Primitive Rebels.

Studies in Archaic Forms of Social Movement in the 19<h and 2()lh Centuries
1959 E.]. Hobsbawm
Bu kitabn yayn haklan Akcal Telif Haklan Ajans araclyla
do David Higham Associales Limited'dan alnmtr.

lletiim Yaynlan 1 795 Tarih Dizisi 75

ISBN-13: 978-975-05-1095-3
2012 lletiim Yaynclk A. .

1. BASKI 2012, lstanbul

2. BASKI 2014, stanbul
EDlTR Kerem nvar
KAPAK Suat Aysu
KAPAK RESMi Francisco Jose de Goya y Lucientes, "Fray Pedro

de Zaldivia y el Bandido Maragato"dan beinci pafta, 1806

UYGUl.AMA Hsn Abbas
DZELTi Cem Tzn
BAS KI ve ClLT Sena Ofset SERTiFiKA NO. 12064
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-1 1
Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21
.

tletiim Yaynlan. SERTiFiKA NO. 10721

Binbirdirek Meydan Sokak, lletiim Han 3, Fatih, 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www .iletisim.com.tr

ERICJ. HOBSBAWM

ilkel Asiler
ve 20. Yzyllarda
Toplumsal Hareketin
Arkaik Biimleri zerine
ncelemeler
19.

Primitive Rebels
Studies in Archaic Fonns of Social Movement
in the J 9h and 2()th Centuries
EVlREN

Uygur Kocabaolu

,,,,

iletiim

ERIC J. HOBSBAWM 191Tde lskenderiye'de dodu. ocukluunu Viyana, Berlin

ve Londra'da geirdi. niversite eitimini Cambridge niversitesi'nde tamamlad.
talya, Amerika, ngiltere ve Gney Anerika'da eitli niversitelerde dersler verdi.
lngiltere KomnistPartisi Tarihiler Grubu yesiydi. 1956'da partiden aynlan dier
yelerden farkl olarak 1991 ylna kadar parti yelii devam etti. Kitaplan ltalyanca,
lspanyolca, Almanca, eke, Macarca ve A olarak da yaynland. EJ. Hobs
bawm'n Trke'ye evrilmi eserleri unlardtr: Bandits, Harmondworth: Penguin
Books, 1972 [Sos yal ls yan ala r, ev. Necati Doru, Sannal Yaynlan, 1995]; The
Age o f Re volut ian 1789-1848, NewYork: New Anerican Library, 1962 [De vrim a
1789-1848, ev. Bahadtr Sina ener, Dost Yaynlan, 1998]; TheAge o f Capital , 18481875, NewYork: A Meridian Book, 1979 [S mr14Ye a 1848-1875, ev. Bahadtr Si
na ener, DostYaynlan, 1998); The Age o fEmp ire 1875-1914, Londra: Abacus, 1995
[lm parato rl uka 1875-1914, ev. Vedat Aslan, DostYaynlan, 1999); In dust ry and
Emp ire : From 1750 to The Pre sent D ay, Harnondsworth, England: Penguin, 1969
[Sanayi ve lmpa rato rlu k, ev. Abdullah Ersoy, Dost Yaynlan, 1998); Un co m
Pe ople : Re si st ance, Re bell ian and]a zz, New York: New Press -Norton, 1998 [S ra d
lnsan: D iren i, lsyan ve Caz, ev. Itan Gndz, Bulut Yaynlan, 2002); Nat ions and
Nat ional ism s in ce 1780: Prog ramme , M yt h, R eal ity, Cambridge UniversityPress, 1992
[1780'ckn G n m Ze M illetle r ve M il l iyet il ik Prog ram, M it , Gerekl ik, ev. Osman
Aknhay, AynnnYaynlan, 1995); Re vol ut ianaries: Cantempo raryEss ays, New York:
Pantheon Books, 1973 [Dev rimcil er, ev. Hatice Pnar enoz, Agora Kitapl,
2006); On Histo ry, NewYork: NewPress-Norton, 1997 [Tarihzerine, ev. Osman
Aknhay, Bilim ve Sanat Yaynlan, 1999); Age o f E.xtremes: The S ho rt Twent iet hCen
t ury, 1914-1991, London: Abacus, 1995 [Anl kla ra: Ksa 20. Y.zyl : 1914-1991,
Yavuz Alogan, Sannal Yaynlan, 1996).

NDEKLER

NSZ

l
ll
lll

.. . .. . . . . . .

GlRl.... ...

..........

..

.......... ......

MAFYA

..

.......

. .............

. ........ 7

....................... .

TOPLUMSAL EKIYA................

lV

.....

. ....................................27

BlNYILCILIK

l: LAZZARETTI...

BlNYILCILIK

il:

.....................51

.......85

ENDLS ANARiSTLERi.

Vl

BlNYILCILIK

ili:

.........107

SlClLYA FASCl'Sl

VE KYI. KOMNZM.............

Vll
Vlll
lX

EHiR GRUHU..

....11

. ..........................131
.......151

TARiKATLARI

.. .

...... .

.. .. . .

.175

. ......209

. . . ............. .........

TOPLUMSAL HAREKETLERDE RlTEL.

.......... ..

EKLER: KENDi SESLERINDE'/lr

........... ................................ .....

241

1. KANUN KAAc'il VE EKIYA PASQUALE TANTEDDU'DAN

BiR MEKTUP .................................. . ..... ................. .... ............ . .................. .. .. .......243
2. HAYDUT VARDARELLI YOKSUIJ.ARA YARDIM EDIYOR ..............247
3. BiR BOURBON HAYDUDU SORGULANIYOR ....

...................248

4. DONATO MANDUZIO
SAHTE BiR HAVARiYi YALANLIYOR.... :................................ .................... 250
S. iYi TOPLUM . ...................... ....................... .. .................................. ................... .

...

252

6. EHiRLER TARAFINDAN ZEHiRLENMEMi

BiR KYL KOMN..................

.................. ...................... . ......... .........

7. KYLLER HKMETLERE GVENMiYOR ................

8. AR'IN iRADESi ................ ....................................... ................... .

9. AYAKKABICI GIOVANNI LOPEZ'IN SOHBETi

.. .

.... ............. ..

...

.. 256

..

257

. .

. 260

. ............ . .......

. ..... .........

..

254

..... .. ..... .

10. KUZEY KAROUNA.

LORAY GREViNDEN iKi GREV VAAZI, 1929...... ..... .................... ............262
11. UNCOLNSHIREU BiR SENDIKACI: JOSEPH CHAPMAN..... . ..........264
12. LOCA ADAMLAR BiR BiRADERE
TAVSiYEDE BULUNUYOR ........................... ........................... ......... ....

... .......

265

13. BAZI GIZU YEMiNLER.............. ... ... ........... .. .............. ... .............. ...............266

NSZ

Bu kitabn ele ald konuya dair ilgim, bundan yllar nce

ilk kez bana Toskana Lazzarettileri ve Gney ltalya'nn ta
rikatlar hakknqa bir eyler anlatan Romal Profesr Amb
rogio Donini tarafndan tahrik edildi. Profesr Max Gluck
man, Manchester niversitesi'nde Simon Konferanslar er
evesinde bunlar hakknda konferans vermem iin 1956
ylnd'a davet edilmemi salad ve bu konuyu onunla ve ara
larnda Dr. Peter Worsley ve Profesr Norman Cohn gibi
Binylc hareketler konusunda uzman olan kiilerin de bu
lunduu bir grup antropolog, tarihi, iktisat ve siyaset bi
limciyle tartma ansm oldu. Mevcut kitap bu konferansla
rn gelitirilmi eklidir ama sz konusu konferanslarda ele
almaya niyet ettiim lakin baaramadm ek blmleri de
iermektedir. Manchester niversitesi'ne ve zellikle teviki
olmasayd bu kitabn kesinlikle yazlamayacak olduu Pro
fesr Gluckman'a minnettarm.
Beyinlerinden yararlandklanm tek tek zikredilemeyecek
kadar ok fazladr. Zorunlu olduu durumlarda dipnotlarda
bunu yapmaya altm. British Museum, Cambridge ni7

versitesi, Britanya Siyaset Bilimi Ktphanesi, Londra K

tphanesi, Milc!n Feltrinelli Ktphanesi, Granada niver
site Ktphanesi, Amsterdam, Uluslararas Toplumsal Tarih
Enstits, Roma Giustino Fortunato Ktphanesi ve lspan
.
ya'da Cadiz ve ltalya Cosenza'da Belediye Ktphaneleri'nin
alanlarna, yabanc bir aratrmacya gstermi olduklar
nezaketten dolay teekkr etmek istrim.
Bunun gibi bir konu yalnzca belgelerden aratrlamaz.
Ne kadar yetersiz de olsa halkla ve tarihinin hakknda yaz
d yerlerle kiisel temas kurmas, Britanya niversite ho
casnn normal hayatndan ok uzak olan sorunlar anlaya
bilmesi iin zorunludur. ilkel toplumsal isyann klasik a
lmas olan Euclides da Cunha'nn
lands'n

(Arka Blgelerdeki Isyan)

Rebellion in the Back

okuyan herkes, bu b

yk eserin, yazarn Brezilyal dallarla ve onlarn dnyala

ryla ilgili ilk elden bilgilere ve 'sezi'lere neler borlu oldu
unu bilir. Bu kitaptaki insanlar ve yerleri anlamada baar
l olup olamadm bilemem. Ama eer olamadysam, kaba
hat, ou kez kastsz olarak bana bir eyler retmeye al
an ok saydaki erkek ve kadnda deildir. Yapabilecek ol
sam bile onlarn adlarn sralamak tuhaf olurdu. Bunun
la birlikte zel olarak teekkr etmek istediklerim, bilhassa
Sicilya, Piana degli Albanesi milletvekili ve belediye baka
n Saygdeer Michele Sala; belediye bakan ve Baylar ky
l Luigi Spadoforo, ayakkabc Giovanni Lopez, Calabria Fi
ore'de San Giovanni kasabasnn Floral Manastr Reisijoac
him; eskiden kyl olan imdi Calabria, Cosenza vilayetinde
Komnist Parti'nin rgts Bayan Rita Pisano; yetitirici
Bay Francesco Sticozzi ve Apulia, San Nicandro'nun veteri
ner cerrah Dr. Rafaelle Mascolo ve Endls'te bana bilgi ve
ren ama mevcut koullar alunda adlarnn gizli kalmas daha
doru olanlar. Onlarn hibiri bu kitapta ifade edilen gr
lerden sorumlu deildir ve onlarn bazlar bu kitab hibiri
8

zaman okumayacaklar iin u ya da bu ekilde bunu nem

semeyecek olmalar belki de rahatlatcdr.
Sonu olarak, bu almann bilimsel bir tarih alma
s olarak yetersizliklerinin bir hayli farknda olduumu be
lirtmek isterim. Blmlerden hibiri tketici ya da kesin de
ildir. Her ne kadar birincil kaynaklar zerinde biraz al
m ve bir para alan aratrmas yapm olsam da, her iki
si de kesinlikle yetersizdir ve her uzman, aynen benim gibi,
ikincil kaynaklan tketme konusunda bile herhangi bir gi
riim yaplmadnn iddetle farkna varacaktr ve daha da
youn bir ekilde, benim de, atladklanmn ve yanllarmn
farknda olduumu grecektir. Bununla birlikte, tketici bir
bilimselliin bu kitabn amac olmadn da belirtmeliyim.
Bir blm,

Cambridge]ournal VII,

12, 1954'te yaynlanan

malzemeyi ierir. Bir baka blmn malzemesi 1957'de bir

radyo konumasnda kullanlmtr. Dizin iin Mr. P. Thir
lby'ye mteekkirim.

E.j. H.

Birberck Koleji, Temmuz 1958

I
GiRi

Bu alma, her biri toplumsal ajitasyonun "ilkel" ya da "ar

kaik" biimleri olarak tanmlanabilecek aadaki konu
lardan olumaktadr: Robin Hood tr ekyalk, gizli kr
sal topluluklar, binylc trden eitli devrimci kyl hare
ketleri, sanayi-ncesi kentsel "gruh"lar ve bunlarn ayak
lanmalar, baz dinsel ii tarikatlar ve de erken emeki ve
devrimci rgtlerde ritelin kullanm. Burada tanmlanan
trden hareketlerde yer alan insanlarn tercihen kendi sz
ckleriyle dncelerini ve varsaymlarn gsteren "mek
sunular"la, anlattklarm destekledim. Esas itibariyle, kap
sanan alan Bat ve Gney Avrupa ve zellikle Fransz Dev
rimi'nden sonraki ltalya'dr. Merakl okuyucu bu kitab yal
nzca ilgin ve alacak ekilde az bilinen, ngilizce litera
trde olduka dank bir ekilde yer alan kimi toplumsal
olaylarn anlats olarak okuyabilir. Bununla birlikte, kitabn
amac tasviri olduu kadar analitiktir -aslnda bu konularda
uzman olanlarn bilmedii konulan iermez- ve bu da dola
ysyla kitabn ne yapmak istediini aklar.
Toplumsal hareketlerin tarihi genellikle iki farkl blm
11

halinde ele alnr. Antik ve ortaaa 'ilikin olanlar hakkn

da bir eyler biliriz: kle ayaklanmalar, toplumsal sapknlk
lar ve tarikatlar, kyl isyanlar ve de benzerleri. Bunlar hak
knda bir "tarihe" sahip olduu\llUZU sylemek belki de ya

nltcdr zira gemite bunlar geni lde insanln genel

yksn vurgulamak iin -her ne kadar tarihiler bunla

rn tarihsel sreteki nemi hakknda gr ayrlna d

mler ve bu sreteki gerek yerleri hakknda hala tart
yor olsalar da- bir olaylar dizisi eklinde ele alnmtr. Mo
dem zamanlar sz konusu olduunda bu tr ajitasyonlar,'ka
pitalizm ncesi ya da yeterince kapitalist olmayan toplumlar
la ilgilenmek durumunda olan antropologlar dnda, basit
olarak, "ncller" ya da tuhaf kalntlar olarak ele alnmtr.
te yandan "modem" toplumsal hareketler, yani 18. yzyl
sonlarndan itibaren Bat Avrupa'dakiler, ve daha sonraki d
nemlerde dnyann giderek byk kesimlerinde grlenler,
normal olarak uzun sredir yerlemi, makul ve tutarl bir
plana gre ele alnmlardr. Bilinen nedenlerle tarihiler ii
ve sosyalist hareketler zerinde younlam ve bu tr dier
hareketler sosyalist bir ereveye yerletirilmitir. Bunlar ge
nel olarak "ilkel" aamalarnda-kalfalarn dernekleri ve Lud
dculuk, Radikalizm, Jakobenlik ve topyac Sosyalizm- ve
sonunda lkeden lkeye deiiklik gsteren ama hatn say
lr genel bir uygulamas bulunan modem bir kalba doru ev
rimleen hareketler olarak grlmtr. Bylece ii hareket
leri belirli sendikal ve kooperatif rgtlenmeler, kitle partile
ri gibi belirli trden siyasal rgtlenmeler ve Seklarist Sos
yalizm gibi belirli program ve ideoloji biimleri gelitirmitir.
Bu kitabn konusu her iki kategoriye de girmez. ilk ba
kta birinci blme ait gibi grnrler. Her halkarda hi
kimse, Vardarelli ve Mafya gibi oluumlar ya da Orta alar
A vrupas'ndaki Binylc hareketler karsnda armaz. An
cak bunlar hakknda nemli olan ey, Orta alar'da deil,
12

19. ve 20. yzyllarda yer alm olmalardr ve gerekten de

son 150 yl, metinde ele alnd nedenlerle, bunlar anormal
derecede byk miktarlarda retmitir. Bunlar, her ne kadar
eski tarihiler, ksmen rasyonalist ve "modemist" ve ksmen
gstermeyi umduum gibi, bu tr hareketlerin siyasal ba
lantlar, nitelikleri ou kez belirsiz, anlalmaz ya da hatta
grnte "muhafazakar" olduu iin, ve ksmen de tarih
iler esas itibariyle ehirli ve eitimli olduklarndan, yakn
zamanlara kadar kendilerine benzemeyen insanlar anlama
konusunda yeterli abay gstermedikleri iin, ounlukla
byle davranma eiliminde olmu olsalar da, yalnzca marji
nal ya da nemsiz olgular olarak grmezden gelinemez. Zi
ra, Carbonaro tipindeki ritel kardelikler

uhuvvet)

(brotherhoods -

sakl tutulursa, bu kitapta incelenen tm olgular

-ou kez okuma-yazma bilmedikleri iin- kendi arkadala

r

dnda adlarn -o da ou kez takma adlarn- nadir ola

rak bakalarnn 0ildii, pek ou kitap okuyup yazmam,

ve kendilerini ifade ettiklerinde de normal olarak meramn
anlatmaktan aciz insanlarn dnyasna aittir. stelik onlar,
dnya hakkndaki beklentilerini ifade etmede henz belir

li bir dil bulamam ya da henz bulmaya balam,

ncesi (pre-political)

siyasal-

insanlardr. Her ne kadar onlarn ha

reketleri, modem standartlara gre, bylelikle pek ok a

dan kr ve el yordamyla olsa da ne nemsiz ne de marjinal
dir. Bu kitabn ilgilendii erkek ve kadnlar bugn bile belki
de pek ok lkede byk ounluu oluturmaktadr ve on
larn siyasal bilin edinmeleri, yzylmz tarihteki en dev
rimci yzyl yapmtr. Bu nedenle onlarn hareketlerinin in
celenmesi yalnzca merakl ya da ilgin, ya da insann kade
riyle ilgilenenler iin tahrik edici deil, fakat ayrca pratik
neme sahiptir.
Bu kitabn ilgilendii erkek ve kadnlar, arkasnda drt
nesillik sendikaclk bulunan, Tynesidel bir mhendis gi13

bi kapitalist dnyaya domu olmadlklan iin ngilizlerden

farkldrlar. Onlar birinci nesil gmenler olarak bu dnya
ya dahil olurlar ya da ok daha ykc olarak, kapitalizm on
lara, ileyiini anlamadklar ve.zerinde kontrolleri blun
mayan ekonomik glerin sinsice mdahalesi olarak ya da
fetihler, devrimler ve oluumuna yardm etmi olsalar bile
sonularn anlayamadklar temel yasa deiiklikleri olarak,
kstaha dardan gelir. Henz modem toplumla birlikte ya
da onun iinde bymemilerdir: onun iine itilmiler ya da
daha ender olarak -Sicilya'nn gangster orta snfnn duru
munda grld gibi- onun iine zorla girmilerdir. Onla
rn sorunu kapitalizmin yaam ve mcadelesine kendilerini
nasl uyarlayacaklardr ve de bu kitabn konusu onlarn ar
kaik toplumsal hareketlerinde ifadesini bulan bu uyarlama
(ya da uyarlanmadaki baarszlk) srecidir.
Bununla birlikte "ilkel" ve "arkaik" gibi szckler bizi ya
nltmamaldr. Bu kitapta tartlan hareketlerin hepsinin ar
kasnda uzunca bir tarihsel evrim yatmaktadr; zira onlar
uzun sredir devleti (yani askeri ve polisi, hapishaneleri, ver
gi tahsildarlarn, belki de kamu grevlilerini), snf farkl
lklarn ve toprak sahipleri, tacirler ve benzerlerinin sm
rsn ve hatta ehirleri tanyan bir dnyaya aittirler. Nor
mal olarak ilkel toplumlarn anahtar olarak dnlen akra
balk ilikileri ya da yresel ballklar1 varln srdrmek
tedir. Ancak bunlar, bir hayli neme sahip olsalar da, bir in
sann toplumsal evresinin kaprislerine kar kendini savun
masnda aruk birincil neme sahip deildir. "ilkel" toplumsal
hareketlerin bu iki evresi arasnda kat ve hzl bir aynn ya
plamaz ama, bence yaplmaldr. Bunlarn yol at sorunlar
bu kitapta tartlmyor olsa da toplumsal ekyaln tarihin
den alnan rneklerle ksaca ve adil bir ekilde gsterilebilir.
1
14

1. Schapera, Government and t he Pol it ics in Tribal So ciet ie s'te (Londra, 1956)
canlandnlan tartmaya girmeyi nermiyorum.

Bu durum bizi "yasadln" iki an tryle kar kar

ya brakr. Bir uta, szgelimi, yoksullara yardm etmek
iin zenginlerle savaan trden bir toplumsal ekya

olma

yan, kendi akrabalar ile birlikte ve (zenginler de dahil) on

lar iin, (yoksullar da dahil) baka bir soya kar savaan
Corsica'nn yer ald klasik kan-davas yer alr. teki u
ta, esas itibariyle toprak sahiplerine, tefecilere ve Thomas
More'un "zenginlerin fesatl" dedii eyin teki temsil
cilerine kar ayaklanan bir kyl olan klasik Robin Hood'u
grrz. Her ikisi arasnda -ayrntlarm ortaya koymann
amalann arasnda bulunmad- bir tarihsel evrim zinciri
yer alr. Bylelikle, yasad olanlar da dahil, akrabalk top
lumunun btn yeleri, kendilerine egemen olmak isteyen
smrc yabanclar, dmanlar olarak grebilirler. Hep
si kendilerini, szgelimi yamaladklar ovalarn zengin sa
kinleri karsnda, kolektif olarak "yoksullar" eklinde alg
layabilirler. Bizim anladmz ekliyle toplumsa] hareketle
rin mikroplarm barndran bu her iki durum, gemite Dr.
Cagnetta'nn incelemi olduu Sardunya yaylalarnda gr
lebilir. Modern ekonominin (yabanc fethiyle bir arada ol

sun ya da olmasn) gelii, kimi soylan "zengin" ve kimilerini

de "yoksul" ailelere dntrerek ya da soyun kendisini bo
zarak, akrabalk toplumunun toplumsal dengesini bozabilir
ve aslnda muhtemelen bozacaktr da. Geleneksel kan dava
s yasadlk sistemi, "kontrolden kabilir" ve aslnda muh
temelen kacaktr ve snf mcadelesi unsurunu da iererek
ok sayda olaanst kanl dmanlklar ve nefret dolu ya
sadlklar retecektir. Bu evre de, 1880'lerin sonlaryla Bi
rinci Dnya Sava'nn sonu arasndaki dnem iin Sardun
ya yaylalar asndan belgelenmi ve ksmen zmlenmi
tir. Baka eylerin deimemesi halinde bu durum, nihaye
tinde snf atmalarnn baat olduu bir toplumun olu
masna yol aabilir; geri gelecein Robin Hood'u -Calab15

ria'da ska olduu gibi- kiisel nedenlerle de daa kabi

lir ki bu klasik Korsikal kanun kaaklarnn, zellikle kan
davasna bulam olanlarn halleriyle benzerdir. Bu evrimin
nihai sonucu, Devlet ya da ynetici snfla, yani feodal d
zenin savunucularyla bir tr srtme yoluyla, basit olarak
kyl isyankarlnn biraz ilkel bir biimi olan klasik top
lumsal ekyalk olabilir. Genel olarak konumak gerekirse
bu, her ne kadar zaman zaman geriye doru baklar ierse
de, mevcut kitabn zmlemesinin balad noktadr. Bu
rada tartlan hareketlerin "tarih-ncesi" bir yana brakl
mtr. Bununla birlikte, okuyucu, zellikle de bu kitabn
gzlemlerini ve sonularn hala izleri grnen ilkel toplum
sal ajitasyonlara uygulamak eilimde ise, bunlarn var oldu
u konusunda uyarlmaldr. Niyetim dikkatsiz genelleme
leri tevik etmek deildir. Endls kyllerininkiler tren
den Binylc hareketler hi kukusuz, szgelimi Melanezya
tama kltleri, Kuzey Rodezya bakr madenlerinin ii tari
katlar, Durham kmr madeni iileriyle ortak zelliklere
sahiptir. Ancak farkllklarn da ok byk olduu ve mev
cut almann onlara yeterince yol gsteremedii asla unu
tulmamaldr.
Bu kitapta tartlan toplumsal hareketlerin ilk kmesi,
her ne kadar bunlarn kyllerle snrl tutulmas iin her
hangi

a priori bir neden yoksa da, en azndan, 19. ve 20.

yzyllarda Bat ve Gney Avrupa iin arlkl olarak kr

saldr. (Gerekten de, Mafya'nn en gl kklerinin bir ks
m, Sosyalist olmadan nceki kkrt madencileri arasnday
d; ama o zamanlar madenciler bakalarndan farkl bir ii
kmesiydi.) Onlar artan alma hevesleriyle ele alnrlard.
Evrensel ve hemen hemen deimeyen bir olgu olan toplum

sal ekyalk, smr ya da yoksullua kar kyllerde i

sel olan protestodan biraz farklyd: zengin ve smrclere
kar bir intikam ars, onlarn engellenmesi iin mulak
16

bir hlya, bireysel yanllarn dzeltilmesi. istekleri mteva

z idi: yeni ve kusursuz bir dnya deil; insanlara adil dav
ranlan geleneksel bir dnya. Kendini daha iyi savunma yol
larn bilmeyen bir kyl toplumu anormal gerilim ve kar
klk koullarnda endemik olmaktan ok epidemik bir ey
oluyordu. Toplumsal ekyalk adeta rgtsz ve ideoloji
sizdi ve modem toplumsal hareketlere uyarlanmas bt
nyle olanakszd. En ileri derecede gelimi biimleri, ulu
sal gerilla savana yan izer ve ender grlrd ve de ken
di bana etkisizdi.

Mafya ve benzer olgular (il. Blm) en isabetli olarak top

lumsal ekyaln bir tr daha karmak gelimesi olarak
grlebilir. rgtlenme ve ideolojileri gelimemi, esas iti
bariyle -bir kez daha, "yeni" toplumun istilas karsnda
kolektif direnme biimlerini edindiklerinde- devrimci ol
maktan ok "reformist" ve kimi zaman yaygn ama aynca
endemik olduu srece, toplumsal ekyalkla kyaslanabi
lir. Toplumsal ekyalk gibi onlar iin de modem toplumsal
hareketlere uyarlanmak ya da onun tarafndan massedilmek
hemen hemen olanakszdr. te yandan

Mafyalar hem

da

ha kalc hem de daha gldr; nk bir dizi bireysel ba

kaldrma olarak daha nemsiz, ama resmi hukukun dn
da kurumlam bir hukuk sistemi olarak ok daha nemli
dirler. Olaanst durumlarda resmi yneticilerin hukuk ve
iktidarna paralel ya da ona yardmc bir duruma gelebilirler.
Son derece arkaik ve gerekte siyasal-ncesi
olduklar iin ekyalk ve

(pre-political)

Mafya'nn modem siyasal terim

lerle snflandrlmas zordur. Deiik snflara mensup ola

bilir ya da onlar tarafndan kullanlabilirler; ve gerekten de
kimi zaman,

Mafya'nn durumunda olduu

gibi, esas itiba

riyle iktidar sahibi olan ya da olma zlemi eken adamlarn

aleti haline gelebilir ve dolaysyla herhangi bir anlamda top
lumsal protesto hareketi olmaktan karlar.
17

Ele aldm deiik

binylc harel{etler -Toskana'daki Laz

zaretticiler (III. Blm), Endls ve Sicilya kyl hareket

leri (iV. ve V. Blmler)- ekyalktan ve Matya'dan, refor
mist deil devrimci olduklar ve bu nedenle de daha kolay
lkla modemleebildikleri, ya da modem toplumsal hareket
ler tarafndan daha kolaylkla massedilebildikleri iin fark
ldrlar. Buradaki ilgin sorun, bu modernlemenin nasl ve
ne dereceye kadar gerekletiidir. Eer i yalnzca kylle
rin kendilerine kalrsa bu modernlemenin gereklemedii
ya da yalnzca ok yava ve yetersiz bir ekilde gereleti
ini ileri srebilirim. Bu modernleme tam ve en baarl.bir
ekilde ancak binylc hareket kyllere dardan empoze
edilip, bir rgt, teori ve program erevesine girmise ger
ekleebilir. Bu durum, Endls ky anaristleriyle, Sicilyal
kyl Sosyalistler ve Komnistler arasndaki farkllkta g
rlr; birinciler kyllere kendiliinden ve arkaik toplum
sal ajitasyon biimlerinin iyi ve yeterli olduunu sylemi
ler; ikinciler bunu dntren bir teoriyi benimsemi.lerdir.
ikinci kmedeki incelemeler esas itibariyle kentsel ya da
endstriyel hareketleri ele almaktadr. Kentsel ya da ii s
nf ajitasyonunun temel geleneinin ou, bilerek darda
brakld iin, bunlar doal olarak daha

az

iddialdr. li

ve sosyalist ajitasyonlarn -rnein sosyalizmin topyac ev

releri gibi- ilkel ya da hatta gelimi evreleri hakknda sy
leyecek ok ey olduu aikardr ama bu kitabn amac ana
izgileriyle zaten yeterince iyi bilinen bir hikayeyi tamamla
mak ya da yeniden deerlendirmekten ok, pek

az

incelen

mi olan ve hala byk lde bilinmeyen belirli konulara

dikkat ekmektir. Dolaysyla biz burada, marjinal olarak ta
nmlanmas ok daha doru olacak olgular ele alyoruz.
"Gruh"un

(mob) incelenmesi (VI. Blm) belki de top

lumsal ekyaln kentsel benzeri, yoksul kentlilerin en il

kel ve siyasal-ncesi hareketlerini, zellikle de kimi byk
18

sanayi-ncesi kentlerdekileri ele almaktadr. Gruh, makul

terimlerle zmlenmesi zellikle zor olan bir olgudur. He
men hemen onun hakkndaki tek kesin olan ey faaliyeti
nin her zaman, yabanclar gibi bakalarna ynelmi olduu
durumlarda bile, zenginlere ynelmi olmas ve kente ya da
onun sembollerine sadakat dnda, herhangi salam ya da
kalc, siyasal ya da ideolojik bir balla sahip olmamas
dr. Bunlar normal olarak, ender de olsa, eer geleneksel es
ki dzendeki anormallikler ve hakszlklarn dzeltilmesin
den farkl olarak yeni bir toplum dzeninin inasn ngr
yorsa reformist olarak alglanabilir. Bununla birlikte gruh,
her ne kadar devrimciliklerinin anlamn belki tam olarak
kavrayamasa da, devrimci liderlerin arkasnda harekete ge
meye mkemmelen yeteneklidir ve kentli ve kolektif oldu
u iin de "iktidar ele geirme" kavramyla tanktr. Do
laysyla, gruhun modem koullara uyarlanabilme sorusu
nu cevaplamak, kalay olmaktan ok uzaktr. Modem trden
sanayi ehrinde ortadan kalkma eiliminde olduu iin, so
ru ou kez kendi kendini cevaplar, zira rgtl sanayi ii
snf olduka farkl izgilerde davranr. Ortadan kalkmad
durumlarda, soru belki de u ekilde yeniden sorulmaldr: grnrde siyasal sloganlar alunda hareket eden gruh,
kendisini geleneksel ("Kilise ve Kral") olanlarla eklemleme
ye son verip, Jakoben, Sosyalist ya da benzerleri gibi modem
olanlara hangi aamada eklemlenir? Ve kendisini eklemledi
i modem hareketlerin iinde kalc olarak ne lde kayna
r? Aslnda beklenebilecei gibi ben, onun esas itibariyle ol
duka intibak edemez olduunu dnmek eilimindeyim.
li Tarikatlan (VII. Blm), eski ve yeni arasnda, pro
leter rgtlenmeleri ve geleneksel dinsel ideolojide ifadesi
ni bulan trden zlemler arasnda, ok daha belirgin bir ge
i olgusunu temsil eder. Bu olgu gelimi halinde istisnaidir
ve aslnda byk lde Britanya Adalan'yla snrldr; zira
19

Bau ve Gney Avrupa'nn baka yerlerinde sanayi ii snf

-bu kendine zg uyarlamaya Protestanla gre kendini
ok daha zor teslim eden Katolik yerler dnda- balang
tan beri Hristiyanlktan uzaklatrlan bir grup iindn k
mtr. Britanya'da bile modas gemi sanayiciliin bir olgu
su olarak deerlendirilebilir. Her ne kadar dinsel ii hare
ketlerinin devrimci olamayacaklar yolunda

a priori bir ne

den yoksa ve kimi zaman devrimci olmularsa da, ii tari

katlarnn reformculua eilimli olduklar konusunda kimi
ideolojik ve daha da fazla sosyolojik neden vardr. Kukusuz
ii tarikatl, btn olarak lml modem ii hareketine
olduka rahat bir ekilde uyarlanabildii, bireysel devrimci
ler yetitiren bir kaynak olmay srdrd halde, devrimci
hareketlere uyarlanmada hayli diren gstermitir. Bunun
la birlikte bu genelleme byk lde Britanya deneyimi
ne, yani geen yzylda devrimci ii hareketlerinin anormal
derecede zayf olduu bir lkenin tarihine dayanmaktadr.
Son inceleme,

toplumsal hareketlerde ritelin (VII. Blm)

snflandrlmas bsbtn zordur. Buraya dahil edilmele

rinin temel nedeni, 18. yzyl sonlaryla 19. yzyl ortala
r arasnda bu tr hareketlerin kendine zg ritelletiril
mesi, szcn genel olarak kabul grd anlamda ylesi
ne aka ilkel ya da arkaiktir ki, darda braklmas olmaz
d. Ancak bu esas itibariyle jakobenizmden modem Sosya
lizm ve Komnizme; ve ilk zanaat kalfalar derneklerinden
modem sendikacla uzanan modem toplumsal hareketle
rin ana akmna dahildir. Bunun sendikal yam olduka ba
sittir. Ben basit olarak, hareket daha "modem" bir hale gel
dike tedricen kaybolmu olan ilk ritellerin nitelik ve i
levini tanmlama giriiminde bulunuyorum. Devrimci rit
el kardeliinin incelenmesi daha acayiptir nk bu kitap
ta anlaulan teki tm olgular, alan yoksullara aitken, bu,
en azndan ilk aamalarnda esas itibariyle orta ve yukar s20

nflann insanlarna ait olan bir harekettir. Bu ykye dahil

edilmesinin nedeni, yoksullar arasndaki devrimci rgtlen
menin modem biimlerinin, en azndan ksmen, dorudan
ondan hareketle izlenebilmesindendir.
Bu gzlemler, doal olarak, ilkel toplumsal hareketlerin
modem koullara nasl "uyarland" sorununu tketmedii
gibi, bunun bir paras olduu daha geni sorunu da tket
mez. Daha nce belirtmi olduum gibi belirli ilkel toplum
sal protesto trleri burada hi ele alnmamtr. Burada ara
trlan dar corafi alan dnda kalan dnyann byk ks
mnda meydana gelmi ya da gelmekte olan benzer ya da e
deer hareketleri zmleme giriiminde bulunulmamtr.
Ve Avrupa dndaki dnya, gneybat Avrupa'dan ok daha
kapsaml ve deiik ilkel toplumsal hareket retmitir. Se
ilen alan iinde bile, belirli trden hareketlere yalnzca bir
gz atlmtr. rnein, gevek bir ifadeyle "ulusal" diye an
lan hareketlerin tarih-ncesi hakknda, bunlar kitlesel hare
ketler olduu ve burada tartlan olgularn unsurlar onla
nn iinde de bulunabildii halde ok az ey syledim.

ya,

Maf

rnein, evriminin belirli bir aamasnda pekala, sonra,,

ki bir ulusal hareketin ok yeni bir embriyonu olarak ele alnabilir. Genel olarak kendimi modem ii ve kyl hareket
lerinin tarih-ncesiyle snrlandrdm. Bu kitapta incelenen
btn konular, genel olarak ifade etmek gerekirse, Fransz
Devrimi'nden sonraki dnemde meydana gelmitir ve esas
itibariyle popler ajitasyonlann modem kapitalist ekonomi
ye uyarlanmasyla ilgilidir. Avrupa'nn daha erken tarihin
den, ya da dier tr hareketlerden analojiler yapma yolunda
ki tevikler ok olmutur ama ben bunlara, uygun olmayan
ve muhtemelen yoldan karc tartmalar nlemek umu
duyla diren gsterme giriiminde bulundum.
Bu snrllklarn savunulmas sz konusu deildir. Es
ki toplumsal hareketlerin eksiksiz karlatrmal bir ince21

lemesi ve zmlemesine fena halde ihtiya vardr ama bu

nun henz, en azndan burada, stlenilebilineceini san
myorum. Bilgimizin dzeyi buna henz izin vermemekte
dir. nk bu kitaptaki en iyi.belgelendirilmi olan areket
hakkndaki bilgimiz bile kararszdr ve bunlara ilikin ceha
letimiz genitir. Bu trden arkaik hareketler hakknda o

u kez hatrlanan ya da gzlemlenen ey, mahkemelerde ya

da sansasyon peindeki bir gazetecinin ya da sra d konu
lara gz diken bir aratrmacnn rastlant sonucu gn
na kard eyin yalnzca kk bir kesidir. Bat Avru
pa'da bile bunlara ilikin haritamz, haritacln gelimedi
i dnemde dnya hakkndaki haritalar gibi, yetersizdir. Ki
mi zaman, toplumsal ekyalkta olduu gibi, olgu ylesine
standartlatnlmtr ki, ksa bir aratrmann amalan a
sndan byk bir nem tamaz. Kimi zaman da kukulu ve
karlkl olarak birbiriyle elien olgular kitlesinden, tutarl,
dzenli ve rasyonel bir yk karmann kendisi neredeyse
bunaltcdr. rnein Mafya ve Ritel zerine blmler, en
ok tutarl olma iddiasnda bulunabilir. Yorumlarn ve ak
lamalarn aynca doru olup olmadn kantlamak, szgeli
mi, toplumsal ekyalk durumunda olduundan ok daha
zordur. Mafyalan inceleyenlerin, grlerini dayandrabile
cekleri mantkl bir ekilde kantlanm bir olguya bile sahip
olmalar zordur. Sicilya iin bile ellerindeki malzeme, belki
Mafya'nn gelimesinin belirli bir dnemi dnda, son dere
ce yetersizdir ve hatta o dneme ilikin kaynaklan bile geni
lde sylentilere ya da "bilinen gerekler"e dayanr. s
telik, mevcut malzeme, aklselime uygun grnd ve ef
talilerin eek anlarm ekmesi gibi sansasyonel dedikodula
r eken trden eylerden olumad durumlarda bile, ou
kez elikilidir. Bu koullar altnda kesinlik bir yana, gven
le konuabilen bir tarihi aptallk edecektir.
Dolaysyla bu kitap deneme kabilinden ve eksiklidir ve de
22

baka bir iddias yoktur. zel av alanlarndan yaplan ar

malar ve yalnzca arma deil, kimi durumlarda beceriksiz
ce armalar nedeniyle eletiriye aktr. Aynca, tek ve eksik
siz bir monografinin bir dizi, zorunlu olarak geliigzel, ka
ralamadan daha iyi olacan dnenlerin eletirilerine de
aktr. Bu tr itirazlara tek bir cevap verilebilir. Bu kitap
ta tartlan trden hareketlerin, tarihe dipnot olarak, bir
biriyle ilikisiz bir dizi merak konusu olarak deil de, genel
neme sahip ve modern tarihte bir hayli arl olan bir ol

gu olarak ciddiyetle ele alnmasnn zaman gelip gemekte

dir. Gney ltalya kylleri hakknda Antonio Gramsci'nin
1920'lerde syledii ey, modern dnyadaki pek ok grup
ve blge iin geerlidir. Onlar, "srekli galeyan halindedirler
ama, bir kitle olarak, zlemlerinin ve ihtiyalarnn topluca
ifadesini ortaya koymaktan acizdirler." Bu galeyan, bu z
lemlerin etkili bir ekilde ifadesinden sonraki tamamlanma
m abalar ve heF ikisinin evrimleebilecei olas yollar bu
kitabn konusudur. Bu lkede, bu tr hareketlerden birka
n, toplumsal ajitasyonun bir tr "tarih-ncesi" evresi olarak
birlikte ele alma giriiminde bulunan baka bir aratrc bilt

miyorum. Belki de bu ie kalkmak yanl ya da zamanszdr. te yandan, belki de birisinin, yanl bir balang yap
ma riskini bile gze olarak bir balang yapmas gereklidir.

NOT:

Bu almada ska kullanlan kimi terimleri akla

kavuturmann yeri buras olabilir. Yanl yorumlamaya ak

olan btn terimleri tanmlamak bilgilik olacaktr. Benim,
"feodal" gibi kimi terimleri kullanma eklim orta aclarn
eletirisine ak olabilir, ama metnin tartt ey, bir teri
min kullanlmas ya da kullanlmamasndan etkilenmeyece
i iin bunu aklamak ya da savunmak pek de zorunlu de
ildir. te yandan tartma ksmen, "devrimci" ve "reform
cu" toplumsal hareketler arasndaki farkn kabul edilmesine
23

dayanmaktadr. Dolaysyla bu terimler hakknda bir eyler

sylemek istenebilir.
llke olduka aktr. Reformcular, bir kurumun ya da top
lumsal dzenlemenin genel J;erevesini kabul ederler ve
onun gelimeye ve -suiistimallerin devreye girdii durum
larda- reforma yetenekli olduunu dnrler; devrimci
ler temelden dntrJlmesi ya da deitirilmesi konusun
da srar ederler. Reformcular monariyi slah etmek ya da
deitirmek ya da Lordlar Kamaras'n iyiletirmek pein
dedirler; devrimciler her iki kurumu ortadan kaldrmak d
nda bunlarla ilgili hibir yararl eyin yaplamayacana
inanrlar. Reformcular, polisin keyfi olmayaca, yargla
rn toprak sahiplerinin ve tccarn merhametine tabi olma
yaca bir toplum yaratmak isterler; devrimciler, her ne ka
dar bu hedeflere scak baksalar da, toprak sahipleri ve tcca
rn varl bir yana, bugnk anlamyla polis ve yarglarn
olmayaca bir toplum isterler. Kolaylk asndan bu terim
ler, toplumun iindeki belirli kurumlar yerine, btn olarak
toplumsal dzene ilikin grleri ieren hareketleri tanm
lamak zere kullanlmtr. Bu fark eskidir. Aslnda bu fark,
Norman Cohn'un, sz gtrr bir ekilde, Marksizmin or
taya kmasndan nce Avrupa'nn tand en etkili kahince
sistemi icat eden kii dedii binylc Fioreli]oachim ( 1 145-

1202) tarafndan ortaya atlmtr. Joachim, esas itibariyle

kusurlu bir toplumda, toplumsal ilikilerin adil dzenleni

adalet ya da yasann egemenlii ile kusursuz bir top

lumun ifadesi olan zgrln egemenlii arasnda bir ay

i olan

rm yapar. Her ne kadar birisi dierine geite zorunlu bir

ilk aama olabilse de, bu ikisinin hibir anlamda ayn ey ol
madn hatrlamak nemlidir.
Bu aynnn nemi, reformcu ve devrimci hareketlerin do
al olarak farkl davranacak ve farkl rgt, strateji, taktik
vs. gelitirecek olmalardr. Bu nedenle, bir toplumsal hare24

keti incelerken, o toplumsal hareketin hangi gruba dahil ol

duunu bilmek nemlidir.
Bu i, an durumlar ve ksa dnemler dnda, her ne ka
dar aynn terk etmek iin bir neden deilse de, hi de ko
lay deildir. Hi kimse, ekme, bime ya da hatta o dnya
son buluncaya kadar remeyi reddetme derecesinde mev
cut dnyay inkar eden binylc hareketlerin devrimci z
lemlerini ya da 19. yzyln sonlarnda Britanya

Trade Union

Congress in (Sendikalar Kongresi) Parlamento Komitesi'nin

'

reformcu niteliini inkar edemez. Ancak normal olarak du

rum, rnein Fransz Radikal Sosyalistlerinin adnn, Radi
kal ya da Sosyalist olmadklar gereini gizledii iin seim
avantajlarndan yararlanma konusundaki isteksizliklerin
de grld gibi, ima ettii eyi sevmediklerinde, insanla
rn kesin tanmlar kabul etme konusundaki isteksizlikleriy
le etrefillemektedir.
Uygulamada, bir Dr. Pangloss olmayan herkes ve her top
lumsal hareket, farkl zamanlarda ve deien glerle, hem
reformculuun hem de devrimciliin ekimine tabidir. B
yk krizler ve devrimler ncesinde ya da srasndaki ender

anlar dnda en an devrimcilerin iinde yaamak zorunda

olduklar mevcut dnya hakknda bir politikalar olmak zo
rundadr. Eer bu dnyay daha katlanlabilir bir hale getir
mek iin devrime hazrlanrken ya da hatta etkin bir ekilde
buna hazrlanmak isterlerken, lde ya da bozkrda bir Ko
mnist Zion ina etmedikleri, ya da pek ok dinsel grup gi
bi umutlarm btnyle teki dnyaya havale edip bu mih
net diyarm, lm tarafndan kurtarlncaya kadar, ikayet et
meden bir utan br uca dolamay tercih etmedikleri sre
ce, ayn zamanda reformcu olmak zorundadrlar. (ikinci du
rumda devrimci ve reformcu olmay brakr, muhafazakar
olurlar.) Tam tersine, gerekten iyi ve mkemmel bir toplum
umudu o kadar gldr ki, bu ideal, "dnyay" ya da "insan
25

doasn" deitirmenin olanakszlna kendini kaptrm ve

yalnzca ikinci derecede reformlar ve suiistimallerin dzeltil
mesini umanlarn bile yakasn brakmaz. En militan reform
cularn iinde, ou kez, her ne kadar ilerleyen yan normal
olarak onu daha skca hapsettii, dar braklmay arzula
yan mtevaz ve yldrlm bir devrimci vardr. Baarl bir
devrim olaslnn tmyle mevcut olmad durumlarda,
devrimciler

de facto

reformculara dnebilirler. Devrimin

mest edici ve kendinden geirici anlarnda insan umudunun

kabarp taan byk dalgas reformcular bile, kimi zihin
sel ekincelerle de olsa, devrimcilerin kampna srkleyebi
lir. Bu iki an u arasnda ok deiik pozisyonlar alnabilir.
Bu karmaklklar, varl inkar edilemeyecek olan sz ko
nusu aynn geersiz klmaz, zira (hakl olsunlar ya da olma
snlar) kendilerini basit olarak devrimci ya da reformcu ola
rak gren ve devrimci ya da reformcu varsaymlara gre dav
ranan insanlar ya da hareketler vardr. Bununla birlikte, bu
durum, esas itibariyle toplumun herhangi bir devrimci d
nmnn mmkn olduunu ya da rasyonel insanlar ta
rafndan tasavvur edilebileceini inkar eden ve dolaysyla
devrimci hareketlerin ne olduunu anlama yetenei olma
yanlarn saldrsna urad. (tlkin 19. yzyl sonlarnn pozi
tivist kriminologlar, bunlar psiko-patolojik bir olgu olarak
ele alp, sistemletirdiler.) Bu grleri tartmann yeri bu
ras deildir. Bu kitabn okuyucusu, devrimcilere, hele ilkel
olanlara, sempati duymak zorunda deildir. Onlara, yalnz
ca bunlarn var olduu ve her ne kadar devrimcilerin plan
lad gibi, ya da arzu ettikleri gibi tam, eksiksiz ve kesin ol
masa da en azndan toplumu byk lde deitirmi kimi
devrimcilerin bulunduunu kabul etmeleri tlenmekte
dir. Ancak, toplumda byk ve temel deiikliklerin yer al
dnn kabul edilmesi, o topyann gerekletirilebilir oldu
u inancna bal deildir.
26

II
TOPLUMSAL EKIYA

Ekya ve yol kesenler polisi ilgilendirir, ama toplumsal ta

rihiyi de ilgilendirmek zorundadr. Zira bir anlamda ek
yalk, rgtl toplumsal protestonun olduka ilkel, belki de
bildiimiz en ilkel biimidir. Her halkarda pek ok top
lumda, bu nedenle ekyay koruyan, onu kendi savunucu
su olarak gren, idealize eden ve onu bir mitosa dnt

ren yoksullar tarafndan byle deerlendirilir: lngiltere'de

Robin Hood, Polonya ve Slovakya'da ]anosik, Endls'te Di

ego Corrientes, muhtemelen bylece ekil deitirmi, t

myle gerek kiilerdir. Buna karlk ekyann kendisi bi

linli bir toplumsal asi olmad halde bile roln yerine ge

tirmeye alr. Doal olarak, "yoksula vermek iin zengin
den alan ve kendini koruma ve hakl intikam dnda asla l
drmeyen" toplumsal asinin zgn rnei Robin Hood, bu
trn yegane rnei de deildir. Snfl bir toplumda, yok
sulluk ve uysallk iinde sradan insann geleneksel ilesine
katlanmak istemeyen sert adam, smrclere kar isyan
edebilecei gibi onlara katlarak ya da hizmet ederek onlar
dan korunabilir. Herhangi bir kyl toplumunda, her ne ka27

dar balad ve anekdotlarda yer alan yalnzca kyl ekya ol

sa da, Devlet'in ekyas bir yana, "toprak sahibinin ekya
s" olduu gibi "kyllerin ekyas" da vardr. Hizmetliler,
polis, paral askerler bylece ou kez, toplumsal ekya ile

ayn malzemeden devirilirler. stelik, 1850 ve 1875 arasn

da Gney ispanya deneyiminin gstermi olduu gibi, bir
tr ekya, kolaylkla dierine dnebilir - "soylu" soygun
cu ve kaak, yerel krsal patronlar ya da cacique tarafndan
korunan bandolero'ya dnebilir. Bireysel isyankarlk ken
di bana toplumsal olarak yansz bir olgudur ve dola'ysy
la toplum iindeki ayrmlar ve mcadeleleri yansur. Bu .so
run, Mafya ile ilgili blmde ayrca ele alnacaktr.
Bununla birlikte, bir tr ideal toplumsal ekyalk tipi
mevcuttur; ne ki tarihte, efsaneler dnda kayda gemi, ok
az sayda ekya buna tam olarak uyar. Yine de, Angelo Du
ca (Angiolillo) gibi kimileri bu kalba girer.
"ideal" ekyay tanmlamak hibir ekilde hayali deil
dir. nk toplumsal ekyaln en tipik zellii onun dik
kate deer trdelii ve standartldr. Bu blmde kullan
lan malzeme, hemen hemen tmyle 18 ila 20. yzyllar Av
rupas'ndan ve aslnda temelde Gney ltalya'dan gelir. 1 An
cak insann bakt olaylar, 18. yzyl ortalarndan, 20. yz
yl ortalarna kadar ok geni bir zamana yaylm ve Sicil
ya ve Karpatlar, Ukrayna gibi birbirinden bamsz yerler
den alnm olsa da ylesine benzer grnrler ki insan b
yk bir gvenle genellemede bulunabilir. Bu trdelik, ek
ya efsaneleri -yani halkn ekyaya atfettii eyler- ve onun
gerek davranlar iin geerlidir. Bu paralellie ilikin bir
ka rnek meseleyi aydnlatabilir. Ahali, "kyl ekyann"
yakalanmas iin otoritelere asla yardm etmez; aksine, onu
1

Bu blge iin yalnzca bilinen basl malzemeyi deil fakat, eski akilerle baz
temaslar olmu olan Romal Profesr Ambrogio Donini'nin ok degerli malze
mesini ve baz gazete bilgilerini kullandm.

28

korur. Bu 1940'larn Sicilya kylerinde olduu kadar, 17.

yzyln Moskof kyleri iin de geerlidir.2 Bylece ekya
nn sonu -zira kendini ok fazla bir ba belas haline getirir
se, ekyalk

endemik

olarak devam etse de, bireysel olarak

her haydut yenilecektir- ihanet yoluyla olur. 18. yzyln

Karpatlar'nn haydudu Oleska Dovbush metresinin ihaneti
ne uramtr; 1918-1920'lerde yldz parlad kabul edilen
Nikola Shuhaj' arkadalar ele vermitir.3 Kariyeri hakkn
da Benedetto Croce'nin ustaca bir zmleme yapt, top
lumsal ekyaln belki de en saf rnei Angelo Duca (An
giolillo) -1760-1 784- ayn kaderi paylamtr. Kariyeri son
zamanlarda etkileyici bir kitapta4 anlatlm olan, yakn za
manlarn ekyasnn en kt hretlisi Sicilya, Montelep
reli Salvatore Giuliano da byledir.5 Aslna baklrsa Robin
Hood'un kendisi de yledir. Ancak yasa, kendi yetersizliini
gizlemek iin, ekyann yakalanmas ya da lmn kendi
leri iin vnme kayna yapar: polisler ldrdklerini gs
termek iin, Gawin Maxwell'e inanmak gerekirse, Giulia
no'ya yaptklar gibi, Nikola Shuhaj'in l bedenine de kur
unlar skmlardr. Bu uygulama o kadar yaygndr ki bunu

anlatan bir Korsika zdeyii vardr: "Bir ekya gibi, polisler tarafndan, ldkten sonra ldrld."6 Ve buna karlk
kyller ekyann pek ok efsanevi ve kahramanca nitelik
lerine yenilmezlik zellii eklerler. Angiolillo szde kurun
lar savuturan sihirli bir yze sahipti. Shuhaj yenilmez2

]. L. H. Keep, "Bandits and l.aw in Muscovy", Slavon icRev iew , xxxv , 84, Aralk
1 956, s. 201-203.

lvan Olbracht'n roman Thc Robbcr N ikola Shuhaj , Almanca basks, Ruetten
and Loening, (Berlin 1953), bana sylendiine gre, modem bir ek klasii
deil, fakat benim rastladm en akc ve tarihsel olarak en salkl toplumsal
ekyalk tasviridir.

"Angiolillo, capo di banditti", La RivolUZ ione Napoletana del 1 799 (Bari, 1912)
iinde.

Gawin Maxwell, God prescrve me from myfr iends (1956).

P. Bourde, En Corse (Paris 1887),

s.

207.
29

di -teoriler deiiktir- nk kurunlar savuturduu ye

il bir ubua sahipti ya da kurunlara kar koymas iin bir
cad ona bilinmeyen bir merubat iinniti; balta ile ldrl
mesinin nedeni buydu. Karpa,dar'n 18. yzyldaki efsanevi
aki-kahraman Oleska Dovbush yalnzca, bir yl sreyle ba
har buday iinde bekletilmi, on iki byk azizin gnn
de, on iki papaz tarafndan, on iki -dua okunmu gm bir
mermiyle ldrlebilirdi. Benzer mitoslarn, pek ok baka
byk ekya hakkndaki folklorun bir paras olduuna hi
kukum yok. 7 Besbelli ki bu uygulama ya da inanlarn hi
biri birbirinden alnma deildir. Farkl yerlerde ve farkl .d
nemlerde ortaya karlar zira toplumsal ekyaln grld
toplumlar ve durumlar birbirine ok benzer.
Toplumsal bir akinin kariyerinin standart resmini iz
mek uygun olabilir. Bir adam, yerel adetlere gre su sayl
mayan ama Devlet ya da yerel yneticiler tarafndan yle ka
bul edilen bir ey yapt iin aki olur. Nitekim Angiolillo,
Martina Dk'nn tarla bekisiyle srlarn yaylnias ko
nusunda kavga ettikten sonra daa kmtr. Calabria'nn
Aspromonte blgesinin u sradaki [ 1950'lerin sonu) en iyi
bilinen akisi, (sras gelmiken eski Yunanca konuan son
talyan ky) Boval Vicenzo Romeo daha sonra evlendi
i bir kz kard iin; bu arada Delianoval Angelo Mac
ri, kardeini vuran bir polisi ldrd iin yasad olmu

tur. 8 Hem kan davas

(jaida) hem de kz karma suretiyle

evlenme Calabria'nn bu blgesinde yaygndr.9 Gerekten

de, 1955 ylnda Reggio Calabria vilayetinde genel olarak ra7

Tlsmlann etkisi konusundaki mevcut inanlar (bu durumda Kral'n bir g

revlendirmesi) iin bkz. Ek 3: "Bir Bourbon haydudu sorgulanyor."

Pacsc Sera 6.9.1955.

La Voce di Calabria, 1-2.9.1955; R. Longnone, 8.9.1955 tarihli Unita'da ye

rel gizli polisin dier ilevleri gerilediinde, gen adamlann hala "rapiscono la
donna que amana e ehe poi regolanneme sposano [mstakbel gelini kara
rak evlendii) gzlemini yapmaktadr.

30

por edilen 160'tan fazla yasad kii iinde, "cinayetten" da

a kan krk kiinin ou yerel olarak "onurlu" cinayetler
ilemi olarak deerlendirilmitir. Devlet "meru" zel kav
galara karr ve bir adam onun gznde "cani" olur. Devlet
bir yasann kk bir ihlalinde kyl ile ilgilenir ve adam,
kylleri tanmayan ve anlamayan ve de kyllerin de anla
mad bir sistemin kendisine ne yapacan nasl bilebilir?
1890'larda Sardunyal bir aki olan Mariani Dionigi, "hakl"
bir cinayette su orta olduu iin tutuklanmak zereyken
daa kmtr. Bir bakas, Goddi Moni Giovanni ayn ne
denle daa kmtr. Campesi (takma ad Piscimpala) 1896
ylnda polis tarafndan uyarlm, ksa bir sre sonra "uyar
ya kar geldii iin" tutuklanm ve bir yl on gn gzetim
altnda bulundurulmaya mahkum edilmi ve aynca Salis Gi
ovanni Antonia adl birinin merasnda koyunlarn otlatt
iin 12.5 liret para cezasna arptrlmtr. O, daa kmay
tercih etmi, yargc vurma giriiminde bulunmu ve alacak
lsn ldrmtr.10 Giuliano, bir baka karaborsac rvet
verecek paraya sahip olduu iin serbest kald halde, sz
de birka uval buday karaborsada satt iin kendisini
dvtiek isteyen bir polisi vurmutu ve bu kesinlikle "onur
lu" bir eylem olarak kabul ediliyordu. Aslnda Sardunya iin
yaplan gzlem neredeyse kesinlikle genele de uymaktadr:
Bir akinin "kariyeri" hemen hemen her zaman kendi ba
na vahim olmayan bir olayla balar ama onu yasadl
a iter: polisin sutan ziyade adamn kendisine ynelik bir
sulamas; yalanc tanklk; yargsal hata ya da entrika; zo
runlu ikamete (confino) ilikin haksz (ya da kiinin haksz
olarak alglad) bir hkm . 1 1

1 0 Velio Spano, n banditismo sardo e i problemi della rinascita (Roma, biblioteca di

"Rifonna Agraria", t. y.), s. 22-24.
11 il banditismo sardo e la rinascita dell'isola (Rinascita, X, 1 2, Aralk 1953).
31

lin bandaki bir toplumsal akinin ahali tarafndan

"onurlu" ya da susuz kabul edilmesi nemlidir zira eer ye
rel adetlere gre sulu kabul edilse, tmyle gvenmek zo
runda olduu yerel destei elcle edemeyecektir. tiraf edildi
i gibi, zalimler ya da Devlet'le sorunu olan hemen hemen
herkes, bir kurban, bir kahraman ya da hem kurban hem de
kahraman olarak deerlendirilir. Dolaysyla adam bir kez
kamaya baladnda doal olarak, "onlarn" yasalar kar
snda, kyller ve yerel adetlere dayanan "bizim" yasamz
-grenek, kan davas ya da ne olursa- ve de zenginlerin ada
leti karsnda "bizim" adaletimizin arl tarafndan kqru
nur. ok belal olmad srece Sicilya'da Mafya'nn; Giey
Calabria'da szm ona Onorata Societa'nm12 ve her yerde
kamuoyunun iyi niyetinden yararlanr. Gerekten de, yar
dm edildii srece kyn yaknnda ya da iinde yaayabilir
ve muhtemelen ou kez yaar da. Romeo, rnein normal
olarak kans ve ocuklaryla birlikte Bova'da yaar ve bura
da bir ev yaptrmtr. Giuliano, Montelepre kasabastlda ay
n eyi yapmtr. Gerekten de sradan bir akinin, topra
na -genellikle doduu yere ve "kendi" halkna- bal olma
s ok etkileyicidir. Giuliano, kendisinden sonra gelen Sicil
yal ekya Valvo, Lo Cicero ve Di Pasquale'nin Montemagi
ore ya da Sciacca'daki Capraro'da yaayp lm olmalar gi
bi, Montelepre arazisinde yaayp lmtr. 1 3 Bir akinin ba
na gelebilecek en kt ey kendi yerel tedarik kaynaklarn
dan yoksun kalmaktr ki o zaman gerekten almaya ve soy
maya zorlanr ve dolaysyla iddetle eletirilebilen bir sulu
haline gelir. Ekya iin ky kulbesine dzenli olarak bu12 Un ita, 8.9. l 955'te R. Longnone: "rnein bir adam bir kyde bir onur suu i
lese ve daa ksa, yerel gizli demek onun kamasna yadm etmeyi, snacak
yer bulmasn, kendisine ve ailesine bakmay, kendisi yelerden biri olmasa da
grev olarak gnlr. "
13 G. Alongi, LJ Mafta (Turin 1887), s. 109. Adna ramen bu kitap Ma.fya'dan
daha ziyade haydutluk konusunda yararldr.
32

day ve arap brakan Korsikal memurun ifadesi, durumun

bir yann aklamaktadr: "htiya duyduklar eyleri alma
larndansa, onlar bu ekilde beslemek daha iyidir."14 Basili
cata'daki haydutlarn davran iin teki yann aklar. Bu
blgede haydutluk kn sona ererdi ve baz haydutlar al
mak iin g bile ederlerdi; nk, kanun kaa kiiler iin
yiyecek bulmak zorlard. Baharda, yiyecek yeniden bolla
nca haydutluk sezonu balard.15 Bu Lucanial azl katiller,
kendilerini beslemeleri iin kylleri neden zorlamamalar
gerektiini bilirlerdi; eer igalci bir g olsalar bunu kesin
likle yaparlard. 1950'lerde spanya hkmeti Endls da
larndaki gerilla faaliyetini, kylerdeki Cumhuriyeti sem
patizanlara ve tedarikilere kar harekete geerek durdurur,
bylelikle kanun kaaklarn yiyecek almaya zorlayarak po
litikayla ilgisiz obanlar onlara kar kkrtr ve ihbar etme
ye gnll hale getirirdi.16
Ekyann hayatnn ileyiine ilikin tasvirimizi birka
sz tamamlayabilir. Normal olarak onlar gen ve bekar ya da
kimseye bal deildir; baka nedenler bir yana bir adamn
iktidaraygtna kar isyan etmesi aile sorumluluklar oldu
u zaman ok daha zordur: 1860'larda Basilicata ve Capita
nata'da ekyann te ikisi 25 yan altndayd.17 Gerekten
de yasad kii, grenek gerei tam olarak legaliteye dnme
olana veren (kan davas ve kz karmada olduu gibi) "ge
leneksel" bir su ilemesi durumunda, kukusuz tek bana
kalabilir. Gney Calabria'da mevcut 160 kadar kanun kaa
nn ounun bu trden yalnz kurtlar olduu, yani, kyle
rinin snrnda, onlarla akrabalk ya da destek asndan ili14 Bourde, a.g.e., s. 218-219.
15 G. Racioppi, Storia eki Moti di Basilicata .. . nd 1860 (Bari, 1909) s. 304. Yerel
liberal bir devrimci ve memurun bizzat tank olduklan.
16 J. Pitt-Rivers, People of the Siera (1954), s. 181-183.
17 Aktaran Pani-Rossi, La Basilicata (1868), C. Lombroso, Uomo Ddinqumte
( 1896), l iinde, s. 612.
33

kili, polis ya da dmanlklardan uzak durarak yaad sy-

lenmektedir. Eer bir eteye karlr ya da bir ete oluturur

sa, ksmen ekonomik nedenlerle, ksmen rgtsel nedenler
le, hu ok byk bir grup olmayacakur, nk bir te yal

nzca liderinin kiisel prestiji ile bir arada tutulur. rnein

1897'de Maremma'da (ihanet nedeniyle olduunu syleme

me gerek yok) yakalanan adam gibi, kimi ok kk e

teler olduu bilinmektedir.18 Altm kiiye ulaan olaans

t byk etelerin 19. yzylda Endls bandolerolan ara

snda grld bildirilmitir, ama bunlar kendilerini hiz

metinde kullanan yerel lordlann

(caciques) desteinden ya

rarlanmlardr ve belki de bu nedenle bu blme ait deil

dirler. 1 9 etelerin adeta gerilla birlikleri haline geldii dev

rim dnemlerinde, birka yz bulan daha byk grup

lar da ortaya kmtr, ama Gney ltalya'da bunlar Bour

bon otoritelerin parasal ve sair desteinden yararlanmlar

dr. Haydut-gerilla etelerinin bile normal resmi, :peras
yonlar iin bir araya gelen daha kk birliklerin eitlilii

dir. joachim Murat ynetimindeki Capitanata'da yetmi ka

dar; [ 1 9. yzylda] altmlarn bann Basilicata'snda otuz

dokuz, Apulina'da otuz kadar ete vardr. Bunlarn Basilica

ta'daki ortalama ye saylan "yirmi ile otuz arasnda" olarak

verilmektedir ama istatistiklerden on be ile on alt oldukla

r hesaplanabilir. lnsan, Napolyonik ve Restorasyon dnem

lerinde Giuseppe de Furia'mn yllarca liderlik ettii ete gi

bi, otuz kiilik bir etenin, ortalama bir liderin, ok az hay

dut efinin yapmaya muktedir olduu, rgtlenme ve disip

lin salamakszn egemen olabilecei snr temsil ettiini

18 E. Ronini: 1 Brigani Cdcbri (Floransa, 1898), s. 529. Bir tr olaanst masal
kitab.
19 Kordoba vilayetinin ekyay sindirmekle tannan az kalabalk valisi Don Ju
lian de Zugasti'nin, El Bandolcrismo adl on ciltlik kitabndaki (Madrid 18761880) srekli ikAyetlerine baklabilir; rnein Giri, Cilt 1, s. 77-78, 181 ve
zellikle s. 86.

34

tahmin edebilir; daha byk birlikler ayrlmalara yol amak

tadr. (Bu saylarn, 1870'lerde apel bana ortalama otuz

yeden oluan, West Country Bible Christians gibi kk,

blnerek reyen Protestan tarikatlanndaki saylar gibi ol

duu gzleminde bulunulabilir.20)

Bir etenin ne kadar devam ettiini kesin olarak bilmiyo

ruz. lnsan bunun, kendi ban ne kadar belaya soktuuna,

toplumsal durumun ne kadar gergin olduuna ya da ulus

lararas durumun ne kadar karmak olduuna ve ne ka

dar koruma saladna bal bulunduunu tahmin edebi

lir. l 799'dan 1815'e kadar olan dnemde Bourbon ve Bri

tanyallann yerel ekyaya yardm, onlarn yllarca varln

srdrmesini kolaylatrm olabilir. Giuliano (byk koru

mayla) varln alt yl srdrd; ama ihtiras olan bir Ro

bin Hood'un, iki ya da drt yldan fazla dayanmasnn, ansl

olduu anlamna geldii tahmin edilebilir: 18. yzyl ban

da Karpatlar'm prototip ekyasjanosik ve Shuhaj iki yl da

yanmlar; 1860'tan sonra Apulia'da Sergeant Romano otuz
ay, ve Gney'de en inat Bourbon haydutlarnn beli be

ylda kplmtr. Bununla birlikte ok byk iddias olma

yan, Domenico Tiburzi'nin Latium snrlarndaki etesi gibi

kk bir ete yirmi yl devam edebilmitir (yaklak 18701890). Eer Devlet peini braksa ekya varln srdre

bilir ve olaan kyl hayatna karabilir, nk eski ekya

topluma kolaylkla intibak edebilir; onun faaliyetlerini su

olarak gren yalnzca Devlet ve muteber kiilerdir.21

Bir adamn, polise ve hkmete di bileyen Giuliano gibi,

yan siyasal nedenlerle ya da yasad bir kiinin yapmas do-

20 Lucarelli, ll Brigantaggio Politico deli Mez:ogiomo d'Italia, 1815-1818 (Bari,

1942), s. 73; Lucarelli, ll Brigantaggio Politico delle Puglie dopo il 1860 (Bari,
1846), s. 102-103, 136; Racioppi, a.g.e., s. 299. Blunt's Dictionary of Sects and
Heresies (Londra, 1874), "Methodistler", "Bryanite" maddeleri.
2 1 Pitt-Rivers, a.g.e., s. 183; Count Maffei, Brigand Life in 1taly, 2 cilt (1865), 1, s.
9-10.
35

al olduundan, srf almak iin a'arak kariyerine balam

olmas ok da nemli deildir. Kimi alardan Robin Ho
od stereotipine, yani "yoksula vermek iin zenginden alma
ya kesinlikle uyan; kendini sawnma ve hakl intika dn
da asla ldrmeyen bir adam" olmaya alacaktr. Zengin
lerde, fakirlere gre, ok daha fazla alnabilecek eyler oldu
u iin adeta bunu yapmaya mecburdur ve eer yoksullar
dan alrsa ya da "meru olmayan" bir katil haline gelirse, en
gl ve deerli eyini, halkn yardm ve sempatisini kaybe
decektir. Eer kazandklar asndan cmertse bu, pre-ka
pitalist deerleri olan bir toplumda onun pozisyonundaki
bir adam gcn ve statsn cmertlikle ortaya koyabildi
i iindir. Ve eer kendisi eylemlerini toplumsal bir protesto
olarak grmezse, halk grecektir, nitekim tamamen profes
yonel bir cani bile bu grten kar salayacaktr. 1790'la
rn sonlarnda22 Rhineland' kasp kavuran ete liderlerinin
en dikkate deeri olmamakla birlikte, en nls olan Sc

hinderhannes,

hibir anlamda bir toplumsal ekya deildi.

(Adnn da gsterdii gibi, genellikle yasalar hie sayanlarla

zdeletirilen aa bir meslekten geliyordu.) Ancak halkla
ilikileri asndan yalnzca Yahudileri, yani simsar ve faiz
cileri soyduunun reklamn yapmay yararl buluyordu ve
buna karlk hakknda artan anekdotlar ve masal kitaplar,
idealize edilmi Robin Hood kahramanlnn pek ok zel
liini ona atfediyordu: eli aklk, yanllar dzeltme, ki
barlk, mizah duygusu, kurnazlk ve cesaret, neredeyse g
rnmezlie varan ayn anda her yerde mevcut olma -anek
dotlarda ekya etrafta anlalamaz klk kyafetlerle dolar
ve saire. Onun durumunda, atfedilen bu zellikler tmyle
hak edilmemitir ve insann sempatisi tamamen, bu gangs
terleri hizaya sokmu olan Kamu Gvenlii Komitesi'nin
22 Temel kaynak: B. Becker, Actenmaessige Geschichte der Raeububanden an dm
beyden Ufern des Rheines (Kln, 1804).
36

eski yesi Jeabon St. Andre'den yanadr. Her ne ise, bu a

ki, en azndan kimi zaman kendisini "yoksullann koruyu

cusu" olarak hissetmi olabilir. Sulular yoksullarn arasn

dan karlar ve kimi eyler hakknda duygusaldrlar. Otobi

yografisi ( 1 955), elde ettiinden daha fazla sosyolojik ince

lemeyi hak eden, Mr. Billy Hill gibi profesyonel bir dolan
drc, "kendi" halkna, yani Camden Town'daki vasfsz r

landal ii ailelerine para datmak ihtiyacndan kaynakla

nan hrsz ve gangster olarak kariyerini akladnda bili

nen an duygusal kendine acndrmadan yararland. Ken

dileri buna inansn ya da inanmasn, Robin Hoodculuk e

kya iin yararldr.

Bununla birlikte pek ounun kendilerine atfedilen role

ihtiyalar yoktur. Sardunyal Pasquale Tanteddu gibileri bu

ie kendiliinden balarlar. (Bir tr komnizmden etkilen

mi olan) grleri Ekler'de daha aynnul olarak verilmitir.

Yine, 1914 ncesi ).nemin nde gelen Calabrial akisinin

Sosyalist Parti'ye dzenli balarda bulunduu bana anlatl

mtr. Sistemli Robin Hoodlar vardr. Kral tarafndan affedi

len ama daha sonra onun ihanetine urayarak 1818'de ld

rlen Apulial Gaetano Vardarelli, ganimetinin bir ksmn

her zaman yoksullara verir, bedava tuz datr, malikane a

lanlarna ekmek vermeleri iin katliam tehdidiyle kahyala

ra emirler verir ve yerel toprak burjuvazisinden, yoksullarn

hasattan sonra tarlalarndan baak toplamas iin izin ver

melerini talep ederdi. (Faaliyetlerinin bir ksm iin Ekler'e

baknz.) Angiolillo ara sra verilen hediyeler ve bireysel m

dahalelerle elde edilenden daha genel bir adalet salama ko

nusunda olaanst sistemliydi. "Bir kye vardnda," di

ye bildirilmiti, "bir mahkeme kurdurur, taraflar dinler, ka

rarn verir ve bir yargcn btn grevlerini yerine getirir

di." Hatta, rl ve adetlere dayanan hukuka aykr davranan

lar bile kovuturduu sylenirdi. Tahl fiyatlarnn drl-

37

mesini emreder, zenginlerin elindeki tahl stoklarna el ko

yar, yoksullara daurd. Bir baka deyile, kyllerin yara
rna, paralel bir hkmet gibi, hareket ederdi. 1884 gibi ge
bir tarihte kynn ana caddeye onun adn vermek istemesi aruc deildir.

1 799- 18 15'in haydutlar gibi, 1860'larn Gneyli haydut

lar da daha ilkel bir ekilde kendilerini, muteber kiilere ve
"yabanclara" kar kyllerin koruyucusu olarak gryor
lard. Belki Gney ltalya'da bu dnem, toplumsal ekyann
ynetiminde bir kurtulu sava ve kitlesel devrime en ya
kn bir eyi ortaya koymutur. (Allm terim "ekya" ye
rine yabanc hkmetlerin bunlar devrimci gerillalar". ola
rak tanmlamas bouna deildir.) Geni bir bilimsel litera
tr sayesinde bu alarn ekyalnn doas imdi iyi bilin
mektedir ve ok az sayda aratrmac, onlarda "kitlesel su
luluk" ve eer Gneyli rksal adilik deilse bile barbarlk
tan baka bir ey grmeyen orta snf Liberallerin idraksiz
liini, hala Norman Douglas'n Old Calabria'snda (Eski Ca
labria) grlen idraksizlii paylamaktadr.23 Ve dierleri
nin yan sra Carlo Levi, Christ Stopped at Eboli'de (Isa Ebo
li'ye Urad), "ekyalk gnlerinin", krallardan ve savalar
dan farkl olarak kendilerine ait olduu iin kyllerin g
znde tarihin canl ve gerek gnlerinin bir ksmn olutur
duu Gney kylleri arasnda, ekya kahramanlarn hau
ralarnn ne kadar gl olduunu bize haurlatmur. Ken
dilerine gre Bourbon rozetli yruk kyl giysileri ya da da
ha gz kamatrc kyafetleriyle haydutlar, halkn savunu
cular ve intikamlarn alan kiilerdi. Tuttuklar yol kmaz
bir sokak olmusa, onlar harekete geiren zgrlk ve ada
let zlemini de inkar etmeyelim.
23 Lucarelli (geni kaynaklaryla) ve Racioppi, soruna iyi bir giri sunmaktadrlar,
Walter Pendleton, "Peasent Struggle in Italy"de (Modem Quarterly, Yeni Seri,
VI, 3, 1951) bu aratrmay zetlemektedir. Aynca kar. Encicl. Ialiana: "Bri
gantaggio".
38

Aynca ekyann tipik kurbanlar, dolaysyla yoksullarn

gerek dmanlardr. Gelenein kaydettii gibi onlar her
zaman ekya tarafndan zellikle nefret edilen kiilerdir:
avukatlar (Robin Hood ve Dick Turpin) , yksek rtbeli din
adamlar ve aylak keiler (Robin Hood ve Angiolillo) , faiz
ciler ve simsarlar (Angiolillo ve Schinderhannes), yabanc
lar ve kylnn geleneksel hayatn bozan dierleri. Sanayi
ncesi ve siyasal-ncesi toplumlarda, uzakta olan ve adale

ti temsil eden hkmdar ok nadiren bu dmanlar arasn

da yer alr ya da hibir zaman almaz. Gerekten de efsane
ler sk sk hkmdarn ekyay izlediini, onu engelleme
yi baaramaynca sarayna davet edip onunla bar yaptn,
bylelikle ciddi bir anlamda ekyann ve hkmdarnn
karnn ayn, yani adalet olduunu gsterir. Robin Hood ve
Oleska Dovbush'la olan durum budur. 24
Ekyann, zellikle kendisi gl bir misyon duygusuyla
ykl olmad zaan, iyi yaad ve zenginliini gsterdii
olgusu normal olarak halk rahatsz etmiyordu. Giulano'nun
tek ta mcevherli yz, Gney ltalya'da l 790'lann Fran
sa kart ekyasnn takt zincirler ve tezyinat, kyller
taraf\dan zengin ve gllere kar zafer kazanm olmann
sembolleri olarak deerlendirildii gibi, belki de, ekyann
onlar koruma gcnn kantlan olarak deerlendiriliyor
du. Zira ekyaln balca ekici yanlarndan birisi, kendi
sinin baarl olmu yoksul bir ocuk olmas, kitlenin kendi
24 "imparator Hazretleri hi kimsenin boyun ediremedigi bu adam duymu
tu; ylece ona kendisiyle bar yapmak zere Viyana'ya gelmesini emretti.
Ama bu bir aldatmacayd. Dovbush yakna geldiinde onu ldrmek zere
btn ordusunu gnderdi. Kendisi de pencereden seyretmeye durdu. Ama
kurunlar ondan sekti ve tfekilere rastlad ve onlan ldrd. Bunun ze
rine imparator atein kesilmesini emretti ve Dovbush'la bart. Ona askerle
rine kar olmamak kouluyla nerede isterse orada savama zgrl tan
d. Bunu kantlamas iin ona bir mektup ve mhr verdi. Ve gn ge
ce, Dovbush, lmparator'un saraynda, lmparator'un konuu oldu." Olbracht,
a.g.c., s. 102.
39

yoksulluk, aresizlik ve uysallndan kurtulmaktaki baar

szlna kar onlarn yerine gemesidir.25 Dolaysyla para
doksal olarak, ekyann gsterii harcamalar, dnya boks
ampiyonu olan kenar mahalle ocuunun altn kaplama
Cadillaclan, elmas dolgulu dileri gibi, onu kendisini takdir
edenlere balamaya hizmet eder, onlardan ayrmaya deil;
her zaman halkn onu yerletirdii .kahraman rolnden ok
fazla dar kmamas artyla.
Burada ana izgileriyle gstermeye altm gibi, ekya
ln temel kalb, hemen hemen evrensel olarak belirli ko
ullar iinde olur. Kentsel deil, krsaldr. inde olutuu
kyl toplumlar zengini ve yoksulu, gly ve zayf, y
netenler ve ynetilenleri biliyordu ama kapsaml bir ekilde
ve inatla geleneksel ve yap olarak da pre-kapitalist kalyor
du. 19. yzyl East Anglias ya da Normandiya ya da Dani

marka gibi bir tann toplumu, toplumsal ekyalk iin ba

klacak bir yer deildir. (Hi kukusuz, dnyaya toplum
sal ekyann ilk rneini, Robin Hood'u vermi olan -lngil
tere'nin, 16. yzyldan bu yana trn dikkate deer bir r

neini retememi olmasnn nedeni budur. Sulularn bu

tr idealize edilmesi, popler gelenein bir paras olmu,

zavall ky emekileri olaanst cretli kaak avclar ola
rak mtevaz bir takdirden baka bir ey grmemiken, Dick
Turpin ve MacHeath gibi kentsel figrler bundan yararlan
mlardr.) stelik, geri ve geleneksel ekya toplumlarnda
bile toplumsal ekya, yalnzca yoksullarn toplumsal bilince
ulamasndan ya da toplumsal ajitasyonun daha etkili yn
temlerini kazanmasndan nce grlmtr. Ekya siya25 "Bu i yle oldu: o yoksul, aptal ve sakat zayf bir oband. Vaizlerin ve kutsal
kitab yorumlayanlann syledikleri gibi, Tann onun rneinden hareketle he
pimizin, korkak, mtevaz ve yoksul olan herkesin, eer Tann isterse, byk
iler yapabileceini kantlamak istedi." Olbrach,

a.g.e.,

s.

100. Efsanevi ete

lerin liderlerinin ok nadir olarak ilerindeki en byk ve en sertler olduuna

dikkat edin.

40

sal-ncesi bir olgudur ve gc, rgtl krsal devrimcilik ve

Sosyalizm ya da Komnizmin gcyle ters orantldr. Ca
labria Sila'da ekyalk Birinci Dnya Sava'ndan nce, Sos
yalizm ve kyl birlikleri devreye girince ortadan kalkm
tr. Byk Musolino'nun memleketi Aspromonte'de varl
n srdrm ve ok sayda dier popler kahramanlar iin
kadnlar heyecanla dua etmilerdir. 26 Ama orada kyl r
gtlenmesi daha az gelimitir. Giuliano'nun kasabas Mon
telepre, 1893 ulusal kyl ayaklanmas srasnda bile, Paler
mo vilayetinde ciddi herhangi bir kyl birliinin bulunma
d ender yerlerden birisidir27 ve halkn bugn bile gelimi
siyasal partilere, baka yerlere gre ok daha az, buna kar
lk monaristler ya da Sicilyal ayrmclar gibi lgn u grup
lara [ daha fazla] oy verdii bir yerdir.
Bu tr toplumlarda ekyalk endemiktir. Ama yle gr
nyor ki Robin Hoodculuk, buralarn toplumsal dengesi bo
zulduunda, bk ihtimalle ktlk ve sava gibi anormal
glklerin sz konusu olduu srada ya da bunu izleyen
dnemlerde ya da modem dinamik dnyann kskalar, yok
edip dntrmek iin duraan topluluklar yakaladnda
belli b-al bir olgu haline gelebilmektedir. Kyl toplumla
rnn pek ounun tarihinde, 19. ya da 20. yzyllarda byle
anlar olduu iin amz kimi alardan toplumsal ekya
nn klasik adr. Biz bunun ani artn -en azndan insan
larn zihninde- 18. yzyln sonundaki Devrimci dnm
ler ve savalar srasnda Gney ltalya'da ve Rhineland'da; ka
pitalist hukuk ve iktisat poliikalarnn krklemesiyle Bir
leme'den sonra Gney ltalya'da grrz.28 Calabria ve Sar26 Calabria'nn zel durumu iin bkz. ll Ponte (1953).
27 Bkz. M. Ganci, "il movimento dei Fasci nella provincia di Palermo", Movimen
o Operaio, Yeni Seri Vl, 6 (Kasm-Aralk 1954) iinde.
28 Encicl. Italiana'daki "Brigantaggio" makalesi. lspanyol bandolerolar bile ksmen
Serbest Ticaret'in kurbanlaryd. Koruyucularndan birinin syledii gibi (Zu
gasti, Giri 1, s. 95): "Bakn Efendim, biz burada, kaaklk yoluyla bir peseta
41

dunya'da ekyaln kaydadeer a -modem ekonomi (ta

rmda depresyon ve g) etkisini gsterdiinde- 1890'larda
balad. Uzaktaki Karpat Dalar'nda ekyalk Birinci Dn
ya Sava'nn sonrasnda, Olbracht'n her zaman olduu gi
bi, hem mantkl hem de dofu bir ekilde tasvir ettii top
lumsal nedenler yznden alevlendi.
Ancak bu olgunun bizzat kendis toplumsal ekyann tra
jedisini ifade eder. Kyl toplumu, bir savunucu ve destek
iye ihtiya duyduunda onu yaratr ve ona bavurur - ama
tam da o zaman ekya ie yarayacak durumda deildir. Zi
ra, toplumsal ekyalk, bir protesto olsa da, mtevaz ve dev
rimci olmayan bir protestodur. Kyllerin yoksul ve ezilini
olmalar olgusuna deil de

kimi zaman ok yoksul ve ezilmi

olmalar olgusuna kar kar. Ekya-kahramanlardan eit

liki bir dnya yaratmalar beklenmez. Onlar yalnzca yan
l dzeltebilir ve kimi zaman ezilmiliin tersine evrilebi
leceini kantlarlar. Sardunya kylerinde, birka sn var
ken neden imdi hi sn olmadn, buna karlk bakala
rnn pek ok sra sahip olmasna neyin yol atn; Calab
rial kylleri Amerikan kmr madenlerine neyin srkle
diini ya da Karpat Dalar'n ordular, silahlar ve borla ne
yin doldurduunu daha da zor anlarlar. Ekyann pratik i
levi en fazla -kanun kaakl, cinayet ve tehdit gibi strap
lar pahasna- geleneksel bir toplumda, geleneksel smr
ye belirli snrlar koyabilmesidir. Bunu bile tam olarak yeri
ne getiremedii, Montelepre iinde yaplacak bir yry so
nunda gzlemciyi ikna eder. Bunun tesinde, o yalnzca, za
manlar hep iyi olsayd ne gzel olurdu ryasdr. "Yedi yl
bizim memleketimizde savat," diyordu Karpatl bir kyl
Dovbush hakknda, "ve o yaarken insanlarla ilgili her ey iyi
kazanmak iin yollara kmaya alm pek ok yoksul ocuuz; ama imdi ar
tk o i yok, ve de yoksul adamlar bir sonraki nlerinin nereden geleceini
bilmiyorlar."

42

gitti." Bu gl bir ryadr, ve byk ekya hakknda, ge

miin byk, adil krallarnn aslnda lmedii, uykuya yat
tklar ve yeniden geri dnecekleri trnden, onlara insan
st g ve bir tr lmszlk atfeden mitoslarn olumas
nn nedeni de budur. Aynen bu ekilde, Dovbush'un gml
m baltas bir haha tohumunun nefesi sayesinde her gn
dnyann yzeyine biraz daha yaklamaktadr; [balta] orta
ya ktnda, halkn dostu, efendilerin korkusu, adalet iin
savaan, adaletsizliin intikamn alacak bir baka kahrama
nn gelecei beklenirken, Oleska Dovbush uyumaktadr. Ay
n elde, dnn ABD'sinde bile kk ve bamsz adamlar
-zorunlu olduunda IWW (Dnya Sanayi ileri) gibi terr
yoluyla- byk adamn ve irketlerin zaferine kar sava ve
rirken, haydut ]esse james'in ldrlmediine ama Kalifor
niya'ya gittiine inananlar vardr. Eer koruyucular dirilme
mek zere lmlerse, bu insanlarn bana ne gelecektir? 29
Bylelikle ekya anlayamad yeni toplumun gleri kar
.
snda aresizdir. En ok ona kar savaabilir ve onu yok
etmeyi isteyebilir:
. . . hakszln intikamn almak, efendileri ekilemek, al

dklan zenginlii onlann elinden almak ve ate ve klla

ortak yarara hizmet etmeyen her eyi yok etmek: keyif iin,
intikam iin gelecek alara bir uyan olarak - ve belki de
onlardan korkulduu iin.30

Ekyann, hakkndaki mitosun tesinde, ou kez yk

c ve kyc olmasnn, kendi adaleti ve ldrme konusunda29 Gerekten garip ve fantastik bir baka ykuye gre, Vallata'da vurulan Roma
no lmemiti; ona benzeyen baka bir aki lmiti. Zira, kitlelerin comu ha
yal gici avu'u -ki yleydi- Papaln takdisi sayesinde yenilmez ve "lim

siz" sayyordu ve Gastaldi, daha sonra uzun yllar boyunca ilkeyi, gizlice ve
tek bana dolarken grildiine inanldn bildirmektedir. Lucarelli,

gantaggio

...

Bri

dopo 1 860, s. 133, notta.

30 Olbracht, a.g.e., s. 98 .
43

ki soukkanllnda srar etmesinin nedeni budur. Devrim

ci dnemlerde zel bir mesele olmaktan karak bir snf me

selesi haline gelen intikam, kan gerektirir, hakszln hara

beye dnm grnts insanlar sarho edebilir.31 Olbra
cht'n doru olarak grd

bi ykm yalnzca nihilist bo

alma deildir ama basit, istikrarl bir kyl cemaatinin ku

rulmasn engelleyebilecek her eyj. saf d brakma giriimi
dir: lks rnler, adaletin ve adil davranmann byk d
man. Bu ykm asla rastgele deildir. Yoksul insan iin ya
rarl olan eyler korunur.32 Nitekim, 1860'l yllarda Luca
nia kasabalarn ele geiren Gneyli haydutlar, hapishane

leri boaltarak, arivleri yakarak, zenginlerin evlerini ya

malayp, halk iin istemedikleri eyleri engelleyerek, hrn,

lgn, kahramanca ve aresizlik iinde ortal kasp kavur

mulardr.
Zira ekyalk, toplumsal bir hareket olarak, bu gibi du
rumlarda her anlamda etkisizdi ve etkisizdir. Bir kere, et
kili bir gerilla rgtlenmesi yapma konusunda bile . etkisiz
dir. Haydutlar -yani gerek ekya, rakipleri tarafndan ba
site yle adlandrlan siyasal partizanlar deil-, Kuzey is
tilas karsnda bir Bourbon ayaklanmas balatmada ke
sinlikle baarl olmulardr. Ancak ne zaman bir span
yol Bourbon askeri, Borjes, onlar etkili bir gerilla hareke
ti halinde rgtlemek istediinde, buna kar kmlar ve
31 Bir lspanyol ehrinde i merkezinin yaklmasnn psikolojik etkilerinin gzel
bir tasviri, Gamel Woolsey, Death's Otler Kingdom'da (1939) bulunabilir.
32 "Yemi bahelerini, bilimsel tannu tahrip ettiler, meyve agalann kestiler. Bu
yalnzca senyre ait olan bir eye ynelmi irrasyonel bir nefret degildi; bu ay

n zamanda tasarlanmt. Alan dzletirmek ve przleri yok etmek gerek

liydi. ... Mmkn ve eit paylam saglamak iin . . . ite bu nedenle her eyi,
ayrt etmeden parampara eden ve yagmalayan bu adamlar, bir tablonun, bir
mobilyann veya bir serann degerini bilmiyor olsalar da, bir meyve agac ye
titirmenin veya mkemmellemi bir tannn deerini biliyorlard." erni
gov gubemiya'smdaki evlerin yamalanmas konusunda bkz. R. Labry, Autour
du Mouji k (Paris, 1923), s. 76. Kaynak kyllerin soruturma kaytlarna da
yanyor.
44

onu kovnulardr:33 kendiliinden ete hareketi daha iddi

al operasyonlar akamete uratm -ve her ne kadar otuz
dokuz Lucania etesi lkeyi yllarca gvenli olmaktan
karmsa da- yenilmeye mahkum olmutur. lkinci olarak,
ideolojileri onlar ayaklanmay etkili klmaktan alkoymu
tur. Ekya siyasette genel olarak geleneki olduu iin deil
-zira en nce kyllere sadkular- ama yannda yer aldklar
geleneksel g ya yenilmeye mahkumdu ya da eski ve yeni
zulm birleerek onlar yalnz ve aresiz brakyordu. Bour
bonlar erafn topraklarn kyllere datma sz verebi
lirdi ama bunu hibir zaman yapmadlar; yaptklar en faz
la birka eski ekyaya orduda grev vermek oldu. Genellik
le yaplan, ileri bittii zaman ekyalara ihanet etmek ve l
drmekti. Giuliano, kendisini (Mafya'nn egemen olduu)
Sicilyal Ayrlk Yanllar'nn askeri lideri yapmalarna izin
verdiinde, anlamad siyasal glerin oyunca oldu. Onu
kullanan ve frlatp atan adamlarn bariz zellii, onlarn ba
msz Sicilya anlaynn Guiliano'nun anlayndan kesin
likle farkl oluuydu - Guiliano'nun bamszlk anlay,
1 947'de Portella della Ginestra'daki 1 Mays toplantsnda

ldrd rgtl kyllere kesinlikle daha yaknd.

Halklarnn etkili savunucular olabilmeleri iin ekya
nn ekyal brakmas gerekliydi; bu, modem Robin Ho
odlarn paradoksudur. Gerekten de kyllerin ayaklanma
sna yardm edebiliyorlard; zira bu kitle hareketlerinde k
yn dnda etkili bir eylem iin zemini hazrlayanlar geni
kalabalktan ziyade, genellikle kk etelerdi34 ve bu tr
baskn birlikleri iin mevcut haydut etelerinden daha iyi
nasl bir nve bulunabilirdi? Nitekim 1 905 ylnda bir Uk-

33 Racioppi, a.g.e., blm XXI.

34 Bu durum, J. L. ve B. Hammond'un , The Village Labourer, adl basl tek gerek
yk olan kitaplarnda, 1830 ngiliz Amele Ayaklanmas'nn incelenmesinde
aka grlr.

45

rayna ky olan Baykhvostova'daki kyl eylemleri byk

lde, (etesinin "ar") kazak Vassili Potapenko, kyl
Pyotr eremok (onun "Babakan") ve onlarn eteleri tara
fndan balatlmt ki bu ik\ adam da daha nce iledikle
ri sular nedeniyle ky cemaatinden kovulmular ve -iste
yerek mi yoksa bask altnda m olduunu bilmiyoruz- da
ha sonra yeniden kabul edilmilet"di. Baka kylerde de ol
duu gibi, yoksul ve topraksz kylleri temsil eden bu e
teler ve bireycilerle, arazilere el koyanlara kar olan cema
at duygusu, daha sonra

kulaklann35 ky kar-devrimi tara

fndan yok edilmiti. Bununla birlikte ete, devrimci ky

ller iin kalc bir rgtlenme biimi olamyordu. Olsa ol
sa, baka ekilde rgtlenmi olanlar iin geici bir yardm
c olabiliyordu.
Bylece, Schiller'in "Soyguncular" da yapt gibi ekyay
idealize eden romantik airler, onlann gerek "asiler" oldu
una inanmakta yanlyorlard. Ykclkl.an nedeniyle onlan
daha da idealize eden ve onlar davalannda kullanabilecek
lerine inanan Bakuninci anaristler, kendilerinin ve kylle
rin zamann boa harcyorlard.36 Zaman zaman haan sa
layabildiler. Anarist doktrinin "gl bir ekya izgisiyle"
birletii ilkel bir kyl hareketinin, geici olsa da blgesel
nemde devrimci bir g oluturduu en azndan bir olay
vardr. efinin gayri nizami sava konusundaki dehasyla,
Gney Ukrayna'da 19 18-1921'de "Makhnovina"nn, Rus
35 labry,

a.g.e.,

gov in 1905"

yeni basklar "The Agrarian Troubles in the Gubernia of erni

Istorieski Vestnik, (Temmuz 1913), s. 202-226.

Dokuz kyl ve

alu kazak ldrilmiti. Labry doru olarak, bu blgenin, iinde zld

ve bireysel mlkiyetin hzl gelitii mir'in gl ve direnli olduu blgenin
snrlarnda olduuna iaret etmektedir (s. 72 vd. ) .

3 6 Kar., Bakunin: "Ekya her zaman halkn savunucusu, kahraman v e intikam

cs,

btn Devletlerin, toplumsal ya da sivil rejimlerin uzlamaz dman,

Devlet, aristokrasi, brokrasi ve ruhbana kar lm-kalm savasdr." Bu

sorun, F. Della Peruta, "la banda del Matese e il fallimento della teoria anarc
hica della moderna Jacquerie'in ltalia"

(Movimoo Operaio, Yeni Seri, 1954, s.

337-385'te) daha ayrntl olarak tartlmaktadr.

46

diyarnda nihai gc kim ele geirirse ona kar yenilgiden

baka bir ey elde edememesine kim inanr?37
Gelecek siyasal rgtlenmedeydi. Kyllerin davas adna
yeni sava yollarn bulamayanlar, bireysel olarak pek ok
larnn yapt gibi, genellikle hapishanelerde ya da toplama
ordularda yoksullarn savunucusu olmaktan kmlar, yal
nzca cani ya da toprak sahipleri ve tccar takmnn hizmet
isi olmulardr. Onlar iin gelecek yoktur. Yalnzca sava
tklar idealler ve erkek ve kadnlarn onlar hakknda yakt
trkler zamanmza kalm ve ocak banda bunlar, savu
nucusu olduklar adil bir toplum hayalini hala srdren kar
tallar gibi cesur ve soylu, geyikler gibi evik, dalarn ve de
rin ormanlarn oullan olarak varln srdrmtr.

SOSYALZM NCES
SOL-KANAT EKIYA ZERNE BR NOT
Grm olduumuz gibi, toplumsal ekyann eer siya
sal bir "ideolojisi" vardysa, bu devrimci gelenekiliin bir
biimiydi. "Kilise ve Kral" haydudu, ehirlerin "Kilise ve
1

Kral" gruhuna tekabl eder (VII. blme baknz). Ekyann balca sadakati, otoritelere kar kalc muhalefetleriy
le kyllerden yana olduu iin en geleneki haydudun bi
le teki muhalifler ve devrimcilerle, zellikle eer onlar da
37 Bu hareketin en serinkanl yks W. H. Chamberlin'in The Russian Revolu
tion, il, s. 232 vd. Alnt buradan yaplmtr. Standart Makhnovist yk. P.
Arhinov'unkidir. Makhno'nun kendi anlan -Ekler'de bundan paralar akta
rlmtr- l918'in tesine gemez. "Ekya izgisi" anaristler tarafndan g
l bir ekilde inkar edilirken, Bolevik tarihiler tarafndan gereinden faz
la vurgulanr, ama bu ilgin ve hazin bir ekilde ihmal edilmi hareketin dik
kate deer ldeki "ilkellii" ile iyi rtr. Bununla birlikte, her ne kadar
Makhno'nun faaliyetleri Gney Ukrayna'da geni bir alanda etkili olmusa da,
sk sk kendi ky olan Gulai-Polye'ye herhangi bir "ilkel" kyl ete reisi gi
bi, dnm ve oradan destek almtr (Chamberlin, a.g.e., s. 237). 1 88f'ten
1 93f'e kadar-1921'den sonra srgnde- yaamtr. 1920'lerin banda anar
ist olmutur.
47

zulm gryorsa, dava birlii yapmakta bir zorluu yoktur.

Carmino Donatello ("Crocco") 1863'te u beyannameyi ya
ynlayabiliyordu (A. Lucarelli, Il Brigantaggio Politico delle

Puglie dopo il 1860, s. 138) :

Hainler dar, dilenciler dar, pek dindar hkmdaryla
yaasn adil Napoli Krall, yaasn lsa'nn vekili IX. Pius
ve yaasn ateli Cumhuriyeti kardelerimiz (yani Garibal
di ve Mazzini yandalar da muhalefetteydi) .

Cumhuriyetiler ile Bourboncular arasnda, lml Libe

rallere kar muhalefet Gney'in her tarafndan bildirilmi
tir -Garibaldi'nin kendisi deiik haydutlarn yardm neri
sini reddetmitir (G. Doria, "Per la Storia del Brigantaggio",

Arch. Stor. Prov. Nap., Yeni Seri, 1 7, 1931, iinde, s. 390)

ve birka eski-Garibaldi askeri, muhtemelen kahramanlarn
kt muamelesi sonucu, Savoy'a kar km ve ikinci de
receden ekya efi olmulardr (Lucarelli, a.g.e., s. 82-83).
Bununla birlikte kentli Jakobenlerin idealize ettii," belir
gin bir ekilde sol ideolojiye sahip -Jakoben ya da Carbona
rici- sosyalist-ncesi talyan ekyasnn Angiolillo gibi, ki
mi rnekleri de vardr. Bunlarn toplumsal olarak az ok s
ra d figrler olduunu ileri srmek tehlikelidir. Nitekim,
her ne kadar normal ekyann byk ounluu kyl, s
rtma ya da -ayn ey demek olan- eski askerler olsa da
Lucarelli'nin anlatt 1815-1818'in Jakoben-Carbonari e
kyas kyl deildi. 1816 ya da 1817'de etesiyle Carbona
riler arasna kabul edilen Geatano Meomartino (Vardarelli)
bir sarat; Decisi tarikatna katlan Ciro Annicchiarico Ja
koben grleri olan ve Napolyon dneminde bir kadn y
znden kan kavga nedeniyle tamamen siyaset d neden
lerle daa kan krsal bir entelektel, yani kyl kkenli bir
papazd. Onun dinsel-aydnlatc binylc kehanetleri iin
Lucarelli'nin eserindeki, 1815-1818, sayfalara ( 1 29-131) ba48

knz. Doal olarak, bir entelektel ya da ky sanats -nor

mal olarak iinden pek ok ekya karmayan bir snf- iin,
okuma yazma bilmeyen kei obanlar ya da yoksul kyl
lere gre, grece modem siyasal bir ideolojiye sahip olmak
daha kolayd. Bununla birlikte, u an sahip olduklarmzdan
daha eksiksiz verilerin elde edilemedii bir durumda ve hay
dutlarn iinde faaliyet gsterdii kark ve karmak siyasal
atmosfer nedeniyle, insan herhangi bir hipotezi tam bir ke
sinlikle ileri srmek istemiyor.

49

III
MAFYA

1
Bir nceki blmn.toplumsal ekyal ile bu blmde tar
tlacak, en ilginci ve kalc olan Sicilya Mafyas olan hare
ketler arasnda kat ve kesin bir izgi yoktur. Her ikisi de,
yalnzca zgn olarak tanmland ekilde deil, fakat ayr

ca daha ileri derecede gelimi hareketler belirince ortadan

kalkma eiliminde olmalar asndan son derece ilkeldir
ler. Kolektif olarak bir hayli uyumsuzdurlar. Kyl birlikle
ri, ii sendikalar ve sol kanat partileri gibi varlklarm sr
drdkleri yerlerde, bunu toplumsal hareketlerden olduka
farkl ekillerde yaparlar.

Mafyalar -bu trden olgularn tm iin bu terimi kullan

mak elverilidir- birka zel nitelie sahiptir. Birincisi, bun
lar hibir zaman belirli amalan ve programlan olan saf top
lumsal hareketler deildir. Deyim yerindeyse bunlar, iin
de bulunduklar toplumlarda mevcut her trl eilimin bu
luma yeridir: toplumun btnnn, geleneksel yaam tar
zna ynelik tehditlere kar savunulmas; onun iindeki e51

itli snflarn zlemleri; birey olarak enerjik yelerinin kii

sel tutku ve beklentileri. Dolaysyla bunlar [mafyalar] , bir
lye kadar, belki de o toplumun bir embriyosu, akkan
maddesidirler. Calabria'da olquu gibi, yoksulun toplumsal
protestosunun hafif bir rengi ya da Sicilya'da olduu 'gibi ye

Mayas'nda ol
duu gibi yalnzca su, bunlarn genel rengini belirler. ikin
cisi, bir lye kadar organize deildirler. Kimi Mafyalann,
rel orta snflarn tutkular ya da Amerikan

en azndan kat zerinde, belki de mason localar modeline

uygun olarak merkezilemi, uygun "emir komuta" zincirle
ri ve ilerleme kalplan olduu dorudur. Ama en ilgin_ du
rum -klasik Sicilya

Mafyas nda olduu gibi- herhangi ger

'

ek bir rgtlenmeleri olmamasdr -ya da bir aamada ol

mutur-; bu durumda bile bu yalnzca ok ilkel bir rgt
lenmedir.

Mafyalar hangi koullarda ortaya kar? Soru kolay bir e

kilde cevaplandnlamaz nk imdi ya da eskiden bun
lardan ne kadarnn var olduunu bile bilmiyoruz. Bu t
rn modem Avrupa'da, bir miktar tanmlama ve zmle
me gayretini tahrik etmi olan yegane rnei Sicilya Mafya
s'dr. Baka yerlerdeki durum hakknda -"su rgtleri",
"gizli hrsz dernekleri" soyguncularn ve benzerlerinin ko
runmas- rastgele yaplan gndermeler dnda, bunlar hak
knda ok az ey biliriz ve bildiklerimiz de en ok, eer by
le bir ey varsa

Mafya nn ortaya kabileceini, var olabile

'

ceini syleyebilmekten ibarettir.1 Bilgi yokluunun, byle

bir olgunun olmad anlamna geldii sonucuna varamayz.
1

52

Bkz. Zugasti, a.g.e.; 1870'ler civannda Cordoba vilayetinde, blgelerindeki

sular hakknda alcades raporlan iin Giri ve I. cilt; rnein Baena'daki "giz
li hrszlar dernei", Montilla'da bir "sociedad de ladrones", Benameji nl ka
aklar pueblo'sunda az ok Mafya'ya benzer bir ey ve "bu kasabann mz
minlemi adetine gre, bilin sulann cezasz" (yani zlmemi) kald ko
nusunda sessiz bir muhalefet. Ben, bunun bir Mafya durumundan ok bir pro
to-Mafya olduu konusunda Brenan'n grn benimseme eilimindeyim.
Aynca kar. V. Blm'deki Endls anarizmi.

Nitekim, greceimiz gibi, Gney Calabria'da

Mafya tr

bir yapnn varl konusunda kesinlikle hibir kuku yok

tur. Ancak, Calabria ve (Salerno Krfezi'nin gneyindeki
blge) Cilento'da bu tr gizli derneklere geerken gnder
mede bulunmann dnda gemite tmyle kayda gemi
bir ey olmad grlmektedir.2 Bu grldnden daha az
artcdr. Gizli yaplar, belirsizlik iinde alan geni l
de okuma yazma bilmeyen hemerilerden olumaktadr.
Orta-snf kasaballar son derece cahildir ve normal olarak,
ayaklarnn altndaki dk dzeyli hayata olduka yukar
dan bakarlar. Dolaysyla bizim u anda yapabileceimiz tek
ey bilinen Mafyalann bir iki rnei zerinde younlamak
ve bunlarn imdiye kadar aratnlmam alanlardaki duru
ma nihayet bir k saabilmesini ummaktr.

Mafya, sanldndan daha az bilinmektedir. Her ne kadar

olgular ve epeyce yararl ve zmleyici literatrn3 varl
hakknda bir tart;na yoksa da, kamunun konuyu tartma
s ksmen gazetecilerin hikayeletirme tarz, ksmen de "Pi
edmonteli ve Lombardlya 'Sicilya sululuu' olarak gr
nen eyin, gerekte farkl bir toplumun . . . yan feodal bir top
lumunyasas olduunun" fark edilmemesi nedeniyle kank
2

G. Alogni, La Camorra (Turin 1890), s. 30. Calabria'daki La Camorra hakkn

daki not (Archivio di Psichiatria, iV, 1883, s. 295), srf Reggio Calabria'daki e
hir serserilerinin bir rgtyle ilgilenmitir ve de krsal alan hakknda olduk

a habersiz grnmektedir. Bu tr bir olguyla ltalyan pozitivist kriminoloji

okulundan (Lombrosso) ve onun organ Archivio'dan daha tutkulu bir ekilde
kimsenin ilgilenmemi olduuna iaret edilmelidir.

Sicilya'daki baz kiisel sohbetlerin yam sra, bu makalede kullanlan temel kay
naklar unlardr: N. Colajanni, La

Delinquenza in Sidlia (1885), La Sicilia dai

Borboni ai Sabaudi (1900), A. Cuetra, La Mafia ed i Mafiosi (1900), G. Aylog
ni, La Maffia ( 1887), G. Montalbane, "La Mafia" (Nuovi Argomenti, Kasm-Ara
lk 1953), kimi resmi soruturmalar ve Sicilya'nn ekonomik ve sosyal koulla
n hakknda L. Franchetti'nin Condizioni Politiche e Amministrative della Sicilia
(1877) elverili bir rnektir ve G. Mosca'nn Giomale degli Economisti, 1900 ve
Encyclopedia ofSocial Sciences'aki makaleleridir. Mafya hakkndaki bilimsel ve
anlaml makalelerin byk ounluu 1880 ile 1910 arasnda kmtr ve daha
modem zmlemelerin grece ktl esef edilecek bir durumdur.

53

bir hale gelmitir.4 Dolaysyla Mafya hakknda bildiklerimi

zi zetlemek iyi olabilir.

Mafya burada baz belirgin eyleri ifade etmektedir. Bir

kere, szgelimi bir devlet okulu ocuunun retmenlerine
.

kar tavrndan zorunlu olarak daha fazla su olmayan,' Devlet'e ve Devlet'in yasasna kar konan genel bir tavr temsil
etmektedir. Bir mafioso (mafya mens.ubu) kendi zel kavga
snda Devlet ve yasadan himaye dilemez; sertlik ve cesaret
hreti kazanarak kendisini saygn ve gvenli bir hale geti
rir ve sorunlarn kavga ederek zer. Balcas, kamu otori
telerine bilgi vermeyi yasaklayan omerti (mertlik/sessizli)

ya da onur kural dnda hibir kural tanmaz. Bir baka de

yile

mafya, (bu anlamda kullanldnda kk m ile yaz

lacaktr) etkin bir kamu dzeni olmayan ya da vatandala

rn otoriteleri tamamen ya da ksmen dman sayd (rne
in hapishanelerde ya da darda yeralu dnyasnda) ya da
(rnein okullarda) deer tayan eyleri beenmeyen ya da
her ikisinin bir karm olan topluluklarda her zaman geli
me eilimi gsteren bir tr davran kuraldr. Bunlar feo
dalizmin davran kurallar, aristokrasi ya da benzerleriyle
ilikilendirme eilimine kar koymak gerekir. Onun en tam
ve balayc kural

souteneurs ve -koullan en ziyade "yasa

dla" ya da bireyler veya kk gruplar arasndaki iliki

nin egemen gler arasndaki ilikiye benzedii Hobbesu
bir durumun sz konusu olduu- Palermo kenar mahallele
rinin kk sokak serserileri arasnda grlr. Adann ger
ekten feodal kesimlerinde omerti:'nn yalnzca zayf ve ye
nilmi olanlarn sulanmasna izin verme eilimi gsterdii
ne hakl olarak iaret edilmitir.5
Yasad toplumlarda g, ok ender olarak birbiriyle re
kabet eden nitelerin anarisi iinde dalr; aksine yerel
4

E. Sereni, I!

Franchetti,

54

Capitalismonelle Campagne,
s.

219-221.

1860-1 900 (Turin, 1948),

s.

187.

gl noktalar etrafnda toplanr. Tipik ekli himayedir, bu

gce sahip olan, tipik olarak, evresini saran "nfuz" a,

hizmetlileri ve ona baml olanlarla, insanlar kendi koru

mas altna alan zel bir kodaman ya da patrondur.

Mafya,

szcn ikinci anlamyla, her ne kadar hamilerden ziyade

hizmetliler ("aa

Mafya") iin kullanlma eilimi gsterse

de, hemen hemen bunun e anlamlsdr. Sistemin kimi bi

imleri, zellikle i kesimlerdeki latifundia'da kesinlikle fe

odaldi; ve ok muhtemeldir ki (feodal ilikilerin yasal ola

rak 19. yzyla kadar resmen ilga edilmedii ve kyllerin

at arabalarnn yannda valyelerle Sarakenlerin savalar

n gsteren resimlerdeki) sembolizmi bugn bile yaayan Si

cilya' da, feodal sadakat biimlerinin bunun ekillenmesine

yardm olmutur. Sicilya'y niteleyen ey bu tr bir hamili

in evrensel geerlilii ve herhangi bir baka deimez g
cn grnrde var olmaydr.
nc anlamda ':'e szcn en bilinen ekliyle

Maf

ya'y, ikinci anlamndan ayrmak kolay deildir: bu toplulu

un hayatnn gizli -ya da daha dorusu resmen kabul gr

meyen- bir eteler sistemiyle kontrol edilmesidir. Bilebildi

imiz kadaryla bu tr bir

Mafya, her ne kadar onun mer

kezileme derecesi hakknda kanaatler her zaman farkllk

gstermi olsa da, hibir zaman, Napoli'deki Camorra gibi,

merkezi olarak rgtlenmi tek bir demek deildi. 6 Paler

mo Sulh Yargc'nn 1931 tarihli raporu belki de durumu en

iyi [ekilde] ifade etmektedir:

Kk yrelerin dernekleri normal olarak buralarda ve

komu Komnler zerinde yarglama yetkisi uygulamakta6

Bir Amerikal gazeteci olan Ed Reid'in, merkezilik grn savunan

Mafia

adl kitap dikkate alnmamaldr; zira -muhtemelen Senatr Kefauver'in Su

Araurrnas tarafndan tahrik edilmi bir pazar abucak yakalamak zere re
tilmi olan- bu kitap, Sicilya'mn sorunlarn deerlendirme yeteneinden bir
hayli yoksundur. Merkezileme konusundaki en gl kant 1943 sonras d
nemden gelmektedir ama bu bile yoruma aktr.

55

dr. nemli merkezlerin demeklri, en uzak vilayettekine

kadar, birbiriyle iliki iindedir ve karlkl olarak birbirle
rine yardm eder, destek olurlar.7
Gerekten de, her eyden nce esas itibariyle krsal bir ol
gu olan Mafya'nn, 19. yzylda iletiim olanaklarnn duru
mu da dikkate alndnda, hiyerarik olarak nasl merkezi

(cosc
he -bugn "aileler"- olarak adlandrlan) , kimi zaman iki ya

lemi olabileceini anlamak zordur. Bu daha ziyade

da , kimi zaman ok daha byk, her biri belirli bir bl

geyi, normal olarak bir Komn ya da latifundium'u8 kon:trol
eden ve eitli biimlerde birbiriyle balantl bir yerel e
teler ayd. Her

cosca -her ne kadar bykba hayvanlarn

blge deitirdii sralarda olduu gibi, hayvanlarn getii

blgelerin eteleri birbiriyle ibirlii yapsa da- kendi blge
sinden para ve servet szdrrd. Hasat amelelerinin g ve
zellikle de

latifundia ve

ehirli avukatlar, btn lkedeki

hayvan pazarlar ve fuarlar arasndaki ilikiler yerel gruplar

arasnda baka temaslar da salard. 9

Bunlarn yeleri birbirlerini gizli iaretler ya da parolalar

dan ok, davran, giyim, konuma ve tavrlaryla tanrd.
Yasad bir toplumda, kurtlarn gcyle koyunlar -belki de
;yrca aslanlar- etkilemek iin olduu kadar, onlar sr
den ayrmak iin de kullanlan profesyonel sertlik ve mert
lik, profesyonel asalaklk ve yasadlk, onlarn zel davra
nlarn belirlerdi. Manzoni'nin

Betrothed indeki bravi, Si

(picciot
'

cilya'da iki buuk yzyl sonra belirecek "ocuklar"

ti) gibi giyinir ve davranrlar. te yandan her etenin, her ne

kadar bunlar daha sonra ortadan kalkm grnyorsa da,
7
8

a.g.e., s. 179.
Latifundium (ogulu latifundia): Talu!, zeytinya ya da arap gibi ihra edilen

Aktaran Monalbane,

rnlerde uzmanlam, ok geni arazileri kapsayan ve kle emeine daya

nan, Sicilya, Msr, Gney spanya gibi yerlerde yaygn olarak grlen mlkler
iin kullanlan bir terim - .n.

9
56

Alogni,

a.g.e.,

s. 70 vd.

1870'lerde dikkat ekecek ekilde standartlam giri ritel

leri ve parolalar vard.1 Cutrera'nm ileri srd gibi, bun

larn Milazzo Hapishanesi'nde uzun srede evrimletii ve

aki Pasquelo Bruno'nun Hayat ve Yrekli ileri gibi bir ede

biyat ya da arklar yoluyla poplerletii [iddiasnn] do

ruluunu bilmiyorum. Ancak bunlar aka, modas gemi

bir Akdeniz kan-kardeliinin ritelleriydi. En nemli ritel

-(hapishanelerde olduu gibi bunun mmkn olmad du

rumlar dnda) normal olarak bir azizin tasviri nnde ger

ekletirilirdi- adayn baparmann izilmesi, kan kann

azizin tasviri zerine srlmesi sonra da bunun yaklmasy

d. Bu son hareket, bir tabunun trensel olarak yklmas yo

luyla, yeni katlan kardelie balamak zere dzenlenmi

olabilir: lsa Mesih'in heykeline tabanca ile ate edilmesinin

sz konusu olduu bir ritelden de sz edilmektedir. 1 1 Bir

kez yelie kabul edildi mi Mafioso, Akdeniz'in baka yerle

rinde olduu gibi, Siilya'da da manevi ebeveynliin ortak
l saylan bir

compadre olurdu. Ve bu yapay akrabalk ta

raflara karlkl yardmlamann en kutsal ykmllkleri

ni getirirdi. Parolalarn da aynca standartlam olduu g

rlmektidir. Bununla birlikte, bu durum, dernein merkezi

lemi olduunu kantlamaz, zira -Sicilya balantlar olma

yan, tamamen bir Napoli rgt olan- Camorra'da da ben

zer trden bir kan-kardelii yoluyla yelie kabul etme sz

konusuydu. 1 2
Grebildiimiz kadaryla, standartlam olsa da, her grup

bu tr ritelleri -ocuklarn szcklerin standart deiik bi10 Montalbane,

a.g.e. Bunlann en eksiksiz tasviri Monreale ve civanndaki Stop

paglieri ve Favara'daki Fratellanza (Agrigento vilayeti) ve civan iin yaplm
ur. Bunlar eitli yerlerde yaynlanmur, rnein Montalbane. Ayrca bkz. F.

Lestingi, "L'Associazione della Fratellenza",

iinde, s. 452 vd.

Archivio di Psichiatria, V (1884)

1 1 Montalbane, s. 1 9 1 .
1 2 1 9 1 7 ylnda New York'ta bir yelie kabul etme riteli iin bkz. E d Reid,
a.g.e., s. 143-144; Alongi, s. 4 1 .
57

imlerini benimseyerek kesinlikle zel bir dil yaratmalar gi

bi- kendi zel ilikileri olarak alglyor grnmektedirler.
Gerekten de Mafya'nn bir tr yan-ulusal bir koordinas
yon gelitirdii; merkezi ynetiminin, eer bu terim yete

rince ak deilse, Palermo'da yerlemeyi tercih etmi 'olmas mmkndr. Bununla birlikte, greceimiz gibi, bu her
hangi bir ynlendirici su planndan ok, Sicilya'nn ekono
mik ve siyasal yaps ve evrimini yanstmaktadr. 13
Bourbon ya da Piedmonte devletinin ynetimi alunda, ki
mi zaman onunla garip bir ortak yaama sahip olsa da;(ke
limenin her anlamnda) Mafya paralel bir yasa ve rgt
l g mekanizmas salamur; gerekten e etkisi aluncla
ki blgelerdeki vatandalar sz konusu olduunda tek etki
li yasa ve iktidar o olmutur. Sicilya gibi, resmi hkmetin
etkili bir ynetim kuramad ya da kurmak istemedii bir
toplumda byle bir sitemin ortaya kmas, ete ynetiminin
ya da onun alternatifi olan laissez-faire Amerikas'nn eitli
yerlerinde silahl mfreze ve uyanklarn ortaya kmas ka
dar kanlmazdr. Sicilya'y farkl klan ey, bu zel ve para
lel iktidar sisteminin mekansal yaygnl ve birbirine sms
k tutunmasdr.
Bununla birlikte -Sicilya toplumunun her kesimi buna
eit derecede ihtiya duymad iin- evrensel deildir. Ba
lklar ve denizciler, rnein, hibir zaman omerti: kuraln
gelitirmemiler ve yeralt istisna tutulursa, bu kural kasa
balarcla, yani Sicilyal kyllerin ssz, ekya ve belki de st
ma tehdidi altnda byk kalabalklar halinde yaad yer
lerde deil de, gerek kasabalarda pek zayf bir ekilde ge
limitir. Gerekten de kentli zanaatkarlar, Palermo'da 1 773
ve 1820- 182l'de olduu giQi, zellikle devrimler srasnda,
13 Ayrca, Amerika'daki gmenler arasndaki Mafya'nn ltalya'dakinden daha

merkezilemi olmas da muhtemeldi; nk bunlar yeni dnyaya grece az

sayda yollardan transfer olmulardr ve birka byk ehre yerlemilerdir.
Bununla birlikte bu bizi ilgilendirmiyor.
58

onlarn devrimci imalarndan korkan ynetici snf ittifak,

toplumsal olarak daha gvenilir Ulusal Muhafzlar ve en ni
hayet, 1848'den sonra polis ve

Mafiosi karmm zerlerin

de egemen klncaya kadar, kendi "talimli birliklerini" ya da

rondelerini rgtleme eiliminde olmulardr. 1 4 te yandan,
belirli gruplar zel korunmaya muhtatr. kesimlerdeki

latifundia'da alan kyller, kkrt madencileri, dnem

sel kyl ayaklanmalarnn yam sra kendi dertlerini hafif
letmek iin kimi aralara ihtiya duymulardr. Belirli tr
den mlklerin sahipleri iin -Arizona'da olduu gibi sr,
bo Sicilya otlaklarnda kolaylkla alnyor ve korunmayan
bahelerdeki portakal ve limonlar hrszlar davet ediyordu
korunma can alc neme sahipti. Aslnda

Mafya tam da bu

trden alanda gelimitir. Palermo evresindeki verimli

paralara ayrlm, kyllerce kiralanan topraklaryla sula
nabilen meyve yetitirilen ovalar, gneyin merkezindeki k
krt madeni blgeleri ve i kesimlerdeki ak latifundiumlar.
Arkaik grnen kurumlarn ok eski olduklarna inan
mak yanltr. ngiliz siyasal hayatnn karnaval kyafetli ks
mnda ya da zel okullarda olduu gibi (her ne kadar eski ya
da yalark-antika malzemeden yaplm olsalar da) modern
amalar iin olduka yakn bir zamanda ortaya kmlardr.

Mafya bir ortaa kurumu deil, 19. ve 20. yzyllarn kuru

mudur. En parlak dnemi 1890 sonrasna rastlar. Hi ku
kusuz Sicilyal kyller,

par excellence, latifundium lkesin

de yaadklar iin, tarihleri boyunca, uzak ve genellikle ya

banc merkezi ynetimlerle, feodal efendilerin yerel kle iki
li rejimi altnda yaamlardr. Hi kukusuz merkezi yneti
mi gerek bir Devlet olarak deerlendirme alkanlnda as
la olmamlard ve olamazlard. Onu yalnzca, askerleri, ver
gi tahsildarlar, polisi ve mahkemeleriyle zaman zaman tepe
lerine binen, zel bir haydut tr olarak grmlerdir. On14 Sorunun degerli bir tanmas iin bkz. Montalbane, s. 194-197.
59

lann cahil ve tecrit olmu hayat, lordun zorba grnml

ve asalak adamlanyla kendilerini savunmaya yarayan gre

nek ve kurumlan arasnda gemitir. Dolaysyla bir anlam
da, bu "paralel sistem" , btn.geri kyl toplumlannda ol

duu gibi, her zaman var olmu olmaldr.

Ne ki, Mafya'nn iinde byd malzemenin ounu

iermi olsa da, bu Mafya deildi. Aslnda tam anlamyla

Mafya ancak 1860'tan sonra olumu grnmektedir. Mo

dem anmlanyla szcn kendisi, 1860'lardan nce or

taya kmaz,15 ve her halkarda, daha nce Palermo'nun bir

semtinin argosudur. Mafya'nn seras olan Bat Sicilya'dan

bir yerel tarihi, 1860'tan nce bunun izine rastlamamt. 1 6
te yandan 1866'ya gelindiinde szck Maggiorani tarafn

dan bilinen bir ey gibi kullanlmaktadr; 1870'lerde ise si

yasal tartmalarda sradan bir szck haline gelmitir. Kimi

yrelerde -belki de esas itibariyle Palermo vilayetinde- ge

limi bir mafyann daha nce var olduu olduka aktr.

1848'de Palermo'da Bourbonlara kar savamak iin silahl

squadre'sini getiren, 1850'lerde onlar tarafndan affedilerek

komutan yaplan (tipik bir zellik) , 1860 ylnda adamlany

la Garibaldi'ye katlan, 1866 Palermo ayaklanmasnda Pied

montelilere kar savarken len, Monreale'nin patronu Sal

vatore Miceli'nin kariyerinden daha tipik bir mafioso'luk ola

maz.17 Ve 1872'ye gelindiinde Monreale Mafyas, daha son

ra endemik hale gelecek olan "gen Mafya" , "yal Mafya"ya

kar isyanlann -dernei zayflatmay uman polisin yard

myla- ilki olacak noktaya ulam ve Stoppaglieri "tarikat

n" yaratmt.18 Byle olmakla birlikte, Sicilya'da feodal sis

temin resmen ilga edilmesinden (1812- 1838) ve zellikle de

15 G. Pitre, Usi e costume ... del popolo siciliano, III, s. 287 vd. (1889); "Mafia" makalesi, Ene. Soc. Sciences.
16 S. Nicastro, Dal Quarantotto a la Sessanta in Mazzara (1913), s. 80-81 .
17 Cutrera, s. 170-174.
18 Giomale di Sicilia, 21 Austos 1877, aktaran Montalbane, s. 167-174.
60

blgenin kuzeyli orta snf tarafndan fethedilmesinden son

ra, "paralel sistem" , besbelli olduka temel bir ey olmutu;
ve bu, netice itibariyle bekleyebileceimizden daha fazla bir
ey deildi. Soru, bunun ne olduudur. Bunu cevaplamak
iin gelimi Mafya'nn yaps ve mahiyeti hakknda bildik
lerimizi zetlememiz gerekir.
Onun birinci ve de en nemli zellii, yerel Mafyalann
tm balarnn, kimi i blgelerde eski-feodaller, ama byk
ounlukla, kapitalist ifti, mteahhit, avukat ve benzeri
orta snfa mensup, varlkl insanlar olduklardr (ve hala y
ledirler) . Bu konudaki kantlar inandrc grnmektedir. 19
Mafya esas itibariyle krsal bir olgu olduu iin, bu kendi
iinde bir devrimin balangcna iaret eder, zira 19. yzyl
ortas Sicilyas'nda burjuvalarn sahip olduu toprak henz,
ekili-dikili arazinin yalnzca yzde lO'una ulayordu. Maf
ya'nn temel dayana, topraklarnn banda bulunmayan
feodal mlk sahiplerine, tm mlkleri iin gtr bir kira
deyen ve sonra burasn iyi bir karla kyllere kiralayan ve
fiilen gerek ynetici snf olarak onlarn yerine geen gabel
lotti'lerdi. Mafya blgelerinde, bunlarn hemen hemen t
m maflosi olarak grnmektedir. Bylelikle Mafya'nn or
taya k, "paralel sistem"de, krsal kapitalizmin gelime
sinin bir olgusu olarak, feodal snftan krsal orta snfa bir
g transferine iaret etmektedir. Ayn zamanda Mafya, bu
transferin ana motorlarndan birisiydi. nk eer gabellot
to bunu kirac ve yarclara kabul ettirmek iin bir g ola
rak kullanyorsa, iinin banda olmayan lorda kar da bir
g olarak kullanyordu.
Mafya, yerel "iadamlar" snf gibi bir eyin elinde oldu
u iin, ufku kasabalarnn snrlarndan teye gemeyen
"klhanbeyleri"nin bir ii olmakla kalsa, asla elde edemeye19

Curera, s. 73, 88-89, 96. Franchetti, s. 1 70-172. Gangsterliin tipik olarak bir
ona snf olgusu olarak grnmesi Franchetti'yi anm ve rahatsz etmitir.

61

cei bir etki alan da gelitirdi. Gaboflettilerin ou, mlk

nn banda olmayan baron ve prenslerin kiralann topla
dklan -18. yzylda btn lrlanda kasaba arazilerinin Dub
lin'le ilikili olmas gibi- Pale:mo ile ilikiliydi. Belli ba
l mlk transferlerini ayarlayan (ve krsal burjuvazinin ei
tim grmemi oullan ve yeenleri gibi) avukatlar; "iltimas
salanacak" memurlar ve mahkemeler; eski tahl ve srla,
portakal ve limon gibi pein para ile satlan yeni rnlerin
ticaretini yapan tccar Palermo'da yayordu. Palermo, gele
neksel olarak Sicilya devrimlerinin -yani, Sicilya siyasetinin
temel kararlannn alnd- bakentiydi. Dolaysyla

Ma:f

ya'nn yerel balannn burada tek bir dm haline getiril

mesi ok doald. Bununla birlikte, belirli nedenlerle bir Pa
lermo "yksek Ma.fyas nn varlndan her zaman kukula
"

nlm ama gsterilememitir.

"Paralel sistem"in bask aygu, onun siyasal ve yasal yap
s gibi ekilsiz ve gayri merkeziydi ama ierde sessizlii ve
danda gc -yani, yerel sakinleri kontrol etme ve yaban
c bir ynetimi rahatsz etme amacn- temsil ediyordu. Ya
psnn ksa ve ak bir tasvirini yapmak kolay deildir. Sicil
yallannki gibi fevkalade yoksul ve ezilmi herhangi bir top
lumda, fahieler iin olduu gibi, zorba adamlar iin de ge
ni bir potansiyel vardr. Fransz klhanbeyi dilindeki ifade
siyle affranchi, "kt adam" iin, fiili serflik balanndan kur
tulmann zorbalk ve yasadlktan baka, bireysel bir ynte
mi yoktu. Sicilya'da bu byk snf esas itibariyle gruptan
oluuyordu:

(guardiani ve campieri gibi baheleri ve otlakla

n koruyan) hizmetliler ve zel polis gleri; ekya ve profes

yonel kanun kaaklan; ve meru alanlar arasndaki g
l ve kendine gvenen adamlar. Bir kyl ya da madencinin,
ezilmiliini azaltmas iin, zorba ya da zorbalann arkada
olma hretini kazanmaktan baka ans yoktu. Btn bunla
nn normal buluma yeri, bknlar ve kabadaylar gibi cesur
62

insanlara istihdam salayan ve kanun kaaklarn koruyan prestij i, gcn gstermesine bal olan- yerel kodamanla
rn maiyetiydi. Bylelikle, mlk koruyucular, kei obanla
r, ekya, kabaday ve gl adamlar yerel mlk sahipleriy
le bu belal ie sokan yerel a zaten mevcuttu.
Bunun

Mafya'ya

dnmesine hemen hemen kesinlikle

iki faktr etki etmitir. Birincisi, gsz Bourbonlann "Si

lahl Topluluklar" kurma giriimidir. Gsz hkmetlerin
baka pek ok giriimi gibi, mali zarar korkusuyla da kkr
tlarak, kamu gvenliinin salanmasn zel teebbse dev
retme giriimi baarl olamad. Farkl blgelerde bamsz
olarak kurulan "Silahl Topluluklar" , hrszlarn ve soygun
cularn aldklarn telafi etmekten sorumluydular. Sylendi
ine gre, Sicilya koullan altnda her topluluk kendi bl
gesindeki kt adamlar, onlara barnak salamak kouluy
la baka yerde soygunculuk yapmak iin tevik etmeye ya da
alnan eyleri iade etmeleri iin onlarla gizlice pazarlk yap
maya zendirici pek ok nedene sahipti. Silahl Toplulukla
n fiilen su ilemekten yalnzca kk bir adm ayryordu,
nk onlar da haydutlar gibi azl kiilerden oluuyordu.
!kincisi, 'zellikle feodalizmin ilgasndan sonra, artan kent
sel ve krsal huzursuzluk sz konusuydu. Bu her zaman ol
duu gibi arlkla kyllerin omuzlarna biniyordu ve ste
lik onlar orta snfn el koyma eiliminde olduu ortak ara
ziler ve kilise topraklarnn mlkiyeti zerinde o noktadan
itibaren ebedi bir iti kaka sokuyordu. rktc bir sklk
la -46 yl iinde drt ya da be kez- devrimlerin olduu bir
dnemde, zenginlerin kendi karlarn korumak iin,

tro-squadre"

"con

ad verilen adamlar tutma eilimi kadar dev

rimlerin kontrolden kmasn nlemek iin baka nlemler

almalarndan ve (krsal) zenginlerle azllar arasndaki byle
bir birleimin

mafioso uygulamalara kendini brakmasndan

daha doal bir ey olamazd.

63

Dolaysyla Mafya, "ocuklar" ya da hizmetliler ve de hay

dutlar arasndaki iliki bir hayli karmakt. Mlk sahiple
ri olarak capi-mafia'nn, her ne kadar baskc amalar iin si
lahl bir grup beslemekte kan varsa
da, su ilemekte bir
kan yoktu. te yandan hizmetlilerin ganimet elde etmesine
ve zel giriim iin bunlara belirli bir alan braklmasna izin
verilmek zorundayd. Son olarak, haydutlar tam bir ba be
lasyd; yine de zaman zaman patronun gcn pekitirmek
iin bunlardan yararlanlyordu: 1947 ylnda bir 1 Mays
gsterisine ate amas iin aki Giuliano greve arlmt
ve bu ii ayarlayan etkili Palermolunun ad biliniyordu. Bu
nunla birlikte,

merkezi bir devlet aygtnn yokluu karsn

da ekyaln kendisi ortadan kaldnlamyordu. Dolaysyla,

Mafya iin ok tipik olan bir zel uzlama ortaya kyordu:

(ou kez plak g niteliini kaybettirecek ekilde kurum
lam) yerel bir kontroll zorbalk tekeli ve bakalanmn bu
ie burnunu sokmasn nleme. Palermo yresindeki porta
kal yetitiricisi, bir bahe bekisi kiralamak zorundayd. Eer
zenginse, zaman zaman "ocuklar"n bakmna katkda bu
lunmak zorunda kalabiliyordu; eer mal alnrsa, Mafya ile
aras zellikle iyi deilse, belirli bir yzdesi dnda bunu ge
ri alabiliyordu. zel hrsz dlanyordu.20
Mafya'nn askeri formasyonu, hizmetlilerin sadakat ve
bamllklanyla savaan adamlarn zel kazan salamala
r karmn aynen gsterir. Sava ktnda yerel patron
-esas itibariyle ama belki tmyle deil- yerel

cosche ye

lerinden oluan squadre'sini kurar. "ocuklar" ksmen ha

milerinin izinden gitmek

(capo-mafia ne kadar etkili olur

sa adamlarnn says o kadar oktur) , ksmen de gsteri ve

20 Mafya hakkndaki -Guercio'nun Sicily'sinin ilk edisyonu, Vali Mori'nin tarif
siz Las Battle of tht Mafta's gibi almalarla pekitirilen- en yaygn yanl an
lamalardan birisi, onunla ekyaln kantnlnastdr. Mafya, zel yollarla ka
mu dzenini salyordu. Ekya, genel olarak konumak gerekirse, halk kamu
dzenine kar koruyordu.
64

iddet yoluyla kendi kiisel prestijlerini artrmak, ama ay

n zamanda sava kazan anlamna geldii iin squadre'ye
katlrlar. Belli bal devrimlerde

capi-mafia

Palermo libe

ralleriyle, silah ve cephanenin yan sra, adam bana gn

lk drt

tari zerinden anlar ve byle bir cret sz veril

mesi (savan dier ganimetleri bir yana) squadre'nin says

n artrrd.

2
O zaman, Mafya'nn "paralel sistemi" byleydi. Bunun her
hangi bir kii tarafndan Sicilyallara empoze edildii sy
lenemez. Bir anlamda, btn krsal snflarn ihtiyalarn
dan domutur ve deiik derecelerde herkesin amacna hiz
met etmitir. Zayf olanlar iin -kyller ve madenciler- en
azndan karlkl ykmllklerin garantisini,21 her zaman
ki bask dzeyinin almayaca garantisini salar; geleneksel
tiranlklar nleyen ey bu terrdr. Ve belki de aynca, zen
ginlerin kimi zaman soyulduu ve de yoksullarn, yasad ki
iler olarak da olsa, kimi zaman kar koyabilmelerini sala
yarak, intlkam arzusunu tatnfin eder. Kimi durumlarda, dev
rimci ve savunmac bir rgtlenmenin erevesini bile sun
mutur. (Her halkarda 1870'lerde, kkrt kasabas Fava
la'nn

Fratellanze'si, Bagheria'nn Fratuzzi'si ya

da Monrea

le'nin Stoppaglieri'si gibi Dost Derneklerin ve mflous-benzeri

gruplarn birlemesi konusunda bir eilim olduu grlmek
tedir. 22) Feodal lordlar iin bu mal ve mlklerini ve otoritele
rini korumann, krsal orta snf iin ise bunu kazanmann bir
21

Kkrt madencilerinin deiik snftan arasndaki ilikileri dzenleyen kural

lar olarak Malya'nn ilevleri konusunda bkz. N. Colajanni, Gli Avvenimenti di
Sicilia ( 1894), 5. Blm, zellikle s. 47-48.

22 Montalbane'nin ileri mrd gibi, Monreale'deki durum byle olmu olsa da,
1870'lerde bu gruplarn yalnzca gen Mafya unsurlarnn yallara kar bir is
yan olarak deerlendirilebilecei konusunda ikna olmu deilim.
65

aracyd. Herkes iin ise, yabanc smrcye -Bourbon ya

da Piedmonte ynetimleri- kar bir savunma mekanizmas
ve ulusal ya da yerel bir bbrlenme yntemiydi. Sicilya da
rdan ynetime tabi statik bir feodal toplumdan baka bir ey
olmad srece, Majya'mn ibirlii yapmayan ulusal bir "gizli
tertip olarak nitelii ona gerekten popler bir temel kazan
dryordu.

Squadre, 1820, 1848 ve 1860'ta (Bourbon kart

Sicilya aristokrasisinin de dahil olduu) Palermolu liberaller

le birlikte savat. Kuzey kapitalizminin egemenliine kar
1866'da ilk byk ayaklanmaya nclk ettiler. Onun ulusal,
ve bir lye kadar popler karakteri, Mafya'nn prestijini a:r:
nrd ve ona halkn sempatisini ve suskunluunu salad. Hi
kuku yok ki bu, karlkl olarak birbiriyle elien unsurlar
barndran, karmak bir hareketti. Yine de, ne kadar yorucu
olursa olsun, gelimesinin bu aamasnda MaJYa'y bir kena
ra koyma kkrtmasna kar, tarihi direnmek zorundadr.

squadre'yi oluturan pic

ciotti'nin gerekten byk harf M ile Mafiosi olmadn ama
yalnzca kk harf m ile mafiosi olduunu ve zenginler iin
oktan uzmanlam zorba birliklerinin, contro-squadre'nin
Nitekim, insann, o srada devrimci

"gerek" Mafya olduunu ileri sren Montalbane ile ayn g

r benimsemesi zordur. Bu, 20. yzyl Mafyas'n, ait olma
d bir dnemde okumaktr.23
Elbette, Mafya'nn, 1860'larn talyan birliinin hayal k
rklklarna kar bir Sicilya blgesel isyan hareketi olarak
gerek byk bir g (ve zulm arac) , ve Gney talya kta
sndaki haydutlarn paralel ve ada gerilla savandan da
ha etkili bir hareket olmasndan kuku duyabiliriz. Grm
olduumuz gibi onun an solla siyasal balantlar vard zi
ra Garibaldici Radikaller, balca talyan muhalefet partisiy
di. Bununla birlikte, ey Mafya'mn niteliini deitirme
sine neden oldu.
23 Montalbane,

66

s.

197.

Birincisi, ada toplumunda kapitalist ilikilerin art sz

konusuydu. Eski sessiz, fesat nefret ve zaman zaman kat
liamlarn birbirini izlemesinin yerine kyl ve ii hareketi
nin modem biimlerinin gemesi, Mafya'y misli grlme
mi bir deiimle kar karya brakt. Otoritelere kar son
silahl mcadelesi 1866'da oldu. 1894 byk kyl ayaklan
mas -Fasci Siciliani- Mafya'y gericiliin yannda ya da en
azndan tarafsz buldu. Aksine, bu ayaklanmalar yeni tr li
derler -yerel sosyalistler- tarafndan rgtleniyordu; yeni
tr bir rgtlenmeyle,

Fasci ya da karlkl savunma der

nekleriyle ilikiliydi ve "ocuklar" dan bamszd. Mafya'mn

ve devrimci faaliyetin gc arasndaki ters orant ortaya k
maya balamt. Daha o zaman bile, Fasci'nin ykseliinin,
Mafya'mn kyller zerindeki egemenliini azaltt grl
mt.24 1900'e gelindiinde sosyalistlerin kalesi Piana

dei

Greci, Mafya'nn kaleleri tarafndan kuatlm olsa da, be

lirgin bir ekilde daha az etkilenmiti.25 Yalnzca siyasal ola
rak geri ve gsz topluluklarda haydutlar ve

mafiosi, top

lumsal hareketlerin yerini alr. Bununla birlikte, bu tr ye

rel aksiliklere ramen, Mafya'nn bir btn olarak hala Sicil

24 E. C. Calon, La Mafia (Madrid, 1906), s. 1 1 .

2 5 Cutrera'daki ok deerli Mafya dalm haritasna baknz. Piana, kyl rgt
lenmesini benimseme konusunda grnrde ar kalm olsa da, 1893 Fasci'si
nin byk kalesi haline gelmi ve o gnden beri sosyalizmin (ve daha sonra
komnizmin) bir kalesi olmay srdrmtr. Bu daha nce Mafya'nn szm
olduu, 1880'lerde Sicilya' dan gelen -tipik Arnavut aile adlan Schiro, Loyaca
no, Matranga, Pianesi, Arnavutlann gl bir ekilde temsil edildiini dn
drmektedir- New Orleans Mafyas'nn tarihinde ileri srlmtr. Stoppag
lieri'nin yesi olan Matrangalar nhum alanndaki haral kontrol ediyor ve
New Orleans'ta 1889'daki Mafya olaylannda nemli bir rol oynuyordu (Ed Re
id, a.g.e., s. 100 vd.). Bu aile yle grnyor ki mafioso faaliyetlerini srdr
d; zira 1909 ylnda New York polisinden-daha sonra muhtemelen Mafya ta
rafndan Palermo'da ldrlen- Temen Petrosine bunlardan birinin hayatn
aratnyordu (Reid, s. 122). 1953 ylnda Piana'da, ksa bir sre nce ABD'den
dnen ve birka yl nce de bir yol kenannda l olarak bulunan ve o koullar
altnda kimsenin kurcalamaya heves etmedii bir Matranga'nn gsterili me
zann grdm hatrlyorum.
67

ya'nn bat kesiminde btn bu dnem boyunca gelitiine

kuku yoktur. En azndan 1884 ve 1910 Parlamento Aratr
malan'nn karlatrlmas, byle olduu konusunda insan
da gl bir izlenim brakmak.tadr. 26 ikincisi, krsal Sicil

gabellotti ve onlarn ehirli ortak

lar, kuzey kapitalizmiyle bir modus vivendi (geici anlama)

ya'nn yeni ynetici snf,

kefettiler. Onunla rekabet etmediler nk imalatla ilgilen

miyorlard ve onlarn, portakal gibi, en nemli rnlerinin
kimisi kuzeyde yetitirilmiyordu; dolaysyla gneyin, tc
car ve imalat kuzeyin bir tann kolonisi haline dntO.rl
mesi onlar ok fazla rahatsz etmiyordu. te yandan kuzy
deki siyasetin evrimi, onlara ok deerli ve misli grlme
mi bir g kazanma arac salyordu: oy. Mafya'nn gc
nn o byk ama azaln haber veren gnleri, talyan siya
setinde "Liberalizmin zaferi" ile balar ve oy hakknn yay
gnlamasyla geliir.
Kuzeyli politikaclar asndan, birlemeyi izleyen muha
fazakar dnemin sona ermesinden sonra, gneyin sorunu
basitti. Seim zaferini garanti eden yerel patronlara kim ye
terli rvet ya da ayrcalk salayabilirse ona salam oun
luklar temin edebiliyordu. Bu,

Mafya iin ocuk oyuncay

d. Gerek kalelerinde adaylar her zaman neredeyse oybir

lii ile seiliyordu. Ancak kuzeyliler asndan kk olan
rvet ve ayrcalklar (nk gney yoksuldu) Sicilya'nn
yans kadar olan bir blgede yerel iktidar asndan byk
nem tayordu. Siyaset yerel patrona g salyor, bunu ar
tryor ve byk ticarete dntryordu.

Mafya yeni gcn

yalnzca vaat edip korkutarak deil

ama yeni rakipler karsnda hala ulusal ya da popler hare

ketin bir paras olarak grld iin kazanyordu. Aynen
Birleik Devletler'deki byk ehir patronlarnn zgn g26 A. Damiani, Inchiesta Agraria (1884), Sicilya, Cilt lll; G. Lorenzoni, Inchiesta
Parlamentare (1910), Sicilya, Cilt. Vl, i-ii, zellikle s. 649-651 .
68

lerini yalnzca rvet ve zorla deil fakat arlkl bir ekil

de Cumhuriyeti bir lkede, binlerce gmen semen, trlan
dal, Katolikler arasnda Katolik ve Demokrat (yani, byk
i aleminin kartlar) ve "bizim adammz" olduu iin ka
zanyordu. Amerika'daki byk ehir mekanizmalarnn, ne
kadar ahlaksz olursa olsun aznlk muhalefetinin gelenek
sel partisinin elinde olmas, pek ok Sicilyalnn Roma'da
muhalefeti desteklemesi ve 1860'tan sonra bunun Garibal
diciler anlamna gelmesi gibi, bir rastlant deildir. Byle
likle Mafya'nn kaderindeki can alc dnm, "Sol"un (ya
da onun sloganlarn kullanan adamlarn) , 1876'dan sonra
yneten taraf olmasna kadar gereklemeyecekti. Colajan
ni'nin ifade ettii gibi, "Sol" bylelikle "Sicilya"da ve gney
de baka trl gerekletiremeyecei bir dnm, kitle
nin ynetime tam itaatini salad.27 Sicilya siyasal rgtlen
mesi, yani Mafya, bylelikle ynetimin hamilik sisteminin
bir paras haline geldi ve okuma yazma bilmeyen ve uzak
taki izleyicilerinin artk isyan adna oy vermediklerinin far
kna varmasyla, ok daha etkili bir ekilde pazarlk yapabi
lir oldu. Bunu yaptklarnda (rnein 1890'lardaki isyanlar
gibi) it-tk ok geti. Askeri birlikleri ve skynetimiyle Ro
ma ve Mafya arasndaki zmni ortaklk onlar iin ok fazlay
d. "Mafya'nn gerek krall" kurulmutu. O imdi artk
byk bir gt. yeleri Roma'da milletvekili olarak oturu
yor ve elleri, ynetim karlarnn en derin yerlerine, byk
bankalara, ulusal skandallara ulayordu. Onun imdiki et
ki ve hamilii Monrealeli Miceli gibi, eski moda yerel efle
rin hayalinin tesindeydi. Ona kar klamazd; ama 1848,
1860 ve 1866'daki

squadre gnlerinde olduu gibi artk bir

Sicilya halk hareketi deildi.

27 I. Sicilia dai Borboni ai Sabaudi (1951 ed.),

s.

78.

69

3
Bunun sonucu olarak k. Bu konuda en parlak dnem
leri hakknda bildiimizden daha az ey biliyoruz nk Fa

izm srasnda nemli herhang bir alma ortaya ktnad;

daha sonra ise pek az ey yapld.28 Mafya'nn daha sonraki
tarihindeki etkenlerin bazlar ksac: zetlenebilir.
Birincisi, halka Mafya'ya kar bir alternatif salayan ve ay
n zamanda onlar, artan bir aklk ve kararllkla Sol'a kar
ynlendirilmi terrist bir gten kurtaran, kyl bidik
leri ve Sosyalistlerin (daha sonra Komnistler) ykseliiy
di. 29 1893 Fasci'si, Birinci Dnya Sava'ndan nce tarm
sal ajitasyonun canlan ve 1918'den sonraki skntl yllar
da Mafya ve kitleleri ayran yolda pek ok kilometre tala
n

mevcuttu. Faizm sonras dnemde, Mafya ile Sosyalist ve

Komnistler arasndaki ak savata -Villalba ( 1944) ve Por

tella della Ginastra ( 1947) katliamlar; , nde gelen Sicilya
l Komnist Girolamo Li Causi'nin ve eitli sendika rgt
lerinin ldrlmesi- atla daha da bytt.30 Mafya'nn
topraksz ameleler, kkrt maden iileri vs. arasnda sahip
olduu kitle taban azalma eiliminde olmutur. lyi bir bilim
adam olduu kadar iyi bir siyasal rgt olan Renda'ya g
re, genel olarak ve "ruhen" mafiosi kalan hala baz yerler var
d ama "Mafya"nn ruhu ve grenei halkn byk duyarll
nn kenarnda varln srdryordu.
28 Benim ok yararlandm en deerli alma F. Renda, "Funzione e basi sociali
della Mafia" Il Movimento Cmtadino nella Soci:ta Siciliana (Palerrno, 1956) ve
Montalbane'dir, a.g.:.
29 Vali Mori, hakkn yemeyelim, bundan hi olmazsa geerken sz etmektedir.

30 En nde gelen olmasa bile nde gelen Mifioso'lardan birisi, Calogero Vizzini
adnda biri bu sulann birincisi ve ncsyle resmen sulanrnu. aki Giu
liano ikincisinden sorumlu tutulmutu. (Montalbane, s. 186-187'de Carabinie
re'nin Generali Sinyor Branca'nn 1946 tarihli raporunu aktarmaktadr. Mafya
ile Giuliano arasndaki ilikiler iin bkz. Gavin Maxwell, God Protect me from

my Friends, 1956.)
70

Sosyalist-Komnist oyun aru Mafya'nn rvet vs. ile en

ok bozduu vilayetlerde, zellikle krsalda belirgin olmu
tu. Palermo vilayetinde sol kanadn birleik oyunun 1946'da
yzde l l.8'den l 953'te yzde 22.S'e; ya da Caltanissetta vi
layetinde 1946'da yzde 29. l'den 1953'te yzde 37. l'e yk
selmesi, kesin bir ekilde sola kar olan Mafya'nn etkisinin
azaldnn bir gstergesidir. Palermo ehrinde (1958 seim
lerinde) yzde 29 oranndaki Sosyalist-Komnist oy, ei
limin devam ettiini zira bu Sicilya ehrinin her zaman ve
hala sol kanat partilere kar kylerden daha az nazik dav
randn ve Palermo'da Mafya'nn darbmesel haline gelmi
gcn gstermektedir.31 Sol, Sicilyallara, alternatif ve za
mana ok daha uygun bir rgtlenme salam ve zellikle
l 945'ten sonra Mafya'ya kar, onun en an siyasal terr o
srada Roma'da belli bal zor durumlara neden olurken, ba
z dorudan ve dolayl korumalar salamtr. Aynca, Mafya
aruk seimleri kotrol edememektedir; himaye sisteminden
gelen gcnn pek ounu kaybetmitir. "Paralel bir sis
tem" olmak yerine imdi yalnzca, siyasal anlamda, ok g
l bir bask grubudur.
lkirtd olarak, Mafya bnyesindeki i blnmeler var
d. Bunlar iki ekil almt ve bu devam ediyordu: ganime
tin snrl ve isizliin yksek olduu, okuma yazma bilme
yen dar grl, (zenginlik dnda) srtndan geindikle
ri kyllerden farksz gabellotti ve bunlarn oullan ve kz
larnn daha yksek toplumsal statye sahip olduu bir top
lumda, "ieridekiler" (genellikle yal kuak) ve "dardaki
ler" (genellikle gen kuak) arasndaki rekabet. Beyaz yaka31

1953 ylna kadar seim sonulann gsteren saylar iin bkz. E. Caranti, Socio
logia c Statislica dcllc Elrooni ltalianc (Roma, 1954). 1958 ylna ait saylar, 28
Mays 1958 tarihli, seim sonras Corricrc della Scra'dan alnm.ur. Dn Mafi
oso vilayet iin toplam sosyalist-komnist oy yzdesi 1958 yl iin, Hristiyan
Demokratlann ve an san yzde 43 oyuna kar yzde 33.9 olmutur. (Pa
lermo, Trapani, Agrigento, Caltanissetta seim blgeleri.)
71

l ii ve avukat olan olanlar, "daha i..yi" bir toplumdan, ya

ni Mafya-d toplumdan evlenen kzlar, Mafya'nn gcnn
pek ounu borlu olduu aile kaynamasn bozdu. "Ya
l" ve "gen" Mafya arasndaki ilk trden gerilim eskiydi;
grm olduumuz gibi, 1872

gibi erken bir tarihte Mon

reale'de klasik biimiyle ortaya kmt. kinci tr gerginlik

1875 gibi erken bir tarihte Palermo'da grld ama latifun

dium'larn bulunduu i kesimde ancak son yllarda geli
ti. 32 Bu "yal" ve "gen" Mafya arasndaki srekli yineleyen
rekabet, Montalbane'nin Mafya'nn "garip diyalektii" dedi
i eyi oluturur: er ya da ge, alarak hayatn sorunlarn
zemeyen -nk i yoktur- gen zorbalar, bu sorunu ba
ka bir ekilde, yani su yoluyla, zmek zorundadrlar. An
cak Mafiosi'lerin yal kua karl haralar kontrol etmek
te ve gen adamlar iin yolu amakta gnlsz davranmak
tadr ve onlar da dolaysyla, genellikle eski Mafya'nn izgi
sinde, ou zaman da eski Mafya'y zayflatmay uman, gen
Mafiosi'lerin de ayn amala kulland polisin de yardmy
la, rakip eteler rgtlemektedir. Eer her iki tarafta da er ya
da ge, -karsndakini sindiremezse- yallar ve genler, ga
nimetlerin yeniden bllmesinden sonra birleirler ve de
Majya'daki cinayetlerin ou bu tr karlkl ldrc kav
galarn rndr.
Bununla birlikte Birinci Dnya Sava'ndan beri Mafya'nn
anormal derecede byk i aumalar yaad genel kabul
grmektedir ve bu durum, ekonomisi, toplumu ve su i
leme ufuklar artan bir hzla deien bir adada kanlmaz
olarak oalan gerek politika farkllklarnn glendirdi
i ikinci tr gerilimlere bal olabilir. Bu tr politika farkl
lklarnn bir rnei Amerika'dan verilebilir. Mafya balan
gta Sicilyal gmenler dnda kiilerle i yapmay redde
diyor ve rakip (Napolili) Camoristi'lere kar unutulmaz sa32 Renda, a.g.e.,
72

s.

219.

valar -1880'lerde New Orleans'ta nl Matrango-Proven

zano kavgalar ve 1910'larda New York'ta benzer savalar
veriyordu. "Yal" Mafya'nn, "gen" Mafya tarafndan yak
lak 1930'da tasfiye edildii sradaki eski rgtlenmenin,
eski kan-kardeliinden farkl, Napolili ya da hatta Yahu
di gangsterlerle ibirlii yapmaya hazr, zamana daha uygun

bir rgtlenmeyle (Unione Siciliana) yer deitirdii, akla

yakn bir ekilde, ileri srlmtr. Amerikan gangsterleri
arasnda Mafya'nn varln srdrmesi ya da srdreme
mesi zerine yaplan tartmalar belki de en iyi bu tr ayr
lklarla aklanabilir.33 Modem Mafya'mn yeni "i" ufuklar
n aada ele alacaz.
nc olarak, Faizm vardr. Renda'nn akla yakn ak
lamasna gre Mussolini, kendisini Mafya ile savamak zo
runda hissediyordu; nk faist olmayan Liberal Parti,
arlkl olarak Mafya'nm desteine dayanyordu. (1924 Pa
lermo seimleri, Faistlerin normal siyasal istila srecine Li
beral-Mafya ibirliinin direnme kapasitesini ortaya koy
mutu.) Kabul edildii zere, Mafya'ya kar Faist kampan
yalar, katkda bulunmakta ok onun zayfln ortaya
kard v yerel varlk ve iktidar sahibi adamlarla merkezi h
kmet arasnda, eskiden olduuna ok benzeyen ie yarar
zmni bir anlamayla sonuland. Ancak seimleri iptal ede
rek Faizm, kukusuz, Mafya'y Roma'dan ayrcalklar sa
tn alma konusundaki olanandan mahrum brakt ve Kara
Gmlekler hareketi, honutsuz Mafiosi1eri ya da Mafiosi ol
mak isteyenleri yerleik rakiplerinin yerini alma konusun
da devlet aygtn kullanarak harikulade bir olanaa kavu
turdu ve bylelikle Mafya iindeki gerilimleri younlatrd.
Kkleri baki kald: 1943'ten sonra mutlu bir ekilde yeniden
kar. Reid, Ed., The Mafia, s. 100, 1046. (Reid ya
da Kefauver tarahndan sz edilmeyen) 1930 tasfiyesi iin bkz. Turkus ve Fe
der, Murdcr lnc. (Londra, 1953).

33 Eski dmanlklar hakknda

73

ortaya ku. Bununla birlikte, maruz .kald esasl darbeler

ve dnmlerin fark edilir toplumsal etkileri oldu. Byk

Mafiosi,

Roma ile kolaylkla anlaabiliyordu. Sicilyallann

ou asndan olup biten, "paralel sistem"in ve resmi y

netiminin, tek bir zulm ittifaki halinde birlemesiydi; bu,
1876'da alan yolda, geri adm atlmas yerine, bir adm da
ha ileri gidilmesiydi. te yandan k)ik Mafiosi bundan za
rar grm olabilir. Hatta Faist kampanyalann, "Mafya'nn
orta tabakalarnn, orta ve kk mal-mlk sahipleri olarak,
artan oranda byk arazi sahipleri sistemine dahil olduklar

uzun srece bir son vermi olduu" da ileri srlmtr.34

Mafya'nn

1943'ten sonra nasl yeniden ortaya ktn

ok iyi bilmiyoruz. Branca'mn 1946 raporuna gre, uras

ak olarak grlmektedir ki, aday igal ettikten sonra Mt
tefiklerin telala flrt ettikleri Sicilya aynlk hareketiyle ve
belki de aynca mlkiyetin ve

status quo'nun partisi Liberal

lerle sk skya ilikiliydi. Daha sonra Monaristler ve Hris

tiyan Demokratlara doru bir yneli olduu grlyor .Her

halkarda, Liberal ve Bamszlk oylarn, 1947'de yann

milyondan, 1948'de 220.000'e dm olmas semenlerin
uzun dnemli bir tercihinden baka bir eyi gsteriyor; zi
ra zellikle her iki parti de daha sonra ok daha yava bir e
kilde oy kaybetmilerdir. Bu oylann ounu Hristiyan De
mokratlar kazanmlar ama Monaristler -bu olgu nemsiz
olmayabilir- bundan az etkilenmiler, yava bir ekilde b

ymeyi srdrmlerdir.35 Bununla birlikte,

Mafya'nn do-

34 Renda, s. 213.
35 Faist rejim ncesi partiler -Liberaller ve Monaristler- belirli blgelerde hala
bir hayli gl olmay srdrmektedirler ki bu belki de "eski

Mafya"nn

oy

verme konusundaki etkisinin gstergesi olarak kabul edilebilir: Trapani'de

hem Hristiyan Demokratlar hem de Sosyalist-Komnistlerin nne gemiler,
eski bir Mafya tman olan Partinici-Monreale'de Sosyalist-Komnistlerin n
ne gemilerdir ama, Corleone-Bagheria gibi tipik olarak

Mafya blgesi

olan

yerlerde Sol'un bir hayli gerisine, Hristiyan Demokratlarn ise ok ok gerisi

ne dmlerdir ( 1958 seimleri).

74

rudan siyasal etki yapmaya alma gc eskisine gre ok

azalmtr.
Ancak, buna karlk, sava sonras dnemde

Mafya kar

l iki yeni ekonomik faaliyet tr kefetmitir. Su asn

dan belirli

Mafya gruplarnn ufuklar, ksmen karaborsada

ki byk ganimetlerden ve tarihilerin hi kukusuz rgtl

sularn dnya tarihinde altn a olarak deerlendirecekle
ri byk apl kaaklktan ve ksmen de igalci Amerikan
gleriyle Sicilya arasndaki kuvvetli balarn ok sayda ta
nnm Amerikal gangsterin ltalya'ya ihra edilmesiyle g
lenerek, uluslararas hale gelmitir.

Mafya'nn bir ksmnn

uluslararas uyuturucu trafiine hevesle girmi olduu ko

nusunda pek az kuku vardr. Hatta,

Ma.fiosi'lerin baka yer

lerde rgtlenen su faaliyetlerine -eski tara zihniyetinden

ok farkl olarak- kendilerini tabi klmaya hazr olmalar da
mmkndr. 36

Mafya nn eskide balca dayanak olan latifundia'c eko

'

nominin kne kar direnmeyi baarrken kulland

yntem daha nemlidir. Mlkler gitmi, pek ok baron cam
pieri'lerini soymulard. Ama yerel etkili adamlar olarak Ma

fiosi'nit. pozisyonu, deiik reform yasalar altnda kyllere

geni toprak satlarndan para kazanmalarn salad. "He
men hemen btn kk kyl mlklerinin satn almlar
nn," diyor Renda,

"Mafiosi

unsurlarn araclyla yrtl

m olduu teyit edilebilir. "37 Dolaysyla arazinin ve ba

ka varlklarn pek ou onlarn eline yapma eilimi gs
termitir.

Mafya bylelikle bir kez daha Sicilya orta snfnn

yaraulmasnda stne deni yapmtr ve hi kuku yok ki

eski ekonominin knden sa kacaktr. Bir zamanlar
36 Messagero, 6 Eyll 1955, "Le geste dei fuorilegge in Sicilia". Mafya'nn Napo
li'dcn gelen emirle, Palermo'da bir ttn-kaaksn ldrdn haber ver
mektedir.
37 Renda, s. 218.
75

campiere olan tipik Mafioso'nun yerini toprak sahibi ve ia

dam Mafioso almtr.
Bu evrim sreci boyunca

Mafya rgtnn nasl deiti

ini bilmiyoruz. Ksmen blgesel zerkliin Palermo'yu Si

cilya iin eskiden olduundan cbha hayati bir hale getihni

olmas, ksmen de Ma.fya'nn i hayatndaki eitli "modern

letirici" eilimler sonucunda daha

<lfl merkezilemi oldu

u ileri srlebilir. Ne kadar merkezilemi olduunun tah

mini kiilere kalmtr. Ve dolaysyla gazeteciler hep birlik
te ve ayn gvenle, "Ma.fya'nn balan" olarak deiik insan
lara iaret ettikleri srece, bizim kendimizi, eer merkezi bir
ynetim varsa bunun kesinlikle Palermo'da ve de muhteme
len avukatlarn elinde olduu yolundaki mtevaz neriyle
snrlandrmamz akllca olacaktr.

Mafya, sz en ok edilen, ancak trnn yegane olgusu de

ildir. Karlatrlabilir ne kadar benzeri olduunu, aka
bilmiyoruz; nk bu tr eyler yalnzca ender olarak son
zamanlarda bilim adamlarnn ve aralkl olarak da gazete
cilerin dikkatini ekmitir. (Deniz kylarndaki tatil yrele
rinin yerel gazetelerinin iddetli saanaklar yazmama eili
minde olmalar gibi, yerel gazeteler ou kez blgenin "iyi
adn" olumsuz olarak yanstabilecek haberleri yaynlamak
ta gnlsz davranmaktadrlar.) Her ne kadar

Onurlu Der

nek ('ndranghita, fibbia) Gney Calabria'da herkes tarafn

dan bilinir ve grne baklrsa 1828-1929 ylnda polisin
de dikkatini ekmise de, biz onun hakkndaki bilgimizin
oUnu, 1953- l955'teki bir dizi yan-rastlantsal olaya bor
luyuz. Bu yllarda Reggio Calabria'daki ldrme olaylan bir
kat artt.

Fibbia'nn yerel faaliyetlerinin lke apnda siyasal

akisleri oldu: hkmetin bir bakannn arabasnn -kimine

76

gre yanllkla- bir aamada ekya tarafndan yolu kesil

mi ve eitli partiler birbirlerini yerel gangsterleri kullan
makla sulamt ve 1955 Austos-Eyll'ndeki polis bask
n ulusal basnda anormal derecede yer almu. Bunlar olur
ken, dernek iindeki polisin de bulat bir i kavga, srla
rn bir ksmnn kamuoyunca duyulmasna neden oldu.38 Si
cilyal olmayan mafyalar hakkndaki bilgilerimiz bu tr rast
lanulara baldr.

Onorata

Societa'mn Carbonari39 ile ayn zamanda ve ayn

modele gre gelimi olduu anlalmaktadr nk yaps

nn ve ritelinin hala masonik olduu sylenmektedir. Bu
nunla birlikte, Bourbonlara kar muhalefet konusunda uz
manlam orta-snf bir yap olan Carbonari'den farkl ola
rak, Onorata Societa "daha ok feodal, devlet ve polis gcne
ya da zel g gsterilerine kar kendini savunmak isteyen
kiilerin karlkl yardm dernei olarak gelimiti."

Mafya
gibi o da tarihsel bir evrimden geti. te yandan, Sicilya Maf

yas 'ndan farkl olarak kendini ve "Calabria hayat tarzn" sa

vunan bir halk rgtlenmesi olma niteliini

Mafya'ya

gre

ok daha iyi korumutur. En azndan bu konuda kendilerine

gvenilebilecek olan yerel komnistlerin ifadesi byledir; zi
ra onlar bu tr rgtlere ok ciddi olarak kardrlar.

Onorata

Societa, bylelikle, en azndan bir adan, "baz Calabria ky

leri gibi, -zellikle dalarda- kapal ve geri bir evrede yaa38 C. Guarino, "Dai Mafiosi ai Camorristi" (Nord e Sud, 13, 1955, s. 76-107), ifa
atn, kimi son derece kirli kiisel ldrme olaylarna karm ve soma da ka

mas iin dernei yardma ann, Serafino Castagna adnda bir demek ye
si tarafndan yapldn iddia etmektedir. Demek bunu reddetmi ve aresiz
kalan Castagna polisle pazarlk etmiti. zgrce itiraflarda bulunmusa da ce
zaya arptnlmu. Aynca kar. G. Cervigni, "Antologia della 'fibbia'" (Nord e
Sud, 18 1956).

39 Benim anlatm Guarino, Cervigni'ye, a.g.e., dayanmaktadr. A. Fiumano ve R.

Villari, "'Politica e malavita" (Chonache Meridionali il, 10, 1955, s. 653 vd.)
ama hepsinden nenlisi 1955 Eyll'nn gazete haberleri, zellikle de Uni
ta'da R. Longnone'un harikulade makaleleri. Leggenda a realta della 'ndranghi

ta, 8 Eyll 1955 zellikle deerlidir.

77

yan kyllerin, obanlarn, kk zartaatkarlann ve vasfsz

iilerin, mlksz ve yoksul insanlarn baka trl ulamala
r mmkn olmayan sayg ve onuru talep edenlerin karld,
siyasal-ncesi olduu iin ilkel qir demek" olarak kalmur
(Longnone) . Daha sonra kynn Komnist belediye b:lka
n olacak, Canololu Nicola d'Agostino, genliinde buralar
da sylendii gibi, "kendisini saygn klan bir adam"' olarak
tanmlanmaktadr. ok doaldr ki o sralarda bu Dernein
nemli bir yesiydi. (Pek ok kyl komnist gibi, hapisha
nede "inancn deitirmitir.") Daha nce grm olduu
muz gibi, Demek, yalnzca kendi yelerine deil, fakat ye
rel grenee gre Devlet tarafndan haksz olarak zulme u
rayan -rnein kan davas nedeniyle ldrenlere- yardm et
meyi kendine grev saymtr.
Gayet doal olarak, Mafya gibi o da, alman mallan iade
etmeye ya da baka sorunlar yabanc Devlet aygtndan ok
daha etkili bir ekilde zmeye muktedir paralel bir hukuk
sistemi olarak ilev grme eiliminde olmutur. Yine Maf
ya gibi, doal olarak, ve benzer nedenlerle, kendi amalan
iin yerel "etki" peinde koan, herhangi bir kii tarafndan
kiralanabilen, yerel haralar toplama ve yerel g oda ol
ma eilimi gstermitir. Siyasi rakipler, bir seim srasnda,
etkilerini doru ynde kullanabilsinler diye, yerel eflerin
hakkndaki hkmlerin ertelendii olaylan aktarmaktadr
lar. Etkisini, en ok verene, yani tann ve ticaret karlarna
ya da hkmet partisine, satan Mafya tipi localar bilinmek
tedir. Gioia Tauro ovasnda (turistlerin Sicilya'ya giderken
trenle iinde getikleri) yal bir toprak sahibinin tmarnda,
yerel iverenlerin ve otoritelerin squadristi'leri-Dernek'ten
seilmi zorba gruplarn, 1949-1950'den itibaren yaygn bir
ekilde kullandklar anlalmaktadr ki bu hi de artc
deildir zira o yl toprak reformu iin Calabria'daki kitle aji
tasyonunun tepe yapt yldr. Dolaysyla Demek olarak i78

verenlere igc temin etme yerel mekanizmasn byk l

de ele geirmi grnmektedir ki bu tipik olarak

Mafioso

bir gelimedir.40 Ne ki, bunun tipik olmas zorunlu deildir,

zira grnrdeki hiyerarik niteliine ramen Dernein ky
localar kendi yollarnda hareket eder grnmektedirler ve
hatta bazlar Sol'la ittifak yapma eilimindedirler.
Calabria sahnesinde kan davas ve baka karmaklklar
nedeniyle localar iindeki ve arasndaki rekabetle durum
daha da karmak hale gelmektedir. Demek Liguria ya da
Avustralya'ya genlerce ele geirildiinde daha da karan
lk ve kimi zaman daha da kanl olabilmektedir.41 Bununla
birlikte, bu dernein, modem Sicilya

Mafyas

dorultusun

da yalnzca ksmen evrimlemi olduu da ak olarak g

rlmektedir.
Dolaysyla Demek, pek ok yerde, modem sol kanat ha
reketler kkletike yava yava snmlenmitir. Sabit bir
ekilde siyasal olarak muhafazakar bir g haline gelmemi
tir. Aslnda Gerace'de kendi kendisini fesh ettii bildirilmi
tir; Canolo'da -D'Agostino'nun etkisi sayesinde- kt bir e
kil alm ve yesi bulunmak biraz gln bir hale gelmitir;

ve hatta varln srdrd o solcu kylerde de varln

masonluun olduka uykulu bir biimi halinde srdrmek
tedir ya da yle sylenmektedir. Ancak, ve bu nemli bir
noktadr, bilebildiimiz kadaryla hibir yerde topluca sol bir
rgte dnm deildir; oysa ki kimi yerlerde sa bir bas
k grubu haline gelmitir.
40 Fiumano and Villari, a.g.e., s. 657-658.
41 tki geleneksel Calabria olgusunu birletiren bir yk, gelinlerin karlmas (1.

Blm) ve de Dernek iin bkz. La Nuova Stampa, 17 Kasm 1956. Olay Bordig
hera'dan bildirilmektedir. Avusturalya'daki Dernek -bu Avusturalyal sosyo
loglar iin araunlrnas verimli bir konu olabilir- Sydney'de yldr gmen
olarak bulunan, rivayete gre Dernein Sydney'deki bir kavgas sonucu, yl
sonra kendi kasabasnda ldrlm olan, Sinopoli'deki yerel fibbia efi Rocco
Calabro'nun olay (Paese Sera, 7 Eyll 1955, Messagero, 6 Eyll 1955). Sinopo
lilierin yzde 20'si Avustralya'da gmendir.
79

Bu ok doaldr. Grm olduumuz gibi, Mafya'nn ge

limesinin temel ynsemesi toplumsal bir hareketten uzak
laarak en iyisi siyasal bir bask grubu, en kts ise bir ha
ra toplama bileimi olma yndedir. Bunun neden by
le olduu konusunda ok salkl nedenler vardr; baka bir
deyile, kendi iinde ok nemli bir deiim geirmedii s
rece, geleneksel Mafya temelleri zerinde herhangi bir ulu
sal ya da toplumsal modem hareket kurulamamaktadr.
Bu nedenlerden birincisi, zulm gren bir toplumda g
cn gayri resmi dalmn yanstmaktadr: soylular ve zen
ginler, srf krsal alanda etkili g olduklar iin onun pat-.
ronlardr. Dolaysyla, g sahibi adamlarla, kitleler arasn
da belli bal blnmeler ortaya knca -rnein tarmsal
ajitasyonlarla- yeni hareketler Mafya kalbna uymakta zor
luk ekerler. Buna karlk, sosyalist ya da komnist ky
l rgtlenmeleri belirli bir yerel g elde ettiklerinde, ar
tk Mafya tr yaplardan yardm alma ihtiyac duymazlar.
kinci neden, Mafya hareketlerinin toplumsal hedefleri,
ekyalnki gibi, belki yalnzca ulusal bamszlk talep et
meleri durumu dnda, hemen hemen her zaman snrldr.
Ve hatta burada da, yabanc boyunduruundan kurtulma
nn etkili yntemleri olarak deil de, en ok yabanc yasala
ra kar "eski hayat tarz"n savunmann zmni kumpaslar
olarak ilev grrler. 19. yzyldaki Sicilya isyanlarnda ini
siyatif, Mafya'dan deil, kentli liberallerden gelmitir. Mafi
osi yalnzca onlara katlmtr. Mafya tr rgtlenme, nor
mal olarak kitleler siyasal bilinlenme eiini amadan nce
ortaya kt ve hedefleri snrl ve savunmac olduu iin,
-anakronistik bir terim kullanmak gerekirse- aslnda dev
rimci deil, reformcu olabilir. Mevcut toplumsal ilikilerin
dzenlenmesinden tatmin olur; onlarn almasn talep et
mez. Dolaysyla biL kez daha, devrimci hareketlerin ortaya
k onu zayflatma eilimindedir.
80

Son olarak, bilinli bir rgtlenme ve ideoloji -olmad za

man, normal olarak, ayn zamanda su ve kiisel kazan ay

gt dnda bir fiziki g aygt yaratamad iin toplum

sal istikrara ynelecektir. Baka bir deyile, kanlmaz ola

rak gangsterlerle alacaktr nk profesyonel devrimci

ler yaratmaya muktedir deildir. Aynen korsanbmn, zerin

de asalak olabilmeleri iin, meru ticarette kazanlm kar

lar olduu gibi, gangsterlerin de zel mlkiyette kazanlm

haklan vardr.

Btn bu nedenlerle,

mafya

tipi bir hareketin, bireysel

olarak mafiosi'nin kazanlmas dnda, modern bir toplum

sal harekete dnme yetenei son derece azdr. Bununla

birlikte, bu durum, belirli tarihsel koullar altnda hareket

eden gerek devrimci hareketlerin,

mafyann kurumlarn ve

davran biimlerini hatrlatan formlar ortaya koyamayaca

anlamna da gelmez.

CAMORRA ZERNE BR NOT42

Mafya ve

Camorra, "su dernekleri" olarak, ou kez ayn

sepete kd'nulduu iin ksa bir not eklemek iyi olabilir. Ca

morra'nn, her ne kadar gl olsa da, hangi nedenle olur

sa olsun, zalimlerin yasalarn bozan herkes gibi, yoksulun

hayduda kar duyduu bir tr hayranla sahip ve de efsa

nelere ve "zalimlere kar merhametsiz bir adalet tr" diye

arklara girmise de, kelimenin herhangi bir anlamnda, bir

"toplumsal hareket" olarak ele alnabileceini sanmyorum
(Alongi, s. 27) .

Eer btn otoriteler yanlmyorsa, Camorra, tarihinin

kimi zaman kaydettii trden, belki de Kohlenberg zerin

deki kasabada kendi tannm mahkemesine sahip Basel ye42 Bu not esas itibariyle, iyi bir kitap olmayan ama nceki literatni ieren G.
Alongi'nin, IA Camorra'sna (Turin, 1890) dayanyor.
81

ralt dnyas;43 ya da

Novelas Ejempldres inden birinde Cer

'

vantes'in szn ettii Cofradia del Monopodio gibi, bir su

loncas ya da kardelii idi. Herhangi bir ulusal ya da snf
koalisyonunun karn deil; nlnzca bir sulular elitinin
profesyonel karlarn temsil ediyordu. Her ne kadar Ca
morra'nm normal faaliyeti yalnzca zorbalk olsa da, tren
ve ritelleri bu

evrenin sradan yurtta kitlesinden farkl

ln vurgulamaya gre tasarlanm trdendi; yani adayla

rn ve yeniyetmelerin rf ve adet hukukunu ihlal eden belir
li sayda su ileme ykmll vard. Onun "drstlk"
standard -kavram meru loncalara kabul edilme kriterle
ni hatrlatr- adaylarn yeralt dnyasna mensup olduu
nu varsayyordu: g ve cesaretin yan sra adayn fahielik
eden kz kardei ya da kans olmamal ve edilgen olanclk
tan (muhtemelen erkek fahie olarak) hkm giymemi ol
mal ve polisle herhangi bir ilikisi bulunmamalyd (Alon
gi, s. 39). Kkeninin, normal olarak ve btn lkelerde ca
morralar retme eiliminde olan -her ne kadar bylesine ar
kaik bir biimde ender olarak kurumlam olsa da- hapis
hane olduu hemen hemen kesindir.
Hapishaneden ne zaman dar kt ise belirsizdir. En
salkl tahmin, belki de Napoli'deki eitli devrimler ve
kar etkilerin bir sonucu olarak, 1 790'la 1830 arasnda
ki bir tarih olabilir. Bir kez aa ktnda, byk l
de - 1 799'dan sonra- Napoli lmpenproletaryasn ve ona
ait olan her eyi Liberalizme kar en zararsz mttefik ka
bul eden Bourbonlarn iyi niyetine bal olarak, gc ve et
kisi hzla artmtr. Napolili yoksullarn hayatnn her yn
n -her ne kadar parann byk ksmm muhtemelen ku
mar haralarndan elde etmise de- kontrol eder hale gelin
ce, yerel ynetim iin giderek kanlmaz bir sorun olmu ve
dolaysyla da giderek glenmitir. il. Ferdinand dnemin43 Ave-1.allemenl, Das drntsche Gaunnerthum l, (1858), s. 48 not.
82

de Liberallere kar Devletin gizli polisi gibi ilev grmtr.

il. Francis dneminde, ilerine geldii gibi Liberal mttefik

lerine su isnat edecekleri tehdidiyle biraz para kazanmsa
da, Liberallerle uzlamtr. Gcnn zirvesine, Liberallerin
Napoli'de kamu dzenini fiilen Camorra'nn eline brakt
1860 devrimi srasnda ulamtr. Bu grevi byk bir etki
ve hevesle yrtmlerdi zira bu Camorristlerin gayri meru
yoldan para kazanmasndan ayr olarak, esas itibariyle zel
suun ortadan kaldrlmas anlamna geliyordu. 1862'de ye
ni hkmet ona ynelik bir dizi gl kampanyann ilkini
balatt. Bununla birlikte, her ne kadar dernein aktan faa
liyet gstermesini nlemeyi baardysa da, her zamanki "po
litikaya atlmak" sreciyle, yani, desteini eitli siyasal par
tilere satarak, varln srdrm -belki de glendirmi
grnen Camorra'y ortadan kaldramad (Alongi, s. 32).
Kendi kan peinde komak dnda, herhangi bir genel
siyasal ynsemesi olup olmad konusunda bir kant yok
tur. Bununla birlikte, btn profesyonel sulular gibi, sis
tem olarak zel mlkiyetten yana bir nyargs olduunu
kabul etmeliyiz. Mafya'dan farkl olarak, Camorra gibi r

gder "meru" dnyann tmyle dnda yaarlar ve bunun

sonucu olarak da meru hayatn siyaset ve hareketlerine yal
nzca arzi olarak el uzatrlar.
Her ne kadar 1860'tan sonra Camorra ve benzer yaplarn,
Caserta, Salemo ve Bari gibi dier gney vilayetlere, muh
temelen daha iyi iletiim olanaklar sayesinde yayld sy
lenmise de (Alongi, s. 1 1 1 ) , hapishanelerin dnda, esas iti
bariyle Napoli ehriyle snrl kalm olduu grlmektedir.
Tek bir ehirle snrl kalmas, merkezi ve hiyerarik olarak
daha sk rgtlenmesini kolaylatrmtr. Bunda da, gr
m olduumuz gibi, merkezden daha az ynetilen Mafya
lardan farkldr.
Yakn zamanlardaki tarihi karanlktadr. Camorra sfaty83

la ortadan kalkm grnmektedir; ya a en azndan bu sz

ck, herhangi bir gizli su demek ya da kardeliini ya da
hara sistemini genel olarak tanmlamak dnda kullanl
mamaktadr. Bununla birlikte, Cmorra gibi bir ey, her ne
kadar buna mensup olanlar "camorristi" olarak deil de "i
magliari" olarak bilinse de, yeniden Napoli blgesinde var
lk gstermitir. Daha ziyade ttn, petrol haralanm topla
mada -NATO depolanndan petrol ekmek iin sahte ruh
satlar kullanmakta uzmandr-, u ya da bu trden "muafi
yetler" , ama zellikle de byk lde haralann kontrdl
altnda olduu anlalan meyve ve sebze ticaretinde uzman-:
lamtr. Sradan m yoksa Camorra tr m olduu bilin
meyen, Vittorio Nappi ("o studente") adnda birinin kon
trolnde olduu sylenen eteler baka yerlerde de, rnein
Noca Inferiore, Angri ve Scafati arasndaki yasa tanmaz No
la blgesinde gldr.44
Camorra'nn sosyolog ve antropologlan ilgilendirecek pek
ok yan olsa da, toplumsal ekyal hafife hatrlatan'bir
ekilde Napolili yoksullann gangsterleri, "dalavereci" dn
yay idealize etneleri dnda, "meruiyet" iindeki toplum
sal hareketler tartmas alanna girecei sonucuna varabili
riz. Camorristi ya da magliari'nin byle herhangi bir ideali
zasyona hak kazandklan yolunda hibir kant yoktur.

44 Guarino, a.g.e.
84

IV
BlNYILCILIK l:
LAZZARETTl

Bu kitapta tartlan ilkel toplumsal hareketlerin, ilkellii

nedeniyle en az sorunlu olan binylclktr.1 nk onun
la ilgili ilkel olan yegane ey dsaldr. Binylcln binyl
da yansyacak olan z, dnyada tam ve radikal bir deiim
umudu, btn mevcut hatalarndan arnm bir dnya, il
kellikle snrl deildir. N eredeyse tanm gerei, hangi tr
den olurs\t olsun btn devrimci hareketlerde bu vardr ve
dolaysyla "binylc" unsurlar aratrc tarafndan, bir ide
alleri olduu srece bunlarn herhangi birinde grlebilir.
Bu, o zaman btn devrimci hareketlerin -Profesr Norman
Cohn'un kitabnn deerini biraz azaltan varsaymyla- keli
menin dar anlamnda, ilkel olmak bir yana, binylc olduk
lar anlamna gelmez. 2 Gerekten de insan, ilkel ve modem
Binylc: Millrnarian ya da chiliastic terimleri karl kullamlmur. Binylclk
Hz. lsa'nn bu dnyaya dnp azizleri arasnda bin yl hkm sreceine ina
nanlar iin kullanlr. Kkeni Musevilere ait bir dncedir - .n.

The Search for the Millennium (1957). Pek ok oraa binylc hareketini vu
kufla ele alan bu alna, benim dnceme gre, oraadakileri modem dev
rimci hareketler asndan ve de modem adakileri oraadakiler asndan
yorumlama eilimiyle etkisizlemitir. Bu uygulama bizim ne Hussulan ne de
modem Komnizmi anlamamza aklk getirmektedir.
85

devrimci hareketler arasndaki farklar deerlendiremedii

srece, bunlar arasnda bir ideal birlii yani tamamen yeni
bir dnya dncesi olmasna ramen, modern devrimci ta
rihten bir anlam karamaz.

Avrupa'daki tipik eski moda binylc hareketin temel

zellii vardr. Birincisi, iinde bulunulan zaman, kt
dnyay, derinden ve tmyle reddetme ve yeni ve daha iyi
bir dnya iin tutkulu bir zlem; tek kelimeyle devrimcilik.
lkincisi, Profesr Cohn tarafndan analiz edilip tanmland
gibi, binylc

(chiliastic)

trden olduka standartlatrlm

bir "ideoloji" . Modern sekler devrimciliin ortaya kma

sndan nce bu tr iin en nemli ve belki de tek ideoloji Ya-
hudi-Hristiyan lkclkt. Btn olaylarda, klasik binyl
c hareketlerin yalnzca, ya da pratik olarak yalnzca, Yahu
di-Hristiyan propagandadan etkilenen lkelerde ortaya k
t grlr. Bu ok doaldr nk, dnyay srekli bir ka
rarszlk ya da bir dizi evrimsel hareket ya da ebediyen is
tikrarl bir ey olarak gren dinsel geleneklerde binylct" bir
ideoloji ina etmek zordur. Binylcl yaratan ey dnyann
bir gn sona erebilecei -ve gerekten de erecei- ve ondan
sonra tamamen yeniden ina edilecei eklinde, Hinduizm
ve Budizm gibi dinlere tamamen yabanc olan bir kavramla
trmadr. 3 Bu, herhangi bir binylc hareketin gerek inan
cnn, kat bir ekilde Yahudi ya da Hristiyan inan olarak
ekillenecei anlamna gelmez. ncs, binylc hareket
ler yeni toplumun fiilen nasl yaratlaca konusunda temel
bir belirsizlii paylarlar.
Bu son noktay daha net bir ekilde ifade etmek zordur;
zira bu tr hareketler bir uta tamamen pasif olanlardan,
teki uta -gerekten de, greceimiz gibi, modern dev
rimci hareketlerle doal olarak birleen- modern devrim3

En azndan bu kitabn temel ald Manchester konferanslarnda konuyu taru

an uzmanlarn vardklar gr birliini yanstmaktadr.

86

ci yntemlerin kenannda bulunurlar. Yine de, muhteme

len yle bir aklk getirilebilir. Modem devrimci hareket
ler, -ak ya da zmni olarak- eski dnyann yenisiyle na
sl yer deitirecei konusunda -en can alc olan "iktida
nn el deitirmesi" diyebileceimiz eyle ilgili- kimi olduk
a belirli dncelere sahiptirler. Eski yneticiler yerlerin
den alaa edilmelidir. "Halk" (ya da devrimci snf ya da
grup) "duruma el koymal" ve daha sonra eitli eylemleri
-topraklarn yeniden datm, retim aralannn milletin
emrine verilmesi ve baka ne olursa- hayata geirmelidir.
Btn bunlarda devrimcilerin rgtl abalan belirleyici
dir ve kimi zaman ok karmak olabilen rgtlenme dok
trinleri, strateji ve taktikler vs. grevlerinde onlara yardmc
olmak iin gelitirilmelidir. Devrimcilerin yaptklan trden
iler, sz gelimi, bir kitle gsterisi dzenlemek, barikatla
r ykmak, belediye binasna yrmek, bayrak ekmek, tek
ve blnmez bir Cumhuriyet ilan etmek, geici bir hk
met atamak ve Kurucu Meclis iin an yapmaktr. (Bun
lar, kabaca, pek ounun Fransz Devrimi'nden rendii
"dersler"dir. Kukusuz, izlenebilecek tek yol bu deildir.)
Ancak, "af' binylc hareket, ister mensuplarnn deneyim
sizlii ya da ufuklarnn darl ya da isterse binylc ideolo
jilerin ve n kabullerin etkisiyle, olduka farkl bir ekilde
hareket eder. Binylc hareketlerin takipileri devrim yapan
adamlar deildir. Onlar, tannsal bir vahiy, ykseklerden ya
placak bir duyuru, bir mucize ile devrimin kendi kendisi
ni yapmasn, [bunlarn] bir ekilde oluvermesini beklerler.
Deiiklikten nce halkn rol, bir araya gelmek, onu hazr
lamak, kyamet gnnn iaretlerini izlemek, byk gnn
gelmekte olduunu haber veren peygamberleri dinlemek ve
belki de karar ve deiim an iin belirli ritel nlemler al
mak ya da yeni dnyaya prl prl saflk iinde girebilmek
iin mevcut kt dnyann sprntlerinden arnmaktr.
87

"Saf' binylc ile "saf' siyasal devrimci arasnda her trden

ara pozisyon mmkndr. Aslnda, burada tartlan binyl
c hareketler byle ara pozisyonlan igal ederler; Lazzarett
iler bir uca, spanyol anaristlri, teorik olarak teki uca
ok daha yakn dururlar.
Binylc bir hareket modem devrimci bir harekete dn
tnde ya da onun tarafndan massedildiinde bu nedenle
ilk niteliklerini korur. Normal olarak ikinci niteliklerini bir
lye kadar terk eder; bunun yerine genellikle modem, ya
ni milliyeti, sosyalist, komnist, anarist ya da baka tr
den sekler bir tarih ve devrim teorisi koyar. Son olarak bin
ylc hareket, temel devrimci ruhuna, modem devrimci siya
setin styapsm, iktidarn el deitirmesiyle ilgili bir dok
trin, bir program ve her eyden nce bir rgtlenme siste
mi ekler. Bu her zaman kolay deildir ama binylc hareket
ler, bu kitapta tarUlan dierlerinden -modernlemeye kar
herhangi asli yapsal bir itiraz belirtmeme ynnden- ay
rlrlar. Greceimiz gibi, binylc hareketler eitli dzey
lerde modem devrimci hareketlere baaryla dahil olabildik
leri gibi, modem reformist hareketlere de ayn ekilde dahil
olabilirler. 19. ve 20. yzyl tarihisinin ilgisini eken, han
gi srelerle bu ekilde massedildikleri ya da kimi zaman da
massedilememelerinin nedenleridir. Bu ve izleyen iki b
lmde bu durum ksaca anlatlacakur.
Binylc hareketler iindeki rasyonel siyasal z grebil
mek her zaman kolay deildir, zira bunlarn olgunluktan ve
etkili devrimci strateji ve taktiklerden yoksun oluu, onlan
devrimci pozisyonun mantnn paradoks ve abeslik nokta
sna srkleyebilir. Bunlar uygulanamaz ve topiktir. Ola
anst toplumsal galeyan dnemlerinde hzla gelitikle

ri ve vahiye dayanan dinin dilini konutuklar iin, yele

rinin davranlar ou kez, normal standartlara gre garip

tir. Dolaysyla bunlar, yakn zamanlara kadar, genellikle bir

88

devrimci deil fakat bir eksantrik, teki-dnyac bir mis

tik ve hayalperest olarak grlen William Blake gibi, kolay
lkla yanl anlalabilirler.4 Mevcut dnyaya ilikin temel
eletirilerini ifade etmek istediklerinde, lspanya'daki binyl
c anarist grevciler gibi, yeni dnya kuruluncaya kadar ev
lenmeyi reddedebilirler; yalnzca palyatif tedbirleri ve ikin
cil nemde reformlar reddettiklerini ifade etmek istedikle
rinde (yine 20. yzyl balarnn Endlsl grevciler gibi)
otoriteler tarafndan yle yapmalar istendii halde bile, da
ha yksek cret ya da herhangi baka bir ey iin talepler or
taya koymay reddedebilirler. Yeni dnyann eskisinden ta
mamen farkl olmas gerektiine ilikin inanlarn ifade et
mek istediklerinde -Sicilya kylleri gibi- iklimin bile bir
ekilde deitirilebileceine inanrlar. Davranlar, gzlem
cilerin kitlesel histeri diye tanmladklar, an cokulu olma
noktasna varabilir. Onlar harekete geiren eyin ne oldu
unu anlayamayanl;u -ve hatta anlayanlardan bazlar bile
davranlarn btnyle irrasyonel ya da patolojik ya da en
azndan dayanlmaz koullara kar igdsel bir tepki ola
rak yorumlama eiliminde olabilirler.
ot kez olduundan daha anlaml ve daha az olaan
d gstermek istemeden, tarihilere, onlar harekete gei
ren mant ve hatta -eer szck bu balamda kullanla
bilirse- realizmi kavramalar tavsiye edilebilir; zira devrim
ci hareketlerin baka trl anlalmas zordur. Devrimci ha
reketlerin zellikleri odur ki, btn meselenin ne hakkn
da olduunu gremeyenler, onlar hakknda byk deer ta
yan herhangi bir ey sylemekten acizdirler; te yandan
anlayanlar da (zellikle ilkel toplumsal hareketler zerine)
ou kez bakalarnn anlayabilecei terimlerle bunu ifade
edemezler. En bilgi olanlar dnda ilkel devrimcilerin o4

ada gnin ncln, William Blake, A Man without a Mask (Londra,

1944, Pelikan kitaplar) adl kitabyla]. Bronowski yapmtr.
89

unun paylatklar ey olan topyaclk ya da "olanakszc

lk" anlalmas zellikle zor ama zorunlu olan ve Sosyaliz
min geliinin

btn kederleri, zntleri,

mutsuz ak iliki

lerini ya da matemleri ortadan kaldrmayaca,

btn sorun

lar zmeyecei ya da zlr ha e getirmeyecei duygusu

-devrimci hayal krkl literatrnde yeterince yanstlan
bir duygu- en modem olanlarn bile n:;redeyse fiziki ac de
recesinde hissettikleri bir eydir.
Bir kere, topyaclk, hibir byk devrimin onlarsz ba
arl olamayaca insanst abalar yaratmann zorunlu
bir toplumsal aracdr. Tarihinin bak asndan Fransz
ve Rus devrimlerinin yarattklar dnmler yeterince a
rtcdr ama jakobenler, bu ii srf Abbe Prevost'un Fran
sas'n, Balzac'n Fransas'yla; Bolevikler ehov'un Rusya
s'n Kruev'in Rusyas'yla deitirmek iin mi yapmlar
d? Muhtemelen yle deil. "lnsann nihai refah ve zgrl
nn onlarn zaferinden sonra grleceine inanmak" on
lar iin zorunluydu. 5 Her ne kadar devrimin sonucu her .e
ye ramen ok deerli olsa da, kukusuz bunu yapmazlard.
lkinci olarak, topyaclk,

devrimci hareketler ve devrimler

hemen hemen onlann eriemeyecei hibir ey olmadn ka
ntlar grnd iin bylesine bir toplumsal bir ara olmu
tur. Eer devrimciler, "insan doasnn deitirilebilecei"
-yani, hibir toplumsal sorunun zmsz olmad- konu
sunda bir kanta ihtiya duyuyorlarsa, bu tr hareketlerde
ve bu tr anlarda deiikliklerin uygulamayla gsterilebil
mesi olduka yeterli olacaktr:
Hayalini kurduum bu teki adam
Ayya, marur, sersem. . .
5

M. Djilas, The New Class (1957), s. 32'de yazar bu noktay ilgin bir ekilde tar
tr. Hayal krklna uram bir devrimcinin bu kitab, pek baka bir ey iin

olmasa da, yazarn kendi psikolojisi de dahil, devrimci psikoloji zerine tuttu
u k nedeniyle deerlidir.
90

Yine de onu sylyorum arkda;

O da raz olmutur kendi rolne
Sradan komedide;
O da kendi adna deimitir,
Tamamen dnmtr:
Ve korkun bir gzellik domutur.
Paskalya Ayaklanmas'nda Yeats'in iirine ilham veren ve
dizelerinin sonunda bir an gibi alnan, bir zlem olarak
deil, fakat bir olgu olarak -en azndan geici bir olgu ola
rak- nlayan ey bu

halis deiim bilincidir:

Her ey dei

ti, tamamen deiti. Korkun bir gzellik dodu. zgrlk,

eitlik ve her eyden nce kardelik, byk toplumsal dev
rimlerde, bunlar yaayan devrimcilerin normal olarak ro
mantik ak iin kullanlan terimlerle tanmladklar o anlar
iin gerek olabilir: birdenbire farkna varmann canlln
da byk mutluluk vard; gen olmak Sonsuz Mutluluktu.
Devrimciler kendilerine, herhangi kabul edilmi bir azizin
kinden daha yce bir ahlak standard koymakla kalmazlar
ama bu tr anlarda, cinsiyetler arasndaki ilikilerde oldu
u gibi, plduka byk teknik zorluklar sz konusu olsa da,
onu fiilen uygulamaya sokarlar.6 Byle zamanlarda onlarn

ki, btn insanlarn kardee bireyselliklerini kaybetmeden

ortak kar iin fedakarlklar yapt ideal toplumun minya
tr bir halidir. Eer bu onlarn kendi hareketi iinde mm
kn oluyorsa, her yerde niye olmasn?
Devrimci elite mensup olmayan kitlelere gelince, srf dev
rimci olmak, ve "halkn gcnn" farkna varmak olgusu,
ylesine mucizevidir ki her ey eit derecede mmkn g6

Djilas,

a.g.e.,

s. 153, "Hareket iinde erkek ve kadnlar arasnda, temiz, m

tevaz ve scak bir iliki engellenir: yoldaa koruma ilikisi, cinsel olamayan
bir tutku haline gelmitir" vs. Djilas, kukusuz partizan sava dnemini d
nerek, ve ayrca arilsel an da ("szleri eylemlerden ayrmann zor olduu,
iktidar savann arefesinde") vurgulamakta ama ayrca kavrayl bir ekilde
"bunlarn bir arikann ahlak olduunu" kaydetmektedir.

91

rnr. Sicilya Fasci'sini gzlemleyen birisi, bunun nedeni

ni doru olarak yle ifade etmitir: eer ani, geni bir kit
le hareketi yerden fkrabilirse, eer binler bir konumayla,
yzyllarn getirdii uyuukluk ve yenilgiyi olaan saymak
tan silkinip karlabilirse, insanlr o byk ve dnyay al
tst eden olaylarn yaknda olmayacandan nasl kuku du
yabilirler? nsanlar

tamamen deiirler ve gzle grlr bir

ekilde dnrler. Hayadan boyunca iyi bir toplumun buy

ruklarna -yoksulluk, kardelik, azizlik ya da her neyse- uy
mu olan soylu insanlar, hatta inansz olanlar bile, bu idea
lin gerekliinin bir baka kant olarak halkn arasnda al
rken grlebilir. Bu yerel devrimci havarilerin siyasal ne-
mini Endls ky anaristleri arasnda greceiz; ancak mo
dem devrimci hareketleri gzlemleyen herkes bunun he
men hemen her yerde byle olduunun ve daha ok kazan
mak ve daha iyi yaamak, daha ok almak, daha "temiz"
olmak, kendi kiisel mutluluklarn (eski toplumda mutlu
luk byle yorumlanrd) tm halkn gznde feda etmek- ve
bu konuda manevi rnek olmak roln oynamalar iin dev
rimci elit zerindeki basklarn farkndadrlar. Normal dav
ran kalplan yeniden iin iine girdiinde -rnein yeni
bir devrimci rejimin zaferinden sonra- insanlar, hasretini
ektikleri deiikliklerin uzun dnemler iin, ya da ileri de
recede kendini adam kapal erkek ve kadn gruplarnn d
nda uygulanamaz olduu sonucuna varmayacaklardr; ak
sine bir "ihanet" ya da "doru yoldan sapma" olduuna ina
nacaklardr. Zira insanlar arasndaki ideal ilikilerin olabilir
lii, gereklii, uygulamada kantlanmtr ve bundan daha
ikna edici ne olabilir?
Binylc hareketlerin kar karya bulunduu sorunlar,
bunlarn byyp gelitii ba dndrc dnemlerde ba
sittir ya da yle grnr. Bu sorunlar, devrimleri ya da ayak
lanmalar izleyen dnemlerde karlkl olarak daha zordur.
92

Bu kitapta tartlan hareketlerden hibiri imdiye kadar

kazanan tarafta olmad iin, kazanlan zaferlerin aslnda

tm insan sorunlarn zmediinin kefedilmesi mesele

si bizi ok fazla ilgilendirmiyor. Yenilgileri onlan, devrim
ciliin devaml bir g olarak srdrlmesi sorunuyla kar
karya brakr. Bundan kanan yegane binylc hareket
ler, kendi kendini yok edici nitelikte olanlardr; zira onlarn
mensuplarnn tmnn lm o hareketleri soyut klar.7
Normal olarak yenilgi, binyln neden gelmediini ve dolay
syla eski dnyann bir sre daha devam edebileceinin bek
lenmesi gerektiine ilikin bir sr doktrini ortaya karr.
Kanlmaz olan kyametin iaretleri doru okunmamtr ya
da baka bir yanl yaplmtr. (Yehova ahitleri'nin, zgn
olarak beklendii tarihte dnyann sonuna gelinmemesinin,
kehaneti geersiz klmayacan aklayan olduka byk
bir yorumsal literatr vardr.) Eski dnyann devam edece
ini kabul etmek; insann onun iinde yaamaya devam ede
ceini kabul etmektir. Ama nasl?
Kimi binylclar, kimi devrimciler gibi, gerekten de zm
nen devrimciliklerini brakr ve defacto olarak status quo'nn
benimseyicisi olurlar;

status quo insanlar iin daha katlanla

bilir olursa, bu i daha da kolaylar. Hatta bazdan reform

cu olabilirler ya da belki artk devrimci dnemin an co
kusunun gemi olduunu fark ederler; artk onun etkisi al
tnda olmazlar ve aslnda istedikleri eyin, sandklan gibi y
lesine asli bir dnm gerekli klmadn kefederler. Ya
da, daha da muhtemel olan ey, "hareket"in ya da "tarikat"m
tutkulu i hayatna ekilerek, dnyann geri kalan ksmyla
-binylc umutlarn dile geldii beyanlar ve belki de binyl7

Bu trn en iyi bilinen ama tek rnei olmayan hareket, 1896-1897 yllannda
Brezilya omanlannda Dava Vekili Antonio'nun, edebi bir ahesere konu olan
hareketiydi: Eudides de Cunha, bellion in hc Bacllands. Canudos'un asi Si
on'u, kelimenin gerek anlamyla son adama kadar savann. Buras ele gei
rildiinde savunanlardan sa kalan yoktu.

93

c program dnda- ilikisini kesmesidir: rnein yemin et

menin reddedilmesi ve pasifizm. Bununla birlikte, dierleri,
yle yapmaz. Yalnzca, kesinlikle eski dnyann tmyle y
klaca ve de yenisinin kurulaca bir sonraki (binylc ol
mayan bir terim kullanmak gerekirse) devrimci kriz iiri bir
kenara ekilirler. Bu, Gney ltalya'da olduu gibi, devrimin
ekonomik ve toplumsal koullarnn endemik olduu , han
gi evreden geldiine baklmakszn 19. yzyldaki her dei
ikliin otomatik olarak kyllerin toprak igal etmek iin
davul ve pankartlarla gsterili yryler yapt8 ya da
greceimiz gibi, altm ya da yetmi yl boyunca, kabaca on.
yllk aralarla binylc devrim dalgalarnn meydana geldii
Endls gibi yerlerde olduka kolaydr. Dierleri, yine g
receimiz gibi, kendilerini binylc olmayan trden devrim
ci hareketlere balamak ya da onlara dnmek iin, gr
nrdeki uzun sren hareketsizlik dnemlerinden sonra bile
o eski atee yeterince sahip olurlard.
Onlarn uyarlanabilme yetenei de, ite tam, buradadr.
tlkel reformcu hareketler modern toplumda, mevcut ya
p iinde toplumsal ilikilerin eitliki dzenleniini sala
ma -zaman geirmeden katlanlabilir ya da rahat koullarn
yaratlmas- grevi teknik olarak, uzmanlam ve karma
klamtr ve modern toplumlarn zelliklerine uygun r
gtler ya da hareketler iinde daha iyi bir ekilde yerine ge
tirilebilmektedir: kooperatif pazarlama rgtleri adil dav
ranma konusunda kyllere Robin Hoodlardan daha iyi
hizmet etmektedir. Ancak, toplumsal-devrimci hareketle
rin temel hedefi, her ne kadar onun iin mcadelenin so
mut koullan deiiklik gsterse de, byk lde dei
meden kalr. Bu durum, byk topyac ya da devrimci ya
zarlarn mevcut toplumlar, belirli zmler ya da reformlar
8

94

Kar., La Cava, "La Rivola Calabrase del 1848", Arch. Stor. Delle Prov. Napole
tane, Yeni Seri, XXXI , s. 445 vd. , 540, 552.

nerdikleri toplumlarla karlatrdklar eletirilerde gr

lr. Binylclar (Sicilya Fasci'si blmnde greceimiz gi
bi) zlemlerine giydirdikleri ilkel kostm kolaylkla Sos
yalist ya da Komnist siyasetin modem kostmyle deiti
rebilirler. Aksine, grm olduumuz gibi, binylc modem
devrimciler bile en azndan, onlar Taboritelerin ve Ana
baptistlerin -kendilerinin de asla inkar etmedikleri- akra
bas yapan bir "olanakszclk" damarn muhafaza ederler.
ikisi arasndaki balanu, ister istemez kolaylkla kurulur ve
bir kez de kuruldu mu, ilkel hareket modem bir harekete
dntrlebilir.
eitli derecelerde binylc hareketi ve bunlarn mo
dern siyasete uyarlann tartmay neriyorum: Gney
Toskana'nn Lazzaretticileri (yaklak 1 875'ten itibaren) ,
Endls ky anaristleri ( 1 870'lerden 1936'ya) ve Sicilya
kyl hareketleri (yaklak 1 893'ten itibaren) . 1 9 . ve 20.
yzyllarda bu tr hareketler, her ne kadar kentsel olama
yacaklar yolunda a priori bir neden yoksa ve gemite kimi
zaman olmularsa da, genellikle krsaldrlar. (Ancak bizim
dnemimizde kentli iiler normal olarak daha modem dev
rimci idoloji trlerini benimsemilerdir.) Burada seilen
hareketten, Lazzaretticiler, ortaan binylc dalaletinin kr
sal ltalya'nn uzak bir kesinde yarln srdren bir labo
ratuar rneidir. kinci ve ncs, ok yoksul ve geri bl
gelerdeki, endemik olarak devrimci bir kylln, binyl
c zellikler tayan toplumsal hareketlerinin birer rnei
dir. Anaristler, esas itibariyle binylcl geleneksel dinsel
biimlerinden btnyle kopardklar ve aslnda militanca
ateist ve Hristiyanlk kart bir ekle soktuklar iin ilgin
tirler. te yandan, anaristler aynca, eksik (yani etkisiz) bir
ekilde modem devrimci hareketlere dntrlen binylc
hareketlerin siyasal adan zayfln gsterirler. Her ne ka
dar kimi anlamlarda ok daha az modem -nk yeleri ge95

leneksel ideolojilerini pek yetersiz bir $ekilde terk etmiler

dir- olan Sicilya Fasci'si, binylcln modem bir devrim
ci hareket -Komnist Parti- tarafndan massediliini incele
memize aklkla olanak vermektedir
.

Burada anlatlanlann taslak halinde ve geici olduuna

iaret etmek ve de bir hayli kkrtmaya ramen, son zaman
larda ok yetkin bilimsel ilgiye mazhar olmu Avrupa dn
daki binylc hareketlerle karlaurmalar yaplmasna kar
direnildiine iaret edilmelidir.9 Kkrtmalara kar direni
imin nedenleri, Giri'te ana izgileriyle zetlenmitir.

MONTE AMIATA'DAKl KURTARICI

Binylc hareketlerin gerekletirilmesinin olaanst g
l, ou kez gzlemcileri bunlann yalnzca devrimci de
il fakat toplumsal hareketler olduklann da inkara ynelt
mitir. Bu durum, Monte Amiata'nn Mesih'i Davide l..aza
z
retti'nin durumu iin gayet geerlidir.10 rnein Sinyor Bar
zellotti, I..azzaretticilerin saf bir dinsel hareket olduunu ile
ri srmektedir. Bu her halkarda tedbirsiz bir ifadedir. Bin
ylc dalaleti yaratan trden topluluklar, dinsel ve sekler
eyler arasnda kesin izgilerin ekilemeyecei topluluklar
dr. Byle bir tarikatn dinsel ya da toplumsal olduunu tar
tmak anlamszdr; zira otomatik olarak, bir ekilde her iki
si birlikte olabilir. Bununla birlikte, I..azzaretticilerin tutku
lu bir ekilde politikayla ilgilendikleri de aktr. Bayrakla
n zerindeki slogan, ltalya'nn monari olduu bir dnemde
9

rnein, Peter Worsley'in, Thc Trumpet Shall Sound'u (Londra, 1957), Pasifik
"kargo" kltleri [modem dnemde hanrlanan ve ona uyarlanan dinsel kabile
ritelleri) zerine birinci snf bir almadr.

10 Bu harekete dikkatimi, mevcut 1..azezar tticilerle konumu ve onlann kimi ya

ynlanmam kutsal metinlerini toplam olan Prof. Ambrogio Donini ekmi
tir. Ondan sagladm bilgi dnda, yerel bir bilim adamnn, Barzellotti'nin,
agda monografsinden ve kimi baka almalardan yararlandm.
96

"Cumhuriyet ve Tann'mn Krall" ya da "Cumhuriyet Tan

r'nn Kralldr" eklinde yazlmtr. Saf halinde yrrler
ken -belki de 1859- 1860 talyan Kurtulu Sava'nn ark
larn yanstan- arklar sylemilerdir:
lmanla yryoruz
Anavatanmz kurtarmaya,
Yaasn Cumhuriyet,
Tann ve zgrlk1 1

Ve Mesih'in kendisi halkna yle hitap etmi ve gerekli

tepkileri almtr:
Benden ne bekliyorsunuz? Size bar ve efkat getiriyorum.
istediiniz bu mudur? (Tepki: Evet, ban ve efkat.)
Daha baka vergi vermemeye raz msnz (Tepki: Evet.)
Cumhuriyetten yana msnz? (Tepki: Evet.)

Ama bunun 184 'un Cumhuriyeti olacan sanmayn. Bu

lsa'nn Cumhuriyeti olacaktr. O zaman benimle birlikte
bagmn: Yaasn Tann'nn Cumhuriyeti.12

ltalya krallnn otoritelerinin, Tanr'nn Krall'nn oto

ritelerinden farkl olarak Lazzaretticileri ykc bir hareket

olarak grmeleri artc deildir.
Monte Amiata, Toskana'nn en u gney-dou kesinde,
Umbria ve Latium snrndadr. Lazzaretticilerin arazisi ks
men ok geri, dalk, hayvanclk ve iftilik yaplan -ayn
ca madencilik yaplan ok kk bir blge de vard- ksmen
de neredeyse ayn derecede geri bir maremma ya da ky bl
gesinden -her ne kadar balca Lazzarettist gler dalar
dan geliyor olsa da- oluuyordu. Hem ekonomik ve hem de
kltrel olarak son derece geriydi. Blgedeki balca kasaba
olan Arcidosso'nun nfusunun te ikisi, kesin olarak ifade
1 1 E. l.azareschi, Davide Lazzaretti (Bergarno, 1945), s. 248.
12 l.azareschi, a.g.e.,

s.

238.
97

etmek gerekirse, 6.491 sakininin yzde 63', okuma yazma

bilmiyordu.13 Sakinlerin ou, kyl mlk sahipleri ya da

mezzadri (yanc) idi. Mutlak toprakszlk ve sanayi pek azd.

Amiatallarn umutsuzcasna m .yoksul, yoksa yalnzca ok
yoksul mu olduu tartma konusudur. Ancak kukuya yer
brakmayan ey, talyan Birlii'nin olumasnn, bu ileri de
recede yoksul blgeyi, liberal talyan -devletinin ekonomisi
ne katm ve batn saylr toplumsal gerilim ve huzursuzluk
yaratm olmasdr.
Modem kapitalizmin, genellikle liberal ya da Jakoben re
formlar yoluyla (itleme hareketinin ve ortak alanlar ve or.
man yasalarnda yaplan reformlarn benzeri vs., serbest ara
zi piyasasnn kurulmas, kilise mlklerinin seklarizasyo
nu) kyl toplumunu istilas, her zaman toplum zerinde
ykc etkiler yaratmtr. Bunlar bir devrim sonucu, yasa ve
politikalarn toptan deiimi, yabanc istilas ya da benzer
ekillerde aniden geldiinde -yerel toplumsal glerin ev
rimi nedeniyle toplum nispeten hazrlksz yakalandtida
etkileri daha da alt st edici olur. Monte Amiata'da yeni top
lumsal sistemin eski zerine binmesinin en bariz ekli, asln
da baka yerlerde de olduu gibi, vergiler yoluyla olmutur.
1868'de balayan yol inaaunn giderleri yerel deerler ze
rinden denmi ve bunun ykn yerel kasabalar ve kyler
'ekmitir. Castel del Piano'da, Cinigiano'da, Roccalbegna'da
ve Santa Fiora'da yerel ve komnal ek vergiler, merkezi dev
let vergisinin iki katndan fazlayd ve Arcidosso'da bu art
kat olmutu. 14 Bunlar esas itibariyle arazi ve kulbeler
zerine bindirilen vergilerdi. Santa Fiore'deki tahsildarlarn,
kimi dkkan sahiplerinden -Lazzaretti tarafndan kendileri
ne artk vergi demeyeekleri konusunda sz verilmesi ze
rine- vergi vermeyi reddetmeleri nedeniyle ikayeti olma13 Lazareschi, a.g.e., s. 262.
14 Barzelloti, Monte Amiata e il Suo profeta (Milan, 1910), s. 77-78.
98

lan artc deildi.15 Yine, genellikle olduu gibi, ltalya'nn

standart yasas, yani ekonomik liberalizmin uzlamaz kural
olarak Piedmonte yasasnn, yrrle sokulmas yerel top
lumu nndan kard. Bylelikle, geleneksel ortak mera,
yakacak odun toplama ve benzer haklan resmen yrrlk
ten kaldran orman yasas feci bir ekilde kk mlk sahip
lerinin tepesine bindi ve onlarn byk toprak sahipleriyle
olan ilikilerini umulmadk bir tarzda ktletirdi. 1 6 Bylece
Lazzaretti'yi, mlkiyet ve topran farkl bir ekilde datla
can, kiraclarn ve yanclarn rnden daha fazla paya sa
hip olacan, ilere yeni bir dzen verileceini vaaz ederken
bulmak ayn lde doaldr.17 (rnden daha fazla pay al
ma mcadelesi ltalya'nn krsal merkezlerinde bugn de g
ze arpan ekonomik bir sorun olarak varln srdrmek
tedir ve o yrenin,

latifundia ve sanayinin adeta var olmay

na ramen, en gl bir ekilde Komnist olan yrelerden

birisi olmasnn balca nedeni belki de budur. Monte Arnia
ta'nn ksmen bir paras olduu Siena vilayeti ltalya'daki en
yksek -1953'te yzde 48.8-- Komnist oya sahiptir.) Dola
ysyla toplumsal huzursuzluk hareketi iin koullar uygun
du. Ve Tskana'nn bu anormal cral dikkate alndnda
byle bir hareket olduka ilkel bir biim almak zorundayd.
imdi Davide Lazzaretti'nin kendisine dnelim. 1834'te
domu ve blgede bir aa bir yukar seyahat eden bir ara
bac olmutu. Her ne kadar on drt yanda -1848 Devri
mi'nin olduu yl- bir hayal grdn iddia etmise de,
1868'deki ihtidasna kadar -kutsal eylere saygsz denme
se de- laik bir adam olarak tannmt. Bu yl nemli olabi
lir zira halkn huzursuzluunun ykseldii bir yl olmutu.
1867 hasad kt gitmi, sanayi krize girmi ve hepsinden
15 l.azareschi, a.g.e., s. 282-283.
16 Barzelloui, a.g.e., s. 79.
17 Barzellotti, a.g.e.,

s.

256.
99

nemlisi Parlamento'nun o yl koyduu deirmen vergisi yi

yecek fiyatlarn ykseltmi ve yaygn krsal honutsuzluk
lara yol amt.18 On iki vilayet dndaki btn vilayetler
de bu verginin uygulamaya komas ayaklanmalara yol a
t ve sonunda 257 kadar insan ld, 1 .099 kii yaraland ve
3. 788 kii de tutukland. 19 Bu yl iinde bir kyl iin zih
ni ve ruhi bir krize girmekten daha doal ne olabilirdi? s
telik, yaklamakta olan Fransa-Prusya atmasnn, Papalk
iin muhtemel -daha sonra gerek oldu- sonulan Katolik
kafalar bir hayli heyecanlandrd. Her ne kadar syledilde
ri sol ve cumhuriyeti imalar ierse de, Lazzaretti bu aama:
da bir Papacyd ve 1860'ta ulusal orduda gnll olarak sa
vam bir adam iin bu doald. Dinsiz hkmete kar
kan Papaclar, ne olursa olsun bu aamada krsal huzursuz
luu kkrtyorlard -ayaklanmalar eski Papalk vilayetle
rinde zellikle belirgindi ve Katolik sloganlar iitiliyordu
ve ilk balarda, vaazlar sekler liberal etkiye bir kar etki
oluturabilecek Lazzaretti'yi, Papaclann koruduu bile-ileri
srlmt. Hi kukusuz uzun bir sre iin yan-resmi Ki
lise desteine sahip olmutu.
1868'den sonra Lazzaretti yerel ve kutsal bir adam olarak
tannmaya balaynca, artk kehanetlerini ve doktrinlerini
gelitirmeye koyuldu. Kendisinin bir Fransz kralnn uzak
akrabas olduuna inanyordu (bu srada Papaln en b
yk koruyucusu Fransa'yd). 1870'in sonuna gelindiinde,
ayn zamanda Halklann Uyan ad da verilen Rescritti Pro
fetici'de Sina'dan yeni gelmi bir papazn, "imdi ihtiras, iki
yzllk, sapknlk ve kibir canavarnn altnda kle olarak
inleyen" halklar uyandracak ve kurtaracak bir nder, yasa
koyucu ve yasalar slah edecek bir peygamber gelecei ke18 En kapsaml genel bir deerlendirme iin bkz. N. Rosselli, Mazzini e Bakunine
(1860-1872), (Turin, 1927), s. 213 vd.
19 Sereni, a.g.e.,
1 00

s.

lll.

hanetinde bulunuyordu. Kilise'yi talyan halk ile uzlatra

cak, "hepsi ltalyan kanndan, Kutsal Ruh'un milisleri diye
adlandrlan bin gen adam tarafndan desteklenen bir h
kmdar dadan inecek" ve bunlar ahlak ve toplum dzeni
ni canlandracaklard. 2 Ksa sre iinde, "mminler" iin
bir kilise ve kule ina ettikleri Monte Amiata'da komnist
koloniler kurma iine giriti. Bu tr iler, ykc faaliyet su
lamasna yol at ama Lazzaretti kimi etkili yerel destekile
ri sayesinde cezadan kurtulmay baard.
imdi eski ortodoksluu hzla arkasnda brakyordu.
Farkl orular ve seyahatler sreci iinde doktrininin nihai
halini yava yava gelitirdi. O, Lazzaretti, kral ve Mesih ola
cakt. Tanr, biri Monte Amiata'da, geri kalanlar uygun l
kelerde ve yerlerde yedi kutsal ehir kuracakt. imdiye ka
dar, (onun

IX.

Pius'un Papal ile zdeletirdii) nayetin

Krall vard. Onu Adalet'in Krall ve dnyann nc ve

son a olarak Kutsa,l Ruh'un Reformu izleyecekti. nsanla
rn Tanr'nn eliyle nihai kurtuluundan nce byk felaket
alametleri grlecekti.21 Ama o, Lazzaretti, lecekti. Ortaa
dncesinin uzmanlar ve zellikle de joachite22 doktrini
uzmanlal, bu doktrinle geleneksel popler heretik doktrin
ler arasndaki artc benzerlii fark edeceklerdir.
Kritik an 1878'de geldi. O yln balarnda hem Victor Em
manuel ve hem de

IX. Pius ld ve dolaysyla -Lazzaretti'ye

gre- papaln saltanat sona erdi. Ayrca, tarmdaki dep

resyonun Italya'nn zerine ktnn hatrlanmas ayn
lde yararldr. 1875'ten itibaren buday fiyatlar ve cret20 Barzellotti, a.g.e., s. 193-194.
21 Barcellotti, a.g.e.,

s.

208, 235-236. insan normal olarak nc aamann z

grlk a olmasn bekliyor.

22 13. yzylda Fransisken kkenli binylc bir grubun dncelerini ifade etmek
iin kullanlan bir terim. Bunlar dncelerini Fioreli joachim'in eserlerine
dayandnrlar. Bununla birlikte kendi alarnn Kilisesi'ni reddetmekte joac
him'den de ileri gitmilerdir - .n.

1 01

ler dt; 1878'i ne karan herhangi zel bir neden yok

tu - aslnda 1879, Avrupa'nn pek ok yerinde olduu gibi,
gerek felaket yl oldu. Bu tarihten nceki depresyon ylla
n, Toskanal kyllerin eski dnyann sonunun geldii yolundaki iaret ve alametlere olan inanlarm pekitirdi. Kimi
zengin hamiler bulduu Fransa'dan dnen l..azzaretti, Me
sih olduunu ilan etti. Vatikan'a bunu bildirdiinde gayet
doal olarak aforoz edildi. Ama Monte Amiata'da etkisi ok

bykt. Erkek ve kadnlar, yerel kiliseleri boaltacak l

de onun etrafnda toplanyorlard.23 14 Austos'ta, Mer
yem'in ge kabul yortusundan bir gn nce dadan inece
ini ilan etti. Ne kadarnn seyretmek, ne kadarnn destek
lemek iin olduunu bilmediimiz 3.000 kiilik bir kalaba
lk topland. "ltalya Lejyonu" ve "Kutsal Ruh'un Milisi"nde
giymeleri iin taraftarlarna zel giysiler satn alm ve hazr
latmt. Tanr'nn Cumhuriyeti'nin bayra gndere ekildi.
eitli nedenlerle dadan ini 18 Austos'a ertelendi. O gn,
ilahiler syleyen l..azzaretticiler, Arcidosso'da dadan indi
ler. Ve geri dnmelerini emreden carabinieri ile kar karya
geldiler. Lazzaretti u cevab verdi: "Eer bar istiyorsanz,
size bar getiriyorum, eer efkat istiyorsanz, efkat gre
ceksiniz, eer kan istiyorsanz, ite ben buradaym." Kark
bir az dalandan sonra carabinieri ate at ve l..azzaretti
de lenler arasndayd. Havarileri ve Levililer yargland ve
cezalandrld ve mahkeme onlarn zengin evlerini yamala
may ya da dnyevi bir devrim yapmay umduklarn kant
lamaya bouna urat. Kukusuz yle yapmyorlard. On
lar, Sinyor Pastorelli'nin evini yamalamaktan ok daha b
yk bir ey olan Tann'nn Cumhuriyeti'ni, dnyann n
c ve son an kuruyorlard. Ancak grlmt ki, bunun
gn henz gelmemiti.
Bu, sonuncusu 1943'te len yakn mritlerinin varln
23 Barcellotti, a.g.e.,
102

s.

256-257.

srdrmesi dnda, l.azzaretticilerin sonu gibi grnyor

du. Ve gerekten de o yl yazlan bir kitap, "Giurisdavidicile
rin sonuncusu"ndan sz ediyordu. Bununla birlikte bir epi
logue sz konusu. 1948 ylnda ltalyan Komnist lider Tog
liatti'yi ldrmek iin bir giriim yapldnda, eitli yerler
deki komnistler byk gnn geldiine inanmlar ve der
hal polis karakollarna saldrmaya ya da liderleri tarafndan
sakinletirilinceye kadar eitli ekillerde gc ele geirme
ye balamlard. Bu tr ayaklanmalarn olduu dank yer
ler arasnda Arcidosso da vard. Daha sonra orada bir top
lant dzenleyen tarih bilincine sahip bir Komnist lider,
peygamber Lazzaretti ve 1878 katliamna gndermede bu
lunmaktan kendini alamamt. Toplantdan sonra dinleyi
ciler tarafndan bir kenara ekilerek, kendisine byle konu
masndan ok memnun kaldklar sylenmiti. Bunlar l..az
zaretticiydi ve blgede saylan epeyceydi. Polise ve Devlet'e
kar olduklar iin

oal olarak Komnistlerden yanayd

lar. Peygamber de hi kuku yok ki, ayn ekilde davranr

d. Ama o zamana kadar Komnistlerin de Davide l.azzaret
ti'nin soylu iini beendiklerinden haberleri olmamt. z
gn biny.lc hareket bylelikle yeraltnda devam etmiti kyl hareketleri, ehirlilerin farkna varmad bir dzlem
de devam etme konusunda mahirdi. Bu hareket daha geni
ve daha modem bir devrimci hareket tarafndan massedil
miti. 1948 Arcidosso ayaklanmas, Monte Amiata dandan
iniin ikinci ve bir dereceye kadar yeniden yazlm ekliydi.
Lazzaretticiler kimlerdi ya da kimlerdir? Beklenebilece

i gibi, ok az zengindi.

ok az toprakszd. Onlarn temel

gcnn orta kyller, yanclar, zanaatkarlar ve kk da

kylerinde yaayan benzer kiiler arasnda kklemi oldu
u grnyor. Her ne kadar tarikaun kyl mensuplar, o
u kez olduu gibi, dnyevi ilerde zenginleme ve dnya i
lerinde ortalamann zerinde varlk sahibi olma eilimi gs103

termiler ve dolaysyla da hernerileri .tarafndan sayg gren

varlkl adamlar haline gelmilerse de, bu yine de byledir.
Gerekten de deneyim gsteriyor ki, ortaa trnden "saf'
heretik inanlar bugn dorudan doruya sosyalist ve kom
nist hareketlere kaulan tamamen' topraksz adamlardan ok,
kk mcadeleci kyller, tann esnaf, ky zanaatkArlan
ve benzerlerine cazip gelmitir. Konulan onlar hem ileriye
hem de geriye doru ekmektedir: yeni bir topluma ve saf bir
gemi -alun a ya da "gzel eski gnler"- hayaline do
ru ekmektedir; ve belki de binylcln sekter biimi bu iki
lii ifade etmektedir. Her halkarda Gney ltalya'da ortaya
km deiik heretik tarikatlar, Lenin'in zamanndan ziya
de Luther'in zamanndaki kyl devrimciliini hatrlatan bir
atmosfer iinde bu eilimi ortaya koymu grnmektedirler.
Bununla birlikte, gneydeki krsal heretik inanlar hakknda
Valdensianlar ya da "Hristiyan Kardeler Kilisesi" gibi eski,
Pentecostal Kilisesi, Adventistler, Baptistler, Yehova ahitleri
ve lsa'nn Kiliseleri gibi eski topluluklar zerine ok ihtiya
duyulan aratrmalar yaplmadan bu konuda emin olama

yz. Yine de Rocco Scotellaro'nun biyografisini bu trden ti

pik bir kyl olarak setii Chironna Evangelico, "dorudan
reticilik yapan kk bir aileye domu" bir tann esnaf
ve yancdr.24 San Nicondra'nn nl Yahudisi, kurucusu en
azndan kk bir topraa sahip ve kimi liderleri (ayakkabc
vs. gibi) zanaatkar olan benzer gruplara mensup grnmek
tedir. 25 Mrs. Cassin'e gre, Pentecostalistler,26 zanaatkarlar
iin zel bir ekime sahiptir ve Genel talyan ii Konfede24 Rocco Scotellaro, Contadini del Sud (Bari, 1955, Vita eli Chironna Evangelico).
25 Elena Cassin, a.g.e., maalesef yalnzca topluluun yirmi kadar yetikin erken
yesinden yalnzca beinin toplumsal durumunu vermektedir.
26 Pentecostalism: Hristiyanlk iinde deiik ve karmak bir harekete verilen ad.
Pentecostalistler vaftiz yoluyla Tann'yla dorudan kiisel te mas kurmaya zel
nem verirler. Hristiyan kilisesinin ilk dnemlerindeki manevi gc ve re
tiyi savunurlar - .n.

1 04

rasyonu'nun ( C.G .l.L.) Foggia ve Apulia'daki sendikal rgt

leri, Protestanlar, esas itibariyle -ilerinden birisinin bana
syledii gibi, "bir bahvanlar tarikat"- kk kyllerden
olumu bir grup kabul etmektedirler.
Lazzaretticilerin sosyalizm ve komnizme yaknlklar da
emsalsiz bir ey deildir. Gneyli kyller arasndaki din
sel galeyan, her ne kadar -Monte Gargano'nun deneyimi bir
rehber kabul edilebilirse- siyasal ifade bulamam ya da bu
kendilerinden esirgenmi olsa da, endemik devrimciliin
zellikle nemli yalnzca bir zelliidir. Bylece Protestan
lk ilk nemli ilerlemesini 1922'den, yani kyl birliklerinin
yenilgisi ve Faizmin zaferinden ve Amerika'nn gmenle
re kapanmasndan sonra gstermitir. Yine bana sylendii
ne gre, Cosenza ( Calabria) vilayetinde Kuzey'in siyasal ola
rak az gelimi yrelerinde en byk gelimesini gstermi
tir ve Foggia'da, Tavoliere ovalarnn her iki yannda eski ve
gl sosyalist gele11;ein bulunduu ovalara gre tarikat
ln bir hayli gl olduu konusunda da ok az kant var
dr. Bununla birlikte, Gney ltalya'daki gibi koullar altn
da, din alanndaki bir heretiin kiliseye kar sekler hare
ketlerd bir mttefik olmamas hemen hemen olanakszdr;
bir tr devrim sempatizan olmamas ok zordur ve kyl
sosyalist/komnistlerle kyl tarikatlar arasna kesin bir
izgi ekilemez. Bana sylendiine gre, San Nicandro'daki
dnme Yahudilerin byk ounluu Komnist Parti'ye oy
vermitir (kasaba solun bir kalesidir) ; bu arada -kimisi yerli
Protestanlarla kan bana sahip olan- yerli Komnistler on
lar "ounlukla bizden" diye tarif etmektedirler. Hatta baz
Protestanlar, Komnist militanlardr ve Yehova ahitleri'nin
yerel Camere del Lavoro ya da ok daha mahcup edici olarak,
daha yksek parti rgtlerine seilme durumlar bilinmek
tedir. Bununla birlikte heretik kyllerin sol kanat hareket
lere katlma eilimleri -Lazzaretticilerde olduu gibi- yal1 05

mzca dinsel-siyasal binylclkla zdeletirilmemelidir. Bu

en azndan Bat ve Gney Avrupa'da olduka sra d bir ol
gu alarak grnmektedir. Belki daha fazla aratrma, Monte
Amiata'nn Mesihi'nin yanma baka rneklerin konulmasn
da mmkn klacakur.

106

v
B1NYILCILIK il:
ENDLS ANAR1STLER1

ngiliz okuyucu, ispanya ve lspanya'daki anarizm hakknda,

burada gndermede bulanmaktan te bir ey yaplamayacak
olan ok mkemmel. bir giri kitabna sahiptir: Gerald Bre
nan'n spanyol Labirenti

(The Spanish Labyrinth) .1

Bu blm,

fiilen Brenan'a dayanmad durumlarda bile, ok az aratr

cnn gr ayrlna decei bir yknn biraz gelitiril
mi ve atrnulandrlm halinden baka bir ey deildir.
Endls'n, " lspanya'nn Sicilyas" olduu gzlemin
de bulunulmutur2 ve Sicilya hakkndaki gzlemlerin bBu bltim btiytik ltide Brenan'n almasyla onun bibliyografyasnda yer
alan kimi almalara, zellikle ]. Diaz del Moral'n, ilkel toplumsal hareketle
ri alan bir aratrcnn her ttirlti vgtisinti hak eden Historia de las agitacio
nes campesinas andaluzas (Madrid, 1929) adl kitabna dayanmaktadr. Aynca,
Grazalema pueblo'sunun antropolojik bir monografisi olan Pitt-Rivers'n People
of the Sierras'nn (1954) sztinti etmeye deer. Bunun yerel anarizm hakkn
daki gzlemleri yararldr ama bu kk kasabann yalnzca anarist deil ayn
zamanda btitn lspanya'da tannan klasik merkezlerinden birisi olduu gere
ine ok az nem venni grnmektedir. Grazalema'nn dier pueblo'lara gre
neden ok daha gtilti bir merkez olduu ya da hareketin ytikseliini ve tem
posunu aklamak konusunda bir giriimde bulunulmamtr ve bu da en azn
dan tarihi iin kitabn deerini azaltmaktadr.

Angel Marvaud, La Question Sociale rn Espagne, Paris, 1910 s. 42.

107

yk bir ounluu (rnein, il. ve V.Blmler) aynen bu

ras iin de geerlidir. Kabaca Guadalquivir ovas ve ovay
bir istiridye kabuu gibi kuatan dalardan oluur. Tama
m son derece youn yerleimlerden (pueblos), kyllerin
uzun dnemler boyunca, kanlaniu kasabada brakarak s
nak ya da barakalarda yaamak zere gittikleri, sahibi ba
ka yerde bulunan geni verimsiz mllderden mteekkildir
ve neredeyse kle gibi topraksz braceros ya da gndeliki
lerden oluan bir nfusa sahiptir. Her ne kadar bu 19. yz
ylda btnyle geni mlkler ve iftliklerde retim yap
lan yerler anlamna gelmiyorsa da, klasik bir latifundia lke
sidir; bir ksm kk iftlikler halinde ve ksa dnemli ki.:
raya verilir. Yalnzca ok az -devrim denizinde siyasal ola
rak muhafazakar adalar- ufak tefek uzun dnemli kiralanan
mlklerdir. Cadiz'de 250 hektarn zerindeki araziler, 193 1
ylnda vilayetin yzde 58'ini oluturuyordu: bunlar arasn
da 10.000 hektan geen 3 , yaklak 5.000 hektan geen 32
ve ortalama yaklak 900 hektarlk 271 mlk vard. Vilaye
tin ynetim blgesinde latifundia, toplam arazinin yzde
77 ile yzde 96'sn oluturuyordu. Sevilla'da byk mlk
ler toplam arazinin yzde 50'sini kaplyor; bunlar arasnda
13 adet ortalama 7.000 hektar ve 104 adet de ortalama 200
hektarlk mlk bulunuyordu. Cordoba'daki durum da biraz
daha az uta olmakla birlikte, aynyd. Genel manzara, Hu
elva, Sevilla, Cadiz, Cordoba ve Jaen vilayetlerinde vergilen
dirilebilir gelirin en az yzde 56'sn 6.000 byk toprak sa
hibinin, geriye kalann ise 285.000 daha kk mlk sahi
binin paylat, krsal nfusun yzde 80 gibi bir kesiminin
hi topraa sahip olmad gzlemiyle zl bir ekilde ifade
edilebilir.3 Geerken u gzlemde de bulunulabilir ki, End3

Brenan, s. 1 14 vd.; aynca s. 332-335'teki haritalara baknz; La Reforma Agra

ria en Espafa (Valencia, 1937); "Spain: The Distribution of Property and land
Intemational Review of Agricultural Economics, 1916, No. 5 iin

settlement",

de. Bu kaynak, tanmla megul olan krsal sakinler iinde byk toprak sahip108

ls, Gney talya gibi, -eer Maribilerin dneminden itiba

ren deilse- 19. yzylda, kuzeyli ve yabanc rakipleriyle ba
edemeyerek sanayide gerileme srecinden geiyordu. Tann
rnleri ve sanayilemi kuzeye g etmeye balayan vasf
sz iileri ihra eden bir blge olarak, ahalisinin neredeyse
tamam, yalnzca perian haldeki ve getirisi belirsiz tanm [sal
retime] bamlyd.

Genie bir literatr gr birlii iinde onlarn toplumsal

ve ekonomik koullarn en karanlk renklerle tasvir etmek
tedir. Sicilya'da olduu gibi, bracero'lar i bulabildiklerinde
alyor, olmad zaman a kalyordu ve aslnda bir l
ye kadar hala da yledirler. Aylk yiyecekleriyle ilgili bir tah
min, 1900'lerin banda onlarn neredeyse tmyle kalitesiz
ekmek -gnde 1 ila 1 .5 kilo arasnda- biraz ya, sirke, kuru
tulmu sebze ve eni olarak da tuz ve sarmsakla yaad
n gstermektedir. 19. yzyln sonunda, Cordovese tepele
rindeki pueblo'larda lm oran binde 30 ile 38 arasndadr.
Baena'da, 1896- 1 900 arasndaki be ylda toplam lmle
rin yzde 20'si akcier hastalklarndan; hemen hemen yz
de lO'u ise beslenme yetersizliine bal hastalklardand .

1900'lerin banda eitli Endls vilayetlerinde, erkeklerde okuma-yazma bilmeyenlerin oran yzde 50 ile yzde 65
arasnda deiiyordu; kyl kadnlar hemen hemen hi oku
ma bilmiyordu. Bu talihsiz blgenin sz konusu kesimleri
nin, Bat Avrupa'nn herhangi bir baka yerinden daha yok
sul olmaya devam ettiini belirtmek dnda bu acnacak lis
teye devam etmenin hi gerei yoktur.4
Endls'te siyasal bilin olumaya balar balamaz bu bl
genin salam bir ekilde devrimci olmas artc deildir.
!erinin orann, Eski Kastilya'daki yaklak ylzde 60'a karlk, Ban iin ylzde
l 7'nin altnda, Dou Endls iin ise yzde 20'nin altnda olarak vermektedir
(s. 95 vd.).
4

Mavaud, a.g.e., s. 137, 456-457; F. Valverde ve Perales, Histoia de la Villa de

Baena (Toldeo, 1903), s. 282 vd.
1 09

Genel olarak ifade etmek gerekirse, Guadalquivir havzas ve

gney douya doru olan dalk blgeler, yani esas itibariyle
Sevilla, Cadiz, Cordoba ve Malaga vilayetleri anaristti. Ba
t ve Kuzey'deki madencilik blgfleri (Rio Tinto, Pozoblan
co, Almaden vs.) ii ve sosyalistti ve anarist blgeyi bii ya
nndan snrlandryordu; siyasal olarak daha az gelimi ve
hem Kastilya sosyalizminin hem de Endls anarizminin
etkisi altnda olan jaen vilayetinde bir baka snr ve muha
fazakarln gl olduu -ya da en azndan kyllerin da
ha fazla sindirildii- Granada'da ise bir nc snr oluu
yordu. Bununla birlikte spanyol seim istatistikleri bu bl:
genin siyasal karmaklnn -ksmen anaristlerin l 936'ya
kadar ve bir ksmnn daha sonra da seimlerden uzak dur
mu olmas, ksmen de byk toprak sahipleri ve otoritele
rin etkisinin onlan hkmsz klm olmas nedeniyle- g
venilir bir resmini vermedii iin, sz konusu resim foto

raf gibi olmaktan ok, izlenimci olmak zorundadr. 5 Krsal

anarizm hibir ekilde tann iileriyle snrl deildi. Asln
da, Diaz del Moral ve Brenan tarafndan, zanaatklrlar kadar
kk mlk sahiplerinin de ayn derecede nemli -ve kimi
leri belki de daha inat olduunu syleyecektir- bir rol oy
nadklar gl bir ekilde iddia edilmitir; zira bunlar eko
nomik adan daha az tehlikeye maruz ve siyasal adan da
ha az sindirilmilerdi. inde eraf, iftlik kahyalar, "ynet
mek iin yaratlmlar" dnda yalnzca zanaatkarlarn ve
kaaklarn tanmlanamaz bir z-sayg ile dolat bir bra

cero pueblo sunu gren birisi meseleyi kavrayacaktr.

'

Endls'te toplumsal devrim 1850'den hemen sonra ba

lar. nceki rneklere -nl
5

Fuenteovejuna ky bir

:End-

Nitekim 1936 seimlerinde Cadiz vilayetinde bau kysnn bir ksm ve Ronda
civanndaki dalk ke dnda -ki buralar Anarizmin kimi geleneksel ve ef
sanevi kalelerine sahipti ve muhtemelen seimlere kaulmama politikas bura
larda geerliydi- Halk Cephesi ounluu vard. Seim sonulanna ilikin sa
ylan, 17 ubat 1936 tarihli Diaio

110

de Cadiz gazetesinden aldm.

ls kydr- gndermede bulunulmutur ama 19. yzyln

ikinci yansndan nce, kesin krsal devrimci hareketler ko
nusunda ok az kant vardr. Fuenteovejuna olay ( 14 76) ne
de olsa tek bir lordun anormal zulmne kar bir isyandr ve
stelik -her ne kadar efsane ve dram bu noktay vurgulam
yorsa da- Cordobal kentlilerle anlaarak dzenlenmitir.
1 7. yzyln alk ayaklanmalar, Endls ayrmclndan

da izler tayarak, krsal olmaktan ok kentsel grnmekte

dir ve Portekiz ve Katalonya'daki gl ada ayaklanma
lar o srada lspanyol lmparatorluu'nun zln yanst
maktadr. Her halkarda, belki aratrma bir ksmn ortaya
karacaksa da, zellikle bir kyl binylcln ngren tr
den hareketlerin ok az iaretleri vardr. Btn sanayi ncesi
dnemlerdeki kyller gibi Endls kylleri de ac ve alk
ekmitir ve onlarn devrimcilii ifadesini olaanst tutku
lu bir toplumsal ekyalk ve kaaklkta bulmutur:
Zengini soyan ve de yoksula yardm eden,

Endls'n haydudu, Diego Corrientes.6

Kutsal Engizisyonu -ne kadar zengin ya da yksek yer

de olursa olsun- sapknlara darbe indirirken; Cizvit Maria
na gibi (lspanyol) ilahiyatlar Fuenteovejuna'nm ykseli
ini savunur, zenginlie saldrr ve radikal toplumsal areler
nerirken; onlarn ilkel komnizm ideali manastr hayatla
rnda vcut bulurken, bu belki de Katolik Kilise Militan'na
iddetli bir ballkt. Yal bir Aragonlu kylnn olunun,
tarikatndan byle onaylayarak sz ettiini ben kendim duy
dum: "Biliyor musun, onlarn orda komnizm var. Her eyi
ortaya koyuyorlar ve herkes yaayacak kadarm iinden al
yor." spanyol Kilisesi, Fransa savalarnda cemaatinin ha6

Pitt-Rivers, a.g.e., blm xii, modem bir Endls pueblo'sunda ekyay betim
lemek zere kullanlmnr. Ancak bu tartma olgunun ok da iyi kavranm
olduunu gstermiyor.
111

nda gerilla liderleri olarak savaan kuk blge papazlar

nn o olaanst "poplizmi"nden bir eyleri korurken, hi
kukusuz aksi takdirde daha sekler bir ekilde devrimci
olabilecek duygulara etkili bir k} yolu bulma ilevini st

lenmitir.
1850'lerin sonlarnda kyl etelerinin etrafta gezindii
ne ve hatta kylerin "gc ele aldklanna" ilikin haberler
vardr. 7 zel bir ilgi uyandran ilk yerli devrimci hareket,
1861 ylnda, Bakuninci havarilerin ortaya kmasndan bir
ka yl nce, Loja ve Iznajar'm isyanyd. (Bununla birlikte,
Loja ayaklanmasnda biraz sol " Carbonarist" Mason etkisi .
olduunu sanyorum.)8 Enternasyonal ve 1868-1873 cum
huriyeti ajitasyon dneminde daha baka hareketlere de ta
nk olundu: lznajar'da, Fuenteovejuna'da, Pozoblanco'da ve
-"eskiden yurttalarnn geni apta kaaklk yapt" , e
kyann sk sk zenginleri alenen kuatt ve kimse ihbar et
medii iin Devlet tarafndan hibir suun cezalandrlama
d bu hazin bir ekilde n kazanm pueblo'da- Bena'rie
ji'de, arazinin taksim edilmesi talebi -"cantonalism"- btn
spanyol kyl hareketlerinin bir zellii idi.9 "Bename
ji'nin evlatlar" (bireysel biimde "kendilerini saygn klan
adamlar" olarak Garcia Lorca'nn ingene Romanslan nda
hala efsanevi rollerini oynamaktadrlar) bireysel bakaldr
ya toplumsal devrim katarken, spanyol siyasetinde yeni bir
a balyordu. Entemasyonal'in Bakuninci kolunun ajanla
'

rnn propagandasn yapt anarizm sahneye kmt. Av

rupa'nn baka yerlerinde olduu gibi, l870'lerin balan kit7

"The Agrarion Problem in Anclalusia", lnt. Rev. ofAgric. Econ. Xl, 1920 iinde,
s. 279.

19. yzyl ortas lspanyol olaylan hakkndaki muazzam bilgisinden yararlan

dgn. dostum Viclor Kiernan, bunun -belki de pek hakl olnayarak- N. Diaz
y Perez, La Francmasoneria Espaiiola'cla ileri srldn bana syledi.

Julian de Zugasti, El Bandolerismo, Giri, Cilt. 1, s. 239-240. Toplumsal devri

min nc merkezlerinden birisi olan Iznajar, ayn kaynaa gre, anonnal dere
cede gl omerti kuralna balyd.

112

lesel siyasal hareketlerin hzla yayln grd. Bu yeni dev

rimciliin balca gc klasik latifundia vilayetlerinde zel
likle Cadiz ve gney Sevilla'dayd. Endls anarizminin ka
leleri ortaya kmaya balad: Medina Sidonia, Villamartin,
Arcos de la Frontera, El Arahal, Bomos, Osuna, El Bosque,
Grazalema, Benaocaz.
Hareket, 1870'lerin sonlarnda -Cadiz'de olduu kadar
ar bir ekilde olmasa da- kt ve bir kez daha kmek
zere 1 880'lerin banda yeniden canland. Genel kyl
grevlerinin ilkleri bu srada -daha sonra da olduu gibi an
fziki g anarizminin kalesi- jerez blgesinde ortaya kt.
1892'de, birka bin kylnn kolayca bastrlan Jerez ze
rine yry eklinde bir baka patlama da oldu. l 900'le
rin banda, bu kez, o zamana kadar toplumsal devrimi el
de etmenin bir arac olarak sistemli bir ekilde kullanlma
m olan Genel Grev ian altnda, yeniden patlak verdi. Ge
nel kyl grevleri, 1901-1903 yllan arasnda, esas itibariyle
Cadiz vilayetinde olmak zere, en azndan on alt pueblo'da
yer ald. 10 Bu grevler bariz binylc zellikler tayordu. Bir
dier suskunluk dneminden sonra, sylendiine gre Rus
Devrimlnin haberleri zerine, o zamana kadar grlmemi
byklkte, bu blgeye de nfuz eden kitle hareketleri ba
lad. Bu "Bolevik" dnemde, Cadiz anarist vilayetler ara
sndaki nceliini -ilk kez- Cordoba'ya brakt. Cumhuri
yet ( 193 1- 1936) son byk canlanmay yaad ve 1936'da
pek ok anarist pueblo'da iktidar Cumhuriyet'in oldu. Bu
nunla birlikte, Malaga ve Cordoba'nn evresi sakl tutulur
sa, anarist blge, ayaklanmann hemen hemen ilk gnn
den itibaren Franco'nun egemenlii altna girdi ve ksa sre
de Cumhuriyeti blgeler bile fethedildi. Dolaysyla 1 93610 Cadiz'de : Arcos, Akala del Valle, Cadiz, jerez, La Llnea, Medina Sidonia, San
Fernando, Villanartin; Scvilla'da: Carmona, Moron; Cordoba'da: Bujalance, Cas
tro del Rio, Cordoba, Fernan-Nunez; Malaga'da: Antequera;Jaen'de: Linares.
113

1937, Endls anarist tarihinin, en azndan, bu dneminin

sonuna iaret eder.
Endls'n byk bir kesiminde kyl devrimciliinin
1860'lann sonlanndan itibaren ndemik ve kabaca her on
ylda bir ise epidemik hale geldii aktr. 19. yzyln ilk ya
nsnda karlatrlabilir g ve nitelikte herhangi trden bir
hareketin var olmad da eit derece.de aktr. Bunun ne
denlerinin kefedilmesi kolay deildir. Devrimciliin yk
selii basit olarak yalnzca kt koullann bir yansmas de
ildi; zira koullar yalnzca 1812, 1 8 1 7 , 1834- 1835, 1863,
1868 ve 1882'deki feci ktlklardan biraz daha iyi bir derece
ye kadar dzelmi olabilirdi. Son byk ktlk ( Sava s
rasndaki kimi olaylan sakl tutarsak) 1905'te grlmt.
Her halkarda ktlk geldiinde, huzursuzluu keskinletir
se de, normal olarak toplumsal hareketleri tahrik etmekten
ok, onlan engelliyordu. insanlar gerekten a olduklarn
da, baka bir ey yapamayacak kadar yiyecek aramakla ok
fazla megul oluyorlard; aksi halde lyorlard. Ekonomik
koullar doal olarak devrimci parlaylann zamann ve sk
ln belirliyordu - rnein, toplumsal hareketler yln en
kt aylarnda, tarm iilerinin en az ie sahip olduklar Oe
rez'de 1892'deki yry ve 1933'te Casas Viejas ayaklan
masnn her ikisi de Ocak ay balarnda meydana gelmiti)
Ocak'tan Mart'a ve bir nceki hasadn tkenip rnn en kt
olduu Mart-Temmuz aylarnda en yksek younlua ula
yordu. Ancak anarizmin ykselii yalnzca basit olarak ar
tan ekonomik straplarn bir gstergesi deildi. Bir kez da
ha, dardan gelen siyasal hareketleri yalnzca dolayl ola
rak yanstyordu. Kyllerle (ehirli adamn ii olan) siya
set arasndaki iliki, her halkarda garipti ve syleyebilece
imiz tek ey, bir devrim ya da "yeni bir yasa" ya da yeni bir
dnyann habercisi gibi grnen uluslararas ii hareketin
deki bir olay -Enternasyonal, devrimci bir silah olarak Ge114

nel Grev'in kefi- gibi siyasal hzlandrclar, eer ortam ol

gunsa, kyller arasnda bir heyecan uyandryordu.
En iyi aklama, "toplumsal devrimciliin ykselii, 19.
yzyln birinci yansnda Gneyin krsalna kapitalist hukuki
ve toplumsal ilikilerin sokulmasnn bir sonucudur" eklin
de olabilir. Toprak zerindeki feodal haklar 1813'te lavedil
miti ve o tarihle 1854 devrimi arasnda tarmsal konularda
serbest szlemenin yrrle sokulma mcadelesi devam
etti. 1855'e gelindiinde mcadele kazanlmt: kamu arazi
lerinin ve kilise mlklerinin (devlete, kiliseye ait olanlar ve
bo araziler vb.) genel liberalletirilmesi kesinleti ve bunla
rn

serbest pazarda satlmasnn kurallar belirlendi. O andan

sonra satlar aralksz devam etti. Kyllk zerindeki byle

sine misli grlmemi ekonomik bir devrimin sonularn
zmlemeye gerek yoktur. Bunu doal olarak, toplumsal dev
rimcilik izledi. Endls'le ilgili olarak, tuhaf olan ey, anar
ist liderlerin ynetiminde toplumsal karklk ve devrimci
rahatszln belirli ve siyasal adan bilinli bir tarmsal top
lumsal devrim hareketine, bir hayli ak ve erken dnm
olmasdr. Zira, Brenan'n iaret ettii gibi, 1 1 1860 ylnda En
dls, Gfney ltalya'nnkine ok benzeyen ayn ilkel ve fark
llamam bir mayaya sahipti. ltalya'daki toplumsal ve Bour
bon devrimci ekyalk ile ara sra patlak veren kyl isyanla
rnn bir birleimi ya da toplumsal ekyaln, "byk toprak
sahiplerinin haydutluu"nun ve dardan olanlara kar ge
nel olarak kendini korumann Sicilyal bir birleimi olan Maf

ya gibi bir ey retebilirdi. Akas, Iznajar ve Benameji'nin,

Acros de la Frontera ve Osuna'nn ayn ayn ayaklanmalarn
tek bir hareket haline getiren anarist havarilerin vaazlar, bu
siyasal izginin netliinden ksmen sorumludur. te yandan,
anarist havariler Gney ltalya'ya da gitnilerdi ama ayn tep
kiye benzer bir ey yaratamamlard.
1 1 Brenan, s. 156.
115

lspanya'da Kilise ve Devlet'in belirli hzelliklerinin, kendi

ne zg Endls modelinin yaraulm olmasna eit derece
de katkda bulunduu da ileri srlebilir. Devlet, Sicilya'da
ya da Gney ltalya'da olduu gibi. "yabanclarn" (Bourbon
lann ya da Savoyardlann) bir devleti deildi; spanyol devle
tiydi. Meru bir yneticiye kar ayaklanmak, her zaman bir
yabancya kar kmaktan ok daha fazla siyasal bilin ge
rektirir. stelik ispanya Devleti, her pueblo'da, esas itibariyle
ekyal nlemek iin 1844'te kurulmu, mstahkem kla
larndan kyleri gzetleyen, iftler halinde silahl olarak kir
sal dolaan ve asla "pueblo'nun evladan" olmayan, her yer-_
de hazr ve nazr, etkili ve kyl dman, dorudan bir ay
gta da sahipti:

Guardia Civil.

Brenan'n hakl olarak gz

lemledii gibi, her "Sivil Muhafz" anarizm iin birer sefer

berlik arac oldu ve anaristler ye saylarn artrdka, Si
vil Muhafzlarn says da artt.12 Devlet, kylleri, isyanla
rm devlete kar bir isyan eklinde tanmlamaya zorlarken,
Kilise de onlar terk etti. 18. yzyln sonlarndan itibaten
spanyol Katolikliinin evrimini zmlemenin yeri buras
deildir. 1 3 u kadarna iaret edebiliriz ki ekonomik ve siya
sal liberalizmin glerine kar kaybedilen mcadelede Kili
se, Navarre ve Aragon'un kk mlk sahipleri arasnda ol
duu gibi yalnzca ( Carlist hareketin belkemiini oluturan)
muhafazakar-devrimci bir g olmakla kalmad, fakat

court

tout

(basite) varlkl snflarla elbirlii eden muhafazakar

bir g oldu.

Status quo'nun, Kral ve de gemiin Kilisesi ol

mak, bir kurumu ayn zamanda kyllerin Kilisesi olmaktan

karmaz. Ama zenginlerin Kilisesi olarak grlmek, ka
rr. Toplumsal ekya, yerel zengin caciqueler tarafndan ko
runan bandolerolar haline gelirken, Kilise de zenginlerin Ki1 2 Bir rnek: Casas Viejas'taki ayaklanmadan (1933) nce kyde grevli dn Sivil
Muhafz vard; bugn (1956) saylarnn on iki ya da on alu olduu sanlyor.
13 Brenan'n anlans, her zaman olduu gibi, zl, berrak ve kavrayldr.
116

lisesi haline geldi; kyllerin adil ve zgr bir dnya hlya

s kendisine yeni bir ifade biimi bulmak zorundayd. Anar
ist havarilerin ona verdikleri ite buydu.
Yeni kyl hareketinin ideolojisi anaristti; ya da daha
ak adyla sylemek gerekirse zgrlk komnistti. Eko
nomik program teorik olarak ortak mlkiyeti; uygulamada
ise, ilk aamada, hemen tmyle

reparto'yu,

topran taksi

mini hedefliyordu. Siyasal program cumhuriyeti ve otori

te kartyd; yani, esas itibariyle insann insan tarafndan s
mrlmesinin ajanlarndan baka bir ey olmayan, krallar,
aristokrasiler, polis, vergi tahsildarlar ve yerel-st Devle
tin dier ajanlarnn ortadan kaldrld, kendi kendini y
neten pueblo'nun egemen birim olmasn ngryordu. En
dls koullan alunda byle bir program, grndnden
daha az topyacyd. Kyler, hem ekonomik, hem de siya
sal olarak, kendi ilkel yntemleriyle fiili ynetim rgtlen
mesini salamlar, qkmetin ve basknn en az olduu bir
ekilde kendi kendilerini ynetmilerdi; otorite ve Devletin
gereksiz mdahaleler olduunu varsaymalar mantkl gr
nyordu. Sivil Muhafz karakolunun, ya da atanm beledi
ye baka\nm ve bir sre resmi prosedrn-ortadan kalkma
s, pueblo'da adalet yerine neden kaos yaratacak olsundu ki?
Bununla birlikte, anaristlerin zlemlerinin tam olarak kesin
ekonomik ve siyasal talepler eklinde ifade edilmesi yanlt
cdr. O talepler manevi yeni bir dnya iindi.
Bu dnya bilimin, ilerlemenin ve eitimin ile gele
cekti. Anarist kyller buna byk bir tutkuyla inanyor
lar; kt zulm dnyasnn baka her eyini reddettikleri gi
bi, dini ve kiliseyi de reddediyorlard. Bu zorunlu olarak bir
zenginlik ve konfor dnyas da olmayacakt, zira Endls
kylleri eer konfordan bir ey anlyorlardysa, bu her za
man yiyecek yeterli bir eyler bulmaktan te bir ey deildi.
Sanayi ncesinin yoksulu, iyi toplumu her zaman, herkes
117

iin zenginlikler ryas olmaktan ok sadeliin adil bir e

kilde paylalmas olarak grmtr. Ama bu sadelik herkes
iin ve adil olacakt. Bu zellikle anarist bir ideal deildir.
Gerekten de, Sicilyal kyllerin 14 ya da dier herhangi
.

kyl devrimcilerin kafasna musallat olan program gereklemi olsayd, sonu hi kuku yok ki Cordoba'daki Castro
del Rio'da iktidarn ele geiriliiyle Franco'nun askerleri ta
rafndan zapt edilmesine kadar geen srede olanlara benze
yecekti: topran kamulatrlmas, parann kaldrlmas, er
kek ve kadnlarn cret ve mal mlk olmadan almas, i:h
tiyalar olan eyleri kyn deposundan almalar ("Her e.
yi birlikte oraya koyuyorlar ve herkes ihtiyac olan alyor" )
ve byk ve muazzam bir moral ycelik. Kyn harlan ka
paulmt. Ksa sre sonra kyn deposunda kahve de ol
mayacakt ve de militanlar baka bir uyuturucunun da or
tadan kalkmasn zlemle bekliyorlard. Ky yalnz banay
d ve belki de eskisinden daha yoksuldu; ama saf ve zgr
d ve zgrle uygun olmayanlar ldrlyordu. 1 5 Eer
bu program Bakuninci etiketi tayorsa bunun nedeni hi
bir siyasal hareket, geri kyllerin kendiliinden zlemleri
ni, bilerek kendini onlarn emrine veren Bakunincilikten da

ha duyarl ve kesin bir ekilde yanstmad iindi. stelik,

spanyol anarizmi, dnemimizdeki dier herhangi bir siya
sal hareketten daha iyi gelitirilmi ve kyller ve kk es
naf tarafndan yaylmt. Diaz del Moral'n iaret ettii gi
bi, Marksizmden farkl olarak hibir entelekteli kendisine
ekmemi ve ilgi duyulacak herhangi bir teori retmemiti.
Onun statlar gezginci vaizler ve ky peygamberleriydi; li
teratr ise Bakunin, Reclus ve Malatesta gibi yabanc d
nrlerce gelitirilmi teorileri olsa olsa poplarize eden ga
zete ve brorlerdi. Belki bir istisna ile -ki o bir Galiyal14 Bkz. Ek 5.
15 F. Borkenau, The Spanish Cockpit (1937), s. 166 vd.
118

dr- lberyal hibir anarist teorisyen yoktur. Bu byk l

de bir yoksul adamlar hareketiydi ve bylelikle Endls
pueblo'sunun kar ve zlemlerini olaanst bir yaknlk
la yanstm olmas artc deildir. Belki de bu onlarn ba
sit devrimciliine en yakn duran, her eyden ok kt zu
lm dnyasn toptan ve kesin olarak reddetneleriyle ok az
benzeri grlen ve muhtemelen yoksullarn davasna Kili
se'nin "ihaneti" karsnda onlarn strabn yanstan, anar
istlerin tipik kilise yakma eylemlerinde ifadesini bulmu
tur. 1935 tarihli spanya Guide Bleu'su, ifadesiz bir suratla,
"Malaga" diyor, "ileri dncelerin ehridir. 12 ve 13 Mays
1931 tarihlerinde, burada krk kilise ve manastr yakl
mtr. " Yaklak be yl sonra yanan ayn ehre bakan eski
bir anarist, Brenan'la u konumay yapmt:
"Bu konuda ne dnyorsunuz?" diye sordu.
Dedim ki: "Malaga'y yakyorlar."
"Evet," dedi. "Onu tamamen yakyorlar. Ve size syleye
yim -ta stnde ta braklmayacak- hayr, dnyada baka
ktlk kalmasn diye, herhangi bir bitki, hatta bir lahana
6
bil yetimeyecek orada." 1

Ve bilinli anarist yalnzca -her ne kadar bunun pek ok

yakma ve ldrme ii gerektirdiine normal olarak inan
masa da- kt dnyay yok etmek istemiyordu; onu derhal
reddediyordu. Endls'te gelenein yapt her ey sklp
atlmalyd. Tanrmn adn anmayacakt, dinle herhangi bir
ilikisi olmayacakt; boa grelerine karyd, ikiyi, hat
ta sigara imeyi reddediyordu -"Bolevik" dneminde hare
kete bir de vejetaryen izgi eklenmiti-; resmen serbest a
k kabul ediyorsa da rastgele cinsel ilikiyi onaylamyordu.
Gerekten de grev ve devrim zamanlarnda, geri dardan
bakanlar tarafndan yanl yorumlansa da, mutlak bir iffet16 Brenan, s. 189.
119

lilik iinde olduuna dair kantlar bile vardr.17 O, Endls

kylsnn kavrayabilecei en geni anlamda, gemi hak
knda

her eyi lanetleyen bir devrimciydi. O aslnda bir bin

ylcyd.

Bereket versin, sempatik ve bilgili yerel bir avukatn gzyle ky anarizminin binylc ynleriyle ilgili mkemmel
bir ykye sahibiz: F. Diaz del Moral'n, devasa Cordoba Vi

layetinde Tanmsal Ajitasyonun Tarihi, yky

1920'lerin ba

na kadar getiriyor. Aada ksaca anlatlanlar esas itibariy

le Diaz del Moral'a ve birka baka daha az iddial kaynaa
dayanyor ve 1933 ylnda Casas Viejas'taki (Cadiz) bir k)'.
devrimi zerine benim yaptm kk alma tarafndan
destekleniyor.18
Ky anarist hareketi ksma ayrlabilir: yalnzca durum
elverili olduunda aralklarla aktif olan ky nfusunun ge
ni kitlesi; -bilinli iiler

(obreros conscientes)

ad verilen

srekli aktif vaizler, liderler ve havariler kadrosu ki bugn

geriye doru bakldnda bunlara "fikir sahibi olanlar" de
niyor; ve de darlkllar: ulusal liderler, hatipler, gazeteciler
ve benzer dsal etkiler. spanyol anarist hareketinde son
ksm anormal derecede nemsizdi. Hareket her trl rgt
lenmeyi, en azndan kat disiplinli bir rgtlenmeyi ve si
yasette yer almay reddediyordu; dolaysyla ulusal dzey
de ok az lidere sahipti. Basn, byk ksm baka kasaba
ve kylerdeki

obreros conscientes

tarafndan yazlan ve siya

sal bir izgi ortaya koymaktan ok -grm olduumuz gi

bi o srada politikaya inanmyorlard- Gerei ortaya koy17 Brenan, s. l 75'te; Marvaud, s. 42'de, 1902'deki Moron genel grevi srasnda d
nlerin reparto gnne ertelendii ana bunun an bir iyimserlikten ibaret
olduu gzleminde bulunuyorlar.
18 Bu konudaki sz konusu dnem iin en gvenilir kaynak Diario de Cadiz'dir.
Btn ulusal ya da yabanc gazeteler ve kitaplar, istisnasz, yky biraz yan
l anlatmaktadrlar. Ben ayrca kyde devrimden kalm birka kiiyle de ko
nutum.
120

maya, Adaletsizlie saldrmaya, dayanma duygusu yara

tarak kk bir Endls kyndeki kunduracy Madrid'de
ve New York'ta, Barselona'da ve Leghom'da, Buenos Aires'te
ayn kavgay veren kardeleri bulunduuna inandrmaya a
lan ve bu temalar tekrarlayan ve byten bir basnd. D
sal glerin en aktif olanlar, konukseverlikten baka her e
yi reddeden, evreyi dolap iyi haberleri bildiren ya da yerel
okullar aarak standart brorleri yazm olanlarn -Kropot
kin, Malatesta- bilinmeyen byk adlarm yayan gezici vaiz
ler ve propagandaclard. Ancak bir ya da iki kii bu hitabet
turlar sonucu ulusal bir hret kazansa bile kyden bam
sz deildi. Yerel bir kylnn bile byle bir hret kazan
mas ok muhtemeldi; her bilinli ii, nereye giderse gitsin
srekli propaganday kendi grevi sayyordu. insanlar etki
leyen eyin baka insanlar deil gerein kendisi olduuna
inanyorlard ve btn hareket, geree sahip olan herkesin
gerein propaganda:;n yapmas zerine kurulmutu. n
k, insann artk yoksul ve hurafeci olmak zorunda olmad
gereine ulatktan sonra bunu yaymak dnda ne yapa
bilirlerdi?

Dolaylsyla obreros conscientes, rgtleyici olmaktan ok

eitimci, propagandac ve ajitatrlerdi. Diaz del Moral, bu
tipin ahane bir tasvirini vermitir - topraksz iilerden
ok, kk ky esnaf ve kk mlk sahipleri; ama bundan
emin olamayz. Tutkulu bir heyecanla okumular ve ken
dilerini eitmilerdi. (Bugn bile, Casas Viejas sakinlerine,

imdi ou lm ya da dalm, eski militanlar hakkndaki

kanaatleri sorulduunda, "O srekli bir eyler okur, srekli
tartrd" cevabm almas ok muhtemeldir. ) Tartma iin
de yayorlard . En byk zevkleri, anarist basna, kazan
m olduklar modem bilimsel anlay ycelten ve bunu ak
taran ou kez iddial ibareler ve uzun szcklerle mektup
lar ya da makaleler yazmakt. Eer zel olarak yetenekliyse1 21

ler, 1 7. yzyl Ingilteresi'nde oka grlen bror ve risa

lelerdeki belagat yeteneine benzer trden bir eit popler
belagat gelitiriyorlard. Grazalemal jose Sanchez Rosa (do
umu 1864) ii ve kapitalist arasnda diyaloglara dayanan

risaleler, kk romanlar, span ol frerlerin tevik ettikle

ri trden (ama doal olarak farkl bir ierikle) eski "drama
tik paralar" yazyordu ve bunlar, kendi kylerinden uzakta

alan iilerin haftay geirdikleri latifundia'nn iftlik ev

lerinde ve ii koulannda -aslnda ksmen irticalen- oy
nanyordu.
Onlann ky zerindeki etkisi herhangi bir toplumsal pozisyona dayanmyor, esas itibariyle onlann havariler olarak
erdemine dayanyordu. Hemerileri hakkndaki iyi haberle
ri, muhtemelen gazeteleri okuma yazma bilmeyen arkada
lanna sesli okumak suretiyle ilk getirenler -zellikle hayat
lannn safa adanml deerlerini kantlamsa-, kyn
gz kapal gvenini kazanabiliyordu. Yine de, herkes, si
garay, ikiyi ve fahielerle ilikiye girmeyi terk edecek-ya
da kilisenin vaftiz, kilise evlilii ve kilise tarafndan gml
me uygulamalarna direnecek kadar gl deildi. Bujalan
celi M. Vallejo Chinchilla ya da Castro del Riolu Justo Hel
ler gibi adamlar, Diaz del Moral'n sylediine gre, "kitle
ler zerinde, byk

Conquistadorlar'n (fatihler) adanlan

zerinde sahip olduklanna benzer trden bir nfuza sahip

tiler" ; Casas Viejas'ta, devrim iin an yaynlayan ve asker
lerle on iki saat sren bir aumadan sonra ldrlen koca
Curro Cruz ("Alt Parmak") da benzer bir ilev yerine getir
mi grnyor. Durumun gerektirdii ekilde seilmilerin
kk etesi birbirine tutunuyordu. ahsi ve aile ilikileri
nin nde gelen anarist kadroyu bir arada tuttuu Casas Vi
ejas'n durumu muhtemelen tipiktir: Curro Cruz'un toru
nu Maria ("La Libertaria"), gen militanlarn efi ]ose Caba
nas Silva'yla ("Kk Tavuk") nianlyd; bir baka Silva ii
1 22

sendikasnn sekreteriydi ve Cruz ve Silva ailelerinin byk

bir ksm izleyen bask altnda yok olmutu.

Obreros consci

entes liderlik ve devamllk salyordu.

Ky onlan doal olarak, ziyaret eden sirke katlmay tav
siye etmekten (gezici elence erbab, ksa sre sonra yerel li
derin tavsiyesini temin etmenin nemini rendi) devrim
yapmaya kadar her szlerine gvenilen en nfuzlu heme
rileri olarak kabul ediyordu. Ancak hi kukusuz devrimler
yalnzca kyn kendisi aslnda bunu isterse yaplabilir: n
k

obreros conscientes,

siyasal bir ajitasyon

planlamay

revleri saymyor srf propaganda yapyor ve eylem aslnda

ancak -onlarn da bir parasn oluturduklar- ky kamu
oyunun o garip kabarmas ve devrimi yalnzca tavsiye edilir
deil ayn zamanda fiilen kanlmaz grmesiyle meydana
geliyordu. (Daha fazla rgtlenme ve sendikal politikalar
la anarko-sendikalizmin gelimesi, bu tmyle kendiliin
denlie dayanmay zayflatt ama biz u anda ky anarizmi
nin gerileyi ve kyle deil onun altn ayla ilgileni
yoruz.) Aslnda bunun on yllk aralarla olduunu biliyoruz.
Bununla birlikte, kyn kendisi sz konusu olduunda, bu
tr eylh normal olarak yerel durumda eylemi kanlmaz
klan bir ey ya da gizil devrimcilii alevlendiren bir d etki
sz konusu olduunda meydana geliyordu. Bir ksm haber
ler, zamann geldiini kantlayan kimi deliller ya da bir kuy
rukluyldz kye nfuz ediyordu. Bunlar, 1870'lerin ban
da Bakuninci havarilerin ilk gelileri; Rus Devrimi'nin tah
rif edilmi haberleri; Cumhuriyet'in ilan edildiine ya da Ta
nn

Reformu Yasas'nn grlmekte olduuna dair haber

ler olabilirdi.
Geen sonbaharn banda (1918, EJH) . . . . Endls krsa
lnn insanlarnn zihinlerini "yeni yasa" dedikleri bir e
yin kabul edildii igal etmiti. Bunu kimin kardn ya
1 23

da ne zaman, nerede karldn bilmiyorlard ama herkes

ondan sz ediyordu. 1 9
Casas Viejas'taki ayaklanmadan nce her trl dedikodu
gndemdeydi: zaman gelmiti, ikoi yz pueblo oktan ko:r
nizm ilan etmiti, toprak datlmak zereydi vs. (Bu son de
dikodu, civardaki byk bir latifundium'un son zamanlarda
karlan bir yasa gereince toprak reformuna tabi tutulaca
haberlerine dayal olabilir.)

Byle anlarda endemik anarizm, epidemik hale geliyor u.

Diaz del Moral bunu takdire deer bir ekilde tasvir ediyor:
1 9 18-1919'da o gnleri yaayan bizler o alacak grn
ty asla unutmayacaz. Kyllerin ne amala olursa ol
sun, konumak zere toplandklar tarlalarda, barnaklar
da ve avlularda, konuulan, her zaman ciddiyetle ve heye
canla tartlan tek bir konu vard: toplumsal sorun. Gn
dzleri insanlar dinlenmek iin ie ara verdiklerinde, sigara
molalarnda; gece akam yemeinden sonra, en okumu-ki
i, yksek sesle brorleri ve gazeteleri okur, dierleri b
yk bir dikkatle dinlerdi. Sonra sra, biraz nce okunanlar
teyit edici nutuklara ve olay ven sonu gelmez konuma
lara gelirdi. Her eyi anlamyorlard. Kimi szckleri bilmi
yorlard. Adamn kiiliine bal olarak, kimi yorumlar o
cuka, kimileri kt niyetliydi; ama sonunda hepsi zerin
de anlalrd. Baka nasl olabilirdi ki? Btn iittikleri, her
ne kadar bunu ifade edememi de olsalar, tm mrleri bo
yunca hissetmi olduklan saf gerek deil miydi? Herkes her
zaman okurdu. lnsanlann meraknn ve renme susuz
luunun snn yoktu. Srcler bile dizginleri ve yularla
r brakr, hayvanlarnn zerinde okurlard. len yemek
lerini hazrladklarnda her zaman antaya bir para litera
tr koyarlard. . . . tiraf edildii zere, yzde 70 ya da yzde
19 C. Bernaldo de Quiros, El Espartaquismo Agrario Andaluz (Madrid, 1919), s. 39.
1 24

SO'i okuma yazma bilmezdi; ama bu almaz bir engel deil

di. Okuma yazma bilmeyen merakl gazetesini saun alr ve
okumas iin bir yoldana verirdi. Sonra en sevdii maka
leyi ona iaretletirdi. Daha sonra iaretli makaleyi bir baka
yoldana okutur ve birka okumadan sonra ezberler ve he
nz onu okumam olanlara tekrarlard. Bunu tanmlayabi
lecek tek bir szck vardr: lgnlk. (s. 190)

Bu koullar alnnda iyi haber birinden dierine annda ya

ylrd.
Birka hafta iinde ilk bataki on ya da on iki kiilik us
ta grubu, 200 kiilik bir gruba dnrd; birka ay iin
de hemen hemen tm alan nfus, itika t deitirmenin
ateli cazibesine kaplm olarak alev saan idealin lgnca
propagandasn yapyordu. lster bar ya da rkek, ya da
isterse kamunun saygsn kaybetmekten korktuklar iin
uzak duran birka kii, tarlay srerken, kulbeden, taver
nadan, sokaklardan ve meydanlardan

inanm gruplar tara

fndan da kenarna gtrlyordu. Ayn gr benimse

yene kadar, kuku, ironi, beddua ve eitli nedenlerin bom
bardmanna tabi tutuluyordu. Direnmek olanakszd. Ky
yeni dnceleri bir kez benimsedi mi ajitasyon yaygnla
yordu . . . Herkes bir ajitatrd. Bylelikle ate,

hazr btn

parlamaya

kylere hzla yaylyordu. Her halkarda pro

pagandacnn grevi kolayd. O yalnzca

ya da

Tierra y Libertad
El Productor'dan dinleyenler iin, yeni inan karsn

da bir anda aydnlanmalar iin bir makale okuyordu.

Ama byk deiiklik nasl gerekleecekti. Kimse bilmi

yordu. Netice itibariyle kyller, herkes, ayn zamanda ken
disini buna adarsa bunun bir ekilde olmas gerektiini his
sediyordu . 1 873'te de byle yaptlar ama olmad. 1 882'de
sendikay kurdular ve kzlar ark syledi:
125

Btn gzel kzlar

Yazdlar evlerine bunu
Altn harflerle, diyordu ki:

Sendikal adam iin lrm .20

Ama sendika kt. 1892'de jerez ehrine yrdler, eh

ri ele geirdiler ve birka kiiyi ldrdler. Kolaylkla datl
dlar. Daha sonra 1900 civannda, o srada Sosyalist hareketi
sarsan Genel Grev zerine uluslararas tartmalann haberle
ri Endls'e ulat ve genel grev zm olarak grld. (As
lnda binyl elde etmenin bu yeni kefedilmi yntemi, muh
temelen kylleri iinde bulunduklan uyuukluktan kurtar-
d.) Bu tr grevler tamamen kendiliindendi ve salamd; e
rafn hizmeti kzlan ve hemireler bile ii brakt. Taverna
lar boald. Hi kimse herhangi bir dileke ya da talep orta
ya koymuyor, (her ne kadar kimi zaman otoriteler kylle
re daha yksek cret istediklerini syletmeyi ve bir tr anla
ma yapmay baanyorlardysa da) hi kimse grme gitji
minde bulunmuyordu. Bu tr abalar konu dyd. Ky yk
sek cretlerden daha byk eylerin peindeydi. iki hafta ya
da yaklak bir srenin sonunda, Endls'te toplumsal devri
min patlamad aka anlalnca, grev aniden sona eriyor,
herkes son gnde de ilk gnde olduu gibi salam, iinin ba
na dnyor ve bekliyordu. Aslnda Diaz del Moral'n zekice
iaret ettii gibi, anaristlerin ve dier liderlerin bu tr grev
leri rgtlenmeyi glendirmek ya da snrl hedefleri elde
etmek iin yaptklan giriimler muhalefetle ya da ilgisizlik
le karland: kyller "Mesihi grevler" istiyorlard (s. 358).
Bu grevleri ve kimi zaman meydana gelen az ok benzer
kalkmalan zmlemek kolay deildir. Bunlar kukusuz
devrimciydiler: tek hedefleri temel (asli) , ezici bir deiiklik
ti. Kendileri bizzat devrini yapanlar olmadklan gibi, bu tar20 "Todas !as niilas bonitasltienen en casa un letrero/con lettas de oro que dice/
Por un asociado muero." Bernaldo de Quiros, a.g.e., s. 10.
126

tma balamnda hinylcydlar: Lehrija ya da Villamartin'in

ya da Bornos'un erkek ve kadnlar kapitalizmi devirmek
ten ok, onun devrilmesi iin imdi hazr olduklarn gs
terdiklerine gre, bunun bir ekilde gerekleeceini gster
mek iin ii brakyorlard. te yandan binylclk gibi gr
nen ey kimi zaman, ky anaristlerinin rgtlenme yeter
sizliinin, tecrit olmuluun ve grece zayflnn yalnz
ca bir yansmas da olmu olabilir. Komnizmin tek bir ky
de kurulamayacan bilecek kadar iin farkndaydlar. Yi
ne de eer byle kurulursa yaayaca konusunda kukulan
da yoktu. Casas Viejas bunu l 933'te denedi. Adamlar telefon
hatlarn kestiler, yol boylarna siperler kazdlar, polis klas
n tecrit ettiler; d dnyadan emin olarak anarizmin krm
z ve siyah bayran ektiler ve topra taksim etmeye giri
tiler. Hareketi yaymak iin hibir ey yapmadlar ya da kim
seyi ldrmediler. Ama dardan askerler geldiinde kaybet
tiklerini anladlar ve liderleri onlara dalara kmalarm sy
ledi; kendisi ve yakn arkadalar da bir kulbede savaular
ve hi kukusuz bekledikleri gibi ldrldler. Dnyann ge
ri kalan ksm bu ky gibi hareket etmedii srece baarsz
olmaya mahkumdular; ve muhtemelen ortaya koyduklar r
nek dnda, dnyann geri kalan ksmn etkilemeye de g
leri yoktu. Bu koullar altnda binylclk gibi grnen ey,
yalnzca mevcut devrimci tekniklerin en umutsuzu olabi
lir. Bir kyn, rnein Temmuz 1936'da olduu gibi, baar

l olma ansn grdklerinde klasik bir devrim yapmaktan yerel yetkililerin, polisin ve byk toprak sahiplerinin elin
den iktidar almaktan- kandklarna dair hibir iaret yok
tur. Ve yine de, spanyol ky anarizminin grnrde bin
ylc davranna tarihsel deil de ilevsel bir aklama getir
sek bile, onlarn "byk deiiklie" ilikin kafalarndaki re
sim topyac, binylc, vahiye dayal olmasa -ki btn tank
lar byle olduunda anlayorlar- hi de ayn ekilde hareket
127

etmezlerdi. Onlar devrimci hareketi d$manlara kar giriil

mi uzun bir sava, ulusal iktidann ele geirilmesiyle sonu
lanacak bir dizi sefer ve muharebe sonunda yeni dzenin ku
rulmas olarak grmyorlard. OnJ:r ksa srede sona erdiril
mesi gereken kt bir dnya gryorlard; bunu iyi dnyay
balatacak Deiim Gn izleyecek, altta olanlar ste kacak
ve bu dnyann gzellikleri herkes tarafndan paylalacaku.
"Seforito," diyordu gen bir ii bir beyefendiye, "byk gn
ne zaman geliyor? " "Hangi byk gn?" "Hepimizin eit ola
ca ve topran aramzda paylalaca gn." Deiim o ka
dar eksiksiz ve vahiysel olaca iin, -yine bir kez daha tank
lann zerinde anlauklan gibi- bunu "herkesin iinde, hat
ta erafn nnde tam bir ak yreklilikle ve sakin bir neey
le konuuyorlard."21 Zira binyln gc yleydi ki, eer ger
ekten geliyorsa, eraf bile ona kar direnemezdi. Onun ba
ans, ifade edilemeyecek kadar byk ve daha genel bir e
yin sonucu olacaku, yle snf mcadelesinin deil; nk s
nf mcadelesi ne de olsa eski dnyaya ait bir eydi.
spanyol krsal anarizmi modem kitlesel binylc ya da
binylcla benzeyen bir hareketin belki en etkileyici rne
idir. Bu nedenle onun siyasal avantaj ve dezavantajlan da
daha kolaylkla zmlenebilir. Avantaj, kylln ger
ek ruh halini herhangi bir baka modem toplumsal hare
ketten daha duyarl ve sadk bir ekilde ifade etmesi; ve do
laysyla kimi zaman, gzlemleyende muazzam etkisinden
baka bir ey duyurmayan, abasz, grne gre kendili
inden eylem birlii yaratm olmasdr. Ama dezavantajlan
ldrcdr. Modem toplumsal ajitasyon Endls kylle
rine, rgtlenmenin, stratejinin, taktiklerin ve sabrl olma
nn gerekliliini retmekte tamamen baansz olan bir bi
imde ulat iin, onlann devrimci enerjilerini hemen he
men tmyle heba etmitir. Onlannki gibi, yetmi yl ka21 Bemaldo de Quiros, s. 39; Diaz del Moral, s. 207.
1 28

dar devam eden, kralln geni blgelerinde her on ylda bir

kendiliinden patlayan bir huzursuzluk, o srada sallanan
spanyol ynetimlerinden birka kez daha gl rejimleri
devirmeye yeterli olurdu; ne ki aslnda spanyol anarizmi,
Brenan'n iaret etmi olduu gibi, otoritelere sradan bir po
lis sorunu karmaktan baka bir ey ortaya koyamamtr.
Daha fazlasn yapamazd: zira kendiliinden kyl ayaklan
mas, doas gerei yerel ya da en ok blgeseldi. Genel ol
mas iin her kyn belirli amalar iin ve kendi inisiyati
fiyle ayn anda eyleme gemesini salayacak koullan yarat
mak zorundayd. spanyol anarizminin bunu gerekletir
meye en yakn olduu an, Temmuz 1936'da Cumhuriyeti
hkmetin Faistlere kar direnme ars yapu and; ama
anarizm sz konusu olduunda bu an, hareketin her za
man prensip olarak tanmay reddetmi olduu ve dolaysy
la bundan yararlanmaya asla hazr olmad bir yerden geldi.
Kabul edildii zere, .saf kendiliindenliin ve mesihiliin
dezavantajlar yava yava grlmeye baland. Belli belir
siz bir sendika ynetimine ve sendikal politikaya izin veren
anarko-sendikalizmin, saf anarizmin yerine gemesi zaten
'

rgtlenme, strateji ve taktiklere doru bir durak anlamna

geliyordu ama disiplin salamak ve bir ynetim altnda her
ikisinin istenmeyen ve gereksiz eyler olduu temel varsay
myla hareket edilmesi iin hazr olmaya da yeterli deildi.
Benzer bir ekilde, anarizm bozgun halindeydi ve are
sizdi. Ad bilinmeyen bir kyde hibir ey illegal rgtlen
meden daha kolay deildir. Greceimiz gibi, Sicilya'da Pi
ana degli Albanesi, bu noktay aklar. Ama anarist kyn
binylc lgnl yattnda, geriye kk bir grup

ros conscientes,

obre

gerek inananlardan ve bir sonraki byk

an bekleyen umudu krlm bir kitleden baka bir ey kal

nyordu. Eer bu kk grup, lm ya da g ya da polisin
sistemli takibiyle datlrsa, .geriye ac bir yenilgi idrakinden
129

baka bir ey kalmyordu. Pitt-Rivers'in, l Sava'tan sonra

Endls anarizminin herhangi bir etkin rol oynamay b
rakt ve oradaki kk apl illegal faaliyetin de daha nce
nemsiz olan komnistler tarafndan oynanm olduu gz
lemi doru olabilir.22 Eer byle ise, bu ancak bizim bekle
yeceimiz bir eydir zira anarist trden bir kyl hareketi,
rgtl bir ekilde gerek anlamda etkin baskya ve span
yol hkmetlerinin Franco'dan nce hibir zaman sorun et
medikleri -nk onlar zaman zaman patlamalarn olmas
n ve tecrit edilmilik iinde snp gitmesini tercih etmiter
di- srekli kontrol karsnda direnmeye yetenekli deildir:
Klasik anarizm bylelikle modem koullara -her ne kadar
kendisi bu modem koullarn bir sonucu olsa da- kendini
etkili bir ekilde uyarlama yeteneinden hemen hemen yok
sun bir kyl hareketi biimidir. 1870'lerde Endls krsa
lna baka bir ideoloji nfuz etmi olsayd -kimi zaman ko
mnistlerin bu konuda haan salad gibi, daha disiplin
li olacandan- kyllerin kendiliinden ve istikrarsz is
yankarln ok daha gl bir eye dntrebilirdi. Bu ol
mad. Bu nedenle, anarizmin tarihi, modem toplumsal ha
reketlerde hemen hemen esiz olan, hep ayn baarszln
bir rneidir; ve kimi ngrlemeyen tarihsel deiiklikler
ortaya kmadka, kitaplarda Anabaptistlerle23 ve silahsz
olmasalar da silahlaryla ne yapacaklarn bilemeyen ve ebe
diyen yenilen teki peygamberlerle birlikte yazlacaktr.

22 A.g.e., s. 223. Bu durumun ksmen, Cebelitank'n ardndaki sierra'larda l

Sava'tan kalan silahl direni nvelerinin ya da ksmen 1944-1946'da yeni
den canlanan direniin, Anaristlerin baarsz olduu rgtl silah, malzeme
ve belki de adam temininde, komnistlerin etkili olmasna dayanm. olmas
mmkndr.
23 Anabaplistler: Anabaptisl szc srekli vaftiz edilmek anlamna gelir. Kii
nin yetikin olunca yeniden vaftiz edilmesi gerektiine inanan bu radikal tari
kat 1520'li yllann balannda kurulmutur. Temel hedefleri mevcut olan kili
seden daha saf ve daha mkemmel bir kilise kurmaktr - .n.
1 30

VI
B1NYILCILIK Ill:
SiCiLYA FASCI'S1
VE KYL KOMNiZMi

Sicilya Fasci'sinin bu yks ve bunun kimi siyasal sonu

lan ilkel bir toplumsal hareketin tamamen modem bir hare
ket tarafndan massedilmesi srecinin btnn gstermek
niyeti tamaktadr; zira Sicilya kylleri (dier Gney Italya
kylleri gibi) krsal anarizmin yan yol aamasnda tkanp
kalmamlar fakat genel olarak, eer ilkelliklerinin bir ekil
de tesine geebilmilerse, ileri derecede rgtl Sosyalist ve
Komnist hareketlere katlmlardr. Dolaysyla Endls'te
anarist kyl rgtlenmesinin basit biimlerini belirlemi
olan kyl binylclnm ierii, Italya'da, epeyce iyi hazr
lanm siyasal bir ereveye oturmutur. Bu, birey olarak Si
cilyal ya da Lucanial sosyalist ya da komnistin -bu lkede
her ikisi de devrimci Marksisttir- siyasete kiisel yaklamla
r asndan Endls'teki kardelerinden ok farkl olduklar
anlamna gelmez. Onun kynn ve hareketinin siyasal ta
rihinin farkl olduu anlamna gelir; nk, katlm olduu
"dava", rnein genel grevler ve topraa zorla el konulma
s kadar, oy verme ve tarmsal kooperatifler iletme gibi, onu
daha farkl ve karmak faaliyetlere sokmutur.
1 31

Bat Avrupa kyl hareketleri arasnda hemen hemen tek

olan Devrimci talyan kyl hareketinin, esas itibariyle ne
den Marksizmin egemenlii altna girmi olduunu sy
lemek zordur. Her halkarda Balmninci havarilerin, G
ney ltalya'y dntrmek iin de en az lspanya'da yaptik
lan gibi, aba gsterdikleri aktr. Bugn olduu gibi o za
man da ok sayda olduka parlak entelektel yetitiren G
ney'in gen entelektelleri dnda, ok nemsiz bir haan
elde etmilerdir. spanyol anarizminin byk isimleri halk
tan adamlar olup teorisyenler deilken, talyan anarizminin
byk isimlerinin entelekteller, ou kez Enrico Malates- .
ta ve Carlo Cafiero gibi "devrimci eraf'tan adamlar olma
lar bir rastlant deildir. Bilebildiimiz kadaryla, devrimci
Gney talya'da endemik olarak ciddi anarist ayaklanma ol
mamtr. Byle bir ayaklanmay balatmak zere Anarist
lerin en iyi bilinen giriimi -1877 Benevento ayaklanmas
l domutur, nk kyllerin huzursuzluunun tempo
suna uydurulamamtr. Uydurulabilseydi, Letino ve Gal
lo kylleri soylu Malatesta'nn topraklara el koyma daveti
ni, mantkl ve hi de spanyol olmayan u gzlemle kabul
etmemi olurdu: "Bizim kymz kendisini btn ltalya'ya
kar savunamaz. Bu genel bir ayaklanma deildir. Yann as
kerler gelecek ve herkes vurulacak." Gneyli kyller, ken
di dnemlerinde, pek ok durumda topraa el koymak iin
yrmlerdir.
Belki de en yararl geici aklama aadaki gibi olabi
lir. Grm olduumuz zere, Gney lspanya'da 19. yzy
ln ortalarndan nce, aktif krsal devrimciliin pek az belir
tisi vard ve anarist havariler ilk bata devreye girdiler. En
dls krsal hareketi bylelikle balangtan itibaren onlarn
ideolojisinden etkilendi. te yandan, lki Sicilya Krall'nda
ilkel trden bir krsal devrimcilik, herhangi bir modem ide
olojinin gelmesinden nce bile endemikti. Dardan gelecek
1 32

herhangi bir siyasal saik, ister 1820- 182 1 , 1848- 1849 ya da

1859-1860'ta olduu gibi Liberal ya da l 799'da olduu gibi
Bourboncu olsun, kendi jacqueries (kyl isyanlar) hasad
n

elde etti. Anaristler, kyllerin nceki eitli ideolojile

rin --ekyalk ya da mafya, Bourbonculuk, Garibaldicilik de

nemeleri- yetersiz olduunu renmelerinden nce ve do
laysyla acil olarak yeni bir itikada ihtiya duymadklar bir
srada geldiler. Buna ihtiya duyduklar srada ise, anarist
dalga gerilemi, gl Marksist vurgulan olan devrimci dev
let Sosyalizmi, hakim "yeni" ideoloji haline gelmiti ve on
lar da bu nedenle onu benimsediler.1 spanya ve tki Sicilya
Krall'nm tarih ve sosyolojisinin ancak ok iyi bilinmesiy
le ikna edici herhangi bir zmleme yapmamza izin vere
cek baka farkllklar da vardr. Her halkarda benim ama
cm bu farkllklara aklamalar nermek deil fakat yalnz
ca iaret etmektir.
Sicilya, krsal ve topumsal sorunlar, ne kadar kabataslak
da olsa, burada zetlenemeyecek kadar byk ve karmak
bir lkedir. Bizim amacmz asndan, Endls'le belirgin
genel benzerliklere ve bir ya da iki noktaya iaret etmekten
te bir e gerek yoktur.

Birincisi,

Sicilya'nn ekonomik ve

toplumsal olarak ltalya'nn teki kesimlerinin gerisinde kal

ddr. 1812'ye kadar resmen feodal olarak yaam ve hat
ta feodalizmin esas itibariyle yasal olarak tasfiyesi 1838, hat
ta 1862'ye kadar tamamlanmamtr. Britanya'nn igali saye
sinde, Franszlarn ktada devreye soktuklar radikal reform
lar burada ertelenmi ve ekil deitirmitir. lkenin byk
kesimleri, en azndan i kesimler, resmi yasal deiiklikler
den sonra, ounlukla sr ve tahl reten topraksz ame
lelerin ya da baml kiraclarn alt
1

latifundia baronla-

Gney ltalya'nn byk ksmndan sz ediyorum. Anarizmin etkili olduu

Romagna gibi blgeler az ok farklyd ama ne ekonomik, toplumsal ya da si
yasal andan ne Gney'le ne de Endls'le karlaunlabilirdi.
1 33

rnn ve onlarn silahl hizmeti ve ajmlarnn kontrol al

tnda kalmtr.

Mafya ile ilgili blmde grdmz zere,

krsal burjuvazi feodal toprak sahibinin yasal ve yasad me

kanizmalarm da en azndan i bilir kapitalist iftinin ya da
.

toprak sahibinin daha modem mekanizmalar kadar kullan-

campiere'si, gabellotto ynetmi;

kyl strap ekmi ve boyun emitir.2 Ikinci nokta, Sicilyal
mtr. Lord, Lord'un silahl

kyllerin, o zamanki standartlara gre bile grece farklla

mam, bir sefalet, cehalet, yoksulluk ve smr altnda ol
malaryd. Nitekim, 1870'lerde Piana dei Greci nin birka bin
'

(galantuo

mini ya da boiardi) ve yalnzca alt aile "ehirli" (borghesi) ya-

kiilik sakinlerinden yalnzca drt aile "beyefendi"

ni tahl ticareti yapabilecek, eski feodal mlkleri kiralayabile

cek vs. kesime ait kiiler olarak kabul ediliyordu. 3

ncs,

o zaman -ve bir lye kadar halen- Sicilya'nn, snf sava

n g bela engelleyen ve de zellikle hkmetin hibir za
man etkili bir ynetim kuramad i kesimlerde yasa ve ka
mu dzeninin alacak yokluunu bir araya getiren gizilbir
krsal devrimcilik durumu sz konusuydu.4
Gzlemlemi olduumuz gibi kyllerin honutsuzlu
unun geleneksel biimleri son derece ilkeldi ve fiilen her
hangi bir ideoloji, rgtlenme ya da programdan yoksundu.
E. Sereni, 11 Capitalismo nlle Campagne 1 860-1 900, s. 175-188'de mkemmel
bir zet grnt vermektedir; bu, 1876'daki Sonnino ve Franchetti'ninki gibi

ada herhangi bir yk ya da araurma ile desteklenebilir. Bu gnahsz iki

Toskanal liberal, lgna dnm yerli mlk sahiplerinin gazetelerinde snf
savam balatanlar olarak saldrya uramur. Bkz. aktaran G. Procari, l.e ele
zioni del 1874 e l'opposizione meridionale (Milan, 1956), s. 78-79.
3

P. Villari, l.e lettere meridionali (Turin, 1885 edisyonu), s. 27.

Kan davasnn varl olaanst yksek adam ldrme oranna katkda bulu
nuyordu. Kar., N. Colajanni, La Delinquenza in Sicilia (1885), s. 39. nceki
dnemlerde bunun neminin bir gstergesi, 1834 ylnda adada grlen dava
larda ldrme olaylarnn saiklerine ilikin aadaki listede grlmektedir ( C.
]. A. Mittermaier, ltalienische Zustcende (Heidelberg, 184) s. 1 28-129: toplam
cinayet says 64; soygun ya da dier ekonomik saiklerle ilenen cinayet says
18; kskanlk, zina vs. nedeniyle ilenen cinayet says 16; almak iin ile
nen cinayet says 30.

1 34

Kyller her zaman lordlardan, onlarn hizmetilerinden ve

orta snflardan nefret ettiler: " takkeler" -Sicilya kylleri,
geleneksel Akdeniz rme takkelerini ya da Frikya bereleri
ni (ya da hrriyet bal) giyerlerdi- "apkalar" dan nefret
ederdi. Biraz devrimci durumlarda haydutlar ya da

mafio

si'yi, en azndan bunlar lordlann haraln deil de ky

llerin intikam ve zlemlerini temsil ettikleri srece, ideali
ze ederlerdi. (Gney ltalya'da olduu gibi bu byk ekya
lk a birlii izleyen ilk yirmi ylda meydana geldi.) Dev
rim gnlerinde, yani normal olarak adann -Palermo, Cata
nia, Messina gibi- byk ve ezeli isyanc ehirlerinden ia
ret geldiinde, uursuz ve zalim ayaklanmalar balaurlar, or
tak alanlan igal ederler, belediye binalarn yamalarlar, sa
t yerlerine, ortak arivlere ve erafn evlerine, kulplerine
girerlerdi. Verga byle bir jacquerie'yi "zgrlk" adl ksa
yksnde unutulmayacak bir ekilde tasvir etmitir.5 19.
yzylda, 1820, 1837, 1848, 1860 ve 1866'da, bu tr ayak
lanmalar birbirini izler. Fasci hareketi -yalnzca bunlarn en
yaygn olan deil, ayn zamanda bir liderlii, modem ideo
lojisi ve program olan ilk rgtl hareket- aslnda kendili
inden kyl tepkilerinden farkl ilk kyl hareketi olarak
tanmlanabilir. 6
Kyl isyanlarnn 1891-1894'te bir kez daha neden pat
lak verdiinin kesin nedenleri burada bizi ilgilendirmiyor zi
ra bizim iimiz Fasci'nin nedenlerinden ok, o erevedeki
Sicilya kyl devrimciliinin ald biimle ilgilidir.7 Kapi5

Scritti in Onore di
Gino Luuatto (Milan, 1950) iinde; S. F. Romano, Momati del Risorgimato in
Sidlia (Messina-Firenze, 1952).
Fasci ile ilgili bu anlan esas itibariyle N. Colajanni, Gli avvaimati in Sicilia
(Palemo, 1894), Adolfo Rossi, L'agitazione in Sicilia (Milan, 1894) ve Movi
mato Operaio'nun (Yeni Seri, Kasm-Aralk, 1954) Fasci Siciliani hakkndaki

DenisMack Srnith, "The Peasans' revolt of Sicily in 1860",

zel saysna dayanmaktadr.

Fasci'nin nedenleri konusundaki literatr hakknda yalnzca Giomale degli

Economisti I'deki, 1894, zellikle de, E. La Loggia'nn kusursuz olan bir yazs1 35

talist ilikilerin devreye girmesinin her zamanki etkilerinin

1880'lerin dnya tann bunalmyla younlatn ve daha
sonra adann bi_r zellii haline gelecek kitlesel gn he
nz, ksmen de olsa, rahatlatc etkisinin grlmediini sap
tamak yeterlidir. Aslnda Fasci dnemi, kitlesel gn ba
langcna iaret eder ve bu olgu da bir sonraki byk kyl
ayaklanmas dalgasnn Birinci Dny Sava sonrasna ka
dar neden grlmediini aklayabilir. Hareket, esas itiba
riyle Sosyalist liderlik altnda (Fasci diye adlandrlan) ky
l Birliklerinin kurulmas ve yaygnlamas, ve ayaklanmala
nn ve tannsa} grevlerin ltalyan hkmetini zel asken n
lemler alacak lde korkutacak bir ekilde genilemesi ha.:
lini almtr ve kolaylkla basunlmtr.
Aslnda bu hareket asla bilinli bir isyan hareketi deil
di. Hkmeti devirmek ve iktidan ele geirmek iin 1820,
1848, 1860 ve 1866'daki liberal, ltalyan ya da Sicilya ulusal
giriimlerinden znde farkl olarak Fasci -her ne kadar ka
tlanlann zihinlerinde daha geni hedefler olsa da- bandan
sonuna kadar belirli ekonomik iyiletirmeleri talep eden bir
hareket olarak kalmtr. Aynen

Chartism'i8 yalnzca bir

parlamento reform hareketi olarak grmenin yanl olmas

gibi, bunu da basit olarak "reformcu" bir hareket olarak gr
mek yanltr. Gerekten de, Sicilya tarihinde

az

ok

Char

tism'e benzer bir yer igal eder.

Hareketin liderleri ehirlerden ve ehirli iilerden gel
mitir. lyi bilindii gibi, 1889'u izleyen yllar Avrupa'nn her
yerinde sosyalist etki ve propagandann hzl geliimine ta
nk olmutur ve lkinci Entemasyonal'in teori ve propagan-

na, "l Moti di Sicilia" iaret ediyorum; aynca kar. F. Voechting, La Questione
Meridionale (Napoli, t. y.), s. 204-211.
Chartism: Birleik Krallk'ta 19. yzyl ortalarnda, 1838'le 1850 tarihleri ara
snda siyasal ve toplumsal reform amacyla gerekletirilmi bir harekettir.

Chartism muhtemelen ii snfnn dnyadaki ilk en byk kitlesel hareketiy

di. Adn 838 tarihli Halkn Anayasas'ndan (People's Charter) almur .n.
-

1 36

das Sicilya'ya, sol dernekler, sendikalar ve ehirlerde kar

lkl savunma rgtleri, aslnda

Fasci kurma iine girien ra

dikal kafal entelekteller ve zanaatkarlar kanalyla ulam

tr. Ancak endemik devrim durumunda bunlar btn lke
ye yaylm ve her ne kadar krsal Fasciler hemen hemen is
tisnasz [biimde] ehirlerdekinden ok sonra kurulmusa
da, kyller de dahil, Sicilyallarn tm honutsuz kesimle
rinin evrensel rgtleri haline gelmitir. Aslnda bu tr r
gtler -esas itibariyle hala kylerde deil de, buna ekono
mik olarak ve belki de bireycilikleriyle elitiini grdkleri
iin ihtiya duymayan orta snf dnda- her snfn -yalnz
ca cenaze kaldrma amal da olsa- uzun gemii olan dinsel
yardm derneklerine sahip byk ynlar halinde yaad
Sicilya kyllerine yabanc deildi. Kk kyl dernekleri
de -her ne kadar normal olarak bu erken rgtlenme trleri
Fasci'ye dntrlmeye yetenekli deildiyse de- 1880'ler
de ortaya kmaya balamt.9
Bu nedenle, Fasci'de dinsel ya da toplumsal karlarn n
celii diye bir eyin sz konusu olmadna dikkat ekiyo
ruz. Bunlar ekonomik rgtlerdi ve Sosyalist propaganda
nn da ilhamyla kyllere byle ulamlardr. Taleplerinin
bizatihi kendisi asla binylc deildi. Hemen hemen istisna
sz olarak, ksmen Lazzarettistlerle ilgili blmde tartlan
nedenlerle, ksmen de yerel ynetimi elinde bulunduran or
ta snfn her hizbinin anormal derecedeki nfuz suiistima
li nedeniyle, belediye reformu ve vergilerin ve ruhsatiyele
rin kaldrlmasn talep ediyorlard. 1 0 En az gelimi blge9

F. Renda, "Origini e caratteristiche del movimento contadino della Sicilia Oc

cidentale", Movimeto Operaio, Yeni Seri, Mays-Austos, 1955 izinde, s. 619667. Yazar Faist dnem gibi ge bir tarihte kendi kasabasndaki dernekle
ri tasvir ettnektedir: Usta zanaatkirlan bir araya getiren Kefaret Dernekleri ve
esas itibariyle kylleri bir araya getiren Immacolata'lar.

10 Sicilya'daki belediye politikalar zerine geni ve itham edici literatr iin bkz.
G. Alongi, "Le condizioni economiche e sociali della Sicilia" , Archivio di Psic
hatTia XV, 1894 iinde, s. 229, zellikle s. 242 vd.
1 37

lerde kyller latijimdium'larn blnnesini; daha gelimi

olan blgelerdeyse ister ameleler, isterse yanclar ya da di
er kiraclar iin olsun, tarmsal szlemelerin slah edilme
sini talep ediyorlard. Meydana gelen ve byk lde baa

rl olan grevler bu ikinci sorunla ilgiliydi. ounlukla da

ha az rgtl merkezlerdeki, daha az baarl ayaklanmalar
ve gsteriler genel olarak belediye ve yergi sorunlaryla il
giliydi. 1 1 Hareketin liderlerinin derhal iktidar ele geirmek
gibi bir amalarnn olduu konusunda kesinlikle hibir ka
nt yoktur.
Kyller arasnda binylcl zel olarak tevik eden her
hangi bir ey yoktur. Bununla birlikte bu hareketlere katlan
insanlarn anlaylar asndan esas itibariyle "Orta a in
san" olduklarm hatrlamalyz. Eer "Kahrolsun vergiler"
diye baryorlarsa, ayn zamanda, Kral kendi adna yaplan
adaletsizlikleri bilebilse buna izin vermezdi eklindeki ge
leneksel gre bal kalarak "Yaasn Kral ve Kralie" diye
de banyorlard.12 Gsteri yrylerinde ha ve azizlerin
tasvirlerini tamak, Fascio genel merkezlerinde halar bu
lundurmak, mumlar yakmak; ziyaret eden Sosyalist liderle
ri -kadn ve erkeklerin kendilerini yerlere atarak ve yollar
na iekler serperek, sanki onlar piskoposmu gibi- karla
mak, onlar asndan ayn derecede doald. 13 Bu u adan
da ok normaldi ki, her devrimci harekette olduu gibi Fas
ci'nin de en arpc zelliklerinden birisi kyl kadn kitlele
rinin harekete aktif olarak katlmalaryd. Bylelikle kyl
lerin Fasci'ye baladklar byk ve heyecan verici devrim
ci umutlarm geleneksel binylc kavramlarla ifade etmeleri
artc deildi. Kyllerin, devrim, yeni ve adil, eit ve ko11 Ayaklanmalarn yararl listesi iin bkz. La Loggia, a.g.e. Gl Fasci'ye sahip
olan merkezlerde ayaklanmalarn olmamasyla ilgili olarak bkz. s. 212.
12 Colajanni, a.g.e.,

s.

186.

13 Rossi, a.g.e., s. 7, 10.

1 38

mnist bir toplum umut ettikleri konusunda asla bir kuku

yoktur. Kuzeyli bir gazeteci, hareketin gl merkezlerin
den birisi olan Corleone'deki kyllere, "Sosyalizmden ne
anlyorsunuz?" diye sormutu. Bir ksm koro halinde "Dev
rim" demiti. "Btn mal mlk bir araya koymak ve her
kesin ayn eyleri yemesi" demiti dierleri. Piana dei Gre
ci'deki bir kyl kadn zlemlerini olaanst bir aklkla
ortaya koyuyordu.14 Herkes alacak. Ne zengin ne de fakir
olacak. Herkes eit olacak. Mlkleri ve evleri blmeye gerek
yoktur. Her ey ortaya konacak ve gelir adil bir ekilde da
tlacak. Bu bencilliklere ya da kavgalara neden olmayacak
nk kardelik olacak -Fasci yelerini "kardeler" olarak
adlandryordu- ve kardelii bozanlar cezalandrlacak. Bu
duygular yeni olduu iin deil. Ama imdiye kadar gizlen
mi, umutsuz zlemler, iyi ve soylu adamlar tarafndan, Ca
nicatti'deki bir kylnn "melekler Cennet'ten indi. Biz ka
ranlktaydk; onlar bze getirdi," 1 5 dedii iyi ve soylu
adamlar tarafndan, vahiyle gerekletirilebilir grnyor
du. Bu vahiy birliin g olduunu ve rgtlenmenin yeni
bir toplum getirebileceini sylyordu. Kyllerin Fasci'ye
yalnzca rgtlenme iin deil fakat renmek iin gittikle
rine amamaldr:
"Biz artk kiliseye gitmiyoruz," diyordu Piana dei Greci'den
bir kyl kadn, "ama Fascio'ya gidiyoruz. Haklarmz ele
geirmek iin orada renmeliyiz, orada rgtlenmeliyiz. " 1 6
Gerek Lazzarettici gerekse anarist anlamda, hareketi bin
ylc olarak tanmlamak bu nedenle tmyle doru deil
dir. Fasci'nin rettii ey binylclk deil, modem siyaset14 Rossi, a.g.e., s. 86, 69 vd. Kyl kadnn grleri daya aynnnl bir ekilde Ek
S'te verilmitir.

15 Rossi, a.g.e.,

s.

38.

16 Rossi, a.g.e.,

s.

10.
139

ti. Ancak Sicilya koullan altnda, srf devrimci olduu iin

gl binylc zelliklere sahip olmak zorundayd. Gzlem
cilerin tekrarlamaktan usanmadklan gibi, bu yeni bir din
di: "Bunlar yeni inancn fanatik hale getirdii ilkel insanlar

dr," diyordu Rossi. Daha sonra esmi Parlamento Aratr

mas'nda yazlaca gibi: 17
. . . ve (Sosyalist vaazlara kulak vern) kyl onun tarafn
dan arplmt ve gerekte yeni bir dinin, zenginlerle itti
fak eden papazlarn ihanet etmi olduu lsa'mn gerek di
ninin geldiine inanyordu. Ve pek ok kyde papazln
terk ettiler. . .
Zira, Sosyalistlerin sylediklerinin Isa'nm gerek imany
la eliemeyecei mantkl geliyordu. Piana'da bir kyl ka
dn, Isa'nn gerek bir Sosyalist olduunu ve Fasci'nin talep
ettii eylerin ayns istediini, ama papazlarn, zellikle
de tefecilik yaptklarnda onu doru temsil etmediini sy
lyordu. Fascio kurulduunda papazlar ona kar kmak
iin gnah karma odasn kullandlar ve Sosyalistlerin
aforoz edildiini sylediler. Ama kyller papazlann yanl
dn ileri srp, protesto olarak Corpus Domini 18 ayini
ni boykot ettiler. 1 9 Dahas, muhalif Hristiyan asiler, ura
da burada Fasci'yi takviye ettiler. Bisacquino'da Madonn
na del Balzo kilisesinin rahibi Peder Lorenzo'ya -kader ko
nusunda kyllere tler verirken- aka Fascio'ya ka
tlmann aforoz anlamna gelmediini, baka eylerin ya
n sra paray [kullanmdan] kaldran Aziz Francis'in Sos
yalistlerin ilki ve en by olduunu syledii iin "Sos
yalist" ad taklmt. Grotte'de kkrt madencileri arasn17 Inchiesta Parlamentare (1910), Cilt VI. 1-2, G. Lorenzoni: Sicilia, s. 633.
18 Hristiyan Kilisesi'nin her yl Paskalya'dan altm gn sonra, ekmek eklinde
sernbolize edilen lsa'nn bedenini anmaya ynelik byk dinsel ayini - .n.

19 Rossi, a.g.e., s. 70.

140

da yerli orta snftan bir adam olan eski rahip S. Dimino, ki

lisenin ciddi muhalefetine ramen yllar nce
kilise kurmutu. O srada btn

evangelic

evangelic bir

madenciler Sos

yalist olmu, Dimino'nun Hristiyan Sosyalizmini rettii

Circolo Savonarola adl bir merkez kurmulard. 20 Baz kili
se adamlarnn, Sosyalist entelektellerin verdii vaazlarn
Tann kelam, ayn zamanda da dinin kelam olduunu sy
lemeleri artc deildi.
Bylelikle Endls'ten fakl olarak yeni din -her ne ka
dar Sosyalistler din kart propagandaya arlk vermi ve
anaristler gibi kylln kimi kesimlerini Hristiyan kar
n yapm olsalar da- eski dinden ak bir kopu anlamna
gelmiyordu. Vaftiz edilmek zere ocuklarn kiliseye gtr
mek yerine Fascio'ya gtren kyllerin rneklerine rastla
nyordu. Ama dinin, kyllerin zlemlerini otomatik ola
rak onun terminolojisiyle ifade etmeleri dnda esas itiba
riyle hareketle ilgisi yoktu. nemli olan ey yeni dnya idi:
Yoksulluk, alk ya da souun olmad yeni bir dnyann
kurulmas kesin bir olguydu, nk Tann'nn istei buydu.
Ve bu yakn zamanda meydana gelecek bir olguydu. Sanki
sihirli bir ekilde btn vilayetin zerine Fasci ykseliver
mi gibi. Barbato ya da Verro'nun yapaca tek bir konuma
zihinleri yzyllarn uyuukluundan kurtarmak iin ye
terliydi. O zaman nasl oluyor da insanlar bu byk olayn
ksa srede geecei konusunda kukuya dyorlard? 2 1
Ve yeni kutsal kitabn yaylmas, daha nce Endls'te
gzlemlemi olduumuz ayn "mani"

(mania)

atmosferi

iinde oldu. Rossi'nin aadaki ifadesi Cordovese tarasna

dair olduu kadar Sicilya iin de geerli olabilir:
2-0 Rossi, a.g.e., s. 55, 89-90.
21 M. Ganci, "Il movimento dei Fasci nella provincia di Palerno" , Movimento
Operaio, a.g.e., iinde, s. 873.
141

Kimi blgelerde bir tr salgn hask gibi yayld; kitleler

yeni bir adalet ann yakn olduu inanc tarafndan isti

la edildi.22
Endls'te olduu gibi, bu yeni dnyann tam olarak .na
sl vuku bulaca belirsizdi ve grm olduumuz gibi hare
ketin liderlerinin -her ne kadar ne onlar ne de Fasci urada
burada kyl gruplarn yattracak daba kk tavizleri ta
lep ve kabul etmeyi reddetmi ve binylc bir bekleyie anga
je olmu olsalar da- bunu meydana getirmek iin herhangi
bir acil ayaklanma planlan yoktu. Hareket yenik dt. An
cak burada Endls ve Sicilya'nn ykleri birbirinden ayn-
lr. Zira lspanya'da bekleme, hazrlanma ve yeni binylc pat
lamalar dnemi -ne ki bu kez yalnzca yava ve siyaset ve
rgtlenmenin harekete nfuz etmesine izin verecek ekil
de- bocalayarak da olsa yeniden balad. Ama Sicilya'nn be
lirli kesimlerinde Sosyalistlerin anarist olmayan retileri,
yenilginin enkazndan baz eyleri kurtard. urada bura,
zulme direnme yeteneine sahip ve hatta devrimci olmayan
d.nemlerden bile yararlanan kalc kyl hareketleri ortaya
kt. Bu sreci zel bir devrimci kyn, (imdi Piana degli
Albanasi diye anlan) Piana dei Greci rnei ile aydnlatma
ya almak uygun olabilir. 23

Piana, 15. yzyln sonunda, Trk fethinden kaan birka

Arnavut kabilesinin Sicilya'ya yerlemesiyle kurulmutu.
Bugne kadar adadaki en bilinli Arnavut merkezini olutu
ran bu yerleim hala dilini, Katolik Kilisesi'nin Yunan ( Uni

ate) ayin geleneini koruyan, ilk yerleenlerin neslinden ge

len, bir nfusu barndrmaktadr ve 15. yzyla kadar izi s22 Rossi, a.g.e., s. 6-7.
23 Piana'daki harekete ilikin bu blk prk yk byk lde, belediye ba
kan ve milletvekili Saygdeer Michele Sala'nn sayesinde kasabada derlenen
yerel bilgilere ve gazetelerdeki ve ikincil literatrdeki eitli kaynaklara dayan
maktadr. Bereket versin ki Palermo'ya olduka yakn olan Piana, ziyaret eden
gazeteciler ve aratrmaclar tarafndan ok defa tasvir edilmitir.
142

rlebilen "soylu Arnavut ailelerin", yani kabilelerin soyadla

r: Matranga, Stassi, Schiro, Barato, Loyacano hala yerli n
fus iinde gerekten bir tekele sahiptir. 24 ltalya'daki Arna

vutlar, belki de ilk yerletiklerinde sahip olduklar ayncalk

lann yerli lordlar tarafndan srekli ellerinden alnmaya, Ki
lise'nin srekli olarak onlar Katolik yapmaya almas ve
feodalizmin ilga edilmesinden sonra kylerini elverisiz ko
numa dren arazi imtiyazlarnn zelliklerinin otoriteler
le ilikilerini bozmas nedeniyle, her zaman devrime hazr
dlar. Ulusal ballklarn inatla korumalar da belki buna
yardmc oluyordu. Her halkarda Piana, 1893'ten ok nce
de isyankar olma hretine sahipti. An olmayan bir yerli,
Rossi'ye, "Sakinlerin doas isyana o kadar yatkndr ki, Pa
lermo'da ya da ktada ne zaman devrimler ya da karklklar
olsa, Piana'da arlklar olur," diyordu. 25 Aslnda daha nce

de ou kez byleydi. Trevelyan burasn "Bat Sicilya'daki

zgrln kalbi" olarak tanmlamt; zira Pianallar, Gari
baldi'den ve Bin Kii'nin Marsala'ya kmasndan zaten ok
nce isyan halindeydiler ve birka yl nce Tmgeneral (Ga
ribaldi) Napoli'de Kral'a, baka yerlerin yan sra Piana'nn
"yrtc ve her zaman devrim yapmaya hazr" bir nfusa sa
hip olduunu bildirmek zorunda kalmt. 26
Devrimin nedenlerine gelince, gzlemciler arasnda g
r ayrl yoktur ve bunlardan birisi olan

Lettere Meridi

onali'nin yazan Villari, sakinlerinin korkun koullarn ve

1878'e gelindiinde ekonomik adan ktlemelerini an
latr. Piana, tahl retilen

latifundiac

yksek arazilerdey-

24 Matrangalar, SchirOlar ve Barbatolardan P.P. Rodota Deli' rito greco in Italia

lll (Roma, 1763) ve V. Dorsa, Su gli Albanesi'de (Napoli, 1847) ilk "soylu aile
ler" olarak sz edilmektedir. llk yerleimler konusunda aynca bkz. Amico ve
Stratella, Lexic. Sicul, II, ii, Piana Graecorum s. 83. Aynca: Breve Cenno stori
co delle colonie greco-albanesi di Sicilia, Roma e l'Oriente III, 191 1-1912 iin
de, s. 264.
25 Rossi, a.g.e.,

s.

32.

26 F. Guradione, Il dominio dei Borboni in Sicilia (1830-1861), II, s. 56.

143

di. 1890'a gelindiinde nfusu byk lde -Fasci'nin or

taya kmasyla "yarclar ve gnbirlik amelelerin tek bir
yoksulluk tabakas iinde birletii" ve La Loggia'nm veri
lerine gre hkm vermek gerekjrse, cretlerin Villari'nin
gnlerinden bile geriye dt- topraksz iiler ve prole

terlemi kiraclardan oluuyordu. 27 Kasabann -her ne ka

dar 1890'da yaklak yz yeden oluan bir dernei bulunsa

da- belli bir kyl rgtlenme gelenei yoktu.28 Yerel Siya

set, devrim zamanlan dnda, belediyeyi kontrol etmeye a
lan yerli orta snf ailelerin,

mafiosi ve campieri'nin

tert

ve "takkeliler" den nefret eden "apkal" sessiz snfn istatis- .

tiksel (statis)

egemenlii altndayd.

Fasci kasabay bir gelgit dalgas gibi istila etti. Bereket

versin ki ulusal liderlerinden bir tanesi -belki en yetenek
lisi- Pianal birisi, otuzlu yalarnn banda bir tp adam
olan Dr. Nicola Barbato'ydu. An olmayan birisinin Ros
si'ye sylediine gre, "Barbato, on be gn iinde yrenin
gerek patronu (il vero padrone)" oldu. Fascio, 1893 NiSa
n'nda, biraz gecikmeli olarak buraya ulatnda, "zenginler
dnda" erkek ve kadn hemen hemen btn nfusu rgt
ledi. Polis ye saysnn 2.800 olduunu tahmin ediyordu
ki bu, vilayetin Palermo dndaki dier derneklerinin sahip

olduu ye saysnn iki katndan fazlayd. 29 Buras ylesi

ne eksiksiz rgtlenmiti ki muhtemelen militanlar ldr

me tehdidinde bulunan byk toprak sahipleri tarafndan
Fascio'nun bir ya da iki nde gelen yesinin ldrlmesine
ramen asla hibir nemli ayaklanma olmad. rgt Barba
to'nun tutuklanmasnda da ayakta kald.
Grm olduumuz gibi, her ne kadar Pianallann bek
lentileri yeterince binylc ve Fascio'ya katlma ruhu muaz27 La Loggia, a.g.e.,

s.

215-216.

28 F. Renda, Origine e caratteristiche, a.g.e.,

29 Ganci, a.g.e.,
144

s.

861-862.

s.

63 7-638.

zam bir cokunluk eklinde olsa da -adnlar zellikle etkin

diler- onlar kabul eden hareket olduka becerikliydi ve on
lara binylc olmayan siyasetin derslerini iyi bir ekilde
retti: rgtlenme ve -imdilik- seimler. Baka yerlerde de
olduu gibi Fascio derhal belediye iin baz adaylar gster
di ve bazlarn da setirdi. Rossi, daha nce eitli vesileler
le de aktardmz bir kyl kadna Sosyalizin nasl gelece
i konusunda ne dndklerini sorduunda, her zaman ol
duu gibi, sre hakknda net fikirleri vard. Bir sonraki se
imde Fasci ounluu ele geirecekti nk eski lordlar d
nda herkes onlardan yanayd. Kukusuz bu yalnzca bele
diyenin yurttalar signori'nin istismar basklarna kar bi
_
raz koruyaca anlamna geliyordu. Ama zamanla Fasci vila
yet danmanlarn, milletvekillerini seecekti ve Sosyalistler
Roma'da ounlua sahip olunca btn kt yasalar gide
cekti.30 Kendi iktidar iinde kald srece Piana bu prog
ram gerekletirdi. Yerel meclis ve kasabann milletvekili
Birinci Dnya Sava'ndan nce Sosyalist ve daha sonra da
Komnist oldu - 1953'te, Nenni'nin Sosyalistleri saylmazsa,
Komnist Parti mutlak ounlua sahip olmutu.

Daha da nemlisi Pianallarn rgtlerini korumalar ve

hatta gelitirmeleriydi. Bir kyl birlii, azalp oalan ama
hibir zaman grmezden gelinemeyecek ye saysyla Fas
cio'dan sonra da varln srdrd: 1906'da 600, 1907'de
1 .000 ve 1908'de 400 ye.31 1893'ten sonra Sosyalist lider
ler aynca, yalnzca kyl ajitasyonunun bir tamamlayc
s olarak deil ayn zamanda eski toplum iintleki yeni top
lumun nvesi olarak grdkleri kolektif iftliklerin kurul
masn gl bir ekilde desteklediler ve bu tr bir krsal i
birlii doal olarak kyllere ok cazip geldi: gabellotti'den
toprak kiraladlar, ortaklaa ekip bitiler ve rn paylau30 Ros.si,

a.g.e., s. 74.

31 Lorenzoni, a.g.e.,

s.

663.
145

lar. 32 Doal olarak balangtan itibarn Piana da bunlardan

birisine sahipti ve 1890'lann btn siyasal ve ekonomik de
iikliklerine ramen bunu srdrdler ki bu fevkalade et
kileyici bir baaryd. 1953 yhncja, 2.000 kadar aile iinde,
mnhasran Sosyalist ve Komnistlerden oluan yakfak
750 yeleri vard.
Dolaysyla Pianallar, Fasci'den sonra, konuda sada
katlerini srdrdler: Komnizme, Arnavutlua ve Yunan
Hristiyanlna (Ortodokslua) ; bu ballk lskenderbey'in
memleketinin Enver Hoca'dan ok nce benimsedii davaya
katlmasyla, doal olarak glenmi oldu. Mays 1893'te
bu yana, Faizm altnda bile, bir kez olsun uzaktaki da ge
idi Portella della Ginestra'ya yryp, arda 1 Mays toplan
ts yapp, byk adamn bir zamanlar zerine akarak on
lara hitap ettii kayada, "Dr. Barbato'nun Ta"nda, yap
lan konumalar dinlemeyi asla ihmal etmediler. Faizm al
tnda yaplan yryler kukusuz sembolikti ama Pianal
lar birilerinin her zaman 1 Mays gnn orada kutladkla
rnda srar ederler. 1947 ylnda

Mafya bu gsteriye ate et

mek zere haydut Giuliano'y kiralad. Haydut bu ii yap

t ve yaklak 14 kiiyi ldrd ve ancak 1956'da, bu katli
amdan sorumlu olan etesinin hayatta kalm yelerinin h
km giymesiyle sona eren ulusal, siyasal bir skandala yol a
t. Zira bu blgedeki sol siyaset, her ne kadar daha nceki
bir blmde grm olduumuz gibi,

Mafiosi

Piana'da, vi

layetteki baka yerlere gre, Fascio'dan sonra, bir hayli da

ha az gl olmu olsa da, belirli bir fiziki tehlike tayan
bir faaliyet olmaktan hibir zaman geri kalmamtr. Pianal
lar, her ne kadar ideolojileri imdi binylc ve hatta kendili
inden isyankar kabul edilemese ve de, yine ok yoksul ama
1890'lardaki kadar aresiz olmadklar halde devrimci olma32 "Ialy: Collective Fanns", Int. Review of Agric. Economics, VII, 1918, iinde, s.
6 1 7-630 ve zellikle s. 626.
146

y terk etmemilerdir. Srf rgtllklerinin gc onlara pek

ok avantaj salamtr. Eski zleri salt reformculuk eklin
de zayflamamtr. Devrimcilikleri, 1943'te olduu gibi, Fa
izmin knden sonra, Komnist Parti'nin bunun tavsi
ye edilir bir ey olmadn bildirmesine kadar, birka gn
iin de olsa, bamsz bir cumhuriyet ilan etneleri gibi bek
lenmedik ekiller alabilmitir. Bugne kadar, Sicilya' da, her
hangi bir krsal gsteri, mlklere dorudan el konulmas ya
da benzer eyler duyulursa, Pianallann iin iinde oldukla
r kesindir. Onlarn o zgn binylc heyecanlan daha kal
c bir eye dnmtr: modem bir toplumsal devrimci ha
rekete, kalc ve rgtl ballk. Onlarn deneyimi, binylc
ln geici bir olgu olmak zorunda olmadn, ama elveri
li koullar altnda kalc ve ileri derecede sert ve direnli bir
hareketin temeli olabileceini gstermitir.
Kyl binylclnn doasn ve nedenlerini ve onun mo
dem toplumsal hareketlerle balantsn tarttk. Geriye
onun kyl hareketlerindeki ilevini deerlendirmek kal
yor. Nitekim aslnda bunun, "binylc bir atmosferin" ba
ka trl devrimci olamayacak bir hareketi kuatabileceini
aklayan bir ilevi vard. O zamana kadar rgtsz insanla
r ulusal apta ve neredeyse ayn anda rgtlemeye yardm
c olmutur.
Btn toplumsal hareketler sramal olarak yaylr: t
mnn tarihi anormal, ou kez o zamana kadar hareket
siz kitlelerin artacak derecede hzl ve kolay seferber edil
dii dnemleri ierir. Hemen hemen her zaman bu tr ya
ylmalar salgn halini alr: bir yreye bir propagandac gelir
ve ksa bir sre iinde btn blge etkilenir; birisi, rgt
sz bir meslekte bir sendika kurar ya da olan yeniden r
gtler ve birka hafta iinde yeler yeni rgte doluurlar;
bir grev patlak verir ya da belki de daha iyisi, bir grev kaza
nlr ve birka gn iinde ilk grevcilerle temasa geen yz147

lerce fabrikada i braklr.33 Bir ky ya da kasaba iinde bu

yaylma kolaydr, nk erkek ve kadnlar yakn kiisel te
mas halindedirler ve gelimi lkelerde haberler basn, rad
yo ve televizyon tarafndan yayl ve iletiim kolaydr. Geri
lkelerde bunlar yava ve kopuk kopuktur. Ulusal apta bir
hareket rgtlemenin glkleri ironik bir ekilde 1 890 y
lnda Sicilya'da ilk 1 Mays gsterisini dzenlemede kendi
ni gsterir: eer o gn otoriteler yerli grevlileri karkln
nlenmesi konusunda uyarmam olsalard, yerli Sosyalist
ler, Entemasyonal'in onlardan gsteri yapmalarn -dediko
dunun hzla yayd haberleri- beklediini bile bilmeyecek:
lerdi. Ancak heyecan yksek bir atmosfer, haberlerin hz
la yaylmasn byk lde kolaylaurr. Sevinli haberle
ri yayabildikleri her yere yayan erkek ve kadn gruplar or
taya kar, zira Endls'te grm olduumuz gibi, binylc
anlarda herkes propagandac kesilir. "Piana ve San Giuseppe
Jato'dan gelen kyller" diye yazyordu Trapani vilayetinde
bir gazete, "buraya hasat iin geldiler ve oralardaki heyeca
n anlatarak bizim kylleri atelediler. "34 En kk rgt
sel baary bir yenilmezlik ve gelecekteki zafer havasna b
rndrr ve baardan daha kolay yaylan baka bir ey yok
tur. Bu yollarla bir hareket, hemen hemen ayn anda geni
bir alandaki kitleleri seferber edebilir ve siyasal olarak bunu
yapmaktan daha nemli bir ey de yoktur, zira ayn anda bir
hareket gelitiren alu ky, szgelimi birer yl aralklarla ay
n eyi tek tek yapan kylerden kyaslanmayacak kadar da
ha byk bir siyasal etki yaraur. Aslnda binylclk yalnzca
arkaik gemiten kalma heyecan verici bir ey deil ayn za
manda, modem toplumsal ve siyasal hareketlerin, etki alan33 Bu faslalann kimi ynlerini "Econornic Auctuations and Sorne Social Move
rnents", Econ. Hist. Rcv., ikinci Seri, V, 1, 1952 iinde arutm.
34 Salvatore Constanza, "I Fasci dei l.avoratori nel Trapanese", Movimento Opera
rio, a.g.e., iinde, s. 1028 notta.
1 48

larn geniletmek iin yararlanabilecei ve onun tarafndan

etkilenen erkek ve kadnlara kendi retilerini aktarabile
cekleri son derece yararl bir olgudur. Zira, grm oldu
umuz gibi, doru bir siyasal rgtlenme, strateji, taktik ve
doru bir programla, doru fikirlerin etkilemedii bir binyl
clk eninde sonunda ker. En ok, Lazzaretticilerde oldu
u gibi bir tarikat iinde bir yeralt inan akm, ya da End
ls'te olduu gibi, bir potansiyel liderler grubu ve belirli ara
lklarla isyan etne ynnde bir eilim olarak kalr. nsanl
n kaderini nemseyen herkes iin son derece heyecan ve
rici bir ey olabilir ve aslnda olacaktr: ama grm olduu
muz gibi, hi kukusuz ebediyen yenilecektir.
Bununla birlikte modem bir hareketle bir arada olduun
da binylclk yalnzca siyasal adan etkili olmakla kalmaz,
fakat ayn zamanda bu siyasal etkililii, o heyecan, yeni bir
dnyaya olan o yakc gveni ve en ilkel ve en ters ekille
rinde bile o duygu ze:;ginlii ile ortaya koyabilir. Ve Piana
l ad bilinmeyen kyl kadn gibi, bu tr insanlarn tank
ln hi kimse, onlarn ruhunun korunmasn dilemeden
okuyamaz.

149

VII
$EHlR GRUHU

Buraya kadar hemen hemen tmyle hem gr tarzlar hem

de yeleri asndan ilkel toplumsal hareketleri ele aldk. E
kyann, mafiosi'nin, I,.azzaretticilerin, Sicilyal kyl sosya
listlerin ya da Endls kyl anaristlerinin, kendilerini 14.
yzylda deil de 19. ve 20. yzyllarda yayor bulmalar ta
biri caizse bir rastlantdr. Onlar nceki bir hayata gre ha
zrlanmlard; onlarn trajedisi doru dzgn anlamadkla
r yeni bir dnyann onlar hayaller ve iddetle baa kma
ya altklar bir gelecee frlatmas olmutur. imdi modem
kapitalizmin, ehirlerin ve sanayinin yeni dnyasna ait ilkel
toplumsal hareket biimlerini ele almalyz. Doal olarak, ki
mi izlerini bulmay beklesek de burada ilkelliin izlerini ok
fazla bulmay umamayz zira modem sanayi nfusunun ilk
nesli, yeni ve devrimci bir hayat tarzna uyum salam ol
maktan ok uzakt. Nihayet -Britanya'da can alc dnm
noktasn 1850'ler civan olarak gryorum- modem sanayi
toplumunun "oyunun kurallar" diye adlandrabileceimiz
eyini rendiler ve bu "eitimlerinin" en arpc ve evrensel
sonucu modem ii hareketleri oldu. Ancak asla unutulma151

maldr ki btn lkelerqe sanayi iilerinin byk oun

luu -Amerikallarda olduu gibi- domu olduklar yerden
ayrlmam bile olsalar, sanayi ncesi toplumlarn ilk kuak
gmenleri olarak ie baladlar. Ve btn ilk kuak gmen
ler gibi, ileri olduu kadar geriye doru da baktlar.

Bununla birlikte, modem kapitalist toplumun tipik snf

lar iinde ilkellii tartmadan nce eski ve yeni arasnda
yer alan kimi hareketleri, byk sanayi ncesi ehirlerde
ki hareketleri ele almak doru olabilir. Bu tr merkezlerin
en tipik hareketleri, nerede ve ne zaman sanayi ncesi e
hirler varsa orada olduka evrensel bir ekilde grlen

za

naatkar loncalanyd ve hala yledir. Bu tr loncalarn doa

s ve kentsel siyasette oynadklar rol -bunlarn tartmasn
gereksiz klacak kadar- yeterince iyi bilinmektedir. Bu tr
loncalar (ve benzer rgtler) arasndaki balar ve de kentli
vasfl iilerin daha sonraki hareketleri de olduka iyi bili
_
nir.1 Genel olarak sylemek gerekirse, zanaatlar iindeki ya
da arasndaki farkllama eski loncalar ya da kardelik der
neklerinin modeline uygun ama belirli kesimlerin, bilhas
sa kalfalarn zel karlarn ifade eden rgtler yaratyor
du ve bu geleneksel kalbn byk bir ksm daha sonra tam olarak nasl olduu hala zaman zaman tartlan- sa
nayi dneminde vasfl cretli iilerin ilk sendikalar tara
fndan devralnd. Aynca, eski kalfa rgtlerinin bazlar Fransz

Compagnonnages ya da Alman Gesellenverbaende

daha gncel sendikal yaplara yerini brakmadan nce be

lirli sendikal ilevleri stlendi.2 Bu tr geleneklerin kalntG. Unwin, Industrial Organization in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, n
giltere iin hala konunun tartld en iyi kaynaknr.
2

1 52

Schoenlank'n, Handwoerterbuch d. Staatswissenschaften'in ilk edisyonlannda

ki makalesi "Gesellenverbaende" ve M. Bt. Leon'un Le Compagnonnage'si en
yararl giri niteliinde almalardr. Unwin tarafndan tartlan zellikle ge
leneksel bir zanaat iin bkz. G. Des Marez, Le Compagnonnage des Chapeli
ers Bruxellois (Brksel, 1909) ve ]. Vial, La Coutume Chapeliere (Paris, 1941).
Compagnonnages'in kimi sendikal ilevleri devralmas konusunda bkz. E. Todt

larnn kimi ynleri, toplumsal hareketlerde ritel konulu

blmde ele alnacaktr.
Benzer bir ekilde, kentli kalfalarn ve sanayi ncesi va
sfl iilerin siyasal faaliyetleri de olduka iyi bilinmekte
dir; ya da daha kesin sylemek gerekirse, bunlarn siyasal
olarak son derece etkin ve bilinli olduklar herkesin bildii
bir eydir. Kundurac ne sylerse Radikaldir ve ayn ey di
er kk zanaatlar ve onlann kalfalarnn pek ou iin ge
erlidir. Onlarn hareketleri aslnda "ilkellik" belirtileri gs
termitir ama bir btn olarak, alan yoksullarn en "mo
dern" ve ileri kesiminin, yeni ideolojileri -genellikle Jako
benliin deiik trleri- benimsemeye en yatkn kiiler ola
rak grlmeleri gerekir.
Bununla birlikte, kentli alanlar arasndaki rgtlenme
ve siyasetin revata olan akm burada bizi ilgilendirmiyor.
Bunun yerine ehir hayatnda bir akm olmaktan ok ebe
di bir girdap olarak <lapa doru bir ekilde tanmlanabilecek
bir eyi tartmay tercih ederim. Biz bunu ksaca, daha be
lirgin yapay zellii, deikenlii ile gzlemcilerin dikkatini
ekmi, klasik ngilizce ibare "gruh"u (the mob) kullanarak
nitelenditebiliriz.3 Gruh, kentli yoksullarn btn snfla
rnn -ama henz herhangi belirli bir ideolojiden ilham al
mayan ya da eer zlemleri herhangi bir ifade bulmusa bu
da gelenekilik ve muhafazakarlktan ("kilise ve kral gru
hu") baka bir ey olmayan- dorudan eylem -ayaklanma
ya da isyan- yoluyla ekonomik ya da siyasal deiiklikler el
de etmek iin hareket etmeleridir. Bu "siyasal-ncesi" bir
ve H. Radant, Zur Fruehgeschichte d. Dcutschrn Gcwerkschaftetsbcwegung 18001 848 (Dou Bertin, 1950).
3

Anlaulacak olanlardan aka grleceini umduum gibi, her ehir ayaklan

mas "gruh ayaklanmas" olmad gibi, kentlilerin her byk toplants da,
bu blmde kullanlan anlamda "gruh" deildir. Zira daha geliigzel bir e
kilde "gruh"tan baka szckler kullanlmur; bu iddiadan vazgeme yersiz
olmayabilir.
1 53

harekettir ve byle olduu iin de bizim kullandmz an

lamda ilkel bir harekettir. Gariptir ki, gruh ve onun ayak
lanmas alar boyu pek ok konuulmu ve hatta lanetlen
mitir ama alacak denli az incelenmitir. Bununla birlikte,

eitli lkelerde, zellikle Fransz ve lngiliz malzemesi ze

rine alan ve 18. yzyla ilikin bilgisine ok ey borlu ol
duum Dr. George Rude gibi ciddi ay"-klanma aratrmala
r yrtenler vardr. Eer anlalmak isteniyorsa, ayaklanma
bugn incelenmelidir; nk dnyann pek ok yerinde, bir
zamanlar olduu gibi sradan ve hatta kabul gren popler
bir eylem yntemi olmaktan kmtr.4 Toplumsal bir olgu
olarak "gruh" , ortadan kalkma ve pek ok yerde sanayi i
i snfna yerini brakma eilimi gstermitir. Dahas, Fran
sz Devrimi'nden ve Sosyalist hareketlerin ykselmesinden
bu yana kamu otoriteleri, zellikle de byk ehirler ya da
bakentlerdeki kalabalklara ve karklklara kar eskiden
olduundan daha fazla duyarl -ve son olarak- belki de bu
nun bir sonucu olarak, kamu dzeni mekanizmas, son bir
buuk yzylda, Devletin faaliyetine daha byk kukuy
la bakan lkelerde bile, giderek daha gl ve etkili olmaya
balamtr. Yalnzca Bat Avrupa'nn dnda, byk ehirle
rin sradan yurttalarnn, sanayi ncesi ayaklanma ve sanayi
ncesi gruh deneyimi ortaya koymalar hala beklenebilir.
Gruhun siyasal-ncesi bir olgu olmas gerei, bunun si
yaset hakknda gizli ya da ak hibir fikri barndrmad
anlamna gelmez. Gerekten de ou kez gruh, "fikri olma
dan" , yani, normal olarak -ktlk fiyatlar ve isizlik normal
olarak sanayi ncesi dneme tesadf eder-5 isizlie kar
ve daha ucuz yaam iin ayaklanm ve bunun bir sonu-

"Ayaklanma hakk" konusunda kar. Halevy, A History of the English People in

1815 (Pelican basks) I, s. 193 vd.

5
1 54

E. ]. Hobsbawm, "Economic fluctuations and some soda! movements" , Econ.

Hist. Rev., lkinci Seri, V, I ((1952), s. 5.

cu olarak pazarlar, simsarlar, ve Tketim vergileri gibi yerel

vergiler btn lkelerde hemen hemen deimez bir ekil
de onun belirgin hedefleri olmutur. 1 647 devrimi srasn
da aadaki arky syleyen Napolililer, hemen hemen her
yerde btn kentsel yoksullarn yanklandrm olduu bir
zlemi dile getiriyorlard:
Yiyeceklerde rsum yoktu

Ne gmrk vard ne de vergi6

Ve geni kentli yoksul kitlelerinin normal zamanlarda bile

geim salamann snrnda yaad ve fiyatlardaki ya da i
sizlikteki herhangi bir artla felaket uurumuna yuvarland
olgusunun nda, onlarn ayaklanmalar bu tr deiik
liklere otomatik ve kanlmaz bir tepkiden baka bir ey de
ildi. Yiyecek fiyatlarnn hareketlilii, imdi iyi biliniyor ki,
Fransz Devrimi srasnda halkn huzursuzluunun hemen
hemen yanlmaz bir g<)stergesiydi. Bununla birlikte basit yi
yecek ayaklanmalar "gruh"un eylemlerinin ve de fikirleri
nin tek nedeni deildi.
En azndan iki -belki - baka fikir de bu ayaklanmalar
da normal olarak mevcuttu. Bir kere, dikkate alnma talebi
vard. Klasik gruh yalnzca protesto iin ayaklanmyordu;
ama ayaklanarak bir ey elde edeceini bekledii iin ayak
lanyordu. Otoritelerin onun hareketine duyarl olacan ve
belki de aynca bir tr acil tavizler vereceini varsayd iin
ayaklanyordu; zira "gruh" basit olarak ad hoc bir amala bir
araya gelmi sradan bir insan topluluu deildi, her ne ka
dar aslnda nadir olarak kalc bir ekilde rgtlense de, bi
linen anlamda kalc bir varlkt. Yine de -zanaatkAr lonca
larndan farkl olarak- rnein Avrupa ehirlerindeki dinsel
kardelikler ya da in'deki eitli "Pang"lar gibi pleplerin ka6

M. Schipa, "La cosidetta rivoluzione di Masaniello", Archivio Stor. Delle Provin

cie Napoletane, lkinci Seri, il, iinde, s. 75.

1 55

lc rgtlenme biimleri aratnlmaya muhtaur. ikinci ola

rak, gruhun faaliyetleri, ideoloji ya da bir teoriden yoksun
olularyla, grnrdeki hedefleri ne olursa olsun, her za
man (her ne kadar zorunlu olarak Devlet ya da ehrin ba

na kar olmasa da) zengin ve g l olanlara ynelikti. 18.

yzyl sonlarndaki byk ngiliz ayaklanmalarnn yeterin
ce tasvir edilebilecek olan tek rnei Gordon Ayaklanmala
r'nda7 en fazla Katolik nfusa sahip olan kilise blgeleri g
rece kolay kurtuldular. Bir istisna dnda, tahrip edilen evle
rin byk ounluu olduka kk Katolik kolonilerin ya
ad kilise blgelerindeydi. Ayaklanmalardan sonra tazmi
nat talep eden ve meslekleri bilinebilen 136 yurttatan 33'
soylular, eliler ve beyefendiler, 23' meslek sahipleri ve pa
pazlar, 29'u bar sahipleri ve benzerleri, 33' tccar, simsar ve
dkkan sahipleri, lS'i muhtemelen zanaatka.r ve yalnzca 4'
cretlilerdi.8 Fransa kralnn 1 793'te idam edilmesine kar
ayaklanan Viyanallar, fkelerini Fransz gmen soylula
ra ynelttiler.9 zl bir "gruh" olan Napoli'nin lazzaronile
ri, Kilise ve Kral'n tutkulu savunucularyd ve hatta 1 799'da
ok fkeli Jakoben kartlaryd. Bununla birlikte, kanaatle
rine gre "krala ihanet eden", bata "valyeler ve keiler"
olmak zere tm yksek snflara kar arklar sylyorlar
d ve aynn yapmakszn kralclarn evlerini yamaladlar ve
mlk sahibi ya da daha basit olarak araba sahibi olan herke
se Jakoben ve kraln dmanlar diye meydan okudular.10
7

Gordon Ayaklanmalar (Gordon Riots): Londra'da 2-9 Haziran 1 780 tarihinde

yaklak 300 ile 450 kiinin lmne yol aan Katolik kart ayaklanma - .n.

George Rude, "The Gordon Riots" , Trans. Royal Hist. Soc., Beinci Seri, Vl
(1956). 1778 Liverpool ve 1791 Binningham ayaklanmalar henz yeterince
zmlenmemitir.

Bu nokta iin Dr. Emst Wangennann'a mteekkirim.

10 B. Croce, Curiositci. Storiche (Napoli, 1919), s. 136-13Tde kimi dizeler aktarl

yor; Croce, Storia del Regno di Napoli (Bari, 1925) s. 224; La Rivoluzione napo
litana del 1 799, 1860'ta kralclarn evlerinin yamalanmas hakknda bkz. Maf
fei, Brigand Life.
1 56

Bu eilim, olaya scak bakmayan gzlemcileri -hangi siya

setten olursa olsun hemen hemen btn gzlemciler klasik
"gruh"a scak bakmaktan ok uzak olmulardr- bu olguyu
defalarca bir

lmpenproletarya ve talana km sulular top

luluu olarak sunmulardr. 1 1 Ve gerekten de byk ehir

lerde pek ok bulunan umutsuz ve sulu kiilerin, Napoli ya
da Palermo'da bir iki saat bile geirmi olanlarn bilecei gi
bi, bu biare insanlarn, surap iinde ihtiya duyduklar bu
frsattan yararlandklarndan hi kuku yoktur. Bununla bir
likte, greceimiz gibi, "gruh"

esas

itibariyle bu tr bir in

san topluluu deildi.

nc deimeyen etken belki de yabanclara, yani e
hirli olmayanlara kar dmanlkt. Bir tr kentsel vatan
severlik klasik "gruh"un deimez bir zellii gibi grn
mektedir. l 700'den 1860'a kadar, "ehirlilere" ve sradan se
yirciye hitap eden Viyana'nn popler komedileri, normal
olarak kendini iyi ifade edemeyen ehirli insanlarn sahip ol
duklar bu gururu son derece iyi yanstan muhteem bir ay
na grevi yapmaktadr. Hatta Napolili

lazzari kmsenen

tarallara kar ehrin ihtiamn, jakobenleri desteklemek

pahasna,' savunmaya hazrdlar.

O zaman, kimdi bu "gruh"? Onun temel gc genellik

le ktada "kk insanlar"

(menu peuple, popolo minuto ya

da popolino) olarak tanmlanan Paris'teki Faubourg St. An

toine, Roma'daki Trastevere ya da Napoli'deki Mercato'daki
gibi ehrin belirli trde ve eski kesimlerinden oluan taba
kada yatyordu. Bu tabaka, cretli, kk mlk sahibi ve de
snflandnlamayan kentsel yoksullarn karmndan olu
uyordu.12

Lazzari ya da lazzaroni ad altnda kolektif va-

1 1 zellikle bu yorumla elien kimi Fransz konsolosluk raporlan iin bkz. F.

Brancato, "Origini e carattere della rivolta palernitana del 1866", Arch. Storico

Siciliano, nc Seri, V (1952-1953), 1, iinde, s. 139 vd.

12 G. Rude, "The Motives of popular insurrection during the French Revolution",
Bull. Inst. Histor. Research XXV1 /1953) iinde, s. 55 notta.
1 57

roluunun bilincine belki de daha iyi 'sahip olan ve sk sk

esas itibariyle dilencilerden ve

lmpenproletaryadan

ibaret

olmakla sulanan Napoli'de, bunun hakknda olduka daha

iyi bilgiye sahibiz. Goethe

le ya

lazzari)'i basit olarak menu peup

da isizler olarak gryordu. 1 799 devrimi srasnda

yazm ve Croce'nin zetledii bir and yazan, onlarn da

ha net bir zmlemesini verir. Bunlar baka ehirlerde bi
le 1 3 ayaklanma nderlii yapan hamallar -muhtemel rhtm
iileri de onlara dahildi-, halat imalatlar, demirciler, pi
rin eya yapmclar, tenekeci ve ilingirler, debbalar, ter
ziler ve ayakkab imalatlar gibi muteber saylmayan za
naatlann rak ve kalfalarndan oluuyordu. Varlkl evler
deki hizmetiler gibi ynl, ipekli, aa ileri zerine al
anlar, altn ve gm ileyenler, mcevherciler kendileri
ni lazzari'den stn gryorlard. 14 Kukusuz, seyyar sat
clar kitlesini, snflandrlamayan kk tacirleri ve sana
yi ncesi ehirleri dolduran kt kanaat geinen insanlar da
eklememiz gerekir. Bylelikle
bir tr

lazzari esas itibariyle, her yl

capolazzari setikleri ve

Palermo'daki benzerlerinin

ehrin azizi Sta. Rosalia kltne itibar etmeleri gibi, ehir

klt St. januarius'a fanatik bir ekilde bal olmalar dn
da, teki ehirlerin

menu peuple'sine

ok benziyordu. le

rinden birisinin, balk satcs Masaniello'nun geici olarak

iktidara geldii, ne ilk ne de son ama ehrin pek ok ayak
lanmalarnn kukusuz en arpc olan 1 647 devriminde
kabul gren bir snf olarak ortaya ktlar. 1 5 Bu ad, en azn
dan ilk kez 1 647'de Masaniello'nun partizanlarn tanmla
mak iin ortaya kar ve her ne kadar 1650'dan l 750'ya ka13 G. Rude, "La taxation populaire de Mai 1775", Annales Historiques de la Rtvo
luion Franaise (Nisan-Haziran 1956) iinde, s. 38.
14 Croce, "I l.azzari", Varieta di Storia Letteraria e

Civile (Ban, 1955), 1, iinde, s.

189 vd.
15 Bu konuda bkz. M. Schipa, a.g.e., Yeni Seri, Cilt il ve III ve yazarn "La Mente
di Masaniello"su, Birinci Seri, XXXVIII, XXXIX.
1 58

dar ok az kullanlrsa da daha sonra yeniden grlr ve

l 799'daki kar-devrimleriyle iyice yerleir. 1 6 Roma'da yer
li plepler -muhtemelen uzun bir gelenein sonucu- zana
atlara daha az hevesli grnrler. Burada onlar kasap, ka
yk, arabac, balk, hamal, debba, kaldrmc ya da sey
yar satc ve eitli trden seyyar manav olarak alrlar ve
-sylendiine gre- zanaatlar, zengin olma peinde Ro
ma'ya gelmi olan yabanclara brakm grnrler.17 Hi
kuku yok ki, bunlarn arasndaki

lmpenproletarya ora

n yksekti. te yandan, Milano gibi byk bir kuzey eh

rinde bu oran dkt; nk ehrin erkek sakinleri iinde
belki 27.000 ii ve kk dkkan sahibi bulunmasna kar
lk yalnzca 2.500 "dilenci, aylak, serseri, tutuklu ve onla
rn kadnlan" vard.18
Her halkarda "gruh"un yalnzca basit olarak ayaktak
mndan deil, sradan kentli yoksullardan olutuu aktr.
Ve hatta ou kez, 1773 Palermo ya da l 790'lardaki Bolog
na

ayaklanmalarnda olduu gibi "aa ve alak kkenden

deil ama aynca zanaat mesleklerinden gelenlerin" yer ald

kiiler ve zanaatkar birlikleri onunla ibirlii yapm ya da
ona katlmtr. 1 9
Bylesi bir potansiyel ve ou kez gerek isyanclar, poli
sin ve askerin zayf olduu her nemli ehirde var olmutur.
Bununla birlikte, "gruh"un zellikle nem tad ve ken
dine zg garip bir alt-siyasal mahiyet gelitirdii bir grup
ehir de vard: sarayn, devletin, kilisenin ya da aristokrasi
nin bulunduu klasik sanayi ncesi metropol, normal olarak
bir bakent. Bunlarn ou Gney Avrupa'da grlyordu,
16 Croce, "Varieta intomo ai "lazzari", Napoli Nobilissima XIV (1905) iinde,
140, 171, 190.

s.

17 Silvagni, "La Cone", aktaran L. Dal Pane, Storia del Uvoro in Italia 1 700-1815
(Milan, 1943) iinde, s. 102.
18 Dal Pane, a.g.t:., s. 100.
19 A.g.t:., s. 279, 323.
1 59

zira bu tr niteliklerin bir araya gelmesi ok byk bir ola

slkla Yksek Orta a'dan bu yana varln dzenli olarak
srdrm ve hibir zaman cumhuriyet olmam Roma, Na
poli, Palermo ve belki de Viyana ve stanbul gibi uzun sre

den beri byk ehir zellii tam ve her zaman bir ptens
tarafndan ynetilmi ehirlerde bulunuyordu.
Bu tr ehirlerde popolino yneticilerle, asalaklk ve ayak
lanmayla karmaklaan garip bir iliki iinde yayordu.
Grleri -eer doru szck buysa- olduka ak bir ekil
de ortaya konabilir. Ya dorudan kendisi istihdam ederek,
rnein yerli esnafa arka karak ve bir prensin veya beye
fendinin statsne uygun decek ekilde genel harcamada
bulunarak ve bahi vererek, ya da rnein turist ve hac tra
fii yoluyla istihdam davet ederek halknn geimini sala
mak bir hkmdarn ve onun aristokrasisinin iiydi. Bu ok
da zorunluydu zira prenslerin oturduklar merkezler sana
yi merkezleri deildi; normal olarak ou kez yerli imalat
larn istihdam salayamayaca kadar byk yerlerdi, zira
buralarn normal olarak bylesine byk olmas ise tam da
birer ynetim merkezi ve hkmdar saraynn bulunduu
merkezler olmalar nedeniyleydi. Kukusuz, Roma'da gr
m olduumuz gibi, popolino metropolitan onuruna uygun
dmedii iin sanayilemeye kar diren gsterebilir, arzi
ileri tercih edebilirdi. Bununla birlikte, u ya da bu neden
le halkn her zamanki geimi tehlike altna girer ya da bozu
lursa, yardm salamak ve geinme maliyetini dk tutmak
prensin ya da onun aristokrasisinin greviydi.
O [muktedir] ve onlar [aristokrasisi] grevlerini yapnk
lan srece halkn etkin ve cokulu desteine sahip olurlar
d. Gerekten de, ulsuz ve sefil olduu halde ahali kendisi
ni ehrin bykl ve ihtiamyla ve doal olarak ou kez
-ama her zaman deil- bunu da hkmdarla zdeletirir
di. Viyana mparatorluk Saray'nn, Roma Papaln olduu
1 60

yerdi ve de Fransz Bourbonlar, Parislilerin isyankar ama

nemli sadakatini ayaklanmalarn daha kolay denetlenebil
dii ama krallk ikametgahnn ok daha az siyasal avantajla
ra sahip olduu Versailles'n huzuruyla deime konusunda
yanl akla hizmet etmilerdi. Popolino iin kendisini ehirle
ve hkmdarlarla zdeletirmekten daha kolay bir ey yok
tu. Sefil ve aresiz de olsalar bu durum Bourbonlar ya da Pa
palk saray tarafndan dorudan istismar edilmiyor, tam ter
sine ne kadar mtevaz da olsa -sanayi-ncesi Akdeniz e
hir ekonomisinin temeli olan- tarann ve kyllerin ve ti
caret, turizm ve haclar yoluyla dnyann geri kalan ksm
nn smrlmesinde asalak ve ortak oluyorlard. Ynetici
ler ve asalak yoksullar bylece bir tr sembiyoz iinde ya
yorlard. Modem ehirlerde olduu gibi iki snf ayn tutma
ya bile fazla ihtiya yoktu. Geleneksel orta a metropol
nn ya da mutlakyeti metropoln beaux quartier'leri

(gzel

semtleri) yoktu: Roma'mn ya da Palermo'nun ve Paris'in eski

kesimlerinde -ama devrim sonras olanlarda deil- hala g
rld gibi, ayaktakmnn yaad semtlerle sokak pazar
lar, saraylara bitiik olabiliyordu. ehir kltrel bir birim
di. Viyarla, Venedik ya da Napoli'deki aristokrasinin, zel
bir "yukar" snf dili kullanmamas, mevcut halk deyimleri
nin biraz deiik bir eklini tercih etmesi ve diyalekt tiyatro
suna arka kmas, pekala smrlen darlkllara kar b
tn ehrin bu temel kar birliini yanstma gelenei olabi
lir. Bugn, bir mparator ve onun aridklerinin sohbetleri
ni -Habsburglarn sonuna kadar yaptklar gibi- biraz dei
tirilmi bir halk dilinin Viyana'da kullanlan trevi olan bir
dille yapm olmalarm kavramak kolay deildir.
Hkmdar grevini yapt srece ahali onu cokuyla
desteklemeye hazrd. Ama eer yapmazsa, yapncaya ka
dar ayaklanyordu. Bu mekanizma her iki tarafa da ok iyi
biliniyordu ve menu peuple'nin ehre ve yneticilerine kar161

 olan normal ball bir baka siyal ideal ile yer dei
tirmedii ya da yneticilerin grevlerini yerine getirmede

ki baarszlklar geici olmaktan teye gemedii srece,

bu durum ara sra mal mlkn biraz tahrip edilmesinin te

sinde bir siyasal sorun yaratmyordu. Ebedi ayaklanma teh
didi, yneticileri fiyatlar kontrol etmek ve i ya da ihsan
lar datmak ya da aslnda baka konularda da sadk ahali

sine kulak vermek konusunda uyank tutuyordu. Ayaklan

malar toplumsal sisteme ynelik olmad iin kamu dzeni

modem standartlara gre alacak derecede gevek kalabi

liyordu. Ahali bilakis siyasi taleplerini ifade etmede bu me

kanizmann etkinliinden olduka memnundu ve baka bii
ey talep etmiyordu, zira bu talepler yetecek kadar geinme

ve biraz elence ve bakas adna an ve ereften baka bir

ey gerektirmiyordu. Bu durumun dikkate ayan bir resmi,

dkalklarn ihsanyla yaayan ve her zaman barikat kura

rak ve tula frlatarak "kutsal" ayaklanmalarn gerekleti

rirken sevgili Deslerine itenlikle bal kalan, vasfsz;yar
dmla yaayan Parma proletaryasnda grlebilir.20 Dolay

syla Parmallar, 19. yzyl sonlarnn, seimler ve sendika

lar gibi, gereksiz grdkleri yeni siyasal tekniklerine kendi
lerini uyarlamada son derecece byk sknt ekmilerdir.

Nitekim 1890 gibi ge bir tarihte, evrelerindeki herkes ye

ni yollara bavururken, Parmallar Reformcu ii liderlerine
ramen hala ayaklanyorlard ve 1895'te Milano ve Romag

na sola oy verirken Parma vermiyordu. Seim sand he

nz halk iin ciddi bir silah olarak grlmyordu. Anlam

l bir ekilde, 1898'de ayaklanmalarda olduu gibi, grevleri

dzenleyen krsal kesimlerdi; Parma yalnzca ayaklanmalara

katld. Bununla birlikte, ltalyan Sosyalizminin gelimesinde

can alc bir yere sahip olan o ylki ulusal ayaklanma dalgas,

her ne kadar o zaman bile Parma, Sosyalist bir tarada Radi20 B. Riguzzi, Sindacalismo e Rifonnismo nel Pannense (Bari, 1931).
162

kal-Masonik bir ada olarak _kalmsa da, Parmallan bile sol

tabakaya dahil etti; yani, onun sola kay alan snflar ta

rafndan deil de kk burjuvazi tarafndan ynlendirildi.

Sanayisi olmayan ehrin, krsal kesimlerin gerisinde kalan

bu siyasal tavr, Parma ile snrl deildi ve halen de deildir.

Her ne kadar son on ylda byk ehir oylarnda sola doru

bir kayma olmaya balamsa da, Gney ltalya'da da bug
ne kadar olduka yaygn bir olgudur. Nitekim,

Mafya ile il

gili blmde grm olduumuz gibi, faizm sonras ilk se

imlerde Palermo, Messina ve Katanya'daki sol oylar, her ne

kadar o zamandan bu yana bir kat artm olsa da, krsal vi

layetlerdeki oylarn yansndan daha azd. Ayn seimlerde

( 1 946) , monaristler de dahil Roma'da siyasal olmayan oy

lar, Latium vilayetindeki herhangi bir yerden daha fazlayd;

Napoli'deki sol oylar ise Campania'daki dier oylardan bi

raz daha yksekti.21 Calabria'daki Cosenza vilayetinde Sol,

1953'te Monarist-Ne9faistlerin iki kat kadar oy ald; ama

Cosenza ehrinde ancak yzde 1 5 kadar daha fazla oy alabil
di.22 Esas itibariyle demagog milyoner, gemi sahibi ve b

yk ehir patronunun temsil ettii bir tr Monarizmin Na

poli'de ltalya'nn dier byk ehirlerinden daha etkili ol

may srdrmesi de bir rastlant deildir. 1956 ylnda nere

deyse Komnistlerin kat oy almlardr. Bununla birlik

te, byk ehir yoksullar arasndaki -oy verdiklerinde ken

dini bir tr muhafazakarlk olarak ifade eden- modem siya

sete olan bu ilgisizlik, yalnzca bu tr garip bir sembiyozun

21 Monarist, Qualunquist (Neofaist) oylar, ltalya'nn gneyi zerinde alan
larca hakl olarak, siyasal oylar olarak deil de siyasal bilin yokluunun bir
iareti olarak deerlendirilmektedir. Hristiyan Demokratlar ya da Sosyalist
Komnistlerin dk oylan, bir lgn adayla dieri arasnda gidip gelen kap
risli dalgalanmalarda olduu gibi, siyasal uyann "gri blgesi" olarak adland
nlm olan eye iaret etmektedir. Bkz. Rocco Scotellaro,

Contadini del Sud (Ba

ri, 1955), s. 31-32.

22 ehirlere ve kylere gre yerel seim sonulan iin PCI'nin (Komnist Parti)
Cosenza Federasyonu Sekreteri Bay Nino Cavatassi'ye mteekkirim.

1 63

sonucu deildir; ama belki de ayrca -'byk fabrikalar, za

naat ya da ky dayanmasnn olmamas gibi onlarn siya
sal kanaatlerini ekillendirmeye yardmc olan- herhangi bir
eyin yokluuna ve aresizlie de bal olabilir. Londra'nn
.

siyasal tarihi hakknda en iyi bilinen olgulardan bir tanesi,

20. yzyla kadar Dou Yakas'nn, siyasal bilinlenmenin
ilk evrelerini, Liberal-Radikalizmi yaamadan, li Partisi'ne
geinceye kadar apolitik oy verme davrandr. Zanaat.kr
lann ve kk dkkan sahiplerinin bulunduu eski ileler
-zellikle Thames Nehri'nin gneyindekiler- siyasal bilin
ce, yani Radikalizme ok nce erimiler ve ancak 1920'ler.
de sadakatlerini li Partisi'ne yneltinceye kadar, ok da
ha uzun sre buna sadk kalmladr. Byle olmakla birlik
te, "gruh" ve onun kar kt insanlar arasndaki by
le bir sembiyoz onlarn siyasetinin zorunlu olarak temel et
keni deildi. "Gruh" ayaklanyordu ama kimi zaman -kar
devrim eklinde kamufle edilse de- devrim de yapyordu.
Gruh yoksuldu; "onlar" zengindi; hayat temelde yoksullar
iin adil deildi. Onun tutumunun temeli, saysz sokak ba
ladnda grlebilecek olan bu tr eylerdi; ("Bu btn dn
yada byledir, sulu olan onlardr" , "Ben hapiste bir tutuk
luyum/nk yeterince param yok/Altndan bir anahtarla/
Almayacak kap yok.") Londra'da ya da Sevilla'da, soygun
cularn ve haydutlarn anarist ayaklanmasnn idealletiril
mesinde her zaman byk bir lord ya da Devletle sorun ya
ayan, her zaman ihanet gren, her zaman intikamn alan
yasad insanlar vardr. Gruhun zmni devrimcilii ilkeldi;
kendince, krsal yerlerde toplumsal ekyaln temsil ettii
siyasal bilinlilik evresinin metropolitan benzeriydi. Ekya
lk gibi, aka siyasal bir olgu olarak ortaya ktnda, ge
nellikle bunu en iyi bir ekilde barikatlarn meruluu; yani
mutlakiyeti lkelerde "Kilise ve Kral Gruhu" diye tanm
lanabilecek bir ekilde yapyordu.
1 64

Bu poplist meruiyetilik bir an iin zmlemeye deer

zira onun altnda yatan varsaymlar byk ehirlerle snrl
deildi; lakin siyasal-ncesi nfuslarda yaygn olarak gr
lyordu. 20. yzyl balarna kadar arlk Rusyas'nda kyl
hareketleri youn bir ekilde bu dncelerle doluydu. Bu
nun temel varsaymlar belki de unlard.
Birincisi, ynetici (ya da Kilise gibi bir kurum) bir anlam
da halk ve onun yaam tarzn, eitilmemi kamuoyunun
onu grd ekliyle, sembolize ve ifade eder. O kt, ah
laksz ve gayri adil olabilir; ya da daha dorusu onun tem
sil ettii ynetim sistemi bunlarn hepsi olabilir; ancak, y
nettii toplum istikrarl ve geleneksel olduu srece, yaam
normunu temsil eder. Bu norm, ok ansl olmadklar s
rece, sradan insanlar iin hi de ho deildir: ktlk, veba ve
salgn hastalk, sava, cinayet ve ani lm, yoksulluk ve ada
letsizlik her zaman mevcuttur ya da kede beklemektedir;
ama o zamanlar bu, insann kaderidir. Ne denli zavall olur
sa olsun bu istikrarl dzen, ierden ya da dardan tehdit
edildiinde, hkmdar beklenenden fazla yoksulluk, ada
letsizlik ve lm retmedii ya da buna msamaha etmedi
1
i srece, (ince ifadeyle, "Tanrnn iradesi sona ermedii
srece") ahali onun etrafnda toplanr zira o sembolik ya da
sihirsel anlamda "onlarn kendisi"dir ya da en azndan top
lumsal dzenin onun ahsnda somutlamasdr. Nitekim
Kastilliler yabanc istilaclara kar Bourbonlarn etrafnda
kenetlenmilerdir. Bu kendi iinde bir toplumsal hareket
deildir ama eer eski dzene ynelik tehdit, yeni ve yk
c toplumsal gler eklini alrsa "meruiyetilik" yeni dze
nin adaletsizliklerine kar bir kitle ayaklanmas, bir eit si
yasal Luddculuk23 halini alabilir. Meru hkmdarlar ya da
23 Luddculuk (Luddism): Kuzey ve Orta lngiltere'deki imalathanelerde 8111813 yllannda makineleri kran b ir grup ngiliz makine ustas ve yandalar
nn hareketine verilen ad - .n.
1 65

kilise gibi kurumlar bunu ho karlayamayabilirler. Avus

turya mparatoru 1. Francis halkn devrimci meruiyetilii
ni, doru bir gzlemde bulunarak, hakir gryordu: "im
di benim iin vatansever olanlar,. bir gn bana kar vatan
severler olabilirler." Gerekten muhafazakar olan bir kurum
asndan ideal itaattir, doas ne olursa olsun coku deil.
Her Alman prensliinin slogan olan ".Ruhe ist die erste Bu
ergerpflicht" (Yurttan ilk grevi skunettir) bouna kulla
nlmamt.
kincisi, hkmdar (bereket versin ki kendisi iin uzak bir
kurum olan) adaleti temsil eder. Yerel lordlarn, yetkililerin,_
ruhbann ve dier smrclerin yoksulun kann emdik
leri aikar olsa da, bu belki de hkmdarn kendi adna ne
ler yapldn bilmemesinin nedenidir. Eer ar ya da Fran
sa Kral bir bilebilseydi, hi kukusuz kartalnn gzyle gay
ri adil yetkililerin kkn kazmak ve sadk ahalisine adalet
datmak iin lkeyi batanbaa dolard. Pek ok halk mi
tosu bu tutumu, rnein Harun Reid'den mparator 11: Jo
seph'e kadar lkesini gizlice dolap adaletsizlikleri kefeden
ve adalet datan hsnkuruntulu kraln ryasn dile getirir.
Krallarn (ya da Papalarn) uzakta olular bu hretin de
vam etmesini salar. Ama aksine, adaletsizlikler ve straplar

dorudan kapsnn nne konduunda, bu hreti yok olur.

Ne kadar meru olursa olsun, - yl sren katliamdan son
ra il. Nikola iin olduu gibi- "gayri adil" bir kral iin bir ho
roz bile tmez, zira gayri adil bir kral, kralln inkardr. Ki
lise kurum olarak yanlln kefedilmesine ne kadar az di
renirse o kadar iyidir ama, binylclar tartrken grm ol
duumuz gibi, kilise ayn zamanda "gerek" bir kilise olma
dnn, yoksullar bilgisizlik iinde brakmak iin zalimlerin
bir dzeni olduu gereinin, eit derecede ykc kefine de
aktr. nanm ama ruhbana iddetle kar olan Hristiyan,
Avrupa'nn devrim tarihinde tandk bir figrdr.
1 66

Dolaysyla "Kilise ve Kral" hareketleri, her ne kadar yal

nzca benim Luddcu evre dediim aamada devrimci olsa

lar da, toplumsal protestolardr. Bunlarn amac genellikle,

geleneksel hiyerarinin kabul edildii anlamna gelen, top

lumsal ilikilerin geleneksel normunu korumakur. Yine de
(Sicilya terimini kullanmak gerekirse) ne "apkalar" ne de
"takkeler"in olduu, gerekten ve tamamen zgr bir top

luma ilikin sekler hlya, zaman zaman lgn katliamlar

da ortaya kverir. Bunlar yalnzca devrimci dnemlerde

"aptallarn devrimcilii" olur. Eer bir anayasal teorileri ol

sayd onlarn kralc meruiyetilikten farkn, kraln meru

iyetinin her eyden nce bir itaat tekeli anlamna geldiini
syleyerek izah edebilirdik; halkn meruiyetilii ise kraln
adalet iin yerine getirecei ya da baka ekillerde engellen

mezse yerine getirebilecei kimi gerek ve hayal rn hiz

metlerdir. Bu nedenle Kilise ve Kraln popler hareketleri

ne koulsuz ne de satpidir ve aslnda, bunlar esas itibariyle
Kilise ya da Kraln ne dndyle ilgilenmedii iin bu

nu ok fazla dikkate almazlar. 1 588 ylnda Parisliler, onun

adna kurduklar isyankar komn III. Henry'nin onaylayp

onaylamatln dikkate almamlard. Napolili ve Parmal

lar, haklan olduunu dndkleri mtevaz yaam kendi

lerine salama grevini yerine getiremediini grdkleri y

neticilerine kar ayaklanmakta en kk bir tereddt gs
termemilerdi. Sean O'Casey'nin Dublinlileri gerekten Ki

lise'nin isyanclar onaylayp onaylamadna nem verme

milerdi - aslnda, Kilise'nin -kkleri 18. yzyl seklarizm

ya deizminde bulunan- lrlanda Cumhuriyeti Kardelii ile
ilikileri her zaman bir hayli souk olmutur. Kilise'nin lr
landa'dan yana

olmayacan dnmek onlarn anlayabile

cei bir ey deildi. Bylelikle, son krk ylda, meruiyeti

uyruklarn, Orta, Gney ve Dou Avrupa'da neredeyse ev

rensel olan monarizmi 1914'te nemsiz bir siyasal anormal167

lie dntrm olan krallarn bir anda terk etmelerinde

gizemli bir ey yoktur.
Dolaysyla ahali, Napoli'de l 799'daki korkun ehir ja
cquerie'sinde olduu gibi, Kral ya da ar yaftas altnda ada

let iin ya da ister Sicilya'da isterse Volga'da olsun, Devlet

glerinin kylleri ezemeyeceini, nk hkmdarn ar
zularn yerine getirdiklerini, getirmek

zorunda olduklarn

dndkleri zaman olduu gibi krsal blgelerde ayaklanr.

Bezdna kylleri General Aprahin'e, "Bize ate etmeyin" di
ye baryorlard Ha iareti yaparak, "Aleksander Nikoleye
vi'e ate ediyorsunuz, ar'n kann dkyorsunuz."24 On

lar gerek bir ar', her hangi bir gerek yneticiyi dnmyorlard; hibir zaman var olmayacak olan ideal, halkn me
ru an'n dnyorlard. Napoli'de olduu gibi, kral kii
sel olarak tannmayacak kadar halka uzak ve bilinmez olma
d durumlarda, yneticilerin anlad ekliyle meruiyete
teslim olmama daha da barizdi.

Lazzariler yalnzca bir krala

balydlar, bir Bourbon kralna deil - zira kiisel olmayan

bir cumhuriyet onlarn anlayacaklar bir ey deildi. Gerek
ten de Franszlar tarafndan fethedildikten sonra sadakatle
rini, "ekip giden kralla" karlatrdklarnda, demokratik
abalan nedeniyle daha olumlu bulduklar Fransz Genera
li Championnet'ye yneltmeye olduka hazrdlar. Gruhun
kararszlk konusundaki hreti byk lde bu deneycili
e balyd. Gruh, grevini yapan bir aziz istedii gibi, g
revini yapan bir kral istiyordu: bunu herhangi birisi yapabi
lirdi. Yenilgilerinden sonra

lazzari iin Aziz januarius'a kar

gsteri yapmak ve vecdlerini geici olarak Aziz Antonius'a

ynlendirmek son derece mantklyd.25
24 Bu ok ilgin ayaklanma iin, bkz. en yeni Rus aracnnalanna dayanan R. l.ab
ry, Autour du Moujik (Paris, 1923) ve F. Vencuri, Il Popolismo Russo (Turin,
1952), Cill l.

25 Croce, "I lazzari", a.g.y., s. 197-198.

168

Ama temelde "gruh" herhangi bir krala, yneticiye ya da

sisteme hi bal deildi ve siyasal yaftalar srf, zenginlere
kar nefret dnda hibir olumlu program olmayan bir hare
kete ve belirli bir anarizm-alu eitlikilie balanyordu. Zi
ra anarizm bile olumlu bir zm sunamyordu. Bir ky, ce
maatin basit oydal ile, eer yalnzca Devlet, yasa ve sm
ren ve mdahale eden zenginler ortadan kaldrlrsa bir ky
olarak ilevini srdrmeyi umabilirdi. Ama bir ehir bu ekil
de ynetilebilmeyi bekleyemezdi. ehirler iin, ilkel anariz
min ileri srebilecei, anarist kyllerin kabul edebilecei,
ama durumlar gerei ehir yoksullarnn kabul edemeyece
i tek zm nerisi (grm olduumuz gibi) ehirlerin y
klmasyd. Birileri ehri rgtlemek ve onun geimini temin
etmek zorundayd. Eer bunda bir "eitlik" varsa bu yalnz
ca

oy verme, ya da frsat eitliinin, ya da bu trden bir eyin

karmak eitlii olabilirdi; btn insanlarn kardelik iinde

topra ortak ilemesi ye belki de dnem dnem onu yeniden
datmas eklindeki basit bir eitlik olamazd. Gruh isyan
edebilirdi. Bunu olduka etkili bir ekilde de yapabilirdi zira,
ehirlerde, bakentlerde yaayarak "ynetim" , "iktidar" ve de
"iktidarn' ele geirilmesi" kavranlan konusunda cra ky
lerdeki kyllere gre ok daha ak bir anlaya sahipti. Ama
insann kaderine kar dnem dnem isyan etmekten daha
fazla bir ey yapamazd; tekrar eski haline dnerdi ve yneti
min, istihdam salayanlarn -bir tr ynetimin, herhangi bir
ynetimin- zmni olarak kabul edilmesini tercih ederdi ve de
snrl ve ksa erimli hedefler iin isyan ederdi. Kimin bayra
alunda isyan ettii o kadar nemli deildi. Son iki yzyl
da klasik byk ehir "gruhlar" iinde hibir binylc hare
ket bilmiyorum; zira yeni ve mkemmel bir dnya kavray
na sahip olmak onlar iin olaanst zordu.
Yine de "gruh" , eer ifade ok kesin ya da ok soru davet
eden trden deilse, tedricen taraf deitirdi. Karlatrabil169

me asndan eer kendimizi gneydeki trden mutlakyet

i ya da eskiden mutlakyeti olmu ehirlerin ahalisiyle s
nrlandrrsak, bu dnm Fransz Devrimi'nden itibaren
eitli evrelerde gzlemlenebilir. Devrimden itibaren Parisli

menu peuple ne iin isyan etmise bunu Sol'un himayesiy-

le yapmur. l 790'larda kralc ve jakoben-kart olan (Fran

szlar dine kar olduklar iin Fransa'dan yana olan kundu
raclarn tipik istisnas bir yana26) Viyana ahalisi, 1848'de
devrimciydi. Banliy komedilerini inceleyerek, 1830'larn
bayla 1848 arasnda popler siyasal atmosferdeki bu dei
imi daha kesin bir ekilde grebiliriz.27 lspanya'da 19. yz
yln ortalarndan sonra Sevilla ve Barselona kafe-arkclar
nn kahraman, arkclarn deneyimlerine ve de coplalarnn
(arklarnn) ieriine gre hkm vermek gerekirse, Libe
ral generallerdi.28 Yoksul Bourbonculuun kalesi olan Na
poli'de bile, 1860 ylnda Bourbonlar, 1 799 lazzaroni ayak
lanmasnn yeni basksn bouna beklediler. Lazzari sessiz
kald. Gerekten de Camorra, birka yldr Liberallerle uz
lamt ve Garibaldi, dier btn yoksul insanlarn kalbini
fethettii gibi Napolili yoksullarn kalbini de fethetmiti. Ve
1866 Palermo ayaklanmas hala "Sta Rosalia" iin idiyse de,
bu ayn zamanda "Garibaldi ve de Cumhuriyet iindi" , zi
ra Palermo uzun sredir Liberalleriyle ya da onlarn nnde
ayaklanma alkanl kazanmu. Bu, saf "siyasal-ncesi" ya
da sa-kanat "gruhun" , her ne kadar gnmzde ou kez,
-Viyana'da olduu gibi Yahudi kart, Barselona'da olduu
26 Dr. Ernst Wangennann bu bilgiyi arivlerden elde etmitir.
27 O. Romrnel, Die Altwiener Volkskomoedie (Viyana, 1952) bu konudaki standan
almadr; 1848 ncesi banliy sahnesinin tipik oyuncu yazan]ohann Nestroy.
28 Normal olarak siyasal olmayan Jlamenco'nun babas Silverio'nun, ilk repenua
nnda Cumhuriyeti kahraman Riego'ya bir at vard: Demofilo, El Cante Fla
menco (Sevilla, 1881), s. 194. Halk airi Fernando el de Triana, Endls ar
klanna pek scak baknayan Barselona halkn, General Prim zerine bir tan
go icat ederek nasl kazandn aklar (Arte y artistas jlamencos, 1952 basks,
Madrid, s. 85-89).
170

gibi ruhban ve zengin karn- grnrde sol-kanat demago

jisiyle harekete geen, muhafazakar unsurlann iine daha iyi
gelen bilinli geleneksel bir g olarak var olmaktan kt

anlamma gelmez. "Paralelo'nun imparatoru" Alejandro Ler

roux adamlarm, Barselona'mn merkezindeki ayaktakm
mn ve genelevlerin bulunduu cerahat toplam mahalleden

Trajik Hafta -Barrio Chino'dan

1909'daki anarik gruh y

netimi-, iin bu sloganlarla karmt.29

Bu deiiklik neden meydana geldi? Hi kukusuz ks
men, gruh "deneyci" olduu ve Kilise ve Kral rejimlerinin
yklma yolunda olduklar iin. Carlc Navarrallann ve Ara
gonlulann ya da Vendean kyllerinin kaybedilmi inat
gelenekselcilii byk ehirlerin kenar mahallelerinde aran
mamaldr. Ama ksmen de, hi kukusuz, yeni an dev
rimci hareketleriyle halk iin mcadele eden yeni trden bir
kahraman, muhtemelen halkn arasndan bir kahraman ve
belki de yalnzca tanzim edilen bir toplum deil de zgr bir
toplumun hafif belirtileri ortaya kmaya balad iin. Bu
nun belki de en canl rnei, "halkn savunucusu" popler
idealini, mucizevi olana ok yaklaurarak somutlatrma ka
pasitesi o\an -bu gne kadar Londra'da yaplan kitle gsteri
lerinin tek bana belki de en byklerini gerekletiren kii
olma zellii tayan- Garibaldi'dir. Gney ltalyallarn gele
neksel devrimcilii terk etmelerinden ok nce, -Mr. Mack
Smith'in ikna edici bir ekilde ileri srd gibi- belki de
kendisi siyasal-ncesi erkek ve kadnlarn nasl ele alnmas
gerektii konusunda igdsel bir anlaya sahip olduu ve
kendisi de ideoloji-ncesi basit bir adam olduu iin, uru
na adn koyduu mcadelenin gerek nedenleri konusun
da halkn kavrayszln gidermitir. "Gruh" daha iyisi
olmad iin gelenekiydi ve Jakoben, ulusal, Sosyalist ye29 Brenan, a.g.e., s. 34. Onun bu hareketi, Kaalonya karu olduu iin hk:lmet
arahndan zmnen hogryle karlanmo.
1 71

ni hareketlerin, ne kadar belirsiz de ol, temin eder grn

dkleri ey buydu.
Kabul edildii gibi, bunu ancak eksik bir ekilde zm
seyebiliyorlard. Gruhun ayaklanmaya hazr oluu, dev

rimin ilk gnlerinde devrimcilerin ilerini kolaylatrmit

ama acil hedeflere ulaldnda bile toplamsal ajitasyonun
sona ermediini anlama konusundaki mutlak yetersizlikle
ri ve disiplinsizlikleri nedeniyle daha sonra ileri aksatm
t. Hemen hemen her modem sosyalist ya da komnist hare
ket, eer becerebilirse, kk bir kmr havzasnn disiplin
li vurdumduymazln, Palermo gibi ehrin taknlna
tercih edecektir. Ve gerekten de, kimi istisnalarla, modem
ii hareketlerinin gerek gc, neredeyse ta iin bandan
beri, sanayisi olmayan bakentlerde deil fakat Orta Alman
ya' da, Nord ve Pas-de-Calais'de, Galler'de ve Kuzey'de, Tu
rin'de ve Milano'da olduu gibi, taradan gelmitir. Devrim
ci metropolitan nfusun klasik devrimci a, Jakobenlik ve
erken Radikallik ayd.
Ancak en gl olduu yerlerde bile, klasik "gruh" ge
rilemitir. Bir kere, sanayileme, menu peuple'nin yerine, va
roluunun z rgtlenme ve kalc dayanma olan sana
yi iisi snf geirmitir ki klasik "gruh" gelip geici ve
ksa sreli ayaklanmadr. ikinci olarak ekonomik koullar
daki deiiklik, yksek isizlikle bir arada grlen dnem
sel ktlklan ortadan kaldrm ve bunun yerine otomatik ve
kanlmaz bir tepki olarak yiyecek ayaklanmas retmeyen
bir ekonomik bunalm ekli getirmitir. Son olarak, Fransz
Devrimi'nden sonra hkmetlerin bakentlerdeki ayaklan
malara kar artan duyarllklan ve belki de ayrca 19. yz
ylda, yoksullarla zenginleri kendi zel semtlerine yerletir
me ve her ikisini de ana i ve ynetim merkezlerinden uzak
latrma eilimi gsteren kentsel yapnn evrimi, klasik ken
diliinden ayaklanma ya da isyan, malzemesi hala mevcut
1 72

olan yerlerde bile, daha zorlatrmtr. Yalnzca 1 9 . yz

yl sonunun Londra, Paris ya da Berlini'ni bilen gzlemci,
"gruh"un ne olduunu kavramakta glk ekecektir. O
gzlemci, ancak ne zaman ki, szgelimi, hala saraylardan,
hkmet dairelerinden, kenar mahallelerden ve Pazar yer
lerinden bir kurun mesafesinde bulunan Quattro Canti'si
ehrin sinir merkezi olan Palermo'yu dolanca, klasik "g
ruh" anda "ahali ayakland" arsnn ne anlama geldii
ni igdsel olarak anlayacaktr.30
ok az kii gruhun yok oluuna zlecektir. Status
quo'yu savunanlar, kyl muhafazakarlar hakknda yaptk

lar gibi "gruh"un salam gelenekilii hakknda, bundan

yararlandklar durumlarda bile, nadiren bbrlenmilerdir.
Her ey ayrntl olarak dnldnde, gruh ii hareke
tinin, sanayisi olmayan byk ehirleri fethetmesini gecik
tiren bir g olmu, ve onun yannda yer aldnda bile bu
nu tevil etmeye alfl1tr. llkel ve kendiliinden isyann,
olumsuz bile olsa, en mantkl savunucular olan anarist
ler bile onu idealletirmede tereddt gstermilerdir. Byk
bakentlerin menu peuple'inin modem ii snfna dn
m bir rertk kayb anlamna gelmitir ama Napoli alt-pro
letaryasnn korkun manzarasn gren herhangi bir kii,
Stoke-on-Trent'i31 bile hogryle ele alacaktr. Ancak b
tn hatalaryla "gruh" tarihte bir olgu olarak yerini alm
tr. Varln kesintisiz srdrme rekoruna sahip belki de
en eski toplumsal ajitasyon biimidir, zira, onun ayrt edici
zelliklerini antikitenin sirk hizipleri Maviler ve Yeiller'de
30 ehir planlamasn etkileyen devrim korkusu konusunda Paris iin Hauss

rnann'a, Viyana iin H. Benedikt, Die wirtschaftliche Entwicklung in der Franrz

]oseph-Zeit (Viyana-Mnih, 1958), s. 46-47'ye bavurulabilir.
31 Manchester'n gneyinde yer alan, seramik ve mlek imalathaneleri merkezi

dir; demir, elik haddehaneleri de bulunan kent, etrafndaki kmr madenle

ri nedeniyle de nemliydi. Yazar, byk ate fnnlanmn ehrin siluetini belir
lemesine ve kmr ocaklan nedeniyle blgede biriken cruf ynlanna atfta
bulunuyor - e.n.
1 73

grmek ok da hayal mahsul deildir. Ve modem dnya

nn siyasal evriminde -belki de yan bilinli bir ekilde- daha
iyi hareketlere ya da yoksullarn teki gruplamalarna yeri
ni terk etmeden nce, nemli bi rol oynad iin tarihi,
pek ok dier ilkel toplumsal harekette olduu gibi, sempa
ti uyandramasa da, nasl ilediini anlama giriiminde bu
lunmak zorundadr.

174

VIII
TARiKATLARI

1
18. yzyln Amerika ve Fransz Devrimleri, muhtemelen

dnya tarihinde ideolojilerini ve zlemlerini, geleneksel din

le deil de sekler rasyonalizmle aklayan ilk kitlesel siyasal
hareketlerdir. Bu olgu, sradan insanlarn hayatnda ve d
ncesinde, politikaclarn ve oy verenlerin zel inanlar ne
olursa olsun, siyasetin bilinmez olduu bir ada yetien biz
lerin bile doasn kavramakta glk ekeceimiz ylesine
muazzam bir devrime iaret eder. Modem ii hareketi iki ay
n ekilde

bu an bir rndr. Birincisi, onun yol gsterici

ideolojisi, Sosyalizm (ya da ayn aileye mensup olan Kom
nizm ve Anarizm) 18. yzyl aydnlanmaclmn ve rasyo
nalizminin son ve en an torunlardr; ve ikincisi, ii snf
nn kendisi, destekileri, misli grlmemi bir an ocukla
r, bir snf olarak, muhtemelen geleneksel dinden -orta-snf
entelektelleri gibi belirli, snrl bir tabaka ya da elit gruplar
hari tutulursa- herhangi bir baka toplumsal insan grubun
dan daha az etkilenmitir. Bu iilerin esas itibariyle agnostik
1 75

ya da ateist olduklar anlamna gelmez. Yalnzca, kyden eh

re ya da kylden iiye tarihsel ya da bireysel admn, genel
olarak geleneksel din ve kiliselerin etkisinde keskin bir azal
a yol am olduu anlamna gelir. 1840'lardan 1950'lere ka

dar alan snflarn dinsel ballklar ve uygulamalar terine yaplm aratrmalarda, hemen hemen istisnasz olarak,
dier snflarla karlatrldnda onlann anormal derecede
dinsel kaytszlk ortaya koyduklarn gzlemlenmitir.1 stis
nalar bile gerek olmaktan ok grntdedir; zira ii snf
iindeki anormal derecede dine bal gruplar -Bat Avrupa'da
bunlar normal olarak Katoliklerdir- ounlukla, Britanya'da
ki lrlandallar ve mparatorluk Almanyas'ndaki Lehler gibi,
kendi dinleri onlar iin her eyden ok ulusal bir alamet olan
aznlklardr. Ve bunlar bile, her ne kadar henerilerinden
daha belirgin bir ekilde dindar olsalar da, memleketlerinde
ki, ii snfna mensup olmayan dindalarndan anormal de
recede daha az dindardrlar. Sosyalist hareketlerin liderlerine
ve militanlarna gelince, bunlar hemen hemen bandan iti
baren yalnzca dinsel ynden kaytsz olmakla kalmamlar
ama genel olarak etkin bir ekilde agnostik, ateist ve ruhban
kart olmulardr.
li snf hareketinin tipik "modem" formu, bylelikle,
eer militanca deilse, tmyle seklerdir. Bununla birlikte,
sradan insanlarn hayatn ta ezelden beri kuatm olan gele
neksel dinin ekil ve usulleri aniden ve tmyle ortadan kalk
m olsa, bu akl almaz bir ey olurdu. Gl bir ekilde sek
ler olan toplumsal ve siyasal hareketlerin erken evrelerinde bi
le ou kez eski dinler iin bir tr nostalji, ya da kesin bir ifa
deyle, eski ideolojilerin kalplarn izlemeyen yeni ideolojile
ri tahayyl etme konusunda, belki etkisi zayflam ya da d1

1 76

Bu tr aratnnalann ilki 185 1 ylndaki lngiltere ve Galler'e ait Dinsel Nfus

Saym'dr; Le Bras'n ve 194 l'den beri Fransz Katolik ekolnn "din sosyolo
jisi" alanndakiler bu konuda en iyi gncel almalardr.

ntrlm tanrlar ve belki de eski kltlerin ve ritellerin

yanklanmas nedeniyle bir yetersizlik gzlemleriz. Aydnlan
mac orta-snflarn kendi Masonik Deizmleri, Fransz Devri
mi'nin kendi Akl ve Yce Varlk kltleri vard. Daha isabetli
olan -son zamanlarda Albert Soboul'un gstermi olduu gi
bi- sradan devrimciler eski modele gre Azizlerin ve ehitle
rin kltlerini, mucize yaratanlar da dahil, yeniden yaratmlar
dr: renkli kanatlaryla Ge kan ve mezar hastalan iyi
letiren Sarthe'daki Perrine Dugue; Paris

sansculotte'lan

(bal

dnplaklan) arasnda Marat, Lepeletier ve Chalier.2 topya

c topluluklar andaki Sosyalizmin erken biimleri ou kez
yeni dinler (Saint-Simonculuk gibi) ya da gelecei haber veren
tarikatlk (Wilhelm Weitling'inki gibi) eklini almtr. Se
kler hareketlerin "klt-yaratc" kapasitesi, olduka uzun bir
sre varlm korumutur. Auguste Comte'un Pozitivizmi bile
hala dinini nsanlkta aryordu. Bununla birlikte, en erken ev
reler dnda bunlar, nemli olmaktan ok merakl ilerdi. Ye
ni Sosyalist hareketler gerekten de mensuplar iin gelenek
sel dinlerin pek ok ilevini yerine getirdiler ve onlarnkine
benzer olgular gelitirdiler. Hatta spanyol Sosyalistleri yaz
malarda birbirlerine

coreligionario

(dinda) olarak hitap edi

yorlard. Ancak bu tr sosyolojik benzerlikler bu tartmann

kapsam dndadr. Seklarizm asndan ii ve sosyalist ha
reketler bariz bir ekilde "modem"dir.
Bu genellemenin balca istisnas, Anglo-Sakson lkele
rindeki ii tarikatlardr. 3 Britanya ii hareketlerinin ide
olojik tarihi, kukusuz ktadaki lkelerden tamamen farkl
deildir. Aynen ktadakiler gibi Britanya ii ve sosyalist ha
reketleri de, sekler-radikal gelenein egemenlii altndayd
2

"Sentiment religieux et cultes populaires pendant la Revolution", Archives de

Sociologie des Religions (Temmuz-Aralk, 1956), No 2, iinde.

3

Benzer yaplann baka yerlerde bulunmadn ima etmiyorum. Bununla bir

likte kolaylk asndan hemen hemen tmyle Britanya'daki oluumu tana
cam. Her halkarda bunlar en nemli olanlardr.
177

ve neredeyse Spencecilerden, "emek iktisatlan"na, Owen

clara, ve O'Brienclardan Marksistlere ve Fabianlara ve on
lar harekete geiren siyasetlerin ouna kadar Tom Pai
ne'den, Bradlaugh ve Blatchford'a . siyasal risalelerin en etki
.
lilerini retmitir. Zanaatkar ve ii ajitasyonu tarihinin Sa
nayi Devrimi'nin ok ncesine gittii yerler -balca Londra
ve dier ehirler- vard. Buralarda din>el ya da ii tarikatna
bal militan ii her zaman merak konusu olmutu. Lond
ra'nn Jakobenlerini ve Place'i, din kart Owenclar ve ko
operatifiler, din karn gazeteciler ve kitaplar zerinden,
Holyoake'yi izleyen ve Bradlaugh'un Bilim Salonu'na do
luan zgr-dnceli Radikallere, Londra Sosyal Demok
rat Federasyonu'na ve apel retoriine kar gizlemedikle
ri bir nefrete sahip olan Londral Fabianlara balayan ideo
lojik izgi seklarizmdi. Londra'da hatta George Lansbury
gibi ylesine zl bir dinsel asi, kariyerini ateist ve Mark
sist SDF'de (Sosyal Demokrat Federasyon) yapmak duru
mundayd zira apel boyal Bamsz ii Partisi bile orada
hibir zaman tutunamamt. Ancak Britanya'da bir btn
olarak, geleneksel dinle ii hareketleri arasndaki balarn
-pek ok baka lkedekinden- sk, ok sonraki tarihlere
kadar, ok daha nemli olduu inkar edilemez. 1929 gibi
ge bir tarihte, dinsel balanulan bir Alman bilim adam ta
rafndan incelenmi ii Partisi'nin 249 milletvekilinden yal
nzca sekizi, agnostik ya da ateist olduunu aklamt.4 O
zamandan bu yana benzer bir aratrma yaplmamtr.
Geleneksel dinle ii hareketleri arasndaki ilikilerin ma
hiyeti, her ne kadar genellikle yetersiz bilgi ya da mezhep
sel ya da siyasal parti-pris (tarafgirlik) ile sakatlanm ol
sa da ok tartlmtr. 5 Aslnda ii tarikatln ele alma4

F. Linden, Sovalismus und RLligion (l..eipzig, 1932).

Halevy'nin Methodizmin ykseliinin Brianya'da devrimi nledii tezi bu ar

tmalann pek ounun temelini oluturmutur. Eletirel bir tartma iin bkz.

1 78

dan nce, Sanayi Devrimi'nden sonra dinle Britanya al

an snflar arasndaki genel ilikileri ksaca zetlemek uy
gun olabilir.6
Britanya'nn sanayileme dnemi -yaklak 1 790- 1850belli bal dinsel deiikliklerin olduu dnemdi; zira kitle
sel bir din olarak, Anglikan kilisesine bal olmayan Protes
tanln yaratlna tank olmutu. Devrimci 17. yzylda ta
rikatlar yaygn ve etkili olmutu ama 18. yzyl boyunca ol
duka g kaybetmiti. "Eski Dinsel Muhalifler" ,7
dentler,

Baptistler

Indepen
lngiliz Presbyterian/Unitarianlan ve Qua

kerlar, saygn orta ve alt-orta snflarn, Deizm8 ve rasyona

lizminin gcyle az ok andrlm, kk saylabilecek ce
maatlerden baka bir ey deildi. yelerinin says neredey
se 60.000'den az olan Methodist Canlan,9 Fransz Devri
mi'nden nce geni kitleleri kalc olarak saflarna kazanama
mt. 185 l'e gelindiinde durum temelden deiti; zira o yl
yaplan Dinsel Nfus Saym, ngiltere resmi kilisesinin ye
saysnn, lkedeki btn muhalif Protestan tarikatlara men"Methodism and the threat of Revolution in Britain" ,

History Today

(ubat

1957) iiqde. Malzemenin byk ounluu gruplarnn ii hareketine kat

ksn gstermeye hevesli Methodist tarihiler, zellikle konu hakknda bir di

zi yayn yapm olan R. Wearmouth tarafndan derlenmitir. Bu blm b
yk lde bu almalara dayanmaktadr. Son yllarda "Britanya ii hareketi
Marx'tan ok Wesley'e borludur" eklindeki slogan aydnlktan ok belirsizli

i yaygnlanrmnr.

Bu zet esas itibariyle 1851 Dinsel Nfus Saym ve deiik dinsel mezheplerin
ye saylarna ilikin istatistiklere dayanmaktadr.

Dinsel Muhalifler

(Dissenters):

ngiltere ve tskoya'da 17. yzylda resmi kili

nonconfonnistler, iin kullanlan bir

Inkpendents, Presbyterians, Congregationalists, Baptist ve Quakers dinsel

seden farkl dnen ve hareket edenler,

terim.

muhalifleri oluturuyordu - .n.

Drizm: Vahiy yerine insan aklna dayanan ve Yaratc'nn evrenin yasalarna

mdahalesini kabul etmeyen bir hareket ya da dnce sistemi ya da doal din
nazariyesine verilen ad - .n.

18. yzyl ortalarnda Dinsel Muhalefetin Methodist hareketle yeniden canlan

mas kastediliyor.

Methodizm,

Protestan Hristiyanlkta eitli mezhep, tarikat

ve rgtlerin, kklerini Anglikanizm iinde john Wesley'in (1703-1791) evan

jelik yeniden canlanma giriimine dayandran bir hareket - .n.

1 79

sup toplam ye saysn ancak getiini gstermiti: u istis

na ile ki, ehirlerde ve sanayi blgelerinde Protestan tarikat
mensuplar aka ndeydi. Protestan tarikatlarna bu ar
tc kitlesel yneliin pek ou 18P5 ile 1850 arasndaki d
nemde meydana geldi. Bylece Methodistlerin says, ayfca
Galler'deki 125.000 Calvinist Methodist saylmazsa , 1805'te
107.000'den, 185 l'de 600.000'e ykseldi.10 Bu dnm
ekonomik ve toplumsal gerilim dnemleriyle aka ilikiliy
di. Methodist yaylmann en hzl yllan jakoben dnemin
de ( 1 793-1 795), Napolyon Savalan'mn giderek gerginte
en son yllarnda (1805-1816, zellikle 1813-1816) , Reform.
Yasas ve Yoksul Yasas dnemlerinde (1831-1834) yllk en
yksek oranlara tank oldu, ve saire. Eit derecede nemli
olan bir ey, 1850'lerin ilk yansnda bu yaylmann zayfla
mas ve geici olarak durnasdr ki bu yllar, sz konusu yz
yl iinde bunlarn saylarnn kesin olarak azald yegane
yllardr. Bu yllar Chartizmin ve aynca da Radikalizmin geri
ledii yllard. Dinsel, toplumsal ve siyasal bilin hareketleri
arasnda belirgin bir paralellik olduu ok akur.
Bu yeni din deitiren kitle iinde ne kadarnn ii oldu
unu bilmiyoruz, nk ne ada istatistikiler ne de tari
katlara ilikin kaytlar, bunlarn nfusunun toplumsal bilei
mi konusunda bize veri temin edecek kadar iyidir. Bununla
birlikte, eer -ok muhtemel grnd gibi- Nonkonfor
mizmin1 1 cazibesinin orta ve alan snflardan yukar bur
juvaziye doru ykselirken ya da sefaletin derinliklerine do
ru inerken artt konusunda anlarsak, pek ok sayda ii10 1805'te Wesleyciler ve Kilhamiteler, 185l'de Wesleyciler, Kilhamiteler, tikel
Methodistler, Wesleyci Methodist Dernei, Wesleyci Methodist Reformcular.
Daha ademimerkeziyeti Dinsel Muhalif tarikatlar konusunda yararl istatis
tiklerin bulunmay bunlar iin karlannnal rakamlar verilmesini zorlanr
yor; ancak tahminler konusunda 1851 nfus saym sonularna baknz.
1 1 ibadetlerini resmi ngiltere Kilisesi dnda srdren balca Presbyteian, lnde
perdent, Baptist vd. mezhep ve tarikatlarn ilke, itikat ve davrarulann ifade et
mek zere kullanlan jenerik bir terim - .n.
180

nin bu yaygn dinsel hareketten etkilendii grlr. Bunla

rn pek ounun Nonkonfonnizme, 19. yzyl Protestanl
asndan ok tipik olan ve tarikatlarn balca saysal geli
mesinin yer ald dnemsel ve yan lgn "yeniden canlan
ma" srecinde savrulduu kesindir: 1 797-1800, 1805-1807,

1815-1818, 1823-1824, 1831- 1834, 1849, 1859, 1904-1905.

Bu din deitirmelerin hemen hemen tm u ya da bu tr
den

tarikatlara ynelikti;

Katolik cemaatindeki art, Katolik

olmayan gruplardan geilerle deil, lrlandal Katoliklerin g

yle ilgiliydi ve daha varlkl Nonkonformistlerden bazlar
nn

ngiltere Kilisesi'ne kabul edilii ise, bir din deitirme de

il toplumsal bir ykselme olgusuydu. Erken sanayi ii sn

fnn hayatnda tarikat Hristiyanlk nasl bir rol oynamtr?
Bunun aka en fazla cazip geldii proleter tabaka, en ye
ni ve en acemi olanlard. Londra gibi sanayi-ncesi bir eh
rin vasfl zanaatkar snf, her ne kadar bu dahi kukusuz
erken devrimci Protestan Tarikatln dnm bir ekli
ne dayanyor olsa da, kendi yerleik hayatna ve siyasal aji
tasyonuna -Radikal ve Jakoben- sahipti. 1 2 Sheffield gibi sa
nayi ehirleri Paineci ve Owenciydi: burada esnaf ve kk
imalatlaf balca Nonkonformistlerdi. Ancak yeni sanayi
blgeleriyle, hzla sanayi kasabalarna dnen kylerin ye
ni aa uygun bir hayat tarzlar yoktu ve dahas belki bar sa
hibi dnda hi kimsenin herhangi bir insan cemaati olu

turma konusunda sorumluluk duyduu yoktu. Pek ok es

ki kmr havzalar gibi, kimileri balca kendi yerli halkyla
meskun, esas itibariyle kendi yksek doum oranlaryla ge
nileyen yerler skca tecrit edilmiti ve cra merkezler olu
turuyordu ve buralarda erkek ve kadnlar kendilerine ak
olan tek manevi kaynaktan, sanayi ncesi grenek ve din12 Aada ii-snf dinine ilikin sylenenler, her ne kadar bunlar da kendileri
ne gre ii tarikatlan olsalar da, bu eski ve zanaatkar gruplan iin geerli de
ildir. Bu tr bir cemaatin mkemmel bir tasviri iin bkz. L]. Saunders, Sco
tish Dernocracy 1815-1850 (Edinburgh, 1950), s. 127.
181

den besleniyordu. Bunlar ilk sanayilemenin halk arklarn

reten, daha sonra ehirleme ve g selinde boulan yerler
di: dokumac, madenci ve denizci arklar. tekiler yerliler
le deiik gmenlerin, bir ya da iki temel endstri etrafnda

bir araya geldii yerlerdi. Toplumsal rgtszln en'byk olduu nc bir grup, Londra ve liman ehirlerinde
ki geni gmen topluluklarndan oluuyordu ki buralarda
insanlar, zellikle de vasfsz olanlar, snflandrlmas mm
kn olmayan meslek karmaas iinde yayorlard. Byle
orta byklkte ya da byk ehirlerde, endstriyel kyler
de olduu gibi, benimsenen bir temel zerinde sanayi nce
si hayat yeniden yaratma gibi gerek bir sorun olamazd. 13 .
Btn bu blgelerde, ii snf iin hayat sefil, yoksul,
kirli, gaddar, ksa ve her eyden nce gvensizdi ve kendi
leri iin setikleri dinler de bu durumu yanstyordu. On
larn ibadetleri her eyden nce can gnldendi. ("Sosyal
gvenliin var olmay, cemaati cokunlukla telafi edili
yordu. " Pope.) Istraplarn tayabilmeleri iin destee ih
tiya duyan kiileri hkm gnnn ihtiaml hayalleri ve
de kt adamlar iin cehennem atei vaazlarnn duygu
sal hezeyanlar dolduruyordu; dine kar yeniden heyecan
uyanmas ve benzer durumlar hayatlarna oyalanma geti
riyordu. 1 840'larda Essex'deki Courtauld fabrikasn tas
vir eden bir hanm, almak zorunda olmadklar zaman
kzlarn gereksinme duyduu heyecan konusunda u gz
lemde bulunuyordu: "Baka tr bir ey temin edilmediin
de, dinsel heyecan, kimi zaman onun yerini alyor. " 14 Bir
13 Erken sanayileme alunda ii-snf dini konusunda bildiim en iyi anlan, Ku
zey Carolina'daki Gastonia'y, yaklak 1900-1939'larda ele alan almadr: L
Pope,

Millhands and Preachers

(Yale, 1942). Her ne kadar benim anlaum Bri

tanya koullarna dayal ise de, bu fabrika iisine dnm beyaz, yoksul
dallarn dini ylesine arpc bir ekilde 19. yzyl arikatlarnkine benze
mektedir ki, bunu gstermek iin zaman zaman Pope'tan yararlanacam.
14 Mary Merryweather,

Experierus of Factory Life (3.

Edisyon, Londra, 1862),

s. 18. Dine kar yeniden duyulan heyecann cemaat festivallerine dnmesi

182

rahip, cemaati hakknda, "fazlasyla kan istiyorlar" diyor

du . Yalnzca en yoksul ve toplumsal olarak en rgtsz
olanlar, her ne kadar

Salvation Army onlara ulamaya a

lsa da, belki dinin bile onlar etkileyebilecei dzeyin al

tndaydlar.
Bunlar aynca tamamen teoloji d, entelektellik d ve
duygusald. En cahil olanlarn bile eit koullarda rekabet
edebilmesi iin tasarlanm tutku ve maneviyatn imann ve
kurtuluun tek gstergesi olmas, ii snf tarikatlar iin ti
pik bir olguydu. Eski ya da daha iyi durumdaki zanaatMr
lardan farkl olarak, yeni sanayi iilerine cazip gelen btn
tarikatlar, "yksekten atan"

(ranting) tarikatlar olma eili

mi gstermilerdir ve Pope'un gzlemi Britanya iin de do

rudur: "Yalnzca ok deiik kaynaklardan gelen (teolojik)
nosyonlar kabul ediyorlar ve tutarll dikkate almadan
bunlar birbiriyle kaynatryorlard." Ayn nedenle bunlar
aynca demokratikti: ceJllaatler ibadete, korolarla, konuarak
ve tanklk ederek, (kadnlar da dahil) ruhban dnda kii
lerin vaaz vermesiyle ve ok saydaki apel komite ve bro
larnda alarak, baka yerlerde olduundan daha fazla ka
ulyorlardi. apel demokrasisi, apel cemaatiyle birleiyor
du; zira tarikatn en nemli zelliklerinden birisi ii snf
topluluuna hem kendi birlii hem de yoksullarn zenginle
re galebe alabilecei bir dizi deeri benimsetmesi -yoksul
luk inayetin, sadelik erdemin bir gstergesidir, gnahkarla
rn geveklii ile karlatrlan manevi heyecan ve sekler
dnyadakinin yerini alacak olan yeni bir manevi stat siste
mi- ve de baka trl neredeyse hi olamayacak cemaat ku

rumlan salamasyd.15
(Pope, s. 90-91) ve "ibadet toplannlan hemen hemen sahip olduumuz tek e
lenceydi," kar. s. 89.
15 Gastonia'da "Kutsallk" kiliseleri kuruyorlard: bunlar koruyor, kutsuyor, Kut

sal Ruh'la vaftiz ediyor, suyla vaftiz ediyor, birinci, ikinci ve nc hayr du
alarm okuyorlard vs., Pope, s. 137.
1 83

te yandan -ve Britanya ii tarikatlarn bylesine dik

kate deer yapan budur- tarikat normal olarak proletarya
nn sorunlarn ya bunlar grmezden gelerek ya da daha
ok bunlar snf iin deil de birey iin ya da seilmilerin

belirli grubu iin zerek, ele alyordu. (Muhtemelen "y\iksekten atan" tarikatlarn bamsz kk gizli toplantlara
blnme konusundaki ifa bulmaz eiliminin nedeni buy
du) . Dinin, gerekten de, by ve hurafe yoluyla da olsa16
maruz olduklar kadere -rnein fabrika ya da madenleri
nin zenginliini ve politikasn etkileyerek- yardmc olabi
lecei bekleniyordu. Ama ekonomik koullar, mcadeleden
ok bir kader meselesiydi. nemli olan bireysel kurtulu
tu: "Fabrika alanlarnn teolojisine gre dnya, her birey
iin, Tann'nn ve eytan'n mcadele ettii byk bir muha
rebe alandr. 'lsa'mn kan' ve ncil'in okunmas zaferin ak
n Tarn'dan (Papa) yana evirecektir." Siyasal olarak tari
kat, normal olarak dininden yalnzca iki ey elde eder: sa
br ve -Miss J ennings'in Brynmawr'nda 1 7 1 930 Krizinde
yaygnlaan ok saydaki tarikat gibi ya da Gwyn Thomas'n
dikkate deer Gney Galler romanlarnda yazd "Seyirciler
gibi- bir tr ruhaniletirilmi intikam. Bunlarn her ikisi de,
1844 Silezya Luddcu ayaklanmalarnn tarihsel olarak doru
bir anlatm olan Gerhart Hauptmann'n Weavers'mda (Do

kumaclar) klasik bir ekilde ifade edilmitir ve bu olaans

t oyundan eski bir tarikatnn iki konumasn aktarmak
tan daha iyisini yapamam:
Tanrm, sana yeterince teekkr edemeyiz, nk senin
inayetin ve iyiliin bizi bu geceden karmtr . . . ve sen bi
ze acdn. Ve biz bu geceden zarar grmeden ktk. "Tan16 "Onlarn dini gnlk mcadeleler ve gvensiz bir yaamn deiik olaylanyla
sk skya ilikilidir, ve yorum ve yardm iin yarar salar. "le yarar" ve "bir
eyleri deitirir." Pope, s. 86.
17 Hilda jennings, Brynmawr (Londra, 1934), s. 124.
1 84

rm, senin inayetin sonsuzdur" ve biz insanolunun, senin

ayann altnda ezilmeye demeyen yoksul, kt ve g
nahkar ocuklaryz ve biz ylesine ahlaksz ve gnah do
luyuz. Ama sen, sevgili baba, olunun, bizim Efendimiz ve
kurtarcmz lsa Mesih'in hatr iin bize bakmak, bize ac
maya razsn. "lsa'nn kan ve adalet benim ziynetimdir ve
benim grkemlilik kyafetimdir. " Ve biz kimi zaman senin
cezalandrman altnda imanmz kaybediyorsak bile ve se
nin saflatrma frnn bizim iin ok scak yanyorsa da,
bizden sabrn esirgeme ve tecavzlerimiz iin bizi ba
la. Cennetteki kutsal baba, bize sabr ver ki aclarmz ek
tikten sonra senin ezeli kurtuluunda yer alabilelim. Amin.

Ve keza:
Sana sylyorum Gonlieb, biz yoksul insanlarn sahip ol
dugumuz tek eyden kuku duyma. O adam orada gurur ve
agzllkle yaa_rken ve bizim strabmzdan altn karr
ken, ben burada neden krk yldr oturup ayak deirmeni
ni eviriyorum? Neden? nk umudum var. nk da
yanlmaz ihtiyacmda bir eyler var. Sen bu dnyada roln
oyn., ben teki dnyada; bu eve baktmda bunu dn
dm. Ve sen beni kk paralara ayrabilirsin ama hala o
kararlla sahibim. Bu bize mjdelenmitir. Bir hkm g
n olacak. Ama yarglar biz olmayacaz, ama Tanr, bizim
Tanr'mz "intikam benim" dedi.

Aslnda, "halkn afyonu" ibaresi bu tarikatln byk

ksm iin doru olmaktan ok uzaktr.18 li dininin byk
ounluu, mensuplarnn, gerek inanann dnyaya srt18 "l\k bakta fabrika kiliselerindeki din, ekonomik koullara kaytsu gibi g
rnmektedir; aslnda ksmen o koullann bir sonucudur ve, dikkatleri ondan
uzakJaurarak, onlar zerinde dorudan bir meyyidedir," Pope, s. 9 1 . Belki
bu yazarn, "tarihin ekonomik yorumundan" gl bir ekilde nefret eden bir
Hristiyan olduuna iaret etmek gerekir.
185

m dnmesi ve yalnzca din deitirmesinin ona garanti etti

i ebedi kurtuluun ihtiamna bakmas gerektii sonucuna
vard, Troeltsch'in saldrgan olmayan tarikatlar dedii ey
dir. Hakknda bir tasvire sahip olduumuz,19 an vecd iin

deki, hi kukusuz proleter "Wal orth Jumpers", fiilen din

deitirmeyle ldkleri ve o nedenle ebedi hayata yeniden
doduklar, dolaysyla lmsz olduklarn syleyerek, bu
nu en an noktaya tamlardr.

il
Aslnda ii tarikat bu tr bir dinden farkldr, nk o ey

lemseldir. Grubun yeleri esas itibariyle yalnzca cretli i

ilerden olumaz , ama btn tarikat, isterse doktrin, r
gt ya da yelerinin faaliyetleri yoluyla olsun ii ve sendi
ka hareketleriyle balantldr. Dahas: bu yalnzca yeni sn
fn kaderini deil fakat kolektif zlemlerini yanstan bir din
sel doktrin ve rgtlenme araydr. Bu an biimiyle nadir
grlr. Bu ekilde olumu bir tarikat olarak bildiim tek
bariz rnek, her ne kadar baka rnekler kefedilebilirse de,
mensuplar snf bilincine sahip iiler olan ge ve geici bir
olgu olarak i Kilisesi'dir. Daha yaygn olan, saldrgan ol
mayan bir tarikatn, mensuplarnn toplumsal ajitasyon bas
ks altnda bir ii tarikatna dnmesidir. Ilml bir ekil
de bu son derece yaygndr: ii-snf Wesleycileri20 ve di
erleri, Luddcu, Radikal ve Chartist hareketlerde yer alabil
mek iin Tory balantlarn ihmal etmilerdir.21 Sendika
lara dmanl da ieren teki dnyac olmalarna ramen
19 C. M. Davies, Unorthodox London (1873) 1, s. 89 vd.
20 Wesleyciler (Wesleyans), Wesleycilik (Wesleyanism): Methodizmin kurucusu

John Wesley'in evanjelik retisi ve bu retiye bal olanlar iin kullanlan bir
terim - .n.
21 Kar., Wearmouth, Methodism and the Working Class Movement 1800-1850 ve

benim History Today'deki makalem, a.g.y.

1 86

Tanr'nn Gastonia Kiliseleri ve Pentecostal Holiness Kilisele

ri'nin vaizleri, srf kiliseleri kendisini iilerle zdeletirmi
olduu iin sk sk 1929 grevindeki grevcileri desteklemi
lerdir. Sendika militanlnn istisnai deil de sistemli oldu
u bu tr tarikat rnekleri ok azdr. En iyi bilinenleri

ilkel

Methodistlerdir (Primitive Methodists).

tlkel Methodistler, Napolyon Savalar'nn sonlarna do
ru, yani kitlesel sanayi deiikliklerinin olduu dnemin ba

nda, Methodistlerden ayrlmlardr. (artc derecede

benzer bir grup, gc Bau'da ve daha sonra Kent'te younla
an Incil

Hristiyanlan (Bible Christians) biraz daha nce ay

rlmlard.) Bu kopuun grnrdeki nedeni neyi dinsel de

mokrasi olarak adlandrabileceimiz zerindeki tarumalar
dr. Wesleycilik bildiimiz gibi, teolojide Arminian,22 mer
kezi ve hiyerarik kalmtr ve vaiz kilise d olanlardan ke
sinlikle ayrld srece rgtlenmede papaz arlkl ve si
yasette yksek Tory olutur. Her ne kadar, herkese duygu
lar yoluyla ulaan, entelektel olmayan, snf nitelikleri tan
mayan bir inan olarak tutunmusa da taassubunda bile ba
z snrllklar olmutur. Bylece 18. yzyln sonunda Ame
rikal smt boyu

evangelistleri23

"kamp toplants" mekaniz

masn kefettiklerinde -ilerinden biri birka yl sonra bu

nu lngiltere'ye getirmitir- an dinsel cokunluk ortaya ko
yan ve geni kitlelerin kolektif histerisine ve kitlesel din de
itirmesine yol at gibi -siniklere gre- duygusal bo22

Anninian: Hollanda, Leiden'de ilahiyat Profesr Arminius'un ( 1 560-1609)

adna izafeten Calvincilerden ayrlan bir tarikatn mensuplar. Arminianlar,
Tann'mn inanan ve tvbekar olan herkesi balayacan, Tanr'nn btn in
sanlarn kurtarlmasn istediini ileri sryorlard - .n.

23 Evangelist: Evangelical ya da evanjelik doktrine bal olanlar. Szlk anlam In

cil'e zg, lncil'e uygun; ncil'i biricik iman kayna olarak kabul edenleri ifade
etmek zere kullanlr. lngiltere'de 18. yzyl sonlarnda Anglikan Kilisesi iin
de ortaya kan dinsel uyan hareketinin etkili gruplarndan birisidir. 19. yz
yln ilk yansnda lngiltere Kilisesi'ndeki en nemli g olduu kadar Protestan
misyoner hareketinin de en nemli kurucu ve destekleyicilerindendir - .n.
1 87

almanm daha az dindar biimler ortaya koyduu bu kitle

sel gsterilerden kuku duyan yetkili Wesleyciler ekingen
davranmlardr. Takma adlan olan "Ranters" , vaaz verme
biimlerine iaret eden llkel Methodistler bunlan iyi karla
.
mlardr. Dahas, kadnlarn vaaz verme hakk da dahil .:..ki
bu bir baka ayrlk noktas ve igdsel radikalizmin nere
deyse kesin bir iaretidir- kilise dnclfm kiilerin vaaz ver
mesinde srar etmilerdir.24 Var olduu sre boyunca bu ta
rikat ok fazla sayda kilise dndan vaize sahip olmutur.
Aslnda her ne kadar siyaset bilinli olarak iin iine girme
mi olsa da, Tory kartl epeyce rol oynam olabilir. llkel
Methodizmin en gl olduu konuda, hem Parlamento Re
formu hem de ilkel Hristiyanlar gibi, vaizlerin evangelizm
leri iin karlk beklemekten vazgemeleri noktasnda, en
azndan bir ayrlma olduunu ve bir noktada bu yeni ba
lanunn kendini resmen Radikalizme adadn biliyoruz. 25
Beklenebilecei gibi, llkellerin vaazlarna teoloji, bilin
li olarak nadiren girmitir ama dinlerinin havas hain ve
amanszd. Kesin ierii ne olursa olsun, yoksul ve gven
siz olanlann, dini kefaretini demilerin alunyla, lanetlile
rin kara alevi arasnda kesin bir aynna gereksinme duyduk
lar aku ve belki de cehennem ateiyle Calvinizmin kader
ciliini birletiren bir ey bunu en iyi karlayabilirdi. Daha
lml ve kan bir tarikat arasnda seim anslan olsa, dei
mez bir ekilde, -rnein Lancashire'deki, daha lml olan
lardansa kat Calvinci "Particular Baptistler"26 gibi- ka24 jas. Bennett, The History of Dissenters during the las 30 Years (londra, 1839),
s. 31-34.
25 Monthly Rqository, Cilt V (1820), Weannouth ( 1800-1850), s. 2 1 1-212.
26 Particular Baptists (zel ya da Kau Baptistler) : Baptistlerin lsa'ya inanarak kur
tulma doktrinine bal, kau Calvinist inanlara sahip kolu. Genel Baptistlerin
insanlann genel tannsal affa mazhar olaca dncesine kar zel ya da Ka
t Baptistler, zel ilahi affa mazhar olunaca.na inanyor ve bu inanlann da
lsa'nn lm deinde, genellikle seilmiler olarak nitelenen, zel kiileri
kurtarm olmasna balyorlard - .n.
1 88

olan seerlerdi.27 Belki de bu durumun proleterlere z

g koullarn bir yansmas olmad gzleminde bulunma

ya deebilir zira dierleri de yoksul ve gvensizdi. Dinin uz
lamaz ve trajik biimleri, hayat tecrit edilmi, zor, tesad
fe bal ve yoksul olanlara -lngiltere'nin kuzey ve batsnda
olduu gibi, Appalachianlan'daki dal iftilere, snr boy
larnda yaayanlara, ve hepsinden nce, ister Grimsy ve Yar
mouth'daki tlkel Methodistler ya da Norve ve Hollanda'da
dier baz hain tarikatlarn, (Norve ve lzlanda'daki) ce
hennem azab dinine, Komnizmin alternatif cazibesinin bi
le rakip olamayaca bir tutkuyla bal balklara- ayn l
de cazip geliyordu. i dini normal olarak ok daha yay
gn bir tarikatln zel bir ekliydi: proleter olsun ya da ol
masn,

sanayi ncesi alan yoksullarn dini.

Bu yeni tarikat -ancak zamanla bu ekli almtr- ilk an

dan itibaren esas itibariyle bir ii snf klt kabul edilmi
tir. Gerekten de, bu noktada her trl kukudan kurtul
mak iin, onlarn Kendall'n tarihindeki ilk apel fotorafla
rna ve adreslerine baklmas yeterlidir. Britanya'nn dinsel
haritas olduka karmaktr ve ou kez tlkeller, daha nce
baka bir tarikat tarafndan koloniletirilmi ve orada rne
in Cornwall, Dorset, West Riding ve Lincolnshire'de Wes
leycilerin kendilerinin ayn ilevi yerine getirdikleri blgele
re nfuz etmekte baarl olamamlardr. Bu nedenle bir l
ye kadar yresel bir din olmulardr. Asl gl oldukla
r yerler kuzeyde zellikle Durham ve douda zellikle Nor
folk, West Midlands'taki kk ve arkaik endstrilerin sefil
blgesi ve Thames Vadisi kyleriydi. (Sras gelmiken, yerel
Baptistlerin ve Congregationalistlerin yeterince cehennem
ateine sahip olduu Gney Galler'de, yerleik kabullerin
aksine, hibir trden Methodizm gl deildi; Kuzey Gal27 R. Halley, Lancashire, its Puritanism and Nonconfonnity (Manchester, 1869), il,
s. 482-484.
189

ler'de yar-ulusal bir tarikat, vaazlar Gal diliyle veren Cal

vinci Methodistler egemendi.)
Dier tarikatlar gibi, ancak daha belirgin bir ekilde, llkel

ler honutsuzluun ve hzl sanayi}emenin en yksek oldu

u 1815 ve 1848 arasnda en hzl gelimeyi gstermilerdir.

Yzyln ikinci yarsnda, her ne kadar, eski trden vasf

l ii yapsna sahip olmayan yeni sanayilemi blgelerde,
baklk blgesinden farkl, Sheffield'in Dou Yakas'nda
arpc ilerlemeler kaydetmi olsalar da, gelime hzlarn
kaybettiler.28 Bir alan snf tarikat olarak, isizliin de
ri

hareketlerine ve ini klarna zellikle duyarlydlar ve .

aslnda saylarndaki art ve azallar normal olarak ekono

mik kavramlarla aklyorlard. 29 Genelde dinamizmlerini,
eer daha nce deilse, yzyln son eyreinde kaybettiler.
llkeller, yalnzca basit olarak bir ii-snf tarikau deildi;
yeterince kantlanm ve yorumlanm bir olgu olarak, s

tn bir ky alanlar tarikatyd. Belirli madenci ve iftlik

iileri blgelerinde onlar en gl bulmamzn belki de ne
deni budur. Zira, 1830'da Berkshire'de amelelerin saman y
nlarn yakma olaynn, "herkesin ne yaparsanz yapn, g
nah deil, palavrasna dayand" bildirildiine gre, kimile
rinin onlara kardelerinin normal olarak kabul edebilecek
lerinden daha devrimci imalarda bulunmu olmalar sz ko
nusu olabilir. 30 Pek ok blgede bu tarikatn gc, byk
ehir bir yana, orta byklkteki sanayi kasabalarnda deil
ama ky benzeri yerlerdeydi. Bu durum, 1850'de llkellerin,
Wesleycilerin te birinden az olduklar halde onlarn yars
kadar -l.034'e kar 1 .555- Wesleyci papaza sahip olmala
rnn nedenini aklayabilir. Nitekim 1863-1864'te Newcast28 Kar., Beehive, 15 Haziran 1867.
29 Weannouth, Methodism and the Working Class Movement 1850-1900, s. 101.
30 Yoksul Yasalar Hakknda Kraliyet Komisyonu. Par!. Papcrs XXXlV, 1834, Krsal Sorunlar 53: Sutton Wick, Berkshire.
190

le-on-Tyne'da 700'den az yeleri bulunmasna karlk, ky

den baka bir ey olmayan Shortley Bridge'de 800 ve Thom
ley'de 700 yeleri vard. Nfusun byk ounluunun s
rekli bu tarikata bal olduu kyler karsnda insan a
ryor: Wangford (Suffolk) , Rockland (Norfolk) , Docking
(Norfolk) , Brinkworth (Wiltshire) , Motcombe (Dorset) ,
Minsterley (Shropshire) . lnsan ii tarikatlarnn, onlara ola
nak veren erken, grece az gelimi sanayilemenin bir olgu
su olduu ve modem ehirleme ve fabrika sanayii yaps ge
litike ortadan kalkma eilimi gsterdikleri sonucuna vara
bilir. Belki de bunun nedeni ksmen, llkellerin, dier ii-s
nf tarikatlan gibi, inananlann basit demokrasisinin iinde
en iyi ileyebilecei kk ve kilise d katknn en fazla ol
duu cemaatlerde ilev gryor olmasyd. Unutulmamal
dr ki bu eylemcilerin bir tarikauyd: 1853'e kadar, aktif ola
rak gezen ya da yerel vaizlerinin ye saysna oran hibir za
man yzde lO'un altna dmemitir.31
Bu bireysel faaliyet eilimi llkeller hakkndaki en artc
olguyu, sendikaclkla olan yakn balantlann, aklamaya
yardmc olabilir. Aslnda onlan esas itibariyle sendikal kad
rolann bir tarikat olarak grmek ok fazla bir ey olmaz.
1 844 ylnda Lord Londonderry grevci madencilerini zor
la iten kardnda, Durham'daki llkel Methodist evrenin
te ikisi evsiz kald. 19. yzylda Northumberland ve Dur
haml madencilerin liderlerinin hemen hemen tm bu tari
kata mensuptu: Hepbum, Burt, Fenwick, John Wilson, Wil
liam Crawford, John johnson, Peter Lee. Bunlar, saysal ola
rak ok daha zayf olduklan baka kmr havzalarnda bi
le orantsz bir ekilde glydler. Parrott ve Cowey gibi
Yorkshirel madenci liderleri, Enoch Edwards, Albert Stan
ley, Sam Finney gibi Midlandl liderler, Bamett Kenyon gi
bi Derbyshirellar Toyn gibi Clevelandllar ve Tom Cape gi31 Religious Census of 1851, lxxxii.
1 91

bi Cumbriallarn hepsi llkel Methodistti. Ayn ey tarm

ileri sendikalar iin de geerlidir: Joseph Arch, George

Edwards, Edwin Gooch ilk akla gelen isimlerdir ama Nor
folk'ta olduu gibi, sendikalarn, S.apel'in dorudan uzants
olarak ortaya kt yerler vard. Tarikatn bu sendika eili
mi daha da arpcyd, nk dier tarikatlar -rnein Wes
leyciler- sendika liderleri karma konusunda ok daha az
baarlydlar; gerekten de 19. yzylda Wesleyci kkenli
sendika liderleri yalnzca mason Henry Broadhurst, Yorks
hirel madencilerden Ben Pickard ve Arthur Henderson ola
rak grnyor; oysa Wesleyciler llkellere gre be kez daha
kalabalkt. Yalnzca Dorset gibi cra yerlerde benzer bir rol
oynuyorlard: alt Tolpuddle ehidinden kilise dndan
Wesleyci vaizlerdi.
llkel Methodizm ile ii hareketi arasndaki dorudan ba
lantnn zayf olduuna iaret edilebilir. llkel doktrin, her ne
kadar Radikalizm, Reform, ikiden uzak durma ve de Sol'un
eitli hareketlerine scak bakyor olsa da, Nonkonformist
lerin geri kalanlarndan daha scak bakmyordu ve hatta r
nein Congregationalistler ve Unitarianlar32 gibi eski Din
sel Muhaliflere gre daha da az sempatileri vard. Tarikatn
liderleri, aka grld zere, sendikalara ve belirli ko
ullar altnda grevlere olumlu bakyorlar ama yeleri bunla
rn her ikisine de heyecanl bir tarikattan beklenebilecein
den fazla bir ey de yapmyorlard. Her ne kadar onlarn ta
rihisi, sanrm doru olarak, lllk hareketinin ve onun
daha kat bir biimi olan ikiden tamamen uzak durmann,
"topluma ve kiliselere hayat vermeye, bireyciliin kat iz
gilerini yumuatmaya ve insanlar cemaatin bilinli karla32 Uniarian: Teslis (Trinity) doktrinine kar, Tann'nn yalnzca tek bir kiilii
nin olduunu savunan Hristiyan teolojisine bagl olanlar. Unitarianlar ayr
ca konulu (Salvaion), ilk gnah (Original sin), kader (Prcdesinaion) ve ln
cil'in yanl olamayaca (Biblical incrrancy) gibi Hristiyanln genel retisi
ne kar olrnalanyla da bilinirler - .n.
192

nyla kaynatrmaya baladna" iaret ediyor olsa da, onlar

arasnda siyasal ya da ekonomik kolektivist herhangi bir d
ncenin izine rastlamak zordu.33 Aslnda, Ilkellerle rgt
l ii hareketi arasndaki yakn balan bilmesek, bunu on
larn doktrinlerinin ve rgtlenmelerinin incelenmesinden
anlayamayz.
O zaman, onlan bylesine belirgin bir ii tarikat yapan
ey neydi?

Birincisi, yle sanyorum ki, evangelistik teknik ve

doktrinlerinin onlann trnden bir ii snfna uygunluuy

du.

ikincisi,

eski peygamberler gibi (Sryani Tanns) Rim

mon'un Evi'nde boyun emeyi kabul etmeyen dik bal insan

larn balandklar eski Ahit retisinin lbrani dncesiydi

(Hebraism).

llkel Methodist retisinde, ii snfnn savun

mas iin rgtlenmeyi reddeden herhangi bir eyin olmad

son derecece aktr ve ou bunu tevik etmitir.

ncs,

rgtlenmeleriydi. Dr. Wearmouth, olay biraz abartyor olsa

da, ii hareketlerinin genel olarak Methodizmden dn al
d pek ok eyi ayrntl olarak anlatmtr ve bunlar gc
n korumaktadr. apel ve zellikle de kk, kendine yeter
li ky apeli, her ama iin bir rgtlenme okulu grevi yap
mtr ve hm madenciler hem de iftlik iileri arasnda sen
dikann, ou kez tarikatn formllerini dn alm olduu
nu grrz.34 Her eyden nce, tarikatn papazlara kar olan
doas, liderleri ve kadrolar semek ve eitmek iin birinci
snf bir mekanizma salamtr. Eitim grmeden ve "kendi
sini nemli klma" konusunda herhangi bir toplumsal mey
yideye maruz kalmadan kiliseye mensup olmayan vaiz, hem
erileri arasnda ne kabiliyor ve vaaz verme deneyimi ona
kendine gven ve kolaylk salyordu. Ayn zamanda kilise
d bir vaiz olan sendika lideri, zellikle madenciler arasnda
33 Kendall, anlan kanak, I, s. 474.
34 Norfolk iftlik iilerine ait byle bir belge benim Labour's Tuming Point
(Londra, 1948) adl almamda yeniden baslmtr, s. 89.
193

hala olduka yaygndr. tlkel Methodizm bylece snf bilin

cine sahip iiler iin zel olarak uygun deildi: nem tayan
az sayda tarikat byleydi ve bunlar bile normal olarak gelip

geiciydi. Ancak iiler arasnda }<k sald yerlerde, onun

olaanst teknik uygunluu bir kadro okuluna dnmek

te nadiren baarsz oluyordu.35
Ancak tarikat ve ii hareketi -zellikle de hareketin kad

itikat deitir
me sreci yoluyla da; yani Methodizmin, yetikin insann
rolar ve liderleri arasnda- bir baka ekilde,

sekin "Yeni Dou" doktrininin tevik ettii, gnahn dtty

gusal olarak bir anda farkna vararak ona stn gelme ve
inayet bulma yoluyla da balantlyd. (Bir dier "Yeni Do
u" tarikatnn, Baptistlerin, bedenen alan iilere cazip
gelme asndan llkel Methodistlerden sonra gelmesi nem
li olabilir.) li liderlerinin olduka byk bir kesimi iinde

siyasal bilin ve faaliyet, bu tr bir itikat deitirme ile bir

likte ya da ondan hemen sonra balamtr. Arthur Hender
son 16 yanda dini bulmutur. "Onun iin hayat itikatde
itirmesinden sonra balamtr. "36 Fenwick, (Maden K
mr Oca Ustalarnn sekreteri) Batey, (Northumberland
ve Durham Madencileri Srekli Yardm Fonu'nun ajan) Re
id, Durham madencilerinden Peter Lee, Midland madenci
lerinden Parrott, Dewsbury'den Samuel jacks, Staffordshi
re Yeralt ltfaiyecileri'nden Bloor, Derbyshire madencilerin
den Kenyon, Norfolk iftlik amelelerinden George Edwards,
delikanllk yalarnda itikat deitirenlerdir (yani, pek ok
baka sendikac gibi, tarikatn iinde domamlardr) . De
miryolcu J. H. Thomas delikanlyken, li Partisi Milletve
kili Fred Messer yirmi bir yanda Baptist olmutu. Durham
35 "iler arasndaki doal liderler Kilise'de, liderliklerini ifade etmenin yegane
aracn buluyorlard; bu olgu, ibadet edenlere konuma frsau verilen 'tanklk
toplanutan'nn sregiden poplaritesini ve fabrika kiliselerinde grece ok sa
yda grlen grevli ve komiteyi aklamaya yardmc olur." Pope, s. 89.
36 Wearrnouth (1850-1900) , s. 174.
1 94

madencilerinden John Wilson'unki gibi daha ileri yalarda

ki dnmeler nadir grnmektedir. te yandan, "ocuk va
izler" diye adlandrlan daha erken yalardaki itikat dei
tirmeler grlmemi eyler deildi. Bir iftlik amelesi ve da
ha sonra ii Sendikas'nn lideri ve Milletvekili olan Geor
ge Dallas, 1 7 yanda Pazar okulunda retmenlik yapyor
du. Milletvekili C. Simons, 16 yanda kilise dndan bir va
izdi; Sivil Hizmet Katipleri Demei'nden W. ]. Brown, G
ney Galler Madencileri ve Komnist Parti'den A. ]. Cook ve
Arthur Homer, ocuk vaizler olarak baladlar. Belki de tem
sil edici istatistiklerin bulunmasnn glne iaret etme
liyim. ii Partisi milletvekillerinin dinine ilikin, Franz Lin
den'in [alannda) tek olan gzel aratrmas bile yeterince
tatminkar deildir ve sendika liderleri hakknda temsil edi
ci bir aratrma yoktur. Dolaysyla bu izlenimler yanl da
olabilir ancak, alan insanlardan pek ounun aslnda bir
tarikat iinde dodunu ve dolaysyla itikat deitirmeye
gerek duynadklarn ya da bunun zel olarak kaydn tut
madklarn hatrladmzda bu saylar daha da etkileyicidir.
Daha fazla biyografik verinin bulunmamas karsnda in
san bu itiRat deitirmeleri daha yakndan zmle konu
sunda tereddt ediyor. Bunlar hakknda insann syleyebile
cei tek ey, kiinin hayata kar genel tutumunda, yani ma
nevi uygulamalarnda olduu kadar gnlk faaliyetlerinde
de ani bir deiiklie iaret ediyor olmalardr; zira ii tari
katsnn tipik tutumu, bunun dnyevi ya da mistik olma
yan, ya da mistik olsa da bu dnyann faaliyetleri iin disip
lin altna alnm bir tutum olmasdr. Bu nedenle itikat de
itirmenin ii militanlnn kanlmaz olarak ima ettii
bencil olmayan faaliyetleri gsteriyor, yanstyor ya da belki
tevik ediyor olmasdr. O zaman olduu gibi imdi de, bu
ii etkinliini ciddiye alan adam, bir lye kadar, dier fa
aliyetleri ve para kazanmak gibi ou kez yapay, daha ekici
1 95

faaliyetleri reddeden, kendini adam bir adamdr. Her han

gi bir trden inan deitirme, kukusuz, ii hareketlerinde
sradan bir olaydr. Bununla birlikte Britanya'dakiler, nor
mal olarak bu inan deitirmeni!1 geleneksel olarak dinsel
itikad deitirme eklinde olmas, ya da siyasal inan dei
tirmelerin de dinsel ekiller almas nedeniyle allmam l
de arkaiktir.
Geerken, dinsel konularda, ii kadrolaryla sradan i
iler arasnda dinsel adan bir fark olup olmad sorusu
nu sorabiliriz. Bunu bekleyebiliriz ama bilemeyiz. i Pa'r
tisi milletvekilleri zerine 1929 ylnda yaplan zmleme .

bizi bir sonuca ulatrmaktan uzaktr. Dinleri hakknda bil

gi veren 249 kiiden yalnzca 47'si Anglikan'd -bariz bir e

kilde ulusal dzeydeki orann ok altnda bir yzde- 5 1 'i de
iik trden Methodist, 42'si Eski Dinsel Muhalif (Indepen
dent, Baptist, Unitarian, Quaker) , 1 7'si Presbyterian, 3' Ya
hudi, 18'i Katolik, 8'i ise Agnostik ya da Ateist. Ve de, esas
itibariyle belirli bir mezhebe bal olmayanlarn arlnn
Nonkonformizme eilim gsterdii sylenebilir. Ancak li
Partisi milletvekilleri byk lde Kuzey Galler ve lskoya
gibi, Anglikanlarn anormal derecede zayf olduklar blge
lerden gelmilerdir ve bu nedenle nfusun dinsel kompozis
yonunu salkl bir ekilde yanstmazlar. li kadrolarnn,
dierlerinden ok daha fazla bir oranda, dinsel ya da baka
trl, ideolojilere bal olma eilimi tadklarm sylemek
iin neden vardr. Bylece 19. yzyl sonlarnn Britanya
s'nda Seklarizm, 19. yzyl ortas Fransas'nda Pozitivizm,
her ne kadar takipilerinin says az olsa da, bir sre iin ey
lemcilerin ve zanaat birlikleri liderlerinin, dini gibi bir ey
olmutur.37 Ancak sorun askda braklmaldr.
37 R. Goetz-Girey, La Prnsee Syndicale Franaise (1948), s. 24. Refomculann te
mel direkleri olan matbaaclann Keufer'i, boyaclarn lsidore Finance' Poziti
vist idiler.
1 96

llkel Methodistler, sanayilemenin en erken evrelerinin

rnleridir. i tarikatlar yaratma eilimi gsteren gle
rin ne zamana kadar aktif olduklarn, zel olarak bu ama
la kurulan az saydaki ii tarikatndan birinin tarihi orta
ya koymaktadr. john Trevor'un li Kilisesi,38 189 1 yln
da Manchester'de kurulmutur. Tipik olarak i Kilise
si uzun mrl olmamtr. Balca ilevi kuzeyli iilerin
Liberal Radikalizmden Bamsz i Partisi'ne gemeleri
ni kolaylatrmakt ve bunu gerekletirdikten, Sol'daki e
itli gruplar iin mezhepsel olmayan, Sosyalizm adna taraf
sz, yararl toplant yerleri olarak birka kasabada devam et
tikten sonra ortadan kalkmtr. Ancak i Kilisesi hakkn
daki ilgin nokta onun baarsz olduu deil, fakat bu tr
den bir fenomenin, 19. yzyln sonlarnda hala doal g
rnebilmesidir.
Kilise'nin kurucusu john Trevor, kendisinin ve bu kilise
nin evrimini, laf uzatan, ama ilgin bir otobiyografide an
latmtr. 39 Ksaca, ihtirasl alt orta snf bir aileye ve cehen
nem azab bilincine an derecede sahip, gerek inananla
rn safln garanti edebilmek ve gerek seilmileri lanet'

lilerden ayrt edebilmek iin daha byk gruplardan ayrlma eilimi gsteren kk bit Baptist tarikat iine do
mutur. ocukluk sofuluu dneminden sonra, 1 870'le
rin ortalarnda inancn yitirmi, ama bir kuku dnemin
den sonra bunu son derece sulandrlm bir deizm iin
de yeniden kazanmtr. 1 880'ler onun dier teolojik ka
rarszlklarna toplumsal bir bilin katmtr. Philip Wicks
teed'in yardmyla Unitarianizm iinde bir yer bulmaya a
lm ama her trl rgtl dinden tatmin olmayarak l38 Bu eski hareketin yaynlanm en uygun tek yks H. Pelling'in, Origins of the
Labour Party'si (1954) iindedir. Burada zetlenenler Kilise'nin dergisi Labour
Prophet ( 1892-1898), Binningharn li Kilisesi'nin el yazs kaytlan ve eitli
ada biyografik malzemeye dayanmaktadr.

39 My Quest for God, 1898.

1 97

i Kilisesi'ni kurmutur. Teolojisini tinmlamak zordu zi

ra byle bir ey hemen hemen yoktur. Kesinlikle herhangi
bir geleneksel anlamda Hristiyan deildi. Trevor'un kendi
si unlara inanyordu;
Tanr ii hareketinin iindedir. Bizim kehanetimizin ke
lam budur. . . Gnmzn byk dinsel hareketi eme
in esirlikten kurtarlmasdr . . . Eni.ek kiliseleri, kiliselerin
emei koruduundan daha fazla korumaktadr. Ve kendi
kurtuluunu (bu btn toplumun kurtuluunu ierir) gr
ekletirecekse, hem siyasal partiden bamsz olmaldr ki
bu emek iin zorunludur, eer dinsel hayatta gl olacak-
sa, onu herhangi belirli bir kilisenin doktrininden bamsz
yapacak, asla o kadar "liberal" olmayan kendi dininin ol
masn salamaldr.40
li hareketinin kendi dini olduu srece bunun ne oldu
u o kadar nemli deildir ve bu dinin "rahip olmadan, pa
paz olmadan, itikat olmadan, gelenek olmadan, lncil oltta
dan tek bana gvenle ayakta durmas" gerektiine inanan
Trevor, onun dogmalarn tamamlayacak kii deildi. An
cak, li Kilisesi Birlii'nin ilkelerine gre, bu "bir snf dini
olmayacak, ama ticari kleliin kaldrlmas iin alan b
tn snflarn yelerini birletirecektir. "41
Aslnda uygulamada hzla yaygnlaan kiliseler, ne Tre
vor'un teolojisini ne de onun snf dinini reddediini payla
yorlard. Bunlar byk lde tarikat protestan muhalefe
tinin atmosferinde gelimi, kapitalizmden siyasal ve ekono
mik kopuun aynca dinsel kopua neden yol amamas ge
rektiini anlamayan iilerden oluuyordu. Uzun bir sre
dir ayn bir kilisenin kurulmasnn konuulduu Bradford'da
bu, "ehirdeki baz Nonkonformist liderlerin [Sosyalist] Ben
40 Labour Prophet (1892), s. 4.
41
1 98

Pelling, s. 143.

Tillet'in adaylna kar belirgin bir antipati ortaya koyma

larna kadar yaplamamt. "42 Plymouth da u soru sorul
mutu: " [li Kilisesi cemaatleri) u ya da bu dinsel grup ta
rafndan vaaz edilen kutsal kitab neden dinlememilerdi?
nk Devlet kilisesi gibi Nonkonformistler de, vaazlarn
da, insanlara Tanr'mn onlar iine koyduu duruma kanaat
etmelerini syleyerek Nasral Marangoza [lsa'ya) saygszlk
ve iftira etmilerdi. "43 Hull li Kilisesi'nden, byk manevi
enerjiye sahip eski bir Wesleyci, makine bkcs Seth Ack
royd, bunu aklkla ortaya koyuyordu:
iler Hristiyan kiliselerinin (aynen kamusal basn gibi)
kapitalistler tarafndan zapt edildiini dnyorlar; ve
serbeste konuan bir rahip yerini, grevini ve ruhunu sa
tan birisine terk etmek zorundadr. Kilise rgtlerinin re
kabeti kapitalist sistemin ayrlmaz bir paras olduunu
gryoruz; ve buralar iverenlerin karlarna gre yne
tildii iin, alanlarn da kendi kiliselerine, Pazar gnle
ri onlara ev grevi yapacak ve etkileriyle karakterlerinde

ki en iyi ve en soylu olan gelitirecek kendi ayinlerine sa

hip olmalar gerekir. Birleme iiler iin tek kurtulutur.
Ama baarl bir birleme iin karakter gereklidir. Bu ne
denle, karakter oluturacak bir yer olarak i Kilisesi, ii
lerin gerek karlar iin zorunludur.44

Muhalif bir atmosferde yetitirilenler iin, geleneksel mo

dele gre bir baka tarikat oluturmaktan daha doal bir
ey yoktu; ve de i Kilisesi, bilinen muhalif ibadet biim
leri iinde -vaazlar, ilahiler, bandolar, ocuklarn elence
leri- yeni sosyalist ideolojiyi kendi deneyimlerinin allm
terimleriyle ifade ediyordu. Her ne kadar bu kiliseler Ku42 Labour Propha (1892), s. 64.
43 Labour Propha (1893), s. 8.
44 Seth Ackroyd, "l.abour's Case far a l.abour Church", a.g.e. (1897), s. 1-3.
1 99

zey'de hzla yaylm olsa da bu hibir zaman kk bir ol

gu olmaktan teye gemiyordu. 1890'1arn ortasnda ye sa
ylarn belki 2.000 ve daha ncesi iin de biraz daha fazla

tahmin ediyorum. Bununla birlite katlm yelerle snrl

deildi ve 1890'larn banda olduka kk Kiliselerde bir

ka yz kiilik cemaatlerin olduu bildiriliyordu ve Birmin
gham Kilisesi 1892'de 100 ilahi kitab smarlamt. Hare
ketin zirvede olduu noktada, 16's Lancashire ve West Ri
ding'de olmak zere 24 yerde bu tr kiliseler vard. ye sa
ys hzla azalm olsa da Manchester ve Bradford 300'er ye
ile en bykleriydi; Halifax, Leeds, Hyde ve Birmingham

100- 1 30 ye ile daha sonra geliyordu. Bu kiliselerden bazlan kimi sekler ii rgtlerinin, normal olarak Bamsz
i Partisi'nin uzantlanyd. Bolton, Bradshaw, Famworth
ve Morley fiilen Bamsz i Partisi ynetimince ynetili
yordu ve ayrca Plymouth da Havagaz ileri Sendikas'nn
"
bir koluydu .45 Bunlarn pek ou, aktif yelerinin enerji
si esas itibariyle sekler sosyalist yaplar tarafndan masse
dilince gerilemitir; zira ideolojik dzlemde bile dier sos
yalist rgtlerin ve editr Blatchford olan Clarion'un pro
pagandas, geleneksel ii tarikatln etkisizletiren z
gr dnce propagandas oluyordu. Yzyln sonuna ge
lindiinde bu kiliseler artk ciddi bir hareket deildi. On
larn balca mirass Bamsz i Partisi'ydi ama, her ne
kadar syleminde muhalif apelin bir esintisi varlm sr
drmse de bu artk bir ii tarikat deil fakat sekler bir
siyasal partiydi. Bylelikle bu Kiliselerin yarataca balca
tarihsel ilgi, kuzeyli iilerin kendilerini siyasal ve ideolojik
olarak Liberal Parti'den ayrma srecinde gelitirmi olduk
lan rgtlenme biimleri oluyordu.

45 A.g.e. ( 1894), s. 127.

200

III
Britanya Adalar'nda ii tarikatlnn gelimesindeki
anormalliin nedenlerini uzakta aramamak gerekir. Tarihin
bir ironisi olarak, r aan devrimci, daha sonra gelenlere
gre, isyan ettii eylerin ok daha fazlasn koruduu iin,
bu toplumsal ncnn baars ya da kefareteydi. Siyasal
ii hareketlerinin ideolojisi, kendilerinden nceki burju
va-devrimcilerinden gelir - pek ok sosyalist hareket, ken
di bamsz teorilerini gelitirmeden nce sol-kanat Jako
benlii evresinden gemitir. Ancak yalnzca Britanya Ada
lar'nda, sekler ideoloji kitlelere ya da orta snflara ula
madan burjuva devrimi mcadelesi verilmi ve kazanlm
tr. lnsan Haklar Bildirgesi, Britanya halk arasnda, Romal
harmanisi iinde ve 18. yzyln aydnlanmac nesrinde de
il, fakat Eski Ahit peygamberlerinin hrkas ve Bunyan'n
Kutsal Kitap slubu inde kendine yer edinmitir: lncil,

Pilgtims Progress (Hac Yolunda ya da armh Yolcusu) ve de

Fox'un Booh of Martyrs' (ehitler Kitab) , lngiliz alan s
nflarnn, okumann A, B, C'sini deilse de siyasetin A, B,
C'sini &ndikleri metinlerdir. Nitekim, Amerikal hatip
ler ve yarglarn baka yerlerde modas getikten ok son
ra 18. yzyl nesrinin dengeli dnemlerini yanklandrma
y srdrmeleri gibi, sradan insanlarn ilk zlemlerini ifa
de etmek iin dinsel bir dil kullanmalar ok doald. Zira,
bir halk geirmi olduu devrimlerden daha derinden etki
leyen baka bir ey yoktur.
Dahas, her ne kadar 17. yzyl muhalif tarikatlarnn dev
rimi yenilgiye uram ve aslnda onlarn tarikatlklarnn
toplumsal temeli byk lde tahrip edilmise de, Dinsel
Muhalefet olgusu resmen kabul edilmitir. Bu noktadan iti
baren lngiltere'de Devlet ve de mevcut glerle, her ikisine
kar fiilen muhalif olmasa da, onlarla zdelemeyen bir tr
201

din sz konusuydu. Orta snf devrimirtin neredeyse evren

sel bir olgusu olan devrimci, ruhban-kartl ve daha n
ceki ii hareketi bylelikle ne hizipi ne de din-kart ol
mak zorundayd. 19. yzyl Fransa'nda Voltaireci olan ey,

19. yzyl Britanyas'nda Nonkonformistti. Bu olgu yzeysel

gzlemcileri her iki lkedeki ruhban-kartlnn siyasal fe

nomeni arasndaki dikkate deer benzerlikleri gzden kar
maya yneltmitir. Dahas, tarikat yalnzca kurumsallam
bir muhalefetin ifadesi deildi; aynca pratik konularda aji
tasyon da dahil, her ama iin esneklik gsteren, popler bir
rgtlenme biimiydi. Erken sanayi iisi gruplarnn, eer
hi kimse onlara daha iyisini retmemise, bylesine bariz
ve ellerinin altnda bulunan bir biimi benimsemelerinden
daha doal bir ey olamazd.
Ve kim retecekti? Londra, Sheffeld, Norwich ve ben
zeri sanayi ncesi ehirlerde zanaatMr ve kalfa gruplar, n
ceki kalfa derneklerinden belirli zanaat birlikleri formunu
ve 1 7. yzyl tarikatlnn kalntlarndan kendine zg
agnostik jakobenlik formlarn yava yava gelitirmiler

The Revolution in
Tanner's Lane'inde (Debbalar Sokanda Devrim), ne dini
inanlar canlandrma yanls ne de ranter46 olan, ama lm
di; ya da aksi halde, Mark Rutherford'un,

l bir Calvinci, Bunyan ve Milton'un nemli bir okuru, b

yk bir tartmac ve Cumhuriyeti Zachariah Coleman'n
46 Ranter: 1649'dan itibaren lngiltere'de nem kazanan radikal bir grubun men
suplarna verilen ad. Ranter terimi kartlar tarafndan hakaret anlamnda kul
lanlmtr. Terim, ngilizce

rnnt/ranting (yksekten atmak, atp tutmak, abar

tl sz sylemek) szcnden tretilmitir. Onlar hakknda bilgilerin ou

kartlarnn yazdklardr. Binylcla benzer grlere sahip olduktan eklin
de anlatlmlardr. Bir tr dinsel mkemmellik olan "insann iinde gelien
ruh" kavramna sahiptirler. Bu Ruhla yaplan her ey bir Ranter iin mubah
tr. insan gnah ve yasa ile bal deildir. Dinin dsal biimlerini reddetmi
lerdir. lncil bile Tann'mn kelam deildir. iinde o ruha sahip olan hi kimse
nin, gnahlarn affettirmek iin dirilecek bir kunancya ihtiyac yoktur. Cen
net ve Cehennem insann hayatnn bir parasdrr. Her ey doadan geldiine
gre, her ey ortak kullanlmaldr - .n.

202

ahsnda resmettii tutkulu ve entelektel Leveller purita

nizminin47 nvesini kendi aralannda devam ettirmilerdi.
Ya da muhtemelen bu tr okumu ve militan kk gruplar
arasndan Rochdale kooperatifini kuran Owenci "Rasyonel
Demek" gibi tarikatlar gelimiti.48 Ancak bu tr gruplann
yam sra, uzun ve devaml siyasal ve sendikal farkndalkla
nyla krlardan ehirlere ylan ii kitleleri ve tann prole
taryas olarak byyen kitleler ya da sanayi proletaryas ya
da radikal politikann dnyasndan uzaktaki kylerin a
resiz, cahil -gerekten de ou kez sanayilemeden nceki
benzerlerinden daha cahil- yan-proleterleri vard. Onlann
kisi siyasal-ncesi bir honutsuzluktu ve ehirlerdeki radi
kallerin ve zgr dncelilerin propagandas henz onlan
neredeyse hi etkilemiyordu; bu propaganda onlara ulat
nda bile lngiltere'deki Kuzeyli maden iileri, honutsuz
luklannn zel temposu genel hareketlerle benzer olduy
sa bile, byk lde Chartizmden uzak kaldlar. Kuzey
Fransa'daki ustalar 1848 devriminden uzaktlar ve srf c
retler ya da Belikal gmenler konusunda grev yapyor ya
da ayaklanyorlard: 185 1 ylna kadar Cumhuriyetilik on
lar arasnda ok

az

gelime gsterdi. Normal olarak bu tr

gruplar, hazr olduklannda yolu gsteren, dandan gelen

havariler tarafndan inanlanndan dndrlyorlard ama
kendi iddial ii rgtlerini gelitirmeye hazr deillerdi.
Bylece 1870'lerin banda Birinci Entemasyonal'in insan
lan, 1 880'lerde Marks Sosyalistler ve ( 1 929 ylnda Gasto
nia iplik fabrikalannda olduu gibi) Komnistler yol aan
47 Puritanivn: 16. ve 17. yzylda lngiltere'deki an Protestan hareket. Terim bir
dizi doktrin ve tavr ierir ve kesin bir tanm yapmak zordur. Puritanlar yal
nzca slah edilmi lngiliz Kilisesi'nin her trl Katolik, hurafeci ve yetkisini
kutsal kitaplardan almayan ursurlardan temizlenmesi hedefinde birleirler.
Puritan teoloji esas itibariyle Calvinistti. Puritanlar 1. Elizabeth dnemi kilise
sinin dogma, ritel ve rgtlenmesini reddediyorlard - .n.
48 G. D. H. Cole, A Century of Cooperation (1944), Blm lll-lV.
203

rgtleyiciler oldular ve ou kez de yeni retiyi gtr

dkleri kitleler salam ve kalc bir ekilde bu yeni inanca
balandlar. ihmal edilmi ve cra pek ok sanayi kynde
ve madenlerde Sosyalist birliin v!! Sosyalist oylannn art
artacak derecede ani olabiliyordu: 1886'da Liege bl
gesinde iilerin "sosyalistleri kk grd" syleniyor
du ama 1890'lann bana gelindiinde bunlann yzde SO'i Vesdre vadisinde yzde 90'- Sosyalistlere oy verdiler.49 An
cak bu yalnzca geri blgelerin, zaten mevcut ve etkin "mo
dern" bir hareketin iine alnabildii sanayilemenin ok
ge gerekletii yerlerde olabilirdi. Sanayilemenin ok da- .
ha eski olduu Britanya'da, modern yaplar ina edilmeden
ok nce de, liderlik, ideoloji ve program salayabilecek bir
tr ii hareketi ou kez ina edilmiti.
Bu tr koullarda ii tarikat, daha iyi herhangi bir ey ol
mad iin boluu doldurmak durumundayd.50 stesin
den gelmek zorunda kald engeller ok fazla deildi zira
toplumsal yaklam sekler ii-snf ve Radikal hareketler
den farkl deildi ve farkl olduu durumlarda da tarikatlar
ksa srede bunlan radikal demokrasinin genel kalb iin
de zmlediler. Tarikatlk sekler Radikaller ve Sosyalist
lerle ibirlii yapmay ya da onlardan renmeyi engelleme
di: Zacharias Coleman, neredeyse son adamna kadar muha
lif tarikat olan Gney Galler maden iileri Newport ayak
lanmasnda zgr dnceli Zephanis Williams' izlerken,
49 A. Swaine, "Hiemarbeitin der Gewehrindustrie von Luettich", ]ahrb. F. Natio
naloekonomie, nc Seri, XII ( 1896), s. 218.
50 "Teoloji almalarmla birlikte ksa srede halkn toplumsal koullarnn Tan
r'nn istedii bir ekilde olmadnn farkna vardn. Anne ve babama yaplan
byk hakszlklar ve ocukluumda benim ekmek zorunda kaldm kor
kun aclar kzgn bir demir gibi ruhuma iledi. ok kereler snfmn koulla
rn iyiletirmek iin bir eyler yapmaya yemin ettim." George Edwards, Fmm
Crow-Scanng to Westminster (1957 ed.), s. 36. Norfolk tarm iileri sendikas
nn lideri Edwards 1869 ylnda tikel Methodizmi benimsemi ve joseph Arch
ortaya kar kmaz militan bir sendikac olmutu.
204

dinsiz adalaryla seve seve ibirlii yapt.51 Ayn dava ad

na savaanlar birlikte savayorlard. Bu olgu daha sonra,
i Kiliseleri'nin, her zaman kendi tarikat kavgalaryla ura
an siyasal ii hareketinin btn kesimlerinin birletirilme
sinde yardmc oldu. Bylelikle ii tarikat, sol kanat faali
yetlerinin genel akm iinde kolaylkla massedildi ve iile
rin toplumsal protestosunu, bunu ncil'in allm ve gl
dilini, en eitimsiz en vasfsz iilerin de ulaabilecei yn
temlerle ve de onlara, grm olduumuz gibi, ok deer
li bir eitim ve deneyim kazandrarak, paha biilmez ve
katl bir toplumsal protestoya brndrerek yapt.
Bununla birlikte snrllklar da yok deildi. Sosyolojik
olarak, bu trden btn gruplar gibi, alan insanlarn tek
bir snf tarikat olarak niteliini kaybettirme, bir snf ce
maatine teorik olarak kendini adamak yerine snfna bakl
makszn kendini gerek inananlara adama eilimi ortaya
koyarak bunu daha da 15olay bir ekilde yapt. Pek ok kasa
bada, pek ok kk ama etkisiz ii tarikatnn yapt gibi,
dnemsel ayrlmalarla kendi safln koruduu srece, ka
nlmaz olarak bu dnyada iyi eyler yapan kardelik mal
zemesini ieterek bunu yapt ve bunlar orta snflarn gr
lerini benimsediler ve normal olarak cemaatlerde ve ulusal
apta ileri pozisyonlar edinme eilimi gsterdiler. Yalnzca
toplumsal ykselmenin emein birleik eylemi dnda he
men hemen olanaksz olduu en fazla kenetlenmi cema
atler, rnein maden kyleri, buna ksmen kar koyabildi
ler. Teolojik olarak, kutsal kitaplar yoluyla hem ayaklanma
ya hem de (Aziz Pavlus etkisiyle) mevcut ynetimi ahlaken
iyi kabul etmeye kendini adam btn Hristiyan gruplarn
kusurlarnn zararm grdler. Hristiyan retisinin belir
sizlii, uygun yorum ya da ahlak kurallarm gizlice ortadan
51 Ayaklananlarn dini konusunda bkz. David Williams,john Frost (1939), s. 150
ve 324.
205

kaldrma gcnn tesinde deildi; ama tutarl bir toplum

sal-devrimci doktrinin inasna engel oluturdu. Son olarak,
retisinin blk prk olma niteliinden zarar grd; zi
ra grm olduumuz gibi --eylemci biimlerinde- nadiren
.

kapsaml bir siyasal ve toplumsal eylem retebildi, aksine

esas itibariyle baka yerlerde gelitirilen bu tr programla
ra etkili bir ifade verebildi. i tarikatlar nem tayan hi
bir teori retmemitir. Onlardan kan radikal ya da sosya
list teori, 18. yzyl rn rasyonellemi ve jakobenlemi
"Eski Dinsel Muhalifler"den -Unitarianlardan, Quakerlar-
dan ve belki de kimi Congregationalistlerden- gelmitir ve
Rasyonalizmin ve Jakobenliin ana gelenei iinde kaybol
mutur. nem tayan bir ii-snf Hristiyan Sosyalizmi
mevcut deildi; yalnzca, sekler dnrler tarafndan ge
litirilen ve allagelmi lncil terminolojisine tercme edi
len standart trden bir Sosyalizm sz konusuydu.
Dolaysyla ii tarikat, Britanya li Hareketi'nin evri
mine, saysal neminden beklenebilecek katknn ok azn
yapmtr. O kadar ki, onun uygulamadaki katks, az sayda
rgtsel ve propaganda cihazna ve belirli maden ve iftlik
iisi gruplar arasndaki kimi ok deerli nc almalara
indirgenebilir. Grm olduumuz gibi, 19. yzyln sonu
na gelindiinde, belki, bir gelenek olarak, -bir nceki parag
rafta nedenleri akland zere- Britanya i Hareketi'nin
zaten ok gl olan lml ve reformcu eilimine yardmc
olmak dnda nemini kaybetti. Uzun bir sre ii kadrola
nmn eitim alam olarak varln srdrd ve Hull'dan Seth
Ackroyd'un doru olarak grd gibi, bu onun pratikteki
balca ileviydi. Bu kadrolar her halde hibir ekilde lm
l deillerdi; ylesine doal bir devrimci olan Galli madenci
lerden Arthur Homer'n bu tarikat atmosferden km ol
duunu grdk. Bununla birlikte, bu ilevleri bile gerilemi
tir. 1888'den itibaren Marksist rgtler, 1900'lardan itiba206

ren yetikin eitimi hareketleri, belki bir ya da iki uzmanla

m grup dnda o ilevlerin yerini almtr. i tarikatl,
Gneybat Galler ya da kimi cra tarm kylerinde ruhu he
nz lmemise de, solup gitmitir. Bu hareket belki de ii
hareketinin erken radikal-demokratik evresine daha uygun
du ve ii snf Radikalizmiyle_ birlikte gerilemitir.

207

IX
TOPLUMSAL HAREKETLERDE
R1TEL

1
Btn insan rgtlerinin trensel ya da ritel yanlan vardr,
ama modern toplumsal hareketler, nceden dnlerek
icat edilmi ritelden alacak derecede yoksundur. Res
men, onlarn yelerini birbirine balayan biim deil, ierik
tir. Sendikasnn ya da profesyonel rgtnn kartn alan
bir dok iIBi ya da doktor (bunun zgr seimle ilgili oldu
u varsaylarak) , zel formalitelere gerek olmakszn, mes
lektalaryla dayanma gibi, belirli faaliyetlere ve davran
biimlerine kendini adadm bilir. Bir Komnist Parti'nin
mstakbel yesi -en azndan kimi yeler asndan- dinsel
bir rgtn kabul ettii trden olanlarla karlaunlabilecek
bir dizi youn ve titiz faaliyet ve greve kendini adar. Ancak
o bunu tamamen faydac bir tasarmla dzenlenmi, belirli
aralklarla zerine damga vurulan bir karton paras almak
tan teye gemeyen bir seremoniyle yapar.
Kukusuz bu sendika ve siyasal partilerde riteli ortadan
kaldrmaz. Kuruculanmn ya da liderlerinin planlan byle bir
eyi ngrmese de, baka hibir nedenle olmasa da, insano209

lu birbiriyle ilikilerini ritelletirme ve resmiletirmeyi sev

dii iin, bunu kendiliinden gelitirme yetenei vardr. i
hareketlerinde, -iilerin kitlesel gcn hasmlarna gste
ren ve bunu gstererek de destekleyicilerini cesaretlendiren

zgn amac faydac olan gsteriler, pek ok katlmc iin

deeri -elde etmek istedikleri herhangi bir pratik hedef ka
dar- "bir-olma" deneyiminde yatan da.yanna trenleri ha
line gelmitir. Bir dizi riteli zenginletiren tefri rn or
taya kar: pankartlar, bayraklar, kitle halinde ark syleme
vs. Kendiliinden gelimesi rasyonalizmle daha az snrlan
dnlm olan rgtlerde ritel yaratma gds, tropikal bit
kiler gibi hzla byyebilir. Amerikan parti kurultaylar bu-
na belki en arpc rnektir. Ancak -kimi Komnist Partiler
de yllk kimlik kart deiiminin basit bir karton parasna
sahip olmaktan ok daha ciddi bir olay olmas gibi- insanla
rn faaliyetlerine ritel nem vermeleri olgusu, ikinci dere
cede nem tar. Komnistleri bir arada tutan ey katldkla
r partinin ieriidir; Amerikal Demokratlar bir arada tutan
ey drt ylda bir yaplan kurultaylarnn tuhaflklar deildir.
Avrupa'daki ilkel toplumsal hareketlerde ekil -her ne ka
dar biimle ierik arasndaki ak, modern fark, yelerin
ce idrak edilmezse de- ok daha fazla nem tar. Biri ol
madan dieri var olamaz. Orta alar zerine alanlar bu
tr olgulara ainadrlar. Uyruklar Kral'a sadakat borludur
lar ama eer Kral kimi formel talepleri, rnein Rheims'de
ta giymek ve takdis edilmek gibi, yerine getirmezse, hakla
n ve devleri ok daha fazla sorgulanr. Yalnzca bir demirci
kalfas, demirci kalfalar derneine katlabilir ama belirlenen
zamanda ve yerde, gerekli ve uygun ekle uyarak ve do
ru cevaplan ve tepkileri vererek dernee katlncaya kadar,
"gerek" bir ye deildir ve haklar kabul edilmeyebilir ve
o da devlerini kabul etmeyebilir. Doru ritel ekle ya da
doru ritel zamana uygun olarak yaplmayan bir vaftiz ya
210

da evlilik, bugn bile bir insann dinsel cemaatlerdeki yeli

ini tehlikeye atabilir. Bu tr an eriatlk, zellikle rf ve
adet hukuku geleneinin olduu yasal sistemlere nfuz et
tii lde rasyonel olarak hakl gsterilebilir. Teknik birta
km srelere titizlikle bal kalmann -her ne kadar sulu
lar bireysel olarak infazlar srasnda ritel hatalar nedeniy
le haklarndaki hkm iptal ettirebilirlerse de- yasann ege
menliini garanti ettii ileri srlebilir. Aynca, okuma yaz
ma bilmeyen toplumlarda ya da pek ok orduda olduu gibi
aptal adamlar tarafndan ynetilen rgtlerde, titizlikle be
lirlenmi geleneksel srelerden en kk bir ayrlmann bi
le, ya geleneksel uygulamadan artan oranda sapmalara ya da
kaos ve karkla yol aaca iddia edilebilir. Byle olmak
la birlikte, ritel uygulamalara harfi harfine uyulmas gerek
tii konusundaki srarn byk bir ksm, aslnda bizim an
ladmz manada rasyonel deildir. Yahudilerin, snnet ol
mann tbbi avantajlar olduu iin snnet olduklar iddias,
alar boyunca Yahudi ebeveynlerin ocuklarn snnet et
tirmesinin tek nedeni deildir.
llkel toplumsal hareketlerdeki bu ekilcilikte birka un
suru ayrt Mebiliriz. Birincisi,

kabul treninin balayc bi

imlerinin nemidir. Toplumsal hareketler gibi gnll ya

plarda bu, bilinli bir seim yapmaya yeterli (yani ergenlik
ten nce olmayan) erkek ve kadnlarda normal olarak bir t
ren eklini alr; bu nedenle 16. yzyln devrimci tarikatla
r arasnda ocuk vaftizi yerine yetikin vaftizine vurgu ya
plr. Kabul treni, kendi ritelinin koullarna gre, rne
in soyguncular gibi bilinli toplumsal darlkllarn toplu
luklarnda, onu normal tabular ykmaya zorlamak suretiyle
bireyi rgte skca balamaya hizmet edebilir. 1 Yine, daha
1

F. C. B. Ave-Lallemant, Das Deutsche Gaunerthum, 4 cilt (Leipzig, 1858) kimi

ilgin ve olayn doasna gre ho olmayan rnekler verir. Ayrca bkz. il. b
lme.
21 1

da yaygn olarak, adaya atmakta oldut admn ciddiyetini

gstermek, ya da -bu daha sonraki ve daha yozlam bir ev
re olabilir- sadakatini terk etmesi halinde kar karya kala
ca meyyideleri gstermek zerf, zellikle ciddi ve sihir
sel bir atmosfer yaratabilir. Aday, eitli biimlerde "snana
bilir" ya da snavdan geirilir. Asl kabul treni, ellerin bir
biri zerine konulmasyla sonulanabilir ama normal olarak
adayn kendi kiisel seimiyle kendini baladm gsteren
ciddi bir yemin ya da aklama ierir.
Sonra, zaman zaman yelerin birliini pekitirmek iin
yaplan

dnemsel toplant trenleri vardr:

toplantlar, yr- .

y alaylar, ortak ibadet faaliyetleri ve benzerleri. n

cs , bizim

pratik riteller

olarak adlandrabileceimiz,

yelerin ilevlerini etkin bir ekilde yerine getirebilmele

rine olanak veren -"Mason Sz" ,2 Masonlarn el skma
s, parolalar ve benzerleri gibi- gizli ve biimsel tanma ia
retleri.
Son olarak, en nemli ve en yaygn olan,

sembolizm.

llkel

rgtlerde biim ve ierii birletiren budur. Modem ha

reketlerde bizim alk olduumuz sembolizm -rozet, bay
rak ve sembolik ekiller vs.- asl olayn soluk ve dejene
re olmu bir eklidir. Bugn, bir Sosyalist ya da Komnist
iin kzl bayrak, be keli yldz, (anladm kadaryla i
i ve kylnn birliini temsil eden) orak ve eki, hare
ketinin, programnn, zlemlerinin, baarlarnn, kolektif
varoluunun, duygusal gcnn ksa yoldan ifadesi olabi
lir ve bunlarn hepsini artrabilir. Ama ilkel hareketler
de, Gotik katedrallerde olduu gibi, her para, btn ideo
loji ve hareketin kk ya da byk bir paras "olan" , tm
bir sembolizm ve alegori evreni var olmak zorundadr. 19.
yzyl Britanya ii sendikalarnn zentili alegorik pan2

212

D. Knoop ve G. P. Jones, The Gacsis of Freemasonry (Manchester, 1947), s.

96-107.

kardan ve mektup kad balklan,3 bunun biraz suland

rlm eklidir. Mason sembolizmi, yerleik dinlerin dn
da, bunun belki de en iyi bilinen trdr ve -bizim amala
rmz asndan- en etkili olandr. Gemite, her bir elema
n rgtteki farkl "rtbe"lerden kiiler iin farkl anlamla
ra gelebilen bu tr sembolizm evrenleri iin yanl yere har
canm olan yaratclk olduka artcdr. Bunlarn ou
nun, bir toplumsal hareket olarak rgtn ileviyle ok az
ilgisi vard; zira bunlar, belirli bir zamanda, somut ve snr
lyd ve hala yledir. Dolaysyla, eski rgtlerden ve gele
neklerden alndnda sembollerin ou, toplumsal hareke
tin, bunlarn zgn olarak yarauld amalardan ok daha
zensiz amalar iin kulland, aslnda bir tr duygusal ak
sesuar olarak kaldlar.

il

Bu trden bir ilkellii 19. yzyl toplumsal hareketleri iin

de nerede bulmay bekleyeceiz? Birincisi, gizli olan ya da
gizli olmak zorunda olan rgtlerde, nk onlann son de
rece iddiali devrimci' amalan, mensuplar arasnda olaa
nst bir ball zorunlu klyordu; ikincisi, eski yaplar
dan ve geleneklerden geldikleri iin ilkel gemile olaans
t canl balantlarn koruyan rgtlerde. Bir baka deyi
le, bir yanda gizli devrimci dernekler ve toplumsal tabaka
larda, te yandan zellikle de vasfl bamsz zanaatkarlarn
devam olan dier ii sendikalar ve yardmlama dernekle
rinde. Bizim "masonik" diye adlandrabileceimiz dernekler
ailesi, her iki grup arasnda bir balant salarlar. Kukusuz
bu, olaslk.lan tketmez.
3

Rhtm iileri Sendikas'nn (1889) "amblemi" benim Labour's Tuning Point

(Londra, 1948), s. 87-88'de ayrntl bir ekilde tasvir edilmitir. Britanya'da ki

mi pankartlar hala takdir edilebilecek olan ilk ii sendikalarnn sembolizmi

zerine bir tanmaya yer verilmitir.
213

tk ii sendikas rgtleri, yardmlama dernekleri ya da

iilerin iyerlerindeki gayri resmi adet ve kurallar da, asln
da gerekten kimi ilkellik izleri tar. Pratikte bunlarn hemen
hemen tm ikiyle sonuland }in, Britanya'da bizim bu
tr seremonilerimizin, -ama alkol d aynntlan biraz zayf
olan- tam listesi, john Dunlop gibi4 ayk Briton'un kar kar
ya bulunduu engeller konusunda kamuyu bilgilendirmeye
hevesli, ateli ikiden saknma yandalarndan gelir.
(Bir ran kalfa olmasnda olduu gibi) bir meslee giri
trenini, (bir kalfann

compagnonnage ya da dernee girme

sinde olduu gibi) , ou kez ilk kabul treninin bir benze- .

ri

olan, bir rgte kabul trenini, ya da (bir kalfann yaban

c bir ehre gelmesinde olduu gibi) yeni bir ie ya da lonca

ya girmedeki bir kabul

trenini ele alalm. Bu tr "balang

larn" ritelletirilmesi 19. yzyln ilk yansnda Britanya'da

hemen hemen evrensel olarak varln srdryordu. Nite
kim araba imalatlar arasnda yeni rak, trenle ie aln
yordu; giritii her yeni i kutlanyordu; yeni kalfa "gedii
ni" trenle elde etmek zorundayd; iyerinde bir tezgahtan
baka bir tezgaha gei, bir adamn kansnn dkkana yap
t ilk ziyaret, adamn evlenmesi ve her ocuunun dou
mu kutlanyor ve iverenin yeni orta bir yemekle adamlara
"tantrlyordu" . K sezonunun banda adamlara bir "zi
yafet" veriliyordu. Bir arabann tesliminde, mterinin ara
bacsna hediye veriliyordu. Dkkana en son katlan kalfa
"polis" oluyor, trenle takdim edilen ekibini kabul ediyor
du. Yeni elbiseler, her zaman deilse de, zaman zaman "s
latlyordu" , ve saire. Bu uygulamalar meslekler arasnda ol
duka standartt.
Herhangi bir balangc, ya da aslnda insann hayatnda
ki herhangi bir biimsel deiiklii, yaygn olarak trenlerle
4

Artificial anl Compulsory Drinking Usages of the United Kingdom, deiik ve gi

derek daha tam hale gelen edisyonlar.

214

kutlama alkanln dikkate alacak olursak, bir adamn ar

kadalarnn zel grubuna, onun dier gruplardan kesin far
kn gstermek, ve de onu dnlebilecek balarn en g
lsyle o gruba balamak zere dzenlenmi abartlm se
remonileri anlamak kolaylaacaktr. Bu seremoniler, hrmet
ve korku telkin etmeyi, aday snama unsurunu ve grubun
gizleri hakknda onu bilgilendirmeyi birletiriyor; ve doal
olarak arbal bir aklamayla -normal olarak bir yeminle
ve gruba kabul edilmeyi sembolize eden bir trenle sonu
lanyordu. Bu trden ritellerin en gelimi olanlar, her ne
kadar ritel toplumunu alanlara ok bildik gelen bir kalp
izliyor olsa da, Fransa'daki kalfa derneklerinin (compagnon

nages) ritelleri olarak grlyor. 5Compagnonnages, her

ne kadar balangta inaat mesleklerinden tremi ve far
masonluun ilk evreleriyle pek ok ortak noktas bulunan
bir uygulama olarak grnse de, yalnzca belirli mesleklerle
snrl olmamak asndan bir zellik gsteriyordu ve eitli
zanaatlar ieren daha geni demeklerdi. zgn olarak ba
lca iki rakip demek vard, Enfants

du Pere Soubise (ilk bata

marangozlar ve daha sonra deiik inaat meslekleri) ve En

fants du Maltre ]acques (balangta ta ustalar, marangoz

lar, doramaclar ve ilingirler, daha sonra ok deiik zana
atlar) ; bir ncs , Enfants de

Salomon ise, ok eski olduk

larn iddia etseler de, 19. yzyla kadar tam olarak gelime
mi ve de yalnzca eitli trden inaatlarla snrl olan, ok
yakn tarihteki bir ayrlma olabilir.6
Bu tr yaplarn gizli greve kabul riteli gerekten de ola
anst seremonilerdi. Aday nce -muhtemelen zanaatla il5

yi bir tasvir iin bkz. "Office du Travail", Les Associations Professionelles Ouvrie
res, 4 cilt, zellikle cilt I (1894), ii, s. 90 vd. Ayrntl referanslar iin bkz. R. Le
cotte, Essai Bibliographique sur les Compagnonnages de tous les Devoirs du Tour de
France et Associations Ouvritres i:forme initiatique (Patis, 1951),

Larousse du XIX Siecle daki ok baarl Compagnonnage makalesi yeliklerin

'

tam listesini vermektedir.

21 5

gili bilgisini gstermek iin- "epreuve tle travail"y geiyor

du. Asl seremoni akam erken saatlerde balyordu ama ge
ce yans yaplmak zorundayd. O andan nce aday, deiik
biimsel amalarla kez greve

bul odasna sokuluyor ve

kez dar karlyordu. Odada biraderleri tarafndan etra

f evriliyor ve grevlinin karsnda duruyordu.

Rouleur

tarafndan sopasnn kez vuruluuyJa takdim ediliyordu.

Oda beyaz bir sayvanla sslenmiti ve zerinde bir ha ve al
t mealenin bulunduu bir mihrap yer alyordu. (Okuyu
cu btn bunlarn sembolik neminden esirgenebilir.) Mih
rabn zerinde ucuna, derneinin srlarn aklamaktansa
adayn aktmaya hazr olduu kann sembolize eden krnz kurdele bal bir haner durmaktadr. Dnemsel toplant
larn seremonilerinde nemli bir rol oynayacan grecei
miz "masa-rts "nn zerinde adayn gelecekteki demek
"simgeleri"nin bulunduu bir tabak vardr; bir baka tabak
ta, demekte kullanaca ve aralarndan seecei -normal ola
rak kkeninin ve manevi ya da baka niteliklerin ritel ka
rm olan- "isimler" ve onu vaftiz etmek iin bir ie arap
yer almaktadr. Aday daha sonra sorulu cevapl bir ritele
katlma isteini aklar. Bunun zerine, gzleri bal olduu
halde, snava tabi tutulur. Snav, sradan "tacizler" , ac veren
ateten gmlekler ya da aalayan ve u ya da bu trden sa
ma sapan uygulamalar (zellikle Soubise marangozlannn
ki merhametsizdir) ve ailesini ya da dinini terk etme, demek
iin bir su ileme ya da adam ldrme gibi, ylesine byk
bir sadakatle temsil edilen ve gz bal adayn sanki ba
n birisine sokmu gibi bir inan iinde kald manevi uygu
lamalar ierir. Snav getikten sonra aday, dernein srlann
sadakatle ve ebediyen saklayacana yemin eder:
Boazmn kesilmesini, vcudumun yaklmasn, klleri
min havaya savrulmasn tercih ve hak ederim; kim olur216

sa olsun yalanc tanklk edenin barna hanerimi sokma

ya sz veririm; eer byle birisi olursam bana da ayns ya
plsn.

Kimi zaman ayrca bir kan testi de yaplrd: adayn ka

n aktlr ve onun iine imza attmlrd ya da en azndan bir
damla kan alnr ve onun iine imza att kabul edilirdi. Ki
mi zaman yakma testi uygulanrd: yanan bir mum adayn
sol memesinin bana bastrlrd.
Yemin kez tekrarlanr ve bundan sonra aday demek is
mini alr; hazr bulunanlar arasndan bir vaftiz babas, bir
"vaftiz anas" ve bir "papaz"7 seer ve arapla vaftiz edilirdi.8
Bu greve kabuldeki tek eksik unsur, gizli tannma iaret
leri ve benzer eyler dnda, toplumun genel doas hakkn
da eitim verilmemesiydi. Alman zanaatkarlarnn greve
kabullerinde, her ne kadar dier unsurlar daha az zenli ve
formel bir ekilde ele alnsa da, bu nokta inatla korunmu
tur. Nitekim, 19. yzyln sonlarna gelindiinde matbaac
lar arasnda "vaftiz" , gemilerde gldrc "izgiyi geme"
riteline benziyordu; doramaclar arasndaki snav eek a
kasndan 9aka bir ey deildi, isim verme olduka basit bir
olayd ve de gizli iaretler de ok daha az karmakt. Bunun
la birlikte "Hobelpredigt" , bir fark varsa, ritelin geri kalan
ksm soysuzlarken daha uzun sryordu ve dier zanaat
larda da benzer vaazlarn yapld kaytlarda mevcuttur. 9 Bu
tr vaazlar, rnek aldklar eski snav ritelleri ve onun ii
ne sktrlan kalfalara pratik tler unutulduu iin, ko7

19. yzyla gelindiinde yalnzca bir "tank" olarak adlandrlrd; ama, com
pagnonnage greve kabul trenlerinin teolojik adan resmen yasaklanmasnda
hemen nceki, 17. yzylla ilgili raporlar onu bir "cure" (Katolik Papaz) ola
rak gstermektedir.

8
9

Ass. Prof. Ouv.,I, s. 1 1 7-124.

W. Krebs, Aite Handwerksbraeuche, Basel, 1933, zellikle iV. Blm. Byle ba
z vaazlar, R. Wissell, Des alten Handwerks Recht und Gewohnheit, 2 cilt (Berlin,
1929-1930).
217

numa ve dinsel tlerin bir karm' ve ou kez de ya

n-gln bir hale gelmiti. En iyileri, Grimm Kardeler'den
bir eyler okunuyor gibiydi, en ktleri ise -ve hi kuku
suz sarho bir "vaftiz babas" tarafpdan okunduunda iyice
ktyd- poplerliklerini -en azndan parodiler olarak- al
m olabilecekleri Protestan vaazlar gibi bktrc olabiliyor
lard. Nitekim Alman f imalatlarnda yeni kalfaya eh
ri terk ettiinde, biri saa, biri sola, biri de ileri uacak
ty uurmas syleniyordu. O, ortadakini izlemeliydi. Daha
sonra bir sr yeil adamn oturup "arg, arg, arg" (kt, k
t, kt) diye sylendii bir glete gelecekti. Bu uyarya ra
men yoluna devam etmeliydi; muhtemelen bu kurbaalarla
olandan ok daha ciddi bir ritel atmasn gsteriyordu.
Daha sonra, (en azndan Almanca ses yknmesi halinde)
"geri dn, geri dn" diye dnen bir deirmen arkna rast
layacakt ve sonra kap ve kuzgun geecek, deirmen
ciler, iftiler, onlann kanlaryla ve benzerleriyle atacak
t. Her durumda adaya ne yapaca soruluyor ve ne yapmas
gerektii tleniyordu.10
Kendisi de zanaatkar dernekleri ritelleri ailesinin bir
uzants olan farmasonluun ykseliiyle, zanaatkar dernek
lerinin masonik etki altna girmesi doal olarak hzland. En
azndan, sanayi ncesi compagnonnage'nin hemen hemen
kesinlikle ktadaki gibi uzmanlam bir yap kazanmad
Britanya'da masonik etki, Oddfellows'un

(Independent Or

der of Odd Fellows, adl yardmlama dernei kastediliyor .n.) belirttii gibi, "bunlarn ilk bata Masonik ilkelere g
re kurulduu"' bize fiilen sylenmese bile ok belirgindir. 1 1
Erken ii rgtlerinin yeminleri ve seremonileri, yn ta10 K. Helfenberger, Gcschichte der Boettcher, Kuefer und Schaefjlerbewegung (yayn
yeri belli deil, 1928).
11 Oldfellows Magazine l (Manchester 1829), s. 146. Yardmlama Dernekleriyle
ilgili referanslar esas itibariyle, yaynlanmam tezinden alnt yapmama kibar
ca izin veren Mr. P. H. Gosden'e borluyum.
218

rayclannn kabul trenlerinde olduu gibi, kimi durum

larda kukusuz bunlardan alnmtr. 1 2 Britanya'daki gre
ve kabul ritelleri, genel olarak Franszlannkinden daha az
korkuntu; ve gariptir ki, tmyle yasal ve zararsz olan Od
dfellows'tan gelen bir rnek, Compagnon adaynn snav
yannda olduka hafif kalmaktadr: 13
Loca odasna alnan ye adaynn gzleri dikkatli bir e
kilde kapatlyor ve dardaki ve ierideki muhafzlar
getikten sonra, o sradaki kutsal lm sessizliinin bir
sonucu olarak garip ve gizemli bir korku sinsice zeri
ne kyordu. Ksa srede saptrlm iitme duyusu ko
caman demir zincirlerin akrts ve anlamsz insan sesle
riyle korkun bir ekilde uyarlyordu. Al treninin bu
aamasnda (yani) allarn iine frlatlp atlmyorsa ya
da byk bir kvete kafas sokulmuyorsa, 14 gzlerindeki
ba zlyor ve grme organlarnn kefettii ilk gr
nr obje, kalbine yakn duran yaln bir klcn ucu oluyor
du. Saygdeer muhafzdan ve onun klcndan dikkatini
uzaklatrr uzaklatrmaz, ona dman bir odann her k
esi l<utsal ve dine saygsz, anlamn kimsenin aklaya
mayaca sembollerle doluyken gzleri, glmsemesi da
marlarndaki scak kan dondurmaya yetecek

lity'nin (Walter Scott'un bir roman - .n.)

Old Morta

byk bir res

mine taklyordu.

Geerken belki de kaydetmeye deer ki, 19. yzyl ban

daki Britanya hkmetlerinin, greve kabul trenlerinin ve

gizli yeminlerin doasnn mutlaka ykc olduu konusun
daki inanlar yanlt. Ritel kardeliinin, onlara kar sr12 Aktaran,

G. D. H. Cole, Attrnpts at General Union (1953), Ek 5.

13 S. T. Davies, Oddfellowship, its History, Constitution, principles and Finances

(Wiham, 858).
14 Erken Farmasonlar arasnda, muhtemelen eski "snav" ritellerinin kalnts
olan benzer tacizler iin bkz. Knoop ve Jones, a.g.e.,

s.

209, 249-250.
219

lann koruduu darlkllar, yalnzca burjuvalar ve her za

man da hkmetler deildi. Fransa'da bunlar, kardelerin
srekli birbiriyle sava iinde olduu genellikle rakip

com

pagnonnage'n yeleri; Britanya Yrdm Demekleri'nde ise

yelii aslnda byk lde bu "srlara" sahip olmasyla
belirlenen, kk grubun iinde olmayan herkesti. Yalnz
ca, alan insanlarn rgtlerinin tm, snf yelikleri ne
deniyle, iverenler ve otoritelerce doru bulunmayan faali
yetlere girme eiliminde olduklar srece, bu kabul trenleri
ve yeminler, yelerini zellikle onlara hasm hale getiriyor
du. Dolaysyla balangta yle, sanld gibi, meru ve ge
reksiz gizli dernekler arasnda bir fark yoktu; yalnzca ye
lerinin ritel asndan dayanma gstermek zorunda oldu
u, kimi yasa tarafndan kabul edilen kimisi edilmeyen kar
dee faaliyetler arasnda bir fark vard.
19. yzyla gelindiinde ktada,

dnemsel toplantlann ri

teli, her zanaat derneinde var olan, "sandk" ya da "ku

tu" gibi, iinde dernein kaytlarnn ve baka eyalarnn
sakland merkezi mobilya paralan dnda, olduka du
mura uram bulunan Britanya'dan, ok daha iyi bir ekil
de korunmutur. lrlandal marangozlar arasnda olduu gi
bi, "dkkann babasnn" , bakanlk ettii "mahkeme"nin
toplanm olduunu gstermek iin "engeli kez ald
" (yani, ses karmak iin bir alete vurduu); ya da matba
aclar arasnda olduu gibi "apelin babas"nm yeleri, ada
leti yerine getirmek zere

"bask ta"nn etrafnda toplan

tya armas gibi toplant ritellerinin kimi izlerine sahi

biz. Ancak bunlar, bir "kalfa emberi"nin izildii, -bir las
tik ya da can simidi gibi bir eklin izildii ancak dtaki da
irenin ak brakld- iki izginin arasna mevcut olanla
rn adnn yazlp, yelerin her toplantda mevcut oldukla
rn gstermek zere sonra dairenin kapatld, Alman de
mircilerinin ritelleri yannda zayf eylerdir. Aidatlar den220

dikten sonra bir baka daire daha izilecek ve -normal ola

rak "kutu"da saklanan tebeir

(Lade)- bunun iine yerleti

rilecektir. 1 5 Ve demircilerin ritel mobilyas, her pazar sa

at tam 2'de adamlarn ounluunun bulunduu Paris d
ndaki herhangi bir kasabada toplanmak iin kutsal yemin
eden Fransz compagnonlannn ritellerinden daha az zen
lidir. Paris'te ayda yalnzca iki kez toplanmalarna izin ve
rilmesini, burada dikkatleri datan eylerin mevcut olmas
aklayabilir. Bu tr toplantlarn ritel gereksinmeleri yle
sine ok ve katyd ki, belki de bu durum, dernein evrimin
de yaplacak baka bir eyin olmad bir dnemi temsil et
mektedir. Compagnonlar uygun eyler giymek zorundayd
lar, biraderlerin adeti basit giyinmek olduu iin, paltolar
sol taraftaki nc dme ile iliklenmeliydi. "Peete"

mier en ville"in

"pre

kasabadaki en kdemli kalfann nne, ok

hizal bir ekilde konmalyd. Masa, ortasnda bir ie arap,

ve bakann sana ve .soluna, sadaki yan dolu ve bir ek
mek somununun stteki kabuundan (st kabuk olmaly
d) kesilmi daire eklinde bir ekmek paras ki buna

pavil

lon denirdi, soldaki "kardelik kupas" bo, iki bardakla do

natlmalyd.. Bardaklarn arasnda ucu bir ekmek parasyla
saklanm bir bak bulunmalyd. Bu kez kare eklinde, ama
yine st taraftan kesilmi baka ekmek kabuklan peetenin
her kesine yerletirilirdi.16
Btn kardelik derneklerinin dnemsel toplantlarnn
zel ve batni olanlannm yan sra, kamuya ak genel sere
monileri de olurdu. Normal olarak bunlar, en azndan Kato
lik lkelerde, dini toplantlard. Buralarda deimez bir e
kilde derneklerin azizlerine -marangozlar iin Aziz joseph,
doramaclar iin Azize Anne, yaz aylarnda nalbantlar iin
Aziz Eligius,

k aylarnda demirciler iin Aziz Eligius, ilin-

15 E. Basner, Geschichte da deutschrn Schmiedcbewegung (Hamburg, 1912).

16 Ass. Prof. Ouv., s. 103, notta.
221

girler iin Aziz Peter, ayakkabclar iin -Aziz Crispin vs.- ait
gnlerde ve nemli gnlerle ve bayramlarda u ya da bu tr
den bir yry alay dzenlenirdi. Bu trden yllk yry
alaylar ve seremonilerin belirli gnlerde yaplmas Britan

ya'da evrensel olarak varln korudu ve ky Yardmlama

Derneklerinin Kurallar normal olarak bunlar iin en zen
li ve aynnul olanaklar salard. Bunlann hala ne lde es
ki azizler gnlerini yanstt yerel antika merakllarnn iz
leyecei bir konudur. Bununla birlikte, Fransa'da kamuya
ak dinsel riteller zerinde, 19. yzyl ilerledike, ok da
ha az srar edilmitir.

Pratik ritellerin, yani normal olarak "el skma, paro

la, iaret, kar iaret ya da seyahat parolas" 1 7 gibi gizli ta
nma iaretlerinin ok daha bariz rasyonel temelleri vard.
Kardelik derneklerinin ilk evrelerinde kardeler genellik
le okuma-yazma bilmezdi, bildikleri durumlarda bile, gizli
lii korumak iin yazl belgelerin yasaklanm olmas -com
pagnonlar bunlar her yl yakarlar ve kllerini itikleri arn
ba kartrrlard- dernei yazl olmayan iaretlere dayan
mak zorunda brakrd. Baka bir neden olmasa bile, yaban
clarn dernein olanaklarn ktye kullanma riski, "me
ru" kardelerin birbirini tanmalar iin bir sistemi zorunlu
klyordu: Britanya zanaat birliklerinin belgeleri, yerel ube
lerin konukseverliinden sahte kiilerin yararlanma talep
lerine kar verilen mcadelelerle doludur. Bu tr yaplarn
tmnn, kalfalarn bir yerden dierine seyahat ettiini var
saydklar unutulmamaldr. Dolaysyla bir kasabadaki kar
deler yabanclar fark etmek iin gvenilir aralara sahip ol
mak zorundayd. Her zaman olduu gibi, tanma ritelleri,
faydac olanlardan fantastik olanlara, basit olanlardan, tasvir
etmek iin sayfa gereken, compagnonnagelerin karmak
olanlarna ve skc olanlardan renkli ve iirsel olanlara ka17
222

General Laws of h: Ancient Ordu of For:sters, Bolton, 1865.

dar deiiklik gsterirdi. Burada onlar ayrntl olarak tas

vir etmeye gerek yoktur. Ne de bu tr rgtlerin semboliz
mi, alamet ve iaretleri ve "teolojisi" hakknda ok ey syle

meye gerek var. yeler bunlardan mutluydular ve moral bu

luyorlard, ye olmayanlar etkileniyor ve eleniyorlard. Da
ha geni toplumsal hareketler sz konusu olduunda, o tr
hareketlerin gerektiinde bunlardan yararlanabilecei geni
bir ara hazinesi yaratyor ya da onlara aktaryorlard. 18 Yal
nzca bir nokta zel olarak deinmeyi gerektirir: eski zanaat
geleneinden aktarlan bu uygulama, yelerin, her ne kadar
ondan daha karmak da olsa, rak, kalfa ve usta eklindeki
hiyerari basamaklarm trmanmalarna yardmc oluyordu.
u ya da bu ekildeki bir ritel evrensel olsa da, ileri de
recede ritellemi ii snf rgtleri, geleneksel meslekle
rin zanaatlctrlar ve yardmlama dernekleri gibi kolektif si
yasal ya da ekonomik eylem iin bir rgt olarak birincil
ama tamayan yaplr. yar-masonik trden elence der
nekleri ve benzerleri gibi rgtler dnda, insann dnd
nden muhtemelen daha enderdi. Sanayi ncesi zanaatlar
arasnda bile, her ne kadar sendika benzeri ilevlerin ortaya
kt kalb derneklerinde bunlar grlse de, evrensel deil
di. Fransa' da 1 79l'de yalnzca 27 meslek compagnonnage'ydi
ve -koyun krkanlar gibi uzman zanaatkarlar ya da Britan
ya'da yn tarayclar istisna edilirse- tekstil iileri gibi pro
letaryaya daha yakn gruplar arasnda anlalyor ki ritel
daha zayft. Bu tr modas gemi evrelerin dndaki "mo
dem" toplumsal hareketler, riteli esas itibariyle, dmanla
rnn darbelerine kar gvenlik salamak zere daha fayda
c amalarla kullanyorlard. Siyasal olmayan ritel Yardm
lama Dernekleri ve benzer yaplar dnda, tipik ve hayli ri18 rnein bkz. O. Karmin, "L'influence du symbolisrne rnaonnique sur le sym
bolisrne revolutionnaire", Rev. Hist. De la Rev. Francaise 1 (1910) iinde, s.
176 vd.
223

tellemi rgtlerin muhtemelen az olmasnn nedeni bu

dur. 19. yzyln atmosferi, -siyasal olmad srece- rite
le daha az elveriliydi. Britanya ii sendikalar arasnda giz
li yeminler ve benzeri eyler hzla &eriledi ve 1830'lara gelin

diinde zaten, hasm gzlemcilerin kabul etmekten holan

dklarndan ok daha enderdi. 1 9 Geleneksel zanaatlar arasn

da ritel, muhtemelen ehirlemeyle gerilemitir: 19. yz
yln sonlarnda kk tara kasabalarndaki araba imalat
lar gibi zanaatkarlara gre, Paris'teki

compagnonnage'nin

en gl olduu gzleniyordu.2 Compagnonnagelerin ken

dileri, 1830'dan sonra g kazanmaya balayan rasyonalist
bir ayrlmayla, gen zanaatkarlarn, iyice yerleik dernekle
rin,

compagnonlarn ayrcalklarn tekel aluna alma giriim

lerine kar isyanlarnn glendirdii bir saduyu arsy

la sarslmu. Ak bir kalfa dernei, btn Devoirlara (G
revlere) muhalif olanlarca kurulmutu ve bu yapy ilham
edenler, "her ne kadar Orta alar'da hakl nedenleri olsa
da, bugn onlar kaybetmi olan her trl grenei ortadan
kaldrmt. "21 Yzyln sonuna gelindiinde, bir ii sendi
kas yerine compagnonnageler iinde rgtlenmi olan kalfa
larn yzde 40 gibi bir kesimi, -hepsi bir arada 10.000'den
az, kk bir grup- ak rgtn yeleriydi. Ksacas, ritel
ii rgt, hzla yok olan bir kalnuyd.

111
Eer ritel kardelik bundan te bir ey olmam olsayd, ay
rntl olarak tartlmaya demezdi. Bununla birlikte, 1 789
ile 1 848 arasndaki dnem, dnya tarihinden baka, top19 Yeminlerin nadir oluu konusunda bkz. Sdect Committee

Workmen 1838.
20 Ass. Prof. Ouv. II, s. 802.
21 Larusse du XIX. Siecle, a.g.y., s. 769.
224

on

Combinations of

lumsal hareketlerin tarihinde de bir hayli nem tayan bir

ritel rgtn gelimesini grd. Fransz Devrimi'nin
yer ald dnem boyunca gizli devrimci kardelik, Bat Av
rupa'daki deien toplumun byk bir farkla en nemli r
gtlenme biimiydi ve ou kez devrimci bir yap olmaktan
ok bir talyan operas gibi ritelletirilmitir. Benzer kar
delikler baka yerlerde de siyasal olarak nemlerini srdr
mlerdir ve kimileri hala srdrmektedir. Dolaysyla bun
larn ritel ynleri, antikac merakndan fazla bir eydir.
Benim uzmanlm aan karmak ve zor bir konu olan
gizli kardeliklerin ksa bir tarihinin yeri buras deildir. Bu
nunla birlikte, bunlarn tm, ksmen 18. yzyln masonik
gruplarndan geldikleri ve birbirlerini taklit ettikleri ve ks
men de Cenevre, Brksel, Paris, Londra gibi emigrelerin s
nd uluslararas mekanlarda fesatlarn dnyas, iddetli
ve bitmez tkenmez ayrlklara ramen, kk ve bir lye
kadar ortak bir dnya olduu iin tek bir aileye mensup ol
ma eilimi gstermektedirler. "Onur Divan" gibi emigrele
rin kiisel kavgalarn gtrdkleri gayri resmi kurumlar ve
bilinen polis ajanlar konusundaki bilgileri rakip devrimci
gruplara atarma uygulamas bunu gstermektedir. 22
Farmasonluk ya da mason-benzeri kardeliklerle devrim
ci hareketler arasndaki ilikiler, zellikle de paranoyak bir
tarih gr aray iinde olanlarca, ok tartlmtr ve bu
nedenle de ciddi tarihilerin hevesle ele aldklar bir konu
deildir. 18. yzyl Masonluu, belirli bir doktrin ve prog
ram olan tek bir rgt olmaktan ok, ortak bir rgtlenme
kalbn ve ritelini ve "Aydnlanma"nn ortak deerlerini
paylatklarn sylemek dnda, tanmlanmas zor olan kar
mak gruplardr. Bu nedenle, daha ok tyler rpertici tr22 Onur Divan'na ilikin bir rnek iin bkz. E. H. Carr, The Romantic Exiles (Pen
guen basks), s. 127 [Romantik Srgnler, ev. Selda Somuncuoglu, lletiirn
Yaynlan, 2012 ] .
225

den masonik nifak teorilerini kabul et.inek zordur. te yan

dan, Masonlarn (ya da onlarn modeline gre kurulmu di
er gruplarn) Amerikan ve Fransz Devrimlerinde ifadesini
bulan dncelere duyduklar seopati, onlarn pek ounu
devrimci yapm ve mason rgtlenmesi, localarn ve daha
yksek gruplarn, devrimci kardelii dzenleyen ya da ko
ruyan siyasal merkezlere ya da bask gruplarna dnmesi
ni kolaylatrmtr ve bunun karlnda da onlar tarafn
dan gizlice nfuz edilmitir. Masonlar, Amerikan ve Fran
sz Devrimlerinde ne kyorlard ve lrlanda'da pek ok lo
ca l 798'de Birleik Irlandallarla ilikiliydi; o kadar ki, otori
teler her iki grup arasnda organik balar olduunu varsay
yorlard. Devrimci hareketin yenilgisinden sonra olduu gi
bi, baka bir rgtn olmad durumlarda, mason localar
byk olaslkla isyanclarn snacak yeri oluyordu. Nite
kim 1834'ten sonra Fransz tarasnda Cumhuriyeti muha
lefet, Byk-Dou'nun bundan nefret etmesine ramen, b
yk lde localara snmtr.23 Devrimci ajitasyon can
landnda ya da yaygnlatnda Masonluk, ritel ve sem
bollerinde kimi pek ok deiikliklerle daha uzmanlam
devrimci gruplar dourmak durumundayd. Bunlar Mason
larla, ksmen onlardan kendilerini ekerek -yine de onlarla
pek ok balanty srdrerek-, ksmen de onlar, kendile
rine ye bulmak iin bir zemin bi kullanarak ve localarn
dntrmeye alarak garip bir iliki iinde olmulardr.
Nitekim Weishaupt'un, mason evrelerinde byyen Illumi
natisi, masonluun kimi kesimlerini kendi devrimci fikirle
rine (yle grnyor ki, esas itibariyle "Scots Templar" ri
teli yoluyla) dndrm ve bylelikle Napolyon ve Resto
rasyon dnemlerinde, ou kendilerini bamsz klma eili
mi gstermi, birbirini izleyen bir dizi gizli kardelie hayat
vermi grnmektedir: (daha sonra gizli dernekler iin uy23 G. Perreux, Au temps des socittts secrttes (Paris, 1931), s. 365 vd.
226

gun bir fidanlk olan ve compagnonnagelere de nfuz eden)

Filadelfi, Tugendbund, Adelfi ve Carbonari.24 1 9 . yzy
ln banda pek ok masonu siyasal muhalefete iten, Napol
yon'un masonluu hkmet kontrol altna alma giriimi,
doal olarak bu eilimleri kolaylatrmtr. l 789'dan 1830'a
kadar geen dnemde, kararl devrimcilerin ve suikastla
rn ou, belki de pek ou, mason bir gemiten geliyordu,
ve rgtsel olarak, bir tr mason kavramlaryla dnmeye
devam ediyorlard. Bu, hakknda yeni yeni salam bilgiler
elde etmeye baladmz, o kuan esasl suikasts Philip
Buonarotti ( 1 761-183 7) iin zellikle dorudur.25
Gizli kardeliklerin bu ortak gemii ve evresi, uluslara
ras sper-fesat (komplo) yaratma ya da bireysel olarak kar
deliklerin ve localarn stnde gizli egdm salayan li
derlik eiliminden ve teknik olarak, sradan olanlardan da
ha yksek derecede greve kabul uygulamasndan kaynak
lanyor olabilir. Bu uygulama, her ne kadar ksa sre son
ra, her trl isyancdan oluan bir Enternasyonal ideali terk
edilmi olsa da, daha sonraki sosyalist hareketlerin, yani bu
tr hareketlerin tmnn ideal olarak bir Enternasyonal
tarafndankoordine edilmesi ya da ynetilmesi konusun
daki gl uluslararas gelenee katkda bulunmu olabi
lir. 26 Buonarotti, kendi zamannda, yalnzca Masonluk, Ba
bouvicilik ve Carbonaricilikle etkili bir ekilde ilgili olma24 C. Francovich, "Gli Illimunati di Weishaupt e l'idea egualitaria in alcuna socie
ta segrete del Risorgimento"yu izliyorum, Movimento Operaio (Temmuz-Aus
tos 1952) iinde.
25 Samuel Bernstein, Galante-Garrone'nin almalan ve zellikle bu dnemin
suikasta ynelik olaylan zerine byk k tutan A. Saitta'nn iki cildi gibi
eserler.
26 Birinci Enternasyonal ( 1864-1973), Blanquiciler uzak durmu olsa da, nere
deyse bu ideali temsil etmitir; ancak Marksist, Mazzinici, Proudhoncu, Baku
ninci ve dier eidi devrimcileri ve sokulan bir arada tutmann baa klmaz
bir i olduu kantlanmnr. Daha sonraki enternasyonaller, kooperatifiler gi
bi uzmanlam olanlar dnda, ideolojik olarak kendine zg olmutur.
227

m fakat bu karanlk sper nifak rgltlerinden birisi olan,

( 1 8 18'de Adelfi ile Filadelfi arasndaki birlemenin sonu
cu olduu sylenen) ve en yksei, "yce seilmiler" , Pa
ris'teki bir Grand Firmament, ve \<.imi birbiriyle ilikili kar
deliklerin derecelerini kabul eden anlamalar gibi 'de
recesi bulunan Yce Kusursuz

Ustalar'a egemen olmutur.

talyan Carbonari, kimi Fransz Masonlar, Alman Tugen

bund ve Rus Aralklar gibi derneklerin bununla ilikili ol
duu sylenir. 27
Muhtemelen bu rgt, birka yl sonra onun enerjisinin

Demokratik Evrensel Carbonari ile ay_

Bu trden, genel merkezi Cebelitark'ta olan da

pek ounu tketen

n rgttr.

ha saf bir masonik rgt, Dr. Dakin'in gstermi olduu gi

bi, 1820'lerin ortasndaki Yunan Dostluu hareketinde etkili
olmu ve birka renkli entrikaya bulamtr. Daha geni ve
daha az batn olan bir enternasyonalizm daha sonra ulusla
raras isyanclarn enejilerini iermi ve dntrmtr ve
yalnzca Bakunin gibi zellikle arkaik ve romantik devrimci
ler bu trden "Gizli ttifaklar" kurmay srdrmtr. Bun
larn en parlak dnemlerinde bile ne kadar etkili olduklar
bir speklasyon konusu olarak kalmaldr.
Klasik gizli kardelikler, muazzam bir greve kabul te
hizat ve dier ritelleri, sembolizmi, ritel terimleri, iaret
leri, parolalar, yeminleri ve benzerleriyle hiyerarik bir elit
grubuydu. Aday titizlikle seilir, ve kabul edildikten sonra,
her biri daha fazla sorumluluk ykleyen ve daha hatmi bil
giler kazandran, eer ansl ise mevcut i ynetici evrele
re katlana kadar (ya da daha dorusu kabul edilene kadar)
birbirini izleyen daha ileri derecelerden geirilirdi. Bu tr
bir eyden holanmayan Marx, bunu "hurafeci otoriterlik"
olarak tanmlamtr ve ibare yerindedir. Kardeliin ger27 Francovich, a.g.y., s. 584. Bernstein, Buonarotti (Paris, 1849), s. 167-168, 178;
Jean Witl, Les societts secrttes de France et d'Italie (Paris, 1830), s. 6- 7 , 9.
228

ek siyasal ilevi iki ynlyd. Birincisi, ayn zamanda e

itli "geni" ve zel kabul gerektirmeyen rgtlerin de ye
si olan greve yeni kabul edilmiler, kardeliin uygun gr
d ynde bu rgtleri etkilemeye giriirlerdi. Kardeliin
kendisi her zaman, hatta normal olarak, zel olarak kendi
politikalaryla zdelemi daha geni bir hareket kanaly
la hareket etmez, ama -Fabian bir tabir kullanmak gerekir
se- uygun olan her yapya "szard" . ikincisi, ayaklanma du
rumlarnda, kitleleri peine takabilecek ya da baka bir ekil
de iktidar ele geirebilecek olduklarn umduu, yeni gre
ve kabul edilmilerden oluan kk gruplarla ayaklanma
lar yapmay hedeflerdi. Kardelik, ayaklanma durumlar iin
beklenirken, ajitasyon yapabilir, bireysel terrizme bavura
bilir ya da devrimi hazrlamak iin uygun decek herhan
gi bir baka faaliyet yrtebilirdi. Bu tr bir kardeliin (ri
tel olmayan) operasyonlarnn en iyi rneini, bunlarn en

uzun mrls olan, 1850'lerden itibaren faaliyet gsteren

Fenians adyla daha iyi bilinen, Irish Republican Brother

hood ortaya koyar.28

ve

Hkmetler tarafndan, hakl nedenlerle, bask altnda tu

tulan gizli'devrimci rgtler, doal olarak Gvenlii koru
maya ynelik nlemler almak zorundaydlar ve zanaatkar
masonik kardelik ailelerinden gelen yaplarn kendi ritelle
rini bu amaca uyarlamalarndan da daha doal bir ey yoktu.
Pratik ritellerde, grm olduumuz gibi, faydac bir yan ve
doal olarak aynca, yeralt hareketlerde yelerin kendileri
nin hemen stndeki yelerden bakasn tanmad hiye
rarik bir rgtlenme sz konusuydu. Ancak mantken ak
tr ki, bugn anlald ekliyle, illegalitenin gereklilikleri,
28 Bunun iyi bir tarihi olmad grlyor. IRB (lrish Republican Brotherhood)
yemini iin bkz. Dr. Macardle, The Irish Republic (Londra, 1937), s. 64. Bunun
ktadaki kalplarla olan benzerlii de sk sk, rnein (nyargh) B. C. Pollard,
The Secret Societies of lreland s. 46 ve 49'da (Londra, 1922) gsterilmitir, ama
eer varsa net bir benzerlik imdiye kadar ortaya konrnamur.
229

klasik kardeliklerin aslnda gizlilii nfeyen olaanst kar

naval kyafeti sergilemelerini ksmen aklar. Polis ajan de
la Hodde, geerken, Fransz kardeliklerinin, yeleri prole
ter olduktan sonra gerekten gizli }ale geldiklerine, yani po
lis asndan tannmaz olduklarna ve malzemesi zaten yok
sul insanlarn gc dahilinde olmayan zentili loca salonla
rnda deil de barlarn arka odalarnda toplandklarna de
inir. Carbonari'nin, tasvirlerine sahip olduumuz ayrntl
ve zentili ritelleri,29 polise ak davetiyeydi. Kardeliklerin
fantastik ad ve unvanlar, normal olarak ideoloji ve progran
lanna iaret eden adlar seme giriiminde bulunmu olan da- .

ha sonraki devrimci rgtlerinkinden tamamen farkl olarak,

faydac deildi. Apulia'da faaliyet gsteren kardeliklerin lis

tesi opera librettolanna merakllara ilham verebilir ama cid

di isyancya bir ey sylemez: eitli trden Carbonari, B

yk statlar, Mkemmel statlar, Filadelfi, Edennisti, Hel
lenistler, Avrupa Vatanseverleri, Karar Adanlan, Hanerli
Adamlar, Gmleksizler, isimsizler, Aydnlar, Beyaz Haclar,
Renkliler, Drt Renkliler, Yedi Harfler, Sekiz Harfler, Be
ler Tarikat, Baptist St. john, Araftaki Kutsal Ruhlar Derne
i, Soan, Merkez Mabet, Mevsimler Dernei, Bella Constan
tina vs.30 Profesyonel devrimcilerin en ciddisi olan Blanqui,
temel birimi hafta olan -alu adam ve liderleri

Pazar- drt

haftann Temmuz'un liderliindeki bir "ay" iinde topland

, ayn Ilkbahar'n liderliindeki mevsimleri ve drt mev

simin de srpriz bir ekilde renksiz bir

devrimci ajan tarafn

dan nderlik edilen bir yl oluturduu Drt Mevsim Der29 mein bkz. Perreux, a.g.e., s. 371 vd.
30 A. Lucarelli, "l moti rivoluzionari del 1848 nelle Puglie", Arch. Stor. Delle Prov.
Napoletane, Yeni Seri, XXXI ( 1947-1949) iinde, s. 436-437. Carbonaricilik at
mosferinin en eksiksiz tasviri, trnn en iyi bilinen olgusu anonim Mano
irs of the Secret Societies of the South Italy particularly the Carbonari'dir (Lond
ra,john Murray, 1821). Konunun ve dnemin son derece bilgili uzman kabul
edilenlerce, yazannn Benholdi adnda biri olduu sylenir ve kitap, belgeler
bakmndan ok zengindir.
230

nei'nin unutulmamasn salamur.31 Kardeliklerin ritel

letirilmesinin illegal ajitasyonun pratik gereksinmelerinden
farkl bir sosyolojik ilevi olduu akur. Kardelik, bir siya
sal grup olduu kadar dinsel bir tarikat gibi bir eydi.

iV
An ritelletirmelerinin nedenlerini ele almadan nce rit
el kardeliin gerileyiini ksaca zetleyebiliriz. Kardelikle
rin, tek, en azndan teorik olarak birleik bir aile olarak var
olduklar byk a, muhtemelen 1830 devrimleriyle sona
ermitir. 1830-1848 yllarndaki yasad gizli ittifaklar z
gn Carbonari yaplarn korumu olabilirler, ancak ulusal
ve toplumsal olarak uzmanlam gruplarn ykselii onla
rn birliini zayflatmtr. Bat Avrupa'nn dnda gizli dev
rimci kardelikler nemlerini korumu ya da aslnda etkile
nen lkelerin tarihinde l 789-1848'e tekabl eden konular
da nemlerini artrmlardr. 20. yzylda en gzel rnek
lerin kimi Asya'dan gelir; rnein ritellerinde Bat Avru
pa geleneine, eer varsa ok az . ey borlu olan, ama ilha
mn Hindl\ dininden alan, tanra Kali kltne vurgu yapan
ve devrim savunuculuunu "modem ehirlerin kirliliinden
uzakta, olabildiince az insan aya basm, yksek ve temiz
havann skunet ve enerjisinin insann iine iledii" , kimi
yelerinin

sanyasis

ve Hindistan'n kurtuluu tamamland

nda tapnaa geri dnebilecek ou evli olmayan erkekler

den oluan yeni bir adanmlar tarikatnn kurduu bir ma
betle birletiren Bengal Terrist hareketi.32 Bununla birlik31 De la Hodde, Histoire des Societies Secrttes et du Parti Republicain (Paris, 1850),
s. 217.
32 1905 tarihli Bhawani Mandir risalesini aktaran Rowlatt Raporu. Devrimcilikle
ritid bel<Aret arasndaki iliki gldr. Kalpana Dutt, a.g.e.'de terrist Suriya
Sen'in evlendii gece yannda bir adam bulundurduu ve karsyla asla birlik
te olmad gzleminde bulunur (1918-1928).
231

te, btn ya da hemen hemen btn devrimci gruplarda ve

zellikle de li ve Sosyalist Harekete eilim gsterenlerde
-ki en devrimci ve kararl olanlar byle bir eilim iindey
diler- ritelletirmede genel bir gerileme gzlenmektedir:

Bengal Terristleri 1930'larda byk lde Komnizme

gemilerdi; rlanda'da var olan Komnizm de rlanda Cum
huriyet Ordusu'ndan kopan sol kanadn bir sonucudur. Ve
ritelletirmedeki gerileme ayrca otomatik olarak karde
liklerin cazibesini de zayflatmur.
Bu gerileme pek ok deiik ekillerde kefedilebilir. r
nein, Blanqui'nin

Mevsimler Dernei nin,

'

ilk yenilgilerin

den sonra, ok daha akl banda adlar ve unvanlarla (dev-

rimci ajanlar,

grup efleri, adamlar) yeniden rgtlenmi ol

mas nemlidir. Daha sonraki Blanquicilerin ya da Rus Na

rodnik gruplarn ounun,

her ne kadar bylesine karanlk

bir konuda herhangi bir kesinlikle konumak zor olsa da,

insann siyasal olarak, belki yanl ama, illegalitede dik ka
fal profesyonel devrimci gruplarndan baka bir ey olma
dklar grlmektedir.33 Ama ritel rgtlenmenin fiilen ge
rileyiinin en byk rnei ayn zamanda en nemlisidir zi
ra bu Marksizmin kkenleriyle ilgilidir.34
1834 ylnda, Fransa'da devrimci faaliyet bir kez daha so
na erdiinde, Paris'te bir Alman Popler Dernei'nin kalnu
larndan, Alman mltecilerinin geni bir kitle rgt olan ve
bilebildiimiz kadaryla, herhangi bir zel ritel yan olmayan

Kanun Kaaklan Birlii

(Bund der Geaechteten) ortaya k

mtr. (Bununla birlikte Alman mltecilerinin byk oun

luunun,

compagnonnage geleneine batm gezici kalfalar ol

duu aklda tutulmaldr.) Birlik, bilinen piramit yapsna ve

33 Greve kabul etmenin ok kabataslak bir anlaum iin A. Chenu'nun Les Cons
pirateurs'una (Paris, 1850) bkz. s. 50 ve Ek 14.
34 Ayrntlar, Wermuh ve Stieber, Die Communistenverschwoerungn les neunzeh
nten]ahrhunderts (Berlin, 1853) ve :itli Marx biyograflerinden alnmnr.
232

Huetten (yani,
Ventes ya da Vendite), Berge (dalar) , Dicasteries
ve Nationalhuette (Ulusal Kulbe). (Daha sonra bunlar yan
askeri bir izgide adrlar, kamplar, blge kamplan ve youn
lama noktalan [Brennpunkte] eklinde yeniden adlandrld.)
Carbonari etkisindeki ad ve unvanlara sahipti:

Carbonarici

Alttaki iki dereceyi, stteki iki dereceden keskin bir izgi ay

ryordu. Kukusuz en azndan Berge iin ritel bir greve ka
bul etme sz konusuydu ama ritel oktan daha az nem
li olmaya balamt. Nitekim Paris'te adaylarn gzleri ba
lanrken, Almanya'daki kesimler bu uygulamay terk etmi
lerdi. Tanma iaretleri ve parolalar doal olarak kullanlyor
du. Bunlar, muhtemelen compagnonnagelerden ya da masonik
stoktan dn alnm ya ritel soru ve cevaplar ya da "mede
ni erdem" gibi basit ideolojik szcklerdi. Her ne kadar kimi
gzlemcilerin, dinsel bir biim tamad iin bunlarn bir ye
minden ok ciddi bir aklamadan baka bir ey olmad ko
nusunda kukular ta bir yemin vard.

Kanun Kaaklan sonunda Adiller Birlii'ni dourdu ve bu

da Marx ve Engels'in etkisi altnda, nl Manifesto'nun ya
zld

Komnistler Ligi

oldu. Komnistler artk eski trden

bir kardetik deildi. Kardelikler konusundaki nefreti belir

gin olan Marx, -bunlardan herhangi birine girmeyi her za
man reddetmiti- bunlann kurallanndan her trl hurafe
ci otoriterlii dlamak iin zel art komutu. Demokratik
ama merkezi olan yeni yap, grevlilerin tmn seiyor ve
onlan her zaman grevden alnabilmeye maruz brakyordu.
Bu pratik amalar iin tmyle modem bir devrimci rgt
t. Nitekim burada,

Kanun Kaaklan'nn yan-Carbonaricili

inden rgtte tam rasyonellie hemen hemen tam bir ge

i rneini gryoruz. Tm bu sre 1834 ile 1846 arasn
da tamamlanm oldu.
Ritel kardelikler niye geriledi ve kt? En basit ak
lama, ritelin gereksiz olduu ve hatta onlara engel olabile233

cei gereini kefettikleri eklinde olabilir. Kardeliklerin

iki temel ilevi vard; yeleri skca kardelie balamak ve
srlarn korumak; ama bunlarn her ikisi de gerekli deildi.
Shakespeare'nin Brts' ok nce yle demiti:
.

Hayr yemin istemez. Eer insanlk erefi

ektiimiz ac, grdmz ktlkler
Yetmiyorsa bize yapacamz yapt'maya,
Brakalm imdiden
Gidip yatalm rahat deklerimize . . .
Kurtulmaya can atmak iin yurttalarm
Hakl davamzdan baka mahmuza ne gerek var?35

Gl ve kendini adam insanlar zaten sr saklyorlard;

zayf olanlar yeminlere ramen ihanet ediyorlard. insanla
r bir arada utan ey yeminler deil ama dava idi; ve -her ne
kadar insan yalnzca ihtiyatla konuabilirse de- yemin, pek
ok klasik kardelikte bile vakur bir aklamadan baka bir
ey olmamt ve bu ritel olarak tabular ykma unsurunu,
zaman zaman fark ettiimiz gibi, terk etmilerdi. Pratik ri
teller, gvenlik asndan yararlyd ama gizli ittifaklarda
olan trden gvenlik kurallarnn gerek gc onlarn sa
duyuya uygunluunda yatyordu. Onlar ritel olarak ren
mek aslnda onlarn etkin bir ekilde kullanlmasn engel
leyebilirdi. Bu nedenle 1900'lerin balarnn Hintli terrist
leri arasnda, Ruslardan dn alnm olan yeralt faaliyeti
nin kurallar olduka belliydi ve de

Bhawani Bandir risalesi

gibi yaynlarn altnda yatan dinsel dnceler ksa srede

geri plana itildi, yalnzca yeminler ve antlar muhafaza edildi.
Bununla birlikte ritelciliin gerileyiine ilikin bu saf fay
dac aklama tmyle yeterli deildir. Bir baka aklama
nerilebilir.
35 Bu dizelerin evirisi, Shakespeare,julius Caesar (ev. Sabahattin Eybolu), s
tanbul, Remzi Kitabevi, 1966, s. 40'tan alnd - .n.
234

Klasik ritel kardelikleri byk lde, de la Hodde'nin

isiz entelekteller ve orta ve yukar snflarn teki "ikti
darsz" yeleri diye adlandrd kiilerden olumaktadr.36
Bunlar aynca bir baka, snfn yan kaybetmi, -karnaval
giysisine ve seremoniye zel merak olan- bir gruba, subay
ve astsubaylara ok cazip geliyordu. Bu adamlarn savun
duklar devrim, bir lye kadar, devrimden yararlanacak
olan insanlarn empoze ettii bir eydi. Onlarn hesaplarnda
kitleler hemen hemen hibir rol oynamyordu.37 Bunlar, va
tandalarnn henz yle olmadklar bir dnemde milliyet
iydi: ehirli Carbonari ve Mazzinicilerin talyan kyll
nn byk kesiminden tecrit edilmilii efsanevidir. On
lar, devrimci kitleler potansiyel olarak, rgtlenmede deil
se bile ideolojide, geleneksel dinin etkisi alundayken potan
siyel olarak rasyoneldiler. (Paradoksal olarak, zgr-dn
ce en ok lml muhafazakarlar ve liberaller arasnda yay
gnd.) nsanln tiral}.lktan kurtarl, belli belirsiz anlal
d ekliyle, dorudan doruya herhangi zel bir snfn ya
da grubun karlarndan hareket etmedi ve etmesi de gerek
miyordu. Eer onlar u ya da bu snftan "yana" ya da "onu
temsil edh" eklinde ele alrsak, bunu o kadar bilinli yap
tklarndan deildir.
Dolaysyla, klasik kardeliklerin strateji ve taktikleri
-kendi kendini semi elit gruplann, devrimi, atl ama min
nettar bir gruba empoze etmeleri ya da en iyi ihtimalle, Dub36 A.g.e., s. 13.
3 7 Bu gni doal olarak, zellikle de deiik kardeliklerin farkl localarnn ol
duka farkl politikalar ve baarlan olduu iin deiik deerlendirmelere tl
bidir. Herhangi bir uzmann aklna kuraln istisnalar, zellikle de Gney tal
ya dernekleri gelecektir. Bununla birlikte genel geerlilii konusunda herhan
gi bir kuku duyulamaz. Bu tr kardeliklerin devrimci projeleri, rnein Ek
VI'da Gizli Derneklerin Anlan'nda ayrnulanyla gsterildii zere, esas itiba
riyle klasik pronundamento (bildiri/manifesto) projeleriydi ve aslnda byk
lde yan-gizli subay ve asker kardeliklerine dayanan lberik lkelerin gele
neksel hkmet darbeleri hala bu kalba dayanr.
235

lin'deki Paskalya Ayaklanmas'nda olduu gibi- ortaya koy

duklar rnek ve tecrit edilmi inisiyatifleriyle pasif kitle
yi eyleme ekmesidir. Bu ekilde tecrit edilmilik iinde ha
reket eden insanlar, ritelleri onlarn duygusal birliktelii

ni ve balln sembolize eden bir ey olarak yalnzca uygun deil, ayn zamanda zorunlu grrler. Bu grubun, hal
kn geri kalan kesiminden gerek ya d sanal ayrl ne ka
dar bykse, kendisi iin bu tr gelenekler yaratma ihtima
li de o kadar byktr.
Ancak 1830'larn -en azndan devrimci hareket iindeki
bir kesimde- can alc gelimesi orta-snf suikastsnn geri
lemesi ve ii snf suikastsnn ve de bir "proleter" devrim
teorisinin gelimesi oldu. Blanquiciler bunun iyi bir rnei
dir. Onlarn, 1834 ylnda de la Hodde tarafndan belgelenen
greve kabul iin sorduklar sorular ve cevaplan zaten ol
duka aktr. Hkmet nedir? Hkmet, kk bir grup s
mrc, aristokrat, banker, tekelci byk mlk sahibi ve her
trl insan smrenlerin karna hareket eden hainlerden
oluur. Halk nedir? Paylarna klelik den alan vatanda
lardr. Zenginlerin ynetimi alunda proletaryann payna d
en nedir? Serfin ve klenin payna dendir. Yalnzca siya
sal bir devrim mi yoksa toplumsal bir devrim mi zorunludur?
Toplumsal devrim. Ve ksa sre sonra derneklerin kompozis
yonu deiti. "Le recrutement qui s'etait fait dans les mauvai
ses couches de la bourgeoisie va s'operer exclusivement dans
les bas-fonds de la classe populaire. "38 Adiller Birlii de, sra38 "Burjuvazinin en aa sosyal tabakalarndan eleman aray, zellikle halle s
nfnn ayaktakmndan oluacakt." De la Hodde, La Naissance de la Rqub
lique en Ftvrier (Brksel, 1850), 1839'dan sonra Mevsimler Dernei'nin dn
devrimci ajannn mesleklerini, mobilyac, tezhipi, bakrc ve de -kendisi- ga
zeteci, eklinde vermektedir (biz buna polis ajann da ekleyebiliriz). ubat
1848'deki geici hkmete giren ii "Albert", buraya Socittt dts Nouvdles Sa
isons, (Saisonlann varisleri) kanalyla girmitir. (de la Hodde'ye gre) Socittt
Communiste Rtvolutionnaire, balca militanlar olarak bir berber, bir terzi, bir
usta ve bir taya sahipti. (Yeni Mevsimler'in) Muhalif Dernei'nin liderleri
236

s geldiinde, (eer Alnan zanaatkar kalfalar byle tanmla

nabilirse) Kanun Kaaklar'ndan kopmu iilerdi. Terziler,
matbaaclar ve ayakkabclar arlktayd.
imdi insan, yelikte bylesine bir deiikliin ritelci
lii artracan, zira eitimsiz ve siyasal olarak az gelimi
insanlarn gizli yeminlerin ve seremonilerin ham cazibesi
ne daha ok kaplacan ileri srebilir. Gerekten de -en
azndan Blanquici rgtlerde- (proleter) Mevsimler Derne
i, (orta-snD Aileler Dernei'nin yerini alrken, greve ka
bul srasnda sorulan soru ve cevaplarn keskinlii artm
tr; ama grm olduumuz gibi, soru ve cevaplar son de
rece rasyonel siyasal belgelerdi. Gizli derneklerin tarzndaki
bu tr kk deiiklikler, bunlarn proleterlemesinin ri
telde bir azalmaya iaret ettii gereini deitirmez, n
k artk buna o kadar ihtiyalar yoktur. Proleter devrimci
nin (ya da kendisini onunla zdeletiren birisinin) roman
tik formllere ihtiyac .yoktur. O, devrimci tanmla, tarihin
ve proletaryann ak iinde ve onunla birlikte yzmekte
dir. Eer bir ii ise, o ve dier iilerin kendi toplumsal ko
numlarnn bariz stratejisi olan eyi -"snf bilincine" sahip
olmak kouluyla- yalnzca daha etkili bir ekilde yerine ge
tirir. Bylesi snf bilincine sahip iiler iin "harekete" men
sup

olmamak ya da ona scak bakmamak, zor bir ey ola

caktr. Eer bir entelektelse, her ne kadar birey olarak s

nf d kalm olsa da, kendini tanmas, "doal" kolektifin
bir paras olmak iin iilere bakmas yetecektir. Elit grup
lar kimseye muhta olmayan sava birlikleri olmaktan k
m, Leninist ifadeyle, byk bir ordunun "ncleri" olmu
lardr. ncy yaratmak gerekebilir, ama ordu orada durarasnda, bir arap tccar ve bir doktorun yan sra iki terzi, bir eski asker ve
bir hasr rt imalats yer alyordu (s. 10, 15-16). Blanquiciliin daha son
ra entelektellere, zelliklere rencilere cazip gelmesi, bunun zgn olarak,
1820'lerin gizli kardeliklerinden ok daha avam olduu gerei karsnda g
zmz kor etmemelidir.

237

maktadr. Onu tarih biimlendirmitir onu tarih glendi

recek ve zaferini garanti edecektir. Marx, gizli kardelikleri
srf siyasette abartl rol yapmaya ve dolaysyla Mazzini gibi

l? t kendi hareket tr da

kiilere kar olduu iin deil, fa

ha kalabalk bir insan topluluu arasnda, yan masonik ter

tiplere gre daha gl duygusal balar yaratt iin bunla
ra kar kmtr.
Bilgilerimizin halihazr durumuyla hipotezimizi daha ile
ri gtrmek akllca olmayabilir. Bir btn olarak bu ol
gu zerinde speklasyondan te bir eyler syleyebilmemiz
iin, son 150 yln devrimci gizli dernekleri konusunda, ek
santrik kiilerden ayr olarak, bilim adamlarnca da yapla
cak ok i vardr. Toplumsal kurtulu hareketlerinden fark
l olarak ulusal hareketlerle ilikileri, eitli yerel gelenek
lerle olan balan ya da Bat geleneklerinden dn aldklar
eyler, daha nceki blmlerde tartlan trden ilkel hare
ketlerle temaslar aratrlmay beklemektedir. Burada syle
nenler, sonunda dorudan ya da dolayl olarak modem ii
ve sosyalist hareketlerce massedilen ama dier ve benzer ya
pilara mutlaka katlmas beklenmeyen kardelikler iin ge
erlidir.
Onlarn bu massedilii olduka kolay olmutur. Onla
r oluturan bireylerin pek ou, ciddi devrimciler oldukla
r srece, ritel olmayan hareketlere gemiler,

Adiller Bir

lii'nin ilk yelerinin kaderi ya da bilebildiimiz kadaryla

Blanquici yaplar izlendiinde grlecei gibi, buralarda y
netici mevkiler igal etmilerdir. Onlarn nclk yaptkla
r, gizli amalar gden rgt biimleri, ritellerinden soyun
duktan sonra da tam bir sadakatin ve tehlikeli illegal faali
yetin gerekli olduu yerlerde iyi hizmetler sunmay srdr
mlerdir. Lenin'in Bolevikleri, kimi zaman kabul ettikle
rinden ok daha fazlasn, Buanarottici-Narodnik gelene
in deneyim ve alma yntemlerine borludurlar. Bunun238

la birlikte Marksist anti-ritelcilik, popler adnn gster

dii zere, katlanlarn an gerginliini bir miktar roman
tizmle telafi etmeye alan entrikal faaliyetlerde bile bilin
li ve an derecede bir olguculuk ve renksizlik atmosferi ya
ratmak iin elinden geleni yapmur. Eski kardelikler geri
lemitir, zira siyaset, hala, urada burada, kardeliklerin d
ndkleri trden faaliyetlere olanak salayan snrl du
rumlar dnda, bir gizli tertipler meselesi olmaktan km
ur. Aslnda zaman, kardeliklerin sorununu genellikle z
mtr. Onlar "ilkel"di, nk devrimci rgtlenmenin,
ak siyasal strateji, taktik ve bak alarna sahip olmayn
eitli ekillerde telafi etmek zorunda olan erken ve olgun
lamam bir eklini temsil ediyorlard. Devrimci hareket
ler, bu evreden teye gelitikleri srece, gereksiz olmular
ve kimi zaman, Komn'den sonraki Blanquiciler gibi, dava
larna yardm edecek daha geni parlamenter ve parlamen
to d faaliyetler iinde kaybolmulardr. Ancak onlarn il
kellikleri byk lde arzi idi: tecrit edilmi elit faaliyeti
nin zel bir biimiyle, zel, tarihsel olarak belirlenmi ideo
lojik ve rgtsel aralarn bir birleimiydi. Bu kitapta tart
lan dier i\kel hareketlerden farkl olarak, modem toplum
sal hareketlerin tarih ncesine deil de, o tarihin ok erken
bir evresine ait olsalar da, modem toplumsal hareketlerin ta
rihine aittiler.

239

EKLER:
KENDi SESLERiNDEN

Burada bir araya getirilen belgeler metnin btn ynlerini

aklamak niyeti tamyor; fakat -eer byle bir yardma ih
tiyalar varsa- okuyucularn, kendilerini bu kitapta tart
lan trden "ilkel asiler" gibi dnme ve hissetmelerine yar
dmc olmak amac tayor. Bu tr "olay-metinleri" kefet
mek iin sistemli bir giriimde bulunmadm; esas itibariyle
kendimi k&nu zerinde ve etrahnda yaptm sradan oku
malar srasnda karlatklarm yeniden basmakla smrlan
drdm. Belgelerden biri, bir saatlik bir sohbet srasnda ya
plan mlakatn kayddr.
Okuyucular bu belgeleri atmosferi alglamak ya da, me
tinde ileri srlen, bu belgelerin deiik ekillerde yanstt
grlerin nda kendi zmlemelerini yapmak iin ya
rarl bulabilirler. 1 , 5, 6-9 ve 1 1 numaral metinler yakndan
incelemeyi belki en fazla hak edenlerdir. 1 numara Robin
Hood faaliyetlerini, yoksullar savunan ve intikamlarn alan
bireysel klarn benmerkezciliini ve gsterii yanm; 3
numara "kilise ve kral" inanlar ve byy aklar. 4 numa
ra bizi binylclm ve ii tarikatlanmn iinden kt din241

sel kaynama dnyasna gtrr. Pek bk alardan belgele

rin en nemlisi olan 5 numara, kyl devrimcilerin ideali
nin ak bir sunumu, 6 numara bunun uygulamasnn tasvi
ridir. Hem 6 hem de 7, kyl devjmcilerin "ehirlere" olan
muazzam gvensizliini gsterir. 8 numara bize "adil kral"
inancn ve binylcln uzun sre beklenen "yeni yasasn"
ya da "altn harflerle yazlm manifestosu"nu gsterir. Ay
nca ilkel devrimcilerin ykcl zerine k tutar. 9 numa
rada okuyucu ncil'in toplumsal yorumunu, ruhban kart
ln ve eitlik konusundaki muazzam duyguyu, ama ayn
ca da kardee sevgi ve amanszln tipik karmn gz- .
lemler (ayrca 5 ve 9 numaralarla karlatrnz) . 10 nu
mara son derece az gelimi siyasal bilinci ve esas itibariyle
-dnya zenginlikleri karsnda kurtuluun ve Tanrsal y
celiin ok nemli olduunu ileri sren- ama toplumsal
protestoya ynelmi teki dnyac bir din yorumunu gste
rir. 1 1 numara binyln ima ettiklerini (aynca 5 ve 9'la kar
latnnz) , papazlara ve "ksr ve semeresiz profesrlere"
kar dmanl, Tann'nn ruhuyla ynlendirilmeyenlerin
binyldan dlanmasn ve toplumsal eitsizlik konusundaki
gceniklii ierir. Ancak bunlar, burada uygulamadaki m
tevaz bir reformculuk eklinde yumuaulmtr. 1 2 numara
gizli kardeliklerin ve bunlarn en gsterii olannn opera
ya uygun yanlarn gzler nne serer. Son olarak 1 3 numa
ra, gizli yeminlerin bazlarn ve ritelciliin kanlmaz k
stlannn rneklerini verir.

2'2

KANUN KAAGI VE EKIYA PASQUALE TANTEDDU'DAN

BiR MEKTUP

1.

Kaynak: F. Cagnetta, "lnchiesta su Orgosolo", Nuovi Argomenti

(Eyll-Ekim, 1954) iinde, s. 209-21 1 . Pasquale Tanteddu, 1926
ylnda Orgosolo'da dodu. 1949'dan itibaren kanun kaa idi.
1953 ylnda, Cagliari'deki bir Ceza Mahkemesi tarafndan gya

bnda Villagrande ve

"

sa

verula" katliamlarnda alt carabinieri l

drmek, carabinieriye kar dokuz cinayet giriiminde bulunmak,

iki soygun, su etesi oluturmak vs. ile suland. Polis muhbiri
olduktan iddia edilen Nicolo, Giovanni ve Antonio Taras' ldr
mekten (gyabnda) geici olarak akland. 1954 ylnda yakalan
mas iin konulan dl 5 milyon liretti. Bu mektup, 18 Austos
1954 tarihinde Roma'ya gnderilmiti. Kyde pek ok sosyolojik
aratrma yapm olan Dr. Cagnetta, Tanteddu'yu "genel kan, r
nein Salvalore Giuliano'dan farkh olarak, 'yoksullara' kar hi
bir su ilemedii ve asla 'lordlar'n hizmetine girmedii iin, ok
popler bir ekya olarak" tanmlamaktadr diyor.
Mektupta sz edilen Mario Scelba ltalya iileri Bakanyd ve
daha sonra Babakan oldu. Salvatore Giuliano, nl Sicilyal hay
duttur.

Belgenin acemi ve yan-cahil eklini bilerek korudum.

Sevgili Cagneua,
Bizim trajik durumumuz hakknda gazeteler yoluyla kamuoyu
nu eletirmek amacyla Orgosolo'ya gitmi olduunuzu rendim
ve casuslardan ve benzer sorun karan kiilerden uzak durmam
gerektii iin benimle kiisel olarak grmeniz mmkn olmad
ndan, gazetelerde -bir tek gazeteci bile grmedim, bunlar ne bi
im soytarlar- defalarca yaynlanan ve benim kanun kaa ve ca
hil olmam gibi hazin bir durumdan yarar salamaya alan pek
ok bo gezenin aznda dolaan btn o yalanlan akla kavu
turmak iin adma bu mektubu bakalarna yazdryorum, nk,
ben adm bile yazamam. Her eyden nce sizden, imdi altn i
zeceim gereklere edebi ve doru bir ekil vermenizi istiyorum.
243

tk olarak zulmden balamak istiyorum'. tk defa kavga etmek

le sulandm. O zaman on alt yanda obanlk eden bir ocuk
tum. Biz koyun alnda iken arkadalanmzdan birisi, hangi ne
denle olduunu bilmiyorum, zor kulland ve beni bacaklanmdan
odann ortasna srkledi: kendimi elimde bakla buldum ve be
ni brakmas iin onu korkutmak istedim; elimi yle hareket ettir
dim ve o yerini deitirirken ban ucu belkemiine girdi. Tu
tuklandm ve hapiste alt ay geirdikten sorira Cagliari'deki Bir o
cuk Mahkemesi tarafndan beraat ettirildim.
945'te [aynen byle]

carabinieri tarafndan ikence edildikten

sonra benim ve bir baka arkadan adn vermek zorunda kalin

bir baka olan tarafndan at almakla sulandm.
947'de, Nuoro'daki bir Mahkeme'de grlt ettiimi syleyen
bir carabinieri tarafndan aniden iteklendim, yeterince sessiz oldu
um konusunda srar etmek istedim ama benim kendisiyle tart
tm gren carabinieri zerime atlad. Ben onu ittiimde parmak
lklann zerinden derken grld. Bir sr polis tarafndan en
se kknden yakalandm ve beni hcreye gtrdler. Tecavz ve
iddetle sulandm ve drt ay hapiste kaldktan sonra on drt. aya
mahkum edildim.

Cezam ektikten sonra evde bize ait olan bir koyun srsy
le ve aabeyim Pietro ile birlikte kiraladmz bir bahe ile ura
tm. O, zenginlerin fakir olan bizlere kar gerek smr ve zu
lm durumunu anlayan bir Partizand. Ve onun byle bir adam
oluu gerei bahenin sahiplerini ve memleketimizdeki casusla
n ona kar vahi hayvanlara dndrd. Ve 1949 ylnda hem aa
beyim hem de ben, tamamen bu nedenle

Confino'ya gnderilmek

iin arandk. Susuz olduumuzu bildiimiz iin kamaya altk.

Ama siz bir kez, ormann kuuysanz, zenginlerin destekledii ma

rescialli, ilenen her suu sizin zerinize ykmaya alr. En inan

m "Benjamin" , iki yldan beri Orgosolo'da Engizisyon'un b
tn yetkilerine sahip, boyunduruundan uzaklamak isteyen her
kesi Confino'ya gnderen ve kayd olan ve kiilii olmayanlan Con
fino'ya gndermekle tehdit eden ve onunla ibirlii yapmalar iin
rvetler veren maresciallo Loddo idi. Bunlar o kadar ok cinayet
fesad dzenlediler ki en sonunda, Nuorese'nin ba Engizisyoncu244

lan olan maresciallo Loddo, Ricciu ve Serra'nn lgn planlan hak

knda hibir ey bilmeyen btn o zavall

carabinierinin hayatn

kaybettii nl "sa verula" katliam meydana geldi. Ve, btn te

ki cinayetlerde olduu gibi Tanteddu kardeler suland. Ve be

nim hakkmda Loddo tarafndan says ona varan dier sulamalar

mahkemeler tarafndan kabul edilmedii halde, adaletsizlik ve ka
rkla susam

maresciallinin kymetli hizmetkar, Sardunya ta

rihinin kaydettii en rezil iftirac olan kt hretli Mereu Sebas

tiano sayesinde bu sonuncu sulama reddedilmedi. Ve ben krek
cezasna mahkum olacaktm ve o, Sicilyal katil (sevgili arkadala

rna ihanet eden iilerin katili Salvatore Giuliano'yu ldren) Ma

rio Scelba'dan "iyi davran" dl alacakt. Pek ok drst vatan

da sulayan bu utanmaz muhbir, ben ocukken ekilmi bir fo

toraftan beni tandn syleyerek tehlikeli bir atele hasta yatt

m ve Orgosolo'da kimsenin beni tanyamayaca kadar perian
olduum bir srada beni tehis ettiini syledi. Yarglarn byle
sine bozuk bir adama inanmak istemi olduklarna ayorum ve
Temyiz Mahkemesi'nin bana adil davranacan umuyorum.
Bu, hem "sa verula" hetn de Villagrande iin geerlidir zira ben
Susuzum ve adice benim stme yklan eyler iin ceza grmek
istemiyorum.
Ve tamamen adi ve sulu carabinierinin pis eylemleri nedeniyle
bu lke sessh ve terrist bir atmann iinde bulunuyor. Ve on
lar her suu benim stme yklemeye alyorlar.
Aslnda "kirli oyunlar"dan baka bir ey yapmayan bu szde
polis her yolla beni izlemeye alyor. Ve beni ele geiremedikle
ri iin Akrabalarm ele geiriyorlar. Belki de, hakknda hibir su
lama yaplmam ve srye bakan Kardeimin ve zavall Annemin
ve yal inmeli bir adam olan zavall Babamn lmnden sonra
evde yalnz olan Kz Kardeimin tutuklanmasndan sonra benim
teslim olmaya ikna olacam sanyorlar.
Ya da muhtemelen benim, bu kadar hakszlk grdkten son
ra, yle olmadm halde, bir suludan bir kuzuya dnmemi bek
liyorlar.
Benim bir katil olmadmn ispat urada ki, eer ben yle bi
ri olsam, bana yaplanlar grdkten sonra her gn en az on po245

lis ya da papaz ya da casus deil, tarmsal iyiletirmeye, teknie,

traktrlere ihtiya duyan memleketimize Selba'nn gndermi ol
duu o sama srnn bir ksmn ldrmem gerekir. Eer kade
rimde lmek yoksa, ardma on bin kii bile taksalar beni asla ele
geiremeyecekler.
Kanun kaa hayaundan nefret ediyorum, ama idtm sehpala
rnda lmektense yz kere daha erken lmeyi tercih ederim. Beni
kapattklar zaman bam korkun bir ekilde aryor, o zaman za
ten kesinlikle lrm.
Benim tek arzum, Confino'nun, polis dllerinin, isizliin, i
ilerin smrlmesinin ortadan kaldrlmasdr ve ehit drl
m olan lkemizin sakin bir bar ve uygar bir Ilerleme hayat ya
amasdr.
Pasquale Tanteddu

246

2. HAYDUT VARDARELLI YOKSULLARA YARDIM EDiYOR

Kaynak: A. Lucarelli, rl Brigantaggio Politico del Mezzogiomo.

(a) Andria Yargc De Matteis'in Trani'deki Yksek Mahkeme Sulh
Yargc'na Raporu, 1 1 ubat 1817:
Aynlrken Don Gaetano Vardarelli at zerinde Kahyay ard ve
ona mlkteki her ameleye bir

rotolo (1 .5-2

kilo) miktarnda ek

mek verilmesini emretti. Bu datm hemen yapmak olanaksz

d nk yz amele vard ve stokta yeterince ekmek yoktu. Bunun
zerine Don Gaetano emirlerini mmkn olan en ksa zamanda
yerine getirmesini ve eer dndnde ekmeini almam olan bir
amele olursa, baka iki mlkte yapm olduu gibi, Kahya'y ld
receini syledi.
(b) Gaetano Vardarelli'den Belediye Bakam Atella'ya:
Ben, Gaetano Vardarellf, btn byk toprak sahiplerini Atel
la Komnne toplaman ve onlara, yoksullara hasattan sonra ar
ta kalan baaklar toplama izni vermelerini anlatman buyuruyor
ve emrediyorum, aksi takdirde alt taraflarn stacam; syleye
ceimi syldim.
Gaetano Vardarello, At stndeki
Yldrm Birliklerinin Komutam
(c) Geatano'dan Foggia Belediye Bakan'na:
Bay Belediye Bakan, benim adma btn byk toprak sahipleri
ne, srlarn hasattan sonra tarlada kalan baaklarla beslememe
lerini, bunlar yoksullara brakmalarn ve eer benim bu emrime
kulaklarn tkarlarsa sahip olduklar her eyi yakacam ltfen
kendilerine bildiriniz. Bu kadarn yapnz ve ben sizi sayg ile se
lamlayacam, ve eer emirlerimin yerine getirilmedii konusunda
herhangi bir ikayet alrsam sizi sorumlu tutacam.

30 Haziran 1817

Ben, Vardarelli
247

3. BiR BOURBON HAYDUDU SORGULANIYOR

Kaynak: Maffei, Brigand Life in Italy, il,

Yarg - Bu

s.

173-176.

karardan sonra siz ve arkadalannz neden teslim

olmadnz? Btn nfus tarafndan nefret edilen bir kii olarak ha

yatnzn her an tehlikede olduunu bilmeniz gerekirdi. Onu sa
ran haydutlar hakknda abartl haberler karsnda korkmu olan
Stumo kynn, kye giren iki zorbay hemen yok ettiini ve Vi
ctor Emmanuel'i savunmaya hazrlandn ve onun adn ve ltl
yan birliini takdis ettiini biliyorsunuz.

Haydut - Biz inancmz iin savayorduk.

Yarg inantan neyi kastediyorsunuz?
Haydut - Dinimizin kutsal inanc.
Yarg - phesiz biliyorsunuz ki bizim dinimiz hrszl, evleri
-

atee vermeyi, ldrmeyi, hunharl ve haydutluun her gn or

taya koyduu dine aykm ve barbarca ktlkleri lanetler.

Haydut

Biz inancmz iin savayorduk ve Papa tarafndan

kutsanmtk; Roma'dan gelen bir kad kaybetmemi olsaydm

bizim inan iin savatmza ikna olurdunuz.

Yarg
Haydut
Yarg
Haydut

Ne tr bir katt bu?

Bu Roma'dan gelmi basl bir katt.

Ama kadn ierii neydi?

Papa'nn kutsal davas ve il. Francis iin savaan hi

kimse gnaha girmez diyordu.

Yarg - Katta baka bir ey hatrlyor musun?

Haydut - Asl haydutlann IL Francis'ten kralln alm olan Pi
edmonteliler olduunu; onlarn aforoz edildiklerini ve bizim kut
sandmz sylyordu.

Yarg - Bu kat kimin adna yazlmt ve zerinde kimin im

zalan vard?

Haydut - Kat il.

Francis adna dzenlenmi bir grevlendirme

yazsyd; ad gibi bunu da hatrlamadm baka bir unvan olan

bir general tarafndan imzalanmt. Mhrl bir kurdele de ona
tutturulmutu.
248

Yarg - Kurdele ne renkti ve mhrn zerinde ne yazyordu?

Haydut - Kurdele beyazd, ipek gibi, ve zerinde il. Francis'in
nian olan mhr de beyazd, ve Roma'dan sz eden mektuplar . . .

Yarg

Papa'nn byle ktlkleri takdis etmesini y a da il.

Francis'in -insanla leke srerek tacn geri almay umuyor olsa

bile- cinayetler, zorbalklar ve yangnlar emrederek bir Kral olarak
onurunu rezil etmesini kabul etmek ya da varsaymak mmkn ol
madna gre, senin ileri srdklerin yanl olmak zorundadr.

Haydut - Evet,

Bersaglieri'yi getirdiinize ve ben vurulacama

gre -leceimi bildiime gre- size o kad aldm sylyorum

ve iindekiler aynen size sylediklerim gibiydi; eer arkadalanm
dan herhangi birisi, benim gibi tutuklanm olsa, o zaman benim
yalan sylemediime ikna olacaksnz.

Yarg - Gsnn zerinde il.

Francis'in tacnn bir parasn

iple balayp, bir madalya gibi tadna gre, ldrdnde, fid

ye aldnda, soygun yaptnda onun iin savatna inanyor ol
man artc deil. Ancak byle bir ktl yaparken, hatta diye
bilirim ki szckler dinsizlik olmasa bile, Kutsal Bakire yerine, ci
nayetlerinin su ortaklnn tan olarak gsnde Madonna del
Carmina'nn o kirli suretini taman artcdr. Bu, senin dininin,
eer eytanlann bir dini varsa, eytanlann dininden daha saygsz
ve daha kt olduuna inanmam iin yeterlidir. Bu Tann'ya ynel
tilebilecek en iren bir alay deil midir?

Haydut

Ben ve arkadalanm koruyucumuz olarak Bakire'yi ta

nrz ve takdis edilmi grev belgesine sahip olsaydk, kesinlikle

ihanete uramazdm.
nfaz saatinin geldii sylendiinde, yle cevap verdi: "Gnah
karan papaza sylediklerimin tmn kabul ediyorum, umann
o beni balayacaktr."

249

4. DONATO MANDUZIO

SAHTE BiR HAVARiYi YALANLIYOR

Kaynak: Elena Cassin, San Nicandro, Histoire d'une Conversion
(Paris, 1957), s. 28-30. Donato M!nduzio, Apulia'da Foggia vila
yetinde San Nicandro'da Musevilie geen kk bir cemaatin ku
rucusu ve bayd. Cemaat 1930'larda olutu ve yelerinin ou,
o zamandan itibaren lsrail'e g etti. (Mthtemelen Protestan mis
yonerlerin datUklan literatrn etkisi altnda) onu ziyaret eden
gen adam, kendisinin Kyametin beyaz atls olduuna inanmak
tadr. ("Ve grdm, ve ite, bir kr at, ve onun zerine binmi ol1
nn bir yay vard; ve kendisine bir ta verildi; ve yensin diye ye
nerek kt.") [Kitab Mukaddes, Yeni Ahit, stanbul, 1995, s. 262 .n. ) insan onun yeni lsa'ya, Manduzio'ya, Roma'ya, yani Kuds'e
girmesi iin anda bulunduunu hayal edebilir. Kral Pippin'le
ilgili benzer, Gney ltalya'da son derece popler olan bir val
ye romanslan koleksiyonu Real idi Franci den alnmtr. Yeri gel
'

miken, bu, Davide Lazzaretti'nin temel sekler okuma kitabyd.

Olay, ortaa kkenli bir kyl toplumunda youn ama her nasl
sa tamamlanmam vahiye dayanan bir galeyan gstermektedir.
Bir akam, gnlerden Perembe idi, gen bir adam ona geldi ve bu
rasnn lsrail'in evi olup olmadn sordu. Kendisinin, Cennet'in
Krall'nn yaklatn duyurmak zere gelen "Tann'nn bir el
isi" olduunu aklad ve ekledi: "Beyaz At benim." Manduzio
kukuland ve tetikteydi, ama gen adam, Manduzio byle bir du
rumda patrik Abraham'n da hareket edecei ekilde, onu yeme
e ve gece yatsna davet edene kadar lncil'den ve seilmi insan
lardan sz etti. Ertesi gn gen adam Donato'nun Hukuk Dokto
ru olduunu ve Roma'daki Haham'a haber gnderip onu Roma'ya
almas iin mektup yazmalann syledi. Donato'nun kukusu da
ha da artt ve gen adam snamak iin Roma'ya kendisinin yazma
sn syledi. ... Gen adam mektubu yazd. O akam, "kt niye
ti" oktan kendisini gstermeye balamt. Manduzio aniden ona,
"Tanr'nn Olu kimdir?" diye sordu ve de gen adam -"kimin
ki karnnda ac ey vardr, eker kusamaz" deyiine uygun ola250

rak- duraksamadan "lsa Mesih" diye cevap verdi. Donato, titre

yerek, ona k 4, 22-23, Mezmurlar 2, 1 ve Hoea 1 1 , l' gster
di ve gen adam cevap verdi: "Evet, dorudur, ama o da Onun O
\u'ydu." Bunun zerine Donato, laya 56, 4-S'e gre Yedinci Gne
ve Yasa'ya riayet eden herkesin Tann'nm ocuklar olduunu sy
ledi. Cuma akam yer alan bu olaydan sonra, Donato bilinmeyen
adamla ilgili gerei ryasnda ona bildirmesi iin Tanr'ya dua et
ti; ve o gece bir aa ve zerinde, elinde budama ba olan gen
bir kz grd. Kz ona kurumu bir dal gsterdi ve o dal kesmesi
ni syledi nk o dal rmt. Donato dal kesmeye balad ve
de grnt kayboldu. Donato dnceye dald: rya akt; gen
adam gnderilmeliydi.
Cumartesi sabah, adet olduu zere, kk bir grup Birader
ve Hemire Manduzio'nun evinde topland: zeytinya ile alan
bir lamba ortak dualarna k verdi. Gen adam geldi ve lambann
yandn grnce bard: "Artk lambalara gerek yoktur nk
Mesih gelmitir." Manduzio ona yalan syledii, ama iyi bir adam
olursa Tanr'nn onu affedecei eklinde cevap verdi. Gen adam,
kendisine gvenmedii iin onun, Manduzio'nun, kt olduu
eklinde cevap verdi. O anda Biraderler ve Hemireler araya girdi
ler ve Donato'dan gen adam rahat brakmasn, istediine inan
masn ya da istediini yapmasna izin vermesini istediler. Mandu

ne, o anda lsrailoullannn "Yasa'y ineyen kt o

zio Gnl

ban izleyebilmek iin gerek peygamberi ldrmeye muktedir ol

duklarn" anladn not etti (Krallar, 1, 19, 14). Ama kendiliin
den ona grnen hayal, yatanda Berthe-aux-grands-pieds'in ye
rini alan, ona ihanet eden Elisetta'y grdnde, hain kadn ve
yanndaki iki kk kz atee attrmak isteyen ama etrafndakiler
tarafndan engel olunan Kral Pippin'in hayaliydi.

251

5. iYi TOPLUM

Kaynak: Adolfo Rossi, L'agitazione in Sicilia (Milano, 1894), s. 69

vd. Konuan, 1893 kyl ayakladmas srasnda kuzeyli bir ga
zetecinin mlakat yapt Piana dei Greci'den (Palermo vilayeti)
kyl bir kadndr.
Bizim altmz gibi, herkesin almasn istiyoruz. Artk zen
gin ve fakir olmamaldr. Herkes kendisi ve ocuklar iin ekme
e sahip olmaldr. Hepimiz eit olmalyz. Benim be kk ocu
um ve yemek yememiz, uyumamz ve her eyi yapmamz iin bir
kk odam varken pek ok lordun

(signori), on ya da on iki oda

s, tekmil saraylar var.

- Ve sen o zaman topraklan ve evleri paylamak m istiyorsun?
- Hayr. Her eyi ortaya koyup, retilenleri adil bir ekilde paylamak yeterlidir.
- Eer bu kolektivizme sahip olursanz, kafalar kark kimi in
sanlarn ya da dolandnclann ne kmasndan korkmuyor musun?

- Hayr. nk kardelik olmaldr ve eer herhangi bir kii

kardee davranmay baaramazsa, ceza olacaktr.
- Papazlannzla nasl geiniyorsunuz?
- Isa gerek bir Sosyalistti ve tam tamna Fasci'nin talep ettii eyi istiyordu, ama papazlar, zellikle de tefecilik yaptklar za
man, onu iyi temsil etmiyorlar. Fascio kurulduunda papazlar
mz ona karydlar ve gnah karma gnnde Sosyalistlerin afo
roz edildiini sylediler. Ama onlara yanldklarn syledik ve Ha
ziran aynda Fascio'ya kar yrttkleri sava protesto ettik; hi
birimiz Corpus Domini ayinine katlmadk. Byle bir ey ilk kez
oluyordu.
- lnsanlann Fascio'ya kar su ilediklerini kabul ediyor mu
sunuz?
- Evet. Ama binlerce kii iinde bunlardan ya da drt kii
var ve biz, daha iyi insanlar yapabilmek iin onlar kabul ediyo252

ruz, nk bir para tahl almlarsa bunu srf yoksulluk nede

niyle yapmlardr. Bizim bakanmz Fascio'nun amacnn, insan
lara, bundan byle su ilememeleri iin btn koullarn salan
mas olduunu sylemitir. imizdeki az sayda sulular, hala in
sanlk ailesine ait olduklarn hissediyorlar, sularna ramen on
lar karde olarak kabul ettiimiz iin bize teekkr ediyorlar ve
bir daha su ilememek iin her eyi yapacaklardr. Eer insanlar
onlar kovalasayd, daha baka sular ileyeceklerdi. Onlar Fas
cio'ya aldmz iin toplum bize teekkr etmelidir. Biz, lsa gibi,
merhametten yanayz.

253

6. EHIRLER TARAFINDAN

ZEHiRLENMEMi BiR KYL KOMN

Kaynak: Nestor Makhno, La Revolution Russe en Ukraine. Mars

191 7-Avril 1918 (Paris, 1927), s. 297-299. Bu komn Gney Uk

rayna'da Dinyeper ve Don nehirleri arasnda, Azak Denizi'nin ku
zeyinde Nestor Makhno'nun bakenti olan Gulai-Polye'de kuru
lan komnlerden birisiydi. Makhno (bu para onun anlarndan
alnmtr) bir sava nderi olarak olaanst yeteneklere sahip,
ynettii kyl birlikleri hem Boleviklerden hem de Beyazlardan
bamsz (ama ikincilere kar birincilerle ittifak yapan) bir koy
anaristiydi ve l Sava srasnda Ukrayna'da ok hayati bir rol oynamtr. Kendisi, kyl anarizminin zelliklerini olaanst bir
netlikle gzler nne sermektedir. tlgin anlan, ilk cilt dnda,
yalnzca Rusa temin edilebilir. Makhnovsina tarihi, heyhat, yal
nzca onu idealize eden ve gzelletiren destekiler ve karalayan
muhalifler tarafndan yazlmtr. Yine de standart anlat, Rusa,
Almanca ve Franszca ve de en son edisyonu Italyanca olarak Bri
tish Museum'da bulunabilecek olan P. Arscinov'un kitabdr (P.
Arscinov, Storia del Movimento Makhonovista 1918-1921, Napoli,
1954, ilk basm 1922).

Pomeikler aristokratlar ve toprak sahibi eraftr. Kulaklar zen

gin bireyci kyllerdir. (Burada ky meclisleri olarak tercme
edilen) skhodlar btn ky toplumunun dnemsel toplantlardr.
Bu komnlerin her birinde birka anarist kyl bulunuyor
du ama yelerinin ounluu anaristler deildi. Bununla birlik
te, komn hayatlarnda, gnlk hayatta yalnzca, doal sadelikle
ri henz ehirlerin siyasal zehrinden zarar grmemi o emekile
rin anarist dayanmacl ile hareket ediyorlard. Zira ehirler
her zaman pek oklarnn ve hatta kendilerini anarist sayan yol
dalarn bile muaf olmadklar bir yalan ve ihanet kokusu saarlar.
Her komn on kyl ve ii ailesinden, yani toplam 100, 200 ya
da 300 yeden oluuyordu. Tann komnlerinin blgesel Kongre
si'nin kararyla her komn, komnn hemen yaknnda ve daha
nce pomeiklere ait olan normal bir miktar, yani yelerinin ekip
254

biebilecei kadar, topraa sahipti. Aynca bu eski mlklerden s

r ve tarm aralar da almlard.
Ve bylece komnlerin zgr emekileri, Devrimin ve onun u
runda len ya da eitsizlie galebe almas ve insanln mealesi
olmas gereken byk adalet ideali iin mcadele etmi kiilerin
ruhunu yanstan zgr ve neeli arklarn eliinde ie giriiyor
lard. Kendilerine tam bir gven ve bu topraklar zerinde hi a
lmam byk toprak sahiplerine bir daha asla geri vermeme ka
rarll iinde kyllerin onlardan fethettikleri tarlalarn ekiyor
lar ve bahelerine bakyorlard . . .
Komne snrda olan kylerin ve mezralarn sakinleri siyasal
bilin ynnden hala ksmen geriydiler ve

kulaklar karsndaki

kleliklerinden tamamen kurtarlm deillerdi. Onlar bu nedenle

komncleri kskanyorlar ve birden ok kez, komnclerin po
meiklerden ald her eyi -srlar ve ara gereleri- geri alma
arzusu ortaya koymulard. Bunlar kendi aralarnda paylamak is
tiyorlard. "zgr komncler, eer isterlerse bunlar her zaman
bizden geri satn alabilirler," diyorlard. . . . Bununla birlikte bu ei
lim genel ky meclislerive kongrelerinde emekilerin mutlak o
unluu tarafndan sert bir ekilde eletiriliyordu nk onlar kr
sal komnlerde, Devrim zaferinin ve yaratc yrynn zirve
sine yaklatka geliip byyecek ve lkenin btnnde ya da en

azndan bizim blgemizin ky ve mezralarnda benzer bir Toplumun rgtlenmesini tevik edecek yeni toplumsal hayatn mutlu
tohumlarn gryorlard.

255

7. KYLLER HKMETLERE GVENMiYOR

Kaynak: Nestor Makhno, a.g.e., s. 166-167. Her ne kadar Gulai

Polye olaanst uzak deilse de, Ekim Devrimi'nin haberleri
oraya Kasm sonu ya da Aralk bana kadar ulamad. Bu para
da yanstlan hkmetlere kar gvensizlik, zellikle de Zaporoz
he ve Azak ky blgelerindeki kyllerin Devrim'e ilikin haber
leri iyi karlamalanna engel olmad, zira bunu kendilerinin Aus
tos 191Tde topraklan igal etme giriimlerinin onaylanmas ola
rak gryorlard. Gulai-Polye'deki balca devrimci grup anaris"t
lerdi; dolaysyla Boleviklere kar sra d bir gvensizlik bekle
niyordu, ancak yzyllann zulmnn, ky cemaatinin dndaki
tm otoritelere kar pasif ama uysal bir dmanlk yaratm oldu
u sradan, "siyasal-olmayan" kyller arasnda burada ifade edi
len trden duygulann yaygn bir ekilde geerli olduundan ku
ku duymaya da neden yoktur.
Ukraynal emekiler ve zellikle de baml kylerdeki kylle

re gelince bunlar, yeni sosyalist devrimci hkmette (Kasm 1917

hkmeti) , kyllerin karsna yalnzca eitli vergilerle kyl

y soyan, asker alan ya da alanlann o zor hayatna baka iddet

eylemleriyle mdahale eden tm teki hkmetlerden farkl pek
fazla bir ey grmyorlard. Kyllerin devrim ncesi ve devrimci
rejimler hakkndaki gerek kanaatlerini yksek sesle dile getirme
lerine sk sk rastlanyordu. aka yapyor gibi grnyorlard ama
aslnda ok byk bir ciddiyetle ve her zaman strap ve nefretle
konuuyorlard. "Aptal

(durak)

Nicky (Nikolka) Romanofu ba

mzdan attktan sonra bir baka aptal, Kerenski'nin onun yerini al

mak istediini sylyorlard ama onun da gitmesi gerekti. imdi
bizim zaranmza aptal kim oynayacak? Lord Lenin mi?" Byle so
ruyorlard. Bununla birlikte bakalar unlar sylyordu: "Biz 'ap
tal'sz yapamayz (ve bu

durak szc ile

her zaman hkmeti

kastediyorlard) . ehirlerin bundan baka bir amac yok. ehir fik

ri ve onlarn sistemi kt. Onlar durak'n, hkmetin, varlndan
yanalar." Kyller byle sylyordu.
256

8. AR'IN iRADESi

1. Poltava, 1 903
Kaynak: Poltava Gubemiyas'ndaki krsal sorunlar hakknda ha
urlananlar, lstorieski Vyestnik (Nisan 1908), yeni basks R. Lab
ry, Autour du Moujik (Paris, 1923) iinde.

C'nin mlknn yamalanmasnda kymzn btn yer al

d. Bu i o kadar hzl yapld ki len olduunda her ey bitmi
ti. Kyller evlerine nee iinde arklar syleyerek dndler. Son
ra biz masaya oturduk. Daha ilk kak orbay imemitik ki (ba
na) bir not geldi, bizim saat te yamalanacamz sylyordu
. . . Kahyam kyllerin yaklatn bildirdiinde, henz o ldr
c an gelmemiti. . .
"Niye geldiniz?" diye sordum onlara.
"Buday istemek iin, budayn bize vermeni salamak iin,"
dedi birka ses ayn anda:
"Yani, yamalamaya geldiniz?"
O zamana kadar sessiz kalm olan kalabalk iindeki gen bir
delikanl, "Nasl isterseniz, yamalamaya."

Uzun zamandr onlara nasl muamele ettiimi hatrlatmaktan

kendimi alkoyamadm.
"Ama, biz ne yapalm?" diye cevap verdi baz sesler. "Biz bunu
kendi admza deil, ar adna yapyoruz. "
Kalabalktaki bir ses, "Bu ar'n emridir," dedi.
"Bir general, ar'n bu emrini btn yreye duyurdu," dedi bir
bakas.
Ajitasyonun banda, Petersburg'dan bir generalin, ar'n bir
temsilcisinin, "altn harflerle" yazlm bir manifestoyu halka du
yurma misyonuyla geldii konusunda srarl bir sylenti vard . . .
Sahte polis avularnn b u "szde" emirleri datmak iin kyle
ri dolat ykleri anlatlyordu. Kyl, kendi karna olan e
ye inanmak eilimindedir. Nitekim bu szde general hakkndaki
ykleri benimsedi. Benim komularmdan hibiri onu grmedi;
257

ama u ya da bu adam onu grmt ve b'u herkesin bu tr sah

tekarlara ve onlarn misyonuna inanmas iin yeterliydi.
"Ne olursa olsun,

barin"

diye eklediler komularm, "eer

kyllerinize bir eyler vermezseniz, yabanclar gelip alacak on

lar. Eer yamalandnz bilirlerse, onlar gelmezler. Biz size
zarar vermeyiz. Ama bakalar, onlarn ne yapacan kim bile
bilir?"

2. ernigov. 1905
Kaynak: emigov Gubemiyas'nda 1905 ylnda krsal sorunlar,_

Istorieski Vyestnik (Temmuz, 1913), yeni basks, l.abry, a.g.e.

iddetin en youn olduu dnemde ve hareket sona erdikten son
ra, kyllerin yetkililere kar tavr tamamen dzgnd. Bunlar
zellikle grevleri srasnda vilayet iinde dolamak zorunda olan
yarglara ve yetkili memurlarn vekillerine talimat vermek iin
krsalda kendilerini gstermekten ekinmiyorlard. Polis menp
larna gelince, baz ender istisnalar dnda, yamalama srasn
da kylerde asla yzlerini gstermediler. Kyllerle adli makam
lar arasndaki iyi ilikiler, mlk sahibi Enko'nun iftliinin yama
land ve Yahudilere kar ayn anda bir pogrom dzenlenen Go
rodna yresinde, Ryetski kyndeki olaylar srasnda aka orta
ya kt. iftliin talan edilmesi srasnda isyanclar, Enko'nun ev
lerinden birinde oturan yerel sorgu yargcnn evine geldiler ama
bir ey yapmadlar. Kalabalktan yle sesler duyuldu: "Yarg da
bizim gibi birisi, bir dilim ekmek iin alyor." Evine el srl
medi . . .
Bu saldrlarda yer alanlarn byk bir ksm, eylemlerini en k
k bir su olarak bile grmeyi reddediyorlard, nk onlarn ifa
de ettii ekliyle, haklara sahip olmulard. Ve byle hareket etmi
olmakla byk toprak sahiplerinin topraklarnn, sahip oldukla
r haklarn doal bir sonucu olarak, kendi ellerine gemesine yar
dmc oluyorlard. Onlarn mlklerdeki -kendilerine bir yaran ol
mayan- iek bahelerini ve limonluklan ve evlerdeki resimleri,
258

ve mobilyay ksaca, hayatn bir gereksinmesi olarak dnmedik

leri, yalnzca bir lks ve konfor iareti olarak grdkleri her eyi
byk bir fke ile tahrip etmelerini yalnzca bu aklar. te yan
dan sra el srmemiler ve tahl stoklarn yok etmemeye zen
gstermilerdir.
Kyllerin pek ou, mparatorluk manifestolarnn eraf ve Ya
hudilerin elindeki her eyi almaya onlar yetkili kldna inan
yordu. Bu kuruntu, Gorodna yresindeki Kussiey kynde zel
likle arpc bir ekilde kendini gsterir . . . . 26 ve 27 Ekim'de kimi
kyller, bir yerlerde Yahudilere kar dzenlenen

pogromda ele

geirdikleri ganimetle birlikte Dobrianka kynden Kussiey k

yne dndler. Bundan sonra kydeki herkes, isteyenin istedii
yerden istei eyi alabileceine ilikin yeni yasadan inanarak sz
etmeye balad. Bu yeni yasann varl emigov civarnda iten
dnen iki kyl, Vasili Sinenko ve Kiril Yevtuenko tarafndan da
byk bir inanla onayland. Kiev gubeniyasnda ve dier vilayet
lerde eraf ve Yahudilere kar yaplm olan pogromlarn kesinlik
le yasaya uygun olduunu sylediler. . .
Otoritelerin yasaklamalar karsnda yamaclarn tavr, ilk so
ruturma srasnda saptanan ve mahkemede de dorulanan aa
daki u olayda grlr. Ryepki'deki pogromdan hemen sonra polis
olaylara katldklar iddiasyla 70 kyly tutuklad emigov'da

ki hapishaneye yollad. Ryepki'den emigov'a 33 verstlik mesafede tutuklularn konvoyuna yalnzca iki silahsz muhafz elik et
ti. Dahas bunlar ayn kyden kiilerdi ve muhtemelen olaya onlar

da karmt. Yolun yansnda konvoy gece iin Roienski'de dur

duunda tutuklulardan muhafzlara kyde hala yapacak ile
ri olduunu syleyerek Ryepki'ye dnd ve pogroma kar km
olan ve liderlerini ihbar eden kyl Fyodor Ryedki'yi cezalandr
mak iin evini yaktlar ve daha sonra konvoydan geri kalmamak
iin bir arabaya binerek yoldalarna yetitiler. Tutuklularn tm
hapishaneye teslim oldu.

259

9. AYAKKABICI GIOVANNI LOPEZ'IN SOHBETi

Kaynak: Eyll 1955'te, Calabria, Fiore, San Giovanni'de Bay Lo

pez'in atlyesinde E. J. Hobsbawni tarafndan kaydedildi.

Giovanni Lopez, Fiore, San Giovanni'de yaklak 50 yalannda bir

ayakkabc.
1908'de dodum. Zamannda elli ie bulatm, kei obanl
, basit iilik, kilise hademelii, uak, ayakkabc, hepsini saya
mam. Ben yedi ya da sekiz aylkken babam gitti ve biz ok yoksu1duk, gerekten ok yoksul. Yaklak alt yanda kei oban ol- .
dum, aslna bakarsan ocuklar herkesin serfidir. Daha sonra pa
pazlar beni buldular ve kilise hademesi olarak yllarca onlarn ya
nnda kaldm. Papazlardan bktm ve aynldm. "En iyisi sen bir
meslek ren," dediler. Ve beni kabul eden iyi bir adam buldum ve
bana ayakkab yapmay retti ve dzgn cret dedi. Doru yol
daydm. Tann, "Alnnn teriyle ekmeini yiyeceksin," der, papaz
lar gibi temiz ellerle deil; o nedenle ayakkabc olmak daha iyi
dir. Ama hala bir para Latince bilirim ve papazlarla tartabilirim.
Aserlik hizmetimi tamamladm ama onun dnda hep burada,
San Giovanni'de oldum. Yalnz bir ocuktum, imdi evli ve iki o
cukluyum. Olan, elektrik motoru bile olan iyi bir atlyeye sahip,
kz bu Noel'de evleniyor. Ondan sonra kannla ben bir bamza
kalacaz. Annem ve babamn her ikisi de Sosyalistti. Anlamals
nz o zamanlar bir Komnist Parti yoktu. Evde hala, Faizm sra
snda sakladm, onlann kimlik kart ve resimleri duruyor. Elbet
te ben bir Komnistim. Tann, "Tefecileri mabetten atn," dedi. Pa
pazlann sylediklerini severim ama yaptklarn deil. Eer siz ba
na bu ayakkab tabannn deri olduunu sylerseniz ve onun mu
kavva olduunu grrsem, sizin bir yalanc olduunuzu sylerim.
Kutsal Kitap Komnizm'e uygundur. zm ba kssasn bilirsi
niz. Tann, "Sana verdiim gibi tekine de veririm," dedi. Bu eit
lik olmas gerektiini kantlar. Ama benim gibi bir emeki ya da
ayakkabc iin yaarsa ve sana, bir

benestante (hali vakti yerinde

adam) ya da yetkili iin yamazsa, o zaman ben isyan ederim. Dik260

kat edin kendimle ilgili ikayet etmiyorum. Ben iyi bir ayakkab
cym, yerel

carabinieri ve seyahat edenler iin btn ayakkabla

r ben yapann. Hkmet bunu yapmama, bir Komnist olduum

iin deil, iyi bir ayakkabc olduum iin izin verir.
Bizimki, San Giovanni iyi bir kasabadr, iyi seilmi bir kasaba
dr. Fabrikalarmz var, yirmi, yirmi be yl nce elektrik geldi ve
geen Haziran aynda telefon bile baland. Bizim burada iyi bir
hareketimiz ve iyi insanlarmz var; belediye bakanmz, inaat i
isi, iyi bir adamdr. Esaret altndaydk, imdi zgrz. Duvarm
daki u resimlere bak: Stalin, Togliatti. Bunlar gazetelerden ke
siyorum. Faizm altnda bunlara sahip olamazdk. zgrlk b
yk bir ey. Ben insanlarla, hatta Faist olup da imdi sessizce ge
ri dnenlerle bile iyi geiniyorum. Onlara kar garez gtmyo
rum nk biz Komnistler btn insanlarn refah ve mutlulu
unu isteriz. Biz bar istiyoruz nk savata hayr yoktur. Be
nim papazlarla tarumamn nedeni, onlar bar deil, kl diyor
lar ve ben onlarla ayn grte deilim. Ben herkesle bartan ya
naym. Ama hrszlarla ve soyguncularla deil. Onlarn kafasn
kesmeli diyorum.

261

1 0. KUZEY KAROLINA,
LORAY GREViNDEN iKi GREV VAAZl, 1929
Kaynak: Cha-lotte Observa ve Baltimo-e Sun, aktaran Pope, a.g.e.
.

1 . "Ben yardm iin asla yalvarmadm. Hi kimseden asla hibir

yardm istemedim. Neredeyse alktan lyordum, lebilirdim de,
eer birisi bana yardm etmemi olsayd; ama bu Loray'den birisi
deil dardan birisiydi."
Bu alklarla karland . . . "Ama" dedi o, "buradaki bir eyler ye
me bir eyler giyme kavgasnn seni cennete gtreceini sannia,
nk gtrmeyecek. Tann iin iyi bir asker olman gerektii gibi .
burada etrafta kouturup yaama sava verirken de iyi bir asker
olmalsn. Evet kimileriniz orada darda, scakta, ok scakta di
kilip duruyor ama unutma ki seni, evde duranlar bekleyen bura
dan daha scak bir yer var, cehenneme gideceksin."
Grevci vaiz kim "lsa'nn kanyla kurtarlmsa" onlarn ellerini
grmek istedi ve yalnzca yaklak on kii elini kaldrd. ok de
iik deneyimlerini anlatt ve ayn anda kiinin ldrld
n grdnden sz etti. Sk sk metnine gndermelerde bulundu
ve ok mahir bir ekilde unlar syledi: "Gaston beldesinde Tan
n'y soyan adamlarn yerinde olmaktan nefret ediyorum." Bu mu
azzam alkla karland.

2. Grevciler bugn, beraberlerinde dalardan getirdikleri esaslara

geri dndler. Grevcilerin genel merkezinin kalntlar arasndan
kurtarlm eski bir dkkan tezgahnn nnde diz ken Tan
n'nn Kilisesi'nin rahibi, H . J . Crabtree, greve Tann'nn yol gster
mesi iin dua etti. Yal adam dua ederken, bir grup grevci balan
nlerinde orada duruyorlard ve sonuna yaklarken tam bir dzi
ne adam "Amin"e katld. . . . Birader Crabtree o zaman vaaza ba
lad. Vaaz metni, "Ey Tannn beni kt adamdan koru; beni zorba
adamdan esirge." "Bu grevde zorba adam olanlara tanklk etme
si iin Tann'ya yalvaryorum," diye konutu vaiz. "Ama buna kat
lanmalyz. Pavlus ve Silas bundan gemek zorunda kaldlar ve bu
gn byk beyaz tahtn etrafnda oturmu ark sylyorlar. Bir262

ka gn iinde sizler de iyi cretler alm olarak Loray sokakla

rnda ark syleyeceksiniz. Tanr, yoksul adamn Tanns'dr. lsa
Mesih'in kendisi Bethlehem'de eski bir kz ahrnda dodu. Tek
melendi, mzrakland ve sonunda bir ha zerine ivilendi. Ve ne
iin? Gnah iin. Btn bu sorunlara neden olan gnahtr. Zengin
adamn, kendini zengin sanan adamn gnah. . .
Burada bu kalabalk iindeki btn zengin adamlar ellerinizi
.kaldrn. Ben ilk nce kendiminkini kaldracam. Benim babam
btn bu dnyann sahibidir. Bu dnyadaki btn tepelerin ve o
tepelerdeki her paavrann sahibidir."

263

1 1 . LINCOLNSHIRELI BiR SENDIKACI: JOSEPH CHAPMAN

Kaynak: Rex C. Russell, The Revolt of the Field in Lincs. (Lincol

nshire County Committee of the National Union of Agricultu
ral Workers, tarih yok), s. 137-138. Alnt Chapman tarafndan
1899'da yaynlanm bir brordendir. Chapman 1836'da ( 14 ya
nda) llkel Methodist olmutu.

Alford Circuit'teki llkellerin arasnda otuz yldan fazla bulundum.

lsa'nn davas iin yerel bir vaiz olarak altm . . . . Emekiler'in
Sendikas Alford'da ilk kurulduunda buna byk ilgi duydum . .
. .. Geim iin gndzleri cretsiz bir grevli olarak altm gece
leri Sendika'nn yararna konferanslar verdim. . . . 1872 yl Emek
iler'in Sendikasn yaratt. Ben, joseph Chapman, joseph Arch ve
Bostonlu William Banks ile birlikte dillerimizi, kafalarmz, kalp
lerimizi ve etkimizi sz konusu Sendika'nn olgunlamasnn em
rine verdik. Biz efendilerin ve hanmefendilerin, papazlarn ve on
larn elerinin kutsal olduuna ve kyllerin muzr adamlar oldu
una inanmayz. Biz, bo gezenlerin ziyafet sofralarnda oturro"s
nn ve alanlarn kabuklan ve krntlar toplamasnn doru ol
duuna inanmayz. lngiltere'nin beyaz klelerinin kurtuluu iin
btn ada papazlarn yaptndan daha fazla ey yaptmz id
dia edeceim. . . . Tann'nn yenilenmi havariler ve peygamberle
ri kendi Kilisesi'ne gnderecei ve bunlarn yal yoksullar ziya
ret edip, kilise cemaatinden verilen haftada ilinle, kmr ve
aydnlanma kiras bundan dldkten sonra nasl yaadklarn
aratraca ve byle bir zulme kar gl bir protestoya giriece
i ve Tann'nn kitabn byk bir gle vaaz ederek ksr ve seme
resiz profesrleri ya ldrp ya da iyiletirecei gnlerin ok uzak
olmadna inanyorum . . . . Prens ve soylunun ve kylnn, bir ki
inin ve herkesin iyilii iin bir araya gelecei ve ibirlii yapaca
byk birlemenin yaklatnn iaretleri var. Gn gelecek, sendi
kalam dnya, btn dnya kadar byk olacak.

264

1 2. ULOCA ADAMLAR!" BiR BiRADERE

TAVSiYEDE BULUNUYOR
Kaynak: Memoirs of the Secret Societies of the South of Italy, parti

cularly the Carbonari (Londra, 1821), s. 130-132.

S D S.
.

(Salentine Locas. Salk)

No. 5 Byk statlar
L.D.D.T.G.S.A.F.G.C.I.T.D.U. vs.
(Gk Mabudujpiter Locas, evrenin tiranlarna vs. kar sava a
may umuyor)
lml Gaetano Caffieri, dnyann yzeyine yaylm Gk Ma
budujpiter'in Locasna bal, kendi Kararyla, bu Salentine Cum
huriyeti Locas'na mensup olma zevkine erimi 5 numaral Bira
derdir. Bu nedenle btn Yardm Seven Derneklerini, gl kolla
rn Loca'ya girerek zgrl ya da lm elde edecek ayn kii
ye uzatmaya ve isteklerinde ona yardmc olmaya davet ediyoruz.
Bugn, Ekim'in 29'u, 1817.
lrnza
Pietro Gargaro (Byk stat No. 1)
Vito de Serio, lkinci Karar
Gaetano Cafferi, llerin Sicil Memuru.
L.D.D.T harfleri vs. ve dier baz ba harfler kanla yazlmtr. Byk s
tadn adnn altndaki drt nokta lm cezas vermeye yetkili olduunu
gstermektedir. Belge, yukarda st kede iki kafatas, srasyla "Hzn"
ve "lm" yazan ve alt kelerde de alunda srasyla "Terr" ve "Matem"
yazlan ve iki balta arasnda bir lnn ba zerine yerletirilmi fasce

ler ve zgrln takkesiyle bir bulut iinden kan ve talan ve Papa'nn

katl tacn vuran bir imek grntsyle sslenmitir. Loca, Apulia,
Lecce'de faaliyet gstermitir.

265

13. BAZI GiZLi YEMiNLER

1. Yn Tarayclar Sendikas
Kaynak: Character, Objects and Effects of Trade Unions (Londra,

1834), s. 66 vd.
Ben, yn taraycs, A. B. Sonsuz Kudret Sahibi Tanr'nn korkun
huzurunda kendi rzamla aklyorum ki Eya malatlar Ustala
r'mn Dostluk Dernei adyla bilinen kardeliini ve dier Sanayi
Ustalarn destekleme abalarm kararllkla srdreceimi beyan
ediyorum ve kardelie, onlarn her trl cretleri destekleme gi
riimine kar asla bir harekette bulunmayacama ve fakat gc
mn yettii kadar onlarn emeimizin adil karln almak iin
her trl yasal ve hakl durumlardaki giriimlerini destekleyecei
mi beyan ediyor ve sz veriyorum. Ve ne umut, ne korku, ne dl,
ne ceza ve ne de hatta lmn kendisinin bu Locadaki ya da Der
nek'le ilgili herhangi bir benzer locadaki herhangi bir eye ilikin
herhangi bir bilgiyi dorudan ya da dolayl olarak ifa etmeyece
ime ilikin bu son derece ciddi aklamama tanklk etmesi iin
Tanr'ya arda bulunuyorum; ve ben, Dernein usule uygun oto
riteleri tarafndan izin verilmedii srece kat, tahta, kum, ta ya
da herhangi bir baka ey zerine yazmayacam ya da yazlnas
na neden olmayacam. Ve ben Dernee ait herhangi bir parann
Dernein kullanm ve meslein desteklenmesi dnda herhangi
bir ama iin harcanmasna ya da kullanlmasna asla rza gster
meyeceim; Tanr yardmcm olsun ve beni bu en ciddi ykml
lmde sarslmaz klsn; ve bu son derece ciddi ykmll
mn bir ksmn ya da ksmlarn ifa edersem, kaulmak zere ol
duum btn Demek ve adil olan her ey, yaadm srece be
ni utan iinde braksn ve imdi nmde olan ey ruhumu ebedi
bedbahtlk ukuruna soksun. Amin.

266

2. carbonari Yemini
Kaynak: Mrnoirs ofthe Secnt Societies of the South of Italy (182 1 ) ,
s . 1 96.

Ben, N. N . , Carbonariciliin srlarn titizlikle koruyacama ve ya

zl bir izin almadan bunlarla ilgili herhangi bir ey yazmayaca
ma, kazmayacama ya da resmetmeyeceime rgtn genel ku
rallan ve yalan yere yemin edenlerin intikam aleti olan bu elik
zerine yemin ederim. htiya halinde Gzel Kuzenlerime, elim
den geldii kadar yardm edeceime ve onlarn ailelerinin onuru
na kar herhangi bir giriimde bulunmayacama yemin ederim.
Eer ben yalan yere yemin etmisem, dnyann her yerindeki G
zel Kuzenlerimin lanetine sunulmas iin bedenimin paralara ay
rlp ve sonra yaklmasna ve kllerimin havaya savrulmasna onay
veriyorum ve talep ediyorum. Tanr yardmcm olsun.

3. Mevsimlerin Ksalttlmt Yemini ve Seremonisi (1834)

Kaynak: A. Chenu, Les Conspiraeurs (Paris, 1850), s. 20.

Copreaux, kefil sfatyla, gzlerimi balad ve aadaki terimlerle

bir formler bana okundu:
"Siz bir Cumhuriyeti misiniz?"
"yleyim."
"Krallktan nefret ettiinize yemin eder misiniz?"
"Yemin ederim."
"Eer gizli derneimizin bir yesi olmaya niyet ediyorsanz, bi
lin ki eflerinizin ilk emrine itaat edilecektir. Mutlak itaat iin ye
min ediniz."
"Yemin ederim."
"O zaman ben de sizi Mevsimler Demei'nin bir yesi ilan edi

yorum. Au revoir, yurtta ve yaknda yeniden buluacaz. . . "

"Buyrun," dedi Copreaux, "imdi bizden birisin. Katlmn kut
lamak iin gidelim ve bir iki ielim."
267