eric hobsbawm

TARH ZERNE

eviren
o sm an aknhay

Eric Ilobsbaw m : 9 Haziran 19 I7'd e Msrn skenderiye eh rin

d e d oan Eric Joh n Ernest Ilob sb aw m . Viyana, Berlin ve Lond
rada renim grd k ten sonra C am bridge niversitesin e girdi.
Daha sonra Londra niversitesi, Cornell niversitesi, E cole d es
lla u tes Etudes e n S cien ces S ociales dahil olm ak zere eitli niversitelerde alt. H obsbaw m 'in dier yaptlarndan balcalar unlardr: Primitive R eb els (1 9 5 9 ), T he J a z z S c en e ( 1 9 5 9 19 89 /1 9 9 3 ), 'The A ge o T R evo lu tio n (1962) [Devrim a, ev. B.
Sina ener, D o st, 1 9 9 8 1, L abouring M en (1 9 6 2 ), In d u stry a n d
E m p ire (1 9 6 4 ) [Sanayi ve m paratorluk, ev. Abdullah Ersoy,
D ost. 1998), Captain S w in g (G eorge K udeyle birlikte) (1 9 6 9 ),
B andits (1 9 6 9 -1 9 8 1 ) |S osyal syanclar, ev. Necati D oru, Sar
mal, 1995), R evolutionaries (1 9 7 3 ), The Age o f Capital (1 9 7 5 )
|Serm aye a, ev. B. Sina ener, D ost, 1 9 9 8 |, The A ge o f
E m pire (1 9 8 7 ) [m paratorluk a, ev. B. Sina en er, D ost,
1 9 9 9 1, E choes o f th e M arseillaise (19909, N ations a n d N ationa
lism sin c e 1780 (1 9 9 0 -1 9 9 2 ) [1780'd en G n m ze M illetler ve
M illiyetilik, ev. O sm an Aknhav, Ayrnt, 1 9 9 3 1, The j\g e o f
E xtrem es (1 9 9 4 ) |Arlklar a, ev. Yavuz A logan, Sarmal,
1996), U n co m m o n P eo p le ( 1998).

Kaynaka N otu:
Eric 1lob sbaw m , Tarih zerine (ev. O sm an Aknhay) Ankara,
1999, Bilim ve Sanat Y aynlan, xiv + 4 5 8 sayfa

eric hobsbawm
TARH ZERNE

eviren
o sm an aknhay

BLM VF. SANAT

BLM VE SANAT YAYINLARI

Birinci Basm: Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 1999

Abacus, 1998
Bu kitabn Trke'deki tm yayn haklan
Kesim Ajans araclyla
Bilim Sanat Yaynlar'na aittir.

Kitabn zgn Ad
On History

Yayna Hazrlayan
Derya Kmrc

Dizgi
llet Ylmaz

Kapak Tasarm
mit mel
ISB N 9 7 5 - 7 2 9 8 - 4 2 - 5
kinci B a sk Bilini ve Saat Y a y n l a n . A n k a r a 2001
B ask ;|

Ajan s-T rk B asn ve B asm A . * Tel: (312) 27K OK 24

BLM VK SANAT YAYINIAR Konur Sok. No: 17/6 Kzlav-Ankara Tel: 417 S9 01

i in d e k il e r

n s z .........................................................................................................vii
1
Tarihin Dnda ve iinde ..................................................................... 3

2
G em i D u y g u s u ..................................................................................... 17

3
Tarih Bize ada Toplum lar
H a kk n da N e A n latab ilir? ....................................................................39

4
) leriye Bakmak: Tarih v e G e le c e k .....................................................57

5
Tarih ilerlem e Kaydetti m i ? ............................................................... 85

6
Toplum sal Tarihten
T o p lu m u n T a r i h i n e .............................................................................. 107

7
T arihiler ve ktisatlar: I ................................................................. 141
8
Tarihiler ve ktisatlar: I I ................................................................165

9
P a r tiz a n lk ...............................................................................................189
10

Tarihiler Karl M arx'a

N e B o r lu d u r? ...................................

215

11
M arx ve T a r i l .......................................................................................241

12
Btn Halklarn Bir Tarihi V a r d r .................

263

13
Britanya Tarihi ve A n n a le s ...............................................................273
14
Anlatnn C anlanm as z e rin e

.............. ............................ 283

15
O rm an d a Postm o d e rn iz m ...................................................................293

16

Aadan T a r ih .....................................................................

307

17
A vrupa'nn T u h a f T a r i h i .............................................

18

Tarih Olarak B u g n ..........................................

329
345

19
Rus Devrimi'nin Tarihini
Yeniden Y azabilir m iy iz ?

..................................................365

20

Barbarlk: Bir K ullanm K la v u z u ......................................

383

21
Kimlik Tarihi Yeterli D e ild ir.........................................................403

22
"K om nist M anifesto'V a G i r i ........................................................421

Dizin

.....................................................................

445

ONSOZ

Felsefe kafas en az olan tarihiler bile kendi k o n u la n

h a k k n d a genel d ncelerd e taklp k a lm ak tan ko lay kolay
ku rtulam azlar. H atta b undan ku rtu la b ile c e k hale geldikleri z a
m a n da bu y n d e cesaetlen dirildiklerin den pek sz edilem ez,
nk bir tarihi, ya ilerledike says a rtm a eilim i gsteren
konferans ve se m p o z y u m la ra katlmas d o ru ltu su n d ak i d a v e t
leri k arla m a y a alrken, ge r e k a ra trm a la r y ap m a k ta n sa
g en e llem e le rle du rum u idare etm e yo lu n u sem ey i daha kolay
bulm aktadr. N e olursa olsun, am zdaki ilgi da ha ok tarihin
k av ram sal ve m e todolojik so runlarna dn k t r. H em en her
e ilim deki k uram clar, sakin sakin asli k aynaklarnn zen
gin ayrlarnd a otlayan ya da birbirlerinin yaynlaryla gevi

vii

T a rih z e rin e

getiren barl tarihi srlerinin etrafnda d n p d u r m a k ta

drlar. Bazen en az sava insanlar bile kendilerini h e d e f alan
saldrganlarla y z yze g e lm ek zorunda kalabilirler. A n cak bu
ta rihiler -onlarn arasnda u a nd a o k um ak ta o ld u u n u z s a tr
larn yazar da b u lu nm ak tad r- en azndan birbirlerinin y a z la
rn ele alrken sava bir ruh haliyle hareket etm ezler. O y sa
en grkem li a k a d em ik arp m alarn bir ksm kesinlikle o n la
rn sava alanlarnd a gereklem itir. Bunun iindir ki, elli y l
dr m eslekte olan birisinin, zam ann ak iinde kendi konusu
zerine birtakm d n c e le r retmesi artc deildir. te u
an elinizde tuttu un uz m a k a le le r d erlem esind e bia ra ya g e tiri
len m etinler bu dn c e le re k tutmaktadr.
Bu metinlerin bir ksm sistematik bir yapda olm asa ve k
sa grnse bile (ki ounun uzunluu elli dakikalk bir k o n u
m ada anlatlabilecek eylere gre ayarlanmtr), yine de bir d i
zi btnlkl problem le b o um aya adaydr. Sz konusu p r o b
lemlerin birbiriyle rten trde olduklarn syleyebilirim.
Birincisi, ben tarihin gerek toplum daki gerekse politikadaki k u l
lanlma -ve ktye kullanlma- biimleri ile dnyann anlal
mas ve -um arm - yeniden ekillendirilmesiyle ilgileniyorum.
Daha zglletirip ifade etm ek gerekirse, ben bu m etinlerde ta
rihin baka disiplinler, zellikle de sosyal bilimler asndan ta
d deeri tartyorum. Yani, bu ilerlemedeki m akalelere, y u
karda dile getirm eye altm lde benim uratm z a n a
atn reklamlar da diyebilirsiniz. kincisi, bu metinler, tarihiler
ve gem iteki olaylar inceleyen dier okullu aratrm aclar a ra
snda yaananlar konu almakta; dolaysyla, rnein postnodernizm ile kliometri* (cliom etrics) hakkndaki tartmalarda
gzlendii gibi, eitli tarihsel eilimler, m odalar ve m d a h a le
lerle ilgili aratrmalar ve eletirel deerlendirm eleri k a p s a m a k
tadr. ncsii. bu metinler benim tarih anlaymla ilgilidir:

*) tarihsel verilerin an aliz e d i l m e s i n d e m a t e m a t i k ve islalstik y n t e m l e r in i n ,

z e llik le d e b i lg isa y a r la r n k u lla n lm a s, (.n.)

 nsz

ix

baka bir syleyile, tm ciddi tarihilerin yzlem eleri gereken

temel sorunlarla, bu srete en yararl biim oldu un u d n d
m tarihsel y orum la ve ayrca yazm o ld u um tarihin benim
yam daki, benim gibi bir yetim e tarzna, inanlara ve hayal d e
neyim ine sahip bir adam n hedefleriyle hangi alardan ilikili
oldu uy la ilgilidir. Dolaysyla bu kitab okuyanlar, her m a k a le
nin u ya da bu ekilde ve lde bu konularn hepsiyle ilintili
olduunu herh ald e kolaylkla greceklerdir.
Benim bu konularla ilgili grlerim m akaleleri okuduka
aka ortaya kacaktr. Yine de bu kitabn iki tem asna daha
fazla aklk kazandrabileceim d ncesiyle bu noktada bir
ka ey eklem eyi isliyorum.
Bu kitabn temalarndan birincisi, yazarlar benim d e d o st
larm ve m eslektalarm olan kiiler tarafndan kalem e alnm
bir kitabn baln kullanacak olursam , tarih h a kkn d a ki h a k i
kati a n la tm a kla ilgilidir.1 Ben tarihilerin aratrdklar eyin
ge r e k olduu grn hararetle savunuyorum . Tarihilerin
balang yeri olarak almalar gereken nokta (tek tek kiiler
olarak dnldklerinde bu noktadan ne k adar uzak olurlarsa
olsunlar), saplanabilir olgu ile kurgu arasndaki, kantlara d a y a
nan ve kantlanm aya ak tarihsel sap tam alar ile kantlara d a
yan m ay an aklam alar arasndaki tem el ve -tarihilerin g z n
de- kesinlikle merkezi bir yere sahip olan ayrmdr.
N esnel gereklie ulalabileceini redd etm ek son 011 yllar
bo yu nca kendilerini solda gren insanlar arasnda bile y a y gn
laan bir grtr, nk olgular diye adlandrd m z eyler
ancak temel kavram larn ve bunlarn erev esin de form le edi
len problem lerin bir fonksiyonu olarak vardr. Bizim inceledii
m iz g e m i sadece zihinlerim izde ekillenen bir kurgudur. Bu
tr kurgularn hepsi (mantkl llerle y a d a kantlarla d e ste k
lensin ya da desteklenm esin) ilkesel olarak dierleri kadar

I) Joyce Appleby. Lyn Hum ve Margaret Jacob. Telling the Truth about His

tory (New York. 1994).

T a rih z e rin e

geerlidir. Duygusal bakm dan gl bir inanlar sisteminin

paras olduu srece, yeryznn yaratlyla ilgili olarak In
c il'd e yaplan aklam ann doa bilimlerinin ortaya att baka
bir aklam adan daha aa ve deersiz olduuna karar v e rm e
nin ilkesel olarak galiba hibir yolu yoktur: B u nlar sadece b ir
birlerinden farkl olan aklamalardr. Bundan kuku lanm ay a
ynelik her eilim pozitiv izm dir ve am pirizm dnda hibir
terim bundan daha kapsaml bir dlam aya iaret etmez.
Ksacas ben. olan eyler ile yle olmayan eyler arasn da
ki ayrm olm a da n tarihin de o lam ayacana inanyorum. R om a,
Pn savalarnda K artaca'y yenilgiye uratm ve yok etm itir,
bunun tersi olmamtr. D orulanabilir verilerden (ki yalnzca
fiilen gerekleen olaylar deil, insanlarn bu olaylarla ilgili d
nceleri de bu verilerden saylr) setiimiz rnekleri nasl to p
layp yorum ladm z burada tam am en apayr bir konudur.
G erekte ok az greci, en azndan H iller'in Yahudi so y k
rmnn gerekleip gereklem edii gibi konularda, karar v e r
me noktasna geldii zam an tam am en kendi inanlaryla tavr
alm a cesaretini gsterebilir. H er koulda, greciliin tarihteki
yeri m ahkem e salonlarnda olduundan daha arlkl deildir.
Bir cinayet davasndaki sann sulu olup olm ad, geerli g
rlen pozitivisi kantlarn -eer bu tr kantlar varsa- d e e rle n
dirilmesine baldr. Kendilerini sank sandalyesinde bulan m a
sum okurlar tabii ki kendi aleyhlerindeki bu tr kantlarn g ste
rilmesini isteyeceklerdir. Postm odern bir sav un m a izgisine
bavuranlar ise sulu olanlarn avukatlar olacakr.
kinci tez. benim de bal olduum Marksist tarih yakla
m hakkndadr. Kesin olm a m a kla birlikte ben bu etiketten so n u
na kadar vazgem em . Ma x olm asayd benim iimde tarihe k a r
zel bir ilgi domazd. nk. 1 93 0 'lu yllarn ilk yarsnda
m uhafazakr bir A lm an G ym n a siu m unda retildii ve yine
L o n d ra daki bir gram er okulunda hayranlk d u ydu u m bir libe
ral m drn syledii gibi, insana esin veren bir alan deildi ta
rih. Max olm asayd yaam m profesyonel bir akad em ik tarihi

 nsz

XI

olarak k a z an m a noktasna herhalde kesinlikle gelm ezdim . B e

nim aratrma konularm sem em e n eden olan ve b k o n u la r d a
ki y azm a biimimi esinlendiren. M arx (ve gen M arksist r a d i
kallerin faaliyetleri) olmutur. H e r ne k a d a r M a r x in tarih k o n u
sundaki yaklamnn byk ksmnn pe atlmas gerektiini
d n yo r olsam bile, Japonlarn sen sei dedikleri byle bir a d a
ma. insann den em eyecek bir bor duy du u bir etellektel u s
taya du y d u u m , eletirel, am a bir o k a d a r d a derin saygm d ile
getirmeyi bundan sonra da srdreceim . Anlalaca zere,
buradaki m etinlerde okuyacanz ihtiyat paylaryla birlikle,
M a rx in m ateryalist tarih anlay n. d rd nc yzyln b y k
bilim adam bni H a ld u n 'u n aadaki szleriyle niteledii e
kilde tarih alannda im diye kadar ortaya k m olan en iyi k
lavuz olarak grm eye devam edeceim :
insan loplmuun. veya dnya uygarlnn: ... o toplumun
doasnda gerekleen deiikliklerin; bir grup insann dier in
sanlara kar gerekletirdikleri ve eitli byklkteki krallk
lar ve devletlerin kurulmasyla sonulanan devrimlerle ayak
lanmalarn; ister geimlerini salamay isterse eitli bilim ve
zanaat alanlarnda ilerlemeyi dnsn, insanlarn yrttkleri
eitli ilerle uralarn; ve genelde toplumun kendi doas ge
rei urad tm kkl dnmlerin yazl kayd.2
M ateryalist tarih anlay , aratrm a alan m odern k a p ita
lizmin ykselii ile dnyann A v ru p a daki O rta an so nu ndan
itibaren grd kkl dn m ler olan benim gibi insanlar iin
kesinlikle en iyi klavuzdur.
Peki. M arksist tarihi , Marksist olm a y a n bir tarihiden
tam olarak nasl ayrlr? inde b u lu n d u u m u z yzyln biiyk
ksm n onlarla geirdiim iz sekiiler din savalarnn her iki

2) A k t. C h a r l e s Issaw i (d er. ve ev.). A n A rab P hilosophy o f H istory: S e le c ti

o n s fr o m the P rolegom ena o f Ihn K haldun o f T u n is (1332-1406) ( L o n d r a .
1950). s. 2 6 - 2 7 .

X II

T a rih z e rin e

tarafnda yer alan ideologlar, bu srete ok net ayrm izgileri

ve ztlklar y erletirm eye almlardr. rnein, bir yandan,
artk dalm bulunan Sovyet Sosyalist C u m h u riy e tle r Birli inin yetkilileri, fiilen bir K om nist Partisi yesi olarak ta
nn m a m a ve M arx ve E n g e ls in T oplu E s e rle ri'nin ngilizce b a
sm nn editrlerinden birisi o lm a m a ram en, kitaplarm n h i
birinin Rusaya evrilm esine izin verm eye cesaret e d e m e m i
lerdi. nk onlarn ortodoks kriterlerine gre benim y a p tla
rm M arksist deildi. b r yandan ve daha yakn z a m a n la r
da, im diye kadar benim A rd k la r a adl alm am ev ire
rek yaynlam ay isteyecek tek bir sa y g n F ransz yaync da
ortaya kmad. B un un iin ileri srecekleri gereke de, h e r h a l
de, bu kitabn Parisli okurlara, ya da daha b yk bir ihtimalle
e er evrilm i olsayd kitabn deerlendirm esini yapm ay b e k
leyenlere, ideolojik adan ok sarsc geleceidir.
Bununla birlikte, buradaki m akalelerim le g ste rm e y e a l
acam gibi, gem ii so rgulayan bir disiplinin tarihi, o n d o k u
zuncu yzyln sonundan beri ve en azndan 1970li y llarda t a
rih yazm m anzarasndaki entellektel bulutlar da lm a y a b a
layana kadar, ayrlklardan ziyade birlemelere yakn b ir tarih
olmutur. F ra n sa daki Annede s* okulu ile B rita n ya daki M a rk
sist tarihiler arasndaki paralellik sk sk dikkat ekilen bir
noktadr. Her iki taraf da, farkl birer entellektel so ya acna
sahip olsa ve en nde gelen yandalarnn politikas ayn o lm a k
tan uzak kalsa bile, birbirlerini benzer bir tarihsel projeye giri
mi birer ekol o larak g ryordu. Bir zam anlar yalnzca ve y a l
nzca M arksizm le, halta benim vulgar M a rk siz m d iye a d la n
drdm (bkz. bu kitapla s. 219-221) eilimle zdeletirilen
y oru m la r g eleneksel tarihe olaanst llerde szm d u r u m
dadr. Bundan yarm yzyl nce, en azndan B rita n y a da,
*) A dn L cien F c b v r c ile M a rc B l o c h un I 9 2 9 d a S t r a s b o u r g 'd a k u r d u k l a r
tarih d erg isi A nnales: E conom ies. Societies, C ivilisations'dan alan bu o k u l,
o lay larn tarih i" d e n e b i l e c e k a k m n te s in e g e m e y i , ierik ve y n t e m b a k
m n d a n yeni bir tarih b ilim in i y e r le tir m e y i h ed efliy o rd u , (.n.)

 nsz

xiii

A vrupa O rta and a teolojik araf kavram nn, en iyi biimde,

kilisenin e k o n o m ik tem elinin az saydaki zengin ve gl so y
lularn h ediyelerine d ay anm aktan kp, daha geni k ap sam da
bir finansal tem ele kavum asyla aklanacan ancak M arksist
bir tarihi ileri srebilirdi. Peki, O x fo r d in nde gelen Orta
a uzm an larn dan Sir Richard S o u th e rn i ya da onun 1980li
yllarda bu izgide grm olduu bir kitap yazan Jacques Le
G o f f u, M a r x n -politik olm asa bile- id eolojik bir takipisi ve
sem patizan snfna kim sokabilirdi?
Ben tarih disiplinindeki ekollerde grlen bu ya knla m a
nn elinizdeki denem elerin teme! tezlerinden birisinin, yle ki,
tarihin btnlkl bir entellektel projeye balandnn ve d n
yann bug nk haline nasl geldiini a n lam akta bir hayli ilerle
me kaydettiinin sevindirici bir kant olduunu dnyorum .
Doal olarak, bu iki taycnn yk her ne kadar kark ve e k
sik tanm lanm olsa da, Marksist tarih ile M arksist-olm aya ta
rih arasnda ayrm yaplam ayacan ya da yaplm am as gerekti
ini ileri srm eyi istemem. M a rx in geleneini izleyen tarihiler
(stelik bunlarn iine kendilerini o isimle adlandranlarn hepsi
dahil deildir) bu kollektif abaya nem li bir katk yapmlardr.
Fakat tarih disiplinindeki ilerlemeleri yalnz onlarn salam ad
d a aktr. A yrca onlarn -ve bakalarnn- alm alarn, ken
dilerinin ya da bakalarnn kendi yakalarna taktklar politik
etiketlerle d eerlendirm em eye de dikkat etm ek gerekir.
E linizdeki derlem ede biraraya getirilm i olan denem eler,
otuz yl akn bir sre iinde deiik zam anlard a, asl olarak
ko nferan slara ya da sem pozyum lara sunulan ko nu m a m etinle
ri ve tebliler, bazen zel akadem ik g iriim lere verilen m a k ale
ler ya da kitap deerlendirm eleri, arm a an kitap ve derlenen in
celem e yazlar eklinde kalem e alnmtr. T m bu yazlarm
hazrlarken gz nnde tuttuum ok ur kitlesi ise, esasen n iv er
sitelerde toplanm bulunan genel izleyiciler ile profesyonel ta
rihileri ya da iktisatlar kapsayan uzm an gruplarna k a d a r ge
ni bir yelpazede deiiklik sergilemektedir. 3.. 5., 7., 8., 17. ve

xiv

T a rih z e rin e

19. blm ler burada ilk defa yaynlanrken, bunlar iinde y a l

nzca 17. blm n bir versiyonu, yllk A lm an H isto rikerta g yla balantl bir konferans metni olarak A lm a n ca ka le m e aln
m ve D ie Z e it'la yaynlanm tr. 1. ve 15. b l m ler ilk kez
N e w York R eview o f B o o k s' ta, 2. ve 14. blm ler tarihsel d e e r
lendirme yazlar olarak P a st a n d P re se n tta, 4., 11. ve 20. b
lm ler N ew L eft R e v ie w ' lU\, 6. blm A m erikan S anatlar ve Bi
limler A k a d e m i s n in dergisi olan D a e d a lits'ta, 10. ve 21. b
lm ler U N E S C O nun desteiyle yaynlanan D io g e n e sde, 13.
blm Bingham ton Ylaki New York Eyalet niversitesi'n in Fer
nand Braudel M e rk e z i'n in bnyesinde hazrlanan R e v ie w d
km ken, 18. blm de bir kitapk olarak Lo nd ra niversite
si tarafndan yaynlanmtr. 9. ve 16. blm lerin o nlar iin k a
leme alnd arm aan kitaplarn (F estsclriften ) ayrntlar, ilgi
li blm lerin banda, g en elde orijinal metinlerin tarihleri ve
gerekli olduu yerlerde ilk yazl nedenleriyle birlikte a klan
mtr. D enem elerin burada yeniden yaynlanm asna izin ver
dikleri iin bu yaynlarn hepsinin yneticilerine teek kr ed i
yorum."5
E..T. H o b sb a w m
L ond ra 1997

*) H o b s h u w m 'm " K o m n i s t M a n i f e s t o yn n s z y a y n c v i m i z e b u k itab n

y k n d a n , d o la y sy la bu nsfiztin y az l n d a n s o n r a iletilm i ve m e l n c e k l e
y e b i l e c e i m i z b ildirilm itir. B iz d e o n u 2 2. m ak u le olarak k itab n s o n u n a y e r
letirm ey i tercih ettik, ( y . n j

TARH
ZERNE

TARH N DIINDA VE NDE

Bu makale. Budapete'deki Orta Avrupa niversitesi'nin

1993-1994 akademik ylnn alnda okunan, baka bir deyi
le, esas olarak Avrupa'nn eski komnist lkelerinden i r eski
SSCB'nden gelen rencilerden kurulu bir toplulua hitaben
kaleme alnan bir konuma metni olarak sunulmu, daha sonra
New York Review of Books'iwr 16 Aralk 1992 tarihli saysn
da "Tarihe Yeni Tehdit" balyla yaynlanm ve baka dille
re de evrilmitir.

Orta A vrupa niversitesinin bu akad em ik ylnn a k o

numasn benim yapm am n istenmesi kendi am dan gerek bir
onurdur. Bu konumay yapm ak bana ayrca tuhaf bir duygu da
veriyor, nk ben, her ne kadar ikinci kuak bir ngiliz aileden
d o m u bir Britanya yurtta olsam da, ayn zam anda bir Orta
Avrupalym. Aslnda, bir Yahudi olduum iin, Orta A v ru
p a daki halklar d ia sp o ra snn tipik yelerinden birisiyim. B e
nim b ykbabam L o n d raya V a ro v a 'd a n gelmi. A nnem ise Viyaalynu. Karm da yle, fakat imdi lalyancay Amancadan
daha iyi konuuyor. Karmn annesi kk bir kzken hl M a
carca konuurm u. Onun ailesinin de, m onari egem enliindeki
yaamlarnn bir dnem inde H e rs e k te bir dkknlar varm.

T iiril z e rin e

Karm ve ben bir keresinde o dkkn grm ek zere, Balkaniar'm o kark ksmnda bl barn hiikm srm ekte olduu
gnlerde M ostar'a gitmitik. Eskiden kendimin de M acar tarihi
lerle baz balantlarm vard. Bu yzden u anda karnzda, ay
t zam anda dolayl bir ekilde ieriden bilisi olan bir yabanc
olarak bulunuyorum. Peki, size ne syleyebilirim?
Size sylem ek istediim ey var.
Bunlardan birincisi Orta ve Dou A v ru p a 'y la ilgili. E er
oralysanz -ki hem en hem en hepinizin oral o ld uunu sa n y o
rum-. stats iki kat belirsizlik tayan lkelerin yurttalarsnz
demektir. K ukusuz belirsizliin yalnzca Orta ve D ou A v ru
palIlara zg bir ey olduunu iddia edecek deilim. Belirsizlik
bugn herhalde her zam ankinden daha evrensel bir durum dur.
Bununla birlikte, sizin ufkunuzun zellikle sisli olduu k an sn
daym. Benim yaadm zam an dilimi ierisinde A v r u p a nn si
zin yaadnz blgedeki her lkesi srekli sava grd, fethe
dildi, igal edildi, zgrln ilan etti ve yeniden igale u ra
d. Bu blgedeki btn devletlerin imdiki tablosu benim d o
d uum zam andaki durum a gre bir hayli deim i halde. D o
d uum gnlerde, haritada Trieste ile Urallar arasndaki blgeyi
kaplayan alanda imdiki yirmi devletten sadece alts vard,
onlar da baka bir ordunun igaline uramam larsa: Rusya, R o
m anya, Bulgaristan, Arnavutluk, Y unanistan ve Trkiye. S a d e
ce alt devlet diyorum , n k 1918'den sonraki A v u s tu r y a y da
M acaristan da H absburg Macaristan! ve A vu stu ry a s'yla kar
latrmak gereklen m m k n deildir. Bu blgedeki baz lke
ler Birinci D n y a S a v a ndan sonra ortaya km, halta bir k s
m bam szln 1989dan sonra ilan etmitir ve ilerinde, ta
rihte m odern anlam yla ba m sz devlet o lm a statsn hibir
zam an k azanm am ya d a ancak ok ksa bir sre (bir-iki yl, on
ya da yirmi yl) iin kazanm , daha sonra yine eski d u ru m la r
na d nm (ve ondan sonra yeniden kazanm ) olan eitli lke
ler de vardr: kk Ballk devleti, Beyaz R usya, U krayna,
Slovakya. M oldova. Slovenya, Hrvatistan. M a k e d o n y a (daha

T a rih in D n d a v c in d e

douya gitm e y e gerek yoktur). Y ugoslavya ve eko slo v a k y a g i

bi baz lkeler benim yaadm dn em iinde ku ru lm u ve d a
lmtr. u anda bir O rta Avrupa ehrinde ya a m a kta olan ya
llarn art arda . ayr devletten kimlik belgesi alm olmas son
derece yaygn bir durum dur. Szgelim i, benim yam daki L em be rg li ya da Czernovvitzli bir insan, sava d nem lerindeki i
galleri sa y m a z sa k , drt devletin e g e m e n li in d e yaamtr;
M u n k a c sl birisi ise, 1938de P odkarpatska R u s un ksa sreli
zerkliini de dahil edecek olursak, be devletin egem enliinde
yaam bile saylabilir. 1919daki gibi d a h a uygar zam anlarda
bu insanlara hangi lkenin yurtta olacaklarn sem e ans ta
nnm olabilir, fakat kinci D ny a S a v a nda sonra da, ya z o r
la topraklarndan atlmalar ya da zorla yeni devletleriyle birle
m elerinin dayallm as ihtimali ok daha fazlayd. yleyse, Orta
ve Dou Avrupal bir insan nereye aittir? K im d ir o? Bu soru o
blgede yaay an ok sayda insan iin gerek bir anlam tam
tr ve ayn anlam bugn de tamaktadr. Bu soru baz lkeler
de bir lm kalm meselesidir, neredeyse tm hukuksal statle
rini ve yaantlarn etkilemekte, bazen de belirlemektedir.
te yandan, daha kollektif baka bir belirsizlik de vardr.
Orta ve Dou A v ru p a nn byk blm, dnyann, diplomatlar
ile Birlemi Milletler uzmanlarnn 1945ten bu yana daha kibar
sfatlarla (azgelim i ya da "gelim ekte o lan gibi, yani g re
ce ya da m utlak anlam da yoksul ve geri olarak) adlandrm aya a
ltklar bu ksm na aittir. Baz bakmlardan iki A vrupa arasnda
keskin bir izgi yoktur; daha ok, K uzey talyadan Alpler b o
yunca K uzey F ra n sa ya ve Alak lk e le r'e k ad ar uzanan, daha
sonra M an D eniziden ngiltereye devam eden, A vru p a 'n n
ek on o m ik ve kltrel dinamizminin ana da silsilesi ya da srt
diye adlandrabileceim iz blgenin do u sun a ve batsna doru
inen bir m eyilden sz edebiliriz. Bu meyil, hem O rta an tica
ret yollarnda ve gotik mim arinin dalm haritasnda, hem de
A vrupa Topluluu iindeki blgesel G S M H rakam larnda izle
nebilir. Aslnda bu blge bugn de A vrup a T o p lu lu u nun

T a rih z e rin e

omurgasn oluturmaktadr. Yine de, "ileri A v r u p a y "geri"

A v ru p a 'd a n ayran bir tarihsel izgiden sz edilebildii kadary
la, bu izginin kabaca H absbug m paratorluunu ortasndan
kestiini syleyebiliriz. nsanlarn bu konularda hassas o ld u k la
rn biliyorum. Lyublyana kendisini uygarln merkezine, diye
lim sk p ten, Budapete de Belgrad'tan daha yakn gryor:
P a g taki imdiki hkm et de D o u yla ilikilendirilne k o rk u
sundan dolay O rta A v ru p a h diye anlm ak bile istemiyor, yal
nzca B atya ait olduu grnde srar ediyor. B ana sorarsanz,
Orta ve Dou A v ru p a daki hibir lke ya da blge kendisinin bu
merkezde olduunu dnmemitir. Hepsi de, hatta korkarm
Viyana, Budapete ve P ra g n eitimli orta snf bile, gerekten
nasl ileri ve modern olacaklarn gsteren bir model aray iin
deyken baka yerlere bakmlardr. Evet, bu insanlarn hepsi de,
tpk Belgrad ve R usuk entellektellerinin baklarn Viyan a ya evirmeleri gibi, gzlerini Parise ve L o n d ra ya d ik m ile r
di. Oysa en ok kabul gren standartlarla dahi, bugnk ek
Cum huriyeti ile bugnk A v usturyann baz blgeleri zaten A v
rup a'n n gelikin sanayilemi blgesinin bir parasn oluturu
yordu. Dolaysyla ortada Viyana, Budapete ve P rag n kltrel
adan kendilerini baka ehirlerden daha aa hissetmeleri iin
hibir geerli neden yoktu.
O n d o k u z u n c u ve yirm inci yzyllardaki geri ka lm lk e
lerin tarihi, taklit y o lu y la da h a ileri d nyay y a k a la m a y a a l
mann tarihidir. O n d o k u z u n c u yzyld a Ja p o n la r ken dilerine
model olarak A v r u p a y alrken, kinci D n y a S a v a ndan
k m Bat A vrupalIlar da A m erikan ek on o m isin i taklit e d i
yorlard. O rta ve D ou A v r u p a nn yirm inci y zy ldak i h ik
yesi, genel bir tarifle, birbiri ard sra eitli m odelleri iz le y e
rek ve hepsinde de baarsz olarak bakalarna y etim e y e a
lmann hikyesidir. O rtaya kan lkelerin o u n u n yeni ku
rulduu 1918den sonra ben im se n e n model Bat d em o k ra sisi
ve e k o n o m ik liberalizmdi. Bakan W ilson ( P r a g ta hl onun
adn tayan bir ana d ura k var m?), kendi y o lla rn d a ilerleyen

T a rih in D n d a v c in d e

Boleviklei saym a z sa k, bu blgenin b alca aziziydi. (A slnd a

B olev ik lein de yabanc m odelleri vard: R ath enau ve Henry
Ford.) F a k a t bu m odel ie y aram ad ve 1920lerle 19 3 0 lu yl
larda h e m politik hem e k o n o m ik a n la m d a kt. B y k
B unalm , s o n u n d a e k o s lo v a k y a daki ok uluslu dem ok rasiyi
bile ykacakt. Bu blgedeki lkelerin bir ksm d a h a sonra, k
sa bir sre iin, 1930lu yllarn e k o n o m ik ve politik baar r
nei gibi g r n e n faist m odeli d e n e m ile r ya da onunla flrt
etm ilerdi. (N e d e n se hepim iz N azi A lm a n y a sn n B y k Bun a lm atlatm ak ta baarl olduunu u n u tm a y a eilim liyiz.)
So n u ta biiyk bir A lm an eko n o m ik sistem ind e b tnle m e de
ie y a ra m a m . A lm an y a yenilmiti.
1945ten sonra bu blgedeki lkelerin ou, z nd e p lan
l sanayi devrim i araclyla geri kalm tarm lkelerini m o
dernletirm eye ynelik bir proje olan B olev ik m odeli setiler
ya da se m e k d u ru m u n d a kaldlar. D olaysyla bu projenin im
di ek C u m huriyeti olan ya da 1989a ka d a r D em ok ratik A l
man C u m h u riy e ti adn tayan topraklarla asla bir ilgisi yoktu,
fakat o z a m a n la r blgenin byk blm iin -SSC B dahil ol
m ak zere- geerlilik tad bir gerektir. im di burada. B o l
evik sistem inin, sonunda kendi k n getiren ek o n o m ik
eksikliklerini ve kusurlarn, hele Orta ve Dou A v r u p a ya e m
poze edilen, day anlm az, giderek daha k atlanlm az olan politik
sistemlerini y eniden anlatm am a gerek yok. A yrca, zellikle
Jo se f S ta lin in d em ir anda, eski S S C B h alklarna ektirilen
inanlm az aclarla skntlar hatrlatm am hi gerekm iyor. Yine
de k end im i, pek ounuzun sy leyeceklerim den h o la n m a y a
canz b ilm em e ram en. Bolevik m odelinin 1918 de m o n a r
ilerin dalndan sonra uygulanan d i e r m od ellere kyasla bir
noktaya k a d a r daha iyi olduunu ifade etm ek z o ru n d a hissedi
yorum . zellikle blgenin daha geri lkelerinin (diyelim , Slovakya ve Balkan yarm adasnn byk bl ntn n) sradan
yurttalar asndan bakldnda, o d nem i herhalde tarih leri
nin en iyi d nem i diye tanm layabilirim . B olevik m odelinin

T a rih z e rin e

km esinin nedeni, ek ono m ik adan sistemin g iderek kat ve

ilemez lale gelm esi, zellikle de -entellektellerin zg n a
lmalarn bom ann dnda- eko no m ik yenilikler g e r e k le
tirm ekte ya da bu tr yeniliklerden yararlanm akta fiilen ba a r
sz kalm asyd. stelik, dier lkelerin sosyalist lk elere k y a s
la ok d a h a fazla maddi ilerleme kaydettiklerini blge h a lk la
rndan saklam ak szcn tam anlamyla olanakszd. Baka
bir dille anlatm ay tercih edersek, Bolevik m odeli, sradan
yurttalar kaytsz ya da d m an c a tutum lar takndklar, ilk
bataki vaatlere rejimin kendisinin de inanc k alm ad iin
km t. A m a hangi adan bakarsanz bakn, bu m odelin en
grkem li k 1989-1991 yllarnda yaand.
Peki, ya imdi? imdi herkesin sarld baka bir model
var: politikada parlam enter demokrasi, e k on om ide serbest p iya
sa kapitalizm inin en u uygulamalar. u andaki biim iyle bu
model gerekte bir m odel deil, asl olarak gem ile kalm olan
eye bir tepkidir. Tabii eer yerlemesine olanak tannrsa daha
ilerlikli bir duru m a gelebilir. Fakat, yeni model bu olana bul
sa bile, 1918den beri yaanan tarihin nda b a ktm zda O r
ta ve Dou A vrup a blgesindeki lkelerin -belki marjinal istis
nalarla- fiilen ilerlemi ve gncellii belirleyen lkeler k u l
bne katlmay baaracaklar olduka kukuludur. B akan R e
agan ile Bayan T h a tc h e r ' taklit etmenin sonularnn, i savaa,
kaosa ve anariye srklenerek harabeye d nm em i lkelerde
bile hayal krc olduu grlmtr. Bu sonulara. R eaganT hatcher modelinin kendi lkelerindeki akbetinin de -ngilizlerin nazik biim de kulland hafifletilmi bir deyile- parlak b a
arlarla dolu olm adn eklemeliyim.
D olaysyla, genel olarak d nldnde, O rta ve Dou
A v u p a h insanlar, gem ite hayal krklna uram , b u g n
lerde m uh te m e le n daha byk bir hayal krkl iinde olan ve
gelecekleri belirsiz lkelerde y a am ay a dev am ed ecekler. Bu
bence ok tehlikeli bir durum dur. D e m e k ki bundan sonra da
insanlar baarszlklar ve gvencesiz du ru m larn dan dolay

T a rih in D n d a v e in d e

sulayacak bililerini arayacaklardr. Bylesi bir ruh halinden

yararlanm as en m uh tem el olan h areketler ve ideolojiler de, en
azndan bu k u ak iin, 19 8 9 dan nceki gnlere herhangi bir b i
im de geri d n m e k isteyenler deil, y abanc d m an l n a d a
yal bir m illiyetiliin ve ho g rszln yol gsterdii h a r e
ketler olacaktr. nk her zam an en kolay ey yabanclar
sulamaktr.
Bylece ikinci ve temel nem deki bir konuya, bir niversi
tenin almasyla, en azndan bu ileyiin bir tarihi ve n iv e r
site hocas olarak beni ilgilendiren ksmyla o k d ah a d orudan
ilintili olan bir konuya geliyorum. Nasl haha eroin m ptellnn ham m addesiyse, tarih de milliyeti, etnik ya da fund a m e n
talist ideolojilerin ham maddesidir. G emi, bu ideolojilerin asli
elerinden birisi, belki de asli esidir. E e r a m a c a uygun bir
gem i yoksa her zaman iin yeniden icat edilebilir. Aslnda,
eylerin doasnda genellikle tmyle uygun bir gem i de y o k
tur, nk bu ideolojilerin meru olduunu iddia etlikleri feno
men, eskiye dayal ya da ebedi olm ayp, tarihsel adan yeni bir
fenomendir. Bu durum , gncel versiyonlaryla (Ayetullah Hum e y n inin slam devleti versiyonunun gemii 1970'lerin b a n
dan daha geriye uzanm az) dinsel fundam entalizm iin geerli o l
duu kadar, ada milliyetilik iin de geerlilik tamaktadr.
G em i merulatrr. Gemi, vnlecek fazla bir eye sahip
olmayan imdiki zam ana daha erefli bir arkaplan sunar. Ben bir
yerde, dus vadisi ehirlerinin antik uygarln inceleyen ve F i
ve T h o u sa n d Years o f P akistan (Pakistann Be Bin Yl) bal
n tayan bir aratrma grdm hatrlyorum. O ysa P akis
tan, baz renci militanlar tarafndan adnn konulduu 19321933 yllar ncesinde akla bile gelm eyen bir isimdi. 194a k a
dar da ciddi bir politik talep haline gelm emiti. Bir devlet olarak
varl ise ancak 1947'ye dayanm aktayd. Yani, M ohenjo Daro
uygarl ile slam abad'n bugnk hkim leri arasndaki ban.
T ruva Sava ile (imdilerde S c h lie m a n n n T ru va Kral Pria m o s 'u n hzinesinin -sadece ilk kez bir ak sergi dzenlem ek

T a rih z e rin e

am acyla olsa bile- geri gel irilmesini talep eden) bugnk A n k a

ra hkm eti arasndaki badan daha fazla olduunu gsteren
hibir kant yoktur. O ysa P akistann 5.000 yl her ko ulda krk
alt yllk P a k ista n dan daha hametli grnmektedir.
Byle bir d u rum d a tarihiler kendilerini b ek le n m e dik bir
ekilde politik aktr roln oynarken bulurlar. Ben tarih m e s le
inin, diyelim nkleer fizikten farkl olarak, en azndan h e rh a n
gi bir zarar verem eyeceini sanrdm. imdi ise verebileceini
biliyorum. Biz tarihilerin almalar, I R A nn kim yasal g b re
yi bir patlaycya evirm eyi rendii atlyeler gibi bo m b a fab
rikalarna dnebiliyor. Bu durum bizi iki ekilde etkiliyor. Bi
zim. genel olarak tarihsel olgulara kar bir so ru m lu lu u m u z o l
duu gibi, zelde tarihin politik-ideolojik adan istism ar e dil
mesini eletirm ek gibi bir grevim iz de var.
Bu sorum luluklardan ilki hakknda birka ey daha syle
meyi gerekli gryorum . Zaten iki gelime sz konusu o lm a sa y
d bu noktann zerinde durm ak zorunda kalmazdm. Birinci g e
lime, g n m z rom anclarnn, yaptlarndaki olay rglerini
kurgudan ziyade yazl gereklere dayandrmalar gibi bir m o d a
nn ortaya km as, bylecc tarihsel olgu ile kurgu arasndaki s
nrn siliklemesidir. Dier gelim e ise. Bat niversitelerinde,
zellikle edebiyat ve antropoloji blmlerinde, nesnel olm a
iddiasndaki tm " o l g u la r 'm basit entellektel kurgular olduu,
ksacas olgu ile kurgu arasnda ak bir farkllk bulunm ad
dncesini ieren postm odernist entellektel m odalarn y k
selmesidir. O y sa olgu ile kurgu birbirinden farkl eylerdir ve ta
rihilerin, h atta bizim aramzdaki en militan anti-pozilivistlerin
gznde bile, olgu ile kurguyu birbirinden ayrm a yetenei ke
sinlikle temel bir nem tamaktadr. Biz olgularmz kendim iz
icat edemeyiz. Elvis Presley lm tr ya da lmemitir. Bu
soru, g venilir kantlar bulunduu kadaryla (ki bazen b u lu n a
bilmektedir), eldeki verilere bakarak ok net biim de y a ntlana
bilir. 1915*te Erm enilere ynelik bir soykrm a giritiini re d d e
den bugnk T rk hkm eti hakldr ya da deildir. ou

T a rih in D n d a v e in d e

tarihi, bir fenom eni yorum lam ann ya da onu tarihin daha geni
balam na oturtm ann farkl yollar arasnda seim yapm ann a y
n derecede kesin bir yolu o lm am asna ram en, ciddi tarihsel
sylem lere bakarak bu katliamn yapldn reddeden grleri
dikkate alm az. Yakn bir zam anda Hindu fanatikler de, g r n
e baklrsa A y od h y a 'd a k i bir cam iyi. M slm an M ool fatihi
Babr H a n n, Tanr R a m a 'n n do du u yeri gsteren kutsal bir
yerde H indulara zorla kurdurmu olduu gerekesine dayanarak
yerle bir etmilerdi. Bu olay zerine Hint niversitelerindeki
m eslektalarm ve dostlarm, (a) on dokuzuncu yzyla kadar hi
kimsenin A y o d h y a 'n n R a m a nn doduu yer olduunu d n
mediini. (b) cam inin zaten ok byk bir ihtimalle Babr Han
zam annda ina edilm em i olduunu sergileyen bir alm a y a
ynladlar. K eke bu almann, olay kkrtan Hindu partisinin
ykselii zerinde olum suz bir etki yaptn syleyebilseydim.
Yine de oradaki meslektalarm, tarihiler olarak, en azndan o
almay okuyabilenlerin ve gerek imdi gerekse gelecekte h o
grszlk politikasna m aruz kalan ve kalacak olanlarn yarar
lanabilecekleri bir ekilde kendi stlerine den grevi yerine
getirmilerdi. yleyse biz de kendi stm ze deni yapalm.
H og r s zl k ideolojilerinin ok az, kendilerini destekle
yen hibir kantn bulunmad basit yalanlara ya da kurgulara
dayanr. Tarihe hangi adan bakarsanz bakn. 1389'da T klerin Srp savalar ile onlarn mttefiklerini yenilgiye urattkla
r bir K o so va sava olm u ve bu sava Srplarn belleinde d e
rin yaralar brakmtr. Fakat bu olayn, imdi o blgenin n fu
sunun y zd e 9 0 n oluturan Arnavutlarn ezilm esini hakl
karacak bir gerekeye dntrlm esini ya d a Srplarn bu top
raklarn aslnda kendilerine ait olduu iddialarnn doruluunu
kim onaylayabilir? rnein D anim arka, on birinci yzyldan
nce DanimarkalIlarn yerleip hfkim olduklar, hep D anelaw
olarak bilinegelen ve ky isimlerinin bile Filolojik adan hl
D anca olduu Dou ngilterenin byk ksm zerinde hak ta
lep etm em ektedir.

T a rih zerin e

Ta ihi ideolojik adan istismar edilmesinin en yaygn bi

imleri. yalanlardan daha ok anakronizm e dayanm aktadr. Y u
nan milliyetilii, M a k e d o n y a 'n n tam am nn aslnda Y u nanl
lardan olutuu ve Byk skender'in babasnn -M ak ed on ya
Kral- Balkan yarm adasndaki Y unan topraklarnn hkim i h a
line geldii gnlerden beri bir Yunan ulus-devletinin paras ol
duu gerekesiyle, M a k e d o n y a nn kendi adna sahip o lm a h a k
kn bile reddetmektedir. Kukusuz M ak e d o n y a 'y la ilgili olan
her ey gibi bu da salt akadem ik olm ayan bir konudur, yine de
bir Yunanl entellektelin ortaya kp bu iddiann tarihsel a
dan bakldnda sama olduunu sylemesi gerekten cesaret
ister. Milattan nce drdnc yzylda bir Y unan ulus devleti
olm ad gibi. Yunanllarn, hepsini birden kucaklayan tek bir
politik oluum da yoktu. M akedonya mparatorluu bir Yunan
ulus devletine de baka bir m odern ulus devlete de b e n z em iy o r
du. Kald ki antik Yunanllarn MakedonyalI hkim lerini (onla
rn daha sonraki Romal hkimlerini grdkleri gibi), kukusuz
son derece kibar ya da ihtiyatl bir ekilde olsa bile. Yunanllar
olarak deil de, barbarlar olarak grm olmalar ihtimali o ld u k
a yksektir. stelik M akedo nya, tarihsel adan birbirlerinden
ayrlmaz derecede i ie gem i bir etnik topluluklar karmdr
(yoksa hi kim se Franszlarn kark m eyve salatasna m a c e d o
ine ismini vermeyi akl etmezdi) ve oray tek bir m illiyetle z
deletirm eye ynelik giriim ler kesinlikle doru olamaz. Tabii,
adil olmak gerekirse, g m en M akedon milliyetiliinin en k o
yu temsilcileri de ayn nedenden dolay (H rvatistandaki tm
yaynlarn Byk Z v o n i m ii bir ekilde Bakan T u d jm a n n
alas gsterm eye almalar gibi) ciddiye alnmamaldr. Fakat.
Z agreb niversitcsinde kendi arkadalarm olarak isimlerini
anm aktan gurur duy du u m cesur insanlar bulunsa bile, ulusal
taih ders kitaplarn hazrlayan mucitlere kar du rm ann kolay
olm ad da ortadadr.
Tarihin yerine mili ve icad ko ym aya yn elik bu ve b u n
dan baka giriim ler sadece kt entellektel a ka la r olarak

T a rih in D n d a v e i in d e

13

geitirilm em elidir. Zira, Japon yetkililerin Jap on larn in d e

ki savann kendi o kullarnda k ullanlacak arndrlm bir v e r
siy onunun ben im se n m e sin d e srar ettikleri zam an ok iyi b il
dikleri gibi, okul kitaplarna nelerin gireceini bu tr insanlar
belirleyebiliyorlar. Mit ile icat, bugn kendilerini belli bir etnik
kkenle, d inle, devletlerin gem iteki y a d a im diki snrlary
la ta n m la y a n gruplarn izledikleri, belirsiz ve istikrarsz bir
d n y a d a Biz te k ile r'd e n farkl ve daha iyiyiz. diyerek bir
kesinlik y a k a la m a y a altklar kim lik politikasnn zn
o luturm aktadr. Bunlar bizim niversitelerdeki dertlerim izdir,
nkti bu mitleri v e icatlar form le ed e n kiilerin hepsi e itim
li insanlardr (gerek laik okullardaki gere kse din okullarndaki
retm enler, profesrler -um arm ou deildir-, gazeteciler,
televizyon ve radyo programlar hazrlayanlar, vb.). B ug n bu
insanlarn ou niversiteyi bitirmitir. B ir k o n u d a yanla
d m eyin. Tarih, atalarn bellei ya d a k o lle k tif g e len ek d e il
dir. T a rih , insanlarn din adam lar, retm en ler, tarih kitap lar
nn yaz a rla r, dergi m akalelerinin editrleri ve televizyon p ro g
ram larnn hazrlayclarndan rendikleri eydir. Kendi s o
rum lu lu klarn akllarnda tutm ak (ki bu, her eyden nce, ii
m izde yle du y g u la r olusa bile kim lik politikasnn tu tk u la rn
dan uzak k a lm ak dem ektir) tarihiler asndan ok nem lidir.
Ne de olsa biz de insanz.
Sorum lu lu u u nutm am ann ne k a d a r ciddi bir durum o la
bilecei. srailli yazar A m os E lo n 'u n son zam a nla rda y a y n la n
m. H itle rin Yahudilere ynelik soyk rm nn srail devletinin
varln m eru klan bir mite d n t r lm e biimini konu alan
bir m ak alesind e grlebilir. Bundan fazlas da udur: Sac bir
hkm etin iktidarda olduu yllarda bu soykrm . srail d e v le
tinin kimliini ve stnln kutlayan bir ulusal trene v e r e s
ini ulusal inanlar sisteminin ( T a n r f nn yan sra) temel e le
rinden birine dntrld. H o lo c a u st kavram n n bu ekilde
d n m e uram asnn evrimini takip ed en Elon, sraildeki
yeni i Partisi h km etinin Eitim B a k a n nn dncelerini

14

T a rih z e rin e

paylaarak, tarihin artk ulusal mitten, ritelden ve p olitikadan

ayrlmas gerekliini ileri srm ektedir. Yahudi olsam bile sra
illi olm ayan birisi olarak bu k o n u d a herhangi bir g r belirt
m iyorum . Y ine de bir tarihi olarak E lo n un bir g z le m in e
zlerek dikkat e km eliyim : S oykrm la ilgili bilimsel tarih y a
zm na yaplan katklar (ister Yahudilerin isterse Yahudi o lm a
yanlarn kalem inden k m olsun), ya H ilb e rg in byk yapt
gibi braniceye ev rilm em i ya da ok byk bir g e cik m ey le,
bazen de editoryal eklem elerd eki inkrlarla birlikte a k ta rlm
tr. O ysa soykrm anlatan ciddi tarih yazm rnekleri, s z c k
lerle anlatlam az bir trajedinin boyutlarn k ltm e k gibi bir
gayretin iinde olm am lar, sadece merulatrc bir m ite kar
cephe almlardr.
Yine de bu hikye bizim nm ze bir um ut kaps a m a k
tadr. nk burada mitolojik ya da milliyeti tarihin ieriden
eletirildiini gryoruz. Ben bu rnekte, srail'in kuruluunun
tarihinin. srailde asl olarak devletin ortaya kndan sonraki
krk ylla ilgili bir ulusal propaganda ya da Siyonist polem ik
m alzem esi yaplm as saplantsndan vazgem e eilim ine dikkat
e k m e k istiyorum. Ayn duru m u rlanda tarihinde de fark e tm i
tim. rlanda'n n by k blm nn bamszln k a z a n m a s n
dan sonraki yarm yzyldan bahseden rlandalI tarihiler, artk
kendi adalarnn tarihlerini bir ulusal kurtulu harekeli m itoloji
si erevesinde kurmuyorlard. rlanda tarihi, gerek rlanda
C u m h u riy e ti'n d e gerekse K uzey rlandada, kendini zg rletir
meyi baard hayli parlak bir dnem d en gem ektedir. A ncak
bu hl politik ierimleri ve riskleri olan bir konudur. Bugn y a
zl olan tarih, Feianlardan IR A 'y a kadar uzanan, hl silahlar
ve bom balaryla eski mitler adna savaan eski gelenekten ayrl
maktadr. lkelerinin tarihinin sarsc ve oluturucu b y k anla
rnn yaratt tutkulara kar koyabilecek yeni bir kuan yeti
mi olmas, tarihilerin gzn de gerek bir umut dr.
Yine de durum un dzelmesi iin kuaklarn gelip g e m e s i
ni bekley em ey ece im iz ortadadr. Biz ulusal, etnik ve dier

T a rih in D n d a v e in d e

15

mitlerin o lu tu ru lm a sn a , tam da bu olum a s recind e kar koy

malyz. V e bu tutum um uzun bizi poplerlelirm eyeeei de ba
tan bilinmelidir. ekoslovakya C u m h u riy e tinin kurucusu T h o
mas M asaryk, politikaya. eklerin ulusal m itinin nem li bir d a
yana olan Orta a elyazmalartnn d zm ece m etinler o ld u u
nu zlerek a m a kesinlikle tereddt etm eden kantlayan birisi
olarak girdii zam an pek popler bir insan deildi. Ne var ki bu
yaplm ak d urum undayd ve sizin iinizden k a ca k olan tarihi
lerin de ayn ekilde davranacan um uyorum .
Benim size tarihilerin grevi hakknda sy le m e k istedikle
rim bu kadar. A m a szlerimi bitirmeden nce bir eyi daha h a
trlatmak isliyorum. Siz, bu niversitenin rencileri olarak, a y
rcalkl insanlarsnz. htimaldir ki, sekin ve prestijli bir k uru
mun mezunlar olarak, eer tercih ederseniz to p lu m d a iyi bir sta
tye kavuacak, baka insanlardan daha iyi bir kariyere ulap
-kukusuz baarl iadamlar kadar olm asa bile- daha ok k a z a
nacaksnz. te bu noktada size, bir niversitede ders vermeye
baladm zam an kendi hocamn bana sylediklerini aktarm ak
istiyorum: B urada karnzda duran insanlar sizin gibi parlak
renciler deildir. Onlar, snavlarda iyi notlar alm ayp srekli
sklan, snav ktlarnn hepsi birbirine benzeyen ikinci snr
rencilerdir. Birinci snf renciler, her ne k a d a r onlara ders
verirken siz de k eyif alsanz bile, aslnda kendi yollarn k e n d i
leri izerler. O y sa dierleri size ihtiyac olan rencilerdir.
Bu szler yalnzca niversitede o k u y a n la r iin deil, d n
yann her tarafndaki insanlar iin de geerlilik tamakladr.
H km etler, e ko nom i, okullar, ksacas to plum dak i h e r ey, srf
ayrcalkl aznlklarn yararna olan eyler deildir. Biz kendi
y olum uzu izebiliriz. Bunlar, zellikle zeki ya da ilgi ekici g
rlm eyen (tabii onlardan birine k o lm a d m z srece), fazla
eitimli, baarl ya da baarya yazgl da olm a ya n (aslnda,
zel hibir eyi olmayan) sradan insanlarn yararna olan e y
lerdir. Bunlar, tarih boyunca, yaadklar blgeinkinin dnda
bir tarihe, bireyler olarak yalnzca do u m , evlilik ve lm

16

T a rih z e rin e

kaytlaryla gem i insanlarn yararna olan eylerdir. inde y a

anm ay a de er olan her toplum , m utlaka o tr aznlklara da alan
ve kapsam sun m ak z o ru nluluunda o lm a sna ra m en, zenginler,
zeki insanlar, istisnai insanlar iin deil, sradan insanlar iin ta
sarlanan bir toplumdur. Ancak diinya bizim kiisel yararm z
iin yaratlmad gibi, biz de dnyada kiisel yararm z iin b u
lunmayz. A m acnn bu olduunu iddia eden bir d n y a iyi bir
dnya deildir ve bu haliyle kalc da olm am aldr.

2
GEM D U YG USU

Aadaki blmler, hepsi de tarihinin ilgi alanna giren

gemi, bugn ile gelecein ilikilerini kabataslak ortaya koy
maya almaktadr. Bu blm, benim 1970 ylnda Pas and
Preseni dergisinin dzenledii "Gemi Duygusu re Taril ko
nulu konferansa giri tebliime dayanmaktadr ve Gemiin
Toplumsal levi: Baz Sorunlar" balyla ayn derginin 55.
saysnda (Mays 1972) yaynlanmtr.

T m insanlar, kentlilerinden daha yal insanlarla birlikle

yayor olmalar nedeniyle gemiin (g e m i , olaylarn bire
yin belleine dolaysz biimde ilenm esinden nceki dn em d i
ye tanmlanr) bilincindedir. Her toplum , tarihileri ilgilendire
bilecek bir gem ie sahiptir, nk en yeni sm rgeler bile z a
ten uzun bir tarihi olan toplumlardan gelen insanlardan o lu m u
tur. H erhangi bir insan topluluunun yesi olm ak, kendini, onu
reddederek olsa bile gem iine gre ko nu m la n d rm a k demektir.
D olaysyla gem i, insan bilincinin srekli bir boyutu; insan
top lu m u nu n k u ru m la n , deerleri ve dier kalplarnn kanl
m az bir bileenidir. Tarihilerin nndeki problem de, to p lu m
daki bu gem i d u y g u su nun doasm analiz e tm e k ve bu d u y
gudaki deiiklikler ile dnm lerin izini srmektir.

Biz tarih disiplininin byk ksmnda, gem iin e esas ola

rak imdinin kalb g z yle bakan toplum lar ve topluluklarla il
gileniriz. deal bir durum olarak, her kuak kendisinden nceki
kua elinden geldii kadar o k kopyalayp yeniden retir ve
kendisini, bu abalarnda baarsz kald lde, nceki k u a
n eksik bir biimi olarak grr. K ukusuz gem iin lam bir ta
hakkm kurduunu varsaym ak her tiirlii meru deiiklii ve
yenilii dlayacak bir etkendir ve yenilikleri b e n im sem eyecek
bir insan toplum u bu lm ak da m m k n deildir.
Yenilikler iki ekilde ortaya kabilir. Birincisi, resm i d
zeyde "'gemi diye tanmlanan olgu, hatrlanan y a da hatrlana
bilecek sonsuz saydaki seenek iinden yaplan tek bir seim dir
ve yle olmak zorundadr. Bu resmilemi toplumsal gem iin
kapsam her toplum da doal olarak koullara baldr. Yalnz
her zam an atlaklar olacak, insann kendi toplum un da nemli
grd eylerle u ya da bu ekilde btnletii bilinli tarih
sisteminin hibir parasn oluturmayan durum lara rastlanacak
tr. Yenilikler ite bu atlaklarda gerekleebilir, nk bu d u
rumda sistemi otom atik olarak etkilemedii gibi, bylece " O la y
lar h e r zam an byle g elim ez diyen bir engele de arpm az. B el
li bir sre iin ihmal edilebilir grnen, fakat daha sonra yle o l
mad anlalabilir eyler dnda, hangi tr faaliyetlerin grece
esnek kalm aya eilimli olduunu aratrmak ilgin olacaktr. D i
er eylerin eit olduu varsaylrsa, en geni anlam yla te k n o lo
jinin esnek kategoriye, toplumsal rgtlenm e ve ideoloji ya da
deer sistem inin ise esnek olm ayan kategoriye ait olduu
anlalabilir. Yine de, karlatrmal tarihsel alm alar o lm a
ynca bu sorun z m s z kalm ak durumundadr. rnein, g e
mite yeni rnleri, yeni hareket aralarn (Kuzey A m e rika K
zlderilileri ve atlar gibi) ve yeni silahlar -gemilerinin olu
turduu modeli bozan duygular dourm adan- grece abuk

Gemi Duygusu

19

benim semi, geleneklere an derecede bal ve riiiellemi to p

lumlar kesinlikle vardr. A m a br yandan, herhalde bu tr y e
niliklere kar bile direnmi -ve yeterince aratrlm am - baka
toplum lar da vardr.
"R esm ilem i toplumsal gem i, bug n n kalbn belirle
yen ereveyi oluturduu iin aka da h a katdr. R e s m ile
mi toplumsal ge m i bugnk tartmalarda ve belirsizlikler
de bir tem yiz m ahkem esi ilevi g rm e y e eilimlidir: O k u r yazar
olm ayan toplum larda, hukukun karl trelerdir, yan getir
dii bilgeliktir: gem ii kutsallatran ve bylece belli bir tinsel
otoriteye kavuan belgeler, okur yazar ya da ksm en o k u r yazar
olan toplum lardaki ayn ilevi grrler. A m erikan K zlderilile
rinin bir kabilesi komnal topraklar iin iddia ettii haklarn, o
blgeye ezelden beri sahip olmasna, o topraklara gem ite sa
hip ok luunu dndren anlarna ya da sm rg e andan k a
lan imtiyazlara veya hukuksal kararlara (bunlar byk bir titiz
likle korunm ulardr) dayandrabilir: Bunlar, bugn iin norm
kabul edilen bir gemiin kaytlar kadar deerlidir.
Yalnz, yeni arap en azndan biim olarak ayn kalan eski
kadehlere doldurulabildii srece, bu durum belli bir esneklii,
hatta dc fa c to yenilikleri dlamaz. kinci el araba alp satmak,
en azndan ku ram da tek doru yaam tarz olarak hl gebeli
e bal kalan ingenelerle at alverii yapm ann olduk a kabul
edilebilir bir uzants gibi grnm ektedir. rnein, yirminci
yzyl H in d ista n fu ia k i m od e rn le m e srecini inceleyen
renciler. gl ve kat geleneksel sistem lerin bilinli biim de ya
da pratikte -resmi olarak bozulm adan- genilet ilebildii ya da
deitirilebildii, yani yeniliin yenilik de il diye yeniden
form le edilebildii yollar aratrmlardr.
G eleneksel toplumlarda bilinli ve radikal yenilikler gerek
letirmek de m m kndr, fakat bylesi yeniliklerin ancak birka
ekilde meru klnabilecei dnlebilir. Bu yenilikler, yanl
lkla unutulm u ya da terk edilmi gemiin bir parasna geri d
n veya o parann yeniden kefi klna brnebilecei gibi.

20

T a rih zerin e

bugnn/gem iin yok edilmesini em reden anli-tarihsel bir iistn

ahlki gcn, rnein dinsel bir vahiy ya da kehanetin icad bii
mini de alabilir. Bylesi koullarda anti-tarihsel ilkelerin bile
gemiin cazibesinin eksikliini duyup duym ayaca, baka bir
deyile, "y e n i ilkelerin normal olarak (yoksa her zam an m?)
"eski kehanetlerin, eski bir kehanet trnn yeniden ortaya
atlm ekli olup olmad ak deildir. Tarihilerin ve antrop o
loglarn bu noktada yaadklar glk, belli bal toplum sal ye
niliklerin ilkel biim de merulamakl bu tr yazl ya d a gz
leme dayal rneklerin tam am nn, geleneksel toplularda az ok
ciddi toplumsal deiikliklerin yaand, yani, gem iin kat
norm atif erevesinin krlma noktasna geldii, dolaysyla
dzgn biim de leyemeyecei bir ortam a srklenilince
m eydana gelmesidir. Dardan dayatm ayla ve ithal etm e y oluy
la, grne baklrsa i toplumsal glerle herhangi bir ba da
tamadan gnd em e gelen deiim ile yeniliklerin, bir topluluk
iinde sahip klan yeni eylerle ilgili fikirler sistemini etkilem e
si gerekm ese dahi (nk bunun meruiyet problemi fo r c e najeu r e 'le* zlmektedir), bylesi zamanlarda ar geleekselci
toplumlarn bile kendilerini saran ve bnyelerine szan yenilik
lerle bir tr uzlamaya varmas gerektii tartlmaz bir gerektir.
Kukusuz yeni eyleri in toto** reddetmeye ve onlardan uzak
durmaya karar verilebilir, ancak byle bir zm n uzun vadede
kalc olm a ans hakikaten ok azdr.
Bugnn gemii yeniden retmesi gerektii inanc, n o r
mal olarak olduka yava seyreden bir tarihsel deiimi ier
mektedir. Aksi takdirde, yani deiim sreci yava ilemezse,
m uazzam toplumsal abalar harcanmas ve az nce deinilen
tecrit edilme gibi (m odern A B D deki Amishler''"'* ve onlara
benzer m ezheplerde grld zere) bir bedel denm esi d u ru
mu dnda, deiiklikler ne gereki olacak ne de gereki
*) |F r . ] stn, kar k o n u l a m a z hir g le, (..)
* * ) [ L a l.] lo p ta n , ( ..)

***) O n y e d in c i y z y ld a M c n n o ille r d e n ayrlan, h er lrlii t e k n o l o j i n i n k u l

lan m n r e d d e d e n bir m e z h e p , (..)

Gemi Duygusu

21

grnecektir. D eiim (demografik, teknolojik y a d a baka nite

likteki deiim ler) zm senebilecek kadar tedrici bir srele,
para para g nd em e geldii srece, m itolojiletiilm i ve belki
de ritellemi bir tarih eklinde, inanlar sistem inin rtk bi
imde deitirilmesiyle, ereveyi ge re re k veya baka yollar
la, resm iletirilmi toplumsal gem ie yedirilebilir. D eiim e
ynelik en ciddi adm lar bile, spanyol fethinden sonra Kzlde
rililerin Katoliklie zorla geirilmeleri rneinde grld g i
bi herhalde byk psiko-sosyal bedellere m al olsa dahi, bu e
kilde ziimsetilebilir. Zaten byle olm asayd, her yazl tarihin,
norm atif gcleekselciliin gcn yok etm eden gerekletirdii,
ciddi boyutlardaki km latif tarihsel deiikliklerden sz e d e
m e z d ik . B u n a ra m e n , h e r z a m a n k i e y le r alkanl
- 1 8 5 0 deki B ulgar kylleri arasnda bile m utlaka 1 150'deki
durum dan aka ok farkl olsa dahi- 011 do ku zun cu , hatta y ir
minci yzyllarda krsal toplumun byk kesim ine hl e g e m e n
dir. "G eleneksel toplum "un statik ve d e im ez bir doaya sahip
olduu inanc, bence vulgar sosyal bilimin bir mitidir. Bununla
birlikte, geleneksel toplum, deiimin belli bir lsne kadar
"g e le n e kse l kalabilir: G emiin kalb, belli llerde bugne
ekil verm eye d evam eder ya da dev am ettii dnlr.
Y ukarda iaret edildii gibi, gzleri geleneksel kylle
dikm ek (saysal nemleri ne kadar byk olursa olsun) a rg m a
nmz bir para nyarglara dayandrm ak anlam na gelecektir.
ou adan geleneksel kyller, genellikle daha kapsaml bir
sosyo-ekonom ik. hatta politik sistemin basite bir parasn o lu
tururlar; nk deiiklikler, gelenein kyl versiyonu tarafn
dan e ngellenm eden, ya da daha fazla esneklie olanak tanyan
geleneklerin, rnein ehir geleneklerinin erevesi iinde, bu
sistemin b ir yerlerim le m eydana gelir. Sistem iinde bir yerlerde
m ey dana gelen hzl deiiklikler gem iin hibir ekilde yol
gsterem edii biimlerde isel kuru m lar ile ilikileri deitir
in iyorsa, lokal deiiklikler hzla benimseebilir. Hatta lokal d e
iikliklerin yeniden istikrarl bir inanlar sistemine yedirilmesi

22

T a rih z e rin e

bile m m kndr. Kyller, her zam an yeni bir eyler ara y an

ehir sakinleri karsnda, saygn ehir sakinleri de d urm ad an d e
ien ve ahlksz m odalarn peine aklszca taklan saraydaki
soylular karsnda balarn sallayacaklardr. G em iin egem en
olmas bir toplum sal hareketsizlik grnts iermez. G em iin
egem en olmas, dairesel tarihsel deiim grleriyle badat
gibi, gerilemeyle ve felaketle, yani gemii yeniden iiretememekle de kesinlikle badar. Burada badam az olan ey, s
rekli ilerleme olaca fikridir.

II

T oplum sal deiim toplum u belli bir noktann tesinde hz

landrd ya da dntrd zam an, gem i bugnn kalb ol
maktan km ak z orundadr ve olsa olsa bugnn dikkate alaca
bir model haline gelm esi dnlebilir. Atalarmzn u su lle
rine geri d n m eliyiz , am a artk onlar mekanik biim de tekrar
lam adm z ya da bizden bunu yapm am z beklen em eyecei bir
zamanda. Bu yaklam, gem ite kkl bir dn m g erekle
tirmeyi ierir. G em i artk yeniliin maskesi haline gelir ve
gelm ek zorundadr, nk artk daha nce olm u eylerin bir
tekrarn deil, tamn gerei daha nce olm u eylerden farkl
olan eylem leri ifade eder. Saati geri evirm eye ynelik giriim
lerde bulunulsa bile, bu abalar eski gnleri geri getirm ez, yal
nzca resmi sistem in bilinli gemiinin belli ve artk farkl ilev
gren paralarn geri getirebilir. Zapata dneminde M oelosuT
kyl toplum unu krk yl nceki du ru m u na geri d n drm eyi
(Porfirio Diaz an tam am en silip sta tu s qu o a n te 'ye** geri
*) M e k s i k a b a m s z l k m c a d e l e s i n i n n d e r le rin d e n o lan d e v r i m c i p a p a z
(1 7 6 5 -1 8 1 5 ) . (.n.)
**) [L al.) n c e k i d u r u m , (.n .)

G e m i D u y g u su

23

gitmeyi) am alayan en hrsl giriim bunu gsterm ektedir. Bir

kere, gem i asl anlam yla geri getirilemez, nkii byle bir e
ye kalkm ak, brakn olm u olmas gereken eyleri , dolay
syla fiilen olduuna inanlan, en azndan yle tahayyl edilen
eyleri kurgulam ay, doru ya da nesnel b iim de hatrlanam ayacak eyleri (szgelim i, farkl topluluklar arasndaki tartmal
kom nal topraklarn kesin snrlarn) bile yeniden kurgulam ay
kapsayacaktr. kinci olarak, nefret edilen yenilikler, sadece, ete
saplanan bir m erm i gibi bir ekilde toplumsal o rganizm aya sz
m olan ve cerrahi yollarla, organizmay nem li lde koruy a
rak karlabilecek, yabanc bir cisim deildir; nefret edilen y e
nilikler, bir toplum sal deiimin dier boyutlarndan ayrlam a
yacak, sonu olarak ancak ilk bata tasarlanandan ok daha faz
la deiiklik yaplm as pahasna ortadan kaldrlabilecek bir y
nn temsil etmektedir. nc olarak, saati geriye evirm eyi
am alayan toplumsal abalar neredeyse kanlm az biim de d a
ha geni kapsam l sonular douran gleri harekete g e irm e k
tedir: Silahl M orelos kylleri, ufuklar yerel, en fazla blgesel
apl k alm akla birlikte, kendi devletlerinin snrlarn aan bir
devrim ci g haline gelmilerdi. Bu koullardaki bir restorasyon
giriimi toplum sal devrim e dnm t. Devlet snrlar ieri
sinde (en azndan kyller gcn koruduu lde) saatin ib
relerini, herhalde 1870lerde fiilen durduu noktadan, o z a m a n
lar bile varolan daha geni apl bir piyasa ekono m isiyle bala
r kopararak daha ileri gtrmlerdi. M eksika devrimini u lu
sal perspektifiyle bakldnda, bu hareketin etkisi tarihsel a
dan benzerine rastlanmadk lde yeni bir M ek sik a yaratm ak
o lm u tu r.1
K ayp bir gem ii geri getirme giriim lerinin kk apl
rnekler (harap olm u binalarn restore edilm esi gibi) dnda
szcn gerek anlam nda baarl olam ayaca bilinse de bu

I) M o r e l o s h a r e k e lin in ayrntlar n J o h n W o m a e k ' i n h a r i k a Z apata ( N e w

Y o r k . 1969) b iy o g r a fis in e b o r lu y u m .

24

T a rih zerin e

giriimler yine g n d e m e gelecek ve normal olarak seici bir e

kilde hareket edilecektir. (Geri kalm bir kyl blgesinin y a
ayan belleinde canllm hl koruyan kalntlarn h ep sin i g e
ri getirm eye girim e rneinin analitik adan karlatrmal bir
ilginlii yoktur.) Peki, restorasyon abasna girim ek iin g e
miin hangi ynleri seilecektir? Tarihiler m uhtem elen resto
rasyon arlarnn (eski hukukun, eski ahlkn, eski devirdeki
dinin, v b .nin lehine olarak) sk sk duyulduuna dikkat ekerler
ve buradan hareket ederek g enellem eler ya pm ann ayartclna
kaplabilirler. Fakat byle bir adm atm adan nce herhalde k e n
di gzlem lerini sistem letirm en, klavuz olarak da sosyal a n tro
pologlara ve kuram larndan yararlanabilecekleri baka dallarda
ki bilim adam larna bakmaldrlar. Ayrca, bu k on ud a fazla st
yapya dayal bir gr benim sem eden nce, fiilen lm ekte olan
ya da lm bir e k onom ik yapy restore etm e giriim lerine ke
sinlikle rastlanmadn hatrlayabilirler. Yine de kk kyl
m lkiyetine dayal bir e konom iye ge i dnm e um udu, on d o k u
zuncu yzyl Britanyasnda bir byk ehir cennetinden biraz
daha fazla anlam layabilse bile (ki, en azndan ilk balarda,
topraksz kr em ekilerinin paylam ad bir hayaldi bu), radikal
p ropagandada nemli bir unsurdu ve yer yer daha aktif biimde
savunuluyordu.
Seici bir restorasyonu hedefleyen faydal bir genel m o d e
lin bulunm am as d uru m u n d a bile, bu tr sem bolik giriim ler ile
etkili giriim ler arasnda bir ayrmn yaplm as gerekir. Eski a h
lk ya d a dini geri getirm e arlar yapld zam an, bunlarn
etkili olm as beklenm ektedir. O ysa byle bir ar baarl o lu r
sa, o zam an h ib ir gen kz, diyelim evlilik ncesi cinsel iliki
ye girem ey ecek ya da kiliseye herkes gitm ek zorunda ka la c ak
tr. b r yandan, kinci D nya Sav a'n dan sonra V arov a eh
rinin b om bardm anlarla bozulm u olan dokusunu restore etm e
ya da, buna karlk, P r a g daki Stalin ant gibi zel yenilik ia
retlerini ykm a arzusu, kendi iinde belli bir estetik eye o la
nak sunsa bile, sem bolik bir arzudur. G erekten sem boliktir.

G e m i D u y g u su

25

iink insanlarn fiilen geri getirmeyi diledikleri eyler, spesifik

restorasyon eylem lerine gre (rnein, gem iin b y kl
ya da g em iteki zgrlk gibi) ok geni kapsam l ve belir
siz kalm aktadr. Etkili restorasyon ile se m b o lik restorasyon ara
sndaki iliki belki gerekten karm aktr ve belki iki e de her
zam an devrededir. W inston C h u rc h illin srarla istedii parla
mento binasnn restorasyonu, etkili gerekelerle, yani parla
m entoda B ritany a politik sisteminin ilem esinde tem el yeri olan
zel bir politika ve tartma atm osferini yanstan bir mim ari e
mann korunm as olarak hakl grlebilir. Fakat te yandan, bi
nalar iin daha nceki neo-gotik slbun tercih edilm esi gibi,
gl bir sem b olik eyi, hatta belki (kayp bir g em iin kk
am a duygusal adan ykl bir ksmn restore ederek) bir l
de btn restore eden bir sihirli gc d e a kla getirmektedir.
Y ine de, m uhtem elen, gemiin artk s zc n gerek an
lamyla yeniden ctilem eyecei, hatta restore edilem eyecei
bir n oktaya e r y a da ge ulalacaktr. te bu n o k ta d a gem i fi
ili, hatta hatrlanan gereklikten o ka d a r uzak bir yerde d u ra c a k
tr ki, son k ertede ancak, tarihsel terim lerle bugnn belli, am a
mutlaka tutucu olm ayan zlemlerini ta nm la m a y a uygu n bir d i
li ifade edebilecektir. N orm an stilasn d a n ncek i z g r A nglo-Saksonlar ya da Reformasyo dn em i ncesi M errie ngileresi bu d uru m u n bilinen rnekleridir. Y ine, ada bir akla
m aya bakarsak, 1. N apoleon d evrinden beri ksmi A v ru pa birli
inin eitli biimlerini (ister Fransz y a da A lm a n tarafnn fet
hi, isterse federasyon yoluyla olsun) pro p a g a n d a etm ek te kulla
nlan v e a ka sekizinci ve dok uzun cu yzyllarn A vrupas k a
dar uzak bir eyi yeniden yaratm ay tasarlam ayan C h a rle m a g
ne m etaforu da ayn kategoriye girmektedir. Burada, bugnle
bann ok a z olduu sylenebilecek k a d a r uzak bir gem ii g e
ri g etirm e ya d a yeniden y a ra tm a talebi to pyekn bir yenilie
karlk gelebilir ve bu ekilde bavurulan g e m i de y apay bir
d okuya, ya da u yd urm a bir kavram a dnebilir. G a n a ismi
A frik a nn bir parasnn tarihini, corafi olarak uzak ve tarihsel

26

T a rih z e rin e

olarak o lduka baka bir parasna tamaktadr. Siyonisllerin

srail topraklarnda diaspora ncesi gem ie geri d nm e iddiala
r. pratikle Yahudi halknn 2.000 yl akn fiili tarihinin y a d s n
mas anlam n tam akladr.2
U y durm a tarih bildiim iz bir ey olm akla birlikte, on re
torik ya da analitik amal kullanmlar ile gerek bir som ut
"restorasyon'T ieren kullanmlar arasnda bir ayrm y ap m a m z
gerekir. O n yedinci yzylla on dokuzuncu yzyl arasnda y a a
yan ngiliz radikalleri fetih ncesi toplum a geri dn m ey i kolay
kolay dnem ezlerdi; onlarn g znde Norma stilas n c e
likle aklam a y apm aya yarayan bir araken, " z g r AgloSaksonlar en iyi ihtimalle bir analoji ilevini gry or ya da bir
soyaac arayn temsil ediyordu. b r yandan, amalar tarih
sel adan benzeri gr lm em i hedefler olduklar iin, R e n a n 'n
szckleriyle tarihi unutan, daha dorusu tarihi arptan h are
ketler eklinde tanm lanabilecek m o d e m milliyeti hareketler,
amalarn az ok tarihsel bir erevede tanm lam akta srar e t
m ekte ve fiilen bu kurgusal tarihin baz ksmlarn g erekletir
m eye girimektedirler. Bu yaklam, en ak biimde, ulusal
topraklar tanm, daha dorusu toprak talepleri iin geerlidir,
fakat kasll arkaizm in eitli biimlerini (Galii n eo-D ruidlerden, szl sektiler dil olarak banicenin b e n im se n m e sin e ve
Nasyonal Sosyalist A lm a n y a nn O rd e n sb u rg e n 'in e kadar) z a
ten yeterince biliyoruz. T e k ra r v urgulam ak gerekirse, tm bu n
lar herhangi bir anlam da restorasyonlar, hatla c a n la n m a lar
2) B u tr sz d e-tarih se l z l e m l e r , gelen ek s el lo p lu m h rd ak i tar ihsel b a k m d a n
u/.ak rejim leri g eri g e t i r m e g ir i im le riy le k a rtrlm am ald r. B u g i r i i m l e re
r n e k o larak . 1 9 2 0 lere k a d a r s ren ve nka m p a ra t o r l u u ' u g eri ge tir m e y i
a m a l a y a n P e r u k yl a y a k l a n m a l a r n , en so n bu y z y l n o r ta sn d a g r l e n
ve Mig h a n e d a n n g eri g e t i r m e y i istey e n i r d e k i harek etleri s a y ab iliriz. P e
ru k y l l e r in i n g z n d e n kahtr as ln d a tarihsel o la r a k uzak deildi. O n l a r , b u
g n d e n s a d e c e tan rla r ve s p a n y o l l a r izin verdii l d e atalarn n y a p t k l a r
nn izinden gidc ve kendi kend ini tekrarlay a n k y l k u a k l a r y l a ay rlan
" d n ' tem sil e d iy o rlard . K r o n o lo jiy i o n la r a u y g u l a m a k , a n a k r o n i z m i d e v r e
y e s o k m a k d e m e k tir .

G e m i D u y g u s u

27

adm tam ay hak etmezler. Bunlar, tarihsel bir gem iin gerek
ya da h ay a li elerinden yararlanan y a da yararlanm ay isteyen
yeniliklerdir.
Bu e k ild e ne tr yenilikler yaplabilir ve hangi koullarda?
M illiyeti h a re k e tle r bunun en ak rnekleridir, nk tarih en
kolay b i im d e tarihsel adan yeni uluslar n imal edilm esi s
recinde m a lz e m e ilevi grm ektedir. Peki, bu tem elde hareket
eden teki h areketler hangileridir? Baz zlem lerin, rnein in
san grup larn n toplumsal birliiyle ilgili olan, topluluk d u y g u
su! som u tlatran zlemlerin bu tanm a girm e ihtimalinin d a
ha fazla o k lu u n u syleyebilir m iyiz? Bu soru hl yant bekli
yor olsa gerektir.

III

G em ii sistematik biim de reddetm e pro blem i, a n cak ye

nilikler h e m kanlam az hem de toplum sal adan istenilir ey
ler olarak grld zam an (yani, ilerlem eyi tem sil ettii za
man) o rtay a kmaktadr. Bu da iki ayr soruyu g nd em e getirir:
Bu haliyle yenilik nasl kabul edilir ve m eru klnr? Bundan
doan d u r u m nasl ifade edilir (yle ki, bir toplum m odeli, onu
artk g e m ie bakarak tasarlayam adm z z am an nasl form le
edilir)? Bence ilk soruyu daha kolay yantlayabiliriz.
Y eni ve devrim ci szcklerinin (reklamclk dilinde
kullanld biimiyle) daha iyi ve d a h a istenilir in e a n la m
l karlklar haline gelmesi sreci hakknda ok az ey biliyo
ru z ve bu konuda aratrmalar yaplm asna iddetle ihtiyacmz
var. B ununla birlikte, yeniliklerin, hatta srekli yenilenmenin,
insann insani-olm ayan doa zerindeki denetim inde, rnein
bilim ve teknoloji sz konusu oldu un da daha ko lay benim sen
dii, nk bunlarn ounun akas g elenee en bal elere

28

T a rih z e rin e

kar bile avantajl okluu grlecektir. M akine dm anlnn

bisikletleri ya da transistrl radyolar h e d e f alan ciddi bir r n e
i grlm m d r hi? b r yandan, baz sosyo-politik y e n i
likler baz insan gruplarna, en azndan gelecee bakarak ekici
grnebilirken, yeniliin toplumsal ve insani yansmalar (te k
nik yenilikler dahil olmak zere) ayn derecede ak nedenlerle
daha byk bir direnile karlam aya eilimlidir. A ra gere
teknolojisindeki hzl ve srekli deiim ler, insani (rnein, c in
sel ve ailevi) ilikilerdeki hzl deiim deneyim iy le tam a m e n alt
st olmu ve bu tr ilikilerdeki srekli deiimi k a v ram ak ta
fiilen zorlanabilecek insanlar tarafndan alkla karlanabilir.
Aka faydal maddi yeniliklerin bile reddedilm esinin n e d e
ni ise, genellikle ve belki de daim a, bunlarn douraca to p
lumsal yenilenm eden duyulan korku, yani m evcut du rum un
bozulmasdr.
Aka faydal ve toplumsal adan ntr olan (ki bu du rum ,
teknolojik deiim lere aina olan kiiler tarafndan neredeyse
kendiliinden ve her d u ru m d a kabul edilm ektedir) y enilikler, fi
ilen bir meruiyet sorunu yaratmaz. Y aratsa bile, popler k u
rumsal din kadar z nd e gelenekselci olan bir faaliyetin dahi bu
tr yenilikleri kabullenm ekte pek glk ekm eyecei tahm in
edilebilir (fakat bu konu gerekten iyi aratrlm mdr?). Eski
kutsal metinlerde yaplm as istenen en ufak deiikliklere kar
bile iddetli direniler gsterildiini biliyoruz, fakat, diyelim
kutsal imgelerle ikonlarn basklar ve yalboya taklitler gibi
m odern teknolojik sreler araclyla ucuzlatlm asna ayn d e
recede iddetli bir direni gsterildiine de pek rastlanm am aktadr. br yandan baz yenilikler meru klnmay gerektirm ekte
ve gem iin onlara bir emsal tekil etm edii dnem lerd e bu d u
rum ok ciddi g lkler yaratmaktadr. N e kadar byk olursa
olsun tek bir dozdaki yenilik fazla sorun karmaz. stelik tek
dozluk bir yenilik, kalc bir pozitif ilkenin kendi ztt karsn
daki zaferi olarak sunulabilecei gibi, akldnn karsnda
akln, cehalet karsnda bilginin, doal o lm ay a n karsnda

G e m i D u y g u su

29

d o a nn, kt karsnda iyinin eg em e n olduu b ir d z e ltm e

veya elden g e irm e sreci olarak da sunulabilir. A n c a k son iki
yzyln temel d e neyim i aralksz ve srekli d e iim y n nde
olm utur ve bu sre bazen, ciddi derecede yanl davranlara
mal olan d u ru m la r dnda, kalc ilkelerin, o ld u k a esrarengiz
grnen b iim lerde ya da ktln ayakta duran glerinin
kuvvetini abartarak, durm adan deien koullara uygulanm as
eklinde ele aln am az.3
Paradoksal olarak, gem i, srekli deiim le baa k m a k
ta hl en faydal analitik ara, a m a yeni bi im d e bir aratr.
G em i, tarihin belli bir istikamette ilerleyen bir deiim , g eli
me ya d a evrim sreci olarak kefi halini alm aktadr. B ylece
deiim kendisinin meruiyeti haline gelm ekte, yalnz bu yolla
dn m bir g e m i d uy g u su nda kk salm aktadr. Bageh o l'u n P h ysics a n d P olitics (Fizik ve Politika) (18 72 ) adl y ap
t bunun on d ok uzu ncu yzyldaki iyi b ir rneidir; bugn k
m o d e rn le m e anlaylar da ayn y aklam n da h a basitletiril
mi versiyonlarndan baka bir ey deildir. zetle, b ugn
m eru klan ve aklayan ey, artk bir dizi referans noktas ( r
nein, M a g n a Carta), hatta zam an dilimi (rnein, p arlam enter
ku rum lar a) olarak gem i deil, b ug ne d n en bir sre
olarak gemitir. Belirleyici bir deiim gerekliiyle y z yze
kalan m uh a fa z a k r dnce bile larihsici bir izgiye g e lm e k te
dir. Sonradan gem ie bakarak deerlend irm e y a p m a k tarihi
nin bilgeliinin en ikna edici biimi olduu iin, bu bak as
herhalde onlara daha iyi uymaktadr.
Peki, gem iteki herhangi bir eye b en z em e y en bir g elece
i aklam ak iin ngrde bulunmay da gerekli g renler ne ya
pacaktr? H erhangi bir rnee bakm adan n g r d e bu lu nm aya

3) Devrimci rejimlerin devrimlerinin zafere ulamasndan sonraki larlma bi

imleri bu ekilde analiz edilmeye deerdir. Bu bak as, "burjuva kalntlarmn grnle yok edilemezliine ya da devrimden ok sonra bile snf
mcadelesinin iddetlenecei gibi tezlere k (utabilir.

30

T a ih /terine

alm ak allmadk derecede zor bir itir ve biz kendini y enili

e en ok adam olan insanlarn, sk sk, ne kadar akla m anta
sm az olursa olsun gem ie dahil olan bir biimi, ya da ayn a n
lama kan, insann gem iinin bugnyle birlikte varolan bir bi
imi olarak dnlen bir ilkel toplum"u aram ann ekiciliine
kapldklarn grrz. O n dokuzuncu ve yirminci yzyl so sy a
listleri kukusuz ilkel top lu m terimini bir analitik m alzem e
olarak kullanmlard, fakat onu kullanmalar da benzeri g r l
medik eyler iin bile som ut bir emsale, en azndan yeni p ro b
lemleri zm e yollarnn (gemitekine benzer problem lerin g e r
ek zm lerinde ne kadar etkisiz kalrsa kalsn) bir rneine sa
hip olabilmenin yararn gstermektedir. K ukusuz gelecei a n
latmak iin kuramsal bir zorunluluk yoktur, ancak pratikte, g e le
cee uygun bir model n g rm e ya da oluturma talebi, om z sil
kilip grmezlikten gelinem eyecek kadar ok gl bir taleptir.
Bir tr taihsicilik, yani gemiteki eilim lerden hareket
ederek gelecee dair az ok sofistike ve karm ak karsam alar
yapm ak, ngrde bulunm ann en elverili ve pop ler yntem i
olmutur. Her du rum da gelecein .ekli, ipular b ulm ak iin
gemiteki g elim e srecine bakarak anlalr, yle ki, p a ra d o k
sal olarak, ne kadar ok yenilik beklersek tarih de benzer eyle
ri kefetm ekte o kadar asli bir nem kazanacaktr. Bu prosedr,
ok naif yaklam lardan (gelecei daha byk ve da h a iyi bir
bugn olarak, ya da teknolojik karsam alarn veya ktm ser
toplumsal anti-topyalarn karakteristii olan daha by k ve d a
ha kt bir bugn olarak grm ek), enlellektel b a k m dan ok
karm ak ve salam anlaylara kadn- uzanabilir. A ncak tarih
znde ikisinin de temeli olarak kalmaktadr. Y alnz tam da bu
noktada bir eliki ortaya kar. Ve bu elikinin doasn en iyi
gsteren rnek, Karl M a r x in, bir yandan kapitalizmin yerini ka
nlm az o larak sosyalizm in alacana inanrken, te yand an
sosyalist ve k om nist toplumlarn fiilen neye benzeyecei k o n u
sunda birka genel aklam a yapm aktan daha ileri g itm ek te de
kesinlikle gnlsz olmasdr.

G e m i D u y g u s u

31

Bu tu tu m sad e c e sad uyu nu n iareti deildir: G enel e i

limleri fark e d e b ilm e yetenei, bu e ilim le rin gelecein k a rm a
k ve pek o k b akm d an bilin m e y e n koullarnd ak i kesin s o
nularn ta h m in edebilm e y eteneini iermez. Bu du ru m ayr
ca, ge le c e in nasl ekilleneceini a n a liz e d e n , z olarak tarilsici (srekli bir tarihsel deiim s re c in i v arsay an) bir tarz ile
im diye k a d a r p rogram atik toplum m o d e lle rin in evrensel k o u
lu olan, belli b ir istikrar arasndaki b i r elik iy e iaret e tm e k te
dir. topya, doas gerei, istikrarl y a d a kendi kendini reten
bir d u r u m d u r ve onu n rtk bi im d e ki tarilsici-olmayan ka ra k
terinden de ancak onu tarif etmeyi re d d e d e n le r uzak durabilir.
"yi to p lu m ya da arzu edilir bir politik sistem isteyen d a h a az
topyac m o d e lle rin ta sarlan m asn da bile (deien koullara
uyum s a la m a y ne kadar tasarlam olurlarsa olsunlar), dei
ikliklerden pek etkile n m e y e c ek olan, g rece istikrarl ve n g
rlebilir bir k u ru m la r ve deerler e r e v esinin izi ar b a sm a k
tadr. T o p lu m s a l sistemleri siiekli d e iim e g re tanm lam akta
kuram sal b ir zorlukla karlalmaz, fakat pratikte de buna y
nelik b ir ta le p pek yoktur, nk to plum sal ilikilerde ar l
d e istikrarszlk v e ngrlem ezlik olm as z ellikle yn elim sizlik d o u ru c u bir durum dur. C o m te e u bir deyile, "d z e n
"ile rle m e yle birlikte gider, fakat birinin analizi bize dierinin
nasl bir tasarm nn olmasnn istendii ko n u su n d a fazla ey
anlatmaz. T a rih , ona en ok ihtiya d u y d u u m u z a nda yararll
n k ayb etm ektedir.4
D olaysyla, im dilerde seimimizi onunla hi ilgisi o lm a
yan analitik m od eller ya da p rog ram lar nda yapsak bile,
gem ie, onu bir em saller deposu olarak g ren geleneksel yak
lama b e n z e r bir biim de bavurm ak hl m m k n olabilir. Bu,

4) Kukusuz "olmakta olan eylerin doru olduuu, en azndan kanlmaz

olduunu varsayarsak, karsamalarn sonulann da -onaylayarak ya da onay
lamadan- kabul edebiliriz, l'akai bu yolla problemi oradan kaldrm olmayz.

32

T a rih zerin e

zellikle iyi toplum " tasarmnda m uhtem el grnm ektedir,

nk toplum larm baarl biim de ilemesi h akknda bildikleri
mizin ou, aslnda binlerce yldan beri ok deiik insan g ru p
laryla eitli ekillerde birlikte yaam a srecinde am pirik o la
rak rendiim iz eylerdir (buna belki bir de hayvanlarn top
lumsal davranlarnda odaklanan son zam anlardaki oda ince
lemeleri dahil edebiliriz). Bugn ve gelecei ilgilendiren u ya
da bu zgl problem in z m nd e, "l le n olm u e y l e r i temel
alan tarihsel irdelem eler kesinlikle tartma g trm ez bir deere
sahiptir ve bu tr irdelem eler yeni problemlerle birletirilmeleri
kouluyla, olduka eski tarihsel alm alara yeni bir yaam s o
luu vermitir.
Bunun iindir ki, dev boyutlu dem iryolu yapm lar n e d e
niyle yerlerinden yurtlarndan olan ya da on do kuzuncu y z y l
da kitleler halinde byk ehirlerin m erkezlerine srklenen
yoksullarn balarna gelenler, yirminci yzyln sonlarndaki
dev otoyol yapm larnn muhtemel sonularna k tutabilir ve
tutmaldr. stelik O rta a niversitelerindeki "renci giiai"nii-' yanstan eitli deneyim ler de modern niversitelerin y a
plarn deitirm eye ynelik projelerle ilintisiz deildir. Y ine
de gelecekle ilgili tahm inler y apm ay a yardmc olmas iin g e
mie bu ekilde keyfi dallar yapm a srecinin nitelii, imdiye
kadar g rlm olandan d ah a fazla analizi gerekli klmaktadr.
Fakat gem ie bu tr dallar yapm ak, kendi bana, tarihsel ir
delem e abalaryla birlikte ya da oniarstz. yeterli toplum sal m o
dellerin kurulm asnn yerini alamaz. Bu sadece o modellerin bu
gn yetersiz kaklna iaret eder ve belki ile baz du rum larda
m azur grlm elerini salar.

3)

r n e i n h k z. A la n B. C o b b a n . " M e d i e v a l .Student P o w e r " . P as anl P reseni

33 ( K a s m 1971). s. 2 2 - 6 6 .

33

G e m i D u y g u s u

IV

Bu dank saptamalar gemiin toplumsal adan kullanl

ma biimlerinin hepsini yanstmaz. Bununla birlikte, burada di
er tm ynleri tartmaya sokamasak bile, u iki zel probleme
ksaca deinmek mmkndr: Gemiin bir soyaac ve bir kro
noloji olarak grlmesinin dourduu problemler.
Kolleklif bir deneyim sreklilii olarak gemi duygusu, ye
nilie ve yeniliin iyilemeye e olduu inancna en ok balan
m kiilerin gznde bile nemini artc derecede korumakta
dr: Her modern eitim sisteminin mfredatnda "tarih"in evren
sel dzeyde kabul grmesi ya da modern devrimcilerin -eer
Marksistlerse- kuramlarnn dnda kalmasna ramen atalar
(Spartacus, More. Winstanley) araynda olmalar bunu kantla
maktadr. Modern Marksistler. antik Romada kle isyanlar (on
larn amalarnn komnist nitelikte olduu farz edilse bile, ken
di analizlerine gre baarszla mahkm olan ya da modem ko
mnistlerin zlemleriyle biraz olsun ilinti kurulabilecek sonular
dourmas mmkn olmayan isyanlard bunlar) kt bilgisine
sahip olmaktan tam olarak ne kazanmlard ya da hl ne kazan
maktadrlar? Eskilere dayanan bir isyan geleneine ait olma his
si besbelli bir duygusal tatmin salar, fakat nasl ve niin? Bu ai
diyet duygusu, tarih zetlerini birletiren ve onu, grnte okul
ocuklarnn. Boadicea. Vercingetorix, Kral Alfred ya da Jeanne
d'Arc'in. ngilizler ya da Franszlar olarak tannmalarm ng
ren (geerli olduu varsaylan ama ok ender olarak sorgulanan
nedenlerle) bilgi klliyatnn bir paras olarak varolduunu
renmeyi arzu edecei bir hale getiren sreklilik duygusuyla ben
zerlik tamakta mdr? Gemiin sreklilik ve gelenek olarak,
atalarmz" olarak gl bir etkisi vardr. Turizmin genel ekli
bile buna tanklk etmekledir. Buna ramen, bizim duyguyla yk
l igdsel sempatilerimiz bizi bunun niin byle olmas gerek
liini kefetmenin glklerini kmsemeye gtrmenelidir.

34

T a rih z e rin e

G em iin etkisinin asl nedenlerini kefetm ekle ekilen

glk, doal olarak, salam olm ayan bir zsaygya dayanak
oluturm aya alan daha bildik bir soyaac rneinde o k d a
ha azdr. Sonradan grm e burjuvalar bir soy aray iine g irer
lerken, yeni uluslar ya da harekeller de gemiteki byklk ve
baar rneklerini, fiili gem ilerinin bu tr eylerden ne kadar
yoksun olduunu dnm eleriyle orantl biim de kendi tarihle
rine katarlar.6 Bu tr soyaac oluturm a giriim lerinde grlen
en ilgin sorun, soyaalarnn vazgeilm ez hale gelip g e lm e d i
i ya da ne zam an v azgeilm ez grlddr. M odern kapitalist
toplumun deneyim i, soyaalarnn hem kalc hem de geici
olabileceini akla getirmektedir. Bir yandan, yirminci yzyl so
nundaki n o u vea u x riches'' hl -politik ve ek onom ik adan g e
erliliini yitirmi o lm asna ram en- en st toplum sal staty
temsil etmeyi srdren bir aristokrat yaam nn ayrt edici k o
ullarnn (kr atosu, sosyalist cum huriyetlerin akl a lm az o r
tamlarnda geyik ve do m uz avlayan Rhineland iletme m dr,
vb.) zlemini duyarlarken; br yandan, on do kuzun cu yzyl
burjuva toplum unun neo-O rta a, ep-Rnesans ve XV. L ouis
tarzndaki binalar ve dekoru, yerini belli bir aam ad a, ge m ie
bavurmay reddetm ekle kalm ayan, ayn zam anda sanatsal y e n i
lik ile teknik y em lik arasnda belli belirsiz bir estetik analoji de
gelitiren, bilinli bir "m o d e rn slba brakyordu. Ne yazk ki.
im diye kadar tarihte bize atalarn ve yeniliin karlatrmal e t
kisini incelemek iin yeterli m alzem e sunan tek toplum , on d o
kuzuncu ve yirminci yzyllardaki Batl kapitalist toplum dur.
Bu yzden numiine bir toplum un kuvveti zerine genellem eler
yapm ak mantkszlk olacaktr.

6) S l a l i n 'i n s o n d n e m l e r i n d e R u s y a tarih k itap larn d a R u s m u c itle rin in

a d larn n n c e lik le ve y ab a n c la r g l d r e c e k k a d a r ar h i im d e v u r g u l a n m a
s. g e r e k l e on d o k u z u n c u y z y ld a k i R u s bilim sel ve te k n o lo jik d n c e s i n i n
g e r e k l e n a n l m a y a d e e r o lan asl b aarlarn g l g e d e b rak m tr.
* ) f Hr.) so n r a d a n g r m e z e n g in le r , (.n.)

G em i D u y g u su

35

Son olarak, bizi muhtemel genellemelerin kart ucuna g

tren kronoloji problemine gelelim, nk belli amalarla zama
nn geiini ve olaylarn art arda diziliini kaydetmenin kendi
iine yarayacan dnmeyen bir toplum akla getirmek zordur.
Elbette, Moses Finleyi iaret ettii gibi, kronolojik bir gemi
ile kronolojik olmayan bir gemi arasnda: Homerosun Odysseus'u ile doal olarak Homerosa hi benzemeyen bir biimde
yirmi yl ortadan kaybolduktan sonra yalanmakta olan karsna
geri dnen orta yal bir adam olarak akla gelen Samuel But
ler'in yolculuu ansnda temel bir farkllk vardr. Kronoloji
kukusuz, modern, tarihsel gemi duygusunda temel bir yere
sahiptir, nk tarih belli bir istikamette gerekleen bir dei
imdir. Anakronizm, tarihi asndan dolaysz bir alarm zilidir
ve anakronizmin, kronolojiye yrekten bal bir toplumda yara
taca duygusal ok sanatlarda kolaylkla kullanlabilir: Bugn
modern giysiler iindeki M acbeth bundan, Jakoben bir Macbeth'in ulaamad ekilde yarar salamaktadr.
. Bu durum, ilk bakta, geleneksel gemi duygusu (gem i
in bugnn kalb ya da modeli olmas, deneyim, bilgelik ve
ahlki kural ambar ve deposu olmas) asndan pek nemli
deildir. Bylesi bir gemite olaylarn, birbirleriylc Paskalya
kutlamalarnda savaan Romallar ve Maribiler gibi, ister is
temez ezamanl gerekletiine inanlmaz: Bunlarn birbirleriyle olan kronolojik ilikisinin bizim gzmzde hibir ilgin
lii yoktur. Horatiusun* Mucius Scaevoladan nceki ya da
sonraki Romallara rnek olarak katkda bulunup bulunmad
ancak bilgi insanlarn gznde ilgintir. Benzer biimde (m o
dern bir rnee bakarsak), Masada ve Bar Kokhbann savu
nucular olan Makkabilerin modem sraillilerin gzndeki de
erinin de onlardan ve birbirlerinden kronolojik uzaklklaryla

*) Horatia ailesinden efsanevi Romal kahraman Publius Moral ius Coclcs: Porsennaya kar ck bana Sublicius kprsn savunarak onun alnmasn sa
lamtr. (.n.)

36

T a rih zerin e

hibir ilgisi yoktur. G erek zam an , byle bir g e m ie yetin ilin

ce (rnein H om e ros ile ncil, m odern tarihsel aratrm a y n
tem leriyle analiz edilince) baka bir eye d n m ekted ir. Bu
to plum sal adan rahatsz edici bir sretir ve bir toplu m sal d
nm belirtisidir.
Yine de tarihsel kronoloji, rnein so y a a la n ve ta rih e
ler gibi baz d urum la r iin pek ok (belki de btn) o k u r yazar,
hatta o k u r yazar olm a y a n toplum larda ap a k bir n e m ta
maktadr. Ancak o k u r yazar toplumlarn kalc yazl kaytlar
m u hafaza etm e yetenei, sal szl iletiye g v e n en le rd e o la
naksz g r n e c e k faydalar salayacaktr. (B unu nla birlikte,
szl tarihsel bellein snrlar m odern bilim a d a m n n k o u lla
r asndan aratrlm olsa da, tarihiler, bunlarn kendi toplumlarnn koullarnda ne kadar yetersiz kald sorunu z e rin
de fazla du rm am lardr.)
En genel anlam yla, tm toplumlarn, zam ansal ak ieren
yaratl ve gelim e mitleri vardr: lk eyler u ekildeydi, s o n
ra bu ekilde deitiler." Buna karlk. T a n r'm yaratt bir
evren anlay da bir tiir olaylar zincirini ierm ektedir, zira tele
oloji (onun nesneleri batan verilmi olsa bile) bir tr tarihtir.
Dahas byle.bir evren anlay, bin yllk saadete ait eitli spe
klasyonlarn ya da bir tarihleme sisteminin varlnda o da k la
nan M.S. 100 ylyla ilgili tartmalarn tanklk ettii gibi, v a
rolduu yerlerde kronolojiyle kusursuz bir uy um sa lam akta
dr.7 D a h a kesin bir anlamyla, antik metinler zerinde srekli
geerlilii olan yo rum lar yapm a ya da ebedi hakikatin zel ara
larn kefetm e sreci bir kronoloji esi (rnein, e m sa l" a ra
yn) iermektedir. eitli ekonom ik, hukuksal, brokratik,
politik ve ritelle ilgili am alardan dolay, en azndan onlarn
kaydn tutabilecek oku r yazar toplumlarda kronolojinin daha da

7 ) So d e r e c e so f isiik e t o p l u m l a r d a bile, en az n d a n yazl k r o n o l o ji l e r i n d o a l

bir y an r n o la r a k g r tin e n sa y n n sihri a ratrlm a y a d e e r b ir kom i o l a b i
lir: B u g n bile tar ih ile r y z y l " ya da d i e r keyfi t a r ih lc m c b irim lerin i k u l
la n m a k t a n k a n m a k l a z o r l a n m a k l a d t a r.

G e v m i D u y g u su

37

kesin hesaplarndan (kukusuz politik am alara yarayan elveri

li ve antik dnem e ait em saller icat e tm e de dahil olm ak zere)
sz etm eye gerek bile yoktur.
Baz rneklerde bu tr bir kronoloji ile m odern tarihin kro
nolojisi arasndaki farkllk yeterince aktr. H uk u k u la r ile b
rokratlarn emsal araylar liimiiyle bugne yneliktir. Bunun
amac bugnn hukuksal haklarn, m odern idari problemlerin
zm n kefetmektir, oysa tarihinin g znde, imdiki za
manla ilikisi ne kadar ilgin olursa olsun, asl dikkat ekici olan
koullardaki farkllktr. br yandan bu. geleneksel kronoloji
nin karakterini tam am en aklyor gr nm ez. Tarih; yani g e
mi, bugn ile gelecein birlii -insann hatrlam a ve kaydetm e
yetenei ne kadar kusurlu olursa olsun- evrensel d zeyde kav ra
nan bir ey olabilirken, bir kronolojinin baz trleri de -bizim
kriterlerimizle ne kadar kabul ed ilem ez ya da eksik grlrse
grlsn- tarihin zorunlu bir ls olabilir. Peki, biraada varo
lan kronolojik olan ile kronolojik olm ay an g em i arasndaki,
birarada varolan tarihsel kronolojiler ile tarihsel olm ayan k ron o
lojiler arasndaki ayrm izgileri nerede izilm ektedir? Bunlarn
yantlar kesinlikle net deildir. Bunlar belki de yalnzca daha
nceki toplumlarn gem i duygusuna deil, ayn zam anda, bir
biimin (tarihsel deiim) hegem onyasnn gem i duygusunun
dier biimlerinin -farkl ortamlar ve koullardaki- kalcln
dlam ad kendi gem i duy gum uza da k tutabilir.
Soru lar form le etm ek yantlar verm ek ten daha kolaydr
ve bu m ak a le de daha zor yol yerine, daha kolay olan yolu se
mitir. Y ine de, zellikle kesin olarak kabul e tm e eilim inde o l
du u m u z de n e y im le r hakknda sorular y neltm ek herhalde d e
ersiz bir ura deildir. Biz sudaki balklar gibi gem ite y
zer ve ondan kam ayz. A m a suda y a a m a ve hareket etm e
tarzlarm z analiz yapm ay ve tartmay gerekli klmaktadr.
Benim hedefim hem analiz yapm ay hem de tartm a am ay
kkrtm ak olmutur.

3
TARH BZE ADA T O PLU M
H AK KINDA NE AN LATABLR?

Bu blm ilk olarak 1984'teki Kaliforniya niversitesinde

yetm i beinci yldnm kutlama program erevesinde bir
tebli olarak sunulmutur. Daha nceden hi yaynlanmam
tr. B metinde, gerekli grdm yerlerde, im diki zamandan
gem i zamana aktararak baz zaman deiiklikleri yaptm ve
dier blmlerle akan baz yerleri kardm.

Tarih bize ada toplum hakknda ne anlatabilir? Ben bu

soruyu yneltirken, antik Latince ve Yunanca, edebiyat eletiri
si ya da felsefe gibi ilgin ama grne baklrsa pek ie yara
mayan konular haline gelmi alanlarla uraan akademisyenle
rin, nkleer silahlarn gelitirilmesi ya da birka milyon dolar
kazanmak gibi aka pratik bir karl bulunan eylere para
veren insanlardan kendilerine fonlar koparmaya altklar za
manlarda sk sk rastlanan kendini savunma abalarna giriyor
deilim. Ben burada sadece herkesin aklna gelen ve insan elin
den km yazlara sahip olduumuz srece her zaman yneltil
mi bir soruyu formle ediyorum.

40

T aril zccrinc

Zira ge m ie kar nerede d u r d u u m u z , g em i, b u g m ve

geiecek anasn dak i ilikilerin nasl olduu gibi k o n u la r, yalnzca herkesi asnd an hayati n em ta ya n k on ular o lm a k la Ikalmazlar. a\yn z a m a n d a ta m a m e n v a z g e ilm e z bir nitelik de talar. Biz k e n d i k o n u m u m u z u kendi y aam m zn , ait o ld u u n n u z
aile ile grmbun sreklilik izgisine y e rletirnenezlik edem eyiz.
G e m i 51e im diki zam an karla trm a m a z lk ed em eyiz:; ki
zaten a i l e alb m le ri ile aile film leri bunun iin vardr. A y n c a
bulardam r e n m e m e z lik de e d e m e y iz , nk d e n e y im in am in
ini b u d u r . Belki yan l eyler reneb iliriz (akas, sk sk
yanl e y l e r re n iy o ru z da), fakat hibir ey renezssek.
re n m e ans b u la m a zsa k ya da g e m i im iz in b u g n k a lm a
larmzla ilintisinden bir ey ler re n m e y i red de d e rse k , o z a
man ok u bir d u ru m olarak, k e n d im iz e zihinsel a d a n am o rmal e tik e ti y a p trm a k zoru nd a kalrz. "P arm a k la rn yalkan
o cu k a te te n uzak d u r u r sz e sk i bir deyitir; d eeyim den
rediiimiz ey lere g re hareket e d eriz. T arihiler, d en eyim lin
bellek bankasdr. K ura m sa l a d a n bakarsak, tarihi oluturan
gem itir (tm g e m i, im d iy e k a d a r o lm u olan h e r ey ). IBirok ey tarihilerin alanna g ir m e z , ala birok ey de girer.. Ve
a da t o n lu m d a k i insanlar, tarihilerin kollektif g e m iin 1bel
leini d e r le m e le ri ve o lu tu rm a la r lsnde o n la ra bel balaak durum undadrlar.
P r o b le m , tarihilerin g e m i in belleini bir ekild e segilenelerinde deildir. T a rihilerin g e m ite n elde e tm e y i mduu ey lan da budur. rn e k o la ra k , gem iten y a ra rla n m am n
tanmlanlas z o r olan , am a belli ki nem li saylan b ir yolluna
bakalm. Bir k u ru m (diyelim , bir niv e rsite ) y e tm i beinci k u
rulu yldinmnti kutlam aktad r. Tan olarak n iin? Bir ku u mu tarihlinde keyfi b ir k ro n olojik yol iaretinin bu e k ild e Ikulanas b i z e bir iftihar etm e d u y g u s u n d a n , iyi z a m an g e in m e
frsatndan y a d a b a k a tesadfi y a ra rla rd a n b a k a ne verebiilir?
Biz, nedtenii b ilm e se k bile ta rih e ihtiya d u y a r ve onulan
yararlanrz.

T aril B iz e a d a T o p lu m H a k k n d a N o A n la ta b ilir?

41

Peki, tarih bize ada toplum h a kk n da ne syleyebilir?

nsann gem iinin byk ksm (dorusu. Bat A v ru p a d a bile
on sekizinci yzyln sonuna kadar olan ksm) asndan bakldtnda. tarihin bize belirli bir toplum un -her to plum u n- nasl i
lemesi gerektiini anlatabilecei varsaylyordu. G em i, im d i
ki zam ann ve gelecein modeliydi. G em i, her ku an kendi
soyunu yeniden retmesini ve ilikilerini dzenlem esini sala
yan genetik kodun anahtarn temsil ediyordu. N itekim , hem
uzun sreli deneyim leri hem de eylerin nasl olduunu, nasl
yapldn, dolaysyla nasl yaplmalar gerektiini bilen bel
lekleri nedeniyle bilgelii temsil eden yallarn nem i buradan
gelmekledir. A B D K on gresi'nin ve dier parlam entolarn st
organ olan senato terimi de bu varsaym yanstan bir rne k
tir. rf ve det hukukuna (yani, geleneksel hu ku ka) dayal h u
kuk sistem lerindeki emsal kavramnn gsterdii gibi, baz a
lardan bu durum hl geelidir. Fakat, e m s a l bugn iin, asl
olarak aka gem itekine b en zem eyen koullarla uyumlu o l
mas iin yeniden yorum lanm as ya d a d zenlenm esi gereken
bir ey olsa bile, gem ite szcn tam anlam y la balaycyd
ve bazen hl da yledir. P e r u daki O rta A nd d alarnda y aa
yan, on altnc yzyln sonlarndan beri baz topraklarn m lki
yeti k on u su n d a kom u iftliklerle ya d a ( 1969dan bu yana) k o
operatiflerle srekli ekime halinde olan bir Kzlderili kabile
si olduunu biliyorum. O kabiledeki cahil yal insanlar kuak
lar boyunca cahil ocuklarn dalardaki tartma konusu olan
m eralarna g trm ler ve onlara kaybetm i olduklar komn
toprann snrlarn belletnilerdir. Tarih bu rnekte, tam an la
m yla im diki zam ann otoritesi olnii oynam akladr.
Bu rnek aklm za tarihin baka bir ilevini getirir. im d i
ki zam an bir anlam yla tatmin edici o lam aynca, gem i, im d i
ki zam an doyurucu bir ekilde yeniden kurgulam ann modelini
sunm aktadr. Eski gnlerin tanm eski iyi gnler olarak yap l
mtr (genellikle hl yledir) ve toplum un bakmas gereken
ey de budur. Bu gr hl tm canlln korumaktadr:

42

T a rih z e rin e

D nyann her tarafnda yaayan insanlarla politik hareketler,

topyay nostalji (eski iyi ahlka geri dn, eski z am an dak i
din, 1900deki kiik kasaba A m erikasnn deerleri, antik k i
taplar olan In cile ya da K u ra n a duyulan inan, vb.) olarak t a
nmlarlar. Fakat bugn, gem ie geri d nn asl a nlam yla
m m k n olduu y a d a m m k n grnd baz d u ru m la r az s a
yda da olsa kukusuz vardr. G em ie dn, ya (on beinci ve
on altnc yzyl entelleklellerinin bakyla) yzyllarca u n u
tulm aya terk edildikten sonra yeniden kurgulanm as gerekecek
lde uzak bir eye, klasik antikitenin yeniden d o u u " veya
"r n e sa n sna geri dn, ya da. daha m uhtemel olan, zaten hi
varolm am am a bir am a uruna icat edilm i bir eye geri d
ntr. Siyonizm , hatta m odern milliyetilik, kayp bir g em ie
geri dn olm adan dnlem ez, nk bu akmlarn tasarlad
dzen lem e trn yanstan blgesel ulus devletler on d o k u
zuncu yzyldan nce zaten yoktur. Onlar devrimci yenilii bir
restorasyon olarak gsterm ek, m eyve verdiini savunduklar ta
rihi icat etm ek zorundadrlar. E m est R e n a n 'n yz yl kadar n
ce sylemi olduu gibi: "T arihi arplm ak bir ls olm an n a s
li bir esidir. te bu tr mitolojileri ykm ak m eslekten tarih
ilerin iidir, tabii ideologlarn kleleri d u ru m u n a dm ekten
honut olm adklar srece -am a korkarm ulusal tarihiler g e n e l
likle byle bir eilim iindeler). Bu. tarihin bize ada toplum
hakknda anlatacaklarna nemli -olum suz da olsa- bir katkdr.
Zaten tarihiler, tarihin kasll olarak arptldn ortaya kar
dklar iin politikaclardan genellikle teekkr almazlar.
Kat kal ylm ve phtlam bir deneyim ler tarihinden
byle bir ders karmak artk pek kayda deer bir ey deildir.
Bugn, belli ki gem iin bir kopyas deildir ve olam az: b ug
nn modeli de ie yarar bir anlamda gemi zerine kurulamaz.
Sanayilem enin balam asndan beri her kuan bulduu eylerin
yeni ynleri, onlarn gemite kalan ynleriyle benzerliinden
ok daha arpcdr. Y ine de gemi, dnyann ve insani olayla
rn ok byk bir blm nde otoritesini hl korum aktadr ve bu

T a rih B iz e a d a T o p lu m H ak k m la N e A n la ta b ilir?

43

yzden modas gemi olan gerek anlamyla tarih ya da dene

yim de hl atalarmzn devirlerinde olduu gibi etkisini srdr
mektedir, Daha karmak konulara gemeden nce size bunu ha
trlatmam gerektiini dnyorum.
Size somut ve tamamen ada bir rnek vereyim: Lbnan.
Lbnann konumunun ayrt edici zellii, yz elli yldr dei
memi olan elin bir dalk blgede ve civarnda silahl dinsel
aznlklarn toplanm olmas deildir yalnzca, onlarn politika
larnn ayrntlar da ayn derecede arpcdr. 1860'da Marunlei katlettikleri zaman Drzlerin reisi bir Canbulatt ve o za
mandan beri Lbnan'n her dnemki nde gelen politikaclar
nn fotoraflarna bakacak olursanz, farkl politik etiketler ve
giysiler altnda hep ayn isimlerin planda olduklarn grr
snz. Birka yl nce, Lbnan hakknda 011 dokuzuncu yzyl
ortasnda yaam bir Kusun kaleme ald bir kitap braiceye
evrilmi ve onu okuyan bir srailli askeri yetkili, Bu kitab da
ha nce okuyabilmi olsaydk Lbnandaki halalarmzn hibi
risini yapmazdk, demiti. srailli askeri yetkilinin kastettii
ey uydu: "Lbnann nasl bir yer olduunu bilmemiz gerekir
di. Oysa bir para tarihe giri okumak bile bunlar renmeyi
salard. Yalnz ben burada, tarihin, renmenin tek yolu olma
dn (her ne kadar kolay yollarndan birisi olsa bile) eklemek
zorundaym. Biz profesrler cehaleti aalamaya ok fazla yat
knz. Benim tahminime gre. Kuds ve Washington evresinde
Lbnan hakknda salam bilgiler verebilecek ve vermi olan ok
sayda insan vard. Yalnz onlarn syledikleri ve syleyebile
cekleri eyler. Beginin, Sharonun. Bakan Reagan'n ve D i
leri Bakan Shullzun (ya da kararlar kimler alyorsa, o insanla
rn) duymak istedikleri eylerle uyumuyordu. Tarihten ya da
baka bir eyden ders karmak iin iki ey gerekir: bir, bilgi ak
tarmak: iki. dinlemek.
Lbnan srad bir rnektir, nk yiiz yl nce yazlan ki
taplarn gncel poliLikada. halta politik liderlerin gznde hat
klavuz ilevi grebilecei ok az lke vardr. biir yandm.

T aril z e rin e

kuram a bulam am tarihsel deneyim ler de bize ada toplum

hakknda birok ey anlatabilir. B unun nedeni, ksm en, insanla
rn ounlukla ayn kalmalar ve insan durum larn deiik z a
manlarda yinelenmesidir. Tpk yal insanlarn hem en her fr
satta Bunu daha nce g rm t m . diyebilecekleri gibi, tarih
iler de, k uaklar boyunca birikmi kaytlara bakarak, "B un u d a
ha nce grm t k." diyebilirler. stelik bu olduka yerinde bir
sz de olur.
nk m odern sosyal bilim, polilika oluturm a ve planla
ma yapm a, insani -ve ncelikle tarihsel- deneyim i sistem atik bi
im de ve bilerek gz ard eden bir bilimcilik ve teknik naniplasyon m odelini benimsemitir. Analizde ve ng rd e gzde
olan model, eldeki tm gncel verileri bir soyut ya da gerek s
per bilgisayara y klem ek ve yantlarn ekranda grnm esini
beklemektir. O y sa saf insani deneyim ve anlay buna uym az
(ya da h enz u ym az veya sadece olduka zel a m a la r iin
uyar). K ald ki bylesi bir tarihsel, hatla anti-arihsel bak a
s, gereklere kar genellikle kr kaldnn, hatta gzlerini kul
lanabilenlerin sistematik olm ayan baklarndan da geri kald
nn farknda deildir. sterseniz imdi, pratik nemi olan iki r
nek aktaraym.
Birinci rnek e k o n o m ik boyutludur. 1920li yllardan
(aslnda yaklak 1900 ylndan) beri baz gzlem ciler, yirmiotuz yllk ek on om ik bunalm dnem leriyle birlikte yaklak
olarak ayn uzunluktaki e k onom ik genilem e ve refah d n e m le
rini kapsayan, sekliler bir dnya ekonom isi em asndan e tk ilen
milerdir. Bu m odeller arasnda en iyi bilineni de "K o nd ratie f f in uzun d a lg a la r r dr. O ysa bu tr emalar hi kim se tatmin
edici b iim de aklayabilmi, hatla analiz edebilm i deildir.
stelik bylesi dnem lerin varl istatistikiler ve bakalar ta
rafndan reddedilmitir. Yine de bu emalar, ngrde b u lu n m a
ya olanak tanyan ok az saydaki tarihsel d nem selletirm eler
arasnda y er alrlar. 1 9 7 0 'li yllardaki kriz bu ekilde nceden
tahmin edilmiti; ahsen ben de byle bir kriz kacam

T a rih B ize a d a T o p lu m H ak k m la N c A nlatabilir'.

45

I 9 6 8 de, nceden sylem e riskine girm itim. Kriz patlak verin

ce de, tarihiler -bir kere daha K ondratieff deneyim ine d a y a n a
rak- 1973'ien sonra her yl hzl bir ykselii ngren e k o n o
mistlerle politikaclarn analizlerini dikkate alm amlard. Ve ta
m am en biz hakl ktk. Dahas ve yine ayn tem elde u anda
dinlem ekte oldu u nu z konferans metnini 1984te ilk kez o k u r
ken, b o yn um u ipe uzatm aya ve bir sonraki uzun global ek o n o
mik patlam a dnem inin 1980'lerin sonundan ya da 1990h y l
larn bandan nce yaanmasnn kesinlikle o lanaksz olduunu
sylem eye hazrdm. Tabii bu savm d ayandrabileceim hibir
kuramsal gerekem yoktu: Sadece, bu tr bir ablonun en a zn
dan 1780lerden beri gzlendii (byk savalarn neden o ld u
u baz ini klar istisna sayarak) eklinde bir tarihsel g z le
mim vard. Yalnz, bir ey daha. G em iin 'K ondralieffler inin
hepsi de tam am en ekono m ik tem elde bir d nem oluturm akla
kalm yor, ayn za m an da onlar -doal olarak- gerek uluslararas
politika sahnesindeki, gerekse eitli lkelerin ve dnyann d e
iik blgelerinin i politikasndaki ncelleri ve ardllarndan
ayran politik z e llik le rd e tayordu. Bu eilim in devam edece
i de sylenebilir.
kinci rneim daha spesifiktir. Souk Sava srasnda.
A B D hkm etinin hassas aletleriyle R u sy a nn A m e rik a y h e
d e f alan fzelerinin frlatldn kaydettikleri bir a vard. Hi
kukusuz baz generaller, sistemlerde bir aksaklk olup o lm a d
n, zararsz baz sinyallerin yanl yo rum lan p y o ru m la n m a d
n (iin gerei. nc D nya S a v a nn balayp balam a
dm) anlam ak iin baka hassas aletlerin de otomatik olarak
devreye girmesini ve bu okumalar yldrm hzyla kontrol e t
mesini bekleyerek, hem en harekete g e m eye hazrlanyorlard.
Sonunda korkulacak bir gelime olmad sonucuna varmlard,
iink tm sre kanlmaz olarak krd. Programlar, bir taraf
harekete geerse br tarafn kar nlem ler alm aya fiilen zam an
kalmayaca iin, her an en kt eyin olabilecei varsaymn
temel alm ak zorundayd. Fakat, aletler ne derse desin. Haziran

46

T a rih zerin e

1980de, bu olay olduu zama hi kim senin bilerek nkleer

dm eye basam ayaca hem en hemen kesindi. Ben herhangi bir
kuramsal nedenden dolay deil (nk ani bir srpriz saldr k u
ramsal olarak dnlem ez deildi), sadece bizim kalalarm zdaki bilgisayarn -baka aletlerden farkl olarak- tarihsel bir d e
neyime sahip olduu ve olabilecei iin bu yargya varyor ve
hepimizin ayn grte olduunu umuyordum.
Bu saplam alarn birou tarihin modas gem i deneysel
kullanm (T hucydides ile M achiavellinin kabul edip u y gu laya
caklar trden) iin de yaplabilir. imdi tarihin bize ada top
lumlar hakknda, bu toplum lann gem itekine benzem ediklerini
ve emsalleri olm adn gz nnde bulundurarak, ne anlatabi
leceiyle ilgili ok daha zor bir problem den bahsedeyim . B u ra
da sadece farkl olmay kastetmiyorum. Tarih, en etkili g en elle
meler yapt zam an bile -ve benim gr m ce genellem eler
yapm azsa zaten fazla bir deer tamaz- her z am an ben z em e zli
in farkndadr. M eslekten bir tarihinin rendii ilk ders. B ri
tanya m onarisinin 1797 ile 1997deki durum u gibi, ilk bakta
ayn gibi grnen hallerdeki anakronizmi ya da farkllklar g z
lemektir. Ne de olsa laih yazm a, geleneksel biim de spesifik ve
tekrarlanam az yaam lar ile olaylarn kaydedilm esinden k m
tr. Hayr, benim anlatm ak istediim, gemii bugn iin aka
temelden yetersiz bir klavuz d urum una getiren tarihsel d n
mlerdir. Tokugavva J a p o n y a s f n tarihi bugnk J a p o n y a 'y la
ve 1997deki i n deki T ang hanedanyla ilintili olsa bile, ikisi
nin de basite kendi gemilerinin deimi hallerdeki birer d e
vam olduunu varsaym ann bir yarar yoktur. Bylesi hzl, d e
rin. dram atik ve sreen dn m ler on sekizinci yzyl s o n u n
dan. bilhassa da yirminci yzyl ortasndan beri d nyann bal
ca zelliklerinden birisidir.
Bu tr yenilikler imdilerde, o kadar genel ve apak bir d u
rumu yanstm aktadr ki, zellikle A BD gibi tarihi aralksz d e v
rimci d n m ler ana denk gelen to plam larda ve bu toplmlardaki, kendi geliimlerinin deiik anlarnda fiilen her eyi

T a rih B iz e a d a T o p lu m H a k k n d a N e A n la ta b ilir?

47

yeni bir keif olarak gren genlerin gznde temel kural olu
turduu bile varsaylmakladr. Bu anlamyla hepimiz birer Colombus olarak bydk. Tarihilerin daha geri plandaki ilevle
rinden birisi de, yeniliin mutlak anlamda evrensel olmadna
ve olamayacana iaret etmektir. Bugn birisinin kp da seks
ten zevk almann mutlak anlamda yeni bir yolunu, diyelim in
sanln daha nce hi bilmedii bir G noktasn kefettii id
diasna hibir tarihi bir an iin bile olsa ilibar edemez. Hangi
trde iliki kurarlarsa kursunlar, cinsel partnerler arasnda yap
labilecek eylerin saysnn, cinsel ilikinin uzunluunun ve bu
ilikiye tm dnyada giren insanlarn saysnn sonsuz olmad
dikkate alndnda, burada mutlak yeniliin gndemde olmad
byk bir rahatlk ve kesinlikle sylenebilir. Genellikle top
lumsal ve biyografik sembolizmin yatak odas tiyatrosunun kos
tmleri ve dekoru gibi, cinsel pratikler ve bu pratiklere kar tu
tumlar da kesinlikle deimektedir. Herhalde cinsel moda dalga
s da. litm dier moda dalgalar gibi, bugn gem ie kyasla da
ha hzl deimektedir. Ancak tarih, her zaman iin moday iler
lemeyle kartrmamaya kar yararl bir uyardr.
Peki, tarih benzeri grlmedik eyler hakknda baka ne
syleyebilir? Aslnda bu, insann evriminin dorultusu ve meka
nizmasyla ilgili bir sorudur. Zira, hoa gitsin gitmesin (ki bun
dan holanmayan tarihilerin says hi de az deildir), tek nede
ni hepimizin yantn bilmek islememiz olsa bile, tarihte kalamayacak bir temel soru vardr. O da udur: nsanlk maara ada
mndan uzay gezgini durumuna, eski devirlerdeki uzun, az dili
kaplanlardan korktuumuz zamandan nkleer patlamalardan
korktuumuz bir zamana (yani, doann getirdii tehlikelerden
deil, biz insanlarn, kendimizin yaratt eylerden korktuu
muz bir aa) nasl gelebilmitir? Bu soruyu tarihin zyle ilgi
li bir sorun yapan ey, insanlarn -yakn zamanlarda eski devir
lere gre daha uzun boylu ve daha kilolu olmakla birlikte- biyo
lojik adan yazl kaytlarn ilk anlardakiyle ayn kalmalardr.
stelik bu sre ok uzun da deildir: ilk ehrin kuruluundan bu

4X

T a rih z e rin e

yana herhalde 12.000 yl kadar, tannn icadndan bugne kadar

ise belki biraz daha uzun bir sre gemitir. Biz antik Mezopolamyallar ya da inlilerden daha zeki deiliz. Fakat insan toplu
luklarnn yasama ve faaliyet gsterme biimlerinde o zamandan
beri ok kklii deiiklikler olduu da gerektir. Yeri gelmiken
deinelim, bu zel amaca hizmet eden sosyo-biyolojini anlam
n yitirmi olmas bundan dolaydr. Ayrca, biraz daha tereddt
l olsam bile, eitli tipteki insan topluluklarnn (hem Eski trio
larn hem Japonlarn) ortak zellikleri zerinde odaklanan belli
trdeki bir toplumsal antropolojinin anlamn yitirmi olmasnn
da bundan kaynaklandn ekleyeceim. Zira, biz dikkatimizi
kalc olanda younlatrsak bile, tarihsel bir deiim olamaya
cana. yalnzca deiik bileimler ve seeneklerin sz konusu
olabileceine inanmadmz srece aka neyin deimi oldu
unu aklayanlayz.
Bu noktay biraz aaym. nsanln tarihsel evriminin izi
ni srmenin amac, gelecekle olacaklar nceden grmek deil
dir. Tarihsel bilgi ve anlayn, eylemleri ile planlarm falcl
a. astrolojiye ya da sadece ak iradecilie dayandrmak iste
meyen birinin gznde temel nem tamas bu durumu dei
tirmez. Bir at yarnn tarihilerin bize mutlak bir gvenle an
latabilecekleri tek sonucu, yarn koulmu olduudur. Dola
ysyla, insann yazgsyla ilgili umutlarmzn -ya da korkula
rmzn- hakl gerekelerini kefetmek ya da tasarlamak hibir
ekilde mmkn deildir. Tarih, onun hedefini ister bitmek bil
meyen bir evrensel ilerleme, ister komnist bir toplum ya da
baka bir ey olarak kavrayalm, laik bir eskataloji* deildir.
Bu tr hedefler bizim tarihe yklediimiz, ama ondan treteneyeceim iz eylerdir. Tarihin yapabilecei, genelde tarihsel
deiimin, zelde ise insan toplumlarmn son birka yzylda
dramatik lde hzlanm ve kapsaml deiikliklerle gerek
letirdii dnmlerinin genel emalar ile mekanizmalarn
*) n sa n n v e d n y a n n so n u n u , b iir d n y a y a n la m a y a a l a n T a n rb ili
k o lu , ( .n .)

Tacil) B iz e a d a T o p lu m H ak k n d a N e A n la ta b ilir?

49

kefetmektir. te, ada toplumla ve onun gelecekteki ola

naklaryla dorudan ilintili olan ey, tahminler ya da umutlar
dan ziyade bdur.
Bylesi bir proje tarih analizi iin analitik bir ereveyi
gerekli klar. Analitik bir ereve de. insani olaylarda belli bir
istikamette seyreden deiimin (znel ya da ada dilekleri
miz ve deer yarglarmz ne olursa olsun) gzlemlenebilir ve
nesnel bir esine, yle ki, insan trnn kol ve kafa emei,
teknoloji ve retimin dzenlenmesi gibi vastalarla doa gle
rini kontrol altna almaktaki srarc ve giderek artan yetenekle
rine dayanmak zorundadr. Bu analizin gereklii, tarih boyun
ca insann yeryzndeki nfusunun -kayda deer bir tersine gi
di olmadan- artyla ve retim ile retim kapasitesinin -zel
likle son birka yzyldaki- bymesiyle gsterilmitir. Ben ki
isel olarak, gerek bir istikamette ilerleyen bir srecin asl anla
mnda olsun, gerekse iimizden ok az bunu potansiyel ya da
fiili bir iyileme diye grmeyecei iin, bu tabloyu ilerleme
olarak adlandrmaktan rahatszlk duymuyorum. Fakat, onu na
sl adlandrrsak adlandralm, insann tarihini anlamay ama
layan gerek giriimler bu eilimi kendi k noktas olarak
deerlendirecektir.
te. Karl Marx'm tarihilerin gzndeki son derece nem
li yeri buradan gelmektedir, nk Marx kendi tarih anlay ve
analizini bu temelde kurmu, stelik imdiye kadar ondan baka
hi kimse bunu baaramamtr. Ben Marxm tamamen doru
eyler sylediini, hatta yeterli olduunu iddia ediyor deilim,
yalnz onun yaklam. Enest Gellnern (stelik hi kimse
Marksizne bu sekin aratrmacdan daha uzak deildir) ifade
ettii biimiyle, tarihte onsuz olmaz bir yere sahiptir:
nsanlar. Marksist emaya isler olumlu isler olumsuz bir gz
le baksnlar, im diye kadar Batda ya da Dou da onun kadar
btnlkl, iyi ifade edilm i bir rakip model km deildir.
nsanlar dncelerini bir emaya bakarak ortaya koymak zo
runluluunu hissettikleri iin. Marksist tarih kuramn kabul

50

T a rih z e rin e

etmeyenler bile (belki de zellikle onlar), olumlu grdkleri

eyleri syleyecekleri zaman Marksist fikirlerden gii almaya
eilimlidirler.1
Baka bir deyile, M a r x 'a gnderm e y apm ay an, o nun ba
lad yerden balam ayan hibir tarih tartmasnn ciddi o ld u
undan sz edilemez. Bu k noktas da tem elde -G e lln e rn da
kabul ettii gibi- materyalist bir tarih anlaydr.
Tarih srecinin bir analizi, dorudan b izim le ilintili olan
eitli sorulan g n de m e getirecektir. ok ak bir rnee b a k a
lm. Yazl tarihin byk blm nde insanlarn ou (diyelim,
nfusun yzde 8 0 -9 0 ) temel yiyecek m addelerinin retimiyle
urayorlard. O ysa bugn. Kuzey A m e rik a da grld gibi,
bir lkede yaayanlarn yzde 3'iin oluturan tarmsal nfus
yalnzca geri kalan yzde 9 7 lik ksmn besleyecek yiyecei
retebilm ekle kalm yor, ayn zam anda dnya nfusunu n n e m
li bir ksmn besleyebilecek miktarda retim de yapabiliyor. Yi
ne. sanayi ann byk blm nde, m amul mallarn ve hiz
metlerin retimi -emek youn sreleri iermedii zam an lar b i
le- m uazzam kalabalktaki ve giderek byyen bir igcn g e
rektiriyordu, oysa u anda bu eilimin hzla g erilem ekte o ld u u
nu gryoruz. T arihte ilk defa olarak insanln byk o u n lu
u artk -Incil'd eki deyile- ekmeini alnnn teriyle k azan
m a k " zorunda deildir. Bu durum , yakn tarihe zg olan bir g e
limedir. Bal dn yasn da kyl nfusun azal -uzun sre n
ceden tahm in ediliyor olsa bile- 190'li ve 1 9 6 0 'l yllara kadar
can alc boyutlara ulamamt. iftiler dndaki toplumsal
adan zorunlu retken igcnn saysnn azal ise (ilgintir,
Marx bu duru m u tm insanlar iin ngrm olsa bile) daha da
yakn zam anlara ait bir olgudur ve dinsel nitelikli ilerin arty
la m askelenm ekle, ya da dengelenmektedir. K uku suz bu iki
eilim de henz global apl bir fenomen olm ayp, blgesel bir
nitelik tamaktadr. yleyse, insanln dnyevi iler yapsnda
I) Tim es L iterary Supplem ent, 16 M arl I9K4.

T a rih B iz e a d a T o p lu m H a k k n d a N e A n la ta b ilir?

51

hu kadar temel bir dnmn gereklemesi mutlaka geni

kapsaml sonular douracaktr, nk insanlarn ounun (en
azndan Marshall Sahlinsin ta devri bolluu* diye niteledii
an bitiinden beri) benimsedii tm deer sistemi, em ee ka
nlmaz bir olgu (insann varoluunun temeli) olarak ihtiya
duymaya gre ayarlanmtr.
Tarihin, bu deiimin kesin sonularn kefetmekte basil
bir forml ya da deiimin yaratmas muhtemel olan ya da za
ten yaratm olduu problemlerine uygun zmleri yoktur. Fa
kat tarih, problemin bir boyutunu, yle ki toplumsal adan bir
yeniden blmn gerekletirilmesine ihtiya olduunu kesin
olarak saptayabilir. Tarihin byk blmnde, ekonomik by
menin temel mekanizmas, insann durumunda daha fazla iyile
me salamaya ynelik (geri ama her zaman bu da olmamtr)
yatrmlarla ve ya da bu kimlikteki aznlklar araclyla re
tim yapma yeteneiyle rettii toplumsal artn temellk edil
mesi olmutur. Byme, eitsizlikle birlikte yrmektedir. im
diye kadar bu eilim bir lde, Adam Snithin dikkat ektii
zere, gelimi ekonomilerdeki emekileri Kzlderili reisinden
maddi adan daha da iyi duruma getiren ve genellikle her kua
kendisinden ncekilerden daha varlkl klan toplam zengin
likteki mthi artla dengelenmitir. Fakat gelim i ekonomile
rin emekileri bu kazanmalar, ne kadar mtevaz boyutlu olursa
olsun, retim srecine katlarak (yani bir i yaparak, ya da ky
ller ve zanaatkarlarn yapt gibi geinebilmek iin rnlerini
pazarda salarak) elde etmilerdir. Kyllerin durumunda kendi
kendine yeterli olma dzeyi, gelim i dnyada ciddi llerde
gerilemitir.
Bir an iin artk retime ihtiyac olmayan bir nfus dne
lim. Bu insanlar neyle yaarlar? Ayrca, irketler zerinde yk
selen bir ekonomi iin de ayn lde yaamsal olan, ekonomi
nin ilk nce A B D de, daha sonra dier lkelerde giderek bu in
sanlarn alverilerine baml olmaya balad kitlesel pazara
ne olacaktr? Bu insanlar u ya da bu ekilde emekli aylklar

52

T a rih zerin e

gibi kam usal dem elerle ve dier sosyal gvence ve rel'ah a ra

laryla (yani, toplumsal yeniden blm e dayal bir politik ve
ynetsel m ekanizm ayla) yaam ak zorundadrlar. Son otuz ylda
bu refah m ekan izm as mthi derecede, tarihteki en b y k e k o
nom ik patlam adan g alarak ve baz lkelerde gerekten ok
cm ert bir lekte genilemitir. H em B a tda hem D o u 'd a , b
yk blm bir iae formu eklinde olan devlet sektrnn (b a
ka bir deyile, kam u istihdamnn) m uazzam ld e b y m e si
nin de buna benzer etkileri olmutur. Bir yandan imdiki (ya da
diyelim 1977deki) asgari gelir, salk, sosyal yardm ve eitim
alanndaki refah harcamalar, nde gelen O E C D lkelerindeki
toplam k am u harcam alarnn yars ile te ikisi arasndaki bir
dilimini olutururken, br yandan yine bu lkelerde toplam h a
ne gelirlerinin yzde 2 5 i ile yaklak yzde 40* arasndaki bir
dilimi kam u istihdamndan ve sosyal fonlardan gelm ektedir.
Bu ldeki bir yeniden blm m ekanizm as im diden
ortaya km tr ve bu mekanizm ann kurulduu bir yerde o rta
dan kaldrlma ihtimalinin de fazla olmad rahatlkla sy le n e
bilir. R e a g a n n Bakan M cK inley ekonom isine geri d n m e r
yas da buna benzem ekledir. Y alnz b urada iki noktaya dikkat
edelim. Birincisi, g rebileceim iz gibi bu m ekanizm a (dayatt
vergi ykleri nedeniyle), zellikle de ek ono m ik glklerin y a
and bir dnem de, B at'd a hl ekonom ik bym enin ana
motoru olan giriimci krlar zerinde gerek basklar ya ra tm a k
tadr. Bugnlerde bu m ekanizm ay paralayp ortadan kaldrm a
ya ynelik basklarn oalm asnn nedeni de bdur. Fakat, kin
cisi. bu m ekanizm a, retimin ounluun gereksinim lerinden
fazla olabilecei bir ekonom i dnlerek tasarlanm deildi.
T am tersine bu m ekanizm a, rneine rastlanm ayan bir tam istih
dam d nem inde ku rulm u ve bununla desteklenmitir. nciisii, yine bu m ekanizm a, yoksullar yasas gibi, bir asgari gelir
(her ne kadar bu asgari gelir dzeyi 1 9 3 0 'larda bile d n leb i
lecek olandan daha cm ert bir dzeye km sa da) su nm ak ze
re tasarlanmtr.

T a rih B iz e a d a T o p lu m H a k k n d a N e A n la ta b ilir?

53

Dolaysyla, bu mekanizmann iyi ilediini ve kapsamnn

geniletildiini varsaysak bile, benim tasarladm koullarda
ekonomik ve her trden eitsizlii (gereksiz ounluk ile geri
kalanlar arasnda grlen bir eitsizlik gibi) arttrp iddetlendirebilir. Ekonomik bymenin, baz ileri tamamen ortadan kal
drmakla birlikte, baka bir yerde daha fazla ey salayarak bir
denge kurabilecei eklindeki geleneksel varsayma artk gve
ni lemez.
Bu isel eitsizlik baz alardan, zengin ve gelimi ya da
gelimekte olan lkeler aznl ile yoksul ve geri kalm dnya
ounluu arasndaki bilinen ve giderek bymekte olan eitsiz
lie benzemektedir. ki durumda da uurum bymekte, hatta
giderek derinlemektedir. ki durumda da bir pazar ekonomisiy
le salanan ekonomik byme (ne kadar etkileyici olursa olsun),
yeryzndcki sanayi sektrn bytmeye eilimli olsa ve ken
di iindeki zenginlik ile gc yeniden paylatrma -rnein.
A B D de Japonyaya don- srecine girse bile, belli ki lke
iindeki ya da uluslararas boyutlu eitsizlikleri otomatik olarak
ortadan kaldracak etkinlikle bir mekanizma da olmamtr.
Ahlk, etik ve toplumsal adalet gibi olgular bir kenara b
rakrsak. bu durum ekonomik ve politik adan ciddi problemler
yaratmakta ve bu problemleri iddetlendirmektedir. Bu tarihsel
gelimeler zerinde ekillenen eitsizlikler hem gte hem de
zenginlikte eitsizlikler olduu iin, onlar ksa vadede dikkate
almamak mmkndr. Aslnda bugn iin gl devletler ile s
nflarn ounun zlemini ektii ey budur. Yoksul insanlar ile
yoksul lkeler zayftr, rgtszdr ve teknik adan yetersizd-:
stelik bu durum bugn iin gemi dnemlere gre daha belir
gindir. Kendi lkelerimiz iinde yoksullar gettolara ya da mut
suz biral snf olarak kendi kaderlerine terkedebi liriz. Zenginle
rin yaamlarn zel -ve devletin- gvenlik gleriyle korunan
elektronik mekanizmalarn arkasna saklayabiliriz. Britanyal bir
bakann Kuzey rlanda hakknda kulland bir deyii aktarrsak,
kabul edilebilir bir iddet dzeyi yerletirmeye alabiliriz.

54

T a rih z e rin e

Onlar uluslararas dzeyde bom balayabilir ve yenilgiye urata

biliriz. airin yirminci yzyl bandaki e m peryalizm dnemi
hakknda yazd dizelerdeki gibi:
Bizim Diislur silahm/, vard,
Onlarnsa yoktu.
B at'y korkutan tek Batl olm ayan g onlar evin de v ura
bilecek tek gt: SSC B ve artk o da yok.
Ksacas, e k onom inin, gem ite hep yle o lduu iin, b u
gnk kriz baka bir global patlama evresine zem in hazrlayn
ca kendisine bir ekilde eki dzen verecei, yoksul ve h o n ut
suz olanlarn ieride olsun darda olsun srekli kontrol altnda
tutulabilecei varsaylm akladr. Birincisi herhalde akla yatkn
bir varsaym dr, fakat sadece dnya ekonom isinin, devlet y ap
lar ile politikalarnn ve gelimi dnyann bugnk Kondratiei'f aam asndan kacak olan uluslararas ablonun, 1 95 0ler1970ler dnem in e gre (iki dnya sava arasndaki son genel
sekler kriz d n em in den sonra gzlendii gibi) kkl ve d ra m a
tik farkllklar sergileyeceinin pratikte kesin olduunu da kabul"
edersek. te bu, tarihin bize hem kuram sal hem de a m pirik ge
rekelerle anlatabilecei eylerden birisidir. kinci varsaym ise
ksa vade dnda pek akla yatkn g rnm em ektedir. Y oksulla
rn artk, ister ulusal dzeyde ister uluslararas d zey de olsun,
188 0' 1er ile 1950ler arasndaki d n em d e grld ekillerde
protesto, bask yapm a, toplumsal deiim ve devrim uruna h a
rekete geirilem eyeceini varsaym ak mantkl olabilir, am a p o
litik, hatta askeri gler olarak -zellikle refah karlnda saln
alnamadklar koullarda- kalc bir pasiflik iine girdiklerini
sylem ek de kesinlikle doru bir ey deildir. Bu da tarihin bi
ze anlatabilecei baka bir eydir. Tarihin an latam ayaca e y
ler gelecekte neler olacadr, hangi problem leri z m e k z orun
da kalacam uzdr.
Artk bitirm ek istiyorum . Pratikte, tarihin bize a da to p
lum lar hakk n da anlatabilecei eylerden o u n u n tarihsel

T a rih B iz e a d a T o p lu m H a k k n d a N e A n la ta b ilir?

55

deneyim ile tarihsel perspektifin biaraya gelm esi zerinde

ykseldiini kabul ederim. Gemi hakknda baka insanlardan
daha fazla ey bilmek tarihilerin iidir. Kald ki, benzerlikler
ile farkllklar -kuramn yardmyla ya da yardm olmadanayrt etmeyi renemeyenler zaten iyi tarihiler olamazlar. r
nein. son krk yldaki politikaclarn ou 1930lu yllarn ko
ullarna (Hillerin yeniden sahneye k, Mnih antlamas
ve dier iaretler) benzeyen bir uluslararas sava tehlikesi bu
lunduu yorumunu yaparken, uluslararas politikayla ilgilenen
tarihilerin ou, ortada kendine zg (sui generis) bir durum
bulunduunu doal olarak kabul etmekle birlikte, 1914'ten n
ceki dnemle grlen benzerliklerden de etkilenip kaygya ka
plmlard. 1965 ylnda bu tarihilerden birisi, 1914ten nce
ki silahlanma yaryla ilgili olarak Dn Caydrcdr bal
n tayan bir yaz kaleme almt. Ne yazk ki, tarihsel deneyi
min tarihilere rettii eylerden birisi de hi kimsenin tarih
ten ders almyor olmasdr. Fakat biz yine de insanlara bir ey
ler retmeyi denemeye devam etmeliyiz.
Daha genel olarak (ve bu, tarihin derslerinin ok ender ola
rak renilmesi ya da umursanmasnn nedenlerinden birisidir),
dnya, grmz engelleyen iki gl etkenle kar karya
dr. Bu etkenlerden daha nce deindiim bir tanesi, mekanik
modeller ve aralardan yararlanmay ngren, tarihsel olmayan,
problem zmeyi dnen bir mhendislik yaklamdr. M
hendislik yaklamnn eitli alanlarda harika sonular elde et
mi olmakla birlikte herhangi bir perspektifi yoktur ve kendi mo
deline batan yklenmi olmayan hibir veriyi dikkate alamaz.
Nitekim tarihilerin bildikleri baka bir ey de, bizim byle bir
modele tm deikenleri yklemediimiz, modelin dnda ka
lan dier eylerin asla eit olmaddr. (SSCB tarihinin ve onun
yklnn hepimize retmi olmas gereken bir derstir bu.) Di
er yaklama da daha nce deinmitim. Bu da tarihin irrasyo
nel amalar uruna sistemli biimde arptlmasdr. Yine daha
nce szn ettiim bir noktaya dnersek, tm rejimlerin kendi

56

T a rih zerin e

genlerine okulda bir miktar tarih retmelerinin nedeni nedir?

K ukusuz buradaki ama, onlarn toplumlarn ve toplumlarnn
nasl deitiini anlamalar deil, kendi lkelerini (diyelim
A B D 'y i, sp any ay, H o n d u ra s ya da Ira k ) onaylam alar, l
keleriyle iftihar etmeleri, iyi yurttalar olmalardr. Ayn saptam a
elbette hareketler ve davalar iin de geerlidir. Bir esin kayna
ve ideoloji olarak tarih, kendi barnda kendi kendini hakl ka
ran bir mite d n m e eilimi tamaktadr. M odern uluslarn ve
milliyetiliklerin tarihinin gsterdii gibi, bundan daha tehlikeli
bir g z ba olamaz.
Bu gz balarn kaldrm aya almak, onlar en azndan bi
razck ya da zam an zam an aralamak tarihilerin iidir. T a rih i
ler, bunu yapabildikleri kadaryla, ders karm akta yaygn bir
gnlszlk var olsa bile, ada toplum hakknda hepimizin ya
rarlanabilecei eyler anlatabilirler. Ne ans ki niversiteler, ta
rihilere bunu baarm a olanann sunulduu, hatta bu do ru ltu
da cesaretlendirildikleri bir eitim sisteminin parasdr. Yalnz
bunun her zam an byle olmadn da eklem eliyim , zira tarih
meslei, byk lde, rejimlerine hizmet etmeyi ve onlar h a k
l karm ay i edinm i bir insanlar topluluu olarak gelimitir.
stelik bu tablo evrensel dzeyde hl geerlilik tamaktadr.
A ncak, niversiteler eletirel bir tarihin kolaylkla uygulanabile
cei yerler haline geldii lde, buras gibi kurulu yld n
mn kutlayan ve ada toplum da bize yardmc olabilecek her
niversite bu fikirlerin ifade edilecei iyi birer yer olacaktr.

LERYE BAK MAK :

TARH VE GEL ECEK

Bu metin London School o f Economicsde David Glassm

ansna verilen ilk ders olarak sunulmu ve ayrca LSE ile New
Left Review'd*/ (125. ubat 1981) yaynlanmtr. Elinizdeki
derlemeye ise biraz ksaltlarak aktarlmtr.
u anda ilkini dinlemekte olduunuz bu dersler David
Glassn ansna dzenlenmitir. Glass, kendisiyle uzun sre bir
likle altm, London School o f Econom icsde ders veren ve
nn byk oranda bu kurumda bulunmasna borlu olan en
sekin bilimcilerden birisiydi. Ayrca Glassn. oradaki herkesin
lyk olmad bir zamanda en gzel geleneklerden (toplumu da
ha iyi anlamay amalayan, igdsel bir radikalizm tayan,
rencileri kendileri gibi azlarnda gm kaklarla domam
olan bir kurumda grlen gelenekler) birisini temsil elliini ek
leyebilirim. Glassn demografi (yaad sre boyunca Britan
yada bu daln en sekin uygulaycsyd) konusunda kaleme al
m olduu ilk kitabn, ii snfnn ocuklarna ekonomik ve

5X

T a rih zerin e

toplum sal skntlara katlanm ak zorunda kalm adan yetiebile

cekleri koullar su n m a arsyla bitirmi olm as bu kimliine
tipik bir rnektir. Glass, byk Dr. W illiam F a rrdan beri Royal
S o ciety 'y e* seilen ilk sosyal bilimci olmann gururunu tayor,
nk kendisini (Farr gibi), sadece toplum la ilgilenm ekle kal
m ayan, ayrca toplum iiuie ve toplum iin alan bir sosyal
bilimci olarak gryordu.
le bu y zden, onun ansna a danm olan bu derslerin
'T oplum sal e ilim le r (ben bu kavram la, toplum sal g elim enin
do ru ltusu nu ve bu konuda neler yaplabileceini irdelem eyi
kastediyo ru m ) hak knd a olmas son d erece doaldr. Bu da
m m k n olduu l de gelecee b akm ay ierm e k ted ir ve
riskli, sk sk hayal krkl dourucu, a m a ay rc a yaplm as
zorunlu bir alm adr. G erek d nyayla ilgili btn ngrler,
nem li lde, g em ite olm u olan eylere, yani tarihe b a k a
rak ge le c e k h a k knd a yaplan karm lara daya n m a k ta d r. D o
laysyla tarihinin k o n u y la ilintili olarak sy le y e bile c e k e y le
ri olmaldr. B u n a karlk, tarih, gem i ile g e le c e k arasnda
bir izgi bulun m ad iin bile olsa, gelecekten kaam az. B e 7
nim u anda azm dan km olan eyler bile g e m ie aittir.
Sy le m e k zere o ld u um eyler ise geleceindir. kisi a ra s n
da b ir yerde, e er d ilerseniz u a n diyeb ileceiniz, larazi am a
srekli hareket halind e olan bir nokta vardr. H er bahisinin
bildii gibi, g e m i ile gelecei ayr biim d e ele alm ay sa la
yan teknik n e den ler olabilir. A yrca im diki z a m a n gem iten
ayrm ay salayan teknik nedenler de olabilir. Biz gem iten,
zaten ona y n e ltilm e m i olan sorulara d o ru d a n ya ntlar v e r
mesini isteyem eyiz, am a gem iin arkad a brakt eylerdeki
dolayl yantlar o k u m a k ta tarihiler olarak yaratcl m zd an
yararlanabiliriz. B una karlk, anket d zen leyen herkesin bil
dii gibi, im diki z a m a n a , y antlanabilecek her trden soruyu
(yantland ve kaydedildii anda, ayrca -kesin bir ekilde-

*) I 6 6 0 d a k u ru la n . B y k B r ita n y a 'n n e n esk i b ilim d e rn e i, (.n .)

ile riy e B a k m a k : T a rih ve G elece k

59

gem ie, a m a yakn gem ie ait olaca m bilsek de) y n e lte b i

liriz. Y ine de gem i, imdi ve gelecein bir sreklilik o lu tu r
duu bellidir.
Bundan baka, tarihiler ve filozoflar bazlarnn yaptklar
gibi gem i ile gelecei kesin biim de ay rm a k istedikleri z a
m an, baka hi kim se onlarn peinden gitm eyecektir. T m in
sanlar ve toplum lar gem ite (ailelerinin, topluluklarnn, ulu s
larnn ya da dier referans gruplarnn, hatla kiisel bellekleri
nin gem iinde) kk salmtr ve hepsi de kendi konum larm
gem ilerine bakarak -olum lu ya da o lu m su z bir ekilde- ta n m
lamaktadrlar. Bugn bu eilim her zam anki k adar ok g r l
mektedir; hatta insann neredeyse her zam ankind en daha o k
diyesi bile geliyor. Dahas, bilinli insan eylem inin renm e,
bellek ve deneyim e dayal olan o k b yk bir ksm, gem ile,
imdiyle ve gelecekle durm adan yzleen, m uazzam genilikte
ki bir m ekanizm ay oluturmaktadr. nsanlar gemii belli bir
ekilde okuyarak gelecei nceden g rm e y e alm am azlk e d e
mezler. Brakn devlet politikas oluturm ay, insan yaam nn
sradan bilinli sreleri bile gelecei g rm e y e alm ay g e re k
tirir ve insanlar bu abalarn elbette, genel olarak gelecein
gem ile sistematik bir bann bulund uu , buradaki gem iin
de koullarn ve ortamlarn keyfi biim de sralanm asndan iba
ret olmad gibi doru bir varsaym a dayandrrlar. nsan to p
lu m lum u n yaplar, onlarn yeniden retim, deiim ve d n
m sreleri ile m ekanizm alar, olm as m uh tem el eylerin sa
ysn kstlamay, olacak eylerin bir ksmn belirlemeyi ve di
er etkenleri de daha fazla y a da daha az m m k n hale ge tirm e
yi salayacaktr. Bu tabii belli (g ya snrl) lde bir n g r
de b u lun m a ufkunu iermektedir, yalnz, hepim izin bildii gibi,
kesinlikle baarl tahm inler ya pm ayla ayn ey deildir. Ayrca,
ngrlem ezliin (apak nedenlerden dolay), gelecekte belir
sizliin -en az deil- en fazla g rn d ksm larda yo u nlat
da aklda tutm aya deerdir. M eeorologlarn bize ilkbahardan
sonra yaz m evsim inin geleceini sylem elerine gerek yoktur.

60

T a rih zerin e

Benim griimce, gelecei bir lde tahmin e tm e k iste

nilir, m m k n , hatta gerekli bir eydir. G elecei tahmin etm ek,
ne gelecein belirlenm i olduunu, ne d e -yle olsayd bile- b i
linebileceini ierir. stelik alternatif tercihler ya da sonular
olmad dncesini k apsam ad gibi, ta hm inde bulunanlarn
hakl olduu dncesini hibir ekilde kapsam az. B enim a k
lmdaki sorular daha ok yledir: Ne kadar ngr? N e trde
ngr? ngr nasl gelitirilebilir? Tarihiler bu ngry
nereye uydururlar? Bu sorulara yant verebilen biri ksa bile,
kuramsal ya da pratik nedenlerle gelecekte bizim b ilem eyecei
miz. fakat en azndan abalarm z daha etkin bir ekilde y o u n
latrabileceimiz ok ey olacaktr.
Y aln z bu sorular ele a lm ay a gem eden nce, bir an iin,
hem tehis ko y m a ilevinin ou tarihi arasnda neden tutul
m adm sorm am a: hem de gelecei iyiletirm eye ya da p ro b
lemlerini ele alm aya. M arksislier gibi gelecein b ilinm esinin is
tenilir ve pratikte gerekletirilebilir bir ey olduu d n c e si
ne sk skya bal tarihiler arasnda bile edcn bu k a d a r az etellektel aba harcand zerinde d u rm a m a izin verin. T a rih
sel ngr n n sicili -ll bir dil kullanrsak- yam al bohaya
benzer. H epimiz, gelecek h akknda birtakm ng r lerde bu lu
narak kendi y z m z kara karrz. Burada alnabilecek en
gvenli tutum , mesleki faaliyetlerimizin '"dim so na erdiini
varsayarak k ehanette bulunm aktan kanm ak, ya da kendim izi,
antik d nem lerin khinlerinin zellii olan ve gazete astro lo g
larnn bugn bile stp stp nm ze srdkleri belirsizlikle
re hapsetmektir. O ysa kt bir ngrii sicilinin olm as baka in
sanlar, disiplinleri ya da szde-disiplileri tahm inde b u lu n m a k
tan alkoym am tr. Bugn, baarszlklar ve belirsizliklerden
ylm adan n g r de b u lun m ayla uraan geni bir endstri var
dr. Rand C orporation bile um utsuzluk iinde, seilm i uzm an
gruplarna ocuklarnn igdlerine danm alarn isleyerek ve
daha sonra ortaya kabilecek ya da k m ayab ilecek trdeki bir
konsen ssten so nu lara vararak, D e lp h i'n in O a c le nn (aka

leriy e B a k m a k : T a il v e G e le c e k

61

yapmyorum; hu zel oyunun ismi "Delphi tekniidir) gncel

letirilmi bir versiyonunu yeniden piyasaya srmtr. Dahas,
tarihilerin, sosyal bilimcilerin ve akademik adan belli bir s
nflama iine sokulamayan gzlemcilerin yapt iyi ngrleri
gsteren ok sayda rnek vardr. Bu noktada size Marx(an
alntlar yapmam islemezseniz, Tocqueville ile Burckhardt da
rnek gsterebilirim. Onlarn szlerinin salt tesadfi saptamalar
olduunu varsaymadmz srece -ki byle bir ey mmkn
deildir-, bu ngrlerin, hedef gzeterek at yaptmzda ne
vurmay bekleyebileceimizi ve isabet oranmz ne kadar artt
rabileceimizi bilmek asndan irdelenneye deer yntemlere
dayandn kabul etmek zorundayz. Buna karlk, baarsz
ngrlerin nedenleri de ayn manlkla irdelenmeye deerdir.
Bu tiir nedenlerden birisi ne yazk ki insan arzusunun gc
dr. nsanlarn yapt ngrler de meteorolojinin yapt lal
n inler de gven ilemez ve kesin olmayan abalan yanstr, yine
de hi kimse bu tr tahminlerden vazgemeyi dnmez. br
yandan, meteorolojiden yararlanan insanlar hava koullarn de
itiremeyeceklerini, (ya da, eer yle dnmeyi tercih ederse
niz) henz deitiremeyeceklerini bilirler. Kendi hareketlerini,
deitiremeyecekleri eyden en iyi yararlanabilecekleri bir e
kilde planlarlar. Tek tek bireyler de herhalde ayn erevede tah
min yapmaktadrlar. Merhum kaynpederim, doru biimde
Avusturyann Hitler'den kurtulamayaca sonucuna vardktan
sonra, I937de iini Viyanadan Manchestera tam, ama Viyaadaki dier Yahudiler onun kadar mantkl dnememi
lerdi. Yine de insanlar, kollektif olarak, tarihsel ngrlere, ge
lecei deitirebilmelerini salayacak bilgileri edinmek iin
bakmaya eilimlidirler. nsanlarn baz -nemli ya da nemsizkararlarnm gelecek iin aka bir farkllk yarattn dnr
sek bu beklentiyi tmyle yabana almamalyz. Yine de byle
bir beklenti, tahmin yapma srecini genellikle olumsuz biimde
etkilemektedir. Demek ki tarihsel tahminler, meteorolojinin tah
minlerinden farkl olarak, onlarn eitli gerekelerle (genellikle

62

T a rih zerin e

de anlattklarndan ho lanm adm z iin) olanaksz ya da isten

meyen eyler olduklarn dnenlerin yorum uyla birlikte ak ta
rlr. Tarihiler ayrca, ideolojileri ne olursa olsun hava tahm in
lerine dzenli ve stelik acil olarak ihtiya duyan trden salam
mterileri (denizciler, iftiler, vb.) olm am alarnn getirdii d e
zavantajdan da o lu m suz ynde etkilenirler.
zellikle politika alannda, gem iten bir eyler re n d ik
lerini ilan etm ek yerine, ondan dersler karm a ihtiyacnda ol
duklarm syleyen, am a aslnda hepsi d e tarihi esas olarak y a p
m ak istedikleri eyleri hakl karm ak iin kullanan insanlarla
kuatlm d urum dayz ve bu m anzara ne yazk ki tarihilerin
n g r de bulunm a yeteneklerini iyiletirme k o nusu nd a fazla
tevik edici bir e deildir.
Fakat bu noktada sadece mterileri de sulayam ayz. K
hinler de bu sulan paylarna deni almak zorundadrlar. Marx,
kendi inand biimiyle onun kanlm azln gsteren tarihsel
analizi gelitirm eden nce, daha dorusu, proletarya h akknda
ok fazla ey renm eden nce, insanlk tarihi iin belli bir he
defe (k om nizm e), proletarya iin zel bir role inanyordu.
M a rx in ngrleri kendi tarihsel analizinden nce yapld
iin o analize dayandklar sylenem ez (am a bu yzden onlar
yanl d a grem eyiz). Biz en azndu analize dayal ngrleri,
istee dayal analizlerden ayrm aya dikkat etm e k zorundayz.
Dolaysyla, kapitalist birikimin tarihsel eilimi zerine nl p a
sajnda M a r x m bireysel kapitalistin kapitalist retim in ken di
sinin ikin yasalaryla (serm aye younlam as ve em e k sreci
nin g iderek daha toplumsal bir biiminin zorunlu olm as, te k n o
lojinin bilinli biimde kullanlmas ve yery zn n k a y n a k lar
nn planl olarak sm rlm esiyle) m lkszlem esini ng rm esi
de, proletaryann kendisinin bir snf olarak m lkszletiricilerin mlkszletiricisi" olaca tahmininden farkl ve daha etkili
bir tarihsel-kuramsai analizden yola kmaktadr. Bu iki tahmin
-bibiriyle bal olsa bile- ayn ey deildir ve ilk tahm ini ikinci
tahmini b en im sem eden de kabul edebiliriz.

leriy e B a k m a k : T a rih ve G e le c e k

63

ngrlerde bulunan insanlar olarak hepimiz (zaten ng

rde bulunmayan kim vardr ki?), bizi ayartan bu psikolojik
(ideolojik demeyi de tercih edebilirsiniz) drtleri biliriz.
Ayrca hibirimiz ngrde bulunmaktan kanmamzdr. Ta
rihsel ngrlerde bulunan kiiler tahmin ettikleri toplumsal
depresyonlar hakknda yksek basn alanlar konusunda neteorologlarn olduu kadar tarafsz olsalard, tarihsel tehisler
koyma alannda u andakinden daha ileriye gitmi olurduk. Ben
bu durumun (kara cahillikle birlikte), tahmin yapan kiinin
nndeki en byk engel olduuna inanyorum. Ve bu. ngr
lerin. onlarn farknda olan insanlarn bilinli eylemleriyle arptlabilmesinden ok daha ciddi bir problemdir. Geri imdiye
kadar bu tr bilinli eylemlerin sk sk ya da etkin biimde ya
plabildiini gsteren fazla ampirik kant yoktur. Tarih hakkn
da yaplabilecek en kesin ampirik genellem e, hi kimsenin en
belirgin dersleri bile umursamaddr (sosyalist rejimlerin ta
rm politikalarm ya da Bayan Thatchern ekonomi politikala
rn inceleyen bir rencinin dorulayaca gibi). Oidipus e
yazk ki gelecekle yzlemenin korkunluunu anlatan bir in
sanlk meseli olarak kalacaktr, fakat ok nemli bir farkla: O i
dipus aslnda babasn ldrmekten ve annesiyle evlenmekten
kurtulmay istiyordu (khinin doru biimde syledii gibi),
ama bunu baaramamt. Khinlerin ou ile onlarn mteri
leri, hoa gitmeyen ngrlerden srf onlar beenmedikleri
iin baz alardan kanlahileceini. nk bu ngrlerin as
lnda o anlam tamadklarn, ya da naslsa onlar geersiz k
lacak bir gelim e olacam ileri srme eilimindedirler.
Daha nce ifade ettiim gibi, zaten geni apl bir tahmin
de bulunma endstrisi vardr ve bu tahminlerin ou da gelecek
teki gelimelerin olduka spesifik ve esas olarak ekonomi, sivil
ve askeri teknoloji alanndaki faaliyetler zerindeki etkisiyle il
gilidir. Dolaysyla tahmin yapmak, bir lde izole edilebilecek
(kukusuz muazzam eitlilikteki baka deikenlerden etkilen
meyi de gz ard etmeden), olduka zgl ve kstl alandaki

64

T a rih z e rin e

sorulan yneltir. Ayrca, ister kamusal isler zel nitelikli pratik

lerle ilgili olsun, fiili gelecei nceden sylemeyi deil, onu
dorulam ay ya da arptm ay am alayan m uazzam miktarda
ngr de vardr. N itekim, tahminlerin norm alde koullu b i im
de yaplmalarnn nedeni budr. lkesel olarak, d orulam ann
gerek bir gelecekte mi, yoksa, incelenen m addeyle ilgisi o lm a
yan tiim elem entlerin ortadan kaldrld bir laboaluvar ortam
gibi, zel olarak kurgulanm bir gelecekte mi gereklem esi
burada nemli deildir. Yine, sonulara varan (ve ounlukla
m a ntk-m atem atik trnde olan) n erm eler de vardr. E er bu
tr nerm elere denk den gerek koullar varsa, bunlarn birta
km sonular ngrebilecekleri sylenebilir.
T arihsel ngr di e r tahm in etm e biim lerinin hepsinden
iki ekilde ayrlr. lk planda, tarihiler, di er etkenlerin asla
eit ya da ihmal edilebilir gstergeler olm ad g e re k bir d n
yaya ilgi duyarlar. T arihiler, bu lde, k u ra m sa l adan akl
e d e b ile c e im iz gibi, p a z a r fiyatlarnn para arzyla n g r le b i
lir bir iliki iinde olaca bir ortam k u ra b ile c e im iz ideal bir
global la b o a lu v a r b ulunm adn bilirler. T arihiler, karm ak
ve deien btnlerle ilgilidirler ve onlarn en spesifik ve dar
tanml s o r u la n bile ancak bu balam iinde bir an la m ta y a
bilir. T arihiler, szgelim i byk seyahat a c e n ta larm n t a h m in
cilerinden farkl olarak, gelecekteki tatile k e ilim leriyle
balca kayglar o olduu iin deil (geri bu ala n d a uzm an
aratrm ac o lm a k da m m k n d r), d e im ek te olan bir d n y a
da deien B ritany a toplum u ve k ltrnn d ier ynleriyle
ilikisi b a la m n d a ilgilenirler. Bu b akm dan tarih, kendisi d a
ha geni kapsam l ve karm ak olsa bile, ekoloji gibi d is ip lin
lere benzer. K arm akark bir yu m aktan tek tek iplikleri e k e
bilirken ve e k m e m iz gerekirken, asl olarak y u m a n k e n d i
siyle ilgilenm em i olsaydk ekolojiyle u rayo r olur ya da ta
rih y a p y or olm azdk. Bu yzden tarihsel ta hm inle rd e b u lu n
m akla tasarlan an ey, ilke olarak, zel ilgi alanlar olan in sa n
larn y n e ltm e k isteyecekleri tm spesifik tahm in so rularna

ile riy e B a k m a k : T a rih ve G elece k

65

yant v e rm e aralarm -en azndan potansiyel olarak ve k u k u

suz yantlan ab ildikleri lde- kapsayan g e n e l bir yap ve d o
ku sunm aktr.
kincisi, kuram clar olarak tarihiler, tahm inde b u lu nm a y a
kendi grlerini dorulatm ak am acyla ilgi duym azlar. stelik
onlarn ngrlerinin ou, kendilerinin ya da daha sonraki bir
kuan m r boyunca, doa bilimlerindeki tarihsel bilimlerin,
rnein, iklim bilimi uzmanlarnn gelecekteki buzul alarna
ilikin tahm inlerinden daha fazla test edilemeyebilir. Belki iklim
bilimi uzm anlarna tarihilerden daha fazla gvenebiliriz, fakat
onlar do rulam am z m m k n deildir. T o p lu m sa l deiim e i
limleriyle ilgili analizlerin d o rulanabilir ngrlere dayal
nerm eler olarak form le edilm esi gerektiini s ylem ek o c u k
larmza ve torunlarmza kar bir nezaket gsterisi zellii ta
rken, zavall Vico, Marx. M ax W e b e r ile D a r w in e kar ka b a
lk olacaktr; nk bu ekilde toplumsal analizin kapsam daral
tlacak. asl z, zaman iindeki karm ak kkl deiimlerin i
yzn incelem ek olan tarih disiplini yanl anlalacaktr. T a ri
hin, gelecein henz sunm am olduu verilerde deil, imdi v a
rolan verilerde younlat rahatlkla sylenebilir. Bunu test e t
mek iin ngrye bavurm ak, istenilen bir ey olabilir de o lm a
yabilir de, ancak bu, aslnda, gem i, bugn ve gelecek arasnda
ki sreklilikle ilgili olarak yaplan aklam alardan kendiliinden
ortaya kacak, nk gelecee yaplan gnderm eleri zaten ie
riyor olacaktr. ou tarihi saplamalarn fiilen gelecee de ta
maktan uzak durmay tercih etse bile. A uguste C o m le 'u n d e y i
ini benim sersek, sa vo ir is not p o u r p re v o ir. bilm ek ngrm ek
iin deildir; ngrm ek (prevoir) bilmenin (sevoir) parasdr.
V e tarihiler, hep gem ie bakarak olsa bile, d urm adan ile
tiyi g rm e y e almaktadrlar. T arihilerin gelecei ya b u g n
dr, ya da. uzak bir gem ile kyaslanan da h a yakn bir g e m i
tir. En geleneksel ve ati-bilimsel tarihiler bile d urum larn
ve olaylarn sonularn ya da alternatif kar-olgusal o la n a k la
r, bir an kendisinden nceki bir an barndan kn

66

T a rih z e rin e

srekli analiz etm ektedirler. B yolu en gayretli biim de izle

yenlerin bir ksm, O x fo r d daki bir dip lo m a treninde v e d a k o
num asn yapan Lord Dacre (H ugh T revo r-R op er) gibi, onu
ng rlebilirlie kar kullanm akta, fakat bunu yap ark en de
ngr tekniklerinden yararlanm aktadrlar. T arihsel nedenleri,
.sonular ve alternatifleri ftologlarn nihai a m a eriilm ez s i
lah olan sonradan deerledirm e"nin yararna olacak ekilde
analiz e tm e k iin gelitirilm i yntem ler, tahm in de b ulun m ak
isteyen kiilerin gzn de anlamldr, nk o n la r ilke olarak
birbirlerine benzem ekledirler. Bu yntem lerin deeri yalnzca
bugn iin klavuz ilevi grebilecek her lrlii gerek tarihsel
deneyim birikim lerine deil, yalnzca niin doru ya da yanl
olduklarna karar v erm ek iin gerek sonulara bakarak test
edilebilecek g em iteki yazl ngrlere de deil, y alnzca ta
rihilerin k uaklar b o y u n c a sren alm alaryla biriktirdikleri
pratik deneyim ve yarglara da deil, esas olarak iki eye d a
yanm aktadr. Birincisi, tarihilerin tahminleri, ne k a d a r geriye
dn k bir nitelik tarsa tasn, kesinlikle insan y aam nn k a r
mak ve her eyi kapsayan gerekliiyle, asla eit olm ayan
baka eylerle, aslnda baka eyler de o lm ay an, toplum h a
lindeki insan yaam yla ilgili aklam alarn asla ta m a m e n s o
yutlanarak karlam ayaca ilikiler sistemini yanstan e y le r
le ilgilidir. kincisi, kendi adn hak eden her tarihsel disiplin,
toplum daki etkileim kalplarn, deiim ve d n m m e k a
nizm alar ile eilim lerini, to plum un kkl d n m n n d o
rultularn tam olarak ortaya karm aya girim ektedir: aslnda
tek bana bu bile, "ku ram sal nemi herhalde fazla olm a ya n k a
tegoriler iindeki a m pirik veri ynlarna dayal istatistiki p ro
jeksiyonlar denilen olguyu aan bir ey olan tahm in y rtm e
iin yeterli bir er e v e sunm aktadr. T a h m in y r tm e, tahayyl
g cy le hissedilen nseziyi ya da B u rc k h a rd tu, tarihinin
oturduu yerde duram ad n anlatm ak iin kulland A lm ug
terimini aabilir. Ben bunun deerini k m se m iy o ru m , sadece
yeterli olm adn s ylyorum . Zaten, ksa bir reklam arasn

leriy e B a k m a k : T a rih v e G elece k

67

mazur grrseniz. Marx'in ve -Marksist olsunlar olmasnlartarilsel gelim eye benzer bir bak asyla yaklaanlarn esiz
deeri lam da bu noktada ortaya kmakladr.
Tarih vastasyla yaplan bu ngrlerde, genellikle birarada bulunan iki ynteme bavurulmaktadr: Bir, genelletirme,
yani model oluturma vastasyla eilimlerin ngrlmesi; iki,
bir tr yol analiziyle gerek olaylarn ya da sonularn ngrl
mesi. Britanya ekonomisinin srekli gerileme iinde olacan
ngrmek birinci yntemin. Bayan Thatcher hkmetinin gele
ceini ngrmek ikinci yntemin rneidir. Rus ya da ran Dev
rimi gibi bir olay ngrmek ise (bir olayda neler olup bittiini
bilirken, dier olayda neler olacan henz bilmiyoruz) iki yn
temi de birletirmektedir. Almanya'nn 1945 ylndaki blnme
sinin, arlk ok farkl lkeler haline gelen |ki bu farkllk, iki l
kenin 1990 ylnda yeniden birlemesinden sonra ok ak bi
imde grlmtr] yerlerdeki toplumsal eilimlerin analizinde
tad anlam gibi, gerek olaylar en azndan baz eilimler a
sndan bir farkllk yaratt iin bile olsa bence iki yntemin uy
gulanmas da gereklidir. u anda gelecekteki olaylara atfettii
miz belirsizlik marj o kadar byktr ki (sonucu belirlenmi
bir boks ma gibi, belirsizliin kalktnn sonradan gsterilebi
lecei durumlarda bile), ngrlerimizi ancak bir dizi alternatif
senaryolar eklinde daraltarak yapabiliriz. ngrlemez baz
eleri de nemsiz eyler diyerek gz ard edebiliriz, ancak bu
nun iin genellikle yine kendi sorularmz nda bir nemli
kriterimizin bulunmas gerekir. Kald ki. bu tr bir sr ngr
lemez ey bugn nemsiz olarak kabul edilmektedir: Bir Ame
rikan bakannn suikaste urayp uramayacan bilemeyebili
riz, ama analiz ve deneyim faktr bize bunun temel bir farkl
lk yaratmayacan gstermektedir. Dier ngrlemez eyler
de nemsiz grlmektedir ve bunlar pekl politikada bir hafta
y uzun bir sre sayan politikaclar ile Sir Stafford Northcote'un
S Ekim 1875te R.A. Cross'a ne yazdn tam olarak bilmeye
can atan tarihilere braklabilir. Bununla birlikte, mterinin

68

T a rih z e rin e

nne salt gereklem esi ayn derecede m uhtem el, h er d urum un

iki ihtimal ierdii Yahudi kralarnda olduu gibi tercihen iki
li seenekler haline getirilm i bir dizi senaryo su nm akla yetin
meyip, bundan daha fazlasn yapabileceim iz aktr. T arihi
nin g em ie dniik ngrde bulunma giriimlerinin kdavuz. i
levi grebilecei yer d e burasdr.
im di, gem ie d n k tahm inde bulu nm ay k a p say a n b e l
li bir zihinsel egzersize bunlarn nda b a km ak yararl o la b i
lir: S onradan bakldnda, ada ngrlerin fiilen on kri
ter alnm asy la kontrol edilebilecei bir olay olan Rus Devrim i.
Bu rnek ka n lm a z olarak bir "olm u o labilirdiler etkenini
kapsad iin, bu t r gem ie dnk ng r lerde bu lu n m ak
kar-olgusal tarihin (yani, olm u olabilecek, a m a o lm a m olan
tarihin) bir biimi saylabilir. Fakat yine de onu bu alandaki en
yaygn ve en tannm ka-olgusal speklasyon b iim inden,
" k li o m e tr i s tle r in bak asndan ayrm ak gerekir. B enim a m a
cn. g e m ie dair bu tr m aliyet-kazan analizlerinin g e erlili
ini re dd e tm e k (nk fiilen bu n oktaya ktklar bellidir) ya
da tartm ak deildir. Ben sadece, niceliksel iktisadi tarihle m o
da haline getirilen biim iyle bu analizlerin genellikle tarihsel
ihtimalleri d e erlend irm ek le hibir ilgisi olm adn g z l y o
rum. Kle ek on om isi, ek on o m ik adan uygulanabilir, verimli
ve i ya pm a kla ilgili iyi bir n erm e olabilir (imdi bu ta rtm a
ya girecek deilim ), yalnz bu ekonom inin kalc olup o l a m a y a
ca sorunu, onun kalc olm a yetenei hakkndaki tartm a d
nda bu n erm elerd en etkilenmez. Zaten kle e k onom isi on
d oku zu ncu yzylda dnyann her yerinde ortadan kalkm ,
onun gerilem e iine girip kecei rahatlkla ve d oru bir e k il
de nceden tahm in edilmitir. T ah m in de b u lu n m a k (gem ie
dnk olsun olm asn) ya ihtimalleri d e erlend irm ekle ya da
hibir eyle ilgilidir.
1905 ve 1917de fiilen yaanmasnn zel ve nceden gr
lemez k oullan ne olursa olsun, bir Rus devrimiin g ereklem e
si yaygn olarak beklenen bir durumdu. Peki, niin? Akas.

leriy e B a k m a k : T a rih v e G e le c e k

69

Rus loplununun ve kurumlanln yapsal bir analizi. arln i

sel zayflk ve elikilerini amasnn mmkn olmad inancn
dourduu iin. Byle bir analiz, doru olsa bile, ilkesel olarak
kk olmu olabilirdilei geri plana atacaktr. Kuramsal ola
rak iyi politikalar ile yetenekli yneticilerin hile yapm olabile
ceklerini kabul etsek bile, bunu ancak, srekli aaya yuvarlan
makta olan Sisyphos'un kayasn hep yukar karmaya alarak
yapabilecekleri de tartma gtrmez bir gerektir. Aslnda ar
ln zaman zaman olduka etkili politikalar ve iyi devlet adam
lar olmas ve artc derecede ekonomik byme sergilemesi,
baz liberallerin, sava ve Lein gibi kazalar olmasayd her eyin
yolunda gidebileceine inanmasna yol amt. Oysa bunlar ye
terli deildi. Bir politikac olarak Lein, rnein Slolypin'in ta
rm politikasnn baarya ulaabilmesi ihtimaline kapy ak tu
tacak kadar akll olsa bile, koullar arln aleyhindeydi.
Niin birok insan, R us devrim inin, ou Batlnn z le m
leri ve beklentilerine (ki Lenin gibi Rus M arksistlerinin z le m
leriyle beklentileri de bu yndeydi) ram en, Bat tipinde bir burjuva-dem okratik hkm etle sonulanacandan kuku d uy m ay a
balamt? iink liberallerin ya da dier orta sn f gruplarnn
gcnn byle bir zm getirem eyecek k ad ar zayf olduu
ok ksa bir srede akla kavuacakt. G erekten de, R us or
ta snfnn zayflklar 1905 ile 1917 yllar arasnda, R us b u rju
vazisinin 1900den nceki gnlerine kyasla kendisini ok daha
gl ve gvenli hissettii bir z a m a n d a su yzne kmt. Z a
ten Rus burjuvazisi 1917de kendisine bu kadar ok gvendii
iin, ehir iilerinin radikallemesini, fabrikalarda artk yiirtleeyen denetimi yeniden salam aya ynelik bir giriimin hz
landrdna inanan tarihiler bile kmtr. Sadece 1914ten bu
yana istikrarl liberal-demokratik rejimlerin koullarnn tarihsel
adan ne kadar zgl bir nitelik tadn, burjuvazinin ve o n a
katmanlarn bu tr rejimlere ballnn ne kadar koullu old u
unu ve bu snflarn ne kadar kaypak olabileceklerini renm ek
iin bile olsa, bugiin ileriye d nk byle bir ng rd e bu lunm ak

70

T a rih z e rin e

daha kolay olacaktr. Tarihten kardm z bu dersler nda

(ki B rkchardt ve dier m uhafazakr tahmincileri hatrlarsak
kesinlikle nceden g rlem eyecek eylerdi bunlar), Bolevizmin dem okratik o lm ayan a m a kapitalist bir alternatifinin (belki
de askeri-brokratik bir rejimin) m m k n olduunu d n e b i
lirdik. Fakat silahl kuvvetlerin 1917de dalm olduunu d ik
kate aldm zda byle bir alternatifin de kesinlikle m m k n o l
madn grebiliyoruz.
b r yandan. Ekim !9 1 7 'd e ortaya kan sonu (Boleviklerin liderliinde sosyalizmi kurmay hedefleyen bir Rusya),
1905te kesinlikle gereklem esi en az m uhtem el seenekler
arasnda grlrken. ubat 1917de buna o k adar bile ihtimal
verilm iyordu. M arksistler bile, ilerinden tek bir farkl ses k
madan, sa d ece R u s y a da bir proleter devrimi gerekletirm enin
koullarnn bulunm adn savunuyorlard. K autsky ile M enevikler, tam am en mantkl bir yaklam la, byle bir giriimin
m utlaka baarszlkla sonulanacam ileri srm ekteydiler. Ne
olursa olsun Bolevikler aznlktayd. Fiilen gerekleen sonu o
kadar ihtimal d grlyordu ki. Ekim D e vrim i'n i tam am en
L e n in in, baar ansnn bulunduu ksack bir d n e m d e bir tr
ayaklan m a k arm a kararm a b a lam a abalar bugn bile m o da
olm aktan km am tr. K ukusuz byle bir sonucun ilk bata g
rnd kadar tam am en m antkszca olmadn gsteren yap
sal n edenler vard. M arksist hkmetlerin kesinlikle Marksistlerin beklemedikleri lkelerde devrimle iktidara getiklerini bili
yoruz. (Ayrca, yeri gelm iken sylersek, bu tr dev rim lein ta
m a m e n farkl sonular dourabileceini de biliyoruz.) 1908de
diinya politikasnda tutuucu m a d d e ye dikkat eken ve daha
sonra devrim in gerekleebilecei lkeler arasnda en zayf
h alka diye adlandrlacak forml ortaya koyan kiiler arasn
da L e n in in kendisi de vard. Buna ramen, bir Bolevik zaferi
ni (mit etm ek dnda) nceden grm ek, hele kalc bir baar
salayacan tahmin etm ek hibir ekilde m m k n deildi. F a
kat n grye dayal bir analiz de olanaksz deildi. L e n in in

leriye B a k m a k : T a rih v e G elece k

71

politikasnn temeli tam da byle bir analize dayanyordu. Lein'i bir iradeci olarak grmek son derece samadr. Eylem
onun gznde mmkn olan eyin bir ileviydi ve hi kimse ha
reket annda deien blgelerin haritasn, ondan daha dikkatli
biimde ve olanaksz olan eyleri ondan daha kesin biimde ka
bul ederek izebilmi deildir. Gerekten, Sovyet rejimi hayatta
kaldysa (ve bu yolda Leninin ilk bataki beklentilerinden ba
ka bir eye dniityse), bunun tek nedeni. Leninin, yaplmas
gereken eylerin -hoa gitsin gitmesin- her zaman farknda ol
masyd. Lenin, Mao gibi bir iradeci olmay istemi olsayd da
hi, 1917cie byle bir konuma sahip deildi, nk o dnemde
salt kararlar alarak hibir ey yapamazd: O kendi partisini bile
otomatik olarak kontrol edemedii gibi, partisi de taban zerin
de fazla bir kontrole sahip deildi. Byle bir kontrol, ancak dev
rimcilerin insanlara bir eyler yaptrabilecek hkmetler haline
gelmelerinden sonra -ve gl hkmetlerin bile her zaman far
knda olmadklar snrlar ierisinde- kurulabilmitir.
Bizim Leninin analizini izlememize gerek yok, nk o tek
bir sonula ilgileniyordu. Oysa biz paralel bir analiz yapabiliriz.
Ksaca zetlersek, 1917deki temel sorun Rusyada kimin baa
geecei deil, herhangi bir kesimin etkin bir rejim kurup kura
mayacayd. Geici hkmetin baarl olamamasnn, eitli
problemler ortaya karan acil bar salayamamasnn nedenle
ri aktr. Bolevikler. (a) solda duran dier kii ve gruplardan
farkl olarak baa gemeye hazr olduklar, (b) tabanda olup bi
tenleri izleyip dikkate almaya tutarl biimde daha hazr olduk
lar. (c) en nemlisi de, Petrogad ve Moskovada durumun kont
roln ele geirdikleri, (d) en kritik anda iktidar ele geirmeye
hazr olduklar iin kazanmlard. Ekim aynda Bolevizmi tek
alternatifi de fccto anariydi. O dnem iin eitli senaryolar ku
rulabilir tabii ve bunlardan en akla yatkn olan da. fiilen gerek
leen eylerin daha ar bir versiyonu: yani imparatorluun ke
nar blgelerinin cninde sonunda kopmas, i savan patlak ver
mesi, eitli blgesel ve koordine olamam kar devrimci

72

T a rih zerin e

kom utan rejimlerinin (bunlardan birisi eninde sonunda bakentin

denetimini de ele geirebilir ve kendisini m erkezi bir hkmet
olarak kabul ettirmek gibi uzun sreli bir abann iine girebilir
di) kurulmas olacaktr. Ksacas, ikilem Bolevik bir hkmet
ile hkmetsizdik arasndayd.
le bu noktada, gelecein grlmesini gizleyen sisi azalt
m aktan teye gidilemezdi. L e n in in ak biim de grd gibi,
rejimin ayakta kalp kalam ayaca konusundaki belirsizlik, ilk
kurulu anndakinden ok daha fazlayd. Rejimin gelecei artk
bir politik s r f e (byk dalgay yakalayp onun stne binm e
ye) deil, nceden g rlem eyecek i ve uluslararas deik enle
rin oluturaca konjonktre balyd. Dahas, gelecekteki geli
m eler o an iin po litika ya , yani bilinli, m uhtem elen hatalar ta
yan ve kesinlikle deiken kararlara bal olduu lde, g e le
cein yn onlarn mdahaleleriyle deiiyordu. B unun iin
Boleviklerin yeni bir Enternasyonal kurm a, am a kendi ltle
rini onaylayanlardan baka hi kimseyi bu yapnn iine alm am a
karar. 1919-1920de dier Avrupa devrim lerinin eli kulanda
ya da m m k n gr nd bir d nem de anlaml bulunabilirdi-,
ancak sosyal dem okratlar ile kom nistler arasndaki ayrlk ve
onlarn birbirlerine dmanlklar, o zam andan beri her iki taraf
iin de deien ve olduka farkl koullarda grlemeye
problem ler yaratarak devam etmitir. ngr ile sonradan d e
erlendirm e arasndaki farkllk ite bu noktada can alc bir
nem kazanm aktadr. Her durum da, ancak g em ie sonradan ba
kldnda. yani fiilen baka bir ekilde olmad iin olmas
gereken eyleri" bildiimiz zaman aydlatlabilecek karanlk
geitler, n grde bulunm ann nn kesmitir. Bolevik Dev i m i nin hayatta kalmas uluslararas koullara bal olduu l
de. Ekim 1917den sonraki birka ay iin geleceinin nasl bir
seyir izleyecei fiilen tahmin edilem em esine ram en, devrimin
yaam as 1918 sonundan itibaren artk gereki bir seenek ola
rak dnlebilecek duru m a gelmiti. br yandan, devrimin
ayakta kalmas ve kalc olmas iin de yine eitli ngrler

leriy e B a k m a k : T a rih ve G elece k

73

yaplacakt. Ne yazk ki, u anda S S C B 'n in uzn dnem deki g e

lecei konusunda, fiilen yaanan eylerden ok farkl olarak ta
sarlanmas gereken gereki bir ta hm inde bulunam yorum . K u
kusuz ok d aha az zalimce ve entellektel bakm dan ok daha az
felaketlerin yaanaca alternatif senaryolar tasarlam ak m m
kndr, yine de 1917nin yce um utlarnn pek ounun hayal
krklyla sonulanm ad bir alternatif d n m ek artk doru
bir yaklam olmayacaktr.
Benim burada bir tr sesli d n m e m in (buna 19. blm de
tekrar dneceiz) amac, tarihin y n n n kanlm az olduunu
gsterm ek deil, ngrnn kapsam n ve snrlarn ele alm a k
tr. Byle bir fikir jimnastii bizim , bir Rus devrimi, liberal o l
mayan devrim sonras bir rejim v e kaba hatlaryla Sovyetlerin
daha sonraki gelime seyrinin nem li eleri gibi gerekleme
si son derece muhtemel sonular saptamamza olanak tanmak
ladr. Byle bir egzersiz bizim Lennin kiisel katksn, onu ku
atan kafa kartrc etkenlerin oundan ayrmamza, Bole-

vizm ile hkimetsizlik arasnda seim yapmak gibi Evet-Hayr

durumlar ile ok eitli seeneklerin bulunduu durumlar sap
tamamza. Lenin'in Ekim aynda iktidar ele geirmeye gven
mesinin ve iktidar koruyacaklarndan emin olamamasnn ne
denlerini aklamamza, hayatta kalnann koullar ile bu koul
larn ne lde kestirilip kestirilemeyeceini belirlememize ve
nihayet hi kimsenin kontrol edemedii srelerin (1917deki
Rusya tarihinin byk ksm gibi) analitik adan grece ng
rlebilirlii ile gerek emirlerle planlama abalarnn ileri ka
rtrd sreler arasnda ayrm yapmamza olanak tanmakta
dr. Ben, 'Toplumsal deiim giderek hem dzenli hem de ku
rumsallam hale geldii iin... gelecek ksmen ngrlebilir,
nk gelecek ksmen u anda olaca sanlan eye benzeyecek
tir. diyen bir Amerikal sosyologun naif inancna katlmyo
rum. Aslnda, Sovyetlerdeki gelimenin dorultular ancak,
Sovyet politikasnn (kendi hedefleri gz nne getirildiinde)
atlmas gereken admlar bilmesi derecesinde ngrlebilirdi ve

74

T a rih /.erine

ngriilebilmektedir. Ne yazk ki, insanlarla ilgili (ne kadar e t

kili olursa olsun) planlar yapmay gerek khinlerin gerekse p o
litikaclarn g z n d e hayal krkl yaratc bir deney im d u ru
m una getiren ey, planlarn snrl kapasitesi ile doru anlam a Ym snrl sonular arasndaki kartlk ve yanl anlam ann
potansiyel olarak m uazzam sonular dourm asdr. Napoleo n un iyi bildii gibi, kaybedilen bir sava bazen fiili durum u
kazanlan on savatan daha fazla deitirebilir. Buradaki gibi bir
fikir jim nasti i, son olarak da. ok fazla n g r ler yaplan bu
alanda at oynatan saysz aktr deerlendirm em izi s a lam ak ta
dr. Bildiim kadaryla, gem i ve bugn hakkm la tahm inlerle
dolu olm asn a ram en bu geni literatr zerine sistem atik bir
aratrma yaplm am olmas ilgin bir durum dur.
T oplum sal genel eilimleri nceden g rm e k bir bakm a
olaylar nceden g rm ekten daha kolaydr, nk bu yetenek sa
dece tm sosyal bilimlerin temeli olan eyi (kararlar, olaylar, te
sadfler ve olan ak lar karmaasn zm eye kalkm adan, insan
topluluklar h akknda ve d nem ler zerine gen ellem eler y a p m a
nn m m k n olduunu) kefetm eye, tek tek her aac tan m adan
orm an h akknda bir eyler syleme yeteneine baldr. G enel
eilim ler sz konusu olunca belli bir asgari srenin tannmas
gereklidir. Bu kapsam da, geri "uzun sreli deyii insann en
fazla bir yzylla snrl olan uzun sreli ngrlerinin uzunluu
bakm ndan grece ksa kalsa bile, ksa sreli ngrlerden ayr
olan uzun sreli ngrlerden sz edilebilir. Ben en azndan bin
yln snrlarn -szcn her iki anlam yla- am ayan hibir n
gr d ne m e m . Fakat bu tr uzun sreli ngrlerin bilinen
bir sorunu da. onlara uygun bir zam an lei yklem en in hemen
hem en olanaksz olmasdr. Olmas muhtem el eyleri bilebiliriz,
am a bunlarn zam ann kesinlikle bilemeyiz. A B D ile S S C B ni
d ny a devletlerinin devleri olacaklar, byklkleri ve k a y n a k
larna baklarak 1840l yllarda doru biim de ngrlm t,
fakat bunun gereklem esi iin, diyelim 1900 gibi tek ve kesin
bir tarih verm enin doru o ldu u na ancak bir aptal inanabilirdi.

leriy e B a k m a k : T a rih ve G elece k

75

Bu tr ngrlerin bazlar ou gzlem cinin beklediinden

daha yava gereklemektedir. rnein, gelim i lkelerde k y
lln ortadan kaldrlamamas, o dokuzuncu yzyl ortasnda
bu d o ru ltud a bir deiimi tahmin eden ng rn n aleyhindeki
bir arg m an olarak kullanlabilir. b r yandan, baz ngrler
de beklenenden daha hzl gereklemekledir. Dnyann ok b
yk bir kesim inin bir avu devletin ynettii sm rgelere b l n
mesi d u rum un un kalc olm ayaca daha nceden ngrlebilir
di ve ngrlm t. Yine de Joe Cham berlain zam annda, insan
larn em peryalizm in bu trnn ykselip ortadan kalknn n e
redeyse tek bir insann m r sresi iinde ( 1 8 7 4 ten 1965?e k a
dar yaayan W inston C h urchilli dn y oru m ) gereklem esini
bekleyip bekleyemeyeceklerini d nm ek bile doru olmaz. B a
z ngrlerin gereklemesi ise beklenenden hem daha hzl
hem daha yavatr. Kylln ok uzunca bir iire ve baaryla
ayakta kaldktan sonra yok olm aya balamasnn hz hayret ve
ricidir. 1960d krsal nfusun toplam nfusun yzde 67 k adar
n oluturduunun hesapland K o lo m b iy a da, kyllerin says
1970'lerin sonlarna gelindiinde ya yar yarya ya da daha faz
la d m durum dayd. Bu tr ngrler, ne zam an gereklee
ceklerini bilm esek bile nemlidir. Yahudilerin O rta D o u daki
bir blgeyi fethederek kalc bir yere yerlemeleri ansnn uzun
vadede Hallarn ansndan ok daha fazla o lm adna in anyor
sak. tarih belirleyebilelim ya da b e lirle y e n le y d im , bunun, o n la
rn hayatla kalmasyla ilgilenen kiiler iin ak politik sonula
r olaca ortadadr. Yine de benim burada dikkat ekm ek istedi
im nokta, N e olacak?" sorusunun m etodolojik adan " N e z a
man olacak?" sorusundan tam am en farkl olduudur.
Benim gvenle anabileceim kronolojik ngrler, anla
m adm z zam an bile arkasnda aklanabilir bir m ekanizm a
bulunduunu d nd m z dzenli bir demsellie dayal
ngrlerdir sadece. D emograf alan da bunu kap sam akla bir
likle, dnem selliklerin peine en ok den insanlar iktisat
lardr. Dier toplum bilimleri de d n em sellikler kefettiklerini

76

T a rih zerin e

iddia etm ilerdir, yalnz bunlarn iinden ok az, son derece uz

m anlk isteyen tahm inler dnda ie yaramaktadr. rnein, ant
rop olog K roebcr haklysa, kadnlarn elbiselerinin b o y la n ou
durum da yaklak elli yllk dnemlerle, maksi ile mini arasnda
olduka dzenli biim de gidip g e lm e k te d ir . (K u m a ticaretine
yansmas ne olursa olsun, bu iddia hakknda hibir grii belirt
m iyorum .) Y ine de, daha nce (bkz. s. 44) deinilm i olduu
zere, yaygn bir kabul gren KondratielT uzun d algalar hak
knda hibir bilgi sahibi olm asam , phecilerin yaklam lar o n
larn varlklarn kukulu hale getirse bile, en az bir trdeki dnem selliin, m uam m alar yok ed em em ek le birlikte hayli isabetli
olabileceini d nyorum . Bu dnem sellikler bizim gerek e k o
nomi. gerekse, daha genel bir biimde, toplumsal, politik ve kl
trel sahneler hakknda ngrlerde bulunm am z salarlar. A v
rupa tarihilerinin en ie yarar rnek olduunu dndkleri on
dokuzuncu ve yirminci yzyl tarihinin dnem selletirilm esi as
lnda K ondratieff dalgalaryla byk lde akm aktadr. Ne
yazk ki tahm inciler bu tr ngr aralarna ok en d e r sahip
olabilmektedir.
K ronolojiyi bir kenara brakrsak, tarihi aslnda, sosyal
bilimlerdeki her trl gereklie uygulanan kuram sal nerm eler
ya da m odellere (tem elde matematiksel olan) dayal en yaygn
ve gl ngr biimi asndan bile asli nem tayan bir figr
olarak grlm ektedir. Fakat bu, hem deersiz hem de yetersiz
bir durum u yanstm aktadr. Eer deikenler arasnda mantksal
adan bir zorunluluk ilikisi kurarsak deersiz olduunu g r
rz. nsanlk snrl olan kaynaklarm , alternatiflerinin b u lu n m a
s ya da onlarla ikam e edilm esinden daha hzl bir oranda k u lla
nrsa. o zam an bu kaynaklar er ya da ge tkenirler ve geriye k a
lan tek merak konusu (petrol rezervlerinde olduu gibi) bu t k e
niin ne zam an gerekleecei sorusu olur. Bu tr nerm elere
dayal kurgular oluturm adan, salt ampirik olanlar aan hibir
ngrde bulunulamaz. Fakat bu ngrler ayn z a m and a yeter
siz de kalm akladr, nkii kendi balarna, som ut du rum lara pek

le riy e B a k m a k : T a rih v e G e le c e k

77

k tutamayacak lde genel bir nitelik tamaktadrlar. Dola

ysyla. tahminler yaparken dorudan onlara bavurmaya yne
lik giriimler baarsz kalmaya mahkmdur. David Glass da bu
yzden, artk moda haline gelen fizikle benzerlik kurma kriter
lerine gre sosyal bilimler iinde (sanrm iktisat bilimi ve dilbi
limle birlikte) en gelikin disiplin olan demografinin muazzam
bir ngr siciline sahip olduuna iaret etmitir. Ayn dorul
tuda. temel Malhusu nermeyi yanstan, nfusun, mevcut ge
im aralarnn dayatt snrlarn tesinde srekli bir art gs
termeyecei dncesi hem reddedilemez hem de ok deerli
bir saptamadr. Yine de bu gr, kendi bana ele alndnda,
bize nfus art ile geim aralar arasndaki gem i, bugn ve
gelecek ilikisi hakknda hibir ey syleyem ez. Bu gr, rlan
dada yaanan alk trnden Malthusu terimlerle tarif edilebi
lecek bir krizi ngremeyecei gibi gem ie dnk olarak da
aklamaz. Eer rlanda'nn I840l yllarda neden bylesi bir
kriz yaadn, ama niye ayn durumun Lancashire'da bagslermediini aklamak istiyorsak, bunu Malthusu modelle de
il, ona gnderme yapmadan analiz edilebilecek faktrlerle gs
terebiliriz. Buna karlk. Somalide yaanacak bir al nce
den tahmin ediyorsak, bu tahmin de insanlarn yeterince yiyecek
bulamazlarsa a kalacaklar eklindeki totolojik bir gerekeye
dayanmaz. Ksacas demografi kuram, basit tahminler olmayan
koullu ngrlerde ve kendi modellerine dayanmayan tahmin
lerde bulunabilir. Peki, bu ngrler neye dayanmaktadr?
Malthusun kendisi de birtakm eilimlerle ilgili -yanltahminlerde bulunduu lde, belli tarihsel verilere, nfus art
na ve yiyecek retkenliindeki gelecekteki artlara (bunlarn
gereki olmad grlmt) muhtemel ampirik rakamlar
(bunlar da keyfi olduu kantlanm rakamlard) atfetmeye g
veniyordu. Demografik ya da ekonomik erevede tahmin ya
pan bir kii, kendi verilerini gerek miktarlara evirmekle kal
mamal, ayn zamanda, srekli olarak kendi kuramsal analizinin
ve kendi uzmanlk alannn dna kp, gem ie ya da imdiye

78

T a rih z e rin e

ait olan lm tarihin usuz bucaksz topraklarna dalmaldr. Bat daki dourganlk oran, gelecein nfusuyla ilgili tm tah
minleri gzden geirm eye zorlayarak 1930'larda, sonra niin
d m eye devam etm em itir? te bu tr sorulara yant bulm ak ve
bylelikle gelecekteki m uhtemel deiikliklere k tutm ak ta
rihinin iidir. Baz insanlarn imdilerde, nc d n y a lkele
rindeki dem ografik art orannn sanayilem eyi ve kentlemeyi
yavalatabileceine inanmasnn nedeni nedir? B unun nedeni,
bu eilimi dorulayan baz kantlar (yani, tarihsel veriler) o lm a
snn yan sra, gelim i lkelerin dem ografik tarihiyle ilgili fa
razi bir analojidir (yani, tarihsel bir genellem edir). N e ans ki
dem ograflar tm bunlarn farkndadrlar; stelik, gelim ekte
olan tarihsel dem ografi disiplini gem ie dn k olan e k o n o m e t
riyle karlatrlrsa, iktisatlardan daha ok farkndadrlar. H a
trlatm am a g erek yok ki, David Glass, y aam nn nem li bl
mnde d e m o g ra f olarak deil, sosyolog olarak almt ve di
er alanlara yaylan ilgilerinin dnda, arpc derecede bilgili
ve zeki bir tarihiydi. David Glass byk bir dem ograft, nk,
"D e m ograflarn yeterliliinin alann ancak bir ksm yla ilintili,
olduunu, alm ann asl yknn tarihilerle sosyologlarn sr
tna y klacam , biliyordu.
B u nunla birlikte, tarihilerin (sosyal bilimciler gibi), gerek
hepim izin, gerekse onlarn aratrm akta olduklar btnn, yani
sistemin tam olarak nasl bir ey olduu ve ( M a r x in harika n
clne ram en) sistem in eitli elerinin birbiriyle tam ola
rak nasl bir ilikiye girdii konusunda net bir fikirlerinin b ulun
m am asndan dolay, gelecekle kar karya g eldiklerinde bir
hayli u m utsu z olduklarn sylem ek zorundaym . Bizim ilgi ala
nm za giren biimiyle, top lu m (tekil ya da oul haliyle) ram
olarak nedir? Ekolojistler kendi eko-sistemlerini snrlarna g e
lindiini iddia edebilirler, ancak insan to plum uyla ilgili aratr
malar yapan o k az renci (kk, izole olm u ve ilkel top
luluklarla ilgilenen baz antropologlar dnda) kendilerinin
de aynsn syleyebileceini iddia edebilir, zellikle de m o d e m

leriy e B a k m a k : T a rih ve G elece k

79

dnyada. Biz ynmz el yordamyla buluyoruz. Tarihilerin

ou, dier sosyal bilimlerden farkl olarak, cehaletimizden do
lay problemlerden uzak duramayacamz iddia edebilirler.
Sosyal bilimcilerden farkl olarak biz, prestiji daha fazla olan
doa bilimlerini taklit edelim diye uydurma ngrlerde bulun
mann ekiciliine kaplmayz; her ey bir yana, biz ve antropo
loglar, insann eitli alanlardaki toplumsal deneyimleri hakkn
da baka hi kimseyle kyaslanmayacak lde bilgi sahibiyiz.
Ayrca, insanlarla ilgili incelemeler alannda, belki de tek ba
mza. tarihsel deiime, etkileime ve dnme gre dnce
retmek : annday:. Tarih tek bana bir yn sunar ve gelecee
tarihin dnda bakan herkes, zellikle yksek teknoloji anda,
hem kr hem de tehlikelidir.
Size u bir rnek vereyim. Hatrlayabileceiniz gibi, Hazi
ran 1980de, her eyin bir bilgisayar hatasndan kaynakland
anlalana kadar, Amerikan gzlem sistemi Rus fzelerinin ate
lenmi olduunu ve birka dakika iinde A B D deki nkleer si
lahlarn da otomatik olarak harekete geeceini bildirmiti. im
di de, eer bu anfinin kapsndaki grevli birden ieri dalp nk
leer savan ktn haber verecek olsa, en ktmser insanlarn
dahi onun -esas olarak tarihsel nedenlerle- yanld sonucuna
varmalar dakikay gemez. Ne kadar ksa srerse srsn n
bir kriz ya da baka uyarc iaretler olmadan bir dnya savann
kmas mmkn deildir ve son aylar, haftalar, hatta gnlerdeki
deneyimlerimizi gzden geirerek buna benzer bir durum yaa
madmz biliriz. Oysa 1962 ylndaki Kba fze krizi gibi bir
olayn ortasnda olsaydk kukusuz bu gvenimiz daha az olabi
lirdi. Ksacas, hepimizin zihninde, dnya savalarnn nasl k
t ya da kabilecei konusunda, gemile ilgili analiz ve bilgi
lerimizin biraraya gelmesinden oluan rasyonel bir modelimiz
olduu aktr. Bu temelde ihtimalleri deerlendirirken, dikkate
alnmayacak kadar ok uzak olmadktan srece olanaklar dla
maya da gerek yoktur. Ben Kanada'm bugn Amerika Birleik
Devletleriyle bir sava ihtimaliyle ilgili planlar hazrlamaya

so

T a rih zerin e

ya da B ritanya'nn bir Fransz igaline kar nlem ler almay ta

sarlamaya ok fazla zam an harcadn zannetm iyorum . Zaten bu
tr deerlendirmeleri yapm azsak, her zaman her eyin olabilece
ini varsaym ann (korku filmlerinin ve U FO fanatiklerinin bek
lentilerinin de altnda yatan bir varsaymdr bu) ekiciliine ka
plabiliriz. Y a da, kendimizi pratik n uyarlarn yaplabilecei
durum larla snrlamak istersek, zellikle iler ters giderse bunun
sorumlusu olarak kendimizin sulanaca zamanlarda, "en ktii
d u ru m u formle edip ona gre hazrlanmak gibi ayn derecede
irrasyonel bir yol izleriz. Bu yol ayt derecede irrasyoneldir, n
k en kt durum un gereklemesi en iyi d urum dan daha fazla
m m k n deildir. Kald ki. en kt durumlara gre nlem ler al
m ak ile bu durum a uygun admlar atmak (nei, 1940 ylnda
Britanya hkmetinin tm Alman ve AvusturyalI mltecilerin di
kenli teller arkasnda tutulmasn istemesi gibi) arasnda nemli
bir farkllk bulunmaktadr.
En kt d u ru m dncesinin psikolojideki karl p ara
noya ya da histeridir. G ereklen de histeri ile tarihsici-olm ayan
bak as, iinde b ulund u um uz gnlerdeki (bu satrlar ikinci
Souk S a v a 'n en you n gnlerinde yazlmtr] gibi gerginlik
ler ve korkular y aadm z anlarda biraraya gelecektir. Byle
bir ortam da, gerek ordu yetkilileri, gizli servisler ve heyecan ro
manlar yazarlar gibi meslekleri gerei bu durum u tasarlamay
i edinen kiiler, gerekse Afganistan ya da A frika'nn baz bl
gelerindeki K ba birliklerini dnerek jeopolitik kurgular g e
litiren o lduka duyarl insanlar arasnda hep en kts beklen
mitir. D aha ciddi olarak da, dnyay anlamaktaki baarszl
mz g iderek m ekaniklem itir ve bizler, en kt durum a gre
ayarlanm , yanllkla "saldr dm esini yakan iaretlerle ha
rekete geen otom atik sistem ler kurm u durum dayz. Pratik ta
rihilerin mdahalesi dnda insanln yok oluu srecini d u r
durabilecek tek ey. iaretlerin m ekanik olarak yanl o k u n d u
unu gsteren ve ayn derecede otomatik olan teknik apraz
kontrol m ekanizm alardr. Bu tr yanl alarmlar, bir bakm a,

leriy e B a k m a k : T a rih ve G e le c e k

81

gelecee tarihsel olmayan bir adan bakmann salar diken di

ken eden redctio tul absrdm 'u* ilevi grrler. Ben gerek
te, sava karsa ya da kt zaman, kr bir teknik yanllkla
silahlarn atelenmesini beklemiyorum. Fakat bunun olabilecek
olmas ve yalnzca byle bir ihtimalin bulunmas bile, tarihsel
rasyonalitenin gelecei ve ona uygun decek insani eylemleri
deerlendirmekte ne kadar vazgeilm ez bir rol stleneceini
rneklemektedir.
Bu konumay nasl bir sonuca balamalym? Tarihiler,
gelecek yln ya da bir sonraki yzyln BBC World Service ha
ber bltenlerinin manetlerini kaleme alabilmeleri ya da buna
almalar gerektii anlamnda khin insanlar deillerdir. Kal
d ki biz kehanette bulunma irketinin eskataloji departmannda
deiliz ya da olmamalyz. Ben baz dnrlerin (onlarn iin
de tarihiler de vardr), tarih srecini, gelecekte mutlu ya da
mutsuz bir sona giden insann yazgsn aklamak olarak gr
dklerini biliyorum. Bylesi bir inan, 1950lerin gvenli orta
mnda Amerika'daki sosyal bilimlerde ok yaygn biimde rast
lanan. insann yazgsnn dinlenme yerini tam imdi, gncel bir
toplumda, yeni Kuds olarak Omaha'da bulmu olduu gr
ne kyasla ahlki adan tercih edilebilir bir yaklam temsil et
mektedir. Bu kesinlikle kolay kolay rlcbilecek bir sav de
ildir, ama hibir ie de yaramaz. Geri insan -filozof Ernst
Blociun szleriyle- iimil eden bir hayvandr. Biz gelecein r
yasn kurarz. stelik bunu hakl karan bir sr neden de var
dr. Tarihilerin, dier insanlar gibi, insanlk adna arzu edilebi
lir bir gelecek konusunda fikir sahibi olmaya, byle bir gelecek
urunda dm eye ve tarihin -bazen olduu gibi- kendilerinin
istedikleri yola girdiini grrlerse alklamaya haklar vardr.
Ne olursa olsun, bu. dnyann, insanlar gelecee gvenlerini
kaybettikleri, topyalarn yerini kyamet (G tterdam m erung)

*) lLat.| bir eyin doruluunu, tersinin samaln ortaya koyarak gster

mek. (.n.)

82

T a rih zerin e

senaryolarnn ald zam anki gidiatna d air iyi bir iaret deil
dir. te yandan tarihinin nereden gelip nereye gittiim izi a
a k a rm a grevi, b ir i olarak, gelecee y nelik sonulardan
ho la n m am z y a da ho la n m a m a m z a gre etkilenm em elidir.
Bunu paradoksal bir biim de ifade edeyim. M a r x n k a p ita
lizmin ve burjuva top lum unun geici tarihsel fen om enler o ld u
unu gsterm esi h oum u z a gitmedii iin onun bak asn
grm ezlikten gelm ek de, sosyalizmden yana old u u m u z iin (ki
Marx kapitalizm ile burjuva toplum unun arkasndan sosyaliz
min geleceini dnyordu) onu benim sem ek de ayn de rec e
de faydaszdr. Ben M a r x m baz temel eilimleri derin bir k a v
rayla sezdiine inanyorum, am a ayn eilimlerin neler getire
ceini hibirim iz bilmiyoruz. Bunun nedeni, gem ite n g r l
m gelecein byk ksm karm za ktnda onun idrak e d i
lemeyiine benzer bir ekilde, ngrler yanl olduu iin d e
il, geliini beklem em iz sylenen ilgin yabancya bizim zel
bir yz ve elbise atfetm ekteki yanlgmzdr. Burada, hem bir
m uh afazak r hem de M a rx m olaanst analitik bakm a b
yk sayg duyan bir insan olan ve M a rx in... yorum u tutucu bir
anlam da kabul ettiini sylem ek, sadece onun ciddiye a lnabile
ceini sylem ektir," diyen Schu m peter kadar ileri g itm em iz g e
rektiini dn m y oru m . Fakat umut ile ngrnn, birbirlerin
den ayrlam asalar bile, ayn eyler olmadn da u n u tm am am z
gerekir.
Yine de tarihilerin bizim gelecei kefetm em ize (insanla
rn bu k onuda neler yapp neler yapam ayacaklarn kefetmeye,
insann eylem ine uyg un ortam lar o luturm aya ve bunun so n u
cunda snrlar, potansiyelleri ve sonularn saptam aya, gerek
ngrlebilir eyler ile ngrlem ez eyler arasnda, gerekse
farkl trde ngrler arasnda bir ayrm a gitm eye) y ap a bile c ek
leri ok katk vardr. Bir kere, tarihiler, bilimsel stat peinde
koan baz insanlarda (devrimleri ngrm enin, toplumsal d e v
rimi gerekletirm ek iin erken m odernlem e ne kad ar kapsaml
ve hzl o lm al sorusunu karlatrmal, kesilsel ve zamansal

leriy e B a k m a k : T a rih v e G elece k

83

veri toplama aralaryla nicelikselletirmek yoluyla salanaca

n sanan insanlar) grld gibi, ngr iin mekanik oto
matlar kurmaya ynelik sama ve tehlikeli giriimlerin ipliini
pazara karmaya yardmc olabilirler. Tabii bu giriimlerde bu
lunanlar Marksistler deildir. Marksistler, dnlebilir olan
eylere kafa yormann bir alternatifi olarak dnlemez olan
eylere kafa yormay baa alan ftrolojideki daha tehlikeli gi
riimleri bile tehir edebilirler ve edebilmelidirler. Marksistler,
istatistiki kestirimleri kontrol altnda tutabilirler. Olmas muhte
mel eyler hakknda bir eyler syleyebilecekleri gibi, olmayan
eyler hakknda daha da fazla ey syleyebilirler. Geri onlarn
sylediklerine fazla kulak aslmaz: bu, tarihin znden gelir. Fa
kat ank, gelecek hakknda bir eyler syleme yeteneklerini de
erlendirmeye ve ilerletmeye, ayrca onu bir para daha iyi ta
ntmaya gerekten daha fazla zaman harcarlarsa, Marksistlerin
seslerine bir para daha fazla kulak verilebilir. Her eyden nce,
Marksistlerin tantacak bir eyleri vardr.

5
T A R H L E R L E M E K A Y D E TT M?

Tarih yazm (en azndan benim ilgi alanlarmda) gelimi

midir? Tarih yazmnn sosyal bilimlerle ilikisi nasldr? Bun
lar, aadaki blmlerde tanlacak olan sorulardr.
"Tarih lerleme Kaydetti mi?" baln tayan ive nceden
yaynlanmam olan) hu makale, biraz gecikmeli olarak.
1979'da Birkbeck College'm al konumasnda okunmutur.
Tarih ilerlem e kaydetti mi? Bu soru, lisans st rencisi,
aratrma grevlisi ve 1947den itibaren Bircbeck C ollege'd a
retmenlik yaparak geen krk ksur yl boyunca tarih alann
da altktan sonra em eklilii yaklaan birisi iin son derece d o
al bir sorudur. Sanrm u soruyu yneltm enin de hem en h e
men baka bir yoludur: Ben m eslek yaam m boyunca ne yap
tm? Bu soru, ilk sorumuzla tam olarak d eilse de. hemen h e
men ayn anlama gelmektedir. nk bu s o m ,ilerlem e terim i
nin tarih gibi bir alanda bir lde kullanlabileceini varsay
maktadr. Peki, bu mmkn mdr?
Geri ilerlem e terimini aka kullanan akademik d isip
linler ile bu terimi kullanmad sylen eb ilecek -en azndan

86

T a rih z e rin e

benim g r m ce- baka disiplinler vardr. G n m z d e bu a y

rm bir lde ktphanelerim izde grlebilmektedir. Rasyonel
bir g zlem cinin ilerlem eden ciddi biimde kuku duyam ayaca
bir alan olan d o a bilimlerinde, grece tem el bir eitim v erm ek
ve zam an zam an kendi alanyla ilgili geici sentezler y ap m ak g i
bi am alar dnda, artk kitaplar fazla ku llanlm am akta, nk
elde edilen yeni bilgiler, ilerledikleri (yalnz ilerlemenin benim
-bizim - m r srem izde m uazzam boyutlara ulatn da h e
men ek lem eliyim ) lde eskimektedir. Belli bir alandaki byk
atalara duyulan b i r p icu s, sayg ve ballk d uygusu veren y a d a
bilim ler tarihiyle ilgili olan kitaplar dnda, a rtk m utlaka o k u n
mas gereken klasikler yoktur. N e w to n 'd a n , C lerk M a x w e llden
ya da M e n d e lden bugne kalan eyler, fiziksel evrenle ilgili d a
ha geni kapsaml ve daha ileri yaklam lara yedi ilmiken, b u
gn fizik bl m nd e okuyan ortalam a renciler bu evreni
N e w to n dan daha iyi anlamaktadrlar. Tarihiler olsun, d oa bi
limlerinin sreci ve gelimesi zerinde duran di er analistler ol
sun, kendi ilerlemelerinin dorusal bir izgide seyretm ediini,
am a byle bir ilerlemenin varlndan da kuku duy ulam ayacan bilmektedirler.
b r yandan, niversitelerde artk bir alkanla d n
m biim de retilen yaratc sanatlarn tek biimi olan edebi
yat eletirisini ele alrsak, derin bilgilerin ve teknik ge lim ili
in grece kk apl rnekleri dnda ilerleme, ne gsterile
bilecek ne de mantkl grlecek bir durum dur. Y irm inci yzyl
edebiyat on yedinci yzyl edebiyatndan daha iyi olm ad g i
bi, Dr. J o h n s o n n eletirileri de Dr. L e a v is'in , hatta Roland
B a rth esn eletirilerinden daha kt deildir: y alnzca farkldr.
Hi kuku yok ki, akadem ik nitelikli ya da dier eletirel yaz
larn ok byk blm doktora rencilerinin d nda g zler
den-kamaktadr; bunlarn iinden bazlarnn bilinmesi ve akl
da kalm asnn nedeni de, daha yakn za m an d a yazlm , d o la y
syla ncellerinin yerini alm olmalar deil, tanm lam as kolay
olm ayan nedenlerden dolay zel bir etkilem e ve anlalm a

T arih le rle m e K a y tlei m i?

87

gcne sahip olduu dnlen yazarlar tarafndan kaleme aln

m olmalardr. Elbette edebiyat incelemeleri ierisinde tarihin
zel bir biimini yanstan almalar (ister edebi yapt olsun is
ter edebiyat eletirisi trnde olsun) vardr ve benim gzlem ime
gre, eletiri deil tarih olarak retilen benzer konu ve alanlar
da, rnein sanat tarihinde buna az da olsa rastlanabilmektedir.
ngilizce blmleri kitaplar yorumlar ve belki yine bu nedenle
kitap karrlar.
lerleme kavramnn kullanlabilmesinin, en azndan glo
bal dzeyde ayn derecede zor olduu baka disiplinler de var
dr: rnein, felsefe ya da hukuk. Descartes'n Platon'u, Kant
DescartesV. H egelin Kant' eskittiinden sz edilem eyecei g i
bi: daha nce yazlan yaptlarda doruluuyla sreklilik taya
ca anlalan eylerin, daha sonra yazlan almalarda zmsenip sindirilebilecei ve bylece bilgeliin biriktii bir sreci
saptayabileceimizi de syleyem eyiz. Bizim gerekte ok daha
sk olarak gzlem lediimiz durum, eski, genellikle de antik d
nemin tartmalarnn ada terimlerle devam ettirilmesi ya da
canlandrlmasdr; bu durumun daha sk rastlanan rnei, tiyat
ro yapmclarnn kendi nlerini kazanmalarn salayan Sha
kespeare dramalarnn 1920ler ya da 1970ler tarzndaki rn
leridir. Bu tr disiplinlerde artk bir eletirinin varlndan sz
edilemezken, modem rekabeti spor alanlarnn bir ilerleme
gsterdiine, nk insanlarn bugn artk elli yl ncesine gre
daha hzl koup daha byk mesafelere atlayabildii ne, stelik
byk ihtimalle bu performanslarn daha ileri dzeylere taya
bileceklerine, oysa satran oyuncularnn srekli deien ama
znde ayn kalan dellolarnda buna benzer bir eilim gzlenemeyeceine dikkat ekebiliriz.
Belli ki, tarihin, srf tarihiler hem kitap yazdklar hem
de her eyden nce kitap -ok eski kitaplar da dahil- okuduk
lar iin bile olsa, bu ikinci trdeki disiplinle ortak ynleri
vardr. br yandan, bilim le uraanlardan daha yava bir
hzla olmakla birlikte, tarihiler de eskirler. Gibbonu, kendi

T a rih zerin e

p ro b le m le rim izle ilgileri neden iy le K a n t' ya da R o u s s e a u 'y u

hl o k u d u u m u z gibi ok um a y z . G i b b o n u y ine o k u ru z , am a.
ara trm a c l n a kesin likle byk bir h a y ra n lk d u y sa k bile
R o m a m p a ra to rlu u h a k k n d a bilgi e d in m e k iin deil, edebi
m eziyetleri ne de n iy le : yani, da h a yolun ba n da o lan ta rih i
ler bile G ib b o n u bo saatlerini d e e rle n d irm e k d n d a o k u
m azlar. E e r eski tarihilerin yaptlarn o k u y o rs a k , bu nun n e
deni, ya bize tarihsel h a m m a d d e n in O rta a tarih elerin in
yerine ba ka bir ey k o n a m a y a n basklar gibi kalc bir k lli
yat su n m a la r, ya da sonraki alm a larn d ik kat ekici n ite
likte o lm a d , a m a bizim u ya da bu n ed en le te k ra r ilg ile n
mek d u ru m u n d a o l d u u m u z bir ko nu yla ilgili olm a lar, baka
bir d e y ile , bu k o n u d a onlara eski tarihiler g z y le b a k la
m a y a c a k olm alard r. T arihsel kitaplar y e n id e n ba sa n e n d s t
rinin e k o n o m ik tem eli budur. G e l g e l d i m , bir kitabn bu e k il
de. ilk y a y n la n n n stn den yz yldan da h a fazla bir z a
man g e tik te n so n ra tekrar su y z ne k a b ilm e ihtim ali, e l
bette, en a z n d a n p otansiyel olarak, benim bu le d e n sonra
k en d im e y n e ltti im u soruyu g n d e m e g e tirm e k te d ir: T a
rihte " ile r le m e den b a h se d e b ilir m iyiz, e e r b a h se d e b ilirse k
bunu n ieriini nasl do ld urabiliriz?
A kas bu, tarihilerin daha bilgili ya da d a h a zeki o lm a
lar an lam nd a bir ilerleme deildir. Tarihiler, daha fazla bilgi
ye ulam alarna ram en, kesinlikle daha derin bilgi sahibi d e il
lerdir. A yrca ben, onlarn daha akll hale gelip ge lm e d ik le rin
den de em in deilim. Tarih, gem i birka yzylda, byk entellektel yetileri gerektiren bir disiplin olm am tr. Ben kariye
rimin bir aam asnda, ciddi lde beyin gc harcam ay, en
azndan akgz olm ay gerektiren bir disiplinle. ngiltere ve
A B D deki C a m b id g e de okutulan iktisatla y akndan ilgilen
mitim ve beni kend im den ok daha zeki insanlara ayak u ydur
m aya alm aya zorlayan bu faydal am a sarsc d e n ey im i asla
unutm adm . Gzel bir yaz yazm ak, ok alm a k apasitesin
den. detektifvari bir yaratclktan biraz daha fazla yeteneklerle

T aril le rle m e K ay d cti m i?

89

donanm olarak tarihte byiik bir n kazan m ak -bunlarn ikisi

tam am en ayn ey deildir- bir lde hl m m k n olmasna
ram en, elli yl nce tarihiler arasnda m utlaka ayn zekya s a
hip insanlar vard. Hatta, byk Ranke* geleneinin egemen o l
duu u zunca bir dnem boyunca ortodoks akadem ik tarihi karakerize eden kuram a ve genellemelere dm anln, entellektel adan maceralara atlmam a eilimini (ki bu ayn zamanda
entellektel bakm dan herhangi bir ey yapm ay da gerektirmi
yordu) cesaretlendirdii bile ilen srlebilir. b r yandan, tarih
disiplininin, buna tam am en zt tipteki beyinleri kendisine ekti
i lkeler ve tarihler de olmutur. rnein 1930'lardan sonraki
F ra n s a da zgl bir tarih yaklam (genellikle A nnaies okulu
denilen ekolle zdeletirilen bir yaklam dr bu), fiilen os y l
lar bo y u n c a o lkenin sosyal bilimlerinin merkezi disiplini hali
ne gelm iti. Ne olursa olsun, hibir zam an, olduka parlak sici
le sahip tarihi ktl ekilmemitir. Bu noktada ortaya atlabi
lecek sav, herhalde, bugn tarihin belli trleri (rnein, sosyal
bilimlerdeki baka disiplinlerden alnm kavram larla modeller
den, rnein felsefeden yararlanm aya ihtiya duyan tarih trle
ri) iin o disiplinlerde gerekli grlenle karlatrlabilecek l
de bir zeknn gerekli olduudur. Tarih en azndan artk enlellektel adan hafif bir seenek deildir. A m a bu da grece
pek n em tam ayan bir konudur.
Tarihin ilerledii kayda deer olarak hangi adan sylene
bilir? T arih iler arasnda kendilerinin ne yapm aya altklar
ko nusunda, daha dorusu onlarn m alzem elerinin ne olduu ko
nu sunda bir anlam aya yarlamad srece, bu soruya ak bir
yant verilemez. B ir rnek verirsek, gem ite olup bitnnt olan
her ey tarihtir, imdi olup biten her ey de tarihtir. Ben kendi
m esleim i icra ederken, tarih de gerek beni gerekse adalar
m -ve hepinizi- hem tarihin malzemesi hem de encilei ya da
gzlemcileri haline getirmitir. Dolaysyla her trl tarihsel
*) O n d o k u z u n c u y zy l A tm an tarih isi L e o p o ld von R a n k e (1785-1886).
ty.n.)

90

T a il zerin e

inceleme, insann gem iteki sonsuz saydaki faaliyetlerinden

ve bu faaliyetleri etkileyen eylerden bir seim yapm ay , k
ck bir km eyi sem eyi iermektedir. Ne var ki, bu tr seim ler
yapm ann genel kabul gren bir kriteri yoktur; d e m e k ki, belirli
bir zam a n a zg bir kriter vardr ve bu kriter de m u h tem elen d e
iecektir. T arihiler tarihin byk lde byk insanlar tara
fndan belirlendiini dndkleri zam an, onlarn seimleri de
ayn ekilde dnm edikleri zam anlara gre aka farkl o la
caktr. Bu, tarihteki tutucularn (ve tarihi reddedenlerin) k o n u m
larn m u hafaza edebilm elerine olanak tanyan, salam ve etkili
korunaklar salad gibi, hibir zam an son kaleleri olm am asn
da salayacak bir yaklamdr.
G em ii, kabul g rm bir bilimsel kritere gre aratran
herkes tarihidir; ite, benim m esleim in yelerinin zerinde
gr birliinde olacaklar saptam a da budur. Ben, antik d n e m
de olaylar sadece kaydeden en kytrk yazclarn bile bu Unva
n tam aya h a k la n olduunu nasl reddedebilirim ? O n la r bugn
iin kytrk grnebilirler, am a yarn iin deil. Son yirmi yl
iinde kkl bir d n m geirmi bir alan olan tarihsel d e m o g
rafi, asl olarak soyktklerin, ya zppelikten ya da Salt Lake
C ity deki M orm olar rneinde olduu gibi M orm on -o lm a y a nlarn paylam ad teolojik nedenlerden dolay topladklar m a l
zem eye dayanm aktadr. Bu yzden tarihiler, srekli olarak i
gzlem hayaletini zerlerinde hissetmekte ya da u ve ya bu t r
deki felsefi ve m etodolojik rakiplerinin takibinden kurtulam amaktadrlar.
Bu tr tartm alardan uzak durm ann bir yolu, son birka
kuan yrtt tarihsel aratrmalarda fiilen neler yapld
na b akm ak ve bunlarn bir konudaki gelim eyle ilgili sistem atik
bir eilimi gsterip gsterm edii sorusunu yneltmektir. K u k u
suz bu durum ilerlem eyi kantlamaz, a m a bu disiplinde pek
l, kiisel beeni, gncel politika ve ideoloji, hatta salt m oday
sim geleyen dalgalarda bata ka ilerleyen bir tr a k a d e m ik k a
nodan da h a fazla ey yapldn gsterebilir.

T a rih le rle m e K a y d e tti m i?

91

imdi tekrar, modern doa bilimlerinin tarihinde ok

nemli bir dnm noktasn oluturan 1890'larn ortasna dne
lim. O zamanlarda tarih, saygn bir akademik alan olarak kendi
ni kesin biimde kabul ettirmiti. Arivler dzenlenmi, olduka
ksa bir dnemde varln bugn bile srdren standart dergiler
(genel olarak konuursak, E nglish H isto ric a l R eview , R evu e
H istoriqu e. H isto risch e Z eitsch rift, A m e ric a n H isto rica l R e view

gibi dergilerin hepsi de on dokuzuncu yzyln son te birlik

diliminin ocuklardr) kmaya balam durumdayd ve disip
linin utku son derece berrak grnyordu. Byk tarihiler ka
musal yaamda sayg gren simalard (Britanyada piskoposlar
ve soylularla ayn dzeyde sayg gryorlard). Tarihin ilkeleri
ve yntemleri Fraszlar tarafndan yorumlanmt. Lord Acton
bile, hem alandaki ilerlemeleri onaylayacak hem de daha fazla
ilerleme yapmakta gevek kalma sorununu zecek bir Camb
ridge Modern Tarihi hazrlamann zamannn gelm i olduunu
dnyordu. Oysa bunun zerinden daha elli yl gemeden,
modern tarihte kayp davalarn beii olan Cambridge niversi
tesi bile balan sona yenilenmeyi gerektirecek kadar zamann
gerisinde kalacakt. Fakat byle bir zafer annda dahi ortalkta
bir sr kukucu dolayordu.
Balca anlamazlk, znde, o aamada arlkla anlatsal
ve betimlemeci, politik ve kurumsal ya da daha sonralar ngiliz
hiciv sanatnda 1066, te H epsi B u eklinde talanacak trde
olan tarihin konusunun doasndan kaynaklanyordu; balca
zorluk ayrca tarihsel genellemeler yapma olanaklaryla ilgiliydi.
Bu kar k z olarak sosyal bilimlerden ve tarihin sosyal bili
min zel bir biimi olmas gerektiine inananlardan geliyordu.
Yerleik tarihilerin byk ksm bu kar koyuu toptan reddet
milerdi. Bu konu 1890l yllarn ortalarnda Almanya'da, im
di bizim gzmze hi de heterodoks olarak grnmeyen, ayk
r tarihsel kiilik Kari Lamprechl'in meydan okuyuuyla balan
tl olarak artc bir sertlikle tartlmt. Ortodokslar, tarihin
znde betimlemeci bir nitelik tadn sylyorlard. nsanlar,

T a rih zerin e

olaylar, duru m lar birbirinden o kadar larklyd ki, toplum h a k

knda hibir genellem e yaplamazd. Dolaysyla 'tarihsel y a sa
l a r d a n sz etm ek de m m k n deildi.
imdi burada aslnda birbiriyle ilintili olan iki konu zerin
de konum aktayz. Bunlardan birincisi, ortodoks tarihin asl h a
m urunu oluturan, gem ilen yaplan seimlerdi. O rto do ks tarih
daha ok politikayla, m odern d nem de de ulus devletlerin poli
tikasyla. zellikle d politikalaryla ilgiliydi ve doal olarak
byk adam larda odaklanyordu. Gem iin dier ynlerinin de
aatrlabileceini kabul etm ekle birlikte, bu ynleri, tarihle asl
ilgileri, politik kararlarn malzemesini oluturm adklar srece
belirsiz kalan kltr tarihi ya d a iktisadi tarih gibi alt-disiplinlere havale etm eye eilimliydi. Ksacas, gem iten yaplan se
im ler hem dar hem de -o zam an lar bile aka grld gibipoiilik adan olduka nyargl nitelikleydi. Fakat, kincisi, bu
seimler, gem iin eitli ynleri arasnda sistematik bir yapsal
ya da nedensel iliki kurm a abalarn, zellikle de politikay
ek on om ik ve toplumsal faktrlerden, her eyden nce insan toplumlarnn evrim iyle ilgili modellerden fler ne kadar kendi pra
tii byle bir modeli ieriyor olsa bile), tarihsel gelim enin a a
malar m odelinden tretm eye ynelik giriimleri reddediyordu.
Georg von B e lo w un iaret ettii gibi, bu tr eylerin d o a bi
limcileri. felsefeciler, iktisatlar, hukukular, hatta teologlar
arasnda popler olduu sylenebilirdi, fakat tarihte yeri yoktu.
Bu gr, aslnda, on dokuzuncu yzyln ortalar ile so
nunda, tarihteki daha eski, bilhassa on sekizinci yzyld a k a y d e
dilen gelim elere kar gsterilen bir tepkiyi yanstyordu. Fakat
bu konu benim buradaki ilgi alanm a girmiyor. N e olursa olsun,
on sekizinci yzyl tarihileri ile tarihi yan gl olan iktisat
lar v e sosyologlar (isler sk oy a'da. ister G ttin g e n de o lsu n
lar). henz, gerekten kapsaml bir tarihle; toplum sal rg tle n
menin ve toplumsal deiimin genel dzenliliklerini saptam as,
onlar politik kuru m lar ve olaylarla ilikilendirmesi ve ayrca
olaylarn biriciklii ile bilinli insan kararlarnn zgllklerini

T a rih le rle m e K ay d etti mi'.'

93

dikkate alm as gereken bir tarihle ilgili problemleri teknik a

dan z e b ile ce k durum da deillerdi. Benim griiiimce. Bat
niversitelerinde egem en duru m da olan Rankeci orlodoks izg i
nin tem sil ettii u k on um a sadece ideolojik gerekelerle deil,
bu izginin darl ve yetersizlii nedeniyle de kar klyordu
ve bu sava, her ne kadar siperlerde verilse bile, znde art bir
savat.
Ben ideolojik gerekelere arlk v eriyo rum , nk k e n d i
sine ra k ip olarak ideolojik, daha zelde sosyalist, hatta M a r k
sist bir izg iy i grm eyi o todoks gr n kendisi tercih e tm e k
teydi. 189 0larn ortalarnda llis tn r is c h e Z e its c h rift'le polem ik
yapan yazarlarn , kendilerinin bireyselci" tarih anlay k a r
snda srarla kollektivist tarih anlayyla, m ateryalist tarih
an lay'yla m cadele ettiklerini vurg ulam alar bouna deildi,
nk b u n u n ne anlam a geldiini herkes biliyordu. Fakat bu n e
den y a ln z c a ideolojik deildi. T arihilerd en farkl olarak tarihi
(en a z n d a n kendi perspektiflerinden baknca), tercihen krallar
ile b y k adam larn birbiri ard sra yer aldklar salt lanetli bir
sahne o larak grmeyi reddeden bilim ler ile disiplinlerin h e p s i
ni bir k e n a ra braksak bile, orlodoks izgiye kar balatlan is
yan tek bir ideolojiyle snrl deildi. O rto d o k s izgiye b a k a l
dranlara! arasnda, hem M arx ve C onte gibi insanlarn izleyi
cileri, h e m de politik ve ideolojik b a k m d a n isyan etm ekle ilgi
si o lm a y a n L am precht gibi insanlar, bir de M ax W e b e r ile
D u r k h e im n izleyicileri yer alyordu. rnein F ra n sa 'd a , ta rih
sel O rtodokslua ( olaylarn tarihi denilen izgiye) kar b a
kaldr harekelinin, burada ko nu m u z u ilgilendirm ey en tarihsel
n ed en lere bal olarak M arksizm e g erekte o k az ey borlu
o ldu u n u syleyebiliriz. stelik o rto do ks izgi, kendi kurumsal
kaleleriy le etkili biim de ko ru n u y o r olsa da, 1914te nceleri
bile za te n bir geri ekilm e srecindeydi. D aha E n c yclo p a ed ia
B rita //ira 'n u on birinci basksnda (191 0) bile, on do ku zun cu
yz yln ortalarndan itibaren, tarihsel an alizde idealist bir e r
e v e n in y erine m ateryalist bir bak asnn k o n m a sn a y nelik

94

T a rih zerin e

sistemli abalarn giderek artm akla olduu, bunm da iktisadi

ya da sosyolojik tarih in ykseliine yol at g z le m in e yer
verilmiti.
Ben. ilerlemeye devam eden bu eilim in kesinkes gene/ bir
nitelik tadn sylesem bile, bunun nedeni. M a r x in ve
M arksizm in bu ilerlem edeki spesifik etkisini en aza indirmeyi
islemem deildir. B yle bir eyi isteyecek son kii ben olurum.
stelik on dokuzuncu yzyln sonunda bile bunu y ap m a k iste
yecek ciddi gzlem cilerin saysnn fazla olm ayacan iddia
edebilirim. Dolaysyla benim yapm aya altm ey. daha
ok, tarih yazm nn birka kuaktk bir d ne m b oyu nca (o d
nemin tarihileri hangi ideolojiyi benim sem i olurlarsa olsunlar)
belli bir dorultuda ve -bundan daha nemlisi- tarih m esleinin
son derece gl ve kurum sal siperler arkasnda korunan direni
ine kar ynde hareket etm ekte o ld uunu g zler nne ser
mektir. 1914ten nce bu bask arlkla tarih alannn dndan,
yani iktisatlardan (baz lkelerde iktisatlarn tarihe kar g
l nyarglar vard), sosyologlardan, bir yerde ise - F ra n sa dacorafyaclardan ve hatta hukukulardan geliyordu. Szgelim i
toplum ile din arasndaki, daha zel olarak da Protestanlk ile
kapitalizmin ykselii arasndaki can alc ve o k fazla tartlan
sorunu dnecek olursak, asl klasik metinler (bu tartmann
balang noktasn oluturan M a rx 'in gzlemlerini saym azsak),
bir sosyolog olan M ax W e b e r ile bir teolog olan T ro e lts c h in ka
leminden km olan metinlerdi. Daha sonraki ortodoks g r
ler ise ieriden yklmt. F ra n sa da nl A m a le s okulu (asl ve
daha ok bilinen ad Annede s d H istoire E c o n n m iq u e et S o cia le
idi), Paris kalesine bir tara ss olan S tra sb o u rg dan saldrr
ken; B ritany ada, 1950li yllarda artc bir hzllkla uluslara
ras mevzi kazanm olan P a st a n d P reseni dergisini, tabann
ksa srede geniletm i olm asna ramen, ilk bata bir avu
Marksist yabancnn ku rm u olduuna dikkat ekebiliriz. G e le
nein ilk ve belki de son kalesi olan Bat A lm a n y a da da, O r t o
doks izgiye, 1960l yllarda A lm an milliyetiliinin radikal

T a rih le rle m e K a y d e tti m i?

95

kartlan ile esin kaynaklarn bilerek Weimar dneminin de

mokrat ve cumhuriyeti saylabilecek bir-iki tarihisinde arayan
insanlar tarafndan meydan okunmutu ve bu grubun en ok vur
gu yapt nokta da yine politikay toplumsal ve ekonomik g e
limelere gre aklamakt.
Demek ki eilim konusunda herhangi bir kuku duymaya
gerek yoktur; bu trdeki literatrde benim rencilik zamanm
dan beri yaanan olaanst deiimi grmek iin Grant ve
Temperley'in Europe in the Nineteenth and Twentieth C enturi
es (On Dokuzuncu ve Yirminci Yzyllarda Avrupa) gibi Avru
pa tarihiyle ilgili standart bir kitab, John Roberts'm Europe,
1880-1945 (Avrupa, 1880-1945) gibi standart bir ada incele
meyle karlatrmanz bile yeterlidir. Ayrca bu rnekte, salam
bir orta yolcu olmakla, hatta muhafazakr tarafa eilim duymak
la iftihar eden modern bir yazarn ismini bilinli olarak veriyo
rum. Yukarda aktardmz rneklerde, daha eski olan kitap.
Modem Avrupa zerine, devlet sistemi ile gler dengesinin ve
ktadaki balca devletlerin, gerek Fransz filo zo fla r Voltaire,
Rousseau, vb., gerekse zgrlk. Eitlik ve Kardelik idealleri
stne birka sz eklenerek ve ana hatlaryla tantld, ksa, on
all sayfalk bir blmle balar. Eskisinden krk yl sonra yayn
lanan yeni kitabn balangc ise. znde, Avrupa'nn ekonomik
yaps hakkndaki uzun bir blmdr ve onun arkasndan biri
"Toplum: Kurumlar ve Varsaymlar", dieri politik modeller ve
dinle ilgili daha ksa birer blm gelir. Bu blmlerin ikisi de henz uluslararas ilikiler konusuna bile gelmemiizdir- yakla
k altmar sayfa uzunluundadr.
Esas olarak, bizim yirminci yzylda grdmz ey. tam
da I890l yllarn orodoks tarihilerinin batan aa reddettik
leri olgudur, yani tarih ile sosyal bilimler arasnda uzlama o l
duudur. Kukusuz tarih, ksmen de olsa toplum bilimi ya da
baka bir bilim bal altnda snflanamaz. Yalnz bunun, baz
tarihileri, diyelim tarihsel eilim li demograflar ya da
iktisatlarn halledebilecekleri ve zaten onlarn hallettikleri

T a rih zerin e

problemlere younlam aktan alkoymamas gerektiinin de alt

izilmelidir. Zaten yle de olmamtr. Elbette bu uzlam a y a l
nzca tek tarafl bir tulum deildir. Tarihiler y ntem ve akla
yc model aray iinde gzlerini giderek daha ok sosyal bil
imlere dikerlerken, sosyal bilimler de kendilerini giderek daha
ok tarihsiletirmeye alm akta ve bu dorultuda gzlerini ta
rihilere dikmektedirler. Bu yzden, on dokuzuncu yzyl s o n u
nun profesrleri, ada sosyal bilimlerin evrimci emalar ile
aklayc modellerini basitletirilmi ve gereki olm ay an y a k
lamlar olarak reddetm ekte yerden ge kadar haklydlar: k a l
d ki bugn kullanlan em alarn ounu da ayn nedenle redd et
mek pekl yerinde bir tavr olabilir.
Yine de, tarihin betim lem e ve anlatdan uzaklap analize
ve aklam aya, esiz ve tekil olana younlam ak yerine d z e n
lilikleri saptam aya ve genellem eler yapm aya yneldii gerei
deim em ektedir. Bir anlamyla, geleneksel yaklam tep etak
lak olm u durum dadr.
T m bunlar bir ilerleme anlamna gelir mi? Evet, belli bir l
de gelir. Ben tarihin, bir yandan kendisini dier disiplinlerin
(yeryzndeki yaantn nasl dnm ler geirdiini, atalarmzn
arkalarnda belli trde kaytlar brakmaya baladklar noktaya ka
dar olan evrimini, hatta eko-sistemler ile toplumsal hayvan g ru p
larnn -ki H om o sapiens de bunlarn zel bir rneidir- yaps ve
ilevini aratran disiplinlerin) keiflerinden eitli bahanelerle
yoksun brakrken, bir yandan da ciddi bir alan olarak herhangi bir
yere gidebileceine inanmyorum. Sylemeye bile gerek yok ki.
bunun tarihin kapsamnn sonu olmad, olmayaca ve o lm a m a
s gerektii konusunda hepimiz hemfikiriz, am a gem i kuakla
rn tarihsel almalarndaki eilimlerin dier disiplinleri tarihle
daha yakn ilikilere sokmalar lsnde, insan bugnk d u ru
m una getiren eyleri, Rake ile Lord Acto'n bak alarna
oranla daha iyi anlamak m m kn hale gelmitir. Zira, en genel an
lamyla tarihin ierii zaten undan baka bir ey deildir: H om o
sapiens paleolitik adan nkleer aa nasl ve niin gelmitir?

T a rih le rle m e K a y d e ti m i?

97

nsanln geirdii dnmlerde odaklanan temel proble

mi halledemezsek, ya da en azndan insann faaliyetlerinin bir
ksmnn bu -hl srmekte olan- dnmler balamnda bizim
uzmanlk alanmza girdiini gremezsek, o zaman, tarihiler
olarak bizler kendimizi vr zvr konularla megul olan, entellektiiel oyunlarla ya da dier salon oyunlaryla vakit geiren ki
iler olarak grmeliyiz. Tarihin kendisini, yine insan aratran
ya da dorudan bu tr aratrmalarla ilgisi olan dier disiplinler
den niin ayrmas gerektiini aklayan nedenler gstermek
kukusuz kolaydr, ancak bunlarn hibirisinin geerli bir neden
olmadm da burada zellikle belirtmeliyim. Bu tr gerekele
rin hepsi de, tarihinin temel iini tarihi olmayanlara (birilerinin
bu meseleyi zmek zorunda olduunu ok iyi bilen kiilere) b
rakmak ve daha sonra da onlarn bu ii gerektii gibi yapamama
larndan dem vurarak, tarihileri bu tiir klii topluluklardan ayr
tutmann yei bir bahanesi olarak yararlanma noktasna varrlar.
Tarihilerin faaliyetlerinin bu nedenle sona ermeyeceini
daha nce sylemitim. Ayrca tarihin, tarihsel sosyoloji ya da
sosyal biyoloji gibi gemie dnk baka bir disiplinin bal
altna sokulamayaca da ak olsa gerektir. Tarih kendine z
gdr {si generis) ve yle olmaldr; bu bakmdan tarihsel tutu
cular hakldr. stelik bunun ksmen nemsiz nedenleri vardr.
Baz tarihiler ile onlarn okurlar, insan topluluklarnn tek tek
yelerinin kaderlerine canl bir ilgi duyarlar (diyelim, bir hay
van ekolojisti bunu kapsaml makaleler yazmaya deer bir ko
nu olarak grmeyecektir) ya da asl olarak dzenlilik aray
iinde gzlerden kaan mikro-olaylar ve mikro-drumlarla ilgi
lenirler. Eer isterlerse, biyologlar hayvanlarla ilgili gelim ele
ri tarihilerin insanlarla ilgili gelimeleri inceledikleri biimde
ele alabilirler. W atership Down roman, tamamen, eski bir tarih
inin (daha dorusu, Aubasis'i yazan Xenophon gibi antik d
neme ait bir tarihinin) tavanlar hakknda kaleme alaca bir
metne denk dmektedir. (Tabii burada yazarn zoolojik bilgile
rinin iyi olduunu varsayyorum.) Fakat daha az nemsiz olan

98

T a rih z e rin e

baka n edenler de vardr. nk biz, G ladstone ile D israeli ara

sndaki farklla kafa yormay nem siz bir ura olarak g r e
lim ya da g rm ey elim , kurgusal m etinler dnda, onlar bir e
kilde d nd rtm eden, konuturtm adan ve ey le m e geirtm eden
hayvanlar hakk n da bu ekilde yazam ayz. V e insanlar, sosyobiyologlarn hatrlatm aya ihtiya duyduklar gibi, h ayvanlarla
benzer yanlar olduu k a d a r farkl y an lan da olun yaratklardr.
nsanlar kendi dnyalarn ve tarihlerini kendileri yaparlar.
Aktr ki, bundan, insanlarn bunu bilinli biim de seerek
( bilinli seim " ne anlam a gelirse gelsin) ya pm a kta z g r ol
duklar, ya da tarihin insanlarn niyetlerini aratrarak anlalabi
lecei sonucu kmaz. Daha ak bir ifadeyle, byle bir sonu
karlamaz. Fakat bunun, insan toplununum geirdii d n m
lerin. insana zg olan eitli fenom enler (bunlara szcn en
geni anlam yla kltr" diyelim ) vastasyla gerekletii ve bu
dnm lerin, en azndan ksmen bilinli yaplar olan eitli k u
rumlar ve pratikler (rnein, h km etler ve.politikalar gibi) ara
clyla etkili olduu anlamn tad sylenebilir. Biz, insan
yaam nn, arasnda yaadm z mobilyalarn hem kurabilir
hem de hareket ettirebiliriz (bunun ls daha b y k tarihsel
sorunlardan birisidir). Ayrca dilim iz olduu iin de her zam an
kendim izle ve faaliyetlerimizle ilgili fikir sahibi olabilir ve b u
nu ifade edebiliriz.
Bu gibi eyler basite grm ezlikten gelinem ez. Bat A l
m anya ile Dou A lm a ny a aka birbirlerinden ok farkl yollar
izlemiler, nk ikisi de 1945te beri farkl fikirleri temel
alan ok farkl k u ru m laa ve politikalara sahip olm ulardr. T a
bii burada, olaylarn baka trl seyretm e ihtimali olm adn
sylyor deilim. D eterm inizm in tarihsel kanlm azl p ro b
lemi b am baka bir prob lem ken (u anda bu k o n u y a girmeyi
n erm iy oru m ), bilincin ve kltrn rol arasndaki, y a da.
Marksist terimlerle, temel ile styap arasndaki ilikiler sorunu
da genellikle kartrlm ve ikisi i ie geirilerek anlalm az
bir hale sokulm utur. B enim burada altn izeceim nokta.

T arih ile rle m e K ay d etti in i?

99

tariln bilinci, kltr ve insan elinden km k u ru m la r iinde

ki m aksatl eylem i yok sayam ayacadr. A yrca buna, M arksizmi tarihe en iyi yaklam olduuna, nk M ark sizm in, insan
larn gerek tarihin zneleri ve yapclar olarak yapabilecekleri,
gerekse tarihin nesneleri olarak yapam ayacaklar eylerin, dier
yaklam lara gre d a h a ak biim de farknda old u u n a inand
m d a ekleyebilirim . Yine yeri gelm ik en belirteyim , baka bir
adan d a M ark sizm ayn zam anda tarihe en iyi yaklam dr,
nk M arx, bilgi sosyolojisinin gerek m ucidi olarak, tarihi
lerin kendi fikirlerinin onlarn toplumsal varlklarndan nasl et
kilenebilecei konu sun da da bir kuram gelitirmitir.
A m a, izin verirseniz, tekrar ana k o n um uza dnelim . Evet,
en azndan son kuaktan beri ve asl olarak tarih ile sosyal bi
limlerin birbirlerine yaknlamalar sonucunda tarihte gzle g
rlr ilerleme olm u, fakat bu ilerleme snrl bir lde ka lm
tr ve bu srecin imdilik sorunlu olduu da dnlebilir. lk
olarak, tarihteki balca ilerlem eler kesinlikle, bir ilerleme sa
lanm olduuna gre belli alardan g erilem eler de olduunu
ortaya koyan zorunlu basitletirmelerle salanm tr. Bunun n e
deni, u anda, tarih alanndaki devrim ciler tarafndan uzun sre
den beri kk grlen politik tarihi yeniden ne karmay
am alayan apayr bir hareketin var olmasdr. K u k usu z bu yeni
politik tarih, on dokuzuncu yzyldaki ariv kazclnn (diye
lim. H o m e Rule* krizi srasnda kabinede kim ne demiti ya da
1931de kim ne yazmt ve kime yazmt gibi eyleri aratr
mak) en eski biim ine geri dnm ekten ( C a m b rid g e li tarihiler
arasnda grld gibi, genellikle bilinli bir n eo-m uhafazakr
geriye d ntr bu) fazla bir anlam tamaz. Y ine de, Jacques Le
G o ffdan aktarrsak, politik tarih. zellikle on dokuzuncu y z
yldan nceki dnem lerde, onu arka plana itmi olan sosyal bi
limin yntem leri, ruhu ve kuramsal yaklam m dn alarak
zorla geri d n m [t r]'\
*) I 8 7 0 d e k a n v c rla n d a 'd a z e rk y n e tim i sa la m a y h e d e fle y e n h arek et,
t.n .)

100

T a rih z e rin e

kincisi, sosyal bilimlerdeki m uazzam gelim elerin yan

sra, ksm en aka d em ik kar evreleri adna, tarihin sosyal b i
limlerle yaknlam as artk ayrlk ve paralanm lk r e tm e k te
dir. Bizim, esas olarak, gem ie ynelik gncel a k a d e m ik k u
ram lardan m e y d a n a gelen "y e n i bir iktisadi tarihim iz var. A y
n tablo, gen insanlarn yeni bir m oda kararak y a da d a h a n
ce baka hi kim senin sylem ediklerini syleyerek n k a z a n
malarn hak etm elerine katkda bulunabilecek sosyal a n tro p o
loji, psikanaliz, yapsal dilbilim y a da dier disiplin veya szde-disipliler iin d e geerlidir. Bir etiket olarak yenilik, d e te r
janlar daha geni bir k esim e satm aya yardm c olduu gibi, ta
rihi de profesyonellere salm aya yardmc olur. Benim itirazm,
kukusuz, dier sosyal bilim lerden birtakm teknikler ile fik ir
leri dn alan ve bu bilimlerdeki en son gelim eleri yararl ve
ilintili olduu kadaryla kendi alm alaryla birletiren tarih i
lere deildir. Benim itirazm, tarihsel yk birbiiyle ilikisi o l
m ayan bir dizi taycya blm eye kardr. ktisadi, toplum sal,
antropolojik ya da psikanalitik tarih diye bir ey yoktur: S a d e
ce tarih vardr.
Bu paralara a y rm a eilimi nc bir fenom enle (son yir
mi ya da otuz yln herhalde en arpc baars olan, tarihsel in
celemelerin alannn akl alm az derecede genilem esiyle) de pe
kitirilmitir. D aha nce ifade etm i olduum gibi, h er trl ta
rih yazm bir seimi yanstr. Biz imdi, bu seim in genellikle
ne kadar dar kapsaml kaldnn bizden nceki kuaklara gre
ok daha fazla farkndayz. Son zam anlarda, bazen dergiler ve
derneklere kadar yaylan uzm anlk alanlar y a da alt-disiplinler
haline gelen dallarn yalnzca bir ksmn sayalm: aile, kadn,
ocukluk, liim, cinsellik, ritiiel ve sem bolizm (festivaller ve
karnavallar artk fazlasyla modadr), yiyecek ve y e m e k piir
me, iklim, su, insanlarn fiziksel zellikleri ile sal. Burada,
nceden yeterince aratrlm am , hatta kefedilm em i olan; g e
rek corafi gerekse toplum sal adan ayrt edici zellikleri ta
yan ktalar ile blgeleri bile a nm adm za dikkatinizi ek m ek

T arih le rle m e K a y d e tti m i?

101

isterim. K u k usu z bu alanlarn hepsi yeni deildir, ancak bu

alanlar artk tarihsel incelemenin kabul gren bir dalnn p ara
sn oluturm aktadrlar. im dilerde sekin dergilerde M a d a g a s
kard a uzam n alglanmas ve Franszlarn g z renklerinin d a
lmndaki d eiim ler hakknda m akaleler o k u yab ileceiniz gibi,
sradan insanlarn im diye kadar ihmal edilm i olan tarihiyle il
gili ok d a h a Cazla yaz okuyabileceiniz de bir gerektir.
Tarihsel incelemelerin bu em peryalizm i y a da tm -hisliyanclt iyi bir eydir. Tarih, m oda olan bir deyii kullanrsak,
totaC'dir. T arihin u andaki kapsam nn yalnzca yirminci y z
yl sonu tarihilerini ilgilendiren eylerin bir seim in den ibaret
olmas bu durum u deitirmez. stelik bu d uru m , tarihi, benim
olmas gerektiine inandm bir k o n u m a getirm esi, yani en
azndan sosyal bilimlerin genel erevesini oluturm as l
snde d a h a da sevindirici bir gelimedir. B u nunla birlikte, tari
hin belli snrlar ierisindeki bir seim olm asnn, o yunun bu
gnk a a m a sn d a belli bal tarih dergilerini antika s p e rm a r
ketleri gibi bir durum a soktuu da bilinmelidir. nde gelen ta
rih dergilerinin hepsinin ierii gem ilen alnan paralardan
olum akladr ve daha da tesi, bu paralarn d ier paralarla
olan ilgisi kesinlikle fazla deildir.
Buradan nereye varrz? Benim gelecekteki gelim eleri bu
gnden n g re m e m e m in nedeni, ksmen bu g elim elerin, y
nelttiimiz soru lar ile m m k n ya da istenilir olarak kabul etti
imiz m o dellerdeki ngrlm esi zor olan deiikliklere bal
olmas; ksm en, tarihin h enz o lg un lam am bir disiplin o lm a
s ( para d ig m a lar imdiki aamadr), uz m anlk alanlarnn d
na kldnda -hatta uzmanlk alanlarnn iinde bile- n e m
li ve can alc nitelikteki temel problemleri nelerin oluturduu
konusunda gerek bir konsenss b ulunm am as; ksm en de, in
sanlarla ilgilenm eyen bilim dallaryla uraanlarda kesinlikle
grlm edii biim de, tarihinin kendi urat alann iinde
durmasdr. Benim , tarihilerin dnem kostm giydirilm i bir
ada tarih yazm aktan d a h a ileri gid em eyeceklerin i iddia eden

102

T a rih z e rin e

ar-kukucularla g r birlii iinde o lm am m m k n deil,

fakat tarihe ancak ada bir perspektifle bak abileceim iz de
tartma g t rm ez bir gerektir. b r yandan, gelecekteki baz
gelim elerin yararl olabileceklerini d n d m s yle ye bili
rim. im di, bu gelim elerin zerinde duralm.
Birincisi, insanln geirdii kkl dnm leri (ki bu, ta
rihin balca sorunlarndan birisidir) yeniden ele alm ann z a m a
n gelmitir. Yine yeri gelm iken belirteyim, insanln avc-yiyecek toplayc topluluklardan m odern sanayi toplunnna kadar
uzanan tm yo lculuunun ancak dnyann bir blgesinde ta
m am lanm asnn, d ier blgelerinde tam a m la nm a m a snn ne d e
nini aratrmak ilgin olacaktr. Tarihiler, bunun, S o u k Sav a n kkenlerini aratran renciler kadar O rta an ta g iy
me trenleri zerinde alan rencilerin de ilgisini eken ortak
ve temel bir problem olduunun farkna varnca, kendi zel uz
manlk alanlarnn erevesi iinde bu soruna katkda bu lu n a b i
lirler. Matta kendi alanlarnn k apsam m , tesadfi gelim elerden
ziyade, rasyonel ya d a en azndan operasyoel gerekelere b a
l olarak geniletebilirler. Ne ans ki, problem in en azndan b
yk ve can alc ksmnn, yani kapitalizmin tarihsel kkeni ve
gelimesi ko nusunun, M arksist tarihilerin dndaki aratrm a
clar tarafndan ortak bir kayg noktas olarak bir kere da h a tar
tlmaya aldn gsteren kantlar vardr. V e bu tartmalar,
bugn iinde b u lu n d u u m u z global ekon om ik kriz d nem inin
pozitif yan rnlerinden birisi haline gelebilir.
kincisi, eylerin birarada nasl uyum iinde olduu gibi te
mel bir sorun sz konusudur. Bunu sylerken tarihsel deiim
ve d n m n belli bal m ekanizm alarnn nerede aranacan
ka stetm iyorum , iinkii bu, benim ilk by k p ro b le m im d e zaten
rtk biim de varolan bir sorundur. Benim kastettiim , daha
ok, insan y aam nn farkl boyutlar arasndaki, rnein e k o n o
mi, politika, aile ve cinsel ilikiler ile dar v e y a geni anlam daki
kltr ya da duyarllk arasndaki etkileimin biimidir. Benim
asl alanm olan on d o ku zu ncu yzyl A vrup asnda bu gibi

T arih le rle m e K a y d c lli m i?

103

boyutlarn hepsinin kapitalist ekonom inin zaferiyle belirlendii,

ya da, h e r koulda, kapitalist ek on om inin zaferini tem el olgu
olarak g rm e d e n analiz edilem eyecei apaktr. Fakat, kapita
list e k ono m in in zaferinin, en etkin o lduu blgelerde bile, g e
miteki tarihin rnlerine dayal olarak ve onlar vastasyla sa
laml da aktr. Kapitalist ekonom i baz eyleri yok etm i b a
zlarn d a yaratm , am a daha genel o larak da. da h a nceden
varolan eyleri uyarlam a, kabul etm e ve deitirerek b e n im se
me yolunu tercih etmitir. G erekten de, so run a baka bir pers
pektiften, diy elim 1860lardaki Japonlarn perspektifinden ba
kacak olursanz, nceden varolan bir top lu m un, ay ak ta k a lm a
ya alm ann bir yolu olarak, kapitalizmi u yarlam a ve kabul e t
me yolunu seebileceini grebilirsiniz. Bu n edenle basit d e te r
m inizm ya da fonksiyonalizm etkili olam ayacaktr.
G eri sizin aranzdaki tarihi olm ayan kiileri on d o k u z u n
cu yzyldan verdiim rneklerle skm ak islem em , am a yine de
problemin bir boyutunu bugne tam am a izin vermenizi d iliyo
rum. Biz, 1950den beri, insanln imdiye kadar grd her
halde en devasa toplumsal ve kltrel d n m ler iinde yayo
ruz. A m a iimizden ok aznn bu dnm lerin ek on om ik ve
tekno-bilimsel gelimelerden kaynaklandndan kuku d u y a c a
da ortadadr. G erekten ok azmz, bu dnm lerin bir e
kilde birbiriyle ilintili olduundan (belli jargo nu tercih ed erse
niz, bir sendrom oluturduundan) kuku duyacaktr. Peki ama,
Afrika ile A s y a nn baz blgeleri dndaki kylln hzl bir
gerileme iinde olmasnn, R om a Katolik Kilisesindeki krizin,
rockn r o llun ykseliinin, global komnist hareketteki bunal
mn. B atnn geleneksel evlilik ve aile kalplarndaki krizin,
avant-garde sanatlarn iflasnn, bilim adam larnn evrenin tarih
sel gelim esine duyduu ilginin, priten alm a ahlk ile parla
menter y netim deki gerilemenin ve sanatlara L o n d o n F inancial
T im es'd a ve tm gazetelerde allmadk biim de geni yer veril
mesinin temel dnm lerle ilikisi tam olarak nedir? T m b u n
lar altsndaki i bantlar nelerdir? Bu tr sorular son derece

104

T a ril /.erin e

ilgintir; bu tr sorularn mthi bir nemi vardr ve y a n tla n m a

s da korkun derecede zordur. Yine de tarihiler bu sorulara te k
rar el atm aya almaldrlar. E e r bunu yaparlarsa M ontesquieu den daha ok ey elde edeceklerdir ve en azndan M arx Tan
daha ok ey elde etmeleri gerekir.
T arihilerin geleneksel ilgilerine daha yakn olan nc
bir sorunlar demeti daha vardr. Tarihsel d eneyim in, olaylarn
ve d urum larn zgll nasl bir farkllk yaratr (ya da yarat
maz)? Bu problem ler, tek bir bireyin ya da kararn rol tr n
den. "N ap o le o n W aterloo savalarn kazanm asayd ne o lu rd u ?
trnden grece nem siz sorular kapsayabilecei gibi; 011 d o
kuzuncu yzyldaki A lm a n ya ve A v ustury ann entellektiiel ta
rihinin. on sekizinci yzyldaki ngiltere ve sk o y a nn entellektel tarihinden (bu lkeler dilsel ve kltrel ba km dan hep
birer ikili olulursalar bile) ok farkl olm asnn nedeni gibi d a
ha ilgin som lar da kapsayabilir. Ve bu problemler, her eyden
nce, eko no m ik by m en in bir lkede ya da en azndan bir d
ne m d e m k em m el lde etkili olm u (ama baka bir lke ya
da d n e m d e ayn baary gsterem em i, rnein sve ve
A v u stu ry a 'd a etkili olup B rita n y a 'd a baarl olam am ) bir re
etesini kefettiini d n en her iktisatnn bildii gibi, pratik
nem i byk olan sorunlar kapsayabilir.
Bu, bizim nm ze, aratrmadan ok m etodolojiyle ilgili
olan sorunlar, zellikle de karlatrmal ve kar-olgusal ince
lemelerle ilgili sorunlar karm aktadr. Tarih, 11e de olsa, tarih
sel eilimli dier sosyal bilimlerden ayr bir disiplin olarak var
dr, nk tarihle baka baka etkenler hibir zaman eit d e il
dir. Tarih, eit olm ayan eylerin eit olan eylerle ilikisini ara
trmas gereken incelem e alan olarak tanmlanabilir. lk bakta
benzeri olm ayan ya da tekrarlanam az grnen eyler (diyelim.
MaoTu lm nn ya da L e n in in Finlandiya istasyonuna ge li
inin etkileri gibi durum lar) dzeyinde bile, tarihi, an ekdotlar
dan ve belgeli anlatlardan (ki bunlar hakknda tm s yleyebile
ceimiz, salt kurgu kadar tuhaf ya da ondan daha tuhaf, ya da

T arih le rle m e K a y d e tti m i?

105

-sylem ek bana genellikle ziint verse bile- d ah a skc o ldu k

lardr) ayran zellik budur. Hem karlatrmal hem de karolgusal alm alarn im dilerde tarihileri ciddi l de ilgilen
dirdiini g ste re n iaretler o lm a sn a ra m e n , k e n d im i b
alm alarda ok fazla ilerleme ka yd e de m e diim iz i belirtmek
zorunda hissediyorum .
yleyse, szlerim i balayaym. Tarih bu yzylda hantal ve
zigzagl bir ekilde hareket etmi, am a gerekten ilerlem e k ay
detmitir. B unu sylerken, tarihin ilerlem e s zc nn asl
anlamyla kullanlabilecei disiplinler arasnda y er aldn, ne s
nel ve gerek olan srele, yani dnyadaki insan toplum larnn
karmak, elikili -am a tesadfi o lm ayan- tarihsel gelim esiyle
ilgili daha iyi bir anlaya varlabileceini anlatm ak isliyorum.
Bunu yadsyan insanlar bulunduunu biliyorum . Tarih, ideoloji
ve politikayla kanlm az biimde o kadar derin bir m uhab bete
girmitir ki. onun m alzemesi ve nesneleri zam an zam an, zellik
le de bulgularnn arzu edilm eyen politik sonulara yol aaca
nn d n ld durum larda ta n m a y a almaktadr. Byle bir
rnee, 1914te nceki ve esas olarak sonraki d n e m d e A l
m a n y a 'd a yrtlen akadem ik tarihte rastlanmtr. K ald ki ta
rih. doa bilimlerinin, hatta genel kabul gren sosyal bilimlerin
ounu eletirenlerin szlerine kulaklarn tkayarak, znel
tutum lar da benimseyebilir.
G enel tablonun byle olmas ve biz tarihilerin neyin ne o l
duunun aratrld -hatta neyin ne o ld u u n u n seildii- gri
blgede alm am z, kim liimiz ve isteklerimiz tarafndan s
rekli etkilenm ektedir: Bu bizim mesleki varoluu m uzla ilgili bir
olgudur. Y ine de biz tarihilerin bir alan vardr. Ben tavrm,
bundan 6 00 yl n c e -1375 ile 1381 yllar arasnda- M u ka d d im e
adl nl eserini kalem e alan o byk ve g rm ezlikten gelinmi
tarih filozofu bni H a ld u n dan yana ko yu yo ru m (bkz. nsz b
lm, s. xi).
T arih on sekizinci yzyln o rtasnda bir tr tannan d isip
line d n t iin, bni H a ld u n un p rogram n u y g u lam ay a

106

T a rih z e rin e

g eirm eye ynelik anlam l katklar yaplmtr. Bunlarn bir

ksm benim yaadm sre ierisinde yaplmtr. G e riy e d
np o tuz yllk aratrm alarm a, rettiklerim e ve y a zdklarm a
baktm zam an ben im d e k k bir katk y aptm n s y le n e
bileceini um u yoru m . A m a ben ahsen herhangi bir ka tk d a bu
lu nm am olsam bile, tarihte k ay da d e e r bir ilerlem e olduu
yadsnsa bile, bu sreten m thi bir k e y if aldm hi kim se
yadsyam az.

T O PL U M SA L T A R H T E N
T O PLU M U N TA R H N E

Zamannda bir tartmaya da yol am olan hu metin ilkin

1970'de. Amerikan Sanatlar ve Bilimler Akademisi' nin dergisi
olan Daedalus'///) Romada dzenledii Gnmzde Tarihsel
ncelemeler konulu bir konferans iin kaleme alnm ve ayn
derginin bir sonraki saysnda, ayrca Felix Gilbert ile Stephen
R. Grahardn derledikleri Historical Studies Today iGiimiiz-de Tarihsel ncelemeler) (New York. 1972) balkl kitapta
ilk blm olarak yaynlanmtr 1970e kadarki gelimesinin
ele alnd ve artk kendisinin de tarihin bir paras olduu hu
konferanstan heri toplumsal tarihte bir sr deiiklik olmu
tur. Yazar ayrca hu gelimelerin kadnlarn tarihiyle ilgili hi
bir referans iermemesine skntl bir hayret duygusuyla dikkat
ekmemezlik edemez. Anlalan hu alan I9 6 0 lam sonundan
nce adm adm gelimeye balamt, fakat ne ben ne de b
derlemeye kakula bulunan ve mesleinin en sekin insanlar
olan dier yazarlar da -ki hepsi erkektir- bu uurumun farkn
da grnyoruz.

Toplumsal tarih terimini tanmlamak her zaman zor o l

mutur ve zaten son zamanlara kadar toplumsal tarihi tanmla
maya ynelik byk bir bask da hissedilmemitir, nk bu
alan, normal olarak kesin ayrm izgilerinin olmasnda srar
eden kurumsal ve mesleki kazananlarn eksikliini srekli ola
rak duymaktadr. Genel bir kapsamda syleyecek olursak, bu
erim, konusunun -ya da en azndan isminin- bugnk lde

T a rih z e rin e

kabul g rm e sin e kadar, bazen birbiriyle rte an lam d a

kullanlmt. Birincisi, yoksul ya da aa snflarn tarihini,
daha zel olarak da. yoksullarn hareketlerinin ( toplum sal hareketler in) tarihini anlatm aktayd. Daha da zelletirirsek, asl
olarak em ein, sosyalist fikirlerin ve rgtlerin tarihini a n la tt
da sylenebilirdi. T o p lu m sa l tarih ile toplum sal protesto ya
da sosyalist hareketlerin tarihi arasndaki bu ba. bilinen n e
denlerden dolay hep gl kalmtr. Bu konu nu n ekiciliine
ok sayda toplum sal tarihi kaplmt, nk onlar radikaller
ya da sosyalistlerdi ve bu kim likleriyle kendilerini duygusal
adan o lduka sarsan konularla ilgilenmi o lu y o rla rd .1
kincisi, toplumsal tarih terimi, detler, davranlar, g n
delik y a a m gibi terimler dnda, insann snflandrm as zor
olan eitli faaliyetlerini konu alan almalar anlatm ak zere
kullanlyordu. Bu kullanm , herhalde dilsel nedenlerle, arlk
la Aglo-Saksonlara zg bir kullanmd, nk ngilizcede,
benzer k onularda yazan -ve genellikle olduka yzeysel ve g a
zeteci tavryla hareket eden- A lmanlarn K ultr ya da Sitleg e s d id u e dedikleri eye uyan terimler yoktu. Belli ki, bu tr bir
toplumsal tarih zellikle alt snflara ynelik deildi, daha d o
rusu, politik adan daha radikal olan tarihiler alt snflan d ik
kate a lm ay a eilim d uysalar da. bunun tam ztt bir ierik ta
yordu. Bu tr bir toplumsal tarih, toplumsal tarihin tortusal b a
k denebilecek eyin konuulm am temelini oluturu yo r ve
artk aram zdan ayrlm bulunan G.M . T re v e ly a n n E nglish
S o cia l H isto ry sinde (ngiliz T oplum sal Tarihi) "politikay dta
tutan tarih diye niteleniyordu. Bu k o nu da daha fazla yorum
yapm aya gerek yoktur.
T oplumsal tarih teriminin nc anlam, kesinlikle en y a y
gn olarak kullanlan ve bizim am alarm z bakm ndan en geer
li olan anlamdr: T o p lu m sa l szc "iktisadi tarilT'Ie birleti
rilerek kullanlyordu. G erekten. A nglo-Sakson dnyasnn
1) IJkz. A .J .C. R e u l e r 'i n IX coa ces iie rn n tio n a l des scien ce s lu s io n c /c s 'ic
s yle dik leri (Paris. 1950). Cill I . s. 298.

T o p lu m s a l T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

109

dnda, kinci Dnya Savamdan nce bu alanda kan tipik uz

manlk dergilerinin balnda, V iertelja h rsch rift f i i r So zia l t.
W irtschqftsgeschichte, R evu e c iH isto ire E. & S. ya da A n n u les
tl'H isto ire E. & S .de olduu gibi, bu iki szck her zaman (be
nim dnceme gre tabii) birletiriliyordu. Bu bileimde fazla
syla baskn olan tarafn ekonomik szc olduu kabul edil
melidir. Nitekim bildiimiz toplumsal tarih rneklerinin, eitli
lkelerin, dnemlerin ve konularn iktisadi tarihini inceleyen ok
saydaki kitapla karlatrlabilecek lde olmadm gzlyo
ruz. Kald ki zaten ok fazla iktisadi ve toplumsal tarih de yoklu.
1939dan nce bu liire giren ve gya bazen etkileyici olabilen ya
zarlar (Pirenne, Mihail Rostovtzeff, J.W. Thompson, belki
Dopscl) tarafndan kaleme alnan sadece birka almann ismi
anlabilirken, monografi ya da dnem almalaryla ilgili litera
tr daha da ksrd. Buna ramen, ekonomik ve toplumsal sz
cklerini biraada kullanma alkanl, ister tarihteki uzmanla
mann genel alanyla ilgli tanmlarda isterse iktisadi tarihin daha
uzman bayra altnda olsun arpc bir noktadr.
Bu, tarihe klasik Rankeci yaklamdan sistematik biimde
daha farkl bir yaklama duyulan istei ortaya koymaktayd. Bu
tre giren tarihilerin ilgisini eken konu ekonominin evrimiydi
ve bu ilgilerinin nedeni de. bu yolla toplumun yapsna ve top
lumdaki deiimlere, daha zel olarak da -George Unwinin ia
ret ettii gibi- snflar ile toplumsal gruplar arasndaki ilikiye
k tutabilecek olmalaryd.2 te bu toplumsal boyut, kendile
ri tarihi olma iddiasnda bulunsalar da ou dar ve ihtiyatl ik
tisadi tarihiler olan kiilerin almalarnda bile aka grl
mektedir. rnein J.H. Clapham bile, iktisadi tarihin tm tarih
eitleri iinde en temel olan sayldn, nk toplumun te
melini ekonominin oluturduunu ileri srmekteydi.3 Bu iki
2) G c o r u e U n w i n . Studies in E conom ic liisto rv ( L o n d r a . 1927). s. xxiii. s. 3 3 39.
3) J.H . C l a p h a m , A C oncise E conom ic H istory o f B rita in ( C a m b r i d g e . 1949).
su n u b l m .

IK )

T a rih zerin e

szcn bileiminde eko n o m ik olann toplumsal olan karsn

daki stnlnn iki nedeni olduunu dnebiliriz. Bu d u
rum. ksm en, M arks st lerde ve A lm an tarih ok ulunda gr ld
gibi, ek on om ik olan toplum sal, kurum sal ve d ier elerden
yaltmay reddeden bir iktisadi kuram gr n den, ksm en de
iktisadn dier sosyal bilim ler karsnda ba ekmesinden' kay
naklanyordu. Tarih sosyal bilim lerle birletirilecekse, o nun asl
uzlamak zorunda olduu disiplin iktisatt. K u kusuz bu n o k ta
da daha da ileri gidilip, M a r x 'a kar, insan to plum u nda e k o n o
mik boyut ile toplum sal boyut znde ne kadar ayrlam az o lu r
sa olsun, insan toplumlarnn evrim ine ynelik tarihsel aratr
malarn analitik tem elinin toplum sal retim srecine dayanm as
gereklii ne srlebilirdi.
H er ne kadar ekon om i szc Lucie Febvre ile Marc
B lo ch un nl /f/a/e.r'ini alt balndan karlm olsa ve bu
tarihiler kendilerinin sadece toplumsal etiketini tadn iddia
etseler de, 1950li yllara kadar toplum sal tarihin bu v e rsiy o
nundan hibirisi ay bir a kadem ik uzmanlk alan ortaya k a ra
mamtr. Yine de bu durum sava yllarnda m eyd an a gelen g e
ici bir sapm ayd ve bu byk derginin eyrek yzyl boyunca
tannmakta olduu Annettes: E conom ies. Societies. C ivilisa tio n s
(Annales: Ekonomiler. T oplum lar, Uygarlklar) bal ile iin
de yer alan yazlarn nitelii, ekoln kurucularnn zgn ve
znde global ve kapsam l olan hedeflerini yanstm aktadr. F a
kat ne bu alanda ne de problem lerinin tartlmasnda 1950de
nce ciddi bir atlm gzlenmitir. A yrca bu alanda u zm anlaan
ve saylar ok az olan dergiler de (bunlarn ilki olarak herhalde
C om parative S tu d ies in S o ciety a n d H isto ry 'yi -1958- sayabili
riz) 1950lerin sonuna k a d a r kurulmamtr. Bu yzden, a k a d e
mik bir uzm anlk dal olarak toplumsal tarihin olduka yeni o l
duu sylenebilir.
Toplum sal tarihin son yirmi ylda kaydettii hzl g e lim e
sini ve giderek artan bam szln neyle aklayabiliriz? Bu
soru, akadem ik sosyal bilim disiplinleri iindeki u teknik ve

T o p lu m sa l T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

kurumsal deiikliklerle yantlanabilir: ktisadi tarihin, hzla ge

limekte olan iktisadi kuram ve analizin (ki yeni iktisadi tarih'
bunun bir rneidir) gerekliliklerine uyum salayacak ekilde
uzmanlamas; akademik bir dal ve moda olarak sosyolojinin
arpc ve dnya apndaki gelimesi (ki bu da iktisat blmle
rinde gerekli grlenlere benzer yardmc tarih dallarn gerekti
riyordu). Bu tr faktrleri grmezlikten gelem eyiz. Eskiden O r
todoks genel tarihin aka zendirmedii, hatta zerinde bile
durmad problemlerle ilgilendikleri iin iktisadi tarihi adn
benimseyen pek ok tarihi (Marksisller gibi), kendilerini hzla
daralan bir iktisadi tarihten dlanm durumda bulmular ve
"toplumsal tarihiler Unvann ya kabul etmek durumunda kal
mlar ya da sevinle karlamlard, zellikle de matematikleri
ktyse. 1950ler ile 1960larn ilk yllarnn atmosferinde R.H.
Tawney gibi birisinin, ktisadi Tarih Topluluunun bakan de
il de gen bir aratrmac olsayd, iktisadi tarihiler arasna ka
bul edilecei akla bile gelmezdi. Bununla birlikte, bu tiir akade
mik yeniden tanmlamalar ve mesleki geiler pek fazla bir
aklama getirmese de, bunlarn gz ard edilmesi nmkn
deildir.
Ayn dnem de ok daha arpc olan gelim e, sosyal bi
limlerin genel anlamyla tarihsellcm esiydi ve gem ie bak
tmzda bu durumu o sradaki gelim eler arasnda hakika
ten en nem lisi sayabiliriz. Geri bu metinde izini srdm
tema asndan kendimi bu deiiklii etraflca aklamak zo
runda hissetm iyorum , fakat smrge ve yar-smrge lkele
rin politik ve ekonom ik kurtuluu amalayan devrimleri ile
mcadelelerinin mthi nemine dikkat ekm ekten kanmak
da olanakszdr. nk bu devrimler ile mcadeleler sayesin
dedir ki, hkmetlerin, uluslararas kurulular ile aratrma
kurulularnn v e sonuta elbette sosyal bilim cilerin dikkati
nin, znde tarihsel dnmlerle ilgili problemlere ekilm e
si gibi bir sonu ortaya kmtr. stelik bu devrimler ve
mcadeleler, o zamana kadar sosyal bilim lerde akademik

T a rih z e rin e

ortocioks b akn d n d a , en iyi ihtim a lle k e n a r la rn d a g r

len ve ta rih ile r ta rafn d a n g id e re k d a h a o k g z ard ed ile n
k o n u la rd .4
Aslnda her olayda tarihsel sorunlar ve kav ram lar (hatta b a
zen. m od e rn le m e ya d a ekonom ik b y m e rneklerindeki
gibi ar derecede kaba kavramlar), o zam ana kadar tarihe kar
en fazla bakl bulunan disipline -fiilen tarihe bir d
manl olm ayan RadclilTe-BrowiTun toplumsal antropolojisi
gibi- bile szmlard. Tarihin dier disiplinlere adn adm nfuz
etm esi h e rh a ld e en ak b i im d e iktisatta g r lm e k te d ir.
Varsaym lar olduka sofistike olm asna ram en yem ek kitap
larndaki tariflere benzeyen b y m e ekonom isi ( /den u kadar
a parasn alp kartrr ve piirirseniz kendi kendine u kadar
gelen bir eko no m i elde edersiniz), iktisat dndan faktrlerin
iktisadi gelimeyi belirlemesiyle gerekleen b y m e so n u c u n
da baarl olmutur. zet olarak, sosyal bilimcilerin pek o k fa
aliyetini toplumsal yapyla onun dnm lerini ele a lm adan, y a
ni toplumlarn tarihine bakm adan izlemek artk h em en hem en
olanakszdr. T am da iktisadi tarihilerin, iktisatlarn on be yl
nceki m odellerini zm seyip denklem ler ve istatistikler dn
da her eyi unutarak kendilerini kat gsterm eye altklar bir

4 ) A y n b e l g e d e n ( E k o n o m i k ve T o p l u m s a l n c e l e m e l e r K o n f e r a n s K u r u l u ,

S o cia l A sp ects o f E conom ic D evelopm ent, sta n b u l. 1964) y a p l a c a k iki a l n

t bu veni u r a a l a n n n a r k a s n d a k i d e i ik m o t i v a s y o n l a r o r t a y a k o y a b i
lir. Bu k u r u l u n T r k o l a n b a k a n u n l a r syler: " E k o n o m i k b a k m d a n g eri
k a l m b l g e l e r d e e k o n o m i k g e l i m e y a ila b y m e b u g n d n y a n n kar
k a r y a o l d u u e n n e m l i s o r u n l a r d a n b iris idir... Y o k s u l l k e l e r k a l k n m a
s o r u n u n u y c e b ir ideal h a l i n e g e t i r m i l e rd i r . E k o n o m i k k a l k n m a o n l a r n
g /.i in dc p o litik b a m s z l k ve e g e m e n l i k d u y g u s u y l a b ir t u u l u r ." Daiel
L e r n e r da y l e d e m e k t e d i r : " T o p l u m s a l d e i i m ve e k o n o m i k k a l k n m a y l a
avr e d i l e n 011 y llk g lo b a l bi r d e n e y i m i g e r i d e b r a k t k . B u o n yl. d n y a
nn h e r k e s i n d e , k lt re l k a o s a yo l a m a d a n e k o n o m i k g e l i m e y i cvik
eden, toplum daki d engeyi sa rsm ad an e k o n o m ik bym eyi hzlandran, poli
tik istikrar b o z m a d a n e k o n o m i k h a r e k e tlili i d e s t e k l e y e n a b a l a r l a d o lu
g e m i t i r '' (s. x x i i i. 1).

T o p lu m sal T a rilu e n T o p lu m u n T a rih in e

anda, iktisatlarn toplumsal (ya da, her koukla, kesinlikle eko

nomik olmayan) faktrleri anlamaya almaya balamalar tu
haf bir paradokstur.
Toplumsal tarihin tarihsel gelim esine bu zel baktan na
sl bir sonu karabiliriz? Toplumsal tarihin ncelenmekte olan
konunun doas le grevleri asndan yeterli bir klavuz ilevi
grecei pek syleneese de, baz heterojen aratrma konular
nn neden bu genel balk altnda esnek biimde km elenmeye
baladn ve dier sosyal bilimlerdeki gelimelerin, zellikle
snrlar bu ekilde izilmi bir akademik kuramn yerlemesinin
zeminini nasl hazrladn aklayabilir. Yani bu zet, en iyi ih
timalle bize baz ipular sunabilir. te bunlardan bir tanesi he
men zerinde durulmaya deerdir.
Gemiteki toplumsal tarihe bir g z atmak, bu daln en iyi
uygulayclarnn, kendilerinin byle bir terimle adlandrlmas)
konusunda her zaman huzursuzluk hissettiklerini gstermekte
dir. Dolaysyla, ya (onlara ok ey borlu olduumuz byk
Eranszlar gibi) kendilerini sadece tarihi olarak adlandrmay,
amalarm da btnsel ya da global tarih olarak gsterme
yi, ya da, herhangi bir bilimi temsil etmekten ziyade, tarihteki
birbiriyle ilintili olan tm sosyal bilimlerin katklarn birletir
meye alan kiiler sfatn kullanmay tercih etmilerdir. MarcBloch, Fernand Braudel, Georges Lefebvre gibi tarihiler, Fustel de Coulanges'n Tarih, gemite olmu olan her trl olayn
birikmi hali deildir. Tarih, insan toplumlarnm bilimidir,"
dorultusundaki aklamasn kabul etmeleri dnda toplumsal
tarihiler snfna sokulabilecek isimler deildir.
Toplumsal tarih, konusunu oluturan eyler yaltlamayaca iin, hibir zaman iktisadi tarih ya da tire iaretiyle birlikte;
gsterilen dier tarihler gibi bir uzmanlk dal olamaz. Biz insa
nn baz faaliyetlerini, en azndan analitik amalarla ekonomik
adan tanmlayp, daha sonra tarihsel adan inceleyebiliriz. Bu
yaklam (belli tanmlanabilir amalar dnda) yapay ya da ger
ee ters grnse de, pratie geirilemez bir ey deildir..

T a rih z e rin e

114

H em en hemen ayn ekilde, daha al bir kuram sal d z e y d e d e ol

sa, yazl fikirleri insani balam larndan yaltan ve bir yazardan
dierine aklarln izleyen eski trde bir entellektel tarih de
m m k n d r (tabii byle bir ey isteniyorsa). O y sa insann v a r
lnn toplumsal ya da toplum a ait ynleri, totoiojiye yol am a
ya da ar derecede sam alam a gibi bedellere m al olm asnn d
nda, dier ynlerinden ayrlam az. nsann toplumsal ynleri,
ayrca, geimlerini saladklar yollardan ve maddi orta m la rn
dan da bir an iin bile ayrlam ayaca gibi, yine fikirlerinden de
bir an iin bile ayrlamaz, nk insanlarn birbileriyle ilikile
ri, azlarn aar a m az kavram larn d kld dille ifade ve
formle edilmitir. E ntellektel tarihiler (riske girerek) e k o n o
miyi, iktisadi tarihiler de S h a k e sp ea re i dikkate alm ayabilir,
ancak ikisini de gz ard eden toplum sal tarihilerin fazla m e sa
fe katedem eyecekleri ortadadr. Buna karlk, Provans iiri s
tne bir monografin iktisadi tarih kategorisine, enflasyon ze ri
ne bir alm ann da on altnc yzyl entellektel tarihi k a te g o
risine sokulmas kesinlikle m m k n deilken, bu konularn iki
si de bir ekilde toplumsal tarihin kapsam iine alnacak ekil
de ilenebilirdi.

II

im di gem iten bugne gelelim ve toplum un tarihini y a z

mann ortaya kard problemleri ele alalm. lk sorun, to p lu m
la ilgili tarihilerin dier sosyal bilimlerden ne kadar o k ey
alabilecekleriyle, d ah a dorusu, dier alanlarn ge m ie e ild ik
leri srece ne lde toplum un bilimi olduuyla ve olm as ge
rektiiyle ilgilidir. G em i yirmi yln deneyim i iki farkl yant
akla getirse bile bu soru tam am en doaldr. T oplum sal tarihin
1950'den beri, gerek dier sosyal bilimlerin mesleki yapsndan

T o p lu m s a l T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

115

(rnein, niversite rencilerine belli bir ders program sunma

gereklilii gibi) ve onlarn yntemleriyle tekniklerinden, gerek
se onlarn sorunlarndan gl biimde etkilendii ve kkrtld ortadadr. Srf sanayi devrimi kavramnn geerliliinden ku
ku duyduklar iin kendi uzmanlar tarafndan bile byk l
de grmezlikten gelinen bir konu olan Britanya sanayi devrimi
zerine incelemelerin oalmas ve gelim esinin, asl olarak ik
tisatlarn (kukusuz hkmetlerin ve planlamaclarn yakla
mlarn yanstarak) sanayi devrimlerinin nasl olduunu, onla
r nelerin gerekletirdii ve ne tr sosyo-politik sonular dour
duklarn kefetme drtlerinden kaynakland sylenebilir.
Baz dikkat ekici istisnalar saymazsak, son yirmi yldaki te
vikler tek bir ynde olmutur.
br yandan, son gelimelere baka bir adan bakarsak,
farkl disiplinlerde alan insanlardan birounun oplunsal-taihsel problemlere eilmeye balamalar olduka etkileyici bir
manzaradr. Bin yl fenomeninin etraflca incelenmesi buna bir
rnektir, nk bu alanda alan yazarlar arasnda, antropoloji,
sosyoloji, siyaset bilimi, tarih gibi disiplinlerden (edebiyat ve
ilahiyat rencilerini anmaya bile gerek duymuyoruz; yalnz be
nim bildiim kadaryla iktisatlar bunlarn iinde yoktur) gelen
kiileri grmekteyiz. Ayrca tarih disiplininin, tarihsel olarak
deerlendirecei dier mesleki formasyonlarla arasnda -en azn
dan geici olarak- bir insan deitokuu olduuna da dikkat ek
meliyiz. Bu transferin ilk akla gelen isimleri olarak, sosyoloji
den Cliarles Tilly ile Neil Smelseri. antropolojiden Eric W olfu.
iktisat biliminden Everett Hagen ile Sir John Hicksi sayabiliriz.
Ne var ki, ikinci eilim herhalde en iyi biimde birbirine
yaknlama deil, bir yn deitirme olarak grlmelidir. Zira,
tarihi olmayan sosyal bilimciler doru tarihsel sorular ynelt
meye ve tarihilerden bu sorulara yant vermelerini islemeye
balamlarsa, bunun nedeninin kendilerinin die dokunur hibir
ey yapmamalar olduu asla unutulmamaldr. Bu insanlar ba
zen kendilerini tarihilerin yerine koyuyorlarsa, bunun nedeni

116

T iiril z e rin e

de, bizim disiplinimizde alan kiilerin (M arksistler ile benzer

bir problematii kabul eden, am a ill ki M arksizan o lm ayan d i
er tarihileri istisna sayarsak) gerekli yantlar verem em i o l
malardr.5 Dahas, baka disiplinlerden gelen ve bizim alan
m zda sayg uyandracak lde uzm anlam birka sosyal bi
limci olmakla birlikte, birka kaba m ekanik kavram ve modeli
uygulam akla yelinm i ok daha fazla sayda sosyal bilimcinin
okluu da ortadadr. Ne yazk ki T illy 'in bir tek V endee'svnz
karlk, onlarca sayda R o s to w un S ta g e s '\ vardr. O rad a kar
laacaklar tehlikelerle ilgili ya da bu tehlikeleri hangi vastalar
la bertaraf edebilecekleri k on usu nd a yeterince bilgi sahibi o lm a
dan, tarihsel kaynak materyallerinin engebeli topraklarna g ir
m eye kalkan onlarca kiiyi dikkate bile alm yorum . zetle, u
andaki durum, baka disiplinlerden renm eye kar bir istek
d uyulm asna ram en, tarihilerin, renm ekten ziyade re tm e
lerinin gerekli grld bir durum dur. T oplum u n tarihi dier
bilimlerden alnm ksr m odelleri uygulayarak yazlam az; to p
lum un tarihini yazm ak, yeterli sayda yeni m odelin kurulmasn,
ya da en azndan (M arksisllerin iddia edecekleri gibi) varolan
em alarn m odeller halinde gelitirilmesini gerektirmektedir.
Kukusuz, bu saptama tarihilerin zaten nemli ltle bor
lu olduklar, stelik daha da youn ve sistemli lde bor d u y a
caklar ya da en azndan bor duymalar gereken teknikler ve
yntemler asndan geerli deildir. Ben toplumun tarihiyle ilgi
li problemin bu ynn tartmak islemiyorum, yine de geerken
5 S r Joln H c k s 'i n ikayeti karakteristik bir nitelikl edir: ' B e n im tarih kun m ' n ... M a r x o l u t u r m a y a alt k u r a m a hayli y a k n o lacak tr... [ Fikir
lerin tarih ile r k ratn dan k en di m al z e m e l e r i n i d z e n l e m e k , b v l c c e tarihin g e
nel ytiniinii sa l a m la t rm a k iin k u lla n la b ile c e in e inan an larn ] o u ... M a r k
siz an k ateg o rilerd en , ya d a b u nlarn d e i ik v e r s iy o n la r n d a n y a r a r la n a c a k t r
ve d i e r y a k la m la r d a d i k k a l e aln a c a k e y le r o k az o l d u u n d a n bu d u r u m
k esinlikle artc g e l m e m e l i d i r. Y in e d e. D os K apioT d en so n rak i yiiz y lda,
sosyal b ilim in d e m u a z z a m g e l i m e l e r i n y a an d bu s re iinde, d e erli g r
lebilecek o k az sa y d a d n c e k m a s d a pek o l a a n b ir d u r u m d e i l d i r (.1

Theory o f E conom ic H istory, L o n d ra , O x f o rd v e N e w Y o r k . 1969. s. 2-3).

T o p lu m sal T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

117

bir-iki noktaya deinebilirim. Kaynaklarmzn nitelii gz n

ne getirildiinde, dier sosyal bilimlerin zn srelerde gelitir
dikleri tralmla almalar ve teknolojik aralardaki iblmyle birlikte, gerekli olan keif yapma, istalistiki gruplama ve byk
miktarlardaki verileri kullanma tekniklerinden yararlamakszn,
farazi hipotezler ve bunlara uygun anekdot rneklerini biaraya
getirmekten daha ileri gidemeyiz. Kart uta ise, belli bireyleri,
ktik gruplar ve durumlar derinlemesine gzlemek ve analiz
etmek iin, yine tarih dnda nclk edilmi olan ve bizim
amalarmza uygulanabilir olan tekniklere (rnein, sosyal ant
ropologlarn kulland katlmc gzlem, derinlemesine sylei
ler ve belki de psikanalitik yntemler) duyduumuz eit derece
deki ihtiya durmaktadr. Bu deiik teknikler, en azndan, bizim
alanmzda uygun karlklar ve adaptasyon biimleri bulma ara
yn hzlandrabilir ve bu ekilde, aksi koullarda iine girileme
yecek olan sorular yantlamamz salayabilir.6
Ben, iktisadi tarihin gemie dnk iktisadi kurama dn
trlmesi gibi, toplumsal tarihin de sosyolojinin gem ie dnk
bir izdmne dntrlmesinin geleceine byk bir ku
kuyla bakyorum, nk bu disiplinler, u anda bize, uzun d
nemli tarihsel sosyo-ekonomik dnmleri incelemek asn
dan yararl modeller ya da analitik ereveler salamamaktadr
lar. Gerekten, bu disiplinlerdeki dnce yaps (Marksizm gi
bi eilimleri saymazsak) bu tiir deiimlerin zerinde durma
m, halta ilgilenmeye bile gerek grmemitir, Dahas, bu disip
linlerin analitik modellerinin nemli bakmlardan sistematik
biimde ve hatta kar gzeterek tarihsel deiimden soyutlana
rak gelitirildii de ileri srlebilir. Bu, bence, sosyoloji ve top
lumsal antropoloji asndan zellikle dorudur.
fi) Bun iin, M arc F e r r o ' n m 1917 bal D c v r i m i 'n i n ilk h a f ta la rn d a leir o g r a d 'a g n d e r i l e n te lg r a f vc nerileri t o p l a m a s , a k a g e m i e d n k b ir
k a m u o y u u r a lr m a sn u e de e r d e d ir . K a m u o y u a r a t r m a l a r n n d a h a ncek i
d n e m d e larih-d a m a l a r l a k u llanlp g e li m e s in i d i k k a t e a l m a d a n b y le bir
oyi d n l p d n l e m e y e c e i n e k u k u y l a y a k l a la b il i r (M . F erro . La
Revolution lt1 1917, P a r is 1967).

T a rih z e rin e

Sosyolojinin kurucular, aslnda, neo-klasik iktisadn ana

e kolne gre (klasik politik iktisatlarn kaynan ald e k o l
den daha fazla olmas g e rek m ese bile) tarihe ok daha yatkn bir
anlaya sahiptiler, i'akal onlarn disiplini batan aa daha az
gelim i bir bilimdi. Stanley Hoffm ann, ok hakl olarak, ikti
satlarn m o d e lle ri" ile so syologlarn ve antro p o lo g la rn
"kontrol listeleri arasndaki farklla iaret etm itir.7 H erhalde
iktisatlarn m odelleri kontrol listelerinden daha stn bir nite
lie sahiptir. A yrca bu bilimler, bize, belli bak alar ile e
itli biimlerde sralanp birletirilebilecek elerden m eydana
gelen m uhtem el yaplar salamlar; Kekule* halkasna b e n ze
yen belirsiz kyaslam alar da otobsn tepesinde bir an iin grnverm i. am a d o ru la n a m a m a engeliyle karlamtr. Bu
bilimlerin elle tutulur yapsal-ilevsel kalplar da (en azndan
bazlar) hem sekinlik he m de hedefi tutturmak asndan yarar
l olabilir. B bilimler, daha mtevaz dzeyde de, yararl m e ta
forlar, kavram lar, terim ler ( rol gibi) ya da m alzem em izi d
zenleyebilecek aralar salayabilirler.
Dahas, sosyolojinin (ya da toplumsal antropolojinin) k u
ramsal yaplarnn (model olarak eksiklikleri dnda), en baar
l biimde, tarihi, yani ynlendirilm i ya da dzenlenm i deii
mi dlayarak kurulmu olduu da ileri srlebilir.8 Genel anla
myla, bizim problem im iz loplumlarn ortak olm ayan zellikle
riyle iken, yapsal-foksiyonel biimler toplam larn farkllklar
na ramen ortak olan zelliklerini aydnlatrlar. Bizim iin
nemli olan, L ev i-Strau ssun A m azon kabilelerinin, m odern top
luma (daha dorusu, her toplum a) ne ekilde k tutaca deil,
insanln m aara adamlndan modern sanayilem eye ya da
7 ) T a rih te k i Yci E il i m l e r k o n f e ra n sm la . N e w Je rs e y . M a y s 1968.
*) O r g a n i k k i m y a d a y a m y ap k u r a m n n n c s olan A l m a n k i m y a c s
(1 8 2 9 -1 8 9 6 ) ; b e n z e n m o l e k l n d e k i art k arb o n a t o m u n u n al t g e n bir h alka
o l u t u r a c a k e k ild e birle tiini ileri s r m , bu v a r s a y m y l a b iro k a n l a lm a z
s o r u n u n z m n e k a tk d a b u lu n m u lu r .( .n .)
8) B e n bu l r icatlarn tar ihsel o l a r a k ar lan k a r m a k l k l a t o p lm la ra bir yn
izd ik lerin i d n m y o r u m . E lb e tte b u n l a r d o r u d a olabilir.

T o p lu m sal T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

119

sanayileme-sonras dneme nasl geldiine ve bu ilerlemeye

toplumdaki hangi deiikliklerin elik ettiine, ya da bu ilerleme
iin nelerin olmas ya da onun nasl sonular dourmas gerekti
ine ilikin sunduu ipulardr. Baka bir rnee bakarsak, bi
zim problemimiz, tm insan toplumlarnm, yetitirerek ya da
baka yollardan srekli yiyecek temin etme zorunluluunda ol
duunu gzlem ek deil; arlkl olarak (neolitik devrimden be
ri) kendi toplumlarnm ounluunu oluturan kyller tarafn
dan yerine getirilen bu ilevin, tarm reticilerinin kk grupla
r ya da tarm d yollarla yerine getirildii zaman nasl bir ek
le brneceidir. Peki, bu nasl ve niin olur? Ben sosyoloji ile
toplumsal antropolojinin bu konularda (zaman zaman yardmc
olsalar bile) bize fazla rehberlik edebileceine inanmyorum.
biir yandan, toplunlarn tarihsel analizinin (ve dolaysy
la yeni iktisadi tarihin iddialarnn) bir erevesi olarak grd
m en geerli iktisadi kuram bile kukuyla karlamann ya
nnda, ekonominin toplum tarihisinin gznde byk bir deer
tadn dnmeye de eilimliyim. Ekonomi, tarihte temel bir
dinamik e olan toplumsal retim srecine (global dzeyde ve
uzun bir zaman leinde konuursak, ilerleme srecine) eilmemezlik edemez. Marx'm kavrad gibi, ekonomi bu srete,
iine yerletirildii bir tarihsel gelimeye sahip olur. Basit bir r
nekle: Paul Barann yeniden canlandrd ve etkili bir biimde
yararland? ekonomik artk kavram, toplunlarn geliim iy
le ilgilenen bir tarihinin gznde temel bir neme sahiptir ve
beni de, gerek daha nesnel ve llebilir olduu, gerekse, analiz
temelinde, G emeinschaft-GeseUschaft (Cemaat-Toplum) ikili
inden daha asli bir yer tuttuu iin etkilemektedir. Kukusuz
Marx, ekonomik modellerin (tarihsel analiz asndan bir deer
tamalar isteniyorsa) toplumsal ve kurumsal gerekliklerden
ayrlamayacan biliyordu ve bu gereklikler, brakn kltrler
gibi belli sosyo-ekonomik oluumlara zg olan yaplar ve
varsaymlar, insanlarn komnal rgtlenmeleri ile akrabalk
9) Paul B a ra n , T he P o litical E conom y o f G row th ( N e w Y o r k , 19 5 7 ) . 2. B l m .

T a rih zerin e

120

yaplarnn temel trlerini bile kapsyordu. Ne var ki. M a r x n

m odern sosyolojik dncenin (dorudan kendi alm alar ve
izleyicileri ile eletiricilerinin almalar araclyla) balca
kurucularndan biri saylmas nedensiz deilken, onun balca
entelektel projesi olan D a s K a p ita l'm bir iktisadi analiz al
mas eklini ald da akldan karlmamaldr. Bizim M a rx m
ne ulat sonularla ne de benimsedii m etodolojiyle ayn iz
gide olm am z gerekm ez. Ancak, sosyal bilimcilerin bugn k e n
dilerini iine ekilm i bulduklar tarihsel sorunlar herkesten d a
ha iyi tanm lam ya da n g rm bir dnrn yaptklarn
grm ezlikten g e lm ek de kesinlikle aklszca olacaktr.

III

T op lu m un tarihini nasl yazacaz? Benim am dan, bu ra

da toplum la neyi kastettiimizi gsteren bir tanm ya da model
ortaya koym ak, halta toplum un tarihi h akknda bilmek istedikle
rimizi ieren bir kontrol listesi hazrlam ak m m k n deildir.
Kald ki byle bir eyi yapabilscm bile, bunun 11e k a d a r yararl
olacan bilm iyorum . Y ine de, gelecekteki trafii y nlen dir
mek ya da uyarm ak adna ktik ve eitli trde iaret direkleri
dikm ekte fayda grlebilir.
(I)
T op lu m un tarihi ta rih tir; baka bir syleyile, toplu
mun tarihinin boyutlarndan birisi gerek kronolojik zam andr.
Biz yalnzca yaplarla ve onlarn kalcl ve d eiim m e k a n iz
malaryla, yaplarn genel d n m ihtimalleri ve kalplaryla
deil, ayrca fiilen olup biten eylerle ilgileniriz. Z aten bunlarla
ilgilenm ezsek (Fernand B r a u d e lin Histoire et L o n g u e D u re c
balkl m akalesinde hatrlatt g i b i 10) bize tarihi denm ez.
10) Bt n e m li m a k a l e n i n ng ilizc e v e r siy o n u iin lkz. Social Science In fo r

m ation V i u h M 1970). s. 145-174.

T o p lu m s a l T a r ih te n T o p lu m u n T a rih in e

121

K onjon kt re! tarihin disiplinimizde bir yeri vardr; yalnz bu

konjonktrel tarihin asl deeri, gemiten ziyade (nk ge
mie eildiim izde yerini ka rla trm a l tarihe brakr) bug
nn ve gelecein ihtimallerini deerlendirmemizde yardmc ol
masyla ortaya kar. Fakat bizim aklamamz gereken, fiili ta
rihtir. Kapitalizmin imparatorluk inindeki muhtemel gelim e
si ya da gelim em esi bizi ancak, bu tipteki bir ekonominin, en
azndan balangta, dnyann tek ve yalnzca tek bir blgesin
de gelitiini aklamamza yardmc olduu lde ilgilendirir.
Bu da, toplumsal ilikilerdeki baka sistemlerin (rnein, genel
olarak feodal sistemin) ok daha sk olarak ve daha fazla sayda
alanda gelim e eilimleriyle -yararl olacak ekilde ve yine ge
nel modeller nda- karlatrlabilir. Dolaysyla toplumun
tarihi, toplumsal yap ve deiimin genel modelleri ile fiilen
gerekleen belirli fenomenler arasndaki bir ibirliidir. Ara
trmalarmzn corafi ya da kronolojik boyutu ne olursa olsun
geerlidir bu durum.
(2)
Toplumun tarihi, baka eylerin yan sra, birarada ya
ayan ve sosyolojik terimlerle tanmlanabilen insan birimlerinin
tarihidir. Yani toplumun tarihi, insan toplumunun (diyelim,
maymun ya da karnca toplumlarndan ayr olarak) olduu kadar
toplumlarn, belirli toplum tiplerinin ve onlarn muhtemel iliki
lerinin (burjuva ya da oban! toplumlar gibi terimlerle ifa
de edilen), bir btn olarak grlen insanln genel geliiminin
tarihidir. Bu anlamyla bir toplumun tanm, muhtemel grnen
nesnel bir gereklii tanmladmz varsaysak bile, 1930daki Japon toplumu dnemin ngiliz loplumundan farklyd t
rnden aklamalar geersiz sayp reddettiimiz srece n
mze yantlanmas zor sorular karmaktadr. Zira, toplum"
szcnn farkl kullanmlar arasndaki karklklar yok edebilsek dahi, (a) bu birimlerin bykl, karmakl ve kapsa
mnn. rnein farkl tarihsel dnemlere ya da gelim e aamala
rna gre deitii, (b) toplum diye adlandrdmz ey, insan
lar arasndaki, onlarn snflandrlabilmeleriti ya da kendilerini

122

T a rih z e rin e

snflandrmalarn salayan, genellikle ezamanl ve rten bi

im lerde yaanan deiik lek ve kapsam daki karlkl iliki
lerin sadece bir bl m n den ibael olduu iin pek ok p ro b
lemle karlarz. Yeni G ine ya da A m azon kabileleri gibi u r
neklerde, insanlar arasndaki bu eitli iliki dzenekleri, fiilen
pek m m kn g r n m e m ek le birlikte, ayn insanlardan oluan
g ru p la n tanm lam ay a yarayabilir. Fakat bu grup, norm al olarak,
ne topluluk gibi ilgili sosyolojik birimlere, ne de, to plum un s a
dece bir parasn oluturduu ve fonksiyonel ba km dan asli bir
nemi olan (ekonom ik ilikiler btn gibi) ya da o lm ayan (k l
trel ilikiler btn gibi) d a h a geni kapsam l iliki sistem leri
ne uygun decektir.
Hristiyanlk ya da slamiyet birer kendi kendini snflan
drm a olarak vardr ve yle kabul edilir. Ancak bu terimler baz
ortak zellikleri paylaan bir toplum lar snfn gsterebilse d a
hi, Yunanllardan ya da m odern sveten sz ettiim iz z a m a n
ki anlamn karlayan bir toplum saylmazlar. b r yandm.
Detroit ile Cuzco* bugn pek ok bakm dan tek bir fonksiyonel
ilikiler sisteminin parasn (rnein, bir eko n o m ik sistemin
parasn) olutururlarken, hakikaten ok az kii onlar s o sy o lo
jik anlam da ayn toplum un paras olarak grebilir. Ayn ekil
de, R o m a ya da H an toplumlar ile onlarla birlikte aka ok d a
ha geni apl bir ilikiler sistem inin parasn oluturan barbar
toplumlar da bir grem eyiz. Peki, bu birimleri nasl ta n m la y a
biliriz? o u m u z bu problem i dsal bir kritere (blgesel, etnik,
politik, vb.) bakm ay seerek zm eye -ya da bam zdan sav
maya- kalksak bile, bu soruyu kolay kolay yant U y a m a y a c a
mz da ortadadr. D em ek ki problem sadece m etodolojik d e il
dir. Modern toplumlarn tarihinin balca temalarndan birisi, bu
to plum lann leinde, isel hom ojenliinde ya da en azndan
toplum sal ilikilerinin merkezilem esi ile dorudanlam asda

*) Detroit. A B D 'n i n g n e y d o u s u n d a , o to m o b i l ve elik sa n a y i i y lc iinl bir

e hir: C u z c o ise in k a m p a r a l o r l u u ' n u n m e r k e z i o l m u b ir e hird ir, (.n .)

T o p lu m sal T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

123

bir art grlm esi, baka bir deyile esa snd a oulcu bir y ap
dan asl olarak teki bir yapya gem eleridir. Bu yolu izledii
mizde nm ze kacak olan tanm sorunlar, ulusal loplumlarn
gelimesiyle ya d a en azndan milliyetiliklerle ilgilenen her
rencinin bildii gibi, kukusuz bam za byk dertler aacaktr.
(3) T oplum larn tarihi, bu tr yaplarn form ellem i ve g e
likin bir m odelini olm asa bile, en a znd an aratrm a ncelikle
rinde yaklak bir d zen oluturm am z ve, kuku suz bir modeli
ierse de, k o n u m uzun ekirdeinin ya d a karm ak balantlar
nn ne olduu k onu sun da geerli bir v a rs a y m ortaya k o y m a m
z gerekli klmaktadr. Aslnda her toplum sal tarihi bu tr var
saym lar ortaya koyar ve bu tr ncelikler belirler. Bundan d o
lay, on sekizinci yzyl Brezilyas z erin de alan bir tarihi
nin bu toplumu analiz ederken Katoliklie klelikten daha fazla
ncelik tanm asndan, ya da on d o k u z u n c u yzyl Britanyas
zerinde alan bir tarihinin akrabalk ban A nglo-Sakson
ngilteresindeki k adar temel bir to plum sal ba saym asndan
kuku duyarm.
T arihiler arasndaki rtk bir kon sen ssle, olduka yaygn
ilerlikli bu tr bir m odel (deiik v aryantlaryla birlikte) kurul
duu kansndaym. Bu tr m odellerde, maddi ve tarihsel o rtam
la baladktan sonra, retim gleri ve tekniklerine (demografi
bunlarn arasnda bir yerdedir), bunlarn sonucu olan e k o n o m i
nin yapsna (iblm, mbadele, birikim , arln blm ,
vb.) ve bu e konom ik ilikilerden do a n toplum sal ilikilere ge
ilebilir. D aha sonra da toplum un k u r u m la n ve grnts ile
bunlarn arkasnda yatan ileyi belirlenebilir. Bylece to p lu m
sal yapnn ekli kurulmu olur ve e n iyi yol olarak karlatr
mal bir inceleme sonucunda, bu yapnn ayrt edici zellikleri
ile ayrntlar belirlenebilir. yleyse burada yaplan ey, kendi
zgl ortam ndaki toplumsal retim srecinden darya ve y u
karya doru almaktr. Tarihiler, b a n a sorarsanz tam am en
hakl olarak, tek bir ilikiyi ya da ilikiler btnn, ncelen
mekte olan toplum un (ya da toplum tipinin) m erkezi ve zgl

124

T a rih z e rin e

ilikisi olarak grm eyi, ele alnan m alzem enin geri kalann da
bunun evresinde toplam ay daha uygun bulacaklardr (rnein
B lo c h un F eo d a l S o ciety -Feodal T oplum - adl alm asndaki
"karlkl bam llk" ilikileri ya da sanayi retim inden, m u h
temelen sanayi toplum unda ve kesinlikle kapitalist biim de o r
taya kan ilikiler gibi). Anlalan, yap bir kez kurulunca arlk
onun kendi tarihsel harekeli iinde grlmesi gerekm ektedir.
Franszlarn deyiiyle strktr" [yap] "k on jo n k t r iinde g
rlm elidir (fakat bu yolla, tarihsel deiimin dier ve m u h te m e
len daha ilintili biim ve kalplarnn dlanm am as gerektiini
de belirtmeliyim). B urada da eilim, ek onom ik hareketleri (en
geni anlamyla) bylesi bir analizin belkemii olarak ele a lm ak
ynndedir. Bu durum da, toplum un tarihsel deiim ve d n
m srecinde yaad gerilimler, tarihinin, birincisi, to p lu
m un yaplarnn dengelerini ayn anda hem kaybetm eye hem de
yeniden kurm aya eilimli olduu genel m ekanizm ay. kincisi,
toplumsal tarihilerin geleneksel ilgi alanlar (rnein, kollektif
bilin, toplumsal hareketler, entellektel ve kltrel d e iim le
rin toplum sal boyutu gibi) olan fenomenleri ortaya koym asn
salayacaktr.
Benim toplum sal tarihilerin geni kabul gren bir iler
likli plan o ld u u n a inand m ereveyi -belki de yan l bi
im de- zetlem ektek i am a c m , kiisel olarak bu d n c e y i tasam bile, kendi bak am n b e n im sen m esin i tle m e k d e
ildir. B enim a m ac m bunu n tam z a tdr: yani stn de a lt
m z rtk varsaym lar a nlalr hale getirm eyi n e rm e k ve
kend im ize, bu plann gerek te, toplum larn doas ve yaps ile
bunlarn tarihsel d n m (ya da stabilizasyon) m e k a n iz m a la
rnn en iyi form l olup olm adn, baka sorulara dayal
olan baka alm a planlarnn bu planla badatrlp b adatrlam ayacan ya da tercih edilip e d ilem eyeceini, y z a y
n anda hem cep h e d en he m profilden gsteren P ic a s s o nun
portrelerinin tarihsel karlklarn y ara tm ak iin baka pla n la r
la yan yana getirilip g etirilem eyece in i sorm aktr.

T o p lu m s a l T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

125

Ksacas bizler, toplum tarihileri olarak, loplumsal-tarihsel dinamiklerle ilgili geerli modellerin -tm sosyal bilimlerin
yararna- ortaya koyulmasna katkda bulunacaksak, pratiimiz
ile kurammzda daha salam bir birlik kurmak zorundayz. Bu
nun oyunun u anki aamasndaki anlam da, herhalde, ilk elde
neler yaptmz gzlemek, gzlemlerimizi genelletirmek ve
onlar yeni almalarmzdan kaynaklanan problemler nda
dzeltip dorulamaktr.

IV

Sonu olarak, bu denemeyi, toplumsal tarihin gelecekte

hangi yaklamlar ve problemleri karacan grebilmek
amacyla son on ya da yirmi yldaki fiili pratiini tarayarak b i
tirmek istiyorum. Bu yntemin, gerek bir tarihinin mesleki
eilimleri gerekse bilimlerin gerek ilerlemesi hakknda ok
az ey bilm em ize uygun olmasndan kaynaklanan bir stnl
vardr. Son yllarda en ok dikkat ekm i olan konular ve
problemler hangileridir? Odak noktalan nelerdir? Bu alanla il
gilenen insanlarn yaptklar eyler nelerdir? Tm bu sorularn
yantlan analiz yapmay gerektirm ez, ama bu yantlar
olmadan ok fazla ileri gidem eyeceim iz de besbellidir.
ilerin konsenss kavram yanl anlalabilir, ya da moda
haline getirilerek veya -kamu dzeninin bozulmasn incele
yen bir aknda aka grld zere- politikann ve idari g e
rekliliklerin etkisiyle gerek anlamndan saptrlabilir, ama
biz yine de. tehlikeyi gze alarak bunu gz ard ederiz. B ili
min ilerlem esi, a priori perspektif ve programlan tanmlama
ya alma gayretinden ziyade (zaten byle olsayd imdi kan
seri iyiletirmi olmamz gerekirdi), yneltilm eye deer ve
her eyden nce yantlar olgunlam sorularda anlalmaz ve

126

T a rih z e rin e

g e n e llik le ez a m a n l h i im d e o d a k la n lm a sn d a n trem itir.

im d i, en a z n dan bir g z le m c in in izlenim ci bakn y a n s t t
kad ary la neler olup bittiine bakalm .
nce, toplumsal tarih alannda son on-on be yldaki ilgin
almalarn biiyk ksmnn aadaki konular ya da sorunlar
etrafnda km elendiini syleyebiliriz:
1) dem ografi ve akrabalk
2) bizim alanm za giren kentsel incelemeler
3) snflar ve toplumsal gruplar
4) z ih n iy e tle f in, kollektif bilincin ya da antropologlarn
kulland anlam da kiiltrn tarihi
5) toplumlarn d n m (rnein, m o dernlem e ya da sa
nayilem e)
6) toplumsal hareketler ve toplumsal protesto fenomeni.
lk iki gruptaki sorunlar ayr tutulabilir, nk b unlar daha
nceden birer alan olarak (inceledikleri konularn nemi ne
olursa olsun) zaten ku rum sallam duru m d ad r ve artk kendi
dzenlem e, m etodoloji ve yayn sistemleri vardr. Tarihsel d e
mografi hzla gelien ve verimli bir alandr ve bu haliyle, o z a
m ana kadar uralm az ya da tkenm i saylan m alzem elerden
(kilise kaytlar gibi) ilgin sonular elde edilm esini salayan
aratrma yntem indeki teknik yenilikler (ailenin yeniden k u ru
luu gibi) zerinde durur, a m a problem lerle ayn lde ilgilen
mez. Tarihsel dem ografi b ekilde yeni kaynak alanlar am
ve bu alanlarn zellikleri gerei, baka sorularn form le e dil
m esine zemin hazrlamtr. Toplum sal tarihilerin tarihsel d e
m ografiye duyduklar ilginin balca nedeni, aile yaps ve d a v
ranlarnn baz ynlerinin, insanlarn yaam larnn farkl d
nem lerde ald seyrin ve kuaklar aras deiim lerin aydnlatl
masn salamasdr. B unlar nemli konular olm akla birlikte,
tabii ki kaynaklarn niteliiyle snrldr, hatta bu konun un en
cokulu savunucularnn kabul ettiinden daha fazla snrldr ve

T o p lu m s a l T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

127

kendi balarna Kaybettiimiz DUnyann analiz edilmesi iin

yeterli bir ereve sunamayacaklar kesindir. Yine de bu alann
tad temel nem tartlmaz bir deerdedir ve bu niteliiyle
kesin niceliksel tekniklerin kullanlmasn tevik etmekte byk
yararlar dokunmutur. Ayrca, sevindirici bir etkisi ya da yan
etkisi de, akrabalk yapsnn tarihsel problemlerine, toplumsal
tarihilerin bu drt olmadan gsterebileceklerinden daha lazla
ilgi uyandrmak olmutur; yalnz bu konuda toplumsal antropo
lojinin mtevaz aklayc etkisini de gz ard etmemek gerekir.
Bu alann nitelii ve gelecekteki olanaklar bylece, burada da
ha fazla zerinde durmaya gerek kalmayacak kadar tartlm
olmakladr.
ehir tarihi de teknolojik adan belirlenmi bir birlii ser
gilemektedir, ehir normal olarak corafik bakmdan snrl ve i
btnl olan, genellikle kendi belgeleri zerinden incelenebi
lecek ve bundan dolay doktora aratrmalarna bile konu olacak
byklkte bir birimdir. ehir tarihi, ayrca, modem sanayi toplumlarnda toplumsal planlama ve ynetim alannda grlen bel
li bal -ya da en azndan ok dramatik- problemler haline gelmi
olan kentsel sorunlarn acilliini yanstmaktadr. Bu etkiler, e
hir tarihini, belirsiz, heterojen ve bazen kark eylerle doldurul
mu byke bir kap haline getirmeye eilimlidir ve yine de bu
kabn iinde ehirlere ait hibir ey bulunmaz. Fakat, bilhassa
toplumsal tarihe (en azndan, ehrin asla ekonomik makro-tarih
asndan analitik bir ereve olamayaca -iink ekonomik ba
kmdan daha geni bir sistemin paras olmak durumundadr- ve
politik bakmdan kendine yeterli bir ehir-devletie de ok ender
rastlanmas balamnda) zg problemleri gndeme getirdii de
aktr. ehir, znde, belli bir biimde birarada yaayan insan
lardan meydana gelen bir btndr ve modem toplumlardaki ka
rakteristik ehirleme sreci, en azndan bugne kadar, insanla
rn ounun birarada yaad bir biimde sregelmitir.
ehrin teknik, toplumsal ve politik problemleri aslnda bir
birlerine ok yakn olarak yaayan insan kitlelerinin karlkl

128

T a rih z e rin e

etkileimlerinden kaynaklanm aktadr. ehir hakkndaki fikirler

bile (bir egem enin g c ve grkem ini sergileyen basit bir sahne
ilevini grm edii kadaryla), insanlarn -Kitab M u k a d d e s'te n
beri- insan topluluklaryla ilgili zlemlerini dile getirm eye al
tklar dncelerdir. Ayrca son yzyllarda hzl toplum sal d e
iimin getirdii problemleri di er kurum lara kyasla daha faz
la g nd em e getirm i ve d ram atize etmitir. N e var ki, ehir ince
lemelerine g m lp kalm olan toplumsal tarihilerin bu d u ru
m un farknda olduklar pek s y le n e m e z .11 A ncak, ehir tarihini
farknda olm adan bir toplumsal deiim paradigmas olarak g r
meye ynelm i olduklarna dikkat ekilebilir, Yine de ben, en
azndan bugne kadar yaanan d nem de byle olup o lm a d n
dan em in deilim. Ayrca, imdiye kadar, bu alandaki m u a z z a m
saylara ulaan almalar gzden geirdiim de, sanayi ann
daha kalabalk ehirleriyle ilgili gerekten etkileyici ve global
apl incelemelerin yaplm olduundan da kuku duyu yo ru m .
Buna ram en, ehir tarihinin, sadece -sosyologlar ile sosyal psi
kologlarn zel ilgi alanna giren- toplumdaki deiim ve y a p
nn zgl ynlerini ortaya koyduu iin bile olsa, toplum tarih
ilerinin balca ilgi alanlarndan biri olarak kalm as gerektiini
dnyorum .
Birka tanesi bu gelim e aam asna y aklam akla birlikte,
bu konuya younlaan dier km eler im diye kadar h enz k u
rum sallam d urum da deildir. Snflarn ve toplum sal g ru p la
rn tarihi, tm toplum larn -esas olarak akrabalk bana d a y a n
m ayan- balca bileenlerini anlam adan hibir toplum un an la l
masnn m m k n olmad eklindeki yaygn bir varsaym dan
dom utur. A yrca ilerleme hibir alanda bu kad ar dram atik ve

1 1) K .: elir tarih in e d a h a g e n i bir a d a n b a k m a y a al rs ak , t o p l u m d a

ki e h i rl e m e s r e c in in t o p lu m sa l d e i im i n in c e l e n m e s i n d e lem el b ir yere
k o n u l a b i l e c e i n i g r r z . 13u y z d e n , e h i rl e m e y i fiilen t o p l u m s a l d e i im i
lem sil e d e n e k ille r d e k u v r a m s a l l a r m a y a y n e l i k a b alar a g i r il m e l i d i r ." E ric
Lamparcl. der: O s c a r Ham ilin ve J o h n B u r c h a r d . The H istorians a n d tlw C ity
(C a m b r i d g e . M ass.. 196.3). s. 233.

T o p lu m sal T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

129

-tarihilerin gemiteki ihmalleri dikkate alndnda- daha zo

runlu bir boyut kazanmamtr. Toplumsal tarihte bu alandaki en
dikkate deer almalardan hazrlanacak en ksa listede, Law
rence Stone'un Elizabeth dnemi aristokrasisi, E. Le Roy Ladurie'in Languedoc kylleri, Edward Thom psonun ngiliz ii
snfnn oluumu, Adeline Daumardn Paris burjuvazisi zeri
ne incelemeleri mutlaka yer almal, yalntz bunlarn da byk
lndeki bir literatrn sadece doruunda duran yaptlar ol
duklar da ayrca belirtilmelidir. Daha dar kapsaml olan top
lumsal gruplarla -rnein, mesleklerle- ilikili incelemeler bun
larla kyaslandnda daha nemsiz grnmektedir.
Bu tr giriimlerin yeni olmas, beraberinde bir hrs da ge
tirmitir. Snflar, ya da klelik gibi zgiil retim ilikileri, bu
gn toplum leinde, toplumlun birbirleriyle karlatrarak ya
da genel toplumsal iliki tipleri eklinde sistemli biimde ele
alnmaktadr. Bunlar arlk derinlemesine, yani toplumsal varo
lular, ilikileri ve davranlarnn tm ynleriyle de ncelen
mektedir. Anlalaca zere bu incelemeler yenidir ve (eer k
leliin karlatrmal incelenmesi gibi zellikle youn faaliyet
gerektiren alanlar dta tutarsak) glkle balatlmasna ra
men imdiden arpc baarlar elde edilmitir. Ancak ortada bir
sr glk bulunduu aktr ve bunlarla ilgili olarak birka
saptama yapmak herhalde yersiz kamayacaktr.
(1)
Bu tr incelemelerdeki malzemelerin hacmi ve eitlili
i, gereklen eski tarihilerin sanayi-ncesi dneme zgii zanaat
teknikleriyle altndan kalklamayacak boyutlardadr. Dolay
syla bu malzemelerin ilenmesi, ibirliine dayal takm alma
larn ve modem teknik donanmlardan yararlanlmasn gerektir
mektedir. Bence, bireysel aratrmalardan oluan dev almalar
hu trdeki bir aratrma alannn ilk aamalarna iaret etmekte,
ama bir yandan da hem sistematik ortaklaa projelere hem de be
lirli malklarla ortaya kan (ve muhtemelen hl tek bana yap
lan) sentez oluturma giriimlerine zemin sunmaktadr. Benim en
iyi bildiini alan olan ii snfnn tarihi konusunda zellikle

130

T a rih z e rin e

belirgin bir d urum dur bu. En iddial tek kiilik inceleme olan E.P.
T h o n p so n n yapt bile, artk, olduka ksa bir d n em e e ilm e
sine ramen, kolsuz bacaksz bir heykelden baka bir ey deil
dir. (Jrgen K uczyski'nin dev boyutlu G eschichle der L age der
A rb eiter nter dem K apita listm i'u -Kapitalizm Altndaki ile
rin Durumlarnn Tarihi Koullar- bile, balnn dndrd
gibi, ii sim linin sadece baz ynlerinde odaklanmaktadr.)
(2) Bu ulan, kavramsal berrakln bulunduu yerlerde bile,
zellikle zam ana yaylm deiimlerin (rnein, belli bir top
lumsal gruba giri ve klar ya da kyllerin toprak m lkiye
tinde gzlenen deiimler) llmesi noktasnda rktc tek
nik glklerle doludur. Bu trdeki deiimleri bulup k a ra b i
leceimiz (rnein, aristokrasi ve aydn tabakann bir g rup o la
rak kaytlara geirilmi soyaalar) ya da analizimizin m a lz e
mesini oluturabileceim iz (rnein, tarihsel d em ografinin y n
temleri ya da in brokrasisiyle ilgili deerli incelem elerin te
mel ald veriler) kaynaklar bulacak kadar ansl olabiliriz. F a
kat. mesela, m uhtem elen k uaklar arasndaki bu tr hareketleri
kapsadn da bildiimiz am a imdiye kadar kabaca bile olsa
hakknda niceliksel saptam alar yapam adm z Hint kastlar k o
nusunda ne yapacaz?
(3) Daha ciddi olan ise, tarihilerin her zaman aka orta
ya koym adklar am a bizim de toplumsal yap ile ilikilerin ve
onlarn problem lerinin daha genel sorunlaryla yzlem ekle y a
va kaldmz d nd ren kavramsal problem lerdir (yalnz, a t
lar iyi tanm ayanlarn da onlar srebilmesi gibi, srf bu yzden
iyi alm alar yaplm adn da syleyemeyiz). K ukusuz k a v
ramsal problem ler de. bir snfn yelerinin zam an iinde d e i
mesi ihtimali gibi, niceliksel inceleme yapm ay da gletiren
teknik problem lere yol aacaktr. Ayrca, toplum sal gruplarn
ok-boyutluluu gibi daha genel bir problemin kayna da b u ra
sdr. Birka rnee bakacak olursak, 's n f terim inde iyi bili
nen bir M arksizan ikilik vardr. Snf, bir anlamyla, kabilc-sonras tm tarihin genel bir fenomeniyken, baka bir anlam yla

T o p lu m sal T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

131

modern burjuva toplmunun bir rndr; bir anlamyla baka

ekilde aklanamayacak bir fenomene anlam kazandrmaya y
nelik bir analitik kurgu iken, baka bir anlamyla kendi grupla
rnn ya da baka bir grubun ya da her ikisinin de bilincini ta
yan bir insan topluluunu gsterir. Yine, bilinli olmann dour
duu problemlerin de snf dili (niceliksel olarak henz ok az
bilgi sahibi olduumuz ada snflandrmalarn12 deien, ge
nellikle rten v e bazen de gereki olmayan terminolojileri)
sorununu gndeme getirdiini syleyebiliriz. (Burada tarihiler,
bir yandan -L. Girard ile bir Sorbonne ekibinin yapt gibi- toplumsal-polilik szck daarcnn sistematik niceliksel incele
mesini yaparken, br yandan toplumsal antropologlarn yn
temleri ile ilgi alanlarna dikkatle bakabilirler.)1-^
Snfn da deiik dereceleri vardr. Theodore Shaninn de
yiini kullanacak olursak,14 Marxin proletaryas ok yksek, her
halde en yiiksek derecede bir snf olma zelliine sahipken,
Marx'm 18 Brumaire' indeki kyllk dk nitelikli bir snftr.
Snflarda homojenlik ya da heterojenlik gibi problemler olabile
cei gibi, hemen hemen ayn anlama gelebilecek, onlarn dier
gruplar ve bu gruplarn isel blnmeleri ile tabakalamalar kar
snda tanmlanmasndan kaynaklanan problemler de vardr. En
genel anlamyla, verili bir anda ister istemez statik bir durumda
olan snflandrmalar ile onlarn arkasndaki ok ynl ve dei
ken gereklik arasndaki ilikiden kaynaklanan bir problem vardr.
(4)
En ciddi glk de, bizi dorudan, bir btn olarak top
lumun tarihine gtren glk olabilir. Bu gln kayna,
12) G e r e k l i k ile s n f l a n d rm a arasnd ak i m u h t e m e l f a rk llk lar iin bkz. s
m rg e L a lin A m e r i k a daki k a r m a k lo p lu nsal-rksal h i y e r a r i l e r h a k k n d a k i
tar tm alar : M a gtu s M rn er. " T h e H istory o f R a c e R e la tio n s in L atin A m e r i
ca", dor: L. F o n e r ve E .D . G e n o v e s e , Slttvciy in the N ew W orld ( E n g l e w o o d
ClilTs. I9 60 ), s. 221.
13) Bkz. A . P ro sl, " V o c a h u l a i r e et ly p o lo g ie d e s f am ilies p o l i t i q u e s , C ahiers

tie lexicttlogie, 14 ( 1 9 69 ).
14) T . S htm in, T h e P eas an try as a Political F a c to r " , Sociological R eview 14
<1966). s. 17.

132

T :rih zerin e

snfn yaltlm bir insanlar grubunu deil, gerek yatay gerekse

dikey dzlem deki bir ilikiler sistemini anlatmasdr. D em ek ki
bir farkllk (ya ila benzerlik) ve mesafe ilikisi sz konusu oldu
u gibi, dier taraftan, toplumsal ilev, sm r ve tahakkiim/tabiyet temelinde niceliksel adan farkl bir iliki de vardr. Anla
lan, snf zerine yaplan aratrmalar, snln da bir paras ol
duu toplumun geri kalan kesimini de kapsamaldr. Kle sahip
leri. kleler olm adan ve toplumun klelik dndaki kesimlerini
anlam adan kavanam az. On dokuzuncu yzyldaki Avrupal orta
snflarn kendilerini tanmlamalarnda, insanlar zerinde (m lk
leri vastasyla ve hizmetilerini, hatta -patriyarkal aile yaps sa
yesinde- karlar ile ocuklarn da kapsayacak ekilde) g kul
lanma yetenei (ve kendi zerlerinde de hi kimsenin g kulla
nam am as) temel bir nem e sahipti. Bundan dolay, snf incele
meleri -bilinli biimde snrl ve ksmi bir ynle daraltlm adk
a- bir anlamyla toplumla ilgili analizlerdir. Bu yzden en etki
li rnekleri (Le Roy L a d u rie ni yazd trden incelem eler)
kendi balklarnn gsterdii snrlar bir hayli aarlar.
Dem ek ki, son yllarda toplum un tarihi konusundaki en d o
laysz yaklam n bu geni anlam yla sn f incelemesine dayal
olduu sylenebilir. Biz, bu yaklam n kabile-sonras toplum larn doasn doru bir ekilde yansttna inansak da inanm asak
da. ayrca yine bunu sadece M arksiza tarihin imdiki etkisine
balasak da balam asak da. bu tipteki bir aratrmann gelecei
parlak grnm ektedir.
" Z ih n iy e t tarihine ilginin son yllarda art g ste rm e si,
pek ok b ak m dan to p lu m sal tarihin temel m eto d o lo jik p r o b
lem lerin e daha da d o ru d a n bir y a k la m a iaret etm ekted ir.
Bu ilgiyi harekete geiren etken, b yk ld e, sradan insa n la ra ilgi d uy a n b irok insann toplum sal tarihe e k ilm i
olm asdr. Y ine b y k o ra n d a da, tek tek ay rtrlm a m , b e l
ge le n m e m i ve g lg e d e kalm eylerle ilgilidir ve bu haliyle,
sradan insanlarn top lu m sal hare k e tle rin e ya da d a h a g enel bir
fe n o m e n olan to plum sal d a v ra n la ra d uy u la n ilgiden ayr

T o p lu m sal T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

133

deildir. Yalnz bu fenomen, bugn iin, olumlu anlamda, mi

litan ya da pasif sosyalist iilere olduu kadar muhafazakr
iilere, yani bu tr hareketlerde rol oynamayanlara duyulan
ilgiyi de kapsamaktadr.
te bu durum tarihileri, kltr, antropologlarn yoksul
luk kltr" tr incelemelerinden daha stn biimde ve zel
likle dinamik bir ekilde ele almaya tevik etmitir. Yalnz bu
srete antropologlarn yntemleri ve nc deneyimlerinden et
kilenmemi de deillerdir. Tarihilerin bu tr incelemeleri (r
nein Alponse Dupronl tarafndan1- bu konularda birok deer
li dnce ortaya atlm olmasna ramen) kendisinden sonra
bir sr almaya esin kayna olan Georges Lefebvrein G ran
de Per' (Byk Korku) gibi eylem ieren ve -daha zgl ola
rak- toplumsal gerginlik ve kriz ortamlarnda etkili olan fikirle
ri kadar arlk kazanamam, bir inanlar ve fikirler kmesi ola
mamtr. Bu tr incelemelerdeki kaynaklarn nitelii, tarihinin
kendisini basit bir olgusal inceleme ve sergilemeyle snrlamas
na izin vermemektedir. nk tarihi, en bandan beri model
ler kurmak, yani kendi blk prk ve dank verilerini btn
lkl sistemler (bu sistemler olmasa kendi verileri birer anekdot
olmaktan teye gidemeyecektir) haline getirmek zorunda kal
mtr. Anlalaca zere, bu tr modellerin kriteri, onun bile
enlerinin uyumlu bir bliin oluturmas16 ya da belirlenebilir
toplumsal durumlarda hem kolieklif eylemin niteliine hem de
onun snrlarna klavuzluk etmesidir ya da yle olmas gerekir.
Edward Thompson'un saayi-ncesi ngiltereye zg ahlki
iktisat" kavram buna bir rnek saylabilir; ben de toplumsal

15) A. D u p r o n l . Prohleme.s el m e l h o d e s d ue h isto irc d e la p s y c h o l o g i e c o l

lective". A nnales: E conom ies. Societies. C ivilisations 16 ( O c a k - u b a l 1961).

*3-11.
16) " U y u m l u b i r b t n o l u t u r m a s d e r k e n , a y n s e n d r o m u n farkl v e b a z e n
grnle ba nts/, p aralar ( rn e in , o n d o k u z u n c u y z y l d a k i klas ik libe
ral b u r j u v a z i n i n h e m bireysel z g r l k h e m d e p a lr iy a rk a l b ir aile y a p s y l a il
gili i n a n t a n ) a r a s n d a sis te m a tik b ir b a k u r m a y k a s t e d i y o r u m .

134.

T a rih zerin e

haydutluk konusunu ilediim kendi analizim de byle bir te

melden hareket etm e ye almtm .
Bu inan ve eylem sistemleri bir btn olarak toplum la ilgi
li grntler olduklar (ki bazen, toplumun srekliliiyle ya da
dnm yle ilgili g r n t le r d e olabilirler) ya da bu g r ntle
ri ierdikleri ve yine toplumun fiili gerekliinin baz ynlerine
denk dtkleri lde bizi ana grevimize biraz daha yaklat
rrlar. Bu tr analizlerin en baarl olanlarnn geleneksel ya da
greeksel toplumlarla, hatta bazen de toplumsal dn m n e t
kisi altndaki bu tr toplumlarla ilgilendikleri lde kapsamlar
daha da daralr. Srekli, hzl ve temel bir deiim le ve toplumu
bireyin deneyimi, hatta kavrayndan ok daha ileriye tayan
karmaklkla nitelenen bir dnem asndan, kltr tarihinden
telilebilen modellerin toplumsal gerekliklerle ilikisi herhalde
giderek azalmaktadr. stelik bu tr modeller, artk m odern top
lumun zledii modelin ('toplumun nasl olmas g e ektiinin)
kurulmasnda ok yararl bile olmayabilirler. Zira, toplumsal d
nce alannda sanayi devriminin getirdii temel deiim, normal
olarak gemiten -hayali ya da gerek- alnan som ut bir to p lu m
sal modelle nitelenebilen ya da gsterilebilen kalc dzen v a rsa
ymm temel sayan bir sistemin yerine, ancak bir sre olarak belirlenebilecek amalara doru kesintisiz bir ilerlem eye dayanan
bir inanlar sistemini ikame etm ek olmutur. G em iteki kltr
ler kendi toplumlarm bu tr spesifik modellerle lyorlard; b u
gnn kltrleri ise kendilerini yalnzca olaslklarla lebilirler.
Buna ramen, "zihniyet' tarihi, toplumsal antropologlarn d isip
linine benzer bir eyi tarihe sokmas asndan yararl olmutur
ve onun yararlarndan henz tmyle faydalanlm deildir.
Bence, ayaklanmalardan devimlere kadar toplumsal at
mayla ilgili eitli incelemelerin yararll daha dikkatli bir deer
lendirmeyi hak etmektedir. T oplum sal atmalarn aratrlmas
nn bugn ok cazip olmasnn nedenleri aktr. nk, her za
man, kesinlikle kopma noktasna kadar zorlandklar iin top lu m
sal yapnn can alc ynlerini dramatize etmekledirler. Kald ki.

T o p lu m sal T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

135

baz nemli problemler de bu lr karklk anlarnda ve onlar ara

clyla ele alnmadan kesinlikle incelenemezler, nk normalde
gizli kalan eyleri aa karan da, rencilerin yaranna bu tr fe
nomenleri younlatrp bylen de bylesi karklk dnemleri
dir. Basit bir rnee bakarsak: Bu tr dnemler yaanmasayd, in
sanlarn normalde sk sk anlatmadklar ve yazl olarak sergile
medikleri, ama devrimci dnemlerin ayrt edici zelliini olutu
ran olaanst dillendirme patlamalaryla ortaya koyulan ve y
nla bror, mektup, makale ve konumann (burada polis rapor
lar, mahkeme ifadeleri ve genel soruturmalarn adn bile anm
yoruz) tanklk ettii fikirler hakknda ne kadar az ey biliyor olur
duk? Byk ve arkasnda olduka fazla belge brakan dcvrimlerin
incelenmesinin ne kadar verimli olabileceini, herhalde ayn dere
cede ksa sren dier devrinlerc kyasla ok daha geni ve youn
biimde, stelik kazammlar da hi eksilmeden incelenmi olan
Fransz Devrimi'yle ilgili tarih yazm gstermitir. Fransz Devrimi'yle ilgili tarih yazm tarihiler asndan neredeyse kusursuz
bir laboratuvar olmutur ve l zelliini halen korumaktadr.17
B tr incelemelerin dourduu tehlike, apak durumdaki
krizi, dnmekte olan bir toplumun daha geni balamndan
yaltmann ekiciliinde grlmektedir. Bu tehlike, karlatr
mal incelemelere daldmz, zellikle de, sosyolojide ya da
toplumsal tarihte pek verimli bir yaklam olmayan problemleri
zme (devrimlerin nasl yaplaca ya da durdurulaca gibi)
arzusuyla harekete getiimiz zaman daha da byk olabilir. Di
yelim ayaklanmalarn birbirleriyle ortak olan ynleri (rnein,
iddet) nemsiz boyutlarda olabilir. Dahas, hukuksal, politik
ya da baka bir ierikte anakronik bir kriter uygulayabildiimiz
lde (suun tarihsel zelliklerini aratran renciler bundan
kanmay renmektedirler) yanltc da olabilir. Ayn saptama
devrimler iin de doru olabilir ya da olmayabilir. Ben bu tr
konularla ilgilenilmesini engellemek isteyen son kii olabilirim.
D ) K u s D e v r i m i ' t i n d e tarih ile re yir m in c i yii/.yl iin k a r la tr la b ilir frsat
lar su n a ca /.am an n g e l m e s in i b ek liy o ru z.

136

T a rih zerin e

iink meslek hayatm n byk blm n onlara ayrm bir in

sanm. Yine de, b k o n u la n incelerken kendi ilgimizin amacn
tam olarak belirlem ek zorundayz. T o plum un kkl d n m le
rine eilmeyi am alyorsak, o zam an, paradoksal olarak, d e v ri
mi incelem em izin deeri ksa sreli bir atm aya y o u n la m a
mzla ters orantl olacaktr. Rus Devrimi, ya da insanlk tarihi
hakknda ancak M a n 1917'den Kasm 1917ye kadar olan d
nem de ya da ond an h em en sonraki S a v a ta y ounlaarak
kefedilebilecek eyler olduu gibi, ne kadar dram atik ve belir
gin olursa olsun, ksa kriz dnemleri zerine bu kadar y o u n b i
im de d m ek le elde ed ilem eyecek eyler de vardr.
te y and an, d e v rim le r ve o n a benzer inc e lem e konular
(toplum sal h a rek etler dahil o lm a k zere), toplum sal yap ve
dinam ikleri (ksa dn em li toplum sal d n m le r birka on yl
ya da kuaklar b oy un ca uz a n a ra k bu ekilde y a a n m a k ta ve
byle a d land rlm aktadr) kapsam l bi im d e k a v ram a y a hem
uygun olan hem de bunu gerektiren da h a g eni kapsam l bir
alanla birletirilebilir. Biz b urad a sadece b y m e ya da ge li
m enin srekliliine ilenm i kro no lo jik kilom etre talaryla
deil, "sanayi d e v rim i deyiinin ierdii gibi, to p lu m un yeni
bir yne gidiinin ve d n m n n gerekletii, g re c e ksa
tarihsel d n e m le rle de ilgileniyoruz. (Bu tr d n e m le r k u k u
suz byk politik devrinleri kapsayabilir, a m a kronolojik a
dan yalnzca onlarla sn rlanam az.) " M o d e r n le m e ya da sa
n a y ile m e gibi tarihsel ba k m d a n ham terim lerin o k fazla tu
tulm as, bylesi fen om en lerin belli llerde farknda o lu n d u
unu d a o rta y a koym aktad r.
Byle bir giriim pek ok glkle kar karyadr ve belki
de bu nedenle, R udolf Braun'u Z rih teki krsal blgeler ve John
F o ste r'n on dokuzuncu yzyl bandaki Oldhau zerine olan
incelemelerix gibi bir-iki m kem m el blgesel ve yerel alma
IH) R. Braun, luhtstrialisicrung unel Volkslchen (Urlcnbach ve Ziiril, I960)'Sozialer and kltreller W andel in einem Itindlielen I n d n s tn e g e h ie t ... im / 9
m u! 20. Jahrhtm derr (Hrlenbach ve Ziiril. 1965): J.O. Foster. C lass Strugglt'
anl the Industrial R evolution (Londra. 1974.1.

T o p lu m s a l T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

137

grlse bile, on sekizinci-on dokuzuncu yzyl sanayi devrimlerini bir lkenin toplumsal sreleri olarak yorumlayan yeterli bir in
celemeye henz rastlanmamtr. Bu tr fenomenlere pratik bir
yaklam u anda yalnzca iktisadi tarihten (ki sanayi devrimiyle
ilgili incelemelere esin vermi olan dal budur) deil, siyaset bi
liminden de karlabilir. Smrgelerin kurtuluunun tarih-ncesi
ve tarihi alannda alanlarn, doal olarak bu tr problemlerle
(herhalde ar derecede politik bir perspektifle olsa bile) ura
mak zorunda kald ve Afrika incelemelerinin de bu alanda (son
zamanlarda bu yaklam Hindistan da kapsayacak ekilde ge
niletmeye ynelik giriimler de dikkat ekmekle birlikte) zel
likle verimli olduu grlmtr.19 Sonuta, smrge toplumlarn modernlemesiyle ilgilenen siyaset bilimi ve siyaset sosyolo
jisinin bize bir lde yardmc olacan syleyebiliriz.
Smrge durumunun (bunu syleyerek kastettiim ey,
fetih yoluyla ele geirilen ve dorudan ynetilen resm i smr
gelerdir) analitik stnl uradadr: Burada btn bir top
lum ya da toplumlar grubu kesinlikle d bir gce kar tanm
lanr ve bu d gcn gerek eitli isel kaymalar ve deiik
likleri, gerekse bu gcn kontrol altna alnamayan ve hzl et
kisine kar toplumun tepkileri bir biitiin olarak gzlem lenip
analiz edilebilir. Baka toplamlarda isel bir rol olan ya da
ayn toplumun isel eleriyle tedrici ve karmak bir etkile
imle etkisini gsteren baz gler burada pratik amalarla ve
ksa vadede (analitik adan da ok yararl olacak biimde) t
myle dsal bir g saylabilir. (Kukusuz smrge loplumlarmdaki, yine smrgelemenin sonucu olan -rnein, onlarn
ekonomileri ve toplumsal hiyerarilerinin st diliminin kopa
rlmasyla gerekleen- bozulmalarla fazla ilgilenm eyeceiz,
ama smrge durumuna gsterilen ilginin, smrge toplumun

19} B y l e b i r a l m a y a p a n E ri c S to k e s, s o n u l a r n n A f r i k a ta r ih in e u y g u l a n
dnn b ilin c in d e d ir: E. S l o k c s . "T ra d itio n a l R e s i s t a n c e M o v e m e n t s a n d Afm - A s i a n N a t i o n a l i s m : T h e C o n i e x i o f the 185 7 M u tir iy -R e b e llio n in India ".
Awrr a n d P resent 4 8 ( A u s t o s 1970). s. 10 0 - 1 17.

138

T a rih z e rin e

s m rg e -o lm a y a n to p lu m u n bir ko pyas olduu v a rs a y m n a

d a y an m a d da bir gerektir.)
Burada belki de dala spesifik bir stnlk vardr. Bu ala n
da alan insanlarn temel uralarndan birisi milliyetilik ve
ulus yaps o lm utur ve ite bu noktada sm rg e durum u genel
m odele ok daha yakn bir nitelik gsterebilir. T arihiler im d i
ye kadar bunu pek ben im se m e m i olsalar da, milli(yeli) diye
nitelenebilecek fenom enler, sanayi andaki toplumsal yapnn
ve dinam iklerin anlalmas asndan besbelli can alc bir net
tam aktadr ve siyaset sosyolojisindeki ilgin alm alarn bir
ounda bu du ru m u n farkna varlm aya balanmtr. Stei Rokkan, Eric Allard ve dierlerinin Merkezin O lum as, Ulus K u r
ma ve Kltrel eitlilik kon usun da yrttkleri proje baz ok
ilgin yaklamlar ortaya k oym aktadr.20
Son iki yzyln tarihsel icad olan ve son derece pratik nem
tad bugn bile tartma gtrmez okur ulus , toplumun tari
hiyle ilgili, ok nemli bir dizi sorunu (rnein, toplumlarn le
indeki deiim; oulcu, dolayl balara sahip olan toplumsal sis
temlerin dorudan balar bulunan niter sistemlere dntrl
mesi -ya da daha nceden varolan kk topluluklarn daha geni
kapsaml bir toplumsal sistemde kaynamas-; toplumsal bir siste
min snrlarn belirleyen faktrler -lkesel, politik faktrler gibive ayn derecede nemli baka sorunlar) gndem e getirmektedir.
Bu snrlar, rnein on dokuzuncu yzyl tipi sanayi ekonomisinin
belirli koullardaki asgari ya da azami byklnn bir devletin
odak noktas olmasn ngren ekonomik gelimenin gereklilikle
ri tarafndan nesnel biimde ne lde belirlenmektedir?21 Bu
2 0 ) C entre F orm ation. N ation-B uilding a n d C ultural D iversity: R eport on a
Sym posium O rganized by U N E SC O ( o a ltlm tasla k, tarihsiz). B u s e m p o z
y u m 28 Austo s-1 E yl l 1 % 8 ' d c d z e n l e n m i ti .
2 1) K ap italizm g lob al bi r e k o n o m i k e t k i l e i m l e r sisicm i olarak g e l i m i olsa
d a. a s ln d a on g e l i m e s i n i n asl b irim leri belli l k c s c l-p o lilik birimler
(n giliz. F ransz. A l m a n . A B D e k o n o m i l e r i) o lm u tu r . B u n u n k a y n a tarihsel
bir t e s a d f o la b ile c e i gibi, e k o n o m i k g e l i m e d e , hatta en s a f e k o n o m i k lib e
ralizm a n d a bile d e v le tin z o r u n l u bir rol o y n a m a s olabilir.

T o p lu m s a l T a rih te n T o p lu m u n T a rih in e

139

gereklilikler ne lde hem daha nceki toplumsal yaplarn zayf

latlmas ve yok edilmesini, hem de belli llerde basitletirilmeyi, standartlatrlmay ve merkezilemeyi (yani, merkez ile
"evre arasndaki, daha dorusu tepe ile "dip arasndaki do
rudan ve giderek zgnleen balar) kendiliinden iermekledir?
Ulus ne lde, bilinli biimde kavranm bir topluluk ya da
toplumun ilev grmesini veya sembolik karlklar bulmasn
salayabilecek bir ey icat ederek, daha nceki topluluun ve
toplumsal yaplarn brakt boluu doldurmaya ynelik bir giri
imdir? (Ulus devlet kavram bu nesnel ve znel gelimeleri
birletirebilecektir.)
Bu sorunlarn aratrlmasnda, smrge ve eskiden smr
ge olma durumlar mutlaka Avrupa tarihinden daha uygun birer
temel sunmaz, ama on dokuzuncu ve yirminci yzyl Avrupasyla ilgilenen (ve imdiye kadar kafas kark olan) tarihilerin
(Marksistler dahil olmak zere) bu konuda ciddi almalar or
taya koyamamalar karsnda, son zamanlardaki Afrika-Asya
tarihinin cn uygun balang noktasn oluturmas muhtemel
grnmektedir.

Son yllardaki aratrmalar bizi bir toplum tarihine ne ka

dar yaklatrmtr? imdi, kartlarm masaya aaym. Ben. z
lemini ekm emiz gerektiine inandm toplum tarihine nek
oluturacak tek bir alma bile gsteremiyorum. Marc Bloch
fe o d a l T oplum 'I a , toplumsal yapnn nitelii zerine usta ii
olan ve gerekten rnek bir alma ortaya koymu ve burada
hem belli bir toplum tipini hem de o toplumun fiili ve muhtemel
eitlerini ele almtr. Marx da bize toplunlarn tipolojisi ve
uzun dnemli tarihsel dnm ve evrimiyle ilgili bir model

140

T a rih z e rin e

gsterm i ve bunu kendim izin de ekillendirmesini salamtr.

T abii, M a r x in modeli hl son derece salam dr ve ortaya k o y
duu, farkl tipte toplum lartn etkileim ine dayal m o d e lle k u
kusuz tarih ncesi, antik tarih ve ark tarihinde ok verimli e t
kiler douran bi H a ld u n un M u k a d d im e 'si gibi z am annn ok
tesine gemitir. (Bu noktada G ordon Clilde ile O w e n Lattim ore da aklm a geliyor.) Son zam anlarda, belli to plum tipleri
nin (zellikle her iki A m e r ik a daki klelie dayal toplum lar
-bu arada antikitenin kle to plam laryla ilgili incelem elerin bir
gerilem e iinde olduunu da belirtelim- ile kalabalk kyl re
ticilere dayal to plum lu nu ) incelenmesi konusunda nemli iler
lemeler gzlenm itir. te yandan, kapsam l bir toplum sal tarihi
popler bir senteze evirm e giriimleri, bende ya grece b aar
sz ya da -deerli yanlarna karn- em atik ve de n e m e niteliin
de olduklar yn n de bir izlenim brakmaktadr. T o p lu m tarihi
hl oluum srecindedir.
Ben bu d en em ede toplum tarihinin baz problem lerini o rta
ya koym aya, baz pratik ynlerini d eerlendirm eye ve daha y o
un biim de zerinde du rulm asnda yarar grd m baz p ro b
lemlere iaret etm eye altm. Ne var ki bu alann dikkat ekici
biimde gelimesini kaydetm eden ve m em nunlukla k a rla m a
dan bir sonuca u lam ak da yanl olacaktr. u an bir toplum sal
tarihi, olm ak iin iyi bir andr. Bizim iim izdeki, kendilerini
hibir zam an bu etiketle adlandrm ayan tarihiler bile bugn bu
ad reddetm ek istemeyeceklerdir.

TA R H LER VE KTSATILAR: I

B u v e h n d a n s o n r a k i m a k a le . I9 B 0 y l m l a C a m b r id g e n i
v e r s ite s i' n in k tis a t F a k lte s itu le d a v e tli o la r a k

k a tld m

M a r s h a ll d e r s le r in in b ir a z g z d e n g e ir ilm i h a lid ir . B u m e r in
le r d a h a e e y a y n la n m a m tr . O z a m a n d a n h e r i g e r e k i k t i
s a tta g e r e k s e ik tis a d i ta r ih te p e k o k g e li m e y a a n m o ls a b i
le ( z e llik le ik tis a t d a ln d a k i N o b e l d iilT n iin b u r a d a e le tir e l
h i im d e e le a ln a n ik tis a d i ta r ih ile r e v e r ilm e s i g ib i), h u d e r s
le r d e g n d e m e g e tir d i im s o r u n la r n h i b ir in e h e n z z m
b u lu n m u d e ild ir v e h u y z d e n b u m e tin le r y a y n la n m a y a d e
e r o lm a z e llik le r in i k o r u m a k ta d r . Y in e d e . g r le r im e y
n e ltile n e le tir ile r e k a r , k e n d i k o n u m u m u b a z n o k ta la r d a b i
r a z c k d e i tir d i im i e k le m e liy im . B u d o r u ltu d a y a p t m e k
le m e le r m e tin i in d e k e li p a r a n te z le g s te r ile c e k tir .

N a p o le o n un her askerinin srt antasnda bir mareal asas

tad sylenm esine ram en, yeri ve zam an geldiinde bu
asay k arm asn bilenlerin says o k az olm utur. Ben yllar
dan beri N a p o le o n un neferlerine benzer bir k o n u m d a y m ve bu
yzden, burada ilkin 1950lerin banda G u n n a r M yrdal tarafn
dan verildiini d u y m u olduum Marshall derslerini su n m a davetii aldm da hem o nu r d u yd u um u hem de ardm sa k
lamayacam . Ben, o zam a nla r bu niversiteyle fazla ba o lm a
yan bir tarihiydim . ktisat Fakltesinde renci d anm an ola
rak alr ve iktisadi tarih derslerinde snav hocal yaparken,
C am bridge niversitesi'in yllar b oyunca bu iki fakltedeki
birok ii bana verm eyi reddettiini tie hatrlyorum . stelik bu

142

T a rih z e rin e

niversite o z a m anlar B rita n y a da -ve m uhtem elen diinyadaadndan en fazla sz edilen iktisat fakltesine sahipti. D o laysy
la bu dersleri verm e davetinin bana yaplmasnn gerekten bir
ayrcalk olduunun ok iyi farkndaym ve bundan dolay fa
klteye teekkr borluyum.
G elgelelim , sizinle sam im iyetle konuacak olursam , iim
de gl bir kendini savu nm a drtsnn do du un u da y a d s
yacak deilim. Ben bir iktisat deilim ve m eslektalarm a ra
snda geerli olan kriterleri (tabii ki Sombart. M ax W e b e r ve
T a w n e y i de darda brakacak olm alarna ram en) d n d
m d e aslnda bir iktisadi tarihi de saylmam. Ayrca ne bir
m atematiki ne de bir felsefeciyim (bunlar, iktisatlarn gerek
dnyann basksn ok fazla hissettiklerinde ve nerm elerini
kendilerine yakn bulduklarnda hem en sndklar iki daldr).
Ksacas, burada mesleinizin dnda olan birisi olarak k o n u u
yorum . Beni bir eyler sylem eye tevik eden (Marshall Hocas
bir kii olarak kaytlara gem en in verdii haz dndaki) tek ey.
sizin setiiniz konunun u andaki du rum unda, iktisatlarn,
gzlem ler aktarlmasn d inlem eye hazr olabileceklerini lissetnemdir, nk bu tr gzlem lerin dnyann u andaki d u r u
m u yla ilintisinin, kendilerinin yazdklar eylerin bir ksm ndan
daha fazla olabileceinin onlar da farkndadrlar. zellikle de.
tarihin ekonom iy le daha fazla btnlem esini, daha dorusu ye
niden btnlemesini yrekten isleyen dardan birisinin s z le
rine kulak verebileceklerini um uyorum .
Zira iktisat, daha dorusu bu disiplinin zaman zam an bu ala
n tanm lam akta tekeli olduu iddia edilen bir paras, her zaman
iin tarihin ku rban olm utu r. Tarih, dn ya e k o n o m is in in
-tlere kulak vererek ya da verm eden- olduka mutlu biimde
d n yor grnd zn d nem ler boyunca hep kendinden
m em nun olmay tevik etmitir. D oru iktisat el stnde tutulur
ken, yanl iktisat ise rtk biim de dlanm ya da tptaki inan
la iyiletirmenin ya da akupunkturun karl olan gem iin ve
bugnn leteredoks grlerinin alacakaranlktaki dnyasna

T a rih ile r v e k tis a t la r: I

143

hapsedilmitir. Hatrlayabileceiniz gibi, Keynes bile Marx. J.A.

Hobson ve aksi durumda ad bile anlmayacak Silvio Gesell ara
snda belirgin bir ayrma gitmemiti. Yine de tarih, iktisatlar
ara sra gsterili jimnastik salonlarnda yakalamakta ve soyun
ma odasna dalarak paltolarn kapp gitmektedir. 1930lu ylla
rn ba byle bir dnemdi ve imdi de buna benzer baka bir d
nemde yayoruz. En azndan baz iktisatlar kendi alanlarnn
durumunu beenme-mektedir. Tarihiler de, onlarn bu durumu
dzeltme gayretlerine olmasa bile, aydnlatma abalarna katkda
bulunabilirler.
Benim burada sunmak zere setiim konu olan Tarihi
ler ve ktisatlar da Cambridge niversitesi ve onun ktisat
Fakltesiylc zel bir ilgisi olan bir konudur, nk burada, ik
tisadi tarih ile iktisat. Marshallm zamanndan beri srekli ola
rak ve rahatsz edici biimde ayn boyundurua vurulmulardr.
Bu iliki iki taraf andm da karmak ve sorunlu olmutur.
MarshalFn kendi kuramsal aygt genellikle gzlendii gibi
zide statikti. Tarihsel deiime ve evrime uyum salamakta
glk ekiyordu. Schumpeter. Marshalln aslnda bir giri b
lm olan ve iktisadi tarihi zetleyen Principles o f E cono
m ics'
(ktisadn lkeleri) ek blmn, ok yerinde bir sap
lamayla bir sr vr zvr diye nitelemitir.' Gerekten de.
MarshalFn iktisadi tarihle ilgili geni bilgisi, sslere fazla yer
vermemesi tasarlanm olan bir kuramsal yapya eklenen baz
dekoratif ve aklayc paraflardan daha fazla katkda bulunma
mtr. Yine de Marshall, iktisadn tarihsel deiimde ikin hal
de varolduunun ve gerekiliinden ciddi lde taviz verme
den ondan soyutlanamayacann farkndayd. Ekonominin tari
he ihtiyac olduunu biliyor, fakat tarihi kendi analizine nasl
yedireceini bilmiyordu. Bu bakmdan, Marx da Adam
Smithin de gerisindeydi. Dolaysyla, Cambridgein dier ikti
sat faklteleininkine benzeyen mfredatnda imdiye kadar
t ) J o s e p h A . S c h m p c i e r, H istory o f E conom ic A n a lysis ( N e w Y o rk, 1954). s.
36-837.

144

T a ril z e rin e

(1980) bir iktisadi tarihe her z am an yer ayrlm; iktisadi tarihin

mfredattaki yeri ile o alanda ders verenlerin yeri g em ite g e
nellikle "insan ekie benzer bir durum u andrmtr. ktisadi ta
rih organizm ann kuku g trm ez bir parasyd, ama tam ilevi
-byle bir ilevi varsa tabii- net deildi.
te yandan iktisadi tarihiler, onlara isimlerini veren iki d i
siplinin arasnda huzursuz bir ikili yaam srmlerdi ve bir l
de hl byle bir yaam srmektedirler. En azndan A n g lo
s a k s o n dnyasnda, normal olarak, ister "eski" ve y e n i diye,
isterse -daha gereki bir gr n m le- tarihilerin iktisadi tarihi
ve iktisatlarn iktisadi tarihi diye adlandrabileceim iz iki ikti
sadi tarih vard. Tem el bir bak asyla, ikinci ktaki iktisadi
tarih gem ie tk tutan kuram dr, asl olarak da neo-klasik k u
ramdr. Benim burada "y eni" iktisadi tarih, yani k lio m e tri
hakknda syleyecek daha fazla szm olacak. Zira bu alann,
her ne kadar byk yetenei olan baz insanlar ve ayrca tarih
sel kaynaklarn kefedilmesi ve deerlendirilm esinde hayranlk
uyandran yaratclklar sergilemi kiileri (bir rnek olarak, en
azndan -Nobel dl alm olduu iin- Profesr Robert Fog e i'n ismini anabiliriz) kendisine ekm i olsa bile, im diye k a
dar pek devrimci bir katk yapm adn vurgulam ak istiyorum.
Nitekim Profesr Fogel, kiiometristlerin ounun ilk bata y o
unlat A m erikan iktisadi tarihinde bile, tarmn gelimesi,
imalatn ykselie gem esi, bankacln evrimi, ticaretin y ay l
mas ve geleneksel yntem lerle izlenip belgelenm i olan baka
bir sr konudaki temel anlatlar deitirmi olabileceklerini,
am a yerlerine baka bir ey koyamadklarn kabul etm iti.Eski iktisadi tarihiler, e k o n o m id e ve istatistikte u stalatk
larnda bile, genel olarak ve geerli nedenlerle im diki iktisadi
kuram daki nerm elerin gem ie dnk olarak do ru lanm as ya
da yadsnm asna, ayrca "y e n i" iktisadi tarihin gr alannn
bilinli biim de daraltlm asna gvensizlikle yaklamlardr.
2) R .W . F ogel. "S c i e n t i f ic H isto ry and T ra d itio n a l H istory". R . W . F o gcl ve
G .R . E llo n . W hich R oad in the P ast? ( N e w H a v e n ve L o n d ra . 1983). s. 68.

T a rih ile r v c k tisa t la r: I

145

ktisadi tarih alannda Canbridgede krs sahibi olan ve Marshall'n kendisini iktisadi analiz duygusuna sahip olmasndan
dolay setii, ekonomi profesr J.H. Clapham bile, iktisadi
kuramn kendi alannda nemli bir rol oynadn dnmyor
du. ktisadi tarih bu haliyle kurama kukuyla bakmay iermez
labii. ktisadi kuramn neo-klasik kurama ilikin bir kukusu
bulunsa bile, bunun nedeni, iktisadi kuramn onun tarihsicilikten uzak olduunu ve modellerinin olduka kstlayc bir nite
lik tadn dnmesidir.
B yzden, iktisatlar ile tarihiler huzursuz bir ilikiyle
birarada yaarlar. Ben bu durumun iki taraf asndan da tatmin
edici olmad kansndaym.
ktisatlar tarihi yeniden btnletirmeye ihtiya duyarlar,
ama bu iin, basite, tarihi gemie dnk bir ekonometriye d
ntrerek yaplamayaca da Ortadadr. ktisatlarn tarihin
yeniden btnlemesine duyduklar ihtiya tarihilerden daha
fazladr, nkii, tpk tbbn uygulamal bir doa bilimi olmas
gibi, iktisat da uygulamal bir sosyal bilimdir. Hastalklarn iyi
letirilmesini asl ileri olarak grmeyen biyologlara, tp fakl
teleriyle iliki halinde olsalar bile doktor denemez. Dolaysyla,
asl olarak -dorudan ya da dolayl biimde- dnm sala
mak, iyiletirmek ya da bozulmaya kar korumak istedikleri
gerek ekonomilerin ileyiine younlam olan iktisatlarn
kendilerinin, bizim sektiler toplumumuzda teolojinin gerileme
siyle boalan yerde durmay semedikleri srece, filozoflarn ya
da matematikilerin alt-r snfna sokulmalar herhalde daha
iyi bir yoldur. Burada Tannnn (ya da Piyasann) usullerini
hakl gstermenin deeri zerine hibir gr bildirmiyorum.
Oysa bu alan, olumlu ya da olumsuz yndeki politik tavsiyeler
den her zaman etkilenmitir. Durum byle olmasayd, zaten
ekonomi gibi bir alan, ne ortaya kar ne dc ayakta kalabilirdi.
Kabul etmek gerekir ki, bu alann baka birok disiplinde grl
d gibi kalabalklamas, profesyonellemesi ve akademikle^ esiy le birlikle ok sayda almann ortaya kt da

146

T a rih z e rin e

grlmektedir. Yalnz bu almalarla genellikle dnyay

yorumlamak ya da deitirmek deil, kariyerleri ilerletmek ve
konunun dier uygulayclar karsnda stnlk salayc pu
anlar kazanmak amalanmtr. Fakat biz iktisadn evriminin bu
ynn bir kenara brakabiliriz.
Konusu gem i olan tarih, bu anlamyla uygulamal bir
disiplin olabilecek konumda deildir, nk hl daha nce mey
dana gelmi eyleri deitirmenin hibir yolu bulunamamtr.
Tarih adna, en iyi ihtimalle, farazi alternatifler hakknda karolgusal speklasyonlar yapabiliriz. Kukusuz gemi, bugn ve
gelecek, bir srekliliin paralardr ve bu yzden tarihilerin
sylemek zorunda olduklar eylerde gelecek iin tahminlere de
tavsiyelere de yer verilebilir. Zaten ben de byle olmasn umu
yorum. Tarihinin becerileri byle bir amaca kesinlikle uygun
dmektedir. Ne var ki, benim disiplinim, tarihilerin gnmz
politikas alanna ancak mfredat dna karak, ya da tarihin Marksizmde olduu gibi- daha geni kapsaml bir sosyal bilim
anlaynn ayrlmaz bir parasn oluturmas lsnde girebi
lecekleri ekilde tanmlanmtr. N e olursa olsun, yaptmz ey
lerin ounu, deitirilemez olan gemii kuramsal dzlemde de
itirilebilir gelecekten ayran her eyi, bilinen sonular zerine
nceden-sonradan bahse girerek darda brakmak zorundayz.
Peki ama. iktisatlar, tarihin iktisatla yeniden birletiril
mesine neden ihtiya duyarlar? Birincisi, baz iktisatlar tari
he. gemiin, bugnn tek bana vermek istemez grnd
yantlar salayaca umuduyla3 bavuruyorlar. Britanya eko
nomisinin skntlarnn on dokuzuncu yzyla uzandnn tar
tld bir sohbette, tarih, nelerin yanl olduunu tehis etm e
nin doal bir bileeni olarak grnr ve terapi asndan anlam
sz olmayabilir. ktisadi tarihin sal akademik bir dal olduu,
oysa ynetim gibi nl szde-alanlarn bir adan gerei ve
3) A .G . H o p k i n s ' i n , E conom ic J o n n u tlW e (8 7. H a z ir a n 1977. s. 3 5 1 ) T .B.
B i r n b e r g ile A . R e s i c k in C olonial D evelopm ent: A n E conom etric S n u b
( L o n d r a . 1976) ad l a l m a la rn d e e r l e n d i r e n y azs.

T a rih ile r v c k tis a t la r: 1

147

sahiciyi temsil ettikleri dorultusundaki [giderek yaygnlaan]

varsaymdan daha gln hibir ey olamaz. im diye kadar bu
disiplinde dnyann en by saylan Amerikada derinlikli
tarihsel incelem eler artk daha ok dikkat ekm eye balasa bi
le, iktisatlar arasnda tarihe duyulan ilgi uzun sreden beri
azalmaktadr. Amerikadaki btn doktora tezleri iinde iktisa
di tarihle ya da iktisadi dnce tarihiyle ilgili almalarn pa
y bu yzyln ilk eyreindeki yzde 13lk orandan, 1970lerin ilk yarsnda yzde 3 e dmtr. Buna karlk, 1940lara
kadar stne tek bir tezin bile kaleme alnmad ekonomik b
yme, daha sonralar tm tezler iinde yzde 13lk bir paya
sahip olmutur.
Tarih ile iktisat birarada bydkleri iin bu durumun daha
da tuhaf olduunu dnebiliriz. Klasik politik iktisat zellikle
Britanyayla birlikte anlyorsa, bence bunun nedeni kesinlikle
Britanya'nn tcii bir kapitalist ekonomi olm as deildi.
Nitekim, teki nc olan on yedinci ve on sekizinci yzyldaki
Hollandann kard sekin iktisat kuramcs daha da azd.
nk bu disiplinin olumasnda byk katklar olan sko d
nrler, ekonomiyi, kendilerini de iinde varsaydklar toplu
mun tarihsel dnmnn dier alanlarndan ayrmay zellikle
reddediyorlard. Adam Smith gibi insanlar ise, skolarn herhal
de herkesten daha nce feodal sistem diye adlandrdklar bir
toplum tipinden, baka bir toplum tipine gei dneminde yaa
dklar kansmdaydlar. Zenginliin Doal Geliimini kendi
yoluna terk etmenin doal olmayan ve ktleen bir dizene
dnerek muhtemelen zarar verici politik ve toplumsal sonular
dourmasndan saknmak iin bu gei srecinin daha da hzla
np rasyonellemesini diliyorlard.4 Bu noktada, nasl Marksisller barbarl kapitalist gelimenin muhtemel bir alternatif sonu
cu olarak grmlerse, SmitlTin de barbarl feodal gelim e
nin muhtemel bir alternatif sonucu olarak grd sylenebilir.
4) Bkz. Han.s M e d i c k , N attrzstand cl N atrgcschit'hte d e r hiirgerlide
(jisellsclnf (Gltigc. 1973). s. 26 4.

148

T a rih z e rin e

Klasik politik iktisad tarihsel sosyolojiden (ki Smith, W ealth o f

N a tio n s 'm -Uluslarn Zenginlii- nc kitabm bu konuya
ayrmt) soyutlam aya kalknann, onu S m ith i ahlk felsefe
sinden ayrm aya kalkm ak kadar yanl olmasnn nedeni budur.
Benzer biimde, tarih ile analiz, byk klasik politik iktisatla
rn sonuncusu olan M a rx ta da btnlemi durum dayd. Tarih
ile analiz. A lm anlar arasnda da bir para farkl ve analitik ba
kmdan daha az tatmin edici bir ekilde birlemiti. Yalnz bu
noktada, on dokuzuncu yzyln sonundaki A lm a n y a 'd a , Britan
ya ve Fran sa y birlikte dn d m zd e bile, herhalde iktisat
alannda daha fazla sayda okul ve krs bulunduunu, ayn alan
da daha kabark bir literatre sahip olunduunu unutm ayalm .
Aslnda, tarih ile iktisat arasndaki ayrlk kendisini e k o n o
minin marjinalist d n m ne kadar tam olarak hissettirm i d e
ildi. Zaten, Kari M e n g e rin o zam anlar zellikle ar bir b i im
de A lm an ekono m isin e egem en olan tarihsel okuF'a kkrtc
saldrsyla aa kan 1880'lerin -imdi byk lde un utul
m u olan- yntem tartm asnda (M ethodenst eit) balca so ru n
lardan birisi de tarih ile iktisat arasndaki bu ayrlk olmutu.
Bununla birlikte. M eger'in ait olduu A vusturya o ku lunun da
M a rx la iddial bir polem ie tututuu unutulmamaldr.
Bu m etodolojiler savanda, bir taraf sonunda o kadar ezici
bir stnlk salamt ki, yenilen tarafn sorunlar, a rg m a n la
r, hatta varl bile byk lde unutulmutu. Marx, kendisine
kar olan argm anlar neo-klasisizm in analitik yaklam yla ile
ri srtebildii lde bu okullardaki etkisini korudu, nk ne
kadar tehlikeli derecede yanl grleri olsa da Marx bir iktisa
di kuramc saylabilirdi. S ch m o ller ile dier tarihsicilcr. bilhas
sa analitik anlam da ciddi iktisatlar olarak g rlm eyip dikkate
alnm ayabilirler ya da C a m b r id g e de W illiam C un nigh am T n
bana geldii gibi sadece iktisadi tarihi" snfna sokulabilir
lerdi. G erekten, iktisadi tarihin B ritanya'daki akadem ik bir u z
m anlam a alan olarak kkeni bence budur. Britanya iktisad ve
zellikle Marshall, tarihi ve ampirik gzlemi hibir zam an -en

T a rih ile r v c k tisa t la r: I

149

ar AvusturyalIlarn yapt gibi- analizden sistematik biimde

ayr bir ey olarak grp dlamamlard. Yine de, onlarn bir
lemelerini zorlatracak bir ekilde tabannn ve perspekliHeri
nin darald akt. Hicksin iaret ettii gibi, bylesi koullar
da Marshall'n gerekilie susaml bile znde miyopayd... Marshallc iktisat olsa olsa firmayla ya da sanayiyle raabilirke; onun btn ekonomiyle, hatta ulusal ekonominin b
tnyle baa kmas kesinlikle ok zordu.5
zellikle de bu biimiyle artk fazla ilgi uyandrmas mm
kn olmayan bir metodolojik tartmaya (tiimdengelimci ve tiimevarmc yntemlerin deeri arasndaki bir tartmaya) dn
m olduu iin, 1880'lerin M ethodcnstreit konusunu yeniden
amann yaran yoktur. Bununla birlikte gzlemi ifade etmek
faydal olabilir. Birincisi, o zamanlarda zafer, bizim gem ie bu
gnden baktmzda adm koyabildiimiz kadar ak grnm
yordu. Alman iktisad da Amerikan iktisad da Viyanan,
Cambridgein ve Lozann at yoldan ilerlememiti. kincisi,
kazanan taraf iin dava, aslnda, imdi tanmland gibi iktisadi
kuramn pratik deerine dayanyor deildi. Yine sonradan d
nlerek yaplm olan nc gzlem , bir ekonominin baars
ile iktisadi kuramclarnn entellektel stnl ve prestijleri
arasnda, neo-klasik meslekta grubu deerlendirmelerinin ge
mie dnk kriterlerinin ortaya koyduu lde belirgin bir
karlkl ilikinin gerekten bulunmaddr. Daha aka ifade
edersek, ulusal ekonomilerin talihlerinin iyi iktisatlarn kma
syla (ne olursa olsun, onlarn dncelerinin uluslararas dzey
de bugnk kadar kolayca izlenmedii bir dnemde) fazla ilgisi
yok gibi grnmektedir. Thnenden beri. Almanca olmayan
ders kitaplarnn dipnotlarnda olsa bile ad duyulmu kuramc
lar pek karamam olan Almanya, dinamik bir ekonomiye
salip olmas balamnda kuramc eksikliinden dolay fazla bir
S) J.R. H i c k s 'i n . eter: J. K. W h i t a k e r . Tlc E arly E conom ic W ritings o f A lfred
M arshall ( Ifi6 7 -IS 9 ) iin E conom ic Jo u rn a l 8 6 ( H a z i r a n 1976), s. 3 6 8 369'ckiki d e e r l e n d i r m e yazs .

150

T a rih zerin e

zarar grm deildir. Bol m iktarda sekin kuramc karan, h

kmetlerin bile onlara dant 1938ten nceki A vusturya ise,
parlak kuramclarnn hepsini -yerine yenilerini koy am adankaybettii 1945 sonrasna kadar hibir ekilde ek on om ik baar
laryla tannmyordu. D e m e k ki, iyi iktisadi kuram lar gelitiren
insanlarn pratik bir deerinin bulunduundan sz e d ile m e m e k
tedir. M egerin, ekono m in in cerrahisi ile terapisinin temelini
oluturan ve ekonom inin biyokimyas ile fizyolojisini ifade
eden saf kuram zerine orijinal analojisi (ki S c hu m pe te r bu an a
lojiyi m rn n sonuna kadar benimsemiti) bizi tatmin edemez.
E kono m in in ilkeleri k o nu sund a gr birliine varm olan ikti
satlar bile, doktorlardan farkl olarak, terapi k o nu sund a birbir
lerine taban tabana zt grleri savunabilirler. stelik, geen
yzyln byk blm nde A lm a n y a d a aka grld gibi,
kuram clarn biyokimyas ile fizyolojisine duyulan ihtiyac h e
m en kabul etm eyen pratisyenler baarl tedaviler uygulayabilseler. o zam an iktisadi kuram ile pratik arasndaki ilikiler a k
a zerinde daha fazla durulm ay hak edecektir.
Aslnda, tarihsicilere kar ileri srlen rieo-klasik sav, pa
radoksal bir biim de M aksistlerin sylediklerine itiraz ederken,
kendi kuramlarnn gereklikle fazla bir ilikisinin b u lu n m a d
n kabul ediyor, onlarn saf (deer) kuramnn piyasadaki gerek
fiyatlara bir klavuz ilevi g rem eyeceini vurgu lam aktan geri
kalmyordu. S a f kuram clar, am pirik aratrmalarn ("g e m i
iin de tarihsel incelemelerin), ekonom i hakknda kuram sal bir
nerm eye uygun olup olm am alarndan daha fazla ey anlatabi
leceini reddedem ezlerdi. (Zaten bugn, kuram sal modellerin
gerek ekono m id en alnm kantlara bakarak dorulanm asnn,
pozitif iktisadn d n d n den ok daha zor olduunu syl
yoruz.) Politika ile e k o n o m ik uyg ulam a sz konusu o lduu s
rece, s a f kuramn rol tam am en ikincil bir dzeyde kalyordu.
Bhm-Bavverk saf kuram, yntem ler savann bilerek dnda
tutmutu: Y ntem sorunu ancak |k u ra m d a | tartmaldr. Pratik
toplum sal politika alannda teknik nedenlerden dolay tarihsel-

T a rih ile r v e k tis a t la r: I

151

istatistiksel yntem o kadar tartma gtrmez bir stnlk elde

etmitir ki, ekonomik ve toplumsal konularda salt soyut-tmdengelimci bir politikann benim gzmde dierleri kadar ber
bat bir ey olacan aklamakta bir an bile duraksamam.6 Bu
gerein hatrlat!masn hak eden hkmetler vardr. Avustur
yalIlar arasndan km en sofistike ve gereki beyin olan
Schumpeter de bunu ok daha ak bir dille ifade etmiti: "Bi
zim kurammz ne kadar salam temellere sahipse de ekonomik
yaamn en nemli fenomenleriyle yz yze gelince o kadar
uvallamaktadr.7
Sanrm burada Schumpeterin kkrtma zevki onu kendi
grnn aleyhine olarak ok kapsaml bir sav ortaya almaya
gtrmt. Saf kuram pratik bir boyut gelitirmi, yalnz onu,
1914ten nce olduu varsaylandan tamamen farkl bir hale
getirmiti.
Yntemler savandaki iki tarafn farkllklarnn byk
oranda ekonomik liberaller ya da neo-liberaller ile devletin m
dahalesine inananlar arasndaki farkllklar olduunu hatrla
makta yarar bulunsa bile, iktisadi kuramn 1870de sonra bu
dorultuda gelimesinin nedenlerini tartmak buradaki ilgi ala
nmn dnda kalyor. Amerikan kurumsalclarnn neo-klasik
iktisattan tatmin olamamalarnn arkasnda, i dnyasnn, zel
likle byk iletmelerin neo-klasiklerin genellikle tasarlad l
lere gre toplumsal bakmdan daha fazla kontrol edilmesi ve
devletin mdahalesinin daha fazla olmas gerektiine duyulan
inan yatmaktadr. Amerikan kurumsalcl zerinde byk bir
etkisi olan Alman tarihsicileri, grnen, gizli olmayan bir ele
-devletin eline- inanan insanlard. Bu ideolojik ya da politik

6) E. von Rohni-Bawci'k. "The Historical vs. the Deductive Method in Politi

cal Economy. A n n a ls o f the A m erican A cadem y o f P o litica l a n d S o c ia l Sci' 1 (1980). s. 267.
1) Joseph A. Schumpeter. D a s W esen nd d e r H anptinhalr dec theoretischen
NatUmalnkanomie (Leipzig, 1908). s. 578. Ayrca bkz. Schumpeter. E conom ic
Doctrine a n d M ethod: A n H istorical Sketch (Londra, 1954). s. 189.

152

T a rih z e rin e

unsur tartmada aka grlmektedir. Bu. e k o n o m i alannda

kabul g rm doktrinlere, kar olanlarn, K eynes-ncesi eoklasisizme, Mises ve -Iayek okurlar iin btnyle dayanaksz
deilse bile la isses-fa irc kapitalizminin yetersiz bir bak olan
halkla ilikiler alm asndan biraz daha fazla eilm esine yol
amtr.
B urada daha nemli olan nokta, ideolojinin tartm ada ok
nem li bir yer tutabilmesi, saf kuram ile tarihin ise birbirlerine
giderek alan bir m esafeyle bakabilmeleridir: ikisinin de k api
talist pazar ekonom isini znde kendi kendini d zenleyen bir
sistem olarak grm elerinden dolay, bir taraf pratii, dier taraf
ise kuram g z ard edebilm ektedir. Her ikisi de kendi genel ve
dnyevi istikrarn tartlmaz grebilm itir (yalnz M arksistler
bu deerlendirm enin dndadr). S a f kuram clar pratik uygula
malar tali n em de grebilm ekte, nk kuramn, hkm etler
pazarn ileyiine ciddi derecede m dahale edecek politikalar asl olarak mali ve parasal politikalar- nerm edikleri srece,
k utlam a trenleri dnda fazla bir katkda bulunm adn bil
mektedirler. Bu aam ada sa f kuramclarn ilerinin zel irketler
ve hkm et tarafndan yrtlm esi daha ok 1950'lerden nc e
ki sinema eletirmenleri ile sinem a kuramclarnn film y a p m
claryla ilikisine benziyordu. O y sa iadamlar ile hkm etlerin
-finarts ve mali politika alanlar d n d a -k u ra m a , am pirik s ad u
yu iin gerekli olandan da h a fazla ihtiyalar yoktu.
dnyas ile devletin ihtiyac olan ey bilgi ve teknik uz
manlkt; doal olarak saf k uram clar da bilgiye ve tekn ik uz
m a nl a fazla ilgi d u y m u y o rla r ve bunlar retm iyorlard. Al
m an devlet a dam lar ile irket yneticileri bilgiye ve teknik uz
m anla Britanyal y n eticilerden daha fazla ihtiyalar o ld u u
nu dnyorlard. A lm an sosyal bilimi kendi lkesinin y n e
ticilerini hayranlk uyandrc derecede gzel a ratrm alar ola
rak yaplm a m pirik in celem eler akm yla besledii srece, bir
A lm an M a rs h a ll. W ic k s e lli ya da W a l r a s 'inin olm a m a s fark
e tm iyordu. O d n e m iin M arksistler bile, toplum sallam ay la

T a rih ile r v e k tisa t la r: 1

153

ilgili problemlerin zerinde ciddi biimde durulmamasmn gs

terdii gibi, sosyalist bir ekonominin ya da sorumluluk duy
duklar bir ekonominin problemlerine kafa yorma zahmetine
girmemilerdi. Fakat Birinci Dnya Sava bu durumu deitir
meye balamt.
Paradoksal bir durum olarak, saf kuram reddeden larihsici
ya da kurumsalc bir yaklamn snrlar, tam da, kamu sektr
nn giderek daha arlkl bir yere sahip olduu, hatta egemen
hale geldii, kapitalist ekonomilerin bile bilinli biimde ynetil
meleri ya da planlanmalar zorunluluu kendisini gsterince or
taya kmt. Bu durum kukusuz tarihsiciler ile kurumsaiclarn
-ekonomik mdahalecilie ne kadar eilimli olurlarsa olsunlarsalayamadklan entellektel aralarn devreye sokulmasn da
gerektiriyordu. Biz, dnya savalar andm km ynetim ve
planlamada, kurama dayal bir ekonomi gryoruz. 1913n
olaan durumfna geri dnme umudu neo-kiasik iktisadn be
nimsenmesini bir para geciktirmiti, fakat bu sre 1929 buna
lmndan sonra birdenbire hzlanmaya balad. Saf kuramclar o
zamana kadar srdrdkleri kendi kavramlarnn saysal ller
le ifade edilip snanmasyla (rnein, ismi 1930'lu yllarda yer
lemi olan ekonometrinin olanaklaryla) hi ilgilenmeme tutum
larn terkettike, neo-klasik iktisadn politikaya uygulanmasnda
da bir art gzleniyordu. Ayn zamanda, ilerlik kazandrmann
nemli aralar ortaya kmaya balamt; bu aralarn bir ksm
(ilk olarak Leontievin 1925 Sovyet planyla ilgili hazrlk al
masnda grnen girdi-kt analizi gibi) Marksizm araclyla
pre-marjinalist klasik politik iktisattan ya da rnakro iktisattan, di
erleri de bilim adamlarnn matematii askeri operasyonlarla il
gili aratrmalara -rnein, dorusal programlamaya- uygulama
sndan geliyordu. Tarihsel ve ideolojik nedenlerden dolay neoklasik iktisadi kuramn sosyalist planlama zerindeki etkisi de
-gecikmi olmakla birlikte- bu kuramn pratikte kapitalist-olmayan ekonomilere uygulanabileceinin ancak kinci Dnya Savai'ndan sonra farkna varlmasyla ortaya kmtr.

154

T a rih z e rin e

D em ek ki, bu ekilde ilerlie kavum u ve genilem i olan

sa f kuramn pratikle ilikisinin S c h u m p e te rin 1908de d n
dnden daha fazla olduu grlmt. Yine de, tbbi terim ler
le ifade edecek olursak, saf kuram fizyolog, patolog ya da telisi deil, vcudu tarayan m akineler retmitir. Byk bir y a n
la dm edike, iktisadi kuram n kararlar arasnda seim y a p
may kolaylatrdn ve herhalde kararlan alm aya, u y g u la m a
ya ve takip etm e y e uygun teknikleri gelitirdiini, a m a pozitif
politika oluturan kararlar kendisinin almadn syleyebili
rim. Elbette bunun yeni bir saptam a olmad sylenebilir. G e
mite iktisadi kuram ne zam an kesin bir ekilde belli bir politi
kay iaret eder grnm se, zel durum lar dnda yantlarn
zaten nceden, bu politikann kanlm az olduu dncesinde
ierdi olduundan kuku d u y m u y o r m uyuz?
N eo-klasik kuram clar ilk balarda dndk lerin den daha
iyi poiitik aralar retirlerken; tarihsici ve kurum salc d m a n
larnn, zellikle gururlandklar ilev olan, e k o n o m ik b a k m
dan m dahaleci bir devlete yol gsterm e ko nusunda, u m d u k la
rndan d a daha kt olduklar anlalmt. Bylece onlarn e s
ki m oda pozitivizm inin ve kuram szlklarnn lm cl s o n u la
ra yol aaca kantlanacakt. Schnoller. W a g n e r ile John R.
C o m m o n s im dilerde ite bu yzden, yo ru lm a k bilm eden b a a
rs iin aba harcadklar o tarihin bir paras saylm aktadrlar.
Yine de onlarn katklarnn gz ard edilem eyecei iki nokta
vardr.
Birinci olarak, daha nce iaret edildii gibi, M arshall'n
byk bir ilgi duyduu ek on om ik ve toplumsal gereklikle ilgili
gerekten ciddi ve som ut incelemeler yaplmasn tevik ediyor
lard. 1914len nce A lm anlar, Brilanyal iktisatlarn kendi
ekonom ileri hakkndaki gerek verilerle hibir ekilde ilgilenm e
melerine, dolaysyla, toplanan niceliksel bilgilerin ne kadar az
ve derm e atm a olduuna srekli ve hakl olarak aryorlard.
Gerekten de. Brilanyal ve Alm an bilim adamlarnn olgusal
olarak ayn konuya eildikleri herhangi bir rnekte (szgelimi

T a rih ile r v c k lis a l la r: I

155

hem Schulze-Gaevemitz hem de Sydney Chapman, Britanya pa

muk sanayiini incelemilerdi) Alman aratrmacnn almas
nn daha stn olduunu yadsmak ok zordur. ngilteredeki
yerli aratrmalarn az olmas, Almanlarn Britanyay ilgilendi
ren konulardaki monograflannn ngilizceye evrilmesine yol
amtr. Dahas, 1914en nce Britanyada yapld trden am
pirik aratrmalar da ekonomik adan heterodoks izgideki in
sanlardan (toplumsal ve kamusal hizmetlere yneldikleri iin
isimleri byk lde unutulmu olan ve rnek olarak Ticaret
Odas'ndaki Hubert Llewellyn-Smithi ve Beveridgei gsterebi
leceimiz Oxfordlu iktisatlar gibi) ya da kurumsalc ynleri
giil olan, yntemler savanda tarilsicilere sempati duymu
Fabyalardan (nitekim onlarn eilimindeki London School of
Economics anti-Marslallc bir merkez olarak kurulmutu) geli
yordu. Britanyallarn 1914ten nce ekonomik younlamayla
ilgili olarak yaptklar olgulara dayal tek alma, 1907deki ilk
retim Saym n dzenlemenin sorumluluunu da stlenmi
olan bir Fabyan kamu grevlisinin incelemesiydi.8 Oysa, Alman
Toplumsal Politika Derneinin gerek ekonomik gerekse top
lumsal konularda retmi olduu dev boyutlu uygulamal monograf dizilerine e dzeyde rnekler kesinlikle yoktu. Ondan
sonraki yllar boyunca, kurumsalc bir giriim olan Amerikan
Ulusal ktisadi Aratrmalar Brosu na edeerde bir kurum da
ortaya kmayacakt. kinci Dnya Sava'ndan bu yana, bir l
de mecburiyetten fark kapatmak iin elimizden geleni yaptk,
fakat iki sava arasndaki dnemde Britanyal iktisatlarn tart
malarnn byk ksmnn, zaten varolan ayrntl bilgiler zerin
de ykselmekten ziyade, manal istatistikler denilen verilere
dayand kesinlikle doruydu. Ksacas, bu tartmalarda ekono
mi hakkndaki, szgelimi isizlik konusundaki gibi en ilgisiz ki
ilerin bile grebilecei bilgilerin gz ard edilmesi daha yaygn
bir durumu gsteriyordu.
S) H .W . M a c r o s y . T he T ru st M ovem ent in B ritish in d u stry ( L o n d r a . 1907).

156

T a rih z e rin e

kinci olaak, hetero do ks izgi hem asla eit olm ayan b a

ka eylere, hem de kapitalist eko no m ideki fiili tarihsel d e i ik
liklere nem li lde daha dyarlyd. Son yz yl iinde k a p i
talist e kon om ide iki kkl d n m gereklem iti. Birincisi.
011 do ku zu ncu yzyln sonuna doru, adalarnn e m p e r y a
lizm ', fians k ap italizm i ve baka trden etiketlerle s n fla n
drm a ya altklar ge lim e d ir (ve bu deiim in eitli ynleri
bir para birbirini douran eyler olarak grlm ektedir). Bu d e
iikliklerin ilki, yeterince analiz edilm i olm asa da g re c e k
sa bir srede fark edilmiti. Kald ki bu d n m n analizini
yapm ay baaranlar bence yalnzca heterodoks izgideki ya da
marjinal olan insanlard: S ch ulze-G aev ernitz ya da S ch m o ller
gibi A lm an taihsicileri. J.A. Hobso ve elbette K autsky, Hilferding, L u x e m b u rg ve Lenin gibi M aksistler. N eo-klasik ik ti
sadn bu aa m a d a syleyecek hibir sz yoktu. N itekim her
zam anki kad ar berrak bir dil kullanan S chum peter, 1908de,
s a f k u r a n r n em peryalizm hakknda, bo szler ve yanl fel
sefi dn celer dnda syleyecek hibir eyi olm adn ileri
sryordu. S o n u n d a bir aklam a yapm aya kalkt z a m a n da.
an yeni em p eryalizm inin kapitalizm le isel bir ba b u lu n
m ad, fakat pre-kapitalist to plum dan bize devreden, s o s y o lo
jik b a km dan aklanabilir bir kalnt olduu eklinde ihtimal
d bir varsaym ortaya atacakt. M arshall baz kiilerin e k o n o
mik youn lam ann kapitalist gelim enin rn o ld u u n a in a n
dklarnn farkndayd ve trstlerle tekellerin palazlanm asn dan
kayg duyuyordu. B u n a ram en yaam nn sonuna kadar onlar
zel du rum lar olarak d nm t. A nlalan, serbest ticaretin
ve yeni rakiplerin sektrlere serbest olarak girm esinin etkisine
duyduu inan hi sarslm am t. G eri bir realist olarak r e k a
betin kusursuz olduu gibi bir varsaym a sarlacak bir kii d e
ildi. yine de kapitalist e k o no m in in ileyiinin artk 1870lerdekinden ok farkl o ld uunu anladn gsterir ipularn da
pek verm iyordu. In d u stry a n d T ra d e (Endstri ve Ticaret)
I 9 1 9 da yaynlandnda, bu konularn -A lm a n y a ve A B D 'd e

T a rih ile r v e k tis a t la r: I

157

ne kadar nemli olursa olsun- Britanyada hibir ekilde dik

kate alnmadn varsaymak da artk mantkl bir tutum deil
di. Neo-klasik kuram Byk Bunalma kadar kendisini eko
nomik adan geerli norm olarak eksik rekabete uyduramayacakt.
kinci byk deiim ise kinci Dnya Sava srasnda ya
da onu takip eden eyrek yzylda gelimitir. 1920lerin dn
yasna geri dnn ne mmkn ne de istenilebilecek bir ey
olduu artk tartma gtrmez bir gerekken, ortodoks iktisat
larn kendi tarihsel baklaryla dnya ekonomisinin yeni
aamasn yeterince analiz etmi olduklar sylenem ez. Kald
ki, hl ayakta duran en gl heterodoks okul olan Marksistlerin. savatan sonraki kapitalizme gereki bir bakla yakla
makta, 1890'lardaki ve 1900lerdeki Marksistlere kyasla ok
daha gnlsz olduklar da vurgulanmaldr. Marksistlerin so
yut olan eyleri kuramlatrma eilim inde belirgin bir canlan
mann grlmesi, kendi etraflarndaki dnyann gereklikleri
ne eilm e-deki beceriksizlikleriyle ya da 1970lere kadar eil
mekten kanmalaryla olduka rahatsz edici bir kartlk
oluturuyordu. te yandan, tarihsel bakmdan yeni bir gerek
liin farkna varld kadaryla bu abalar da marjinal kesim
lerden geliyordu. J.K. Galbraith, Amerikan K apitalizm in i ve
Bolluk T oplu m inu konu alan daha nceki kitaplarnda zaten
rtk biimde varolan Yeni Sanayi D evleti grn, esas
olarak byk irketlerin pazardan byk lde bamsz
olan metropoliten ekonomisi erevesinde formle etmiti.
Yalnz geerken not etmek gerekir ki, Galbraith, onun neden
sz ettiini anlayan konunun dndaki okurlardan, meslekta
larna gre ok daha olumlu tepkiler almt. Santiagodaki
Birlemi Milletler Latin Amerika K omisyonuda grevli ik
tisatlar. karlatrmal maliyetlerin nc dnyaya ana
rnleri retme roln bitii ve bunun da nc dnyann
sanayilemesini gerektirdii inancn eletirmekteydiler. Bu
nunla birlikte, bu iki fenomenin, kapitalizmin ulusar bir

15.S

T a rih z e rin e

a a m a y a vard g r n d e (bu defa by k o ra n d a h e lero d o k s

ne o -M a rk sistle r tarafndan) biraraya getirilmesi Altn a "n
1970lerin balarnda sona erdii d n e m d e n so nra g e r e k le e
cekti. K apitalizm in bu a a m a sn d a , kapitalist birikim in d in a
miini salayan ku ru m olarak arlk ulus devlet deil, b y k
irket anlyordu. [Bu g r 1980li ve 1990l yllarda c a n la n
m bir n eo -lib eralizm in ortak paras haline gelecekti. T ab ii bu
form la sy o n u n ulusal e k o n o m in in roln azaltp az a ltm a d
bizi b urada ilgilend irm em ekted ir.)
H eteodoks izgi kapitalizmin yeni bir aam asnn farkna
varm akta herhalde kendisinden beklenebilecei kadar abuk
olam azken, anlalan ortodoks iktisatlar da bu konuya fazla il
gi gsterm em ilerdir. rnein Harry Johnson (hayal gc zay f
kalsa bile son derece gl ve berrak bir zekya sahipti) 1972
gibi olduka ge bir tarihte bile, dn ya savann km as ya da
A B D ni km esi dndaki her trl varsaym a g re yzyln
sonuna kadar dnyann genilem esinin ve refahn kesintisiz bi
im de devam edeceini ngrm t. O ysa ok az tarihi onun
kadar kesin konuabilirdi.
Benim arg m an m a gre, tarihten koparlan iktisat diimcsiz bir gem idir ve tarihsiz iktisatlar da geminin rotasnn ne o l
duu konu sun da fazla dnce retemezler. A ncak bunu ifade
ederken, bu eksikliklerin basite birtakm em alar izerek, yani
som ut ek on om ik gerekliklere ve tarihsel de ne y im e daha fazla
arlk vererek giderilebileceini sylyor deilim. in d o ru
su, gzlerini ak tutm aya hazr ve istekli iktisatlara her z am an
bol m iktarda rastlanmtr. Buradaki sknt, ana akntn g e le n e
inde yer alsalar bile, bu iktisatlarn benimsedikleri kuram ile
yntem in, nereye baklacan ve ne aranacan bilmelerine
yardmc olmamasdr. E kon om ik m ekanizm alarn incelenmesi,
bu tr m ekanizm alar m ey dan a getiren znelerin davranlarn
belirleyen toplumsal faktrler ile dier faktrlerin incelenm esin
den ayrlmtr. V e bu, M aurice D o b b 'u n C a m b rid g e de ok z a
m an nce yapm olduu bir saplamadr.

T a rih ile r v e k tis a t la r: I

159

Benim iktisattaki ana akm hakknda daha ciddi kukula

rm var. Lionel Robbisin gzde olan yaklamna gre salt
bir seim yapma m eselesi olarak tanmland -ve rencilerin
Incili olan Sam uelsonu kitabnda hl bu ekilde tanmlan
maktadr- kadaryla, iktisattaki ana akmn, grnteki konu
su olan toplumsal retimin fiili sreciyle, Marshalln (ne ya
zk ki tanmnn yerletiini grecek kadar yaamamtr) in
sanln yaamn sradan ileriyle incelenm esi diye niteledii
eyle ancak nemsiz bir ba olabilir. Ana akm bu alan iin
deki faaliyetlerde younlamaktadr, fakat ekonomik tercih il
kesinin geerli olduu baka faaliyetler de vardr. Gerekliin
belirli bir alanndan koparlan iktisat bilimi, Ludwig von Misesin deyiiyle praksisolojiye, bir bilime, sonu olarak
programlamaya uygun bir dizi teknie, ayrca ya da alternatif
olarak, ekonomik insann nasl hareket etmesi gerektiini gs
teren ve bir disiplin olarak syleyecek hibir sznn olmad
bir n ok taya gelecei normatif bir modele dnmek zorun
dadr.
kinci seenein bilimle hi ilgisi yoktur. Bu baz ikti
satlar (laik) teolog tasmas takmaya gtrmtr. Birincisi da
ha nce gzlendii zere ciddi bir baardr ve mthi bir pratik
nem tamaktadr. Fakat sosyal bilimler de doa bilimleri de bu
ekilde hareket etmez. Schumpeter, her zamanki duru anlatmy
la. retimde artk kabul gren ana 'alanlar listesine almak
dnda kendi alann tanmlamay reddetmitir. nk Schum
peter, kendi alannn ayn akustie sahip olmak anlamnda bir
bilim olmad, "tersine, iyi koordine edilememi ve birbiriyle
rten aratrma alanlarndan meydana gelen bir yn olduu
kansndayd.9 Fogel, iktisad kliomelristlerin yararlanabilecei
geni iktisadi modeller ktphanesi yaratmasndan tr v
dnde, farknda olmadan ayn zayfla parmak basmt.10

9 ) S c h u m p e t e r . H isto ry o f E conom ic A nalysis, s. 10.

10) F ogcl ve E ll o n , W hich R o a d to the P ast'/, s. 38.

160

T a rih z e rin e

Ktphanelerin, keyfi snrlandrm ann dnda bir ilkesi yoktur.

1970'li yllardan beri eko no m inin 'em p eryalizm '? diye a d la n d
rlan ey (suun, evliliin, eitim in, intiharn, evrenin ya da
biblo rafnn iktisad zerine almalarn o alm asyla ortaya
kan bir d urum du r bu), sadece iktisadn arlk evrensel bir h iz
met disiplini olarak grldne iaret etmekte; fakat, insanl
n yaam n sradan ilerini yrtrken aslnda ne yaptn ya
da faaliyetlerinin nasl deitiini anlayabilm esine hibir k atk
da bulunm am aktadr.
B u n a ram en iktisatlar, g e m ie ya da b u g n e ait a m p i
rik m a lz e m e lerin an aliz e d ilm e sin e ilgi d u y u la m a z lk edem ez.
Fakat bu. M o r is h im a 'n n m e to do lo jinin iki atl arabas d iye a d
landrd arac eken takm n y alnzca bir yarsdr. teki y a
r ise, asl o larak, g e n ellem i ve o ld uk a b asitletirilm i v a r
sa y m la r zerin de y kselen ve sonular da im dilerd e asl o la
rak m atem atik sel terim lerle tartlan statik m o d e lle re d a y a n
m aktadr. Peki, iki at b ira a d a nasl srlecektir? K u k u su z ik
tisadn nem li bir k sm , e k o n o m ik gerek likten , yani, y a ra rl
lklar tem elindeki deil, fiili g irdiler eklindeki retim d en , h a t
ta her biri toplum sal ve d olaysy la e k o n o m ik b a k m d an zgl
bir hareket tarzna sahip sektrlere b l nm olan e k o n o m ile r
den treyen m o d e lle r gelitirm e d o ru ltu su n d a bir hayli yol
katetmitir.
Bir tarihi o lm a m n e d e n iy le , doal ola ra k , bu trd eki,
tarihsel b a k m d a n zgl ve a m p irik g e r e k li in g e n e ll e tir i l
m e s in e dayal m o d e lle r o lu tu ru lm a s n d a n y a n a y m . K a p ita
list e k o n o m i de, o ligopolcii bir m e rk e z s e k t r ile rekabeti
b ir e v re n in b ir a a d a v a ro lm a s n n g re n bir k u ra m , a k a
s ta m a m y la se rb e st rek ab eti tem el alan bir pazar n gre n
bir k u ra m a k ar d a h a tercih edilirdir. Yine d e bu n o k ta d a
k e n d im e , b u n un g e le c e k le ilgili a a da ki b y k so ru n u n (ki
ta rih ile r b yle bir s o r u n u n her z a m a n fa rk n d a d rla r ve ikti
satlar bile, uzun dnem li gelecek planlar y a p m a k devletlerin
de byk irketlerin de h e r z a m a n yaptklar ve yapm alar

T a rih iler v e k tis a t la r: 1

161

gereken bir ey olduu iin bu sorunu grmezlikten gelem ez

ler) yant olup olmadn soruyorum: Diinya nereye gitm ek
tedir? Dnyann dinamik gelim esinin -bizim onlar etkilem e
yeteneim ize bakmakszn- uzun vadede olduka kk g
rnecek eilim leri nelerdir? [Bu metnin ilk yazld sralar
da, global ve ulusar ekonomi henz 1990larn ortasnda
grnd kadar zafere ulam durumda deildi; bu yzden,
gelecein etkin biimde kontrol edilem eyen bir global ser
best piyasa sistem inden oluaca eklindeki basit gr bizleri b sistem in neler getireceine bakmaktan alkoyam ayacaktr.]
Marxin ya da Schumpeter'inki gibi, tarihsel kkleri
olan ekonomik gelim e grlerinin deeri tam da b nokta
da yatmaktadr: Onlarn ikisi de, kapitalist ekonom iye iler
lik kazandran ve ona bir yn veren, kendine zg isel eko
nomik mekanizmalar zerine younlam t. Ben burada
Marxm daha gelikin baknn, sistem i ynlendiren gle
rin ikisini de -sistem i ileri gtren yenilikler ile onu sona er
direcek sosyolojik etkileri- sistemin dna koyan Sclnm peter'in bakna kyasla daha fazla tercih ed ilir olup
olmadn tartmayacam. Schumpeteri kapitalizm i, ka
pitalist ve pre-kapitalist elerin bir bileim i olarak gren
yaklam da 011 dokuzuncu yzyl zerinde alan tarihile
re ok yardmc olmutur.
Bu erevedeki bir yaklamn tarihsel dinamiklere duy
duu ilginin merkezi, tarihin kendi ngrlerini test etm em i
ze olanak salayp salamamas deildir. nsanlar ve gerek
dnyann karmaklklarn gz nnde getirdiimizde, keha
nette bulunmak tesadfi bir eydir. Bu, gerek Marx Ma gerek
se Schumpeter'de cehaletle ve onlarn arzular, korkular ve
deer yarglaryla esnetilmitir. Bu tr yaklamlarn anlam,
gelecekteki gelimeleri dorusal bir erevenin dnda gr
meye almakta yatmaktadr. nk, bu (iir en basit giriim tei'in bile ciddi bir karl vardr. Marxm serbest rekabetin

162

T a rih z e rin e

e k o n o m ik y o u n la m a s a la m a k gibi sekiiler bir e ilim in in

bu lu n d u u n u n farkna varm as bile mlli d e re c e d e verimli
bir o rtam d o u rm u tu r. A yn e r e v ed e , e k o n o m in in g lob al
a p ta b y m e s in in -k a r la tr m a l m a liy e tle r r e tis in in
y n le n d iric ili iy le - h o m o je n ya da do rusal bir sre o lm a d
nn sa d ec e farknd a o lm a k bile birok soru iaretini k a ld ra
caktr. E k o n o m in in ve to p lu m u n yaps ve ruh halind ek i o l
du k a ciddi d e iim le rle uy um iindeki uzun d n e m li e k o n o
m ik d em sellik ler b u lu n d u u n u sadece bilm ek bile (K o n d ra t i e l i dalgalar gibi, bu d n e m se llik le ri nasl a k la y a c a m z
k o n u s u n d a en ufak bir fik rim iz olm asa dahi), ana a k m d a k i ik
tisatlarn 1 9 5 0 'li ve 1 9 6 0 'l y llard a d u y d u k la r g v e n i a z a l
tacaktr.
ktisat ay et, g e n e llik le b ir z a m a n d ilim iy le birlikte,
srekli o larak kendi ara larn b u g n g z le g r l r b i im d e
sa h n e y e e g e m e n o lm a y a b a la m olan d n n g e li m e le rin e
u y g u la m a y a alan tarihin kurban d u ru m u n d a k a lm a k iste
m iy o rsa , bu tarihsel perspek tifi g e litirm e li ya da y eniden
k e fe tm e lid ir. Z ira by le b ir p ersp e k tif, sa d ece, o n la ra y a k a
la n m a d a n n c e m m k n o ld u u n c a ze rin d e d n m e m iz
g e re k e n y a rn n p r o b le m le riy le deil, y a rn n k u r a m y la da
ilintili olabilir. zin v e rirse n iz , bu k o n u m a m b a k a bir sal
k u ra m n tem silcisi o la n b irisin d e n y a p a c a m bir alntyla
no k ta la y a y m : " E i n s t e i n -m eri u z a y -z a m a n z e rin e f ik irle
rinin n e m iy le ilgili bir soru s o r d u u m d a , d iy e y a z y o r S te
ven W e in b e rg , bu n u n genel izafiyet k u r a m n a g etirdii u y
g u la m a la r d a n o k . y e r e k im iy le ilgili g e le c e k k u ra m la rn g e
liim ind e ki ie y a ra m a z l n k a ste d iy o ru m . F iz ik le fikirler
he r za m a n iin ile riy e d n k o larak, g e le c e e b ak ld n d a
n e m lid ir . Ben fiz ik ile rin k u ra m n , ik tisattaki k u ra m n g e
lim i y n le rin in o u n d a n d a h a fazla ne a n la y a b ilir ne de
o n la rd a n y a ra rla n a b ilirim . Y in e d e bir tarihi o la ra k g e l e c e k
le (bu g e le ce k ister d a h a nc e k i bir g e m ite n k m , isterse
g e m i ile b u g n n s r e k lili i n d e n k a b ile c e k e k ild e

' a rih ilc r v e k tis a t la r: I

163

olsun) ilgiliy im . Bu b a k m d a n ik tisa t la rn fiz ik ile rd e n o l

duu k a d a r biz ta rih ile rd e n de b ir o k ey re n e b ile c e k le r i
d u y g u su n u in k r e d e m e m .

TAR H LE R VE KTSATILAR: II

ktisatlar, tarihin kendi disiplinleri asndan byk bir

deer tad konusunda hemfikir olabilirler, ne var ki tarihi
lerin kendi disiplinleri asndan iktisadn ayn derecede nem
li olduunu sylediklerine rastlayamayz. Bunun nedeni k s
men tarihin ok daha geni bir alan kapsamasdr. Daha nce
grm olduumuz gibi, gerek dnyayla ilgili bir alan olan ve
hsanlarn davranlarnn baz ve yalnzca baz ynlerini ekohomik alanda grp dier ynlerini bakalarna devreden ikti
sat biliminde ak bir eksiklik vardr. Konular kendi snrlary
la tanmlannca, iktisatlarn -onlar kstlayan eylerin ne
kadar farknda olurlarsa olsunlar- bu konuda yapabilecekleri

166

T a rih z e rin e

hibir ey yoktur. Hicks bunu u ekilde ifade etmitir: ''Kii,

(ekonomik konularla genelde onlarn dnda grdmz ey
leri ilikilendiren) balantlarn bilincine varnca, fark etmenin
yeterli olmadn anlar. 1
Tarih, zaman zaman bir ynde younlamay seip dier
ynleri gz ard etse bile, insann tarihinin herhangi bir ynn
nsel olarak [a priori) kendi konusunun dnda tutmaya karar
veremez. Tarihiler ya kolaylk olmas asndan ya da teknik
zorunluluk gibi nedenlerle uzmanlamaya eilimlidirler. Nite
kim zaman iinde bazlar diplomatik tarihi, bazlar kilise ta
rihisi olacak, bazlar da aratrmalarn on yedinci yzyl Fransasyla snrlayacaklardr. Ancak temel bir noktadan bakldn
da. tm tarih Franszlarn deyiiyle btnsel ta ih 'e ulamann
zlemini ekmektedir. Geleneksel olarak iktisadi tarihle arka ar
kaya koulmu olsa da, toplumsal tarih iin de geerlidir bu du
rum. Bu iki tarihten birisi, dierinden farkl olarak, hibir eyi
kendisinin potansiyel ilgi alanlarnn dnda tutmayacaktr. r
nein, anlalan London T im es'm eski editrlerinden birisine ait
olan, Keynesin farkl cinsel tercihleri olsayd daha ok Milton
Friedmana benzeyecei, zel yaamnda ise kesinlikle Keyesi fikirlere dayal yarglarla hareket etmeyecei eklindeki var
saym hibir iktisatnn paylamayaca kesin bir dille syle
nebilir. te yandan ben de, Britanya toplmumn tarihinin belir
li bir aamasna k [utacan dnebildiim bir toplumsal ya
da genel tarihiyi kolaylkla rnek gsterebilirim.
Dolaysyla, iktisadi tarihin uzmanlam alan bile, imdi
tanmland ekliyle iktisadn geleneksel alanndan daha geni
kapsamldr. ClaphanTn grne bakarsak, iktisadi tarihin uf
ku, esas olarak daha geni alanlara yaylabildii lde deerli
dir. rnein hibir iktisadi tarihi -bence hibir tarihi- insann
bugne kadarki toplumsal ve ekonomik evriminin temel sorun
larndan uzak duramaz ve baz toplumlar bu siiecin belli bir
1) J.R , H ick s. A Theory o f E conom ic H istory (L o n d ra , O x fo rd v c N e w Y ork.
19 6 9 ). s. 167.

T a rih ile r v e k tis a t la r: II

167

noktasnda duraklam grnrlerken, baka loplumlarn neden

byle bir grnt sunmadyla, modern sanayi loplumuna kadarki yolculuun neden dnyann sadece bir blgesinde tamam
landyla, sistem ii ve/veya dardan aktarlm olan bu dei
imlerin mekanizmalarnn gemite ve imdi neler olduuyla
ilgilenmemezlik edemez. te bu tr sorular tarihi kendiliinden
insan bilimleri ile sosyal bilimlerin daha geni alanna sokacak
tr. Bununla birlikte, Marxin savunmu olduu gibi, politik ik
tisat (yine Marxm ykledii anlamyla) sivil toplumun anato
misi idiyse, belli ki genel tanmyla standart iktisadn alanyla s
nrl kalmayacaktr. Biz iktisatla ilgili tekniklere, argmanlara
ve modellere bavurabiliriz ve bavurmalyz, ama kendimizi
onlarla snrl tutamayz.
Tarih, birtakm zihinsel denelim aralar ilevi grmenin
dnda bu modellerden bir ksmna bavuramaz ya da bavur
mamas gerekir. Ben, muhtemel ya da hayali ekonomilerle ilgi
li modellerin kurulmasnda, fiilen olmu eyleri anlatan tarihin
fazla bir yararnn dokunacan dnemiyorum. Ekonometristler bazen, kuramlar snamakla, eer o kuramlar doru olsayd
dnyann neye benzeyeceini betimlemekle olduu kadar ilgi
lenmezler. Kuramlar snamay da ancak, o kuramn gerek ya
amda uygulanamazl ya da dayankl olmad anlalnca
akl ederler. Bu tr kuramsal giriimler, ne kadar ilgin olursa
olsun, tarihileri sadece, bu ekilde analiz edilmi olan ekono
milerin farkna varlmam gerek ekonomiler olabilmesi ya da
hibir ekonominin -gerek ya da hayali- onun dnda leyeme
yecei snrlan saplamalar lsnde ilgilendirebilir.
Benzer bir ekilde, evrensel dzeyde uygulanabilecek genel
modeller formle etmek de mmkndr ve genellikle bavuru
lan bir yoldur (ama kk ve nemsiz grlen eyleri feda etmek
pahasna). Bunun iin, faydalar (yeterince genel bir anlamda ta
nmlandn dnrsek) maksimize etmekte, AvustralyalI yer
lilerin davranlarnn modern iadamlarnn davranlarndan
daha rasyonel olduunu gstermek mmkndr. stelik bu ne

I6X

T a rih zerin e

artc ne de ilgin bir saptam a olur. Biz, A v u stralya'da allk

larda yaayan insanlardan gnm zdeki Ja p o n y a 'y a kadar snf
"ekononiler inin tm yelerinin, belirli ortak zelliklere sahip
olduklar iin ayn snfa sokulabileceini kabul ediyoruz. Yine
de burada tarihileri ilgilendiren durum, onlarn ortak olm ayan
ynleri ve bunun nedenleri ile bu farkllklarn, hl avc-yiyecek toplayc olan insanlar ile bir noktada daha karm ak e k o n o
miler gelitirmi olan insanlarn farkl geleceklerini ne kadar
aklayabildiidir. Yerlilerin, hatla tm toplumsal memelilerin.
R o bb in sin iyi bilinen, kt kaynaklar birbirine rakip yararlar ara
snda datma problem iyle kar karya gelip zecekleri sapta
mas, totoloji olm aktan daha fazla anlam tayabilir, ancak ken
di bana tarihiye herhangi bir yarar dokunmaz.
Bu saptam ann iktisat antropologlar "ta devri bolluu"n kefetmelerinden dolay -ben bunu d aha ilgin bulsam dakutlam aya da fazla bir yardm olmaz. yleyse, en ilkel e k o n o
miler bile normal olarak acil tketimlerinin ve gruplarnn o al
mas iin gerekli olan eylerin stnde bir artk elde edebilirler,
fakat buna bakarak, niin bazlarnn m ev cut em ek zam an ve
kaynaklarm belli bir ekilde deil de baka bir ekilde da ttk
larn aklayanlayz. rnein. S a rd u n y a daki geleneksel kr
topluluklar birikim ve yatrm y a pm ak yerine niin belirli ara
lklarla. zaten snrl miktarda olan artklarnn nemli bir b l
mn sistemli biimde israf ederek toplu festivaller d z e nle m i
lerdir? Byle bir tercih bence m ikro-ekonom ik adan, k esinlik
le kiilerin refah tercihleriyle aklanabilir. Yoksullar iin asla et
yiyenem ektense, bazen m m k n olduu kadar ok et yiyebil
menin daha tercih edilir bir durum olduunu syleyem ez miyiz?
Yine, ard ardna bir sr bo gne sahip olm aktansa, arada bir
tatil yapm ak da tercih edilir bir durm olabilir. Yine de bu y a k
lam, bylesi festivallerin hem antropologlarn hem tarihilerin
gzndeki, ar ekonom ik eitsizliklerin ortaya kmasn n le
mek am acyla birikmi olan artn fiilen datlmas ve yeniden
b l lm esin i sa la m a y a yn elik s o sy o -e k o n o m ik ilevini

Tarihiler vc ktisatlar: II

169

kmsemek olacaktr. Bu riteller. eit olduklar varsaylan bi

rimler arasndaki, topluluun srekliliini garanti altna almaya
yarayan karlkl mbadele sistemini korumay hedefleyen tek
niklerden birisidir. Ayrca, rasyonel-bireysel-tercih analizi de,
bu tketim kalb ile ar tketim toplumunun nfuz etmesiyle
imdilerde Sardunya hinterlandnda gelimekte olan tketim ka
lb arasndaki lark aklayamayacaktr.
Ksacas tarihiler, Marx Ma birlikte yksek bir genelleme
dzeyindeki soyutlamann -rnein, genelde retim demcninuygun dtnn farknda olsalar bile, Marxin ekonominin
daima tarihsel bakmdan zgl bir nitelik tad, retimin da
ima toplumsal gelimenin belli bir aamasndaki retim, top
lumsal bireylerin retimi olduu dorultusundaki gzleminden
yola kmaldrlar. Fakat bunun yannda, yine Marx gibi, bu g e
nellemelerin -ne kadar sofistike olursa olsun- retimin gerek
bir tarihsel aamasn ya da -iinde bulunduumuz aama dahil
olmak zere- geirdii dnmlerin doasn kavramaya yet
meyeceini de kabul etmek zorundadrlar.
Konuyu daha genel bir balamda ifade edersek, tarihiler
analiz yapmann yan sra aklamalar yapmaya da ihtiya du
yarlar. ktisat bilimi ise, belki de yerinde bir ihtiyatllk duygu
sundan dolay, analizi aklamalara tercih etmektedir. Bizim is
teyeceimiz, A durumundan sonra niin baka bir eyin deil de
B durumunun geldiini bilmektir. Bizler, tarihiler olarak, bil
hassa onlarn yokluu artc bir grnm sunduu zaman al
ternatif sonular ele almay da nemli grmekle birlikte, her za
man bir ve yalnzca tek bir sonu olduunu biliriz. rnein, sa
nayi kapitalizmi niin Avrupa yerine inde gelimemitir? So
nu artc grnmedii zaman bile, varsayma dayal alterna
tifleri ele almak kesinlikle zaman boa harcamak anlamna gel
mez, yine de tarihilerin gznde ana sorun, demiryollarnn on
dokuzuncu yzylda nasl yaygnlam olabileceini deil, ni
in ina edildiini aratrmaktr.

170

T iirih z e rin e

Burada, bir kere daha, eo-klasik iktisadn bilinli so y u tla

malar, genellem eleri ve kstlamalarnn kendi trnde bir ikti
sadi tarihin yararn snrladm grrz. Szgelim i, bu er e
vede youn bir ekilde tartlm olan klelik problem ini ele
aln. O n dokuzuncu yzyldaki A B D 'd e klelerin satlmasnn
imalat yapm ak kad ar iyi. stelik daha iyi bir yatrm olduu, k
lelik sisteminin 1860da iyice yerletii ve eko no m ik n e d e n le r
den dolay ksa srede ortadan kalkm ayaca, klelere dayal ta
rmn serbest tarmla karlatrldnda verim siz kalm ad ve
kleliin sanayi sistemiyle badam az olmad eitli defalar
ileri srlmtr. Ben bu nerm elerle ilgili hararetli tartm ala
ra girecek deilim, ancak bu grn y an da lan haklysa,2 o n
larn argm anlar on dokuzuncu yzyln tiim kle ekonom ileri
iin geerlilik tayorsa ve bu erevedeki bir m aliyet-kazan
analizi kle e k onom ilerinin zm lenm esinde yeterliyse, o z a
man kleliin ortadan kalkm asnn nedenlerinin tam am yla ikti
sadi tarihin dnda aranm as gerekliini dn yo rum . Fakat,
durum byle olsayd bile, kleliin 011 dokuzuncu y z y lda B a
t dnyasnn h e r y e rin d e silinmesinin nedenlerini yine de a k
lamak zorunda kalrdk. Dahas, kleliin A B D 'n in g n e y e y a
letlerinde olduu gibi ancak dtan gelen bir zorlam ayla k aldrl
dn va rsaydm zda bile, neden ona edeer bir fonksiyonel
karln ortaya km adm da aklam am z gerekirdi. A sln
da, pek ok yerde, szlem eli em ein kitlesel ithalat biiminde,
durumlar klelikten ok farkl olm ayanlar esas olarak Hintliler
ve inlilerdi. Ne var ki bu szlemeli e m ein kaderi de her y er
de ortadan k alkm ak ynndeydi. Peki ama, bu srete e k o n o
mik etkenlerin de bir etkisi yok m udur? Yine A B D 'y e dnersek,
kle e k onom isinin verimlilii ile ilerlemesinin kliomet ik kanl
larnn, A B D 'n in iktisadi tarihindeki o apak kuraldl, g
ney eyaletlerindeki blgesel kii bana (p er capita) gelirin di
er blgelerle ayn ekilde ve ayn lde ulusal ortalamay*
2) Hu goril:; R . F o g cl vc S . F .n u em an n ta ra ln d a n g e litirilm i tir: T im e on rlw

C ro s s (L o n d ra . 1974).

T a rih ile r v e k tis a t la r: II

171

yaklamadn aklayamadna tank oluruz. stelik bu du

rum, 1950den nce, Kuzeyin 1865'teki zaferinin sonradan or
taya kan etkileri eklinde nitelenip tamamen g z ard edilem e
yecek bir fenomendir.3 Ksacas, bugnk ekonomik analizin
gemie yanstlmas, tarihinin problemini iine alan geni
alana hibir k tutmayacaktr. Ama bu ekonomik analizin ba
ka bir tipinin -rnein, bireysel yatrmc ve giriimcilerin ras
yonel seimleri zerinde daha az duran bir analizin- de anlam
sz olacan varsaymann da gerei yoktur.
Bu noktada tekrar, iktisadi tarihi gemie dnk bir ekono
metriye dntren kliometri sorununa gelm i oluyoruz. Tarihin
herhangi bir ksmna uyan istatistiki. matematiksel ve dier
aralarn nicel rakamlara dntrlmesi ve uygulanmasn red
detmek sama olacaktr. Saymasn bilmeyen, tarih de yazamaz.
On sekizinci yzyl Gttingeninin ss olan August Ludwig
von Schlzer daha o zamanlar u saptamay yapmt: statistik
statik tarihtir, taril ise hareketli istatistiktir. Szn ksas, kliometrislerin tarihteki llere dikkat ekici katklarn, Robert
Fogel sz konusu olduunda da kaynaklarn ve matematiksel
tekniklerin aranmasnda -ve kullanlmasnda- etkileyici bir yara
tclk ve zgnlk sergilemelerini sevinle karlamak gerekir.
Yine de kliometristlerin zgl karakteristikleri bu deil, iktisadi
kuramdaki, arlkla da neo-klasik iktisat kuramndaki nerme
leri test etmektir.
Kliometristlerin katklar gerekten deerlidir, ancak im
diye kadar arlkla pedagojik bir boyutta kalmtr. Kukusuz,
Mokyrnin iaret ellii gibi, 'yeni yntemlerin snrl oluu on
lar dar bir problemler alanna sktrmtr.4 Kliometri. ger
eklen de, asl olarak on sekizinci yzyldan beri, iktisadi tari
hin belirli sorunlarna eitli yantlar nermi ya da verilen
3 ) M . L v y -L e b o y e r. " L a N e w E c o n o m ic H is to r y ' . A nnates: E conom ies. S o

cieties. C ivilisations 2 4 (1 9 6 9 ), s. 1062.

4) Joel M o k y r. " T h e In d u strial R e v o lu tio n a n d the N e w E c o n o m ic H isto ry ", dcr:
Joel M o k y r. The E conom ics o] the industrial R evolution. (L o n d ra . 1985). s. 2.

17 2

T a rih zerin e

yantlarn gzden geirilmesini salamtr. D em ek ki klioetriin balca ilevinin eletirel olduu sylenebilir. G eleneksel
iktisadi tarihilerin iktisadi kuram dan alnm nerm elerinin g e
nellikle kark ve yetersiz form lasyonlardan ibaret o ld u un u
gzleyen kliometristier. bu nerm eleri iyice belirginletirm eyi,
kesin ve anlaml biim de formle edilebildikleri kadaryla d a istatistiki kantlarla test etm eye gayret gstermilerdir. n e rm e le
ri belirginletirm e abalar hibir z am a n gereksiz deildir. Z a
ten, ekonom i literatrnn nemli bir ksm anlalan hl bu
tr aydnlatm a abalarndan olum aktadr. Test etm e giriim le
ri ise, genel kabul gren tarihsel aklam alarn yanl o ld u un u
geni apta ve eletirel olm adan kantlayabildii lde vgy
hak eder. Tarihsel aklam alar bazen basit bir saym a ilemiyle,
ku ram a ylesine bir g n d e rm e yaparak da rtlebilir. Buna
karlk, istatistik kukusuz herhangi bir argm an tam olarak
yerli yerine o turtm akta yetersiz kalabilir. Dolaysyla, "Y eni k
tisadi Tarih, W a le rlo o dan sonraki [B ritanya'nn] y aam sta n
d a rtla rn n seyri (yani, k a y d a d e e r l d e y k s e lm e y e
balamas] konusun da konsenss gibi bir eye ulam ken ", tm
nfusu kapsayan gvenilir p e r capita rakam larna sahip o ld u
um birka tketim m a ln d a (ay, eker, tln) 1 8 4 0 'larm o rta
larndan nce hibir arta rastlanmaz.-*' Ne olursa olsun, kliometri. tarihileri ak biim de d nm eye ve ne idii belirsiz
bir tarayc d u ru m u n a d m e m e y e zorlad lde, kendisinin
zorunlu ve deerli fonksiyonlarn yerine getiriyor demektir.
Ben. dier tarihilerden farkl olarak, ka -olgusal d u
rum lar diye bilinen hayali ya da kurgusal tarih yolculuklarn
da yine ayn nedenlerle m e m n u n lu k la karlam aya hazrm .
T m tarih, rtk ya da ak kar-olgusal durum larla doludur.
Kar-olgusal duru m larn kapsam , P a s c a lm K le o p a tra 'n n

5) A .g.v., s. 3 9 -4 0 . B u k o n u u u d a h a e tra flc a ta rtld b ir y e r iyi b k z . "E d il o r s In tro d u ctio n : T h e N ew E c o n o m ic H isto ry an d the In d u strial R e v o lu tio n " ,
d er: .1. M o k y r. The B ritish Industrial R evolution: An E conom ic P erspective
(B o u ld e r. S an F ra n c isc o ve O x fo rd . 1993), s. 1 1 8-130. z e llik le 1 2 6-128.

T a rih ile r v e k tis a t la r: II

173

burnu stne yorumu gibi alternatif sonularla ilgili speklas

yonlardan, daha spesifik olmu olabilirdilcre kadar geni bir
yelpazededir: Leni 1 9 !7 de Zrihte kamasayd ne olurdu?
Neville Chamberlain, bir kar darbe planlayan Alman general
lerin kendisini kkrttklar gibi 19 3 8 de Hitlerin isteklerine
kar direseydi ne olurdu? Bu seeneklerin pek ounun ger
ek alternatifler olduklar, yani B eylemi yerine A eylemini ter
cih etmenin belli bir adan olaylarn ynn deitirmi ola
ca savunulabilir. Bu tr "gerek kar-olgusal durumlarla il
gili bir tartmann koullarn. Jo Elster kliometriyle balan
tl olarak deerlendirmitir.6 Tuhaftr ki, geleneksel iktisadi
tarih b speklasyon biimlerine eski politik tarihten daha az
dkndr. Gerek geleneksel iktisadi tarih gerekse iktisat, asl
olarak, bu tipte bir deikenlikten hemen etkilenmesi mmkn
olmayan fenomenlerle ilgilenmektedirler. Bunlarn ikisi de di
siplinleri genelletirirler.
Dolaysyla, kliometride kar-olgusal durumlarn ilevi,
gemie bakp deiik ihtimalleri saptamak deildir: yine de bu
alann uygulayclarnn hepsinin bu noktada kafalarnn ak
olup olmadndan emin deilim. Ciddi bir tarihinin imdiye
kadar girimi olduu en iddial toptan kar-olgusallatrma g i
riimi7 diye nitelenmi olan Robert F ogelin R ailroads a n d
American Econom ic G row th& (Demiryollar ve Amerikann
Ekonomik Bymesi) adl almasnda, Amerikadaki demir
yollar ina edilm i olduu halde FogeTin bir ekilde onlarn in
a edilmemi olabilecei varsaymyla hareket etmediini gr
rz. Fogelin asl amac, bir senaryo kurgulayp, ekonominin
ihtiyalarnn o zamanlar mevcut olan baka yollarla -rnein,
kanallarla- nasl karlanabileceini hesaplayarak. Amerikann

ft) Jon Elsier. Logic atui Society. Contradictions and Possible Worlds (Chic

hester ve New York. 1978), s. 75-221.

7) /t.g.y.. s. 204.
8) Robert Fogel. Railroads and American Economic Growth (Baltimore.
1964).

174

T a rih z e rin e

e k o n o m ik b y m esind e dem iryollarnn katksnn hi de a zm san am a y a c ak l de olduunu bildiren ' g e m i a k la m a la r

n rtmekti. Bir kere daha, bu ilemin asl deeri eitim
amaldr. G eleneksel bir kar-olgusal rnee d nersek, d ny a
tarihinin K le o p a tra nn burnunun biraz daha kk olm as h a
linde ta m a m e n farkl bir ynde seyredeceini m antksal olarak,
m etodolojik adan ve kantlara dayanarak k antlam a g iriim le
rini nasl deerlendirebiliriz? (K le o p a tra nn b urnunun g e r e k
ten olduka uzun olduu aktr.) Ayn ekilde, serbest ticaretin
on d okuzuncu yzyln d n y a e konom isi asndan iyi (ya da
kt) olduu nerm esin i nasl yorum layabiliriz? T arihiler, k o
nular kendilerini her zam an bu yne kanalize eden iktisatla
ra kyasla bu tr sorunlarla daha az uram aktadrlar.
te ya n d a n , k liom etrinin snrlam alar ardr. N obel
d ll bir yazarn salt n iceliksel bir iktisadi tarih h a k k n d a
ifade ettii ("G e m ie u z a n d k a y a a m n e k o n o m ik b o y u tla
rnn d i e r y nlere kyasla b u gn k h alinden daha az fa rk lla
m o ld u un u g rm e k z o ru n d a y z 9 ) son derece genel n ite lik
teki ekin cesin i bir ken ara brak sak bile bu d u ru m u d e i tir e
nleyiz. K liom etrinin snrlam alar drt ynldr. Birincisi,
z n de tarih se l-o lm a y a n bir kuram g e m ie yanstt l de,
tarihsel ge lim e n in daha g eni kapsam l p ro b lem le riy le ilinti
si belirsiz ya d a m arjinal kalm aktadr. ktisadi tarihiler, hatla
kliom etriyle ilgilenenleri bile, "iktisatlarn S anayi D ev rim i
gibi b y k olaylar a klay a n m o d e lle r k u rm ad a k i ye te n e ksiz liklei n d e n 10 ikayet ederler. Bu n ed enle birok iktisadi ta
rihi k liom etri v a g o n u n a atlam a y a yaam am ak tadr. P iy a s a
sistem le rin de e k o n o m iy i bir ok un ardndan hzla yeni bir
d e n g e y e o tu rtm a eilim i b u lu n d u u n u bilm ekle birlikte, ta r ih
iler tm zam anlarn d e n g e d e o lm a y a n e k o n o m ile rle u r a a
rak geirirler. N e v a r ki iktisadi kuram d ik katinin o u n u bu

9 ) I lic k s. Theory o f E conom ic H istory, s. I.

10) M o k y r. The E conom ies o f the huhtstrto i R evolution, s. 7.

T a rih ile r v c k tis a t la r: II

175

tr ekonomilere younlatrmamtr. Eer denge analizini

gemie uygulayacak olursak, tarihilerin byk sorunlarn
kantlanm sayma gibi bir tehlikeyle yz yze geliriz.
kincisi, ekonomik gerekliin bu tr bir kurama uygulana
bilecek bir ynnn seilmesi, resmin yanl gsterilmesine yol
aabilir. Rasyonel seim yapma kuramna gre baktmzda, pa
ra yatrmann ince bir yolu olarak Ely Cathedral binasnn m
yoksa Kings College Chapel'i mi daha uygun olduunu hesap
layanlayz, nk buradaki ama dnyevi sermayenin getirecei
maddi kazan deildir. Bu durumda btn yapabileceimiz (ku
kusuz bu da nemlidir), toplumsal kaynaklarn bu ekilde kulla
nlmasnn maksat d olan yan etkilerini hesaplamaktr (bunu
anakroisik biimde toplumsal kaynaklarn yanl ynde kulla
nlmas olarak nitelemekten saknalm). Keynes, bunlarn i ola
na yaratan kamu hizmetlerinin bir biimi olarak ele alnabilece
ini, Robert S. Lopez de bir ehrin katedrali ne kadar bykse ti
caretinin ayn lde kk olduunu ileri srmt. Belki do
rudur. Ama katedral yapmnn ekonomik etkilerinin eldeki ku
ram nda analiz edilmesi gerektii kesindir. Yine de, katedral
yapmyla dorudan ilintili olan kliometri, bir tr ebedi refah eko
nomisi erevesinde, diyelim ba yapan bir kiinin kurtuluu
nun katedraller yaplmasna katkda bulunarak m yoksa hal se
terleri veya baka dinsel faaliyetler dzenleyerek mi (doal ola
rak bunlarn da ekonomik maliyetleri ve faydalar vardr) daha iyi
salandn hesaplamak zorundadr. Bizim iimizde ok az kii
bylesi bir incelemeye yksek puan verecektir. Oysa on drdn
c yzylda, bir insann ruhunun iyilii iin servetini bir manast
ra brakma seenei, pek ok tccarn gznde mirasm oullar
na brakmak kadar iyi bir rasyonel tercih olarak grnecektir.
Bylesi glklerle daha yakn zamanlardaki problemlerde
de karlalr. On dokuzuncu yzyl eitimindeki toplumsal ya
trmlarla ilgili incelemelerde, bu yatrmn toplumsal ve birey
sel karlnn znde ekonomik bir nitelik tad; bu yatr
mn. kaynaklar genel ilkretime ayrma kararnn ekonominin

176

T aril z e rin e

bym esine yardmc olaca dnlerek alnd n g r lm e k

tedir. Bu tr kliom ctrik hesaplam alarn (bkz. aadaki b l m
ler) altnda yatan ve genellikle keyfi olan varsaym lar imdilik
bir kenara brakalm. Genel ilkretimi kurum sallatrm ak,
onun yznden vazgeilen ek on om ik maliyetler ve alternatifler
le kyaslandnda, toplumsal kaynaklarn kesinlikle etkili bir
kullanm yd ve genel ilkretimi kurum sallatrm ann gerek b i
reyler gerekse toplum asndan kesin ve byk eko n o m ik e tki
leri olmutu. Doal olarak bu etkiler kliomelrik adan analiz
edilebilir ve edilmelidir. Fakat tarihiler, on d okuzun cu yzyln
biiyk ksm nda A v ru p a 'd a , genel ilkretimin -onu d e stek le
yen yetkililer ile kurum lanr gzndeki- asl am acnn, diyelim
teknik eitim den farkl bir ekilde e konom ik o lm adm sa v u n
makta tam am en birlemi durum dadrlar. Genel ilkretimin
asl amac ilk planda ideolojik ve politikli: Asl ama, yo k su lla
ra dini, ahlk ve itaati alam ak, onlara mevcut toplum u sev e
rek kabullenmeyi retm ek, ocuklarn da ayn ekilde yetitir
melerini salam ak ve A uvergnat kyllerini iyi cum huriyeti
Fransziar, Calabria kyllerini de iyi cum huriyeti talyalar
haline getirmekti. Bu am alara etkin biimde ulalp u lalam a
d, ya da bunlara ulam ay salayacak daha iyi alternatif y n
temlerin olup olm ad, kuramsal olarak herhalde kliomelrik
tekniklerle aratrlabilirdi. Ne var ki. ilkretimin bu a n la m d a
ki toplumsal maliyetleri, eko nom id e daha yksek verimlilie
ulamay isleyen yatrmlarla ayn keleye konulam az. Bu tr
yatrmlar daha ok. diyelim kurulm a aam asndaki ordularn
toplumsal m aliyetlerine benzemektedir. Dahas, bu tr ta h m in
lerde ilkretime yaplan (gerek ya da farazi) harc a m a lar eili
min o zam anlar bile eko no m ik verimlilik asndan d e e rle n d i
rilen deiik ksm larna (rnein, teknik eitime) yaplan h ar
cam alarla birletirildii srece, toplum sal kaynaklarn olduka
farkl kullanmlarnn biraraya getirildii ortadadr. Ksacas, bu
alanlardaki kliometrik alm alar srekli olarak tarihsel g e r e k
lie aykr d m e riskiyle yz yze gelmektedir.

T a rih ile r v c k tis a t la r. 11

177

Kliometrinin nc zayfl, ister istemez, hem gerek

verilere -ki bunlar genellikle para para ve g venilm ez nitelik
tedir- hem de b yk lde uydurulm u ya da varsaym lara d a
yal verilere g v en m ek zorunda olmasdr. ktisatlarn g n
mzdeki kayt d ya da "k a ra ekono m in in boyutlarn tahmin
etmeleri gerektii zam an ok iyi bildikleri gibi, pek ok adan
iyi donanml olan am zda bile yeterli bilgi eksiklii ekil
mektedir. Tarihilerin niceliksel verileri ortaya karrken ya da
mevcut verileri, onlar derleyenlerin dnm edikleri am alarla
kullanrken sergiledikleri byk yaratcln bile snrlar var
dr. D olaysyla tarihin byk bir ksm, niceliksel adan, hl
karanlktadr ve tahm ine dayanmaktadr.
Bu yzden kliom etrinin nemli bir ksm da, sou u n ve si
sin gizledii usuz bucaksz topraklardaki m anzarann gr leb i
lir yerlerinin ekline bakp az ok bilgili tahm in ler y aparak ha
vadan haritas karlm, bilinm eyen bir blgede d ev reye gir
mektedir. Kliometri, geleneksel bir tarih eilim inden farkl o la
rak, genel izlenim lerle hareket edem eyecei, belli snrlar ieri
sinde kesin lleri temel almas gereklii iin, verilerin o lm a
d yerde onlar kendisi yaratmak zorundadr. stelik bu veri
lerin bir ksm, kar-olgusal veriler gibi, gereklikte hi va ro l
mam olabilir. Kliometrisllerin ihtiya duyduklar bilgi, farazi
olmad du rum larda bile, kuramsal bir m odelden kan iliki
lerden (yani, hem o m odel hakkdaki hem de yetersiz veriler
hakkndaki az ok karm ak bir akl yrtm e ve varsaym lar zin
cirinden) yararlanarak, gzetilen am ala ilintili olabilecek olgu
larla didik didik edilmekledir.
T arihilerin bak asna gre, bu varsay m lar gereki o l
mak zorundadr, y ok sa bir ie yaramazlar. adam larnn, verile
ri kurgulam ak iin kusursuz ngrler y apm ak gereklii va rsa
ymn kullanacak olursak, bu varsaymn a m pirik geerlilii so
rununun can alc bir nem tadn grrz. Varsaym lar (is
ter modelle, isterse verilerle ilgili olsunlar) de itirm ek, gerek
verilerde gerekse yantlarda kayda deer bir fark yaratabilir.

178

T a rih zerin e

rnein, pek ok iktisadi tarihinin yapt gibi, B ritany aya z

g sanayi d e v rim i kavram n. Britanya ekonom isinin 1760 ile
1820 arasndaki toplam bym esinin snrl boyutlarda kald,
baka bir syleyile, bu d ne m d e kkl deiikliklere urayan
sanayilerin lkenin daha yava biim de deien, geleneksel ka
lplarla organize edilmi ek on om ik faaliyetlerinin okluuyla
daha geri planda kald g erekesine dayanarak reddettiimizi
fazedin. Daha nce iaret etmi olduum uz gibi, bu koullarda,
b ir btn o la ra k e ko no m id e ani deiiklikler gerekletirm ek
m atematiksel adan olanaksz bir d u r u m d u r.11 (Bu noktada il
gin bir soru g n de m e geliyor: E er G S M H n iine h e m p a
zarda m badeleye sokulan mallar ile hizmetleri, hem d e aile
iinde kadnlarn ve ocuklarn yaptklar iler gibi, creti d e n
m eyen ve kaytlara g em ey en m uazzam byklkteki m allar ve
hizmetlerin retimini de dahil edecek olursak, ayn d ne m d e ne
kadar ciddi bir bym e gsterebiliriz?) Ksacas, toplam b y
m e oranlarn K uznets g eleneine gre lm ek, yararl ynleri
olsa da. herhalde Sanayi D e v rim ii anlam aya alm akta en iyi
strateji deildir. 12 Yine, d em iryolu yapm nn dolayl e k o n o
mik etkileriyle ilgili farkl varsaymlarda bulunarak (ve buna u y
g u n r a k a m la r s ra la y a ra k ) d e m iry o lla rn n bir lkenin
G S M H 's n a o k az ya da nem li lde katkda bulunduu ile
ri siirlebilmitir.
Bu ilem lerin, klio m etrin in zayflklarnn sonu ncusu nu
oluturan bak a bir eksik lii d a ha vardr. Kliomet i, m odelden
verilere -ki veriler de b a m sz b iim de bu lu nm a z lar- g iderken
bir e m b e r iinde d n p d u rm a riskine g irm ektedir. K ukusuz
kliom etri, kendi kuram nn dna k a m a y a ca gibi (bu. tarih
sel olm ay an bir yaklam olur), zel m odelinin dn a da k a
m a z ve bu m odel aklayc olm azsa abalar b o a g itm i olur.
E lbette biz, baz tarihilerin y a p m a y a altklar gibi, on

I I ) M o k y r, The B ritish Industrial R evolution, s. I t .

12) M o k y r, The E conom ics o f the Industrial R evolution, s. 6.

T a rih ile r v e k tis a t la r: II

179

dokuzuncu yzyln sonunda. Britanyal giriimcilerin i dav

ranlarnn, o koullarda ileri bir rasyonellik dzeyinde oldu
unun gsterilebileceini temel alarak Britanya ekonomisinde
hibir eyin yanl gitmediini kanllayamayz. Bizim bu ara
larla kantlayabileceimiz ey olsa olsa. Britanyann grece
ekonomik bir gerilem e iinde olduu, baka bir syleyile,
Britanyal giriimcilerin para kazanmay beceremedikleri ek
lindeki bir aklamann dayanaksz olabileceidir. zetle, kliornetri, baka aralarla retilen tarihi eletirebilir ve onda de
iiklikler yapabilir, ama kendisine zg yantlar ortaya koya
maz. Kliometrinin tarihin inek pazarndaki ilevi, kz yetiti
ren iftiden ziyade, arlklar ve lleri kontrol eden mfet
tiin rolne benzemekledir.
yleyse, tarihiler iktisadi tarihten nasl yararlanabilirler?
Nasl moda tasarmclar Fas seyahatine kp Berberi giysileri
ne bakmaktan ilham alyorlarsa, tarihiler de iktisadi tarihten
doal bir biimde yararl fikirler retmek iin faydalanabilirler.
Tanmlamas olduka zor olan bu trdeki keifler grmezlikten
gelinebilecek bir etki deildir, nk, doa bilimlerinden bildi
imiz gibi, alan dndan sarsc analojiler ve veriler almak mt
hi derecede verimli olabilir. rnein, ilkel toplumlardaki nfus
dalmn niin kinetik gazlar kuramna gre analiz etmeyelim?
Byle bir analiz pekl ilgin sonular ortaya karabilir. Ku
kusuz iktisadi kuram, uygun grndke ve uygun grld
zamanlarda eklektik biimde de kullanabiliriz. Ne var ki bu,
problemi zm eye yetmeyecektir.
Eer kuram, tarihilerin gznde sadece marjinal bir deer
tamyorsa (ve toplumsal pratikte de), onu toplumsal gerekli
e yaklatran biimlerde ifade edilmek zorundadr. Kuram,
kendi modellerinin iinde bile, kendisini yaamn eklinin yam
ru yumru olmasndan ayr tutamaz. Burada hemen tarm rnei
akla gelmektedir. Ekonomik byme savunucularm durmadan
ansa bile, tarmdaki yapnn ve retken organizasyonun bir
biiminin, politikann gerekli grd zaman lei iinde,

T a rih zerine

180

ekonomik bakmdan daha retken olduunun gsterilebilecei

zamanlarda bile baka bir biimle deitirilemeyeceini biliyo
ruz. Ekonomik gelim e dnyas, kendi sanayileme ve ehirle
melerini olduka verimli bir tarmla desteklemeyi baarm olan
lkeler ile bunu baaramam olan lkelere blnmtr. Baa
r ya da baarszln ekonomik etkileri muazzam boyutlarda
dr: Genel olarak, tarmsal nfus oran en yksek olan lkeler
kendilerini, ya da her koulda says hzla artan tarm-d n
fuslarn beslemekte glk eken lkeler olurken, dnyann yi
yecek fazlalar da yine genelde birka ileri lkedeki grece k
k bir nfustan gelmektedir. Gelgelelim, standart metinlerdeki
tartmalar (akla hemen Samuelson geliyor) bu probleme hibir
ekilde k tutamamaktadr. rnein Paul Bairoch yle demi
tir: Tarmsal retkenlik yapsal faktrlere, sanayideki retken
lie kyasla ok daha fazla baldr. Bunun iin tarihsel farkl
lklar... anlayamamak ok daha ciddi bir durumdur. 13 Burada
ki gerek problem, hibir zaman iin tarmsal devrinTe (isler
yeil ister baka trl adlandrlsn) geiel bir reete yazmak ol
mamtr ve bu durum bgn de ayn zelliini korumaktadr.
Baar genellikle. MilwardTn iaret ettii gibi, blge tarmnn
zel koullarna uyarlanan reformlarla gelmitir.14
Baka bir deyile, on dokuzuncu yzyldaki Alman tarm
nn, eer herkes, topraklarn yzde 36'sndan azmin kyllerin
arazisi olduu Mecklenburg modelini, ya da topraklarn yzde
9 3 "ten fazlasnn kyllerin elinde olduu Bavyera modelini iz
lemi olsayd daha iyi bir noktada olacan ileri srmenin hi
bir yarar yoktur. (Fakat yine de. bir modelin dierinden daha
etkili olduu sonucuna varabiliriz.) Dolaysyla yaplacak olan

13) P au l B a iro c h .

The Economic Development o f the Third World since 1900

(L o n d ra , 1973), s. 1 % .
14) A lan M ilw a rd . " S tra te g ic s lo r-D e v e lo p m e n t in A g ric u ltu re : T h e N in eie-

The Search for Wealth

and Stability: Essays in Economic and Social History Presented to M.W. Flinn

e m h -C e n tu ry E u ro p e a n E x p e rie n c e " , d e r: T .C . S m o u l.
(L o n d ra . 1979).

T arih iler v e k tis a t la r: II

181

analizlerin k noktas, bu iki modeli birarada dnmek ve bi

rini dierine dntrmenin glklerini dikkate almak olmal
dr. Bu noktada nedensel bir aklama bulmak iin a posteriori
bir analize de dnemeyiz.
Gerek udur ki, olduka uzun erimli dnldnde bile,
ekonomik tercihlerin kapsam kurumsal ve tarihsel kstlamalar
nedeniyle ciddi biimde daralabilir. Temel olarak belli miktarda
bir artk reterek kendilerini geindiren aile birimlerinden m ey
dana gelen geleneksel kylln kaldrlmasnn tarmsal dev
rimi gerekletirmenin en iyi yol olduunu kabul ettiimizi ve
-tartma yaratmann hatrna- bunun yerine, cretli ii alt
ran byk ticari malikneler ya da iftliklerin geirilebileceini
dnn. Byle bir durumun yaand rnekler vardr.15 Yine
de ben, akll ticari giriimcilerin, bu program etkin biimde uy
gulamaya alp, youn kyl nfustan kurtulacak gle olma
dklar iin bunu baaramadklar, sonuta, toplumsal gereklik
ler nedeniyle, kendileri asndan en iyi yol olmadn bildikle
ri halde yar-leodal yntemler benimsedikleri en az bir Latin
Amerika blgesini aklma getirebiliyorum. M arsn ngrleri
ne ramen, zalim yirminci yzyldan nce olduka youn kyl
nfuslarnn yerlerinden edilmeleri ve mlkszlemelerinin hz
la yaand rneklere ok ender rastland iin, bu tr kstla
malarn tarihsel gc kmsenmemelidir. Gerek tarmsal dei
iklikleri gerekse genel olarak ekonomik bymeyi analiz eder
ken, ekonomik-olmayan faktrlerle ekonomik faktrler birbirin
den (hele ksa vadede ise kesinlikle) ayrlamaz. Bu faktrleri
birbirinden ayrmak, ekonominin tarihsel, yani dinamik analizi
ni yapmaktan vazgemek anlamna gelecektir.
Maurice Dobb'u yllar nce syledii gibi:
Ekonomik gelimeyle ilgili belli bal sorularn... gerekili
in genellemelere acmaszca feda edildii geleneksel (ipteki
S) H kz. E .J. H o b s b a w m , C a p ita lis m e e t a g ric u ltu re : les r I'orm aicrs Eeo.ssais au X V IIIc s ic c le . A nnates: E conom ies, S o cieties. C ivilisations 3 3 (M a y w -H aziran 197 8 ). s. 5 8 0 -6 0 1 .

182

T a rih /.cn n c

e k o n o m i k a n a l i z i n s n r l a r n n d n a k l m a d k a v e b i r e i li m
o l a r a k 'e k o n o m i k f a k t r l e r v e " T o p lu m s a l f a k t r l e r " d i y e a d
la n d r l a n e y l e r a r a s n d a v a r o l a n s n r k a l d r l m a d k a y a n tl a n a m a y a c a s o n d e r e c e a k g r n m e k t e d i r . 16

Ekonomik-olmayan fak tleri dikkate alnann keskin

bir kuramsal analizle ya da -sorular ile verilerin bunu uygn
hale getirdii rneklerde- ekonoetrik testle badamadn
sylem ek niyetinde deilim . Kuramsal analiz, kibar bir lm
ilann hak eden Alman tarihsici iktisatlar yutan ampirist
batakla srklenmek zorunda deildir. Ancak kuramsal
modellere ihtiya duyduumuza ve bu modellerin soyut ve
basitletirilmi olmalar gerektiine gre, bunlarn en azn
dan tarihsel adan belirlenmi ereveler iinde kalmalar
gerekmektedir.
Tarihiler im diye kadar genellikle yalnzca iki kuramsal
evreden yardm almlardr. Bunlardan birincisi, ekonomik
dnmlerin izledii tarihsel srele ilgilenen ve bu sreci
en azndan ksmen sistem ii gren kuramclarn yardmlar
dr. Biz deiimi salayan gleri ister ekonomik, ister sosyo
lojik. isterse politik nitelikli sayalm (bu ayrn tabii ki keyfi
grlebilir), en iyi yorum, Marx ve Sehumpeter'i yaptklar
gibi, bunlarn sistemin gelim esinin rn, dolaysyla siste
min gelecekteki gelim esiyle ilgili okluklardr. J.R. Hicks'in
farknda olduu gibi (benim tarih kuramm... MarxTn kur
maya alt trdeki kurama bir hayli yakn olacaktr) ik
tisadi tarih kuramna dier yaklamlarda da benzer sorular
yneltilebilm ekledir.17 Tarihilerin susuzluklarn en azndan
ksmen giderdikleri baka bir pnar da, kendi amalar iin so
mut gerekliklere uyarlanm modellere ihtiya duyan iktisat
lardr. Bu noktada, kuram ile somut gereklikler arasnda

16) Maurice Dohb. Studies in the Development of Capitalism (Londra, 10461.

s. 32.
17) Hicks. Theory o f Economic History, s. 2.

T arih iler v c k tisatlar: II

183

Item tarihilerin, hem de en azndan baz iktisatlarn iyi bil

dii bir zeminde ba kurduu iin nc Dnyada yaanan
deneyim can alc bir rol oynamaktadr.
Tarihilerin, byme kuramyla ilgili iki ana eilimden
birisi olan ve iktisatlarn ouna cazip gelen Harrod-Domar
modeliyle gelitirilmi dncelerden fazla yararlanamamalar
bence kayda deer bir noktadr. Tarihiler; neo-klasisizmi ap
bir politik iktisada ve zel durumlara uygulanabilecek kuramlar
formle etmeye uraan Marx'a bavururken, ayrca k nokta
lar olarak btnlememi ekonomiyi alan modellerde (rnein,
Arthur Lew isin 1950lerde ana hatlarn belirledii dalist mo
deli ya da Hia Myint'in nc Dnya ticaretini anlamaya yne
lik gayretleri gibi), kendilerini ok daha bildik ve gzel diyarlar
da hissetmektedirler. Sanayi dnemi ncesi Avrupa ticareti konu
sunda alan tarihiler gibi Hla Myint de, ticarette "karlatr
mal maliyet modelinin, iki-sektrl ilemlerde Adam Sm ilhin
eski "artk delii modelinden ya da ticarette "verimlilik kuram
denilen modelden ok daha fazla geerli olduu sonucuna var
mtr.18 Bu yaklam, kuramsal olarak evrensel bir pazara veya
kapitalist ekonomiye dayal modellerin gereklie uymayacak
kadar yabanc olduu lkelerde kalknma politikalarna gereki
bir temel sunmak amacyla tasarlanmtr. Samuelson bu yakla
mn izini, bu konuya sadece tek bir dipnot ayrsa bile, doru bi
imde Marxa ve Ricardoya kadar srecektir. Bu eilimdeki kal
knma iktisatlar ile tarihiler ayn dili konuurlar.
Ne kadar kaba olsa da bu tr modellerin dikkat ekici olan
yan, saf olarak kapitalist bir kalba ya da piyasa ablonuna uy
mayan bir toplumsal gereklii basitletirmeye almalardr.
Ayrca bu tr modeller birleik ekonomiler modelleridir ve ta
rihilerin ilgisini de zaten bu yzden ekerler. Bu modeller, hep
sinin kendi kurallar olan iki ya da daha fazla saydaki oyunun
18) Hla Myint. Ven for Surplus, der: John Eatwcll. Murray Milgate vc Pe
ter Newman. The New Palgrave: A Dictionary o f Economics (Londra, 1987).
Cilt 4. s. 802-804.

184

T a rih zerin e

karlkl ilikisi hakkndadr ve kukusuz hepsi birlikte, genel

kurallar olan tek bir byk oyun gibi dnlebilir. Baz m o
deller asl olarak yan yana oynanan oyunlar arasnda ilikiler g e
litirmiken. Witold K u la n Marksist T heorie econonic/ne dit
system e fe o d a l' i 19 (Feodal Sistemin ktisadi K uram ) gibi baz
modellerde de, iletmelerin ikisinin de kurallaryla oynayarak
iki sektrde ezamanl olarak faaliyet gsterdikleri, nk bunu
yapabilecek gte ya da m ecbur olduklar varsaylmaktadr. K u
la, bu modeli, P o lo n y a daki byk feodal m alikanelerin d in a m i
ini analiz etmek am acyla kullanr, ancak ayn m odel, p r e c a
pitalist toplumlarn ounda pazara srlebilir arln byk
ksm belki de kyllerden geldii iin burada da ie y a ra ya c ak
tr. Hakikaten, kyller konusunda uzm an olan kiiler arasnda,
kyl ekonomisinin pazar d ynleri ile meta reten ynleri
arasndaki iliki konusunda hararetli bir tartma yaplmaktadr.
Tarihiler bu tr durumlar iyi bilirler, nk sosyo-ekononik bir formasyondan bir bakasna (diyelim, feodal toplumdan
kapitalist topluma) gei bir aamada byle bir karm yanst
yor olmaldr. [Eski S S C B de kom nizm in big b an gi andrr
casna kapitalizme dnm esi hakknda yazan iktisat gurularn
bu durum u fark edem em eleri, dnyadaki lkelerin o k byk
bir ksmn gereksiz bir toplumsal felaketin iine srklemitir.]
Bizim, bir bileimi oluturan paralarn zgllklerini birletire
rek. am a hem gerekilii feda etm ek hem de m odern iktisadi
tarihin genel problemini (eski ekonom inin bir deiim geirip,
011 dokuzuncu ve yirminci yzyllarn srekli, yksek byme
oranna sahip ekonom isine dnm esinin nasl aklanacan)
geitirmek pahasna, tek bir model kurm ak gibi bir seenei
miz var tabii. N itekim kliometristlerin yapm olduklar ey budur. b r yandan, iktisadi antropologlarn Kari P o la n y ide ya
da C h a y a n o v 'u n kyl e k o n o m i s i n d e n trettikleri trden-

19) W ilo ltl K ula. Theorie ecanom upte <iu sysme fe o d a l: patr m m odele de

T ceonom ie polonaise 16e-18e sieeles (P a ris ve L aley. 1970).

T a rih ile r ve k tisa t la r: II

185

toplumsal ve kurumsal bakmdan zgl ekonomik modelleri o

altabiliriz. Ne var ki. bu ilemin geerliliini ya da gereklilii
ni tartmazsak, tarihileri de herhalde ekonomik kalknma am
piyonlarn da ilgilendiren ey bence her zaman ve her yerde
rastlanan bileimdir. Kzlderililerde piyasa kavramnn deil, ti
caret kavramnn yerlemi olmas nedeniyle, Hudsons Bay
Conpanynin bir asr boyunca krklerini sabit fiyatlarla K zl
derililerden alm olmasnn kapitalizmin gelim esiyle bir ilgisi
olmad gibi, krklerin anlalan Londradaki neo-klasik pazar
da satlm olmasnn da kapitalizmin gelim esiyle bir ilgisi yok
tur; am a bu bileim in sonularnn vardr.-^ Dolaysyla bizim
buradaki amacmz bakmndan, bu tr bileimleri iki ekonomik
sistemin bir karm snfna sokmamzn da, tek bir sistemin
karmak bir versiyonu olarak snflandrmamzn da hibir ne
mi yoktur.
Tarihilere gre, bu analizler, tarihsel adan oluturduu
ya da oluturamad zgl koullardaki ekonomik dnmn
mekanizmasna k tuttuu lde anlamldr. Bu srecin iin
de doal olarak, kalknma iktisatlar dahil olmak zere ikti
satlarn ounu fazla ilgilendirmeyen, sanayi devriminden n
ceki uzun a da vardr. te yandan, tarihilerin gznde bile bu
trdeki bir birleik gelimenin zellikle anlaml olduu dnem,
yeryznde nceden varolan ekonomilerin hepsinin u ya da bu
ekilde, esas olarak blgesel bir nitelie sahip olan [ki bu da,
okumakta olduunuz ilk metnin yazlndan bu yana, Rus Devrininden sonraki on yllarda kapitalizme global apta bir eko
nomik alternatif kardn iddia eden sosyalist ekonomilerin
kyle dramatik biimde ortaya kan bir olgudur) kapitalist
ekonomi taralndan fethedildii, nfuz edildii, kazanld, de
itirildii, adapte edildii ve bir noktaya gelince zmlendii
yzyllar (tarihiler bu dnm noktasnn hangi tarihte balad
konusunda tartmaya devam etmektedirler) kapsamaktadr.
20) Abraham Roistein, Karl Polanyis Concept of Non-Markc Trade, Jour-

'M of Economic History 30 (1970). s. 123.

186

T a rih zerin e

G rnrdeki bu hom ojenlem e, sosyal bilimciler ile ideologla

rn gznde, tarihin lek aamal bir "m o d e rn le m e m odeli, e k o
nom ik kalknm ann ise bir 'b y m e modeli eklinde basitleti
rilmesini cazip hale getirmitir. Bunun cazibesine kar k o y a b i
lecek ok az tarihi vardr. Biz, dnyann herhangi bir yerin de
ki eko no m i bir yana, tm dnya ekonom isinin gelim esinin sa
d ece biiyme nin nkoullarnn bir toplantndan ibaret o lm a
dn ve bu yzden, farkl zam an lard a balayp, farkl hzlarda
koulm asna ram en biti noktasna yaklatka herkesin ayn
gzergh takip ettii Rostovcu maraton yarndaki atletler gibi
dalgalandm biliyoruz. D nya ekonom isinin gelimesi, sadece
"eko no m ik politikann d oru a n lalm asn la, yai -iktisatlar
arasnda gr birliinin olm ad ska grlen- z a m a n sz bir
"d o ru iktisadi ku ram n doru biim de uy gulanm asna d a b a
l deildir.
D em ek ki, iktisadi tarihin bile tek bir boyuta indirgenmesi,
kapitalist gelim e srecinin dorusal olm ayan ynlerini (ya da.
bu sre iindeki niteliksel farkllklar ile deien k o m b in asy o n
lar) gizlemektedir. Gelim enin kronolojisi, b y m ede deiik
ykseli oranlarnn yer ald bir eriye indirgenemez. G z le m
ciler, kapitalist gelimesinin kronolojisinde, ne kadar izlenimci
biim de olursa olsun, sistemin yeni aamalarn (baz alardan
ncellerinden farkl olan zellikleri ve bir m o d u s p e n in d i' ola
rak), ayrca bu sreteki sekler dnm noktalar olarak grlen
anlar ( I 8 4 8 den sonraki, 1873den sonraki |ve. imdi ak o ld u
u gibi, 1970'lerin balarndaki] yllar) fark edeceklerdir. Bu
uraklar iktisatlarn, politikaclarn ve iadamlarnn gznde
bile anlamldr, nk ordunun geleneksel zayflklarndan (bir
sonraki savatan ziyade, son savaa g re hazrlk y a p m a eili
m inden) onlar bile kurtulm ak istemektedirler.
Kapitalizmin hangi ynde ilerlediini k efetm ek isliyorsak,
kapitalist gelim eyle ilgili olarak. Rostovcu biim de a a m a la
r sralam ak yerine gerekten tarihsel bir analiz yapmalyz.
*) |L a t .| ile y i lar/.. (y.n.)

T a rih ile r v e k tisa t la r: II

187

Hangi yne gittiimizi bilmek isteyenler, farkl slplaryla k a

pitalizmin gelim esinde tarihsel bir yn bulun du un u gren
Marxlara ya d a Schum pctcrlere bavurm adan hibir ey re n e
mezler. adamlar arasnda bile olsa, sistemin geleceine kafa
yormaya ihtiyac olm ayan kim vardr ki?
T arihiler bylesi egzersizlere giriirken, kapitalizm in ta
rihsel dinam ii hakknda iktisatlar arasnda grlen modellere
bakarlar ve yalnzca (onlarn disiplinlerinin kenarnda, belki de
daha iyisi, srndakiler dnda) rasyonel seim k u ra m n a b a
l genellem elerle karlarlar. Ben tarihilerin, gerekli kura m la
rn u anda matem atiksel modellere indirgenem em esinden y a da
tam olarak niceliksel saylara evrilem em esinden rahatsz ol
duklarn sanm yorum . Bizim ihtiyalarmz lldr, beklen
tilerimiz u m utlarm zdan daha azdr ve denklem lere kafa yorma
zaman da tm ilintili deikenler ve onlarn m uhtem el ilikile
ri hakknda yaklak bile olsa bir fikir sahibi old u u m u z z a m a n
dr. u an iin, bu kuramlarn kendi istediimiz alanlarda o lm a
s, sam a ve isel tutarllktan yoksun o lm am as, kantlarla k a
baca test edilebilm esi ve gerekli olduu zam an la rda kuram n
kapsamn geniletm em izi salamas bizim a m zd an yeterlidir.
Kendi yetenekleri ve disiplinlerini sosyo -eko no m ik dn m le
ilgili sorunlara uygulayan iktisatlardan yardm alm ak bizi
mutlu edecektir. A slnda bir miktar yardm da alyoruz, a m a y e
terince deil. Belki de iktisat biliminin bugn tarihin m uhtem el
katklarndan -bu derslerin ilk verildii g nlere gre- daha y a
kndan farknda olm as, iktisatlarn kendi grlerini tarihsel
gelimeye yine uygulam aya balayabileceklerine bir iarettir.
ktisatlar bunu baardklar zam an, tarihiler onlarn bunu, kliometrinin bilerek kendini kstlayan deli g m le in den ziyade,
Marx, Sch u m p ete r ve John H ic k s in anlaylar d orultusunda
yapacaklarn umut etmelidirler.

9
PARTZANLIK

P o litik ve id e o lo jik n y a r g la r s o r u n u n u e le a la n b u n a k a le

Culture, science et developpement: Melanges en l'honneur de

Charles Moraze i in k a le m e a ln m re o r a d a y a y n la n m tr
( T o u lo u s e . 1 9 7 9 ), s. 2 6 7 -2 7 9 .

I
Sosyal bilim lerde nesnelliin ierii, hatta olanakld hak
knda bir hayli tartm a yaplm olm akla birlikte, bu bilim ler
deki (tarih dahil olm ak zere) partizanlk problem ine ok az
ilgi duyulm aktadr. Partizanlk szc, id det ya da ulus
gibi ilk bakta basit ve hom ojen grnen bir y zeyin altnda e
itli a nlam lar gizleyen szcklerden birisidir. D a h a ok da, bir
eyin tanm lanm asndan ok o naylanm adn veya vldn
gsteren bir terim olarak kullanlr. Birtakm eyler bu ak
a sy la fo rm e l b i im d e ta n m la n d z a m a n d a 1 y a p la n
tanmlar ou nluk la ya seici ya da n orm a tif o lm ay a eilimlidir.
I) rn e in , G . K la u s v e M . B ulr, P hilasaphiscles W iirterbueh (L e ip z ig ,
1964) i in d e k i P a lc ilic h k c it" m a k a le si.

190

T a rih zerin e

Aslnda, partizanlk teriminin yaygn kullanmlarnn, kabul e d i

lemez lde dar olandan yavan biimde genel olana kadar g e
ni bir yelpazeyi kapsayan ok eitli anla m la n gizlediini de
syleyebiliriz.
Partizanlk szc, en geni anlamyla, tamamen nesnel
ve deer yarglarndan arnm bir bilimin olanaklln (ki bu, g
nmzde ok az sayda tarihi, sosyal bilimci ve felsefecinin top
tan kar kaca bir nermedir) reddetmenin sadece baka bir yo
lu olabilir. Bunun kart ucunda ise. aratrma sreleri ve bulgu
larn. aratrmacnn ideolojik ya da politik ballnn gerektirdi
i admlara ve bu tr bir balln ierdii baka eylere tabi kli
maya (aratrmaclarn kendilerinin de, benimsedikleri ideolojik ya
da politik otoritelere bal olmas gibi) istekli olma yer almaktadr.
Daha yaygn biimde rastlanan bir durum da. elbette aratrmac
nn. bilimin, daha dorusu (partizanlk bir dman varsayd iin)
yanl bilim karsnda doru bilimin, erkek ovenizminin
damgasn vurduu tarihin karsnda kadnlarn tarihinin, burjuva
biliminin karsnda proletarya biliminin, vb. ayrt edici zellikleri
haline gelmi olan bu tr gereklilikleri iselletirmesidir.
A slnda partizanlkta, birisi aratrma sreleri ve bu lg u la
rnn nesnel politik ya da ideolojik boyutunun eitli n anslar
n. dieri ise tarihinin znel davranyla bu aratrmalardan
karld iddia edilebilecek son u lan ifade eden ve m uhtem elen
birbiiyle rtiien iki eilim vardr. Basit bir dille sylersek, bu
eilim lerden birisi olgularn partizanl, dieri insanlarn p a rti
zanl hakkndadr.
Olgularn partizanl denilen birinci eilim in bir ucunda,
tam am en nesnel ve deer yarglarndan arnm bilim gibi bir
ey olam ayaca eklindeki genel ve artk fiilen tartlmayan
nerm e yer alrken, dier ucunda, prosedrlerinden somut bul
gularna kadar bilim hakkndaki her eyin ve bunlarn g ru p la n
masn salayan kuram larn, asl olarak, spesifik bir toplumsal
ya da politik grup veya kurulula balantl, spesifik bir politik
(ya da. daha genel olarak, ideolojik) fonksiyon ya da am acnn

P artizan lk

191

bulunduu nermesi durmakladr. Dolaysyla, on altnc yzy

ln gne merkezli astronomisinin on yedinci yzyldaki asl an
lam, yeryz merkezli grlerden "daha doru olmas deil,
mutlak monari (le roi soteil) iin bir meruiyet salamas ola
cakt). Bu aklama yukardaki konumun bir redciio ad absr
dm ' m gibi grnmekle birlikte, oumuzun, diyelim Nasyonal
Sosyalizmin byk arlk verdii genetiin ve hayvan davra
nlarn inceleyen etolojinin eitli ynlerini tartrken zaman
zaman ar grler benimsediimizi unutmamamz gerekir.
Genetik ve etoloji gibi alanlardaki eitli hipotezlerin ortaya
karabilecei gerek ihtimaller, o sralarda A dolf Hitler rejiminin
korkun politik amalarna olan faydasndan ok daha nemsiz
grnyordu. Bugn bile, insan rk iindeki muhtemel rk fark
llklarn aratrmay kabul etmeyi reddeden ya da eitli insan
gruplar arasndaki eitsizlikleri yanstan bulgulan benzer ge
rekelerle yadsyan pek ok insan vardr.
kinci eilimin, yani insanlarn partizanlnn nanslar da
ayn derecede geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Bir uta, ken
di zamannn ocuu olan bilim adamnn, kendi ortamnn ve
Urilsel ya da toplumsal bakmdan zgl deneyimleriyle karla
rnn ideolojik ve dier nvarsaymlarn yanstt eklindeki
tartmaya pek gerek olmayan nerme yer alrken; dier uta,
bilimimizi bir kurumun ya da otoritenin gereklerine tabi klma
ya istekli olmann yannda, bilimin bu bamlln aktif biim
de savunmamz gereklii gr durmaktadr. Bilim adamlar
hakknda salt psikolojik aklamalar yaptmz zamanlar dn
da, ikinci eilim birinci eilimden titremektedir. nsanlar bilim
lere kar tavr alrken partizandrlar ve yle olmaldrlar, nk
bilimlerin kendisi partizandr. Ayrca, kesin olmamakla birlikte,
ikinci eilimdeki her konumun birinci eilimdeki bir konuma
denk dmesi de mmkndr ve onun doal bir sonucu olarak
dnlebilir. Bundan dolay, aada yrteceimiz tartmada,
partizanla tarihilerin znel bir tutumu ya da zorunluluu
olarak younlamak yerinde olacaktr.

192

T iiril /.eric

lkin, ''n e s n e l partizanlkla ilgili nemli bir nerm eyi ifa

de etm em iz gerekiyor: Szc A lm a n c a W issen sch a ft' m genel
anlam yla kullanacak olursak, bilimdeki partizanlk, d o ru la n
m olgular zerinde anlaa m a m a y a deil, bu olgularn nasl
seilip biraraya getirilecei, onlardan hangi sonularn k a rla
bilecei konusundaki anlam azlklara da y anm aktadr.2 B ilim
deki partizanlk, kantlar d o rulam a ya da riitm eyle ilgili
genelg eer prosedrler ile bu konulardaki tartm alarn yine
genelgeer prosedrlerini batan doru savm aktadr. T h o m a s
H obbes'u, insanlarn, eer ynetici snln politik karlaryla
atrsa geometri teoremlerini gizleyecekleri, hatta onlara kar
kacaklar y nndeki gzlem i doru olabilir, a n cak bilimlerde
bu trde bir partizanla y er yoktur.^ Bir insan d n yann d z ol
duunu ya da Incil'deki yaradl aklam asnn s zc n asl
anlam yla doru olduunu iddia etm ek isterse, ona astronom ,
corafyac ya d a paleontolog olm am as tavsiye edilir. B u n a kar
lk, Incil'deki yaradl aklam asnn Kaliforniya okullarnda
okutulan ders kitaplarna m u h te m e l bir h ipotez4 olarak aln
m asna kar kan insanlar, bu tutumlarn, kendilerinin parti
zanca grlere sahip o lm alarna (ki durum byle de olabilir)
deil, bilim adamlar arasndaki, bu aklam ann olgusal adan
yanl olm akla kalm ad, ayn z a m a n d a onu savun an hibir
argm ana bilimsel bir stat tan nm ayaca eklindeki genel bir
konsensse dayandrrlar. nk bu aklam a, grlebildii k a
daryla, "m uh tem el bir bilimsel hipotez" deildir. D nyann dz
2 ) F elsefi ta n m a la r a g irm e z se k , h e r ta rih i. g e m i h a k k n d a ya ' d o ru " ya
d a " y a n l " o ld u u g ste rile b ile c e k o la n . "N tp o ld o n 1 7 6 9 'd a d o d u " veya
"W a te rlo o S a v a 'm F a n s z la r k a z a n d " lU riindcn a k la m a la rla sk sk k a r
lam tr.
.V) Leviathan, X I: " Z ira h i k u k u m y o k ki. hr Hanenin as bir karenin iki
s sna eit nlnutlulr d n c e si h e rh a n g i b ir in san n e g e m e n lik h a k k n a ya da
e g e m e n lik

k u rm u o la n

in sa n la rn k a rla rn a ay k r o ls a y d , hu re ti

ta rlt lm a sa h ile, s z k o n u su in sa n n g c e lv e rd i in c e til g e o m e tri k ita

p larn y a k m a s y la y o k e d ilird i."
4 ) J.A . M o o rc. C rc a tio n ism in C a lifo rn ia " , D aedalus (Y a z 1974). s. 173-190.

p artizan lk

193

olduu tezinin ya da Tann'nn dnyay yedi gnde yaratt

inancnn reddedilmesine kar kmak, akl ve bilim olarak bil
diimiz eylere kar kmak demektir. Aka ya da iistii kapa
l szlerle bundan yana olan insanlar vardr kukusuz. Ve bu in
sanlar -mmkn deil ama- hakl olduklarn kantlarlarsa, ta
rihiler, toplumsal tarihiler ya da dier dallardaki bilim adam
lar olarak hepimiz isiz kalrz.
Ancak bu, partizanln iine szabildii ve szd bilim
sel anlamazlklarn meruluk alan srf bu nedenle nemli l
de daraltacak deildir. Olgularn neler okluu konusunda
ciddi tartmalar yaplabilir ve olgularn hibir zaman kesin bi
imde saptanamayaca durumlarda da (tarih disiplininin b
yk ksmnda olduu gibi) tartmalar belirsiz bir zemine kaya
bilir. Bunlarn ne anlama geldii konusunda da tartna ala
bilir. Hipotezler ve kuramlar (onlar benimseyen ne kadar g e
nel bir konsenss olursa olsun), rnein dorulanabilir ya da
yanllanabilir, olgular ya da matematiksel-mantksal nerme
ler gibi tartlmaz bir statye sahip deildir. Hipotezler ve ku
ramlarn olgularla tutarl olduklar gsterilebilir, ancak olgular
la benzersiz biimde tutarl olduklarndan sz edilem ez. Evrim
olgusuyla ilgili olarak bilimsel bir tartma yaplamaz, ancak
Darwinci evrim aklamas, ya da bu aklamann zgl bir
versiyonu konusunda bugn bile tartmaya girilebilir. 01gunun kendisi nem siz olduu srece, onunla ilgili olarak y
nelttiimiz sorularn ve onu baka olgularla ilikilendirmek
zere oluturduumuz kuramlarn balamndan kopuiduunda
muhtemel bir partizanln ana yakalanmak mmkndr. A y
n saptama, sadece onlar ile etelleklel evrenimizin dier k
smlar arasnda kurduumuz balar nedeniyle kayda deer ya
da ilgin' bir nitelik kazanan matematiksel nermeler iin de
geerlidir.
Bununla birlikte vc pozitivizmle sulanma riskini gze al
mak pahasna, baz aklamalarn ve bu aklamalar oluturma
nn aralarnn tartlmaz bir nitelik tad da vurgulanmaldr.

194

T a rih zerin e

Baz nerm eler anlalabilir kukunun tesinde " d o ru ya da

"yanl.tr: yalnz burada, anlalabilir kuku ile m antksz g r
nen kuku arasndaki snrlarn, partizanlk kriterlerine gre m a r
jinal bir blge iinde ve farkl biim de izileceine dikkat etmek
gerekir. Dolaysyla, en geleneksel bilim adamlar dahi, bilinen
duygularm zla hissedenediim iz eitli fenomenlerin varln
-rnein uzun bir sre nce soylarnn tkendiine inanlan baz
hayvanlarn hl varlklarn srdrdklerini- kantlam ak iin,
ok daha giil ve daha kesin biimde elenmi kantlara ihtiya
duyacaklardr; bunun nedeni de, bu tr bilim adamlarnn pek
ounun bylesi fenom enlerin varlm kabul etm eye a priori
o larak y a n a m a m a la rd r. B u n a karlk. Piltdovvn insan
sahtekrl* ve dier rneklerin gsterdii gibi, akla yatkn bir
hipotezin dorulanmasn kabul etm eye it p rio ri hazr o lm ak, bi
lim adamnn kendi o naylam a kriterlerini ciddi biimde e snete
bilir. Fakat bu nedenle, onay lam a kriterlerinin nesnel olduu g
rnn ciddi bir tem elden yoksun olduunu da syleyemeyiz.
Bunu tarihinin anlayabilecei terimlere aktaraym . Son iki
yz yl b oy un ca dnyann "ileri lkelerindeki nfusun maddi
yaam koullarnn, o rtalam a olarak kayda d eer bir lde g e
rilediinden kukulanm am z hakl gsterecek bir sav ortaya a n
lamaz. D nyann ileri" lkelerindeki nfusun yaam koulla
rnda ilerlemenin ne zam an balad ve bu srecin oranlar, dal
galanm alar ve farkllklarnn boyutlar k o nu su nd a bir tartma
alabilir, am a bu olgunun kendisi ciddi biim de tartma k o n u
su yaplam az. Bu olgu, kendi bana ele alndnda herhangi bir
etki brakm ayacak kadar n tr olm akla birlikte, belli ideolojik ve
politik ierim ler tad da yaygn bir kabul grm ekledir: by
le bir ilerlemenin fiilen gereklem edii v arsaym na dayanan
tarihsel kuram lar ise bu lde yanltr. Marx k apitalizm
de proletaryay yoksullatrm a ynnde bir eilim olduuna
:|!) I 9 1 2 'd e C h a rle s D a w s o n m n g ilte r e 'd e L e w e s y a k n la rn d a k i P ilid o w n a
y rn n b ir o lu u u n d a b u ld u u k a ln tla rn sa h te o ld u u a n la la n a k a d a r, u /u n
y lla r v a rl n a in a n la n so y u t k e n m i insan lrii. (.n.)

P iiri/iilk

195

inanm olsa bile, benim bir Marksist olarak u eyden birini

ya da birkan yapmak zorunda olduum benim amdan ak
tr. Birincisi, Marx'in, en azndan olgunluk yllarnda, maddi
adan mutlak bir yoksullatrma ya da durgunluk kuramn sa
vunduunu hakl olarak reddedebilirim ve bylece dnceleri
nin bir ksmn, o zamana kadar dikkate alnmam olan ve iler
lemeyi dengeleyebilecek dier eleri (rnein, "gvencesizli
i'. akl salm ya da doal evrenin bozulmasn) eklememi
salayacak bir ekilde, "mutlak yoksullatrma kuramndan
karm olurum. Bu rnekte iki tr partizanca tartma (birincisi
"yoksullatrma kavramnn bu ekilde geniletilmesinin do
ruluu lakkndaki, kincisi de eitli gstergelerin, onlarn
deerlendirilmesi ile biraraya getirilmesinin fiilen llebilir
hareketlilii lakkndaki tartmalar) gndeme gelebilir. Son ola
rak, eski tartmay srdrebilir, yalnz iyilemenin, hl sekler anlamda bir d trendi izdiine inanlan bir srete gei
ci ya da uzun dnemli bir dalgalanmay temsil ettiini saptama
nn yollarn arayabilirim, Bu rnekte, ben, y a nermeyi (bin yl
mezheplerinin dnyann sonunun geldii konusunda durmadan
tarihini deitirdikleri ngrleri gibi) tmyle yanllanabilirlik yelpazesinden karyor, ya da onu gelecekteki bir zamanda
yanllanmaya ak hale getiriyor olurum. Maddi yaam
koullarndaki iyilem eyi, dnyann baka blgelerindeki kt
lemelerle dengelenebilecek (ya da dengelenmeyebilecek) bir
blgesel fenomen saydm zaman da benzer etkenler devreye
girmektedir. Benim yapam ayacam ey, sadece kantlar reddeimeklir, Ayrca, bir tarihi olarak, grlerim gem ie, bug
ne ya da gelecee ait kantlara dayand srece, yallanabilirlik kriterlerini kabul etmeyi geerli bir nedenle reddetmem de
mmkn deildir.
Ksacas saptamalar, bilimsel syleme bal olan herkesin
gznde (ideolojik sonularna bakmadan ya da ne kadar moti
ve edilmi olurlarsa olsunlar), ilkesel olarak partizanla kapal
yntemler ve kriterlerle onaylanmaya ak olmak zorundadr.

196

T a rih zerine

K ukusuz on ay la n m ay a ak olm ayan saptam alar da nem li ve

deerli olabilir, yalnz onlar farkl bir sylem d zle m in e aittir.
A yrca saptam alar, zellikle bir anlam yla aka hetimleyici ol
duklar zam anlar (rnein, temsili sanatta ya da belirli bir yara
tc yapt veya sanat la k k n d a k i eletirilerde), son derece il
gin ve zm zor felsefi sorunlar g ndem e getirirler: ancak
onlar burada ele alm am z m m k n deildir. Burada, kantlarla
onaylanabilir olm adklar (kuram sal fizik gibi) srece, mantksal-m alem atiksel trdeki saptamalar d a ele alamayz.

II

imdi, aratrmacnn bireysel psikolojisinde nemli bir yer

tuttuu halde kiisel d uygular sorununu -konuyu basitletirmek
asndan- atlayarak, znel partizanlk problem ine dneyim . D o
laysyla burada. Profesr X 'in nn ona dayandrd y a da d a
yandrm ay um duu ve uruna uzun polem iklere girmekten
enm edii kendi ku ram nd an vazgem ekteki isteksizlii ze
rinde durm ayacaz. Profesr X in her zam an bir kariyeris ve
arlatan olarak grd Profesr Y hakkndaki kiisel d u y g u la
rn da atlayacaz. Biz Profesr X 'le sadece, bakalarnn da
paylat ideolojik ya da politik grlerin ve varsaym larn m o
tive ettii bir kii olarak ilgilenirken, daha zel olarak da, onun
bir eilime bal olmasnn kendi almalarn dorudan etki
leyebileceini kabul eden kararl bir partizan olarak ele alacazFakat yola karken, Stalinist d n em d e S S C B 'd e ve baka
yerlerde ortaya atlan ve uygulanan (tabii m u tlaka sadece
M arksistler tarafndan da deil), o gnlerdeki B y k S o vyet A n
sik lo p e d isi'n \n srekli deien sayfalarnda sa m a de ne c e k bir
noktaya (a d ahsu rd ttm ) indirgenen partizanln u ko num un u
eleyerek hareket etm eliyiz. Partizanlktaki bu u ko n u m . (I)
politik ak lam alar ile bilimsel aklam alarn birbirleriyle her

P artizan lk

197

/aman tam bir uyumluluk sergileyeceini ve buna bal olarak,

(2) her iki disiplinin her dzeydeki aklamalarnn fiilen birbi
rinin yerini alabileceini varsayyor5 ve bu varsaymn. (3) bu
liir sylemler iin uzmanlam bir bilimsel sylem alan ya da
uzmanlam insanlar olmad gerekesine dayandryordu.
Bunun pratikteki anlam da, (4) politik otoritenin (tanm gere
i, bu otorite bir bilim haznesiydi) bilimsel aklamalar kar
sndaki stnlyd. Yalnz geerken, bu konumun, olduka
genel bir nitelikte olan ve bilimsel aklamalardan daha stn
zorunluluklar (diyelim , ahlki ya da politik zorunluluklar) bu
lunduu gr ile rnein Katolik K ilisesin deki gibi, otorite
tarafndan dayatlm olabilecek, sekler bilimin hakikatlerin
den stn hakikatler bulunduu grnden farkl bir yerde
durduuna dein ilebilir.
Kuramsal adan, genel bir nerme olarak bilim ile politika
nn birliinin savunulabileceine kuku yoktur. En azndan poli
tikann bilimsel bir analize (rnein, bilimsel sosyalizm e) da
yanmas gerekliine inanan kiilerin grlerinde bu nermeye
kolaylkla rastlayabilirsiniz. Bilimin toplumun dier alanlarn
dan ayrlamayaca da ou insanlar tarafndan genel bir nerme
olarak kabul edilmektedir. Fakat pratikte, belli bir i ve ilevler
blm bulunduu, bilim ile politika arasndaki ilikilerin
uyumlu ilikiler olamayaca da aktr. Politikann zorunluluk
lar (ne kadar bilimsel analize dayanrsa dayansn), ideal olarak
az ya da ok bir farkla onlardan tretilebilirse de. bilimsel ak
lamalarla ayn kefeye konulamaz. Politikann greli zerklii (ki
bu, beklenti, eylem , irade ve karar etkenlerini de kapsamakta
dr), yalnzca iki alan arasndaki zdelii deil, bu iki alan ara
snda basit bir analoji kurulmasn bile dlar. Bundan dolay, o
anda politik adan ne yaplmas gerekirse gereksin, bilimsel
sylemde bir karl olmas gerektiini savunan herhangi bir
5) K r. J d a n o v 'u n . te k n ik v e u z m a n lk s o ru n la rn n B olevik d e r g ile r y e rin e
u zm an lk d e r g ile rin d e ta rt lm a s n e risin i re d d e tm e si (A . Jd a o v . S u r la lit-

M a tu re , la p h ilo so p h ic e t la m usiqtie. P a ris 19 5 0 , s. 5 7 -5 8 ).

198

T a rih zerine

partizanlk biiminin kuramsal bir meruiyeti olamaz. Pratikte,

her biri bilimin geerliliini kendi politik analizi dorultusunda
savunan ve bunun sonucunda bilimsel sylemlere katlan kendi
yelerine belli zorunluluklar dayatan yetkililerin varolmasnn,
birbirine kart bilimsel iddialardan hangisinin seileceine ka
rar verme problemini gndeme getirdii de gzlenebilmektedir.6
Partizanlk bu probleme, znel bir inan boyutu getirmek dn
da fazla bir katk yapamayacaktr.
Kolaylk olmas asndan, partizanln Jdanovcu versiyo
nu diye adlandrabileceimiz konumun amaz Marksisl-olmayan bir rnee, haritaclk alanna baklarak gsterilebilir. Hari
talar, haritaclar tarafndan yeryznn olgusal betimlemeleri
(eitli geleneklere gre) eklinde tasarlanrken: hkmetler vc
belirli politik hareketler tarafndan da politik aklamalar yans
tan, en azndan politikaya yansmalar olan gstergeler olarak d
nlr. Gerekten de bu zellik, politik haritalarn kuku.gtrmez bir boyutudur ve ilkesel olarak, politik bir tartma yaplr
ken. diyelim bir snr bir yerden deil, baka bir yerden izme
nin politik bir karar ierdii yadsnamaz. Ayn dorultuda, Falk
land adalarnn Britanyann mlk olduunu yazmak, ya Arjan
tin'in bu adalar stnde hak talep etmesinin reddedilmesini, ya
da. en azndan, o anda bu iddiann sadece akademik bir gr gi
bi deerlendirildiini ierecektir. Federal Alman Cumhuriyetinin dousunda kalan ksmm Demokratik Alman Cumhuriyeti
olarak grmek de, en azndan DACnin 1945 snrlar erevesin
de bir devlet olarak varlnn de fa c to tannmasn iermekteydi.
Yine de, Arjantinin iddialarna ya da Batl devletlerin Souk
Savaa zg tulumlarna ne kadar sempati duyarsa duysun, bir
haritacdan fiili durumlar gizlemesi beklenemez. Tarih kitapla
rnda insanlar yok gstermek gibi, haritalarda da varolan lkele
ri yok gstermek samadr. Demokratik Alman Cumhuriyetinin
6) Bu dunun, zettikte bilimsel polilikadaki Ortodoks grlerin hiziplere ve
aykn gruplara blnd rneklerde ciddi sorunlar karmaktadr: bunun en
dikkal ekici rnei de Trokist harekettir.

p artizan lk

199

ekli ve karakterinin, onu "Sovyet igalindeki bir blge, bir Or

ta Almanya ya da -gereklii deil- sadece politikay ifade eden
baka bir terimle adlandrmak yerine bu ekilde tanmlamay n
gren politik kararlar alnd anda deitiini yadsmak da ayn
derecede samadr. Haritaclar kendilerine ynelik basklarla ha
reket etmedikleri srece, Falkland adalarn Arjantinin toprakla
r ya da Demokratik Alman Cumluriyetini Orta Almanya di
ye tarif ettiklerinde corafyaclar olarak deil, politikaclar ola
rak tavr alm olduklarnn farkna varmak durumundadrlar.
Haritaclar bu dorultudaki kararlarm eitli gerekelerle (felse
fi. hatta grnle bilimsel gerekelerle) hakl gstermeye ala
bilirler, ama corafi gerekelere dayandramazlar. te bu ayrm
yapamamak, entellektel iletiimde bir kopukluun (ki bu zaten
yeterince bildiimiz bir olgudur) domasna yol amakla kalma
yacak. ayn zamanda, lkelerin yerini tarif etme disiplini olarak
haritacln yerini, pogratnatik bir aklama biimi olarak hari
tacln almasna, yani haritacln ortadan kalkmasna da ne
den olacaktr.
Ne ans ki, biz kuramsal fantezilere dalmann ar pratik
sonular dourduu bir alanda altmz iin, programatik ha
ritacln -marjinal durumlar ve eitim ile propaganda gibi zel
alanln dnda- gerek haritalar bozmasna izin verilmemitir.
Zaten, uaklar kullanan pilotlara Kaliingrada indiklerinde
kendilerini bir Alman devletinde bulacaklarn sylem ek, ya da,
1989da nce Tegel yerine Scloenefelde indiklerinde idari
problemlerinin pek farkl olmayacan iddia etmek hi de akl
lca grlmeyecektir.
Dolaysyla, Stalinist partizanlk7 diye adlandrlabilecek
yaklam (kesinlikle Stalinistlerle, batta Marksistlerle snrl bir
7 ) Hu tu lu m , iyi b ir ta rifle , " b ilim in d o ru d a n id e o lo jiy e , a y rc a id e o lo jin in de
b irp ro p a g a n d a a ra c n a , d sal p o litik k o n u m la rn b asil y o lla rla m e ru k ln m a S| V astasna in d irg e n m e s i" d iy e la n m la n m r. " d o la y s y la on k e s k in p o liti
ka d e i ik lik le ri b ile s z d e -k tra m sa l a rg m a n la rla m e ru k ln m ve e n o rio doks M ar.k sizm lc tu ta rl g r le r o la ra k g ste rilm i tir" : S. T im p a ra o , C o n
sid eratio n s o n M a te ria lis m " . N ew Left R eview 85 ( M a y is -lla z ir a n 1974), s. 6.

200

T a rih zerine

bak asn yanstmamakla birlikte), bilimsel sylemin dnda

tutulabilir. Aratrmaclar ve bilim adamlar, politik ballklar
nn. uratklar bilim dallarn inanlarna tabi klmalarn ge
rektirdiine inanyorlarsa (ki bu. baz koullarda son derece hak
l grlebilecek bir tutum olur), bunu c azndan kendilerine iti
raf etmelidirler. Kendini yalanlarn karmak bir anlamda doru
olduuna inandrmaktansa, d o ru la n l gizlendiini, hatta
yanllarn savunulduunu bilmek, bilim asndan ve bilimsel
yntemlere dayal bir politik analiz asndan ok daha az tehli
kelidir. Benzer biimde, yine aratrmaclar ve bilim adamlar
politik ballklarnn onlar aratrmalarm tamamen brakmala
rn gerektirdiine inanyorlarsa (ki bu da baz koullarda meru,
hatta zorunlu grlebilir), yaptklar eyin bu olduunu da itiraf
etmelidirler. Bir parti organnn editr olan tarihi, makaleleri
ni. kendi tarihi gemiini ve ilgilerini yanstsa bile bir tarihi
olarak deil, bir derginin bayazar olarak kaleme alacaktr. Ta
bii bu konumu yznden baka zamanlarda tarihiliini srdr
mekten vazgemek zorunda da deildir. rnein Jaures. Fransz
Sosyalist Palisi'nin lideriyken (ama parti kongresinde uzlama
formllerini gelitirmeye alrken deil) olduka iyi (partizan)
bir tarih yapt retmitir.
Yine de, aratrmaclk ile politik aklamalar arasnda, bel
ki de, ok eski zamanlardan beri politikaclarn iddialarn (r
nein. hanedann haklarna ya da toprak taleplerine ynelik id
dialar) meru klmakta kullanldklar iin tarihileri herkesten
daha ok etkileyen bir gri blge hl vardr. Bu blge politik
avukatlk blgesidir. Aratrmaclardan, zellikle de bir davay
hem yurtseverlikleri ya da baka politik inanlar nedeniyle len
de fiilen geerli ve hakl bir dava olduu iin savunduklarna
inanyorlarsa (ki genellikle yledir), davalarnn avukatlar ola
rak hareket etmekten geri durmalarn beklemek pek gereki
olmayacaktr. Baka bir syleyile, kanlmaz biimde, Ma
kedon sorunundaki yorumlarnda (hkmetlerin, partilerin ya
da dinsel kurumlanl onlar drtmesine bile ihtiya duymadan)

p artizan lk

201

son dipnotlarna kadar dmeye hazr Bulgar, Yugoslav ve

Yunan profesrler olarak sahneye kacaklardr. Kukusuz, ta
rihilerin -kiisel olarak kaytsz kalmakla birlikte-, komu bir
lkeyle tartmal bir snr anlamazlnda hkmetlerinin iddi
alarn destekleyecek bir tezi savunmak ya da Sildavya'nn Ruritanyayla diplomatik ilikilerini gelitirmeye arlk verdii
bir zamanda Sildavya ve Ruritanya halklar arasndaki gelenek
sel dostluk zerine bir makale kaleme almak gibi partizanca bir
grevi kabul edebilecekleri ok sayda rnek de vardr. Bunun
la beraber, akademisyenler az ya da ok inanarak davalarnn
avukatlar roln oynamaya kuku gtrmez biimde devam et
seler bile ve avukatlk unsuru her tatmann ayrlmaz bir par
as olmasna ramen, avukatlk ile bilimsel tartma (ne kadar
partizanca olursa olsun) arasndaki farkllk ak bir ekilde
aklda tutulmaldr.
Sorunu en basit terimleriyle ifade edecek olursak, dava
avukatnn fonksiyonu mvekkilinin sulu mu susuz mu olduuna'karar vermek deil, onun mahkum edilmesini ya da aklan
masn salamaktr; bir reklam ajansnn fonksiyonu da mte
risinin rnnn satn alnmaya deer olup olmadna karar
vermek deif, o rn satmaktr. Ksacas avukatlk (bir izgiye
ne kadar bal olursa olsun), bilimden farkl olarak, savunulan
tezin batan kantlanm saylmasn gerektirmektedir. Bir tezi
savunmann ok girift bir sorun olmasnn bu temel kararla hi
bir ilgisi yoktur. Hem tezi hem de onu savunma biimini tama
men onayladmz durumlarda bile u ayrn ortadan kalkma
yacaktr: Huxley. Darwin deil. Darwinin kpeiydi. Ku
rumsa! olarak bir bilimsel tartmaya katlan her insan (pratik
teki btn gnlszlne ramen), kar argmann ya da
aleyhindeki kantlarn gcyle herkesin nnde ikna edilebile
cei ihtimalini dikkate almak zorundadr. Kukusuz byle bir
ihtimalin varolduunun bilinmesi, bilimsel tartmaya katlan
insanlar bir avukat olarak zellikle deerli hale getirir ve bi
limsel savunuculuktan partizanca avukatla geii de cazip

202

T a rih z e rin e

klar. Liberal ve zellikle parlamenter toplamlarda, hem "ba

m sz bilim adam" idealizasyonna hem de hakikatin, gladya
tr avukatlarn arpmasndan kabilecei inancna dayal
olan bu eilim, her eyden daha fazla gayr meru bir partizan
lk ortaya karmaya yatkndr. Anglo-Sakson lkelerinde yok
sulluk ve eitim konusunda gzlenen yakn zamanlardaki tar
tmalarn tarihi bunun canl tandr.

Ill

Partizanln bilimsel adan meruluunu belirleyen snr

lar saptadktan sonra, gerek bilimsel disiplin ya da aratrma
disiplini asndan, gerekse aratrmacnn ballk duyduu da
va asndan, kendimin meru partizanlktan yana okluumu
belirtmeliyim.
nanlan bir davaya bal partizanln bilimsel disiplinden
kaynaklanan partizanla gre biraz daha fazla zorluklarla dolu
olduuna kuku yoktur, nk savunulan davann, aratrmac
nn bir aratrmac olarak (bir davaya bal aratrmac olsa bile)
yapaca almalardan yarar salayaca varsaylmaktadr. An
cak ilerin her zaman byle gitmeyecei de aktr. Hristiyanl
a inanmak gibi, bilimsel ya da aratrmalara bal bir destei
gerektirmeyen, ama inanc ve dogmay, tanm gerei her ikisi
nin de ztt olan terimlerle yeniden formle etme giriimleriyle
fiilen zayflallabilecek davalar vardr. ( Kukusuz bu tr giriim
lerin ou, snrlar zorlayan laik glerden gelen saldrlara kar
birer savunma hareketi olmutur.) Bu saptamann anlam, H
ristiyan inancnn, belli trlerdeki aratrmaclk (diyelim, filolo
jik ya da arkeolojik aratrmaclk) iin tad deeri yadsmak
deildir. Yalnz bu aratrmalarn toplumsal bir g olarak Hris
tiyanl glendirip glendirmediinden de kuku duyulabilir.
Burada en fazla iddia edilebilecek ey, Hristiyanln, kutsal

P artizan lk

203

metinlerin doru evirilerinin yaplmasn (doru eviri onlarn

gznde bilimsel nemden daha deerlidir) salayarak ezoterik
hizmetler sunduu, ya da sz konusu davay, toplumlann oun
da aratrma yapmann ve retimin ilikili olunan gruba sala
maya devam ettii propagandist argmanlar veya prestijle do
nattdr. Fakat bu tr konularda bir yargya varmak bir lde
znel bir tutumu iermektedir. Bu srete, lmlerinden sonra
gerek inanca bir ekilde biraz daha yaklatrlm olan atalar
hakknda ok miktarda soyktksel bilgi salamak Mortnonlarn
gznde elbette ok byk neme sahiptir. Byle bir giriimin
Mormon olmayanlar tarafndan ilgin ve deerli bulunmas ise,
sadece tarihsel demografinin de yararlanabilecei en kapsaml
kaynaklar kolleksiyonudan birinin daha ortaya karlm olma
sndan dolaydr.
te yandan, bu ama dorultusunda szde-bilimi ve szdeaatrmacl gelitirmeyi ayartc bulsalar bile, bilimden ve
aratrmalardan aka yarar salayan politik ve ideolojik davalar
da vardr. Milliyeti hareketlerin, kendileri (onlarla ilikili olan
aratrmaclardan ayr bir ekilde) fanteziyi ve hilekrl, inana
rak ama kukuculuu da elden brakmayan aratrmalar kadar ya
rarl -belki onlardan da yararl- bulsalar ilahi, halklarnn gemii
ni kefetmeye hasredilmi aratrmalarla glendirildii reddedi
lebilir mi?8 Bundan baka, kendilerini zellikle rasyonalist ve bi
limsel analizin rnleri sayan, dolaysyla onlarla ilikili bilimsel
irdeleme almalarm (yukarda deinilmi olan, bilimsel aratr
ma ile politik are arasndaki srtmeler dnda) ilerlemelerinin
asli bir paras olarak gren hareketler de vardr (bunlardan en

8 ) K ab u l e d ile c e i z e re , m o d e rn tarih sel a n trm a la rd a n n c e y a p la n . e k

lerin u y d u rm a K n ig ih o f e ly a z m a la r. rlandalI a ir O s sia t. y a d a G a llilc r
arasn d a s z d e -D ru id iz m in icad gibi bu liirdcki siiz le -u ra lrm a b in e k le rin in
c d ik k a t e k ic i o la n la r, y u rls c v e r k u rg u la rn in a n d rc l n n o rla d a n k a lk
n n a n e d en o lm u tu r. A m a b u ra d a , rn e in ek m illiy e t ile rin in , g e n e ld e ,
bu ely a z m a la rn !! s a h te o k lu u n u k a n tla y a n T.C. M a s a r y k 'e k e s in lik le te e k
kr e tm e d ik le ri d e h u lrla ilm a ld r.

2 04

T a rih z e rin e

ok bilineni Marksizmdir). Birtakm amalar dorultusunda her

devlet bilime ihtiya duyar. Hkmetlerin, kendi ekonomilerini
ynetmeleri gerektii srece gerek iktisada (ilahiyattan ya da
propagandadan ayr olarak) ihtiyalar vardr. Zaten hkmetlerin
yakndklar nokta, iktisatlarn kendilerine yeterince bal o lm a
malar deil, bilimin u anki haliyle umutsuzca bir ztim bulun
masn bekledikleri problemleri halledenemeleridir. Dolaysyla,
bir davaya bal olan aratrmaclarn nnde, aratrmac kim li
klerinden vazgemeden davalarm daha ileri gtrebilmelerini
salayan geni bir manevra alan bulunmaktadr.
yleyse, bilimle uraan bir kiinin bu srete ne kadar z
gl bir ballnn olmas gerekir? Problemlerini zd s re
ce, bir rejimin iktisatlarnn m u hafazakr ya da devrimci o lm a
s anlam sz deil midir? S SC B , ilerini bilen anti-Slalinist biy o
loglardan. ne yaptklarn bilm eyen L ysenkoculara gre daha
fazla yarar salam am mdr? (inli bir kom nist liderin s z
n aktaracak olursak: Fareleri yakaladklar srece kedilerin si
yah ya da beyaz olmas ne fark e d e r? ) Ya da, soruyu tersine e
virirsek, inanl bir Marksist, iyi bir uzman olduu lde, b u l
gularnn. m cadele etm ek istedii hasm iarna bile y ara r sa la
masn beklem em eli midir?
Son sorunun yant aktr: Bir lde, evet. Bununla birlik
te, bilim adamnn kiisel partizanl, srf onun savunduu dava
nn baka aratrmaclardan yararlanm a ans olm ad, ayrca bi
limin -zellikle sosyal bilimin- partizanln dier trlerini yan
slan byk ksmndan da yararlanamayabilecei iin bile olsa
olduka anlamldr. 1914ten nceki Alman Sosyal D em okrat
Partisi, imparatorluk A lm anyasnn akademilerinden yardm al
may. sempatiyle karlanmay, halta tarafsz bir yaklam bile
bekleyemezdi. Dolaysyla yalnzca "ken di enellekiiellerine
gvenm ek zorundayd. Daha nemli bir nokta, partizan entellektellerin, emellektiiel topluluun dier yelerinin (ideolojik ya
da baka nedenlerden dolay) ele alam ad problemleri ya da
konular aratrmaya hazr biricik aratrmaclar olabilmeleridir.

p a rtiz a n Ilk

Yirminci yzyln son blmlerine kadarki Britanya ii hareke

tinin tarihi, kinci Dnya Savatndan bir hayli sonraki zamanla
ra kadar ortodoks tarihiler bu alana ciddi biimde hemen he
men hi ilgi duymadklar iin, ok byk ounlukla -Sidney ve
Beatrice Webbden itibaren- ii hareketine sempati duyanlarn
elleriyle yazlmtr.
Partizan aratrmaclar ile bilim adamlarnn yeni alanlara
dalmadaki isteklilii bizi tartmamzn ikinci ksnua, yani par
tizanln, partizan aratrmacnn kendi bilimsel ya da aratrma
disiplini asndan tad pozitif deere getirmektedir. Partizan
ln bu deerli yan, herhalde esas olarak her zaman iin olduk
a gl ideolojik armlarla ykl olmu (biyoloji gibi) dal
larda belirgin biimde gzlenmekle birlikte, doa bilimlerinin
baka dallarnda bile reddedilemez bir gerektir. Biz bu deeri
partizanlkla snr gremeyiz. Szgelimi modern genetik, kaltsal
faktrler ile evresel faktrleri savunanlar arasndaki aralksz sa
vata, kuku gtrmez derecede ve byk oranda (Francis Galton
ile Kari Pearsondan itibaren) elitist, unti-demokratik bir ideolo
jinin rnyd.9 Tabii bu yzden genetiin esasen gerici bir bi
lim haline geldiini, daha dorusu, ilaha sonraki en sekin uygu
layclarnn bir ksmn (J.B.S. Haldane gibi) komnistlerin olu
turduu bu bilimin srekli bir ideolojik ballk ierdiini syle
yemeyiz. Gerekten de, gemii Birinci Dnya Savana kadar
dayandrlabilecek olan kaltm-evre savann u anki aamasn
da. genetikiler genellikle soldan karken. "san balca des
tekileri psikologlar arasndan geliyordu.10 Sonu olarak, bu r
nekte, hibir ekilde sorgulanmayan doa bilimlerinin, ilerleme
sini byk lde kendi uygulayclarnn politik partizanlna
borlu olan bir alanyla kar karya bulunuyoruz.
9) K . N . P a slo re ,

The Nontre-Nrrtre Controversy

(N e w Y o rk , 1949). K arl

P earso n d a h a n c e M n rk s /n e bia/. ilgi d y m u . bu e k ild e p o litik id e o lo jil

erle ilg ile n d i in i u rlu y a k o y m u tu .
It)) N..I. B lo ck ve G e ra ld D w o rk in , (d er,) The IQ Controversy (N e w Y o rk ,
197b) v e bu a lm a y ln ilgili b ir d e e rle n d irm e iin d e h k z . P .B . M e d a w n r,

New York Review of Books.

206

T a rih zerin e

D oa bilim lerindeki du ru m nasl olursa olsun (zaten ben

de bu aland a tartm aya girecek kadar yeterli deilim ), sosyal
bilim lerde bu tartm aya yeterli bir yant verilemez. r aan
biiyiik iktisatlardan herhangi birisinin politik adan derin
ballklar olm adn iddia etm ek pek m m k n deildir; yine
ayn n e d e n d e n dolay, insandaki hastalklar iyiletirm ey e
yreiyle bal o lm ayan byk bir lp gsterm ek de zordur.
Sosyal bilimler, znde. M a rx 'in deyiini kullanacak olursak,
dnyay sadece y o ru m la m a k la (ya da. buna kart bir yorum la,
niin d e im eye ihtiya d uym adn aklam akla) kalm ayp,
ayn z a m a n d a onu deitirm ek zere tasarlanm uygulam al
bilimleredir. Dahas bugn bile, en azndan A nglo-Sakso d n
yasnda, tipik bir iktisadi kuram c kendisine, kendi t a r a f n n
yararna alan (anti-faist bilim adam larnn kendi h k m e t
lerini nkleer silahlarn yaplabileceine ikna ettikleri son sa
vata sergiledikleri gibi) bir "bilim " reticisinden ziyade, k e n
di iddiasyla bir hal savas (bir K eynes ya da bir Friedm an),
en azndan k am usal politik tartmalara a ktif ve yk sek sesle
katlan bir aktr gzyle bakm aktadr. K eyn es kendi p o litika s
n G en era l T h eo ry (Genel K u ram ) adl kitabndan k a r m a m
t: K eynes G en el K u r u m ' \ , kendi politikalarna hem daha s a
lam bir temel sunm ak hem de da ha gl bir p ro pag an da arac
salam ak am acy la yazmt. Fakat byk sosyologlar arasnda
politikayla do rudan ba ku rm ay a daha az belirgin olarak ra st
lanr. nk bu alann yapsnda, sosyologlarn ortaya attklar
genel reetelerin zel hkm et politikalarnn diliyle form le
edilmesi -herhalde propagandist ve eitsel am alar dnda- d a
ha zordur. Yine de sosyolojinin belli bal kurucularnn derin
politik ballklar olduunu kantlam ay a gerek yoktur. G e r e k
ten, akad em ik bir alan olarak tm bir disiplinin, kendi u y g u la
yclarnn eitli eilim deki partizanlklarnn neredeyse ezici
bir arl a lm da kald zam a nla r olm utur. D olaysyla, d i
er sosyal bilimler, rnein tarih disiplini iin de b u na benzer
bir sav ortaya atm ak fazla ab a gerektirm eyecektir.

p a rtiz a n lk

207

Genel olarak sosyal bilimlerin gelimesinin partizanlktan

ayrlamayaca -hatta bazlarnn byle bir partizanlk olmadan
fiilen ortaya bile kamayaca- ciddi biimde reddedilemeye
cek bir olgudur. Bunun tersi dorultudaki bir inan, yani aratr
maclarn basit birer katksz akademik hakikat araycs olmala
r: herhalde ksmen saylarnn artmasnn ve bylece bir meslek
olarak zel bilim ve aratrna enstitleri eklinde blnmeleri
nin bir yansmas olarak, ksmen (akademik) etellektellcrin
zgl ve yeni toplumsal konumlarna bir karlk olarak, ksmen
de mislifikasyon eklinde temel bulabilmitir. Profesyonel ikti
satlarn bulunmad bir devirde, Quesnayin (doktor). Galiani'nin (kamu grevlisi), Adam Smithin (niversite hocas),
Ricardo'nun (maliyeci) ya da Malthusun (papaz) niyetlerinin
esasen politik olmadn tartmann hibir anlam olmazd.
Toplumsal bir katman olarak profesyonel aylkl entelektelle
rin saysnn oalmas sonucunda, enlellektellerin ou ile fi
ilen ekonomik ve politik kararlar alan kiiler arasndaki uuru
mun genilemesi, entellekliiellerin kendilerini bamsz bir uz
manlar snf olarak grme eilimlerini glendirecek boyutla
ra ulamtr.
Dahas, sosyal bilimlerde egemen olan retiler, politik te
meli olan ve ynlendirilmi grler olarak deil, hem tarafsz
l hem de otoriteyi garanti eden belli kuramlarda alan bir
grup insann, hakikatin peine dmekten baka bir ama gt
meden kefettikleri ebedi hakikatler olarak sunuisayd. statko
nun gc byk oranda arlard. ok bilinen bir partizan grup
olan Alman mparatorluumdaki profesrler, kendi taraflarn,
politikaya mdahale etmekten ok, meydan okunamaz eyle
ri ilan eden c.\ cathedra* deklarasyonlaryla glendirmeye a
lyorlard. Mesleki bir kategorinin yesi, bir toplumsal katma
nn mensubu ve laik bir teolog olarak entellektel adamlarn
(entellekleller genellikle erkektir, kadn entellektellerin k
mas daha ender bir durumdur), savan stnde durduklarn
*) [Lat.J krsden, (.n.)

208

T a rih zerin e

iddia etm elerini tevik ed e c ek bir nedenleri vard. Y alnz tart

m am zn u anki am alar bakm ndan bu sorunu da h a fazla
d e m e m iz ne gerekli ne de m m k n d r.
G em ile bilimlerin, zellikle de sosyal bilimlerin partizan
lktan ayrlam az bir d u ru m d a olmas, partizanln onlara bir s
tnlk saladn deil, sadece kanlmaz olduunu kantlar.
Partizanln faydas, bilimi ilerletmesi kouluyla savunulabilir.
Nitekim partizanlk, bilimsel tartmann terimlerini de itirm e
yi (dardan yeni konular, yeni sorular ve yeni yant modelleri
-K u lnun kullanl terimini benimsersek. p a a d ig m a la r- ejekte etm enin bir m ekanizm asn) tevik ettii lde yararl
olabilir ve olm utur. Bilimsel tartmann, zel aratrm a alan
nn dndan gelen kkrtm alar ve m eydan okum alarla daha v e
rimli hale getirilmesi, bilimde ilerleme k aydedilm esine m u a z
zam katklar salamtr. Zaten, her ne kadar d uyarclarn
norm alde dier bilimlerden geldii dnlse de. bu gerek im
dilerde yaygn bir kabul g rm ekte ve ksmen bu nedenle 'disip
linler aras ilikiler ve giriimlerin her tr cesaretlendirilm ek
te d ir.11 le yandan sosyal bilim lerde ve insan lophnuna y a n s
malar olduuna inanlan (herhalde salt teknolojik nitelik ta
yanlar dndaki) btn bilimlerde, "dars", byk oranda, d a
ha dorusu z itibariyle, bir insan ve bir yurtta olarak, kendi a
nn ocuu olarak bilim adam nn deneyim leri, fikirleri ve fa
aliyetlerinden olumaktadr. Partizan bilim adamlar da, d e n e
yimlerini akadem ik alm alarnn "dn da k u llanm a ihtimali
en fazla olan bilim adamlardr.

1 1) B azen , k a riy e r v e Un s a la m a y a y a ra y p parasa l k ay n ak g e tire b ile c e k yeni

b ir p ro fe sy o n e l " a la n " y a ra tm a n n e lv e rili b ir y o lu n d a n le b ir a n la m ta m a
m a k la b irlik le , b u ra d a , bu t r " d is ip lin le r a ra s " fa a liy e tle rin n e m in in y a d s n
d s y le n e m e z . D isip lin le r a ra s g b re le m e n in h an g i y o lla rla c k ili o laca
h e n z ta m a m e n a k l a k a v u m u d e ild ir. Y in e de bu a b a la rn , so sy a l b i
lim le rd e a k a d e m ik o lm a y a n id e o lo jik ya d a p o litik b a llk la rd a n k o la y c a a y
rla m a y a c a s y le n e b ilir; bu d u ru m u , h zla g e lim e k le o la n "s o s y o -b iy o lo ji
a la n y la k a rla tra b ilirsin iz .

P artiz an lk

209

On dokuzuncu yzylda, hatta gnmzde geleneksel dine

kar hissedilen gl dmanln tamamen saf" doa bilim
lerinde bile verimli tartmalar douracan dnsek de, bu
nun kendiliinden bir politik ballk, hatta ideolojik ballkla
ykl olmas gerekmez. Geleneksel dine kar dmanlk, evrendoum ve molekler biyoloji gibi politik olmayan" dallar
da, bu alanlarda devrim yapm kiilerin (rnein, 1-Ioyle ile
Francis Crickin) militanlk derecesinde bilinemezci motivas
yonlar sayesinde ayr bir rol oynamtr.12 Charles Darwin de,
tartmal bir konu olan din sorununda aka taraf tutmaya ya
namamasna ramen, bu konu zerine baz grlere sahipti.
Ancak, gl ideolojik ve politik balln bile bazen doa bi
limlerindeki kuramsal gelimeleri dorudan etkilediine tank
oluruz. Bunun soPdaki bir rnei, Darwinle birlikle doal
semeyi kefeden kii olan A.R. W allacedir. Wallace mr bo
yunca politik bir radikal olmu, leterodoks Owenci Bilim
Odalar ile Chartist Teknik Enstitlerde yetim i ve doal
olarak, Jakoben ruhlu insanlara ok cazip gelen doa tarihPne
ynelmi bir bilim adamdr. Sadaki bir rnek ise Werner
Heisenbergdir.
Sosyal bilimler ile tarih disiplininde politik bir drtyle ha
rekete geilmesinin eitli rnekleri verilebilir, ama ben burada
bir tanesini yeterli gryorum. Klelik problemi son zamanlar
da tarihsel analiz ve tartmalarda nemli bir alan haline gelm i
tir. Klelik gl duygular uyandran bir konu olduu iin tarih
sel partizanln bu alana da girmesi artc deildir, yine de
partizanln, bu alana duyulan ilginin canlanmasnda ne kadar

12) Crick iin bkz. R. Olby. "Francis Crick. D.N.A.. and hc Ceniral Dogma",

Daedalt. (Sonbahar 1970), s. 940. 943. Hoylc'un, arlkla anti-dinsc! drt

lerden kaynaklanan "srekli yaratl" kuramnn u anda kabul grmemesi,
onun evrenin doumuyla ilgili modern tanmalara yapt mdahalenin nemi
ni azaltmaz. u anda okumakla olduunuz makalenin amac bilimsel partizan
ln her zaman doru yantlar getirdiini iddia etmek deildir. Benim savm,
partizanln bilimsel tartmalar gelitirme ihtimalinin olduu ynndedir.

210

T a rih zerin e

byk bir rol oynadn izlemek etkileyici olacaktr. U luslara

ras S o sya l B ilim ler A n sik lo p e d isi'nde (1968) klelik m a d d e
sinin bibliyografyasnda 1940'dan itibaren yer alan otuz ki
tap arasnda sadece on iki tanesi M arksist kkenli (ancak bu in
sanlarn birou artk bu ideolojiden uzaktr) yazarlarn alm a
lardr. A B D d e 1974ten beri klelik zerine yrtlen h araret
li tartmalarda ad en ok geen kiilerden en azndan ikisi (Fogel ile G enovese), 1950li yllarda kk bir rgt olan ABD
K om nist Partisinin yeleriydi. Klelik konusundaki bu ada
tartmann, daha nceki on yllarda gzlenen M arksistler aras
tartmalardan k aynaklanm bir gelime olduunu iddia etmek
de akla gelebilir.
Tabii bu de m e k de ildir ki, her trl politik balln, bi
lim ve aratrm aclk stnde yeniliki etkiler y a p m a ihtimali
sz konusudur. Partizan aratrm alarn pek ou da nem siz,
skolastik ya da (eer ortodoks bir retiye balysa) o retinin
nceden belirlenm i hakikatlerini kantlam aya girien rn e k le r
dir. Yine bunlarn nem li bir blm , teolojiyi hatrlatan bir
tipteki szde-probleleri g n d e m e getirm ekte ve d a h a sonra
onlar, h erhalde d ok tiner gerekelerle gerek problem leri ele
almay bile reddederek z m e y e kalkm akladr. Bu tr pratik
ler kendi partizanlklarnn bilincinde olan bilim adam lary la s
nrl k alm asa dahi bunu yadsm ann bir yarar yoktur. Yine, ide
olojik ya da politik balln (hangi trden olursa olsun) bilim
adam larn ciddi lde m eru g rlm eyen eyler zerin de a
lm aya kkrtt bir n oktadan d a sz edebiliriz. P ro fe s r Cyril
B u rt'n duru m u bu tehlikeyi kantlayan bir rnektir. Bu sekin
psikolog, insan zeksnn o lu u m u n d a evresel faktrlerin
nem sizliine o kadar inanmt ki, onlar daha ikna e dici d u ru
m a getirecek deneysel sonularn kendisi u y d u r m u tu .13 Buna
13) B u r tn in c e le m e le riy le ilgili (ve P ro fe s r J. T izu rl cnun s a h te k rlk y ap
t n h em en h em e n kesin b i im d e o rta y a k o y m a d a n n c e ifad e e d ilm i ) daha
n c e k i k u k u la r iin b k z. L .J. K arn in , "l-lercd iiy . In te llig e n c e . P o litic s and
P s y c h o lo g y , d er: B lo c k ve D w o rk in , The IQ C ontroversy, s. 2 4 2 -2 5 0 . O nu
d o ru y o la so k m a y a y n e lik d a h a so n rak i a b a la r b u rad a e le a ln a m a z .

p artizan lk

211

ramen, partizan aratrmacln ak tehlikeleri ile dezavan

tajlarn vurgulamaya pek gerek yokken, daha az ak olan
avantajlar zellikle vurgulanmaldr.
Bugn partizanln avantajlar zellikle vurgulanmaldr,
nk akademik uralarn boyutlar ile benzeri grlmedik l
de genilemesi ve her disiplinin uzmanlap al disiplinlerinin
oalmas, akademik dnceleri de giderek kendi iine kapan
maya eilimli bir duruma sokmutur. Bunun nedenleri hem sos
yolojiktir hem de bilimlerin kendi gelimelerinde ierilidir. Bu
nedenlerin ikisinin biraraya gelmesi ise, akademisyenlerin ou
nu. uzmanlar olarak kabul edildikleri kk bir alana itmekte ve
bu snrlarn dna knca ancak ok gziipek ya da ok iyi do
nanml olan kiiler bir eyler yapma riskine girmektedir. Zira,
zaman getike, alanlarmn dnda kendilerine gvenecek ka
dar bilgi sahibi olamayacak -ya da yaplan almalar bile yakn
dan izleyemeyecek- duruma gelirken; baka topraklan gal eden
ve kendilerini rakiplerinin saldrlarna kar ezoterik bilgi ve uz
man teknikler barikatlaryla savunan uzman gruplarnn olmas,
grece yabanc olanlarn tecavzlerini giderek tehlikeli boyutla
ra ulatrmaktadr. Yine, uzmanlk dergileri, brorler ve konfe
ranslarn says gnden gne artmakla ve her alann tartmalar,
o alann iinde yer almayan kiilerin, uzmanlk bilgilerinin zara
rna olarak ve ok zor zaman ayrabilecekleri uzun bir hazrlk ve
okuma devresi geirmeden kesinlikle anlayamayacaklar bir ie
rie kavumaktadr. Giderek yalnzca tez yazarlarnn bilmeye
balad lileratrn kapsaml ve ayrntl bibliyografyas, bu
kalelerin ba koruyucusudur. 1975le yz seksen kadar kitap
bal olmas, toplumsal hareketler, ayaklanmalar ve protesto
lar'' hakknda syleyecek szleri olduunu dnen yurttalar,
sosyolojinin imdilerde kendini zel bir alan olarak kabul ettir
meye alan bir alt disiplin olan Kollektif Davran alanna
szmalara kar uyarmaktadr.14
14) K r, G .T . M arx v e J .L . W o o d . " S tra n d s u t T h e o ry a n d R e se a rc h in
C o lle c tiv e B e h a v io u r" . A nn u a l R eview o f Sociology I (1 9 7 5 ). s. 3 6 3 -4 2 8 .

212

T a rih zerin e

G e lg e ld im , mesleki ve teknik adan dardan sz m a y a a

lan vasfsz mtecavizlere kaplar kapatlrsa, ieidekiler de
konunun daha geni yansmalar olduu duygusunu kaybetm eye
balayacaklardr. M assachusetts Institute o f T e c h n o lo g y 'd e n
L ester T h u r o w un iaret ettii gibi, bunun iyi bir rnei, iktisat
taki m atematiksel m odellerden gelien zel ekonom etri alandr.
S z konusu m atem atiksel m odellerin tasarlanm asndaki ilk
ama, aka ifade edilmi bir kuramn istatisliki adan d o ru
lanp do a lla na m a y ac a n test etmekti, ancak (byk lde de
bu modellere en der rastlanabilmesi nedeniyle) kuram ile veriler
arasndaki ilikide tuhaf bir yer deitirm e grld:
E k o n o m e t r i , k u r a m l a r te s t e d e n b i r a r a o l m a k t a n k p , k u
r a m la r s e r g i l e m e y e y a r a y a n b i r a r a d u r u m u n a g e l m i t i r . E k o
n o m e t r i b e t i m l e y i c i b i r d il o l m u t u ... Y a r a r l ik t is a d i k u r a m l a r
v e rile rd e n d a h a g l y d -e n a z n d a n ik tis a t la rn z ih in le r in
d e - v e b u n e d e n l e v e r i l e r e s tiin g e l m e l i y d i . lg ili v e r i l e r d e n
k u ra m k a r m a n n b ir te k n i i o la ra k b a la y a n s re , s o n u n d a
b u n u n ta m t e r s in i y a p a r h a l e g e l m i t i .

T h urow devam nda, ekonom etrik denklem lerin, klasik ikti

sadi kuram da ortaya atld trden, yatrm ile faiz oranlarnn
harekeli arasnda bir iliki kurmadn ve byle bir iliki k u r
mann bir yolu olmadn ileri srmektedir. E k onom etrik d e n k
lemler daha sonra, kendi denklem lerini faiz oranlarnn m a te m a
tiksel adan doru bir ekilde tasarlamann entelektel adan
geerli alternatifine dnm tr. "D en k le m le r kuram test et
miyor, kuramn do n olmas halinde dnyann neye b e n z e y e ce
ini gsteriyordu. Ksacas ve iktisadi kuramn gelimesini g e
ciktirm e eilimi pahasna, ekonom etri de gerek dnyann etki
sine kar giderek yalnzlaacakt. Kuram yeniden dn m ey e
ynelik tevikler -onu derinleerek gelitirmekten ayr olarakazalnt.15 Fakat ekonom etrinin yalnz kalmas daha az fark
15) L. T hurow . "E cono m ics 1977". Dcit'dalux (Sonbahar 1977). s. 83-85.

Iari i/a n lk

213

edilir, hatta d a h a o k tolerans gsterilir bir d u r u m a gelmiti,

nk kendi m eslektalarnn giderek d a h a ezoterik olan entelIcktel faaliyetlerini anlayan -daha d orusu, u y g u la y a n -'u z m a n
larn says korkun derecede oalm , kon uyla ilgili literatr
in celem eye z o ru n lu o la ra k h a rc a n a n z a m a n ise b ilh a ss a
1960da beri m u a z z a m derecede artmtr. B y k bir otelin
mterileri gibi, bir alandaki uzm anlar da ihtiyalarnn o unu
binadan ayrlm adan veya d dnyayla otel zerind en tem as k u
rarak salayabilm ektedirler. Bugn Boston ehri ile civarndaki
akademik k u ru m la rd a alan iktisatlarn says, herhald e B ri
tanyada U luslarn Z en g in li i'n in yaynlanm as ile K e y n e s in
Gene! K u r a m tn k arasndaki dnem deki profesyonel ikti
satlarn toplam saysndan daha fazladr ve b u g n k iktisat
larn hepsi de birbirlerinin eserlerini oku yu p ele tirm e k le m e
guldr. rn ek olarak, olduka m tevaz ve o k hzl b y m ey e n
bir alan olan iktisadi ve toplumsal tarihe bakalm: Britanya kti
sadi Tarih D e rn e inin ye says 1960 ile 1975 y lla n arasnda
kabaca katm a ykselmiti. Bu alanda d e m e in 1925teki k u
ruluundan itibaren yaynlanan tm alm alarn y z d e 2 5 'in d e n
fazlas 1969-1974 yllar arasnda km ve bu literatrn h e p
sinin yzde 6 5 i d e 1960 ile 1974 yllar arasnda yay n la n m
t.** 1968de m atem atik le ilgili literatrn 4 3 0 .0 0 0 m a ka le stan
dardnda, ayn ylda fizikteki bulgular som utlatran m akalele
rin ise 5 2 2 .0 0 0 c ivarnda o k lu u n u 17 d n rsek , iktisadi ve
toplumsal tarihteki 2 0.000 balk ok az kalm aktadr. Y ine de
bu alanda alan herkes, bu literatrn n e k adar by k bir ks
mnn p roblem lerle deil de daha nceki kitaplar ve m akaleler

16) T .C . B a rk e r. " T h e B e g in n in g s u f ite E c o n o m ic llis o r y S o c ie ty . Econoi H istory R eview 30/1 (1 9 7 7 ). s. 2: N .B . I la rtc . " T re n d s in P u b lic a tio n s o n
the E c o n o m ic a n d S o c ia l H isto ry o f G re a t B rita in a n d Ire la n d 1 9 2 5 -1 9 7 4 . /) -

*'<hlux (S o n b a h a r 1 9 7 7 ). s. 2 4.
17) K .O . M a y . G ro w th a n d Q u a lity o f the M a th e m a tic a l L ite ra tu re " . Isis 5 9
>1969), s. 3 6 3 ; A n th o n y , E a st, S la te r, "'T he G ro w th o f th e L ite ra tu re o f
P h y sics". R eports on P rogress in P hysics 32 (1 9 6 9 ), s. 7 6 4 -7 6 5 .

214

T a rih zerine

hakknda olduunu; iktisadi tarihinin yaam nn by k bl

m nn, kendi otelinin says gereinden fazla artan ve deiik
donanm lar iinde geliini bilmektedir.
Politik partizanlk ite b koullarda, giderek artan bir ei
lim olan kendi iine bakm a, ar rneklere de erh d m e eili
mini, yani srf kendini gzeten entellektel yaratclk sergileme
eilimini ve akadem inin kendini tecrit etmesini dengelem eye
hizmet edebilir. Kendini tecrit etm i bir partizan aratrm aclk
ta yeterince geni bir alan geliirse, ayn tehlikelere kendisi de
kurban gidebilir. Felsefe ve sosyoloji gibi alanlarda faydal bir
uyar ilevi grecek kadar M arksist neo-skolastizm zaten vardr.
te yandan, bilimlere dardan yeni fikirler ve yeni sorular ge
tirmenin, yeni m eydan okum alarla karlatrm ann m ek a n iz m a
lar da bugn her zam ankinden daha vazgeilm ez bir n e m e sa
hiptir. Partizanlk bu trdeki gl bir m ekanizm adr, belki de
u anda insani bilim lerdeki en gl m ekanizm adr. Partizanlk
olm a sa bu bilimlerin gelim esi riske girecektir.

TAR H L ER KARL M A R X A
NE BORLUDUR?

Tarihsel tanm alar zerine bir blm oluturan burulun

sonraki 'i makale zellikle Marksizmi ve tarihi konu almakta
dr, lk iki metin, on be yllk bir arayla, M arx'm ada tarih
iler zerindeki etkisini deerlendirmeye girimektedir. u an
okumakta olduunuz metin de, ilk olarak, Paris'te Mays
196b'de UNESCO'nun desteiyle dzenlenen "Kari M arsn
ada Bilimsel Dncenin Gelimesindeki Rol" balkl bir
sempozyum nedeniyle kaleme alnm, daha sonra Uluslarara
s Sosyal Bilin Konseyi'nin Marx ve ada Bilimsel Dnce
(Marx et la pense scientifiqtte contemporaine, Lahey ve Paris.
1969. s. 197-211 : Diogenes, 64. s. 37-56 ve baka yerler) ad
n tayan almasnn, sonularn ortaya koyulduu cildinde
yaynlanmtr.

Burjuva uygarlnn a olan on dokuzuncu yzyl, entel

lektel adan nemli baarlarn onurunu tamaktadr, yalnz,
ayn dnemde gelim i olan akademik tarih disiplininin bu baa
rlarda bir pay yoktur. Gerekten de tarih disiplini, aratrma
teknikleri dnda, ok derinlere kk salan devrimci an (Fran
sz Devrimi ile sanayi devrimlerinin yaand an) tanklar
nn insan toplumlannn dnmn kavramaya alt ve ge
nellikle yeterince belgelenmemi, speklatif ve ar derecede
genel kapsaml denemelerden bir adm geride kalmu. Leopold
von Ranke'nin rettiklerinden ve mek kiiliinden esinlenen
yzyln son dnemlerinde ortaya kan uzman dergilerde kendi
sine bir yer bulan akademik tarih, olgularla yeterince desteklen
meyen ya da gvenilem ez olgulara dayandrlan genellemelere

216

T a rih zerine

kars km akla kukusuz haklyd. A m a br yandan da, tm a

balarm olgular ! saptam a grevine younlatrm ve bundan
dolay, belli trde belgesel kantlar (rnein, tarihle etkili olmu
kiilerin bilinli kararlarn da kapsayan olaylarn elyazmas ka
ytlar gibi) deerlendirm eye uygun bir dizi am pirik kriter ve bu
am a iin gerekli yardmc teknikler bulmann dnda tarihe Caz
la katkda bulunmamt.
Bu belgeler ve prosedrler ancak snrl kapsam daki tarih
sel fenom enler iin geerli olabilirdi, nk akadem ik tarih ba
z fenomenleri dikkate alm azken baz fenomenleri de zel ola
rak incelenm eye d e e r g r y o r ve hi eletirm eden kabul edi
yordu. Yani akadem ik tarih, olaylarn tarihi zerinde y o u n
lam aya kalkm am l (aslnda baz lkelerde ak bir kurumsal
eilim e sahipti), ancak onun kulland metodoloji en kolay
"kronolojik a n la t'y la uyuuyordu. .Akademik tarih kendisini
btnyle politika, sava ve diplomasi tarihine (ya da, okul
retmenlerinin rettii, krallar, savalar ve an lam alarla ilgili
basitletirilmi am a tipik bir versiyona) hapselm enekle birlikle,
tarihiyi ilgilendiren teme! olaylar bu erevenin o luturdu u
nu v arsaym aya eilimli o ld u un a da kuku yokt. D ier k o n u
lar, bilgi ve yntem le yaklald zam an, belimleyici etiketlerle
(anayasal, ekonom ik, dinsel, kltrel tarih ile sanatn, bilimin ya
da pul k o le k s iy o n c u lu u n u n tarihi gibi) nitelenen eitli tarih
lerin yolunu hazrlayabilirdi. Profesyonel tarihilerin genellikle
bulam am ay tercih ettikleri Zeitgeist* hakkndaki birka belir
siz speklasyon dnda, bu konularn tarihin ana gvdesiyle ba
ya glgede kalyor ya da grm ezlikten geliniyordu.
A k ad em ik tarihiler felsefi ve m etodolojik adan da ayn
derecede arpc bir m asu m lu a iaret etm e eilimindeydile'.
Bu m asum iyetin sonularnn, d oa bilimlerinde tartmal ama
bilinli, esnek b iim de pozitivizm diye adlandrabileceim iz bir
m etodolojiyle akt dorudur, fakat akadem ik tarihilerin
(Latin lkeleri dnda) kendilerinin pozitivist olduklarn bilip
*) | A ln .) B elli h ir a n y a d a d n e m in " d n c e ik lim i"; z a m a n n ru h u , (.n )

T a rih iler K arl M a rx a N e B o r lu d u r?

217

bilmedikleri kukuludur. Bu insanlar o u d u ru m d a , en fazla

nemi, belirli bir ko nuy a (politik-askeri-diplom atik tarih) vc b e
lirli b ir corafi alana (diyelim. Bat ve O rta A v ru pa) verm eleri
gibi, dier edinilm i fikirler (idees retes) y a n n d a pop lerle
mi bilimsel dncenin saptamalarn, rnein hipotezlerin o to
matik biim de olg ular n incelenm esinden ktn, bu ak la
mann bir ned en-son u zinciri ynndan, yani d eterm inizm in ,
evrimin, v b .'n in kavram larndan m ey d a n a geldiini d e kabul
eden insanlard. Bu insanlar, bilimsel bilgilerin, cilt cilt zenli
ve paha biilm ez diziler halinde yaynladklar belgelerin lam
metinlerini ve sralanlarn ortaya koyabilm esiyle ayn ekilde,
tarihin kesin hakikatini d e aa karabileceini varsay y orlar
d. Lord A c to n 'n M o d ern C a m b rid g e T a rih i b u tr inanlarn
ge a m a tipik bir rneiydi.
Dolaysyla tarih, on dokuzuncu yzyln insan v e sosyal bi
limlerinin mtevaz standartlarna gre bile son derece geri (hatta
buna bilerek geri kalm bile diyebilirsiniz) bir disiplindi. Tarihin,
gemiteki ve imdiki insan toplumunn daha iyi anlalmas y
nndeki katklar gerekten grmezlikten gelinebilir dzeydeydi
ve rastlantlara balyd. Am a toplumun anlalmas bir tarih anla
yn da gerektirdii iin, insimin gemiini kefetmenin alternatif
ve daha verimli yollar er ge bulunacakt. te bu makalenin ko
nusu, Marksizmin bu araylara yapt katky ortaya koymaktr.
R a n k e den y z yl sonra A rnaldo M o m ig lia n o tarih yaz
mndaki deiiklikleri drt balk altnda toplamt:
1) Ulusal tarihlerin modas gem i g r n rk e n , politik ve
dinsel tarih keskin bir de girmiti. Bunun karlnda, toplumsal-iktisadi tarihe doru dikkat ekici bir y neli olmutu.
2) "F ikirler ! tarihin bir aklamas olarak k u lla nm a k artk
olaan, hatta kolay bir d urum deildi.
3) E gem en olan aklam alar artk toplum sal g ler i temel
alyordu. Y alnz bu da, tarihsel olaylarn aklanm as ile b irey
sel eylem lerin aklanm as arasndaki iliki sorununu R a n k e in
zamanna gre da ha y oun biimde g n d e m e getirecekti.

2 IK

T a rih z e rin e

4)
Olaylarn belirli bir dorultuda ilerlediinden, hatta an
laml bir gelim e sergilediinden bahsetmek artk (1954) zor
lam t.1
Momiglianonun gzlemlerinin sonuncusunun (ve biz onu
bir analist olmaktan ziyade, tarih yazm devletinin bir raport
r olarak aktaryoruz), daha nceki ya da sonraki on yllar yeri
ne 1950'lerdc yaplm olma ihtimali daha fazlayd, yalnz dier
gzlem, aka tarih iinde anti-Rankeci harekette grlen
eskiye dayal ve kalc eilimleri temsil etmektedir. On doku
zuncu yzyln ortalarndan itibaren, hatta 1910 ylnda bile,2 bu
harekette idealist bir erevenin yerine materyalist bir anlay
koymaya ynelik, dolaysyla politik tarihte bir gerilemeye, ik
tisadi ya da sosyolojik" tarihte ise bir ykselie neden olacak
sistematik giriimlerde bulunulmutu: Hi kukusuz bu giriim
lerin altnda yatan da. o yzyln ikinci yarsnda tarih yazmna
egemen olan "Toplum probleni"nin giderek daha acil bir dr
t olarak kendini hissettirmesiydi.^ Akas, niversite faklte
leri ve ariv okullarnn oluturduu kaleleri zaptetmek cokulu
ansiklopedistlerin sandndan ok daha uzun srmt. 19I4e
gelindiinde, saldran gler, iktidasi tarihin ve tarih tarafn
dan ynlendirilen sosyolojinin d karakollarndan biraz daha
fazla yer igal edebilmi durumdayken, savunmadaki gler de
kinci Dnya Sava*nn sonuna kadar henz tamamen geri e
kilmek zorunda kalmamlard.4 Bununla birlikte, anti-Rankeci
hareketin genel karakteri ve baarsndan kuku d uyulm ayaca
nadadr.
1) A n ta id o M o m ig lia n o . O n e H u n d re d Y e a rs a f te r R a n k e " . S tu d ie s in H isto

riography (L o n d ra ,

1966).
2 ) E ncyclopaedia B ritannica. 1 1. b a s m (L o n d ra . 1910), '"T arih m a d d e s i.

3) E n d d o p e d ia In d ia n a (R o m a . 1936). ''S to r io g ra f ia " m a d d e s i.

4 ) S a v u n m a d a k i g le r g e r e k le n . 1 9 5 0 d e n so n ra k i y lla rd a . S o u k S a v a ik
lim in in e lv e rili k o u lla rn a rk a la rn a a la ra k , a m a br y a n d a n h e rh a ld e y e n i
lik ile rin b e k le n m e d ik d e re c e d e h zl ile rle m e le rin i p e k i tire m e m c le rin d e n d e
y a ra rla n p o ld u k a b a a rl b ir k a r sa ld r g c r c k lc iirm ilc rd i.

T a rih ile r K arl M a rx 'a N e B o rlu d u r?

219

n m z d e k i acil sorun, bu yeni y n e lim d e M arksist e tk i

nin ne k a d a r pay olduudur. kinci bir so run ise, M arksist e t
kinin bu yeni y n e lim e katksn hangi biim d e devimi e ttirdi
idir.
M ark siz m in bandan beri ciddi bir etki yapt tartlm az
bir gerektir. G en el batlaryla, on do k u z u c u y zylda etkili
olup tarihin y e n id e n kurulm asn he d efle ye n -M a rk siz m in d
ndaki- tek d n c e okulu ya da akm p o zitivizm di (ilk harfi
ister kk ister b yk yazlsn). Fakat, on sekizinci yzyl
A yd n lanm asnn gecik m i bir ocu u olan p o zitiv iz m in , on
dokuzuncu y zylda snrsz hayranlm z kaz a nm a s m m
kn deildi. P o z itiv izm in tarihe en nem li katks, d o a b ilim
lerinden aln m kav ra m la r, y ntem ler ve m o dellerin to p lu m
sal aratrm alara aktarlm as ve doa bilim lerind ek i keiflerin
uygun g r ld biim iy le tarihe uy gu la n m a sy d . B u n la r g e r
i g rm e zlik te n ge line b ilir baarlar deildi, a m a bir tarihsel
deiim m od elin e, biyoloji ya da jeoloji etrafn da r lm bir
evrim k u ra m n a en yakn e y olarak snrl kaldklar belliydi.
1859dan so n ra D a rw in iz m d e n hem cesaret hem de onu rnek
almak tarih a sn da n a n c a k o k ka b a ve yetersiz bir k lavuz
olabilirdi. S o n u ta , C o m t e un ya da S p e n c e r in esinlen dird i i
tarihilerin says bir avutu ve onlarn -B u ckle, h atta d a h a b
yk T a in e y a d a L am p re c h t gibi insanlarn- tarih yazm z e
rindeki etkileri d e snrl ve geici b o yu tlarda olacakt. P o z iti
vizmin (k k ya da b y k harfle) zayfl, C o m t e un so s y o
lojiyi b ilim lerin en yksei olarak g rm e sin e ra m e n , to p lu m sal-olm ayan faktrlerin etkisind en do ru d a n tretilebilecek ya
da doa bilim lerini m o del alarak y a p lab ilecek sa p ta m a la r d
nda, insan to p lu m u n u k arakterize eden f e n o m e n le r h a k k n d a
syleyecek fazla s zn n olm am asyd . P o z itiv iz m in tarihin
insani karakteri k o n u su n d a k i grleri de -m e ta fiz i e v a rm a sa
bile- speklatifti.
D e m e k ki, ta rih in d n m n istey e n en byiik ilki,
tarihsel y n e lim i olan sosyal b ilim le rd e n ( rn e in , iktisattaki

220

T a rih zerin e

A lnan urihsel o k u ld an). z e llik le de. e tkisi, om n bile

k en dinin s ay m a d b a arla rn k e n d isin e a tfe d ile c e i b o y u t
lara ulam olan M a r s tan gelm iti. T arih sel m a te ry a liz m ,
b a z e n M a r k s is tle r c e bile, a l k a n l a d n m b i im d e
e k o n o m ik d e te r m i n i z m e k lin d e ta n m la n y o r d u . Fakat
by le bir tarife s ah ip k m a y a n M arx, tarihsel g e lim e n in
e k o n o m ik te m e lin in n e m in i ilk k ez k e n d isin in v u r g u la d
n, ya da in san lk ta rih in in b irbirini izleyen s o s y o - e k o n o m ik
sis te m le rd e n o lu tu u n u ilk k e z k e n d isin in y a z d n da k e
sin likle re d d e d e rd i. N ite k im s n f ve s n f m c a d e le s i k a v
ram larn tarihe ilk kez o nu n so ktu u g r le rin e d e k e s in li k
le kar k m t, am a n afile bir abayla. E n c ic lo p e d ia Ita liau. " M a rx h a in tr o d o tto e lla sto rio g ra fia il c o n c e tto di
c i n s s e diye yazm t.
M arksist etkinin m o d e rn tarih y a z m n n d n m n e
yapt katklarn izini s rm e k bu m a k a le n in a m a c m ayor.
Belli ki bu etki lk e d e n lk e y e g re farkllk g ste riy o rd u .
rn e in F r a n s a da, en a z n d a n kinci D n y a S a v a 'n a k a d a r
ve M ark sist fikirlerin o lk e n in entellektiiel y a a m n a dikkat
e k ic i b i im d e g e ve y a v a g irm e si n e d e n iy le g re c e kiik
bir etki y a p m t . M a r k s i s t e tk ile rin 1 92 0li y llarda Fransz
D e v r im inin tarih y a z m m k a p s a y a n o ld u k a politik a la n a bir
l d e (y a ln z h e m e n ha trla ta lm . Ja u re s ile G e o r g e s L efebvr e i a l m a la rn n s e rg ile m i o ld u u gibi, yerli d n c e g e
lene k le rin d e n a ln m fikirlerle b ra ra d a h a r m a n la n a ra k ) g i r
m i o ld u u n d a n s z e d ile b ilm e k le birlikte. F ra n sz ta r ih ile
rinin M a r k s iz m e asl y n e lile ri, tarihin e k o n o m ik ve to p lu m
sal b o y u tla rn a d ik k a t e k m e k iin M a r x a k e s in lik le ihtiyac
o lm a y a n A n n a le s o k u lu k a n a ly la g er e k le e c e k ti. ( te y a n
d a n . bu t r k o n u la ra d u y u la n ilgilerin M a rk siz m le z d e le
tirilm esi. T im e s L ite r a r y S u p p le m e n t' m heniiz y a k n bir

*) [la.] T a rih y a z m n a sn l fikrini M arx so k m u tu , (..)

5 ) K . G e o rg e L ic h th c im . M arxism in M o d e m France { L ondra, 1066).

T a rih ile r K arl M a rx 'a N e B o r lu d u r?

221

zamanda6 Fernand Braudelin bile Marxin etkisi altnda o l

duunu yazm asna neden olacak kadar gl bir eilim di.)
Buna karlk, Asya ya da Latin Amerikada, modern tarih ya
znmn (ortaya knn olmasa bile) geirdii kkl dn
mlerin hemen her rnekle Marksizmin etkisinin yaylm a
syla zdeletiilebildii (ilkeler de vardr. Dem ek ki global
apta, Marksizmin ciddi bir etki yapt kabul edildiine gre
u anda bu konuyu daha fazla dem em ize gerek yoktur.
Bizim burada arlk vereceimiz ey, Marksist etkinin ta
rih yazmnn modernlemesinde nemli bir rol oynadn sap
tamaktan ziyade. Marksizmin kesin katklarn belirlemekte cid
di bir glk bulunduunu ortaya koymak olacaktr. nk, da
ha nce grm olduumuz zere, tarihiler arasndaki Marksist
etki, u ya da bu ekilde Marxla ve onun dncesinden esin
lenmi hareketlerle ilikilendirilen, ancak mutlaka Marksist ol
mayan, ya da en etkili olduu hallerde mutlaka Marx'in olgun
dneminin dncelerini de yanstmayan birka gl, ama g
rece basit fikirle zdeletirilmitir. Biz bu tipteki bir etkiyi
vulgar-Marksist etki olarak adlandracaz. Buradaki irdele
menin balca problemi de tarihsel analizdeki vulgar-Marksist
etkileri Marksist etkilerden ayrmaktr.
im di bundan baz rnekler verelim . VulgarMarksizmin esas olarak aadaki eleri benim semi olduu
ak grnmektedir:
1)
Tarihin ekonomik yorumu, yani (R. Stammlerin deyi
ini aktarrsak) ekonomik faktrn, dier faktrlerin ona ba
ml olduu temel faktr olduu inanc: daha zele inersek, o
zamana kadar ekonomik konularla fazla balantl grlmemi
fenomenlerin ekonomik faktre baml grlmesi. Bu yorum
bir lde ununla rtiiyordu:

G) Tim es L itera ry Supplem ent, 15 ubl 1968.

222

T a rih z e rin e

2) T e m e l ve sty ap" modeli (fikirler tarihini aklam ak

iin en yaygn biim de kullanlan model). M arx ve E ng e ls'in
kendi uyarlarna ve Labrioh gibi baz ilk M arksistlerin derin
likli gzlem lerine ram en, tem el ve styap modeli genellikle
e konom ik tem el ile styap" arasndaki basit bir e gem enlik
ve bamllk ilikisi eklinde yorumlanyordu. Bu ilikinin d o
lay unland olgu da uydu:
3) " S n f kar ve snf m cadelesi. B una bakarak, birok
vlgar-Marksist tarihinin K o m n ist M a n ife sto nun ilk say fas
n ve " im diye kadar varolan tm toplamlarn [yazl] tarihi s
nf mcadeleleri tarihidir szn okum aktan daha teye g e
medikleri izlenimine kaplabilirsiniz.
4) "T a rih se l y a sa la r ve tarihsel k a n lm a z lk . Hakl o l a
rak. M a r x in insan to p lu n u n u m tarihte sistem atik v e z o ru n lu
bir g e lim e g s te rd i in d e srar ettii, do la ysy la o lum sa ll
b y k l de d la y a n ve u zu n erim li h a re k e tle r h a k k n d a g e
n ellem e le r d z e y in d e ka lm bir g r e sah ip old u u d o r u l
tu su n d a bir inan vard. lk M arksist y azarlarn tarih k o n u s u n
da, srekli, tarihle birey in y a d a rastlantn n rol gibi p r o b
lem lerle u rap d u rm a la rn n a ltn d a y a ta n n e d e n budur.
b r y a n d a n bu y a k la m , rn e in s o s y o -e k o n o m ik f o r m a s
yo n la rn b irbirini iz le yiin de k e sin ve d a y a tlm b ir d z e n li
lik eklin de, h atta b a zen insan tarih te b ak a b ir a lte rn a tif b u
lu n m a d m sa v u n m a n o k ta s n a yaklatran m e ka n ik bir d e
te rm in iz m e k lin d e y o ru m la n a b ilird i ve b y k l d e byle
y o ru m la n m t.
5) T a rih s e l ird e le m e le re k o n u olan sp e sifik alan lar.
M a rx in rnein kapitalist g elim enin ve sanayilem enin tari
hiyle balantl olarak kendisinin ilgi duyduu konulardan, am a
bazen de az ok rastgele sap tam alardan seilmiti.
6) Spesifik aratrm a alanlar, Marx "tan ziyade, ezilen snf
larla (kyllerle, iilerle) ilgili ajitasyonlada ya da dcvrimlerde onun kuram yla ilikili hareketlerin arlk verdii k on ula r
dan alnmt.

T a rih ile r K arl M a r x 'a N e B o r lu d u r?

223

7)
T arih y azm n n doas ve sn rla ry la ilgili eitli g z
lem ler, asl o larak 2. m ad d ed ek i m od eld en e sin le n e re k ve k en
dilerinin sad ece h ak ik atin peinde olan ta ra fsz a ra trm a clar o l
duklarn iddia ed ip , akas iin i y z n sa p ta m a k la iftihar
eden tarih ilerin d rt leriy le y n tem lerin i a k la m ay a hizm et
etm esi d n lerek y aplm l.
Bu zetin , en iy im ser ihtim alle M a r x 'n tarih hakkndaki
g rlerinden y ap lm bir sem eyi, en k t m se r ihtim alle de
(genellikle K attk sy de grld ek liy le) M a rx in g r le ri
nin M ark sist-o lm ay an a d a gr lere ( rn e in , e v rim c i ve pozitivist g r lere) y edirilm i halini y an stt d a ay n dereced e
ak olsa gerektir. A y rca, bu gr lerin b ir k sm n n M arx i h i
bir ek ild e y an stm ad ; g erek halk h arek etleri, ii snf hare
ketleri ve d ev rim ci h arek etlerle ilikili h e r tarih in in doal ola
rak g elitireb ilece i, g erek se to p lu m sal m cad elen in ve so sy a
list ideolojinin d ah a nceki rnekleri z erin d e alm ak gibi,
iin iine M a rx i sok m ad an da g elitirileb ilecek b ak alarn
temsil ettii son d erece aktr. rnein, K a u tk sy nin T h o m as
M ore zerine k alem e ald ilk m o ografta, k o n u n u n seim inde
zellikle M arksist d en eb ilecek h ib ir ey e rastlay am azsn z ve
bu alm ann tem el bak as v u lg ar-M ark sisl niteliktedir.
Y ine d e, M ark sizm d en aln m ya d a M a rk siz m le ilik ili
olan e le rin seilm esi keyfi b ir seim d e ild i. Y u k a rd a k a
rlan ksa v u lg a r-M a rk siz m b ilan o su n d ak i 1-4. ve 7. m a d d e
ler. gelen ek sel tarih in y n ak larn n en kritik y e rle rin i h av ay a
uurm ay h e d efley en en tellek t el b o m b a rd m a n n youn a t
larn tem sil ed iy o rlard ve haliyle m u azzam bir g ce sa h ip ti
ler, belki de tarih sel m atery alizm in d ah a az b a sitle tirilm i v e r
siy o n larn d an d ah a glydLiler ve o z a m a n a k a d a r karanlk
kalm yerleri ay d n la tm a , tarihileri h atr sa y lr b ir zam an d i
limi iin tatm in etm e y eten ek leri b ak m n d an ise k e sin lik le ok
glydiiler. A k ll ve bilgili b ir sosyal b ilim cin in on d o k u z u n
cu y zy ln so n u n d a , g em ile ilgili o larak u t rd ek i M arksist

224

Tarih zerine

g zle m le rle k arlat zam an h issetti i ak n l n yeniden

y aan m as a rlk o k zo d r: R el'o rm asy o n un e k o n o m ik bir
n ed en le ilik ilc n d irilm e si, O tu z Y l Sav a la r'm n u z u n lu u n u n
ek o n o m ik n ed en lere bal o lm as ve D e s c a r te s 'n hay v an lar
m akialar gibi g rm e si, M an iifak l r sistem in in g e lim e siy le
ba k u ru lab ilecek o la y la rd r.7 B u n a ra m en , tarih sel m a te ry a
lizm le ilk kez ta n t m z anlar h a trla y a n la rm z, hl b ti
basit k eiflerin g z m z d e tad m th i z g rletiric i etk iy e
tan k lk ed eb ilirler.
M a rx 'ta n a ln m e le rle b ir sek i o n a y a k o y m a k .
M aksizm in ilk etkisi asndan basitletirilm i bir ablona b ak
m ay doal, belki de zoru n lu klm olsa bile, ayn z am an d a ta
rihsel bir seim i de y anstyordu. rnein M a rx 'm K a p ita l de
P rotestanlk ile k apitalizm arasn d ak i ilikiyle ilgili birka sap
tam as, sanrm g eneld e ideolojinin toplum sal tem eli p ro b lem in
den, zelde ise dinsel o to d o k s gr lerin d o asndan dolay h e
m en ve youn ilgi duym ay hak eden bir k o n u y du.8 te yandan.
M arx ' m bir tarihi kim liiyle y azm ay a en ok yaklat, g r
kem li H B n tm a ire gibi baz alm alarn d a, h erh ald e en fazla
aklk g etirdii p ro b lem ler -rnein, sn f b ilinci ile kyliilkfazla bir ilgi u y andrm ad iin, tarih iler asndan ok ileride
ki zam anlara k ad ar uyarc b ir rol de o ynam am t.
B izim , tarih yazm zerindeki M arksist etki olarak grd
m z btn , kesinlikle yukardan tanm lanan anlam da vulgavM arksistti. V ulgar-M arksizm . birka dndaki btn lkelerde
(rnein, son zam anlara kadar Bal A lm anya ile A m erika B irle
ik D cvletleri'n d e) kinci D nya S a v a fn d a beri egem en olan
ve m evzi kazanm ay srdren, tarihte genel olarak ekonom ik ve
toplum sal faktrlere arlk verm ekten olum aktadr. B urada bu

7 ) J. B o n a r. P hilosophy a n d P olitical E conom y (L o n d ra . 1893), s. 367.

8) Bu sa p ta m a la r, M u rksisi e tk in in o ro d o k s lurih y a z m n a k u k u g t rm e z b i
im d e g iriin in ilk rn e k le rin d e n b irisin e; S o b a t, W e b e r. T ro e ls c h ve d i e r
lerin in c ll v a ry a sy o n la rm sa h n e le y e c e k le ri nl tem ay a k a y n a k lk ed ece k li. Bu ta r a n a h l so a e rm i d e ild ir.

T a rih ile r K arl M a rx u N e B o r lu d u r?

225

eilim in, elbette esasen M arksist etkinin rn olm akla birlikte.

M arsn d n ce sistem iyle zel b ir bann bulunm adn tek
rarlam am z gerekiyor.
M arx in zgl fikirlerinin tarihte ve genel olarak sosyal bi
lim lerde yaral balca etki, hem en hem en kesin olarak tem el
ve styap kuranm n, bak a b ir syleyile, birb iriyle etkileim
halindeki farkl d zey lerden m eydana gelen b ir toplum m ode
linin do u rd u u etkidir. T abii M a rs 'n etkileim halindeki bu d
zeyler ya da tarzlar iin ngrd hiyerarinin g en el m odel a
sndan m utlaka kabul edilm esi g erek m ez (y eter ki b ir hiyerari
getirm i olsun).9 G erekten de bu m odel. M ark sist-olm ayanlar
tarafndan bile ok yaygn biim de deerli bir kaik saylm tr.
M arxin tarihsel g elim eyle ilgili zgiil m odeli (sn f atm alar
nn rolii, so syo-ekonom ik form asyonlarn birbirini takip etm esi
ve hu form asyonlardan birinden dierine geiin m ekanizm as,
vb.) ise. baz rneklerde M arksistlcr arasnda bile ok daha tar
tmal bir kon u m d a olm utur. M arx in tarihsel g elim e m odeli
nin zellik le tartlm as ve tarihsel do ru lam ay la ilgili bilinen
kriterlerle d e erlen d irilm esi gerektii d o ru d u r. A yrca, bu
M arksist m odelin y etersiz veya yanltc kan tlara dayan an baz
ksm larndan (rn e in , M arx in -diyelim , bu t r to p lam larn ba
zlarndaki i istikrarla ilgili- derin kavraylarn hatal varsa
ym larla b irletirdii. ark to plum lum u incelem e alanndaki ba
z grlerinden) vazgeilm esi gerektii de kan lm az bir ger
ektir. B ununla birlikte, M arx in bugn tarihilerin gzndeki
balca deerinin, genelde toplum la ilgili saptam alarndan ayr
olarak, tarih hakkndaki aklam alarna bal olduu bu m ak ale
nin savdr.
im diye k ad ar ok byk izler brakan M arksist (ve vlgarM arksist) etki, tarihi sosyal b ilim lerinin bir d aln a evirm eyi

t y ' s y p s a r d z e y le r ta n m a s n d a k i g r le rin i, " t e m e f l e ilg ili s a v la rn a

gre o k d a h a k a b a ta s la k b ra k p b ir s o n u c a u la trm a y a n L. A lh s s c r 'c k a tl
m am ak m iim k n d e ild ir.

226

T a rih zerin e

am alay an genel b ir e ilim in ; baz insanlarn az y a d a ok d erin

likli g r leriy le kar k o y duu, am a yirm in ci y zy ld a tartm a
g t rm ez b ir eg em en lik de k u rm u olan bir e ilim in parasdr.
M aksizm in g em ite bu e ilim e yapt balca katk, pozitiv iz
m e ynelik eletirilerin d e, yani sosyal bilim lerin incelenm esini
doa bilim lerin in incelen m esin e -ya da insani bilim lerin ince
lenm esinin insani o lm ay an bilim lerin incelen m esine- yedirm eye
alan g iriim lerin eletirilm esin d e toplanyordu. Bu katk, to p
lam larn insan lar arasn d ak i ilik iler (ki b unlar ierisinde, re
tim ve yeniden retim am acy la girilen ilik iler M arx in g z n
de asli b ir nem tay o rd u ) sistem leri olarak kabul edilm esini
ierm ektedir. Bu katk ay rca, gerek d ortam la (insani olm ayan
ve insani ortam larla) ilik ilerin d e gerek se i ilik ilerinde kendi
lerini koruyan varlk lar o larak bu sistem lerin y ap sn ve ileyi
inin analizini de ierm ektedir. E lb ette M ark sizm , ilk olm a gibi
geerli iddialar o lsa bile, tek yapsal-ilev selci toplum kuram
deildir. Y alnz iki n o k tad a d i e r k u ram larn oundan ayrl
m aktadr. B irincisi. M arksizm , toplum sal fen om enler iinde
(tem ci" ve sty ap gibi) bir hiyerari b u lu n d uunda; kincisi
ter toplum iinde, sistem in kendisini ilerlikli bir yap olarak
korum asn dengeley en i g e rilim le r ("elik iler ) yaandnda
srar e tm e k te d ir.10
M ark sizm in bu z g ll k le rin in n em in i tarih alan n d a
g z -le y e b ilirsin iz , n k tarih , to p lu m larn k en d ilerin i niin
ve nasl d e itird ik le rin i, h a tta k kl b ir d n m e u ra ttk la
rn , b ak a b ir s y le y ile to p lu m sa l e v rim in 11 o lg u larn bu z
g ll k le r say e sin d e a k la y a b ilm e k ted ir. M a rx in m th i caz
ibesi h er zam an iin hem to p lu m sal y ap n n v arl n hem de

10)

T c m c l' in te k n o lo ji y a d a ik tisa tta n d e il, " h u retim ili k ile rin in btn-

s e lli i" n d c n . y a n i, m a d d i re tim ilik ile rin in b ir d z e y in e u y g u la n d e k liy

le. en g e n i a n la m y la to p lu m sa l rg tle n m e d e n o lu tu u n u v u rg u la m a y a ge
rek y o k tu r sa n y o ru m .
1 1) A k tr ki b u te rim in k u lla n lm a s b iy o lo jik e v rim s re c iy le h e rh a n g i bir
b e n z e rli i ie rm e z .

T a rih ile r K arl M a r x 'a N e B o r lu d u r?

227

bu yap n n ta rih sili in i, d o lay sy la d e iim in in isel d in a m i

ini v u rg u la m a k ta srar etm esin d en g e lm itir. T o p lu m sa l sis
tem lerin v a rl n n gen el b ir kabul g rd (am a bu siste m le
rin a n aliz in in , a n ti-ta rih se l d e ilse bile, tarih sel o lm a y a n bir te
m elde yap lm as p ah asn a) g n m z d e , M a rx in tarih i zorunlu
bir boyut o larak v u rg u lam as h erh ald e h er z a m a n k in d e n d ah a
temel bir n em ta m a k ta d r.
Bu bak as, g n m z sosyal b ilim lerin d e eg em en olan
kuram lara y n elik iki zgl eletiriy i ierir.
B irin c is i, z e llik le A m e rik a B irle ik D e v le le rinde,
sosyal bilim lerin byk ksm n a eg em en olan ve g cn hem
bilim sel ilerlem en in u anki aam asn d a g elik in m ek an ik m o
dellerin etk iley ici v erim lili in d en , hem de to p lu m sal devrim
ierm eyen to p lu m sal d e iim sa lam a y n tem lerin i ara m a sn
dan alan m ek an izm an n eletirisid ir. B u n lara, to p lum sal alan d a
kullanlm ay a u y gun yeni tek n o lo jilerin ve p aran n z e n g in li i
nin (b u n lar sad e c e en zen g in sanayi lk elerin d e v ard r), bu tip
teki bir to p lu m m h e n d isli ini ve o n a d a y an an k u ram lar bu
tr lk elerd e ok cazip h ale g etirm esi de e k le n e b ilir. B ylesi
kuram lar a sln d a p ro b lem zm eyi a m alay an g iriim lerd ir
ve kuram sal a d an b ak ld n d a, o n lara d en k d en on d o k u
zuncu y zy ld ak i k u ram lard an h e rh a ld e o k d ah a kaba v e son
derece ilkel o ld u k lar d a s y len eb ilir. Bu y z d e n o k say d a
sosyal bilim ci -iste r bilin li o larak ister de fa c to o lsu n - tarih s
recini, g e le n e k se l to p lu m d an m o d ern to p lu m a ya d a s a n a
yi toplum na d o ru tek bir d e iim o lay n a in d irg erler (b u ra
da m o d ern in tanm ileri sanayi lk elerin in , h a tta yirm inci
yzyl o rtasn d ak i A B D nin k oullar tem el a ln a ra k y ap lrk en ,
gelen ek sel" to p lu m u n tan m d a "m o d e rn iik *ten y o k su n o lm a
y baz alm ak tad r). K o la y lk olsun d iy e, bu tek b yk adm .
R ostow un E k o n o m ik B y m en in A am alar g ib i daha kk
<dt ad m lara b l n eb ilir. Bu m o d eller, tarih in -h ay ati old u u id
dia ed ilse d e - k k b ir d ilim in d e y o u n lam ak a d n a b yk
ksm n e le m e k te , d o la y sy la kk bir zam an d ilim in d e bile

228

T a rih zerine

tarihsel d eiini m ek an izm alarn m thi d erecede b a sitle tir

m ektedir. b r yandan, bu tr m odellerin tarihileri e tk ile m e
sinin asl nedeni, o nlar gelitiren sosyal bilim lerin bykl
ile p restijin in , tarihsel aratrm aclar, k en d ilerinin etkileyecei
p rojelere g irim eye cesaretlen d irm esid ir. O ysa bunlarn tarihsel
deiim asndan y eterli b ir m odel sa lay am ay acak lar aktr
ya d a ak o lm ald r, y aln z u anda okluka p o pler olm alar
ned en iy le M ark sistlerin bu durum u bize srekli hatrlatm as
nem li bir noktadr.
kinci eletiri, m uazzam derecede daha gelikin olsalar bile,
taihsilii btnyle reddedebildikleri, ya da baka bir eye dntrebildikleri kadaryla baz bakm lardan daha da ksr olan
yapsal-ilevsel kuram larn eletirisidir. Bylesi yapa 1-ilevsel
g rler M arksizm in etki alan iindeyken daha etkilidir, nkii
ona, genellikle birlikte anld on dokuzuncu yzyln karakte
ristik evrim ciliinden kurtulm as iin b ir ara salar gibi gr
nrler. Y alnz bunun b ir bedeli varlr ve bu bedel d e, M arx'inki
dahil olm ak zere y in e on d o kuzuncu yzyln baka b ir ayrc
zellii olan "ile rle m e kavram ndan kopulacak olm asdr. y
leyse n iin byle b ir ey yapm ay isley elim ?12 B yle b ir ey yap
m ay M arx kendisi k esinlikle islem ezdi: M arx K a p ita l'\n ikin
ci cildini D a rw in 'e ad am ak istem iti ve E ng elsin M arx in m eza
rnn banda sa rf etti i szlere. D arw in in organik do a iin yap
t gibi M arx in da insanlk tarihinde evrim in yasasn k efetm e
sinden dolay v g ler y adrm asna kar km as pek dnle
m ezdi. (M arx ilerlem eyi evrim den ayrm ay kesinlikle iste
m iyordu ve nitekim D a rw in i zellikle bu yzden, ilerlem eyi ev
rim in tesadfi b ir yan riin d urum una getirm ekle sulam t, j 1

12) M a rk siz m in " e v r im c i" y tin tin c kar sa h n e le n e n bu isy a n n , rn e in Kau isk y c i o rto d o k s g r le rin -p o litik se b e p le rd e n d o la y - re d d e d ilm e sin in ta rih
se I n e d e n le ri v a r d :. am a hz buruda bu so ru n la rn z e rin d e d u rm u y o ru z .
13) M a rx lan E n g c ls c, 7 A u s to s 1866, M arx ve E n g e ls. C ollected Works,
C'il 4 2 (L o n d ra . 1987). s. 304.

T arih iler K arl M a r x 'a N e B o r lu d u r?

229

T arih te k i te m e l so ru n , h em eitli to p lu m sal g ru p larn

farkllam asn n , h e m d e b ir to p lu m u n b ir t r n n b a k a bir
toplum t r n e d n m e sin in ya d a d n e m e m e sin in m e k a n iz
masn k e fe tm e k tir. Bu m ek an izm a, M a rk sislle rin ve sa d u
yunun c an alc n e m d e g rd insann d o a z e rin d e k i d e n e
timi gibi baz k o n u la rd a k esin lik le tek y n l d e iim i veya
ilerlem eyi d e -en a z n d a n y e te rin c e u zu n b ir z am an d ilim i i in
de- ierm ek ted ir. T o p lu m sa l g e lim e y le ilgili bu t r m e k a n iz
m alarn b iy o lo jik e v rim in m e k a n iz m a la ry la ay n y a d a ben zer
olduunu v a rsa y m a d m z s re c e , b u rad a evrim * terim ini
kullanm ann g e e rli b ir n ed en i yok g ib id ir.
T a rtm a k u k u su z te rm in o lo jik b o y u tla sn rl d e ild ir ve
iki t rd ek i (fa rk l to p lu m tip le riy le d e e r y a rg la r, b ak a bir
deyile, to p lu m tip le rin i b ir eit h iy erarik d z e n e g re d e re
celendirm e o la n a h ak k n d ak i ve d e iim m e k a n iz m a la r k o
nusundaki) a n la m a z l g izlem ek led ir. Y a p sa l-ile v se lc ilik ler to p lu m lar d a h a st ve "d a h a a a d iy e d e re c e le n d ir
m ekten k a n m a y a e ilim lid irle r; bunm n ed en i, k sm e n , to p
lumsal a n tro p o lo g la rn u y g ar in sa n la r n to p lu m sal ev rim d e
szde stn o ld u k lar iin barb arlar"! y n e te c e k leri iddiasn
kabul etm ey i re d d e tm e le ri, k sm en de, fo rm el ilev selci k rite r
lere gre, g er e k te b y le bir h iy erarin in b u lu n m a m asd r. E skim olar to p lu m sal b ir g rup o la ra k 14 v aro lm a p ro b lem lerin i
kendi u su lle riy le , A la s k a 'n n beyaz y erlileri k a d a r b aary la hatta b az la rn a g re , dah a baarl b iim d e- z e rle r. B elirli
koullarda ve b elirli v arsa y m la ra g re, sih re d ay al d nce
kendince b ilim sel d n ce k ad ar m an tk l ve k en d i am ac iin
yeterli o lab ilir...
T arih iler, y a da di er sosyal bilim ciler, bir sistem in genel
yapsndan ziyade zgl ieriini aklam ak istedikleri srece
14) L ev i-S n u s.sn a k ra b a lk s is te m le rin d e n (ya d a d i e r to p lu m sa l v a s ia la rlnj. " i le v i to p lu m sa l g ru b u n s re k lili in i sa la m a k o la n k o o d in e li b ir b u
bin" o la ra k b a h s e tm e si a n la m n d a : Sol T a x (d e r.). A nthropology T oday (1 9 6 2 ),
s- 343.

230

T a rih zerin e

ok yararl o lm am akla birlikte, bunlar geerli g z l e m l e r d i r .F a

kat evrim ci deiim sorunu asndan da h ibir anlam tam azlar.
nsan toplum lun, eer kalc olm ak istiyorlarsa, kendilerini baa
ryla y netebilm ek zorun d ad rlar, bu yiizden varolan toplunlarn
hepsi ilevsel bakm dan yeterli olm aldr: aksi takdirde, bekrlk
kuralna bal olduklar iin bir cinsel rem e ya da d a alm a
sistem lerinin bulunm am as nedeniyle tarihin sayfasndan silinen
S hak er' larn* yazgsn paylam ak zo ru n d a kalacaklardr. T o p
lu n d a n . yeleri arasndaki i ilikiler sistem lerine gre karla
trm ak. kanlm az olarak benzer eyleri birbiriyle karlatrm ak
anlam na gelir. A sl onlar d doay denetlem e yeteneklerine
gre k arlatrdm z zam an, farkllklarn hem en gze arpaca
kesindir.
kinci an lam azlk konusu daha tem el nem dedir. Y apsalilevsel analizin ou versiy o n u ezam anldr: bu a n alizler ne
k adar derin ve karm ak olu rsa, konu dnr ilgilendiriyorsa
eer, dinam ikletirici bir e olarak dev rey e sokulm as gereken
toplum sal statikle snrl k a lrla r.16 T abii bunun tatm in edici d
zeyde yaplp yaplam ay aca y ap salclar iinde bile ciddi bir
tartm a konusudur. H em ilevi hem de tarihsel deiim i ak la
m ak zere ayn analizin kullanlam ayaca genel kabul gren
bir bak asdr. Y alnz burad a parm ak basacam z nokta.
M a rx 'm basit ve g en ilem i yeniden retim em alar gibi, statik
ve dinam ik iin ayr analiz m odelleri gelitirm enin m eru olm a
m as deil, tarihsel irdelem enin bu farkl m o d eller arasnda ba
15) " F o n k siy o n e l a n a liz in d o b i im d e y e n id e n c a n la n d rlm b ir z m
le m e sin d e bile, a k la y c y tin o k sn rl o ld u u d o ru d u r, z e llik le d e . belli
b ir p p a r a s n n s .sistem inde y e r a lm a s n n n e d e n in e ilik in h i b ir ak lam a
g e tirm e z " : C ari H c m p c l. L. Cross (d e r.). Sym posium on S o cia l T heory (19591*) A m e rik a 'd a k i b ir P ro te sta n m e z h e b i, (.n .)
16) L c v i-S tra u ss'u ak rab alk m odelleri hakknda yazark en belirilii g ib i. ''B '1
m ek an izm ay etk iley en dsal bir faktr o lm asa y d pek d zg n b iim d e ileye
m ez v e to p lu m sal vap t statik kalrd. O y sa d u ru m byle d e ild ir, k u ram sal m o d e
le. yap d ak i artzam an l d e iik lik leri aklam ay sa lay acak yeni e le r eklem e
ihtiyac d a b u rad an k ay n ak lan m ak tad r": T a s (der.), Social Anthropology. s. 343-

T a rih iler K arl M a rx 'a N e B o r lu d u r?

231

kurulm asn isten ilir b ir d u ru m a getirm esid ir. Y ap salcn n en

basit z m , d e iim i atlam ak ve tarihi baka birilerie b rak
mak. hatla (d ah a nceki B ritanyal top lu m sal an tropologlarn
bazlarnn yapt gibi) fiilen onun an lam n bile reddetm ektir.
Yine de de iim o rtad an kalkm ad iin, y ap salclk bunu
aklam ann yollarn bulm ak zorundadr.
A klayc y o llar bulm ak, y ap salcl k a n m ca y a M arksizm c d ah a d a y ak latracak , y a d a evrim ci d e iim in re d d e d il
m esine g t recek tir. L ev i-S trau ssun (ve A lth u s s e r'in) y ak la
m bence ikinci seen e e e ilim lidir. T arihsel d e iim burada,
yeterince uzun b ir s red e farkl kalp lar halinde b irlem esi bek
lenebilecek ve snrl o lsa bile m uhtem el k o m b in asy o n lar t k e
tecek belli 4 e le r in (L e v i-S lra u sstan ak tarrsak , gen etik tek i
genlere b en zer biim de) y er deitirm esi ve b ira ra y a to p lan m a
s haline g e lm e k le d ir.17 T arih , gya, satran g ib i son h a m leleri
ne gelm i bir oyundaki tm ihtim allerle oyn am a s recid ir. A m a
nasl bir d zen le? K uram bize bu k o n u d a h i b ir ipucu sunm az.
T arih sel ev rim in zgl problem i tam d a b u ra d a kendisini
gsterir. M a rx 'in , elerin -ya d a A lth u sse rin v u rg ulad b ii
m iyle form larn - b iraray a g elm esin i v e yen id en b iraraya gel
mesini tasarlad k u k u su z dorudur. M arx, d i e r alard an ol
duu gibi bu adan da y ap salc bir n netin su n ar, y a da, daha
kesin bir ifad ey le, L ev i-S trau ssun (ken d isin in k ab ul etti i gibi)
ondan, en azn d an ksm en , terim dn alab ild i i b ir d n r
dr.
M arx in d n ce sistem inin, d ah a nceki M arksist gele
neklerin birka istisnayla (S o v y et M ark sizm in in Stalin d n e
m indeki baz gelim eleri -attklar ad m larn so n u larn n tam
olarak farknda o lm asalar d a- b u n lar arasn d a saylm aldr)

17) " N e o lu rsa o ls u n . M a rk si/.m in b ir n ih sieilik olm adn d o ru la y a n n , bu

'k o m b in a s y o n ' k a v ra m n n d o a s o ld u u a k tr: n k M a rk s ist la rih k a v ra
nl b u 'k o m b in a s y o n ' fo rm la rn n e itlili i ilk e sin e d a y a n r . K r. A lth u ss e r,

Lire le C apital, G ill 2 (P a ris . 1965). s. 153.

R) R . B a stid c (d e r.). Ses e t usage dit tr m e structure d a n s les scien ces sociulcs e t lntuincs (P a ris , 1 96 2 ). s. 143.

232

T a rih zerine

kesin olarak g z ard ettik leri b ir b o yutunu ak lm za getirm ek

nem lidir. Bu elerin ve onlarn m uhtem el k o m binasyonlar
nn analizinin (genetikte olduu gib i), kuram sal adan m m kn
olan ve o lm ayan eyleri sap tay arak evrim kuram lar zerinde
faydal bir denetim saladn aklm zda tutm ak daha da nem
lidir. A yrca, byle bir analizin eitli toplum sal d z ey ler' (te
m el ve styap) tanm na ve onlarn ilikilerine -A llh sser'in or
taya att e k ild e -19 daha byk bir kesinlik kazandrabilm esi
de m m kndr, fakat bu soru yine de ak kalacaktr. A nalizin
yapm ad ey, y irm inci yzyldaki B rita n y a 'n n neolitik ada
ki B ritan y adan ok farkl b ir y er o lm asnn, sosyo-ekonom ik
form asyonlarn birbirini takip etm esin in , bir fo rm asyondan ba
ka bir form asy o n a geilerin m ek an izm asn n, hatta M arx'in
nriiniin byk ksm n bu t r sorular y an tlam aya hasretm esi
nin n edenlerini ak lam ak tr.

Byle sorulara yant verilmesi bekleniyorsa. Marksizmi

dier yapsal-ilevsel kuramlardan ayran zgllklerin ikisi
nin (toplumsal retim ilikilerinin asli nemde olduu bir d
zeyler modeli ile sistemler iinde i elikilerin -snf atma
s bunun sadece zel bir durumudur- varl) ortaya konulma
s zorunludur.
Dzeyler hiyerarisi, tarihin niin bir yn olduunu ak
lamak iin gereklidir. Tarihin yn, insann doadan giderek
daha fazla zgrlemesini ve bir btn olarak tarihi (yine LeviSirauss'un szckleriyle ifade edersek) ynelimli ve geriye

19) " B y le lik le . h ;r/. re tim ili k ile rin in , h u k u k sa l, p o litik v e id e o lo jik b ir st
yapnn v a rl n k edi v a ro lu k o u lu o la ra k v a rsa y d v e hu sty a p n n ed c z o ru n lu o la ra k zyiil o lm a s g e re k ti i g r l r... A y rc a , d i e r b a z iireiin
ilik ile rin in p o litik sty a p o la ra k d e il, y a ln z c a b ir id e o lo jik sty a p (s u n is iz
to p lu m la r) o la ra k a d la n d rld k ta n g r l r. S o n o la ra k , s z k o n u su (irelim ili
k ile rin in d o a s , sty a p n n u v e y a bu b i im i e k lin d e a d la n d rlp ad lan d rlm a m a s y la k a lm a z , a y n z a m a n d a to p lu m sa l b t n n u v e y a bu d z e y in e tah
sis e d ilm i b ir etkinlik derecesini b e lirle d i i d e g r l r. : A lth u ss e r. Lire /<
C apital, s. 153.

T a rih iler K arl M a r x 'a N e B o r lu d u r?

233

dndr lem ez h a le g etiren doay d en etlem e y e te n e in in a rt

masn g sterir. T o p lu m sa l retim ilikilerini tem el alm ay a n bir
dzeyler h iy e ra risi k end ili in d en bu zelli i k azan m ay aca k tr.
Kald ki. insann d o a zerin d ek i d en elim s reci ve bu srecin
ilerlem esi, y a ln z c a retim g lerin d e ( rn e in , y eni te k n ik le r
de) d e il, ay rca to p lum sal retim ilik ilerin d e d e iim le r o l
m asn k a p sa d i in , so sy o -ek o n o m ik sistem lerin sra la n n
da belli b ir d z e n i zaten v arsay m ak tad r. (Y a ln z bu. Politik
Ekonominin E letirisi'ne nsz'Ac ak tarlan fo rm asy o n larn ,
M arxtn in an m ad b ir k ro n o lo jik d iz ilile , h ele ev re n sel bir
tek ynl ev rim k u ram o larak sralan d n n kabul ed ilm esin i
iermez. F ak at, b elli to p lu m sal fen o m en lerin ta rih te d i e r fe n o
m enlerden d ah a n c e b elirm esin in , rne in e h ir-k r ikiliini
yaayan e k o n o m ile rin bu ikilii y aam ay an ek o n o m ile rd en n
ce varolm asn n d n le m e y e c e in i ierir.) A yn n ed e n le, s is
tem lerin sra la n n n , tek n o lo jik (geri te k n o lo jilerin ileri te k n o
lojilerden nce g e lm e si) ya d a ek o n o m ik ( N aturalw irtschaft.
doal ek o n o m id e n so n ra Gcldw irtschaft, p ara ek o n o m isin in
gelm esi) adan tek b ir b o y u tta y a p la m a y a ca n , ay rc a to p
lum sal siste m le rin in de dik k ate alnm as g erek ti i d n cesin i
ierir,20 Z ira, siste m le rin d iziliin d e so sy o lo jik y a d a "e k o n o
mik a rlk l o lm a k yerin e ikisinin ezam an l o lara k d ik k ate
alnm as, M a rx m tarihsel d n cesin in tem el b ir zelliidir.
T oplum sal retim ve y en id en retim ilikileri (y a n i, en geni
anlam yla to p lu m u n rg tlen m esi) ile retim in m addi gleri
birbirinden ay rlam az.
T arih sel g elim en in bu y n elim i g z n n d e b u lu n d u ru
lunca. so sy o -ek o n o m ik sistem lerin isel elik ileri, sonradan
g elim e halini alan de iim lere uygun m ek an izm ay sa lay a
caktr. (B yle b ir m ekan izm a o lm asa, isel elik ilerin sadece
dnem sel d a lg a la n m a la r do u ru p , istikrarn b o zu lu p yeniden

20) B u n la r e lb e ite , e e r y a ra rl g r rse k , v erili e le rin fa rk l k o m b in a s y o n

lar e k lin d e n ite le n e b ilir.

234

T a rih zerin e

k uru ld u u sonu g elm ez b ir sreten ibaret k alaca sylenebilir

ve k ukusuz bu t r d e iik lik ler farkl to p lunlarn birbirleriyle
tem aslar ve atm alarn d an da kaynaklan ab ilir.) sel elik ile
rin asl anlam -istik rarn ve s rek lili in norm , deiim in istisna
oldu u v arsay m , h atta v u lg ar sosy al bilim lerde sklkla rastla
nan, sp esifik b ir sistem in tm d e iim lerin zlem ini ektii m o
del olduu ynndeki d ah a s a f v arsaym d n d a- basit birer ak
saklk " eklinde ta n m lan am am alard r.21 im d ilerde toplum sal
an tro p o lo g lar arasn d a esk isin d en o k d ah a fazla kabul grd
gibi, y alnzca bir sistem in korun m asn ngren bir yapsal m o
del yetersizdir. B yle bir m odelin yanstm as gereken gerek, is
tikrar salayc eler ile istik ran bozucu elerin ezam anl
biim de varolduudur. N itekim M arksist m odelin (o m odelin
vulgar-M ark sisl ablon larn n de ilse bile) d ayand gerek de
bu d ur.
B ylesi ikili (d iy a le k tik ) b ir m odeli k u ru p o n d an y a ra r
lanm ak zo rd u r, n k p ra tik te , o n u y a istik rarl b ir foksiyoalizm m odeli ya da b ir d e v rim c i d e iim m odeli olarak
n g rm ek d ah a cazip o la b ilir, h alb u k i m o d elin ilginlii iki
en in de b ia ra d a o lm a sd r. sel g e rilim le rin bazen , onlar
fo n k siy o n el istik ra r s a la y c la r o la ra k geri b e sley erek kendi
istik rarn k o ru y an b ir m o d ele y e n id e n a b so rb e e d ileb ilm esi
-b azen e d ile m e m e si d e - ayn d e re c e d e n em lid ir. S an ay i- n cesi eh irlerd e eh irli p leb lerin a y a k la n m a larn d a g r ld ya
d a (M ax G lu c k m a n ay d n latc deyiin i k u llan rsak ) isyan
rit e lle rinde y a d a b a k a y o lla rla k u ru m sa lla t gib i, sn f
a tm a s bir t r em n iy et su p a b y la d z e n le n e b ilir, am a bazen
de d z e n le n e m ez . D ev let o la an k o u lla rd a , s n f atm asn

2 1 ) D ik k a tim iz i, in sa n la r a ra sn d a ilik i k u rm a .sislen ilen o la ra k to p lu m sa l sis

te m le re y o u n la trd m z s rc c c . b u n la rn n o rm al o la ra k b ire y le r ile g ru p la r
a ra sn d a k i, d a h a m e la fo rik b ir ifa d e y le d e e r sis te m le ri, ro lle r, vb. a ra sn d a k i
a l m a la r b iim in i alm a la r b e k le n s e d e , b u n a isel e li k ile rin b a s it e a l
m a la r" d iy e s n fla n d rlp s n flu d n la m a m a la rm n k u k u lu o ld u u d a e k le
n eb ilir.

T arih iler K arl M a rx ' N e B o r lu d u r?

235

grnte sn fla rn st n d e ve d n d a d u ran (u z ak tak i krala

biilen ad alet p n a r ro l y le ) istik rarl b ir k u ru m la r ve d e e r
ler erev esi iin d e d en etim altn a alarak m e ru la tra c ak ve
bylee, aksi ta k d ird e i geril im leri y z n d en p a r a la n m a ih
tim aliyle y z yiize g e le c e k olan bir to p lu m u n d e v a m n sa la
yacaktr. A ile n in , D ev le tin ve zel M lk iy e tin K k e n i'n d e y o
rum land e k liy le , d ev letin kkeni ve fo n k siy o n u y la ilgili
klasik M a rk sist k u ram da bunu n g rm e k te d ir.22 F ak at d e v le
tin bu ilev in i ve m eru iy etin i -u y ru k larn n g z n d e b ile- k a y
bettii d u ru m la r v ard r ve b y lesi d u ru m lar, g e r e k ten y o k su l
larn se fa le tin in d o ru d a n nedeni o lm asa b ile, T h o m as M ore un d e y iin i k u lla n rsa k z en g in lerin y o k su lla rn y a ra rn a bir
k o m plosu o larak g r n eb ilir.
M od elin bu elik ili d o as, to p lu m i in d e , d ze n le n m i
istik ran ve y k cl tem sil ed en ayr fen o m e n le rin (b u n lar,
tccar se rm a y e si g ib i g y a feodal to p lu m la e n te g re e d ile b i
lecek to p lu m sal g ru p la r v e san ay i b u rju v a z isi g ib i feodal
toplum la b irle tirilc m e y e ce k g ru p la r v ey a s a lt re fo rm ist ve
bilinli b i im d e d e v rim c i o lan to p lu m sal h a re k e tle rd ir) k u
ku g t rm e z v a rl n a g n d e rm e y a p a ra k g iz le n e b ilir. G elg e le lim . bu t r a y rm la r v a ro lsa v e b u n la r -o ld u k lar y e rle rd e - to p
lum un i e lik ile rin in (ki M arx T n g z n d e sa d e c e s n f a t
m alarndan ib aret d e deildi bu e lik ile r)23 g e lim e sin d e b e l
li bir aa m a y y a n stsa la r b ile , ay n fe n o m en lerin d u ru m a g re
fonksiy o n larn n d e im e si d e (s z g e lim i, sn fl to p lu m u n e s
ki d zen in in re sto ra sy o n u n u a m a la y an h a re k e tle rin , baz k y
l h a re k e tle rin d e g r ld b i im iy le , to p lu m sa l d ev rim lere

2 2 ) D e v le tin b u fo n k s iy o n a sa h ip te k k u ru m o lu p o lm a d s o ru n u G ra m s c i g i
bi M a rk s istle rin k a fa sn o k m e g u l e tm itir, a m a b u k o n u b u ra d a b iz i ilg ile n
d irm iy o r.
23) G . L ic h h c im (M arxism . L o n d ra . 1961. s. 152), h a k l o la r a k , s n f u z la
m a /l n n . M a rx T n a n ik R o m a lo p lu m u n u n d a l y la ilg ili m o d e lin d e a n
cak ta li b ir ro l o y n a d n a ia re t e tm e k te d ir. " K le is y a n la r 'n d a n k a y n a k la n
m o lm a s g e re k e n b u g r n M a rx T a h i b ir te m e li y o k lu r.

23 6

T a rih zerine

d n m e si, bilinli d ev rim ci partilerin statko tarafn d an e m il

m esi g ib i) eit d ereced e nem li bir n o k ta d r.24
eitli alanlardaki sosyal b ilim ciler (hayvan ekolojistleri,
bilhassa topluluk dinam ii ve hayvanlarn toplum sal d a v ra n la
rn inceleyen ren ciler dahil olm ak iizee). ne kadar zo r da ol
sa. gerilim e veya atm ay a dayal d engelerle ilgili m odeller
kurm aya yak lam aya b alam lar ve bylece M arksizm e doru
bir adm daha atp, m antksal olarak dzen problem ini d e iim
den ncelikli grp, toplum sal yaam daki btnletirici ve n o r
m a tif eleri vurgulayan eski sosyoloji m odellerinden uzakla
m lardr. Ayn zam anda burada. M arx n kendi m odelinin, y a
zlarndaki m u lak lk tan k u rtarlp belirgin hale getirilm esi zo
runluluu, bu m odelin daha fazla derin letirilip gelitirilm esinin
yararl olabilece i, on d o kuzuncu yzyln -E n g e lsin form iilasyonlarn d a M a rx 'm d n celerin d e olduundan daha ak bi
im de rastlanan- baz k alntlarnn tem izlenm esi gereklilii de
zellikle v urgulanm aldr.
Bu d u ru m d a bile, so sy o -ek o n o m ik fo rm asyonlarn doas
ve sralan n n rg / tarihsel p roblem leri ile bu form asyonlarn
isel geliim leri ve etk ileim lerin in m ek an izm alarna hen z bir
aklam a getirm i olm ayz. Z aten b unlar. M a rx 'ta n bu yana ve
zellik le son on y lla rd a youn tartm alara konu olm u a la n
lardr2-* ve baz alard an M a rx i bir hayli ile rle tm ile rd ir.26
2 4 ) W o rs le y in iletti i g ib i. " h ir siste m iin d ek i d e i im , y a .sistem de y ap sal
d e iim i h a z rla y a c a k e k ild e b irik m e k , ya da h r l r a rn d r c m e k a n iz m a y la
a lm a k z o ru n d a d r' (" T h e A n a ly sis ol R e b e llio n and R e v o lu tio n in M odern
B ritish S o cial A n t h r o p o l o g y " , Science a m i Society 25 /1, 1961, s. 3 7 ) . T o p lu m
sal ilik ilerd ek i ri c lle m e . b a k a k o u lla rd a d ay an k lm z o lan g c rilim le rin
se m b o lik b ir te m siliy le an la m l k ln m a k la d r.
2 5 ) B u n u . M a r s la o k az. y e r v e rile n g z le m le rd e n (ki b u n larn en n e m lile
rin d e n b azlar -G n n d risse ' c k iler g ib i- henz, on be yl n c e s in e k a d a r b ilin
m iy o rd u ) k a y n a k la n a n . ark to p la m la ry la ilgili ok sa y d a a a irm a vc ta rt
m a o lm a sy la k a rla tra b ilirsin iz .
26) rn e in la rih - n c e si a la n n d a . M a rk siz m i g e m ie u y g u la m a k ta ngilizce
k o n u u la n lk lerd e h e rh a ld e e n z g n tarih sel b ey in o la n V. G o rd o n C hild c l a lm a s.

T a rih ile r K arl M a r x 'a N e B o r lu d u r?

237

Son an aliz, z e llik le p re-k ap italist to p lu m lar ele a ln d a ciddi

boluklar b u lu n d u u n a d ik k at ek m ek le b irlik te, M a rx n genel
yaklam ile b a k n n ne k ad ar parlak ve derin o ld u u n u d o
rulam aktadr. F a k a t, bu tem alar som ut tarihsel b ilg iler nda
ele aln m ak d n d a , g eliig zel biim de b ile pek tartlam a z,
yani bug n k k o llo k y u m b a lam n d a tartlam az. B yle bir
tartm aya g irilm e y in c e . M arx n y ak lam n n h l, insanlk
tarihinin tm s recin i ak lam am z sa lay an ve m odern ta n
m alar iin en v e rim li balang noktasn o lu tu ran tek y a k la
m olduu e k lin d e k i kendi inancm o rtay a k o y ab ilirim .
M a rx 111 tarih sel k o nulardaki en olg u n d n celerin i ieren
baz m etin ler (b ilh assa 1857-1858 yllarn d a k alem e alnm
olan G n tn d risse ) 1950lere k ad ar fiilen eld e b u lunm am asna
ram en, bu g r lerin hibirisi zellik le yeni de ildir. D ahas,
vulgar-M arksist m o d ellerin u ygulanm asnn g id erek d ah a az k a
zan getirm ey e balam as son on y llard a M ark sist tarih y a z
mnda ciddi ilerlem eler k ay d ed ilm esin e yol a m tr.27 G erek
ten d e, a d a B atl M arksist tarih y azm n n en k arak teristik
zelliklerinden b irisi, ek o n o m ik -d elerm in ist t rd ek i b asit, m e
kanik em alarn e letirilm esid ir.
te y a n d a n , M arksist tarih iler M arx i cid d i l d e g e
mi o lsa la r d a o lm a sa la r d a, o n larn k atk lar, sosyal b ilim le rd e
im dilerde g e r e k le en d e iik lik lerd en dolay yeni bir nem
kazanm aktadr. E n g e ls in l m n d en sonraki ilk elli y ld a ta
rihsel m atery alizm in b alca fo n k siy o n u , p o zitiv izm in ar b a
sitletirm elerin d en k anarak tarihi sosyal b ilim lere d ah a ok
yaklatrm ak o ld u u h ald e, bugn sosyal b ilim lerin kendisinde
li7.] bir tarih sellem ey le kar k aryayz. stelik sosyal b ilim
ler, ak a d e m ik tarih y azm n d an herhangi bir y ard m gelm edii
iin, yollarm g id e re k d ah a ok ve el y o rd am y la, ken d ilerin e

27) rn e in . A m e rik a n k le lo p lu m la r vc k le li in k a ld rlm a s p ro b le m i k o

nu su n d a . D r. E ric W illia m s 'm C apitalism a n d S /rr_vd c k i (K a p ita liz m v e
k le lik ) (L o n d ra . 1 9 6 4 ) g r le ri ile P ro fe s r E g c n c G c n e v o s c 'n in y a k la m
larn k a rla trn z .

238

T a rih z e rin e

zgi pro sed rleri gem iin in celen m esin e u y g u lay arak k e n d i
leri izm ey e b alam lar; d ahas teknik adan g en ellik le ileri
noktalara ulam lar, y aln z, baz bakm lard an on dok u zu n cu
yzyln m o d ellerin d en d ah a da kaba tarihsel d e iim m o d e lle
rine d a y a n m la rd r.28 te, M a rx in tarihsel m ateryalizm inin
by k l n n g r lece i y e r burasdr. V e tarihsel yn elim li
sosyal b ilim ciler M a rx in tarih te ek o n o m ik ve toplum sal e le
rin nem ini srarla v u rg u lam asn a, yirm inci yzyl bandaki
tarih ilere ky asla d ah a az ihtiya d u y ark en , buna karlk,
M arx 'in k u ram n n , k en d isin d en hem en sonraki tarihi k u a k
larn fazla etk ilem i o lm ay an y n lerin i d ah a k k rtc grm e
ihtim alleri bu d u ru m u d e itirm ez.
Bu saptam ann, bugn tarihsel ynelim li sosyal bilim in b a
z alanlarndaki tartm alard a M arksizan fikirlerin tartm asz
bir stnl olm asn aklayp aklam ad baka bir so ru n
d u r.21'* M arksist tarihilerin ya da M arksist o kuldan yetim i ta
rihilerin u andaki tartlm az stnl, kesinlikle entellektiiellerlc rencilerin son on yldaki biiytik o ra n d a ra d ik allem e
sinden, devrim lerin nc D n y a daki etk isin den, zgn bi
lim sel alm alara aykr M arksist o to d o k s grlerin k m e
sinden ve kuaklarn d eim esi gibi basit bir faktrden kay n ak
lanm aktadr. Z ira, 1950ti y llarda vaygm biim de okunan ki
taplar y aynlayan yaynev lerin in banda duran ve akadem ik
y aam d a kdem li p o zisy o n lard a bulunan M arksistler, genellikle
zaten k a riy e rle rin in n o rm al se y riy le te p e y e k m olan.
1930'larn ya da 1940larn radik allem i rencileriydi. B u
nunla birlikte. M a r x ' d o u m u n u n yz ellinci ve K a p ita l'in ya
zln n y z n c y ld n m n k u tlark en , M arksizm i tarih

2 8 ) Bu d u ru m , z g l to p lu m lu m u y g u la n a n e k o n o m ik hiyim c k u ra m ile
siy a se l b ilim i v e so sy o lo jid e k i " m o d e rn le m e " k u ram lar g ib i a la n la rd a z e l
lik le ak lr.
29 ) K a p ita list g e lim e n in s a n a y i- n e e si to p lu m la r z e rin d e k i p o litik c lk isi ild a h a g en el o larak , m o d ern to p lu m sal h a re k e tle r ve d e v rim le rin " ta rih - n c c s i nin ta rtlm a s iyi b ir rn e k tir.

T a rih ile r K arl M a rx a N e B o r lu d u r?

23 9

yazm alanndaki ciddi etkisi ile M arx tan e sin len m i olan ya da
alm alarn d a M arksist o kullarda yetim elerin in etkileri g r
len ok saydaki tarih in in yan yana g elm esin e -e e r M arksistsek bundan m em n u n olarak - dikkat ek m em ezlik edem eyiz.

11

MARX VE TARH

Bu konferans nerni 1983'te San Marino Cumhuriyeti'in or

ganize ettii M arsn lmnn Yznc Yl Konferans'nda
sunulmu ve New Left Review' 143. saysnda (ubat 1984,
s. 39-50) baslmtr.

B urad a M ark sist tarih an lay n n , M arx in l m nden yz

yl sonraki tem alar ile problem lerini tartaca z. B yldnm
anmas bir k u tlam a treni olm am akla birlik te, kon u m am a
M arx' in tarih y azm n d a benzersiz b ir rol oyn ad n hatrlatarak
&lamay nem li buluy o ru m . im di bunu d o ru layan rnek
jj|sterece im . lk rneim o to b iy o g rafik nitelik lidir. 1930lu
ydlarda C a m b rid g e de ren ciy k en , en y etenekli g en kzlarla
rkeklerin pek ou K om nist P a rtiye katlm t. A ncak o g n
ler son d erece sekin bir niversiten in tarihinde ok parlak bir
devir old u u n d an , birou d izlerinin d ib in d e o tu rd uklar byk
A h ilerd en d erin lem esin e etk ilen m ilerd i. O rad a g en k o m n ist
ler olan bizler k en d i aram zda akayla kark k y aslam alar

242

T a rih zerin e

yapardk: K om nist filo zo flar. W itig en stein cilar; k o m nist ikti

satlar. K eyesiler; k o m n ist ed eb iy at rencileri de F.R . Lca v is in izleyicileriydi. Peki, y a tarih iler? T a rih iler M arksisti,
nk C a m b rid g e de ya da b aka b ir o k u ld a, b ir u sta ve esin
kayna olarak M arx la boy l eb ilecek tek bir tarihi bile ta
nm yorduk (y aln z M arc B loch g ib i baz b y k isim lerin adn
iitm itik). kinci rn e im d e b u n a benzerdir. B u g n lerd en otuz
yl sonra. 1 9 6 9 'd a , N obel dl sah ib i S ir Jo h n H icks T heory o f
E co n o m ic H isto ry (ktisadi T arih in K uram ) adl alm asn y a
ynlam t. H icks y le y azyordu: "[T arih in genel y n n sap
tam ak isteyen lerin ] o u ... M arksizan k ateg o rilerden, y a d a bun
larn d eiik v ersiy o n larn d an y ararlan acak tr v e d i er y ak la
m lard a dik k ate aln acak e y le r o k a z o lduundan bu durum
kesinlikle artc g elm em elid ir. Y ine d e, D o s K a p ita l'd a n son
raki yz ylda... ok az say d a d n ce km as da ola an d bir
d u ru m d u r. 1 V ereceim nc rnek, d ah a b al n a bakar
bakm az M a rx la bir b a lan t kurulan F ernand B ra u d e l'in gr
kem li yapt C a pitalism a n d M a te ria l L ife 'd u n (K apitalizm ve
M addi Y aam ) alnm tr. Bu nefis alm ada M arx m ad dier
yazarlard an . F ra nsz yazarlard an bile ok daha sk anlr. K endi
lkesinin dn rlerin i k m sem ey e kesinlikle dkn o lm a
yan b ir lkenin yazar tarafndan vlm ek bal bana son dere
ce etk ileyici bir durum dur.
M a rx m tarih yazm a zerindeki etkisi aslnda apak bir ge
lim e deildir. Z ira, m ateryalist tarih anlay M arksizm in z
n yan stm ak la ve yazd her ey tarihle ykl olm ak la b irlik
te. M a rx 'm kendisi tarihilerin anlad biim iyle fazla tarih
m etni k arm am t. B adan E ngels d ah a ok tarihiydi ve
k t p h an elerd e hakl olarak "ta rih " blm ne so k ulabilecek d a
ha fazla yapt retm iti. E lbette M arx tla tarih zerine alm a
lar yapyordu ve bu k o n u d a son derece geni bir bilgi sahibiydi.

I ) J.R . H ick s, /t Theory o f E conom ic H istory (L o n d ra , O x fo rd v e N e w Y ork.

1 % h . s. 3.

M arx vc T a rih

243

ama, daha so n ra O n S ekizin ci Yzyln G izli D ip lo m a tik T a rihi

adyla da y ay n lan an ve alm alar iinde en az d e er tayan
m etinlerden o lu an , polem ik n iteliindeki b ir dizi arlk a le y h
tar m akalesini say m azsak , balnda T a rih s zc n n g e
tii hibir alm as yoktu. B izim M a rx 'm tarihsel yazlar diye
biraaya to p lay ab ilece im iz m etinler, h em en h em en sadece, bir
lde tarihsel ark ap lan a yedirilm i g ncel p o litik analizlerden
ve g aze te cilik y o ru m la rn d a n o lu m ak tad r. O n u n y azd .
T ra n sa 'd a S n f M ca d eleleri ve L o u is B o n a p a rte m Ifi B rum aire 'i gibi g ncel politik an alizler g erekten etk iley ici a lm ala r
dr. A yrca, c iltle r d olusu g azetecilik yorum lar da -ayn lde
ilgiye d e er o lm am ak la birlikte- ok dikkat ekici an alizleri ie
rir (rnein. H in d istan zerine m ak alelerini ak ln za getirin).
B unlar, h er k o u ld a M a rx 'n kendi y n tem in i, g erek tarihin g e
rekse o zam an d an beri tarih haline g elm i b ir d n em in som ut
problem lerine uygulad rneklerdir. Y alnz b u n lar, g em ii in
celeyen in san larn k olay lk la an lay ab ilece i g ib i, tarih m etni
Olarak yazlm am lard r, Son olarak, M a rx 'in k ap italizm le ilgili
alm alarnda da m uazzam m ik tarlard a tarihsel m ateryal, ta rih
sel rnek ve tarihle ilintili baka m alzem eler b u lu n d uunun alt
n izm eliyiz.
D em ek ki, M a rx in tarihsel alm alarn n b yk ksm , ku
ramsal ve politik y azlaryla i ie gem i du ru m d adr. Bu al
m alarda tarihsel g elim eler az o k uzun vadeli b ir erev ed e, in
sann g elim esin in tm ev rim ini kapsayacak ek ilde ele a ln
m aktadr. D o lay sy la M a rx 'in bu alm alar, ksa d n em ler ya
da belirli k o n u la r ve pro b lem ler zerine y azlary la, ayrca o la y
larn ay rntl tarih lerin e eilen m etinleriyle b irlik le o k u n m al
dr. Y ine de M a rx ta, fiili tarihsel gelim e s reciy le ilgili tam bir
senteze rastlam ak m m kn deildir. K a p ita l bile kapitalizm in
1867'ye kadarki ta rih i olarak d eerlendirilem ez.
G erek bu d u ru m u n , gerekse M arksist tarih ilerin M arx ze
rine y o ru m lard a bulu n m ak la kalm ayp, ayn z a m an d a onun y ap
m ad eyleri y ap m alarn n , ikisi kk, biri b yk nedeni

244

T u rih zerine

vardr. B irincisi. M arx, b ild i im iz tizere. yaz projelerini ta

m am la m a k la byiik z o rlu k la r ek m iti. k incisi, erev esi
1840larn ortalarn d a b elirlen m i snrlar iinde kalm akla bir
likte, g rlerinin belli d n m lerd en g em esi lm ne kadar
devam etm iti. ncs ve en nem lisi. M arx olgunluk e se rle
rinde tarihi bilerek ters ynde incelem i, an alizinin k n o k ta
s olarak gelik in kapitalizm i sem iti. M ay m u n"un an ato m isi
nin ipucu insarT d. K u k u su z bunun an ti-tarihsel b ir prosedr
olduu sylenem ez. Bu y aklam n ierdii d nce, "gen iin. g erek tarihsel srecin bir paras o lm as, g erekse tarih
sel srecin tek bana bu srele ve g em ile ilgili verileri an a
liz edip anlam am z salam as n edeniyle, y aln zca ve asl olarak
kendi terim leriy le ulalam ayacadr.
M ateryalist tarih anlay n n m erkezinde yer alan em ek
kavram na bakalm . N iteliksel bakm dan farkl ve kyaslaam az
trdeki zgl em ek trlerin d en ayr olan b ir g en elde-em ek kav
ram na k ap italizm d en nce -ya da A dam S n itlten n ce- rast
lanm yordu. F akat, insann tarihini global, uzun vadeli bir an
lam da. insanln doadan g iderek ok d ah a etkin b iim d e ya
rarlanm as ve d n m e uratm as eklinde anlam ak istiyorsak,
gen eld e toplum sal e m e k k avram nn zsel bir yeri olduunu
akldan k arm am aly z. G elecek analizi, gelecekteki tarihsel
gelim eleri tem el alarak, d n rlerin insann tarihini baka bir
m erkezi analitik kavram la yenid en yorum lam asn salayan kar
latrm al analitik k eifler yapp y ap am ay acaklarn g ste re
m eyeceine gre. M a r x 'n y aklam h l tartlab ilir bir ko
num dadr. Bu nokta, farazi bir g elecekteki gelim enin M arx 'in
em ek an alizinin, en azndan insanlk tarihinin aka can alc
baz ynleri asndan tad m erkezi nem i o rtadan k ald rab i
leceini d n m esek bile, analizdeki potansiyel bir boluu
tem sil etm ektedir. B enim am acm da M arx 'i tartm aya am ak
deil, onun y aklam nn tarihilerin bilm ek istedikleri eylerin
ounu (rnein, feodalizm d en k apitalizm e geiin pek ok y
nn) zoru n lu olarak d ard a braktn g sterm ektir. Friedrich

M arx v e T a rih

245

Engels fiilen o lm u e y le re h e r zam an d ah a fa z la e ilm i o l

m asna ra m en , bu so ru n larn zerinde d u rm a k d ah a sonraki
M arksistlere kalm tr.
Y ine d e M a rx 'in ta rih ile r (b u rad a sa d e c e M a rk sist ta rih
ileri de k a ste tm iy o ru z ) zerin d ek i e tk isi, h em o nun insann
tarihsel g e liim in i ilkel kom n al to p lu m d a n k a p ita liz m e kadarki genel e ilim in i e m a la rla ya da ip u la ry la o rta y a koyan
genel k u ram n a (m a te ry a list tarih a n la y n a ), h em de g em iin
belli y n leri, d n e m le ri ve p ro b le m le rin e ilikin so m u t g z
lem lerine d a y a n m tr. B en, son d erece e tk ile y ic i o ld u k lar, a y
rca m th i l d e u y arc ve ay d n latc o la b ile c e k le ri k a n s
n tasam b ile , M a rx 'in g z le m le riy le ilgili o larak ok fazla
ey s y le m e k istem iy o ru m . K a p ita l'in b irin ci c ild in d e , P ro te s
tanlk k o n u su n a ya da drt d e fa ve y le sin e d e in ild i in i,
yine de g e n e ld e din ve zeld e P ro te sta n lk ile k a p italist retim
tarz arasn d ak i ilik iy i k ap say an ta rtm a n n b u n lar tem el a l
dn g re b ilirsin iz . B en zer b iim d e. K a p ita l'd e D e sc a rte sla
ilgili lek b ir d ip n o t v a rd r ve bu d ip n o tta , o n u n g r le ri (h ay
vanlar m a k in a la r o la ra k , felsefey i d o a y a e g e m e n o lm an n ve
insan y a a m n k u su rsu z la trm a n n b ir a ra c , g e r e i sp e k la t
ifin k art o la ra k ele ala) m a n fa k t r d n e m i yle ilik ilen d irilm ek te v e ilk ik tisa t la rn kendi filo z o fla r o lara k ned en
H obbes ile B aco n , d a h a sonraki ik tisa t la rn da n eden L o c k eu tercih e ttik le ri so ru su o rta y a a tlm a k ta d r. (D u d le y N orth.
D e scarte sn y n te m in in p o litik e k o n o m iy i e sk i b tl in a n la
rndan k u rta rm a y a b a la m o ld u u n a in a n y o rd u .)2 I8 9 0 l
y llarda M a rk sist-o lm a y a n a ra trm a c la r bu n o k ta y zaten
M arxin d ik k a t ek ici z g n l n n b ir rn e i o la rak v u rg u
lam lard v e o n d an b u g n bile en a z n d a n b ir s m e strlik sem i
ner m alzem esi k a rla b ilir. A n cak b u to p la n td a k i hi k im seyi
M arx m d eh as ya da bilg isi ve ilgi a la n la rn n k ap sam k o n u
sunda ikna e tm e m iz e g erek y o k tu r. M a rx m g e m iin belli

2 ) A k . K arl M a rx , C upitul (M a rm o n d sw o rth .. I 9 7 h ), C il 1. s. 5 1 3 .

246

T a rih zerine

y n le rin e e ile n y a z la rn n n e m li b ir k sm n n k a n lm az bi
im d e kendi y aad z a m a n la rd a v aro lan ta rih se l bilgileri
y an stt da ay rca v u rg u la n m a ld r.
M ateryalist tarih an la y , g n m zd e hem M arksist-olm ay anlar v e an ti-M ark sistler tavafndan hem de M arksizm in kendi
iinden gelen itirazlarla k arlat ya da eitli eletirilere u
rad iin d ah a uzun u zad y a tartlm ay a d eerdir. M ateryalist
tarih an lay k u a k la r b o y u n c a M ark sizm in en az tartlan y
n olarak k alm ve -b en ce hakl o larak - M arksizm in z sayl
m tr. M a rx 'in ve E n g e lsin A lm an felsefesi ile id eo lo jisin e y
n elttik leri eletirilerle b irlik te g elitirilm i olan m atery alist tarih
an lay , z n d e 'fikirler, d n c e le r ve kavram larn insanlar,
onlarn m addi kou llarn ve g erek yaam rettii, belirledii
ve o n la r zerin d e e g e m e n lik k u rd u u inancn ykm ay hedef
leyen bir y a k la m d .B u anlay 1846dan sonra z n d e hep
ayn k alm tr ve deiik ek illerd e tek rarlan m akla b irlikte, tek
bir c m led e zetlenebilir: "Y aan t b elirleyen bilin d e il, bi
linci belirleyen y a a m d r.4 Bu d n ce A lm a n d eo lo jisi nde
gelitirilm itir:
D e m e k ki b u t a r i h a n l a y , g e r e k r e t im s r e c i n i n - y a a m n
m a d d i re tim in d e n b a la y a ra k - a k la n m a s n a : b u re tim ta r
z y la b a l v e o n u n ta r a fn d a n y a r a tlm k a r lk l ili k ile r in ,
y a n i e i t li a a m a l a r y l a s iv il t o p l u m u n t m t a r i h i n t e m e l i o l a
r a k k o r u n m a s n a : o n u n d e v l e t e k l in d e k i e y l e m i n i n t a n m l a n
m a s n a : t m f a r k l k u r a m s a l r n l e r l e b i l i n , d i n . f e l s e f e , a h l k ,
v b . b i im le rin in a k la n m a s n a v e b u n la rn o lu u m s re c in in e n
te m e lin d e n itib a re n iz le n m e s in e d a y a n r; b y le c c h e r e y . b
t n l i i n d e ( d o l a y s y l a , e i t li y n l e r i n i n k a r l k l e t k i l e
r i y le b i r l i k t e ) g s t e r i l e b i l i r . 5

3) Kari Mars ve Friedrich Engels. The German Ideology. Collected Works

iinde (Londra, 1976), s. 24 (eviri dciirilmilir).
4) A.g.y.. s. 37.
5) A.g.y.. s. 53.

247

Marx v c T a rih

G eerk en , M arx ve E n g e lse g re 'g e r e k retim s re

c in in y aam n kend isin in m addi retim iy le snrl o lm ayp,
ondan d ah a g en i b ir ey o ld u u n a p arm ak b asm alyz. Eric
W o lf un y erin d e fo rm lasyonnu ak ta ra c ak o lu rsa k , gerek
retim s re c i d o a, alm a, toplum sal em ek ile to plum sal r
gtlenm e arasn d ak i karlkl olarak b irb irin e b am l ve kar
mak ilik iler b t n d r / ' B urada ay rca in san larn hem elle
hem kafayla tirelim yap t n a da dik k at e k m e liy iz .7
Bu an lay tarih in kendisi de il, b ir tarih k la v u zu , b ir ara
trma pro g ram d r. Y in e A lm a n d e o lo jisi'n d e n aktaralm :
K u rg u n u n b itip g e r e k y a a m n b a la d y e r d e g e r e k , p o z i
t i f b i l i m ; i n s a n n p r a i k f a a l i y e t l e r i n i n , p r a t i k g e l i m e s r e c i n i n
a k l a n m a s b a l a r ... G e r e k l i k t a n m l a n d n d a , k e n d i k e n d i n e
y e t e r l i f e l s e f e [ .......| v a r o l u a r a c n k a y b e d e r v e o n u n y e r i n i , o l
s a o ls a , in s a n la rn ta r ih s e l g e li m e s in in g z le n m e s in d e n k a r
la n e n g e n e l s o n u l a r n , s o y u t l a m a l a r n b i r z e ti a l a b i l i r . B u s o
y u tla m a la r . k e n d i b a la n ra y k e n : g e r e k ta r ih te n k o p a r d k l a
r n d a h i b i r d e e r t a m a z l a r v e b u h a l l e r i y l e a n c a k t a r i h s e l
m a lz e m e le rin

d z e n le n m e s in in , a y r ta b a k a la rn s ra la n n n

g s t e r i l m e s i n i k o l a y l a t a b i l i r l e r . A m a . f e l s e f e g i b i , t a r i h te k i
a la n d z g n b i im d e s ra la y a b ile c e k b ir re e te y a d a e m a
s a la m a s k e s in lik le s z k o n u s u o lm a z .8

En ek sik siz form lasyon 1859da P o litik E ko n o m in in E le

tirisine K a tk 'd a g rnm tr. K ukusuz, bu fo rm iilasyonu re d
deden kiilere h l M arksist denip d en em ey ece i tartm aldr.
B ununla birlik te, bu son derece zl fo rm lasy o n un g elitiril
mesi gerek li i de tam am en aktr: nk terim lerd eki m u lak
lk, retim g le ri ile toplum sal retim ili k ile r in in tam o la
rak neyi ifade ettii, ekon o m ik te m e i i n , s ty a p in n , v b .nin
nelerden o lutuu k o n u larn d a tartm alara yol am tr. A yrca,
fi) E ric R. W o lf. E urope ul rite People without ttim o ry (B erk eley . 1983). s. 74.
7) A .g.y., s. 7 5 .
8) M arx v c E n g e ls . G erm an Ideology, s. 37.

24S

T a rih zerine

insanlarn bilinci olduu iin, m ateryalist tarih anlaynn tarih

sel aklam ann kendisi d e il, tarihsel aklam ann tem eli oldu
u da bandan beri son d erece aktr. T arih, eko lo jiy e benze
mez: nsanlar k ararlar alr ve olup biten ler hakknda dnrler.
D olaysyla bu anlayn, k an lm az olarak n eler yaanacam ,
tarihsel d n m n genel ileyiinden ayr biim de kefetm e
m ize olanak tanm as anlam n d a determ inist olup olm ad faz
la ak deildir. Z ira tarihsel kanlm azlk sorunu ancak geriye
dnk biim de kesin o larak belirlen eb ilir ve o zam an bile bir lotoloji o lm aktan teye gidem ez: O lm u olan eylerin kanlm az
olm asnn nedeni baka b ir eyin olm am asyd, d o laysyla ba
ka n eler olabilecei ak adem ik bir ta n m a konusudur.
M arx, belirli bir tarihsel sonucun -ko m nizm in-, tarihsel
gelim en in kanlm az sonucu olduunu a p rio ri kantlam ak is
tiyordu. O ysa byle bir eyin bilim sel tarihsel analizle g sterile
m eyecei kesinlikle aktr. En bandan beri grnen ey; tarih
sel m ateryalizm in eko n o m ik determ inizm o lm adyd: T arih te
ki ek o n o m ik -o lm ay an fenom enlerin hepsi zgl ekonom ik fe
nom enlerden tretilem ezdi ve belirli o lay lar ya da tarih ler bu an
lam yla belirlenm i deildi. T arihsel m atery alizm in en kat yo
rum cular bile (P lehanov) tarihle bireyin ve rastlantnn roln
uzun u zad y a tartm lard. E n g els, onun fo rm iilasyonlar hak
knda hangi felsefi e letiriler g etirilebilirse getirilsin, son d
nem lerinde B loch. S chm idt. Starkenbrg ve d i erlerin e yazd
m ektuplarnda bu noktada son derece netti. M arx 'm kendisi de.
18 B n tm a ire gibi zgl m etinleri ile 1850lerdeki gazetecilik
yazlarnda, g rnn tem eld e ayn kaldn hibir kukuya
yer b rakm ayacak ekilde v u rgulam aktadr.
G erekte, m ateryalist tarih anlayyla ilgili en kritik tart
m alar. toplum sal varlk ile bilin arasndaki tem el iliki ek se n in
de y rtlm tr. Y ani bu tartm alar, felsefi dncelerden
("id ealizm e kar "m a te ry a liz m " gibi), hatta politik so ru n lar
dan ( zg r ira d e nin ve insann bilinli eylem inin rol n e
d ir?, k o u llar olgun de ilse nasl hareket ed eb iliriz?") ziyade.

M arx v c T a rih

249

karlatrm al tarih in ve toplum sal an tro p o lo jin in am p irik pro b

lem lerinde o d ak lan m tr. Bu ad an tipik b ir a rg m an , ksm en
bunun g eriye b ak larak yap lan b ir tarihsel ayrm o lm as, ksm en
de to plu m sal retim ilikilerin yap sn n , onlara id irgenem eyecek k av ram lar ve kltrle ek illenm esi n ed en iy le, toplum sal
retim ilikilerinin fikirler ve k avram lardan (y an i, tem elin st
yapdan) ay rlam ay aca d r. B aka b ir itiraz n o k tas ise, belirli
bir retim tarz, n tipindeki k av ram larla b adat iin, bunlarn
tem ele in d irg en erek ak lan am ay aca d tr. A n lalaca zere,
ayn m addi tem e le sah ip , am a top lu m sal ilik ileri, ideolojileri ve
dier sty ap sal zellik lerin in y ap lan t b ak m n d an deiiklik
gsteren to p lu m la r o lduunu biliyoruz. Bu e r e v ed e insanlarn
evrenle ilgili g r leri, onlarn toplum sal varolu biim lerini (en
azndan top lu m sal varolu larn n ev ren le ilgili g r lerin i b elir
ledii lde) belirlem ek ted ir. D olaysyla bu grleri b e lirle
yen etk en ler tam am en farkl biim de, rnein L e v i-S tra u ss'u iz
leyerek, snrl saydaki entellektiiel k av ram larn bir dizi v ary as
yonu ek lin d e analiz edilm elidir.
im di, M a rx in klt r zerine so y u tlam a y ap p yapm ad
sonnun bir k en ara b rakalm . (B enim g r m ce, M arx gncel
tarihsel y azlarn d a eko n o m ik in d irgem eciliin tam ztt bir b a
k asy la hareket etm ek ted ir.) T em el olgu h ep ayndr: H er
hangi bir to p lu m u n , tarihsel g elim esinin herh an g i bir anndaki
analizi, kendi retim tarznn analiziyle: yle ki. a) insan ile
doa arasndaki m etab o lizm ann tek n ik -ek o n o m ik biim iyle,
b) em ei h arek ete g eiren , yerletiren ve d a tan to plum sal d
zenlem elerle b alam ak zorundadr.
B en ce bu b ak as bugiin iin de g e e rlid ir. Y irm inci
y zy ln so n u n d a k i B ritan y a ya da ta ly a h a k k n d a a n la m a k is
ted i im iz e y le r v a rsa , a k a retim ta rz n d a 1 9 5 0 ler ve
1960larda g e r e k le e n dev b o y u tlu d n m le rle y o la k
m ak z o ru n d a y z . En ilkel to p lu m lard a, a k ra b a l a d ay a l r
g tlen m e ve fik irle r sistem i (ki bu siste m d e a k ra b a l a dayal
rg tle n m e y a ln z c a b ir b oyutu o lu tu ru r), y iy e c e k to p la m a y a

250

T a rih zerine

d ay al b ir ek o n o m iy le mi y o k sa y iy ecek retim i yap an bir

ek o n o m iy le mi kar k ary a o ld u u m u z a g re d e iik bir eh
rey e b r n e c e k tir. rn e in , W o lf 'un iaret e tti i g ib i,9 y iy e
cek to p lam ay a d ayal b ir ek o n o m id e y iy e c e k le re u la m a b ece
risin e sah ip h e rk e s iin y e te rin c e k ay n ak v a rk en , y iy e c e k re
ten bir e k o n o m id e (ta rm sa l ya d a o b a n l) bu k a y n a k la ra u la
m a o la n a k stldr.
T em el ve styap an lay b ir dizi an alitik n celi i b elirle
m ekte baat b ir y er tu tm a k la b irlik te, bu n o k tad a m ateryalist
tarih an lay b ak a ve d a h a ciddi bir e le tiriy le k arlar.
nk M arx, retim tarzn n asli b ir nem i o ld u u n u , sty a p
nn b ir an lam d a in sa n la r arasn d ak i zsel ayrm lar".! (yani,
toplu m sal retim ilik ile rin e ) uyum g sterd i in i d nm enin
yan sra; to p lu m u n m addi retim ilik ilerin in g e lim esin e ve
g elien bu ilik ilerin m ev cu t retim ilik ile riy le, o n la rn g re
ce esn ek o lm ay an sty ap sal ifad eleriy le e lik iy e d m esin e,
d ah a so n ra d a m ev cu t ilik ilerin yeni g elien ilik ile rin ne
g e m e sin e zem in h a z rla m a sn a y n elik k a n lm az bir e v rim
ci e ilim b u lu n d u u n u d a sa v u n m a k ta d r. y ley se , G .A . C oh e n 'in ileri s rd g ib i, bu ev rim ci e ilim en g en el a n la m y
la tek n o lo jik tir.
P roblem , bylesi bir ev rim ci eilim in, biiln d n y a tarihi
boyunca, b u g n e k ad ar k uku g t rm ez biim de varolduu iin
yaan m as g e rek m esin d e deildir. Asl problem , bu eilim in
ak a ev ren sel olm am asdr. T o p lu m lard a bylesi b ir eilim i
yanstm ayan ya da belli b ir noktada kesintiye urayan pek ok
durum u ak lay ab ilm em ize ram en, bu yeterli deildir. Y iyecek
toplam adan y iyecek retm ey e ilerlem e d o ru ltu su n d a dnya a
pnda genel bir eilim b u lunduundan pekl sz edebiliriz,
am a ayn saptam ay , d n y ay b ir ve yalnzca b ir blgesel sten
hareket ederek feth etm i bulunan teknolojideki ve san ay ilem e
deki m odern g elim eler iin yapam ayz.

9 ) W o lf. E urope, s. 9 1 -9 2 .

M arx vc T a rih

251

Bu d urum bir paradoks y araty o r gibi g r n m ektedir. Ya

toplum un m addi retim glerinin g elim esi y n nde, ya da
belli bir noktay aarak g elim esi y nnde genel bir eilim y o k
tur; ki bu d u ru m d a B at kapitalizm inin g elim esi asl olarak by
le bir genel e ilim e referans yapm adan ak la n m a k zoru n d ad r
ve m atery alist tarih anlay da en iyi ih tim alle zel bir durum u
aklam ak a m acy la ku llanlabilir. (Y ine g eerk en , insanlarn
srekli olarak d o a zerindeki d en etim lerin i arttracak bir ek il
de hareket ettik leri g rnden v azg em en in , tarihsel ve dier
etkenler b ak m n d an hem gereki hem de verim li o lm ay a ca
na dikkat ek m ek istiyorum .) Ya da byle bir gen el tarihsel e i
lim v ard r ve bu d u ru m d a da niin h er yerde etkili olm adn,
hatta baz rn ek lerd e ( in gibi) fiilen kar y n d e bir durum un
gerekletiini ak lam ak zo runda kalrz. G r n en o ki, m addi
temel zerinde y er alan styap ve top lu m sal yapnn gc, ata
leti ya da baka bir gc d n d a h ibir ey bu m addi tem elin h a
reketini ayakta tutam ayacakt.
B ana so rarsanz, bu durum , dnyay y o ru m la m a n n bir y o
lu olarak m ateryalist tarih anlay asndan z m s z bir pro b
lem yaratm az. E vrim in tek b ir doru izgide ilerlediine inanan
birisi olm ayan M a rx in kendisi, baz to p lu m larn klasik antik
adan feodalizm e ve oradan kapitalizm e doru bir evrim g ei
rirken, baz to p lu m larn (kabaca A syalik retim tarz bal a l
tnda gru p lan d rd toplum larn) byle bir ev rim d en g em em esinin nedenleri k o n u su n d a bir aklam a getirm iti. N e var ki bu
durum un, d nyay deitirm enin bir yolu olarak m ateryalist ta
rih anlay asndan zlm esi ok g bir problem yarataca
da belirtilm elidir. M arx m bu konudaki arg m an n n z, d e v ri
min, retim glerinin retim ilikilerinin kapitalist kabuyla
badam az olduu bir noktaya ulam olm as ya da ulam ak zo
runluluunda olm asna bal olarak gerek lem esi gerektiiydi.
Peki am a, baka toplum larda m addi glerin gelim esi ynnde
bir eilim bulunm ad, ya da m addi g lerin g elim esinin k o n t
rol altn a aln d , geri plana atld ya d a i 8 5 9 n s z 'n z

252

T a rih z e rin e

yazld anlam da toplum sal rgtlenm enin ve styapnn gc

nedeniyle dev rim e yol am asnn nlendii g sterilebilirse, o za
m an ayn durum a niin burjuva to plununda da rastlanm asndt?
K ukusuz kapitalizm den so sy alizm e geiin zo runluluu, hatla
kanlm azln ortaya koyan d ah a alakgnll b ir tarihsel sav
form le etm ek m iim kiin, halta grece kolaydr. Y alnz byle bu
d u n u n d a . Karl M arx asndan nem li, takipileri (kendim dahil
olm ak zere) asndan ise kesinlikle nem li olan iki eyi kay
betm i oluruz: a) so syalizm in zaferinin tm tarihsel evrim in
m antksal sonu olduu duyg u su , b) sosyalizm in zaferinin, an ta
gonist" b ir toplum o lam ay aca n a ve o lm ay acana g re tarihn cesi nin sonuna iaret edecei duygusu.
G elinen bu nokta, P o litik E konom inin E letirisin e K a tk 'y a
n s z'de bir toplum un e k o n o m ik yapsn m ey dana getiren ve
m addi varolu aralarnn retim tarzn o luturan retim iliki
lerinin to p lam eklinde tanm lanan '' re tim tarz" kavram nn
deerini etkilem ez. T oplum sal retim ilikileri nasl gsterilirse
gsterilsin ve toplum da baka hangi fonksiyonlar yerine g e tirir
se gelirsin, retim tarz, tireici glerin g elim esinin ve arln
blm ntin hangi biim lere b rneceini, toplum un yaplarn
deitirip d e itirem ey ece in i, uygun anlard a baka bir retim
tarzn a geiin nasl gerek leeb ilece in i y a da gerekleeceini
belirleyen yapy o luturacaktr. retim tarz ayrca iistyapsal
olanaklarn erevesini de izer. K sacas retim tarz, insan loplum larnn eitli biim lerini v e onlarn g erek karlkl e tk ile
im leri gerekse tarihsel din am ik lerin i anlam am zn tem elidir.
retim t a r a b ir to p lu m la zd e deildir: T o p lu m " bir in
san ilikileri sistem i, d ah a kesin b ir ifadeyle, insan gruplar ara
sndaki ilikilerin sistem li halidir. retim tarz kavram ise, bu
gruplarn -farkl lo p lu m lard a eitli biim lerde ve belli bir m e
safe iinde g erek leeb ilecek - diziliin i gsteren gleri sa p ta
m aya hizm et eder. retim tarzlar, kronolojik ya da bak a a
lardan b ir d zen e sah ip o lan , b ir dizi evrim aam asn m o lu
tu ru r? M a rx in retim tarzlarn , insann do ad an sre iinde

M arx v c T a rih

253

daha fazla zg rlem esin i ve doa zerinde d en etim kurm asnn

retim g lerin i de retim ilikilerini de etk iled i i bir dizi a a
ma olarak g rd n e kuku yok gibidir. Bu k riterlere gre b a
kldnda, e itli retim tarzlarnn y k selen b ir izgi halinde
dizilecei d n leb ilird i. A ncak baz retim tarzlarn n d i e rle
rinden d ah a n c e g elm esi (rnein, m eta retim in i y a d a bu h ar
l m otorlar g erek tiren retim tarzlarn n , bunlar g erek tirm ey en
m o d e lle rd e n d a h a n c e o lm a s) a k a d n le m e z k e n .
M arx 'in n g rd retim tarzlar listesiyle tek b ir y n d e giden
bir kron o lo jik sra la m a olu tu rm ak da am alan m deildir. A s
lnda. insann g e lim e sin in (varsaym a dayal) en e rk e n aam a
lar d n d a, eitli retim tarzlarnn birarad a ve etk ileim h a lin
de varolm as g zlem y ap m ay la ilikili b ir ko n u d u r.
Bir retim tarz, hem retim de belli b ir p ro g ram n (retim
yapm ann belli b ir tek n o lo ji ve retken ib l m n e dayanan bir
yolu), hem de zg l, tarihsel bakm dan o rtay a kan bir to p
lumsal ilik iler bt n ii nn som u tlam h alid ir. Bu srete
em ek, g eliim lerin in belli b ir aam asndaki "a le tle r, beceriler,
Organizasyon ve bilgi vastasyla doadan enerji e ld e etm ek te
k u llan lrk en , top lu m sal dzeyde retilen artk da birikim a m a
cyla ya d a b aka b ir am ala dolam a girer, b l t r l r ve k u l
lanlr. M arksist bir tarih bu fonksiyonlarn ikisini de ele alm ak
durum undadr.
A ntro p o lo g E ric W o lf un E urope a n d (he P eo p les w ithout
H istory (A v ru p a ve T arih siz H alklar) baln tay an , olduka
zgn ve nem li kitabnn zayfl ite bu noktad a yatm aktadr.
W o lf bu k itab n d a, kapitalizm in global aptaki genilem esi ile
zaferinin, kendi d n y a sistem ine entegre ettii k ap italizm - n cesi toplum lu n n asl etkilediini, kapitalizm in de bir an lam y la o
ul retim tarzlar iinde kk salarken hangi d e iik lik lere ura
yp eklinin d e iti in i g sterm eye alr. D olay syla, n eden
lerden ziy ad e b a la n tla r zerinde d u ran , am a n ed en lerin an a li
zinde b a lan tlarn asli b ir y er tuttuunun d a an lalabilecei bir
kitaptr bu. W o lf un kitab, farkl to plum larn "d e ik en li in in ...

25-4

Tarih zerine

straejik zeliik leri"n i. baka bir s y ley ile, to p lm lan n kap ita
lizm le tem as k urm aktan dolay hangi bakm lardan deiip d e i
em ey ecek lerin i k avram ann bir y olunu ok baarl bir biim de
sergilem ektedir. A yrca, retim tarzlar ile onlarn iin d e y a a
yan to p lu m lar ve bu toplu m larn ideolojileri ya da k lt rler,i
arasndaki ilikiler asndan aydnlatc bir k la v u z d u r.10 Bu k i
tabn baaram ad, d ah a d o rusu baarm ay am alam ad ey
ise, m addi tem elin ve iblm nn h areketlerini, d o laysyla
retim tarzlarnn dnm srelerini aklam aktr.
W olf, alm asn u genel retim tarz ya da retim ta r
z ailesi zerine kurar: akrab alk ilik ileriyle tanm lanan
retim tarz, "h araca d a y a l Liretim tarz ve k ap italist Liretim
tarz. A ncak "ak rab alk ili k ile r iy le tanm lanan Liretim tarz
iinde avc to plum lardan y iyecek toplayc lo p lum lara geii
m m kn g rm ek le b irlikte, h ara retim tarz hem M a rx 'in
"fe o d a l dedii hem de "A s y a lik diye adlandrd toplum lar
kapsayan, m uazzam bir sistem ler d izisin i tem sil etm ektedir.
T m Liretim tarzlarn d a, "a rt a ", esas olarak politik ve askeri
gce sahip ynetici g ru p larca el konulur. S am ir A m in den
dn alnm bu genel sn flandrm a h ak k n d a sylen ecek ok
ey vardr, y aln z bu em ann balca eksiklii, "h araca d ay al"
retim tarznn, aka retim kapasitesin in ok farkl aa m a la
rnda bulunan toplum lun (K aran lk a la r'd a k i Batl feodal
lo rd lardan in m p arato rlu u a, ehirsiz ek o n o m ilerd en eh ir
lerm i ek o n o m ilere kadar) kapsam asdr. N itekim bu analiz,
haraca dayal Liretim tarznn bir eid in in gelikin kapitalizm i
niin, nasl ve ne zam an d o urduu eklindeki tem el problem e
ancak dank g n d erm elerle tem as etm ekledir.
zetle, retim tarzlarnn analizi, m evcut m addi tirelim
glerin in , yani hem teknolojinin ve onun rg tlenm esinin hem
de ek onom ik m odelin in celenm esine d ayanm aldr. Z ira, ayn
nszn daha sonraki bir pasajnda sk sk aktard gibi.

It)) A..if.y., s. 3R 9.

M arx ve T a rih

255

M arxn politik ekonom inin sivil toplum un an ato m isi olduunu

ileri srd unutulm am aldr. Y ine de. retim tarzlarn n ve o n
larn d n m e uram asnn g eleneksel analizi bir ek ild e g eli
tirilm elidir -ve son zam anlardaki M arksist alm alard a bu l len
yaplm tr. Bir retim tarznn fiilen baka bir retim tarzna
dnm esi g en ellik le nedensel ve tek bir y nde ilerleyen bir
zem ine oturtulm utur: D olaysyla, h er retim tarz iinde, onun
dnm esinin yolunu aacak dinam ii ve gleri d o uran bir
"tem el e lik i" bulunduu ileri srlm tr. Y alnz bunun -k a
pitalizm boyutu d n d a- M a rx in kendi gr o lup olm ad
belli d e ild ir ve -zellikle Bat feodalizm inden k ap italizm e g e
i k o n u su y la balantl olarak- kesinlikle byk sk n tlara ve
sonu gelm ez tartm alara yol am aktadr.
A adaki iki varsaym benim sem ek d ah a yararl g r n
m ektedir. B irincisi, bir retim tarz iindeki, onun kalcln
bozm aya eilim li olan tem el eler, kendi b a rn d a dnm n
kesinliinden ziy ad e bir potansiyel durum u tam ak ta, am a, re
tim faizinin yapsna bal olarak da, m m kn olan dnm e
belli sn rlar getirm ektedir. k incisi, bir retim tarznn bir ba
kasna d n m esin e yol aan m ekan izm alar y aln zca o tirelim
tarznn isel m ekanizm alar o lm ayabilir: bunlar, farkl ekilde
yaplanm to plum larn k esim esinden ve e tk ileim in d en k ay
naklanabilir. Bu anlam y la, tm gelim e karm a b ir gelim edir.
D olaysyla, diyelim A k d en iz'd ek i klasik antik an kendine
zg sistem ini douran zel blgesel koullara ya d a Bat A v ru
pann manor'Y&x\" ve ehirleri iinde feod alizm in kapitalizm e
dnm esin e bakm ak yerine, gelim enin belli bir a am asn d a bu
alanlarn k endilerini zerinde bulduklar yan y o llara ve k av ak
lara kan eitli yollara bakm am z g erekm ektedir.
B ana M a rx in anlay d orultusunda k u su rsu z grnen ve
eer gerekirse m etinlerle de d esteklenebilecek olan bu yaklam ,
kapitalizm e gidiin yolunu aan to p lu m lar ile -k ap italizm in szp
M) F td a liz in d e e k o n o m ik , to p lu m sa l/p o lilik ve id a ri/c o a fi hi b irim : bu b i
rim b ir k y o la b ile c e i g ib i, k y le r to p lu lu u n d a n da o lu a b ilir, (.n .)

256

Tarih zerine

fethetm esine kadar- o yolda ilerleyeneyen loplm larn birarada

varolm asn aklam ay k olaylatrm aktadr. A ncak bu yaklam ,
ayrca, k apitalizm tarihilerinin g iderek daha iyi farkna v a rd k
lar b ir n o ktaya, bu sistem in evrim inin de karna bir evrim oldu
una. bu sistem in n ceden varolan m alzem elerden yararlanarak,
onlar adapte ed erek am a ayn zam anda o n lar tarafndan da e
killenerek ina edildiine dikkat ekm ektedir. alan snflarn
oluum u ve geliim i zerine son zam anlarda yaplan aratrm a
lar bu noktay oldu k a iyi ay d nlatm tr. A slnda, d n y a ta rih in
de son yirm i be yln derin toplum sal dn m lerle gem esinin
bir nedeni de, im diye kadar kapitalizm in ileyiinin asli p ara
lar olarak grlen bylesi pre-kapilalist elerin, nihayet kapi
talist gelim e tarafndan, bir zam an lar oynadklar hayati rol a r
tk yerine getirem ey ecek leri lde andrlm olm alardr. B u
nu sylerken aklm da tu ttuum rnek elbette ailedir.
B k o n u m an n ban d a ak tard m d o ru ltu d a M arx ta
rihilerin gz n d e tad e siz an lam g steren rn ek lere yeni
den d nm ek istiyorum . M arx hl, yeterli d en ebilecek h e r tarih
alm asn n asli tem elid ir, n k -im diye k a d a r-b ir btn ola
rak tarih zerin e m eto d o lo jik bir y aklam form le etm ey e, in
sann to plum sal ev rim in in bliin srecini zih n in d e tasarlayp
ak lam ay a bir tek o girim itir. Bu bakm dan M arx, tarihiler
zerinde kuram sal etki y apm akta tek gerek rakibi olan Max
W e b e rden st n d r ve pek ok bakm dan nem li bir ta m am la
yc ve dzeltici k o n u m u n d ad r. M a rx 'i tem el alan bir tarih.
W eberci eklem eleri o lm ad an d n lem ez, am a W eberci bir ta
rih de M a rx 'i, en azndan M arksist Friixestellung'u'* k nok
tas olarak alm ad lde yeterli olam az. nsann toplum sal
ev rim in in geirdii tm sreleri aratrm ak, verdii yantlar
kabl ed ilm ese dahi. M a rx ' ynelttii tipteki sorular sorm ak
dem ektir. Birinci soruda rtk b iim de bulunan ikinci byk
soruyu (bu evrim in niin eit ve tek y nde ilerlem em esini-

*) | A ln .I so ru so rm a e r e v e si; so ru y b n c ltm c b a la n l, f.n .)

M arx ve T a ih

257

bilakis ola an st d ereced e eitsiz ve b irleik o lm asn n n e d en

lerini) yan tlam ak isted i im izd e de ayn d u ru m la karlarz.
M arksist y a k la m a kar o rtay a atlan a lte rn a tif y a n tla r ise bi
yolojik ev rim i tem el alan gr lerd en ( rn e in , so sy o -b iy o lo ji)
ibarettir, n e v ar ki bunlarn y etersiz oklu k lar da g n gibi ak
tr. M arx son s z n sylem em iti (hen z o n o k tad an uzakt),
am a ilk sz s y lem iti ve biz hl onun b alatt konum ay
srdrm ekle y k m l y z.
B ko n u m an n kon u su , M arx ve tarih. D o lay sy la benim
buradaki ilev im , g n m z n M arksist tarih ilerin in nndeki
balca so ru n larn n eler olduu ya da n eler o lm as gerektii
zerine bir tartm a balatm ak deil. A m a bu k o n u m ay , bence
acil olarak zerin d e durulm as gerek en iki tem ay a dikkal
ekm eden bitirm eyi de istem em . Bu tem alarn d ah a n ce d e in
mi olduu m ilki udur: H er toplum un ya d a to p lu m sal sistem in
gelim esin in , o n u n d i er sistem ler ve g em ile k arlk l e tk ile
im inin k a rm a v e b irle ik d o a s. D ile rse n iz bu te m a y ,
M a rsn in san larn kendi tarihlerini y ap tk larn , a m a d ile d ik le
ri gibi d e il, 'd o ru d a n b u lu n an , verili ve g e m ite n ak tarlm
koullar a ltn d a y ap tk larn ifade ed en n l d e y iin in zenli
bir h azrlan o la ra k ifad e edelim . kinci tem a ise s n f v e sn f
m cadelesidir.
H er iki k av ram n da. en azndan k ap italizm in tarih iy le ilgi
li tartm alard a M a rx ta asli b ir y er tuttu u n u biliyoruz, am a bu
kavram larn o n u n y azlarn d a kt b iim d e tan m landn ve
ok fazla tartm ay a yol atklarm da b iliyoruz. G eleneksel
M arksist tarih y azm n n nem li bir k sm , b u n la r zerinde d
nm eyi b aaram am ve bu yzden b irok g l k le karla
mtr. S iz e sad ece b ir rn ek vereyim . B urjuva devrim i" nedir?
B urjuvazinin " y a p t , burjuvazinin esk i re jim e y a d a b ir bur
juva toplu m u k u ru lm asn n n n d e duran e g e m e n snfa kar
verdii ik tid ar m cad elesin in hedefi o lan b ir b u rju v a d ev rim i
dnebilir m iy iz? Y a d a hangi za m a n la rd a bu ek ild e d n e
biliriz? n g iliz ve F ransz d ev rim lerin in M ark sist y o ru m lary la

25 X

T a rih z e rin e

ilgili gnm zd ek i eletiriler, byk oranda byle bir g e le n ek

sel burjuvazi ve burjuva devrim i im ajnn yetersiz kaldn se r
g ilem i olm alar nedeniyle etkili olm utur. B unu biliyor o lm a
m z gerekir. B izler. M arksisller olarak, daha dorusu tarihin
gereki g zlem cileri olarak, burjuva devrim lerinin varlm ya
da on yedinci yzyl ngiliz devrim leri ile F ransz D ev rim i'n in
tem el d e iik lik lere ve bu lo plum larn yeni bir yola, "b u rju v a
y n elim lere gird i in e iaret etti in i reddeden eletirm enlerin
peine taklm ayz. Y alnz, neyi kastettiim iz konu su n d a daha
net o lm am z g erekliini de hem en vrgulam alym .
yleyse, M arx m. l m n d en yz yl sonra tarih yazm a
zerindeki etkisini nasl zetley eb iliriz? S anrm bu adan drt
tem el nokta zerinde durabiliriz.
1)
M a rx 'in sosyalist o lm ayan lkelerdeki etkisi, gnm z
tarihileri arasnda, benim d ah a nceki z a m a n lan m a -anlarm
beni elli yl k ad ar geriye g t reb iliy o r- ve h erhalde M arx in l
m nden sonraki d n em lere kyasla kuku g t rm ez derecede
daha fazladr. (R esm i olarak M a rx 'in fikirlerine balln ilan
etm i olan lkelerdeki durum , ak tr ki k arlatrm a d tu tu l
m aldr.) Bunun b elirtilm esi g erek iy o r, iink u anda, zellikle
Fransa ve ta ly a 'd a k i e n tellck t eller arasnda M arx tan olduka
yaygn bir uzaklam a g zleniyor. O ysa onun etkisi, yalnzca
M arksist olduunu iddia eden tarihilerin saysnda (bu say ok
kabark olsa bile) ve onun tarih asndan tad nem in farkn
da olan kiilerin (F ra n sa 'd a B raudel, A lm a n y a 'd a B ielefeld oku
lu gibi) say sn d a deil, ayn zam anda. M a rx 'in ism ini dnyann
gz nnde tutan. P ostan gibi esk i-M ak sist tarihilerin (genel
likle hepsi sekin isim lerdir) kabark say sn d a da g r lebilm ek
tedir. B unlardan baka, elli yl nce oklukla M arksistler tara
lndan vurgu lan m ve artk tarihteki ana akm n paralar hali
ne Celm i> olan Celer de vardr. G eri
> bu durum sadece Kari
M arx tan kaynaklanm de ild ir, am a M arksizm , herhalde tarih
yazm ay "m o d e rn le tirm e ' k o n usunda en byk etki gcne sa
hip akm olm utur.

M arx v c T a rih

259

2) G n m zd e, en azndan ou lkede y azlp tartld

zere. M arksist tarih M arx t var nok tasn a koym ay deil, onu
k n o k ta s o la ra k g rm e y a k la m m b e n im se m e k te d ir.
M arksist tarihin M a rx in m etinleriyle m utlaka b ir b adam azlk
iinde olduunu k a sted iy o r d eilim , am a yine de, olgusal adan
yanl ve esk im i n o k talar sz konusu o ld u u n d a bunu k ab u llen
m eye hazrz. N itekim bu durum a. M arx in ark toplum lar ve
A syatik retim tarz -bu konulardaki bak ne k ad ar d erin lik
li ve parlak o lu rsa olsu n - zerine g rlerinde, ay rca ilkel to p
lum lar ve onlarn evrim iy le ilgili d n celerin d e aka rasllam aktadr. M arksist bir antropologun M arksizm ve antropolojiyi
iledii ve yakn zam anlarda y aynlanm bir kitapta u saptam a
yaplm tr: M arx ve E n g e lsin ilkel toplum larla ilgili bilgileri
m odern an tro p o lo jin in tem elini oluturm ak asndan olduka
yetersizdi. 11 B urada yine, gerekli olduu yerlerd e eletirel bir
bak b en im sem ey e h azr olm akla birlikte, M arksist tarihin m u t
laka m ateryalist tarih an laynn ana hatlarn g zd en geirm eyi
ya d a brakm ay istediini kasted iy o r da deilim . B en kendi p a
ym a m atery alist tarih anlayndan vazg em ey i istem iyorum .
Yalnz M arksist tarih, en verim li versiyo n larn d a, arlk, aka
yorum lan m ay a d e er d u ru m lar d n d a M a rx in m etinlerini y o
rum lam aktan z iy ad e onun yntem lerinden yararlan m aktadr. Biz
M arxin k en d isin in frsat bulam ad eyi yap m ay a alyoruz.
3) G n m zd ek i M arksist tarih ouldur. T arih in tek bir
d o ru y orum u b ulunduu g r, bize M a rx in brakm o l
duu bir m iras d eildir: Bu gr, zellikle 19 3 0 lu yllardan
beri M ark sizm in m irasnn bir paras haline gelm itir; yin e de,
hi d e ilse insanlarn seim yapm a ansnn b ulunduu d u ru m
larda. artk kabul g rm em ek ted ir va da kabul ed ileb ilecek d u
rum da deildir. E lbette bu oulcu lu u n kendine g re d eza v an
tajlar vardr. Bu d e zav an tajlar tarih h ak k n d a k u ram lar o lu tu
ran in san lar tarafn d an salt tarih yazan insan lara k yasla daha

11) M a u ric e B lo ch . M arxism and A nthropology (O x fo rd . 1983). s. 172.

260

T a rih zerine

ak g r lm ek le birlikle, artk tarih y azan lar tarafndan bile g

rleb ilecek bir hakledir. Bu d ezavantajlar av an tajlarna gre is
ter daha ok ister daha az g relim , bugn M arksist alm alarn
oul bir nitelik tad ink r ed ilem ez bir olgudur. stelik
byle olm as y an l deildir. B ilim , ortak bir yntem i tem el alan
farkl g r ler arasndaki bir diyalogtur. B ilim ancak, farkl g
rlerden hangisinin yanl ya da daha az verim li o k luuna k a
rar verm enin h ib ir y ntem i bulunm ad zam an bilim olm aktan
kar. N e yazk ki tarihte karlalan durum g en ellik le byledir,
yalnz bu du ru m a sadece M arksist tarihte rastlanm adnn da
zellikle altn izm em iz g erekiyor.
4)
G n m z n M arksist tarih i, ken d isinin d n d ak i ta rih
sel d n c e ve a ratrm alard an y altlm d u ru m d a d e ild ir ve
y a lllam az. V e bu. ift y nl bir sap tam ad r. B ir yandan.
M ark sistier artk M ark sist o ld u k larn iddia etm ey en , d a h a d o
rusu an ti-M ark sist olan ta rih ile rin y azd k larn -o n larn a l
m alarn a h am m ad d e k ay n a olm an n d n d a- red d etm iyorlar.
Z aten b unlar iyi tarih se, m u tlak a dik k ate aln m alar gerekir.
A m a srf bu n ed en le, id eo lo g lar k isv esiy le ortaya kan iyi ta
rih ileri bile e letirm ek ten ve o n lara kar id eo lo jik b ir m ca
deley e g irim ek ten geri d u racak da deiliz. b r yandan.
M arksizm y lesin e tarihteki an a ak m a d n m d u ru m d ad r
ki. yazar kendi id eo lo jik k o n u m u n u n rek lam n y ap m ad s
rece, belli bir alm an n M arksist biri mi y o ksa M arksist-olm ayan biri tarafn d an m k alem e aln d n s y lem ek bugn
g en ellik le m m k n o lm am ak tad r. T abii bu tab lo y a bakp da
ikayet ed em ey iz. B en, b ir alm an n y aza rla rn n M arksist
o lup o lm ad n hi k im sen in so rm ad bir zam ann gelm esini
d iliy o ru m , n k M a k sislle r, tarih in d n m n n M arx 'in
fikirleri ara c l y la sa la n m a sy la tatm in o lab ilirler. N e yazk
ki bylesi b ir to p y ad an b ir hayli uzaz: Y irm in ci yzyln
ideolo jik ve p o litik k av g alar ile z g rl k ve sn f m c a d e le le
ri bizi bu to p y ay akl b ile ed em ez bir n o k tay a g etirm itir. n
g r le b ilir bir g elecek asn d an , b izler tarihin iinde olsun

M arx v e T arih

261

dnda o lsu n , p o litik ve ideolojik g e re k e lerle sa ld ra n la ra k ar

M a rx i ve M arksizm 'i sav u n m ak zo ru n d a k ala c a z. T abii bu
eylem im izle, tarih i ve insann d n y an n b u g n k halin e nasl
g eld i in i, in san l n d ah a iyi b ir g ele c e e n asl y r y e b ile c e i
ni anlam a y e te n e in i d e sa v u n u y o r olaca z.

12

BTN HALK LARIN BR TARH VARDIR

Bu metin, Eric W o lf un bir nceki blmde yararlanm oldu

umuz Europe and the Peoples without History (Avrupa ve Ta
rihsiz Halklar) balkl nemli almasyla ilgili daha kapsam
l bir tartmadr ve 28 Ekim 1983 tarihli Times Literary Supp
lement ta yaynlanmtr.

A n d e rse n in m asaln d ak i ocuun kraln p la k olduunu

kefetm esi, iinde bak a b ir nerm eyi de tayordu: K ral bir e l
bise giym eliydi. A m a ne trde bir elbise? T arih y a zm n d a m o
da olan k u k u cu lu a ram en, sosyal b ilim ler ile tarihin m odern
dnyann to p lu m sal sistem inin hangi yollarla o rtay a ktm
aklayabilecek ve kendim izinki dahil o lm ak zere tm to p lu m
lun analitik bir ek ild e an lam ay a aba harcay acak b ir tarih e ih
tiyac olduunu g zlem ek iin, d ardan bakan b irisinin sa d u
yusundan b ak a b ir eye gerek yoktur. D iyelim y ery z n d e y a k
lak 1400 y ln d an son ra grlen btn g elim ey i rnek alarak,
byle bir tarihin ne ekilde k urulabileceinin ana hatlarn b elir
lem ek iin de gelik in b ir zeknn, b errak bir zihinle -ve tabii

264

T arih zerine

youn o k u m alar ve cesaretle de- bir hayli ab a harcam as gere

kecektir. E ric W o lf un yeni kitab ile bu k ad ar byk bir iddi
ann altna girm ektedir.
W o lf srad v asllary la bu grev e son derece uygundur.
A yrca W olf. A ng lo -A m erik an an tropologlarn oundan larkl
olarak, "k e n d i" kabilesi y a da blgesinden ziyade, konusuyla
(tarm la uraan insanlar) tannm aktadr. W o lf'u n kitabnn ba
l olan P ea sa n ts (K yller) (1966) bu konudaki en iyi girie
sahiptir ve ok sayda insan da W o lfu, zam an m zn devri inle
rinde kyiii u n suruna eilen incelem esi olan Penstin! W ars o f
the T w entieth C e n tu r y 'yle (Y irm inci Y zyln K yl S avalar)
tanm aktadr. W olf, y aln zca kendi alan olan spanyol Orta
A m erikasyia, m alikneler, plan tasy o n lar ve k yllerle snrl
k alm ayp, slam iyetin k k en leri ve uluslarn oluum u k o n u larn
da da yazm tr. Birbi iyle kom u am a etnik kken olarak farkl
iki T y ro le to p lu lu u y la ilgili m kem m el b ir tarilsel-anlopolojik incelem e olan ve m o d em m illiyetilii sem i rencilerin
tem el o kum a m etin lerin d en saylan T h e H idden F ro n tie r m
(G izli S n r) (1974) ortak y azarlarndan birisidir. W o lfun uzun
b ir sre b o y u n ca, m odern d isip lin ler aras d erg iler trnn ilki
olan C o m p a ra tive S tu d ie s in S o c ie ty a n d H is to r y 'y h birlikte
anlm as da artc deildir.
W o lfun b ak ald rd an tro p o lo jik g elen ek , insan loplum lan (yani, p ratik le, alan alm asn n vc m o n o g raflarn k o n u
su olan m ik ro -lo p lu lu k lar) kendine y eterli, kendini yeniden
reten ve ideal o larak kendi istikrarn salayan sistem ler olarak
gren gelen ek tir. W olf, h ib ir k ab ile ya d a to p luluun, bir a d a
d ay m asn a y aam ad n , b irb iiy le balantl s re ler ya da
sistem lerin btnn o lu tu ran dny an n h ib ir zam an kendine
yeterli insan grup lar ve k lt rlerin in bir to p lam olm ad n ile
ri s rm ek ted ir. D e im ez ve kendini tek rarlay an o larak grnen
ey, asln d a y aln zca isel ve d sa l gerilim lerin srek li, karm a
k sreciy le b o u m ay a alm an n sonucu d e il, ayn z am an
d a g en ellik le tarihsel de iim in r n d r de. B re zily adaki

llt H a lk la rn B ir T a rih i V a rd r

265

kauuk p atlam asn n etk isiy le babayu rtlu lu k ve b ab aso y lu lu k tan anayrtlu lu k ve b abasoyluluun allm ad k k o m b in asy o n u
na geen A m azo n M unduruclarnn b ana g elen d u ru m , h e r
halde onlara, toplu bir insan c o e la c a n tlynn* g ib i, ilkel bir
urih-ncesi ya da tarih sel-o lm ay an kalnt g z y le bakan on
dokuzuncu y zy l etn o g raflary la k arlaan pek ok kabile"nin de b an a gelm itir. Tarihsiz, halk olm ad gib i, tarihsiz
anlalabilecek h alk d a yoktur. Bu h alk larn tarih i, bizim k iler
gibi, dah a g en i apl b ir d nyann (ayn snr p a y lar hale g e l
mi d n y an n ) iin d e y er alan kendi ortam lar d n d a kav ran amaz. A vn ek ild e, g een bin yln ikinci y arsn d ak i h ib ir h al
kn tarih in i, her biri d i erleriy le etkileim i so n u n d a d e iik li e
urayan farkl tip tek i top lu m sal rg tlen m elerin k esim e nokta
lar d n d a an lam ak m m kn deildir.
Bu yaklam n gnm z tarihiyle global erevede ilgilenen
tarihilere salayaca stnlk, onlarn, genellikle m allarna
Arapa ya da Japonca etiket koyanlarla ayn gerekelerle giritik
leri y a da ada politikann ( B irlem i M illetler diye iki kat
yanl nitelenen) ve ada -ve ak ki global- ekonom inin im aj
n yanstan abalarn gerekten hakl karm asdr. Bu yaklam
ayrca. A vrupa-m erkezciliin lehindeki veya aleyhindeki arg
manlar da anlam szla srklem ektedir. O n beinci yzyldan
beri dnyay batu aa deitiren glerin corali bakm dan
AvrupalI olduu ortadadr. A vrupa dndaki u ya d a bu blgenin,
m odern dnya tarihi konulu bir ders kitabnda ne kadar yer igal
etmesi gerektii (ayn blgelerin okullarnda ya da kltr elileri
nin gznde tad anlam saym azsak) grece nem siz bir konu
dur. nem li olan nokta, tarihin belli bir yaps olan (ve corali te
melde dalm bulunan), dolaysyla birbirlerini ekillendiren e
itli varlklarn karlkl ilikilerinden m eydana gelm i okluudur.
Avrupa ile A vrupa-d. bni H ald u n un Bedevileri ile yerleik
topluluklarndan daha fazla ayrlam az: Birisi, tekinin tarihidir.
*) ayak yzgelilerde. Afrika'nn gneydou denizlerinde bulunan ve bu
tilkimin yaayan tek cinsi olarak kalan baln ismi. I.n.)

266

T arih zerine

W o lf a g re, asln d a bu k arlkl ilikilerin corafi biim i,

daha genel b ir ab lo n u n sad ece zel bir boyutudur. S anayi toplum unduki alan sn flarn tarihi, k ap italizm in giiya zam ansz
bir evrim p lato su nd a d u rak lay p k alm o lan gelen ek sel top
lum lar zerindeki etkisinin tarih iy le tam o larak ayn p ro b lem le
ri dourm ak lad r. "G erek te tarihin iki kolu sadece bir k oldur.
Ya da, d ah a genel bir ifadeyle, toplum sal d zen lem elerin oul
luuyla g elim i ve g elim ek te olan bir toplum , kapitalizm i ih
ra mi yoksa ithal mi etti in e baklarak z"e ya d a " e v re ye
ait saylr. Bu an lam y la tarih te m akro k o ztn o s ile m ikrokozm os
birdir.
D zenlerin bu i ie g em i hali nasl an aliz edilecektir?
W o lf u n kitabnn en deerli zelli i, d n y ay la ilgili olarak
1 400 'd en beri k m olan ve krk be sayfalk b ib liy o g ra fy a
snda sralad literat r n eletirel bir sen tezin i y ap m a beceri
sini g sterm i o lm a s d e ild ir. B ak a a ra trm a clar d a, k a n l
m az o lan u zm an pusu k u ru cu larn y an d an atein e ak kalm a
risk in i g ze alarak ay n baary g stereb ilirler. W o lf u n ay r
c a l , A v ru p a k ap italizm in in g en ilem e s recin d e karlat
"fa rk l to p lu m sal siste m le r ve kltrel a n la y la r daki d e i
k en li in ... stratejik z e llik le rini v e b u nun so n u cu n d a A v ru
palIlarn d n y a n fu su n u n o u n lu u y la k arlkl ilikilerinde
etk ili o lan m erk ezi s re le ri k av ram an n b ir yo lu n u ortaya
k o y m ay a g irim esin d ed ir.
D o la y sy la , bu t rd e n b ir k itab n d e e ri, b iz im fiilen kila p ta o k u d u u m u z ta rih se l k a y tla r m . y o k sa k e n d isin in bul
g u la rn b e n im se d i i, d e itird i i y a d a y e n id e n y o ru m la d
o to rite le ri m i k ab u l e d e c e im iz d e o rta y a k m a z . rn e in ,
o n u n d a k ab u l etti i k a p ita list g e lim e n in u z u n d a lg a !a r tn
g e e rsiz li in in k a n tla n m a s, y a d a M u n d u ru c la r zerine
y a n l k a y n a k la ra b a v u rd u u n u n a n la lm a s d a h a az ilgin
g r lm e m e lid ir. S o ru n d a h a o k . W o lf u n a n a litik yaklam *
n d i e r y a k la m la ra g re st n o lu p o lm a d n d a d m le
n e ce k tir.

B tn H a lk la rn B ir T a rih i V ard r

26 7

B u, k a n lm a z olarak, tarih e M ark sizan y ak lam la ilgili

bir sorun d u r, n k W olf, tem elde M arksizan n itelik tayan u
jki kavram a m erk ezi bir nem verm ektedir: d o a, toplum sal
em ek ve to p lu m sal rgtlenm e arasndaki k arlk l bam llk
ilikilerinin i i e g em i b t n olarak retim ile doay in
sann k u llan m n a ak hale getirm ey i am alay an b ir retim tar
tanca b elirlen m i sn rla r iinde ortaya kt gr len kltr ya
da fikir sistem leri. O na gre, "zih in , kendine gre b am sz bir
yn takip e tm e z . K itabnn am alar b ak m n d an , insann uzun
sreli evrim i ya d a toplum sal fo rm asyonlarn m uhtem el dizilii
bir anlam ta m a z ve zaten kendi argm anna y arayan y e rle rd e
ki birka s z d n d a g enelde tartlm am tr. W olf, retim
la rz la rfnn h erh a n g i birisinin iindeki bu trde yapsal g erilim
ler ile eitli retim tarzlar arasndaki etk ileim lerd en kay n ak
lanan g e ilim le rin kendi problem iyle ilgisi o lu p olm am asndan
bam sz o larak , toplum un g elim ekte olan m addi retici g le
ri ile m ev cu t retim ilikileri arasndaki nl e lik iye ilgi
duym am aktadr. B urada M arksizan fikirlerden, esas olarak, son
be yzy ld ak i insan km elerinin global d zey d ek i karlkl
etkileim lerini ak la m a k am acy la yararlan lm tr.
W o lfun kram ve tarih hakkndaki ulu slararas aptaki h a
raretli M ark sist tartm alard a benim sedii k o n u m larn, bu alan
larn uzm an o lm ay an kiilere, onun eitli an tro p o loji o k u lla
ryla an lam azl a dt konulardan daha fazla ekici gelm e
yecei bellidir. N itek im W o lfun kendi k ay n ak larm ve y k m
llklerini tartt uzun bibliyografik n o tlar bu k o n u la ra b ir l
de k tutar. B u rad a sadece, onun ilgisinin asl o larak neden
sel b a lan tlard an ziyade d eikenlie ve b irleim lere dnk o l
duuna iaret ed eb iliriz. Z aten, onun eitli " re tim ta z la r f y la .
yani em e in to p lu m sal d zeyde kullan lm as, y erletirilm esi ve
d ahm y la ilgili analizinin tad m erkezi nem de bundan
kaynaklan m ak tad r. nk bu analizler, kesin lik le, k arlatr
mal biim d e y a ra rla n lan retim tarznn... poliik-ekonom ik
d zenlem elerd ek i belli bal d e iik lik lere d ikkat ekm esi vc

T a rih z e rin e

gerek bu d e iik d zen lem elerin etk ilerin i zih nim izde c an la n
d rm am za, g erek se g lo b al k ap italizm in g eliim inin "sk sk
farkl retim tarzlar iinde y eerip glen en eitli ve deien
d estek leri"n i an lam am za o lan ak salam as asndan deerlidir.
Bu gen el retim T arzla'T n de kendi am ac b a
km n d a n d o la y sz b ir n e m e sah ip tir: k a p ita list retim ta r
z . h araca d ay al retim ta rz , a k ra b a lk ilik ile riy le ta
nm lan an retim ta rz . Y a ln z b u n la rn h i b irisi b ir T o p lu m
n o sy o n u y la z d e g r le m e z , n k to p lu m farkl bir so
y u tla m a d z e y in e a ittir ve d a h a k a p sa m l b ir a k la m a s v a r
dr. S on o la ra k , W o lf'u n h e r b ir retim ta rz n n , e itli v e rs i
y o n la ry la . h e r b ir retim ta rz n n g e re k tird i i " in s a n la r a ra
sn d ak i z se l a y rm la r ! g e n e lle tire n kendi " k lt r ya da
se m b o lik e v re n le rin i y a ra tm a y a e ilim li o ld u u n a inan d n
d a e k le y e b iliriz .
W o lf'u n "k ap italist ta z ele alan a n alitik m odeli az ok
klasik M urks i zan b ir erev ed ed ir. H araca d ayal retim ta r
z , haracn reticilerd en politik ve askeri aralarn zoruyla
alnd sistem lerd e s rek lilik tayan b ir o lg u d u r ve haracn
deiik ek illerd e to p lan d , d o lam a so k u ld u u ve d a tld
, ayrca gcn ileri d ereced e tek b ir n o k tad a yo u n lat sis
tem lerden son d erece y a y g n la trld sistem lere k a d a r geni
bir kapsam o lan s rek li b ir siste m le r dizisid ir. K lasik M arksist
tartm adaki "fe o d a liz m ile A syatik retim ta rz , b u rad a a r
ta esas o larak e k o n o m ik o lm ay an yollarla el konulan bir re
tim tarzn n m uh tem el biim leri arasn d a saylrlar. W olf, hara
to p lu m la n n n politik ve ticari ilikileriyle m ey d ana gelen daha
g eni alan larn , u y g a rlk la rda y a da kozm ik d zenin yaygn
b ir m o d e lin i ieren id e o lo ji b lg e le rin d e (h e r b lg e n in
m erk ezin d ek i h eg em o n ik b ir h ara to plum unu eksen in d e
d n m e e ilim in d e olan) k arlk lar o lduunu sav unm aktadr.
H ara to p lu m la n n n tarihsel dinam ik leri, en azndan eski
d ny ad a, o b an l-g eb e n fu su n artm as ve azalm asy la, ay r
ca kara ticaretiyle yaplan artk transferinin gen ilem esi ve

Billn H a lk larn B ir T a rih i V a rd r

269

daralm asy la yakndan b alyd. Z ira, o ld u k a e n d e r istisnalar

dnda (rn e in , belki ticaretin l len olm ad n k alarda g r l
d gibi, tm artn in situ* tketildii y erler d n d a), artn
bllm esi norm al olarak ksm en alm satm a ve bu ilikilere
giren zel g ru p lara baldr. H ara gcnn d ay an d m al ve
hizm etlerdeki licarilem ey le "to p lu m sal n c e lik le r'in politik ya
da askeri eg em en lerd en u zak latrlm as' riskine g irilm ey e ce k
se, o zam an bu ilik iler ile haraca bal retim tarznn ay rlm az
bir paras olan ticari faaliyetlerin denetim inin k u ru lm as g erek
m ekledir. O rta a A vrup asn d a ve d ah a so n ra rastlan d ze
re, baz k o u llard a, bam sz d ev letlerce d estek len en Batl t c
carlar A vrupal o lm ayan toplum lara g ird ik lerin d e b yle b ir d e
netim k urm ak zorlam ak tad r. Y ine de W o lf, W e b e re ve Frank
ile W allerstein gibi "d n y a p azar" M ark sisllerin e k ar, ticari
tarzlar ile p re-k ap italist tarzlarn tem elde b ira ra d a y aad n d a
srarcdr. K apitalizm ancak san ay ilem ey le b irlik te egem en ha
le gelecek tir. retim e hara ya da akrab alk ilikileri hkim o l
duu srece, ticari faaliy etler ("p ro to -s a n a y rdeki gibi pazara
bam l d o lay sz reticileri y aratarak veya d o lay l yoldan k le
lii g en ile te re k bu y nde b ir eilim serg ilem ek le b irlikte) k en
diliinden k ap italizm e yol am am tr. W o lf'u n g r n ce, " k
le em ei h i b ir zam an tem el anlam d a ba m sz b ir retim tarz
n o lutu rm am , am a em ek sunduu iin tm retim tarzlarn
da , zellik le dc denizar gen ilem e s recin d e k ap italizm a
sndan "ta li bir rol o y n am tr .
A k ra b a l a d ay al retim t a r z r nda a k ra b a lk , esasen b i
yolojik so y u n to p lu m sal d zen lem e arac o larak y a da b ir se m
bolik k u rg u la r sistem i o larak deil (geri bu e tk e n le rin ikisinin
dc yeri v a rd r), to p lu m sal em ei d zen lem en in v e o n a u la m a
nn b ir yolu o la ra k g r lm t r. H aklar v e ta le p le ri saplam a
aralar o k d e ik e n d ir, am a bu a ra la r, k a y n a k larn yaygn
biim de d a tld ve g c k u v v eti y e rin d e o la n h erk e sin (y i
yecek to p la y a n "s r " le rd e k i g ib i) k a y n a k la ra u la ab ile ce i
*)

doal ortam iinde, t..)

270

T a ril zerin e

yerlerd e, d oann bitki ya da h ay v an y etitirm e n ed en iy le d

nm o lduu o rtam lard ak i gibi kstl o lduu y e rle rd e n a k
a d ah a basittir.
Bitki ve hayvan yetitiricilii yaplan toplum lar, hem daha
karm ak bir toplum sal iblm n, hem de g erek veya hayali
soylara d ay anarak toplum sal em ek zerinde kuaklar aras id
dialarla k a r-id d ia la f' ve akrabaln snrlarn tehdit eden
eitsiz bir politik -top lu m sai dzenin elerini ierir. Em ei biraraya getirm ek ya da kullanm ak iin, akrabaln getirdii zel
ilikilerden ayr bir m ek an izm a bulunm ad srece; y ani, sn f
la r arasnda ittifaklar ve d m an lk lar o lu tu ru lm ad, potansi
yel eg em en ler de topluluk d k aynaklara bavuram adklar s
rece, bu toplum kontrol altn d a tutu lab ilecek bir toplum dur. A n
lalan, ak rabalk ilikilerine dayal retim tarznn snfl toplu
m a d nm esi ve bu n u n la birlikte d evletlere sahip toplum lar
o rtaya km as, ya eflik " zin cirinin (zellikle aristokrasilerin
yabanc toplu lu k lar fethedip onlar zerinde egem enlik kurm aya
balay acak k ad ar p alazlandklar zam anlarda) egem en b ir snfa
d nm esi ya da akrab a g ru p larn n , eflere d kaynak su n ab i
lecek. bylece akrabaln d n d a bir taban" salayabilecek
hara to p lu n la ry la v e y a k ap italist toplum larla ilikilere girm e
leri yoluyla gerek leecek tir. W o lf a baklrsa, eflerin A v ru p a
lI kle av clary la ve kiik tacirleriyle ibirliine girm eye hazr
olm alarn n nedeni budr.
Pre-kapitalis retim tarzlarnn eitli versiyonlar iinde
ne "A v ru p a" ne de*tarihsiz h alk lar" d i er retim tarzlarnn yar
dm o lm adan gelieb ilirlerd i. A yrca, bu iliki iki yanl olsa bi
le. ayn zam anda aka asim etrik bir ilikidir. W o lf u n A vru
p a 'n n genilem esi ve bu olayn kapitalizm in g elim esi asn
dan tad nem le ilgili geni literatre, eitli n an slar d n
da ekleyecei ok az ey vardr. W o lf u n ou okura, zellikle
de geleneksel tarihle y etien lere allm adk ve rahatsz edici ge
len yan, A vrupalI olm ayan loplm lara ve onlarn kapitalist sz
m an n e tk is iy le a d a p te e d ilm e le rin e y a k la m a b iim id ir.

B tn H a lk larn B ir T a rih i V a rd r

271

D olaysyla 1400 ylndaki d nyayla ilgili bu ilk a ratrm a k u v

vetle tavsiye edileb ilir. Bu kitap, y alnzca kon u n u n yabancs
olanlar iin - zellik le yayd insan co rafy as d u y g u su y la- m
kem m el bir g iri m etni o lm ak la kalm az, ayn zam an d a, bilhassa
H indistan, o b am l-g eb e topluluklarn gl ve z a y f yanlar,
Hint kast yaps. D ou ve G neydou A sya ve hatr saylr bir
uzunlukla C o lo m b u s- n cesi A m erika zerine zgn yorum larn
da eksik b rak lm ad , aydnlatc ve eletirel b ir analizdir.
W o lfun top lu m u n A vrupa ticareti ve fethinin etk isiy le ba
tan sona deim esi hakkndaki szlerinin nem li b ir ksm , A f
rikann ve Y erli-A m e rik a 'n n tarihi ile etn o -tarih le son za m a n
larda grlen arpc gelim eleri takip etm em i kiilere yeni ge
lebilir. V e bunlarn hem en hepsi heyecan verici g elim elerdir:
Ova K zlderilileri gibi topluluklarn (A v ru p a 'd a n ithal edilm i
at ve tfek gibi aralard an y ararlanan av c-y iy ecek top lay clar
ile oban to p lu lu k larn n "b irk a y ld a b en im sed ik leri) g r
nte " ilk e l olan kltrel kalplarnn tarihsel ad an yenilii:
A vrupa k rk ticaretinin H uron, roka ve K ri ek o n o m isi, politi
kas ve kltr zerindeki etkisi; R us krk ticaretin in A sya ve
A m erikadaki farkl etkileri; tm b u n lar o u m u zu n nne ta
m am en yeni p ersp ek tifler aacaktr. W o lfun L atin A m erika k o
nusundaki u zm anl doal olarak ona iyi b ir y er salayacaktr.
Bylece o n u n an tro p o lo jid ek i m eslek talar d a. k u k u su z ksa
bir sre iinde. W o l f un. kendi alan larn d ak i literat rd e daha
nl m onograflarn k onusu olan baz halklar "ta rih se lle tirm e
giriim ini b en im sey ip b enim sem ediklerini g sterecek lerd ir.
W o lfun k itab n n en g l yan (karlkl etk ileim , i ie
gem e ve birb irin i d e itirm e tem alar) ayn z am an d a onun en
zayf y an d r, n k d nyay tarih - n cesin d en y irm inci yzyl
sonuna tay an d in am izm in niteliini b alan d o ru kabul e tm e
ye eilim lidir. W o lfun alm as, n ed en lerd en ziy ade b a lan t
lar hakk n d a b ir kitaptr. D aha do ru su , y azar, k ap italizm in k
keni v e g elim esi problem leri zerine, bu g elim en in z n d e y er
alan isel b a lan tlard an d ah a az k afa yo rm u tu r. K u k u su z bu.

272

T a rih zerin e

antro p o lo g lard an o k tarih ilere uygun den b ir itir. VVolfun

kapitalist g elim e y o ru m u , son zam an lard a yeniden canlanm
-ve k esin lik le M ark sisllerle snrl o lm ay an - b ir tartm ay a ya
rarl b ir k atk d r ve asl deerli zellii d e, kapitalizm in igc
nn, baka b ir b iim d e de il, " z g r em ek o larak gelim esinin
neden leri gibi g e n e ld e fark n d a o lunm ayan sorunlara iaret e t
m esidir. W o lF u n bu tartm ay a yapt en ilgin katk olarak da.
srarla, yeni em ek i snflarn ezam anl b iim de y aratlp e
itli kesim lere ay rld k esin tisiz s reler zerinde durm asn,
igcnn toplum sal ve kltrel adan eitli ak a p lan lara sa
h ip b ir kesim iinden top lan m as ve ... d e iik politik ve eko
n o m ik h iy erarilere |so k u lm a s]m " ak lam a abasn g stereb i
liriz. B ugn, d ah a d a b t n lem i b ir dn y ad a ok d ah a eitli
proleler d iasp o ralarn g eliti in e tank o lu y o ru z. S on d erece et
kileyici bir kitabn son c m lesin i olu tu ran bu saptam a, kesin
likle anlam l ve ak ulu bir sonu y erine geer.
A vru p a ve T arih siz H alklar, gl bir k uram sal m antkla
yazlm olm asn a k arn, toplum sal gerek lik lere ilikin canl
bir duygusu da olan bir eserdir. slpla yum u atlm am a sap
tam alar dikkat ekici d ereced e zl ve akc bir sergilem e yeti
siyle ifade edilm i olan W o lf un analizinin arkasnda, yazar Viy a n a 'd a n ve BiiyLik K riz 'in y e rle b ir ettii K uzey B ohem ya ii
snf top lu lu k larn d an A m erika B irleik D ev letlerine ve n
c dnyann p lan tasy o n lary la k yllerine tam olan kiisel
ve enleileklel bir gzergah yatar. T m iyi an tro p o lo g lar gibi
W o lf da, kendi konusu olan d n y a tarihinde katlm c bir gzlem ci"dir. W o lf un kitab, yine kendi eserlerinden birisinin ba
ln ak tarrsak, yalnzca sarslan yeryznn o lu " tarafndan
kalem e alnabilirdi. A vru p a ve T arihsiz H alklar, yaygn biim de
tartlacak olan nem li bir kitaptr. M a rx 'in lm nn yznc
yldnm henz sona erm ed i, am a o byiik d nrn canl et
kisinin rnei olan bundan daha zgiin bir eserin yaynlandm
da pek syleyem eyiz.

13
BRTANYA TARH VE A N N ALES:
BR NOT

Immanuel Wallerxtein 1978 ylnda Bingham ton'daki New

York Eyalet niversitesitide bir "Fernand Braudel M erkezi"
kurmu ve Braudelin niversiteyi ziyaret etm esi vesilesiyle,
bu hiiyk tarihinin ve kurucular olan M arc Btoch ile Lucie
Febvreden miras ald Annales: Economies, Societies, Civilisaiions'M/ etkisi zerine bir kollokyum dzenlemiti. Benim
Fransz tarihinin Britanya'daki etkileriyle ilgili yorumlarm
Review'/) /. saysnda (K-lkbalar 1978. s. 157-162) yeni
den yaynlanmtr. Bu dncelerimin y e r ald bu satrlar
la. nceki ve sonraki blmler arasnda bir kprii kurulmu
olmaktadr.

A n n a le s eko l n n B ritan y ada nasl alg lan d n anlatan

hir-iki dip n o t ek lem ek istiyorum .
D ile getirm ek istediim ilk gzlem im , b ir etkiden sz edebil
diimiz kadaryla, n g ilterede zellikle etkili olan A n n a le s eko
lnden ok, tarihte F ransz yetti dalgas denilebilecek eyle ilgi
lidir. A nn a les bunun bir paras ve -Fernand B rau d elin boyut
lu nem i sayesinde- elbette giderek ok nem li hale gelen bir par
asdr. B irincisi. B raudel, oum uzun h ey ecanla ve neredeyse
kar km az okuduu -bu noktada sanrm P e te r B u rk ele gr ay
l iindeyiz- b ir byk kitabn yazar olarak etki yapm ve et
kisini. tanm lam as o k kolay olm ayan y ollarla g sterm iti. kin
cisi. belli b ir dnem den itibaren, bizim zerim izde A n n a le s'in

274

T a rih zerine

direktr olarak iz brakm t. nc ve herhalde en nem li et

kisi de, onun, im di Sosyal B ilim lerde Y ksek ncelem eler O ku
lu olan Ecole P ratiq u ein VI. K sm n krup. bir kuak iinde
Fransz sosyal bilim lerinin ana santrali ve m erkezi durum una ge
tiren kii olm asyd. Braudel bylece, tedrici bir srele, benim
Fransz tarihinde yen i dalga olarak adlandrdm eyin ounu
birletirm i, onu A nnales ve bu grupla ilikilendirip onlarn y
rngesine oturtm utu.
Bu sa p ta m a y , b asite F ern an d B ra u d e l'i ne k ad ar ok
ta k d ir e tti im i d ile g etirm ek -g eri bunu da y ap m ak isterim - ve
o n u n la uzun y lla ra d a y a n a n d o stlu u m u z u v m ek niy etiy le
d e il. F ran sz ta rih in d e d ah a g en i apl bir fen om enin etk isiy
le u ra t m z h ald e neden A n n a le s 'in e tk isin i a n la tm a y a g e
ti im izi ak la m a k a m acy la s y l y o ru m . rn e in , P o lo n y a 'd a
L ab ro u sse ve B a u d e l ile o n u n gibi insan larn ad larn n ayn
anda te la ffu z ed ild i in i d u y m u tu k . P o lo n y alIlarn g z n d e bu
isim lerin a ra sn d a ok b elirg in b ir ayrm y oktu. Bu saptam a
g enel o larak n g ilte re iin de d o ru d u r. B az ala rd a n ngiliz
e k o l , M arc B loch k ad ar ve L u cien F e b v re de d ah a ok Labro u s s e du; B rau d el k ad ar G eo rg es L e fe b v re di. Biz bu in san la
rn hepsini de. h a y ra n lk d u y d u u m u z ve n g ilte re deki pek
o u m u z u n , tarih y a z m n d a en ilg in ev re o larak dnd
F ra n sz ek o l n n p aralar sa y y o rd u k . Fakat bu tarih yazm ,
ku k u su z g ittik e d ah a o k A n n a le s'A e y o u n la y o r, onda
od ak lan y o rd u .
Bu. alt izilecek bir noktadr. Y alnz ikinci bir konu daha
vardr. P eter B rke, A n n a les ekol ile belli bal Fransz tarihi
lerinin n g iltere'd e ge fark edildiini sylerken bence durum u
biraz abartm aktadr. B azlarm z, en azndan C a m b rid g edeki ta
rihiler. A n n a le s'i okum a tavsiyelerini daha 1930lu yllarda al
ntk. D ahas, M arc B loch geldii ve C a m b rid g e 'd e bir konierans verdii zam an (bu b y k an hl im di olm u gibi hatrla
yabiliyorum ), bize sanrm o k lu k a yerinde bir saptam ayla yaa
yan en byk O rta a uzm an olarak takdim edilm iti. Bunun

B ritan y a T a rih i v e Annales

275

nedeni herh ald e zellikle yerel bir fenom ene, o zam an lar ik tisa
di tarih k rs s n n banda olan ve olaan d k o zm o p o lit se m
patileri ve d erin b ilg isiy le tannan M ichael P o sta n in C am b rid g e'd ek i v arl n a b alyd. A m a baka bir fen o m en e, bu k o n fe
ransa katlan insanlarn daha n ce szn e tlik leri, M arksizm ile
Fransz ek o l n n iktisadi tarih araclyla tu h a f b iim de kay
nam alarna d a balyd. B iz, k ukusuz g erek A n n a l e s ' bay
ra altnda, iktisadi ve toplum sal tarih z e m in in d e b ulum utuk.
O gnlerin g en M ark sistlei, resm i tarihin, k en d i g z lerin d e bir
anlam tay an , y a d a en azndan y ararlan ab ilecek leri ksm nn,
sadece iktisadi tarih ya d a iktisadi ve top lu m sal tarih olduu g
rndeydiler. D o lay sy la b ulum a da bu y o lla gerekleecekti.
E k o larak , A n n a le s grubu ile B ritanya tarih in in ilikisinin
ve birbirleri zerin d ek i etk ilerin in -P e te r B u rk e n k u a n a k a
dar- kendisini asl olarak iktisadi tarih y a d a iktisadi ve to p lu m
sal tarih v astasy la g sterd i in i d e s y ley eb ilirim . ktisadi ta ri
hin dnya ap n d ak i U luslararas ktisadi T a rih K ongreleri ve
Birlii k u ru n tu n a d ay an arak rg tlen m esi, b az alard an uzu n
ca bir sre n g iliz-F ran sz m lk iy etin d e k alm v e F ra n szla r bu
ortam da o k b y k l d e, h e r e ilim d en n g iliz iktisadi tarih
ilerinin ibirlii y ap m as en k o lay insanlarla, y ani F ern an d B ra
udel v e o n u n m eslek talar, takipileri ve ren cileri arac l y
la tem sil e d ilm ilerd i.
Bu n o k tay a g eerk en d e in d i im i b e lirtm itim , fakat yine
geerken k saca b ak a b ir n o k tay a d ah a, b enden n cek i k o n u
m aclarn s z n ettii A n n a le s ekol ile M ark sistler arasn d a b ir
iliki bulunduu k o n u su n a da de in m ek isterim . P e ter B u rk en
syledii g ib i, M ark sistler g enelde kendilerinin A n n a le s' a y n
safta d t k lerin i dn y o rlard . B azen, rn e in 1950lerdc
F ransada. F ra n sa d n d a alan b izlcrin , F ran sz K om nist
P artisinin d a h a se k te r k anatlarndaki y o ld a la rm z tara ln d an
gericilerle ib irli i y ap t m z g erek esiy le eletirilm esi bu d u
tum u d e itire c e k g te b ir elk en de ild i. O ld u k a tu h aftr ki.
gericilerle ib irli i y ap t m z eklindeki b ir d u y g u B rita n y a da

2 76

T a il /e rie

h ib ir zam an cid d i b iim d e g n d em e g elm em iti. Bu duru

a y rca, tarihsel d ille k o n u u rsa k , M ark sistlerin k en d ilerini
M arksist olm ayan ek ollerden ayrm alarnn, kendilerinin nasl
daha farkl, d ierlerinin neden yanl bir yolda o lduunu sav u n
m alarnn, o n larla y ak n lam alarn d an ya da hi d eilse paralel
bir alm a iine g irm elerin d en d ah a fazla m m kn olm as n e
deniyle de tuhaftr. O ysa, K. P o m ia n n belirttii ve P eter Burk e' doru lad , ayrca R odney H ilton ile ben ve baka insan
larn da d o ru lay ab ilece im iz gibi, eitli lkelerdeki M arksist
sol ile A n n a les okul arasndaki iliki, h erhalde aratrlm aya
de er n edenlerden dolay, b ir hayli dosta ve ibirliine dnk
olm utur. H erhalde bu y zd en , P a st a n d P r e s e n i karm aya
balad m z zam an ilk saym zda A n n a le s 's aka d e in m i
tik, ancak b ak a alardan A n n a le s'd en ciddi biim de etk ile n d i
im izin s y len em eyece in i d nyorum . B iz farkl bir yol iz
lem eye alyor, y ine de bizden nceki kuaktan olan bu insan
lara derin bir sayg d u y u y o r ve "m u h alefet tarih i", kurulu dzen
kart tarih d iy eb ilece in iz bu toplulua saygm z gsterm ek
istiyorduk. K uk u suz, onlarn artk kurulu dzen kart o lm a
dklarn an lad m zd a bizi oktan fethetm i durum daydlar.
Y alnz bu baka bir konudur.
te yandan, A n n a les'\ 11 ve o grubun B ritan y a'd a olduka
ciddi (ki belki de P eter B u rk en kabul etm eye hazr olduundan
daha ciddi) bir etki yapm asnn, en azndan uyarc bir rol oyna
m asnn bence daha som ut b ir nedeni vardr. Fransa benim g
zm de, savatan sonraki yllarda, im dilerde bildiim iz bir duru
m u. on altnc ve 011 yedinci yzyllarn ekonom isinin m odern
dnyann gelim esinde can alc bir dnem e iaret ettiini (bunu
kabul edecek ilk kii W allerstein olacaktr) ortaya koym aya y
nelik tutarl, sistem atik ab alar harcayan bir lkeydi. E lbette Brau d e lin grkem li kitabnn yalnzca onun ilgilerini yanstan ant
sal bir yapl olm as deildi bunun gstergesi; Braudel ayrca, bir
anlam yla bu dnem i dram atize etm iti. stelik bu alanda bir tek
onun ismi yoktu. F ra n sa 'd a bu konuyla ilgilenen baka insanlar

B ritan y a T a rih i v e Annates

277

da varcl (Pierre V ila rn o sralarda, on altnc yiizyldakine ben

zer bir problem le, krizle, yani on yedinci yzyla ait deiim le
farkl bir ekilde ilgilenen "L e T em ps de Q u ich o tte adl nl
m akalesi gibi rn ek ler aklm a geliyor). Franszlarn tarihsel (entellektel dem eyi de tercih edebilirsiniz) enerjilerin in younla
masnn. bu tarihsel aam ann, en ciddi ve you n lam ifadesini
Antutles'de ve onun araclyla bulduundan kesinlikle kuku
duyulam az. B unun kaynann gerek F e b v re in gerekse Braudcl'in on altnc yzyla duyduklar ilgi olduu da kukusuzdur.
Bu ilgi g rece yeni b ir zellikti. 1930lardaki asl Aule s 'in ilgi alan larn n m erkezinde bu d n em y o k tu . V e o y z
yllara kar byle bir ilginin d o m asn n ned en leri d e herhalde
aratrlm aya d e erd ir. Ben bu ilgiye niin M ark sistlerd e rastlan-dn biliy o ru m . Bu ilgi, ak bir ekilde I9 5 0 li yllarn
balarnda, M aurice D o b b un S tu d ies in th e D e v e lo p m e n t o f C a
pitalism (K ap italizm in G eliim i zerin e n celem eler) adl a l
m asnn kopard tartm alar srasn d a d o m u tu . nl Sw eezy-D obb tartm as, z n d e, on beinci ve on sek izin ci y zyl
lar arasnda tam o larak hangi noktada d u rd u u m u z, m odern
dnya ek o n o m isin in g elim esin d e bu dn em in n asl b ir nem ta
d so ru n u y la ilgiliydi. im izden biro u , ta rtla n bu z
m zor problem i irdelerken, d o allk la, bu so ru n a farkl b ir ba
k asyla (onun b ir M arksist o lm adn h atrlatrsam F ernand
B ruudelin beni affedeceini um uyorum ) e ilm e y e balam
olan F ra n sa 'd a k i tarihilere kar bir y ak n lk h issed iy o rd u . Ben
de kendim i bird en b ire, kendi incelediim y zy ld an kp ksa
bir sreliine on yedinci yzyl krizine d alm d u ru m d a bulverm ilin. O s reteki m akalelerim e baktm da, A n n a le s'u , A nu/w deki m ak alelere, A n u le sdek k iilere, B ru d ele, M euvrctye, o trde in sanlara m uazzam d ereced e o k referan s yapt
m fark ediy o ru m . O sralarda baka n ereye referan s y ap ab ilir
dik ki? N itek im , tartm a kt zam an H ugh T re v o r-R o p e r'in
bu durum u n yeni bir ey olm adn sylediini hatrlyorum .
Frnszlar o d n em e zaten h er zam an ilgi duy m u lard.

278

T aril zerin e

E vel, T re v o r-R o p e r h ak ly d . F ran szlarn bu ilgilerinin s

rekli o lm as ve T re v o r-R o p e rin bu n o k tay a d e in m esi, b
pro b lem e d u y u lan ilginin sad ece B ritanyal tarih ilerd en oluan
b ir o k u lla sn rl k alm ad m , ayrca b irok ek o l d e kap
sad n o rtay a k oy m ak tad r. N iin ? Bu n o k tad a, y in e geriye
bakacak o lu rsak , on altn c-o n yed in ci y zy llarn m odern d n
yann g e lim e sin d e can alc b ir dnem i o lu tu rd u u n u g re b i
liriz g ib im e g eliy o r: y aln z bu aam ad a niin d n em zerine
y o u n la t m z sorusu h l k ara n lk la k alm bir konudur.
P ast a n d P r e se n tn ilk y llarn d a, bize g n d erilen m akalelerin
byk ksm n n k e sin lik le 011 altnc ve 011 y edinci yzyllarla
ilgili y azlar o ld u u n u g zlem lem itik . O sralard a sanrm s
cak bir konu y d u . Z aten bence, b ilim ler ile aratrm a d isip lin le
rine zg olan an lalm as z o r s relerd en dolay bu problem e
youn bir ilgi duy u lm as n e d e n iy le d ir ki. en azndan ekonom ik
ve toplum sal bakm dan k alc ilgileri olan in sanlarn gznde
odak n o k tasn a y e rleeb ilm itir.
A n n a le sin B rita n y a d a nasl alg lan d n a b aktm z bu
tarih ve bellek yolculuklar iin daha fazla sze gerek yok. im
di de A n n a le s'in u an d a n eler yapt ya d a n eler y ap y o r olm a
s gerektii k o n u su n d a birka sz sylem ek istiyorum . G eri bi
zim iim iz A n n a te se neler yapm alar gerektiini anlatm ak de
il. A n a les'in u an yaad kriz k o n u su n d a g erekten ok faz
la ey sy lem ey e de g n l m elverm iyor. R evel bu krize bir e
kilde de in m i. Peter B urke de A n n a le s'in bir dilden deil, bir
ka dilden o lu tuundan ve bu dillerin birbirlerini her zam an an
lam ay b aaram adndan s z ettiinde biraz zerinde durm u
tu. N e o lursa olsun, bana g re bu byk dergi u anda bir oda
ya krizi yayor. Y alnz bu krizin gerek doas, herhalde ba
ka bir yerde tartlab ilecek bir konuyu olutu rm aktadr.
B enim asl, P e te r B rke'iin zih n iy et tarihi problem ine yap
t ok ilgin -ve sanrm ok yararl- baz referanslarla balan
tl olarak sylem ek istediim eyler var. in dorusu, bu prob
lem i nasl ad lan d raca n z o k ad ar nem li deildir. Biz bn

B rita n y a T a rih i v e Annales

279

problem i, o n a sistem li biim de k afa y o rm u F ran szlara d u y d u

um uz borcu g sterm ek am acy la y in e zih n iy et tarihi diy e ad
landryoruz; y aln z bu borcu d em em izin , bu p ro b lem le F ran
sz tarihilerin bak a tarih ilere g re d ah a fazla u ratk lar an
lam na g eld i in e inanm adm da hem en ek lem ek isterim . A nn a les'le ilikili o lan insan larn katklar m uazzam b ir d e e r ta
m asna ra m en , b en n g ilte re de zih n iy et tarih iy le uraan in
sanlarn (k an m ca B lo c h un ba rolde o lduu O rta a lar alan
dnda) d o ru d an A tv a le s 't fazla b ir b o rlarn n o ld u u n a k e
sin o larak in an m y o ru m . rnein, F ra n sa d a -en azn d an yakn
d nem lerde- bu alan d a en baarl olan baz in san larn bile, adm
adm o n a y a k la sa la r d ah i, A n n a les g ru b u n a dahil o lm ad k larn
belirtm ek isterim . V o v elle, im di aka -d ey i y erin d ey se- e n
tegre o lm u , a m a y ola A n n a le s'd e v ey a ona y ak n o lara k bala
m am b ir tarih id ir. Y ine, adnn an lm as g erek ti in i d n d
m A gu lh o n da. Bu durum , byle o lm as g e re k ti i iin byledir. A n n a le s o k u lu n u n gl y anlarndan birisi, san rm , zgn
katklarda bulunan h erk ese kucak aacak k a d a r biiyiik bir okul
olm asyd. G eo rg es L e fe b v e in Biiyiik K o r k u 'su, n g ilte re de
sradan insan larn tarihiyle, yani alttakilerit tarih iyle uram
bizlein d ik k atin i zihniyet p roblem ine ek m ek te k esin lik le o la
and bir etki yapm t.
A ncak, bu d etk ilere ek olarak, yerel ya d a, isterseniz,
uluslararas ap la nem li olan etkilerden de s z edilebilir. rne
in M arx ve M ark sizm (G ram sci dahil o lm ak zere) h er zam an
gndem deydi. B irincisi, M arksizm fikirler ve d u y g u la r dnyas
ile eko n o m ik tem el -insanlarn retim de g eim lerin i sa lam ala
rnn y o lu - arasn d ak i, m utlak anlam da asli nem tayan bau
altn izm itir. k incisi. M arksist tem el ve styap m odeli -onu
hasl y o ru m larsan z y o ru m lay n - bir tem elin y an sra styap e t
kenini, b ak a b ir ifadeyle fikirlerin n em li o lduunu d a ier
m ektedir. rn e in , on yedinci yzyldaki n g iliz D e v rim iyle il
gili tartm ad a, s a f ek o n o m ik d eterm in istlere kar P ritenizm in
nem ini (P rite n iz m in , s n f y a p la rn n y a d a e k o n o m ik

2X0

T a rih U /e rin e

h a rek e tle rin st n d e k i b ir k p e b e n z e m e y ip , insanlarn

inand bir ey o ld u u n u ) srarla vurgulayan C h ristopher Hill
gibi M ark sistlerin km as sk rastlanan bir durum deildi.
Y ine M arksizm , P eter B rk eiin dikkat ektii bir noktay,
sn f yap sn n , oto riten in , y n elen ler ile y n etilenlerin deien
karlarn n ve o n la r arasn d a fikirler alan n d a gzlenen ilikile
rin can alc bir nem tadn da srarla vurg u lam tr. Ben, bu
M arksist eye ek olarak. P eter B u rk en deindii ifte bir et
ki daha olduunu d n y o ru m . B irincisi, kltrn szde-antropolojik bir anlam d a incelenm esi konusunda. R aym ond W illi
am s. hatta E dw ard T hom pson gibi insanlarn on dokuzuncu yz
yl zerine y azlarn d a iisl ve orta dzeyde sergiledikleri trden
yer-li bir g elenee sahibiz. Bu insanlar k lt r incelem elerini bir
zihniyet tarihine evirm ilerdir. T oplum sal antropoloji B ritan
y a da sosyal bilim lerin en kritik disip lin i o lm u, en azndan ba
z tarihilerin -kendim dahil olm ak zere- hep ilgin bulduklar,
srekli y ararlan ab ild i im iz bir alan tem sil etm itir. Burada,
toplum sal an tro p o lo jin in m odellerini loptan b enim sem i ok az
tarihi tam sam bile, y aln zca E v an s-P ritch ard deil, h er ei
lim deki k iileri. M ax G lu ck m an ile grubunu, b ir an lam yla bize
bir ey ler retm i ya da bizi k k rtm olan h er izgideki top
lum sal antropologlar kasted iy o ru m . G erekten de biz. toplum
sal antropologlar tarihsel ev rim i anlay am ad k lar iin g en ellik
le eletird ik ve h l eletirm ey e devan ediyoruz. B ununla bir
likte. bir toplum kavram ile o top lu m u n iindeki karlkl ili
k iler (tabii bu, zihinsel ilikileri d e kapsar) d ncesi, hl kor
kun d erecede uyarc b u ld u u m u z b ir konudur.
B ylece zerinde d u raca m son noktaya g elm i oluyorum .
H erhalde bu toplum sal an tro p o lo jik eilim den (B ritan y a'd ak i
anlam yla) d o lay d r ki, zih n iy etle ilgili incelem elerin gelece i
nin. en azndan Fransz m eslek talarm zn bir k sm nn y r tt
alm alard an farkl olacan hissediyorum . Bu. basite. P e
ter B u rk e 'iin b ahsettii zihniy etin tek ili i m eselesi deildin
O n altnc yzyldaki insanlarn gerekten grndklerinden

B ritanya T a rih i ve Aales

281

ok farkl d n d k lerin i varsaym ak iin L e v y -B ru h lun ik ilii

ne inanan bir insan olm anz gerekm ez. tek ili in k efi nem li
bir noktadr. rn e in , E dw ard T h o m p so n ve d i erlerin in g ster
meye altk lar gibi, san ayi-ncesi d n em d e zam a d u y g u su
nun 11e k ad ar farkl okluunu anlam ak, y ine M oses F in le y in
klasikleri a n aliz ed erk en sergilem eye alt gibi tarih d u y g u
sunun ne k ad ar farkl olduunu kefetm ek n em lid ir. Bu nokta
gerekten o k n e m lid ir ve bunu kefedene k ad ar g em i k o n u
sunda o k fazla ilerlem e katetm i olm ayz.
Fakat, derin yaplarn arayna g irm ek , zellik le de bilin
{la co nscien ce) aram ak bence ok d ah a az y ararld r. T m yle
izgi d o la b ilirim , am a tarihilerin, tarih h a k k n d a ne zam an
bir eyler k ara la m a y a k alksa ktii b ir tarihi o ld u unu hem en
belli eden F re u d 'd a n ren ecek ok eyleri olduu k an sn d a de
ilim. F re u d un p sikolojisi h akknda h ib ir fikrim olm am akla
birlikte, F red un F ra n sa da, dnyann d i er k elerinden krk
yl daha so n ra, g ecik m i bir ekilde kefed ilm esin i de kesinlikle
kaytsz artsz b ir art sayyorum . Y alnz bence, d ik kati, b ilin
li dem eyeceim am a m antkl bir b tnlkten u zak latrp bilinallndaki veya derin y aplara ynelttii l d e, k k bir art
dr bu. iinkii sistem i gz ard etm ektedir. B ana g re zihniyet
problem inin o d ak lan d nokta da, insanlarn fark l olduklarn,
hangi no k talard a farkllk tadklarm k efetm ek ve -R ichard
C obbun ok iyi yapt zere- okurlarn bu farkll h issetm e
lerini sa lam ak de ild ir. Z ih n iy et p roblem inin o dak noktas, e
itli d avran , d n m e ve h issetm e b iim leri arasn da m antksal
bir ba b u lm ak v e bunlar birbirleriyle tutarl ey ler olarak g r
mektir; b aka b ir syleyile, nl so y g u n cu larn , y le o lm a d k
lar halde g r n m e z ve y aralanm az insanlar o ld u k larn a inanm a
nn insanlarn g z n d e niin anlam tadn k av ram aktr. Biz
bu tr eylere inanm ay salt duygusal b ir tepki olm aktan ziyade,
toplum la ilgili, inananlarn rolii ile bu inanlarn karld in
sanlarn rol h ak k n d ak i btnlkl bir in an lar sistem in in p ar
as olarak d e erlen d irm eliy iz. Szg elim i, k y l ler m eselesine

2 82

T arih zerine

bakn. K yller niin toprak isterler, niin y alnzca hukuksal v e

ya ahlki adan sah ip len eb ilecek lerin e inandklar topraklar is
terler? Bu taleplerin ierii nedir? N iin k en d ilerininkinden ba
ka gerek elerle, diy elim m odern politik rad ik allerin o rtay a attk
lar gerek elere bal olarak to p rak talebinde bulunm alarm iste
yen insanlara kulak asm azlar? B ize badam az grnen toprak
ya d a adalet argm anlarn niin ayn anda sav u n u y o r gibidirler?
K ukusuz aptal olduklar iin deil.. D aha iyisini bilm edikleri
iin de deil. Sadece b ir btnlk olm as g erek tii iin.
Ben zihniyet tarihi p ro g ram n n , analizin tesine geen bir
k eif ierdiini d n m y o ru m . B enim yapm ak isteyeceim
ey, E dw ard T h o m p so n gib i, b asite orapy ve kyly deil,
ayn zam anda soyluyu ve g em iin kraln da. d aha iyisini, m an
tkl ve kuram sal tartm an n ne o lduunu bildiklerini sanan m o
dern tarih ilerin ltflarndan kurtarm aktr. B enim yapm ak isle
yeceim ve y a p m am z g erektiini d ndm ey, zihniyeti
tarihsel em p atin in y a da ark eo lo jin in -veya sosyal psikolojininb ir p roblem i olarak deil; insanlarn toplum da, stlerin d e y a da
altlarn d a y er ala n la ra k ar, kendi snflar iinde v e sn f m ca
delesin in zgl k o u llarn d a y aam a b iim lerine uyan dnce
ve d avran sistem lerin in isel m antkl b tnliilnn kefe
dilm esinin bir p roblem i o larak grm ek tir. G em iteki insanla
rn. zellikle de kuram n hediyesi olan gem iin yoksullarnn
tarihini yeniden kurm ak isterdim . O insan lar ki. M o liere in kah
ram an gibi h er zam an d zy azy la konuurlar. Y alnz, M olie re 'd e k i adam kendini tanm ad halde, bence yoksul insanlar
h er zam an kendilerin i tan m lard r, y aln z biz onlar tan m y o
ruz. Ve sanrm tan m am z gerekiyor.

14

ANLATININ CANLAN MASI ZERN E

Bu makale. Past and Present dergisinin yayn kurulunda uzun

iire birlikte altmz Lawrence Stoneun, anlatsal tarihin
canlanmas konusunda halatt tartmaya eletirel bir kat
kyd 't*ayn derginin S6. saysnda yaynlanmt (ubat 1980,
s.2-8).

L a w re n c e S t n e a n la tsa l ta rih Te b ir c a n la n m a o ld u u
na, n k b y k n iin s o r u la r f m so rm a y a a d a n a n ta rih te , g e
n e lle tiric i b ilim se l tarilYte b ir g e rile m e g r ld n e in a n
m ak lad r. S to n e a bu n u d n d ren g e lim e le r d e , tarih sel
A k la m a la r y a p m a a sn d a n , sav atan so n rak i y lla rd a e g e
m en o lm a y a y z tu tm u ve z n d e e k o n o m ik d e te rm in ist m o
dellerin (iste r M a rk sist isterse b ak a iz g id e o lsu n ) d o u rd u u
hayal k rk l , B atl e n te lle k l e lle rin id e o lo jik b a llk la rn n
az alm a s, p o litik ey lem ve k ararln n tarihi e k ille n d ire b ile c e ini d n d re n a d a d e n e y im le rin g z le n m e si ve n ic e lik
sel ta rih in ( b ilim s e l stat ta n n m a sn ta le p e d en b a k a b ir

2X4

T arih zerine

ak m n ) m a lla n teslim e d e m e m e s id ir.1 Bu a rg m an d a n , benim

kab aca b a sitle tird i im iki soru k a rla b ilir: T a rih y a zm n d a
n e le r o lm a k ta d r v e bu g e lim e le r nasl a k la n a ca k tr? T a rih
te o lg u la r 'm h e r z am an o n lar g zlem ley en ta rih ile r ta ra fn
dan se ild i i, e k ille n d irild i i ve b elk i de a rp tld ynnde
o la k bir anlay b u lu n d u u iin, StoeT n bu so ru la ra y a k la
m nd a (benim onun iislne y o ru m la rm d a g r ld g ib i), en tellekliiel bir o to b iy o g ra fi d em e se k bile, b ir a ln m k a ra r un
suru g ze a rp m a k ta d r.
B ence, k in ci D n y a S a v a 'm tak ip eden y irm i y ld a p o
litik ve d in sel ta rih te , tarih in b ir a k lam as o larak 'T ik ir le r it
k u lla n lm a sn d a k esk in b ir d e ta n k o ld u u m u z u , d o la y
sy la s o s y o -e k o n o tn ik ta rih e ve - M o m ig lia n o n u n d a h a
1 9 5 4 'te iaret e tti i g ib i-2 to p lu m sa l g l e r e d ay a l tarihsel
a k la m a la ra d o ru a rp c b ir y n e li g r ld n kabul
e d e b iliriz . O n la ra e k o n o n ik -d e te rm in is t ad n v erelim v er
m e y e lim , ta rih y a z m n d a k i bu a k m la r, tarih y a z m n n B atd ak i (b a k a n e d e n le rd e n d o lay b u ra d a D o u dak i m e rk e z
leri a tly o ru z ) a n a m e rk e z le rin d e e tk ili, b az d u ru m la rd a da
e g e m e n o lm u tu . A y rc a , so n y lla rd a , tarih d isip lin in d e ele
a ln m a y a n d la n m la ra y n e lik b a lc a ilg ile rin ok d ah a k e
n a rn d a k a lm o lan te m a la ra d u y u la n ilg id e b e lirg in b ir c a n
llk ve h atr s a y lr b ir e itle n m e g r ld n de kabul e d e
biliriz. N e de o lsa B rau d el hem A k d e n iz 'le h em d e II. Philip Ie ilg ili a lm a la r o rta y a k o y m u tu ve L e R oy L a d u rie ni
1580 y ln d a k i L e C a rn a v a l d e R o m a n s (R o m a n s K arn a v al)
z e rin e m o n o g ra fn d a n c e d e , bu o la y n y in e a y n y azarn
L e s P a y sa n s cl L a n g e d o c (L a n g u e d o c K y l le ri) adl k ita
b n d a ok d ah a k sa, a m a d erin lik li bir y o ru m u n u n y e r ald

1) L a w re n c e S lo n e . " T h e R e v iv a l o l 'N a rra tiv e : R c lle c io n s o a N e w O ld H is

to ry " . P ost a n d P resent 85 (K a sn 1 9 79i. s. 3 -2 4 .
2 ) A ra ld o M o m ig lia n o , "A H u n d re d Y e a rs al'lcr R a n k e ", y in e o n u n Stu d ies <

H istoriograhy'si id in de (L o n d ra . 1966), s. 108-109.

A n latn n C a n la n m a s zerin e

285

g r lm t .3 1 9 7 0 lerin M arksist ta rih ile ri. G ali ilerin M adog efsa n e si g ib i ractikal-ulusal m itle rin rol z e rin e k ita p la r
y azm la rsa . C h risto p h e r H ill de en azn d an 1 9 5 0 li y lla rn
balarn d a N o m a n stilas m itiy le ilg ili yeni u fu k la r aan bir
m akale k alem e a lm t.4 B elli ki b ir d e iim y a a n m tr.
Bu tablonun. S o n e un tanm lad trde anlat tarihi''nin
canlanm as d em ek olup olm adn belirlem ek kolay deildir,
tink Stone niceliksel bir aratrm adan bilerek uzak durm akta
ve bir btn olarak tarih m esleinin ok ufak , am a orantsz b i
im de ne kan bir b l m zerinde y o u n lam ak tad r.3 Y ine
de, eski tarihsel a v an t-g ard en artk eski m o d a olaylarn tarihini. hatta b ib liy o g rafik tarihi redd etti in i, km sediini ve
onunla m cad eley e giritiini gsteren k an tlar b u lu n duunu b e
lirtebiliriz. F ern an d B au d el. popler anlat tarih in d eki parlak bir
geleneksel alm ay a: C laude M an cero n un F ra n sz D e v rim inin
kkenlerini, o a n nem li isim lerinin bir dizi bykl kkl
ve birbiriy le rten biyografileri eklinde su n m a giriim ine
sm stz v g ler d zm t r.6 b r yandan, S to n e u n aratrd
ve g y a d e iik ilgileri olan tarihsel aznln asln d a anlat tarihine k aydndan sz edilem ez. B ritanyal antikac am pirisller gibi tarih y azm ndaki bilinli m uh afazak rlar ya da neom uhafazakrlar b ir kenara b rakacak olursak . S to n e un ak tard
ya da sz n etti i eserler iinde basit anlat tarih in e ok az
3) F e rn a n d B a u d e l. La M editerranee e t le m ode m diterruneen lepocpe

de P hilippe I f (P a ris . I 9 6 0 ); E m m a n u e l L e R o y L a d u rie , L e C a rnaval d e R o

m ans (P a ris . 1979); E m m a n u e l L e R o y L a d u rie . L es P aysas dit L anguedoc. 2
Cilt (P a ris . 1966). C ilt 1. s. 3 9 4 -3 9 9 . 5 0 5 -5 0 6 .
4 1C h risto p h e r H ill. T h e N o rm an Y o k e". Jo h n S av ille (d er.). D em ocracy and the
Liihnur M ovem ent: E ssays in H onour o f D ona Torr (L o n d ra, 1954). y e n id e n ba
sm iin C h risto p h e r H ill. Puritanism a n d Revolution Studies in Interpretation
o f the English R evolution o f the Seventeenth C entury (L o n d ra . 1958), s. 50-122.
5) S io n c . R e v iv a l , s. 3, 4.

f") Femard Braudel. Une Parfaitc Reussile, L 'llis to ir e &d ( 19 8 0 . s. 108-109)

Claude M anceron'un L a R evolution tpti levc. 1785-1787"sin in (Paris. 1979)

deerlendirme yazs.

286

T a rih zerin e

rastlandnn allm izm eliyiz. nk bu alm alarn hem en

hepsinde, olay, birey, hatta gem iin b ir ruh hali veya dnce
tarznn yeniden y akalanm as kendi balarna b irer am a o lm a
yp, daha geni b ir sorunu, tek tek hikye ile onun karakterlerini
olduk a aan b ir sorunu aydnlatm a abalarnn b ir aracdr.
K sacas, insan to p lu n d a n ve bu toplum larn gelim esi hak
knda g en ellem eler y ap lab ilece in e inanm aya d evam eden ta
rihiler, bazen yirm i ya da o tu z yl nce younlatklar k o n u lar
dan farkl alan lara eikseler bile, by k niin s o ru la n y la ilgi
lenm eyi srdrm ektedirler. Bu tr tarihilerin (S tone asl olarak
bunlarla ilg ilenm ektedir) g em iteki deiim lerin... btnlkl
bir aklam asn o rtay a k oym a g iri im i'n d e n 7 gerekten v az g e
tiklerini g steren h ib ir kam yoktur. A yrca onlarn (y a da bi
zim ) bu giriim leri b ilim sel sayp say m am am z k u k u su z k en
di b ilim tanm m za bal olacak tr, fakat burada unvanlarla il
gili bu tartm ay a daha fazla girm en in bir anlam yok. K ald ki
ben, bu tr tarih ilerin , -M a rx m L ouis N apoleon hakkndaki
yazlarnn m atery alist tarih anlay y la b a d am adn d n
m esinden daha fazla- belirlenim sizlik ilkesine s r k len d ik leri
n i 8 h issedip hissetm ed ik lerin d en de epey kuku duyuyorum .
B ylesi giriim lerden v azgem i tarihiler olduu gibi, bu
tr giriim lerle, belki de ideolojik ba ll n arttrd b ir evkle
m c a d e le y e atlan ta rih ile re de k e sin lik le ra stla y a b iliriz .
(M arksizm etelleklel bakm dan g erilem i olsun o lm asn. B at
l tarih iler arasnda ideolojik tartm ann -bu tartm aya katlanlarn ve zgl sorunlarn yirm i yl ncekiyle ayn olm adn da
belirterek- pek fazla azaldn saptam ak zordur.) H erhalde neom uhafazak r tarih, h er h alkarda B rita n y a 'd a m evzi kazanm
d urum dadr ve bu ilerlem e, hem talih e ve kiilie dayal tesad
fi k ap risler d nda, tarihle d erin lere kk salm b ir anlam yatt
n rtk biim de reddeden ayrntl politik an latlar y azan'
7 ) S lo c. " R e v iv a l" , s. 19.
X) M .g.v.. s. 13.
9 ) A .g.y.. s. 20.

A n la tn n C a n la n m a s zerin e

28 7

gen antikac am p iristler eklinde, hem de T h eo d o re Z e ld in in

(ve R ichard C o b b 'u n ) gem iin tab akalarna y ap tklar ve so ru
lara yant v erilm esi dahil olm ak zere geleneksel tarihin hem en
hibir y n ifnn anlam tam ad baarl d allar gibi eserler
biim inde o lm u tu r.10 D olaysyla, herhalde ayn saptam a antientellektel solcu tarih iin de yaplabilir. A n cak S lo n e un ilg i
lendii nokta, ok yzeysel deinm eleri d nda bu deildir.
yley se, g zlendii ya da hlen g zlen m ek te o lduu k ad a
ryla tarihsel m alzem elerde ve ilgi alan larn d a gr len kay m ala
r nasl aklay aca z?
Bu kay m alarn iindeki bir boyut, son yirm i y ld a tarih ala
nnn, insann fiziindeki deiik lik lerd en sem b o ller ve ritellere kadar h er ey iin, ncelikle de d ilen cilerd en im paratorlara
kadar tiin insanlarn yaam lar iin ekilsiz bir kap olan "to p
lumsal tarilv in y k seliiy le gzle g r l r b ir g en ilem e serg ile
diini y an stm ak tad r. B ra u d e iin g zlem led i i g ib i, bu tm
dnyann sakl ta rih i , farkl biim leriy le tm tarih yazm nn
im dilerde y n eld i i ta rih tir .11 A lann bu k ad ar m uazzam bir
genilem e s recin e girm esin in (y aln z bu g en ilem e, g em ie
btnlkl b ir ak lam a g etim e ab alary la k esin lik le elim ek
zorunda d e ild ir) n ed en leri zerinde sp ek lasy o n y ap m an n y e
ri buras d e il; fakat bu d u ru m u n tarih yazm ann teknik zo rlu k
larn arttrd da aktr. T m bu k arm ak e le r nasl su n u la
caktr? B unun iin, tarih ilerin , zellik le an tik d n em in ed eb i
yat tekn ik lerin d en (la co m ed ie hunuinc. insanlk kom edisini
sergilem eye g irim i olan bu alan n y n tem lerin d en ), ay rca en
yalm zn bile hen z d o y m ad m odern g rsel-iitsel iletiim
aralarndan d n aln m o lan lar d a dahil o lm ak zere, farkl
sunu b iim leriy le d en ey lere kalk m alar k im sey e artc g e l
m em elidir. S to n e un noktac (p o ittilliste) d iye adlandrd

<) T h e o d o re Z e ld in . F rance. I84X -IV 45 . 2 c il (O x fo rd . 1 9 7 3 -1 9 7 7 ). H staire

d t'xp a ssio n sfra n a is e s o la ra k e v rilm i tir f P a ris. 1978): R ic h a rd C o b b . D eath
< P aris <O x fo rd . 1978).

1D B ra u d e l.

" U n e P a r la ito R ussiie". s. 109.

288

T arih zerine

teknikler, en azndan ksm en, sunuun bu tir teknik p ro b lem le

rini zm eye ynelik abalar gsterm ektedir.
Farkl sunu denem eleri zellikle, tarihin a n aliz (ya da
analizin reddi) bal altna so kulam ayacak ve S lo n e un g r
m ezlikten gelm eyi tercih ettii ksm asn d an , yani se n tez a
sndan zorunludur. nsann belirli b ir d nem deki d n ce ve ey
lem lerinin eitli d av u ru m larn biraray a g etirm e problem i ne
y en id ir ne de fark ed ilm ey en b ir konudur. Jakoben n g iltere 'y le
ilgilenen h ib ir tarih i. B a c o n ' allay an ya d a onu yaln zca bir
huku k u , bir politikac v ey a bilim ya da edebiyat tarihinin bir si
m as olarak gren bir tarih le yetinem ez. D ahas, en geleneksel
tarih iler dahi, sunulan z m lerin (p o liik -k urum sal m etnin
ana gv d esin e ek lenm i olan, b ilim , ed eb iy at, eitim ya d a h er
hangi b ir ey zerine bir-iki b l m n ) tatm in edici olm ad d u
rum larda bile bunu kabul etm ek ted irler. b r y an dan, insann
faaliyetlerinin tarih in in m eru ilgi alan ierisinde g rlen kap
sam ne kadar g en i o lu r ve bu faaliy etler arasn daki sistem atik
balar sap tam a zoru n lu lu u n e k ad ar ak b iim d e anlalrsa,
bir sentez ortaya karm ak da o k ad ar g olacaktr. S en tez
karm ak teknik bir sunu m odeliyle snrl o lm ay an bir itir. K en
di analizlerinde tem el ve styap m o d elin d e katl h iyerari"
gibi yaklam larn -ki Stone bunu re d d e d e r12- peinden gitm eye
devam edenler bile, sentez yapm ann sunu asndan -dz kro
nolojik anlatdan daha y etersiz olm am akla birlikte- yetersiz bir
klav u z olduunu grebilirler.
S unu yapm ann ve bir sen tez ortaya koym ann problem le
rini bir kenara brakrsak, deiim iin daha ciddi iki neden bir
den gsterilebilir. Birinci neden, "yeni iarihile in savatan son
raki on yllarda kaydettikleri baarlardr. Bu baarlar, bilinli
m etodolojik b asitletirm elerle, tarihin so syo-ekonom ik tem eli ve
belirleyicileri olarak grlen etkenlerde younlaarak ve gele
neksel anlat tarihini geri plana atarak (bazen de Franszlarn
"olaylarn arihiyle savalarnda olduu gibi, anlat tarihiyle
12) S lo n e , " R e v iv a l" , s. 7 -8 .

Alalinin C a n la n m a s zerine

2R9

cepheden yz y ze gelerek) salanm tr. Baz ar ek onom ik in

dirgem ecilere ve insanlar ile olaylar uzun d nem li yapnn ve
konjonktrn ihm al edileb ilir dalgacklar diye grp konu d n
da tutan baka tarihilere rastlanm akla birlikte, bylesi arlklar
Annettes' de de, olaylara ya da kltre ilgilerini h ib ir zam an kay
betm em i, ay rca iistyapy her zam an ve tam am en tem eP e
bam l grm eyen -bilhassa B ritanyadaki- M ark sistler arasnda
da genel olarak paylalm yordu. Y ine de. S to n e un dikkat ekti
i Bradel, G ou b ert ve Le Roy L adurie gibi tarihilerin yazdk
lar eserlerin zaferi, "y en i tarihileri, tarihin o zam ana k ad ar bi
lerek el atlm am ynlerine y o unlam akta zg r brakm akla
kalm am , ayn zam anda onlarn yeni tarih iler" g ndem indeki
konum larn da iyiletirm itir. Arules'in nde gelen isim lerin
den Le G o f f un y llar nce deindii zere, "p o litik tarih, onu ar
ka plana itm i olan sosyal bilim lerin yntem leri, ruhu ve kuram
sal yaklam m dn alarak, adm adm gcn yeniden topla
yacakt.
nsan larla zihin lerin , fikirlerle olaylarn yeni tarihi,
sosyo-ekonom ik yaplarn ve genel eilim lerin analizinin yerini
alm aktan ziyade, onu tam am layc b ir tarih o larak g rlebilir.
T arih iler b ir k ere g ndem lerine bylesi m addeleri aldkla
r zam an, g em iteki d e iikliklere btnlkl b ir aklam a
getirm eye jeo lo g larn yak lam larndan ziy ad e ek o lo jik bakm
dan yaklam ay tercih edebilirler. A yn do ru ltu d a, ksm en eski
alm alarndan da yararlanabilecekleri ekilde y ap n n kendisini
incelem eye alm aktan ziyade, ie bir top lu m u n katm anlam
yapsn so m u tlatrp rnekleyen ve zihni, g erek tarihin karm a
klklar ile i b alantlarna younlatran b ir d u ru m u incele
yerek balam ay tercih edebilirler. S to n e un farknda olduu gi
bi, baz tarihilerin C lifford G e e rtz in B alilileri h o ro z dn
"yakn o k u m as 14 trnden eserlere duyduklar h ayranln

*3) J. L c GolT. Is F e lin e s Slill the B a ck b o n e ol' H istory'.' . F elix G ilb ert ve S tep
hen R . G n u b a rd (d cr.). H istorical Studies Today (N ew Y o rk . 19 7 2 ). s. 3 4 0 .
14) C liffo rd G c e n z , D e e p P la y : N o te s on th e B a lin e s e C o c k -F ig h t , o n u The

hiici jtretaiion o f C u ltu res'\ i in d e (N ew Y o rk . 1973).

290

T a rih zerin e

kkeninde bu seim vardr. Bu yntem , lek-nedenlilik ile o k -n e denlilik arasnda zorunlu b ir seim yapm ay gerektirm edii gibi,
baz tarihsel belirleyicilerin d i erlerinden daha gl grld
bir m odel ile hem yatay hem de dikey isel bantlarn farknda
olunm as arasnda kesinlikle b ir badam azl d a ierm ez. Ginzb u g un on altnc y zy ld a tek b ir ateist kyly ya da byc
lkle sulanan Friuli kyllerini rn ek ald p o pler ideoloji in
celem esin d e grld e k liy le .15 b ir d u ru m elverili bir k
noktas olabilir. T abii bu kon u lara baka alardan d a yaklala
bilir. A gulhoun F ransz k yllerinin belli bir y e r ve zam anda
K atolik g elenekselcilikten m ilitan cu m huriyetilie geiini ko
nu alan gzel incelem esindeki g ib i,16 b aka d u rum larda d a zo
runlu bir k noktas olabilir. H er durum da, tarihilerin belli
am alar do ru ltu su n d a btnlkl bir aklam ay bir k nokta
s olarak sem eleri m m kndr.
A nlalaca zere. Le R oy L a d u rie 'n in Languedoc Kyl
leri ile M ouaillor su arasn d a. D u b y 'n in feodal toplum la ilgili
genel alm alar ile B o uvines sava zerine m o n o g rafi, ya da
E.P. T h o m p so n 'in Tfe Making o f the English Working Class
(n g iliz i S n fn n O lu u m u ) ile Whigs and Hunters
(W h ig ler ve A vclar) adl yaptlar arasn d ak in d eu d ah a fazla bir
eliki y o k tu r.17 D nyaya b ir teleskopla bakm ak y erine bir m ik
roskopla izlem eyi sem enin yeni b ir zellii yoktur. A yn koz
m osu in celediim izi kabul etti im iz srece, m ikrokozm os ile
nak ro k o zm o s arasn d a seim y ap m ak , uygun olan teknii
15) C a rlo G in z b u rg , II fo rm a g g io eti i verini (T o rin o . 1976); C a rlo Cinzhrg.
I henandanti: ricerche stdla stregoneria e sui culti agrari ra C iiu/necento f

Seicento (T o rin o , 1966).

16) M a u ric e A g u lh o n . L a Kc/dlit/ue a n village (P a ris , 1970).
17 ) L e R o y L a d u ric , Lex P aysans tin L anguedoc; E m m anuel L e K ay Ladtirie
MontailloH. village occitan de 1214 1324 (P a ris . 1976), (ev .) B . B ra y . Monlaillon: C uthars a n d C atholics in a F rench Village, I2 1M -I3 2 4 ( L ondra.
1978); G e o rg e s D u b y . L e dinunn hc d e liouvines, 2 7 jn ille t 1214 (P a ris , 1973);
E .P . T h o m p s o n . The M aking o f the E nglish W orking C lass (L o n d ra , 1963):
F..P, T h o m p s o n , W higs anti H unters (L o n d ra , 1975).

Anlatnn Canlanm as zerine

291

sem ekten d ah a te bir an lam tam az. u an d a d ah a fazla say

da tarihin in m ik ro sk o b u yararl grm eleri k a y d a d e e r b ir nok
tadr. fakat s rf b u n a bak arak tarihilerin teleskobu esk im i say
dklarn d a iddia ed em ey iz. S to n e un, h erh ald e ak llca b ir k a
rarla. d ah a fazla n etletirm ey e alm ad o belirsiz gen el te rim
le m en ta lite (zih n iy eti tarihileri bile, y alnzca y a d a arlkla
genel bir b ak la snrl kalm aktan kan m ak tad rlar. Z ihniyet
tarihileri, an tro p o lo g lard an en azndan bu d ersi renm ilerdir.
Bu g z le m le r S to n e 'u n tarihsel s y lem in d o asn d ak i g e
nel d e iik lik ler k m esini ak lam ay a y eter m i? 18 S a n rm , h a
yr. A ncak , S to n e un g em itek i tarih sel teeb b slerin -iflas e t
m esinin k an tlar o larak d e il- bak a a ralarla s rd r lm esi ola
rak d e erlen d ird i i o lg u n u n b y k b ir k sm n aklam ann
m m kn o ld u u n u g sterecek lerin i s y ley eb iliriz. B az tarih i
lerin bu d e iik lik leri iflas e tm i ya da islenm eyen e y le r olarak
grdklerini ve sonuta, b ir ksm entellektiiel b ak m dan m u
lak, bir ksm d a cid d iy e alnm as gereken eitli nedenlerden
tr sylem lerin i b una gre deitirm ek istediklerini red d et
m enin bir y arar y oktur. A ktr ki, baz tarih iler k o u lla rdan
in s a n la ra kaym ya d a basil bir tem el- sty ap m odeli ile ik ti
sadi tarihin y eterli o lm adn veya -bu tr g iriim lerin ciddi k a
zanlar o laca n redd ed em ed ik leri iin- artk y eterli g elm e d i
ini kefetm ilerd ir. B azlar kendilerini bu g iriim lerin bilim
sel' fon ksiyonlar ile e d e b i fonksiyonlar arasn d a bir b a d a
m azlk o ld u u n a inandrabilirler. O y sa tarihte u anda grlen
m odalar, tam am en gem iin red d ed ilm esi ek lin d e analiz e t
mek zoru n lu d e ild ir ve tm y le bu ekilde a n aliz ed ilem e y e
cekleri srece bun u n b ir anlam da yoktur.
T a rih ile rin hangi y n e g ittik lerin i k e fe tm e y e h e p im iz
can aty o ru z. S to n e un d en em esi de bu d o ru ltu d a bir giriim
olarak sev in le k a rla n a c ak tr, fakat y e te rin c e d o y u ru cu d e il
dir. Bu d en em e tarih sel m o d ad a g z le m le n e n d e iik lik le r in
T -1

K) S to n e , 'R e v iv a l" , s. 23.

292

T arih zerine

gen el em asn , tarih y azark en hangi tarzlarn iyi ve daha iyi

old u u h a k k n d a k i d e e r y a r g l a r y l a 19 b irle tirm ek ted ir.
"B elirle n im siz lik ilk e si ve tarih sel g e n e lle m e le r hakknda
S lo n e la ayn g r leri p ay lam ad m iin d e il, argm an
yan l o lsa b ile, "ta rih se l s y lem d ek i d e i ik lik le r in onun a r
g m a n y la teh is e d ilm e si de m u tlak a y e te rsiz k alaca iin
bence ziil n ecek b ir d u ru m d u r bu. Bu an d a insann ak ln a, bir
y o lcu n u n onu d u rd u ru p B a lly n a h in c h 'e hangi y o ld an g id ile c e
ini soran rlandalInn b ir s re d n d k ten sorduu syledii
g ib i, B en sen in y e rin d e o lsay d m buradan b a la m a z d m , d e
m ek geliyor.

19) /l.jf.v ,. s. 4 .

15

O R M A N D A P O STM O DER NZ M

Bu blmde Richard Price m, imdilerde moda olun "post

modernist" yaklamlarn bazlarnn tarih asndan yararll
n aratrmak zere Srinaml Saramaka ile ilgili byleyici
ve nemli aratrmasn kullandm. P rice'm A labinin Diinyas'y/ ilgili bir deerlendirme yazs olan hu metin. "Ormann
Kaak Kleleri" balyla 6 Aralk 1990da New York Revi
ew of Booksta (s. 46-48) yaynlanmtr.

spanyol fatihler, fethettikleri Y eni D iin y ay a yerletikten

ksa bir sre sonra, A v ru p adan getirtilen evcil h ay vanlarn sa
hiplerinin ellerin d en kurtulup doal zg rl k lerin e geri d n m e
lerini tarif etm ek iin etim olojik adan tartm al cinarrn sz
cn k u llan m ay a balam lard. Bu terim , ak nedenlerden
dolay, kle to p lu m la n n d a da efendilerinin dn y asnn dnda
zgrlk iinde yaaym kaak kleler iin kullan lyordu ve d i
er efendilerin dillerine m a r r o n 'h x ya d a maron'\& x o larak ge
miti. A yn s zcn K arayipli k o rsanlar tarafn d an da kendi
topluluklarndan kovulm u ve ssz bir ad ay a b raklarak doal
bir yaam s rm ey e zorlanm d en izciler iin k u llan lm as, zg r
ln bir gl bahesi saylm adn ak lm za getirm ektedir.
Issz adada yaam ak, ister (en geici haliyle) tek tek k a a k
lar (p etit m a rro n a g e) isterse kaak k lelerden m eydana gelen

2 94

T a rih z e r in e

daha kalabalk topluluklar (g ra n d m arronage) biim inde olsun,

kle plantasyonu loplum unun kanlm az bir ek lem iiydi. Bu s
recin tarihinin (bilhassa B rezily ada ya da Ja m a ik ada) gz ard
edilm i olduu sylenem ez, yine bu konudaki bilgilerim izin son
yirm i ylda m thi bir ilerlem e kaydettiine de kuku yoktur.
1 % 0 'la rm ve 1970lerin yeni toplum sal tarih i, kendi uy g u la
yclarnn pek ounun leknik ve politik k arlarna aka uy
gun den bir konuyu g rm em ezlik edem ezdi. T oplum sal pro
testo ile alttak ilein m ehul k im lii, siyahlarn zgrl ve anti-em peryalizm i trnden nc dnya incelem elerini birleti
ren ve heyecan verici son u lar retm ekte olan tarih ile toplum sal
antropoloji arasndaki balanty rneklem eye ideal biim de uy
gun grnen bir konuydu bu. V e m aroon tarihine duyulan bu ye
ni ilginin S u rin a m a yn elm em esi de m m kn deildi.
nk, esk id en G u y an a kysndaki bir H ollanda sm rge
si olan, im diyse hayal k rk l n a uram ba m sz bir devlet
ik olan S u rin a m da, g em ii antik dnem e uzanan alt m aroon
topluluu, hl kk am a olaanst d erecede kark bir lke
nin n fusunun yzd e 10unu oluturm aktadr. Bu k ayda deer
bir durum dur. nk, son gerek kaak kle I9 6 0 Iarda Kbal
bir yazara h ikyesini an latacak kadar yaam o lsa bile, m aroon
topluluklarn ayakta kalm as o kadar kolay d e ild i.1 Klelerin
A frik a 'd a n geld ik ten k sa sre sonra firar etm eleri ok sk rast
lanan b ir durum olduu iin, sm rge toplum unun snrlarnn
tesin d ek i zg r m aroon to p lu lu k lar da en rahat biim de, 011 al
tnc ve on yed in ci yzyllard a, bu tr toplum larn ilk aam ala
rnda kurulm utu. rn e in , B rezilyal q uilom bo topluluklarnn
en by olan P a lm a re sin* en p arlak d evirleri 1690l yllara,
altm yllk bir savatan sonra yok o lm alarndan ksa bir sre

I) M g u cl B arn cl (d e r.). Tlw A utobiography o f u R unaw ay Slave (N e w Y ork.

1968). K iab n o rijin a lin in b a l C im a rro n du (H a v a n a , 1967).

*) P a lm a re s, 1 6 0 5 -1 6 9 4 y lla n a ra sn d a B re z ily a 'n n k u z e y d o u s u n d a , kayak

siy a h k le le rin o lu tu rd u u o n k a d a r ay r to p lu lu u n ( quilom bo ) b irle m e s in
d e n m e y d a n a g e le n z e rk b lg e , (.n .)

O rm a n d a P ostm odern izni

295

ncesine rastly o rd u . Z am an zam an rastland g ib i, sm rgeci

devletlerin maroon top lu lu k larn bam szlk larn tanyan an
lam alar y ap m ak zo ru n d a k aldklar yerlerd e bile fazla ay akta
kakm yorlard. N itek im g n m zd e, S urinam d n daki h e rh a n
gi bir yerd e, on sekizinci yzyl o rtasnda y ap lm ve zg rl k
lerini tan y an an lam alar hl balayc gren zg r siyah to p
luluklarn v aro lu p o lm ad kukuludur.
M aroon Societies (Maroon T o p lu m lar) adl incelem esi,
E ugene G e n o v e se nin From Rebellion to Revolution (syandan
D evrim e) adl alm asn d an b ir bl m le b irlik le 2 bu konudaki
en iyi giri m etnini sunan R ichard P lic e , u a n d a g e n e ld e k a ak
lk. marrouge. zeld e S u rinam l m aroon' lar, d a h a do ru su , o
topluluk lar iin d ek i, y ap larn aratrm ak iin y llarn verdii
S aram ak alar k o n u su n d ak i bata gelen o to rited ir. S a ram ak alarla
ilgili bulgularn ieren b ir sr yaz k alem e alan P ric e n a l
m alarndan zellik le bir tan esi, First Time: The H istorical Visi
on o f an Afro-American People (lk D efa: B ir A frik a l-A m eri
kan H alk n a T a rih se l B ak)3 bu a lan d a lam a n la m y la r a
c bir nitelik ted ir. S aram ak alarn k u ru lu u n u n v e ba m szlk
savann, y a z l k a y tla ra ve k en d ilerin in s zl a k tarm larn a
dayal b ir y k s olan bu alm a, o n larn k im li in in o lu m a
snda m erk ezi b ir n em tay p , k en d ilerin i tarih ilerin g z n d e
iyice b y l b ir h a le getiren o ld u k a d o ru sa l, n e d e n sel tarih
duygusun un b ir rn e id ir. A labi's W orld (A la b i'n in D nyas),
hikyesini b a m szlk tan , S aram ak a lo p lu m u n u n y e rlem e sin
den so n ra b a la tm a k ta ve y a k la k krk y l s re y le h alk n n reisi
olan b ir A la b in in (1 7 4 0 -1 8 2 0 ) "y aam v e a n ak ta rm a k
tadr. Y ine d e o k u rla r, bu alm ad a, S u rin a m l m aroon\xnn
kkenlerini o rta y a k o y a c a k bol m ik tard a m alzem e bulabilirler.
2) R ic h a rd Price (d e r.). Maroon Satieties: Rehet Slave Communities in the
Americas (Baltimore. 1979); Eugene D. Genovese. From Rebellion to Rcvolution. Afro-American Slave Revolts in the Making o f the Modern World (Baton
R o u g e.

1979).

3) R ic h a rd P ric e . First Time: The Historical Vision o f an Afro-American Peop

le (B a ltim o re . 19X3).

T a rih zerine

N e de olsa. S aram ak alarn ded i i gib i. ' A talarm zn nasl yaa

dklarn unutu rsak, tek rar b eyazlarn klesi olm am ay baarm a
y nasl um ut e d eb iliriz?
Price bylece, m a r o o n '\ann m cadelelerindeki kahram an
lklarnn dnda, tarihilerin ve toplum sal an tropologlarn g
znde ayn derecede nem li grlen bir konuyu sem i olm akta
dr. Zira m aroon topluluklar bizim am zdan tem el olan sorula
r ortaya atarlar. ok farkl kkenlere sahip, kle gem ileriyle ta
nm ak ve plantasyonlarda klelik yapm aktan baka hibir ortak
zellikleri bulunm ayan kaaklarn rastgele birarava gelm elerin
den. belli bir yapya sahip topluluklar nasl kabilm itir? Daha
genel bir kapsam da i ade edecek olursak, toplum lar nasl sfrdan
kurulurlar? Esareti reddeden eski-klelerin m eydana getirdii
toplum lar ile klelere ancak kendi oluum larnn kenarlarnda,
tu h af bir orlaklaalkla yaam a hakk tanyan egem en toplum
arasndaki ilikiler nasldr? Bu iki toplum arasnda tu h af bir
ortak yaam sz konusudur, zira, P ricen baka bir yerde iaret
ettii gibi,4 m arronagc basite bir kam a olay, yaban koullar
daki bir kyl yaam na geri dn deildi, ayn zam anda tuhaf
biim de "b ir tr B atllam ay yanstyordu. Bu tr kaak toplu
luklar (en azndan yelerinin ounun A frika doum lu olduu
devirlerde) eski ktadan tam olarak ne getirm ilerdir ya da ne
getirebilirlerdi? nk, m aroon topluluklar, onlar zerinde gz
lem yapan aratrm aclarda, duygusal olarak A frikal gibi bir iz
lenim (belki de tarihsel adan yeni, eski dnyada edinm elerinin
m m kn olm ad, ortak bir A frikalhn b ilincinde olan bir
kim lik izlenim i) braktklar halde, //-w m 'larin kurum larndu
A frik a ya zg m odeller ile em sallerin izlerine kolay kolay rast
lanm ad bir gerektir.
N e yazk ki bu incelem enin yazar, bu tr sorunlarn ak*
farknda olsa bile, onlara d olaysz yan tlar g etirm eye alm a
m tr. P ric e n byleyici am a m uam m alarla dolu olan kitabe
gerekten kltrel atm alar, k arlam alar ve sarlar diyalog11
4) P ic c . M tr non Societies, s. I2.

 rm anda P ostm oem i/.m

29 7

rnekleri h ak k n d ak i bir eserdir. B unun en arpc rn eklerinden

birisi d e, P ric e 'n tarihin nasl y azlm as g erek ti iy le ilgili kendi
grleri ile d a h a g eleneksel eilim li tarihi ve an tropologlarn
bu k o n ud ak i g r leri arasndaki sarlar d iy alo g u d ur.
K itabn ana karakteri A labi, bir S aram ak a o lm ann z b e
yazlarn d e e rle rin in (H ristiy an lk da bu d e erlerd en birisidir)
reddedilm esin d e, en azndan kabul ed ilm em esin d e som utland
halde, son u n d a H ristiy an olduu iin, byle b ir k iilik etrafnda
rlen bir kitabn tem asn kltrlerin arp m asn n o lu tu rd u
u ak a o rtay a km aktadr. 1-Iristiyanlar S u rin a m n al
yerlileri arasn d a hl kiiiik b ir aznlktr. P ric e n on sek izin
ci yzyld ak i m a ro o n y aam y la ilgili bilgilerin in nem li bir ks
m. d ah a d o ru su ou. S aram ak alarla srekli tem as h alin d e k a
lan tek beyaz g ru p olan M oravyal m isy o n erlerin y azm alarna
dayand iin, b u rad a iki eit kltrel yan l an lam a s z k o n u
sudur: ev relerin d e olup b itenlerin antsal b o y u tu n u an lay am a
yan M orav y al kardelerin y an l an lam alar ile on sekizinci
yzyln, M o av y allar. g ib i. s a nn y aralarn e h v a n i, hem en
hem en erotik b iim d e y celten so fu larn n d n y a g r le rin i e ski-klelerin d n y a g r lerin d en n ered ey se k esin b ir biim de
daha iyi k av ray am ay an m odern aratrm aclarn y a n l so n u la
r. S etik leri halk lar a n lam ay a alm ak (bu k o n u d a n e kadar
baarsz k alrlarsa k alsn lar), alan alm as y ap an an tro p o lo g
larn h ep sin d en y a p m a la r b ek len en eydir; y a ln z , e n rasyonel
m odernlerin bile Bat d in lerin in fan atik lerin e k ar se rg ile d ik le
ri en yaygn tu tu m , hl b y len m i b ir acm a ve i renm e k ar
m b ir tepkidir.
te y a n d a n , kltrel b elirsizlik P ric e n k ita b n a nc
bir yolla d a g irm itir. S on y lla rd a a n tro p o lo ji-e tn o g rafi ile -ok
daha kk b ir l e k te - tarih, nesnel bilginin ya d a b irle ik y o
rum un o lan ak l l n a, b aka bir s y ley ile, o z a m a n a k a d a r a n
lalr bulunan ara trm a la rn g eerlili in e d u y u la n k u k u larla
^p o s-m o d c rn iz n gibi gen el b alk lar a ltn d a k i) sarslm ,
hatta te m e lle rin e k ad ar zay flam tr. Bu a lan lard a g zlenen

298

T arih zerine

bylesi b ir g e rilem en in eitli ve b irb iriy le atan g erekeleri

hem e p isle m o lo jik ve p o litik b o y u tlu , hem de to p lu m sa l b o y u t
lu d u r (an tro p o lo ji. te k ile r i ya da -erk ek e g e m en li in e d e in
m eye b ile g erek d u y m a d a n - B a tnn h eg em o n ik p ratiklerinin
b ir ksm n b irletirm ey i h e d e lle y e n e ln o -se n trik b ir g iriim
deil m id ir? ),5 fakat, tm b o y u tlar b irarad a d n ld n d e,
bu d isip lin lerd e alan k iilere byk zo rlu k lar k ard da o r
tadadr. Y u k ard a iaret ed ild i i zere, b ir so runu halletm enin
yerli rengi d n cen in so lu k g lg esin in st n e d t zam an.
H a m le t'in k an tlad v e a n tro p o lo jin in edebi d n denilen
e ilim in d e d o ru lad gibi.6 ey lem in yerini h l bol l f alab il
m ek ted ir. A n cak R ic h a rd P rice gibi kendi sl b u n a sah ip bir
eto g rafik ta rih i ya d a etn o -tarih i. hl k en disine bitii g
revi yerin e g e tirm e y k m l l y le kar karyadr.
n k , edebi y aratn n m oda ve tartm asz g r len terim
lerini etn o g rafiy e ya da tarih e ne k ad ar o k u y gularsak uygula
yalm , etnog rafik y azm n herhangi b ir p ro jesin de kurgusal bir
zem in o lu tu rm ak , olgu n u n olgusall n garanti a ltn a alan bir
btn k u rm ak 7 dem ektir. K sacas, bu erev enin nitelii kur
gu d e ild ir ve olam az. A n tro p o lo jik b etim lem eye ynelik bir a
ba "o lg u n u n o lg u sllt n kabul ettii l d e, korkun "p o z iti
v iz m " su lam asn d an bile tam am en kurtulam az.
A n cak h erh a n g i b ir b t n o lm as dem ek, keyfi bir d
zenin em p o ze e d ilm e si n o k tasn a v arm az m ? Price, im dilerde
antro p o lo g ark ad alarn n p ek o u n u n d a b en im sedii byle bir
dzen in olm asn n verdii dehet d u ygusunu paylatn ak
b ir dille o rtaya koym ak tad r. Bu y zd en P rice, din. politika, ik
tisat, sanat ya d a akrab alk gibi Batl k ategorileri dzenleyici il
keler olarak g rm ek ten k an r ve okurlary la m eslektalarnn

5) A ln tla r p o stm o d c m lc rin b ir toplaiui.sini.lan a ln m tr, C ritiq u e an d R elU ''

x iv ity in A n th ro p o lo g y " . C ritique o f A nthropology 9 /3 (K 1989). s. 82, 8f.

6) A.jf.y., s. 83.
7) G e o rg e E. M a rcu s. Im a g in in g the W h o le: E th n o g r a p h y 's C o n te m p o ra ry
E ffo rts to S itu ate I t s e l f , C ritique o f A ltln qtolony 9 /3 (K 1989). s. 7.

O rm an d a P o stm o d e m iz m

299

ikayetlerine yol aacak ekilde, bu pratiin k lt rlerin b irb iri

ni anlam asn en g elley ici bir ro l o y n ad n a inan d iin, e t
nolojik d o ru ltu d a konsltasyonlar zen d iren b ir indeks o lu
turm ay bile redd ed er. A n lalan , P ric e a g re m alzem eleri d
zenlem enin iki kesin ilkesi vardr: K ro n o lo jik anlat (zellikle
dorusal b ir izg i izleyen biyografi b iim in d e) ile b ir tr p o lifo
ni (eitli k ay n ak lard an gelen seslerin yazarn sesiy le yan yana
konum as -bu rn ek te bu seslerin hepsi ayr yaz k arak terleriy
le dizilerek belli ed ilm itir). G recilik ya d a y azar o to ritesinden
(Batl, em p e ry a list, erk ek , kapitalist ya da b ak a b ir n itelikteki
otoriteden) ferag at etm e bundan d ah a ileri b o y u tlara g t r leb ilir mi?
P ric e n yaptn d a bu ekilde o rtay a k an so n u , birey ler
olarak k en d ilerin i ifade edem em i, g en ellik le ark a larn d a her
hangi bir y azl belg e d e brak m am olan h alk larn gem iini
Ortaya k arp k o ru m a y a y n elik , g en ellik le bunu d a aan k esin
likle g rk em li bir ab ay tem sil etm ek ted ir. B uradaki so n u , ay
rca, son d erece etk iley ici bir den ey im in : k im li i bugn bile.
Fransz u zay istasyonu ya da A lcoa (A lu m in iu m C o m p an y o f
A m erica) ad n a altk lar halde iki- y z yl n c e y ab a n cla
ra kar v erd ik leri silahl m cadelenin an larn a d ayanan v e y e
niden silah a d av ran m ay a hl h azr olan b ir h alk n deneyim inin
sunulm u o lm asd r. Peki, am a bu alm a, tarih ya da an tro p o
loji olarak (iki d isip lin iin d e ham m ad d e kayna ilevi gren
bir m etin o lm ak tan ziyade) ne kadar yararld r? A y rca. P ric e 'n
kendisinin d e b yk ilgi duyduu p o stm o d ern kou llar ne kadar
k arlam aktadr?
Planl p olifoni (okseslilik) kan lm az o larak bir aryayla
birlikte ortaya kar. A rtk tek bir ses, tek bir a n lay vardr: y a
zarn sesi ve anlay. P ric e n kaynaklar arasn d a yer alan H o l
landalI posta k u ry eleri orm andaki zg r al y e rlile riyle b a
a km akla y km l olan sm rge subaylar h i b ir zam an k en
di adlarn a kon u m azlar; o n lar bu kitapta asl olarak yazarn a n
latsna karlk d en o lay lar ve tarihlerle, ay rca sk sk dile

300

T arih zerine

getirdikleri hayal krklklaryla aktarlrlar. Bu noktada, tm k

tay k aplayan b ir plantasy o n lo plununda klelerin y a m u r o r
m anlarna kam alarn nlem ek o lan ak sz o lduundan, m antkl
olan politikann, er ya da ge, m aroon ekonom isini koloniye
balayan ky m allarnn serbeste teslim ed ilm esi ["hara"] ve
cm erte h arcanan d ah a sonraki kaaklar geri verm e vaadi kar
lnda, hinterlanddaki m a ro o n topluluklarn bam szlklar
nn. anlam alarla tannm as o lduunu tahm in etm ek g o lm a
m asna ram en, yine de byk iftlik sahipleri ve yetkililerin
stratejileri konusunda karan lk ta kalrz. B iz, byle bir politika
izlendiini ve m a ro o n to pluluunun liderlerinin peine dlp
anlam a y ap m ak zere ikna edildikleri sonu cu nu karyoruz.
K oloniye yerleen lere g re bu sre nasl ilem iti? B uras da
karanlktan kurtu lam ad m z bir noktadr. P ek i, k /m o /'la rn
szlerini tutm am as k o n u su n d a a r ikayetlerde bulunm alarna
ram en, d zenlem e fiilen klelerin kanasm azaltt iin on
dan tatm in o lm u lar m yd? Y a da dzen lem e bunu baaryor
m uydu? K itapta bunlar bulam yoruz.
K itapla y ine, M oravyal d in d arlar kendi ad larna uzun uzun
konuurlarken, onlarn bu u zun k onum alarnn yazara ok b
y k arlkla eski m oda b ir en o g rafik kaynak olarak hizm et el
liini gryoruz. M oravyal dind arlarn a l zellikleri iki yzyl
n ce orada bulu n m alard r, fakat, onlarn s ylediklerini dzelte
bilecek P ric e d an farkl o larak , g zlem ledikleri eyleri anlam a
m lardr. O y sa a d a S aram ak alar kuk u su z szcn gerek
an lam n d a kendi ad larn a konuu rlar, nk yazarn kendisi on
larla k onum u ve onlarn g em ii, kendilerine aktarlm hik
yelerle anlatm a abalarn kay d a g eirm itir. P rice ayrca. Saram akalarn gem ie ait baz y a z la n n d a aktarm akladr. N e var ki
bu hikyelerin, yazarn sergilem i olduu ortam n ve yorum larn
dnda, e itim g rm em i o kurlara kendi balarna ok az ey an
latacan d a kesin b ir d ille syleyebiliriz. Z ira, bu m etinlerin
S aram ak alar tarafndan kolaylkla anlalacan varsaysak bile*
bunlarn bizim anlad m z liirde tarihsel y a z la r olm adklar

O rm a n d a P o stm o d c rn iz m

301

bellidir ve ne o lu rsa olsun, baka k lt rler h ak k n da yazm ann

doal zellik lerin d en birisi, kendi o rtam n d a ak lan m ay a ihti
ya gsterm ey en eyleri aklam ak zo runda olm asdr. D em ek ki
burada bizim le k o n u an lek ses, R ichard P ric e in sesidir.
B ununla birlikte, alan alm asnda odaklanan antropoloji
nin bir z-analiz o ld uunda srar elm esi ( bu kitab otobiyografik
bir tarz o lm aktan ziyade biyografik bir tarz olarak tasarlam ol
sam d a) ve onun setii halklarn m cadeleleri ile bizim m ca
delem izin kesinlikle sona erm ediine hayranlk u yandracak de
recede vurgu yapm as dnda. P ric e n projesinin niteliinin ak
olm adn da ekleyebiliriz. Bir yandan, A la b i'n i D iinyast'v ia
baka eylerin yan sra. A frikal-A nerikan y aam n n ilk d
nem lerindeki bir ctnogafisinin sergilenm esi de am alanrken;
br yandan P lice, tarihsel analizin asl am ac, insanlarn ge
m ilerindeki canl gerekliin.., ortaya k arlm asd r grn
paylam aktadr. D olaysyla bu, oum uzun gznde tarihsel
analizin geerliliini ortadan kaldrm ayan bir am a; sonsuz can
l g eiek lik in hangi paralan zerinde konu tu u m uzda bir an
lamaya varlm ad srece de anlam sz bir aklam adr.
S onsuz o lan ak lar sunan b ir m odel, zellik le d e edebiyat fa
kltelerini kasp k avuran trden bir en tellek tiiel m odel olm ak
iin yetersiz k alab ilen h er iki disiplinin prosed rleri ile u rala
rna eski inan larm terkeden b ir tarih -art-o p lu m sal an tro p o lo
jinin gl elb ette tam da bdur. K iin in k o n u su n u n , yalnzca
szlerle an latlam ay an bir kim lik krizinin o rta k la a y aan m asy
la birletirilecek ek ilde paralanm a riski o lm a k sz n , bu kiinin
yazlarna h em en tellekt el hem de ak lay c ya da edebi bir y a
p kazandrm ak artk o k g lem ek led ir.5*
Bu g l g steren b ir rnek, yazarn kitabn biri ana
m etin, d i eri k apsam l ve kendi b an a b ir y a p d a n yo k su n , s
telik n ered ey se ana m etin le ayn u zu n lu k tak i N o tlar ve Y o
rum lar b l m olm ak zere ikiye ay rm ay a k a ra r verm esidir.
x ) B u n u n la b irlik le , y a z a r B a rih cs. B a h in . D e rrid a . F o u c a u lt v c d i e rle rin e
g n d erm e y a p m a k la r b ile re k u zak d u rd u u iin k u lla n m a ld r.

302

T a rih zerine

Bu ikinci b l m n , eski la rz tarih ilerin ve m uh tem elen antro

p olo g larn o unu ilg ilen d irecek bilgilerin y zde 9 0 n ierm e
si d e dikkat ek ilecek bak a b ir noktadr. S aram aka toplum unu
m eyd an a g etiren g ru p la r ile klanlarn nasl o rtay a ktklarn,
varsaylan plantasyo n k kenleri ile yine varsaylan b ir anaerkil
ak rab al n birlem esin d en ortak b ir k im liin t rem esin i, m e
tin iinde g eerk en d e in ilen referan slar dn d a, sad ece burada
kefederiz. Bu anaerkil sistem m a m a n to p lu m larda, anlalan
klelik-sonras a d a ve hl bilinm eyen ek illerde g elim i ol
m akla b irlikte, P ric e n n o tlarn d a, baz kadnlarn (bazen de en
son g elenlerin) yeni klanlarn k urucular olarak seilm eleri .so
rununun aratrld n da izleriz. Y ine bu n o tlard a (am a ana m e
tinde d eil), gen bir S aram ak aln n -on sekizinci yzyln orta
snda bile- "sek iz larkl A frik a grub u n d an gelen atala ra sahip
olabilecei bir to p lu m d a zorunlu k ay n am an n , ay rca, bir l
de tm S aram ak allarn b en im sed i i, am a b u n larda ustalam
baz zel g ru p larn s rd rd larkl kkenli A frika ayinlerinin
birarada y aam asn n aratrlm as d a ilgintir. D em ografi, yer
leim , da lm h akkm daki b ilg ile r ile-, S aram ak allarn kendi
to p rak larn d an o k o u llard a d o al olan yn bildiren ifadelerle
( nehrin y u k arsn d a , n eh rin aa sn d a , k a rad a , nehre
d o ru g ib i) s z etm e b iim leriy le ilgili bilg ileri ite burada
buluruz.
N o tlar blm b ize, S ara m a k a la rn y a m u r o rm an larn d a
y aam larn nasl s rd rd k le ri, h an g i r n leri y etitird ik leri,
hangi h a y v a n la n a v lad k lar (M o ra v y a lla ra g re, otu z trde
hayv an a v ly o rla rd ) ve baz dini g n le rd e bu trlerin yirm i be
ianesin i av lam ay nasl red d e ttik le ri, ayn ek ild e 11e l d e ti
caret y a p tk la r, ne a lp n e sattk lar (tu z, e k e r, ev a letleri, s s
ler ve y asad sila h la ra kar y erfst , k an o , k eresle v e pirin)
k o n u su n d a tek b an a d ah a fazla d o lay l bilgi verm ek ted ir.
C an l g e r e k lik in bu k a d a r ak o lan y n lerin in sa d e c e konu
h ak k n d a bilgili k e sim le re h ita p ed en b ir b l m n p aras o la
rak su n u lm as b an a o ld u k a tu h a f g r n m ek ted ir.

O rm an d a P o s in o d e m iz n

303

Y in e, m a ro o n larn, i b lg elerd e n asl y a a y ac ak lar k o

nusunda o k ey ren d ik leri K zld erililerle o lan k a rm a k ve
m ulak ilik ileri h ak k n d ak i b ilg ileri d e, y azarn ana m etnin
a la t/b e tim le m e d e n g e sin i b o z a c a n d n d bak a
konulardaki eitli ay rn tlar da sad ece n o tlar b l m n d e k e
fedebiliriz. P ric e m b en im sem i olduu bu d zen gerek ten
"m etinsel b ak m d an , d ah a nceki bak a d e n e y le re k y a sla daha
zengin o lab ilir, an cak nem li bir kon u d ak i n em li b ir katk g i
bi g rn en b ir m etnin o k u n m asn tartm asz b iim d e g le
tirdii d e ak tr.
A na m etne g elince, o kurlar, yazarn kendi anlatm yla,
heyecanl o lm ay an alardaki yaklak drt bin G u y an al yaroran adam n n fazla giriim ci ya da etkili o lm ay an efi d u ru
m undaki b ir adam n ayrntl biyog rafisiy le ilg ilen m eye (uzak
ve egzotik y erlere duyulan katksz b ir m eraktan baka) hangi
nedenlerle devam edebilecek lerin i sorabilirler. O y sa yazara g
re hikye elb ette n em lid ir ve bu n em i, yirm i y ln S aram akallarn yaam n in celem ey e h arcam asndan d e il, bu topluluun
olaanst d ereced ek i tarihsel belleini; ksm en ayin srlar b i
im inde k o ru n m u o lan , on sekizinci y zy ln insanlar, olaylar
ve balarn ayrn tl olarak hatrlam alarn sa lay an szl b ilg i
ler ynn an cak bu ekilde g stereb ilm i o lm asn dan kaynak
lanm akladr. P ric e n kaynaklar k arlatrm as b u n u kuku g
trm ez biim de o rtay a koym akta, d o lay sy la kendi izledii
prosedr iin bilim sel b ir d ayanak salam aktadr.
G elgelelim , bu erev e yazara tatm in edici g else bile, o k u
run varo lu la ilgili k endisininkinden farkl s zlere n fuz etm e
sine ve kendi zelliklerini a rtrm asna k atk d a b u lunabilir
mi? Bunun yant o k ak deildir. M a r o o n 'h u m k leli e ve kIclik-d ilikilere kar tutum lar, kltrleri ve yzyllar an la
maya ynelik giriim lerin m erkezi b ir esidir. (K anm ca, P ricem zg rl k " diye evirdii bir szck, aktarlan S aram aka
m etinlerinin -ki o d n em le ilgili yazl m ateryallerin yzde
80ini o luturduu sylenm ektedir- hepsinde sadece tek bir kez

304

T arih zerine

g em ektedir.) Sorun oklu k a karm ak ve belirsizdir. Bizim var

saym larm z ile onlarn varsaym larnn bulutuu tek bir nokta
vardr: H erhalde biz de onlar da. beyaz efendilerin, kleleri, h i
bir sn r tanm adan sahiplerinin hizm etinde olan srlar gibi
canl m lklerinin paralar ("tan r m allar") olarak g rd k
lerinde hem fikiriz. stelik bu noktada bile, kendilerini bazen be
yazlarn "k le le r diye tarif ettikleri, bazen de avlanp plantas
yona getirilen kaak lar olarak gren m aroon larn. tm klelii
kuram sal bakm dan h er zam an reddedilm esi gereken bir durum
olarak m grd k leri, yoksa m utlak balln sadece baz du
rum larn, rnein sahiplerinin hayvanca bir zalim likle ya da
baka bir yolla, rtk biim de insanlar zerinde g ku llan m a
nn ahlki iktisat" diye tanm lanan snrlar am alarn m red
dettikleri belli deildir. Ben, dikkatli okurlarn bile. P ric e 'm an
latsndan, S aram akalarn klelik gibi, insanlara ve topraklara
sahip olm ak gibi konular nasl grdklerini doru bir ekilde
karabileceklerine ihtim al verm iyorum . nk bu. P ric e 'm se
m i olduu sunu ta z ty la yaplam az.
O ysa analitik O rta a tarihileri, doal olarak en azndan
S aam ak alar katlar uzak d n em ler ve toplum lar iin bu yntem i
genellikle tercih etm ilerdir. Post-m odernizm i gerekliliklerinin
farknda olm ayan, am a gem iin, ilerin farkl biim de yrd
baka bir lkeyi tem sil ettiinin, en iyi yoru m cu lar dahi nyarg
l yabanclar olm aktan hl kurtulannsalar bile bunu anlam am z
gerektiinin de kesinlikle bilincinde olan F.W . M aitlad'dan G e
orges D u b y 'y e kadar bir dizi tarihiyi bu kapsam da grebiliriz.
Price, kendi aratrm asnn duyarll ve niteliine gre deer
lendirecek olursak, kurm aktan ziyade y apbozuna daha uygun
bir projeyle en g ellenm edii zam an onlarn ayak izlerini takip et
m ekte son derece beceriklidir.
Y ine de A la b i'i D n y a s 'n m c a n llk la iletebilecei ey
y an l an lam ad an ib arettir. O rm an d ak i siy ahlar, beyazlarn
hep sin in zen g in o lm ad n kendi ak llary la nasl ve niin d
n em em ilerd ir? S a ra m a k a la r kendi p ratik a k lla ry la, ruhani

O rm an la P o stm o lc rn iz m

305

glere ara b ir g zle bakan y a k la m la ry la e le a ln d k la rn

da. H ristiy an lk in an d rcl n nasl t m y le k a y b etm itir?
S a am ak a la r, g n a h ilem em i b ir in san n , a k a, in san larn
g nahlarn d an d o la y y en id en d irilm i s a 'y a ih tiy ac o lm ad
sonucuna v arm lard r. B ir insan g n a h k rsa T a n r onun iin
zaten o k tan b ir ey y ap m olurdu. n sa n la r b u rad a h e r gn
dua ed iy o rlar. T a n rla r kend isin e bu k a d a r o k y k y k le d ik le
ri iin o n lara k zm y o r m u ? S aram ak allar, M o rav yal d in d a r
lar salam b ir istatistik d u y g u su y la tak ip e d e re k , H ristiy a n
larn daha sk h a sta la n d k la r n sap tam lard . Bu d a sa adna
inandrc b ir g sterg e deildi.
V oltaire (geerken d e in ecek olursak. S u rin a m 'd a klelere
ikence y ap lm asn m alktm etm i b irisiy d i) S aram akallarn
yaptklarn ok fazla anlam az, am a bu adan o n lar alklard.
G erekten, akl ve aydnlan m a ann d i e r g z le m cilerin in , 011
sekizinci yzyl A lm an airinin szlerini k an t o larak grm eleri
gibi: B akn, biz v ah iler h e r zam an daha iyi in san larz 'Seht
wir W ilden sirnl d a d b e s s re M e sd e n ").
Yazglarndan bu kadar memnun bir halk grmek byk bir
zevk itliye yazyordu eski bir misyoner]. Bu insanlar em ek
lerinin meyvelerini ladp. nefrel zehirini hi bilmiyorlar.
E vet, tab ii ki m an zara bundan d ah a k arm akt, fakat
dnyayla b ark olan bu bam sz, k en d in e g v en li, rahat ve g u
rurlu insanlar A la b inin D nyas aracl y la tan d k tan sonra,
b airin ne d e m e k istedii daha iyi a n la la b ilm e d e d ir.
Y ine d e . tu h a f canl g e r e k lik lerii P ric e 'n te k n i in in
b aaryla a rtrd M o rav y al d in d a rla ra so n b ir k e z d ah a
deinelim . M o ra v y a llar, cah il d in siz le rin k a rsn a , g e n ellik le
"c eh en n em i a n d ra n " k o u llard a k m la rd . N ite k im o rm a n d a
y aam ay a h a z rlk l o lm ay an bu d e n e y im siz in sa n la r (k o u lla
ra uygun o lm a y a n A v ru p a h e lb ise le ri iin d e a n c a k b irk a hafta
ya d a ay d a y a n m a la r b ek len eb ilecek d r st, s a f A lm a n te rz i
leri, a y a k k a b c lar ya d a k eten d o k u m a c la r, m e m n u n iy e tle

306

T arih zerine

T an rn n ev in e g itm ed en n ce, r m c e k le r ve ja g u a rla r a ra sn

d a K an ve Y a ra la rla d o lu arm h a g erilm i sa h a k k n d a v aa z
v e riy o rla rd ) s in e k le r gibi d k l p lm lerd i. O n la ra b ey az
m u am elesi y a p m a y a n , o n la rla e len en , y e r y e r d e y arg la y an
marooV\&ra. tam am en b a m ly d lar. a rk la r a ly o rla r ve si
y a h la r bu m zik lerle d an s e ttik le ri zam an rah atsz o lu y o rlard .
A zap ykl d o k u z uzun ay d a R ah ip S c lu m a n n n k a h ram an c a
b ir ab a h a rc a y a rak h a z rla d S a ra m a k a c a-A lm an c a s zl k
d n d a , h i b ir g iriim le rin d e b aarl o lam ad lar. O n lard an
so n ra g e le n le r h l o ra d a d rla r ve hl S a ra m a k allarn o k u m a
ya ve y azm ay a a lan tek y o lu d u ru m u n d a d rla r.
O nlar, bizim iin o rm an m a ro o n 'Y m kadar anlam akta z o r
land m z insanlardr. A m a, ken d ilerin ce yaam larnn am acn
bildiklerini d n en bu in sanlara h ayranlm z ifade etm ekten
geri kalm ayalm .

16

AAIDAN TARH

Bu makule ilkin, dostum, yoldam ve alma arkadam olan

merhum George Rudeye armaan olarak hazrlanan 1985
Feslschrifi'c' hir katk metni eklinde kaleme alnm ve daha
sonra Frederick Krutzn History from Below: Studies in Po
pular Protest and Popular Ideology (Aadan Tarih: Popler
Protesto ve Popiiler deoloji ncelemeleri) (Oxford. 1988) ba
lkl derlemesinde (s. 13-28) yaynlanmtr. Ders metni olarak
da ilk kez R u d enin hocalk yapt M ontrealdeki Concordia
niversitesinde okunmutur.

G eo rg e R u d e nin parlak n clerinden birisi o kluu alttakile in tarih in in , aa d an grld biim iyle tarihin ya da sra
dan insanlarn tarihinin artk reklam lara ih tiy ac yoktur. F akat,
bu tr bir tarihin hem zor hem de ilgin ola teknik problem leri
zerine baz d n celerd en , herhalde gelen ek sel akad em ik tari
hin p ro b lem leriy le uram aktan daha fa z la y eni yararlar elde
edilebilece i de aktr. N itekim u an oku m ak ta o ld u u n u z m a
kalenin am ac d a bu tek n ik p roblem lerin bir ksm zerine d
nceler ileri srm ektir.
Fak at, ana k o n u m a gem eden nce, alttakile in taihiin n i
in yeni b ir m o d a olduu, baka bir d eyile, a d a v a k anvisler ile o nlar tak ip eden aratrm aclarn yazn n b u lunuundan

308

T arih zerine

itibaren, diyelim on doku zu n cu yzyla k ad ar y azdklar tarih t

rnn ounun, kayd tutulan lkeler ya devletlerde y aay an la
rn byk ounluu h ak k n d a niin son derece az ey anlatt,
B rech tin Y edi K apl T eb ehrini kim ina etti? sorusunun n e
den yirm inci y zyln tipik sorunlarndan birisini oluturduu
sorusunu y n eltm em e izin verin. Bu sorularn yant, bizi hem son zam anlara kadar tarihin karakteristik konusu olan- po liti
kann d o asna hem de tarih ilerin m otivasyonlar konusuna
gtrecektir.
G em iteki tarihin byk ksm , y netenlerin yceltilm esi
-ve belki de pratik y ararlar salam alar- am acyla yazlm t.
Y akn bir zam anda yine m oda olan p o litikaclarn neo-V iktoryen biyografileri geni k itleler tarafndan kesinlikle okvnmam aktadr. Z aten onlar, bir avu m eslekten tarihinin ve kentli
d enem eleri iin g z atm ak zo ru n d a olan tek tk rencilerin d
m la kim in okuduu belli deildir. Bu tipteki en son b o m b alan
k apsar grnen bu szde b est-seller listeleri beni her zam an k a y
glandrm tr. O ysa p o litik aclar bunlar her zam an patlam m
sr gibi m ideye indirirler, en azndan okum a y azm a biliyorlarsa.
Bu ok doaldr. nkii bu kitap lar kendilerine benzeyen in san
larla ve kemli giritikleri eylere benzeyen faaliyetlerle ilgili
m etinler olm ann dn d a, -e er iyi yazlm larsa- onlardan bir
eyler renebilecekleri, kendi m arkalarnn en sekin u y g u lay
clar h ak k n d ad r da. T pk H arold M acm illav m , S alisbury ya
da M elbourne gibi insanlar kesinlikle bir anlam d a adalar g i
bi grm esine b en zer ekilde, R oy Jenkins de kendisinin hl
A sq u ith 'le ayn evren d e yaadn d nm ektedir.
Y netici snfn politikasn pratik olarak y rtm ek, on d o
kuzuncu yzyln son b lm ne kadarki tarihin byk ksm nda
ve ou yerlerde, norm al kou llard a tabi konum daki halk k itle
sine zam an zam an bav u rm ad an da m m knd. B yk to p lu m
sal d ev rim ler ya da ay ak lan m alar gibi son derece istisnai k o u l
lar dnda, kitlelerin boyun eecei batan kabul edilebilirdi.
Bu. ya kitlelerin m em nun olduu ya da dikkate alnm alarnn

A adan T arih

309

g erekm edii a n lam n a g elm ez labii. B unun an lam , sad ece, ili
kinin k o u llarn n , h o n utsu zlu u kabul ed ileb ilecek sn rlar ie
risinde tu tab ilecek bir ekild e, yani, yoksu llarn faaliyetlerinin
norm alde top lu m sal d zeni tehdit etm ey ece i b ir ek ild e d zen
lenm i olm asdr. B u n dan b aka, bu k o u llar o u n lu k la, te p e
deki insan larn politik asn n y rtld d zey in altn d a bir d
zeyde (rnein, ulusal olarak deil, yerel o larak ) belirlenm iti.
Buna karlk , srad an insanlar da ast k o n u m larn ou zam an
benim siy o rlar ve m cad elelerin i o u n lu k la d o ru d an iliki
iinde old u k lar b ask clarla snrlyorlard. O n d o k u zu n cu y z
yldan nceki d n e m d e k y l ler ile k rallar ya da im paratorlar
arasndaki norm al iliki konusunda y ap lab ilecek k esin bir ge
nellem eden sz ed ileb ilirse, o da, kyllerin kral y a da im p ara
toru kendiliinden adil grdkleridir. K ral ya da im p arato r e er
toprak sahibi o la tabakann - zellik le asil o larak adlandrlan
birisinin- n eler y ap t n b ilseydi, o n larn ya da o asilin k y l le
ri ezm esini engellerdi. D olaysyla b ir an lam y la im p arato r o n la
rn politika d n y asn n dn d a, o n lar da im p arato ru n politik as
nn dndayd.
D oal o larak bu genellem en in istisnalar vardr. B en in in
bu kon u d a tem el b ir istisna o ld u u n a inanyorum . nk in.
eski im p arato rlu k lar zam an n d a bile, kyl ay ak lan m alarn n
deprem ler y a da salgn h astalk lar gibi zam an z am an grlen g a
rip fen o m en ler o larak de il, h anedanlklar y k ab ilecek , ykm
ve ykm as bek len en fenom enler olarak y aan d b ir lkeydi.
D olaysyla b u rad a alttakilerin tarih i, srad an in sanlarn belli
bal k ararlar ile olaylarn olum asn d a srekli b ir fak t r d u ru
m una g eld ik leri andan itibaren geleneksel b ir ek ild e yazlm
bir tarih tr (s z geen politik kararlar ile o lay larn tarihi) ya
da onun bir paras olarak anlam kazan m ak tad r. D em ek istedi
im , in d e sradan insanlarn sadece d e v rim le r gibi halkn o la
anst l d e ve yollarla harekete getii z a m a n lar deil, her
zam an veya ou zam an etk in lik lerin i k o ru y ab ilm i o ld u k la r
dr. Z aten h a lk h arek etlerin e d e g en ellik le on sek izinci yzyln

31

T arih zerine

sonundaki b yk d e v rim le r a m a k ad ar pek rastlanm am tr.

N itekim p ratikte d e ok d ah a son rak i zam an lara k ad ar k ayda d e
er b oyutlara ulam am tr. B u rju v a d em o k rasisinin tipik ku
ru m lan ln (rn e in , erk ek lerin genel oy hak k n a dayal seim
lerin yaplm asn n -k ad n larn o y hakk d ah a d a so n rak i bir ge
lim edir) ilediini g rm ek , on d o k u zu n cu yzyln so n u n a ka
d ar A B D d n d a tam an lam y la istisnai b ir d u rum du. K itlesel
tketim ek o n o m isi, en azndm A v ru p a da, bu y zy la zg bir
fenom endir. H alk n d n celerin i renm enin iki karakteristik
teknii de ( rn ek lem ey e d ayal p azar aratrm as ile o n d an tre
y en kam uoyu an k eti), tarihsel stan d artlarla b a k ld n d a pek
m antkl g r lem ey ecek k a d a r g enti. Bu te k n ik ler pratikte
1930Iu y llarn rnleriydi.
Bu y zd en , zel b ir in celem e alan o larak srad an in san la
rn tarih i, on sek izin ci y zy ld ak i kitle h are k e tle rin in tarihiyle
b alam ak tad r. S an rm altta k ile rin tarih in in ilk b yk u y g u la
ycs M ic h e le tdir: O n u n y azlarn n ek ird e in i B yk F ran
sz D evrim i o lu tu ru r. Z aten o zam an d an beri F ran sz D cvrim inin tarihi (b ilh assa so sy alizm in Jak o b en li i. M ark sizm in de
A y d n la n m a 'y y en id en c a n lan d rm asn d an itibaren), bu t rd e
ki bir tarihin k endisini k an tlam a zem ini o lm u tur. a d a a
lm alard a ele alnan tem alarn o u n u nceley en tek b ir ta rih
i ism i v e rm e k g e re k irs e , o da G e o rg e s L e fe b v r e dir.
L el'eb v rcin n g ilizcey e krk yl sonra ev rilm i olan Biiyk
K orku adl yap t g n celli in i h l dikkat ek ici l d e k o ru
m aktadr. D aha genel b ir d ille ifade ed ecek olursak: Fransz
egem en sn fn n d e il, F ran sz h a lkn n tarih in d e y o u n lam a
y salayan, alttak ilerin ta rih in in tem alarn n , h atta y n te m le ri
nin o unu y erletiren olg u , bir btn o larak tarih yazm a la
n nd ak i F ran sz g elen e iy d i: M arc B loch k ad ar G eo rg es Lefe b v e di. O y sa bu alan b ak a lk elerd e ancak kinci D nya Sav a 'n d a n son ra g e liip serp ilm ey e balay acakt. A sln d a g e r
ek ilerlem esi de. M ark sizm in lam katksn y ap m asn n k o u l
larnn o lu tu u 1950lerin o rtalarn a day an y o rdu.

A a d an T arih

M ark sistle re , dala genel k ap sam y la so sy a listle re gre, a h

lakilerin ta rih in e d u yulan ilginin g elim esi ii h arek etin in b
ym esiyle b a la n tly d . i harek etin in g elim esi sradan in sa
nn - zellik le a la n insann- tarihini in celem ek a sn d an ok
gl bir istek sa la m a k la b irlikte, so sy alist tarih ilere olduka
etkili gz b a la n da taktryordu. Y aln zca basit sradan insan
lar d e il, ayn z a m a n d a harekelin atalar sa y lab ilecek d u ru m
daki sradan in san lar (yani, basil iilerden z iy ad e C h artislleri,
sendikal i ile ri, partili m ilitan lar) in celem ek o n larn gzne
doallkla dala cazip gelm ekleydi. A yrca, iilerin m cad ele
sine nderlik e d e n , d o lay sy la iileri g erek bir an lam da tem
sil e d e n h a re k e tle r ile rgtlerin tarih in in srad an insanlarn ta
rihlerinin y e rin e k o n u lab ilece in i v arsay m ak da onlarn g z n
de o ld u k a c a z ip -ve ay d ereced e d o a l- bir seim di. O ysa
gerek, o n larn g rm ey i tercih ettikleri ey e b en zem ez. 19161921 deki rlan d a devrim inin tarihi, IR A nn. Y u rtta O rdustnu, rlanda N ak liy e ileri S e d ik a snn y a da Sin Fein 'in tarihiyle a y n deildir. A ada d u ru m u n ne kadar farkl
olduunu g rm e k iin, Sea O C a se y in ayn d n em d ek i D u b
lin in kenar m ah allelerin i anlatan byk o y u n larn o k um anz
bile yeterlid ir. S o lu n kendisini bu d ar y ak lam d an kurtarm ay a
balam as 1950li y llara k ad ar m m k n o lm am tr.
K kenleri v e ilk evresin d e k arlatk lar glkleri neler
olursa o lsu n , ah la k ile rin tarihi artk y o la k m tr. G em ie d
np sradan in san larn tarihine b ak t m zd a, ona h er zam an sa
hip olm ad b ir politik anlam atfetm ey e a lm a k la kalm az, ay
n zam an d a, d a h a genel olarak gem iin b ilin m ey en bir b o y u tu
nu k efetm ey e d e alrz. le bu y zd en , im di bu srecin tek
nik problem leri zerinde durm ak istiyorum .
T arih in h e r trnn kendine zg tek n ik problem leri vardr,
yalnz bunlarn o u n d a, yorum lanm as tartm alara yol aan
birtakm sm arlam a kaynak m ateryallerle k arlaacam z da
bellidir. A nlalaca zere egem en d u ru m d ak i bilim sel poziti
vizm e son d erece uygun den bu varsay m ortaya atan da, on

312

T arih zerin e

dokuzuncu yzylda Alman profesrler ile dier lkelerdeki pro

fesrlerin gelitirmi olduu klasik tarihsel aratrmaclk eili
midir. Bilimsel problemin bu tr, edebi tarih gibi bir avu ol
duka eski moda renim dalnda hl egemendir. Danteyi in
celemeye kalktnzda elyazmalarn yorumlamakta ve elyazmalar birbirinden kopya edilerek aktarldnda arptlm ola
bilecek eyleri ortaya karmakta son derece yetkin bir dzeye
gelmeniz gerekir, nk Dantenin metni Orta a elyazmalannn karlatrlmasna dayanr. Arkasnda bir sr kt baskl
eserler dnda hibir elyazs nsha brakmam Shakespearci
incelemeye kalkmak da on yedinci yzyldaki yaynclkla ilgili
bir tr Sherlock Holmcs'culua soyunmak demektir. Fakat iki
rnekte de, incelemekte olduumuz konunun ana gvdesinin ne
olduundan (Dantenin ya da Shakespearein eserleri) herhangi
bir kuku duyulmas sz konusu deildir.
D em ek ki, k en d isiy le ilgili sm arlam a m atery aller b u lun
m adn g z n n e g etirirsek , ah lak ilerin tarihi bu t r konula
rn , d ah a d o ru su g elen ek sel tarihin by k k sm nn dndadr.
G eri bazen ansl k t m z do ru d u r. M o d em adaki alttak i
ler tarih in in o k b y k k sm n n kayna n n F ran sz D evrim i'y le ilgili in celem eler o lm asn n n ed en lerin d en birisi, tarihte
ki bu b yk o lay n , o ta rih e k ad ar nadiren b irlikle o rtay a kan
iki zellii birletirm esid ir. B irinci olarak, F ran sz D evrim i kk
l bir d ev rim o lm asy la, esk id en ailelerinin ve ko m u larn n d
n d a fazla d ik k at ek m ey en d ev kalabalklar h arekete geirm i
ve kam u o y u n u n ilgisini o n lara ev irm i olm asdr. D evrim ikin
ci o larak d a, h e r eyi F ra n sa 'n n ulusal ve yerel ariv lerin d e ta
rihilerin y ararlanab ilece i biim de sn flan d rp dosyalayan,
ok g en i ve g ay retk e b ir brokrasi sayesinde gelien olaylarn
hem en hepsini belg elem itir. G eo rg es L e fe b v re den Riclard
C o b b a k ad ar F ran sz D evrim i tarih ileri, F ransz krlarnda
1790larn P lan szlarn aram ak iin k tk lar yolculuklarn
hazlnr ve sk n tlarn (esas olarak da h azlarn, nk A ngoulem e ya da M o n tp e llie ye g elip d o ru ca ariv lere ulaabilenler

A adan Tarih

313

iin, eski b elgelerin okluu her paket -011 altnc ya da on y ed in

ci yzyllarn k arg ack burg ack yazlarn ak sin e, o k luka ok u
nakl belgelerdi bunlar- klelerle altn d e erin d ey d i) tm can
llyla betim lem ey i baarm lardr. Bu adan F ransz D evrim inin tarihileri ansl (rnein B ritanyal tarih ilerden daha
ansl) km lard r.
A lttakilerin tarihini yazan lar ou d u ru m d a onu bekleyen
eyleri de il, sad ece aradklar eyi b ulurlar. A lttakilerin tarih i
nin ou kayna da, ancak birisinin kp bir soru yneltm esi ve
daha son ra u m u tsu zca onu y antlam ann b ir yolunu -herhangi bir
yolunu- aram ay a balam as nedeniyle k aynak ilevine kavu
m utur. Biz, sorularn ve yantlarn m ateryallerin incelenm esi
sonucunda k endiliinden ortaya kaca n a in an an pozitivistler
olam ayz. G en eld e, bizim so ru larm zla aa k ana kadar hi
bir m ateryalin varlndan sz edilem ez. im d ilerd e gelim ekte
olan ve insan larn doum , evlilik ve lm tarih lerinin yaklak
olarak on altnc yzyldan itibaren kilise k ay tlarna geirilm i
olm asna d ayanan tarihsel dem ografi d isip lin in e bakalm . K ilise
kaytlarnn varl uzun zam an d r bilinen b ir g erekti ve pek o
u da fiilen o nlara ilgi gsteren biricik kesim olan soy ktkIeri y ararlan m as d n cesiy le o altlm t. F akat toplum sal
tarihiler o nlara y n elip bu kaytlar analiz etm e tek nikleri g eli
tirildike m thi k eifler yaplaca d a anlald. A rtk, on ye
dinci y zy ld a y aayan insanlarn doum k ontroln nasl uygu
ladklarn, alk tan ya da dier felaketlerden nasl z ararlar g r
dklerini, eitli d n em lerd e m r srelerinin ne k ad ar old u u
nu. erk ek lerle kadn larn hangi yollarla yen id en ev len e b ilecek le
rini, ne k ad ar erken ya da ge yata ev len d ik lerin i ve benzeri
eyleri; 1950lere k ad ar nfus saym ncesi d n em lerd e sadece
hakknda sp ek lasy o n yrteb ilece im iz sorunlarn hepsinin
yantn kefed eb ilecek durum dayz.
Bizim sorularm z yeni m ateryal kaynaklarm ortaya kar
dka bu kaynaklarn da bazen ok fazla, bazen o kadar olm am ak
la birlikte, ciddi teknik sorunlar gndem e getirdii dorudur.

314

T a rih zerin e

Tarihsel dem ograflar, zam anlarnn byk blm n, analizleri

nin teknik ynleriyle uram aya harcam aktadrlar; zaten u anda
kardklar yaynlarn ounun sadece di er tarihsel dem ografla
ra ilgin gelm esinin nedeni de budur. A ratrm a ile sonu arasn
daki zam an m esafesi olaand derecede uzundur. Bu durum da,
alttakilerin tarihinin nem li bir ksm nn abuk sonulara ulaa
m adn, ayrntl, zam an tketici ve pahal ilem ler gerektirdii
ni renm em iz gerekiyor. D em ek ki alttakile in tarihi, bir nehir
yalandaki elm aslar toplam aktan ziyade, ykl bir serm aye ya
trm n ve yksek teknolojiyi gerektiren m odern elm as ya da al
tn m adenciliine benzem ektedir.
b r yandan, alttak ilerler ilgili m ateryallerin baz trleri de
hen z m etodolojik d n cey i h arekete geireb ilm i deildir. Bu
m alzem elerin birou im di k asetler eklindedir. F akat kasede
alnm anlarn ou da y eterin ce ilgin g r n m em ek te veya
ancak d uygusal bir ek icilik tam aktadr. O y sa benim kanm ca,
anlarda nelerin yan l ak tarlab ilece i k o n usunda, im di elyazm alarnn elle k o p y a edilm esi so n u cu n d a nelerin yanl aktarla
bilece in i bildiim iz lde k ayda d e er bir ilerlem e k ay d ed e
n e k ad ar szl tarihten y eterin ce y ararlan am ay aca m z aktr.
A ntro p o lo g lar ve A frikal tarih iler, olaylarn k u aklar arasnda
azdan a za aktarlm as k o n u su n d a bir ilerlem e kaydetm eye
balam lardr. S zg elim i, belli trd e b ilgilerin ( rn e in , soyaalarm n) k u ak lar b o y u n ca az ok doru b iim de ak tarlab ile
ce in i, tarihsel o lay larn aktarlm asn n da her zam an kronolojik
bir b aka yol aabileceini biliyoruz. K iisel b ir rnei ak tarr
sak. 1830daki L a b o u rers A y a k la n m a s n n W iltsh ire, Tisb u y d e ve c iv a rn d a sak lan an an lar, bugn 1 8 1 7 'd e ve
1830d a o lm u olan ayn a n olaylar k ad ar h atrlanm aktadr.
Fakat gn m zd e, szl tarihin byk ksm , olaylar m u
hafaza etm en in o ld u k a g v en siz b ir arac olan kiisel anlar
eklindedir. B urada d ik k at ek ilm esi gereken nokta, anlarn se
ici b ir m ekanizm a olarak k ay d ed ilm i ey ler o lm ayp, sem e
ilem inin belli sn rlar ierisin d e srekli deitiidir. Benim

A a d a n T a rih

315

C a n b rid g e den m ezun birisi olarak kendi yaam m hakknda

hatrladklarm , bugn, otuz ya da krk be y an d ay k en h atrla
dm eylerden farkldr. nsanlar skm ak iin bilinen b iim ler
de zel bir a b a harcam ad m srece (sava anlarn bkm adan
anlatp duran in san larda grd m z gibi), yarn ya da ertesi yl
daha farkl olm as da m m kndr. u anda, szl k a y n ak la n d e
erlendirm ey e uygun olan kriterlerim iz hem en hem en b t n y
le igd seld ir ya da hi yoktur. Bu anlar ya d oru olduklar iz
lenim ini verirler, ya da yle g rnm ezler. K uk u su z bu verileri
baz d o ru lan ab ilir b am sz kaynak larla k arlatrp kontrol
edebilir ve byle bir kaynak tarafndan d o ru lan y o rsa on ay la
yabiliriz. Fakat bu yolla asl m eseleye; o rtada byle bir k arla
trm a yapm ay salayacak h ib ir ey olm ad zam an neye ina
n abileceim iz! bilm e k onusuna daha fazla y ak laam ay aca m z
da aktr.
Szl tarih in m eto d o lo jisi, sad ece yal ad am larn ya da
kadnlarn anlarn kaydettikleri kasetlerin g v en ilirli in i kon
trol etm ek asn d an nem li deildir. A lttak ilerin tarihin dikkat
ekici y n lerin d en birisi, dala sliin kiilerin h atrlam alar g e
rektiini d n d k leri eylerden ayr o larak , sradan insanlarn
byk o lay lar diye hatrladklar eyler, y a d a tarih ilerin olm u
diye sap tay ab ilecek leri o lay lard r ve any s y len e d n t rd k
lerine g re, bu t r sylenlerin nasl o lu tu ru ld u u n a da. B ritan
ya halk 1940 y azn d a fiilen n eler h issed iy o rd u ? E nform asyon
B a k an l n k ay tlar, im di o u m u zu n inand eylerden bir
para dah a farkl bir resim sunm aktadr. Y a asl d uy g u larn o r
taya k m asn ya da bir mit o lu tu ru lm asn nasl sa lay ab ili
riz? O nlar b irbirinden ay rab ilir m iyiz? B unlar k o la y lk la g e i
tirilebilecek so ru lar deildir. B enim g rii m ce, bunlar, sadece
gem ie d nk ank et k asetlerinin toplanp y o ru m lan m asn d e
il. ayn z am an d a fiili d eneyleri -g erek iy o rsa p sik o lo g larla ili
ki ierisin d e- zorunlu k lm aktadr. Bu k o n u d a o k sayda m eto
dolojik, h ip o tetik ve keyfi yntem sz k o nusudur. Y arn bir
genel seim y ap lsa insanlarn nasl L ib eral-S o sy al D em okrat

316

T a rih zerin e

ittifak d estekleyeceini g steren , aylk so m lard an elde edilm i

destek erisi, o anketteki so rulara verilen y an tlar ile politikada
belirleyici d eikenin oy k u llan m a niyeti olduu varsaym n
dikkate alm am z d nda, bu insanlarn politik d av ranlar ko
nusunda h ib ir ipucu sunm ay acak tr. B yle bir anket, insanlarn
politika hakkndaki fik irlerini nasl oluturduklarn gsteren
herhangi bir m odele dayanm ad ve onlarn politik d av ra n la
rn aratrm ad gibi, sadece farazi bir d urum da belli bir poli
tik eylem konusundaki gncel gr lerin d en baka h ib ir eyi
yanstm ayacaktr. Fakat g em ie dniik kam uoyu anketlerine
edeerd e bir ey k efed ersek , insanlarn fiilen n eler d n d
n ya da n eler yaptn a ratry o r oluruz.
Bu bazen fiilen onlarn d n celerin i renerek yaplabilir.
rnein I-Ianak, ceph ed ek i ask erlerin g nderdii ve o n lara g n
derilen sansrl m ek tu p lar zerin d e alarak H absburg m para to rl u 'n a ait farkl m illiy etten insanlarn B irinci D nya Sav a 'y la ilgili d n celerin i a n aliz etm ik en , P o lo n y ada da K u
la, on d o kuzuncu y zyln so n u n d a gm en ak rab alarn n P o
lonyalI k y l lere g n d erd i i v e arlk polisi tarafndan el k o n
m u m ek tu p larn d an b ir d erlem ey i yayn lam tr. Y aln z bunlar
e n d e r rastlanan rn ek lerd ir, n k g em iin by k k sm n d a in
san lar g en ellik le o k u m a yazm a bilm ezdi. B aka bir dey ile, biz
tarihsel alm alarm z L e n in 'in so kaa d k lerek oy k u llan
m ann insann d n cesin i ifade etm ek te oy sa n d n a atlm
bir pusula k ad ar etk ili o lab ilece i eklindeki gereki kefine
d ay an d rm ak lay z. B azen elb e tte d n ce ile eylem arasn d a ka
lrz. rn e in M arc F erro. ubat D ev rim i'i ilk haftalarnda
P e tro g r a d a g n d erilen te lg ra fla r ile karar m etin lerin i (yani ka
m usal to p lan tlard an n ce, ii, ky l ya da ask er konseylerinin
ya da partiyi ifad e ed en d i e r eyleri) analiz etm ek sureliyle
R u sy a da farkl g rup larn sav aa ve dev rim e kar tutum larn
incelem itir. B yk b ir d ev rim in b alan g cn d a d i e r zam an la
ra g re d ah a sk rastlan m ak la birlik te, bak en te b ir k a ra r belirt
m ek politik bir eylem d ir. Fakat telg rafn ierii d n ce d ir ve

A a d an T aril

31 7

Drnein iiler, k y l ler ve ask erlerin d n celeri arasndaki

farkllklar n em lid ir. Bunn iin k y l ler, d ilek e verm ekten
ok daha sk biim de taleple b u lu n m u la rd r. K y l ler sava
a, k en dilerin e g v en leri d ah a az olan iilerd en d ah a fazla kar
yd. A sk erler ise bu nok tad a sav aa pek kar d e illerd i, am a
subaylarndan ikay etiy d iler...
En gzel k ay n ak lar, belli fikirleri ierm esi g ereken e y lem
leri kaydeden k aynaklardr. B unlar, hem en h er zam an, tarihinin
zihninde zaten y er etm i olan b ir soruyu y n eltm en in bir yolunu
-herhangi b ir y o lu n u - aram ann so nulardr. A y rca genel o la
rak oldu k a kesindirler. rnein, F ransz D e v rim inin F ran
sadaki m o n a ist d u y g u lard a ne gibi bir d e iik lik yarattn
ortaya k arm ak istediinizi varsayalm . F ran sa ve ngiltere
krallarnn m u cizeler y aratabilecekleri ek lin d ek i yzy llard r
kk salm inancn kkenlerini aratran M arc B loch, X V I. L ou is'n in 1774teki ta giym e treninde sraca h a sta l n a y a k a
lanm olan 2.400 kiinin kraln d o k u n u u y la iy ile ti in e d ikkat
eker. N e v ar ki, X. C harles 1825te R leim ste eski ta giym e
trenini canlan d rd ve kraln d o k u n u u y la insanlar iy iletir
me treninin de canlandrlm asn istem edii h ald e ikna edildii
zam an karsn a sadece 120 kii kacakt. D ev rim d en nceki
kral ile 1825 ylndaki kral arasnda, "b ir kral h ale gibi saran
bir ilahi g v ard r." Shakespeareci inan F ra n sa da fiilen silin
miti. B y le bir bulg u yla daha fazla tartlacak ey yoktur.
G eleneksel dinsel inanlarn g eriley ip d nyevi inanlarn
ykselie g em esi, b en zer biim de, v asiy etn am eleri ve cenaze
kaytlarn analiz ederek aratrlm tr. Dr. Joh n so n insann m e
zar tandaki o y m a yazlar yazarken yem in li olm adn syle
m ise de, onun g erek dinsel grlerin i byle b ir ortam d a ifa
de etm e o lan a n n d i e r zam anlara gre d ah a fazla olduu da
dorudur. stelik b yk ihtim alle y aln zca d in sel grlerini
aklam akla da k alm ayacaktr. V ovelle, on sek izin ci yzyl Provansm da, insann rtbesi ve k o n u m u n a g re g m lm e" vasi
yetlerine bak arak k atm an lam bir h iy erarik to p lu m a duyulan

318

T a rih zerin e

inancn azalm asn o k giizel biim de rneklem i!ir. V asiyete

gre g m lm e o y zyl b o y u n ca devam l olarak ve o lduka b e
lirgin b ir ekilde gerilem itir: fakat, ilgin b ir durum olarak.
P ro v a n staki v asiy etn am elerd e diyelim B ak ire M eryem iin dua
etm ekten d ah a hzla deil.
G eleneksel d ine kar tutum d e iik lik lerin i kefetm enin
baka yollarm aradm z v e cen azey i brakp v aftizi incelem e
ye k arar verdiim izi d nn. K ato lik lk elerd e yeni dom u
bebeklere konan adlarn ou azizlerin isim leridir. G erekten de
bu e ilim K ar-R eform asyo an d an itibaren son d e rec e y ay
gn biim de g zlen m ek ted ir, yle ki bu tab lo d an . R eform y a da
K ar-R eform d n em in d e sradan insanlarn ncil ren im i ya
da yeniden renim i h ak k n d a baz so n u la r k arab iliriz. F akat
on dokuzuncu y zy ld a baz b lg elerd e salt d nyevi isim ler y a y
gnken, bazen bilinli H istiy an lk -d , hatta H ristiyanlkkart isim lerin verildiini de grrz.
F lo ra n sa l b ir m eslek tam , d nyevi k ay naklardan (d iy e
lim , talyan operas ve ed eb iy atn d an ) alnm ilk isim lerin ( r
nein. S partaco) ne k ad ar o lduunu anlam ak iin ocuklarna
T uscan o telefon reh b erlerin d e kk b ir aratrm a yaptrm ve
sonuta bu tr isim lerin sosy alistlerin etk ili olduu blgelerden
daha ok an aristlerin etkili olduu b lgelerde a rlk ta o ld u u
nu saptam t. B undan yola k arak biz d e, anarizm in basit bir
politik hareket olm ad, anarist m ilitanlarn tm yaam tarzla
rnda grlen bir deiim in , fiili bir din deitirm enin baz zel
liklerini yanstt son u cu n a v arab iliriz (bunun iin baka gerek
elerden hareket etm ek de m m k n d r tabii). K ii isim lerinin
toplum sal ve ideolojik tarihi (77/e.v'taki ilanlarda kan isim le
rin yllk kaydn tutan beyefendileriki dnda) n g iltere de de
aratrlm o labilir, fakat ben hen z byle bir alm ay a rastla
m adm . Sanrm byle alm alar yok, en azndan tarihilerin
elinden km olarak yok.
D em ek ki herkes, tarih in in y aln zca sirenlerin ald ez
g iler h akknda sp eklasyon yapm ann (Sir T h om as Brow ne)

A a d an T a rih

319

deil, ayn zam an d a ve fiilen bu arklarn baz dolayl izlerini

de bulm ann yollarn k efetm e oyun u n d a bah se girebilir. A h la
kilerin tarihinin nem li bir ksm eski sab an n izine benzer. Bu
yzyllar nce tarlay sren iftiy le birlikte y ok o lm u olabilir,
fakat havadan ekim yapan h er fotoraf d a, belli bir kta ve
belirli bir adan baklnca, uzun zam an d r unutu lm u kabark
lklarla saban izlerinin glgelerinin hlf g r leb ilece in i bilir.
G e lg e ld im , salt yaratc olm ak bizi fa z la uzaa gtrm ez.
Hem ifade e d ilm em i d n celerin n e le r o ld u u nu an lam ak
hem de bu kon u d ak i h ip o tezlerim izi d o ru lam ak ya d a r t
m ek iin bize g erek en ey b t n l k l b ir resim d ir; ya da. o te
rimi tercih e d e rse n iz , bir m odeldir. n k bizim p roblem im iz
y alnzca iyi bir k aynak k efetm ek de ild ir. En iyi k ay naklar
(diyelim , d o u m , ev lilik ve lm le ilgili d e m o g ra fik kaytlar)
bile insanlarn y a p tk la r, hissettikleri ve d n d k leri eylerin
y alnzca belli alan larm ay d n latab ilir. B izim no rm al olarak
y apm am z g erek en ey. g en ellik le p ara p ara b u lunan ok e
idi y elp azed ek i b ilgileri b ira a y a g etirm ek ve bunun iin de
kendim ize g re bir b o z-yap (bu szc k u llan m am m azur
grm enizi d iliy o ru m ) o lu tu rm ak , yani b y lesi b ilgilerin b ira
m da nasl b ir uyum iinde olm as g e re k ti in i o rtay a koym aktr.
Bu, daha nce v u rg u lam olduum n o k tan n , a ltta k iler ta rih i
sinin eski m oda b ir pozitiv ist o lam ay aca n tek rarlam an n b a
ka bir yoludur. A lttaki insanlarn tarih isi, neyi arad m bir e
kilde biliy o r o lm al ve ondan sonra, buld u u ey lerin kendi h i
p otezine uyup u y m ad n ay ra b ilm e k , e e r u y m u y o rsa baka
bir m odel d n m ey e alm aldr.
Biz kendi m odellerim izi nasl k urarz? M odel kurarken bil
ginin (o ld u k a gl bir etkiyle), den ey im in , asl konuyla geni
apl ve som ut b iim d e har n eir olm ann bir pav vardr e lb e t
te. Bu ekilde aka y ararsz olan hipotezleri elem i de oluruz.
sterseniz, sam a bir rnek zerinde duraym . Bir zam anlar
L o n d radaki dardan lisans snavlarna giren A frikal bir ren
ci, L an cash iredeki sanayi d evrim iyle ilgili bir soruyu, pam uk

320

T a rih z e rin e

yetitirm eye ok uygun olduu iin pam uk end strisinin orada

gelitiini syleyerek karlk verm iti. Bu yantn gerei y a n
stm adn b ildiim izden, (C alab ar sz konusu olduunda y an
l gr n m em ek le birlikte) sam a olduuna kanaat getirdik. O y
sa ayn derecede sam a olan bir sr yant vard r ve ayn d ere ce
de tem el bilgiler edinerek bunlarn hepsinden k an m ak m m
kndr. S zgelim i, on dokuzuncu yzylda B r ita n y a 'd a 'zan aat
terim inin hem en hem en yalnzca vasfl cretli iiyi an lat
m ak zere k u llanldn, k y l terim inin de genellikle tarm
em ekisi anlam na geldiini bilm iyorsak, B ritanyann on d o k u
zuncu yzyldaki toplum sal yapsn anlatm aya alrken bir s
r ciddi g a f yapabiliriz. Bu t r ciddi g aflar yaplm tr (rnein
A v ru p adaki ev irm en ler "jo u rn ey m an terim ini srarla "daylabourer diye evirm eye devam ediyorlar). A yn ekilde, on y e
dinci yzyl toplum uyla ilgili olan kim bilir ka tartm a, srf
serv an t ya da y eo m an terim inin yaygn anlam m tam olarak
bilm em em iz nedeniyle km aza g irm itir? D em ek ki, insann
gem i h akknda bilm esi gereken ey ler vardr ve sosyologlarn
ounun kt tarih iler olm asnn nedeni de bunlar b ilm em ele
ri. bunlar renm eye zam an ayrm am alardr.
T arihinin en by k tehlikesi olan an ak ro nizm den sak n
m ak iin hayal g cne de ihtiy acm z vardr, tabii bilgiyle bir
likte. V iklorya dnem inin cinselliini konu alan tiin popler in
celem eler, sadece kendi cinsel tu tu m larm zn baka d n em ler
deki ilikilerle ayn o lm adn anlayam am a yznden eksik
kalm tr. V iktoryenlerin (kk ve olduka tipik olm ayan bir
aznlk dnda) seks k o n u su n d a bizim le ayn tutum lara sahip ol
duklarn varsay m ak kesinlikle yanltr, nk onlar cinsellii
bastrm ya da gizlem ilerd ir. Fakat bu ilikileri, tahayyl etm e
ye alarak an lam am z old u k a zordur: stelik seksin pek d e
im eyen bir ey olarak g r n m esi, o k o n u d a h epim izin k en d i
m izi uzm an say m am z bu ii daha da zorlatrm aktadr.
G elgelelim , bilgi ve tahayyl gc de tek b ana yeterli d e
ildir. B izim k u rm am z ya da yeniden kurm am z gereken ey.

A a d an T aril

321

ideal o larak , b tnlkl -tercihen tutarl- b ir d a v ra n ya d a d

nce sistem id ir. Bu sistem i, baz alard an , belli b ir durum la il
gili tem el to p lu m sal varsaym lar, param etreleri ve g revleri
renince, am a o d u ru m la ilgili o k fazla ey b ilir b ir hale d e g el
meden nce oluturabiliriz. S ize b ir rn ek v ereyim . P e ru daki
K zlderili k y l leri, zellikle 1960larn balarn d a, h ak lan o l
duunu d n d k leri topraklar igal ettikleri zam an , neredeyse
deim ez b iim d e u standart yolu izliyorlard: alan davullar,
borular ve d i e r alg lar eli in d e tm top lu lu k , karlar, o cu k
lar, inekleri ve ara gereleriy le birlikte b ira a y a toplanrlar;
belli b ir an d a -g en ellik le sabahn alacak aran l n d a- hep birlikte
snr geer, itleri ykar, kendilerinin o lduunu iddia ettikleri
topraklarda ilerler, hem en yeni sn r izg isin e m m kn olduu
kadar yakn y erlere k k k u l b eler k u rm ay a balar, ineklerini
atlatr ve topra k azm aya koyulurlard. lg in tir k i. farkl z a
man ve y erlerdeki k yllerin toprak ig allerin d e d e -rnein,
Gney ta ly a d a- tam am en ay kalp g zlen m ek led ir. B aka bir
syleyile, bu o ld u k a standartlam ve ak a kltrel b ak m
dan b elirlen m ey en d avran biim leri hangi v arsay m lara gre
anlam tam aktadr?
yle d n elim : Bir k ere, igal toplu olm ak zorundadr,
(a) nk toprak to p lu lu a aittir, (b) n k , kayplar en aza in
dirm ek ve to p lu lu u n , hayatlarn riske atan lar ile atm ayanlar
arasndaki tartm alarla y pranm am asn n lem ek iin to p lu lu
un btn yeleri bu eylem e katlm aldr. nk ne de olsa y a
say i n e m e k te d irler ve eylem leri baarl bir dev rim olarak so
nulanm azsa -talepleri fiilen kabul ed ilse bile- k esin lik le c eza
landrlacaklardr. B unu d o ru lay ab ilir m iyiz? E vet, kayplar
en aza in d irm en in nem li o lduu k o n u su n d a o ld u k a d estek le
yici k an tlar vardr. N itekim M eici resto rasy o n u n d an nce Ja
ponyada patlak veren kyl ay ak lan m alarn d a da birok ky
ortak bir k ararla ay aklanm aya k atlm aya z o rla n m , b y lece o
kyn yetkilileri resm i d zeyde bir bahane b u larak d urum u k u r
tarm lard, L e le b v re d e I7 8 9 da F ran sz k y leriy le ilgili olarak

T a rih zerin e

benzer n o ktalarn altn izm itir. H erkes, zgnm , am a k atl

m aktan baka seeneim y o k tu , diyebilirse, y etkililer de isy a
na katldklar iin kend ilerin e biilen cezay snrlam a g iriim
lerinde resm i bir bahaneye sarlab ilccek lerd ir. Z ira kyllerin
onlarla yaam ak zorum la olm as gib i, onlar da kyllerle b irlik
te yaam ak zo rundadrlar. nsanlarn bir ksm y n etirk en , dier
bir ksm nn tali konum da o lm as, yneticilerin ynetilenleri
dikkate alm am as gerektii an lam n a gelm ez.
o k gzel. T m topluluu h arekete geirm enin en bilinen
yolu nedir? K y fie s ta s ya da onun karl o lan bay ram lar toplu ayin ile toplu e len cen in b iraraya g elm i ekilleri. te to p
rak igalinde bunlarn ikisini birarada g rrsnz: T oprak iga
li bir yandan kye ait olan topraklarn yeniden ele geirilm esi
b iim inde ok ciddi ve trensel bir o lay olm ak zorndayke. d i
er yandan h erhalde bir kyn uzun b ir zam an dilim in d e y aa
y abilecei en heyecan verici olaydr. D o lay syla, bu tabloda
ay aklan m ay a olum lu y aklaan bir ky u n surunun yer alm as da.
insanlar harekete geirip b iraray a toplam aya yarayan m ziin
rol oynam as da doaldr. Bunu d o ru lay ab ilir m iyiz? E vet, e li
m ize zam an zam an k yllerin -zellikle genlerin- en iyi Pazar
giysilerini giyerek topluca harekete getii bu tr rneklerle il
gili kan tlar getii gib i, litrelerce ikinin iildii blgelerde d a
ha som ut k antlar bulab ilece im iz de kesindir.
T oprak igalini niin afakta yapyorlar? Bunun iin galiba
hasm taraf uykudayken y ak alam ak ve y erlem ek iin gn
ndan yararlanm ak gibi salam askeri gerekeleri oluyor. Peki,
toprak beylerini ya da polisi o topraklardan atm ay beklem ek ye
rine. k u lbeleri, hayvanlar ve ara gereleriy le birlikte hem en
yerlem eye alm alarn n nedeni ne olabilir? Polisi ya da ord u
yu kovm aya ciddi biim de ab a hile h arcam yorlar, nk bunu
y ap am ay acak larn , bunu baaram ay acak kadar zay f old u k lar
n ok iyi biliyorlar. K y l ler ar-solcu isyanclarn oundan
d ah a gereki insanlar. G erek b ir kapm aya gird ik lerin d e ki
min onlar ld rm ey e kalk aca n ok iyi biliyorlar. Dala

A a d an T a rih

323

nem lisi, kim in k aam ayacan biliyorlar. D evrim lerin o la b ile

ceini b iliyorlar, am a devrim lerin baarsnn k ylerinde y a a
yan k end ilerin e bal olm adn d a biliyorlar. Bu y zden kitle
sel toprak igalleri norm al koullarda bir provay andryor. P o
litik o rtam d a, kylere nfuz etm i ve kylleri alarn d e i
mez oldu u n a in andrm bir eyler vardr: N orm al d n em lerd e
ki p a sif kalm a stratejisinin yerini belki harekete g em ek alabilir.
O nlar hakllarsa hi kim se kylleri to praklarndan atm aya k al
km az. H aksz o lduklarnda da anlam l olan ey geri ekilm ek
ve bir sonraki uyg u n an beklem ektir. Y ine d e toprak taleplerini
srekli g n d em d e tutm ak la kalm am al, fiilen o nunla birlikte y a
am al ve b u nun iin aba harca m a lu h rla r. nk onlarn top
rakta sahip olduklarn iddia ettikleri hak burjuva m lk iy et h ak
km de il, d ah a o k L o c k e 'u n d oa d urum undaki m lkiyet hak
kna benzem ek ted ir: dolay sy la kendi em einin d o an n k ay
naklaryla b irlem esine baldr. B unu d o ru lay ab ilir m iyiz?
K ukusuz evet, on dokuzuncu yzyl R usya tarihi sayesinde,
kyllerin em ek ilkesi denilen eye duyduklar inan konu
sunda birok ey biliyoruz. Bu argm ann hay ata g eiriliini fi
ilen grebiliriz. N a p o linin gneyindeki C ile n to 'd a , 1848 devrim inden n ce h er C hristm as gn kyller, tarm sal salam ak
iin kendilerinin olduunu iddia ettikleri topraklara karlar,
bylece ideal bir ilke olan haklarna sahip k m ay srdrm eye
alrlar-m . T opra ilem ezseniz onda h ak iddia etm e h ak k
nz da olm az.
B ak a rn e k le r de v ereb ilirim . A sln d a ben de baka
p ro b le m le rle ( rn e in , o ld u k a sta n d a rt b ir b iim i o lm as n e
den iy le bu tip te k i b ir an alize ok uyg u n d en to p lu m sal h a y
du tlu k fe n o m e n iy le ) ilgili o larak , itira f e d e y im ki sosyal a n t
ro p o lo g la rd a n re n d i im i d n d m bu t r k u rg u la r y a p
m aya a lm tm .
B ylesi b ir kurg u n u n analitik adm vardr. B irincisi,
doktorlarn d ey iiy le sendronu: yani, b irarada uy u m iinde olan
sem p to m la r -bulm acan n paralarn -, en azn d an yolum uzda

324

T a rih zerin e

ilerlem eye devam etm em ize yetecek kadar olan ksm m sapta
m ak zorundayz. kincisi, tm bu dav ran biim lerini kapsayan
bir m odel kurm ak: baka bir ifadeyle, farkl trdeki dav ran la
rn biraraya g elm esin in , belli bir rasyonallik em asna gre hirbiriyle tutarl olm asn salayacak b ir dizi varsaym kefetm ek
zorundayz. ncs de. bu tahm inlerim izi d o rulayacak ba
m sz kan tlar olup o lm adn renm ek zorundayz.
im d i, bu s recin en e tre fil ksm birin ci ad m dr. n
k b irin ci aa m a d a , tarih in in nceki b ilg ileri, ta rih in in to p
lum h ak k n d ak i k u ram lar, bazen de k am b u rlar, ig d leri ya
da i g z le m le rin d e n o lu an bir k a rm la kar k ary ay zd r:
ste lik tarih i, g e n e llik le ilk seim in i y ap t k o n u su n d a ken
di zih n in d e g erek bir n etli e sah ip d e ild ir. N e y a p a m n b i
lincinde o lm ak iin b ir hayli g ay ret sa rfe tm e m c ra m e n , en
azn d an kendi a lm a la rm d a ben b y le bir n e tlik h isse tm em iidir. rn e in , b irb irin d e n ayr n ite lik te o la n ve g e n e llik
le tarih in tu h a f d ip n o tla r sa y la n eitli to p lu m sal fe n o m e n le
ri han g i g e re k e le rle se m i, b ir "ilk e l isy a n " a ile sin in y e le
ri o la ra k (p o litik a - n c e si p o litik a n n e le ri d iy e b ile c e im iz ,
h ay d u tlu k , e h ir ay a k la n m a lar., g izli d e rn e k le r, bin y lcl a
in an an ve b a k a in a n la ra sa h ip m e z h e p le r e k lin d e k i u n su rlar
o la ra k ) b ira ra d a s n fla m m ? lkin ne zam an bu v e rileri to p
lam ay a b a la d m g e r e k te n ben dc b ilm iy o ru m . F ark ed cb ilece in b ir s r ey in a ra sn d a , k y l h a re k e tle rin d e g iy sile
rin n e m in i; S ic ily a d a " k e p le r ile " a p k a la r ara sn d a k i d
m an lk ta ya d a B o liv y a 'd a k i, e h irle ri igal e d e n K z ld e rilile
rin e h ir sa k in le rin i p an to lo n la rn k a rp k y l (ta b ii. K z l
d e rili) e lb ise le ri g iy m e y e z o rla d k la r k y l a y a k la n m a larn d a
g z le n d i i g ib i, in sa n la rn g iy d ik le ri e y le rin sn f m c a d e le
sin in b ir se m b o l ilev i g rd n ; 1830un iftlik iilerin in
ta lep le rin i iletm ek zere o rta u b ak ay a d o ru y r y e g e e r
ken P a z a r e lb ise le rin i g iy d ik le ri zam a n k i g ib i (bu rn e k le P a
z a r e lb ise le ri, k y l le rin a lm a y a k a rlk g e le n n o rm a l h a l
le rin d e d e il, ta tile v e o y u n a k arlk g elen zg rl k h alin d e

A a d a n T a rih

325

o ld u k larn sim g e le m e k le d ir), in san larn g iy s ile rin in isyann

sem b o lleri ro l n o y n a d k la rn n iin fa rk e tm iim a ca b a? (lk
ii h a re k e tle rin d e b ile grev kav ram ile ta tilin a k a a y rlm a
d n a k ln z d a n k a rm a y n : M a d e n c ile r g re v e g ittik le rin d e
oyun o y n a r la r '; ayn ek ild e C h a rtistle r d e 18 3 9 'd n bir genel
grev p lan la rk e n b ir ulusal tatil g n n h e d e fle m ile rd i.) B u
nun y an tn b ilm iy o ru m ve bunu b ilm em em b ir te h lik e ia re
tidir, n k k u ra c a m m o d ele, kendi a m n v a rsa y m la rn
so k tu u m u n ya d a n em li bir eyi a tla d m n fa rk n a v a ra m a
m am a n eden o lab ilir.
Bir kurgu o lu tu rm a y a m alay an a n a liz in ikinci adm d a
e tre fild ir, n k p ek l o lg u la r zerin e k ey fi b ir k u rg u ina
e d iy o r o la b iliriz . Y ine d e, m odel test e d ile b ild i i l d e (d i
y elim . b ir srii y a p sa lc m odel gibi gzel m o d e lle rd e n fark l
olarak) o k a d a r d a fazla p ro b lem k a rm a z . A sl so ru n , k a n t
lanm aya a lla n ey de b ir b e lirsiz lik o lm a sd r. iin k , b e l
li trde b ir d a v ra n n belli v a rsa y m la rla a n la m ta d n v ar
say m ak . o d a v ra n n m akul o ld u u n u , ra sy o n e l a d a n hakl
g ste rile b ile c e in i iddia etm ek d em e k d e ild ir. Bu s re te k i
en b y k (ve p ek o k alan an trp o lo u n u n d t bir) te h lik e ,
tm d av ra n la r ayn d e re c e d e " ra s y o n e l' o la ra k e itle m e k tir.
te b u n la rd a n b irk a : rn e in , ask eri y e tk ilile r ta ra fn d a n bir
yarm ak ll ra p o r v e rilm i A slan A sk er v a y k n d a v ran
b u d alalk tan b a k a bir ey d e ild i. stelik b u n u n o n u n k o n u
m undaki b ir in san n k en d in i sa v u n m a sn n en g e erli yolu o l
d u u n a d a k u k u yoklu. B ask a ltn d a k i k y l le rin p o litik
d a v ra n la rn in c e le rk e n , zam an zam an a p ta ll n ve y e n ilik
leri kabul e tm e m e n in p ratik bir d e eri o ld u u n u k efed eriz:
K yllerin en b y k kozu, o n lara y a p tra m a y a c a n z pek ok
ey o lm a s , g e n e llik le g e le n e k s e l k y l l e en u y g u n
d en e b ile c ek h i b ir d e iim in o lm a m a sd r. (A m a e lb e tte bu
k y l lerin b ir o u n u n ahm ak rolii o y n a m a d k la rn , g e r ek ten
ahm ak o ld u k la rn d a u n u tm a m a m z g e re k ir.) B azen d a v ra n
lar belli k o u lla rd a ra sy o n e ld ir, fakat k o u lla rn d e im e siy le

326

T a rih zerine

rasy o n e llik le rin i de y itilirle r. A y rca, ta n m la n a b ilir pratik

am a la ra u lam an n e tk ili y o lla n o lm alar a n la m n d a hi ras
yonel o lm a y a n , sad e c e k a v ra n a b ile ce k trde o lan bir s r d a v
ran tr de v ardr. B u g n B a t'd a a stro lo jiy e , b y c l e,
eitli m arjin al d in le re ve irra sy o n e l in an lara d u y u lan ilginin
ca n la n m a s, a y n ek ild e -en y ay g n rn e e b a k arsa k - ofr
k o ltu u n a g een pek o k in san n y aad d elilik g ib i iddet
b iim le rin e e ilim in artm as bunun ok g zel bir rn e id ir.
A lttak ileri ta rih isi, an alize k en d i y a rg la rn k a tm a k ta n geri
d u rm az ya da en azn d an d u rm a m a ld r.
T m bu egzersizlerin am ac nedir? B unlarn am ac basite
gem ii kefetm ek deil, ayn zam anda gem ii a kla m a k ve
bu suretle im diyle b ir ba kurm aktr. T arih te, bizi o zam ana ka
d ar bilinm eyen ey ler zerindeki g iz perdesini kaldrm aya ve
g rd m z eylerden y ararlan m ay a kkrtan m thi bir diirt
vardr. Sradan insanlarn y aam larnn byk ksm , d n c ele
rinin ise daha d a byiik bir ksm bilinm edii iindir ki bu d r
t y e alttakileri tarihinde d ah a fazla rastlanr. A yrca, pek o
um uzun kend im izi gem iin bu m ehul sradan insanlaryla zellikle de k ad n lary la- zd eletirm em iz de bu drty artt
ran baka bir etkendir. Bu kon u d a caydrc olm ak islem iyorum .
Fakat m erak, hissiyat ve an tikacln bazlarnn yeterli o lm aya
ca aktr. A h lak ilerin tarih ili in in en gzel yan h arika ok u
m alar salam asdr, am a hepsi bu kadar. B izim bilm ek isted i i
m iz, n eler olduu k ad ar niin olduudur. O n yedinci yzylda
S o m e rse tti Priten ky lerin d e ya da W iltsh ire da V ictoria d
nem indeki Y oksu llara Y ardm B irlik lerim d e gayr m eru o
cuklar olan gen kzlara, hakikaten ocuun babasnn kendile
riyle evlen m ey i tasarlad n a inanm ak iin geerli nedenleri var
sa g n ah k r gzyle baklm adn ya da saygy hak etm eyen
in san lar olarak yaklalm ad n anlam ak ilgin bir k e if ve bu
konuya daha fazla kafa y o rm am z iin iyi bir teviktir. A ncak bi
zim asl bilm ek istediim iz, bu t r inanlara niin bal k aln d
n, bu inanlarn bu topluluklarn (veya bu topluluklarn da bir

A a d a n T a rih

327

parasn o lu tu rd u u daia gen i top lu m u n ) d e e r sistem in in d i

er eleriy le n asl b ir uyum iinde o k luunu ve n iin d e itik
lerini ya da d e im ed iklerin i renm ektir.
im diki zam an la kurulan ba da aktr, n k bugn anla
ma srecinin gem ii an lam a sreciyle (gem iin im diye nasl
dntnn, im diyi, belki de gelece e ait b ir eyi anlam am
za yardm c o lm as dnda) p ek ok ortak zellii vardr. Bugn
tiim snfla rd a n insanlarn davranlar h akkndaki pek o k ey,
aslnda g em iteki sradan insanlarn y aan tlarn d aki pek ok
zellik kadar bilinm eyen ve b elgelenm em i ey lerd ir. S osyolog
lar ve gn d elik yaam daki gelim eleri g zley en baka insanlar
avlarn da srekli p elerinde srklem ektedirler. B izler, toplu
m lunuzun ve a m zn yeleri olarak y ap t m z eylerin farkn
da o ldu u m u z zam an bile, ey lem lerim izin v e in an larm zn, he
pim izin dzenli bir toplum sal kozm os o larak g rm ey i isteyecei
miz grnty y aratm ak ta y a da bu kozm o stak i d e iiklikleri kablenme ab alarm z ifade etm ekte nasl b ir rol o y n ad n n bi
lincinde olm ayabiliriz. G nm zde aile ilikileri h a k k n d a yazl
m , sylenm i ve b ir ekilde tem sil ed ilm i o lan ey lerin ou,
aka tehis alanndan ziyade sem ptom lar alan n a aittir.
G em ite olduu gibi, bugn de g revlerim izden birisi sra
dan insanlarn yaam lar ile dncelerini gizleyen perdeleri kal
drm ak ve onlar Edw ard T h o m p so n nm gelecek nesillerin
b a lay c l fn d a n kurtarm aktr. Yani bizim u andaki baka bir
problem im iz, lem olgularn hem de zm lerin neler olduunu
bildii dnenler ile bunlarn insanlara neler dayattklarn ara
tranlarn ayn derecede grkem li varsaym larn birbirinden ayr
m aktr. nsanlarn iyi, hatta hogrlebilir bir toplum olarak ger
ekten neyi islediklerini, byle bir toplum dan istedikleri eylerin
-bunlarn neler olduunu fiilen bilem eyecekleri iin- kesinlikle
ayn olduunu anlam ak zorundayz. Tabii bu kolay bir i deildir;
nk, hem toplum un nasl ilemesi gerektii konusundaki eg e
m en varsaym larn etkisinden kurtulm ak zordur ve stelik bu var
saym larn bir ksm da (en liberal olanlar gibi) kesinlikle hibir

T a ril zerin e

ie yaram ayan klavuzlardr. Iern dc gerek yaam da bir toplu

m un (kt ve adaletsiz bir toplum un dahi) nelere bal olarak i
lerliini bizler gerekten bilm eyiz. Y irm inci yzylda im diye ka
dar tandm lkelerin hibirisi, yzyllardan beri insanln n
ne byk skntlar karm grnm eyen bir problem i; rnein,
ayn zam anda bir insan topluluunu oluturan bir ehrin, ileyen
bir ehir olarak nasl kurulacan bilinli planlar yaparak zeb il
mi deildir. Bu yzden biraz duraklam am z gerekiyor.
A lttakileri tarihileri, zam anlarnn ounu toplum larn
nasl ilediini, ayrca ne zam an k m aza girip nasl d e itik le
rini anlam aya harcyorlar. A lttakileri tarihileri bunu yapnanazlk ed em ezler, nk onlarn konusunu oluturan sradan in
sanlar her toplum un en byk kesim ini olutu rm aktadrlar. D o
laysyla, olgular da p roblem lerinin yantlarn da byk lde
bilm ediklerini b ilm em enin verdii m thi bir avantajla yola k
m aktadrlar. A yrca, tarih ilerin , tarihe dnen sosyal bilim ciler
karsn d a sahip olduklar trden; gem i hakknda ne kadar az
bilgi sahibi o ld uum uzu, renm enin ne kadar nem li o ld u u
nu, bu am a iin u zm an lam bir disiplin alannda ne kadar y o
un alm alar yapm ak g erektiini bilm ek gibi ciddi bir av an taj
lar da vardr. A lttakileri tarihilerinin nc bir avantaj da.
insanlarn istekleri ve ihtiyalarnn, her zam an iin onlarn d a
ha stn olanlarnn (d ah a akll ve daha etkili olanlarnn), ol
mas g erektiini d n d k leri ey ler olm adn bilm eleridir.
B unlar bizim ura alan m z iin m tevaz iddialar olm akla bir
likte. n ev azlk g rm ezlik ten g elin eb ilir bir erdem deildir.
T oplu m la ilgili tm yantlar b ilm ediim izi ve bu yantlar ke
fetm e srecinin basit b ir sre olm adn k en d im ize zam an za
m an hatrlatm ak nem lidir. T o p lu m la ilgili planlar yapp y n et
m ekte olan insanlar im di b elk i de byle bir ey duym aktan h o
lanm ayacaktr. am a onlar kadar toplum u de itirm ek ve so nun
da toplum un gelim esini planlam ak isleyenler de buna kulak
verm elidirler. B ir ksm bunu yapsa bile, bu ksm en G eorge R u
de gibi tarihilerin alm alarn n etkisine bal o lacaktr.

17

A V R U P A NIN T U H A F TARH

Bu makale. Fiscler Tasehenhuch Verlug' Alman tarihi te

rinin yllk kongresi (Miinih. 1996) vesilesiyle halatt yeni
Eropaische Geshichlc dizisi erevesinde Avrupa ve Avrupa
tarihi zerine Alnanca alarak verilen bir konferansn ngilizce
versiyonudur. Alnanca metnin bir versiyonu 4 Ekim 1996'da
Die Zeil' ra yaynlanmtr. (Daha uzun alan) ngilizce versiyon
ise burada ilk kez yaynlanmaktadr.

K talarn k talar olarak bir tarihi o lab ilir m i? P o litikay, ta

rihi ve corafy ay birbirine kartrm ayalm ; zellik le d e doal
corafi birim leri deil, sadece y eryznn eitli paralarnn
nsanlarca k o n u lm u isim lerini g steren atlaslarn sayfalarn d a
ki ekillere bakarak yapm ayalm bnu. A yrca, E ski D n y a n
ktalarnn ilk d efa isim lendirildii antik alardan beri in san la
rn koyduklar bu adlarla basit b ir corafi ad lan d rm a y ap m ak
tan daha fazlas am alanm olduu iin, bu d u ru m un bandan
beri ak olduu bilinm elidir.
A sy a y rnek alaln. 1980den beri A B D deki nfus say
m -e e r y anlm yorsam - orada yaayanlarn bir k sm na k en d ile
rini A syal-A m erik allar olarak (sanrm , siyah A m erikallarn

330

T a ril zerin e

kullanm ay tercih ettikleri "A frik al-A m erik allar terim iyle bir
analoji kurularak) nitelendirm e seeneini tanm tr. A nlalan
bir A syal-A m erikal, A sy a 'd a do m u ya da A syallarn ocuu
veya torunu olan bir A m erikaldr. Peki, diyelim T rk iy e den ge
len gm enleri, K am boya. K ore. F ilipinler ya da P a k ista n dan
gelen g m enlerle (burada. srail'in tartm a g trm ez biim de
A sy a daki topraklarnda yaayan insanlarn -adlarnn bu corafi
blgeyle birlikte anlm asn istem eseler bile- szn dahi etm i
yoruz) ayn balk altnda snflandrm ann anlam nedir? O ysa
bu gruplarn pratikte hibir ortak zellikleri yoktur.
A sy al" katego risin e d ah a yakndan bakarsak, bu kategori
bize k endim iz h akknda, h aritalar h akknda o ld uundan ilaha
fazla ey anlatr. rnein A m erik allarn , daha genel olarak
"B a tlf'la rn , dnyann insanln kt ve bir zam anlar D o
u " ya da ark diye bilinen blgelerine kar tu tum larna bir
aklk getirir. Batl g zlem ciler ve daha sonra da Batl fatih
ler, egem enler, sak in ler ve giriim ciler: on sekizinci ve 011 d o k u
zuncu yzyln stan d artlary la sayg y a deer, en azndan ciddi
biim de ele alnm aya d e er olan yerleik, eski kltrlere ve po
litik v arlklara ait olan to p lu lu k lar adna ortak b ir payda aray
iine girm ilerdi. Bu h alk lar o zam an lar yaygn olan terim lerle
v ah iler" ya da b arb arlar olm ay p , farkl bir kategoriye, ba
lca z e llik le ri B at k a rsn d a k i g e rilik le riy le tan m la n an
" ark lla r kategorisine giriy o rlard . Filistinli E dw ard S a id 'in
O rientalism (O ry an talizm ) baln tayan etkileyici kitab.
B atnn bu alandaki tulum larnn k arm ak o lduunu k m se
m ekle birlikte, A v ru p a nn a rk konusundaki cehaletini m
kem m el biim de yakalayan b ir a lm a d r.1
b r yandan, A syal" szc bugn ikinci ve corafi b a
km dan daha snrl bir anlam la da ykldr. S ingapurlu Lee
K w an Y ew . Batl y netim uzm anlaryla id eologlarnn sevinle
karlad bir tem ay g elitirip b ir A syal la z ndan ve bir

I) E d w a rd S aid . O rienta lism (L o n d ra . 19 7 8 ).

\ v r u p a n n T u h a f T a rih i

331

A sya ek onom ik m o d elinclen sz ettii zam an, d ik k atim iz bir

Dliin olarak A sy a da deil, corafi bakm dan K o n lu y s' n
m irasnn bulu n d u u blgenin ekon o m ik etk ilerin e y o u n la
mt. K sacas, belli dinlerin ve id eo lojilerin ek o n o m ik gelim e
zerindeki etk isin i konu alan ve M arx 'in balatp M ax W e b e rin
gelitirdii eski tartm a hl g ndem dedir. K ap italizm in y akt
n P rotestan lk salam t. O ysa bugn, gerek P rotestan e rd em
lerinin izleri Bat kap italizm in d e fazla g zleem edii, gerekse
D ou A sy a nn ek o n o m ik zaferleri K o n ftiy sn m irasn ta
yan lkelerd e ( in , Japo n y a, K ore, T ay v an , H ong K ong, S in g a
pur, V ietnam ) gerek leti i ya da in kkenli bir g iriim cile r diusporas tarafn d an s rklendii iin, C alvin g zden d m
ken, K onfyiis iyice rabettedir. A nlalaca zere, bugn A s
ya, H ristiyanl say m azsak, k om nizm den g eriy e kalan d e er
ler dahil olm ak iizere dnyadaki belli bal btn inanlarn
m erkezlerini barn d rm ak tad r; ancak ktann K o nfys-olmayan kltrel blgelerinin W eberci tartm an n gncel v ersi
y onlarnda bir yeri yoktur. O b lgeler bu A s y a y a ait deildir.
K uk u su z, ayn belirsizlik A sy a nn A v ru p a diye ad lan d
rlan B a tdaki uzants iin de g eerlidir. H erk esin bildii gibi,
corafi adan b ak ld n d a A v ru p ann d o u d a snr y o k tu r ve
bu yzden bu ktann y a ln zca enteliekttiel b ir k urgu o larak va
rolduunu d n m ek gerekir. G elen ek sel okul atlaslarndaki
corafi sn r izg ileri bile (A lm an ca s y len iiy le d ier dillere
gre ok d ah a kolay biim de hatrlan an U ral d a la n , U ral n e h
ri, H azar D enizi, K alka,slar) politik k ararlara d ayanm aktadr.
B ronislaw G e re m e k in hatrlatt e rev ed e,2 V . T a ti e f on
sekizinci y zy ld a U al dalarn, A vrupa ile A sy a y ay ran s
n r o larak b elirled i in d e, bilinli biim de M oskova devletine ve
onun A s y a daki m iraslarn a atfed ilen k lieyi ykm ak istem i
ti. "B uun iin bir co rafy ac ve tarih in in k arar verm esi, bir

2 ) B ro n is la w G e re m e k . E ttn p e-a h cr vt lich en sem e G ren zen ?, 104. B erg ed o r lc r G e s p riid s k re is . 10 vc II T e m m u z 1095 (H a m b u rg . 1996). s. 9.

.132

T a rih z e rin e

kuru lu n d a o n ay lam as g e re k liy d i. E lb ette. U rallar nasl b ir rol

o y n a rsa o y n asn . A v ru p a (y an i. H elenler) ile H elen lerin 'b a r
barlar d iy e n iteledii h a lk la r arasndaki asl sm r izgisi K ara
d e n iz in k u zey in d ek i step lerd en geiy o rd u . G n ey R usya, im
d ilerd e o to m atik b iim d e A v ru p a iin d e say lan pek o k b lg e
ye g re o k d ah a uzun b ir s re d ir A v ru p a nn p arasyd. Fakat
co rafy aclar, on d o k u zu n cu y zy ln so n larn da bile, rnein
zlanda ve S p itsb erg en zerin d en ilerleyerek A v ru p a nn co ra
fi sn flan d rlm asy la ilgili tartm alarn s rd ryorlard.
A v ru p an n b ir kurgu o lm as k u k u su z onun g em ite ya
da im di v aro lm ad a n la m n a gelm ez. H er zam an bir A vrupa
o lm u , nk an tik Y u n a n lla r o n a b ir isim v erm ilerdi. A ncak
A vrupa, belki co rafy a k lfy la gizlen en politik program larn
klasik rneini olu tu ran M itteleu ro p a (O rta A vrupa) kadar
esnek o lm asa bile, de ik en , b l n eb ilir ve esnek bir k av ram
dr. A v ru p a 'n n bugnk ek C u m h u riy e tinin ve onun c iv a rn
daki b lg elerin bulu n d u u alan d ndaki h ib ir p aras O rta
A v ru p a y g steren h aritalarn h e p sin d e y er alm az, am a bunla
rn b ir ksm da b er y arm ad asn say m azsak liim ktay boydan
boya keserler. le y an d an . A v ru p a ' k avram nn esnek li in in
kayna co rafik o lm ak tan o k (p ratik nedenlerden dolay U ral
snr tm atlaslard a b en im sen en b ir snrdr), politik ve id eolo
jik tir. S ouk S av a srasn d a A B D deki A v ru p a tarih i alan
asl olarak Bat A v ru p a y kap sy o rd u . N e v a r ki bu alan "A v ru
p a nn politik ve e k o n o m ik c o rafy as d e im ek te o ld u u "
iin.3 1989dat beri O rta ve D ou A v ru p a y iine alacak ek il
d e g en iletilm itir.
A vrupa kavram nn kkeni asl olarak ifte b ir k arlam a
ya dayanyordu: B irincisi. Y unanllarn P ers sav alarn d a b ir d o
u im paratorluunun ilerlem esini nlem eyi am alayan askeri sa
vunm alar: kincisi. Y unan u y g arl ile skit b a rb a rla rnn

3 ) Jo h n R . G illis. " T h e lu lu rc o f E u ro p e a n H isto ry ". P erspectives: A m erican

f l st m e a l A ssociation N ew sletter. 3 4 /4 (N isa n 1996). s. 4.

A v ru p a 'n n T u h a f T a rih i

333

G ney R usya step lerin d e karlam alar. B iz bunu, daha sonra

yazlan tarihin nda, bir karlam a ve fark llam a sreci o la
rak g r y o ru z: a m a biram da yaam a ve b a d atrm a eklinde
yorum lam ak da o ld u k a yerindedir. G erekten, Neal A scherso n 'u n , R o sto v tz e ffin Ira n ia n s aul G reeks in S o u th ern R u s
s ia 's mm (G n ey R u sy adaki ranllar ve Y unanllar) ardndan
gelen B la ck S ea (K aradeniz) adl gzel alm asn da hatrlatt
gibi,4 T u n a nn aasn d a, A sya. Y unan ve Bal etk ilerin in k e
sitii bu blg ed e " o k tu h a f ve ok ilgin b ir u y g arlk lar kar
m ortay a kyordu.
K lasik antik dn em in tm A kdeniz u y g arl n badam
bir ierikte g rm ek de ayn d ereced e m antkl olacaktr. N e de
olsa A kdeniz, alfab esin i, daha sonra da em p ery al ideolojisi ile
devlet d inini Y akn ve O rta D o u dan alm tr. G e rek ten , A v
rupa. A sya ve A frik a arasndaki bugnk ayrm izgilerinin,
Y unanllarn k tad a birden yaad ve eit l d e kkler sal
d bir blg ed e h ib ir anlam yoktur, en azn d an im dikine
denk den bir anlam yoktur. (Y u n an llar bizim trajik y zy l
m za kad ar M sr, K k A sya ve Ponts b lgesinden kesin o la
rak k arlm deillerd i.) D olaysyla im diki ayrm izgileri,
eskiden k taya birden yaylm olan, h er yerdeki h er faydal
eyi b en im sem ey e hazr, bl n m em i bir R om a m p arato iu u nun en g rkem li zam anlarnda nasl bir anlam tayabilirdi?
B arb ar h alk larn yaad blg elerd en gelen g ler ve i
g aller yeni b ir durum d eildi. D ou A sy a nn b atsn d an A k d e
n iz e k ad ar uzan an u ygarlk k u andaki liim im p arato rlu k lar
bu o lg u y la y z yze gelm iti. Ne v ar ki R om a m p a ra to rlu u un kii Bat A k d e n iz 'i, daha son ra da D o u A k d e n iz i,
barbarlarla baa k ab ilecek im p arato rlu k larla eg em en lerd en
yoksun b rak acak t. te o andan itib aren , K a fk a sla r ile C e b e li
tark arasn d ak i b lgenin tarih in i, d o u d an , k u zey den ve g
neyden ilerley en fatihlere (A ttila dan M uhteem S le y m a n a,

4 ) N cil A s c h e rso . liU w k Seti (L o n d ra . 1905).

334

T a rih z e rin e

hatta 1683teki ikinci V iy an a k u a tm a sn a k adar) k ar verilen

bin yllk b ir m cad elen in tarihi o larak greb iliriz.
N apoleondan gelip, 1920lerin Pa-A vrupa hareketi ve G oebbels zerinden A vrupa E konom ik T o p lu lu u 'n a kadar uzanan
"A vrupa fikrinin (baka bir deyile, corafi ktann baz parala
rn bilerek darda brakan bir A vrupa kavram nn) ekirdeini
oluturm u ideolojinin Cha lem agnea cazip gelm esi artc d e
ildir. Byk C h arles n A vrupa ktasnn bir ksm nda, en azn
dan slam iyetin ykseliinden sonra igalcilerin u laam am ol
duu tek blgesinde egem enlik kurm as ve bu yzden, A vusturya
C um hurbakan Kari R ennerin I9 4 6 d a lkesinin szde "tarihsel
m isyonunu verken kulland szleri aktaracak olursak, kendi
sini a rk a kar "Bat" ncs ve kurtarcs ilan edebilm esi
de bu A vrupa lkrine baldr.5 C h arlem ag n e'n kendisi de snr
lan Saracen lee* ve doulu barbarlara kadar dayanm bir fatih
okluu iin, onu -S ouk S av a jargonuyla- containm enttan
"roll-backe geen bir h km dar olarak bile dnebiliriz.
G eri bu y z y lla rd a k lasik e ilim g rm k k b ir ru h
ban gru b u d n d a hi k im se A v ru p a e k se n in d e d n c e re t
m i d e ild i. B a t'n n S a a c e n Iere v e b arb arlara kar ilk h a k i
ki kar sald rs (s la m iy e t'i h e d e f alan g iin ey -dou ve g n e y
bat hal seferleri ile B allk p u tp e re stle rin i h e d e f alan k u z e y
bat hal se fe rle ri), arlm an m eth iy ecilerin in "regnm E u o p e a u m u ad n a d e il, (R o m a) H ristiy an l a d n a yaplm t.
A v ru p a lla r on altn c y z y ld a y ery z n g erek a n la m d a fet
h etm e y e b alad k lar zam an b ile . spanyol re c o n q ttisia 'sn n
h a l id e o lo jis i Y e n i D n y a m n c o n q u is ta d o r '\\rm m

5) A k . G c m o t H e s s v c K u n ra d P a u l L ie ss m a n n (d e r.). D a s M illennium . E s
says : u T unsend J a h re n slerrecl (V iy a n a . 1 9 % ), s. 14.
* ) S a ra c e n : ila l S e te rle ri z a m a n n d a M sl m a n o la n k im se , ( .n .)
* * ) b e r y a rm a d a sn d a k i H ristiy a n d e v le tle rin s e k iz in c i y z y ln b a la rn d a
M sl m a n la rn e lin e g e e n to p ra k la ra k a r d z e n le d ik le ri s e te rle r , ( .n .)

**'-) O n a lm c y z y ld a A m e r ik a 'y a , z e llik le M e k sik a v c P e r u 'y a y n e lik

sp a n y o l fe tih le rin in n d e rle rin e v e rile n a d . (.n .)

A v ru p a 'n n T u h a f T rih

335

id e o lo jisin d e k o la y lk la fark e d ile b ilm e k le d ir. A v rp a lla r

kendilerini bir inan tan ziy ad e bir k ta o larak g rm ey e on y e
dinci y zy ld an n ce e ilim d u y m am lard . A y n y zy ln so
nunda b alca D ou im p a ra to rlu k la rn n g c n e m eydan o k u
y abilecek d u ru m a g e ld ik le rin d e , in an m ay an larn g e r ek din e
kay d ed ilm esi artk id eo lo jik bakm dan ift g irili b ir m uh aseb e
sistem iy le y ap la m a z d . E konom ik ve ask eri st n l k , artk
A v rupalIlarn , b ir m odern lik u y g arl n n ta y c la r olarak
deil, top lu b iim d e b ir insan tipi o larak d i e r k im lik lerin h e p
sinden st n o ld u u inancn p ek itiriy o rd u .
A v ru p a bin yl boyu n ca sav u n m ad a kalm t. im di ise,
be yzyld an beri dnyay fethetm i d urum dadr. H er iki sa p ta
m ayla da A v ru p a tarihini dnya tarihinden k o p arm ak o lan ak sz
dr. ktisadi tarih iler, ark eo lo g lar ve g n d elik y aam n g em i
teki dok usunu (A llta g sg e sc h ic lu e ) aratran d i erlerinin g z n
de uzun zam an d an beri ak olan olgu artk genel ap ta kabul
edilm elidir. H aritaclk tem elinde tan m lan acak bir A vrupa ta ri
hi fikri bile ancak. A k d en iz'in gney ve dou kylarn kuzey
kylarndan ayran slam iy etin y k seliiy le b irlik te m m kn
olm utur. K apristen ya da ideolojik n ed en ler dn d a, R om a m
p arato rlu u nun y aln zca K uzey A k d en izdeki k sm nn tarihini
y azm ak ta srar ed ecek bir klasik antikite tarihisi k ar m yd?
B ununla birlik te, A v ru p ay d nyann d i e r b lgelerinden
ayrm ak, corafi bir ktann paralarn ideolojik bir A v ru p a
k avram nn d n d a tutm aktan daha az tehlik elid ir. Son elli y l
lk deney im in bize retm i olm as g erek ti i g ib i. A vrupa k ta
sn bu ekilde yeniden tanm lanm a giriim leri tarihe deil, po
litikaya ve id eo lo jiy e zgdr. Bu durum S ouk S a v a n so n u
na k ad ar o ld u k a belirgindir. A m erikallarn g znde, kinci
D nya S a v a n dan sonraki A vrupa bat u y g a rl diye anlan
u y g a rl n d o u s n r a n la m n a g e liy o rd u .6 A v ru p a
S S C B nin k o n tro l n de olan b lgenin snrlarnda bitiyor ve

6) G ills, "F uurc o f European H istory", s. 5

336

T a rih zerin e

yine o blgenin hkm etleri taralndan kom nist o lm ayan",

an ti-k o m n ist dnya diye adlandrlyordu. D oal o larak, r
nein dem okrasi ve zg rl k blgesi diye tanm layarak b p ar
aya olum lu bir ierik kazan d rm ay a ynelik g iriim ler y a p l
m tr. Y ine de byle bir ey. 1 9 7 0 'le in o rtasndan nce, G ney
A v ru p a 'n n aka oto riter olan rejim leri (spanya. P ortekiz, Y u
n an istan 'd ak i alb ay lar cuntas) ortadan kalktnda ve d e m o k ra
tik olduu tartm a g t rm ey en , am a A v ru p al" olduu k u k u
lu olan B ritanya olarak so nunda ona katldnda. A vrupa E k o
nom ik T o p lu lu u na bile aklc gelm iyordu. B ugn, program atik A vrupa tan m larnn geerlili in in olm ad ok daha lazla
aktr. V arl y la A v ru p a 'y b irarada tutan im ento ilevini
gren SSC B artk y o k tu r ve C ebelitark ile V lad iv o sto k a rasn
daki rejim lerin eitlilii, bu lkelerin istisnasz hepsinin d e
m okrasiye ve serbest p iy asay a ballklarn ilan etm eleriy le bi
le g izlen eb ilecek d u ru m d a deildir.
D em ek ki. tek bir program atik "A v ru p a" aram ak, bizi Av
rupa B ili i'n in nereye k ad ar g en ileyeceinin, yani tarihi bo
yunca ekonom ik, politik ve kltrel bakm dan heterojen nitelik
tam bir ktann az ok hom ojen olan tek bir varla d ndrl
m esi abalarnn, im diye dek zlm em i ve belki de zm
olm ayan problem leri hakknda sonu gelm ez tartm alara srk
lenm ekten baka son verm eyecektir. H ibir zam an tek bir A v
rupa olm am tr. D olaysyla, farklln tarihim izden silinm esi
m m kn deildir. Bu her zam an, ideolojinin A vrupa"ya cora
fi bir elbise yerine, dinsel bir ciippe giydirm eyi tercih ettii za
m anlar bile byle olm utur. G eri A v ru p a'n n , en azndan sla
m iy e t'in ykselie geii ile Yeni D n y a'n n fethi arasndaki d
nem de. H ristiyanln bir ktas olduundan sz edilebilir. Buna
ram en. H ristiyanln karde trlerinden en azndan ikisinin
A vrupa klas zerinde birim leriy le kar karya geldii. 011 al
tnc yzyldaki R efo rm asy o Ia bu d m anlklara yenilerinin
eklendii zam anlarda son putperestler hl tem izlenem em itiB azlarna gre R om a H ristiyanl ile O rtodoks H ristiyanlk

A v r u p a 'n n T u h a f T a rih i

337

m asndaki sn r bgn bile yeryznn en kalc kltrel ayr

lklarndan b irisi ni olutu rm ak tad r.7 B ugn bile K uzey rlanda,
A v ru p ann kendi iindeki eski kanl dinsel sava geleneinin
henz yok o lm adn g zler nne serm ektedir. H ristiyanlk
A vrupa tarihinin k o p alam az bir p arasdr, am a bizim ktam z
iin, rnein u lu s ve so sy alizm gibi d ah a tipik Avm pal kav
ram lardan daha hzla birletirici bir g olam am tr.
A v ru p a 'y bir kta deil, bir kulp sayan, yeliini yalnz
ca kulp kom itesi tarafndan uygun bulunan ad ay lara ak gren
.gelenek, n eredeyse "A v ru p a ismi kadar eskidir. A vrpa mn
bittii yer d o al olarak nereden b ak ld n a baldr. H erkesin
bildii gibi, M eltem icle gre A sya V iy a n a m n dou k ap sn
dan balyordu (bu. on dokuzuncu y zyln so n u n d a V iy a n a da
kan R e ic h p o s t'ta b arb ar-A sy atik M ucurlar h e d e f alan bir d i
zi m ak aled e hl yank bulan bir grt). B u d a p e te 'd e otu ran
lar iin, g erek A v ru p ann snr belli k i M acarlar v e H rvatlar
arasndan geerk en . C u m hurbakan T u d jm a n 'a g re d e ayn
derecede ak b ir ek ild e H rvatlar ile S rp la r arasn d ak i iz g i
den g eiy o rd u . B ukow ina d o u m lu A vusturyalI y az ar G eg o r
von R ezzo i k itap larn d a onlar M a rip liler", yani "A frik allar
d iye niteledii h ald e. R om elerin d e k en d ilerin i, geri S hvlar
a rasn d a srg n h ayat sren z A v ru p allar ve tinsel P arisliler
olm ak g rm ek le g u ru r d u y d u k larn a kuku yoktur.
G r ld zere, g erek ayrm co ra fy a n n snrlarn d a
d e ild ir, am a m u tlak a ideolojinin izd i i sn rla rd a da d e ild ir.
K en d ilerin i d ah a iy i say an larn , g en ellik le k o m u larn d an d a
ha st b ir e n te lle k t e l. k lt rel, h atta b iy o lo jik sn fta g re n le
rin tanm lad ek liy le, g erek ay rm , h issed ilen st n l k d u y
gusu ile h issettirilen aalk duygusu arasn d ad r. A yrm iz g i
si m u tlak a etn ik k k en lere bal da d e ild ir. B ak a y erlerdeki
gibi A v ru p a da da, uygarlk ile b arb arlk a rasn d a en yaygn
grlen sn r izg isi, zen g in ler ile y o k su lla r a ra sn d a k i, baka

7) Gcremck. E trn p t. s. 9.

338

T a rih zerin e

bir syleyile liiks m allara, e itim e ve d d n yaya ulaabilen

k esim ler ile bu o lan ak lara sah ip o lm ayan k e sim ler arasn d a i
zilen izgiydi. Sonu o larak , en belirgin izgi to p la m la rd a ve
to p lu m la r arasn d a d e il, asl olarak ehir ile kr arasn d a iz i
lebilirdi. K y l ler su g t rm ez b iim d e A vrpalyd (onlardan
daha yerli kim o lab ilird i ki?), am a on d o k u zu n cu y zyln e i
tim li ro m an tik leri, fo lk lo rcu lar ve sosyal b ilim cileri, k y l le
rin arkaik d e erler sistem in e h ayranlk d u y d u k lar, h atta onlar
id ealletird ik leri zam an lard a bile, onlar klt rn, g erilikleri ve
tecrit o lm u lu k lar n ed en iy le bugne k ad ar g elm i olan daha
nceki -ve so n u olarak d ah a ilkel- bir aam asn n "k a ln ts"
g rm em iler m iydi? E ilim li insanlarn 1888 ile 1905 yllar
arasn d a D ou A v ru p a nn b irok ehrinde (V aro v a. S aray b o sna. H elsinki. Prag. L em b eg /L w i\v . B elgrad, St. P etersb u rg ve
K ra k o w daki g ib i) atk lar yei e tn o g a fik m zelerd e serg ile
nen re sim le r eh irlerd e y aay an lara d e il, k yllere ait deil
m iydi?
te yan d an , ayrm izg isi sk sk h alk lar ile d ev le tle r ara
snd an da geiyordu. A v ru p ann h e r lkesinde, barbar k o m u
larna, en azndan tek n ik ya da enlelleklel adan geri kalm
to plu lu k lara aa lay arak bakan insanlar vard. B izim ktam zda
He de France ve C h a m p a g n e dan d o u y a ya da gneydouya
doru inen, b ylece islenm eyen kom ular A sy atik . bilhassa
R u s la rd iy e snflan d rm ay kolay latran bir kltrel-ekonom ik
m eyil vardr. Y alnz bu m ey ilin kuzeyden g n eye indiini, by
lece spanyollarn g er e k te A v ru p a dan ziy ad e A frik a ya ait
olduklarm g sterd i in i (R o m a 'n n g neyinde yaayan y u rtta
larm h o r gren K uzey h ly allarn da paylat b ir g r ) unut
m ayalm . S adece, onuncu ve on birinci y zy llarda A v ru p a ya
dehet salan ve arkalarnda bir tek A rktik buzulu bulunan k u zey
deki barbarlarn baka bir ktaya ait olduu iddia edilem iyordu.
G clgelelim hu to p lu lu k lar da zengin ve bar skandinavlara
dnm lerd i ve barbarlklar artk ancak W agner ve A lm an
m illiyetiliinin kana susam m itolojilerinde yayordu.

A v r u p a 'n n T u h a f T a rih i

339

F akat A v ru p a u y garlnn doruklar (ki y u k ard a szn

ettiim iz m eyil de oradan d i er ktalara d o ru in m ektedir), bir
btn olarak A v ru p a nn b arbarlk ftlemine ait o lm aktan k m a
sna kadar kefed ilem ezd i. Z ira, on d rdnc y zy ln sonunda
bile, bni H aldun gibi yksek kltr blgesindeki bilim ad am la
r H ristiyan A v ru p a 'y a fazla ilgi g sterm em ilerd i. bni H al
dun, kuzeyli b arbarlardan renilecek h ib ir ey olm adna
inanan T o led o kads Said ibn A h m e d 'd e n iki y z yl sonra,
"o rada n eler olup bitliini Tanr bilir, d em iti. O n lar insanlar
dan ok h ay v an lara b en ziy o rlard .8 Bu y zy llard a k lt rel m e
yil belli ki tam k art bir ynde gitm ekteydi.
Ne var ki A vrupa tarihinin paradoksu tam da burada yatm ak
tadr. Bu tr tarihsel U -dniileri ve kesintiler A vrupa tarihinin
ayrt edici zelliidir. Dou A sy adan M sra uzanan y k sek kl
trler kua uzun bir sre boyunca, h e r trl igale, fethe v e kar
gaaya ram en asla srekli bir barbarlk yaam am t. bni H al
dun. tarihi krsal g ebeler ile yerleik uygarlk arasndaki sonsuz
bir dello olarak gryor, yalnz bu ebedi atm ad a gebelerin
-bazen zafer kazanm akla birlikle- genellikle g alip deil, m eydan
okuyucu kon u m u n d a olduklarn d nyordu. M o o llar ile
M auryallarn egem enliindeki in, O rta A sy a 'd a n gelen fctihi igalcilerinin saldrlarna m aruz kalan ran, kendi blgelerinde
hep yksek kltr fenerleri olm ulard. Firavunlar, B abilliler, Y u
nanllar, R om allar. A raplar ya d a T rkler; kim in egem enliinde
olursa olsun. M sr da, M ezopotam ya da kendi blgelerinin kltr
m erkezleriydi. B in yl boyunca steplerden ve lden gelen toplu
luklarn igali altnda kalan eski dnyann btn by k im parator
luklar -biri dnda- ayakta kalm ay baarm lard. K esin olarak
ortadan kalkan b ir tek R om a m paratorluu vard.
K endini en m tev az d zey d e, b ah ecilik te ve iek k lt
rnde^ bile h issettiren kltrel s rek lilik tek i b y le b ir k
X) M .E . Y a p p . " E u ro p e in th e T u rk is h M irro r" . P ast a n d P resen t 137 (K a sim
1992). s . 139.
9 ) J a c k G o o ilv . The C ulture o f F low ers (C a m b rid g e . 1 993). s . 7 3 -7 4 .

T a rih zerin e

hafzalara y erlem i o lm asa, bin yldan sonra unutulm u am a

stn olduu farzedilen bir kltrel ve teknik m irasa geri dnm e
abas, ne gerekli ne de an lalr bir ey olarak grlebilirdi. r
nein in 'd e , H ristiyan a n d an ok nceki zam an lard an beri
tek b ir yl bile aksam adan yaplan devlet snav larna giren her
adayn ezb erlem ek zo ru n d a olduu klasiklere geri dn m ey e k i
min ihtiyac vard? T arih sel gelim enin an cak A v ru p a da (A s
y a da ya da A frik a 'd a d e il) kefed ileb ilecek bir dinam ii olan
Batl filozoflarn (M a rx i da dlam adan) yanl biim de m ah
km ed ilm esi, en azndan ksm en, d i er o kur y azar ve ehirli
kltrlerin s reklilii ile B a lnm tarihindeki sreksizlik ara
sndaki bu farkllktan k ay n aklanm aktadr.
A m a ancak ksm en. nk on beinci y zyln sonundan
itibaren d nya tarihi tartm a g trm ez biim de A vro-m erkezli
olm u ve yirm inci yzyla kadar da byle kalm tr. G nm zn
dnyasn M ing ve M ughal im paratorlar ile M em lklerden ay
ran ler eyin kkeni (bilim ve, tekn o lo jid e, ek o n o m id e, ideolo
ji ve politikada ya da kam usal ve zel yaam n k u ru m lan ile pra
tiklerinde, ksacas h er eyde) A v ru p a dayd. T m dnyay ii
ne alan bir insanlar aras iletiim sistem i olarak d n y a" kavra
m bile A v ru p a nn Bat yarm k resin i fethetm esinden ve kapi
talist b ir d nya ek o n o m isin in ortay a kndan nce varolam azd. N itekim A v ru p ann dnya tarihindeki konum unu belirleyen.
A vru p a tarihinin problem lerini gsteren, daha dorusu A vru
p a nn zgl bir tarihini zorunlu hale getiren etken bdr.
Fakat, A vrupa tarihini bu kadar zgl hale getiren etken de
budtr. A vrupa tarihinin konusu corafi bir m ekn ya da insan
bir topluluk deil, bir sretir. A vrupa kendisini ve bu ekilde
dnyay d n t rm olm asay d , tek. btnlkl bir A vrupa ta
rihi d iye bir ey de olm azd, nk A v ru p ann v arl, kavram
ve tarih olarak ele aln d n d a (en azndan A vrupa im paratorluk
lar andan nce) G neydou A s y a 'n n v arlndan daha lazla gerek deildi. G erekten de, bu haliyle kendisinin bilincinde
olan ve az ok corafi ktayla da akan bir "A v ru p a " ancak

A v ru p a'n n T u h a f T arihi

341

m odern tarih anda ortaya kmtr. Z aten a n cak A v r u p a nn

kendisini savunm ac bir yaklam la T rkle re kar H ristiyan
lk olarak tanm lam aktan vazgetii, Hristiyan inanlar arasn
daki dinsel atmalarn da devletin politikasnn laiklem esin
den, m odern bilim ve aratrmaclk k ltrn den n c e geriledii
bir aam ada ortaya kabilirdi. Dolaysyla, o n yedinci y zyl
dan beri y e n i ve kendinin bilincinde bir A v ru p a m n b i im
de g rn d n syleyebiliriz.
Birincisi, Avrupa, devletin d politikalarnn, bir devlet
akl diye d e tanm lanan vc dinsel inantan ok ayr zellikler
tayan kalc " k a l a r a gre belirlenm esinin beklendii ulus
lararas bir devlet sistemi olarak g r nm t . A vrup a on sek i
zinci yzyl boyunca m odern haritaclk snrlarna kav u m u ve
sistem, da h a sonra "g le r diy e a d landrlm aya balayan ve
R u sy a nn da ayrlm az bir paras oldu u, de fa c to bir oligari
biimine brnmt. A vrupa, yirminci yzyla k a d a r yalnzca
A v ru p a 'y a zg olan byk g ler" arasndaki ilikilerle ta
nm lanyordu. Ne var ki bu devlet sistemi fazla yaam ayacakt.
kincisi, A vrupa, kolleklif bir yapnn ku ruluu nd a co ra
fi snrlar, diller, devlet ballklar, y km llkleri ya da kiisel
inanlar kapsayan ve yeni ortaya kan bir bilim adam lar ve
entellekteller topluluundan, baka bir deyile, bilim sel al
malarla aratrmalarn da dahil olduu tm entellektel faaliyet
leri kapsayan modern bilimden ( W issen sch a ft) m e y d a n a geli
yordu. Bu anlamyla bilim , A vrupa kltrnn ege m e n o ld u
u blgede ortaya km ve yzylmzn bana kad ar fiilen
Kazan ile Dublin arasndaki corafi blgeyle (ktann g n e y d o
u ve gneybat ksmlarnda y e r yer grlen boluklarla birlik
te) snrl kalmt, Bugiin iinde yaam akta o ld u u m u z , en az n
dan bir ksmmzn yaam larnn iinde getii global ky", o
zamanlar Avrupa k y ydii. A ncak bugiin global k y A vrupa
kyn yutm u durumdadr.
nc s , A v rupa , zellikle 011 d o k u z u n c u yzyl bo
yunca, byk lde eitim e, kltre ve ideolojiye dayal bir

342

T arih zerine

ehir m odeli olarak ortaya km t (bu arada bu m od elin ban

dan beri Avrupal g m enlerce denizar topluluklara ihra e d i
lebileceinin d n ld n de belirtmeliyiz). O n d ok uzu ncu
yzylda varolan niversiteler, opera binalar v e halkn girebile
cei ktphanelerle m zelerden oluan bir dn ya haritas hzla
genel model haline gelecektir. A m a, A vrupa kkenli on d o k u
zuncu yzyl ideolojilerinin dalmn gsteren bir harita da
yaygnlaacaktr. Politik ve (Birinci D ny a S a v a 'n d a n itiba
ren) devleti ayakta tutan bir hareket olarak sosyal dem okrasi n e
redeyse tm yle A v r u p a ya zg bir olguydu ve hl da yledir:
kinci (M arksist-sosyal dem ok rat) Enternasyonal de A v ru p a 'y a
zg bir olguydu, am a 1917den sonraki nc Enternasyon a l'in Marksist kom nizm i deildi. Bugn bile, milliyetiliin
esasen rk renklerle bezenm i biimleri son o n yllarda Eski
D inya'm n d ier blgelerine szm aya balam akla birlikte, zel
likle dilsel form laryla o n do ku zun cu yzyl m illiyetiliine A v
rupa dnda rastlam ak oldu ka zordur. Bu dn celerin izleri
on sekizinci yzyl A ydn lanm asn a kadar srlebilir. A v ru
p a 'n n en kalc ve zgl entelleklel mirasn (byle bir ey var
sa) tam burada grebiliriz.
Y ine de bunlar. A vrupa tarihinin birincil deil, ikincil d
zeydeki zellikleridir. Tarihsel b akm dan hom o jen bir A vrupa
yoktur ve hom ojen bir A vrupa arayanlar yanl yoldadrlar. Avrupay nasl tanm larsak tanm layalm , onun eitlilii, ykseli
i ve d, biram da varoluu, bileimlerinin diyalektik etkile
imi A v ru p a 'n n varl asndan tem el nem dedir. Bu o k y n
llk olm adan , ba ka bir y e rd e deil. A v ru p a da olgunlam aya
balam srelerden hareketle m o d e m dnyann kurulmasna
ve kontrol altna alnm asna giden gelimeleri anlam ak ve ak
lam ak olanakszdr. G a r p 'n a rk 'ta n nasl ko ptuu nu , kapita
lizm ile m o dern to plum un nasl ve niin tam olarak sad ece A v
ru p a d a gelitiini sorm ak. A vrupa tarihiyle ilgili temel sorular
g n d e m e getirm ek dem ektir. Z aten bu sorular olm asa, bu ktann
d i er blgelerden ayr tarihine kim senin ihtiyac olmazd.

A vrupa'nn T u h a f T arihi

343

Bu so ru la r bizi te k ra r tarih ile ideoloji a ras n d a k i, daha

kesin bir ifadeyle, tarih ile kltrel n y a rg la r arasndaki sa
hipsiz topraklara gtrr. Z ira tarihiler, e sk iy e d a y a n a n ve
k lt r m z niteliksel olarak di e r k ltrlerden farkl -ve d o
laysyla st n- hale getiren, y aln zca A v r u p a da b u lu n a b ile
cek zg l fa ktrler (szgelim i, A vrup a d n c e sin in e siz rasyonalitesi, H ristiyan gelen e i. R om a m lkiyet h u k u k u gibi
klasik antik a d a n m iras kalm u y a da bu zel g e le n ek le r
gibi) ara m a alkan lnd an v a z g e m ek zorun dad rlar. B irinci
si. katksz bir ark oyunu olan satrantaki d n y a .am piyonla
rnn hepsinin istisnasz Batl olduu z a m a n sa n d m z gibi,
artk stn deiliz. kincisi, imdi, A v r u p a 'd a k a p ita liz m e , b i
lim ve teknolojid e devrim le re, v b .'le rin e yol aan m o d u s p e
n in d i h ak k n d a zellikle A vrup al" ya d a B a tl d e n e b ile c ek
hibir z g ll k olm adn biliyoruz. nciis, .imdi b u n
dan sonra ge liyor, d e m e k ki nedeni b u , d e m e n in a y a rtc lk la
rndan k a n m a m z gerektiini biliyoruz. J a p o n y a , B atl o l
m ayan tek sanayi to plum u olduu z a m a n , ta rih ile r, (rnein,
Japon fe o d alizm in in yapsnd a) A v r u p a yla J a p o n y a n n g e li
mesinin e siz d u ru m u n u a k la y a b ile ce k t rde b en z e rlik ler
kefetm ek iin J apo n tarihini d idik didik etm ile rd i. D i e r Batl-olnayan baarl sanayi ek o n o m ilerin in says da o a ld
na g re, bu tr a k la m a la rn yetersiz o ld u u h e m e n g z e
arp m aktad r.
Y ine d e A v ru p a tarihi hl esizdir. M a r x in g z le m le m i
olduu gibi, insanlk tarihi, iinde v e o n u n la y a a d m z d oa
zerindeki k o n tro l n g id e re k artm a snn tarihidir. Bu tarihi bir
eri olarak d n s e k bile, y ukarya d o ru iki k e sk in s a p m a y a
pan bir eri ola ca k tr bu. k n tlard an birinc isi, V . G o rd o n
C h ild e n tarm , m etal rjiyi, ehirleri, snflar v e y az y bulan
neolitik d e v rin idir. kincisi ise m o d e m bilim i, teknolojiyi
ve e k o n o m iy i bu lan d evrim dir. H e rh a ld e ilki, y ani neolitik
devrim d n y a n n d eiik k elerind e b a m s z b i im d e ve d e
iik l le r d e g e li m i k e n ; kincisi y a ln z c a A v r u p a da

344

T a r i h z e r in e

ortaya km , bundan dolay A v ru p a y birka yzyl b o y u n c a

d n yann m erkezi, birka A v ru p a devletini de y e ry z n n
efendileri haline getirm itir.
Bu a, Hintli diplomat ve tarihi Sardar P a n ik k a rm d e y i
iyle V asco da G a m a a artk sonuna gelmitir. A rtk A vrupa-merkezli olm ayan bir d nyada A vrupa tarihi lakkndaki her
eyi eksiksiz olarak biliyoruz. Yine John G illisi aktarrsak.
A vrupa m eknsal ve zam ansal merkeziliini kaybetm itir. 10
Baz insanlar yanl biim de ve bouna bir gayretle Avrupa tari
hinin dnya tarihinde oynad zel rol yadsm aya alrlar
ken, baz insanlar da yeerm ekle olduu grlen A vrupa
K alesi zihniyelinin, A tla n tik in te tarafnda buradakine gre
ok daha kolay biim de fark edilen bir z ih n iy e f in arkasnda
barikatlar kuruyorlar. A v ru p a tarihinin yn ne olacaktr?
C o lo m b u sdan bu yanaki ilk Avrupa-sonras yzyln sonunda
biz tarihiler, hem blgesel tarihin hem de yeryz tarihinin bir
paras olarak A v ru p a nn geleceine yeniden k afa yorm ak
zorundayz.

10) Gillis, "Future o l'European History , s. ?.

T a ri h O l a r a k B u g n

3 45

18
TAR H O L ARA K BUGN

Benim, hemen lemen kendi mrmle akan "Ksa Yirminci

Yiizyl" (1914-1991) tarihini yaynlamak zereyken kaleme al
dm bu bliim 1993'te Londra niversitesi' nde Creighton
Dersi olarak sunulmu ve niversite tarafndan The Preseni as
History: Writing the History of Ones Own Times (Tarih Ola
rak Bugiin: Kendi ann Tarihini Yazmak) balyla bir bro
r eklinde yaynlanmtr.

T m tarihin karnaval kyafeti giym i a d a tarih o ld u u

yolunda bir s z vardr. H epim izin bildii gibi, bu sz de b ir d o
ruluk pay olduu d a aktr. nl T h e o d o r M o m m se n , yeni A l
man m parato rlu u zerine d ncelerin i de y anstan R o m a
m paratorluu hakkdaki eserini, 4 8 b a b o z u m u n d a k i bir A l
man liberali olarak yazmt. Julius C a e s a r 'm a rk a sn d a B is
m a rc k n glgesini fark ederiz. A yn sa p ta m a h e rh a ld e R on a ld
Sym e iin o k d a h a geerlidir. O nn C a e s a r m n a rk a sn d a d a
faist diktatrlerin glgesi vardr. B u n a ra m e n , k la s ik antik a
n, Hal S e f e ie r inin y a d a T u d o r ngilteresinin tarihini y ir
minci yzyln ocu u olarak y a zm a k bir ey; kend i yaad
gam ann tarihini y a z m a k tam am en baka b ir eydir. B e n im bu

346

T a r i h zerin e

geceki k onu m am n konusu ite byle bir abann problem leri

ve olanaklar olacak. Bu problem lerin esas olarak ianesini
ele alacan: tarihinin kendi d o u m tarihinin kard p ro b
lem ya da -daha genel olarak- kuaklar problemi: tarih ilerled ik
e insann gem ile ilgili kendi perspektifinin deiebilm esinin
yaratt problemler; o u m u z u n paylat zam a nm za zg
varsaym lardan nasl k urtulabileceim iz problemi.
B urada sizinle, kariyerinin byk blm n esasen on d o
kuzuncu yzyl tarihisi olarak geirip. 1914'ten sonraki d n y a
dan -miiledat d konum alarda biraz ilgilenmi olm akla bir
likle- en azndan profesyonel yazlarnda bilerek uzak durmu
birisi olarak konuuyorum . Sir Ed w ard G r c y in A v ru pa klar
gibi, benim klarm da. S a r a y b o sn a dan. ya da, artk bu ekil
de adlandrmay ren m em iz gerektii gibi 1914'teki ilk Saraybosna krizinden sonra snd. Bakan M itleand. Aridk Franz
F e r d in a n d 'n bir suikaste kurban gitmesinin yldnm olan 28
Haziran 1992de o ehri ziyaret ederek bu olay dnyann n
ne bir kez daha serm eye almt. Ne yazk ki, bildiim kada
ryla benim yam daki tm eitimli A yrupallar iinde bunu a y
n aklkla vurgulayabilecek tek bir gazeteci bile kmad.
Daha sonra, eitli nedenlerden dolay kendimi Ksa Yir
minci Yzyl T a rih ii ( S a ray b o s n a da balayp, imdi zlerek
farknda olabileceim iz gibi yine S a ra y b o sn a da biten, daha
dorusu Sovyetler B irli inin ve A vru p a 'n n doudaki yarsnn
sosyalist rejimlerinin k yle sona eren dnem i) yazar d u
rum da buluverdim. 1917de dom u, m r fiilen y a zm ay a al
t dnem le akan birisi olarak, beni kendi am n tarihini
y a z m a y a dtindrlen tablo budur.
nsann kendi yaad a deyii nemli bir soruyu n
m ze koym aktadr. Bireysel bir yaam deneyim i ayn zam anda
kollektif bir deneyim dir. Paradoksal grnse bile, bir a n la m y
la kesinlikle d o ru d u r bu. E er o u m uz, kendi m rm zn
getii zam an dilim indeki global ya da ulusal tarihin belli ba
l dnm noktalarnn farkndaysak, bunun nedeni hepim izi'1

Tarl O l a r a k B u g n

34 7

onlar y aam olm as deildir (yine de bir k sm m z n fiilen

bunlar yaam , y a da ok nemli yol iaretleri oldu un u ayn
anda hissetm i olmas m m kndr). Bunun nedeni, bu o la y la
rn yol iaretlerini oluturduklar konusund ak i k onsenss k a
bul etm em izdir. Peki am a, byle bir k onsenss nasl o lu m u
tur? G erekten, bizim Britanyal, A vrupal ya da Batl p e rsp e k
tifim izle v arsa y d m z kadar genel b ir k o n sen ss m d r bu?
D nyann t i m blgelerinin ayr tarihlerinde ezam anl olarak
dnm noktas olan tarihlerin says herhalde bir elin p a rm a k la
rn gem ez. 1914 bu ortak yol iaretleri arasn da yer almaz,
a m a kinci D ny a S a v a nn sonu ile 1929-1933 Byk
Bunalm herhalde yer alr. u ya da bu ulusal tarihte zellikle
ne k m a m a k la birlikte, dnya apndaki yansm alar n e d e n iy
le bunlar arasnda saylmas gereken baka yol iaretleri de v a r
dr. E kim D evrim i byle bir olaydr. te byle bir kon sen s s
bulunduu lde u sorular yneltebiliriz: Bu konsenss ne
kadar kalcdr, ne kadar de im eye, an m a y a ve batan sona
d n m e y e aktr, nasl ve niin? Bu sorularn bazlarna ileri
de d e in m ey e alacam .
Y ine de, ada tarihin bizim iin ku rgu lan m olan ve
kendi deney im lerim izi iine otu rttu u m u z bu erevesini bir
kenara braksak bile, bunlar kendi za m a nm z n d n m n o k ta
lardr. H er tarihinin kendi m r sresi, inceledii d ny aya
oradan bakt zel bir tnei vardr. Bu d n e m karlatrmal
bir d u ru m d a belki bakalaryla da paylalr, fakat, yzyln s o
nunda alt m ilyar insan arasnda yaayaca m z dnrsek,
arkada gruplarnn istalistiki b a km dan o k n e m siz kalaca
bellidir. B enim kendi tneim , dier m alze m e le rle birlikte,
1920'ler V iya n a snd a geen oc uk lu u m da . H itle rin B e rlin de
ykselie getii, politik g rm ve tarihe ilgimi e k ille n d i
ren y llard a ve 1930larn ng ilte e sind e (zellik le de C a m b rid g e de) k urulm utur. Sanrm by k o ra n d a bu g e lim e le r
den yola karak, kendi bak am n, tarihsel y o ru m d a b e n im
le ayn ura p aylaan ya da paylam olan, be n im le ayn

34X

T a r i h zerin e

alanda (diyelim , em ein on do kuzuncu yzyldaki urihi k o n u

sunda) alan dier tarihilerin perspektifinden, ayn p ro b le m
ler hakknda ayn sonulara v ardm z durum lard a bile farkl
olduunu biliyorum . Biraz analitik i gzlem z e vk in e sahip
olan her tarihi m uh tem elen kendince ayn duygular h isse d e
cektir. Bir tarihi klasik antikite ya da on dokuzu ncu yzyl h a k
knda deil, kendi a hakknda yazd zam an, bu a a ait ki
isel deneyim leri olaylar g rm e biimimizi, hatta -grlerim iz
ne olursa olsun- hepimizin ba vu rm a m z ve s u n m am z gereken
kantlar deerlendirm e biim imizi kanlm az olarak ek illen
direcektir. rnein ben. tam am en rtbesiz bir er olarak grev
yapp fkeyle tek bir mermi a tm am o lduum kinci D ny a S a
va hakknda yazacak olsaydm , olaylara, sava deneyim i daha
farkl olan dostlarmn (rnein. talya seferinde bir tankn k o
mutanln stlenmi bulunan E.P. T h o m p so n 'n ya da V oyvodia ve L ig u ia 'd a partizanlarla birlikte de Afrikac Basil
D a v id so n 'm ) perspektifinden farkl bir ekilde bakardm.
Ayn yataki ve ayn koullarda yaam tarihiler asndan
byle olsa bile, kuaklar arasndaki farkllk da insanlarda derin
ayrlklar yaratmaktadr. Amerikal rencilerime B erlin'd e Hit
ler' in A lm anya anslyesi olduu gn hatrlayabildiimi syle
diimde. bana sanki Bakan Lincoln'iin 1865'te suikaste urad
F o rd s T h e a tre da olduum u sylemiim gibi bakmlard.
Onlarn gznde iki olay da ayn derecede tarih ncesine aittir.
O ysa benim am dan 30 O cak 1933. hl imdiki zam an m n bir
paras d urum un da olan bir gem ie aittir. O gn kzkardeiyle
birlikte okuldan eve yrrken gazetecideki manetleri gren okul
ocuu hl iimde bir yerlerde sakldr. Bir ryadaym gibi, o
sahneyi hl gzm n nne getirebiliyorum.
Yan getirdii ayrlklar tarihiler asndan da geeriidir.
John C larm ley'in C h tvlill. the E n d o f G lory: A P o litica l
B iography (Churchill, ann Sonu: Politik Bir Biyografi) adl
alm asnn kopard tartm alar bu durum u dram atik biimde
rneklemilir. Bu tanm ann konusu olgular olm ad gibi.

T a ri h O la r a k B u g n

349

yalnzca C h u rch illin bir politikac ve stralejist olarak yarg lar

nn ok kt olduunu gsteren veriler de deildir. ChrcbiH'in
bu zellikleri uzun sre ciddi biim de tartlmamtr. te y a n
dan bu tartm ann konusu, yalnzca Neville C h a m b e rla in '
Hitler A lm an yasn a kar direnm ek isleyenlerden d a h a hakl
olup olm am as deildir. Ayrca bu, Dr. C larm ley'in yandaki
insanlarn bilem eyecei, B ritan ya'da 1940da y a a n a n la rla da
ilgilidir. Bizim tarihim izde o olaanst anlar y aayacak ka d a r
talihli olm u insanlarn ok az o zam anlar da -ya da imdi deChurchiHin sadece Britanyal insanlarn byk ksm nn (am a
hayr, Britanya halknn deil) o dnem hissettiklerini sze d k
m olduundan kuku duymutur. Ben, tam am en ii sn fn
dan oluan ve E ast Anglia kylarnda igale kar kesinlikle y e
tersiz sa v u n m a siperleri oluturm aya alan bir birlikte g re v
yapan bir istihkm askeri olarak, o zam anlar bu politikaya k e
sinlikle k ukuyla bakm yordum . O zam an lar beni en ok e tk ile
yen ey, blm zdek i biz 5 60 topu askerin sav a m a y a d e
vam edece im izi kendiliinden, dn m ed en ve m utlak bir
inanla varsaym alaryd. arpc olan, m ecb u riyetim iz, se im i
m iz ya da liderlerimizi takip etm e m iz deil, savaa d e v am e tm e
m e seeneinin basite g z nnde bulundurulm anasyd. K u
kusuz, B rita n y ann F ra n s a nn dnden sonra kendini iinde
bulduu, bilgi alm ak iin sadece Norfolk hab er program larn
izleyebilen gen entellektellerin bile aka grebildii u m u t
suz duru m u farkedeneyecek kadar cahil ve d n c e siz in sa n la
rn refleksini yanslyordu bu tutum. Yine de, da h a o z a m a n bile
benim iin, bu an ile ilgili -onu B ritanyann En G zel S a a ti
diye adland sak d a ad landm asak da- m tevaz bir ihtiam
vard. M u h teem d i - r ite bu, sa va t: Bunu kelim elere d k e n
Churchill oldu. A m a o srada orada olan bendim.
Tabii bunu nla, N eville C ham berlain biyografisini k a
leme alan C la rm le yin, yattrclarn (a p p ea sers) davasn c a n
landrm akla (brakn fiilen girimeyi, byle bir eyi tasarlam ak
bile otuz yalarndaki bir tarihi asndan ok kolay, oysa sava

350

T a r i h zerine

kuandan gelen tarihiler iin hem en hem en olanaksz bir e y

dir) hakl o lm a d n k a s te d iy o r d eilim . Y a ttrc la rn .
1930larm gen anti-faistle inin ne kadar gl o ld uunu fark
etm edikleri savlar vard, nk bizim am alarm z C h a m b e rla
in ile H a lifa x in am alaryla rtmyordu. Churchill iin de
ayn olan kendi amacn (Britanya m p a ra torlu u nun m uhafaza
edilmesi) dikkate aldm zda, yattrma politikas, bir nokta
dnda C hurch ill'in tezinden daha iyi bir yoldu. K endisinden
daha byk ada olan C harles de Galle gibi C ham berlain
da. bir halkn onur, gurur ve zsayg duygularn kaybetm esinin,
savalarn ve im paratorluklarn kaybedilm esinden daha ar ola
bileceini biliyordu. G n m z Britanyasuu bakarken bunu ok
iyi grebiliriz.
Buna ram en, bizim kuam zn arivlere b a k m ay a gerek
ka lm a d a n bildii gibi, y a ttrm a yanllar y a n ly o rd u ve
Churchill. H itle r le bir an lam aya gitm enin m m k n olm ad
n kabul etm ekle bir kere iin haklyd. Rasyonel politika asn
dan bakldnda. Hitler A lm an yasnm . M u sso lin inin bile y a p
t gibi, oyunu "g p o l i t i k a s f n m d enenm i ve sinik kuralla
ryla oynayan, sadece bir bakas kadar byk gii olduu
varsaym dikkate alndnda bu anlam ann bir anlam olab i
lirdi. O ysa durum byle deildi. 1930'lt yllarda (Stalin de d a
hil olm ak zere) hem en her insan u ya da bu z am an da, bu tr
anlam alarn yaplabileceine inanmt. M ihver devletleriyle
savaa girip onlar yenilgiye uratan byk ittifak, taviz v e rm e
ye istekli yattrclarn karsnda direniilerin kazanm o l
m asndan dolay deil, A lm anlarn saldrganlnn gelecein
m ttefiklerini 1938 ile 19 4 1 ' in sonu arasndaki d n e m d e biraraya gelm eye zorla m a s nedeniyle kurulacakt. 1940-1941 'tie
B rita n y a nn karsndaki ikilem, en ufak bir zafer ihtimali bile
grm eden dayanm ay isteyen kr bir irade ile makul koullar"da bir uzlam a bar aray arasnda seim y a p m ak d e il
di; nk o z a m an lar bile, eldeki belgeler Hiller A lmayasyla
byle bir bar yaplam ayacan gsteriyordu. G n d e m d e olan

T arih O l a r a k B u g n

351

seenek, Peuinin Fransasnn grn biraz daha kurtaran bir

versiyonuydu -ya da en iyi ihtimalle yle g rn yo rd u. A riv
lerde ne trden aykr grlere rastlanabilir.se rastlansn,
C h u rc h illin hkm eti kendi izgisine ekm esi b u n un en dolay
sz kantdr. Bar yapm ann, Nazi egem en liini saklayan bir
perdeden daha fazla anlam tam ayacan d nen kiilerin sa
ys hakikaten ok azd.
Y alnzca 1940lar latrlayabilenlerin bu so nu ca varabi
leceini sylemeyi istemem tabii. Bununla birlikle, gen bir ta
rihinin byle bir so nu ca ulaabilmesi iin hayal gcn altr
mas, kendi deneyim lerinde temellendirdii inanlarn askya
alm aya istekli olm as ve youn aratrm alar iine girm esi g ere
kir. Bizler iinse byle youn bir siirece gerek yoktur. Elbette.
Dr. C h a r m le y in I 9 4 0 da savaa d evam etm enin sonularyla il
gili deerlendirm esinin, 1940daki duru m u deerlen dirm esi ka
dar yanl okluunu ileri srmeyi de islem em . K a ntlar a n cak o l
mu olan olaylarla ilgili olabilecei, farazi d u ru m la r da g ere k
lemem i olaylar yanstt iin, kar-olgusal alternatiflerle il
gili tartm alar kantlara dayanarak zlem ez. V arsaym lar, ta
rihe deil, politikaya ve ideolojiye aittir. Ben C h a rm le y 'in h a k
l oldu un u d n m yoru m , am a bu tartmann yerinin bu ders
olm adm biliyorum.
Ltfen, beni yanl anlamayn. B ura da yirminci yzyln
yal tarihilerinin genlerden stn olduunu kantlam aya al
yor deilim. Ben de kariyerim e. 1914len nceki Fabian Dern e inin hl hayatta olan yeleriyle kendi alar h a k k n d a r
portajlar yapan gen bir tarihi olarak balam tm ve re nd i
im ilk ders de, rportajlarm n konusu hak knd a onlarn hatr
layabildii eylerden daha fazla ey re n m e d i im srece, o n
larla grm enin hibir faydas olm adyd. kinci ders, b a m
sz olarak d o rulanabilir olgularla deerlendirildiinde, gr
tm insanlarn anlarnn yanl olabileceiydi. nc ders
de, o k uzun bir zam an nce ekillenm i ve zihinlerine yer e t
mi fikirlerini deitirm eye alm ann herhangi bir yarar b-

352

T arih zerine

Ummadyd. Yirmili ve oluzlu yalarndaki tarihiler, elbette

kendilerinden yal k aynaklarla (ilkesel olarak bunlarn iine yi
ne kendilerinden byk yurttalar olarak tarihileri d e katm ay
ihmal e tm eden) ayn d en eyim i tekrarlayabilirler. Y ine de bizim
baz av antajlarm z vardr. En nem lisi, yirm inci yzyln tari
hini y a zm ay a k oy ulanlar ne ka d a r ok eyin d e ili in i zel bir
ab a h arcam ad an bilirler. Son otuz-krk yl, yazl tarihin en
devrim ci a olm utur. D nyann, da h a dorusu yery zn de
yaayan tm insanlarn yaam larnn bu kadar ksa bir d n e m d e
bylesine derinden, dra m a tik ve olaanst llerde d n
m e uram asna daha nce hi rastlanm am tr. D a h a nceki
gnleri yaa m a m kuaklarn bu d u rum u sezgisel o larak kavra
mas hakikaten o k gtr. Yirm i yl sonra P alerm o y ak n n d a
ki dodu u kasabann hap ish an esine dn e n Sicilyal h a ydut Giu liano 'n un etesinin eski bir yesi, bana kayb o lm u v e ynn
arm bir ruh haliyle unu sylemiti: E skiden balarn ol
duu yerleri imdi p a k z zi d o ld u rm u . (B ununla kastettii ey.
sra sra ap artm anlardan oluan sitelerdi.) O nun d o du u lke
tan n m az hale gelmiti.
Hatrlayabilecek kadar yal olan insanlar, bu tr dei
iklikleri batan kabul etmiyorlar. Onlar, ok gen tarihilerin
bilemeyecei bir eyi, "G em iin baka bir lke olduunu, ora
da her eyi daha farkl biim de yaptklarm" zel bir aba h arca
m alarna gerek kalm adan biliyorlar. Bu saptamann, hem gemi
hem gn m z konusundaki yarglarmzla dorudan bir ilintisi
olabilir. rnein ben. A lm a n y a 'd a Hitler'in ykseliine bizzat
tank olm u birisi olarak, sokaklarda ke balarn tutmu eski
Nazilerin bugnn neo-Nazilerinden ok farkl b iim de hareket
etliklerini biliyorum. B ir kere. 1930'lt yllarn balarnda, im
dilerde Trklerin oturduu evlerin ve dier gm en evlerinin ba
na sk sk geldii gibi, zel bir em ir olmadan harekete geen
gen Nazilcr tarafndan saldrya urayp iinde oturanlarla bir
likte yaklan bir Yahudi evi bulunup bulunm adndan bile ku
kuluyum. imdilerde bu tr saldrlar dzenleyen gen insanlar

T a ri h O l a r a k B u g n

353

Mitler ann sembollerini kullanyor olabilirler, ancak farkl bir

politik fenom eni temsil ettikleri bence ak bir gerektir. Tarihi
anlam ak gem iin tekiliinin bir deerlendirm esiyle balad
takdirde -ve tarihilerin en ar gnah da anakronizm olduu
iin-, eidi dezavantajlarmz d engeleyecek isel bir a v a n
tajmz bulunduunu rahatlkla syleyebilirim.
b r yandan, ihtiyarla genlik karsnda bir stnlk ta
m sak da tan m asak da. bir adan kuaklardaki deiim , y irm in
ci yzyl tarihini hem yazm ak hem de incelem ek asndan k e
sinlikle merkezi bir yere sahiptir. kinci D nya S a v a n ilk e l
den yaam olan politik kuan tarihe g m lm esinin gerek o
lkenin politikasnda, gerekse savaa (ve Fransa ile talyada o l
d uka ak bir ekilde grlebilecei gibi. D ire n ie) kar tarih
sel baknda kkl -genellikle sessizce olsa bile- bir deiim e
iaret etmedii tek bir lke dahi yoktur. Bu saptam a, da ha genel
adan, lke yaam nda byk alt st olulara ve sarsntlara ta
nk olm u insanlarn anlar iin de geerlidir. S zgelim i, milli
yeti mitoloji ve polemiklerin egem en olmad bir srail tarihi
nin o lkede 1980Ierin ortalarna, yani devletin kuruluundan
krk yl sonraya kadar grlem em esinin; ya da, rlandalIlarn k a
leme ald bir rlanda tarihinin kendisini hem Fenianc ayrlk
mitlerin hem de birliki kar-mitlerin m irasndan 1 9 6 0 'l yl
lara kadar gerekten k urlaam am olm asnn bir te sa d f olduu
kansnda deilim.
im di, birincisinin tam tersi ynde olan ikinci g zlem im e
gelelim. B gzlem im , tarihinin yann ya da perspektifinin
yzyl zerindeki etkisiyle deil, yzyln geip giden yllarnn
-ya ne olursa olsun- tarihinin perspektifi zerindeki etkisiyle
ilgilidir.
Bu konuya, 1961 'de H arold M a c m illa n ile B akan K e n
nedy arasnda geen bir konum ay aktararak balayacam .
M acm illan, Sovyetlerin batm az bir ek o n o m iy e sa hip old u un u
ve maddi zenginlik yarnda kapitalist top lum u ksa srede g e
ride b r a k a c a f'm dnyordu. Bu sap lam a im di ne kadar

554

T a r i h z e r in e

akl alm az grnrse g rnsn , 19.50li yllarn sonunda, z e l

likle S o v y e tle 'in uzay teknolojisinde A B D yi yenilgiye u ra t
tklarn kantlam alarnn akabinde, bu gre inanan -hi o l
m azsa yabana a tm ayan - bilgili insanlarn says kesinlikle az
deildi. 1960larda yazan a d a bir tarihinin bu stnl
kabul etmesi kim seye sam a grnm ezdi. Bizim bilgeliim iz,
kendisini. Sovyet ekon om isinin m ekan izm alarn 1 961 in ikti
satlarndan m u tlak a d a h a iyi a nlam am zda deil, zam ann
g em esin in bize tarihinin nihai silah olan "so nradan de erlen d irm c yi salam asn da gsterecektir. Bu rnekte gem ie s o n
radan bakm ak d orudur, fakat yanltc da olabilir. rnein
1989dan beri, baz g zlem ciler arasnda, zellikle piyasa k u r a
mn tarihsel gereklikten daha iyi kavram olan iktisatlar
arasnda, Sovyet bloku ile S ov ye tle r B irliinin k n d e n
sonraki du ru m a bakarak S ovyet e k onom isi ile benzer e k o n o m i
leri tam bir h arabeler yn eklinde g rm e eilim i y a y g n la
mtr. O ysa. 1980li yllarda ge re k teknolojik ad an gerekse
yurttalarna yeterli m iktarda mal ve hizm et sa lam a yetenei
bakm ndan bir hayli z a y f olm alarna, kapitalist e ko no m ile rin
bir hayli ark asnd a kalm alarna ve adm adm gerilem elerine
ram en, bu lkeler k endilerince ilerlikli b ir ek o n o m ik sistem e
sahipti. Heniiz k n eiine g elm em ilerdi. N itekim , m r
bo yunca k o m n iz m i eletirm i bir tarihi olup 1980Ierin s o n
larnda bir yln M o s k o v a d a geiren d ostum Erest G ellner
da. S S C B bir nevi k endine yeterli bir kk ge z e ge n olarak
kendisini d n y a n n dier k sm nd an tam am en yaltabilm i o l
sayd, o lkenin yurttalarnn. Brcjnev d n e m in de R usy a tari
hinin grd liim k uaklara kyasla d ah a iyi ve da ha rahat bir
y aam srdklerini kabul ed eceinin hem en h em e n kesin o ld u
un a dikkat ekmiti.
Burada nemli olan mesele, sadece tarihinin ya d a baka
bir insann ngrde bulunm a yetenei deildir. Son krk yln
d ny a tarihinde m ey dan a gelen dram atik olaylarn gerekten ok
aznn daha nce ngrlen, hatta olmas beklenen gelim eler

T a r i h O la r a k Bug iin

3 55

olmasnn nedenlerini tartmak ilgin olacaktr. Yirminci yzyl

tarihinde ngrlebilirlik paynn bilhassa kinci D n ya Sava f ndan sonra dikkat ekici derecede dtn bile iddia e d e b i
lirim. 1918den sonra, bir dnya sava daha kaca, hatta d n
ya apnda bir bunalm yaanaca sk sk ngrlen bir d u r u m
du. Peki, kinci D nya S avandan sonra, iktisatlar dnyada
byk bir patlam aya karlk gelecek otuz anl yl yaanaca
dorultusunda ngrlerde mi bulunm ulard? Hayr. ktisatla
rn ngrleri, savatan sonra da, bir kriz yaanacan gsteri
yordu. Yine. 1970lerin balarnda Altn a n sona ereceini
mi ngrm lerdi? O E C D , yllk yzde 5 oranndaki bym enin
devam edeceini, hatta hzlanarak artacan tahmin ediyordu.
Yine, b u n a lm szcnn kullanlmasna kar neredeyse e l
li yldr bir tabu oluturan havay kracak lde ciddi boyutlara
ulaan bugnk e k onom ik skntlar ngrebilm iler miydi?
Pek deil. ngrler, iki sava arasndaki d n e m d e m evcut olan
m odellerden ok daha gelikin modellere dayanarak, ayrca, en
karm ak ve sofistike m akinalarda k hzyla ilenen inanlmaz
okluktaki ve benzeri grlm em i verilerle yaplyordu ve halen
de yle yaplmaktadr. Tabii, dierleriyle karlatrlrsa am atr
dzeyinde kalan politik khinlerin sicili de daha iyi deildir.
Y alnz burada, bu baarszlklarn doasn ve m e todolojik so
nularn daha fazla ele alacak kadar zam anm yok. B enim asl
y ounlam ak istediim nokta, sonraki tarihin nda bakld
nda yazl tarihin hile deimesidir.
Bir rn e k vereyim . 1 9 8 9 -1 9 9 l d e y aanan olaylar nasl
yo rum larsak y o ru m lay alm . Sovyet blo un un ve S o v y e tle r Birliinin k yle birlikte dn ya tarihinde bir a n so n a e r d i
ini o k az kii reddedecektir. A rtk tarihte yeni bir sayfa a l
mtr. S rf bu d u ru m bile yirminci yzyln yaay an h e r tarih
isinin bakn deitirm ey e yeterlidir. zira bylece bir z am an
dilimini, kendi yaps, tutarll ya da tutarszl olan bir ta rih
sel d n e m e (do stum Ivan B ere n d 'in deyiiyle ksa yirm inci
yiizyPa) dntrr. K im olursak olalm , bir b tn olarak bu

356

T a r i h zerin e

yzyla. 1989-1991 in yzyln akna kendince bir n o k ta k o y

m asndan nceki yak lam larm za gre daha farkl biimde
bakm am azlk edem eyiz. Nasl on dokuzuncu y z y la aram za
bir m esafe brakarak bakabiliyorsak, imdi yirm inci y zyla da
belli bir m ealeden bakabileceim izi sylem ek sa m a olm akla
birlikte, u anda yirminci yzyla c azndan bir btn olarak
bakabileceim izi de syleyebiliriz. zetle, yirminci yzyln
1990'larda yazlan tarihi, daha nce yazlm yani yaklak be
yl nce yirm inci yzyl tarihlerinden nitelik b ak m n dan daha
farkl olm ak zorundadr.
sterseniz, da h a da so m u ta ineyim . B en den ilk k e z y ir
m inci yzyl zerine, on d o k u z u n c u yzyl h a k k n d a y a z d
m cildi t a m a m la y a c a k ya da o n la ra ilave o la c a k bir kitap
y a z m a m isten diind e. K sa Y z y l bir t r ikili resim olarak
g re b ile c e im i d n m t m . Y irm inci y z y ln ilk y a n s
( 1 9 1 4 'le n kinci D n y a S a v a f m n s o n u la n m a s n a kadar
olan b l m ), a k a on d o k u z u n c u y z y ln liberal kapitalist
lo p lu m u n u n h e r y n y le k t b ir felaket a y d . B u d
n em , to p lu m sa l d e v rim le ri ve eski im p ara to rlu k la rn k
n. d n y a e k o n o m is in in iflas e tm e n o k ta sn a g e liin i, h em en
her yerdeki liberal d e m o k ra tik k u ru m la n l k m e s in i ya da
y e n ilm e sin i izledii bir d n y a savalar a y d . 1 94 0la n n
so n la rn d a b alayan ikinci yar ise b u nu n ta m tersi bir g r
nm su n u y o rd u : Bu d n e m . liberal kapitalist to p lu m u n u ya
da bu l le rd e re fo rm la ra giriip k e n d i d u ru m u n u d a h a nce
hi g r lm e m i d e re c e d e iyiletirdii bir ad . ( U z u n ) yir
m inc i y zy ln nc e y re in d e d n y a e k o n o m is in in o la a
n st . benzeri g r lm e d ik ve h i b ir d n e m le k a rla trla m a
y a c a k d e re c e d e b ir B y k leri S r a m a y a a m a s, ba n a yir
m inci y zyln ta b lo su n u n , g z le m c ile rin nc bin ylda
m e rke z i bir yere o tu rta ca k la r bir zelli i o la ra k g r n m t
-ve hl da y le g r n m e k te d ir. D n y a n n sosyalist k e sim ini,
k ap italizm in g lob al apl bir e k o n o m ik altern atifi olarak
o lm a sa bile ( 1 9 8 0 'le re g e lin d i in d e k a p italizm k a r s n d a ok

T a ri h O l a r a k B u g n

357

g e rid e kald a k a g r le b iliy o rd u ), k a p ita liz m in fe la k e tle r

a n n bir riin o larak g rm e k -o z a m a n la r b ile- m m k n
d. 1 9 8 0 lerde ise so sy alist k e sim artk, 1 9 3 0 lard a b ir o k in
sana g r n d g ibi, k ap ita liz m in g lobal bir alte rna tifi o la ra k
g r n m y o rd u . G e le c e i tartm a l o lm a k la b irlik te artk m e r
kezi n e m in i de k a y b e tm iti. Y ine, d n y a e k o n o m is in in B
yk leri S r a m a snn A ltn a nn 1 9 7 0 lerin b a la rn d a
artk s o n u n a g e ld i in in de h e rk e s fark n day d. ktisadi ta rih i
ler, yirm i-o tz yllk e k o n o m ik p a tla m a d n e m le r in i, y a k la k
olarak yine ayn u z u nluk ta k i ok d a h a p ro b le m li b ir d n e m in
izledii u z un d a lg a la n m a la r iyi bilirler. lk k en a z n d a n
on sekizin ci y z y la k a d a r g t r le b ile c e k o la n bu d n e m se lliklerin en iyi bilineni K o n d r a tie f f in uzun d a lg a la r d r ve b u
gne k a d a r da pek a k la n ab ilm i deillerd ir. b r y a n d a n ,
global hzdaki bu d e iik lik le rin , e s k id e n o ld u u gibi g e n e l
likle o ld u k a ciddi politik ve ideolojik so n u la r g r lse bile,
d e iik lik lerin b oyutlar h e n z g en el ta b lo y u b o z a c a k d e re c e
de d ra m a tik l le re v a rm deildi. 1 980 lerin d a h a so n ra k i
b l m n n g e lim i kapitalist d n y a d a k a y d a d e e r bir p a tla
ma d n e m i o ld u u n u ise zaten bilirsiniz.
Bir ya d a iki yl gibi bir z am an dilimi ierisinde, yirm inci
yzyln iki kutuplu eklini yeniden d n m e k kesinlikle z o
runlu lalc gelmiti. Bir yandan, S o v y e t d nyas ng riilem eyen
ama felaketle noktalanacak e k o n o m ik so nu laryla birlikte
kerken; b r y an dan, Bat dnyasnn e k o n o m isin in 1 93 0lardan beri g rd e n ar skntlarla kar karya g eldii gn
getike daha o k akla kavuuyordu. 1 99 0'larn balarnda
Japo ny a bile sarslm; iktisatlar. 1940larm tarih-ncesi g n
lerindeki gibi, bir kez daha enflasy on dan ziy ad e kitlesel isiz
likten e n die d u y m a y a balamlard. H er z a m a n k in d e n daha
kalabalk iktisat ordularnn yol gsterdii h e r eilim ya da
byklkteki e k o no m iler, kendilerini bir kez d a h a n e y a p a c a k
larn b ilm edikleri veya aresiz d u ru m d a bulm ulard. K o nd ralieff'in hayaleti yin e zerim ize k m t . im d i, D o u 'n u n

358

T a ri h zerine

politik sistemleri yery zn den silinirken, kom nist olm a y a n l

kelerin -gerek g elim i ge re kse nc dnyadaki lkelerin- is
tikrarnn da arlk tartm asz bir olgu saylam ayaca o rtay a
kyordu. Ksaca toparlarsak. Ksa Y irm inci Y z y ln tarihi a r
tk ok daha fazla bir l esim e ya da bir sandvie b e n z iy o r
du: ki byk krizi birbirinden ayran, grece ksa bir Altn
a. Bu krizlerden kincisinin sonucunun nereye varacan h e
nz bilm iyoruz. Bu konuyla, bir sonraki yzyln tarihileri u
ram ak zoru nda kalacaktr.
Y aynclarm a yirm inci yzyl tarihiyle ilgili olarak ilk kez
bir taslak sun du u m zam an olaylara bu ekilde b ak m yordum .
Belki daha iyi bir tarihi baarabilirdi, ama ben b a k a trl
g rem ezd im . Ne ans ki yapaca ileri durm adan erteleyen bir
y azar o ldu u m dan, y a z m a y a baladm da durum deimiti.
T abii deim i olan, bildiim kadaryla 1973'ten sonraki dnya
tarihinin olgular deil, 1989'dan sonra gerek D o u da gerek
B a tdaki olaylarn anszn birlemesi ve beni son yirmi yla
yeni bir perspektifle bakm aya zorlamasyd. Bu deneyim im i
aktarm am n nedeni sizi de bu yzyla bu perspektiflen bakm aya
ikna etm eyi istem em deil, iki- dram atik ylda yaananlarn
bir tarihinin gem ie bakn ne kadar farkllatrabileceim
ortaya k o ym ay istem em dir. Elli yldr yazm akla olan bir tarih
i y zylm za bu adan m bakacaktr? Kim bilebilir? Benim
buna aldr edip e tm e m e m in bir nemi yok. Fakat elli yldr
ya z m a kta olan her tarihinin, bunu bizzat yaayanlarn tank ol
duu gibi, tarihsel havann grece ksa dnem li hareketlerinin
m erh am etine daha az snaca he m e n hem en kesindir. Bu.
kendi ann tarihini ya z m a y a soyunan her tarihi iin z o r bir
durum dur.
imdi, yirminci yzyl tarihini yazm ann nc prob lem i
ne dnelim. Bir yzyln tarihini yazm ak her kuaklan ta rih i) 1
etkiler ve ne yazk ki tarihsel olaylar nda hzl gzden
geirm elere daha az aktr, am a ne ans ki tarihsel deiimin
erozyonuna kar bakl da yoktur. Bylece tekrar, daha

Tiiril O l a r a k Bugiin

3 59

nce szn elm i olduum tarihsel ko nsenss soru nun a gelm i

oluyorum . B ununla kastettiim ey, am z lakkndaki fikirle
rimizin genel bir m odelinin olm asdr (bunun etkilerini u ko
num a m zd a bile grebiliyoruz). Biz din savalaryla gecen bir
yzylda yaadk ve bu, -tarihiler dahil o lm ak zere- herkesi
etkiledi. Yirm inci yzyl din savalar olarak tanm lam a k , bu
yzyln olaylarna yi ile Kt, sa ile sa-kart arasnda geen
bir m cadele gzyle bakan politikaclarn s ylem i deildir sa
dece. A lm a n y a da 1980ierde grlen H isto rikerstreit. yani
"T arihiler S a v a . Nazi dnem inin A lm an tarihinin (o tarih
iindeki bir kbus parantezinden ziyade) bir paras olarak g
rlmesinin gerekli olup olm ad konusunda deildi. Bu konuda
gerek bir anlam azlk yoktu. Bu savan ierii, Nazi A lm anyasna onu tam am en m ahkm etm ekten baka bir tarihsel tu tu m
la yaklam ann, balan sona iren bir sistemi slah etm e, ya da
en azndan, iledii sular hafifletme riskini ortaya karp
karm adyd. D a h a alt bir dzeyde baktm zda, pek o u
muz, futbol hooligan olm u genlerin davranlarn, gamal
halar ve SS trampetleriyle birleince hl ok edici ve rktc
buluruz. B una karlk, bu modalar benim seyen alt-kltrler. bu
sembolleri -tam anlam yla- cehenn em lik olarak gren bir toplu
mun geleneksel standartlarn toptan reddeden bir deklarasyon
olarak byle davranrlar. Bylesi duygular o k adar g l d r ki,
bu cm leleri kalem e alrken, bugn bile u yazdklarm n baz
lar taralndan "N azizm i y u m u atm an n bir iareti diye y o ru m
lanabileceinin huzursuzluunu yaarm ve bu yzden bir eit
tekzibe ihtiya duyarm .
Din savalarnn tehlikesi, savalar bitince bile dnyay,
uzlamaz kutuplarn olduu bir sfr-toplam o yunu gibi g rm e
ye devam etm em izdir. D nya apndaki yetm i k su r yllk ide
olojik atm alar, dny a ekonom ilerinin kapitalist ve sosyalist
ekonom iler, devlet ekonom ileri ile zel m lkiyete dayal e k o
nomiler eklinde blnm esini, ikisi arasnda y a/y a da tercihleri
yaplmasn neredeyse ikinci bir d oa haline getirmitir. Fakat

360

T a r i h zerin e

iki kutup arasndaki atm ay normal kabul edersek, liberal ka

pitalizm ile Stalinist k o m n iz m in kendilerini N azi A lm anyas
tehlikesine kar ortak bir dava etrafnda birlemi d u ru m d a bul
duklar 1 9 3 0 'lu ve 1940* 11 yllar anormal grnecektir. ift ku
tupluluun yirminci yzyl tarihinin bir anlam yla ana m e n te e
si olduu tartmasz olm akla birlikte, o yllar bana da anorm al
grnm ektedir. n k , liberal kapitalizmi kurtarp onun y eni
den toparlanm asna yardm c olan etken, SSC B atin ve onun n
clk ettii ve nakro -ek ono m ik planlam a ile ynetim fikirleri
nin feda edilmesiydi. D em ek ki. liberal kapitalizm iin en hayr
l drt devrim korkusuydu.
Fakat, yzyln bu temel nem deki on yllar, gem ie b a k
tnda sosyalist lkeler (ve sosyal i st-ol mayan lkeler de) b ir
birlerine kar askeri operasyonlara girimi olm ak la birlikte,
kapitalizm ile sosyalizm in birbirlerini dm an ilan etm elerinin
kendi aralarnda hibir zam an gerek bir savaa yol am adn
gzleyecek olan 2093 ylnn tarihisine de ayn ekilde anormal
grnecek midir?
nl M a r s taki hayali g zlem ci de d n y a m z a bakacak
olsa bu ekilde ikili bir kutup grr; A BD , G n e y Kore, A v u s
turya, Brezilya, S ing a pu r ve rlan da'n n toplumsal ve politik
e ko nom ilerini ayn balk altnda snflandrr m yd? R eform
basksyla ken SSC B e ko no m isin i, -kesinlikle ayn deildi
am a yine de- in e k o n o m isiy le ayn e k m e cey e k oyar m yd?
K endim izi byle dardan bakan bir gzlem cinin yerine k o y a
c ak olursak, dnya lkelerinin ek o n o m ik yaplarn, iki kiilik
Procrustes* yatand an ziy ade on kadar farkl ablonla daha
kolay aklayabiliriz. A ncak bir kere daha z am an sayesinde.
imdi en azndan birbirini dlayan zt k utuplar m odelin den
va z ge m ek m m k n olsa bile, d n e b ile c e im iz a lternatifler
den hangisini ya da hangilerini en yararl bi im d e onlarn

*) b o y l a r n y a l a a u y d u r m a k iin m i s a f i r le r i n i n ko l v c b a c a k l a r n ek ip
r/a ta v c v a krp k sa lta n e f s a n e v i d e v . (..)

Tarih O larak B ugn

361

yerine ko y ab ilec e im iz i h en z ak bir ekild e s y le y e m iy o ruz. Y in e bu k o n u d a d a karar verm eyi yirm i birin ci yzyl ta r
ihilerine b ra k m a m z gerekir.
ada tarihinin zerindeki en ak snrlam a olan belli
kaynaklarn ulalmazl konusunda s yleyecek fazla szm
yok, nk bu beni ada tarihilerin problem lerinin arasnda
en az ilgilendirenidir. Elbette bylesi k aynaklarn tem el bir
nem tad durum lar h epim iz dnebiliriz. Bilindii gibi.
kinci D n y a S a v a mn tarihinin nem li bir ksm, 1970lerde
B le lc h le ydeki nl ifre zm kuruluu hak knd a yazlar y a
zlm asna izin verilene kadar eksik, hatta yanl k alm ak z o ru n
dayd. Yine de bu n ok tad a kendi ann tarihisi, o n alm c y z
yl tarihisinden da h a kt deil, d a h a iyi d u ru m d ad r. E n azn
dan, gem i kaytlarda he m e n hem en srekli b oluk lar bulun
makla birlikte, bunlarn doldurulabileceini -o u d u ru m d a d a
er ge doldurulacan- biliyoruz. Ne olursa olsun, sonu ge lm e z
biim de biirokratlam, belgelerle dolu ve bitm ek bilm eyen
aratrmalarla megul olan kendi am zd aki a da bir tarihi
nin temel problem i, ktl ekilm ek bir yana, asli kaynaklarn
baa k lam ay acak lde ar m iktarda olm asdr. Bugn, ar
lk son byk ariv ktas olan Sovyet blounun resm i kaytlar
da aratrm alara almtr. D em ek ki g n m z d e ikayet e debi
leceimiz en son ey kaynak yetersizliidir.
nsann kendi ann tarihini yazm aktaki g l klere ayrl
m bir dersin son und a, ll bir cesaret v e rm e y le biten bu son
sizi herh ald e rahatlatacaktr. Buradaki cesaretlendirici tu tu m u
mun, daha nceki szlerim de yer alan ku k u cu lu u k a p a tm a d
n da hissedebilirsiniz. A m a ben yanl a nlalm ak istem iyor
ve burada sizinle, bu iin ne kadar o lanaksz ok lu u nu g ste r
m eye alan birisi olarak deil, fiilen kendi a n n tarihini
yazm aya alan birisi olarak konuuyorum . G eri, m r bu
yzyln by k ksm iinde geen herkesin yaad temel d e
neyim, hatalar ve srprizlerdir. O laylar en a zndan ta m a m e n
beklenm edik bir biim de gereklemitir. H e p im iz y arglarm z

3 62

T arih z e r in e

ve beklentilerim izde defalarca yanklk. Bazlar olaylarn ak

karsnda anlalabilir aknlklar yaadlar, a m a layal krk l
n a urayan insanlarn says herhalde ok daha fazladr. s te
lik daha nceki um utlar, hatta - 1 9 8 9 da grld gibi- ba
dnd r c ortam lar bu hayal krklklarn iyice d e rin le tirm i
tir. T e p k im iz nasl olursa olsun, yanlm o ld uu m uz u , olaylar
yeterince a n lay am am old u u m u z u kefetm em iz, am zn
tarihi zerine yeni d n c e ler g elitirm em iz iin iyi bir hareket
noktas olmaldr.
Bu kefin zellikle yararl olabilecei durum lar vardr (b e l
ki benimkini deolarn arasnda sayabilirsiniz). Benim y a a m
mn nemli bir ksm, herhalde bilinli yaam m n da ok byk
ksm, aka boa km bir um u da ve kesinlikle baarszlkla
sonulanm bir davaya (Ekim D e v rim iin ilk kez sahneye
kard k om nizm e) adanmtr. A ncak, tarihinin zihnini y e n il
giden daha keskin biim de bileyebilecek baka hibir ey y o k
tur. Bu m akaleyi, ok farkl inanlar olan ve bu gzlem ini Herodot ve T h cy didesden M arx ve W e b e r 'e kadar tm tarihsel
yenilikilerin baarsn aklam ak amacyla kullanan eski bir
dostlan aktaracam bir pasajla kapataym. te Profesr Reihard Koselleck'i yazdklar:
K a z a n a n t a r a f t a k i t a r i h i , k s a siireli b a a r y u z u n s r e l i b i r
ex -post teleoloji olarak y o r u m l a m a y a eilim lidir. A n c a k bu
k a y b e d e n iin g e e r l i d e i l d i r . O n l a r n b ir in c il d e n e y i m i , h e r
e yin u m d u k lar ya da p lan lad k larn d an b a k a bir y n d e g e r
eklemesidir... Niin baka bir eyin o lduunu ve d n d k
l er i e y i n o l m a d n a k l a m a y a d a h a f a z l a i h t i y a l a r v a r d r .
Bu d u r u m , so n u ta d a h a fazla a k l a m a g c n e sa h ip d a h a
kalc

kavraylar

yaratarak...

srprizi...

aklayan

oria

ve

uzun erimli n ed en lerin aratrlmasn kkrtabilir. K sa v a

dede. tarih galip g ele n le r tarafndan yazlabilir. A m a u zu n
vadede

tarihsel

gelmitir.

kavraytaki

kazanmlar hep

yenilenlerde

T a ri h O l a r a k B u g n

363

K o sellec k in, bu onu gerse bile, bir duruu vardr. (Ona

kar adil olursak, ler iki savatan sonraki d n e m le rle ilgili A l
man tarih yazm n iyi bilen K ose lle c k in yenilgi deneyim inin
tek ban a iyi tarih yazm ay garanti etm e ye yettiini d n m e
diini e klem eliyim .) Yine de, Koselieck ksm en bile hakl olsa,
bu bin yln sonu birok iyi ve yeniliki tarihe esin kayna o l
maldr. Zira bu yzyl biterken, dnyann, zellikle uzun bel
leklere sahip olacak kadar yal olanlar arasnda, galip d n r
lerden daha fazla ideolojik bandajlar takan yenilgiye uram
dnrlerle dolu olduunun allm izmeliyiz.
K ose lle c kin hakl olup olm adn greceiz.

19
RUS D E V R M NN TARHN
YEN DEN YAZABLR MYZ?

Brada ilk kez yaynlanmakta atan hu makale ilk alarak

Londra'da 3 Aralk 1996da Isaae Detscler dersi olarak su
nulmutur ve amac, dier konularn ya sra, kar-olysal ta
rih ( ya yle olsayd") problemini tartmaya amaktr.

Ben bu k o n u m a konu m u, en kalc eseri olan Toki b i

yografisiyle R us D e v rim inin tarihinde bir klasik haline gelen
Isaac D e u ts c h e ra duy du um borcu d e m ek am acyla setim.
Onun iin, k onu m am n balnda ynelttiim soruya E v e t
yantn verebilirim.
Yine de bu soruyu olumlu biim de yantlam ak, daha geni
kapsaml u soruyu ortadan kaldrm aya yetm ez: Herhangi bir
eyin (elbette Rus D e v rim inin tarihi de), y alnzca bugnden ya
da 1945ten gr ld biimiyle tarihini deil, kesin tarihini
yazabilir m iyiz? Tarihilerin aratrd nesnel bir tarihsel g e r
eklikte, baka eylerin yan sra, olgu ile kurgu arasndaki fark
ll saptam ak m m k n olm asna ram en , kesin tarihin yazlp

366

Tiiril z e r in e

yaz bunayaca sorusuna da ok ak bir dille H a y r yan n v e

rilmelidir. Hitler"in Ruslarn elinden kap P a ra g u a y a s n d
na inanm akta serbestsiniz, oysa gerek byle deildir. G e lg e
l d im , her kuan gem i k on usun da kendisine zg yeni so ru
lar ynelttii de dorudur. Bizden sonra gelecek k uaklar da bu
ekilde hareket etm eyi srdrecektir. M odern dnyann tarihini
aratrrken, h epim izin neredeyse sonsuz miktardaki k am usal ve
zel kaytlar ynyla baa km ay a altmz unutm ayn.
G elecekteki tarihilerin, bu ynn iinde bizim aklm za bile
gelm em i olan neleri arayp bulacaklarn tatmin e tm e m iz bile
m m k n deildir. Fransz D e v rim inin arivleri tarihileri iki
yzyldan beri m egul e tm ektedir ve bu alm alarn so n u la r
nn azalacan gsteren hibir iaret yoktur. O ysa Sovyet ariv
lerindeki belgelerde H im alayalar zerinde alm ay a daha yeni
balam du rum dayz. Bunun iin, kesin bir tarih m m k n d e
ildir. A m a ciddi bir faaliyet olarak tarih y a p m a k m m k n d r,
nk tarihiler, nelerden konutuklar, hangi sorunlar tart
tklar. hatta anlaml bir tartma yapabilm ek iin kendi a ralarn
daki farkllklar azaltm alarn salayacak yantlar k o nu sund a
g r birliine varabilirler.
Yirminci yzyldaki R us tarihi alannda ise byle bir ey
uzun sreden beri neredeyse olanakszdr. So vyeller Birlii 'ni
so na erm esi tiim tarihilerin Rus D e v r im ine bakn k a n l
m az olarak deitirm itir, n k artk herkes, lm bir kiinin
biyografisini ya z m a ya , hfl y aayan bir zneyi ele alm aktan
farkl biim d e girim ek gibi, bu olaya farkl bir perspektiften
bakab ilecek d u ru m a gelm itir. S S C B 'n i tarihini yazanlarn
tutkularnn derecesi. K atolik ve Protestan bilim adam lar a r a
sndaki sert tartm alara konu olan Protestan R e fo rm a sy o n u nun tarihini im dilerde yazanlarn ya da 1688 D e vrim i ni.
M a rtin M c G u i n e s s in r l a n d a 'd a d ire n i in sim g e s i olan
L on donderry ve Papaz lan P a isle y in (ki ideolojik bir rlandalI
sarho, onun evini b ir z a m a n la r bana bir Protestan viskisi d i
ye tarif etm iti) dnda bir bak asyla inceleyenlerin vcut

R u s D c v r i m i 'n i n T a rih in i Y e n i d e n Y a z a b il i r M iy iz?

367

ss seviyesine d m e sin d en nce uzun bir z a m an n g e e c e i

ne kuku yoktur. Eski S S C B de ve sosyalist devletlerin yerini
alan lkelerde Rus D evrim i hep bu anlayla yazlm tr, bu
yzden oradan tarih iin am a iyi tarih iin deil, yeni k a y n a k larn-m alzem elerin b ulunm asndan baka bir ey b eklenem ez.
O nun d nda bile, o u m u z kapitalizm ile k o m n iz m a ra sn d a
ki S o uk S a v a a -souk sava; nk iki sistem de hibir z a
man bibiriyle sava alannda lilen savam de ildir- hl
(O tuz Yl S a v a la r'n a baktm z gibi) du ygu sal adan ve ta
rafl biim de ba ka c a k kadar yaknz.
Baka bir ey daha var. S S C B yi kuran devrim h akknda
bir yargda bulunabiliriz, ama h enz sonuyla ilgili bir yargda
bulnamayz ve bu durum da tarihsel yarglarm z kesin b iim
de etkileyecektir. Eski S S C B nin sradan insanlarnn eski siste
min sona erm esi nedeniyle iine sr klen m i oldu u kaos h e
nz bitmi deildir. Bence, eski sistem den kendilerine d ay atl
m olan bir kapitalizm e aniden, devrimci bir sram ayla gem e,
e k on om iye belki kinci D nya S a v a ndan d a h a fazla. Ekim
Devririnden daha fazla zarar verm itir ve b lg e e ko nom isinin
toparlanm as 1920lerde ve 1940larda b ldu un dan daha uzun
srecektir. Dolaysyla, Sovyetler fenom eninin t m n e ilikin
d eerlen dirm em iz geici" olmak durum und ad r. Fakat yine de
sorular y n eltm eye balayabiliriz: Rus D e v r im inin tarihi
lerinin bugn hakl olarak gr birlii iinde olduklar nok ta
lar nelerdir? Rus D e v rim i'n in tarihi zerine sorulm as gereken
baz sorular ile aratrm a ve kantlam a kurallaryla kesin olarak
saptanabilecek, bu yzden de tartlma kon usu olm a y a n baz
unsurlar hak knda bir konsensse ulaabilir m iyiz?
Problem lerden birisi, bu tr sorularda en fazla glk ka
ran eyle, olm u olabilirdi"lerle ilgili olduu iin tarihsel kant
lamann ve yanllam ann snrlarn ayordu. Fiilen olm u olay
larn ou imdi elimizde bilgiler olduu iin bilinebilmektedir,
oysa S S C B nin varolduu dnem in b yk blm n de kilitli ar
iv kaplarnn arkasnda tutulan, resmi yalanlar ve yar-do ular

368

T a r i h zcritc

barikatyla gizlenen bu bilgilere ulamak fiilen m m k n deildi.

Ayn nedenle, o dn em d e ortaya kan m uazzam byklkteki
literatrn de, paralar halindeki kayn ak lan k ullanm akta ve a k
la uygun tahminler yapm akla ne kadar yaratclk sergilenmi
olursa olsun, imdi pe atlmas gerekmektedir. O nlara artk ih
tiyacmz olmayacak. rnein Robert C o n qu est'in T h e G reat
T e r r o r (Byk Terr), bu konuyla ilgili en nemli alma o l
duu halde, sf artk arivdeki kaynaklara ulalabildii iin (ve
bu kaynaklar tartmay tam am en ortadan k aldrm am am asna
ramen) gzden decektir. Conquest, Stalin terrn ortaya k o
yan baarl bir nc olarak anlacak, ama onun aratrm aya a
lt korkun gerekleri ele ald metni kanlm az olarak e s
kim i bulunacaktr. Ksacas, eninde sonunda, Sovyet tarihiyle
ilgili olarak anlatt eylerden ok, kitabnn Sovyet ann ta
rih yazm hakknda bize brakm okluu zellikleriyle o k u n d u
u bir noktaya gelecektir. Daha iyi ve daha eksiksiz veriler b u
lununca, kt ve eksik verilerin yerini mutlaka bunlar alr. te,
tek bana bu olgu bile, sorularmzn, zellikle de Sovyet a
nn, rejimin tam am en brokratiklem esinden nceki, Sovyet h
kmetinin ve partinin kendi topraklarnda llen neler olup bitti
ini gereklen bilemedii ilk dnem iyle ilgili sorularn hepsine
y ine yant verilm em i olmakla birlikte, Sovyet ann tarih y a
zmnn balan aa deim esine neden olacaktr.
b r yandan, yirminci yzyldaki Rus tarihi hakkndaki en
ateli tartmalar, neler olduu konusunda deil, neler olabilece
i konusunda younlamtr. imdi, bu tartmalarda yneltilen
sorularn bazlarna bakalm: R u sy a 'd a bir devrim kanlmaz
myd? arlk kendini kurtarabilir miydi? Rusya 1913"te liberal
kapitalist bir rejim olma yolunda myd? Devrim sonras iin ise
tam bir kar-olgusal du rum lar patlamasyla karlatmz sy
leyebiliriz: Ya Lenin R u s y a ya geri dnm em i olsayd? Ekim
D evrim inin gereklem esi nlenebilir miydi? E er devrim n
lenseydi R u sy a d a neler olurdu? Ma ksistlerin gznde daha ok
anlaml olan sorular da unlardr: Boleviklere, sosyalist devrim

Rus D cv rim i'n in T arihini Y eniden Y azabilir M iyiz?

369

konusunda hibir gerekilii olmayan bir p rogram la iktidar al

m aya karar verdiren etken neydi? ktidar almalar gerekiyor
m uydu? Ya A v ru p a devrimi (yani, en ok umut baladklar Al
m an devrim i) de gerekleseydi? Boleviklerin i sava kay
betm e ihtimali var myd? sava olm asayd Bolevik partisi ile
Sovyet politikas nasl geliirdi? sava kazandktan sonra.
N EP ( Yeni E konom ik Politika'*) d nem inde p iyasa ekon om isi
ne geri d nm en in alternatifleri var myd? Lenin tm gcyle
alm aya devam etseydi neler olabilirdi? Bu sorular listesinin
sonu gelmez. Zaten ben de Lenin*in lm ne kadar olan d n e m
le ilgili baz apak ka-olgusal durumlarn bir ksnm a dein
m ekle yetindim. Ayrca, bu dersimin amac bu sorulara kendi ya
ntlarm ortaya ko ym ak deil, bu tr sorular alkan bir tarih
inin perspektifine ko ym aya almaktr.
Yukardaki sorulara, olm u olan eylerin getirdii kantlar
dan hareket ed e re k yant verilemez, nk bu sorularn ierii ol
mam olaylar hakkndadr. Bu erevede ve ciddi bir kuku duy
madan, 1917 sonbaharnda halk radikalletiren ve en ok Boleviklere yarayan m uazzam bir dalgann geici hkmeti srkle
yip kenara attm, yle ki, Ekim Devrimi olduu zam an, iktida
rn, d m olduu yere eilip alnmas iin fazla bir aba har
canmas gerekm ediini syleyebiliriz. Bu saplam ay dorulayan
geerli kantlarmz var. Ekim D ev rim i'n in kom plocu bir darb e
den ibaret okluu ynndeki dncelerin hibir temeli yoktur.
Bunun farknda olm anz iin, o zam anlar M a n c h e ste r G uardian
muhabiri olan Philips Pricen, Ekim D ev rin i'n den nce ve V o l
ga civarnda birka hafta gezdikten sonra yazd raporu o ku m a
nz bile yeteriidir. Zaten, o sralarda Rusya topraklarnda bir g e
zi yapm akta olup lkeyi iyi tanyan ve Rusay akc biim de ko
nuan ondan baka bir yabanc grg tan bilm iyorum. Price
yle yazyordu: Hl tm A v ru p a y saracak bir toplumsal
devrimin ryasn gren Maksimalisl fanatikler, benim dolar
ken dikkat ettiim gzlem lerim e gre, ok kalabalk am a am orf
bir izleyici kitlesi bulmular. Y aroslav 'd an gnderilen bu yaz

370

T a r i h z e r in e

M anchesler'e ulat zam an Bolevikler iktidar alm, gazete

de yazy M aksimalistler K ontrol Ele G eirm eye Balad ba
lyla yaynlamt.
Kuku yok ki. alternatif durum larla ilgili sorular bu ekilde,
yani Boleviklcr iktidar alm aya karar vermi olm asalard, dier
sosyalist ve sosyalisl-devrim ci partilerle birlikte geni bir k o
alisyonun banda iktidar almay isteselerdi neler olabileceini
dnerek zlem ez. Bunu nasl bilebiliriz? rnein Philips
Pl ice, ayn yazsnda, devrim in "kark toplumsal kitlesi"ni (bu
szckler onundur) b iraada tuttuunu d nd n savaa d u
yulan korkun kinin. " R u sy a iin m uazzam toprak kayplarna
ve devrim in kazandrd politik zgrlklere mal olsa bile sa
vaa son verecek bir N a po le on -bir bar diktatr- karm as
ihtimalinden bahsetm ektedir. Buna benzer bir olayn y a a n d
n biliyoruz. Bugnden g em ie bakarsak. 1917 ylndaki k o u l
larda P ric e n R u sy a 'n n u ya da bu ekilde savatan ksa bir s
rede kurtulacan d nm ekte kesinlikle hakl o ld uunu g re
biliriz. A m a Price, savatan klnca D e v im 'in birbiriyle m c a
dele eden paralara blneceini ve bu srele kendi yenilgisini
hazrlayacam da dnm t. Tabii byle bir gelim e y a a n
m ad, ancak ada gzlem cilere gre byle bir ihtimalin g e r
e k le m e ihtimali de son d erece fazlayd. O laylar bu dorultuda
seyretmedii iin, tarihilerin elinden de bu k o nu da speklasyon
y ap m aya devam etm ekten baka bir ey gelemez.
Peki am a, lam olarak nasl speklasyon yapabiliriz? B y
le sp eklasyonlarn en azndan bir ksm ndan nasl y a ra rla n a b i
liriz? Buradaki sorun, en az farkl liirde kar-olgusal durum
olm asdr. Birincisi, sarsc olm ak la birlikte analitik b a km dan
bir ie yaram az. L e n in 'i, hatla S ta lin 'i alalm. Bu insanlarn ki
isel katklar olm asa, R us D evrimi kesinlikle farkl bir d o r u l
tuya girerdi. Bir sr genel politik ve ideolojik iddiaya ramen,
bireyler tarihte her zam an byk farkllklar yaratm azlar. r
nein A B D , 1865ten bu yana sikaste uram a ya d a baka
nedenlerle yedi bakann grev srelerinin ta m a m la n m a sn d an

Rus D evrim inin T arihini Y eniden Y azabilir M iyiz?

371

nce kaybetm itir. A n c a k A B D 'n in tarihine y z yllk bir p e rs

pektiften bakt m z d a , tarihinin ekillenm esi a snd a n bu in
sanlarn k a y b e d ilm e sin in fazla bir de iiklik yaratm adn g
rrz. te y andan, bazen bireyler bir farkllk yaratrlar. Lenin
rnei, h atla S S C B nin son yllarna ilikin o larak Stalin r n e
i b un u d o r u la m a k ta d r . C l A i esk i e fle rin d e n birisi
B B C 'd e yaynlan an bir rportajda P ro fes r F red H a llid a y e
unlar sylem iti: nanyorum ki. A n dro pov 1982de iktidara
geld i in de 011 be ya daha gen olsayd, hflft e k o n o m ik adan
g erilem eye, teknik adan avantajlarn giderek d a h a o k k a y
betm eye d e v a m eden... am a hl varln koruy an bir S o v y e tler Birlii'i izlerdik. 1 C1A efleriyle ayn fikirde o lm ak tan
ho la n m a m , a m a bu yaklam bana son d e r e c e m a ntkl g r
nyor. Zaten bunu ifade ettikten sonra s y le y e b ile c e in iz fa z
la bir ey kalnyor. Tek tek insanlarn olu m lu ya da o lu m s u z
biim de d ram atik bir farkllk y aratabilecei trdeki tarihsel
du rum lar analiz edebilirsiniz. A lan B u llo c k n H iller ile Staliih hayatlarn paralel bir ekilde izledii b iy ografi a l m a
snda yapt g ibi, bu insanlarn kiisel g lerin i p ek itirm e k
iin (S ta lin 'in kesinlikle y ap n . o y sa L e n in in a k a d e n e m e
ye bile k a lk m a d t rd en ) hangi d z e n le m e le re gittiklerini
antrabiliriz. A y rc a , lke iinde m u tla k b ir g c e sa hip olan
bu tr liderlerin baarabilecekleri eylerin snrlarn, y a d a
am alar ve politikalarnn hangi alardan b ire y le r olarak k e n
dilerine zg o lm ayp, zam anlar, yerleri v e o rtam larn n k a
rakteristik zellikleri o ld u u n u d a saptayabiliriz.
S zgelim i. S o v y e tle r'd e devlet plan lam asyla son de re c e
hzl bir san ay ilem e projesini uygu lam ay a k o y m a n n d a ha o k
ya da d a h a a z sett gem esi olanann b u lu nd uu nu akla uygu n
bir ekilde ileri srebilirsiniz, fakat S S C B o z a m a n la r byle bir
projeye giriseydi. m ilyonlarca insan bu g iriim e e kadar

I) Ffcl Hallklay. From Fotsdam to Perestroikti: Conversations with Cold

Warriors (l.orKra. 1995).

3 72

T a r i h zerin e

byk bir ballkla destek verirse versin,2 S talin 'den ok daha

az acm asz ve zalim biri tarafndan ynetilmesi halinde bile k e
sinlikle ciddi bir bask uygulam ak gerekecekti. Ya da, M oshe
L e w in 'e katlp, S ta lin in. tam bir gce sahip olsayd bile.
S S C B 'n in zorunlu olarak gelitirdii ve giderek devleen b
rokratik m akina karsnda tam bir denetim ku ram ayacan sa
vunabilirsiniz. nsanlarn otokrata itaat etmelerinin ve onu b
rokratik rm cek anda ezip yok etm em elerinin kesin g v e n
cesini ancak terr verebilir, bu koullan ancak geici olarak tam
yetkilere sahip m em urlarn lm korkusu salayabilirdi. Yine,
belirli bir tarihsel ortam da, otokratlarn yaptklar eylerin bile
eski kalplar tekrar etm ekten ibaret olduunu gsterebilirsiniz.
Stalin de Mao da kendilerinin mutlak gce sahip im paratorlarn
ardllar okluklarn biliyorlard: dolaysyla kendilerine, en
azndan bir lde, daha nceki im paratorlar model almlard
ve uyruklar tarafndan bu ekilde grleceklerinin de kesin o la
rak farkndaydlar. N e var ki. bunlar syledikten sonra bile ta
rihsel alternatiflerle ilgili sorunun yantn hl vermi o lm a z s
nz. Syledikleriniz de Lenin 1 9 18 e kadar svire'den tkam asayd her ey farkl olabilirdi" dem ekten, ya da "h er ey ok
farkl olabilirdi veya "ok farkl olm azd diye d nm ekten
te bir anlam tamaz. K urgu y a p m a k dnda, bundan daha ile
ri gidemezsiniz.
Kar-olgusal durum larn ikinci dilimi bir para daha ilgin
tir ve bunun nedeni devrim in tarihinin zerindeki ideolojik p o le
mik rtsn kaldrm aya yardmc olmalardr. arln ykl
n ele alalm. 1900dcn nce tek bir ciddi gzlem ci bile arln
yirminci yzylda uzun sre ayakta kalmasn beklem iyordu. Bir
Rus devriminin gerekleecei herkesin ngrsyd. Marx
bile. 1879da, R u sy a da byk ve uzak olmayan bir k
bekliyor, bu srecin eski rk yapnn kaldram ayaca ve
2) r n e i n .loclcn H e l l b c c k 'i n (d er.) Tttyehtch ts M oska 101 / - / 9 3 9 da
(M iinih . 1966) g ste rd i i gibi. R u s larn resm i o l m a y a n k ay tlarn n d e erli hi
rnei (zel g n l k l e r , vb.) Corbaov z a m a n n d a n beri b u l u n m a k t a d r .

Rs D e v r i m i 'n i n T arih in i Y e n i d e n Y a z a b il i r M iyiz?

373

tam am en yklm asna yol aacak yukardan reformlarla balaya

can d n y ordu.3 M a rx m grlerini Kralie V ik to ry ann
kzna aktaran Brilanyal politikac da bu bak asnn m antk
sz o lm a d f m savunuyordu. G eriye baktm zda. arln
1905leki ilk devrimi atlattktan sonraki ansnn ok az olduu,
byk savatan nce llen l durum a geldii tartlmaz bir o l
gu gibi grn m ek tedir ve o zam anlar da bunun tersini dnen
insanlarn says hakikaten fazla deildi. Burada, arlk Rsyasnn -Birinci Dtinya Sava ile Bolevikler anszn sahneye kp
ortal harabeye evirdiklerinde- m reffeh bir liberal kapitalist
toplum a d n m e yolunda olduunu iddia eden kuram zerine
ciddi biimde kafa patlatmam z gerekmez. Fakat anti-Marksist
argm ann yararna olm asayd, bu alternatif h ibir zam an ciddi
biimde ele alnmazd.
Kakl ki liberaller bile. a rm d nden sonra liberal,
d e m o k ra tik -p a rlam e n te r bir R u s y a ya geilm esi ihtim alinin
yksek olduunu tam bir gven iinde syleyem iyorlard. D e v
rimin. um ut vaat eden bir Rus liberal dem okrasisinin boazn
kesen bir Leninist kom plodan baka bir ey olm adna inanmak
liberallerin o un un houna giderdi, ancak b una yrekten inana
caklarn da syleyemeyiz. Yeri gelm iken, size, Ekim Devrim inden hem en sonra Kurucu Meclis iin d zenlenen ve zgr
olduu sylenebilecek tek seimlerde, burjuva liberallerin y z
de 5. M eneviklerin ise yzde .3 civarnda oy topladklarn
hatrlatabilirim.
b r yandan, kom nistlerin de kendilerine gre k e k e
mitleri vardr. rnein benim kuam, lml Sosyal D em okrat
liderlerin ban ektii 1918 A lm an de v rim inin ihaneti y k
syle yetimitir. Ebertler ve S ch eid em ann lar sosyalist ve pro
leter o lm a p o ta n siy e li ta y a n A lm a n D e v r im i'i d a h a
d om ad an bounca. Sovyet Rusya tecrit ed ilm i bir du rum d a

3) Karl M a rx vc F rie d rich E ng els. C o lle cted W orks ( L o n d r a . 1976), Cilt 2 4 , s.

581.

37 4

T a r i h z e r in e

kalm, bylece M ax ve E n g e ls in gereklem esini um duklar

gelim e, yani Rus D e v im inin sosyalist bir ekon om i kurm ay a
aka daha hazr lkelerdeki proleter devrimleri iin bir kvl
cm ilevi grm esi geree dnm em iti.
Bu mil. liberallemi bir arlk m itinden nem li bir n o k ta
da ayrlr. 1917'den nce hibir gereki g zlem ci arln -b
rakn. problem lerini zm esini- ayakla kalmasn bile b e k le
m ezken. 1917-1918de M arx-E ngels senaryosunun g e r e k le
m e ihtimali daha fazla g rnyordu. Ben, baka bir y e rd e Leinin 1920 ylnda daha fazla soru m lu lu k tadn ileri s r
m olsam da. 1917-1919 yllarndaki A lm an ve Rus d e v r im c i
lerini bylesi um utlara bel balam alarndan tr s u la m y o
rum. 1 9 1 8 - 1 9 ! 9 da birka hafta, hatta birka ay boyunca. Rus
D e v rim i'n in A lm a n y a 'y a yaylm asn b eklem ek son derece
akla yatkn grnm ekleydi.
O y sa g e r e k d u ru m byle deildi. K a n m c a bugn bu k o
nutla tarihsel bir k on senss bulu nm aktad r. Birinci D n y a S a
va. savaa katlan tm halklar de rinden sarsm t ve 19171918 devrim leri de h er eyden nce, zellikle kay bed en taraf
taki lkelerde grlen ben zerin e rastlan m am soy krm lara
kar bakaldrlard. A ncak A v r u p a nn baz yerlerin de ve en
o k da R u s y a 'd a bundan da h a fazlas sz kon usu yd u: B u ra la r
daki hareketler, yoksullarn devleti, ynetici snflar ve sta t
koyu reddetm esi dem ek olan toplum sal d evrim lerdi. Ben A l
m a n y a nn A v r u p a nn devrim ci kesim ine ait o ld u u n u d n
m y orum . 1913te A lm a n y a 'd a bir toplum sal devrim ih tim a
linin b ulu n d u u n u da sa n m y o ru m . A yrca, K ay zer A lm anyasnn kendi problem lerini a r dan farkl olarak sa v a la z e b i
lecek d u ru m d a o ld u u n a inanyorum . Ne var ki bu. savan
b e kle nm e d ik ve kanlm az bir olay olduu a n la m n a da g e l
iniyor (bu baka bir tartm a ko nusudur). K u k u su z lml S o s
yal D em okrat liderler Alnan D e v rim i'n in nderliinin d e v
rimci sosyalistlerin eline gem esin i n le m e y e alm lard,
n k kendileri ne sosyalist ne de de v rim ciydiler. Aslnda

R u s D c v r im i' i T a rih in i Y e n i d e n Y a z a b ilir M iy iz?

375

on la r im p aratordan bile kurtulm ak istem iyorlard. (Tabii k o n u

m uz bu deil.) B ir A lm a n Ekim Devrim i y a da ona ben z e r bir
ey ciddi biim d e g n d e m d e deildi ve bu y z d e n ihanet e d i
lecek bir ey yoktu.
Ben L e n in in bir Alm an devrim ine umut balam akla yan l
m olduunu dnyor, am a L e n in 'in bu yanlgy 1917de ya
da 1918de grebilm esine ihtimal verm iyorum . nk durum
hi de yle gr nm y ord u. Zaten, tarihsel geriye bakn, ihti
mallerle ilgili ada deerlendirm elerden ayrld nokta b ura
sdr. E e r politikada -Lenin gibi- kararlar alm ak iin b u lu n u
yorsak, rolm z olaylar g rd m z ekliyle oynarz. D olay
syla L e n in in de olaylara bu ekilde yaklam as son derece d o
ald. Fakat g em i o lm u bitmitir, ma yeniden o y n a n a m a z ve
biz de bu nedenle olaylar daha ak biim de grebiliriz. Alman
Devrimi, lakmn nceki oyununa ramen kaybedilm i bir oyun
deildi. 1 9 18'de L e n in in devrimin A v r u p a da baka bir yere
sramas d ncesinden zaten vazgem i oldu u nu ileri sren
Orlanda F ig e s in saptamasna inanmay srdrsem bile. Rus
D e v rim ini yazgs geri ve balan aa h arabey e d n m bir
lkede sosyalizmi ina etmekti. Buna karn, arivlerdeki belge
ler. S ov yet liderlerinin. R u sy a daki ana ss tehlikeye a tm aya
hazr o lm a m a k la birlikte, daha yllar bo yu nca uluslararas devri
me Fidel C astro ve C he G uevara kadar bal kaldklarn
gsterecektir, am a bence bu. genellikle lke dndaki konum a
yine K ballar k a d a r yanlsam alarla ve cehaletle dolu bir ekil
de bakarak olm utur.4
Ben, L e n in in Klk Saray basknn, Boleviklerin yenil
giye u rayacandan em in olsa bile isleyeceini, nk bu n o k
tada rlandalIlarn Easter A yaklan m as dedikleri ilkeyi, y eni
len Paris K o m n gibi gelecek iin esin kayna olm a ilkesini
gzettiini d n m e y e eilimliyim . Yine de, iktidar alm ak ve
sosyalist bir program ilan etm ek, ancak Boleviklerin gzlerini
4 ) Bk z . R i c h a r d G o t t ' u n G u e v a r a in t he C o n g o " d a k i a n l a t m . N e w L e ft R evi

ew 2 2 0 ( Ar a l k 1996). s. 3-35.

376

T arih zerine

bir A vrupa devrimie evirmeleri halinde anlam tayabilirdi.

R u s y a nn bu program kendi bana baarabileceine hi kim se
inanm yordu. yleyse soralm: Ekim Devrimi yaplmal m yd?
Y aplsa bile hangi amalar gzetm eliydi? te bu sorular bizi, o
z a m a n la r ihtimal dahilinde grlen alternatifleri konu alan
iincii trdeki kar-olgusal duru m lara gtrm ektedir. A slnda
sorun, K e re n sk yin geici h km etinden baka bir y netim in
kp km am as deildi. n k geici hkm et zaten bitmiti.
Bolevikler. tek balarna ya da bir ittifaktaki baat ortak olarak
buna aday tek g olduklar iin, sorun iktidar kim in ala c a n
da da deildi. Sorun, bu deiim in n a sl gerekleeceiydi:
Planl bir ayaklanm ayla m yoksa onsuz mu. yap lm asn a az kal
m olan Sovyetler K o n g re sinden nce mi, kongre srasnda m
ya d a daha sonra m, geni bir koalisyonun paras olarak m.
yoksa baka bir yolla m ve (B olevik bir hkm etin, ya da her
hangi bir merkezi R us hkm etinin ayakta k alm a ansnn ak
grnm ediini dikkate alrsak) hangi amala? O gnlerde, s a d e
ce Boleviklerle bakalar arasnda deil, Boleviklerin kendi
aralarnda da bu sorunlarn hepsi zerine gerek tartmalar
yaplml.
Yalnz unu unutmayn: im di biz. tarihiler olarak, d iye
lim K a m e n e v 'in L e n in 'e kar hakl olduunu dnrsek, g e r
ekte K am eev in Ekim 1917'd e Bolevik Partisii ikna etme
ansm deerlendirm i olmayz. Biz bu saptam ayla sadece unu
sylem i oluruz: B iii ayn d urum la kendimiz kar karya o l
saydk K a m e n e v 'i n g r n b e n im se rd ik . D o la y sy la ,
1917de oynanan ve sonucu artk deitirilem eyecek olan o y u n
dan deil, imdi yaplan ya da gelecekte oy nanacak bir oyundan
bahsediyor olurduk. Yine, gem ie bakp da diyelim Bolevik
ler pratikte tek parti h k m etine bal kalmasalard durum un d a
ha iyi olacana karar verirsek, sylediimiz ey lan olarak n e
dir? R u sy a nn o zam anki koullarnda ya da uzun vadede (uzun
vade olur m uydu?) bir koalisyon hkm etinin daha ansl oldu
unu mu ileri sryor olurduk? (Geerken syleyeyim ki. byle

R u s D c v r i m i ni T a ri h i n i Y e n i d e n Y a z a b il i r M iy iz?

377

bir ihtimal bana kesinlikle m m k n gr nm em ekted ir.) Yoksa.

G o r b a o v 'a katlp, ubat D evrim i'nin farkl bir ekilde geli
mesini tercih ed eceim izi sylyor mu olurduk? D evrim d en d e
mokratik bir R u s y a nn kmasnn daha iyi olaca, ou insa
nn zerinde anlaaca bir noktadr. A ncak bu saptam a, tarihi
deil, bizim politik fikirlerimizi yanslan bir aklam a olacaktr.
1917de Ekim , u b a lta sonra gelmiti. Tarih, o lm u olan e y
lerden yola km ak zorundadr. Gerisi speklasyondur.
Yalnz bu aam ada, speklasyonu bir kenara brakp, d e v
rim koullarndaki bir R usya'n n gerek d u ru m u n a d n m em iz
gerekiyor. A adan patlayan byk kitlesel d e v rim le r (ve
1917deki R u sya da herhalde tarihteki byle b ir devrim in en
rktc rneiydi) bir anlamyla doal f e n o m e n le r dir. O nlar
deprem lere ve dev sellere benzerler, zellikle de R u s y a daki g i
bi devletin styapsnn ve ulusal kuum larn fiilen dalm ol
duu zam anlarda. Bunlar byk lde kontrol edilem ez olay
lardr. R us D e v r im ini Bolevikle in ya da bakalarnn a m a la
r ve niyetlerinden, uzun dnem li stratejilerinden ve dier
Marksistlerin onlara ynelttikleri eletirilerden hareketle d n
m ekten vazgem eliyiz. Gerekten nasl k m e m ile r ya da
yenilgiye uram am lard? Yeni Sovyet hkm etin in Petrograd
ve M o sko va dndaki tek gerek kozu, Rus halknn du y m a k is
tedikleri eyleri sylem e yeteneiydi. L eniin am alad h e
deflerin -ve son analizde L en in in palide izledii yolun- b u n u n
la bir ilgisi yoktu. L e n in in, "h e r gn. o an ay ak ta kalm asn sa
layacak kararlar ile hem en felakete srklenm e riskini tayan
kararlar arasnda seim yapm ann tesinde bir stratejisi ya da
perspektifi olamazd. im di alnmas gereken, y o ksa devrimin
sonu olacak kararlarn devrim asndan tayaca uzun vadeli
m uhtem el s o n u la n o zam anlar kim dnebilird i?5 Hibir ey
nceden belirlenmi deildi. H er ey ters de gidebilirdi. Nitekim
rejim 1 9 2 l e k a d a r ka lcl n d a n g v e n d u y a m a y a c a k ,

5) F.ric H o b s b a w m , The A ge o f Extrem es (L o n d r a . 1994). s. 64.

37 S

T arih zerine

R u s y a nn srklenm i okluu iler acs d urum dan kendisini

nasl koruyabileceinden ya da nndeki aylar veya haftalar
dn m ek ten ok yllarla d n m ey e balayam ayacakt. Artk
gelecekteki ynii az ok belli oluyordu ve bir M arksisin (Lenin
dahil olmak zere) devrim den nce Rusya iin ng rm olab i
lecei herhangi bir son uca ulalmasna daha ok uzun bir yol
vard. O rtodoks Sovyet doktrini de anti-kom nist ko m p lo k ura
m da devrimi yukardan denetlenen ve ynlendirilen bir giriim
olarak dnm lerdi: Lenin. d urum un farkndayd.
yleyse, Ekim D e vrim i nasl ayakta kalacakt? Birincisi
(ve bu noktada O rla nd o F ig e s in A P e o p le 's T ragedy -B ir H a l
kn T ra je d isi-6 baln tayan m k e m m e l alm a snd a ki g
rlere byk o ra n d a katly oru m ). Bolevikler kzl bayrak a l
tnda ve ne k ad ar yanltc olursa olsun S ovy e llc r a d n a s a v a
tklar iin kazanm lard. S o n an alizde, Rus ky l leri ve ii
leri topraklarn ellerin den altp tekrar a r 'a , so y lu la ra ve burji" (burjuvazi) denilen insanlara vereceklerini d n d k le ri
B eyazlara kar Kzllar tercih etm ilerdi. ou R usun g n
lnde yatan D e v im den yanayd lar. Rus Devrim i de, u n u tm a
yn ki. kitleler tarafndan y a p lm ve onun kaderi, ilk on yl
boy un ca, Rus kitleleri tarafndan, kitlelerin isledikleri ve iste
m edikleri eylerle b e lirlenm iti. Bu d u ru m a son ve re n Stalin
olmutu.
kincisi, Bolevikler a r 'a kar ulusal h k m etin tek p o
tansiyel gc olduklar iin ayak ta kalmlard, 1917'deki alter
natif, dem ok ratik ya da diktatoryal bir R usy a deildi ve o la
m azd; 1917'deki ikilem R u sy a 'n n varolmas ile varolm am as
arasndayd. zgrl e verecei zarar arlk d n e m in d e n daha
fazla olsa bile, disiplinli eylem e gre kurulm u ve bu nedenle
tie fa c to devleti kurm aya yatkn bir kurum olan Bolevik P a rti
si 'i m erkezilem i Leninist yaps ite bu n oktada temel

6) O r l a n d o Fi gcs, A P e o p le 's T w e e d y . Tlw Russian Revolution l{tV I-H )2 4

(Lnmlru. 19%).

R u s D e v r i m i 'n i n T arih in i Y e n id e n Y aza b ilir M iy iz ?

379

nem tayordu. Ancak, u gerek ok nem lidir: Bolevikler

olm asayd hi kim se olmazd. Aslnda Rus D e v im inin, d
m anlarnn bile yadsyam ad az saydaki baarlarndan birisi.
Birinci D ny a S a v a ndan yenilgiyle km di er okuluslu
im paratorluklar olan H absb urg m paratorluu ile O sm anl m
paratorluu 'n d a n farkl olarak. Rus'yann p ara la n m am o l
m asyd. Ekim D evrim i R u s y a nn o kuluslu, iki ktaya yaylan
bir devlet olma duru m u nu m uhafaza edecekti. Sovyet R u s
y a 'n n bu ndan dolay gerek i sava srasnda gerekse i sav a
tan sonra, po litik-olm ayan. hatta sac yu rtse v e r Ruslarn g
znde bile bir ekim merkezi oluturduunu h e p o ld u und an
nem siz gste rm e ye eilimliyiz. yle olm asa, Be Yllk Plan
d n e m in de sivil ve asker kkenli Rus g m e nlerinin kk
ama etkili bir kesim inin garip biim de R u s y a y a g eri d n m e le
rini nasl aklayabiliriz? (Y alnz geri d n enlerin bir ksm nn
bir iire sonra b und an pim an olduklar da eklenebilir.)
iincs. Bolevikler. davalarnn ufku R u s y a yla snrl
olmad iin ayakta kalmlard. Y abanc d e v le tle r i sa v a ta
ki de iik ve birbirlerine dm an Beyaz ordular eitli n e d e n
lerden dolay a n cak yar-gnllii biim de deste k le m i olabilir
ler, ancak, b yk savan bitm esinden itibaren, kendi o rd u la rn
dan R u s y a ya sava dev am ettirecek lde, stelik a sk erle ri
nin ii devrim in in evld olarak grdkleri bir rejim e kar
m cadele etm elerini isleyecekleri bir sa v a a etkili birlikler g n derem eyeceklerin i biliyorlard. A yrca B olevikler, esas neden
olarak T r k iy e 'n in onlar Britanya ve F ransz e m p e ry a liz m in e
kar bir g o larak grm esi sayesinde, savatan s o n ra T ra n skafkasya n kontroln de y eniden ele g eirm ilerdi. B olevizme kar bakl o ld uuna g ven du yan m a lu p A lm a n
ya bile onlarla uzla m a ya hazrd. N itekim , Kzl O rdu 1920de
PolonyalIlarn saldrsn geri pskrtp onlar V a ro v a ya kadar
kovalarken. A lm an ordusundan G eneral S eeckt, P o lo n y a nn
I 9 3 9 da M o lo to v -R ib b e n tro p a n lam asn n gizli m addeleri
doru ltusu nd a paylalm asna artc d ereced e benzeyen bir

.iso

T a r i h zerine

teklifte b ulunm ak am acyla E nver P a a y R u s y a 'y a g n d e re

cekti. Ne var ki K/.l O r d u 'n u n V arova k aplarnda yenilgiye
uram as bu tekliflerin sonu demekti.
Ekim D e v rim inin uluslararas dzeydeki etkisi beni b ura
da deineceim ve sonu olarak ortaya koyacan son noktaya
getiriyor. Rus D ev rim i'n in gerekte i ie gem i iki tarihi ol
mutur: D e v rim in R u s y a daki etkisi ve dnyadaki etkisi. Bu
ikisini birbirine kartrmamalytz. Zaten dnyadaki etkisi o lm a
sa. herhalde bir avu uzm an tarihi dnda hi kim se bu olaya
eilm eye gerek duym azd. rnein, A B D in dnda yaayp
da A merikan i sava konusunda R zg a r G ibi G e ti'd e gsteri
lenlerden daha fazla ey bilen insan says gerekten fazla deil
dir. stelik A m erikan i sava hem 1815 ile 1914 yllar arasn
daki en byk savat, hem de A m erikan tarihinin en byk sa
vayd: bu yzden ikinci bir A m erikan devrim i o ld u u bile id
dia edilebilirdi. Ksacas bu i sava A B D asndan b yk an
lam tayordu ve h l d a tam aktadr, fakat A B D 'n in snrlan
dna kldnda o k a d a r anlam l deildir, nk baka lke
lerde, gn ey snrlarnn dndaki lkelerde yaanan olaylar
zerindeki etkisi hakikaten o k a z olmutur.
b r yandan R us Devrimi, gerek Rusya tarihinde gerekse
yirminci yzyl d ny a tarihinde son derece sarsc etkileri olan
bir fenomendir. R u s Devrimi R u sy a da yaayan halklarn g z n
de nasl bir an lam tamtr? D evrim. R u s y a'y uluslararas g
cnn ve presti jinin d o ruuna karm. arlar d n e m in d e ula
lan baarlar kat kat geride brakmtr. Siaii. Rusya tarihinde
Byk Petro kadar kalc bir yere sahip olmutur. D evrim , geri
bir lkeyi nem li o ran da m odernletirm i, lkat dev boyutlu
baarlar (yalnzca kinci D n ya S a v a nda A lm a n y a y yenil
giye uratmas deil) k azanm asna ram en, insan kayplar da
korkun o lm u ve k m a z a giren ekonom isi son und a kerek b e
raberinde politik sistemi d e ykmtr. tiraf edilecei zere, o
gnleri hatrlayabilecek yata olan insanlarn ou n u n gznde,
eski Sovyet a, eski S ovyet halklarnn imdi h k m sren

R u s D e v r i m i ' n m T a r i h i n i Y e n i d e n Y a z a b il i r M i y i z ?

381

-ve gelecekte d a h a uzun bir sre boyunca h k m s recek- yaam

koullarna g re kesinlikle ok d a h a iyi bir tablo sunm aktadr.
A m a tarihsel b ir b ila n o k a rm a k iin d e z a m a n h e n z
erkendir.
Sosyalist v e eskiden sosyalist olan insanlarn E kim Devrninin kendi lkelerinin tarihleri zerindeki etkisi k onusunda
kendi yarglarn oluturm alarna olanak tanm ak zorundayz.
D nyann d i e r blgeleri zerindeki etkisine gelince, bu
konuda a ncak ikinci elden bilgilere sahibiz. Bu etki, eski s m r
geler d n ya sn da ve kinci D n y a S av a'd an nce ve sava s
rasnda tm A v ru p a da zgrlkten ya n a bir g olarak, yzy
lmzn nem li bir ksm nda (1933 ile 1945 yllar arasndaki d
nem dnda) A B D 'n in , daha dorusu tm m u ha fa z ak r ve kapi
talist rejimlerin asl dm an olarak, liberallerle parlam enter d e
mokratlarn derinden (ve anlalabilir) bir nefret d uyduklar, am a
ayn zam anda, sanayilem i dnyadaki solda 1930hrdan itiba
ren zenginleri rktp yoksullarn sorunlarna politik bir ncelik
tanm aya zorlayan bir sistem olarak yansyacakt. S ovyet ann
korkun paradoksu, Sovyet halklarnn ilk elden tandklar S ta
lin ile darda zgrlkten yana bir g olarak grlen Stalinin
ayn kii olmasyd. Stalin, en azndan ksm en, bakalarnn g
znde tiran olduu iin binlerinin g znde kurtarcyd.
T arihiler byle bir insan ve byle bir fen om en hakknda
gr birliine vardklar bir konsenss iinde olabilirler mi?
Ben, ngrlebilir bir gelecekte, byle bir sonucun ortaya k a
bileceini dn m y oru m . Fransz Devrimi gibi Rus Devrimi
de insanlarn yarglarn blm eye devam edecektir.

20
BARBARLIK:
BR KULLANIM K IL AVUZU

Bu makale 1994'te Oxford, Sheldonian Theatreda Uluslara

ras A f rgiitii Konumas olarak sunulmu ve New Left Revi
ew'd/; 206. saysnda (1994, s. 44-54) yaynlanmtr.

B enim bu ko nu m a m a Barbarlk: Bir K ullanm K lavuzu

adn verm em in nedeni, size nasl barbar olunaca konusunda ta
limatlar verm ek istemem deildir kukusuz. N e y azk ki hibiri
mizin byle bir klavuza ihtiyac yok. Barbarlk, buzda dans e t
mek gibi bir eye benzemez; en azndan bir ikenceci olm ak ya
da insanlk d faaliyetlerde uzm anlam ak istemediiniz srece,
renilmesi gereken bir teknik deildir. Barbarlk daha ok, z
gl bir toplumsal ve tarihsel balamdaki yaam n b ir yan rn;
Arthur M illerm D ea th o f a S a lesm a n ' d e (Satcnn lm ) s y
ledii gibi, zerinde yaanlan toprakla gelen bir eydir. Sokak
akl terimi, insanln uygarln kurallar olm a d a n bir to plum da
yaam aya adapte olmalarn gsterm ek asndan sy lem e k iste
diim eyi ok daha iyi anlatacaktr. Bu szc kavradm zda.

3S4

T a r i h zerin e

her birimiz kendimizi, biiytik babalarmzn ya da babalarmzn

standartlaryla deerlendirdiimizde, bizim genliim izde bile
(hepinizi kendim kadar yal kabul ediyorum) uygarlktan uzak
olan bu toplum da yaayacak ekilde uyarlarz. Tabii bununla u
ya da bu barbarlk rneinin bizi artk hibir ekilde savsamaya
can kastediyor deilim. T am tersine, belirli aralklarla o la a n
d derecede korkun bir eyle o ka uram ak artk gndelik d e
neyimlerimizin bir paras halini almtr. Bu oklar, by kleri
mizin -ve kesinlikle benim byklerimin de- insanlk d ko u l
larda yaam ak olarak nitelendirecei durumlarn olaan g r l
mesine nasl altrldmz gizlemeye de yardmc olmaktadr.
Benim verdiim kullanm klavuzu, umarm bu srecin nasl
ilediini anlamann bir klavuzu olur.
Bu konum ann argm an, yaklak yz elli yllk bir sekler gerilem eden sonra, yirm inci yzyln b y k b l m n d e babarln yeniden trmana getii ve bu trmann so nu na g e l
diini gsteren hibir iaretin de bulunm addr. Bu balam da
"barbarln iki eyi gsterdii kansndaym . Birincisi, tm
toplum larn kendi yeleri arasndaki, da h a az l d e d e kendi
yeleri ile baka toplumlarn yeleri arasndaki ilikileri d z e n
lemesini salayan ku rallar ile ahlki davranlar sistem lerinin
aksam as ve km esini: kincisi de. d a h a spesifik adan, o n se
kizinci yzyl A ydnlanm asnn projesi diyebileceim iz er e
venin, yani insanln rasyonal ilerlemesine (Yaam . zg rlk
ve M utluluk A a y na. Eillik. z grlk ve K a d e lik 'e , vb.)
ballm ilan etm i devlet k u ru m la n n d a som utlam olan, bu
tr ahlki davran standartlar ile kurallardan m ey d a n a gelen bir
e vren sel sistemin kurulm asnn bozulmasn anlatm aktadr. Bu
anlam larn ikisi de gerek o lm akta ve birbirlerinin ne g a tif e tk i
lerini bizim yaam larm z zerinde pekitirmektedirler. D olay
syla. benim konum un insan haklar sorunuyla ilikisi aka g
rlyor olsa gerektir.
Barbarlam ann ilk biimini, yani geleneksel denetim ara
lar ortadan kalkt zam an neler olduunu biraz da h a aaym.

B a rb arlk: B ir K u l l a n m K lav u zu

385

M ichael Ignatieff B h o l a n l B elo n g in g (Kan ve Aidiyet) adl ki

tabnda, 19 9 3 le silahl Ktirt gerillalar ile B o sn a daki kontrol
noktalarnda grevli savalar arasndaki farklla dikkat e k
mekledir. Ign atieff dein bir sezgiyle, devletsiz Krdistan loplunuda ergenlik d n e m in e gelen her erkek o cu u n bir silah
edindiini yakalar. Bir silah tam ak, bir olan o cu u n u n en
kestirm e yoldan o cukluktan kp bir erkek gibi davranm as g e
rektiinin ifadesidir. D em ek ki silah kltrnde anlam n v u r
gusu sorum luluu, arball, trajik grevi n e k a rm a k ta
dr. Silahlar onlara ihtiya duyulduu z am an atelenir. O ysa
1945te b yana AvrupalIlarn byk o u nluu (B alkanlarda
yaayanlar dahil o lm ak zere), devletin meru iddet tekelini
elinde tuttuu toplum larda yaamlardr. D evletler ktk e bu
tekel de krlmtr. Baz gen Avrupal erkeklerin g z nde . |b u
kn] yol at kaos... her-eye-izin-verilen erotik bir c e n
nete g irm e ansm dourm utu. Kontrol noktalarndaki ya-cin sel. y a n -p o rn o g ra fik silah kltrnn kayna budur. G e n in
sanlara gre, ldrc gc ellerinizde tu tm ak ve bu gc are
siz insanlar terrize etm ekte kullanm ak kar k o n u lm a z bir e ro
tizmle y k l y d .1
Ben, im dilerde ktadaki i savalarda gerekletirilen
vahetlerin nem li bir ksmnn, yirm inci yzyln sonundaki
d nyaya zg olan bu tip bir bozulm ay yanstt kansndaym .
Bu k onuda biraz daha ileride bir-iki sz sylem eyi um uyorum .
B arbarlam ann ikinci biimi olarak, bir kazancn varln
ilan e tm e k islerim. Bizi hzla karanla srklen m ekten alko
yan birka eyden birisinin, on sekizinci yzyln A y d n la n m a
sndan m iras kalm deerler sistemi o ldu un a inanyorum . G e r
i. A y d n la n m a 'n n , yzeysel v e entellektiiel adan s a f bir he
ves olm aktan balayp, peruklu beyaz adam larn Bal e m p e ry a
lizmine emeilektiiel temel salam ak iin tezghladklar bir
kom plo olarak deerlendirilm eye kadar eitli saptam alara
I ) Miclncl IgnuicIT. B lood anl Belogitf;: Journeys into the N ew Nationa
lism (l.ondra. 1903). s. 140-141.

386

T a r i h z e r in e

dayanarak dikkate alnm ayabilecei bir za m anda pek tutulan bir

gr deildir bu. A y dnlanm a gerekten bundan ibaret olabilir
de olm ayabilir de, am a ayn zam anda, bu gezegenin her yerinde
tim insanlarn yaayabilecei toplum lar ina etm e zlem lerinin
hepsinin: insanlarn insanlar olarak haklarnn ortaya konulup
savunulm asnn biricik temeli olduu da kukusuzdur. Her ey
bir yana, uygarln on sekizinci yzyldan yirminci yzyln
balarna kadarki ilerlemesi, ok byk lde ya da tam am en
A y d n la n m a 'm n etkisi sayesinde; tarih rencilerine kolaylk
oluturacak biim de hl aydn nnllakiyetiler denilen h k
metlerce. hepsi de ayn entellektel aileden gelen devrim ciler ve
reformcular, liberaller, sosyalistler ve komiinisllerce s a la n m
tr. Uygarln bu dnem deki ilerlemesinde A y dtnlam ay e le
tirenlerin hibir pay yoktur. lerlemenin bir yandan maddi ve
ahlki dzeyde, dier yandan fiilen gerekletiinin d n ld
bu a artk sonuna gelmitir. Ancak, adm adm barbarla
srklendiimizi grp kaydetm ekle yetinm ekten ziyade, bu s
reci d e erlendirm em ize olanak tanyacak tek kriter de. bu eski
A y d n la n m a m n rasyonalizmidir.
1914'ten nceki dnem ile imdiki dnem im iz arasndaki
uurum un derinliini bir rnekle aklamaya alaym. Bu n o k
tada. insanlk d olaylara daha fazla tunik olarak yaayan bizlerin. bugn, on dokuzuncu yzyl sarsan kk kk adaletsiz
liklere arma ihtimalinin daha az olmas zerinde d u rm a y a c a
m. rnein, F ransa'daki tek bir adli hata (Dreyfus davas) ya
da bir Alsas kasabasnda A lm an ordusunun yirmi gstericiyi bir
geceliine gzaltna almas (1913 Zaber olay) bile by k y a n
klara yol amt. Size burada hatrlatmak istediim ey, geer
li olan davran standartlardr. N apoleon savalarndan sonra
yazan Clausevvitz. uygar devletlerin silahl kuvvetlerinin savata
aldklar esirleri ldrmemeleri ya da girdikleri lkeleri yakp
ykm am alar gerektiini ngryordu. Britanyann kart y e
ni savalar, yani Falkland ve Krfez savalar ise bu no rm un ar
tk geerli saylmadn gstermekledir. Yine E ncyclopaedia

Ba rb arlk : B ir K u l l a n m K lavu zu

3 87

B rila n n ic a 'n m 011 birinci basksndan aktaracak olursak, ders

kitaplarnda anlatldna gre, uygar sava m m k n olduu l
de dm ann silahl kuvvetlerinin gszletirilm esiyle snr
ldr: aksi takdirde savalar, taraflardan birinin tam am en ortadan
kalkm asna kadar srerdi. E ncyclo p a ed ia bu noktada, yce on
sekizinci yzyln Aydnlanm a dnem inin uluslararas h u k u k u
larndan V attel'i aktarmaktayd: Bu eilimin A v ru p a uluslar
iinde bir gelenee dnm esinin geerli bir nedeni vardr." O y
sa A vrupa uluslarnda da baka bir yerde de artk byle bir ge le
nek yoktur. 1914te nce, savan savaan kii ve taraflarla y a
pld, savam ayanlara doktnulmad gr isyanclar ve
devrim ciler tarafndan da paylalyordu. Szgelim i. ar 11. A le
x and er ' 1 ldren Rus N arodnaya V olya g rubunun program nda
u ekildeki ok ak bir m addeye rastlayabiliyorduk: H k m e
te kar verilen savan dnda kalan kii ve g ruplar tarafsz ki
iler saylacak, kendilerine ve mlklerine d o k unu lm a y a c ak tr.2
Yaklak olarak ayn tarihlerde Frederick Engels de rlandalI Fenianlar (ki onlar tm sempatisiyle destekliyordu), W estm inster
H all'a bir b om b a koyduklar, bylece oradan geen m asum in
sanlarn yaam larm riske soktuklar iin m a h ku m etmiti. E n
gels, silahl alm a deneyimi bulunan eski bir devrim ci olarak,
savan sivillere kar deil, savaan kii ve gruplara kar y r
tlmesi gerektii kansndayd. O ysa bugn, devrim cilerin ve te
rristlerin bu snrlamay, bir savaa girmi h km etlerden daha
fazla benim sediklerini gremiyoruz.
im di, barbarlam a m eyilindc bu ekilde aaya k ay d
mz gsteren ksa bir kronoloji sunacam. Bu srecin drt ana
aamas vardr: Birinci D nya Sava. 1917-1920 knden
1944-1947 kne kadar sren dn ya krizi, krk yl sren S o
uk Sava a ve son olarak d ny an n b y k ksm n da
1980lerde ve 1980lerden beri tank o ldu u m uz biimiyle uy
garlktaki genel k. Bu aamalarn ilk arasnda belirgin
2) W olfgang J. M cmmscn ve G erhard llirsclfeld, Sozialprntest, GewaU. T e r
ror (Stuttgart. 1982), s. 56.

3 88

T a r i h z e r in e

bir sreklilik grebilir ve n de de insanlarn insanlara kar i

ledikleri zulm lerden dersler karldn, bu derslerin barbar
lkla daha ileri adm lar atlmasnn temeline d ntn s y le
yebiliriz. nc aam a ile drdnc aama arasnda bu trde
dorusal bir ba yoktur. 1980'li ve 1990"l yllarn k, asl
kararlan alan kiilerin, H ille rin projeleri ya da S la lin in lerrii
gibi barbarca diye nitelenebilecek, ayn ekilde nkleer sava
yarn hakl gsterm eye alan arg m anlar gibi delice diye a d
landrlabilecek veya M a o nu Kltr D evrim i gibi her iki sn
fa da sokulabilecek eylem lerinden kaynaklanm az. 1980'li ve
I9 9 0 'l yllardaki kn kayna, kararlan alan kiilerin, k e n
dilerinin ya da bizim denetim im izd en kurtulan bir d n y a d a ne
yaplm as gerektiini artk bilem em eleri; toplum un ve e k o n o m i
nin 1950'den sonra grd patlamann, insan toplum larndaki
davranlar ynlendiren kurallarda benzerine ra stlanm adk bir
kii ve bozulm aya yol amasdr. Bu yzden nc a a m a ile
drdnc aam ann rtln ve birbirini etkilediini syle
yebiliriz. Bugn insan to p lu n d a n bir k iindedir, am a bu
k de. kamusal davran standartlarnn, daha nceki b arbar
lama dnem lerinin bu sladartlar indirdii dzeyde kakl k o
ullarda yaanm aktadr. nsanlarn davran standartlarnn y e n i
den ykselie geebileceini gsteren ciddi iaretlere ise ne y a
zk ki henz rastlayamyorz.
B arbarla ynelii. Birinci D nya S a v a f nn balatm ol
m asnn eitli nedenleri vardr. Birincisi, bu ilk byiik sava ta
rihin o zam ana kadar grd en canice an kapsn amtr.
Z bigniew Brzezinski, 1914 ve 1990 arasndaki toplu l m
lerdin saysn 187 milyon olarak hesaplam tr. Brzezinski'in
hesab, ne kadar sp ek latif olursa olsun, tablonun korkunluu
k on usu nda bir ipucu verebilir. Sanrm bu rakam , dnyann
1914teki nfusunun yaklak yzde 9 'n a d enk dm ekledir.
D em ek ki ld rm ey e alm durum dayz. kincisi, h k m e tle
rin kendi insanlarn Verdn ve Y pres katliam larna s r k le y e
rek hibir snr g z e tm e d e n feda etm eleri, d m a n a kar daha

B a rb arlk: B ir K u l l a n m K lav u zu

389

da snrsz katliam lara girimeleri sonucunu d ou rm as asn

dan bile u ursuz bir em sal oluturmutur. ncs. topyekn
ulusal seferberlikle yrtlen bir sava anlay, u ygar savan
temel direi olan, savaan kii ve gruplar ile s a v a m a y a n k e s im
ler arasnda ayrm yap m a geleneini tam am en ykm tr. D r
dncs. Birinci D n y a Sava, her halkarda A v r u p a 'd a k i ilk
byk savat ve bu savaa, tm nfusun yrtt ya da aktif
biimde kalkl dem okratik politika koullarnda girilmiti.
Ne yazk ki dem okrasiler, (m odas gem i d tem silciliklerin
yapt gibi) uluslararas g oyunundaki basil hadiseler olarak
grld srece savalarla ilerletilemez. D e m okrasilerin bu
savalar, sava -profesyonel kurallara bal kalnd srecedm an dan nefret etm eyi gerektirm eyen bir faaliyet sayan pro
fesyonel askeri birim ler ya da boksrler gibi yrtm esi d e d
nlemez. Y aa n a n deneyim lerin gsterdii ekilde, d e m o k ra si
ler eytan klnda gsterilen d m anlar olm asn gerektirir.
S ouk Sava' da h a sonra kantlayaca ey de, bu eilimin
barbarlam ay kolaylatrm olmasdr. Son olarak. Byk S a
va toplum sal ve politik kle, benzeri g r lm e dik l lerd e
ki toplumsal devrim ve kar-devrim le noktalanm t.
1917'den sonraki otuz yla damgasn vuran ite bu k ve
devrim a oldu. Yirminci yzyl, baka zelliklerinin yan sra,
bir yanda 1947ye kadar savunm ada kalan ve geri ekilen kapi
talist liberalizm ile dier yanda ikisi birbirlerini de yok etm ek is
leyen Sovyet kom nizm i ve faist hareketler arasnda tank olu
nan bir dinsel savalar ayd. Gerekten, liberal kapitalizmin
kendi ana yurdundaki tek gerek tehdit (1 914 'te n sonraki k
n saym azsak) sadan gelmiti. 1920 ile H itlerin d ara
snda herh a n g i h ir y e rd e komnist ya da sosyalist devrim le yk
lan tek bir rejim bile yoktu. Yine de mlkiyeti ve toplum sal ayr
calklar h e d e f alan komnist tehdit daha rktcyd. Fakat bu,
uygar deerlere geri dnlm esine vesile olamam t. Bilakis, sa
va, arkasnda kapkara bir acmaszlk ve iddet dam gas brakt
ve insanln nem li bir ksm bunlarn ikisini de hem yaad hem

390

T a r i h zerine

de ikisine birden bizzat balandlar. ou insan. 1914ten nce

gerek bir rneini grem ediim yeni bir km elem ey e (yani,
hkmetlerin resmen stlenmeye henz hazr olmadklar kirli
ileri yapan, yar-resmi nitelikteki ya da faaliyetlerine g z y u m u
lan vurucu gler ve lm mangalar: A lm a n y a da F reikorps,
rlandada Black-and-Tans. squadristi) insan gc salayacakt.
Ne olursa olsun, iddet ykseliyordu. Savatan sonra politik suikastlerin saysnda korkun bir art olmas uzun sreden beri
fark edilen (rnein. H a rv a rd ll tarihi Franklin F o rd un sergile
mi olduu) bir durum du. Yine, 1920lerin sonlarnda hem W e
imar Almayasnda hem de A vu stu ry a 'da yaygnlat grlen,
rgtl politik dm anlar arasndaki kanl sokak atmalar da
!91 4'ten nce benzerine rastlamadm bir eilimdir. D aha nce
hu tr kanl sokak atmalar yaanmsa da onlar ne m se n m e
yecek olaylardr. 1921 'de Belfast'taki ayaklanm alar ve atma
larda, o alkantl ehirde on dokuzuncu yzyln tam am nda can
veren insanlardan daha ou lmt (428 kii). S okak sava
lar mutlaka savatan zevk alan eski askerler de deildi (yalnz
talyan Faist Partisinin ilk yelerinin yzde 57'sinin eski asker
lerden m eydana geldiini de eklemeliyiz). Nazilerin 1933'teki
hcum mangalarnn drtte bir savaa katlam ayacak kadar
ya kk insanlard. Sava, szde-niform alar (iinl renkli
gmlekler) ve silah tamak, sahipsiz genliin arayp da bula
mad modeli salyordu.
1917den sonraki tarihin din savalar a olacan ne
srm tm . 1950lerde Franszlarn C e z a y irde isyan bastrma
politikasnda iledikleri barbarlklarn ncln y apan F ra n
sz subaylarndan biri de, G e r e k sava yoktur, din sava v a r
dr. diye yazm t.3 A ncak, dinsel savalarn doal sonucu
olan zulm daha da vahi ve insanlk d bir kla sokan etken,
en yaygn biim iyle tam bir insan m uam elesi g rm e talepleri
reddedilen insanlarn temsil ettii K tlk davasnn karsnda
3) Wa l l e r L a q u e u r , G uerrilla; A H istorical a n d C ritical S tudy ( Lo n d r a . 1977).
s. 374.

Ba rb arlk: Bir K u l l a n m Klav uzu

391

yilik da v a sn a (yani, Batl byk glerin davasn a) sahip

kld iddiasyd. T oplum sal devrim , zellikle de sm rge
isyanlar, to p lu m la rd a doutan ya da ulalan baarlardan d o
lay doal olarak eitsiz bir k o num da yer alan tepedeki insanla
rn dipteki in san lara kar d o a l (gya ilahi ya da k o z m ik bir
onay da g ren) bir stnlk tad d u y g u su n a kar bir b a k a l
dryd. Bayan T h a tc h e r'n zihnim ize kazd ekilde, tepedeki
insanlar sn f savalarn dipteki insanlara kyasla g enellikle d a
ha byk bir hnla yrtrler. Srekli aalanm alar (zellik
le deri eng iy le yansd zam an) doann g azabna d n e n in
sanlarn, doal efendilerine kar (brakn, isyan etm ey i) eitlik
talep etm eleri bile bal basm a byk bir hakaretti. Bu durum
st ve alt snflar arasndaki ilikide geerliyse, rklar a rasn d a
ki ilikide daha da geeliydi. 1919 k atliam n da len 379 insan
Hintli deil de ngiliz, halta rlan d a lI olsa ve bu olay A m rit
sa r'd a deil de Glasgovvda geseydi. G eneral D y e r askerlerine
yine kalabala rastgele ate am a emrini verir m iydi? K esin
likle'verm ezdi herhalde. Ayn ekilde Nazi A lm an y a sn n b ar
barl da, Ruslara, PolonyalIlara. Y a hu dile e ve aa-isan
gzyle baklan dier halklara kar, Bat AvrupalIlara kar o l
duundan daha sert ve acmaszd.
Buna ram en, kendilerini doal olarak stn sayanlar ile
bu insanlarn s z m o na do al astlan arasndaki ilikilerde r
tk biimde yerlem i olan acmaszlk. Tanr ile eytan arasn
daki hesap lam ad a potansiyel barbarlamay sadece hzlandr
m aya yaramt. Zira bu tr lm ne karlam alardan yalnzca
tek bir sonu kabilir: ya tam zafer, ya tam yenilgi. D olay sy
la, ey tan 'in z a le r kazanm asndan daha kt bir sonu olaca
da dnlem ez. S ouk S a v a n slogan olan Kzl olacana
l olsu n deyii, szcn asl anlam yla bakldnda balan
aa sam a bir szdr. Bylesi bir m cadelede, am a kendili
inden her liirli arac meru gstermitir. e y ta n yenilgiye u
ratmann tek yolu eytanca yollar olsayd bunu y a p m a k zorunda
kalrdk. Peki byle deilse. Batl bilim adam larnn en bar

39 2

T a r i h zerin e

ve uy gar olanlar bile necle kendi hkmetlerini atom bombas

yapm aya ikna etm eye almlard? teki taraf eytana ben zi
yorsa, o zam an onlarn -imdi yapm asalar bile ileride- eytanca
yollara bavuracaklarn varsaym ak zorundayz. Burada, E inste
inn H itlerin zafere ulamasn nihai ktlk olarak grmekle
yanldn iddia ediyor deilim. Benim yaptm ey. sadece,
kendiliinden barbarln karlkl olarak tm andrlm asna yol
aan bu tr karlamalarn mantn akla kavu tu rm ay a a
lmaktr. Bunu Souk Sava rneinde ok daha net biimde
grebiliriz. K e n n a n n S ouk Sava"m ideolojik gerekesini
salayan 1946'daki nl U zun T e l g r a f n n iddias. Britanyal
diplomatlarn on dokuzun cu yzyl boyunca Rusya hakknda
syleyip durduklar eylerden farkl deildi: Onlar, gerekirse
zor kullanm a tehdidiyle kontrol altnda tutmak zorundayz, y o k
sa K onstanlinop ole ve Hint snrna kadar dayanrlar. O y sa on
dokuzuncu yzylda Britanya hkm etinin bu konuda so u k
kanlln kaybettiine ok en der rasllanrd. D iplom asi, gizli
ajanlar arasndaki "b y k oyun", hatta ara sra olan savalar bile
kyam etle kartrlmyordu. Ekim D e v rim inden sonra ise b u n
lar birbirine kart. Palmerston ban sallayarak bunu onaylad:
sanrm Kenan da sonunda ban sallamt.
Uygarln Versailles Antlamas ile H iro im a ya bom ba
atlmas arasndaki d ne m de neden gerilediini anlam ak daha
kolaydr. kinci D n y a S a v a'n d a , birincisinden farkl olarak,
savaan taraflarn birisinin on dokuzuncu yzyl uygarlnn
deerleri ile A y dlanm a'y aka reddetmesi bunu en ak bi
im iyle gstermektedir. O n dokuzuncu yzyl uygarlnn pek
ok kiinin bekledii gibi Birinci D nya Sava"ndan sonra ye
niden to parlanam am asm n nedenlerini aklam am z gerekebilirFakat bunun gereklem ediini biliyoruz. D nya artk bir fela
ket ana (toplumsal devrimlerle izlenen savalarn, im parator
luklarn sona erm esinin, liberal dnya ekonom isinin knn,
anayasal ve dem okratik hkm etlerin srekli gerilem esinin, fa
izm ile N azizm in ykseliinin yaand bir aa) girmitir-

B a rb a r lk : B ir K u l l a n m K la v u z u

393

zellikle de bu dn em in barbarln en biiyiik okulu olan kinci

D nya S a v a 'y la noktalandm d n d m z zam a n , uygar
ln gerilemesini fazla artc bulamayz. im di bu felaket a
n atlam am a ve hem ykc hem de tuhaf bir fe no m e n olan bir
konuya, kinci D ny a S a v a nda sonra B a t f d a barbarln
ilerlemesine g e m e m e izin verin. Felaket ayla arasnda bir
hayli m esafe olan yirminci yzyln nc eyrei, en azndan
gelimi pazar ek o no m ilerinin ana lkelerinde, reform ve res
torasyon g rm liberal kapitalizm adna bir zafer am temsil
etmekteydi. Yirminci yzyln nc eyrei hem salam bir
politik istikrar do urm u, hem de benzeri g r lm e dik bir e k o n o
mik refah d z e yine ulamt. Yine de barbarlam a eilimi d e
vam edecekti. le bu noktada, tatsz bir konu olan ikence o lg u
su zerinde d urm a k istiyorum.
S ize a n la tm a m a gerek olm ad gibi, ik en ce 1782de
sonraki eitli z a m a n la rd a, u yg ar lk e le rd e y a r g la m a m e k a
n iz m asn d a n resm i olarak karlm t. K t z erin d e , d e v l e
tin bask a y g tn d a artk h o g r yle b a k lm a y a n bir yn tem di.
k e n c ey e kar n y a rg la r o k a d a r g l y d ki, ikenceyi o r
tadan k ald rm olan F ransz D e v r im inin y e n ilg isin d e n sonra
bile b e n im se n m e y e c e k li. nl V ido cq (R e s to ra sy o n d n e
m ind e polis efi olan eski m a h k m ) kesin likle v ic d a n s z b iriy
di, a m a ik e n c e y ap trm y o rd u . kencenin, g e len e k s e l b a rb a r
ln ahlki ilerlem eye kar ko yan k elerin d e ( rn e in , a s
keri h a p ish a n e le rd e ya da benzeri k u ra m la rd a ) h e n z ta m a
men orta d an k a lk m a d , en a znd an an larn n z ih in le rd e n s i
linm edii d n le b ilir. Y unanl albaylarn 1967-1974 d n e
m inde u y g u la d k la r balca ikence y n te m in in , h e m e n h e
m en elli yldr Y u n a n is ta n 'n h i b ir blgesi a rtk T tirklerin
y n e tim in d e o lm a m a s n a ram en. T rk le rin eski b a s tin a
d o ' lar (falaka) o lm a s beni o k e tk ilem iti. Bu d u r u m u , a r
lk O k h r a n a s gibi h k m e tle rin yk clara kar b ir sava y
rttkleri lk e le rd e u yg a r y n te m le rin g eride ka lm o lm a s n a
da b alay abiliriz.

394

T atili zerine

ki sava arasndaki dnem de ikencenin en fazla komnist

ve faist rejimlerde yaygnlatn belirtmek gerekiyor. Aydnlanm a'y tamamen reddeden faistler ikenceyi her ynyle uygu
larken. Bolevikler, Jakobenler gibi, O khranamn kulland yn
temleri resmen yasaklamlar, am a hemen hemen ayn zamanda,
devrimi savunma kavgasnda hibir kstlama tanmayan eka'y
kurmulard. Bununla birlikte, S talinin 1939da telgrafla gnder
dii bir genelge. Byk S ava'lan sonra " N K V D de ( ek ann
yerini alan kurulu] fiziksel bask yntemlerinin u y g u la n m a s fnn
1937ye kadar resmen meru grlmediini, baka bir ifadeyle.
Stalinist Byk T e r rii bir paras olarak merulatn d n
drmektedir. Baz durumlarda da fiilen uygulanmas zorunlu bir
hale gelmiti. Bask yntemleri 1945'ten sonra S ovyellerin A v
rupa'daki uydularna da ihra edilecekti, fakat bu durum u, yeni
kurulan rejimlerde, Nazi igalindeki dnem de ikenceye ilk elden
uram ok sayda polis bulunmasyla da aklayabiliriz.
Yine de ben. B atdaki ikencenin (zihinsel manipiilasyon
uygulamalarnda, gazetecilerin Kore Sava srasnda tank ol
duklar zam an beyin y k a m a " diye adlandrdklar in teknikle
rine daha azla ey borlu olduklar sylenebilirse de) Sovyeller'deki ikenceden fazla bir ey renmediini ya da o y ntem
lerin fazla taklit edilmediini dnm eye eilimliyim. Bat'daki
model, zellikle Alnanlarn kinci Dnya Sava srasnda dire
ni hareketlerini bastrrken uyguladklar biimleriyle, hemen
hem en kesin biimde faist ikence modeliydi. Bununla birlikte,
toplama kam plarndan dersler karm aya hazr olmalarn k
m sem em eliyiz. Bakan Clinton ynetiminin aklamalar sa
yesinde imdi bildiimiz zere, A B D , savatan ksa bir sre son
ra balayp I970'li yllara kadar, toplumsal adan deer tam a
d dnlen kesimlerden seilmi insanlar zerinde sistematik
radyasyon deneyleri yapmtr. Bu deneyler. Naziierin deneyleri
gibi, mensuplar -zlerek sylemeliyim ki- her lkede ikence
olaylarna kartrlmalarna izin vermi bir meslek olan doktorlarca yrtlm, en azndan onlarn gzetiminde srdrlmtr.

B a rbarlk : B ir K u l l a n m K la v u z u

Yalnz, bu deneyleri ho karlamayan A merikal doktorlardan

en azndan birisinin, stlerini yaptklar ilerde bir Buchenwald*
kokusu ald iin protesto etliini de biliyoruz. Bu doktorun,
aradaki benzerliin farknda olan tek kii olm adn d a varsaya
biliriz herhalde.
im d i, bu k o nu m alarn onun y ara rn a yap ld U lu sla ra
ras A f r g t ne gelelim . Bu rgt b ild i in iz gibi 1961 y ln
da ve esas o la ra k politik su lu la r ile d i e r d n c e su lularm
ko ru m a k a m ac y la kuru lm utur. rg t kuran m k e m m e l in
sanlar. o k g e m e d e n , hi b e klem edikleri lk e le rd e bile h k
m etlerin (ya da bazen, h k m e tle rin gizli k u ra m la rn n ) sis
temli ikence u y g u la m a la ry la ura m ak z o ru n d a kaldklarn
da hay retle fark etm ilerdir. O nlarn ak n lklar h e rh a ld e s a
dece A ng lo -S ak so tarallkla aklan abilir. F ra n sz o r d u s u
nun C e z a y ir b a m szlk sava srasnd a ( 1 9 5 4 -1 9 6 2 ) ike n
ceye b a v u rm a s F r a n s a da uzun sre y o un politik tepkilere
yol a m ve U lu slararas A f rg t enerjisinin by k ksmn r i k e e e y e y o u n latrm a k zo ru n d a kalm t. N ite k im i k e n
ceyi tem el alan 1975 R aporu bu k o n u d a tem el bir belgedir.4
kence o la y n d a iki arpc nokta g z le n iy o rd u . Birincisi,
19 3 0 'd a n son ra A rjantin h a p ish a n e le rin d e e le k trik ik e n c e le r
ine tank o lu n m u sa da. ikencenin d e m o k ra tik B a lda sis
temli bi im d e uy g u la n m a s yeni bir o lg uyd u. kinci arpc o l
gu ise, U luslararas A f rgl R a p o ru 'n d a belirtildii ek liy
le, en a zndan A v r u p a 'd a y aanan tm o lay lard a bu fen om enin
artk s a h B a n yu zg olm asyd. " D e v le tin o n aylad bir
Stalinist u y g u la m a olarak ikence ortadan k a lkm tr. Birka
istisnayla... son on ylda D ou A v r u p a dan d d n y a y a hibir
ikence raporu k m a m tr. Bu du rum ilk b a ta g r n d n
den belki da ha az artcdr. n k R us S a v a a n d a k i lm
kalm m cadelesinden beri. S S C B 'd e ikence (Rus cezalandrm a
*) N a z i l e n n 1 9 3 7 ' de kur d u u B u c h e n w a l d ka mp , A l m a n y a ' n n ilk ve en
hiiyiik k a m p l a r d a n birisiydi, (.n.)
4) Ul usl ar ar as Al' r g l . R e p o n on T o n u n ' ( Lo n d r a , 1975).

T a r i h z e r in e

hayatnn vah etin den ayr bir fak t r olarak) devletin e m n iy e

tini k orum ay sa la y a m a m : sa dece, g ste rm e lik m a h k e m e l e
rin k urulm as ve benzeri kam usal g steriler k u rg u la n m a s gibi
ba k a a m a la r iin kullanlm tr.
kence Stalinizm de gerilem i ve azalmtr. Sadece dier
kom n ist sistemlerin glil olm ad ortaya knca, onlar k o ru
mak iin 1957'de I9 8 9 a kad ar snrl, hatta kt zerinde k a
lan bir silahl bask gerekli olm utur. b r yandan, 1950'lerin
ortalarndan 1970Ierin sonlarna kadar uzanan d nem in. Bal
ikencesinin klasik a olm as daha da artcdr. V e bu a,
doruk noktasna 1970'lerin ilk yarsnda. A vru p a 'n n A kdeniz
blgesinde. Latin A m e rik a 'n n o zam an a kadar tertemiz sicili
olan lkelerinde (ili ve U ruguay gibi), G ney A frik a'da, hatta
(cinsel organlara elektrik verilmesi sz konusu olm asa bile) r
la n d a 'd a avn z a m an da oalm asyla ulamtr. B a tdaki resmi
ikence eiliminin o zam andan beri, ksm en Uluslararas A f g t nn abalar sayesinde nemli lde azaldn da e k le
meliyim. Yine de m k em m el bir alm a olan W orld H um an
R ig h ts G u id e 'm 1992 basm nda, aratrlan 104 lkeden 6 2 side ikence uyguland, yalnzca 15 lkenin tam am en temiz k
d alabilecei bildirilmektedir.
Bu ykc fe n o m e n i nasl a k la y a c a z ? K e sin lik le , B r i
ta n y a C o m p to n K o m ite s i 'n in 1 9 7 2 'd e K u z e y r la n d a yla ilg i
li o larak o ld u k a net bir dille yapt Kirden, ike nc e y i resm i
d z e y d e ra sy o n a liz e e tm e a b a la rn y a n sta n a k la m a la rla
deil. Bu k o m ite , baz b ilg ile rin m m k n o ld u u k a d a r a
bu k re n ilm e s i g e r e k li i nden-' b a h se d iy o rd u , o y s a bu bir
a k la m a deildi. Bu sa d e c e , h k m e tle rin b a rb a rl a y n e l
di in i. yani sava e sirle rin in k e nd ile rini tu tsak e d e n le r e is im
leri, rtbeleri ve n u m a r a la r n d a n baka bir ey s y le m e k z o
ru n d a o lm a d k la r, ne k a d a r acil bir z o ru n lu lu k o lu rsa olsun
da h a fazla bilgi a lm a k iin o n la ra ikence y a p lm a m a s g e le
n e in e arlk u y m a d k la rn ifad e e tm e n in b a k a bir y o lu y d u .
5) A.fi.y., s. 108.

B a rb a r lk : B i r K u l l a n m K lav u zu

39 7

Bence etkili olan faktr vard. B a l'nn 1945ten sonra

ki barbarlam as, tarihilerin bir gn on beinci ve on altnc
yzyllarn byc delilikleri kadar anlam akta zorlanacaklar bir
dn em olan S ouk Sava cinnetinin eg em en olduu koullarda
gereklemiti. Bu konu hakknda anlk bir dikkatsizliin nkle
er kym balatm asna hazr olm ann bile Bat dnyasn totali
ter tiranlklar tarafndan yklmaktan koruduu eklindeki srad varsaym nn yerleik tm uygarlk standartlarn yerle bir
etm eye yettiini belirtmek dnda, burada bu konu hakknda
baka bir ey sylem eyeceim .
B a tdaki ikence belli ki ilkin, nemli lde, smrgeci
bir devletin, ya da her halkarda Fransz silahl kuvvetlerinin
Hindi in ve K uzey A frikadaki im paratorluunu k orum ak is
terken kt bir sonla biten giriiminin paras olarak ortaya k
mt. ok yakn bir zam anda Nazi A lm anyas ile onun ibirlik
ilerinin zulm n yaam bir lkenin ordusunun alt rklara z u l
m etm esinden daha barbarca hibir ey olam azd. Franszlarn
sergiledii rnein arkasndan, baka yerlerdeki sistemli iken
celerin de esasen polisten ziyade ordu tarafndan uygulanm as
herhalde arpc bir noktadr.
1960larda. Kba Devrimi ile rencilerin radikallem esi
nin arkasndan nc bir unsur daha devreye girmiti. Bu yeni
unsur, zn de gnll aznlk gruplarnn iradi eylem lere bavu
rarak devrim ci durum lar dourm a giriim lerinden oluan yeni
isyanc ve terrist hareketlerin ykselie gem esiydi. Bu g rupla
rn ana stratejisi kutuplam a yaratmakt. Ya d m a n rejimin a r
tk denetimi elinde tutamadn gstererek ya da -koullarn d a
ha olum suz olduu yerlerde- rejimi genel bir bask u y g u lam ay a
kkrtarak, o z a m a n a kadar pasif kalan kitlelerin bakaldrlar
desteklem esini salamay umuyorlard. O y sa iki yol da tehlike
liydi. kinci yol, terr ve kar-terr birlikte trm andrm aya
ak bir davetti. Saduyulu hkmetlerin bu tuzaa dm em esi
gerekirdi: lk yllarda Kuzey rlandadaki Bitonlar bile so uk
kanllklarm koruyam am lard. Baz rejimler, zellikle askeri

.m

Taril zerin e

rejimler b tiir kkrtm alara kapldlar. Tabii bu barbarlk y a r

nda devlet glerinin kazanm a ansnn daha fazla olduunu,
nitekim onlarn kazandklarn e k lem em e gerek yok herhalde.
Fakat bu yeralt savalarn uursuz bir gerckdlk havas
da sarmt. Smrgelerin kurtuluu iin verilen son mcadeleler
ve belki Orta A m erika dnda, uruna savalan eyler her iki ta
rafn da sandndan daha kkt. eitli renkteki solcu terrist
gruplarn sosyalist devrimi g n d e m d e deildi. Bunlarn varolan
rejimleri ayaklanm ayla yenilgiye uratma ve devirm e anslar
o k azd ve bu bilinmekteydi. Gericilerin gerekte ekindii ey
eli silahl renciler deil, silahl haydutlarn yapm ayaca bir
ey olan seimleri kazanmay baarabilecek (ili'deki Ailende ve
A rjantin'deki Peroncular gibi) kitle hareketleriydi. talya rnei,
A v rupa'daki isyanclarn en glsii olan Kzl T u g a y la ra ra
men. rutin politik ileyiin hem en hemen eskisi gibi devam e d e
bileceini gstermektedir. Anlalaca zere, yeni-isyanclan
asl baarlar, g kullanmann ve iddetin genel dzeyinin bir
ka entik daha yukar ekilmesini salamakt. 1970ler geride,
eskiden dem okratik olan ili'de. amac devrilme riskiyle kar
karya olm ayan bir askeri rejimi korum ak deil, yoksullara sin
meyi retm ek ve politik muhalefet ile sendikalardan kurtulmu
bir serbest piyasa ekonomisini yerletirmek olan ikence, cinayet
ve terrn yaygnlamasn brakmt. 1970ler. K olom biya ya
da Meksika gibi doal olarak kana susam bir kltrn bulun
mad, grece daha sakin bir lke olan Brezilya'da, "toplum
karllaT'yla kaldrm lardaki sokak ocuklarn tem izlem ek
amacyla kan kusan polislerin oluturduu lm mangalarn mi
ras brakmt. 1970ler. B at'nn hemen her yerinde, hep aa
daki liirden yazlar yazm yazarlardan birinin szleriyle zetle
yebileceim "isyanlar zorla bastrma" retilerini miras brak
mt: Honutsuzluk her zaman vardr, am a direni yalnzca liberal-demokratik bir rejime, ya da modas gemi, etkisiz bir oto
riter sisteme kar baar ans bulabilir.6 Ksacas, 1970lerin
6) Laqucur. (liw irilla . s. 377.

B a rbarlk : B ir K u lla n m K lav uzu

399

ahlk, barbarln uygarlktan daha etkili olduu ynndeydi.

Bu. uygarln kstlamalarn srekli olarak zayflatmtr.
Son olarak imdi yaadm z dnem e gelelim. Din savala
rnn. arkalarnda kamusal barbarln bir alt-katm anm brakm
olsalar da. yirminci yzyla zg biim leriyle artk sona erdii
dnlebilir. K endim izi eski anlam yla din savalarna geri d
nerken bulabiliriz, fakat imdi uygarln gerilem esinin baka bir
rnei olan bu durum u bir kenara brakalm. M illiyeti atm a
lar ile i savalarn yol al bugnk alkantlar ideolojik bir fe
nomen saylm ayaca gibi, k om nizm in ya d a Bal evrenselciliinin (ya da kim lik politikas militanlarnn kendi ilerine yara
yan jargonlaryla isimlendirilen akmlarn) uzun z a m a n d r bastr
d ncelikli glerin yeniden boy gsterm esi olarak kesinlikle
grlemez. Bu, benim grm ce, ifte bir ke yanttr: Ba
ka bir syleyile, ilerlikli devletlerin (H obbescu anariye srk
lenmeye kar tetikte duran h er etkili devletin) temsil ettii poli
tik dzenin kiiii ile dnyann byk blm ndeki eski top
lumsal ilikilerin erevelerinin (Durkheimc a n o m iye kar ken
dini kollayan h er erevenin) yklmasna yanttr.
Ben im diki i savalarn dehetinin bu ifte kn bir
sonucu old u u n a inanyorum . Bu i savalar, eski anlar Hersek
ve Krajina dalarndaki canlln koru yor o lm a sna ram en,
eski vahet d n e m le rin e bir geri d n deildir. K om nist bir
diktatrln fo r c e m cijere'. B o s n a daki topluluklarn birbir
lerinin boazlarn kesm elerini nlem em itir. O y sa bu to p lu
luklar bar iinde birarada yaam ay baarm , ehirlerdeki
Y ugoslav nfusunu oluturan kesim lerin en a zndan yzde
5()si. U lster veya A B D rin rk kesim leri gibi gerekten a y
rmc to p lu m larda akla bile g etirilem eyecek lde birbirleriyle evlenm ilerdir. Britanya devleti U lsterden Y u go slav d e v le
tinin yapt gibi geri ekilm i olsayd, eyrek yzyldaki 3.000
kadar kayptan kesinlikle daha fazla l kard. D ahas, M ic
hael I g n a tie f f in ok iyi sergiledii biim iyle, bu savataki v a h
etin aktrleri, by k lde tehlikeli snflar'n tipik ada

400

T arih z e rin e

suretleridir: yani, e rgenlik ile evlilik yalar ara snd a ki, artk
yerleik y a da liili dav ra n kurallar ile snrlarnn hibirini ta
n m ayan, nao kavgaclarn e g e m e n o lduu gelen ek sel bir to p
lum daki yerleik iddet kurallarna bile u ym a y a n k k s z gen
erkeklerdir.
D nya sistem im izin peiferisindeki politik ve toplum sal
dzenin bir patlam ayla k n , gelim i toplum un an ay urtla
rndaki daha yava k le balayan elken de k uku su z budur.
ki blgede de, e y lem d e onlar ynlendirecek hibir toplum sal
klavuzlar olm ayan insanlar a za bile aln am ay acak, berbat
eyler yapmlardr. Bayan Th atch erT n m ezara g m m e k iin
biiyk aba harcad eski geleneksel ngiltere, gelenek ve g re
neklerin mthi gcne dayanyordu. Yol gsterici ilke yapl
mas g ereken ey deil, yaplm olan ey. deyi u y gun d e r
se 'yaplm ey"di. Fakat biz artk yaplm ey"i bilm iyoruz,
artk sadece kiinin kendi eyi vardr.
Toplum sal ve politik z lm enin bu koullarnda, doal
olarak uygarlkta bir g erilem ey i, barbarlkta da bir art b e k le
meliyiz. Yine de du rum u ktletiren, gelecek te kesinlikle d a
ha da k tletirecek olan asl etken. A y d n la n m a uygarlnn
barbarla kar dikm i o ld u u ve benim bu k o n u m a d a ana
hatlaryla ze tle m e y e altm s av u n m a burlarnn b irer birer
yklm asdr. En kts de insanca d a v ra n m a m a y a alm a m z dr. H o g r le m e z olan eylere h og ry le bakm ay re n m i
du rum dayz.
T o pyek n sava ile so u k sava beynimizi barbarl be
nim setecek derecede ykam ay baard. D a h a d a kts: B u sa
valar barbarl, para k a z a n m ak gibi d a h a nemli k on ula r kar
snda nem siz gsterm eyi baard. Bu konu m am , o n d o k u
zuncu yzyl uygarlnn so n ilerlemelerinden birisinin, yani
kim yasal ve biyolojik savan -fiili ilerlik k azan m deerleri
dk olduu iin, z nd e te rr yaratm ak am acyla gelitirilmi
silahlarn- yasaklanm asnn hikyesiyle noktalam ak istiyorum.
K im yasal ve biyolojik silahlarn Birinci D nya S a v a F n d a n

Barbarlk: Bir Kullanm Klavuzu

401

sonra i 9 2 8 'd e yrrle giren 1925 C enevre P ro to k o l 'n e gre

yasaklanm as konusunda llen evrensel bir gr birlii vard.
Bu yasak, E tyopya hari doal olarak kinci D n y a S a v a da
da geerli kald. Fakat I9 8 7 de, binlerce yurttan zehirli gaz
bom balaryla ldren Saddam H seyin, bu anlam ay a a lay a
rak ve kkrtc bir hareketle inedi. Peki, bunu kim protesto
etti? Yalnzca eski iyiliin sahne ordusu ve onlarn da hepsi
deil. O za m an lar bu olay protesto etm ek iin imza toplayan
bizler bu duru m u ok iyi biliyoruz. Niin bu kad ar az fke v a r
d? nkii, ksm en, insanlk d silahlar k ullanlm asna kar
km a dncesinden uzun sreden beri sessiz sedasz vazgeil
miti. Bu ilke, bylesi silahlan ilk kullanacak lke olm am ay a
sz verm e noktasna kadar gerilemiti, tabii kar taraf k ullana
cak olursa...
1969dn Birlemi M illetler'de kim yasal savaa kar kan
karar tasarsnn grlm esi srasnda. A B D ni ban ektii
krkn zerinde devlet bu konum u benim sem iti. B iy olojik sava
a m uhalefet ise hl daha glyd. Biyolojik sava aralar
1972d e kabul edilen bir an lam a uyarnca tam a m e n im ha edile
cekti. a m a bu anlam a kimyasal silahlar kapsam yo rdu . D em ek
ki. zehirli gazn sessiz sedasz evcilletiini syleyebiliriz. Y o k
sul lkeler bu silah nkleer silahlara kar m uhtem el bir koz
olarak gryorlard. A m a ortada korkun bir d u ru m vard. ste
lik -zerine basa basa hatrlatmalym ki- Britanya hkm eti ile
d em ok ratik ve liberal dnyann dier hkm etleri, protesto e t
m ek bir y a n a sessiz kalm ay tercih etm iler ve iadamlarn Sadd a m a daha fazla silah (daha fazla yurttan zehirlemesini sa
layacak d on a nm la r dahil olmak zere) salm ay a tevik ederken,
bu k onuda yurttalarna bilgi aktarm am ak iin de ellerinden g e
leni yapm lard. S addam gerekten desteklenm esi m m k n
o lm ayan bir adm atana kadar bunlara kar klmad. Tabii bu
noktada S a d d a m 'm ne yapm olduunu hatrlatm am g ere k m i
yor: S a d d a m 'n tek hatas, A B D 'n in hayali nem verdii petrol
sahalarna sald rm ak olmutu.

21

KMLK TARH YETERL DELDR

Baz gncel ( postm odern") etellektiicl modalarn greliini kont alan bu makale tarihte ze! bir konu olarak kaleme
alnm ve uzun zamandan beri Paris Institut pour I'Histoire dit
Temps Presentm direktrln yrten dostum Profesr
Franois Bedarida tarafndan, "Evrensel Aray ile Kimlik
Aray Arasndaki Tarihi" balyla Diogenes (4214, 1994)
dergisi iin yayna hazrlanmtr.

Tarihinin kt d urum uyla ilgili bu tartm aya somut bir

deneyim le balam ak en iyi yol olabilir. A lm an ord usu nu n birlik
leri 1944 yaznn balarnda. A pe n in le rdeki G o tik hatt denilen
blgede, ilerlemekte olan Mttefik kuvvetlere kar da h a iyi sa
vunulabilir bir cephe oluturm ak zere talyad a kuzeye doru
ekildii sralarda bir dizi katliam a girim i ve bu saldrlarm
yerel hay d u tlu k (yani, partizan) faaliyetlerine kar misillem e
harekt olarak hakl gsterm eye almt. Elli yl sonra, o
kylerde hayatta kalan insanlar ile D ire n i in yerel tarihilerinin

404

T a rih z e rin e

belleklerinde sakl kalan A rezzo eyaletindeki bu ky katliam la

rndan birisi, A lm anlarn kinci D nya S a va'da yaptklar
katliamlarn ansna uluslararas bir konferans dzen lem enin v e
silesi olacakt.
Sz konusu konferans, yalnzca Dou ve Bat A v ru p a 'n n
eitli lkelerinden ve A B D den gelen tarihilerle sosyal b ilim
cileri deil, o blgedeki katliam dan sa kalanlar, eski direnii
leri ve konuyla ilgili olan d ier taraflar da biraraya toplamt.
Civitella della C h ia n a 'd a 175 insann karlarndan ve o
cuklarndan koparlp kuruna dizildii ve kylerinin y anan e v
lerine atld o olaydan elli yl sonra bile hibir konu bu kadar
az a k a d e m ik olabilirdi. D olaysyla bu konferansn o la a n s
t gerginliin ve huzursuzluun hissedildii bir atm osferde y a
plmas artc deildir. Politik adan, hatta varo lm a asndan
acil olaylarn sz konusu oldu un un herkes farkndayd. K o n fe
ransa katlm olan hibir tarihi, tarih ile imdinin ilikisi k o n u
suna kafa y orm am azlk edem ezdi. Ne olursa olsun. talya daha
birka hafta nce, 1943'ten sonraki faistlerin de dahil edildii
ilk hkm etini semi ve bu hkm eti, hem a nti-kom nizm e.
hem de 1943-1945 Direniinin bir ulusal kurtulu hareketi o lm a
d, gn m zle ilgisi olm ayan ve unutulmas gereken, uzak
gem iteki bir olay olduu nerm esine adamt.
H erkes huzursuzdu. Direni ve katliam gnlerini y a a y a n
lar, her kylnn bildii gibi, en iyi d u ru m d a ko nu ulm adan r
tlen eylerin yeniden su yzne karlm asndan h u z u rsu z d u
lar. Fakat, gem iin atmalarn g m m e d orultusunda rtk
bir anlama b u lu nsa bile, kydeki yaam 1945ten sonra n o r
mal d u r u m 'a nasl tekrar dnebilirdi? (A merikal bir tarihi.
Hrvat karsnn ky olan Istria'da gzlem ledii buna benzer
bir seici suskunluun mekanizm asn inceledii derinlikli bir
m akale yazmt.) Eski partizanlar, daha dorusu T u s c a n ia nn
k em iklem i solcu blgesindeki kam uoyu. talya C um huriy etiin H itler'e ve M u sso lin i'y e (onu hakl olarak kendi te m e l
leri gryorlard) kar verilmi olan Direni geleneini resmen

Kimlik Tarihi Yeterli Deildir

405

reddettikleri gnleri grm ekten dolay huzursuzdular. G enler

ile bu konferansa hazrlanrken kyllerle tekrar tekrar g r
m olan ve sanrm ou solcu szl tarihiler de, en azndan
K atolik inanlarnn gl olduu bir k yd e yaayanlarn, katli
am dan dolay A lnanlardan daha ziyade, partizanlara katdm
olan ve bylece kendi evleriyle yurtlarn soru m su z c a felakete
srkleyen genlerini suladklarn g rn ce lam anlam yla o
ka uramlard.
D ier tarihilerin de huzursuz olm ak iin kendilerine gre
nedenleri vard. Konferanstaki Alm an tarihilerin stlerinde,
1944'te babalarnn ya da bykbabalarnn yaptklar veya y a
pamadklar eylerin hayaleti geziniyor olabilirdi. talyan o lm a
yan tarihilerin tam am ve baz talyan tarihiler, bu konferansn
onun ansna dzenlendii katliamlar hi du ym am lard (bu,
tarihsel kalntlar ile bellein ne kadar keyfi oldu u nu hatrlatan
rahatsz edici bir gstergeydi). Baz d eney im ler d a h a geni k a p
saml tarihsel bellein bir paras du ru m u n a gelirken, baz d e n e
yim lerin unutulm asnn nedeni ne olabilirdi? Rus katlmclar,
Nazilein vaheti zerine bir toplant dzen lenm esin in dikkatle
ri Stalin 'in dehetinden uzaklatrmann bir arac o ldu un a inan
dklarn hibir ekilde gizlemiyorlard. kinci Dnya Sav a'n n
tarihinde u zm anlam kiiler ise, ulusal kkenleri ne olursa o l
sun, bu olaydan elli yl sonra, o ilkbaharda bu m asum insanlarn
(ki ldrlenlerin saysnn A rezzo vilayetinin toplam nfu su
nun yzde 1inden fazla olduu syleniyordu) katledilm esinin,
bir ka gn, en fazla birka hafta iinde o blgeden ekilmeyi
planlam akla olan bir A lm an birliine grece kiik apl bir za
rar verilmesi karsnda detilen hakl bir bedel olup olmad
sorunundan, sadece onu geitirerek kurtulamazlard.
Bu konferansn konusu olan vaheti tarafsz bir biimde
de erlendirm ek imkanszd. D oru bir y aklam la ko n u m a ko
nular yerel mikro-tarihle snrl tutulm am , soykrm n daha
byk vahetlerini -ki bunlardan bazlarnn n de gelen tarihi
leri orada bulunuyordu- ve daha geni bir problem olan, bu tr

406

T a rih z e rin e

eylerin nasl hatrland ya da hatrlanabileceim de ele alacak

ekilde geniletilmiti. Y ine de bir z a m an la r yaklp yklm bir
ky n yeniden ina edilen m eyd annd a, katliam dan sa kalanlar
ile lenlerin ocuklarnn 1944teki o korkun g nle ilgili anla
rn dinlerken, bizim tarihimizin onlarnkiyle b a d a m a m a k la
kalm adn, ayn z a m a n d a onlarn tarihi iin baz alardan y
kc da o ld uunu nasl g rm em ezlikten gelebilirdik? K y n bakanna o olaydan birka g n sonra Britanya ordusunun giritii
katliamla ilgili aratrm ann metnini veren tarihi ile onu alan
bakan arasndaki ilikinin nitelii neydi? Bu belge, bir kere,
tem el bir ariv kaynayd: b r yandan da, biz tarihilerin ko
laylkla ksm en m itolojik sayp fazla dikkate alm am ay tercih e t
tiimiz. kyn belleinde yaayan hikyeyi pekitiren bir kan t
t. Y ine de, belleklerde y aayan bu anlat Civitella della Clia n a 'd a yaayanlar, S o y k rm n tm Yahklilerin gznd eki a n
lam kadar sarsc rol o y n a m bir travm ayla u zlam an n b ir y o
luydu. K antlarla ve m antkla snanabilecek eylerin evrensel
d zeyde iletilmesi am acy la tasarlanm olan bizim tarihimizin,
doas gerei kendilerinden baka hi kim seye ait olm a y a n bu
kyllerin hatrladklaryla bir ilintisi var myd? Bunlar, toplan
tya katlan hepim izin rendii gibi, kyllerin on yllardr
kendilerine sakladklar gereklerdi ve bizim p ay lam adm z
bir nezaketten dolay, kendilerinin deil, kom ularnn gem ii
olduu iin, o kyn bana gelm i bir katliamn ayrntlarm
kurcalamay reddediyorlard. Bizim tarihimiz onlarnkiyle kar
latrlabilir m iydi?
Ksacas, tarihte evrensellik ile kim lik arasndaki h e s a p
lam ay, ayrca tarihilerin hem ge m ile hem de im diki z a
m anla yzlem elerini b u nd an daha iyi d ram atize eden bir olay
dn lem ezd i.
Bununla birlikte, bu karlama, tarihilerin g z n d e ev re n
selliin kim likten d a ha baskn ktn d a ortaya koyuyordu.
K onferansa kat ilanlar iinden en azndan bir tarihi kendi a h
snda bunlarn, yani evrensellik ile kimliin ikisini de temsil

K im lik T a rih i Y elerli D e ild ir

407

ediyordu. K onferansn dzenleyicisi. A lm anlar babasn s r k

leyip bo azlarken, annesiyle birlikte kk bir o c u k olarak Civitella m ey danna toplanan insanlar arasndayd. H l kynn
parasyd, yazlarn eski aile evinde geiriyordu. G e rek onun
gerekse ondan sonra gelenlerin gznde, katliam n, geride kalan
biz katlmclarn kavrayam ad anlar ve a n la m la r tadn ya
da onun arivde rastlayaca belgeleri bile o deneyim i y a a m a
m olan dier aratrmaclardan daha farkl bir y o ru m la o k u y a
can hi k im se yadsyam azd. Fakat bir tarihi olarak, kyn,
kiisel olarak bu olaya tank olm am tarihilerle ta m am e n ayn
ekilde, yani bizim disiplinimizin kurallar ve kriterlerini u y g u
layarak kendisi iin kurgulam olduu bir anlatyla kar kar
yayd. Bu tarihinin ve bizim, disiplinin evrensel d zeyd e kabul
edilmi kriterlerini oluturan standartlarm za gre, kydeki a n
lat baka kaynaklarla test edilmeliydi ve bu kyn belleinin
olumas, onun kurum sallamas ve elli ylda geirdii d e iik
likler artk tarihin bir paras durum un a gelm esine ra m en , bu
standartlara vuruld u un da tarih saylm yordu. Bu, tarihsel ara
trm alar iin, uz la m a ya altklar Haziran 1944teki olaylarla
ayn y ntem lere tabi olan bir konuydu. Kim lik [Civitella k im
liinin] k lt r ifnn yalnzca bu bakm dan tarihilerin katliam
tarihiyle bir ilintisi vard. Onun dndaki alardan kim lik k l
tr ile tarihilerin tarihinin hibir ilintisi yoktu.
zetle, tarihsel aratrma ile kuram sal tepkinin iin iine
girebilecei sorunlarda. C ivitellan kim lik problem lerini a n
laml ya d a ilgin bulm ayan aratrm aclar ile bu problem leri
kendi varoluu asndan merkezi n e m d e gren bir tarihi ara
snda zde bir farkllk yoktu ve olam azd. K o n fe ra n sa katlan
tm tarihiler, kendilerinden mutlaka byle bir n ok taya g e lm e
leri b e klen m ese de, Nazilerin iledii g addarlklarla ilgili so ru n
larn form le edilm esi zerine bir anlam aya varm ay u m u y o r
lard. Bu sorularn yantlanm asnn prosedrleri, bu sorularn
yantlanm asn salayacak m uhtem el kantlarn nitelii ve y a a
yanlarn g z n d e esiz ve szcklerle anlatlam az b iim de yer

408

T a rih zerin e

etmi olaylarn birbiiyle karlatrlabilmesi k o nu sund a herkes

gr birlii iindeydi. Buna karlk, kendilerinin -ya da birlik
te yaadklar topluluklarn- deneyim lerini bu tr prosedrlerle
incelemeyi ya da bu testlerin sonularn kabullenmeyi istem e
yen kiiler, tarihiler onlarn drtleri ile duygularna ne kadar
sayg duyarlarsa duysunlar, tarih disiplininin dnda kalacaklar
d. Aslnda, konferansa katlan tarihiler arasnda, zle ilgili k o
nularda etkileyici bir konsenss grlyor ve bu d uru m , olayla
r yaayanlarda kalan deiik ve bibiriyle atan duygularn
yaratt kaosla arpc bir kartlk oluturuyordu.

11
Meslekten tarihilerin problemi, kendi konularnn nemli
toplumsal ve politik ilevleri olmasdr. K ukusuz bu ilevlerin
ierii de onlarn alm alarna baldr (gemii su yzn e
karp kayda geirmeyi tarihilerden baka kim yapabilir?), ama
ayu zam anda kendi mesleki standartlaryla aralarnda belli bir
mesafe vardr. Bu ikilik bizim konum uzun zn o luturm akta
dr. R e n te H isloric/tte'n kurucular, ilk saylarnn /rvrnde.
" F ran sa 'n n gemiini incelem ek -ki bizim esas ilgi alanm z da
bu olacaktr- bugn ulusal nem de bir konudur. Bu sayede lke
mizin ihtiya duyd uu birlii ve morali yeniden salay abili
riz, 1 diye yazdklar zam an bu ikiliin bilincindeydiler.
Kukusuz, onlarn hakikati aram aktan ziyade kendi ulusla
rna hizmet etm elerinin kayna, kendilerine gvenli, pozitivist
anlaylarndan baka bir eyle ilgili olamazd. Buna ram en, ta
rihilerin rettii m etalara ihtiyac olan ve kullanan, bu m elalarn en kalabalk ve politik adan belirleyici pazarn oluturan
a ka dem isyen-olm ayan kiiler, "tam anlam yla bilimsel prose
drler ile R e n te H isto riq u e 'm kurucularnn m erkezi bir yere
oturttuu retorie dayal kurgular arasndaki keskin ayrm dan
t ) G. Monol ve G. Fagnicz, "A vant-propos. Revue Historique 1/1(1876), s. 4.

Kimlik Tarihi Yeterli Deildir

409

hibir ekilde rahatsz olmazlar. Bu insanlarn iyi tarih kriter

leri, "bizim am zdan [ bizim lk em iz , "bizim d a v a m z , ya
da basite bizim duygusal tatm inim iz iin] iyi olan tarihtir.
Bu duru m dan holansnlar holanm asnlar, profesyonel tarihi
ler. tarihi olm ayan insanlarn kullandklar ya da yanl k ullan
dklar h a m m a d d e le r retirler.
T arihin a da politikayla k o p m a z biim de bal olmas
(Fransz D e v rim iyle ilgili tarih y azm nn k an tla m ay a devam
ettii gibi) bugn herhalde ciddi bir g lk k a rm a z , nk , en
azndan enlellektel zgrl n bulunduu lkelerde, tarihile
rin tartmalar disiplinin kendi kurallar ierisinde y r t lm e k
tedir. B u nun dnda, profesyonel tarihiler arasn da id e olojiy
le en ykl tartm alarn birou da. tarihi olm ayanlarn az ey
bildii ve fazla zerinde durm ad konularla ilgilidir. Bununla
birlikte, tm insanlar, kollektif yaplar ve k u ru m lar bir g em ie
ihtiya duyar, fakat bu da ancak snrl rneklerde, gerek ten ta
rihsel aratrm alarla su yzne karlm bir g e m i olur. K e n
dini tarih klna girm i mitlerle ge m ie d em irleyen bir k im
lik k ltrnn standart rnei milliyetiliktir. Ernest Renan
m illiyetilik k o n u su n d a yz yl akn bir sre nc e bile u g z
lem de bulunm utur: T a r ih i u nu tm ak, hatta a rp tm a k , bir u lu
sun o lu u m u n u n asli faktrleindendir; bu yzd en tarihsel ince
lem elerin ilerleme kaydetm esi m illiyetler asndan genellikle
te hlikelidir. n k uluslar, ok uzun bir sred en beri v a ro l
duklarn iddia eden, oysa tarihsel b a km dan yeni olan v a r lk
lardr. D olaysyla, bir ulusun kendi tarihinin milliyeti versi
yonu da. ka nlm a z bir ekilde, a n a k ro n iz m d e n , baz eylerin
atlanm asnd an, olaylarn b a lam larndan koparlm asnd an ve
ar rnek lerde de yalanlardan oluacaktr. Bu tablo, daha az
bir ld e, eski olsun yeni olsun kim lik tarihinin her biimi iin
de geerlidir.
A kadem ik d nem ncesi gemite, s a f tarihsel icatlar ( B o
h e m y a da grlen, sahte tarihsel elyazm alar karlmas; Jam es
M a c p h e rso n un Ossiatv' gibi antik d n em e ait. anl erefli bir

410

T a rih zerin e

sko ulusal destannn yazlmas: G lle r d e k i gibi, antik Barditellerini temsil ettii iddia edilen, tam am en uyduru lm u tiy at
rolarn yaratlmas) nleyecek ok az ey vard. (G aller'd e k i o
riliieller, bu kk lkede her yl dzenlenen kltr festivali
olan Ulusal E isled dfod 'n havasn oluturm aktadr.) Bu tr icat
larn. g eni ve yerleik bir bilim topluluuyla test edilmesi artk
m m k n deildir. Zaten ilk tarihsel aratrmalarn ou da, hu
tr icatlar iirllmesi ile o icatlar zerinde kurulan mitlerin b o
zulm asndan m ey d a n a gelmektedir. Byk ngiliz Orta ac J.
Horace Round, kendi nn, kkenlerinin N orm an istilaclarna
dayand iddialarnn d z m e ce olduunu gsterdii Britanyal
soylu ailelerin soyaalarn didik didik ettii alm alarna
borluydu. Bu testler m utlaka salt tarihsel boyutta olm ak d u ru
m unda da deildi. Orta a 'd a k i ha merkezlerinin kaderini b e
lirleyen bir kutsal kalnt olan ve Hz. sa'nn olduu ileri s r
len "T o rin o k e le n i, tabi tutulmas gerektii karbon-B tarilleme
testinden gemezdi.
Buna ramen, kurgu olarak tarih, "A y d n la n m a nn rasyonalite projesiyle ilgili kukularn b y m e si- diyebileceim iz
beklenm edik bir evreden akadem ik bir takviye almtr. Belir
siz bir terim olan "p o s tm o d e rn iz m le adlandrlan (en azndan
A nglo-Sakson akadem ik dnyasnda) moda, tarihiler arasnda.
A B D de bile edebiyat ve kltr kuramclar ile sosyal a n tro p o
loglar arasnda olduu kadar taraftar toplayam am tr ne yazk
ki. fakat bu akmn, olgu ile kurgu, nesnel gereklik ile k a v r a m
sal sylem arasndaki ayrm a kuku dren tartmal bir so ru n
la ilintili olduu da bellidir. Bu akm byk lde rlativisttir.
Doru olan ey ile benim doru olduunu d nd m ey a ra
snda belirgin bir ayrm yoksa, benim kendi gereklik kurgum
sizinki ya da bakalarnnki kadar geerlidir, zira "s y lem , bu
dnyann aynas deil, oluturucusudur. ^ Yine ayn yazardan
2 ) M ich ael S m ith , " P o sm o lc rn isn . U rban E th n o g ra p h y , anl ih c N ew S o c ia l
S p a c e o f E th n ic Id e n tity " , T heory a n d Society 21 (A u sto s 1992), s. 4 9 3 .
3) S te p h e n A. T y le r. The U ns/teakable (M a d is o n . 1987). s. 171.

K im lik T a rih i Y e te rli D e ild ir

411

aktaracak olursak, einografinin amac -sanrm d i e r toplumsal

ve tarihsel aratrmalarn am ac kadar-, ibirliiyle gelitirilen
bir metin retm ektir; bu metinde ne konu, e yazar, ne okur, ne
de baka bir kim se tek bana zelleyici a k m lk hakkna sa
hip oldu u nu iddia edebilir.4 Eer, edebi s yle m de olduu g i
bi tarihsel s ylem d e de, hatla belki de betim leyici dil bile be tim
ledii eyi o lu tu ru y o rsa V o zam an, m m k n o lanlar iindeki
hibir anlatya ayrcalkl gzyle baklam az. Bu grlerin,
zellikle kendilerinin, stnlk kavgasna girilikleri bir grubun
(diyelim. Bat eitimi alm orta snftan b e y a z heteroseksiiel er
keklerin) hegenonik kltryle m arjinalleen ko llektifieri ya da
ortamlar temsil etliklerini dnen kiilere cazip grnm esi te
sadfi deildir. A m a yanltr.
Bu konular kapsayan kuram sal ta n m a la ra d alm adan,
kendi disiplinlerinin temelini (kantlarn st nl n ) s a v u n m a
nn tarihilerin g z nd e asli bir nem tadn belirtm ek istiyo
rum. Tarihilerin metinleri kurguysa (ki bir anlam yla, edebi
k om po zisy on lar olarak yledir), bu kurgularn ham m add esi de
dorulanabilir olgulardr. Nazileri gaz odalarnn varolup o l
m ad kantlarla saptanabilir. Bu ok ak biim de saptanm
bir olgu o lduu iin, gaz odalarnn varln reddedenler, nasl
bir anlat teknii uyguluyor olurlarsa olsunlar, aslnda tarih y a
zyor olmazlar. Bir romann konusu N apolonu St. Helena
adasndan dn olacaksa, bu edebiyat olabilir, a m a tarih ola
maz. Tarih bir tahayyl etm e sanat olsa bile, b u lu n m u n esn e
leri icat etm ey en , onlar dzenleyen bir tahayyl sanatdr. G e r
i tarihi olm a ya n insanlar, zellikle de tarihsel m alzem eleri
kendi am alar do rultusunda kullananlar, aradaki bu ince ayr
m vurgulam ay bilgilik taslam ak ve n e m siz bir aba olarak
grebilirler. Kocasn Kral D u n c an ' ld rm eye kkrtan bir

4 ) S tep h en A . T y le r. "P o st-M o d e rn E th n o g rap h y : F rom D o c u m e n t o f the O ccu lt

lo O ccu l! D o c u m e n t", tier: Ja m es C liffo rd ve G e o rg e M a rc u s. W riting Culture:

The P oetics and P olitics o f E thnography (N ew Y o rk . 1986), s. 126. 129.

5) S m ith . P o s tm o d e rn is m " , s. 4 9 9 .

412

Tarih zeinc

L ady M acbeth Me ya da M acbeth Mn skoya kral olacan (ki

1040-1057 yllarnda gerekten de olmutur) nceden gren b
yclerle ilgili tarihse] belgelerin olm am as, tiyatro izleyicileri
nin gznde herhangi bir anlam tayabilir mi? Bat A f rik a daki
sm rge sonras devletlerin (Pan-AlTikal) kurucularnn, kendi
lkelerine, m odern G ana ya da M a linin topraklaryla hibir
ak ba b ulunm ayan Orta a 'd a k i Afrika im paratorlarnn
isimlerini verm eleri onlar iin herhangi bir nem tayabilir mi ?
S a h ra 'n n altndaki Afrikallara, mrleri sm rgecilik altnda
geen kuaklardan sonra, A c c r a nn hinterlandnda kesinlikle
olm asa bile, ktalarnn bir yerlerinde bam sz ve gl d e vlet
lerin oluturduu bir gelenek bulunduunu hatrlatm ak daha
nemli deil miydi ?
G e r e k te n , tarihilerin, yine R evu e H is to r iq u e ' in ilk s a y
sndaki szleri aktarrsak, "ler aklam ann kantlar, referans
kaynaklar ve alntlarla birlikte yapld, tam an lam y la b i
limsel p r o s e d iir le r d e 6 srar etm eleri, bazen,.zellikle de artk,
kesin, pozitivist bir b ilim sel hakikat b ulunm a olaslna d u y u
lan inancn bir parasn olu tu rm a d n a gre, bilg ie ve
n e m siz bir tavr gibi gelm ektedir. Buna ra m en, kantlarn
stn l n tarihsel ara trm a c lar k ad ar kuvv etle ve g e n e llik
le ayn tarzda v urg ulayan m a h k e m e prosedrleri, tarihsel olgu
ile yalan arasndaki farklln ideolojik olm adn ortaya
koym ak tadr. n k bu farkllk, gndelik y a am n pek ok
pratik yn asnd an, bazen h ay atta kalp k a lm a m a k , bazen de
para kazanp k a z a n m a m ak buna bal o lduu iin belirleyici
bir n e m e sahiptir. M a su m bir insan cinayetle y argland ve
su su zlu un u kantlam ak istediinde, ona gerekli o lan ey
p o s tm o d e rn kuram cnn teknikleri deil, m o d a s g e m i g
rlen tarihinin teknikleridir.
Dahas, politik y a da ideolojik iddialarn tarihsel adan
dorulanabiiirlii de. e er bu tr iddialarn asl tem elini tarihsilik oluturu yorsa, hayali bir n em tayabilir. Bu saptam a.
6) V lonod ve l-ugiez. " A v a n -p ro p o s " . s. 2.

K im lik T a rih i Y eterli D e ild ir

41 3

devletlerin ya d a topluluklarn -genellikle tarihsel bir tem ele

day and rd k lar- toprak talepleri iin de geerlidir. Birliki H indit Partisi B J P in H in d is ta n da [ 19 9 2 *de| byiik apl katliam
lara yol aan anli-M sliim an k am p an yas tarihsel gerekelerle
m eru gste rilm e y e allmt. A y o d h y a ehrinin kutsal Ram a 'n n d o u m yeri olduu iddia ediliyordu. Bu n edenle, gya
M ool fatihi Babir H a n n Hindukr iin kutsal olan bir yerde
cam i y aptrm as M slm anlarn Hindu d in in e ynelttii bir h a
kareti ve tarihsel dm anl ya n stm aktayd; b u nu n iin Babir
H n n yaptrd cam i yklmal ve yerine bir Hindu tapm a
yaplm alyd. (N itekim o cam i, 1992de B J P in bu am ala k
krtt fanatik Hindu kalabalklarnn saldrsyla yerle bir e d i
lecekti.) B J P nin liderlerinin "b y le sorunlar m a h k e m e kararla
ryla z le m e z d iye a klam alarda bulunm alar artc d e
ildi, zira iddialarnn tarihsel bir day anann olm ad n k e n
dileri de biliyorlard. Hint tarihileri ise, on d o k u z u n c u y zyl
dan nce hi kim senin A y o d h y a y R a m a nn d o u m yeri ola
rak g rm ed i in i, M ool imparatorlarn cam iyle hibir balar
nn olm adn ortaya koym ay baarrken, yasal kaytlar da
H indularn o yerdeki iddialarnn tartmal old u un u g ste ri
yordu. A slnda dinsel topluluklar arasndaki gerilim fiilen ya
kn z a m a n lara ait bir olguydu. Bu gerilim . 19 49 da, H ind is
ta n 'n b l nm esi ile P a k is ta n n kuru lm asn n ak a b in d e , ca m i
de 'm u cizev i g r n t le re raslkand eklin de h aberler u y d u
rulm asyla fitili atelenen bir zam an b om bas gibiyd i.7
Kantlarn stnlnde ve dorulanabilir tarihsel olgu ile
kurgu arasndaki ayrmn merkezi bir nem tadnda srar e t
mek, tarihinin sorum luluunu gsterm esinin yollarndan birisi
dir sadece. A ncak gn m zd e tarihsel uy du rm alar eskisi gibi
y ap lm adndan, belki de artk en nemlisi saylamaz. Bugnn
arzularm gem ie tam ak ya da teknik terimiyle a nakroniz
m e d m ek, Benedict A nde rson n hayali c e m a a tle r diye
7) R o m i la T la p a r. T h e P o litic s ol R e lig io u s C o m m u n ilic s " . Svm iar 365
(O c a k 1990). s. 2 7 -3 2 .

414

Tarih zerine

adlandrd8 oluum larn, yani kesinlikle sadece ulusal bir ie

rik tam ayan kollektif yaplarn ihtiyalarn karlayan bir tarih
yaratm ann en yaygn ve elverili tekniidir.
T arih klna so kulm u olan politik ya da toplum sal m i t
lerin yklm as, uzun sreden beri tarihinin -kendisinin s e m p a
ti d u y d u u grlerden b a m sz olarak- mesleki grevleri a r a
snda y e r almaktadr. Britanyal tarihiler, u m arm , B ritan
y a 'n n zg rl ne herkes k a d a r baldrlar, fakat bu onlar
kendi mitolojilerini eletirm ekten alkoym az. O kula gid en her
Britanyal o cu a M ag na C a r ta n B ritan yann z g rl k le ri
nin temeli okluu retilir, ne var ki M c K e c h n ie nin 1914'teki
m onografinin yazlndan sonra, Britanya tarihi o kuyan her
niversite rencisi, baronlarn 1 2 15 Te Kral JolTdan zorla
kopardklar bu belgeyle (B rita n y a nn politik y a a m n n daha
sonraki zam an larnd a byle bir sylem egem en olm usa da)
pa rlam entonun stnlnn ve zgr d o m u ngilizlerin eil
haklara sahip oldu un un ilan edilm esinin a m alan m ad n
renm ek zorunda kalmlardr. Bugn tarihilerin k a m u sal s o
rum luluklarm gsterebilm elerinin balca yolu, herh alde ta rih
sel a na k ro niz m e kukucu bir eletirellikle yaklam aktr. T a r ih
ilerin (zellikle kinci D n y a S a v a nda sonra kurulan ya da
yeniden kurulan eitli lkelerde) gn m zd ek i en nem li k a
musal rolleri, zanaatlarm 'm illiyet iin" (ve tm dier k o llek
tif kimlik ideolojileri iin) bir tehlike" oluturacak ekilde p r a
tie geirm ektir.
Uluslararas atm alarn (her zaman patlayc bir m adde
gibi olan M ak ed ony a sorununun g nm zdeki aam asnda g
rld gibi) tarihsel argm an lar zerinde d nd durum larda
dram atik biim de grlm ek tedir bu rol. Drt lkeyi ve Avrupa
B irliini iin iine sokan ve yeniden bir Balkan Sava balata
bilecek nitelikte olan bu yangn yeriyle ilgili her ey tarihseldir.
alm a halindeki balca laraflarn dam galarn vurduklar
S) B e n ed ict A n d e rso n , Im agined C om m unities: R eflections on the O rigin and
Sprea d o f N ationalism (g z d e n g e irilm i h a sn . L o n d ra , 1991).

K im lik T a rih i Y eleri i D e ild ir

415

grnteki tarihin kkeni antik alara dayanr, n k M ake

donya da (bu ismi baka bir devletin k ullanm asna bile izin ver
m eyen) Y unanistan da Byk sk en derin m irasna sahip k m a
ya alm aktadrlar. O ysa gerek tarih greceli olarak am za
zgdr, nk Yunanistan ile komular arasndaki asl tart
ma, M a k e d o n y a nn 1912 Balkan savalarndan so nra Y unanis
tan, Srbistan ve Bulgaristan arasnda paylalm asndan k a y na k
lanmaktadr. Ayrca bu devletlerin hepsi de da h a nceki za m a n
larda O sm anl m pa ra to rlu unun bir parasyd. Y unanllar bu
paylam da daha fazla yer almtr. D aha sonra ortaya kan
devletlerden hangisinin, 1913ten nceki M a k e d o n y a nn tanm
lanm am (O sm anl mparatorluu bu ad ku llanm yordu) am a
geni topraklarnn ne kadarnda hak talep edecekleri, o u n lu k
la etnografik ve dilbilimsel alan olm ak zere a k a d e m ik aratr
m alarda her zam an tartma konusu olmutur. im dilerde sesi en
ok kan Y unanllarn sav, etnik ve dilbilimsel argm anlar
Slavlarn ve belki de Arnavutlarn iddialarn hakl karm aya
dalva yakn olduu iin, byk lde anakronistik tarihe d a y an
maktadr. V e bu sav. F ra n sann. Julius C a e s a rin G a ly a y fet
hetmi olmas nedeniyle talya zerinde hak iddia etm esinden
daha inandrc deildir. Bu noktaya parmak basan bir tarihinin,
sk p teki poplerliinin A tin a'd ak i izlenimine gre daha faz
la olacandan kuku dyulam am asna ramen, m utlaka Y u n a n
llara kar nyargl veya S u p la rd a n yana olm as gerekmez.
Ayn tarihi, (paralanm am ) M a k e d o n y a 'n n en b yk ehri
S a lo n ic a mn nfusunun ounluunun Yunanl ya da Slav sn
fna so kulam ayacan, hemen hem en kesinlikle M sl m an ve
Yahudi oldu un a d a iaret ettiinde, bu lkenin milliyeti fa
natikleri taralndan ayn derecede dm an grlecei de tartl
m az bir gerektir.
Yine de bu tr savlar, tarihilerin mit ykc" ilevinin s
nrlln da aa karmaktadr. Birincisi, tarihilerin bu do
rultudaki eletirileri negatif bir gce sahiptir. Karl Popper bize,
yanllama testinin bir kn am savunulam az hale getirebileceini,

416

Tarih zerine

am a kendi bana onun yerine daha iyi bir kuram da k o y a m a y a

cam retmiti. kincisi, bir mili yanll gsterilebilen ner
melere dayand lde ykabiliriz. Tarihsel, zellikle de milli
yeti tarihsel mitlerin nermelerinin ancak birka tanesinin bu
ekilde iirlebilmesi onun doasndan gelmektedir. M asada
kuatmas srasnda yerlem i olan srail'in ulusal treni, srailli
okul ocuklarnn ve lkeyi ziyarete gelen yabanclarn rendik
leri yurtsever destann tarihsel adan dorulanabilir bir hakikati
ne dayanm az ve bu yzden R o m a Filislini tarihinde uzm anlam
olan tarihilerin hakl kukularndan da ciddi biim de etkilen
mez. Kald ki. byle bir testin yaplabilecei yerlerde bile, kant
lar bulunmad, eksik olduu, bibiriyle elitii ya da koulla
ra bal olduu zaman, son derece mantk d bir nerm enin da
hi inandrc biimde riilemeyeceini syleyebiliriz. Eldeki
kantlar. Nazilerin Yahudilere ynelik bir soykrm a giriliini,
bunu reddedenlere kar kesin bir ekilde gsterebilirler: ama
H ille r'in "K esin z m " istediinden hibir ciddi tarihinin ku
ku duymas sz konusu olm asa bile, onun bu dorultuda kesin
emirler verdiini kantlayamazlar. Hiller'in nasl hareket ellii
g z nne getirildiinde bu ierikle zel bir yazl em ir karm
olmas ihtimal ddr ve zaten bunu dorulayan hibir belge de
bulunabilmi deildir. Dolaysyla. M. Faurissonn tezlerini be
nim sem em ek zor olmad halde, gelitirilmi bir argm an o lm a
dan David Irving'in savn reddetm em iz m m kn deildir.
T a rih ile rin m illeri y k m a ilevinin n nd ek i nc s
nrla m a d a h a da aktr. T a rih ile r, ksa vaded e, tarihsel m i l
lere inanm ay seen insanlarn karsnda g s z d u r u m d a d r
lar (zellikle politik iktidar ellerin d e tu tu yo rlarsa, nkii pek
o k lke ile yeni kurulan d e v le tle rd e , iktidarda o lm a k , ta r ih
sel bilgi ak ta rm a n n hl en nem li kanal olan o k u lla r z e r i n
de d e n e lim k urm ay g e re k tirm e k ted ir). T arih in -esas o larak
ulusal tarihin- bilinen tm devlet eitim i siste m le rin d e n e m
li bir ver igal ettiini d e h ibir z am an u n u tm a y a lm . Hint
tarihilerinin H indu fanatizm inin d ay a n d tarihsel mitlere

K im lik T a rih i Y e te rli D e ild ir

417

y n e lik e letirileri a k a d e m ik m eslek ta la rn n g z n d e in a n

drc olabilir, a m a B J P 'n in ateli ta rafta rlarn n g z n d e h i :
bir inan drcl yoktur. K e n d i d e v le tle rin in ta rih in e m illiy e t
i bir e fsa n e n in zorla so k u lm a sn a kar koy an H rvat ve Srp
tarihilerin de, tarihsel eletirilere kar bakl bu lu nan
milliyeti ideolojin in h arek e le geirdii H rv a t ve S rp diasporalarn n m illiye tilerind en daha fazla etkili o lm alar pek
m m k n g r n m e m e k te d ir.

Ill

Bu snrlam alar tarihinin kamusal sorum luluunu azalt

maz. n k tarihiler, ncelikle ve yukarda iaret edildii gibi,
bir meslek olarak, propaganda ve mitolojiye dntrlen h a m
maddenin balca reticileri konumundadrlar. Biz bu ko nu m u
muzun farknda olm ak zorundayz. zellikle gem ii m uhafaza
etmenin alternatif yollarnn (szl gelenek, aile bellei, m odern
toplum lada giderek zlm esine tank o ld u um uz kuaklar ara
s iletiimin etkililiine bal olan her ey) ortadan kalkm akta ol
duu bir z am an da ok daha nemli bir sorum luluktur bu. Ne
olursa olsun, ulusal ya da baka nitelikteki geni kollektif yapla
rn tarihinin dayana halkn bellei deil: tarihilerin, vakanvisleri ya da antikaclarn gemi hakknda dorudan ya da okul
kitaplar araclyla aktardklar eyler, retm enlerin bu okul
kitaplaryla rencilerine rettikleri bilgiler, rom anclar, film
yapmclar veya televizyon ve video program clarnn kendi
malzemelerini dntrm e yntemleridir. S h a k e sp e a re in H a m
le t'\ bile, eitli derecelerle, bir tarihinin, DanimarkalI vakanvis Saxo G ram m aticus'u almasndan karlmtr. T arihile
rin bu noktay srekli akllarnda tutmalar gereklii olduka te
mel bir nemdedir. Bizim tarlalarmza ekliim iz rnler sonun
da halkn afyonunun deiik bir tr olarak karm za kabilir.

418

T arih zerine

T arih y a z m n n g nc e l ideoloji ve politikadan ayrlamm asnn (C r o c e 'n in dedii gibi, tm tarih ad a tarihtir), tari
hin yanl k u llan lm asn n kapsn at k uku su z d o ru du r.
T arihiler, o b je k tif g z le m c ile r v e a n alizciler olara k kendi k o
nularnn d nd a d e illerd ir ve kalam azlar. H ep im iz, eski m e
tinlerin de rle nm e si gibi gncel tutkulardan o k uzak bir ey
z e rind e alt m z d a d ah i, kendi z a m a n m z n ve m e k n m
zn v a r s a y m la r y la h a re k e t e d e n in sa n la rz . R evte H isto r iq n e 'm kurucusu gibi pek o u m u z da. h a lk m z y a da
da v a m z n iine ya ra ya bile ce k e se rle r o rtay a k o y d u u m u z iin
m utluyuz. Bulgularm z bir d a v a y a e n uyg un olac a k ekilde
y o ru m la m a k e lbette h e p im iz e d a h a c az ip g elecekir. Ayn
ekilde, d a v a m z a o lu m s u z y ansm alar olabilecek k onulara
d a lm ak tan k a n m a y da u y gu n grebiliriz. K o m n iz m e d
m an olan tarihilerin S S C B deki z orun lu a lm a y a ra tr
m aya, ona sem pati du y a n tarihilerden d a h a y atkn o lm alar
artc deildir. B ilim sel v ic d a n m z la pek b adatrannsak
da, kefetm i olab ile ce im iz baz o lu m su z k antlar k o n u su n d a
su sku n kalm ay da tercih edebiliriz. Ne de olsa, dorularn
gizlenm esini yanllarn sa v u n u lm a sn d a n ayran kaln bir iz
gi yoktur. Bizim tarihi o lm a k ta n va z g e m ede n y a p a m a y a
c a m z ey. m esle im iz in kriterlerine bal kalm a m a k tr.
Doru olm adn k a n tla y ab ilec e im iz id diada blmamayz.
Bu noktada, kendi sylem leri bu tr k stlam alar altnda o l
m ay an disiplinlerden ka nlm a z b iim de farklyz.
Yine de balca tehlike, baz anayasal devletlerde dahi
ge rek -o lm ayan iddialarn politik basklarla ve otoriteyle d e s
teklenebilecei doru olsa da. zgiir bir bilimsel o rta m d a a l
an baka tarihilerin eletirileri karsnda kolaylkla ayakta
d u ra m a y a c ak bir ey olan yalan sylem enin cazip g r lm e s in
de deildir. Balca tehlike, insanln bir b l m n n tarihini
(tarihinin kendi tarihinin, do du u yer ya da setii lkenin
tarihinin) onun daha geni balam n dan k o p a rm a n n cazip
griilm esindedir.

K im lik T a rih i Y eteri i D e ild ir

419

Bu dorultuda youn i ve d basklar yaply or olabilir.

T utkularm z ve ilgilerimiz bizi bu yne gtrebilir. rnein her
Y ahudi, hangi m eslekte olursa olsun, tehdit altnda o ldu um u z
yzyllarda bizim aznlk topluluum uzun yelerinin daha geni
dnyaya ktklar her seferinde yz yze geldikleri u sorunun
gcn igdsel bir ekilde kabul etmektedir: Bu [sz konusu
olan her ne ise] Yaludiler iin iyi mi? Bu Y ahu diler iin kt
mii? A yrm cln ya da zulm n g nd em d e olduu zam anlarda,
zel ve kam usal davranlarm z iin bu sorular iyi (m utlaka en
iyisi olm asa bile) bir klavuz; dalm bir halk iin her dzeyde
yararl bir strateji ilevi grm ekteydi. O y sa bu sorular, bir Y a h u
di tarihiye -kendi halknn tarihini y azyor olsa da- herhangi bir
ekilde yol gsterem ez ve gsterm em elidir. T arihiler, ne kadar
m ikrok ozm ik bir olaya eilirlerse eilsinler, evrensel ynleri
aramaldrlar. Bunun nedeni, pek o u m u zu n balln k oru
duu bir ideale sadk kalm ak zorunda olmalar deil, bunun, in
sanlk tarihini (insanln zel bir kesiminin tarihi dahil olm ak
zere) a nlam ann zorunlu koulu olmasdr. Z ira insanlarn olu
turduklar biiliin topluluklar kendiliinden da ha geni ve daha
karm ak bir dnyann parasdriar ve gem ite de yle o lm u
tur. Yalnzca Yahudileri (yalnzca A frikal-A m erikallar, Y u
nanllar, kadnlar, proleterleri ya da hom osekselleri) gzeten
bir tarih, byle bir ura iine girenlere rahatlatc gelse dahi, iyi
tarih olamaz.
Ne yazk ki, bin ylmzn sonunda d ny an n by k k sm n
daki du ru m u n gsterdii gibi, kt tarih zararsz tarih deildir.
Kt tarih tehlikelidir. M asum grnl klavyelerin tularyla
verilen h k m le r pekfl lm cezalar olabilir.

22
K O M N S T M A N FE S T O YA GR

Karl Marx ile Friedrich Engels 1847 ilkbaharnda D orular

Ligi (B und der Gerechlen) denilen rgte katlm ay kabul etm i
lerdi. Bu rgt, o u nluu terzi ve dlger olan A lm a n ustalarn
Fransz devrim inin etkisiyle 1830larda P a riste kurduklar ve
esas olarak O
g m en zanaatkar radikallerden oluan
devrim ci bir
>
gizli dernek olan eski Srgnler L ig inden (B und der Geiichteten) kmt. M arx ve E n g e lsin "eletirel k o m n iz m ini ben
imseyen Lig, politik belgesi olarak M arx ile E n g e ls in taslan
hazrladklar bir M anifesto yaynlam ay, ayrca rgtlenm esini
onlarn istedikleri ekilde m odernletirm eyi nermiti. G e r e k
ten de 1847 yaznda bu ekilde rgtlenm iler, adlarn K o m
nistler Ligi (B u nd d e r K om m unisten) olarak de itirm iler ve

422

Tarih zerine

burjuvazinin devrilmesi, proletarya ynetim inin kurulm as, s

nf elikisine tem ellenen (K lassengegensatzen) eski toplum un
kaldrlmas ve snfsz ya da zel miilkiyetsiz yeni bir toplum un
k u ru lm a s am acn b e n im se m ile rd i. L ig i K a sm -A ra lk
1847de yine L o n d ra da toplanan ikinci kongresi de bu hedefleri
ve yeni tz resmi olarak kabul etmi ve M arx ile E n g e ls i,
L i g in amalaryla politikalarn aklayan yeni M a n ile s to nun
taslan hazrlam aya davet etmiti.
M anifc sto 'm n taslaklarn M arx ile Engels birlikte h a z r
lam olsa ve belge aka ikisinin ortak grlerini temsil etse
de, nihai metin hem en hem en kesin olarak Marx tarafndan k a
lem e alnmt (yalnz ynetim in bunun iin sk bir uyar y a p
mas gerekm iti, nk belli bir tarihe kadar yetitirm ek z o r u n
da olm ann d o urdu u bask M a r x 'i kendi blm lerini ta m a m
lamakta bir hayli zorluyordu). lk taslaklarn fiilen olm am as da
bu m etnin hzl biim de yazldn d n d re b ilir.1 So nu ta
ortaya kan 23 sayfalk. K o m n ist P arti M a n ifesto su baln
tayan (daha genel olarak da 1 87 2'den beri K o m nist M a n ife s
to d iye bilinen) belge ubat 1848de y ay n la n m , L o n d r a 'd a
Liverpool Street. 46 num aral adreste bulunan i E itim Birli inin ( I 9 1 4 e kadar varln srdren C o m m u n isiisc h e r Arbeiterbildungsverein ismiyle daha iyi bilinm ektedir) ofisinde
baslmt.
1998'de ise biz. im diye kadar. Fransz D e v rim inin nsan
ve Yurtta H aklar B ild ir g e s i'n m sonraki herhalde kesin biim
de en etkili tek melit diye adlandrabileceimiz bu kk kitap
n yaynlanmasnn yz ellinci yldnm n kutluyoruz. Bu
kitapk ok iyi bir tesadfle, Paris'ten Avrupa ktasna bir or
man atei gibi yaylan 1848 devrimlerinin patlak vermesinden
ancak bir-iki hafta nce sokaklarda datlmt. M a n ifesto \wen
ufku kesinlikle uluslararas lekte olmasna ramen (ilk baskda
I) Bu m a te ry a lle rin y a ln z c a iki p a r a s b u lu n m u tu r: III. B l m iin b ir plan
ile b ir tasla k sa y fas. K arl M a rx - F rie d ric h E n g e ls. C ollected W orks, C ilt 6, s.

576-577.

" K o m n is t M a n if e s to 'y a G iri

423

bu metnin -um utlu am a yanl bir beklentiyle- ok gem eden ngil7.ce, Franszca, talyanca, Flem enke ve D an im arkaca olarak
da yaynlanaca belirtilmiti), ilk etkisi sadece A lm a n ca okuyan
insanlarla snrl kalmt. K om nistler Ligi ne kadar kk bir
rgt olsa da, A lm an devrim inde kesinlikle nem siz bir rol oy
nam am , zellikle Karl M a rx in editrln yapt N en e R heinische Z eitn n g adl gazeteyle (1848-1849) etkili olmutu. M a n i
fe s to 'n u n ilk basks birka ay ierisinde defa yeniden basl
m, D eu tsch e L o n d o n er Z eitn g &d dizi halinde yaynlanm.
Nisan ya da Mays 1848de otuz sayfa olarak yeniden dzenlenip
elden geirilmi, am a 1848 devimlerinin baarszlkla sonu
lanmas zerine gzden dmt. M ax, 1849da m rnn
sonuna kadar devam edecek srgnl iin yerletii ngilte
r e de L o n d ra da kard ve fazla okuru olm ayan N ene Rieinische Zeitu n g , p o litisch - ko n o m isch e R evue adl dergisinin son
saysnda (Kasm 1850) M a n ifesto nun III. b lm nn yeni bir
basksn yapm ay bile zorlukla dnecekti.
M a n ife sto nun parlak geleceini, 1850li ve 1860l yllar
da hi k im se nceden tahm in edemezdi. 1864te L o n d r a da, o ra
da yaayan g m en bir Alman matbaac tarafndan kk bir ye
ni basm yaplrken, baka bir kk basm da I8 6 6 'd a Ber
linde yaplml. Bylece A lm a n y a da ilk defa yaynlanm o lu
yordu. 1848 ile 1868 yllar arasnda, anlalan 1848 sonunda
yaynlanan svee bir versiyonu ile 1850de baslan ngilizce
bir versiyonunun (bu da M a n ife sto nun bibliyografya tarihi a
sndan yalnzca evirmeninin M a r x a, daha b yk ihtimalle d e evirm eni L a n c a sh ire da yayor olduu iin- E n g e ls e danm
olmas nedeniyle kayda deerdir) dnda herhangi bir evirisi
nin yaplm olduunu gsteren bir kanl yoktur. Bu versiyonla
rn ikisi de hibir iz brakm adan kaybolmutur. 1860l yllarn
ortalarnda M a rx m gem ite yazm olduu eylerden hibirisi
lilen basl halde bulunamazd.
M a rx in Uluslararas iler Biriiinin -buna Birinci E n
ternasyonal" (1864-1872) de deniyordu- nde gelen isimlerinden

424

Tril zerine

biri olmas ve A lm a n y a da, K om nistler L iginin eski yelerin

den olup ona byk sayg duyan kiiler tarafndan kurulan iki
nemli ii snf partisinin ortaya kmas. M a x m d i e r yazla
rna olduu gibi M anifestoya duyulan ilgiyi de yeniden canlan
drmt. zel olarak d a 1871 Paris K o m n n savunan F ran
sa 'd a Sava adl etkileyici metni, kendisine basnda, h k m et
lerin korktuu uluslararas ykcln tehlikeli lideri nn ka
zandrmt. Daha zel olarak da. A lm an Sosyal D em okrat hare
kelinin liderleri olan W ilhelm Liebknecht, August Bcbel ve
A dolf H epn er'in Mart 1872'de ihanet sulamasyla yarglanm a
lar M anifestom n iinn beklenm edik lde yaygnlatracak
t. Bu yarglama, m ah kem ed e okunan M anifestomm metninin
kaytlara gemesini salam, bylece Sosyal D em okratlara onu
yasal olarak, o k sayda baslan m ahkem e tutanaklarnn bir par
as eklinde ilk kez y aynlam a frsatn salamt. 1848 devrininden nce yaynlanan bir belgenin aka gncellenm esi ve
ona aklayc yoru m lar eklenm esi gerekebileceinden, Marx ve
Engels, M anifesto' nun her yeni basmna koym aya baladklar
nszler dizisinden ilkini de kalem e almlard!2 Bu nsz o s
rada yasal nedenlerden dolay geni bir apta dallam adysa da.
1866 basmna dayanan 1872 basm ondan sonraki tm basm
larda temel alman metin haline gelmitir. Ayrca. 1871 ile 1873
yllar arasnda M anifestonu alt ayr dilde en az dok uz basm
daha yaplmtr.
M anifesto ondan sonraki krk ylda, yeni (sosyalist) ii
partilerinin ykselii sayesinde tm dnyay fehctmitir. Bt
partiler iindeki M arksist etki de 1880Ii yllarda gcn hzla
arttrmaktayd. Rus Bolevikleri Ekim D evim i nden soa ilk

2 ) M a rx ile E n g c ls 'i y a a d k la r s re c e k a le m e a ld k la r n s z le r u n la rd r: 11
I S 72 (ik in c i) A lm a n c a b a s m a nsz.: 2 ) 1882 (ik in c i) R u s a h a s m a n s z :
B a k u n in 'i y a p t ilk R u s a e v iri 1 8 6 9 d a . a n la la n M arx ile E n g c ls 'in o n a
y o lm a d a n k m t: 3 ) 1883 (iiiincii) A lm a n c a h a s m a n s z ; 4 ) 1888 n g i
liz c e h a s m a n s z : 5) 1890 (d rd n c ) A lm a n c a b a sm a n s z ; fi) 1892 L eh
e h a s m a n s z ; 7 ) la ly a n O k u rla ra " h ita b e n y a z la n nsz. (1 8 9 3 ).

" K o m n is t M aifesto*'ya G iri

425

bataki isimlerine dnene kadar bu partilerin hibirisi K om nist

Parti adyla anlm ay sem eyecekti. am a K o m n ist P arti M a n i
fe sto su bal hep deim eden kald. M a n ifesto , 1917 R us Devrim inden nce bile, Jap on ca ve ince bir bask dahil olm ak
zere o luz kadar dilde yzlerce bask yapm duru m d ayd . B u
nunla birlikte etkisini gsterdii ana blge, A v ru p a 'n n , B a tda
F ra n sa dan D o u da R u s y a ya uzanan orta kuayd. En fazla
bask saysnn R u sada (70 bask), art arlk m paratorlu u nun topraklarnda konuulan dillerle (35 bask; L ehe 11,
Fince 6, U krayn aca 5. G rcce 4, E rm e n ic e 2, vb.) y aplm ol
mas d a artc deildir. A lm ancada 55 bask yaplrken, H absburg m paratorluu topraklan iinde M acarca 9, eke 8 (am a
Hrvata 3, Slovaka ve Slovence i er) basks da h a kmt.
Yine ngilizce olarak 34 bask yaparken (tabii, bun un iine, ilk
evirisi 1871 *de yaynlanan A B D 'd e yaplan basklar da kat
yoruz). F ranszca 26, talyanca 11 basks (yalnz burada ilk b a s
knn yapld yl 1889du) yaplmt.-5 M a n ife sto 'm m A v ru
p a 'n n g neybatsndaki etkisi fazla deildi (Latin A m e r ik a dakiler dahil olm ak zere 6 spanyolca bask yaplrken, 1 bask da
Portekizce olarak kmt). Yine A v ru p a 'n n g n e y d o u su n d a
ki etkisi de azd: Bulgarca 4. Srpa 4. R o m ence 4 ve herhalde
Se la n ik te yaynlanan Ladinoca [Y ahudi spanyolcas] l bask.
K uzey A vrupa, D an im arkaca 6, svee 5 ve N orvee 2 bask
saysyla bir lde daha iyi temsil ediliyordu.4
Bu eitsiz corafi dalm, hem sosyalist hareketin hem de
M a r x m, anarizm gibi dier devrim ci ideolojilerden ayr olarak
kendi etkisinin eitsiz gelimesini yanstyordu. Kald ki, sosyald em ok at ve ii partilerinin bykl ve gc ile M a n ife s
to 'r n n o kunuu arasnda kuvvetli bir iliki olm ad da akldan

3) P a o lo F a v illi, Snrin d et mar.xismn italiano. D allc o r ijin i alla grande ge-

n (M ila n o . 1 9 % ). s. 2 5 2 -2 5 4 .
4 ) B u ra k a m la r B e n A n d r& s p ah a b iilm e/, d e e rd e k i a l m a s n d a n a l
d m : Le M ai/estc C om m uniste de M arx et E ngels. H istoire et B ibliographic
IK 4 8 -1918 (M ila n o . 1963).

426

T a rih z e rin e

karlmamaldr. Zaten bundan dolay, y z binlerce yesi ve

m ilyo nlarca sem eni olan A lm a n Sosyal D em okrat Partisi
(SD P) 1905 ylna k ad ar M anifesto' nun yeni basklarn 2.0003.0 00 kopy ad an daha fazla yapm yordu. N itekim , partinin
1891 'd eki Erfurt Program 120.000 k o p y a olarak y aynlan r
ken, M anifesto. 1895ten partinin kuram sal dergisi D ie N ene Zeit'm tirajnn 6.400 olduu 1905 ylna kadar geen on bir yl
ierisinde 16.000 kop yadan daha fazla baslm g r n m e z .5 Z a
ten, kitlesel bir M arksist sosyal dem okrat partinin ortalam a y e
lerinin kuram sal snav gem eleri beklenmezdi. Buna karlk.
R usada d evrim den nce kan 70 bask says, ounlukla ille
gal olan ve toplam ye saylar birka bini geem eyen rg tle
rin bir bileimini temsil etm ekteydi. Benzer biim de, 34 ngiliz
ce bask da A n glo-Sakson dnyasndaki, m evcut ii ve sosya
list partilerinin sol kanadnda alan dank Marksist hizipler
tarafndan ve kendi adlarna yaynlanm t. Bu dny a, " b ir yol
dan kalasnn netliinin kendi M anifesto' sunda altn izdii
yerlerde de im e z biim de tahm in edilebilecei bir ortam d .6
Ksacas Manifesto" yu o kuyanlar, yeni ve ykseli iindeki sos
yalist ii partileriyle hareketlerinin b ir paras olsalar da, o nla
rn ye yaplarn neredeyse kesinlikle tam anlam yla temsil et
m iyorlard. M anifestoyu okuyanlar, bu tr hareketlerin te m elin
de yalan k u ra m a zel ilgi du y a n insanlard. H erhalde imdilerde
bile ayn m anzara geerliliini korum aktadr.
Bu d u ru m E k im D e v r im in d e n sonra, z e llik le k o m n ist
p artilerde d e ie c e k ti. n c E n te rn a s y o n a l (1 9 1 9 -1 9 4 3 )
pa rtileri, kinci E n te r n a s y o n a lin (1 8 8 9 -1 9 1 4 ) kitlesel p arti
lerinden farkl o la ra k , y e le rin in h ep sin in M ark sist kuram

5 ) B v e rile r S P D 'n i y llk ra p o rla r o la n P a rtrtayc'& M a ln m n . Y aln z.

1899 v c 1900 y lla r iin k u ra m sa l y a y n la rla ilg ili o la ra k h i b ir sa y sal veri
y o k tu r.
6 ) R o b e rt R . L a M o n ie , " T h e N e w In te lle c tu a ls" . N ew R eview It. 1914. ak.
P au l B u h le . M arxism in the U SA. F rom 1870 to the p re se n t d a y (LontJra.
198 7 ), s. 5 6 .

" K o m n is t M a n if e s lo 'y a G iri

427

a n lam a la rn , ya da en a z n dan belli l lerd e bilgi sahibi o l

malarn b ekliyorlard. K itap y a z m a k la ilg ile n m e y e n etkili
politik liderler ile ta n n a n ve sayg gsterilen , a m a pratik p o
litik kararlar a la n la r ara sn d a g r lm e y e n Kari K au tsky gibi
k u r a m c la r arasndaki ikilik ortadan ka lk m t. L e n in den
son ra gelen liderlerin hepsinin n em li k u ra m c la r o ld u u d
n l y o rd u , n k tm politik kararlarn d o ru lu u M arksist
analize d a y a n d rly o r, daha m u h te m e l bir yol o larak da. bu
tr k a ra rla r k la s ik le r in, M arx, E ngels ve L enin ile zam an
g elince S ta liv in m etinsel o to ritelerin den re fe ra n s a la r a k 'h a k l g ste riliy o rd u . D olaysy la, M a r x in ve E g e ls 'in m e tin le r i
nin y a y n la n m a s ve p op le rle m e si, k o m n ist h a re k e t a s n
dan kinci E n te rn a sy o n a l g n le rin e g re o k d a h a tem el bir
n em d e y d i. B y lece ustalarn m e tinleri, h e rh a ld e W e im a r
C u m h u r iy e ti s r a s n d a E le m e n ta r b iic le r d e s K o m m n n is /m sun n c l k ettii ve M a rx ve E g e ls 'in S e m e M e k tu p la
r gibi deerli o k u m a p a ralarnd an seilen d a h a k k yaz
dizilerin den, M arx ve Eg elsin nce iki. d a h a s o n ra ciltle
bira ay a getirilen S e m e E s c ie r im k a d ar g e ni bir alan k a p
syor ve b u n la rn tm . S o vy et K o m n ist P a r tis ini snrsz
ka y n a k la ry la d e ste k le n ip , de iik y abanc d ille rd e S o v y e tle r
Birlii'd e b a slyordu. K o m n ist M a n ife sto d a bu yeni d u
ru m dan ii e kilde yararlan acak t. Bask says ku ku g t r
m ez bir l d e artm t. 1 9 3 2 'd e A m e rik a n ve B rita n y a k o
mnist p a rtile rin in resmi basm evleride y a y n la n a n y z b in
lerce ko p y a lk ucuz basklar " h e rh a ld e n g iliz c e d e bir k ita p
tan yaplan en fazla b ask olarak an ly o rd u .7 M a n ife s to 'm m
bal a rtk tarihsel bir kalnl deil, gn cel p o litik a y la d o
rudan ilikiliydi. Artk b yk bir de v le t M a rk sist ideolojiyi
tem sil e tm e k le o ld u u n u sa v u n d u u iin, M a n ife s to 'm m
siyaset b ilim in e ait bir metin o lm a nitelii de pe k im i, bu

7) H;l D ra p e r, The A nnotated C om m unist M anifesto (S o s y a list T a rih M e rk ez i.

B e rk e le y C A . 19X4. ISB N 0 -9 1 6 6 9 5 -0 1 -8 ). s. 64.

428

Tarih zerine

d u r u m u n a bal olarak n iv ersitelerin eitim p r o g ra m n a a l n

m, kinci Diiya S a v a ndan sonra, enlellek t el ok urlarn
M a rk s iz m in in en c o k u lu karl n bu laca I 9 6 0 l ve
1970 1i yllarda h z la y a y lm a y a balam t.
S SC B , kinci D n y a S a v a 'n d a n dnyann iki sper g
cnden birisi olarak km t ve m uazzam genilikteki bir k o
m nist devletler ve baml lkelerin bam ekiyordu. Batl
komnist partiler (A lm an partisini istisna sayarsak.) bu d n e m
de eskisinden d ah a gl hale gelmilerdi. S ou k S av a ba la
m olsa da, yazlnn y znc ylnda M a n ifesto artk sadece
kom nist ya da dier M arksist editrler tarafndan deil, sekin
akadem isyen lere nsz y azdrm ay a eilimli p olilik-olm ayan
yaynclar taralndan da ayn z a m a n d a ve byk m iktarlardaki
bask saylaryla baslyordu. Ksacas, M a n ifesto artk sadece
M arksizm in klasik bir belgesi deildi; tout c o u r t' politik bir
klasik olmutu.
M a n ifesto , S ovyet k o m nizm inin bitiinden ve d n yan n
pek o k kesindeki M arksist partilerle hareketlerin gerilem ey e
balam asndan son ra bile bu zelliini h l k orum aktadr. M a
nifesto , sansrn olm ad lkelerde, iyi bir kitapya u la a b i
len hem en herkes taralndan bulunabilecei gibi, iyi k t p h a
nelerde de kesinlikle bu lunm akladr. Bu y zden. M a n ife sto nn
yazlnn yz ellinci yld nm nedeniyle yeni bir basksnn
yaplm asndaki a m a, bu hayranlk uyandrc bayaptn b u
lunmasn salam ak, hatta M arksizm in bu temel belgesinin
"d o ru " y o ru m u yla ilgili d okrin er tartm alarn yapld y z
yla yeni bir adan b a k m a k deil. M a n ife sto ' nun yirm i birinci
yzyln eiindeki d n y a y a s yleyecek hl birok sz o ld u
unu unutm am aktr.

*) |F r . | s z c n tan a n la m y la t .n .)

"K o m iln isi M ;n ilesi()"y a G iri

429

II
K om n ist M a n ife s to 'n m syleyecek neyi vardr?
M a n ifesto k uku suz tarihin belirli bir annda yazlm bir
belgedir. Dolaysyla, ieriinin bir ksm, rnein A lm a n y a d a
ki kom nistlere yaplan ve 1848 devrimi srasnda ve onun ak a
binde onlar tarafndan fiilen uygulam aya geirilm eyen tavsiye
ler neredeyse he m e n eskimitir. eriinin da h a fazla bir ksm
da. okurlarn metnin yazl tarihinden giderek uzaklam alar
nedeniyle eskimitir. Guizo ile Meternich kendi hkm etleri
nin bandaki k on um larndan oktan tarih kitaplarna ekilm i
lerken, a r (Papa deilse bile) arlk sahnede bile yoktur. S o s
yalist ve K om nist Literatr* tartm asna gelince, bu konunun
o zam an lar bile g ndem den dtn 1872 ylnda Marx ve
E n g e ls in kendileri de kabul ediyordu.
Dahas: Z a m an getike M a n ife sto 'n u n dili artk o kurlar
nn kulland dil olmayacakt. rnein, b urjuv a top lununum
gelim esinin nfusun nemli bir k esim ini krsal y aam n dar
g r ll nde kurtard sz h ak knd a birok ey sy len
mitir. Fakat. M a r x n o sralarda ehirlilerin k ra kar yerleik
bir tutum lar olan hor baklarn ve onlarn koullar b a k k a ld a
ki cehaletlerini paylatna kuku yok ken, analitik bakm dan
da h a ilgin olan A lm a n c a deyi (*dem ldiotism u s d e s Landlebens entrissen ) aptall deil, d a r ufuklar y a d a krsal b l
gelerdeki insanlarn yaad to plum un geni kesim lerinden
yaltlm olma*y anlatmaktayd. B u rad a kastedilen, dar kafa
l y a d a d a r kafalln imdiki anlam nn (retildii Y unanca
d a r kafallar terim inin asl anlam , yani, y aln zca kendi zel
ileriyle ilgilenip, geni kesimlerin dertleriyle ilgilenm eyen kis r ledi. 1840larda sonraki on yllarda ve yeleri (M a rx tan
farkl olarak) klasik eitim alm ayan hareketlerde bu asl anlam
b uh a r olup um u ve hep yanl yorum lanm tr.
Bu d u u m M a n ifesto nun pollik szck lerind e d a h a ok be
lirgindir. " S ta n d ("z m re ). D em o kratie ( d e m o k ra si) ya d a

430

T a rih zerine

U lus/ulusal gibi terimler, yirm inci yzyln sonundaki g n

m z politikasnda ya ok az kullanlm akta ya da artk 1840larn politik veya felsefi s ylem indeki anlam m tam am aktadr
lar. Ak bir rnee bakacak olursak: M a n ife sto nun adna ka
rld kom nist parlisF'nm -brakn Sovye ve in tipindeki
devlet partilerini- m odern dem o kratik politikann partileriyle ya
da Leninist kom nizm in nc partileriyle bile hibir ilgisi
yoktu. stelik o z a m anlar bu eit partilerin bir tekini bile gre
mezdiniz. M arx ve E ngels bu szck, ifadesini snf hareketle
rinde bulunca bir tr rgtn gelitiinin ("diese Organisation
de r Proletarier z u r Klasse, und danit z u r politiscle Partei)
farknda olm alarna ram en, "p a rti' z n de hl belli bir dn
ce ya da politikay ifade eden eilim veya akm anlamn ta
yordu. N itekim, IV. K s m 'd a m evcut ii partileri... ngilte
re 'd e k i Chartisller ve K uzey A m e rik a daki tarm reform cular
ile heniiz bu ekle d n m e m i dier akm lar arasnda yaplan
ayrm n kayna da budur.8 M etinde akla kavuturduu gi
bi, Ma x ve E ng e ls'in kom nist partisi bu aa m a d a herhangi tr
de bir rgt olm ad gibi, brakn baka rgtlerden ayr, spesi
fik bir program olan bir rgt, rgt ku rm ay a ynelik bir giri
imi de yanstm yordu.9 H e m en vurgulayalm , m etnin hibir ye
rinde M a n ife s to 'n un onun adna yazld K om nistler Ligi'nin
ad d a gem iyordu.

Dahas. M anifesto'nun yalnzca belirli bir tarihsel durumda

ve 011a karlk olarak yazlmad, ay zamanda Marksizan d
ncenin gelimesinde bir aamay -grece olgunlamam bir
aamay- temsil ettii de aktr. Marx, politik ekonomi alannda
incelemeler yapmaya ciddi biimde 1843ten itibaren balam
S) Orijinal Almanca metin, "kom nistlerin gerek kurulu ii partilerine gerek
se Hristiyan partilerine kar tulumlarm" tanarak bu hiilmle balamakla
dr. Engelsin de gzden geirdii 1887deki resmi ngilizce eviri bu
kartl azaltacaktr.
9) "Konlinisler. dier ii snf partilerinin karsnda, onlardan ayn bir par
ti oluturmazlar... O nlar proleter hareketi kendi istedikleri kalba sokacak sek
ler ilkeler ileri srmezler!Ksm II).

K o m n ist M a n ifc s lo ya G iri

431

olsa bile. K a p ita l'd c sergiledii e k o n o m ik analizi gelitirmeye,

1848 d e vrim in den sonra ngiltere'de s rg n e gelinceye ve 1850
yaznda British M use um L ib rary 'd eki hzinelere ulam a ansn
b u luncay a k a d a r ciddi b i im d e g irim e m iti. B u n u n iin,
Marksizan art d e e r ve smr k uram nda asli bir yere sahip
olan, proletaryann em ein i kapitaliste sat ile ig cn sat
arasndaki ayrm, M a n ife sto 'd a henz o k ak b iim de ifade
edilmemitir. Ayn ekilde, olgun M a rx 'in , m eta " e m e in fiya
tnn onun retim maliyeti, yani iiyi hayatta tutacak asgari fiz
yolojik snrn maliyeti olduu grn d e savunm am tr. K
sacas. M arx M a n ife sto 'y u yazdnda, M arksizan bir iktisat
olmaktan ziyade kom nist bir Ricardoeydu.
M arx ile E ng els ok u rla rn a M a n ife s to nun tarihsel bir b e l
ge o ld u u n u , pek o k adan g ncelliini yitirdiini h a trla t
m olsa la r bile, 1848 tarihli bu m etnin y a y n la n m a sn , g r e
ce k k d e iik lik ler ve a k la m a la rla h e r z a m a n d e s te k le
m iler ve ya rd m c o lm u la r d .10 O nlar. M a n ife s to 'nun, kendi
k o m n iz m le rin i da h a iyi bir top lu m u n k u ru lm a s n isteyen d i
er tm proje le rde n ayran analizin nem li bir paras o ld u u
nun farknd ay dlar. N itekim bu analizin z, to p lu m la rn , zel
olarak da b urju va toplu m u n u n , k e n dile rin de n nc e k i loplm lar yerlerini alan, dnyay devrim ciletiren ve so n ra d a n z o ru n
lu olarak k en disin in k a n lm az yok o luun un koullarn y a r a
tan tarihsel gelim e sin in g z le r n ne serilm esiy di. Bu a n a li
zin tem elini olu tu ra n "m atery alist tarih a n la y , M arksizan
10}Bunlarn Lcnin'i de altn izdii en ok bilineni, 1872 basmnn nsznde
ki, "Paris Komiin'nn ii snfnn halihazrdaki devlet makinasna el koyup onu
kendi amalan dorultusunda kullanamayacan gstermi olduu gzlemiydi.
Marx'in lmnden sonra. Engels, iarih ncesi lopltnlar snf mcadelesinin ev
rensel kapsamndan karmak amacyla. I. Bln' ilk cmlesini deitiren bir
dipnot ekleyecekti. Ancak ne Marx ne de Engels bu belgenin iktisadi pasajlarn
yorumlamak yu da deitimek gibi bir gayretin iine girmilerdi. Marx ve Engelsin Manifesto'nun gerekten daha eksiksiz bir "yeniden ekillendirip son hali
ni vermelerini! dnp dnmediklerinden kuku duyulabilir, ama Marxin l
mnn byle bir yeniden yazm olanaksz hale getirdiinden kuku duyulamaz.

432

T a rih z e rin e

iktisattan farkl olarak. 1 84 0'larn o rtalarnd a o lg u n bi im d e

form le edilm i d u ru m d a y d . Z a te n d a h a so nrak i y lla rd a da
nem li l d e d e im e d e n k a la c a k t.11 Bu b a k m d a n M a n ife s
to. zaten M arksizm i ta nm lay a n bir belgeydi; gen el erev esi
da h a e k sik siz bir an alizle ta m a m la n m a y b e k le m e k le birlikte,
o tarihsel bak som utlatryord u.

III

K o m n ist M an ifesto , o nunla ilk defa 1998de karlaan

okuru nasl etkileyecektir? Bugnn okurlarnn, bu hayranlk
uyandrc brorn tutkulu inancndan, youn ifadelerinden,
entellektiiel ve iisipu g cnden etkilenm em eleri d n le
mez. M anifesto, her ne kadar anlk bir yaratc patlam ayla y a z l
m olsa bile, ilk c m lesinden ( A v ru p a nn zerinde bir h a y a
let dolayor -ko m nizm hayaleti) son cm lesine ( Proleterle
rin zincirlerinden baka kaybedecek hibir eyi yoktur. A m a k a
zanacaklar bir dnya vardr ) kadar, neredeyse doal olarak
unutulm az aforizm alara dnen ve politik tartm alar d n y a s
nn snrlarn ok aan veciz cm lelerle kalem e a ln m tr.12 Y i
ne. on dokuzuncu yzyla zg A lm anca yazm kurallarnda

11) Manifcsln'nut II. Bollim'ndeki pasaj ("nsanlarn fikirleri, grleri ve

anlaylarnn, zelle insann bilincinin, onlarn maddi yaamlarndaki, top
lumsal ilikilerindeki ve toplumsal varolularndaki koullarda meydana gelen
deiikliklerle birlikle deiliini kavramak iin derin bir sezgi gcne gerek
var m ?"). Politik Ekonominin Eletirisine nsz'deki pasajla ("nsanlarn va
rolularn belirleyen, onlarn bilinleri deildir; lam icrsinc, onlarn bilinleri
ni belirleyen toplumsal varolulardr ) karlatrn.
12) Bu Engcls'in onaylad ngilizce versiyon olsa bile, zgn metnin tamamen
doru bir evirisi deildir: "Mgcn die hcrrschcndcn Klasscn voreiner kommunislischcn Revolution ziltem. Die Proleurier laben ichts in ilr ( iinde , yani
"devrimin iinde" -vurgu benimdir) zu verlieren als ibre Kellen."

" K o m n is t M u n ilc s lo y a G iri

43 3

ayn derecede srad kabul edilen bir nitelikle, zl, net. asl
olarak bir-be satrlk paragraflarla (iki yz akn paragrafnn
yalnzca be tanesinde paragraflarn uzunluu on be satr k a
dardr) kalem e alnmtr. K om n ist M a n ifesto ayrca bir politik
retorik belgesi olarak da neredeyse n c ir i andran bir etki g c
ne sahip olmutur. Ksacas, onun yaznsal bir metin olarak e tki
leyici g cn yadsm ak olanakszdr.
B u n u n la birlikte, ada okuru tartm a g t rm e z b i im
de e tk ile y e c ek baka bir ey. M a n ife s to 'n u n " b u r ju v a toplum u "n u n devrim ci karakterini ve etkisini arpc bi im d e tehis
etm esidir. B u rada nem li olan, M a r x in, d a h a sonraki d n e m
lerde kzl tehd id e kar kapitalizm i sa v un an o u insann a
knlkla karla y ac a bi im d e tiksindii bir to p lu m u n o la a
nst baarlarnn ve d in a m iz m inin farknda olm as ve bunu
aklam as deil; onun 1848de zl ve arpc p asajlarla a n
latt k a p ita liz m in d n m e uratt d n y a n n , g zle g r
lr d ere c ed e bizim y z elli yl sonra iinde y a a d m z dn ya
olm asdr. T u h a ftr ki, 28 ve 30 yalarndaki iki d e v rim c in in
politik b a k m d a n hi gereki g r n m e y e n iy im serli in in , M a//'es/flnun en kalc d am gas olduu ka ntlanm tr. Z ira, " k o
m n iz m h a y a le ti g erekten p olitikaclarn b a nd a dolasa.
A v ru p a ciddi bir e k o n o m ik ve toplum sal kriz d n e m in d e n ge
iy o r olsa ve yine tarihinin kta apn dak i en b y k d ev rim in e
d n m e n in eiinde bulunsa bile, akas M a n ife s to daki.
kapitalizm in y k lm a annn y a k la m a k ta o ld u u ( A lm a n
y a daki burjuv a de vrim i ancak onun h e m e n arka sn d an g e le
cek proleter d e vrim in in bir balangc o la b ilir ) in ancn a u y
gun bir z e m in yoktu. T am tersine, im di bild i im iz gibi, o g
nn k o u lla n k a p ita liz m in global aptaki ilk m u z a ffe r ilerleyi
inin yolun u h azrlam aktayd.
13) slpu bir analiz iin hkz. S.S. Prawer. Kar! M ars and World Literatu
re (Oxford, New York. Melbourne. 1978). s. 148-149. Manifestonun bcnim
bildiim evirilerinde zgn Almanca metindeki yaznsal elki gc korun
mamm

434

T a rih zerin e

M a n ife sto 'y a gciii veren iki ey vardr. B unlardan birin

cisi. kapitalizm zafer yrynn bandayken bile bu retim
tarznn kalc ve istikrarl olmad, tarihin so nu " niteliini ta
mad. tersine, insanlk tarihinde geici bir aam ay temsil e t
tii ve kendisinden nceki retim tarzlar gibi zam an gelince
(d m an snflarn birlikte nahvo!uyla k arlam adka M anifesto'A aY \ bu saptam ann zerinde nedense fazla d u ru lm a
mtr) yerine baka bir toplum un geecei grdr. kinci e t
ken ise, kapitalist gelim enin zorunlu olan uzun erim li tarihsel
eilimlerini kabul etmesidir. Kapitalist eko no m inin devrimci
potansiyel tad aka ortadayd: zaten M arx v e E ngels de
sadece kendilerinin bu du ru m u n farknda olduklarn iddia e d i
yor deillerdi. Kapitalizm in Fransz D evrim inden beri g z le m
lemi olduklar eilim lerinden bir ksm (rnein, bir h k m e
ti. bir hukuku, bir ulusal snf kar, bir snr ve bir g m r
ola n ulus devletlerden nce zel karlar, yasalar, h k m e t
leri ve vergilendirm e sistemleri olan bam sz y a da m erkezde
gevek balara sahip olan e y a le tle r in gerilemesi) aka ciddi
bir etki tayordu. Buna ramen. 1840'larn sonuna g elin diin
de, burju vazi'nin baarlar, ona M a n ife sto 'd a yklenen m u c i
zelerden bir hayli daha azd. D nya 1850de 7 1.000 tondan daha
fazla elik retm ezken (bunun hem en hem en yzde 7 0 "i Britan
y a da retiliyordu). 2 4.000 m ilden daha az dem iryolu ina et
miti (bunlarn da te ikisi B rita n y a'd a ve A B D 'd ey d i). T a rih
iler. B ritan ya da bile sanayi dcvrim inin (E n g e lsi 1844ten
sonra zellikle kulland bir te r im 14) 1850lerde nce bir sa
nayi lkesi, hatta ehirlerin arlkla olduu bir lke y a ra la m a
dn g sterm ekte hibir g lk ekm em ilerdi. M a rx ve E n
gels, I8 4 8 'd e kapitalizm in halihazrda oluturm u olduu e k
liyle dnyay deil, kapitalizm in mantksal olarak d n trece
ini ngrdkleri ekliyle d n y a y anlatyorlard.

14) Die Lagc Eglads. Ds 18. JalrhndeT (Marx-Engcls. Werkc I, s. 566568).

"K o m n ist M a ile s io " y a G iri

43 5

Biz imdi, hu d n m n byk oranda gereklem i o ld u

u bir d ny ada yayoruz. Yine de M a n ife sto yu Bat takvim ine
gre nc bin ylda okuyacak olanlar, kukusuz kapitalizmin
dn m n n , 1998!ten sonra ok daha fazla ilerlemi o ld u u
nu gzlem leyeceklerdir. Baz alardan M a n ifest o ' nun n g r
lerinin gcn, onun yaynland zaman ile bizim aramzdaki
kuaklara kyasla daha ak biimde grm em iz de m m k n o la
caktr. Zira. kinci D nya S av a 'n d a n sonra ulam ve iletiim
alanlarnda yaanan devrim e kadar, retimin globallem esinin,
her lkede retim ile tkclime kozmopolit bir nitelik kazandr i l m a s f m n n nd e ciddi engeller vard. Sanayilem e 1970'lere
kadar arlkla kendi doduu lkelerle snrl kalmt. Baz
Marksist ekoller, kapitalizmin, en azndan em peryalist kapitaliz
min, yok olua srklenm enin acsyla tm lkeleri burjuva
retim tarzm ben im sem eye zorlam ak" yle dursun, doas g e
rei nc D n ya denilen blgede azgelim ilii k a b a l a
trdn. hatta azgelim ilik yarattn bile ileri srebiliyor
lard. nsan rknn le biri Sovyet kom nizm i tipinde lkeler
de yaarken, kapitalizm sanki tm uluslar "kendilerini burjuvala u rm ay a zorlam ay asla baaram ayacakm gibi g r n y o r
du. Kapitalizm kendi hayaline gre bir d nya y a ra ta m a y ac a k
t." M a n ife sto 'u kapitalizmin ailenin dalm asna neden o ld u
u eklindeki aklamas da 1960lardan n cey e k a d ar d o ru lan
m grnm eyecekti. Bugn ileri Bal lkelerinde bile artk o
cuklarn neredeyse yars tek yaayan anneler tarafndan dourulmakta, ya da yetitirilmekte, byk ehirlerdeki tm hanele
rin yars da yalnz yaayan kiilerden m eydana gelm ektedir.
Ksacas, 18 4 8 'd c herhangi bir izgiye bal o lm a y a n bir
okuru devrim ci retorik olarak, en iyi ihtimalle m antkl n g
rler olarak e tk iley eb ilecek eyler, im dilerd e k apitalizm in
yirm inci y zy ln sonundaki halinin bir zeti ek lind e o k u n a
bilir. Peki. 1 8 4 0 'larda y azlm bu belge h a k k n d a baka ne
sylenebilir?

436

T a rih z e rin e

IV
Bin yln sonunda, M a n ife sto 'n u n globallem i bir kapita
lizmle ilgili olarak o zam anlar ok uzak saylan gelecei keskin
biim de grm esind en etkilenm enezlik e d em esek bile, onun ta h
minlerinden bir bakasnn isabetsizlii d e ayn d erec e d e a rp
cdr. B urjuvazinin proletaryada kendi m e z a r kazclarm y a
ratmad artk besbellidir. Burjuvazinin ykl ile proletarya
nn zaferini ayn derecede kanlmaz* olm ad o rtaya k
mtr. M a n ife sto 'n u n B urjuvalar ve Proleterler balkl b l
m ndeki analizinin iki yars arasndaki kartlk, yazlnn s
tnden yz elli yl getikten sonra, yazlnn yznc y ld n
m n e gre daha fazla aklanm ay gerektirmektedir.
Problem . Marx ile E n g e l s 'in kapitalizmi, geim lerini bu
ekono m iy le salayan insanlarn o u nu, zorunlu olarak g e im
lerini em eklerini cret ya da m aa karlnda satarak salayan
insanlara dntren bir sistem olarak grm elerin de deildir.
K ukusuz kapitalizm in byle bir eilimi vardr, yine d e b u gn ,
irket yneticileri gibi, teknik adan bir m aa karlnda
em eklerini satan baz insanlar kesinlikle proleter saylam az.
Problem , asl olarak, M arx ile Egelsin alan nfusun o u
nun sa n a yi em e in d e n m eyd ana g elen bir igcn o lu turaca
na inanm alarnda d a deildir. B yk Britanya, cretli kol ii
lerinin nfusun m utlak o un lu u nu oluturduu, oldu ka istis
nai bir lke olarak kalrken, sanayi retiminin gelim esi M a n i
fe sto 'A n n sonraki bir asr akn bir sre bo y u n c a kol em e in in
dev ve giderek artan boyutlarda oalnasm gerektirmiti. A s
lnda M arx, daha olgun d nem indeki incelemelerinde, giderek
em ekisiz bir e k on om in in gelim esinin, en azndan kapitalizm sonras bir ada m uhtem el olduunu kendisi de ta sa rlark e n .13
15) rnein bkz. 1857-1X58 clyazm alanndaki "sahil sermaye vc toplumun
retken kaynaklarn gelim esi" larimas. Collected Works. Cil 20 (Lond
ra. 1087). s. 80-99.

" K o n u itisl M a n fe s to 'y a G iri

437

M a n ife s to 'd a dikkate almmayar bir gelim e olan m o d e rn sermaye-yo, yksek teknolojili Jrelimde durum artk kuku g
trm ez biim de byle deildir. Eski kapitalist sanayi lkelerin
de bile, imalat sanayiinde alanlarn oran 1 970'lere ka d a r (d
n biraz daha erken balads A B D dnda) sabit kalmt.
Dorusu, Britanya. Belika ve \B D gibi o k az saydaki is
tisnay bir kenara brakrsak. 1970de sanayi iileri, h erhal
de sanayi lkeleri ile sanayilemekte olan lkelerde toplam
alan nfusun eski dnemlere gre daha b y k bir orann
oluturuyorlard.
Ne olursa olsun. Manifestonun ng rm olduu kapita
lizmin ykl, alan nfusun ounluunun proleterlere d
nm esini deil; proletaryann kapitalist eko no m idek i d u r u m u
nun, zorunlu olarak politik bir snf harekeli eklinde rg tle n in
ce. dier snflarn honutsuzluunu ynlendirebilecei ve on la
r kendi etrafnda toplayabilecei, bylece ''m u a z z a m o u n lu
un karlarn gzeten muazzan ounluun bam sz hareke
ti.' olarak politik gce kavuabilecei varsaym n temel a lm a k
tayd. Dolaysyla proletarya, "ulusun ynetici snf d u ru m u n a
ykselecek... ulusu kendisi oluturacakt .16
Kapitalizm yklmam oldu iin, bu n g ry bir k en a
ra brakm am z yerinde olur. Yine de. 1848de ne kadar ihtimal
d grnrse grnsn, Avrupa'daki kapitalist lkelerin o u
nun politikas, daha nce Byk Britanya dnda varln pek
belli edem em i snf-bilinii ii snfna dayanan rgtl politik
hareketlerin ykselii nedeniyle belli llerde deiecekti.
1880li yllarda "gelimi dnyann ou blgesinde ortaya
kan ii partileri ile sosyalist partiler, ortaya k m asna byk
katkda bulunduklar demokratik oy hakkn tanm devletlerde
kitlesel partiler halini almlard Birinci D nya Sava srasn
da ve ondan sonra, proleter partilerin bir kolu Boleviklerin
16) Almancadaki "ulusal snf durumum gelmek" deyiinin Hegelci arm
lar vard. Engds. herhalde 1880lcrde okurlar tarafndan anlalmayacan
dnd iin,kendi onaylad ngilnec eviride bir deiiklik yapmt.

438

T a rih z e rin e

devrim ci yolunu izlerken, baka bir kolu d e m okratiklem i bir

kapitalizmi ayakla tutan direkler du ru m u n a gelmiti. Bolevik
kol imdilerde A v ru p a 'd a kayda de er bir varla sahip deildir
ve bu tr partiler de sosyal dem okrasiye kaymtr. B ebel'in .
hatta Clem ent Attlee'in devrinde anlald biimiyle sosyal
dem okrasi. 1990'larda bir art sava vermektedir. B u n a ra
m en, o k u m a k ta o ld u u n u z bu m a k a le n in y a zld srad a
(1997), kinci Enternasyonal"in sosyal dem okrat partilerinin to
runlar -bazen kurulu zam anlarndaki isimleriyle- iki A v ru pa
devleti (spanya ve A lm anya) dnda hkm ette olan partiler
dir. spanya ile A lm a n y a 'd a da ya gem ile h km ette olm u ya
da bu ans bulabilmilerdir.
zetle, yanllk M a n ife sto 'm m ii snfna dayanan (ve
bazen hl. Britanya. H ollanda. Norve ve Avustralya ii par
tilerinde olduu gibi, zellikle o snfn ismini tayan) politik
hareketlerin merkezi rolyle ilgili ngrsnde deil: bugn
burjuvazinin karsnda olan tm sim ilar iinde bir tek proletar
yann gerekten devrim ci bir snf oldu u- nerm esindedir. D o
laysyla bu snfn (kapitalizmin doas. ve gelim esinde rtk
biimde varolan) kanlm az kaderi de burjuvaziyi ykmaktr:
"B urjuvazinin ykl ile proletaryann zaferi ayn derecede
kanlm azdr."
Aln kol gezdii 4 0 l yllarda bile, bu gelim eyi
salayacak olan m e k a n iz m a , yani em ekilerin kanlm az b i
im de y o k su lla trlm a s17 tm yle inandrc deildi: bunu n
gren ve o zam an bile m anta s m az bir nitelik tayan tek
varsaym , kapitalizm in nihai krizini y aam ak la o lduu ve h e
m en yklm ann eiine geldii gryd. Bu m e k a n iz m a ikili
bir sreci temsil etm ekleydi. Y ok su llatrm ann ii hareketi

17) Yoksullatrma "sefillerin eanlamls olarak okunmamaldr. ngilizce

kullanmdan alnm Almanca szckler "Pauper (muhta insan... hayrla ya
da devlenen ald yardmla yaamn idame eilircn kii. Chambers Twe.ntie.th
Century Dictionary) ile "Paupcrismis"dur (yoksullatrma: "yoksul hale gelil
me". a.g.y.).

 K o m n ist M a n ife s to y a G iri

439

zerindeki etkisine ek olarak, burjuvazinin y n e tm e y e uygun

olm adn, n k klesine, kleliine uygun bir hayat s a la y a
madn, klesinin daha fazla d m e sin e izin verem eyecei
iin, o nu n tarafndan b eslenm ek yerine ke ndisinin on u b e s le
m e k z o ru n d a o ld u u n u kantlyordu. i, kapitalizm in m o to
runun yaktn salayan kr sa lam ak bir yana, artk onu
tketen bir faktrd. G elgelelim , kapitalizm in M a n ife s to 'da
son de re c e dram atik biim de sergilenen m u a z z a m eko no m ik
potansiyeli g z n ne alndnda, k apitalizm in ii snfnn
b y k b l m n e -ne kadar sefil lde olursa o lsun- geim o la
na sa la y a m a m a s, y a da, bir refah sistem i gelitirem em esi
niin kan lm az b ir durum du?
Peki, Yoksllatrm ann [asl anlamyla, bkz. 17. not] n
fustan ve zenginlikten daha hzl biim de g elim esine ne diy e c e
iz ? 18 Kapitalizm in n n d e /u z u n bir m r varsa (ki bu da
1848den he m e n sonra aa,km tr). byle bir gelim e ger
eklem ek zorunda deildi ve nitekim gereklem i de deildir.
M a n ife sto 'n m \ "burjuva to p lu m u nun (kendisinin d o u r
mu olduu ii snf dahil olm ak zere) tarihsel gelimesine
bak, m u tla ka proletaryann kapitalizmi devirecei ve by le
likle k o m n izm in gelimesinin nndeki yolu aaca sonucuna
varm azd, nk M a n ife sto 'daki bak ile bu sonu ayn analiz
den km yordu. M a rx in M arksist olm ad an nce b enim sed i
i k o m nizm in amac da, kapitalizmin doas v e gelimesinin
analizine deil, insann doas ve yazgsyla ilgili felsefi, daha
dorusu eskalolojik-bir argm andan k ay naklanm aktayd. O z a
m andan itibaren M a rx in gznde temel bir rol olan proletar
yann btn toplum u zgrletirm eden kendini zgrletiem e18) Paradoksal bir durum olarak. 1848in Marksizan argman gibi bugn ka
pitalistler vc serbest ticareti uyguluya devletler tarafndan. G S M H s birka
on ylda bir iki kalna kmaya devam eden devletlerin ekonomilerinin, en
yoksul zamanlarda kurulan ve para kazananlardan kazanamayanlara gelir
transferi .sistemlerini kaldrmazlarsa iflas edeceini kantlamak amacyla yay
gn biimde kullanlmakladr.

440

T a rih z e rin e

yecek bir snf olduu dncesi, ilk olarak b ir g zlem riinii

o lm aktan ziyade, felsefi bir karsam a eklinde g r n m t r .19
G eorge L icltheimn ifade ettii gibi, Proletarya. M a r x in y a
zlarnda ilk kez, M a r x 'm 1843-1844'teki yorum uyla. A lm an
felsefesinin amalarn gerekletirm ek iin gerek du yu lan to p
lumsal g olarak grn r. 29
Bu sralarda M arx, proletarya hakknda, A lm a n y a da a n
cak sanayinin ykselie gem esinin son ucund a o rtay a k m olm a s r n d a n da h a fazla bilgi sahibi deildi pek ve bu d a p ro le
taryann zgrletirici bir potansiyel g tam asna d a y a n y o r
du. nk , geleneksel toplum un yoksul kitlelerinden farkl ola. ,K. toplum un id d e tle z lm esin in sonucuydu. Bu y z de n v a r
l da. dnyann o zamana kadar varolan d zen in in z le c e
in i ilan e diyordu. Fransz Devri mi nin tarihiyle ilgili olarak
etraflca bilgi sahibi olm a sn a ram en, ii hareketleri hak knda
da fazla bir ey bilmiyordu. E n g e lste, birlikteliklerine Sanayi
D e vrim i kavramn getiren bir ortak bulmutu. Bu ortak ayrca.
M a r x in. B rita n y a 'd a fiilen varolduu ekliyle kapitalist e k o n o
minin dinam iini anlam asn ve 1840larn ba nda B ritany ada
yaayan ve alan gerek ii snf tarafndan g erekletirile
cek bir gelecek toplumsal devrim i (bunun by k bir iddia o ld u
unu biliyordu) ngrm esini salayan bir ek ono m ik an a liz in 21
temel kurallarn beraberinde getirdi. M a rx 'm ve E n g e ls i
proletaryaya ve k o m n iz m e yaklamlar birbirini ta m a m l
yordu. Ayn ekilde, snf mcadelesini tarihin m otoru olarak
gren anlaylar da. M arx bu anlay Fransz D e v rim i'n in g e r
ekletii d n e m le ilgili alm alarna dayandrrken, Egels
N apoleon a sonrasndaki B ritanyad a grlen toplum sal ha
reketlerden yola km aktayd. Onlarn kendilerini (E n g e ls'in

19) Leszek Kulakowski, Main Currents o f Marxism. Cill 1. The Founders

(Oxford, 197X), s. 130.
20) George Lichilieim. Marxism (Londra. 1964). s. 45.
2 1 )1 844'te Outlines o f a Critique o f Political Economy olarak yaynlanm tr
(Collected Works. Cill 3. s. 418-443).

" K o m n is t M a n if e s to 'y a G iri

44i

szleriyle) tiin kuramsal alanlarda tam bir u y u m h a lin d e g r

meleri artc deildir.22 Engels M a r x a, kapitalist ekonom inin
ileyiinin dalgalanm alara ak ve kendi istikrarm kendisi b o
zan doasn gzler nne seren bir m odelin unsurlarn -zel
likle ek o n o m ik krizler kuramnn ana hatlarn-23 ve Britanya i
i snf hareketinin ykseliini, onun B rita n y a da devrimci bir
rol o yn ayabileceini gsteren ampirik m alzem eleri getirmiti.
1840'larda toplumun devrimin eiinde durduu sonucunu
karmak akla uygun olmayan bir varsaym deildi. i snfnn,
ne kadar olgunlamam olursa olsun, bu devrim e nderlik edece
i dncesi de ayn derecede akla uygundu. M a n ife s to 'm u ya
ynlanmasndan sonraki haftalar iinde Paris iileri Fransz m o
narisini devirmi ve A vrupa'nn yars iin devrim iaretini ver
milerdi. Bununla birlikte, kapitalist gelimenin, znde devrim ci
bir proletarya retme eilimi tamas, kapitalist gelimenin doa
snn analiz edilmesinden karlamazd. Bu ihtimal, kapitalizmin
gelimesinin muhtemel sonularndan birisiydi, ancak tek muhte
m el sonucu olarak gsterilemezdi. Yalnz, proletaryann kapita
lizmi devirmeyi baarmasnn komnist gelimenin yolunu ister
istemez aacandan sz etmek m m knd. (M anifesto bunun
ok tedrici bir deiim srecini balatacandan daha hzla bir ey
sylem ez.)24 M a rxm proletaryann z itibariyle tm insanln
kurtuluunu gerekletirmeye ve kapitalizmi devirerek snfl top
lumu sona erdirmeye yazgl olduunu dnmesi, kapitalizm
analizinin iinde yatan, am a o analizin mutlak anlam da dayatt
bir sonu da olmayan bir umudu temsil etmektedir.
22) "On the History of the Communist League'' (C ollected W orks. Cill 26.
Londra I WO. s. 3 IS).
23) ''Outlines of a Critique" (C ollected W orks. Cill 3, s. 433ft). Bu kuram, ra
dikal Brianyal yazarlardan, zellikle de Engclsin bu balamda sz enii
John Wade'dcn (H istory o f the M iddle a n d W orking C lasses. Londra 1835)
alnm grnmekledir.
24) Bu, Engels'in M an ifesto win iki n taslandaki formlasyonlarda daha
netlin "Draft of a Communist Confession of Faith" (C ollected W orks. Cill 6,
s. 102) ve "Principles of Communism", a.g.y , s. 350.

442

T a rih zerin e

M a n ife s to 'd a k i k a p ita liz m an a liz in d e n ( z e llik le de

M a rx *111 ek on om ik yo un lam a analizi genilelildii zaman)
kuku g trm ez biimde karlabilecek son, 1848de ancak
ima edilen, kapitalist gelim ede ikin olarak bulunan kendi ken
dini ykc glerle ilgili daha genel ve dala az zgl bir s on u
tur. Burjuva iireim ve deiim ilikilerinin, burjuva m lk ili
kilerinin. dev boyutlu retim ve deiim aralarn yaratm m o
dern burjuva toplununum , kendi ard doast gleri artk
konirol edem eyen bycye benzedii bir noktay a" mutlaka
ulalacaktr (ve 1998'de bu gr kabul e d ecek ola n la r sadece
Marksistler deildir). " B u rju v a ilikileri, kendi yaratt z engin
lii iine alam ayacak kadar daralm tr.
Bu durum da, insanlar arasndaki, plak zkardan baka
bir baa, "nakit d e m e d en baka bir baa d a y a n m a y a n bir
piyasa sistem ine (sm r ve sonu g e lm ez birikim sistem ine) i
kin olan elikilerdin asla alam ayaca so nu cun a varm ak : bir
dizi kkl d n m ve yeniden yaplanm ann bir noktasnda,
zn de kendi istikrarn hozan bu sistem in gelim esinin artk ka
pitalizm diye nitelenem eyecek bir d uru m a yol aacan iddia
etm ek mantkszlk olmaz. Y a da. dala sonraki gnlerinin
M a r x 'n aktarrsak, "retim aralarnn m erkezilem esi ve so
nunda em ein toplum sallam as, kapitalist kab u a a rtk s m a
d bir noktaya gelecek, o kabuk karlp atlacaktr .25 Yalnz
ondan sonraki d urum un hangi isimle tarif edileceinin bir n e
mi yoktur. Bununla birlikte, dnyadaki eko n o m ik patlam ann
dnyann doal koullarna yansyan etkilerinin gsterdii gibi,
bu durum ister istemez, zel m lk edinm eden global lekteki
bir toplumsal y netim e geie ynelm ek zorumla olacaktr.
Kapitalizm sonras bir op lu m un sosyalizmin geleneksel
m odelleriyle akm as tam am en ihtimal d olduu gibi. S o v
yet ann fiilen varolan sosyalizm leriyle akm as daha da
imknszdr. K apitalizm sonras toplunun hangi biimlere
25) Kapital, Cil I (Collected Works. Cil 35, s. 750). "Historical Tendency ol'
Capitalist Accumulation balkl blmden,

 K o m n ist M m ifcsio y a G iri

443

brnebilecei ve M arx ile E n g e lsin k o m nizm in in hmanist

deerlerini ne kadar somutlatraca, bu deiim in gerekle
mesini salayacak politik eylem e bal olacaktr. M a n ife sto 'm m
ortaya koyduu gibi, tarihsel deiim in ekillenm esinde asli
nem tayan etken budur nk.

M aksizan baka gre, k abuun karlp atlaca ta rih

sel an nasl betimlersek betimleyelim , politika bu srecin asli
bir unsuru olacaktr. N itekim K om n ist M a n ifesto da esasen ta
rihsel kanlmazl ifade eden bir m etin olarak ok un m u, g
cn de byk oranda, okurlarna, kapitalizm in kanlm az y a z
gsnn m e z a r kazclar tarafndan g m lm e k olduunu, insann
kurtuluunun koullarnn tarihte daha nceki bir a da k esin
likle olum adn vurgulayan kendinden emin saptam alarndan
almtr. Yine de M an ifesto , yaygn varsaym larn tersine, tarih
sel deiim in kendi tarihini yapan insanlarla ilerlediini n g r
dne gre determinist bir metin deildir. O radaki mezarlar,
insan eylem iyle kazlmak zorundadr.
Bu argm ann determinst bir gzle okunm as gerekten de
m m k n d r. N itekim E n g c ls in. determ inist bir yak lam a
M a rx tan daha doal olarak eilim duydu u ve bunun da
M a rx n lm nd en sonraki Marksist ku ram n ve M arksist ii
hareketinin gelim esi asndan nem li son ular dou rdu u ile
ri srlm tr. E ng elsin ilk taslaklar bunu dorulayan kantlar
olarak ortaya atlmsa da.26 aslnda M a n ife sto nun kendisinden
byle bir yorum karlamaz. K o m n ist M a n ifesto tarihsel ana
liz alanndan kp imdiki zam ana girdiinde, brakn kesinlik
leri, ihtimallerden bile daha ok politik im knlarla, seimler
26) George Lichltcim, Marxism, s. 58-60.

444

T a rih z e rin e

yapm ayla ilgili bir metindir. im d i ile gelim e sreci ni g s

teren ngrlem ez zam an arasnda, politik eylem alannn u z a n
d, birinin z g r gelim esinin herkesin zgiir gelim esinin
koulu olduu bir birliktelik" olacaktr.
Toplum sal praksis araclyla, kollektif eylem araclyla
gerekleen tarihsel deiim bu bakn znde yer alr. M a n i
fe s to . proletaryann gelim esini "proleterlerin bir snf ve onun
sonucunda bir politik parti eklinde rgtlenm esi" olarak grr.
"Proletaryann politik iktidar fethetmesi" ( dem okrasinin k a
zanm a s ), ii devrim indeki ilk a d m d r. Doal olarak to p lu
m un gelecei de yeni rejimin daha sonra gerekletirecei p oli
tik eylemlere ( proletaryann politik stnln k u lla n m a b i
imine) bal olacaktr. P olitikaya ballk. M arksizan sosy aliz
mi anaristlerden ve politik eylemi reddetmeleri n edeniyle M a
n ifesto ' da zellikle malikimi edilen sosyalistlerin ardllarndan
tarihsel bakm dan ayran zelliktir. M arksizan kuram n ierii.
L e n in den nce bile, yalnzca "tarihin bize gsterdii eylerin
olm a syla deil, ayn za m a n d a yaplm as gereken eyler le il
giliydi. Kabul e dilecei zere, yirminci yzyldaki Sovyet d e n e
yim i de bize, yaplm as gereken eylcr i, fiilen baarlam ayaca tarihsel koullarda y a p m a m an n daha iyi olacan re t
mitir. O ysa bu ders. K o m n ist M a n ifesto zerinde k a la yorarak
d a renilebilirdi.
M a n ifesto baarszl d a gz n nde bulun du rm u bir m e
tindir v e bu y n y le d e arpc bir zellie sahiptir. M an ifesto .
kapitalist g elim enin akbetinin genelde toplum un devrim ci b i
im d e yeniden y a p lanm as olaca u m u dunu tayor, fakat,
grm o ld u u m u z gibi, toplu m ahvol alternatifini d e d la
myordu. Yllar son ra bak a bir M arksizan. bu d u ru m u so sy a
lizm ile barbarlk arasnda seim ya p m a meselesi diye ifade e t
mitir. Sosyalizm ile barbarlktan hangisinin ege m e n olaca,
yant yirmi birinci yzyla braklmas gereken bir sorudur.

DlZlN
Accra 410
Acon, Lord 91. 96
Camhritljte Motlcr Tarihi 215
Afisan 60
Afrika 25. 80. 331-532. 33-338
Afrikal kleler 292
alt-Sahn 410
ayinleri 300
Bal 410
incelemeleri 137
kOylilliigil 10.3-(04
Kuzey 395
pa-Afrika 410
lrihi 269
Afrika. Gney 394
Agulltnn. Maurice 277.288
Alned. Said ib 337
akademi 209
akademik
akademisyenler 426
kuramlar. Bosum 2 1 1
iarih 213-214. 235. 305
Akdeniz 253, 331. 333
Avrupa, ikence 391-393
akrabalk 247.268
ayrca M t. demografi ve akrabalk
Alaska 227
Alak lkeler 5
Allard. Erie 138
Ailemle. Salvador 396
Almanya 25-26; 347-348. 350.421-422,431,
436,438
Hail 9-1
Bielefeld okulti 256
blnmesi (1945) 67
Byk Snva sonunda 377
Demokratik Alman Cumluriyci 7. 196
Devrimi (1918) 367, 371-373
Dog-Bal aynn 98. 196
Federal Almn Cumhuriyeti 196
felsefesi ve ideolojisi 244.438
llislnrikersreit (Tarihiler Sava)
yneticileri 152
iktisad 7, 148-150. 152
mparatorluu 202.343.372

Kayzer 372
Komnist Parlisi 426
kuramclar 150
ordusu 384, 401
profesrleri 205
mlteciler 80
Stisyal Demokrasisi 422
Sosyal emnkml Fanisi 202.371-372,424
(arihi/tarililcri 94.104. IIO, 154-155. ISO.
222.2 5 6 .3 5 7 .3 6 1 .4 0 3
ustalar 419
Weimar Alnayas 95,388.425
Alplcr 5
Alllusscr. Louis 229-230
alttakilerin tarihi 132-133.305-313.317-319,
324-326. 16. Blm
American lUtorieal Kerim.- 91
Amerika
Colnnbus ncesi 267,269
Kzlderilileri 1 8 -1 9 .41.183.262.264.269.
301
ayncahkz ABD
Ancika Birleik Devletleri 53. 56,222.225,
269-270. 308. 3 5 8 .4 2 3,432.435
Bakan 67
doktora lezler 147
dnya devleti 74
ekonomisi 6. 171
hkmeti 45-46
Sva 377
Komnist Partisi 208.425
Kongre 41
klelik 140. 168.207-208
krmsalcl 151
doktorlar 392
mezhepler 20
nkleer silahlar 79
sosyal bilimleri SI
larili 144. 168. 369. 378
Amerikan
ekonomisi 147,149.155.157
Ulusal ktisad Aratrmalar Brosu ISS
Amin. Sarar 252
A m isb'kr 20
ampirik

446

kriterler 214
malzeme 16(1
Amritsar 389
anakronizm 12.46. 318.407,411-413
anarizm 72.316. 397.442
anayasal, ve demokratik hkmetler 391. 4 16
Anderson. lenedir! 4 12
Andropov, Yuri 369
Aijtlo-Saksonlr 108. 144. 200.204. 393.408.
424
Ingiltere 123
zgr 23-26
AgoulSe 3 10
Ankara 10
alatsal tard 2X1-290
Ainwlex
t'lli.lnirc livmtit/nr el Sininle 94. 109
Eemmes. Scieli'.. C ivllm tlitm 110, 271280.287
okulu 218,277
nli-etellektOe! solcu rll 283
antropoloji 7 7 .7 9 .112. 117 -119. 127, 133. 227.
232. 261-263. 278. 292-300, 312. 321, 323
tyreu lkr. topHuu-sal antropoloji
Apcuinlcr. Cinlik Hatt 401
Arezzn eyaleti, katliamlar 402-405
Arjantin 1%. 393.396
Arnavutluk 4 . 11 .413
Aschcrson. Ncal. Kv Deniz 331
Aslan Asker vayk 323
Asquith, Herbert 306
Asya. AsyalIlar 327-331.337-338
Dou 269.329.331.337-338
Cilncydog 269.338
iktisad model 328-329
kyllk 103
Kilvttk Asya 3 3 1
Marksizm 219
Kus kiirk tenrci 269
Asyal-Amc ikallar 327-328
Asyalk 336
rcn tarz 249,266
Atina 413
Altila 331
Attlee. Clement 436
avc-loplnye topluluklar 102. 269
Avrupa 423.430-431.436
1848 devrimler! 420.427.429
arastnaclar 339
birlii 25.332-342
dcvrimlcri 72

T a rih z e rin e

Dou snrlar 329-330

eitim, kltr ve ideoloji 339
ekonomik ve kltrel dimimizin 4-5
eellektel miras 340
genileme 268
gney, otoriter rejimler 334
hariltclk tanmlar 339
heterojenlik 334. 340
kapitalizmi 264
ktas 420
ky 339
O na ve Dcg 1-8; ayrta lk:. Mitteleuropa
Sovyet uydular 392
tarihi 25. 327-342
ticaret ve fetih 269
uluslararas devlet sistemi 339
uygarlk ve barbarlk 335-337
Avrupa Birlii 334,412
Avtupa Ekonomik Topluluu 5*6
Avrupa, iketee 391-393
Avrupa, ikence 393-394
Avrupa-merkezcilik 263.338.341
Avustralya 436
yerlileri 166
Avusturya 4 .6 1 . 80. 104. I4S -I5I. 358. 388
Cumhurbakan Kari Rcmter 3-32
ekonomi kulu I48-J5I
ayaklanmalar 134-135.388
Ayditlama 217.308.340.383-385.390.392.
398
Ayodhya camisi 11.411
Bahr Han (Mool fatihi) 11.411
Hacmi. Fhucis 243
Baeehot. Walter, Fizik ve Pnlililu 29
Buiroch. Fani 178
Hakine Meryem 316
Balilikr. horoz douu. 287
Balkanlar 4 .7 . 12. 383.413
Ballk devletleri 4.332
Bar Knkhha 35
Baran. Faul 119
barbarlar 122.2 2 7 .3 2 8.330
barbarlk 328.330.335-337,381-399.442
Barthes. Roland 86
Bat
AvrupalIlar 389
Bnt'da ikence 393-395
demokrasisi 6
devletleri 395
dinleri 295

Dizin

dnyas 168.355
emperyalizmi 383.433
cuclektdclleri 281
evlilik ve aile kalplar 103
cvrcsclclfi 397
feodalizmi 252-252
lilnzullnn 338
kapitalistleri 34.249
komnist partileri 426
Marksist tacili ynzu 235
takvimi 433
tarih yazm merkezlen 282
lorifileri 284
umtlnn 32S
niversiteleri 10.93
BaVyera I7S
BBC IMy Servisi 81
Belel. August 422.436
Bfclnrida, Franois -401
Beyin. Memelerl 43
Belika 435
Bol fas, ayaklanmalar 388
Belgrad 6,3 3 6
Below, Genre von 92
Beremi. Iva 353
Berlin 345-346.421
Beveridge. William 155
Beyaz Rusya 4
bibliyografik tarl 283
Bielefeld Almal tarihiler okulu 256
bilim 189-194.200-203. 258
bilimsel sosyalizm 195
lplum bililin 114-115
veplilika 194-195
ve teknoloji 27-28. 338. MI
bilim adanlan 2U0 .202
Ilr Hulkm Tvctlm 376
Biici Enternasyonal (Uluslar aras iler
Birlii) 421
Birlenij Milletler 5,263
kimyasal sava zerine karar tasans (1969)
399
I zilin Amerika Ekonomik Knmisyom 157
Bismarck. Olio von 343
biyolojik
evrim 226-2271254
sava 398-399
Blctchlcv ifre ilzm kurumu 359
Bktch. Emsi 81
Bineli. J. 246

447

Blocl. Man; 113.124. 139.240.272.277. 308.

315
M SlHclfJenllr 124. 139
ve Lucien Febve 110.271-272.275
Boadicea 33
Bohemya ii snf topluluktan 270
Bolivya 322
Bolcvklcr 6 -7 .7 1.366-368.371.373-377.392.
422.436
devrimi 72
liikilnci 72.374
liderlik 70
pani 367.374.376
Bosna 383.397
Boston 2 1 1
Bovincs. sava 288
Bndcl. Fernaml 113. 120.219.156.282-287
Auules: Economies. Societes. Civilisations
110.271-280
Kapitalizm ve Kfatl Yayn 24(1
"Hisoireel longue Drec" 120
lUaiui. Rudolf 136
Bieclil. Benoit 306
Brejncv. Leonid 352
Brezilya 1 2 3 .2 6 2 .2 9 2 .3 5 8 .3 %
Britanya 80.429.432.434-436.438
bilim adnmlnn 154-155
Britanya monarisi 46
Bntnnyal giriimciler 176-177
Brilanyal iklisatla 154-155,211
Brilanyah tarihiler 276,412
Compon Komitesi 394
ekonomisi 104.146-148.176
emperyalizmi 377
Fransz tanln 271-272
ii simli harekeli 439
Komnist Partisi 425
ordusu 404
politik sistemi 25
sanayi devrimi 115. 176
soylu aileleri 408
tarih ve Auules dergisi 271-280.287
toplumsal antropologlar 230
toplumsal yaps 3 18
toplumu ve klrii 64
yirminci yzyln sonundaki 247
Britanya mparatorluu 348
Bnsl Museum Library 429
Browne. Sir Thomas 316
Brzezinski. Zbigniew 386
Buchevrnhl 393

448
Bcklu. Hery 217
Mdapclc 3 . 6,335
Bulgaristan 4, I I . 199,413
Bullock. Aln 369
Breklurll. Jacob 6 1 .6 6 .7 0
hrjv 82. 129, 131. 188. 213. 308.427.429.
431.440
Burke. Peter 271-274. 276. 278
Hurt. Cyril 208
Httlcr, Snnncl 35
Blyilk Depresyon (1929-1933) 7. 157. 270. .345
liiylk skender 12, -113
Bllyllk Pcn 378
IIlMIk Sovyet Amiktopettim 194
Byk Zvnninir 12
Caesar. Julius 413
Calabar 318
Calvin. John 329
Cambridge 99. 143.148-149. 158. 345
Modern Tarihi 91
niversitesi 88.91.141-143.239-240.272273.313
Canboln. Kemal 43
Csm. Iidel 373
Cenevre Protokol (1925) 399
Cezayir, bamszlk sava
(1954-1962)393
Chamberlain. Joseph 75
Chamberlain. Neville 171. 347-348
c:ii|invtn. Sydney 155
Charlemagne 25.332
Charles X. Rlieims'le tn; giyme tUreni. 315
Cluumlcy. Jblm 346-347. 349
( 'Ititrehiil. Htm Sonu: Politik Hir Htmpmli
346
Chartistlcr 207. 30*). 323.428
Chihle. V. Gordon 140. 341
Churchill. Winston 25.75. 346-349
CIA 369
cinsel pratikler 47
Civjteiln della Chiima 402.404-405
Clausewit/.. Karl von 384
Clinton. Bill 392
Cobb. Richard 279. 285. 310
Cohen. G A . 248
Colonibus. Cliristophcr 47. 342
Commons. John R. 154
Comparative Xnuties in Satiety ami History 110.
262
Contte. Auguste 6 5 .93.217

T a rih z e rin e

Coimecu terimler 31
Conquest. Robert. Bitytik Teriir 366
Criek. Francis 207
Cross. R.A. 68
Cunningham. William 148
Czemowiiz 5
ada politika 263
arlar 376-37S. 427
II. Alexander 385
ykl 371-372
arlk 69. 73. 366. 371-372. 376. 378
Okhrnnas 392
Polisi 314
Rusvas 371.423
ayanov. A V 182
eka 392
ekoslovakCumburiyei 5-7. 15. 330
in 121.130. 167-I6S. 2 4 9 .2 5 i 307. 329.337338.428
amik dfincn 48
ikence 392
szlemeli enck 168
T'np lnnedam -16
l)a Oaina, a 342
Daerc. I.ord (Hugh Trevor-Ropcr)66. 275-276
Danelaw IJ
Danimarka 11
Dante Alighieri 310
Darwin. Clurlcs 65. 199.207. 226
Darwinism 217
Dntmnnl. Adeline 129
Davidson, Basil 346
De Cmlnges. Nuna DensFusel 113
De CSalte. Charles 348
De Toequeville. Alexis 61
Delphi Oracle 61
Demiryollar ve Amerika Kkonomk
Btiyinea 171
demograf ve akrabalk 57-58.75-78.90. 126128. 201. 311-312.316
demokrasi! ler) 7-8. 308. 34(1, 371.387.427
Dcseanes. Reni 87.243
Detroit 122
Drlsehe Unuioner ZeititK 421
Descher. Isaac 363
devrimler 42.99. 134-136.306-308, 321.358
devrimi bgitrme 82
devrimci partiler 234
Diaz. Pnrfrio 22

D izin

Die Nene Zeit 424

ilin 715
almalar I I . 316-318. 334, 364. 4 1 1
fundamentalizm 9
kurunsal 28
politik titrihi 215
ivazlm 3 5 7 ,3 8 8 ,3 9 7
Disraeli, Benjamin 98
Dohb. M aurice 158. 179
iKplHzmm tielra Iberini' ncelemeler 275
tlngu bililri 85-8 6 ,9 1 . 203-204. 207. 214. 217
Dognl l.igi (Rncl der Cicredle) 4 |9
U oju
imparatorluk Inr 333
Avrupa, ikence 393-394
politik sistemler 355-356
Dopseh, Aliens 10*>
Dreyfus elay 384
Dublin 339'
Uby, Georges 302
lovnes. savt 288Dupron. Alplosc 133
Durkhcit 93
dllny
Altn a 158. 355-356
ekonomisi 44. 142. 390
nfusu 264
nrili 338
Dill/Her 43
Dyer. Gcner.il 389
Ebert. Friedcl 371
lifle Pratique 272
eleliiy.t eletirisi 86-87
egemen sf politikas 306
Ojitim 173-174
Einstein. Albert 162. 390
ekonometri 78. 153. 165. 169.210-211
Elisabeth aristokrasisi 281-290
Eton, Amos 13-14
lslcr. Jor 171
emperyalizm 75. 156
filtHebyc/ifi llicn 2 18
Et'yio/hiclo ftriHnmicn 93. 385
Engels. Friedrich 220. 226. 234-235. 241-246.
372, 385. 419-422.42S. 429-430. 432.434.
438-4.39.441
Ailenin. Devinin re ze l Mlkiyelin Kilkeni
233
Entlitl Historical Kevier 91

liver Pa 377
Klm Program 424

449
erkeklerin oy hakk 308
Kmteniler 10
Eski Dliny 327. 340
K skim olnr48.227
etografik
kaynaklar 298
mzeler 336
Etyopya 309
F.vas-Prilclard. E. 278
evrim 226-228.264
Fabyanlar 155, 349
Falkland adalar 196. 384
Farr. Dr William 58
Fas 177
faizm 392
Furi$snn4|4
Febvrc. Ijcc i 10. 271-272.275
felsefe 87. 188.214
feodalizm 147. 267
Ferdinand. Aridk Fatz 344
Fem. Marc 314
l iges. rlado 373
Hr Halkn Tm /alis 376
Flipler. gmenleri 328
financial Times 103
lias kapitalizmi 156
Finlandiya 104
Fogel. Profesr Robert 144. 169. 171. 208
Demiryollar re Amerika'nn fkononlk
Bymesi 171
Ford. Franklin 388
Ford. Hery 7
Foster. John 13 6 -137
Frank. A. Guilder 267
Fnin.su/Fiansu: 5 .2 5 , 80. 113. 272-279.315,
393. 423
Auvergaat kiiylllluri 174
Cezayir, isyan basm polilikas 388
Direnii 351
Dreyfus oly 384
d. 347
emperyalizmi 377
eellckiiclleri 256
filozoflar 95
Kom UnisI Partisi
kyleri 288. 319
Mrksis fikirler 218-219
monarisi 439
ordusu 393. 395
Pclan. Mareal Pllippe 349

450
sosyal bilimleri 272
SnsynfiM Pimini 198
lanlilcr 218-2IV
anili 89. 92-94. 271-272. 275-277. 286-287.
13. BOIiim: ayrca biz, Atttales ve lia
rmiiz tarihileri
ynetici sli 308
uzay istasyonu 297
l'raretz Devrimi 135.213.218.255-256.283.
308.310. 315.364.379.391.407.419-420.
432.438
Frcud. Sigmud 279
Fnedman. Millo ll>4.204
lUtruloji 33'
Galbraith. J.K.. Yeni Smay Devleti 157
Ciilni. l-crdinado 205
iniler
Male efsanesi 283
Ulusal liseddlhd festivali 408
ncn-Druidlcr 26
Gallon, F'rneis 203
(inn 25. 41(1
yemi, byn ve yelecek 40-41,58-60,77
Cieelz. Clifford 287
(c lth v im c lj 231
geleneksel loplm 17-22.41-42. 132. 166-167.
178-179. 182-183. 12. Blm. 306-307. 382
(ieller. liresl 49-50. 352
C ien u 'im ialt-lieielisrlm j 119
Cienvesc. Profesr Eugene 208hyantitm D evrim e 293
(ieremek. Bronislaw 329
(jcsell. Silvio 143
Cibbrin, Edward 88
Gilbert. pelin 107
Ciillis. John R. 342
(iizlntrg. Carin 288
(iirard. I.. 131
(jlao (SicilyalI laydtt) 350
Gladstone. William 98
Glass David 57-58.77-78
global
ekonomi 44.53-54. 161
serbest piyasa sistemi 161
Glekma. Mas 232. 278
(ioebhels. Joseph 332
Grhnuv. Mhl 374-375
(ioubcrt. Pierrc 287
grecilik 297
(irannaicls. Saxo 415

T a rih z e rin e

Gmnsci. Amomo 277

Gram ve Tcmperlcy. On Dokuzuncu ve Yirminel
Yzyllarda .4vrnpa 95
Graubard. Stephen R 107
Guevara. Che 373
Guizot 427
Guyana 292.301
Gney Kore 358
I Inlsboy mparatorluu 4-6,314.377,423
lal seferleri 75, 173.332.343
Hagen. Everen 115
Hnhlane. J.B.S. 203
Ilakhn.lbn263.337
Muknlline 105. 140
Halifax, l-onl 348
Halliduy. l-'red 369
Han. toplundan 122
Hak. Petcr 314
haraca dayah liretim tarz 252.266
Hrnd-Donar modeli 181
Hayek, Ericdricl vnn 152
Heyel. Geory87
Helsinki 336
Hepne. Adnlf 422
Hendot 360
Hersek 397
Hristiyanlk 1 2 2 .2 0 0 .2 95,303.329.332.334335.337-339.141
Hrvatistan 4, 12.335.402.415
Hicks, Sr John 115. 164. 180.185.240
IkliMnh Tarih Kuram 240
Hiiberg. Raul 14
Hill. Christopher 278. 283
Hiln. Rodney 274
Himalayalr 364
Hintli n 395
Hindistan 137.241
bhlUncsi4l I
Hindu partisi (BJP) 4 1 1 .415
kas yaps 269
Mslta-karl kampanya 4 11
snr 390
sOzlenel emek 168
lrililei 4 1 1.414
niversiteleri 1 1
Hdular 11.411.414-415: ayrca hkz.
Hintlisini!. Hid Partisi (BJP)
llislarMhe Zeischrifi 91.93
Hitler. Adnff M. 55. l. 171. 189. 345-551- 56*369. 386-390.402

D izin

Hobbes. Thomas ll>0. 243

anari 397
Hobson. J.A. 143. 156
Hoffman. Stanley 118
Hollanda 147. 436
HollandalI posta kuryeleri" 297
Holmes. Slwrluck 310
Holocaust 13.404.414
H o m o sa p ie n s %

Honduras 56
Hudsons Bay Company IS3
hukuk 41. 87
Humeyni. Ayelullah 9
Huxley. Thomas 109
hkmetler ve iktisatlar MS-155. 202
Hil.seyin. Saddam 399
Ignntieff. Midmel 383.397
K im v'tr A iilixt! 383
IRA 10. 14. 309
Irak 56. 399
Irving. David 414
bcr yarmadas 330
Ibranicc 26
Savalar 136. 383, 397
ideoloji 207. 252. 266
'vc politika 105. 152.415
ikinci Enternasyonal 424-425
ktisadi Tarih Dernei 111
ktisat/iktisat bilimi 167
artk 119
hareket ter 124
iktisadi tarih 94. 108-114. 138. 143-145. 146148. 163-165. 182-185. 273
kuram 149-151. 177
mekanizmalar 158
politik karar sahiplen 205
leknolojik-bilnscl gelimeler 103
toplumsal tarih 211
ktisatlar 142-147. 150. 163-165 203
Indus vadisi 9
Ingiliz Dcvrimlcri 255,277
Ingiltere
dil 108
Jakoben a 286
ii snf 129
radikaller 26
Tdor Ingiltercs 343
ty ra bkz Britanya
takalar 267
nsan vc Yurtta Halklar Bildirgesi 420

451
insan.insanlar
bilimleri 212. 215
evrimi 47. 164. 255
fauliyelcri 103, 108
gruptan 190. 227.262
haklar 3S4
tarihi, evrimi 226-227. 432
loplunlnn 47. 59. 78-79. 92, 98. 110. 121121 215. 250. 262,386
Iran 331. 337
Iran. Devrimi 67
tfanda 358
alk 77
devrimi (1916-1921>309
Easier Ayaklanmas 373
Fcniarlnr 14. 385
Kuzey 53. 335. 394-397
tarihi 14. 351
Iskandinnvia 336
Islamabad 9
Islamiyct/Mslmanla 122, 332-333.413
Ispanya 332.334.436
reatMfiiisKt 332
yurttalar 56
spanyol
fethi 21
Orta Amerikas 262
(spnnyollar 336
srail 15-14, 25-26, 35,43. 328
Eitim Bakanl 13
tarihi 351
ulusa) rite) 4)4
sve 104. 122
svire 370
i Eitim Bitlii 420
ii snf 58. 129-131. 254. 264. 438-439
ikence 388-397
halva 5. 247. 256.413
Alnan ordusu 401
Calabria kylleri 174
Cumhuriyeti 402
Direnii 401-104
Faist Partisi 388
Kzl Tugaylar 396lzlanda 330
Jnkobcnler 391
Jamaika 292
Japonya 6. 48. 329. 341. 355
18601ar 103
inde sava 13
kdyhi ayaklanmas 319-320

452
Tokugawa 46
Jaur6s. Joan 198. 218
Jdaov. A. 1%
Jcnne d 'Arc .13
jeologlar 287
Johnson, Dr. 86.315
Johnson. Harry ISS

kadnlar, larili 107. 132, 188.313. 319. 324

K afkslar 331

Kalimlgntl 197
K amhnvya 328

Tarih zerine

Konimsler Ligi (Bund der Kommnrstcn) 4194 22.428

Komilisl

Manifest 220.419-442
Parti 239.423
komnizm 62. 182.239-240, 246.340, 360, 387.
392.441
KondratolT, uzun dalgalar 44, 54. 76. 162,264,
355
Korlvyfls 329
konjonktre! tril 131
Kosraniropol 390

Knmenev, U v B. 374

Kore 328-329. 392

kamuoyu anketleri 314

Kaula 80

Koselletk, Roilad 360-361

Kosovn, sava 1 1

Kal. Immnuel 87-88

klelik 129.132, 168, 207, 291-295, 302

kapitalist
ekonom i 160-162. 435. 438-439

Krfez. Sava 384

ky aulols 403-406

pnzr ekonomisi 152

rejim ler 379
retim 62
kapilian 8 .8 2 .9 4 . 103. 155-158. 161. 181185. 192,242-243. 249 -1 5 5 .2 6 4 -2 7 0 .2 7 5 .
329. 3 5 4 -3 5 5 .3 5 7 .3 9 1 .4 3 1 -4 3 4 .4 4 0
K aradeniz 330
Karanlk alar. Bat feodal lordla 252
karlatnal larih 121, 136,246
ka-olgsal larih 121. 170-172, 349.366-375
katliamlar 401 -405
Katoliklik 1 9 5 .28. 3 1 6 .3 6 4
Katsky. Kari 7 0 .1 5 6 .2 2 1 .4 2 5 .
Kazan 339
Kekuk:. Friedrich August 118
Kenn. G eorge 390
Kennedy. John F 351
kelli larili 126-128. 326
kentleme 78
Kereuki. Aleksandr 374
Keynes. John Mynrd 143. 1 6 4 . 173 .2 0 4
Genel Kimim 204, 2 1 1
Keynesilcr 240
kla larili 327
kimlik 4. I I 293. 299
kimyasal sava 398-399
kiisel isimler 3 16 -317
Kleopaira 170. 172
klionen 144, 168-177. 182 |jjj
kolektivizm 156. 209.319-320
Kolombiya 75. 396
Komisyonu 157
Kombilisi

kyller 2 1 -2 3 .5 0. 75. 130-131. 178-179. 182183. 280. 294. 315, 318-323. 336
Kraja dalar 397
Krakow 336
Kral Alfred 33
Kral John 412
Kroeber. Alfred L 76
kronoloji 3 3 -3 7 .1 3 1 .1 8 4 .2 9 7
Kczynski. Jilrgcn. Kapal:m Alimini:!
/filerm Tarihi Koullan 130
Kudtts 4 3 . 8 l
Kuln. Thomas 206
Kula. Wilokl 314
hem/al Sistemin ktisatl Kurana 182
kuramclar 153
Kuran 42
knunsallnmn 128.382
kuaklar I*. 4 1.4 M 3 .4 7 .2 6 8 .3 13 .3 4 6 -3 5 1
K117 ne s. .Sim 176

Kba 79-80.373, 395

kllrlcr 6 4 .1 3 3 .1 5 2 .2 6 9 .3 3 9 .3 8 3
Kimler 382. 399
l-lbfiola. Amoio 220
Labrousso. Hmcsl 272
l-dure. II l.e Koy 129. 131 287
Lnnftueltt' K iiyltllei 288
Mmltilln 288
Itm s K anum l 247
l-nnptcell. Kari 91 .9 3 .2 1 7
I aiknslire 4 2 1
Languedoc kylleri 129
lam a Amerika 157. 179.269,42.1

D izin

ikence 594-396
Marksizm 219
Dttimorc. Owen 140
j Goff. Jacques 99.287
U suna. V R. 240
Irfehvre. Georges 1J3.272. 308.310. 319
B yk K orku 133. 277. 308
ve Jean Jaurcs 218
1-enn, V.!. 69-73. 104. 136. 171.314. 366-367.
369-377. 425. 442
Ixninist
komnizm 428
lx*omief. Vassily V. 153
Uvi-Strauss 118. 229-232. 247
Lvy-Bnhl, Lucicn 279.
Lewin, Moshe 370
l^wls. Arthur 181
liberal
demokratik kurumlar 354
kapitalizm 358. 391
Lboral-Sosynl Demokrat ittifak 313-314
Lielulem. George 438
Uebknccht, Wilhelm 422
Lincoln. Bakan Abraham 346
Liverpool 420
Ljuhlynna 6
Uewellyn-Siniih. Hubert 155
Ixicke. John 243
mlkiyet hakk 321
Londra 6. 420-421
London School of Economics 57. 155
Lopez. Robert S. 173
Ijuis XV 34
Ijcuis XVI 315
Lozan 149
Luxemburg. Rosa 156
Lbmn 43
Lysenkoeulnr 202
Macaristan 3-4
Muchiavetli. NiccohN 46
Macmillan. Harold 306. 351
Macphcrson. Janies 407
Madagaskar 101
Magna Carta 29. 412
Maribiler 35
Maitland, F W 302
Makedonya 4. IX 198.412-413
makine kincilii 27
Malthus. Thomas 77. 205
Mnncemn. Claude 283

45 3

Manclu'sicr Ganlit/ 367

manfnkr retimi 222. 243

MaoTsc-iug7l. 104. 370
Kiiltr Devrimi 386
MarksistleVMrkszr 33. 60. 67. 69-70. 83. 94.
99, 110-111. 116-117. 139. 146-147, 150. 152153. 156-158, 194. 196-197. 202. 212, 217227. 229-237, 240. 243, 265-267. 270. 273278. 281. 284, 308-309, 340. 366. 10-12
Blmler. 424-426. 430.433. 437. 440-441
Fragestellutg 254
Mfirksiy.an 265. 42S-429. 441-442
tarih 132
inarmin'fcir 15 ROliim
Marshall. Alfred 142-143. 145. 149. 152-156.
159
ktisadn {(keleri 143
Endstri ve Ticaret 156
Marshall Dersleri 141-162
Manmicr 35
Marx. Karl 30.49-50. 61-67, 78. 82. 93-94, 104.
119-120. 140. 143. 148. 161-162. 165. 167.
179-181. 184-185. 192-193. 204.265. 270.
277. 284. 329, 338. 341. 360. 370-372,419423.' 425.427-429. 43M32. 434.437-44!
265. 428-429.441-442
I'iw iw 'da /<,' Sava 422
k'ransa'da StntJ Xfnaidelclcn 241
Gnintlrisse 235
Kapital 120, 222, 226. 236. 240-243. 429
Unas Bonaparte'in On Seki: Bnnnatre i 131,
222. 241. 246
On Sekizinci Yeydn Gizh Dipfoiuatik Tttnhi

240-241
Taltttk Ekonominin Eletirisine Katk 231,

245. 250. 252

"snf' terimindeki kilik 130-131
tarihiler 213-23?. 239-259. 10-12. Blmler
ve V. Engels. Alnan Ideobpst 244-245
Masada 35. 414
Mnsarvk. 'flomus 15
Massachusetts Institute of Technology 210
materyalist tarih anlay 429
Maxwell. James Clerk 86
McChiness. Martin 364
McKechnie, W S. 412
McKinley. Bakan William 52
Mecklenburg 178
Meid rcsturasyotu 319
Meksika 22-23, 396
Melbourne, Lxird 306

T a rih zerine

454

Memlfkler 338
Mendel. tiregor 86
Megcr. Karl ]48, 150
Mcncviklcr 70
"Merkezin Oluumu, Ulus Kuna ve KOltrcI
eitlilik" 138
M llu u lc n stre i 148-149

metodoloji 104. 122. 116, 130-131. 187.221.

250. 272
McHernicl 427
Meuvre, Jean 275
Mezopotamya. 48.337
Msr 331. 337
Michelet, Jules 308
Miller. Arthur. Htr Satcnm O f0til 381
milliyeti hareketler 26-27. 201
milliyetilik vc tarih 9-15.41. 138
Milwanl. Alnn 178
Ming I (ancdnn 338
Mises. laidwig von 152, 159
Mitchell, Margaret, R itejttr Gibi G e\fi 378
Mitterrand, Franois 344
modernleme 19,136
Mogul imparatorlar 11.338.411
Mohenjo Daro uygarl 9
Mokyr. Joel 169

Moldova 5
Molftre. (Jean Baptiste Poquelin) 280
Molotov-Ribbeniropanlamas 377
Mmgliano. Araldo 215-216.282
Mommsen. Theodor 343
Montpellier 310
Moravyal kadeler 295.298-304
More. Thomas 33.221. 233
Morelos (Meksika) 22-23
Morishimn. Michio 160
Mormunlar 90. 201
Moskova 71. 375
Muhteem Sleyman 331
Mnkacs 5
Mussolini, Benito 348.402
Mnih Anlamas 55
Mtisliinvmkir 11.411: oynca M r. slamiyet
Myit. Hla 181
Myrdal. Gunnar 141
NapnKon 1(Bonaparte) 25. 74. 104. 332. 368.
409.438
Napoleon Savatan 141. 384
Na|iollo. Louis 284
Nasyonal Sosyalizm 189: tiyrvit h k i Hitler

Nttturulwirfsrtuift 202

Almanya! 7. 357-358.3,89. 395

hcum mangalar 388
vaheti 403-405
nco-Naziler 350
Yahudi soykrm 13,409.414
Naziler 349-350.390-392
neo-khsik iktisat 118. 154. 168
N euv Rlteinschc Zeitung 4 2 1

Newton. Sir Isaac 86

niceliksel tarih 281
NKVD 392
Nobel dl, iktisatta 141, 144
Nonnan istlaclan 408
Normali stilas 25-26.283
North. Dudley 243
Northeotc. Sir Stafford 67
Norve 436
OCasey. Sean 309
OECD 353
Oklipus 63
Oldham 137
Omaha 81
Orta Amerika 3%
Orta a tarihileri 302
Orta alar 277
tlt Dou 331
Yalmlilcr 75
Osmanl imparatorluu 377. 413
Olu/. Yl Sava 222,365
Ova Kzlderilileri 269
Ovford'h iktisatlar 155
oitgiriller 57-83.83
tarihsel 60-61.82
Paisley. Rahip lan 364
Pakistan 9-10.328.411
Palmerston. Ix>rd 390
Pa-Avrpa hareketi 332
Panikkar, Sardar 342
Papa 427
Paraguay 364
Paris 6 ,9 4 . 12 9 .3 3 5 .4 19-420.439
parlamenter demokrasi 8
partizanlk 187-212
Pascal. Blaise 170
Pas om Preseni 17.94, 274.276. 281

Pearson. Kari 203

Percnclar, Arjantin 396

D izin

455
Reagan, Bakan Ronald 8.43, 52
refah devleti 52-54
Kclbmmyon 25, 222. 334, 364
Renan. Ernest 26.42.407
Renner. Bakan Karl 332
Revel. Jacques 276

Peru 41. 319

Petrograd 71.314, 375
Philip II 282
Pilldmv sahteki l 192
Piruc. tturi 109
PliKi 87
Pleltov. George V. 246
Podkarptlska Rus 5
Pnlnnyi, Kri 182
politik sistemler 255-256
polilik
ballk 188.203-208
ada iKililika 263
hareketler 42
partizanlk 212
politik analz 195. 198
siknsller 388
tariii 215-216, 287
toplumsal lilze 398
Polonya 182.272. 314. 377. 389
Pomin. K. 274
l'onlus blgesi 3 3 1
Popper. Karl 413
Portekiz 334

Revile il'H ixiaire Rrn/ipe el Snciale

Revue H hlnrii/ue 91. 406.410,416

Pnsinn. Michael 256. 273

postnodcmizm viii. 10.15. Bliim. 408.410
pozitivizm 191. 217. 296
Prag 6. 336
Presley. Elvis 10
Priaos. Tuva Kal 9
Price. Philips. Mtinrlirsit'r Oiianlian 367
Price. Richard
Atabi'imi DfiityriM 291-304
Ilk Ik'Ja: Ilr A/rikiili-Ainvrikail
Tarihsel Haki 293
Manian Ttifiltmlar 293

Halkm

Procsics yala 358

proletarya 428.430,434-439.442
proleter devrimi 431
propaganda ve mitoloji 4 15
Protestan Reforrasyou 364
Protestanlk 94.243,329
Provans 3 i 5
Qnesnay 205
Radcliflc-Bmwn. A.R 112
Ram (Tanr) 11.411
Rand Corporation 60

Ranke. Leopold von 89,93.%. 109. 213.215-216

Raihenau. Walllter7

109

Rezzort. Gregor von 294

Ricardo. David 181.205,429
Robbins. Ijoel 158, 166
Roberts. John. Avrupa, lftHQ-l!l4S 95
Rokknn. Stein 138
Roma
Filislim 414
mparatorluu 88. 331-333. 337.343
Katillik Kilisesi 103
mlkiyet hukuku 341
Roma'run linkinden 12
toplumlun 122
Romallar 35
Romanya 4. 335
Roslovizell. Milail 109.331
<iutvy Rusya 'lakl Irittllar ve Yunanllar 331
Rostow. W W 116. 184
Round, J Horace 408
Rousseau, Jeaii-Jacqucs 88.95
Royal Society 58
Rudd. George 305. 336
Ruriianyn 199
Ruslat 336
Rusya 71. 269. 321. 339. 370-371.376-378.
389-390.423
Be Yllk Plan 377
Beyaz ordular 377
Devrimi 67-73.136. IS3, 314. 363-379.423
Ekim Devrimi 345,360.366-368. 371-379.
390.422.424
tzeleri 45. 79
Gney Rusya 330-331
Sava 377,393
Klk Saray 373
Kzl Ordu 4.377
Knnct Meclis 371
liberal demokrasisi 371
Mcneviklcr 371
Narndrtnyn Volyn 385
NEP (Yeni Ekonomik Politika) 367
ubat Devrimi 375
tarihi 73.366-36$. 377-378
a y n e n h k . Sovyctlcr Birlii

456

Suhlins. Marshal 51
Said, Hdward. O nvtalisnt 528
Salisbury. U>rd 506
Salt Luke City, Mormcnlar %
Sunuelson, Paul A 159. 178
sunayi
ekonomileri 158. 541
(ilkeleri 102. 165.222-225. 370,452. 455
retimi 124
Sanayi Devrimi 136-137. 172. 176. 183. 213.
317,432.438
sanayileme 42, 78, 136-137.433
Santiago 157
Saraccn'ler 332
Saramaka 201-304
Saraybosna 336. 344
Sardunya 166-167
Seaevnla. Mnes 35
Sehcidemnnn. Philipp 371
Schlicmnu. Heinrich 0
Sehlzer. August Ludwig von 169
Schmidt. Conrad 246
Schmoller, Gustav von 148. 154
Sehoeneteld 197
Sehulze-Gaevcrnitz, Gerhard 155-156
Schumpeter. Joseph A. 82, 143. 150-151.156,
159-162. ISO. 184-185
Seeekt. General 377
Selanik. 423
Serbest piyasa kapitalizmi 8. 161
Shaker* Inr 228
Shakespeare. Willjum87. 310. 315
H wntel 296
M w birih 35. 410
Shanin. Theodore 131
Shuron. Ariel 43
Slnifc Dileri Baknm 43
snf
atmas 233. 389
ve toplumsal gruplar 126. 129-131
tty n c a b k s ii snf
Srbistan 413
Splar 11. 335, !13.415
silah kltr 383
Singapur 328-329. 358
Sisyphos 69
SitrettyaxdtiLhte 108
Siyonizm 14, 25-26; 42
Slnvlar 335, 413
Siovnkyn 4. 7

T a rih z e rin e

Sloveya 4
Smelser. Neil 115
Smith. Adm 51. 143. 147. 181. 205. 242
Ifluslorm 7 .m m li$ i 148. 211
Souk Sava-15-46. 80. 102. 196. 330. 332-333,
365. 387-390, 395. 426
Somali 77
Sombart, Werner 142
Somerset. 324
Sorbonnc 131
sosyal bilimciler 115. 336
sosyal bilimler 76-77, 85. 94. 99-101. 110-113,
125. 145-146, 206-207. 215-218; 223-225. 235236
sosyal demokrasi 340.436
sosyalist partiler 435
sosyalist rejimler 26.63. I9S
sosyoloji 94, 118-120. 234.325
Sovyetler Birlii 7, 55. 334.344,351-353.358.
364-367. 369. 371-372. 425-426. 428. 440-442
arivleri 364
k 352-353
devlet planlamas 369
doktrini 375-377
ekonomisi 351 -352'
gelimesi 69-74
hkmeti 366
Komnist Partisi 425. 428
komnizmi 387.430-431,433
Kongresi 374
plan (1925) 153
politikas 367
SSCBde ikence 392-394
soykitft 33-34.90
smrgeler75. III. 137-138
szl tarih 312-313.402
Sparlacus 33
Spencer, Herbert 217
.Spitsbergen 330
Stalin. Joseph 7. 194. 229. 348. 368-370, 378.
386. 392. 403
Smlinistler 197. 358. 394
B iiulk 7V;vVr 366
Stummler. It. 219
Starkenburg. H 246
Stolypm. Peter A. 69
Stone. Uiwrenoc 129. 281-290
Strasbourg 94
su 135
Surinam. Snramaknlar 291-304
Srgnler Ugi (Bunt! der Gciichteten) 419

D izin

Swcczy-Dobb tartmas 275

Syme. Ronald 502
ark 140, 223* 257. 552. 3-10
aklla 328
li 35J4, 396
Taine. Hippolyte 217
tarm 119. 108, 177-179
tarih yazm 94. 215-221. 255, 272.282-2S3. 115
tarihsieilik 30. 151
Tnlief. V. 329
Tawncy. R.H 111.142
Tayvan 329
Teet 197

teknoloji I )<>-! 17. 248. 251.433

bilim 27. 338.341
uzay 352
'limciler. Bayan 8. 63. 67. 389. 398
Thompson. Edward P. 129-130. 134; 278-280.
325. 346
/tflz /jyr Stn/m m O luum u 288
W hig h r re A v a in r 288
Thompson, J.W. 109
Thucydides 46. 360
Thurovv. Leler 210
Thncn. Johann Heinrich von 149
Tilly. Charles 115
Vender 116
77/nr.'.v U tcrnn Supplement 219
Tirol lopluluklan 262
Tisbury. Willshirc 312
toplumlar 227
ve ekonomi 386
kuram 225
toplumlan fnli 107-140
toplumsal
antropoloji 112. 117-119. 127, 232, 278. 291294, 321
atkm 134
deiim 22-23.58.73, 103, 128
devrimler 306. 388
hareketler 107-108. 126. 227
hayvanlar 96-98
iliki 280
sistemler 254. 265
tarih 18-19. 107-140. 285
tirelim 119
liretim ilikileri 231.247
toprak igalleri 319-320
Torino keleni 408

457

Tmnskalknsya 377
Trevelyan. i M. 108
fngh: Toplum sal T onlu ( 1944) 108
Trevor-Kopcr. Hugh hkz. Dacre. Lord
Trieste 4
Troki. Leon t). 363
Troclseh. Lrnsl 94
Truva Sava 9
Tudjman, Cumhurbakan 12, 335
Tuna 331
Tuscania 402
Trkiye 4. 10. 328. 337. 3.39, 377
fa!aki 391

UFOlar 80
Ukrayna 4
Ulster hkz, rlanda, Kuzey
ls 428
ulusal 428
ekonomiler 150
topraklar 335-340
Ulusal ktisad Aratrmalar Brosu 155
uluslar 138*139
Uluslararas Af rgt ikence raporu (1975)
393-394
Uluslararas ktisad Tard Kongreleri 273
f Hu.shu'timi Nam// HiUmtcr AnsiklopiHll.Kt
(1981)208
UNESCO 213
Unwin. George 109
IJral dalar 4.329-330
Uruguay 394
uygarlklar 214. 266. 387. 391. 398
uzay teknolojisi 352
neii Dnya 433
nc Dnya Sava 45
nc Enternasyonal 424
niversiteler 10. 13-15, 32
retici gler 250-251
retim 433
Asyntik retim tarz 249. 266
kapitalist 62
maddi gler 248
sanayi retimi 124
toplumsal retim 119, 230-231. 247
retim Saym {1907) 155
retim tarzlar 250-253. 265-268.432
yiyecek retimi 50
retim Saym (1907) 155
nretiut tarzlar 250-253. 265-268

458

Uskp 6,413
topya 31. 42
Varova 24,336, 377
Vattcl (hukuku) 385
Vercingetorix 33
Verdun 387
Versailles. Antlamas 390
Vic. Giambattista 65
Vidneq 391
Vierteljahrsrhrift Jiir Sm ial n.
Winxe/uijisgeseliwhte 109
Vietnam 329
Vilar. Pierre. Lc Temps tie Quicliolte 275
Viyana 6. 149. 270. 335. 345
kinci Viyana Kuatmas (1683)332
Reichs/msl 335
Yahudileri 61
Volga vilayetleri 367
Voltaire. Franyoise Arotel 95. 303
Vovelle. Mielte! 277. 3 15
Wagner. Richard 155.336
Wallace. A R. 207
Wallenstein. Immanuel 267.274
Walras. Marie Esprit l-don 152
Washington 43
Waterloo. Sava 104.170
Watership Dmvn 97
Webb. Sidney vc Beatrice 203
Weber. Max 65.93-94. 142.25.4. 267. 329, 360
Weinberg. Steven 162
Westminster Hall 385
Wicksell. Knot 152
Williams. Raymond 278
Wilson, Bakan 6
Winstanley. Gerard 33
WisscnschajI190. 339
Wittgenstcinctlar 240
Wnll. Eric I IS. 245.248
.Avrupa re Tarihsiz Halklar 2 5 1-252. 261-270
( (ir// Snr 262
Kliylttler 262
Yirminci Yfizyilm K/lylfl Savalar
262
Warhl fInman Rights Guide 394
Xenophon. Anabasis 97
Yahudiler 13-1 4 .2 6 .6 1 .7 5 .38 9 .4 0 4 .4 1 4 .4 1 7 :
tyneti hkr Holocaust. srail
Yakn Dou 331

T a ril zerin e

yapsal-ilevsel kuramlar 226-230

yaratl
Incil'deki aklama 190
Yaroslav 367
yaltmn politikas 347-348
yazl taril 350
Yetti Dnya 291
Cupislutltres 332
Yeni Gine 122
Yeni iktisad Tarih 170
Yeni Saavi Devleti 157
yenilik 27-30.46-47
yiyecek liretimi 50
yoksullatrma 192-193.437
yoksulluk, kltilri) 133
Ypres 387
Yugoslavya 5
nfusu 397
prntcsiirleri 199
Yunanllar 4 .1 2 ,1 2 2,331.391.412-413
albaylar cuntas 334.391
antik Yunanca 39.427
uygarl 331
Zabct olay. Alnan ordusu 384
Zagreb niversitesi 12
Zapata. Emiliao 22
Zeldin. Theodore 285
Zrih I3 6 171