geri dndkten sonra yazdm gibi, Kolom biya, bal yar

krenin sz konusu tarihsel dnem i iinde, silahl kyllerin
(gerillalar, ek iyalar ya da m eru m dafa g ru p la n o la ra k )
-M eksika Devriminin5 belli dnem leri h a ri - en byk sefer
berliine tank oluyord u". Bu gerein, G ney A m erikan n
gerek iinde gerek dndaki o dnem e has (Guevarac gerilla
ayaklanma giriim leri k orku n yenilgilerle sonulanan) ar
sol tarafndan gzard edilm i ya da nem senm em i olm as a
rtcdr. Bunun grnteki gerekesi, hareketin ortodoks bir
Komnist Partiyle olan bayd, ancak bunun asl nedeni, K
ba Devriminden ilham alanlarn, Latin Am erika kyllerini si
laha sarlmaya iten nedenin tam olarak ne olduunu anlam a
mas ya da anlamaya yanamamasyd.

III
1960lan n banda bir Latin Amerika uzman olm ak zor deil
di. Fidelin zaferi, ABD dndaki niversitelerin ve basn o r
ganlarnn gbela kapsad, blgeye yn elik muazzam bir
merak tetiklem iti. Blgeyle ilikin uzm anlk ynnde bir ilgi
gelitirmeye niyetim olmasa da 1 9 6 0 larda ve 1970lerin ban
da New York Review o f B o o k s ve baka yerlerde yazlar yazp
dersler verm itim . Bunun yan sra Prim itive Rebels' in span
yolca basks iin Kolom biyann V iolencia's ve Peru kyl ha
reketi hakknda eklem eler yapm, yedi ylda bir verilen ve en
J amille [ailece] geirdiimiz 1 9 7 1 deki cretli iznim srasnda
Meksika ve Peru kylleri zerine daha etrafl aratrma yap
mtm. Her iki dnem de de oralara pek o k kereler gittim ,
asl olarak Peruya, M eksika ve Kolom biyaya ve bilhassa hem
Ailende dnem inden n ce hem de P inochet dnem inde frsat
bulduka Siliye gittim . Her ne kadar, ekilip biilebilirliin s
nrlarndaki yksek Andean A ltiplano; kakt sler biten , yar
l M eksika ve dnyann oturmaya en elverisiz devasa ken^ E.J. Hobsbawm, Rebeldes Primitivos, (Barcelona 1 9 6 8 ), s. 226.
497

leri -S o Paulo ve M eksika C ily - gibi yeryznn en insanlk

d ortamlarm barndrsa da, bu ktann sahip olduu akl al
maz olaylar dizisi ve daha byleyici ksm larnn rengine kar
direnmeye kukusuz yeltenm edim bile. Yllar getike Bre
zilyadaki G asparyanlar, P eru daki Pablo M acera ve M eksi
kadan Carlos Fuentes gibi deerli dostlar edindim ve ilerleyen
yllarda dostlarm haline gelecek renci ve meslektalarla ta
ntm. Ksacas Latin Amerika beni geri dn olmayan bir
biim de fethetmiti.
Bununla birlikte kendimi hibir zaman bir Latin Amerikanc
olarak grmedim ve yle olmaya da almadm. Biyolog Dar
win gibi, Latin Amerikadan aldm ilham benim iin blgesel
deil geneldi. Ekseriyetle beklentileri karlamayacak ekilde,
geleneksel dorularn altn oymaya gre ayarl bu kta tarihsel
deiimin laboratuvaryd. Tarihsel evrim son derece hzl iler
liyordu. Olup bitenlerin hepsini tek bir kiinin yan mrne
sgdrabilmesi mm knd. Bunlar, ormanlarn byk tanm ya
da hayvan iftlikleri iin kesilm esinden balayp, kylln
lmesiyle sren; m ahsllerin dnya pazarna ihracnn alalp
ykselmesinden; New Yorktan daha akl almaz gm en nfus
karmas barndran ve Jap o n , O kinaw ah, C alabrial, Suriyeli,
Arjantinli psikoanalistlere ya da CHURRASCO TIPICO NORCOREANO (Tipik Kore usl mangal) gibisinden lokanta ta
belalarna rastlayacanz So Paulo megapol gibi dev sper
kentlerin patlamasna kadar gerekleen bir dizi deiimdi.
Bu kta, gerek gelim i ve nc" dnyalar arasndaki
snr gerekse de tarihsel gem ile bugn arasndaki snr eri
terek, dnyann geri kalanna dair sahip olduum tarihsel ba
k kanlm az biim de deitirdi. T pk G arcia M arqnezin
byk eseri Yzyllk Yabzhkta olduu gibi, K olom biyay
tanyan herkesin bynn yannda gerekilii tanm as gibi,
ilk b ak ta in an lm az g r n e n in srrn a varm aya zorlad .
K ar-g erek ler tahm in leriyle asla yaplam ayacak b ir eyi
kazandrd yani tarihsel koullara bir dizi gereklem i alter
n atif netice getirdi: B uras, sac reislerin ii hareketlerine
esin verdii (A rjantin ve Brezilyadaki gibi); topran kylle
498

re datlaca devrimi yapmak zere faist ideologlarn solcu

maden sendikasna katld (Bolivyadaki gibi); dnyada askeriyeyi laveden tek lkeye sahip (K osta R ica); kadrosunu
niversitelerin en devrim ci rencilerden deviren Kurum sal
Devrim Partisi ynetim inde, yolsuzluuyla m ehur tek partili
bir devlet ynetim inde bir lkeye sahip (M eksika); nc
U nya'dan gelen g m en lerin ilk n eslind en babak an larn
kt ve Araplarn ( Turcos) Yahudilere nazaran daha fazla
baar kaydettii bir ktayd.
Bu srad ktay Avrupallar iin o denli eriilir klan, tpk
M acchu Picchunun arkasndaki patikada bulunan yabani i
lekler gibi, o beklenm edik ainalk havasyd. Bu, benim ya
mda olup da Akdenizi bilen herkesin, Rio de la Plata halici
nin boz renkli snrsz topraklarnda yaayanlara, iki nesil
dir srf kocam an sr etiyle beslenen ltalyanlar olarak bakm as
ve onlar Avrupadan, oligarik toplum yaplarnn yan sra
mao gurur, utanm a, cesaret ve dostlua sadakat gibi baskn
Bat Hint adalarna zg deerlerle tannan topluluklar olarak
grmesi kadar basit deildir. (Graham Greenein Our Man in
Havanasnda gayet iyi formle ettii gibi, gen sekin devrim
cilerle, askeri iktidarlar arasnda 1970lerde patlak veren m
cdelelere kadar, en azndan baz lkelerde temel sosyal aynm ,
yani ikence edilebilir alt snflarla, ikence edilem ez st
snflar arasndaki ayrm terk edilm em iti.) Biz AvrupalIlarn
deneyimlerine iyice aykr gelen ktadaki bu tr durumlar, ta
rihilerin aina olduu, Katolik Kilisesi ve spanyol sm ge
sistem i gibi, ya da 19. yzyl ideolojilerinden topik sosyalizm
ve Auguste C om teun insanln Dini gibi bir takm kurumlarla iie girm i ve onlarn iine gm lm t. Bu sebeple, bu
kurum lann bir biim de Latin Amerikaya gre deiime ura
m olm asndaki tuhaflk ve hem de ayn kurum lann dnya
nn geri kalanyla tad ortak noktalar daha ok ne kyor
hatta abartl hale geliyordu. Latin Amerika karlatrm al ta
rihiler iin adeta bir ryayd.
Ktay ilk kefettiim sralarda, 20. yzyl tarihinde en karan
lk evrelerinden birine -ask eri dikta, devlet terr ve ikence
499

d nem ine- girmesi an meselesiydi. Hitlerin Avrupay igal et

mesinden beridir hr dnya olarak tabir edilen yerde olup bi
tenlere kyasla 1 9 7 0 lerden sonra, bu minvalde eyler burada
misli misli yaand. Generaller 1964te Brezilyada baa geti ve
70lerin ortalarnda askeriye, Karayip snrlarndaki devletler d
nda Gney Amerikaya bir batan bir baa hkim oldu. M eksi
ka ve Kbann dnda kalan Orta Amerika lkeleri, CA ve
ABD mdahalesinin tehdii ya da fiili varl sayesinde 1 9 5 0 lerden itibaren demokrasiye yaklaamad. Latin Amerikal siyas
mltecilerin diasporas, snma talebine yant veren yarkre
nin birka lkesinde -M eksikada ve 1973'e dein ilid e - yo
unlat ve Kuzey Amerikayla Avrupaya da dald: Brezilyal
lar Fransa ve Britanya'ya, A janinliler Ispanyaya ve ilililer her
yere gidiyordu. (ou Latin Amerikal aydn Kbaya seyahat
etmesine ramen ilerinde pek az bu lkeyi srgn yeri olarak
seiyordu.) Esas itibariyle goriller a (Arjantin deyimiyle)
l bir karlamann rnyd. Yerel egemen oligariler, ky
de ve kentte gitgide seferber olan alt snflarn tehdiliyle ve bu
snflan etkilem ekte gzle grlr bir baan sergileyen halk
radikal siyasetilerle nasl baa kacaklann bilmiyordu. Fidel
Castro rneinden ilham alan gen orta snf solcular, silahl ge
rilla eylemleriyle hzlanan devrim srecinin ktada olgunlat
n dnyordu. Ve W ashingtonun Kba devrimiyle de tasdiklenen takmul kom nizm korkusu ABDnin 70lerde uluslarara
s apta ilerinin ters gitmesi nedeniyle perinlenm i; Vietnam
yenilgisi, petrol buhranlan ve SSCBye ynelii beraberinde ge
tiren Afrika devrimleriydi bunlar.
Ktay aralklarla ziyaret eden bir M arksist olarak bu mevzlarla ilgim u dzeydeydi; ktann devrim cilerine - h e r eyden
evvel Avrupadan farkl olarak devrim ler burada hem gerekli
hem olasyd - sem pati beslerken ar sola eletirel yaklayor
dum. 1 9 6 0 -1 9 6 7 yllan arasndaki6 Kbann ilham verdii ge
6

E.J. Hobsbawm, Guerillas in Latin A m erica", (ed.) J . Saville ve R. Miliband,

T he Socialist Register, 1970, s. 5 1 -6 3 , E.J. Hobsbawm, Guerillas, (e d .) Colin
Harding ve C h ristop her Roper, Latin American Review o f B o o k s I, (Londra,
19 7 3 ), s. 79 -8 8 .

500

rillaclk hayallerine kar kesinlikle eletirel bir tutum takna

rak, niversite ih tila lcilerin e yn elik te n k itlerin karsnda
ikinci iyi seenei savunur buldum kendimi. O zam anlar yle
yazmtm:
Latin A m erika'nn tarihi, gerek anlam da halk desteine sahip
ve nadiren lk ele rin k ad erin i b elirley ecek d en li g l olan
sosyal devrim ci solun yerini alan yedeklerle dolu bir tarihtir.
L atin A m erika solu nun tarihi, nadir grlen rn ek ler hari...
sivil olsun askeri olsu n halk ya da m illi burjuva olsun veya
baka bir ifada olsun en berbat ileri ifa etm ek ya da etkisiz
dar grupu saflk arasnda yaplan m ecburi tercihten ibaretli.
Ayn zamanda bu tarih, epey sk grld b iim iyle, solun,
bu iktidarlarla uzlam akta baansz olup bundan duyduktan
pim anlkla daha kt b ir eye dnm elerinin tarihiydi.

Perudaki, G eneral Velasco Alvarado kom utasndaki (1 9 6 9 1976) reform ist m ilitaristlerin cuntasn dnyordum ; ona
destek verm ekle birlikte pheci yaklayordum.7 lkenin b
yk h acien d ala n kam ulatrlm t. Ve bu rejim . And daglannn tepelerinden kyya, kentlere, lkenin vatandalar haline
gelmek zere m odernliin iine akn eden Q uechua dili konu
an Kzlderileri - yani bu Perulu kitleyi tanyan ilk rejim di.
1 9 5 8 -1 9 6 3 teki kitlesel toprak igalleriyle toprak sahipleri oli
garisinin m ezan n kazan ky l ler de ksm en dahil olm ak
zere, bu acnacak denli yoksul ve aresiz lkede geri kalan
herkes baarszla uram t. Toprak sahip lerinin m ezarn
kazmlar ancak ly nasl gm eceklerini bilem em ilerdi. Pe
rulu generaller harekete gem iti nk harekele gem eye n i
yetli olan ya da geecek baka hi kim se yoktu. (O nlarn ar
dndan gelenler daha beter olsalar da, generallerin de baar
szla uradn eklem eliyim .)
Kk gruplarn eylemiyle tropikal snr blgelerinde devrim
yapmaya yn elik in tih ar kabilind en G uevara d nn hl
canl olduu bir zamanda, bu ne Latin Amerikann iinde ne
7 N ew York R eview o j B o o k s'ta Whatls new in Peru" ve Peru: T h e Peculiar Re
volution" balkl yazlarma baknz, 21 M ays 1 9 7 0 ve 1 6 A ralk 1971.

501

de dnda halkn kabul edecei bir izah deildi. Limada -airin

gayet yerinde deyimiyle, Korkun Limad a "- San Marcos Universityde rencilerin huzuruna km n neden hibir biim
de baarl olmadn belki bu aklamaya yardmc olur. Zira
dalardan gelen gm en orta sn f ch olo (Amerikadaki span
yollarn zelliklerini kazanm Kzlderililer) ocuklarn ideolo
jisi, en azndan niversiteden mezun olana kadar, u veya bu
ekilde M aoizm in m u htelif alt trlerinden biriydi. Kyller
iin askerlik hizmeti ve Avrupal renciler iin g ap * yl neyse
Maoizm de onlar iin geilmesi gereken bir sosyal trendi.
Peki ama en gl Kom nist Partinin bulunduu o lkede
- hem kiisel hem siyasi balara sahip olduum ilide h i mi
um ul yoktu? Aslnda, Birinci Dnya Savandan sonra lkeye
yerleen ve Pow ys L lanw rthw lli B rid get G eorgela beraber
Hobsbawn ailesinin en geni kolunu oluturan byk amcam
maden uzman Berkin (Ike ya da Don Isidro) 1 9 3 2 deki - ih t i
aml ismiyle Albay M armaduke Groveun n derliind eki- ge
ici $ili Demokratik C um huriyetiyle bir balants vard. Daha
yakn bir tarihte, o vakitler Londradaki Chatham Housed a **
alan ve ktayla ilgili ilk bilgilerimi borlu olduum Claudio
Veliz sayesinde, gzel olm asnn yan sra son derece zeki bir
hanmla - n l bir ilili sosyalistin ei Hortensia Alendey le tanm ve onu ngiltere Cam bridgede gezdirm itim . Santi
agoya yaptm ilk ziyarette Allendelerin evinde le yemei
yemi, pek parlak olmayan kocas Salvadorun bu iftin daha
az etkileyici taraf olduunda karar verm itim . Daha sonra
olanlara baklrsa, byle dnerek makamm savunmak adna
len onurlu ve cesur bir adamn apn ve sahip olduu de
mokrasi anlayn hafife alm m . ou insan nasl ki bakan
(*)

Gap year: rencinin niversiteye girmeden nce gnll iler ya da deniz

ar seyahatlerle geirm esine olanak tannan bir yllk ya da daha az zaman
dilimi - .n.

( * * ) Chatham House: Resmi olarak eskiden Royal Institute o f International Affa

irs olarak bilinen kr am ac gtm eyen bir sivil toplum kuruluudur. Misyo
nu nem li uluslararas m eselelerin ve hali hazrdaki olaylarn anlalmasna
katkda bulunm aktr. Dnyann bu alanda nde gelen kurum lanndan biri
olarak b ilin ir - .n .
502

Kennedy ldnde nerede olduunu anm sarsa ben de b ir

radyo program tarafndan telefonla aranp Allendenin lm
haberini aldmda nerede olduum u anmsarm: Linz ve Tuna'ya bakan bir yerde, ii snf tarihi zerine uluslararas bir
konferanstaydm. iliye en son 1971 ylnda gitm itim . Bizzat
Ailende8 de dahil herkesi artarak dem okratik seim le baa
gelen ilk sosyalist hkm etin ilk senesi hakknda bilgi alm ak
iin Perudan oraya uramtm. Baarl olm asn ne kadar ha
raretle istersem isteyeyim, aleyhine olan handikaplar grm ez
den de gelem em itim . iliye bir daha gitm em itim ; ta ki, 1 9 9 8
ylnda, ngiltere Lordlar Kam arasna m ensup hukukularn
ilili eski diktatr G eneral P inochet aleyhine verdikleri o r
aan yarglarm Tencha Allendeyle, baka dostlar ve yoldalar
la Santiago televizyonundan d inlerken yaadmz o m uhte
em ana kadar... Bu sevincim i vaktiyle onun rejim inin destek
isi olm u ilili akrabalarm la - e n azndan Santiagoda yaa
may srdrenlerle- paylamamtm.
kencecilerin 1 9 7 0 lerdeki zaferiyle birlikle Latin Am erika
solu hakkndaki tartma akademik hale geldi. 1980lerde ABD
destekli Orta Amerikadaki i sava ve Gney Amerikadaki as
ker egemenliin geri ekiliiyle birlikte daha da akademik bir
hal alp, derken SSCBnin sonu ve Kom nist Partilerin d
yle beraber iyice gerekd bir hale brnd. Belki de eski
tarz silahl gerilla devrim ine ynelik tek kayda deer giriim
Aydnlk Yoldu. Fikirbabaln Ayacucho niversitesinde u
bir Maoist retmenin yapt hareket 1970lerin sonunda bu
kenti ziyaret ettiimde henz silaha sanlm am u. Bu, 1 9 6 0 lann Kbal hayalcilerinin gsterm ekte baarsz kaldklar eyi
gstermiti; yani Perunun krsal alannda ciddi silahl politika
nn olanakl olduunu ama bir o kadar da - e n azndan bazlannz adna k o n u u rsak - bunun baarya ulamamas gereken
bir dava olduunu gsterm iti. N itekim , kyllerin de yard
myla -Senderistalar onlarn dm anlklarn k k rtacakt- or
du tarafndan olaan zalim ane yntem lerle basunlacakt.
E.J. Hobsbawm, New York R eview o j B o o k sta C hile: Year O n e" 2 3 Eyll 1971.

503

Bununla birlikte krsal alan gerillalarnn en etini ve en da

yankls olan KolombiyalI FARC, serpilip byd; geri kana
bulanm Kolom biyada srf devletin resm kuvvetleriyle deil,
uyuturucu sektrnn iyi silahlanm adamlaryla ve toprak
sahiplerinin vahi param iliierlcriyle de ba etm ek zorunda
kald. Sosyal zihniyete sahip ve uygar bir M uhafazakr aydn
olan babakan Belisario Belancur ABDnin gdmnde deildi
- e n azndan sohbetim izden bu izlenim i ed inm itim -. Gerilla
larla ban mzakereleri siyasetini balatt ve en azndan gerilla
hareketlerinden biriyle - aydnlarn gzdesi olan M 19 adl ha
re k e tle - b an salamay baard. (O sralar Bogotada her par
tinin on larn arasnda bir m evsim i dalarda g eiren b ir iki
gen profesyonel kadrosu bulunurdu.) Aslnda FARCn ken
disi Yurtsever Birik oluturarak malum anayasal oyunu oy
namaya niyetliydi; Liberallerle M uhafazakrlar arasndaki bo
luu h ibir zam an y eterince doldurm ay baaramayan solun
dem okratik partisi olarak ilev grecekti. Byk kentlerde pek
az baar kaydetti. Derken, silahlan braktktan sonra, 2 5 0 0 ci
van yerel yneticisi, tem silcisi ve m ilitan ldrlnce FARC
da silahlarla seim sandn takas etmeye kar anlalr bir is
teksizlik gelitirdi. Bu militanlardan birine Birkbeck Collegein
kafeteryasnda uluslararas bir toplantya gitmeden nce ya da
oradan dnerken ev sahiplii yapm tm ; buras, onun yasal
siyas faaliyetlerini srdrd Panama kstann yaknlarn
daki muz plantasyonlannm vahi sm nndan, FARC ve Maoist
gerillalar ve Urabdaki yerel param iliter gler arasndaki sa
valardan ok uzakla bir yerdi. Sonrasnda ondan haber almak
iin arkadalara sorduumda oktan lmt.

IV
Latin Amerikann topraklarna ayak bastmdan bu yana ge'
en krk kusr yl iinde neler oldu? Beklenen, pek o k lke
asndan gerekli olan, yerli asker kuvvetler ve ABD tarafn
dan bastrlan devrim gereklem em iti. Bunun ksmen bir ne504

deni de iteki zayflk, blnm lk ve basiretsizlikti. Bundan

sonra da olaca yok. Kba Devrim inden bu yana izlediim si
yas deneylerin hibiri daha kalc bir farka yol amad.
lerinden sadece ikisi byle bir umut vadeder gibiydi,
geri her ikisi iin de yargya varmak iin erken. Birincisi, eski
kzllarn yreine su serpecek, Brezilyadaki ii Partisinin
(Partido dos Trabalhadores ya da PT) 1 9 8 0 deki kuruluundan
beri ulusal apta yaad ykseliti; partinin lideri ve baba
kanlk koltuunun aday Lula (Luis Incio da Silva) m uhte
melen dnyadaki si Partileri iinde sanayi iiliinden gelen
tek liderdi. Avrupada 1 9 1 4 ten nce k an , klasik k itle ii
Partisinin gecikm i bir rneiydi. Bana, ok eskilerde kalan ve
yeni ballklarm , PTyle ve Lulayla olan kim i zaman doku
nakl, kim i zaman hazin anlarm -m esela partinin So Paulo
araba fabrikalarnda ve i ksmlardaki cra kent blgelerinde
ki halktan eylem cilerle ilgili hikyelerindeki g ib i- anm satm a
s iin Partinin am blem ini anahtarlm da tayorum . Bir de
PTnin dle layk kenti, drst, mreffeh, kresellem e kar
t Porto Alegre'nin (Rio Grande Do Sul) dem okratik ve ei
timsel evkinin ansna tayorum onu; Belediye m eclisini, ana
meydanda, kentin gayet iyi ileyen taramvaylarinm grlts
nn ortasnda, m isafir gelen bir ngiliz tarihiyle, tm vatan
dalar iin soru cevapl bir ak hava toplants dzenlem eye
ve belediye bakanlarn da toplanty ynetm eye ikna eden o
kentin ansna...
kinci ve daha etkileyici nirengi noktas ise, 2 0 0 0 de M eksi
ka'nn yetm i yl sren tek parti iktidarnn (Kurum sal Devrim
Partisi) sona ermesiydi. Ne yazk ki, lkelerinin donm u So
uk Sava rejim lerin e kar 1 9 9 0 larn balarnda ayaklanan
talyan ve Jap o n sem enler dnda bunun daha iyi bir siyas
seenek retip retm eyecei pheli grnyor.
Dolaysyla Latin Am erika siyaseti de, tpk kltr hayat gi
bi uzun sreden beri neredeyse orada duruyor, (yalnzca yk
sek renimde yaanan Latin Amerika C um huriyelerinin de
nasiplendii devasa kresel patlam a h ari.) G etiim iz son
yirmi yln byk krizlerinden bile etkilenm eyen Latin Ameri
505

kamn dnyann ktisad sahnesinde pek az rol var. Siyaseten,

Tanrya her zamankiden daha uzak ve ABDye ise her zaman
kinden daha yakn,* dolaysyla da dnyann herhangi bir ye
rine kyasla ABDnin, dnyann pek ok yerine iyilii getii
iin9 sevilen bir lke olduuna pek inanmyorlar. Yarm yz
yl boyunca gazeteciler ve akadem isyenler geici siyas eilim
leri laik dnm ler olarak yorum ladlar, te yandan blge
yzyln byk ksm boyunca, tzkler ve hukukularla dolu
ve fakat siyasetin tatbikinde istikrarsz bir yer olmay srdr
d. Tarihsel olarak ktadaki ulusal iktid arlar topraklarnda
olup bitenleri kontrol etm ekten acizdi ve hl da yleler. Ege
men snflar, byklerinin istedii minvalde oy kullanacan
dan em in o lam ad k lar to p lu lu k lard an seim d em o k rasisi
m antn uzak tutm aya altlar; bunun iin yerel yksek
soylularn kontrolnden, ham ilik sistem ine, genel yolsuzlua
ve ara sra halkn babalan dem agojisiyle greve gelen asker
ynetime kadar m uhtelif yntem ler sz konusuydu. Hepsi de
hl geerliliini koruyor.
Bununla beraber aradan geen bu krk yl iinde dpedz
dn m e urayan b ir toplum du ben im grdm . L atin
Amerikann nfusu e katland, esas olarak tarma dayal ve
hl byk oranda bo olan kta, kyl nfusun ounu kay
betti. Bu nfus, 19. yzyldaki Irlandal ve skandinav gle
riyle ya da hatta okyanus ar yol alp Endls hasatlarnda
alan E kvaorlularla m ukayese ed ilebilecek oranlarda dev
kentlere ve Orta A m erikadan ABDye tand. M odernlem e
umutlarnn yerini gm enlerden m em leketlere yollanan para
lar ald. Ucuz hava seyahati ve telefon iletiim i snrlam alar
bal kalmay ortadan kaldrd. 1 9 9 0 larda tank olduum ha
yatlar 1960ta aklm n ucundan bile geiremezdim: Szgelii,
New Yorka alan, hayatnn yansn ABDde yarsn Ekva
torda geiren, m em leketinde kars bir grafik atlyesi ileten
9

International h e r a ld Tribune ve Pew Center Poll'un kanaat nderleri", In tern a

tional H erald Tribune 2 0 Aralk 2 0 0 1 , s. 6

( * ) Yazar burada ABD-M eksika savam anlatan So Far From C o d adl kitaba gn
derme yapyor - .n.
506

Guyaquil asll taksi srcs; ya da Califom iadan, Teksastan

tatil iin Jalisco ya ya da O axacaya geri dnen (yasal ya da ka
ak) gm en M eksikalIlarla dolu kam yonlar; Los Angelesin
Orta Amerikal gm en politicos ve sendika liderlerinin kenti
haline gelii gibi... Dorusu Latin Amerikallarn byk ksm
hl yoksuldu. Aslnda 2001 ylna gelindiinde son yirmi y
ln iktisadi krizleriyle beliren tahribat bir kenara braksak da
hi, 1 9 6 0 larn balarndaki durumlaryla kyaslandnda nere
deyse daha yoksullard. Zira bu lkelerde yalnzca eitsizlik
pekim ekle kalm am , kta da uluslararas arenada m evkiini
kaybetmiti. Brezilya, brt yurt ii haslasyla sralam ada dn
yann sekizinci ekonom isi ve M eksika da on alm c ekonom isi
olmasna ramen, kii ban a den pay bakm ndan sralam a
da Brezilya elli ikinci M eksika da altm nc lke durum unda
dr. Sosyal adaletsizlik lig tablosunda Brezilya ba ekm ekte
dir. Bununla birlikte eer Latin Amerikal yoksullara, yeni bi
ninci yln bandaki hayatlaryla anne babalannnkini -d ed elerininkini saymyorum b ile - karlatrmalar sylense, bir iki
belal yer dnda ou m uhtem elen daha iyi" diye yantlaya
caktr. Ancak yine lkelerin ounda gelecekte dair yaanabi
leceklerin eskiye oranla daha mulak ve tehlikeli hale geldii
ni de syleyeceklerdir.
Onlarla ayn fikirde olup olm am ak deil benim sorunum .
Her eyden evvel, onlar bundan krk yl nce bulmak iin git
tiim ve kefettiim Latin Amerikann ta kendisi: Pablo Nerudanm ktas hakknda yazd iirler arasnda, o m uhteem
b aro k iird e a n la tla n , C a n to g e n e r a l i n [E v re n se l a rk ]
M acchu P icch u nun d o ru k la n blm . iirin son u n d a, o
l yeil lnka kentinin m ehul inaclar adna dile gelen air,
onlarn duasn okuyor.
Takesen Ju a n , W irach o ch amn olu
Sogukyiyen Ju a n , yeil yldzn olu
Yalnayak Ju a n , turkuvazn torunu

Britanyadan ayrlm azdan nce bana, ayet Latin A m eri

kay anlam ak istiyorsan M acchu P icch u ya gidip iiri orada
507

oku m alsn dem ilerdi. z unsuru dalar deil de denizler

olan, m uhteem evi hl deniz manzaral bir yerde bulunan bu
d olg u nca byk airle o zam an tan m am tm . K endisine
Londra'da ne grm ek istedii sorulduunda tek arzusunun
G reenw ichteki Cutty S a r k adl yelkenliyi grm ek olduunu
bilertm iti. Salvador Allendenin drlm esini izleyen birka
gn iin d e z n t s n d en lm t . iirin i, M acch u P icchun u n * dik tepelerinde 1 9 6 2 ylnda, ilide bir kitapdan
alnm A jan lin basks bir k anon kapak kitaptan gn batar
ken okum utum . Bir tarihi olarak ktay anlamama bu iirin
yardm oldu m u bilm iyorum , ancak airin ne dem ek istedii
ni biliyordum: Akimdan geen o geni gsl, koka ine
yen, esmer, sessiz kadnlarla erkekleri tanyordum. Onlar, in
san olm ann Gney ve Kuzey kutuplan arasnda kalan btn
dier yerlere kyasla o k daha zor olduu Andlann tepesinde
ki bu lkede hayatn glkle tem in etmeye uraan insanlar
d. Latin Amerika denince benim de aklm a gelen o insanlar.
O nlann hakkn teslim etm ek yalnz airin deil tarihinin de
vazifesi olmal.

( * ) M acchu P icchu : Peru'da U rubam ba Vadisin in zerinde 2 .3 5 0 m etrede 15yzylda kurulm u Irka ehri.
508

22
R o o s e v e l t t e n ( FDR) B U S H a

I
Nasl ki benim kuam n bireyleri iin iki lke -k e n d i lke
mizden hari bir de F ra n sa - vardysa, 20. yzylda da ilkin Bal dnyadaki, derken dnyann her yerindeki kent sakinleri
nin tamam iin de, iki lke vard - yani ABD ve kendi lkele
ri". Birinci Dnya Savandan sonra, okum a yazmas olup da
Hollywood ve C oca C ola" kelim elerini bilm eyen birini bu
lamazdnz ve okum a yazm as olmayanlardan da o k az bu
rnlerden btnyle bihaberdi. Am erikann kefedilm esine
gerek yoktu: zira o zaten varoluumuzun bir parasyd.
te yandan, ou insann Amerika hakknda bildikleri, l
kenin kendisine ilikin deil de sanat vastasyla ulaan bir di
zi imgeye dayanyordu. kinci Dnya Savanm bir hayli son
l a r n a kadar ABDnin dndan insanlar, gm enlik haricin
de, oray a se y a h a t e tm e m i ti. Z a ten 1 9 2 0 le rin b a n d a n
1970lere kadar ABD devlet politikalar gleri son derece g
letirm iti. Kendi adma ben 1960lara kadar ABD kylarna
ayak basmadm. Kuzey Amerikallar her yerde karnza ka
biliyordu. Sanrm bugnn Orta Am erika"syla - o zam anlar
henz bu ad alm am t- ilk gerek temasm 1928te Rotaryen509

lerin uluslararas kongrelerini Viyanada dzenlem eye karar

vermesiyle gereklem iti; iki dili de konutuum iin terc
man olarak grevlendirilm itim . O zamandan aklmda kalan
lar, Ringdeki bir otelin lobisinde toplanm , Viyanada alkn
olunandan daha a k renk gm lek ler giyen b ir sr adam ;
sonrasnda pul koleksiyonum iin bana pullar gnderen M id
west civan bir yerden kibar bir anestezi uzman; ve Rolarynin
ilevinin tam olarak ne olduunu zm eye almamd. Bu ko
nuda yaplan resmi aklam a ( Hizm et) bana ierik bakm n
dan yetersiz gelmiti.
Avrupa ktasna ait ngiliz hayran bir ocuun kafasnda
1 93 0lardan nce oluan ABD im gesini u an hatrlamyorum.
Amcam bir Hollywood irketi iin alt halde benim am
dan bu imgenin Hollywood filmleri vastasyla olum am ol
mas tuhaftr. Grdmz Tom M ix Kovboy film leri trn
deki eyleri pek kaale alm yorduk zira Amerika'daki hayatn
hi de yle olmad ocuklar asndan bile aikrd. (Bu ABD
hakknda ne kadar az ey bildiim izi gsteriyordu.) Am eri
kadaki Hollywood film setleri, lkenin hayat tarzyla ilgili ol
maktan ziyade sinem a izleyicilerinin hayal alem ini ssleyen
gerek d bir diyar hakkndayd. ayet Amerikaya ilikin ba
km z borlu olduum uz bir ara varsa o da tek n o loji ve
mzikti; biri yaadmz deneyim dieriyse sadece fikir ola
rak. Zira teknolojiyi ikinci elden izleyebiliyorduk. oum u
zun bir m ontaj hattn grm e ans olm am t ancak Ford arabalartnn nasl yapldm biliyorduk.
te yandan sanatlar bize dorudan ulayordu. Annem ve
teyzem ler fokstrot dans ve shim m y* yapyorlard ve ngiliz
gruplan ve vokalistleri tarafndan retildiinde bile Amerikan
m zii d in liyord u k. Radyo ve gram ofon sayesind e Jero m e
K em ve G ershw inle tanm tk. O zam ann yaygn kullan
myla caz, -sakso fon larn kullanld ve yayllarn parmakla
alnd, senkoplu ritm ik bir m z ik - yirmi yalarndaki b
yk kent orta snfn dinledii tarz olm utu bile. Bu, Amerika
( * ) Shimmy: 1920'lerde nl olan ve vcudun ok fazla sarsld bir caz dans - .n510

anlam na geliyordu ve Am erikann da sim geledii eyden t

r m odem ite, kadnlar iin ksa sa ve makina ama tekabl
ediyordu. Bauhausun personeli bir saksofonla fotoraflanml. Dolaysyla ben de Ingiltereye gelip de kuzenim D ennis sa
yesinde caza gnl kaptrdm da, bu kez nm de yalnzca
yeni bir estetik deneyim in deil yeni b ir diyarn da kaplar
gerek anlamda alyordu. Tpk G ranlann benden nceki
ed itrlerinden olan ve o sralar 1 H ea r A m erica Singing adl
radyo serisiyle bir ABD yorum cusu olarak m r boyu srecek
meslek yaamna balayan A listair Cooke gibi, ben de Ameri
kay kulaktan kefediyordum.
Caz ABDyle tanmak iin iyi bir vesileydi zira, Britanyada
en azndan bu trn etkisi ve tad sosyal nem - 1 9 3 0 lara
has bir tab irle- bir arada gidiyordu. Bir cazsever olm ak yalnz
ca kesinkes rklk karl ve Zenci yanls olm ak (bu onlarn
Siyahlar ve sonrasnda da Afrika-A m erikah olarak tanm lan
may istem elerinden nceydi) anlam na gelm iyor ayn zaman
da cazla belli belirsiz ilgisi olsa bile ABDye ilikin her tr bil
giyi yalayp yutmak anlam na da geliyordu: Zaten bu lkeye
ilikin olup da u veya bu ekilde cazla ilikili olm ayan pek az
ey vard. D olaysyla cazseverlerin hepsi de, ABD hakknda
sonu gelm eyen, byleyici, in cik cn ck bilgileri toplarlard;
Amerikan kenderinin, nehir ve otoyollarn isim lerinden tutun
da, (M ilw aukee, geni M issouri, A itchison, Topeka ve Santa
F e) gangster ve sen at r isim lerin e kadar... 1 9 3 0 larda ABD
hakknda bildiin iz g e r ek le r size hretin kaplarn aabilirdi.
H ayli i k ic i ve n ih a y etin d e iti i kadar a lk an olm ayan
Cambridgede siyaset reten D enis Brogan, her iki lke zeri
ne uzmand ancak radyodaki nn -Avrupada medyada yer
alan ilk niversite retm enlerinden b iriy d i- bilgili bir tarihi
ve Fransa gzlem cisi olmasna deil, ABDdeki btn eyaletle
rin bakentlerini ve Irving Berlinin tm ark isim lerini ezbere
bilen bir adam olm asna borluydu.
Am erikann im gesi ylesine gl ve her eyi kapsar du
rumda ki, Amerikan yzyl olarak bildiimiz eyin zerin
den bunun gbela deiiklie uradm varsaymak zor deil.
S il

 te yandan 1930larda onun bilincine varan bizim gibiler a

sndan zellikle de solcuysak bu imge belli bakm lardan o l
duka farklyd. B ir kere ona hkim olan ey gpta deildi.
Amerika hakknda ilk olarak dnmeye baladmzda, ABD
ekonom isi refah ve retim potansiyeli bakmndan dnyann
geri kalan iin muzaffer bir rnek deildi. Byk Buhrann
gerekletii on ylk zaman dilim inde Gatsby'nin deil G az ap
zm lerin in d nyasn g ryordu k. 1 9 2 0 lerde 1 9 3 0 larn
balarnda Amerika utanm az kr hrsnn, adaletsizliin, zali
mane, vicdansz ve vahi basknn sem bol olmutu. te yan
dan ED. Roosevellin ABDsi bu n sadece yadsmakla kalm
yor, onu keskin bir ekilde sola dorultuyordu. Bariz bir bi
im de sendikalar ve yoksullar lehine bir hkm et olm utu.
Ayrca Roosevelt Amerikan byk sermaye tccarlan -y a n i bi
zim iin herkesten ok kapitalizmin eytanlarn temsil eden
in san lar- tarafndan hararetle lanetlendi ve iddetle eletirildi.
Komnist Enternasyonalin her zam anki gibi, an sekler evre
lerinden birine saplanp kald, herkese malum olan anlam
landrmak iin elini ardan ald doruydu; New Deal aley
hine eletiriler yneltm i ancak 1 9 3 5 le o bile fikir deitirm i
ti. Ksacas 1930larda hem ABDyi hem de SSCB'yi onaylamak
mmknd ve pek ok gen kom nist de tpk geni sayda li
beral ve sosyalistin yapt gibi byle yapt. Franklin D. Roose
vellin Yolda Stalin olmad aikrd, te yandan ayet Ame
rikal olsaydk byk bir evkle bizler da ona oy verecektik.
Herhangi bir lkede benzer eyler hissetmemizi salayan bir
baka b u rju v a siyaseti daha olduunu sanm am . n g ilte
rede, Cambridgeden altm yl akn sredir tandm Art
hur Schlesinger Jr .la zerinde hem fikir olduumuz tek siyas
mevzu muhtem elen buydu. Onun FD Rye besledii hayranl
bugn de gem ile olduu gibi paylayorum.
Cambridgeden A tlantiki gem ek yeterince yaygn olmasna
ramen, bunu savatan nce yapma ansm h i olm am t. Bu
nu yapmak, 1945 sonras da Souk Savatan tr imknsz
olacaa benziyordu. Zira ABD, topraklarnda kom nistleri is
lemiyordu. Yabanc kom nistlere kesinkes karyd. Parti ye
512

si olduum iin vize alm am otom atik olarak engelleniyordu.

lkeye an cak elverisiz durum um u ortadan kald racak zel
bir feragalnameyle girebilirdim ki onu alm am da pek olas g
rnmyordu. zgrlerin cam iasna, ne kadar geici sre iin
olsa da, ancak kanlm az bir koulu yerine getirm ek artyla
kabul edilebilirdim : Kamuya ak biim de gnahlarm ikrar
eder ve grlerim i deitirdiime yemin edersem ... G eri ya
banclarn dier kom nistleri ihbar etmeye m ecbur tutulduu
nu sanm yorum . Bunlar form alite icab deildi. Hollywooddaki tem izlik harekatnn madurlarndan nl film ynetm eni
Jo e Loseyle olan konum am anm syorum da... Billie H olidaye olan ortak dknlm z tem elinde gelien ve o ko
numann tesine gem eyen bir arkadalmz olm utu. Bir
ka yl boyunca Avrupada takma isim ler altnda film yaparak,
elinden geldiince cebellem iti. Nihayet 1 9 6 0 larda baarya
ulam t. Yalnzca yetenei deil, gie yapma potansiyeli de
fark edilm iti. M ehur soru ( eskiden ya da imdi olm u muy
dunuz?) karsna km ak zereydi. D ostlan ve giriim ciler
bu soruyu artk yantlam ann bir zarar getirm eyeceini syl
yordu. Yantlamak myd? Bunu bana soru tarzndan yantla
mak zere olduunu anlam tm . Onu sulayam azdm , ancak
ona istedii yant verm ek ya ok drstlk ya da riyakrlk
olacakt. Belki d e verm eliydim . Byk bir yetenee hayat ver
m ek uruna onu ru nu ve izzet-i nefsini feda etm en in deip
dem eyeceini tartmak bir erkek iin kolay bir i deildir. Ha
len o sorunun ardndaki strabn hissedebiliyorum.
Neyse ki ben kendi adma bylesi bir ikilem le kar karya
kalmamtm. ayet ABD bana bu soruyu sorsayd ve drste
yantladm da bana izin verm eyecek olsayd, ben de oraya
gitm ezdim . E lb ette gitm ek isliyordum . Ayrca oraya gitm ek
iin birden fazla gerekem vard. Bir kere hibir ey yoksa, dar
grl ngiliz akadem i cam iasyla kyasland nd a A m eri
ka'nn aykr grler savunan birini tanm akta o zam anlar bi
le daha abuk davranmas sz konusuydu.
lkeye gitm ek iin tam o sralar bir frsat belirdi, o gne ka
dar benim iin oras tabiri caizzse bir sanal gereklikten ibaret
513

ti. Savatan nceki - 1 9 5 6 da Amsterdam'da ya da daha byk

olaslkla 1 9 5 9 da Stresada d zen lenen- eski Uluslararas Sos
yoloji Kongrelerinden birinde iktisat Paul B aran la tanm
tm ; 1 9 3 0 tarihinde Almanyadan iltica eden Paul, akademik
im tiyaza sahip alenen M arksist olan tek isim di.' Bu iri yar,
ateli, ayaklarm sryerek yryen, mlayim bakl adamla
aram z iyiydi sanrm . Zira ben i 1 9 6 0 ta Stanford niversite
sin d e b ir yaz eyreinde ders vermem ve kendisiyle birlikte
kalmam iin davet etm iti. W alt Rostowun yeni kan ve ken
dini bir anti-kom nist m anifesto", olarak tanmlayan, zerin
de oka konuulan T h e S tages o f E conom ic G row th adl kitab
na kar birlikte bir tez kalem e almaya karar verm itik. Bunu
daha sonra Tahoe glnde bir kulbede gerekletirecektik.2
Bu gidiimde, vize sorunum , Londradaki ABD Konsoloslu
umun brokratik tecrbesizlii sebebiyle ustalkla idare edil
miti. Bana soruyu sormay unutmulard. M assachusetts Insti
tute o f Technologyde m isafir krs alm ak zere arldm
1967 ylna kadar AB Dye gidite misafir statm kalc bir bi
imde hallolmad. Neyse ki MT, FBI ve C1A asndan zanl
saylan mazilerle uramaya ve W ashingtonun siyas operas
yonlarna alkt. Kurum , sahip olduu itibar, bakan ve ayr
ca devlet iin verdii deerli hizmet sayesinde, hangi yabanc
larn davet etmeye deip demeyecei konusunda siyasetilere
bask uygulamada yeterli tasarrufa sahipti. Yani, aksi halde
nemsiz saylacak bir ngiliz kom nist akademisyene feragatname alnmas iin M ITyi seferber eden iktidara has bro ent
rikalaryd. Feragatnam eyi aldm , ancak M IT de, yabanclara
gz kulak olm akla grevli, arkada canls ve fakat kararl bir
hanm a Boston blgesinden her ayrldmda haber vermem
art koulmutu. Sizin onaynz olmadan geceyi New York'ta

1 Bu geree ok yaknd ancak tam lam na dora deildi. Em inim benim de

daha sonraki tarihlerde retm enlik yaptm New York'taki New School for
Social Research'n lisans blm ndeki retm enlerden bazlan M arksizmle il
gili grlerini beyan etmeyi srdryorlard.
2

RA. Baran ve E.J. Hobsbawm, The Stages o f Econom ic G row th", KYKLOS, im
c ili 1961, fas. 2, s. 2 3 4 -2 4 2 .

514

geirmemem m m kn deil mi yani? diye sorm utum . O da

durumun sam alm fark ederek srarc olm am t. Daha son
ralar da ABDde zgrce dolamama kimse karmad.
ABD yetkili mercileri iin benim vize sorunum un ne kadar
zorlu olduunu ancak ok sonralar kefettim, ilk anda tm b
rokrasiler gibi suskunluk ve kaamak yamarla tepki vermiler
di. Ancak, okyanus an yaplan ve giderek ileden k a n r bir
hal alan bir dizi telefon konum asnn ardndan durum um u
iinden klmaz klan eyi biraz olsun fark ettim. Bu konum alann birinde sponsorum; Davetimizi etkilemeyeceine sizi te
min edeceim bir soru sorabilir miyim izninizle? demiti. Bri
tanya Kom nist Partisinin im di ya da gem ite bakanlm
yapm mydnz? Tembellie (zira casuslar istese Partide ba
kanlk yapanlara ait listeye rahatlkla ulaabilirdi) ve karkla
bal olarak tu tu lm u tipik bir istihbarat dosyas kaydyd.
1939dan beri Partide, bildiim kadanyla kollar dzeyinde bile
asla politik bir grev stlenmi deildim. Parti iinde olsun d
nda olsun, stlendiim yegne bakanlk grevini yani KPnin
Tarihiler Grubunun bakanln (baknz 12. blm ), Kom
nist Parti bakanlndan ayrmaktan aciz bilileri vard. Her ney
se, MIT, Gm en Brosunu altetti, ben de feragatnamemi aldm.
Bu andan itibaren sorunlarm hem en hem en sona erm iti.
nlerinde bir emsal oldu m u, brokrasiler ne yaplm as gerek
tiini bilir: n cek in in ayns. O zam andan itibaren ABDye
ciddi bir sorun yaamadan gittim . G eri balangta bir ya da
iki kez feragatnamelerden sorum lu konsolos m em uru tarafn
dan soru yamuruna tutuldum: Beriki dosyama bakar ve Sam
Amcann gznn stm de olduunu kantlam ak iin teklif
sizce, Bakyorum yine Kbaya gitm isiniz diyerek feragatna
m em i dzenlerdi. T bi ki hl havayolu transit geilerinde
bile ABDye vizesiz giremiyordum ama nihayet artk bavuru
larm rutin bir biim de yaplr olm utu ve yantlar da bir iki
gn iinde veriliyordu. Ta ki kom nistlerin lkeye alnm ak
iin a priori uygunsuzluklar ortadan kalkana ve ngiliz misa
firler iin vize lzumu kalmayana kadar.

515

II

D olaysyla 1960 ylnda ABD benim iin sanal gereklikten

sahici bir lkeye dnl. Nasl m? Burada, en azndan ba
langta, gerek bir M arksist gerekse de bir akademisyen olarak
kurduum ilikilere nazaran caz kim liim in daha elverili ol
duu kesin. Zira 1960 ylnda benim kuamdan Amerikan
M arksistleri yaadklar dnyadan byk oranda tecrit vazi
yetleydi ve tandm Am erikan akadem isyen tarihilerin de
asl bilgi sahibi olduklar konu bu deildi. New Yorkta, aydn
Marksizmin ngiliz hayran en eski dergilerinden biri olan ve
benim de yazlar kalem e aldm S cien ce an d S ociety'deki dost
larla sermaye birikim inin ya da feodalizmden kapitalizm e ge
iin sorunlar zerine konuabiliyorduk. te yandan dar
dan gelen bir misafire M anhattanl orta snfa mensup bir Ya
hudinin anlatacandan daha fazla ey retmiyorlard: Szge
limi, st rnleri satan iyi arkterilerin ve ik in ci el kitap
d k k a n la rn n y e rle rin i (o z a m a n la r h en z B road w ay ve
TwelfthIe snrl d eilken), Dr. Browns Celery Tonicinin ne
olduunu ve ABDde sr pastrm as dedikleri eyin lngilizlerin tuzlanm sr etiyle ayn ey olmadn renmitim.
Daha ziyade W est Coasl'ta Paul Baranla zaman geiriyor
dum nk (o zamanlar sevgilisi olduunu sandm Kalifor
niyalI Japon hanm sayesinde) Area Krfezi solunun temel ta
olan Harry Bridgesin Uluslararas Liman iileri ve Depocular
Sendikasyia birlikte alan aydnlar tanyordu. Porlanddan
San Diegoya kadar tm limanlar rgtlyor ve ek olarak Hawaiide rgtlenme adna yaplacak ne varsa yapyordu. Bridgesle tanm ak bana byk haz verm iti: K em erli burunlu,
uzun boylu ve sska bir kahram an, C alifornia koullarnda
sendika araclyla, hi de masum olmayan Pasifik Kys ive
renlerine iki genel grev, salam bir iktidar anlay ve pazarlk
stratejisi sayesinde ie gireceklerde sendikal olma artn ka
bul ettirm iti. Am erikan hkm etinin kendisini yabanc bir
ykc olarak smrd etm eye ynelik birka giriim ini de ber
taraf etmiti. O sralar, gnlszce de olsa Pasifik ky iileriSi 6

nin tenazi s recini denetliyordu; ilerini kaybeden sendika

yelerini m r boyu yeterli em ekli aylndan mahrum bra
kacak ve insangcnn yerini alacak olan tanker ve konteyner
teknolojisinin getirilm esini ngren grm eleri srdryor
du. Sendika hl glyd ve yan m rn bir Am erikan sen
dika lideri olarak geiren Bridgesin kendisine pek az imtiyaz
salayan Avusuralyal aksanyla dile getirdii devrim ci gr
leri karanlam am t. Hl kapitalist sistem i dizlerinin stne
kertecek cinsten dnyadaki btn lim an iilerinin katld
bir genel grevin dn kuruyordu. Zira ky sakinleri iin ok
yanuslar, ktalan birbirinden ayran engeller deil bilakis bir
birine balayan kprlerdi. M amafih, denizcilere ayracak faz
la zaman olduunu da syleyem em ; onlarn hepsinin baka
larnn srtndan geinen insanlar olduu kansndayd. n
k aile olgusu ve dzenli cem iyetler sayesinde b ir arada tutu
labilen liman iileri gibi, denizciler terra Jr m a d a [karalarda]
salam bir sendikadan yoksundular. Ne de iyi bir Avusturalyah olarak Avusturalya'ya g eden ngilizlerle ii olurdu. G en
liinde bir denizci olarak Londra limannda bir n h tm cn n k
zyla dp kalkm t. Bu vesileyle onlarn yalakalklarndan
ve ngiliz iileri tarafndan sosyal olarak aa seviyede kabul
edilmelerinden sonsuza kadar nefret etmiti.
1960 ylnda olduumuzdan bakanlk seim lerini tartm
tk. Bobby Kennedynin ve FBIn hedefi durum undaki kam
yon ofrlerin den Jim m y Hoffa, sendikasnn oylarn K en
nedy den ziyade N ixona vermeyi dnyordu. Kam yon o
frlerinin iyi niyeti C alifo m iann hem ii hem de serm aye
kesimi iin nem liydi ancak Holfanm kt bir n vard. Her
iki burjuva partisine de bir ballk beslemeyen Bridges bu
nu kesinlik le pragm atik bir tercih olarak gryordu. Hoffa
gangster etelerinin penesinde deil mi diye sorm utum ona.
Bridges, tecrbeli ve kati bir edayla Sokak serserileriyle bir
likte alyor olabilir, dem iti, ama salam adamdr ve tan
dm kadaryla a s la adam larn satmamtr. Yedii kaym ak,
patronlardan geliyor iilerden deil. Bridgesi hi kim se ne
zengin olm akla ne de yelerini satm akla sulam t. O nunla
517

grtkten ksa bir sre sonra hayatn kaybettiinde San

F ra n cisco artk Bridgesin ve Sam Spadein ken ti olm aktan
uzaklamt. Onu hayranlk ve sevgiyle yad ediyorum. Brid
gesin sendikas gangster etelerin i kesinlikle tanyordu. Bir
akamst, sendikann ileride akademi ortam na geecek bir
rgtsnn anlattklar Mafyayla mzakere yrtm ek k o
nusunda bir sem in er m ahiyetind eydi. ILW U, faaliyetlerin i
mafyayla egdm l yapmak zorundayd zira, Pasifik lim an
sendikalar temiz olsa da, Atlantik ve Krfez kylarndaki sen
dikalar gangster eteleri kontrol ediyordu. Mafyayla ura
mak, iki temel varsayma ve m afyann snrlarn bilmeye da
yanyor gibiydi. Birincisi karlkl sayg tartm asz peinen
kabul edilmeliydi. Her iki kesim in de faaliyet alan kylard ve
bu o cu k oyunca deildi. O nu n kurallarn b ilirlerd i; en
nem lisi gammazlamamakt. Salam adamlar birbirine gven
mek zorunda deildi ancak birbirleriyle konuabilirlerdi. kin
cisi, ne derece sem bolik ya da kk olursa olsun mafyadan
iyilik kabul edilmemeliydi, zira bu otom atik olarak bamllk
tesis etm ek olarak yorum lanrd. Dolaysyla, iki sendikann
ortak karlara karar vermek zere -s z gelii szlem eleri so
na erdirmek iin tek bir gn g ib i- Vegas gibi ho bir ortamda
bir araya gelm esine ynelik teklifler kibarca fakat kati suretle
reddedilirdi.
te yandan kzl bir sendika gibi siyas olarak bilinli bir r
gtlenm e, Mafyann snrlarn bildii takdirde, gangster ete
sine ciddi itibara layk bir gcn neye benzediini gsterm e
olanana sahip oluyordu. Elbette ILWUnun h i gc yoktu,
geri Havvaiili vekil ve senatrler onu ciddiye alyor gibiydi.
Sadece stratejileri, ulusal siyas bir ufku, adanm ve bilgili ay
dnlar vard ve Capitol Hillde nasl faaliyet yrtmesi gerekti
ini biliyordu. te yandan ILWU deneyiminde gangster etesi
nin ekonom ik bak as k tt, siyas ufku yereldi. Kentirr
m eclis yeleri ve belediye makamyla konutular. O nlar bir
kere W ashington Kongre civarna gtrdk," diye anlatyordu
rgt. nsanlarmz grdler, vekillerle ve her taraftan ge
len senatrlerle selmlatlar. FDR'nin olu Jim m y Roosevelt
518

Jr. grm ek isteyip istem ediklerini sorduk. Bu onlar etkiledi.

Bundan sonra m zakereler daha kolay hale geldi. Btn bun
lar bana, ABDnin siyas kam panya yrten adaylar ve m eslek
erbab olmayan kim selerinin m afyann gcn ve etki alann
abartma eilim ine kar bir fik ir alad. Ya da, New Yorktaki
gerek parann standartyla bakldnda son derece vasat olan
Mafya ailesinin kesin serveti an cak Am erikann mafya babala
ryla ak m acerasna girdii (H ollyw ood araclyla) ve talya
kkenli A m erikallarn yeten ek lerin i sergiledii o on ylda yani 1970'lerin banda saptan m a.3
Bu benim ABD hakkm daki grm ne derece deiiklie
uratmt? Atlantikin br yakasndan gelen tm ABD gz
lem cileri gibi ve Am erikan aydnlarnn al kltrn k efe
dince gangsterlerden bylendim . Neyse ki 1 9 5 0 lerde ABDde
organize sularn geliim iyle ilgili bir dizi materyal ortaya kon
du; haliyle bunlar ii kesim iyle gangster eteleri arasndaki et
kileim e dikkat ekiyordu. (Bu gen solcularn Am erikan ii
snf tarihine ilikin im gesinde vurgulanmamm) Sicilya Maf
yas zerine yaptm aratrmalar, her halkrda mafya faali
yetlerinin Amerikan ynne ilgi duymam salad. Dolaysyla
Gangsterin politik ekonom isi balyla, Pazar ekonom isinin
bir alt cins eitlilii olarak ksa bir aratrm a yazs kalem e
alacak kadar konuya ainaydm. Neredeyse hi anlalmad bu
yaz. Belki de bunun nedeni, yazy aka olsun diye, en eski adeta tarih ncesinden kalm , hi okunmayan ve yazm hi
ikayetsiz basan Tory dergisi T h e Quarterly Reviewa gnderm i
olmamd.'1 Dolaysyla ABDye geldiimde bu konular h akk n
da oka bilgi sahibiydim (ancak, herkese malum nedenlerle,
Kennedy ailesinin Fidel C astroyu im ha etm ek iin gangster
balantlarn kullanmaya ynelik projelerinden bihaberdim ).
Bununla b irlik te, belli anlam da tem el ilk o k u l bak ya da
Hollywood ahlakna sahiptim ; iyilerin (drst in san lan n ) iyi
3 Bkz. E tanni ve E. R euss-lanninin A Fam ily Business: Kinships and S o c ia l C on t
rol in O rganized C rim e (N ew York, 1972)
4

E.J. Hobsbawm, The econom ics of ihe Gangster, T he Quarterly Review, 604,
Nisan 1955, s. 2 4 3 -2 5 6 .
519

adam rolleri oynadn ve bundan tr filmin kt adamla

rndan (sahtekrlardan) daha iyi olduklarn, bir arada bulun
malar gerekse bile onlarla bir alkalarnn olmadn dn
yordum. H ibir ekilde kusursuz olmayan bir dnyada bunca
sre m r tkettikten sonra, keke hl buna inanyor olabil
seydim. 1950lerin kanuna saygl ve devlet denetim li Britanya
adalannda, bu yalnzca bir dten ibaret deil bilakis bir nevi
gereklik gibiydi. le yandan ABD, dnyann geri kalanndaki
toplam avukat saysndan daha ok sayda avukata sahip olsa
da ne yasalara sayglyd, ne de devlet idaresini tanyan bir top
lumdu, stelik de hepsinden daha hevesli bir ekilde her d
zeyde brokratik olduunu aknlkla fark etmitim.
Beni Am erikaya gtren ey siyaset ve profesrler olmasna
karn, bu srad lkenin gerekliine dair bir kavraya sa
hip olduumu bana hissettiren yine caz olm utu. Bir cazsever
olarak Amerikay ziyaret etm ek iin 1960 yl zamanlama ola
rak ok iyiydi. 1 9 2 0 lerden ayakta kalanlardan tutun da Gre
enw ich V iilagen doudaki varolarnda o k tan kararl bir
avangard tarafndan dinlenm eye balanan O rnette Colem an ve
Don Cherrynin anarist dolgun sesine varncaya kadar, ne bu
tarihten nce ne de sonra bu kadar geni lekte canl mzi
in tadna varmak m m kn olabilirdi. Dorusu, caz insanlar
nn intihara m eyilli hayat tarzlarna ramen, baz nem li istis
nalara ram en, benim kuam n b irlik te byd byk
isim ler hl faaliyetteydi. stelik, M onkun o gzide orijinali
tesini ve M ilestones ve K ind o f B lue'daki kesinlikle srad Mi
les Davis Q uinteti dinlerken ellilerin ikinci yansnn mziin
altn a olduunu fark etm ekten kendimizi alamyorduk; g
rnen o ki sonuncusu olacakt. Her ne kadar krk yalannda
b ir tarih i, W ordsw orth g enliinin cen netind en haz alm ak
iin biraz gecikm i olsa da, o San Francisco ve New York gece
lerine katlmak da katksz bir mutluluktu.
Cazn soldaki siyasetten aynlabilir olduunu syleyecek de
ilim. Geri 1960larda cazn profesyonel akademi dnyasnda
ki yeri daha ziyade hom oseksellik gibiydi; baz retmenlerin
zel zevkiydi ancak akademik faaliyetlerinin bir paras deildi.
520

Bundan tr, m esela Green Bay'e ve W iscon sin e gre Orta

Amerika zelliklerini daha az barndran New York, m uhtem e
len benim gibi birini bu srad lkeyi anlam ann hatta sevm e
nin m m kn olduuna ikna eden en iyi yerdi. L e tout M anhat
tan kom nistlere ynelik cad avn hakir gryordu ve g
men Yahudilerin, entelektel yaynlarn, tiyatronun, popler
mziin ve plak piyasasnn merkezi olarak, kent sakinlerinin
arasnda gemite ya da o gn devrimci M arksizme inanan birileri olacan tartmasz kabulleniyordu. nsanlarn siyas inan
c Byk elmada gerekte yalnzca FBI rgalyordu, zira benim
gittiim sralarda buras milyarderlerin bile olaslkla Demokrat
olduu bir kentti. artc ancak caz, tam zamanl alan Ame
rikan M arksislerine cazip gelmiyordu; onlar igdsel olarak
klasik mzik ve siyas halk arklarndan tad alyordu. (Paul Baran San Franciscodaki Black Hawka M iles Davis dinlemeye
gtrdm o feci akam hl anm syorum .)
Caz balantlarm n ou erkekti; m uhteem piyanist Erroll
G am erin m esleinde ilerlem esin e kend in i adayan etin bir
gsteri dnyas profesyoneli olan o kadn gibi istisn alar da
vard. Beriki, caz hakknda yeni baslan kitabm n tantm na
yarayacan dnerek beni G am erla beraber Jo h n n y C arson
Show'a kararak bana muazzam bir iyilik yapmaya alm t.
(Britanya yayn piyasasndan otuz yl ileride olan Am erikan
yayn dnyasnn 1 9 6 0 taki haline ylesine yabancydm ki,
yaynda benim le rportaj yaplmak zere ayrlan drt dakika
lk srede kitab m n baln b elirtm em itim .) lik id e o l
d uklarm n ou b elli bakm lardan 1 9 5 0 lerdeki A m erikan
geleneksel erkek hayatndan - erkein flanel takm elb ise
giydii y llard - kap snan kiilerdi. Caz tarihine giriim ci
olarak gei yapan yetenek avcs Jo h n Ham mond Jr. bunlarn
d nd a k alyord u . e h ir d nd an g elen ve m esela V illage
Vanguardm * nnde ona rastlayan hi kim se, bir arkadam
la San F ra n cisco N orth B each t e * * d ik ilirk en bana sorulan

(*)

New Yorkla yelm i yllk bir caz kulb - .n.

( * * ) Ilalyan usl kafclcrin arlkta olduu caz barlarla dolu m uhit - .n.
521

Affedersiniz ama siz iki bey hippi m isin iz? sorusunu ona
yneltmezdi. Kukusuz beni ilk kez gtrd H arlem deki
Sm alls Paradise* dnda bir yerde kim se ona kim olduunu
sormaya gerek duymazd. Jo h n Ham mond Jr. neredeyse Ivy
Leagueli Beyaz Anglosakson proiestan st snfn bir karika
tr gibiydi: Uzun boylu, asker tral, Edith W harton rom an
larndaki karakterlerin kullanaca trde bir aksanla konuan
-k en d isi de bir Vanderbiltd i- tereddtsz bir srtm ayla alay
eden biriydi. ABDde sk rastland zere bu byk bir espri
anlayna tekabl etmiyordu. Teklifsiz ilikiler ve kahkahala
rn adam deildi, orkestrasndaki adamlar bir sert bakyla
donduran eski k aynbiraderi Benny G ood m an kadar deil
am a... Jo h n deien koullara gre grler edinm eden sonu
na kadar, 1 9 3 0 larn m ilitan bir solcu olarak kald. G eri bu
na ramen FBI asla onu kaytl ye olarak hapsedem em iti.
k in ci Dnya Sava n ce sin in ABD caz tarih in i ve ayrca,
1 9 3 0 larn swing m zii modasn balatmada m uhtem elen
tek bana nfuz sahibi olduundan ABD tarihini de onsuz
anlayam ayz. lm d eind eyken hayat boyunca en ok
g u ru rlan d ey in ne old u u n u so rm u tu m . B ana, B illie
Hollydayi kefetm i olm ak dem iti.
O nu tandm da artk m ziin m erkezind e deildi. te
yandan Bob Dylan'n baarya ulamasna n ayak olm ak zere
olan bir adam da kim se btnyle gem ite kalm biri olarak
da deerlendiremezdi. Bir baka eski cazsever de -a y n zam an
da en iyi Amerikal dostum o la n - bir gazeteci olarak gen yal
tm nesillerle temasn korum ay kendine i edinm ekle k al
mam, bunu hepsini fetheden doal, iyi huylu, gerekst bir
doallkla salamt. Dier eylerin yan sra Lenny Bruce'u da
kefeden bu adam, yani Ralph G leason, Amerikan bakanl
na adayln koyan byk bebop trom petisi Dizzy G illespienin kam panyasnda seim tem silcilii de yapm t - her
ikisi iin de akaya gelir bir yan yoklu bu iin. New York r
landalIlarndan olan Ralph, San F ran cisco C hron icled a elence
(*)

522

Caz kulb - .n.

dnyas ve popler m zik zerine ke yazlar kalem e almak

iin kenli lerk etmiti. N azikne tarzda muhalif, varlkl ve karizmatik bir kentte, karlatklar hibir eye armayan ke
yazarlarna sahip olm akla ve W illiam Randolph Hearste * ait
olmamakla vnen bir gazeteydi bu. Beriki Berkeleyin yukar
yamacnda orta halli bir evde yayordu; evi plak, teyp, mzik
projeleri, m uhtelif formada matbu m alzem eler ve koruyucu ve
etin ei Je a n ie nin gzetim inde alr durum da (gen ellikle
gen) m isafirlerle dolu olurdu. Benim iinse buras Palo AItodan kaabileceim bir snakt. Aldm ilk arabayla -y z
dolara satn alp, dnyaca tannm bir matematik m antks
na yaz eyrei sonunda elli dolara satt m - 1 9 4 8 m odel bir
Kaiserle gitm itim oraya.
Mzik ve elence dnyas asndan, San F ran cisco Area
sahili 1960'ta son moda bir yer, iyi bir pazard fakat ularday
d. Herkes bu kentte alyordu ancak, beyaz Dixieland m zi
inin ilk sklgan dalgas hari, oradan pek fazla bir ey k
mad. Byk caz piyanisti Earl Hines gibi kdem li stadlarn
iyi ve salam bir kulp cam iasnda kaygszca yerletii bir
tr yerdi. Duke Ellington bile orada bir konserden ziyade bir
kulple km ay kabul etm i, bylelikle bunun iin tasarlan
m o la n o rta m d a o n la r d in le d i im u n u tu lm a z fr s a t,
1 9 3 3 len beri ilk kez bana sunm utu. Sosyal ikicilerle dolu
bu yerde orkestrann yapt etkinin lt alklar deil de
masalardaki konum alarn aniden snverm esiyle beliriveren
sessizlikti.
San Francisco henz Homoseksel Cum huriyet veya Silikon
Vadisinin i blgesi haline gelm emiti, ancak krfezin merak
uyandran gzellii dnda da kent Amerika sahnesinde ulusal
bir profile sahipli ve varln kabul ettirm iti. Komusu Berke
leyin 1 9 6 0 lardaki haline kyasla daha az radikaldi te yandan,
muhalifleriyle gurur duyan (ksm en Harry Bridgesla da) siyas
bakmdan zgrlk bir kentti. O tarihle bile uyuturucu ko
nusunda gevekti. California standartlaryla bakldnda ken
( * ) William Randolph Hcars: Zirvedeyken 2 8 nem li gazetenin 18 derginin ve
bunun yan sra bir takm radyo istasyonlaryla film irketlerinin sahibi - .n.
523

tin vagonlar dolusu tarihi; (o zam anlarn) en m ehur Chinatownu; Malta ahinin in * ans ve 1 9 5 0 lerdeki en avangard
edebiyatn ne kan m erkezi olarak yapt n; oraya gider
ken Ken Tynann beni kutlam asna yetecek kadar moda olan
beat" hareketi vard. Bir tr Pasifikteki St-germ ain-des Pr6s
olan O ras, Broadway, N orth Beach etrafnd aki blgeydi.
Ralphle, City Lights kitapsna bakan E nricos lokantasnda
veya yerel Flre kafesinde buluur ve burada gezinen kentin
nem li ahsiyetleriyle selamlardk. New York Broadwayden
farkl olarak bu Broadwayde insanlar gezerdi. Bridge Krfezinin teki yakasnda Berkeley vard. Altm larn ortalarnda
orta sn f Amerikann beyaz ocuklar oray hippi genliin
ve iek ocuklarn zbe z sahnesi haline getirm iti; (G leasonun belirttii gibi) bunlar tesadfen, siyah sound yapmaya
almayan, country ve kovboy mzii yapanlardan sonra ilk
Amerikan m zisyenlerTni meydana getirecekti.5 Yaradl iti
bariyle uyuturucu ortam na ait olmasa da Ralph, Haight Ash
bury mziinin, Jefferson Airplane ve Grateful Dead gibi grup
larn szcln yapt. Dorusu esrar brakmt. Pipo ien
aydnlar kuana aitti, tpk benim gibi. Sal asla iyi olm a
mt ve 1975 ylnda elli sekiz yanda ld.
sebepten tr Ralph benim Am erikaya alan pence
rem olmutu. Yabanc bir m zik olan caz dnyasnda yaad
iin bakalarnn kard yaknda gerekleecek olaylarn tit
reimlerini yakalard - szgelii, siyah varolardan gelen sesle
rin deien tonuna, siyah ehir bluesu ritm inin gcn kefe
den yeni yetien beyaz kuan avangardna; 1 9 6 4 ten sonra
ulusal, 1 9 6 8 den sonra kresel hale gelen Berkeley renci
ayaklanmasna ynelik ngrleri gibi. Bunlar 1 9 6 0 n yazn
da baka bir yerde fark edilebilecek trde eyler deildi. Ber
keley fakltelerinde tandm hi kim se ve sekin fakat kibirli
Stanforddan bir Allahn kulu bile o yaz Berkeley solcularnn
( ' ) Malta ahini: Humphrey Bogartn Sam Spade dedektif tiplem esiyle barolde
oynad polisiye film - .n.
5 S. Chapple ve R. Garofalo, Rocl'n'Roll Is H ere to Pay: T he History o j Politics o f
T he Music Industry (C hicago, 1 9 7 7 ) s. 2 5 1 .
524

dzenledii siyas kam p faaliyetine katlm am n erm em ii,

nk kim senin byle bir etkinlikten haberi yoklu. Ne akade
mik ne de tannm bir siyas balants olmasa da rencilerin
konutuu Ralphten gelm iti bu neri. Ralphin rgtl siyas
radikalizm in iin d e olduunu ya da Area K rfezinin so lcu
muhitlerinde gezdiini syleyecek deilim. Sym bionese Libe
ration Army onun tarzna daha ok yakyordu; Area Krfezi
m ilenyalizm ine ait bu tu h af redu ctio a d abs rd m u W illiam
Randolph Hearst Jr .n kzn nce karp sonra onu kendileri
ne yanda haline getirm ekle anm sanyordu (ayet herhangi
bir ekilde anm sanyorsa tabii). Ralph, 1964 tarihli Berkeley
zgr Konum a Hareketi asilerini alklad ve elendirdi, fizik
rencisi liderleri biraz ekingen Mario Savionun kitle hitabe
ti kadar tertipsiz itenliine de hayrand. Ve benim bir yard
mm dokunacan dnerek M arioyla ve karsn srgnle
rinden sonra, bana Birkbecke gnderm iti. (J.D Bernalin fizik
blm hatr-iin onu kabul etti ancak akadem ik hayat ve bi
limsel aratrma onun yeteneklerine uygun deildi ve Berkeley
Telgraf Bulvar zerindeki kafelere ve uyuturucu teberileri
satan dkkanlara geri dnecekti, eski zaferlerine yakn b ir yer
di buras.)
Ralphn altm lar sonras A m erikasyla tanm ak iin ku
sursuz bir arac olm asnn ikinci sebebi, kendisinin de Californiynm kltrel olarak en topyac kesinde yaayan b ir g
men olm as ve bu sayede genlerin m eramn ve kltrel devrim lerini anlamasyd. Bunun yan sra ocuka zelliklere pek
az sahip olsa da yalanacak bir karaktere sahip deildi. Rock
gruplan iin bile, benim paylaamadm trde dinm ek bilm e
yen bir oku biriktirm eyi srdrebilirdi. Bir de bu zellii
onu yaklaan zam anlarn titreim lerine kar hassas klard.
G en yandalarndan birine bir rock dergisi balatabilm esi iin
yardm eden oydu; Chicago blues arkcs Muddy W atersm
Rolling Stone adl bir arksnn ism ini dergi iin bulan da oy
du. Ticaret kafasndan yoksun bir adam olarak, bu sayede ve
kk bir caz ve ularda gezen b ir talama markas olan Fan
tasy Records sayesinde alkn olduundan daha fazla kazand
525

ve eski dostlarna sigara ve viski gnderebilecek bir konuma

sahip oldu.
Son olarak ama dierlerinden nem siz saylmayacak dere
cede, ABD dnda herhangi b ir yerde anlalm as im knsz
olan Ralph, tarz ve yaradl bakm ndan lkesinin anlalm a
sn kolaylatryordu. stelik de Avrupallar iin bu uygarlk,
belli bakmlardan -Jap o n y a h a r i - baka her yerden daha ya
bancyd. Ralph, yabanclar iin ani aklar ve nefretlerin bile
imi gibi grnen tipik Am erikan bileim ine, ar duygusal
lk zelliine (szl dnya d nda) sahip gibiydi. Bununla
birlikle Amerikan kltr hayatndaki yerleik tehlikeden benm erkezcilik, Am erikan olm ann anlam zerine derin d
nm e eilim inden ve entelektel arlktan da muaft. A m e
rikan d e erleri veya A m erik an R y as g ib i zrva laflar
onun lgatnda yer alm yordu; ho bunlar ABDnin zel ko
num alarna da henz gem em iti. A m erikallar olduu gibi
kabul ediyordu. Retorik sadece kam usal hayatlarna ve akn
resmi olarak onaylanan yorum larna aitti. Ralph, Am erikan
topyasn, rvet alm aya alm urada buradaki C hicago
kent m eclis yelerinden; m ilyoner zampara radyo evanjelisti
ya da evanjelistlerind en; topyaya bile aykr den birka
hararetli kar kltr m erkezinden ve Reno, Nevadadaki Sier
ra Club adl nem li gazinolardan birinin dndan grdm
trde tesislerd en - yani H orse B o ok ve K o sh er D elica tessenden ayr dnem ezdi. te yandan dnyann byk dz
lk k entlerind en b irin d e* yaayan biri olarak Tanrn n bu
Sodom kentini ykm aktan saknm asn dilerdi, zira kenti kur
taracak on adaletli adam her zaman mevcuttu. Ralph da o n
lardan biriydi.
Ralph, ABDnin o gzide m ahslne aitti: lkeleri hakknda
sevgi, nefret ve kalkk kala yazan ounluu gazetecilerden
oluan gzlem ciler snfna mensuptu. Bunlarn ilerindeki en
iyi nesil muhtem elen Am erikan ana dilinde ark sz ve m
( * ) Dzlk kcnleri (city o f (lc plai veya cities o f the valley; vadi kentleri): Hz.
Ltun kavm inin nl ehirleri Sodom , G om ore, Hdmah, Zeboyim , Zoar'n
yer ald vadi kastediliyor - .n.
526

ziin ahland tarihe denk gelen 1 9 3 0 -1 9 5 0 'le r nesliydi. Beni

kendisi gibi olan dierlerine yneltm iti. H ibir blues severin
karm am as gereken b ir kent olan Chicagoyla ilk on u n vas
tasyla tanm aktan daha iyi ne olabilirdi ki...
Chicagoya, Pasifikten douya doru giden bir gzerghtan
varmtm; bu yol. Beat kuann oray hakiki Amerikan isya
nnn balang treni olarak kutsamasyla tannmt. Masrafla
r, Kerouaca hi benzemeyen renciyle blm tk. Av
rupa standartlan bakm ndan bu dalk ve krlk geni araziler
de kafas zom olm am biri iin elence niyetine fazlaca see
nek yoktu. Drdmz de gece gndz durmakszn nbetlee
araba kullandmz iin kafa bulmak da zordu; geri bu Lara
mie W yom ing civan bir yerlerde usuz bucaksz dmdz oto
yolda, yaklaan araca az kalsn arpacak kadar uykulu olmama
yetmiti. Chicago da, bilhassa da austos aynda, herhangi bir
soutma tertibatndan yoksun kk bir YMCA [G en Hristiyanlar Demei] odasnda kaldm iin bana hl gittiim en s
cak yer gibi geliyor. Yazn scanda olduu kadar kn keskin
rzgrlaryla da dayanlm az oluu, tipik A m erikan in ann
simgeliyordu; fiziksel snrlamalar teknoloji ve para tarafndan
al edilmek iindir, ayet amacnz -b u durumda ticaret ve ula
m - harcanacak abaya deerse. Herhangi bir destek olmadan
insanlann yaamasna bu denli elverisiz byk kent pek azdr.
Ne kadar abalarsa abalasn Chicago, kinci K ent olm aktan
kurtulamad. Balangta M ississippi deltasndaki en iyi m
zisyen ve arkclar cezbetm e avantajna sahip olduu caz ala
nnda bile, yar Big A pplea kaptrd ve organize sularda
gangster etesi hl nem ini yitirmemi olsa da Al Caponedan
sonra birin cili i kaybetti. eh ir bluesunun bak en ti olarak
kald. Ancak kresel olarak bilinen ocuu rock and rolldan
farkl olarak, tpk zenci dini m zikleri gibi, C hicago blues
mzii de Gney ve Bat yakasnn tekdze, tkenm i, bilim
siz siyah gettolarna ait olarak kald. Hl sem t barlarnda, sto
re front* kiliselerde hatta ak hava pazarlarnda icra edilen
( * ) Store from k iliseler Evlerden ya da dkkanlardan bozm a, sosyal yardm da
yaplan siyahlara ait kiliseler - .n,
527

yoksullarn sanatyd. Ulusal apta liste ba olan tek bir isim

vard; kent patronlarnn en by ve sonuncusu Belediye
bakan Daleydi bu. Beriki C ook Seim Blgesinin herhangi
bir D em okratik adaya oy verm esini gvence altna alabilirdi ve
Kennedynin ansna seilm esinde belirleyici olmulard.
te yandan tam da bu zellik ona yerel bir topluluk anlay
kazandrd. Hayran olduum Studs Terkelin sanrm bir ba
ka kentte olsa m eslek hayatnda ilerlem e kaydetmesi m m
kn olamazd. Sradan hayatlar belgeleyen biri olarak dnya
apnda yapt n borlu olduu m uhteem kitaplarn ilki
nin Division Street: A m erica6 olm as gayet tipikti: C hicagoda
Near North Sidedaki bir sokan - 1 9 6 0 ta kentin en ho yerle
rinden b irin in - adn alan kitap yetm i kiinin azndan Chi
cagonun szl tarihini sunan bir nak gibiydi ve yaync dos
tum Andre Schiffrin tarafndan dnyann kyleri bal ta
yan bir dizi kapsamnda yaymlanmt. Belli alardan bu kita
bn daha sonra yazd ve daha iddial olan mehur H ard Ti
m es: T he O ral H istory o f T he G reat D epression, W ork, T h e G od
War vb. gibi teki o k sesli kom pozisyonlanna yeliyordum.
O nunla tantmda krk sekiz yandayd ve her zam anki gibi
yerel radyoda okum alardan, mzik zerine yorumlardan, bil
hassa da rportajlardan ibaret bir gnlk program yrtyor
du. Yegne mahareti insanlara bir m ikrofon karsnda konu
tuklarn unutturmas ve kendilerini papyon takm palyaoya
benzeyen bir adam dnda kim senin dinlemediini sanm alar
n saglamasyd. Ayrca anlatlanlara kulak verecek, iyi gn
kt gn olm u birine benziyordu. Dorusu yleydi de, bir
aktr ve televizyon insan olarak m eslek hayat anti-kom nist
cad av srasnda kesintiye uram t. nyargnn ne dem ek
olduunu gayet iyi bilen C hicago m zisyenlerinin b ir sre
reklam ilerini yaptktan sonra bir yerel radyoda i bulmutu;
byk parann gerekmedii dolaysyla sylecek ok eyi ol
mayan bir yerdi. Yine de, m anetlere oynayan dandakilere
kar Chicagolularn karlkl meru mdafaa anlam as saye
6 Studs Terkcl, Division Street: A m erica (New York, 1 967)
528

sinde, tannm biri haline geldikten sonra kim se onun kar

sna kom nizm hayaletini karmad. Her eyden evvel, btn
byk kentlerde bulunan o kk cam iam n; yorum culardan,
muhabirlerden, k entli otobiyografi yazarlanndan, dier mey
hane fey lesoflarn d an ve yelerin i tanyan g zlem cilerd en
menkul o cam iann bir parasyd.
Bu bir yabancnn ABDyi kefederken izleyecei en iyi yol
muydu? Ralph G leason ve Studs Terkel gibi adam lar aracl
yla tantm k iiler O rta A m erikay tem sil etm iyordu.
Onlar, 20. yzyln en byk sanatlarndan biri olan g r
k em li z e n c i d in m z ik a r k c s M a h a lia J a c k s o n g ib i,
Studsun basn danm anln yapt ve pek az insana gve
n en, beyazlara daha da az gvenen insanlard. A fro-A m erikanlar arasnda din olgusu, hem derin bir inan, hem kam u
sal bir platform , rekabet ieren b ir sanat ve kr getiren bir
sektrd. G eni burjuva bir evde yaayan iri bir kadn olan
Mahalia, gsteri dnyasnn insanlar gibi halkn nnde tak
lit yapma gerei duymazd; baarl profesyonelle Isaya derin
den bal bir yrein bileim i onda sessiz bir gven yaratrd.
O sralar m rnn son aylarn srm ekte olan Lord B uck
ley gibi insanlard bunlar: B eriki V iktorya d n em ine zg
bir sirk gstericisiyle Shakespeare ve In cilden blm leri ka
lksz siyah so k ak d ilin d e ezbere oku yabilen n ev-i ahsna
m nhasr bir h ip p in in * bileim i gibiydi ve sabah saat ikide
Gate o f H ornd a * * sahne alrd. Bunlar, Elvis Presleyi kuzey
deki seyircilere tantran, meslei diskjokeylik olan ve radyo
tarihinde, K zlderililer hakknda ve Am erika'yla ilgili dier
mevzularda kabiliyet bakm ndan am atr bir lim olan, Clevelandl Bil Randle gibi kiilerdi. (E rie Gl boyunca uzanan
dar bir kara paras olan Clevelandm , rock and rollun gelii
minde bu denli byk rol oynam olm as beni hl artr.)
Hepsi bir kenara, bu insanlar araclyla tantm A m eri
kann skc olm adn sylem eliyim .
(*)

Hippi m anasnda hipster kullanlm burada, aykr anlam verecek bir k eli
m e - .n .

( * * ) Gate o f Horn: Chicagonun nl folk kulb - .n.

529

ABDye ilikin m eslek deneyim im in erevesini izen Ame

rikan akademi dnyas lkeyle tanm ak iin hi de byle iyi
bir arac deildi. Bir kere niversite retm enlerinin ve ren
cilerin kk ulusal ya da kresel kasabalarndaki hayat, ge
limi lkelerin pek ounda aynyd. Amerikan akademisyen
leri yeni gelenlerle ok kolay iliki kurabiliyordu, zira farkl
corafyalarda hareketlilik olgusu meslek hayatlarnn yapsn
da hatta yerel hayat tarzlarnn dokusunda yerleikti. ABD, in
sanlarn ilikilerini, ilerini, yerlerini dier yerlere nazaran da
ha ok deitirdii bir lke olma zelliini hl koruyor. ste
lik birka nemli istisna dnda niversiteler, kk ve orta
lekli ve akademik ilere pek ilgi duymayan kentlere bal,
kendi kendine yeten cam ialar olarak kalmt. Bu durum, en
azndan bilgi devriminin niversiteleri ekonom ik refah ve tek
nik ilerlem enin ana unsurlar haline getirdiinin fark edilm e
sine yani yzyln son otuz ylna kadar srd. Bunlar niver
site hayatna alkn gm enlerin yeterli ngilizce konutuklar
takdirde - 7 0 lerde artk bu dil dnyann yaygn ikinci dili ol
m u tu - yzeysel de olsa kolayca btnleebilecei camialard.
C am bridged eki eski ren cilerd en birinin aabeyi ve C ornellde bir Kzlderili fiziki bana yle demiti. ayet Britan
yada bir krs sahibi olsaydm kendimi daima yabanc hisse
decektim . Oysa burada yle hissetmiyorum nk herkes bir
anlamda yabanc zaten. G eici fertlerden menkul kalc cam i
alar, geici sosyal ilikiler, kom uluk ilikileri, karlkl yar
dmlama biim leri gelitirirdi. te yandan camia olarak da
rda olup bitenlere pek fazla k tutmazd.
Ziyaret ettiim ve yaadm ABDye krk yln ardndan ba
knca, ilk yaz mevsiminde rendiklerim in lkeye ilikin son
raki on yllarda rendiklerim le edeer olduunu syleyebili
rim. Tek bir farkla; New Yorku hatta M anhattan! tanmak iin
orada yaamak gerekir. Ne kadar sreyle mi? 1 9 8 4 ve 1997
yllar arasnda her yl drt aym orada geirdim. Ancak Mar
lene tm yar yl boyunca benim le sadece kez kalmasna
ramen kendimizi misafirden ziyade orann yerlisi gibi hisse
derdik. retm enlik yaparak, m uhteem ktphanelerde oku
530

yup yazarak ya da elenerek veya Santa M onicada G etty Centerda hep birlikte zaman geirerek ABDde epey kaldm . te
yandan Am erikayla ahsi tanklk babnda ne rendiysem
birka hafta ya da ay iinde rendim. Tocqueville olsaydm
da bu sre yeterdi. yle ya ABD hakknda yazlan gelm i ge
mi en iyi kitap olan D em ocracy in America dokuz ay gem e
yen bir yolculuu temel alm t. Ne ben Tocquevilleim ne de
ABDye olan ilgim onunkiyle ayn.

III
ayet bugn yazlm olsayd Tocquevillein kitab kesinlikte
Amerika kart bulunup topa tutulurdu, zira ABD hakknda
syledii eyler ekseri eletiri mahiyetindeydi. Kuruluundan
bu yana ABD dnyann geri kalan iin bir cazibe ve hayranlk
ama ayn zamanda knam a ve yerme nesnesi oldu. Gelgelelim
a n ca k So u k S av am b a la m a sn d a n itib a r e n in sa n la rn
ABDye ynelik tutumlar esas olarak onama ve knam a bala
mnda deerlendirilir oldu. Ve bu sadece kendi vatandalarn
da Am erikan olm ayan bir davran arayp bulmaya meyilli
lke vatandalar tarafndan deil uluslararas dzlemde yapl
d. ABD h ak k n d a ne d n y o rsu n ? so ru su n u n yerin i
ABD yanls m sn? sorusu ald. stelik baka hibir lke ne
kendisine ynelik byle bir soru sorar ne de sorulm asn bek
lerken. SSC Bye kar Souk Sava kazanm olan Amerika,
hi de inandrc olmayan bir tarzda, 11 Eyll 2 0 0 1 de zgr
lk davasnn yine bir lm kalm savana bal olduuna ka
rar verdi. Bu kez baka bir belaya kar yrtlecekti sava;
ancak bu seferki kesinkes kt tanm lanm bir dmand ve
ABD ya da ABD siyasetine ilikin herhangi bir pheci beyan
bir kez daha zulm le yantlanacakt.
Onaylanma konusundaki bu srar ne kadar uygunsuz hatta
samadr! Uluslararas balamda konuursak, ABD hangi a
dan baklrsa baklsn 20. yzyl devletleri arasndaki baar
yksdr. Dnya ekonom isinin gerek hzm gerek em asn
531

tayin etmede dnya devi haline gelm iti, teknolojik baar ka

pasitesi esizdi, hem doa bilim lerindeki hem sosyal bilim ler
deki aratrmalaryla ve hatta filozoflaryla sz sahibi olmutu
ve kresel tketim toplum undaki hegemonyas da rakipsiz gi
bi grnyordu. Yzyl, ayakta kalan tek kresel g ve im
paratorluk olarak bitirdi. stelik, Belli bakmlardan ABD 20.
yzyln en iyi yanlarn tem sil ediyordu.7 ayet gr anketiler aracyla deil de gm enler araclyla lecek ol
sak, kendi lkesini terk edip bir baka lkeye gitm ek duru
munda olan ya da buna karar veren insanlarn ou asndan,
hele de biraz ngilizce biliyorlarsa, tercih edilecek istikametin
hi kukusuz Amerika olduu ortaya kard. ABDde alm a
y tercih edenlerden biri olarak benim durumum da buna bir
gstergedir. Herkesin kabul ettii gibi Amerika'da alm ak ya
da orada -b ilh assa da New Yorkt a - yaamaktan holanm ak,
her ne kadar bu durum lke sakinleri asndan hl anlal
mas zor bir ey olsa da Amerikal olma arzusu anlam na gel
mez. Bu durum insanlarn ou asndan, k inci Dnya Sava ndan nce, ya da brakn 1 9 9 0 lardaki telefon ve e-posta
devrim ini, 1960ta havayolu ulam ndaki devrimden nce ol
duu gibi artk kendisininkiyle bir dier lke arasnda daimi
bir tercih yapmak anlam tamaz. ki uluslu halta ok uluslu
bir m eslek hayat hatta iki ya da ok kltrl hayatlar artk
olaan hale geldi.
Ve para da cezbed en tek u n su r deildir. ABD, yetenee,
enerjiye ve yenilie dier yerlere nazaran ok daha fazla ak
lk vaad eder. Bunun yan sra, de gem i de olm akla bir
likte zgr ve e itlik i en telek t el aratrm a g elen ein i de
anmsatr: Dnyann dier yerlerindeki byk ktphaneler
den farkl olarak, Fifth Avenue ya da Forty-second Streette yer
alan ve kaplarndan ieri adm n atan herkese hzinelerini
aan New York Halk Ktphanesinde olduu gibi... te yan
dan sistem in dnda kalanlar ya da tuiunam ayanlar"a siste
min verdii zarar da New Yorkta ayn ekilde barizdi; en azn
7

Eric J . Hobsbawm, Intervista sul N uovo Sccolo a Cura di A ntonio P olito (Bari,
1 9 9 9 ) s. 165.

SB2

dan bu kiiler orta snfn gznn nnden ve sokaklardan,

dnyada kii bana den m ahkum oranyla ba eken e n ge
ni hapishane nfusuna dahil edilip tarifsiz univers con cen tralio n ta iree [to p lam a k am p o rta m ] tk la n a k ad a r... N ew
Yorka ilk gittiim de Bowery hl devasa bir insan pl ya
da serseri yatayd. 1 9 8 0 lerde M anhattann sokaklarna bu
daha da eit datlm t. Bgn sokaktaki rastgele cep telefo
nu konum alarnn arasnda ben hl, New Yorkun insand
ve zalim ane dnem lerinden birinde, istenm eyenlerin ve d elir
mi olanlarn k en t kaldrm larnda kendi kendilerine k on u
malarn iitirim . Harcamak kelim esinin argoda ld rm ek
anlamna geldii bu lkede insan harcamak Am erikan kapita
lizminin bir dier yzdr.
Yine de dier uluslardan farkl olarak ulusal id eolojisinde
ABD basite varolmaz. Sadece baarr. En iyi, en byk, tek i
lerden stn ve dnyann kabul edilji modeli olm ak dnda
bir kolektif kim lii yoktur. Futbol antrenrnn dedii gibi;
Kazanmak sadece en nem li ey deil, olabilecek her eydir.
Yabanclar iin Am erikay o denli tu h a f bir lke haline getiren
eylerden biri budur. New Englandda geirdiimiz bir sm est
re dn, Portekizde dilini h i anlamadmz b ir yoksul ky
kasabasnda ksa b ir tatil iin ailecek durduum uzda, kendi
m em leketim e gelm iim g ibi h issettiim i anm syorum hl.
Corafi yapyla bir alakas yoktu bunun. B irka yl sonra Por
tekize yine benzer bir tatil iin , bu kez Gney Am erikadan
bir daha gittiim izde stesinden gelinm esi gereken bir klt
rel boluk yoktu. Bu kltrel tuhaflklarn hibirinin, ABDnin
tu haflna ilik in lk en in sah ip olduu anlayla ( Yalnz
Amerikad a...) ya da en azndan kendilerine ilikin artc
d ereced e o tu rm am an layla ilgisi yoktur. K endi lk eleri
hakknda ABD tarihilerini m egul eden Am erikan olm ak ne
anlam a geliyor?" sorusu Avrupa lkelerin deki benim kua
m d a n t a r ih ile r i n a d ire n rg a la m tr. H e r h a l k rd a
1 9 60 larda, karm ak b ir O rta Avrupa mazisine sahip olanlar
asndan bile, m isafir Britonlarn hibiri iin ne ulusal ne de
kiisel kim lik, yerel akadem ik tartmalarda grnd kadar
533

bir sorun tekil ederdi. M arlene bylesi tartmalarn birinden

sonra bana, Bu konuup durduklar kim lik bunalm da neyin
n esi? diye sorm utu. Bu terim i 1 9 6 7 de Cam bridge Mass.e
gelene kadar h i iitm em iti.
ABDyi 1960larda kefeden yabanc akadem isyenler muhte
m elen lkenin tu h aflklarn bugn gerekleebileceind en
daha hzl bir biim de fark etmilerdi. Zira bu kiilerin pek o
u, ABD kltrnn son derece sabit benm erkezciliinde hat
ta tekbenciliinde ziyadesiyle yer bulan ve her yerde karlar
na kan kresellem i tketim toplum unun diliyle henz b
tnlememiti. Zira, Tocquevillein zamanndaki talep n e olur
sa olsun, attk eitlikilik tutkusu yerine bireyci -y a n i otorite
kart, ahlak kurallarna kar kan, bununla birlikte artc
derecede kanuna riayet e d e n - bir anarizm ABDd eki deer
sistem inin ekirdei haline gelm iti. E itlikilikten bugne ka
lansa, asl olarak hiyerarik stnlklere gnll riayetin reddiydi, ki bunun aklam as -b iz im stand artlarm zla- gcn
devreye girdii gnlk ilik ve hatta acmaszlklar, ABDnin
standartlaryla da kim in kime em ir verebileceinin saptanmast
olabilir.
Amerikallar teki yerleik devletlerin vatandalarnn ak
a yapm ad bir biim d e ken d ileriyle ve kendi lkeleriyle
megul gibi grnyorlard. Amerikan gerei eskiden de im
di de yaratc sanallarn ezici konusuydu. Avrupada hi kimse
byk ngiliz ro m an n ya da byk F ran sz ro m an n
yazmak iin yola km am t. te yandan ABDdeki yazarlar,
artk bu deyimi kullanm asalar da hl byk Am erikan ro
m ann" yazmaya kalkyor (bugnlerde birka cilt halinde).
Aslnda byle bir amac baarmaya ok yaklaan adam bir ya
zar deil bilakis artc derecede dayankl bir gcn yzey
sel im aj yaratcsy d . 1 9 7 0 lerde on u n n em in e ben i New
Yorkta ikna eden David Sylvester adl ngiliz sanat eletirm e
niydi. Andy W arholun ABD'deki yaam temalar zerine ya
ratt, orba konservelerinden Coca Cola ielerine, lkenin
m ito lo jilerin d en d lerin e, k abuslarna, k ahram anlarna ve
eroinine varncaya kadar muazzam iddial ve zgn, bitim siz
534

bir dizi eitlem eden ibaret klliyat Amerika dnda dnya

nn baka neresinde varlk bulabilirdi ki... Eski dnyann gr
sel sa n atlar geleneind e bunun bir ei daha yoktur. A ncak
ABDnin yaratc ruhlarnn lkelerinin btnln yakala
ma ynndeki dier giriim leri gibi, W arholun bak, baarl
m utluluk arayna, Amerikan siyas jargonuna ve psycobabblesine* gre Am erikan Ryas hakknda deildi.
ABD benim m rm boyunca, ya da krk ksur yl nce ora
ya ilk ayak bastm dan bu yana nasl bir deiiklie urad?
Srekli sylendii zere New York Am erika deildi. Ve Audenin dedii gibi kendisini asla bir Amerikal olarak grem e
yen ler bile New Yorklu olarak g rebilirdi. D oru su U nion
M eydanna bakan ve peyderpey rant ykselen bir dizi devasa
kuledeki ayn daireye her yl gelen insanlarn hepsi iin de du
rum buydu; kapda onlar ayn Cezayirli kapc karlar ve ara
dan geen yllar iin d e herkesin ev ilerini yaptrm ak iin ,
kentle geirdii on iki yl boyunca ngilizce renmeye gerek
duym am ayn spanyol hanm arrd. Tpk dier New
Yorklular gibi M arlenele ben de, kent dndan gelen misafir
lere en son JF K havaalanna ayak bastklarndan beri nelerin
yenilendiine, o sene nerede yem ek yem ek gerekli in e dair
ipular verirdik. G eri (b ir iki parti dnda) k en tle h er daim
kalc olan arkadalardan -Sch iffrin 'ler, Kaufmanlar, Katznelsonlar, Tillyler ve K ram er'lerd en- farkl olarak elenm ek iin
evde kalm azdk. T p k gerek bir New Yorklu gibi ben de.
New York Institute o f Hum anitiesin le yem eklerinde, yazar
lar, yaynclar, gsteri dnyasnn insanlar, profesrler ve ye
rel entelektel tabloyu oluturan BM kadrosundan oluan in
sanlarla -N ew Yorkta zihinsel faaliyet akadem inin hakim iye
tinde d e ild i- dedikodu yapabileceim bir akrabannki gibi
gzde bir meknn olmayna hayflanrdm. Ksacas dnya
da Big Applein ei benzeri yoktur. Yine de ne kadar nevi ken
dine m nhasr olsa da New York ABD dnda herhangi baka
bir yerde var olamazd. Tpk bir Harlem hastanesinde hem a
( * ) Psychobabble: Psikolojinin ve psikiatrinin terim lerini g nliik hayatta sam a
karsam a ve nerm eler iinde kullanm ak ve terim lerin iini boaltm ak - .n.
535

tolog olan ve lbbi aratrma projesi iin Bangladee gnderi

len cazsever dostumuz m erhum Jo h n Lindenbaum gibi kentin
en kozm opolit sakinleri bile bariz derecede Amerikaldr. Beri
ki oraya beraberinde caz pla koleksiyonunu ve dondurm a
kepesini gtrm t. New Yorkta daha da ok sayda Yahudi
var ve ABDn in d ier gen i b lg elerin e nazaran bu k en tte,
dnyann geri kalan hakknda bilgisi olan daha fazla insan
vard. Bununla birlikte b ir New Yorklu olarak rendiklerim
O rtabat ve California hakknda sahip olduum snrl bilgiyle
atmyordu.
artc ancak, ABDye ilikin deneyim ya da altm larn ta
biriyle genel atm osfer getiim iz yanrn yzyl iinde bildi
im dier lkelere nazaran o k daha az deiti. Benim genli
imin Paris, Berlin ve Londra kentleriyle bu kentlerin 2 0 0 2 y
lndaki hali m ukayese kabul etm ez. Muzaffer gem iin sergi
lendii bir lunapark haline dnerek sosyal ve siyas dn
mn kasti olarak rtm eye alan Viyana iin bile geerlidir
bu. Benim yaadm Parliam ent Hillin yamalarndan Lond
rann sileti bile deiiklie uramtr; Parlam ento artk gbela grnr. Ve Parise gelince Messieurs Pompidou ve M iterandm brakt izlerden bu yana kent deimitir. Bununla
birlikte New York da dier kentler gibi, endstriden kap hiz
met sek trlerin e ynelm i olsa da ve rant art ve nc
Dnyadan kitlesel bir akn gibi ayn tr ktisad ve sosyal al
kantlara maruz kalsa da ne onlara benzer ne de byle bir his
uyandrr. New Yorklulann hepsinin kentin her yl deitiini
bildii dnlrse bu artcdr. Ben kendi adma New York
hayatna gelen kkl y en ilik lere tank o lm u tu m ; szgelii
Kore meyve sebze dkknlan, New Yorkun orta snfnn te
mel kurumlarm dan olan byk Gim bel maazalar ve Brigh
ton Beachin bir kk Rusya haline gelii bunlardan bazla
ryd. te yandan Londra'nn Londra olarak kaldndan daha
fazla New York New York olarak kalm t. M anhattan'n sileti
bile kentin 1 9 3 0 lardaki hali gibiydi, hele de savatan sonra
yaplan en gsterili eklem enin, Dnya Ticaret M erkezi'nin ar
tk ortadan kalkt dnlrse...
536

Bu grnteki istikrar bir yanlsama myd? Her eyden ev

vel 1945ten sonra, kaytl tarihte hi olmad kadar derin ve
hzt bir deiim yaayan ABD kresel insanln bir parasdr.
Oradaki bu deiim ler bize o kadar etkileyici gelm iyordu n
k bat Avrupaya 1 9 5 0 lere kadar gelmeyen mreffeh yksek
teknolojili tketim toplum tarz Amerika iin yni bir ey de
ildi. Halbuki, B ritonlann ellilerin ortasndan nce ve sonraki
yaay ve dn biim lerini tarihsel bir uurum un ayrd
n 1 9 6 0 ta biliyordum. Zira ABD iin 1 9 5 0 ler, daha varlkl be
yaz vatandalarn iki nesildir zaten bildikleri, lkenin 2 0 . yz
yldaki halinin daha byk ve iyi biim i ve Byk Buhrandan
sonra yeniden kendine gven kazanm olmasyd. Dandan
bakldnda ayn izgisinde ilerliyor gibiydi. G eri vatandala
rnn bir kesim i, asl olarak da yksekokul eitimi alm olan
lar bu konuda farkl dnmeye balamt. Ve Avrupa B irliinin lkeleri m odernletike Avrupal turistlerin temasa ge
tii hayatn donatm lar o kadar gelim i" grnm em eye, hat
ta ucuz gelmeye balad. California boyunca arabayla yolculuk
etmek 1970lerde, 8 0 lerde halta 9 0 larda bile 1 9 6 0 larda oldu
undan farkl deiken, spanya ve Sicilya iin tam tersi sz
konusuydu. New York hayatm boyunca bir gm en kenti ola
rak kald; 1950'lerden sonra bir gm en kenti haline gelen de
Londra oldu. ABDnin genel dokusuna ait ayrntlar deiti ve
deimeye devam ediyor ancak ana motifi ksa vadede bakld
nda dikkate deer dzeyde ayn kalmaktadr.
Bir tarihi olarak bu grnrdeki deiken istikrarn arka
plannda geni ve uzun vadeli deiim lerin, belki de kkl
olanlarn vuku bulduunu biliyorum . te yandan, Am erikan
kamu kuram larnn ve kaidelerinin deiime kastl ayak dire
mesi, Amerikan hayal tarznn alkanlklar ve ayn zamanda
Pierre Bourdieunun daha genel ifadeyle habitus dedii ey ya
da bireyleri yapma tarz bu deiimleri gizliyordu. ki yzyl
dr avukatlarn talm u d * k itabn tefsir ed ercesine yaptklar
yorum larla glenen 18. yzyl anayasasndan ibaret bir deli
(* ) M uscvilerin eriat kitab - .n.
537

g m le in in i in e tk tr la n cu m h u riy e tin te o lo g la r ve
ABDnn kurum lan 2 0 0 2 ylnda dier btn devletlerin hep
sine nazaran hareketsizlie daha fazla boulmutur. Bu dunun
bugne dein hkm etin bana brakn bir kadn, bir Ital
yan ya da Yahudiyi getirm ek gibi kk deiim lerin bile er
telenm esine neden olmutur. Ancak ayn zamanda bu durum
ABD hkmetini byk adamlarn hatta herhangi birinin b
yk kararlar alm asndan muaf hale de getirmitir. Zira ksmen
Bakan da dahil olm ak zere hzl, etkili, ulusal karar almak
neredeyse im knszdr. ABD en azndan kam usal hayatnda
vasat kim seler tarafndan idare edilm ek zere ayarlanmtr,
nk buna mecburdur. Ayrca 20. yzylda bunu yapacak ka
dar gl ve zengindir. Siyas hayatm boyunca maharetli
bakann yerine (FD R ; Kennedy, N ixon) ne nitelikli olan ne
de bu ii yapmas beklenen adamlarn ha deyince geiriliverdii ve bunun ne ABDnin ne de dnya tarihinin aknda kayda
deer bir farka yol at tek lke ABD olmutur. Byk birey
lerin ve yksek siyasetin stnlne inanan tarihiler iin
Amerika g bir vakadr. Bu durum , merak uyandran finans
evreleri ve bask grubu kaynaklar sebebiyle iyiden iyiye say
dam ln yitiren W ashington daki hakiki h k m etin puslu
mekanizm alarn yaratt ve seim srecinin giderek kstlanm
siyasetin yapld lkeyle gerek arasnda bir ayrm yapamaz
hale gelm esine neden oldu. Dolaysyla SSCB'nin sona erm e
sinden itibaren ABD sessizce dnyann tek sper gc olarak
ilev yklenm eye hazrland. Sorunun kayna bu durum un
tarihte em salinin olm ayndan ileri geliyor; siyas sistem in
New Hampshire! nseim lerinin tepki ve hrslarna ve tara
korum aclna gre ayarlanm asndan; elindeki iktidar nasl
kullanm as gerektiini hi bilm em esinden ve ktisad ya da as
ker kaynaklar ne denli byk olursa olsun dnyann herhan
gi bir tarihsel srete tek bir sperg tarafndan hkm edil
m eyecek kadar byk ve karm ak olm asndan ileri geliyor.
Korku tarafndan k ontrol edilm edii takdirde m egalom ani
dnyann m u zafferlerin in igal hastald r. Bugn ABDyi
kontrol eden yok. Bundan tr, Nisan 2 0 0 2 de yazdm gibi
538

muazzam gc dnyann dengesini deitirebilir ve bunu yap

t da aktr.
Sorunumuz A m erikanlatrlm ak deil. Kltrel ve ktisad
anlamda youn Amerikanlatrmaya kar dnyann geri kala
n, hatta kapitalist dnya bile ABDnin siyaset ve toplum m o
delini takip etm eye kar bu gne kadar arp c bir direni
gsterdi. Bunun nedeni m uhtem elen Am erikann kapitalist li
beral dem okrasi adna tutarl dolaysyla ihra ed ilebilir bir
sosyal ve siyas model olmaydr. Liberal dem okrasi ABD'nin
yurtsever ideolojisi ve anayasa nerisinden ziyade bireysel z
grln evrensel ilkelerine dayanr. Dnyann geri kalannn
taklit edebilecei sarih bir rnek olm aktan o k uzakta olan
ABD ne denli gl ve nfuzlu olursa olsun, byk sermaye
ve kam usal duygular tarafndan arp tlm , 1 7 8 7 Anayasa
s n n m e tn in d e n g r le m e y e n g e r e k le r le k u ru m la rn
uyumlu hale getirm ek iin zel ve kamusal kuram laryla ka
baca onarlarak ileyen bilim siz bir sre ayn zamanda. Taklit
edilmeye vasta olmad. Biroumuz onu taklit etmeyi yelemezdik Britanya saylmazsa bulua erdikten sonra ABD haya
tmn en byk ksm n geirdiim lke oldu. Bununla birlikte
ocuklarm n orada yetimem i olmasndan ve baka bir kl
tre ait olm aktan lr m emnunum. Yine de o bana da ait.
Bizim sorunum uz daha ziyade, ABD im paratorluunun g
cyle ya da snrlaryla ne yapmak islediini ya da yapabilece
ini bilm iyor olm as. Basite kendi yannda yer alm ayanlar
karsnda grm ekte srar ediyor. Bu A m erikan yzylnn
doruunda yayor olm ann getirdii bir sorun. Seksen be ya
ma geldim ama bunun zm n grebilm em olas deil.

539

23
Koda

Biyografiler znenin lm yle sona erer. O tobiyografilerin ise

haliyle byle bir sonu yoktur. Bununla birlikte bu otobiyogra
fi, 11 Eyll 2 0 0 l de Dnya Ticaret M erkezi ve Penagona ya
plan saldrnn sonucu olarak dnya tarihinde beliren drama
tik ve inkr edilemez bir durak annda bitm e avantajna sahip.
M uhtemelen dnya tarihinde, daha fazla sayda insann do
rudan etkilendii bylesine beklenm edik bir baka olay daha
yoktur. Ben olay Londrada bir hastane odasndaki televizyon
dan izledim. Rus Devrim inin gerekletii yl dnyaya gelen
yal ve pheci bir tarihi iin bu olay 20. yzyla has kt
olan ne varsa hepsini barnda tayordu: Katliamlar, yksek
fakat gvenilmez teknolojiyi, gerek hayat Hollywood filmle
rini yanslarken Tann ve eytan arasndaki davada kran kra
na bir m cadelenin ilan ediliini... Kamusal azlar Bat dn
yasn kaplayan kpkler saarken fasa fiso yazarlar da syle
nemez olan aradlar ve ne yazk ki bulup kardlar.
O korkun gn olup bilenlere ABDnin yaklamyla dnya
nn geri kalan n n yaklam arasnd a -m ed y a ve siyasette
A m erikan ann dnya lein d eki im gesi ve ham asetine
bal olarak da abartlan - bir ani uurum beliriverdi. Dnya
iin bu muazzam sayda kurbanla sonulanan ve ABDnin ge
540

ici bir sreliine kibirinin krlmasna yol aan dram atik bir
terr saldryd. Aksi halde durum Souk Savan b itim in
den beri neyse, ondan farkl deildi ve dnyann tek spergcne ynelik bir alarma gerek yoktu .' W ashington 11 Eylln
her eyi deitirdiini ilan etti ve byle yaparak, gerekle ken
disini dnya dzeninin tek bana koruyucusu ve ona kar
yaplan tehditlerin m uhatab olduunu belirttiinden, bunu
sahiden deitirdi. Bunu kabul etmeyen herkes olas ya da fiili
dman olarak grld. Bu beklenmeyen bir gelim e deildi,
zira ABD kresel askeri im paratorluunun stratejileri, tam da
bugn onlar icra eden insanlar tarafndan 1 9 8 0 lerin sonun
dan beri hazrlanyordu. Bununla birlikte 11 Eyll unu kant
lyordu; tek b ir kresel hiper-gcn hkm ettii bir dnyada
yayorduk ve stnln ilan etm ek dnda gcn kullan
ma gayesi her ne kadar son derece mulak olsa da, SSCBnin
sonundan beri bu hiper-g gcn kullanm akta hibir ksa
vadeli snr olm adna ya da onu kullanm a arzusunda snr
tanmamaya karar verm iti. 20. yzyl son erdi, 2 1 . yzylsa
alacakaranlk ve karanlkla yapt al.
Bylesi bir zamanda gazetelerde ve ekranda sel gibi akan,
O rw ellvari srad sz ve imge baskn zerine dnp ta
nm ak iin , esir bir kurbann zbe z mevkii olan bir hastane
yatandan daha iyi bir yer olam az; bunlarn hepsi gerekleri
gizlem ek ve bizzat aklam alar yapanlar da dahil olm ak zere
kandrm ak iin tasarlanm tr. D em elerin arasnda basit ya
lanlar da, diplom atlarn, siyasetilerin ve generallerin -h a lta
aslna baklrsa bugn drste yantlam aktan korktuum uz
ya da yantlamak istemediimiz sorularn karlnda hepim i
z in - verdii trde kvrak kaam ak yantlar da vard. Saddam
Hseyinin Iraknn dnyay tehdit eden k ille im ha silahlar
nedeniyle im ha edilm esi gerektii gibi (dorusu hayli cazip bir
hedef) sam im i olm aktan ak a uzak iddialardan tutun da,
ABD siyasetinin gem ite Stalinizm den kurtulduundan yola
1 Sekiz yl n ce baslan The A g e o f E xtrem es adl kitabm daki dnyann duru
m u hakkndaki zete baknz, blm 1 9 , M ilenyum a D oru ", zellikle de s.
5 5 8 -5 6 2 .

541

karak, daha iyi bilenler tarafndan oluturulmas gerektiine

kadar uzanyordu. W ashingtonun bugnk siyaset yapanla
ryla stratejistlerinin saf iktidar siyaseti balamnda konum a
lar yapyor - kam uoyuna szm ayan konum alar d inlem eli,
hatta bazen szanlar bile yeterli. Bunlar, ABD kresel impara
torluunu, ABD u luslararas ter r ortadan kaldrm ad
takdirde, ad m ehul korkun barbarlar tarafndan istila edil
mek zere olan bir medeniyetin mdafas olarak sunan akl al
maz yzszl vurguluyor. A ncak elb ette k i E N R O N * ve
ABD hkm eti arasndaki snrlarn mulak olduu bir dn
yada, kendi syledii yalanlara inanm ak bilhassa da sylerken
bunu baarmak onlar dierleri iin de daha inandrc klyor.
Ses ve katla evrelenm i vaziyetle yatakta yatarken 2 0 0 0
ylnn tarihilere, bilhassa da pheci olanlarna her zam an
kinden daha fazla ihtiyac olduuna karar verdim. Belki de bu
trn yal bir yesinin m r boyu yapt bu kefi okum ak,
genlere 21. yzyln karanlk geleceini sadece zaruri karam
sarlkla deil daha sarih bir gzle, tarihsel bir bellek anlayy
la ve hali hazrdaki tutkulardan ve tezgahlar azndan uzak
durabilm elerini salayacak bir kapasiteyle karlam alar iin
yardmc olur.
Burada ya ie yaryor. Istatiksel bakmdan beni az bulunur
biri yapyor. Zira 199Sdc dnyadaki seksen ve st ya grubuna
dahil olan insan says toplam 66 milyondu, ki bu kabaca dnya
nfusunun yzde l i anlamna geliyordu. Sadece uzun bir mr
sayesinde kitaplardaki tarih bu kk aznln hayatnn ve an
larnn bir parasdr. Yksek renime henz balamak zere
olan potansiyel okur iin, yani 1980lerin banda ya da ortasn
da domu biri iin 20. yzyln byk ksm uzak bir gemi
ifade eder. Tarihsel kostml videolar ve film oyunlar ve u ve
ya bu sebeple kolektif efsanenin paras haline gelmi yzyla ait
blk prk imgeler dnda -tp k kinci Dnya Savandan
sahnelerin Britanyann kolektif efsanesinin bir paras olmas
g ib i- ondan gnmze gerek bilin dzeyine pek az ey kal
( * ) ENRON: Teksas m eneli byk bir enerji rerim sirkeli - .n.
542

mtr. Bunun ou hayata ilikin deil, snavlar iin yaplan ha

zrla ilikindir. Son derece canl anmsadm Berlinde souk
bir k gn Hitler'in iktidara gelii yirmi ksur yalarndakiler
iin sonsuz uzak bir olaydr. Evlendiim tarih olan 1962 K
badaki fze krizinin ne onlann ne de ounun anne babalarnn
hayatlannda bir nemi vardr. Zira krk ya ve alt insanlar o za
man hayatta bile deildi. Bunlar, benim yamdakiler iin oldu
u gibi kamusal bir dnyada zel hayatlarmza ekil veren kro
nolojik olaylar dizisi deil, en iyi ihtimalle entelektel kavray
iin birer mevzu ya da en kt ihtimalle bizim zamanmzdan
nce olmu bir dizi rastgele olaydan ibaretti.
Benim yamdaki tarihiler gem iin can alc bir yamasna
rehberlik eder: Biz bireylerin farkl olduu o baka m em leket
le yaayanlardk nk. O vakitler, ne bizim ne de fiilen her
hangi bir bakasnn erimesinin mmkn olmad kaynaklar
nda bugn yazan gen meslektalarmz kadar dnem in ta
rihini bilmiyoruz belki. Ya etkeni amdtrmadysa bile anlar en
az gvenilecek eydir. Yazl belgenin yardm olmadan gerek
lerin yanl anlalmas neredeyse kesindir. te yandan bizler
oradaydk, bunun ne demek olduunu biliyorduk ve bu bizi
orada olmayanlarn yapt tarih hatasndan m uaf klyor.
20. yzylda seksen yllk bir m r srm olm ak siyas ikti
darn, im paratorluklarn ve kurum lann farkllamasna ilikin
doal bir ders niteliindeydi. Avrupal smrge imparatorlukla
rnn, ksm en onlarn en by olan Britanya m paratorlu
umun topyekn yklna tank olmutum: Hava bombardma
nyla KCrdistan ve Afganistan gibi yerlerde dzeni salama stra
tejisinin ban ektii zamanlarda, artk benim ocukluumda
ki kadar ne byk ne de glyd. Byk dnya devlerinin k
k paralara ayrldn, bin yl daha ayakta kalma umudu bes
leyen Alman Imparatorlugunun ve sonsuza kadar baki olmay
umut eden bir devrimci iktidarn kn grdm. Ameri
kan yzylnn sonunu grmem pek muhtemel deil ancak bu
kitabn okurlarnn bunu greceine kuvvetle bahse girerim.
stelik yallar gelip geen modalar da grdler. SSCBnin
sonundan bu yana bireyci kapitalist bir toplum dan ve siyas
543

sistem olarak da liberal dem okrasiden baka bir seenein ol

mad fikri genel kan ve politik Ortodoksluk haline geldi. O r
ganik olarak kapitalist sistem le ilikili olduuna inanlan libe
ral dem okrasi neredeyse h er yerdeki mutad hkm et eidi
haline geldi. Bugnk kadar olm am akla birlikte l l ^ e n nce
de buna dair yaygn bir kan vard. Bununla birlikte 20. yzy
ln byk ksm asndan bu kanlar hibir inandrcla sa
hip deildi. Kapitalizm in kendisi dipsiz kuyunun eii gibiydi.
Bugn ne denli tuhaf grnse de, 1930 ve 1960 arasndaki sa
lim kafal gzlem ciler, SSC Bn in , en ok destek veren misafir
lerin bile verim li olm aktan uzak ve ilkel bulduu, Be Yllk
Plan d ah ilin d eki d evlet d en etim li ktisad sistem in in Batl
serbest giriim " modeli karsnda dnya leinde bir see
nei temsil ettii kansndayd. Bugn kom nizm lehine ne
kadar az oy karsa o gn de kapitalizm " iin ayn durum sz
konusuydu. Soukkanl g zlem ciler bunun daha da tesine
geilebileceini dnm lerdi. Kendimi yeniden kapitalizme
kar gvenini yitirm i -b iz im seeneim ize inanmasa d a - bir
neslin arasnda bulmak beni artmyor.
Benim yamda biri iin 20. yzyl boyunca bir m r sr
m ek nadide tarihsel glerin etkisi nedeniyle kesinlikle bulun
maz bir dersti. Souk Sava' mteakip otuz yl iinde dnya
ve yaam adna var lan ne varsa insanlk tarihinde ayn uzun
luktaki herhangi bir baka dnem de olduundan o k daha
hzl ve kkl bir deiiklie urad. Kuzey yarkrede yaa
yan yatlarm, insanla ait bu kolektif uzay m ekiinin daha
nceden bilinm eyen, gnmzde dnyann iinde bulunduu
o sosyal ve kltrel alkantlarn iine doru yapt srad
kalktan ncesine tank olan ilk nesild ik. nsanlar aileler,
topluluklar ve toplum lar eklinde o vakte kadar bir arada tu
tan kurallarn, akitlerin ilevsiz hale geldii tarih ana tanklk
eden ilk nesildik. Eer bunun ne demek olduunu bilm ek is
terseniz size sadece anlatabiliriz. Geri dn olduunu san
yorsanz, bunun m m kn olm adn syleyebiliriz.

544

II

Ya insana bir tr tarihsel bak kazandryor ancak umarm

bana bir baka ey daha k atm tr; o da m esafe. Souk Savan tarihyazm yla - terrizm e kar sava arlatanl bir
y a n a - 17. yzyln O tuz Yl Savalar (Belfast hari) tarihyazm arasndaki can alc fark udur: K im se bizden artk ne Katolikler ve Protestanlar olarak saf tutm am z ne de o n larn fi
kirlerini onlar kadar ciddiye alm am z bekler. te yandan ta
rihin m esafeye gereksinim i vardr; sadece tutkulara, duygula
ra, ideolojilere ve kendi din savalarm zn korkusuna yne
lik b ir m esafeye deil bilak is o k daha te h lik e li k im lik
ayartm alarna kar da mesafeye ihtiya duyar. Tarih hareket
lilik ister; geni bir araziyi aratrp incelem eyi yani kkleri
nizin bu lu nd u u yerden u zaklam a m ah aretin i g erektirir.
Bundan tr doal ortam n terk edem eyen bitkiler gibi ola
mayz, zira tek bir doal ortam ya da evresel ortam bir ko
nuyu ayrntlaryla incelem eye kafi gelm ez. Bizim iin mak
bul olan btn azam etine ramen ne mee ne de sekoya aa
cdr, bilakis, hem kutuplarda hem de tropikal blgede kendi
ni evinde hisseden ve dnyann yarsn uarak kaleden alc
kulardr. Tarih hatas yapmak ve tarallga dm ek tarihin
lm cl gnahlardr. H er ikisi de olaylarn baka yerlerde
nasl gelitiine ilikin akl almaz bir cehaletin sonucud u r ki snrsz okum a da hayalgc de bunun nadiren stesinden
gelebilir. G em i baka bir m em lekettir. Snrlar ancak yol
culuk edenlerce alabilir. Ancak (gebe hayat srenler ha
ricind e) yolcular tanm gerei kendi topluluklarndan uzak
lam insanlardr.
Neyse ki beni buraya kadar takip eden okurlarm n bilecei
zere, eski Habsburg mparatorluumdaki bir gem iin muaz
zam avantajyla balayan hayatm boyunca zgn aznlklara
mensup biri oldum. 20. yzyln ak iinde ken btn b
yk, ok Iisanl ve ok toprakl im paratorluklardan, F r a n z jo sePin im paratorluunun zayflayp dmesi - k i bilgili kiilerce
hem uzun sre beklenen hem de gzlem lenen bir durm d u 545

bize anlasal yaznsal adan ak farkla en gl larihi brak

t. AvusturyalIlar, imparatorluun sonu ve dalmas hakknda
dnecek vakte sahip oldular; bu, en azndan tarihsel takvi
min lsnde dier btn im paratorluklara, bariz derecede
zayflam olan Sovyeler Birlii gibilerine de ani bir darbe in
diriyordu. Ancak belki de m onarinin hissedilen ve kabul edi
len ok dilli, ok inanl ve o k kltrl zellii onlara daha
karm ak bir tarih anlay kazandrd. O nun uyruklar ayn
anda farkl sosyal ortam larda ve tarihsel evrelerde yaadlar.
Moravya, 19. yzyln sonunda Gregor Mendelin genetiine,
Sigmund Freud'un Rya T a b irlerin e ve Leos Jan a cek in Jen u f a 'sna zemin tekil ediyordu. Anmsyorum da, 1 9 7 0 lerde bir
ara, M exico Cityde Latin Am erika kyl hareketleri zerine
bir uluslararas yuvarlak masa toplants iin bir araya geldii
mizde birden bire paneli oluturan be uzmandan drdnn
Viyana doumlu olduunu fark etm itim ...
Ancak bunun da tesinde E.M . Forserin, m em leketlisi s
kenderiyeli Yunanl air ngiliz hayran C.R Kavafise syledii
gibi, uzaya dar bir al objektiflen bakm ak, tabiri bana da
uyuyor. Bu bir fotoraf iin olduu kadar tarihi iin de iyi
bir duru noktas.
H ayatm n byk ounluu asn d an benim durum um
buydu; hayat hikyem de h i b ir zel yeri olm ayan M srda
doduktan sonra, baka bir yerde domu gibi, hep ayn rolle
ri stlendim. Baz lkelerde kaldm ve orada kendim i evimde
hissettim baka pek ouna ilikin de bireylere tank oldum.
Bununla birlikte, doduum lke de dahil olm ak zere; ister
Orta Avrupahlarn arasnda bir ngiliz, ister Britanyada kta
Avrupal bir gm en, isler gittiim her yerde -h a tta zelllikle
srail'd e- bir Yahudi, ister uzmanlarn dnyasnda bir uzman
kart; ister ok dilli bir kozm opolit, ister siyasi ve akadem ik
almasn aydn olm ayanlara adam bir aydn; isterse de bil
diim lkeler iinde zaten bir siyasi aznlk durumundaki ko
m nistler arasnda bir anorm alie olaym, hepsinin iinde m u
hakkak dardan gelen biri gibi deil de, geldii yere b t
nyle ait olmayan biri gibiydim.
546

Bu, beni Pascalm deyimiyle akln anlayamad kalbin ne

denlerine* -y a n i belli bir seilm i grupla kendimi zdeletir
m eye- kar direnmeyi kolaylatrd. Kimlik bir bakasna kar
tanm land iin bu, bir dieriyle zdelem em ek anlam na
gelir. Bu felakete gtrr. Tam da bu nedenle sadece belli bir
grup iin yazlm hizip tarihi ( kim liksel tarih") -siy ah lar iin
siyahlarn tarihi, hom osekseller iin queer tarihi, sadece ka
dnlar iin feminist tarih ya da herhangi bir tr etnik ya da m il
liyeti grupuk ta rih i- daha geni bir kim lik grubunun ideolo
jik al koluna ait siyaseten eri bir yorumu olduunda dahi, bu
tatmin edici bir tarih deildir. Hibir kim lik grubu ne kadar ge
ni olursa olsun dnyada tek bana var olamaz; ne de dnya
ve gemi sadece ona uyum salamak zere deitirilebilir.
Bu bilhassa da ksa sren 20. yzyln ardndan gelen yeni
yzylda kanlm azd. Eski rejim ler dalp, eski siyaset bi
im leri snp gittike ve yeni devletler oaldka, yeni rejim
lere, devletlere, etnik hareketlere ve kim lik gruplarna uyum
salamak zere yeni tarihin dokusu kresel bir sektr haline
geldi. nsanln gem iin devam olmaya ynelik al ge
mile balarn m tem adiyen koparlm as zerine kurulu bir
ada geliti: Medya toplum u gie tr ulusal tarih trevlerini,
m iras ve kadim fantazi kostm ler iinde lunaparktan icad
ederek bunu besledi. Hatta otoriter gcn artk gem i ve bu
gn hakknda sylenebilecekleri kontrol etmedii dem okrasi
lerde bile, bask gnplarm n birleik gc, m anetlerin tehdili,
sakncal reklam, hatta kamusal isteri, kaam ak yantlarn, ses
sizliin ve siyaseten dogrulukta kamusal oto sansrn zeri
ne gem i durumda. M edeni cesarete sahip ve daima Nazi kar
t olm u bir yazar olan G nther Grass, kinci Dnya Savanm son evrelerinde yaklamakta olan Kzl Ordudan bir ge
miyle kaan Alman m ltecilerinin trajedisini konu alan bir ro
man yazdnda bugn bile (2 0 0 2 ) aknlk yaratyor.

( * ) Blaise Pascal'n kalbin yle nedenleri vardr ki akl bunlar anlayam az", sz
- .n .
547

Ill
Bir tarihinin hayat, kendisine ve dnyaya dair son derece
nem li meseleler hakknda sorular -b ilh assa da eger olsayd"
biim indeki so ru lar- sorup bunlara yant verip verememesiyle
snanr; adeta uzak gem iteki olaylar haber veren gazeteciler
gibi ancak bir yabancdan ziyade derinlem esine ilgisi olan biri
gibidir. Bunlar g erek tarihle ilgili ya da olmasndan m em nun
luk duyacamz olaylarla ilgili sorular deil, olup bitenlerle
ya da aksi takdirde olabilecekken gereklem eyen olaylarla il
gili sorulardr. Bunlar gem ile deil gelecekle ilgili sorulardr,
bundan tr gen ya da yal, yeni yzyln balangcnda ya
ayanlar iin bir nem arz ederler. Birinci Dnya Sava engellenem em iti, dolaysyla bunun engellenm esi m m kn olur
muydu sorusu akadem ik bir sorudur. (Pek ok insann hemfi
kir olduu zere) kayplarnn katlanlm az olduunu ya da
Versay dnyasndansa K aiserin zaferindan kan bir Alman
Avrupas nn daha iyi bir neri olacan (benim yaptm gibi)
sylersek, olaylarn gidiatnn farkl olacan syleyem em .
Bununla birlikte kinci Dnya Sava'na ilikin byle bir soru
sorulduunda teoride bile snamada baarsz olurdum. Byk
bir aba sarf ederek, F ran conun darbesi 1 9 3 6 da baarl . mu olsayd, I Savaa engel olarak bunun spanya iin daha
iyi olaca y olu n d ak i sav n g reb ilirim . L en in in K om interninin iyi bir fikir olm adn pim anlkla teslim edebilirim.
Asla Siyo n ist olm adm dan bu kez zorlanm ad an T h eo d o r
Herzlin Yahudi ulus devleti iin de ayn eyi syleyebilirim .
Beriki, N eue F reie Pressenin ba yazarlarndan biri olarak gaze
tede kalm olsayd daha iyi ederdi. Ancak Nasyonal Sosyaliz
min yenilm esinin 5 0 milyon insann lm ne ve kinci Dnya
Savann dehetine demedii yolundaki neriye kafa yorma
m beklem eyin benden. Britanya Imparatorluunun gem iine
baktmda - k i vasat bykl onu megalomaniye kaplm ak
tan k oru y ord u - hissettiklerim e nazaran daha fazla korku ve
daha az heves besleyerek uzun vadede ans zayf bir Am eri
kan dnya imparatorluu bekliyorum . Snamadan aldm pu
548

an nedir? ayet o k dkse, o zaman, nlerinde bu kitabn

yazarna biilenden daha uzun bir hayat uzanan ve yeni yzy
l yaayacak bu kitabn okurlarna kitabn pek yaran dokun
mayacak demektir.
Bununla birlikte tatmin edici olmayan zamanlarda bile eli
miz kolum uz bal kalmayalm. Sosyal adaletsizliin ifa edil
mesi ve ona kar m cadele hl gerekli. Dnya kendi bana
braklrsa daha iyiye gitm eyecek.

549

letiim'den

Biyografi Dizisi
Edward W. Said

Yersiz Yurtsuz
EVREN AYLN LER / 424 sayfa, 16 sayfa albm

OTOBYOGRAF

Henri Troyat

Dostoyevski
EVREN LEYL GRSEL / 443 sayfa

Eric Hobsbawm

Tuhaf Zamanlar
B ir 20. Yzyl H a y at
EVREN SALHA NLFER / 549 sayfa

OTOBYOGRAF