"G

S T E N C

ve

DA I TI K

S S T E M L E R N

DOASI

Z E R N E "

NIETZCHE
VE VARLIK
WILLIAM

M R A

PLANK

Nietzsche ve Varlk
G istenci ve Dattk Sistemlerin Doas zerine

William Plank

Nietzsche ve Varlk
W illiam Plank

Orijinal Adi: The Quantum Nietzsche

M itra Yaynlar
1. Basm : Temmuz 2012
Yayn Ynetmeni: Ali ztfirk
eviren: Cem K larslan
Kapak Uygulama: Yunus K araaslan
Sayfa Tasarm: Adem enel
ISBN : 978-605-5752-28-6
Bask ve Cilt: Hat Bask Sanatlar Sanayi ve Tie. Ltd. ti.
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi A Blok
No: ZA 5 Topkap / stanbul
Tel: 0212 613 75 96

Bu kitabn yayn haklan Nurcihan Telif Ajans araclyla Mitra Yaynlanna aittir.
Her hakk sakldr. Tantm amal ksa alntlar dnda yayncnn
yazl izni olmadan hibir yolla oaltlamaz.

M itra Yaynlar
Selam iali M ah. etaret Sok. No: 4/A
skdar / stanbul
Tel: 0 216 391 91 16
www.mitrayayinlari.com
e-mail: mitra@ m itrayayinlari.com

Nietzsche ve Varlk
G stenci ve Datk Sistemlerin Doas zerine

William Plank

eviren: C e m K l a r s la n

Mitra Yaynlar

Yazar Hakknda
W illiam Plank, 40 yl boyunca B illin gsdeki M ontana Eyalet
niversitesinde Franszca profesrl yapm ve 2009 ylnda
emekliye ayrlmtr. Piyano ile ragtime ve akordiyon alp motorsikletle gezmeyi sevmektedir.

Cem Klarslan
Hacettepe niversitesi Amerikan Kltr ve Edebiyat blmnden
1992 ylnda mezun olan Cem Klarslan ayn blmden yksek
lisans ve doktora derecelerine sahiptir. Klarslanm evirileri ara
snda Trkiyenin eitli tantm metinleri ve A B devlet projeleri de
yer almaktadr. E zamanl ve ardl olarak konferans ve heyet evi
rileri alannda da grev yapm olan Cem Klarslan halen Hacet
tepe niversitesinde retim grevlisi olarak grev yapmaktadr.

indekiler

Sunum...........................................................................................................15
Teekkr........................................................................................................23
Ksaltmalar Listesi.........................................................................................24
Editrlk Yaklam Hakknda.....................................................................25

BLM 1

Manfred Eigenin Cam Bilye Oyunlar............................27

BLM 2

G stenci ve Oyunun Kurallar....................................... 39

BLM 3

Cam Bilye Oyunundaki Durumlarn Doas zerine.... 43

BLM 4

Nietzsche ve ans.................................................................53

BLM 5

G stenci ve Zaman Sorunu...........................................54

BLM 6

Nietzsche Dncesine Uygun

Bir Zaman Kavram Oluturmak.................................... 56

BLM 7

Bir Termodinamik Model Olarak nsan Gereklii......... 57

BLM 8

Denge ve k: Ahlakn Kkeni.....................................59

BLM 9

Kozmik Denge ve Byk Padama.....................................61

BLM 10

Entropi ve Ahlak.................................................................63

BLM 11

Akln bir rn olarak Zaman..........................................65

BLM 12

Hafza sorunu ve datc sistemler.................................... 68

5

BLM 13

Kant ve Anschauungen...................................................... 70

BOLM 14

Nietzsche nin mantk sorunu............................................. 73

BOLM 15

Gerekli yanlsamalar ve Evrenin kaln taneleri................. 74

BLM 16

Kuantum Mekanii........................................................... 86

BLM 17

Kuantum Mekaniinin tanm......................................... 87

BLM 18

Dalga giriimi....................................................................89

BLM 19

ifte yark deneyi.............................................................. 90

BLM 20

Kuantum Kuramnn Sorular.......................................... 91

BLM 21

Planck Sabiti......................................................................94

BLM 22

Heisenbergin Belirsizlik lkesi.......................................... 96

BLM 23

Kopenhag Grubu...............................................................98

BLM 24

Einstein-Podolsky-Rosen dnce deneyi....................... 101

BLM 25

John Bell...........................................................................103

BLM 26

Bell Kuram.....................................................................104

BLM 27

David Bohm.....................................................................110

BLM 28

Cevher: Nietzsche, Evrim, Fizik:

Michael Rusea bir gei................................................... 112

BLM 29

Cevher sadece madde demek deildir............................. 113

BLM 30

Ak iinde son gerek diye bir ey olamaz.................. 115

BLM 31

Platoncu dncenin hayatta kalma yntemi

tarihncesinden kalma hamambceinin uyum
salama yntemi ve sraryla ayndr................................117

BLM 32

Michael Ruse.................................................................... 118

BLM 33

Teilhard de Chardin: Hristiyan bir Nietzsche mi?....... 120

BLM 34

Modern biyoloji cevherci deildir...................................126

BLM 35

Yan-olgu sorunu..............................................................127

BLM 36

Yan-olgular ve Nietzscheden
bahsetmek neden gerekli?................................................128

BLM 37

G stenci nin Gc ve Zayfl...................................131

BLM 38

Nietzsche iin Estetiin anlam....................................... 132

BLM 39

Biyolojik kodlamaya kar ruhani kodlama................ 134

BLM 40

Nietzsche ve Darwin....................................................... 136

BLM 41

Kendini-kopyalama sreci kesinlik iermez.................... 142

BLM 42

Cevher ve atom kuram.................................................... 143

BLM 43

Deerler G stenci nden ayrlamazlar......................... 144

BLM 44

Hamambceine geri dnecek olursak............................145

BLM 45

Gzlem yapmak tketmektir;

gzlem yapmak deitirmektir......................................... 147

BLM 46

Nietzsche ve Kuantum Mekaniinin zeti.................... 149

BLM 47

Bir milyar yl uzun, bir nanosaniye de ksa

bir zaman deildir............................................................150

BLM 48

Cam bilyeler, monadlar, elektronlar, Tanr ve iletiim.... 153

BLM 49

Moles, Uzay ve Kuantum Kuram.................................. 156

BLM 50

Nietzche ve Geometri....................................................... 159

BLM 51

Kuantum mekaniinin ortaya kard sorunlarn

Nietzche dncesi ile zm........................................ 161

BLM 52

Nietzche, Byk Patlama ve Kuantum Kuram........... 164

BLM 53

Nietzche ve Michael Ruse: Biyolojiden Ahlaka.............. 168

BLM 54

Biyolojik/Bilimsel Evrimin nceki Sorunlar................ 170

BLM 55

Ruseun zm: Epigenetik kurallar............................ 174

BLM 56

Ahlak ve hayvan etolojisi.................................................. 181

BLM 57

Deer sadece bir kurgudur...............................................189

BLM 58

Darwin ve Nietzche: Dil sorununa hazrlk................... 191

BLM 59

Evrimin sreklilii ve G stenci................................... 195

BLM 60

Kpekler, aynalar ve kimlik sorunu................................ 197

BLM 61

Biyolojik srekliliin yntem sorunlar........................... 198

BLM 62

Bireyin kkeni..................................................................201

BLM 63

Nietzche ye gre gereklik olarak birey.......................... 202

BLM 64

Birey ve egemen duyu..................................................... 206

BLM 65

Kuantum Mekanii, egemen duyu ve mantk.............. 208

BLM 66

Grsel kimlik: Goffman, Sartre, Derrida, Lacan.......... 209

BLM 67

Saussure iin sessel; Derrida iin grsel........................... 210

7

BLM 68

Lacan ve grsel duyu......................................................... 211

BLM 69

Lacann zeti.....................................................................212

BLM 70

Nietzche dncesi nda Lacann

grlerinin eletirisi......................................................... 216

BLM 71

Maymun dili ve metafizik................................................ 218

BLM 72

Duyular-aras karlatrma, angular jirus,

fizyoloji ve mantk...........................................................225

BLM 73

DNA bir simge deildir................................................... 230

BLM 74

Dilin yapsal yntemi insanbiimliliin

en st biimidir.................................................................231

BLM 75

Maymun ve simgeler........................................................ 233

BLM 76

Deerin kkeni................................................................ 236

BLM 77

Deer, bir G stenci konfgrasyonudur..................... 237

BLM 78

Deer ve empanze........................................................... 239

BLM 79

empanzeler, insanlar ve metafizik.................................. 241

BLM 80

Nietzche ve Romantik Dnce...................................... 244

BLM 81

Yunan mucizesi................................................................. 246

BLM 82

Bir Hiperbrea mucizesi................................................... 248

BLM 83

Kuzeye kar Gney..........................................................250

BLM 84

Hiperboreallar....................................................................252

BLM 85

Nietzche ve Romantik Dnce (devam)........................302

BLM 86

Romantik Dncenin tepkici boyutlar........................304

BLM 87

Cilal Ta Devrimi.............................................................306

BLM 88

Aristo ve stinsan............................................................ 309

BLM 89

Romantik Devrim ve Simgecilik.......................................311

BLM 90

Romantik dncenin olumlu boyutlar..........................320

BLM 91

Romantik doa anlay ve insan doas...........................321

BLM 92

Trajik sorunu......................................................................322

BLM 93

nsan ve doa diyalou..................................................... 324

BLM 94

nsan doaya yerletirmek................................................326

BLM 95

Doa, G stencidir......................................................... 331

BLM 96

Lvi-Strauss ve Nietzche.................................................. 344

BLM 97

Tragedyann Douu ve Nietzche

dncesinin kkenleri.................................................... 346

BLM 98

Tragedyann Douunun zeti...................................... 347

BLM 99

Tarih ve tragedya.............................................................. 350

BLM 100

Diyonisos ve Apollon birlemesi...................................... 353

BLM 101

Mistik deneyimin ironisi.................................................. 357

BLM 102

G stenci: Mistik elikinin zm......................... 358

BLM 103

stinsan kimdir?............................................................. 362

BLM 104

Nietzche-severlik, gruplayclar ve ayrtrclar.............. 371

BLM 105

Nachlassen durumu......................................................... 373

BLM 106

Dier yorumcular:
Bir estetiki ve post-Kant olarak Nietzche.................. 377

BLM 107

Kadnlar ve Yahudiler...................................................... 379

BLM 108

Palimpsestler, parazitler, arzu makineleri ve

G stenci....................................................................... 382

BLM 109

Arzu makineleri, makinesel bilind ve

G stenci.......................................................................388

BLM 110

yinin ve Ktnn tesinde, 3 6 .....................................394

BLM 111

G stenci ve makinesel bilind................................. 399

BLM 112

Datc Sistemlerin zeti.................................................401

BLM 113 Nietzche, Darwin ve Lamarck.........................................404

BLM 114

G stenci nin tesinde...................................................409

BLM 115

Bengi Dnn kant...................................................... 411

BLM 116

Bengi Dnn zgn konfigrasyonu.......................... 414

BLM 117 stinsan ve Bengi Dn................................................. 415

BLM 118

Bengi Dnn artlmas: stinsan Ahlak Snav........ 417

BLM 119 Ebedi Yaam ve Bengi Dn........................................... 419

BLM 120 Nehamas: Nietzcheyi Sanat araclyla arndrmak...... 421
BLM 121

Cyrano Dnm ve Nietzchenin

Olgucu Dil Kuram......................................................... 424
9

BLM 122 Olgucu Dil Kuram ve Temsil Sorunu........................... 428

BLM 123 Saussure, sesmerkezcilik ve duyuculuk............................ 430
BLM 124 Nietzche ve Derrida..........................................................433
BLM 125

Yapbozum ve Metinlerarasln burjuva doas............446

BLM 126 stinsan ve Evrimsel Aksiyosfer.......................................452

BLM 127 John Bell: Varolabilir ve Belki-varolabilir .................466
BLM 128

David Bohm: Kuantum Mekanii

G stenci ne doru el yordamyla ilerlerken................ 468

Kaynaka......................................................................................................475

10

Bu kitap efJoseph adyla da bilinen N ez Perce kabilesi

Reisi Heimmot Tooyalakete ithaf edilmitir.

Okumulara dikkat edin! Sizden nefret ederler, kendileri

ksr olduu iin. Kurumu, snm gzleri vardr hepsinin;
o gzlerle baknca her ku tyleri dklm grnr onlara.
- Zerdt

Da Capo!*
iyinin ve Ktnn tesinde, 56

Mzik dnyasnda kullanlan ve Bir daha batan! anlamndaki ifade.

Sunum

Anlalmas zor ve zel terimlerle dolu sunum yazlar okuru yld

rabilir ama bir ey ancak biz onu anlayncaya dek zordur. Hatta ba
zen bir eyi en sonunda anladmzda artk bize hi de zekice bile
gelmez. Bu nedenle aada yazlanlar ilk bakta ifreli, aprak
ve zor geliyorsa biliniz ki, bu kitap aklayc ve anlalabilir bir dil
kullanarak her eyi son derece netletirme abas iinde olacaktr.
1900 ylndaki lmnden bu yana, Nietzschenin ad defalarca
Nazi, varoluu, perspektivist, ateist, lgn, yorum delisi, moder
nist, postmodernist, sanat, post-Kant ve post-yapsalc gibi s
fatlarla amlagelmitir. Fakat, Nietzsche bizlere ok farkl bir evren
tablosu sunmaktadr: Bu evrende, baz rekombinatif* varlklar e
itli konfigrasyonlar ortaya karmak amacyla kendi etkilerini ya
kn evrelerinde en st dzeye karma ynnde bir davran ser
gilemektedir ve bu konfigrasyonlarm her birisi bizzat ansn eseri
olarak ortaya kt halde, bunlar ayn zamanda evrenin btncl
l asndan da ortaya kmalar zorunlu olan konfigrasyonlardr. Nietzsche bu evrene G stenci adn verir ve her ne kadar za
man zaman dier genelleyici ifadeler ve isimlerle ortaya ksa da,
Tragedyanr Douundan D eccale kadar Nietzchenin tm eser
lerine batan sona yn veren temel dnce budur. Nietzschenin
tm felsefesi bu G stenci kavram ile ilintilidir ve Nietzsche fel
sefesini bandan sonuna dek kendi iinde tutarl ve mantkl klan
da bu kavramdr. Bu kozmik G stenci kavramnn doas anla
lamazsa, Nietzsche de anlalmaz olarak kalacaktr.
Yukanda yerel konfigrasyonlarm en st dzeye karlmas
eklinde tanmladmz kavram Nietzschenin zayflk, stasis (ve
*

Rekombinatif: Her seferinde deiik biimde dzenlenen, devaml deiik biim

lerde yaplanan (.n.)
15

Nietzsche ve Varlk

entropi) olarak grd duruma katkda bulunuyorsa, Nietzsche

bunlar k {dekadent), olumsuz ve hasta szckleri ile ni
telendirir. te yandan, Nietzschenin ak (Jlux) dedii olguya kat
kda bulunuyorlarsa da bunlar olumlu, yaratc, hayat dolu ve
hareketli gibi szcklerle tanmlar. lerleyen sayfalarda bu zel ah
lak tr ile termodinamik sistemler arasnda bir bant kuracam.
Nietzschenin bu yerel konfigrasyonlar onaylamas ya da onayla
mamas ile, ahlakn en temelinde yatan Am or Fati (Kaderini Sev
mek) kavram olarak greceimiz kendi ahlak felsefesinin de teme
lini de ortaya km olur. Sonuta, G stencinin kendisi de ister
paracklardan ya da enerji merkezlerinden, isterse de Cevher ka
rldnda geride kalan eylerin durumlarndan ibaret olsun, evre
nin teleolojik-olmayan, ve hlaki-olmayan boyutuna verilen addr.
Olaya G stenci asndan bakldnda grlr ki, ahlakszlktan
farkl olmayan bir ahlakllk durumu yoktur; sadece bizim kendi
mizce iyi ya da kt diye nitelendirdiimiz ve biraz sorunlu neden
lerle olsa da geleneksel olarak neden-sonu terimlerini kullanarak
akladmz, G stencinin yerel egemenleme durumlar vardr.
Fakat, bu ahlak-ahlakszlk ikileminin kendisi de sadece kendisin
den daha st dzeydeki (olumlu-yaratici-fluxa uyumlu terimleriyle
de adlandrlabilen) bir G stenci konfigrasyonunun temelinde
yatmaktadr, ki biz buna Ahlak adn veriyoruz ve evrimsel aksiyosferin ortaya kard bermensch, yani stinsan adyla anlan
daha sonra ele alacamz bir kavramda da kendini gstermektedir.
Bu son andmz ve belkide kulaa gizemli gelen kavram, okuru
ikna etmek iin daha uzun bir aklama gerektirmektedir. Bu ko
nuyu daha sonra ele alacam.
Ancak, G stencinin bir bak as yoktur, nk G stenci
evrene dardan bakarak onu gzlemleyen ve deerlendiren bir ey
deildir. Kuantum mekanii gibi, G stenci de yerel ve mekanik
kavramlar zerine kurulu deildir. Hatta, G stenci bir ey de
ildir. G stenci evrendir. Darwinin evrim-tersevrim kavramlar
gibi, minerallerden ahlaka kadar her dzeyde i banda olan denged ya da s datc bir sistem gibidir. Darwin, biolojik evrimin e
itli boyutlarn iyi ya da kt terimlerini kullanarak adlandr
maya kar ksayd buna elbette ki armazdk. Her ne kadar bu
16

William Plank

terimleri sklkla kullansak da evrimi iyi ya da kt terimleriyle ad

landrmak kolay deildir. Hayr, G stenci Danvinin evriminden
farkldr; G stenci de evrimdir ama Cevherin olmad bir evren
anlaynda inorganik ve biyolojik olanla beraber ahlaki olan da
kapsayan daha stn bir evrimdir. Evren evrimdir; aktr. Bu ne
denle, Nietzscheye gre kabul edilecek ya da reddedilecek deil, ke
yifle kabul edilmesi gereken bir ey olmas dnda, Schopenhauerin
btncl sten Olarak Dnya kavramna da yakn yer almaktadr.
Budizmde yer alan ve insana mutsuzluk veren turlarndan kiinin
Nirvana ile kurtulmas gereken yaam-lm tekerleinin aksine, in
san Bengi Dn sreci ile kendini da vuran G stencini mutlu
lukla kucaklayacaktr. Bu nedenle, G stencini reddeden, kendini
de reddetmi olur ve nihilizm bataklna saplanp kalr. Bu kitapta
mevcut durumun bu olduunu greceiz.
Nietzschenin G stenci kavramm bireysel psikolojik isten
ya da irade kavramn genileterek ve genelletirerek, ya da ona
Schopenhauerin sten Olarak Dnya kavramm ekleyip dei
tirerek trettiini sylemek mmkndr ama konumuz bu ilgin
tahminler deil. Biz, burada kendisine modern insan diyen kiiler
iin ne ifade ettiini anlamak iin G stencine daha yeni bir ba
k as gelitirme araynda olacaz. G stencine ynelik yeni
bir bak as gelitirmek ve onu daha iyi tanmlamamza yardmc
olmas iin, Manfred Eigen ve Ruthid Winklerin cam bilye oyunla
rn ksmen ama ayrntlaryla ele alacak ve G stenci ile cam bilye
oyunlar arasndaki benzerlikleri gsterecek ve bunlardan baz so
nular karacaz. Ardndan, G stencinin ne kadar da ak ve
yararl bir kavram olduunu ve dier 19. ve 20. yy. dnrlerinin
kendi amalan iin bu kavram nasl deitirdiklerini ya da yaygn
bilinen baka adlarla kullanm olduklarn greceiz. Baz blm
lerde ise G stenci kavram, tarihin nasl deerlendirebileceini
gstermek iin bir yntem, bir bak as, ya da bir sorunsal ola
rak kullanlacaktr. Bir yntem olarak G stenci neredeyse snr
sz kullanm alanna sahiptir; akln maceralarna, felsefeye, edebi
yata, bilim ve politikaya uygulamada ak-uludur.
17

Nietzsche ve Vatlk

Gittike daha ok kocakar ilalan ve alternatif tedaviler gibi ko

nularda kullanlmasna altmz btncl (holistic ) teriminin ta
kip eden sayfalarda kullanlmasndan rahatsz olmayalm. Sonuta,
Spinoza, Kant ve Leibniz da btncl sistemler aray iinde olmu
lard. Felsefenin ilgililendii ey de zaten btncl bir grtr. n
sanlar da oturduklar orta snf evlerinin arka bahesinin snrlaryla
yetinmeyip bir btn olarak hayatta neyin ne olduunu bilmek ister.
Cam bilye oyunlarnn akland ksmda biraz sabrl olma
nz gerekecektir. Bu oyunlar, parack ve rntlerin rekombinasyonu sorunu konusunda mkemmel ve kolayca anlalr bir rnek
sunmaktadrlar. Her eyi tek bir giri sayfasnda anlatmam mm
kn olsayd, yle yapardm. Fakat, basit baz tanmlar takip etmek
gerekli olacaktr nk her ey daha sonra netleecektir. Ksa sre
ierisinde, zaten kullanlmakta olan terimlerin tanm lan oturacak
ve kullanlan zel terimlerin yaratt belirsizlik yerini bir konuya
derinliine nfuz etme ve kavrama anlayna brakacaktr. u anda
okumakta olduunuz gibi baz sunum yazlarnn biraz gizemli ve
belki de belirsiz kalmalar gereklidir, nk bir kitabn sunum ksm
sonu ksm deildir ve olmamaldr. Sunumlar okuyucuya ynelik
bir selamlama ve bir sz verme ksmdr. En azndan, ezici olmayp
dosta bir tavr ierisinde olmaldrlar. Bylece, bu sunumda verdi
im szleri tutup tutamayacam birlikte greceiz.
Bu kitapta esas amacm, Nietzsche felsefesinin tam bir zm
lemesini yapp sunmak deil, daha ok onun G stenci, stinsan,
Bengi Dn ve Amor Fati gibi baz balca kavramlarnn bak a
syla dnyaya ve tarihe ait eitli konulann nasl grldn sap
tamak ve kuantum mekanii ile post-Darvvinci biyoloji gibi baz mo
dern gelimelerin Nietzschenin bazen olduka karmak olabilen
felsefesinin kavranmasnda nasl yardmc olabileceklerini gster
mektir. G stenci kavramna neredeyse birebir denk olan bir d
nceye kuantum mekanii cephesinden yaklamak muhteem bir
maceradr. Fiziki dEspagnatm da geleneksel fiziin ortaya kar
d en nemli sonulardan bahsederken belirttii gibi, bu sonu
larn bazlar, kuantum yapsalclnn sergiledii geliim ile bir
dereceye kadar ortadan kalkm durumdadr (Highley ve Peat, s.
18

William Plank

152). Matematiin gzelliinin de bir bedeli vardr ve bu baz insan

larn felsefi aklamalar ve sonular anlamasnn nne geebilir.
Bir eyi matematiksel olarak ispatlamak nemli, hatta zorunludur
ama ben Planck Sabiti ya da Bellin Eitsizlik Kuram gibi baz nok
talarn tartlmas dnda bunu olabildiince gzlerden uzak tut
tum, ki bu bahsettiim noktalarda da son derece kolay takip edile
bileceini dnyorum.
Bu kitabn blmleri numara ve balklar ile sunulmu ve met
nin iinde ska dier ksmlara gndermeler yaplm olsa da, ilgili
okuyucuyu blmleri srayla okumaya davet ediyorum, nk kul
lanlan terimler ve kavramlar nceki blmleri okumu olanlarn
daha sonraki blmleri anlamalar kolay olsun diye gittike birbiri
zerine eklenerek verilmilerdir. Blm balklar, blm ierikle
rini tamamen kapsamaktan te, yaplan inceleme iin bir k nok
tas ve takip edecek konulara ynelik bir ainalk yaratmak amacn
gtmektedir. Bu nedenle, ok sevilen ksmlarnn kelerini kvra
rak iaretlemi erotik ierikli bir kitapta olduu gibi, sadece inde
kiler ksmna bakp size ilgin gelecek bir blm seip okumama
nz istiyorum. Ltfen bana dncelerimi sizlere kitapta yazl sra
ile sunmama izin verin ki daha ikna edici olsunlar ve siz de kitabn
tam am n bitirinceye dek balardaki blmler hakknda hemen bir
yargya varmayn. Bazen, sadece tek bir dil bilen bir kiinin bir ya
banc ile karlatnda yapt gibi bararak konumann anla
may ve ikna olmay kolaylatraca trnden bir varsaymla, bir
tanm tekrarlayabilir ya da okura daha nce sylemi olduum bir
eyi hatrlatabilirim.
Ltfen birinci tekil ahs zamiriyle konumam da ho grn.
Byle yapmann inanlmaz derece ok metafizik yk de berabe
rinde tamakta olacan bana yllar boyunca syleyip durdular
ama ben ocukluumdan beri kendimi bu ekilde ifade etmeye son
derece alm durumdaym. Dahas, o kadar ok zamanm Nietzsche okuyarak geti ki kendimi kuru, ar ciddi ve profesrce bir ta
vrla ifade etmemi istemek, benden de duygusuz ve itici bir kii ol
mam beklemek demek olacaktr.
19

Nietzsche ve Varlk

Okurlara, amacnzn ne olduunu en batan belirtmek, ulat

nz noktann ne olduunu da en sonda hatrlatmak son derece d
rst bir yaklam olacaktr. yleyse, bu kitabn zeti ve Nietzschenin
yazdklarndan benim grdm kadaryla kan sonular unlardr:
Evrende sadece tek bir parack var olsayd, bu durum olabilecek tek
gerek kaos olurdu. Evrende iki paracn varl ise zorunlu ola
rak liki denen durumu ortaya karacaktr. likiden de G ve
Deer doar. G ve Deer eanlamldrlar. Bu Deerden de tek ve
gerek olan Ahlak doar. Dinler, ideolojiler ve deiik milliyetilikler
kendi arpk niyetleri ile bu Ahlak bozarlar ve bylece de likinin,
erdemin ve bizzat da evrenin yapsnn bozulmasna yol aarlar, ki
bu da Nihilizmin ortaya kmasn mmkn klar, hatta bizzat buna
yol aar. G ve Deerin eitlii durumunun, akl ve beden, ruh ve
madde, biyoloji ve etik, ahlak ve termodinamik sorunlarnn z
mn kendi bnyesinde barndrd grlecektir. Kitabn sonu gel
diinde tekrar bu paragrafa atfta bulunduumda bu dediklerimin
hepsinin daha anlaml geleceini mit ediyorum.
Bu kitap, datc (dissipative ) sistemlerin durumlar arasn
daki ilikiler zerine yazlm bir kitaptr. Nietzschenin G stenci
kavram, bu durumlar arasndaki ilikilerin bir tanmn sunmak
tadr. Manfred Eigenin cam bilye oyunlar da benzer biimde bize
bu durumlarn birbirleriyle nasl ilikiler iinde olduunu anlatr.
Darvvinin ortaya koyduu kuramn da evrim adn verdiimiz, mu
azzam bir biimler karmaas srecinde eitli durumlarn arala
rndaki ilikinin bir tasviri olduunu bugn anlam bulunuyoruz.
Darwinin kuramnda yer alan bu evrim ierisinde dorusal bir ne
densellikle alan uyum salama (adaptatiori) kavram anlamsz
dr. Trler, mutlak birer varlk olarak yokturlar ve var da olamazlar.
Bizim tr adn verdiimiz ey aslnda ak (flux) iindeki bireyler
dir. Bireylerin kendileri ak iindeki genel ve zelliksiz konfigrasyonlardan ibarettirler ve bu nedenle de birey, her ne kadar var
lk asndan gerek olsa da, bir yanlsamadan ibarettir. Nietzsche,
gerekliin bir yanlsama olduunu biliyordu ama ayn zamanda bu
yanlsamann gerek olduunu da biliyordu. Bu ifade bizim kk ok
eskilere dayanan idealizm metafiziine bir tepkimiz olarak kullan
lan bir ifadedir ve Nietzsche yanlsamas ifadesinden anlamamz
20

William Plank

gereken ey apak ortada olan bir belirsizlik durumuna bir deer

vermekten ibarettir. Bir epistomolog ve bir kuantum mekanii uz
man, bizim geree aykr a priori dediimiz dier eski dorular
dan ayrmak iin bu Nietzsche yanlsamalarm ksmi dorular ola
rak adlandrabilir. G stenci durumlar, cam bilye oyunlarndaki
durumlar ve biyolojik evrim srecindeki durumlar arasndaki ili
kiler, dorusal-olmayan (ron-linear), teleolojik-olmayan ama gerekli
ve dngsel ilikilerdir ve bunlar ancak deiim denen eyin gerek
liinin bir sonucu olarak var olabilirler. Bu ilikiler, insan alglay
nn doasm, uzay, zaman ve mekann gerekliini sorgularlar ve
bunu yaparken de kuantum mekaniinin sorduu sorularn ayn
sn sorar: Burada kastedilen elbette Nietzschenin G stenci kav
ram ile yapt ve kuantum mekanikileri Heisenberg ve Bellin de
bazen yapmay baardklar gibi, kendimizi Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziinden kurtarabilirsek, Shimonynin ifadesiyle bir de
neysel metafizik (Cushing ve McMullin, s. 27) olarak grlebilecek
kuantum mekaniidir. Bu nedenle, Nietzsche bir post-Kant deil
dir ve Hegelin nermeleri de irkin bir hale brnrler. Ayrca, Ni
etzsche, Darwin, Heisenberg, Eigen ve Bell grubu iinde, matema
tii kullanmadan, geleneksel ontolojinin reddi ile ortaya kan ak
kavramnn beraberinde getirdii sonular ilk gren kii de Nietzs
che olmutu. Geleneksel ontoloji, kanlmaz bir biimde ahlaka ve
yerel gereklie bal kalmtr ve bu ontoloji ve bu ahlak tr tm
bilim dallarna ve hatta fizie de bulamtr. Gerek, makul olan
yani aklmza yatkn gelen ey deildir ve akla yatkn, mantkl olan
ey de gerek deildir. Yanlsama gerektir ve gerek olan da yanl
samadr. yleyse, yanlsama gerekli, zorunlu bir ksmi gerekliktir.
Evren, zerinde galaksilerden yaplm zarlarn sonsuz bir ha
reket iinde birbirine arpt, yuvarland, akntlar oluturduu,
bazlarnn kaotik bazlarnn ise dzenli olarak kabul ettii, ansa
bal rntler iinde ve deiik biimlerde birbirlerini etkiledii,
byk ve bklm bir oyun masasdr. Bilim adamlar, filozoflar,
peygamberler ve sokak serserileri, bazen bu ak iine ellerini so
kup kendi yollarnda yuvarlanmakta olan bir avu zar yakalar ve
avularn masann uhas zerine aplatarak mevcut yarglarmz
ile incelememiz iin bu zarlar nmze koyarlar; aynen Montanal
21

Nietzsche ve Varlk

bir kovboyun ikisine bahse girip att be zarn hepsinin alt gel
mesini beklemesi gibi. Sonra da saylan okurlar; iki tane sekiz, iki
tane alt ve tane de drt gelmitir. Zarlarn zerinden okuduk
lar bu rakamlara veri derler ama bu veriyi ortaya karan ey,
zarlarn yuvarlanmasn kesen ve bylece de zarlarn doasna ay
kr gelerek hataya neden olan aka yaptklar kendi mdahaleleri
dir ve kendi yarattklar bu hatal verilerden evrenin doas zerine
bir sonu karmaya alrlar. Ardndan, iin iine bu zarlar ara
snda, paracklar arasnda, bu durmak bilmez enerji merkezleri ve
akntlar arasnda eitli neden, birliktelik, mekan ve iliki trlerini
dahil ederler. Oysa, ak sekteye uratan ve gereklik zerine ah
kam kesen bu bilim adamlar, filozoflar ve serserilerin kendileri de
zar akntlannda yuvarlanmakta olan birer zardan ya da zar kme
lerinden ibarettirler. Kendi yarattklar kurmacalar ve yalanlar da,
biraz saduyuyla, biraz alakgnllkle, biraz da mutlulukla ve bu
ontolojiyi ve bu paracklarn ksmi dorularm bir ahlak adyla
yemden tanmlamamaya gsterilen korkun bir zen ile bizim kul
lanmamz gereken zorunlu kurmacalardr. Tanr, gerekten de ev
ren ile zar oynamaktadr ve ister kazansn ister kaybetsin, Onun pa
ras ve zaman boldur.
imdi artk Nietzschenin hi de mtevaz saylamayacak bir ifa
desi ile yola koyulalm; Ben gelmi gemi en kt insanoluyum .
. . ve de en yararls (,XIV 2).

22

Teekkr

Karmaklk Kuram ve kuantum mekanii alanlarndaki dnr

lere teekkr borcumu buradan belirtmek isterim. Makul bir srede
bu almann biraraya getirilmesi ancak sabr ve becerisi sayesinde
mmkn olan olum Gabriel Planka da teekkrlerimi sunarm.

23

Ksaltmalar Listesi

Kitap boyunca Nietzchenin eserlerinden alnt yaplrken eser ad

lar olarak aadaki ksaltmalar kullanlmtr.
lYagedyann Douu (TD), Tarihin Yaammza Etkisi (TYE),
Eitmen Olarak Schopenhauer (S), Richard Wagner Beyrutta (W),
nsanca, Pek nsanca (P), Kark Notlar ve Deyiler (KND), Gezgin
ve Glgesi (GG), Tan Kzll (TK), en Bilim (B), Byle Buyurdu
Zerdt (Z), yinin ve Ktnn tesinde (R), Ahlakn Soykt
(AS), Wagner Vakas (WV), Putlarn Alacakaranl (PA), Deccal (D),
te nsan (), Nietzche, Wagnere Kar (NWK), G stenci (G)

24

Editrlk Yaklam Hakknda

Beeri bilimler alannda kullanlan alnt ve atf yntemleri sosyal

rilimler alanndakilere kyasla bazen biraz belirsiz olduu ve kant
ve gl iddia izlenimi vermek amacyla sklkla gereinden fazla ay
rntl kullanld iin dipnotlar ve metin sonu notlan kullanmaktan
kandm ve bunlar yerine zamandan tasarruf etmek ve okumada
kesintiye yol amamak iin okura gereken ne ise bunu olabildiince
metnin kendisinde vermeye altm. Bir nokta aka dipnot kulla
nmn gerektirmise bunu parantez iinde bulabilirsiniz. Basmlar,
kullanlan eviriler ve ikincil kaynaklar bibliyografyada verilmitir
ve metin iinde yazar ve gerektiinde de tarihi ile belirtilmitir. zel
anlamlarna dikkat ekmek ve Almancadaki isimleri baharf byk
yazma zelliinin etkisini muhafaza etmek amacyla, Nietzschenin
drt byk terimini baharfleri byk olarak kullandm: G s
tenci, Bengi Dn, Amor Fati ve stinsan, ki bunlara ileride Nietzsche Drtls adn vereceim.
Benzer biimde, daha ilgili okuyucuya bir k noktas sala
mak ve ierie ynelik bir rehber olmas amacyla metin ierisinde
olabildiince balklandrma ve numaralandrma yapmaya al
tm. Nietzscheyi okurken deyisel slubunun ve metnini ksa ba
lklarla ayrd alt-blmlere blmesinin benim metni anlaym
geciktirmediini ya da gz yormadm ve baz eletirmenlerin de
dii gibi bunun kendisini istikrarl ve dzenli bir biimde ifade ede
memesinin bir gstergesi olmadn farkettim. Tam aksine, Nietzsche byle yaparak yazdklarna daha rahat okunur ve okur dostu bir
hava vermiti. Umarm benim yazdklarm da ayn derecede okur
dostu olmutur.

25

1
Manfred Eigen in Cam Bilye Oyunlar

nyada olup biten her ey, hibir eyin nceden belirli olma
d ve sadece ama sadece kurallar nesnel anlaya ak olan

dev bir oyuna benzer. Oyunun kendisi ne kurallar ne de oyunun gi

diatn belirleyen ans eseri ortaya kanlar ile ayn ey deildir.
Oyun, ne biri ne de brdr nk oyun her ikisi birdendir. Biz

oyuna ne kadar deiik sorular yneltirsek yneltelim, oyun her za

man bu sorular kadar deiik boyuta sahip olacaktr. Eigen, 1981

Eigen ve Winklerin cam bilye oyunlarnn bizim iin byk

nemi var nk bu oyunlar paracklar (enerji merkezleri, kme
ler vb.) rekombinasyonunun nasl ilediini en ak ve arpc bii
miyle, ahlaktan arnm, insan yarglarndan ve metafizikten ba
msz bir biimde sergilemektedir; yine de, bu oyunlarda gsterilen
ans rntleri ve gereklilik aynen fizik, kimya, biyoloji ve sosyolo
jiye de uygulanabilir. Bunlann ahlak ve estetik ile ilgisi olup olma
dn ve varsa nasl olduunu daha sonra inceleyeceiz.
Bu oyun modellerini anlamak iin temel dzenlerini anlama
mz gerekir (Sizin iin bu noktada en yararl olacak ey Eigen ve
Winklerin kitabn okumaktr). Bu oyunlar, zerinde karelere b
lnm sralar izili kare biimli masalarda ve zar atarak belirlenen
karelere cam bilyeler konarak ya da kararak oynanr. rnein, on
alt kare bulunan bir masada her birinde drder kare bulunan drt
sra vardr. ki adet be yzl zar kullanlr ki bu zarlarn birisinin
yzlerindeki rakamlar yatay sray, dierindekiler ise dikey sray
gsterirler. Bu zarlar kullanlarak her zar atmnda on alt kareden
herhangi birini rastgele belirlemek mmkn olmaktadr.
27

Nietzsche ve Varlk

Oyunu her biri sekiz kareden oluan sekiz sral bir masada oy
nadnzda (yani 64 kare ile), bu kez iki adet sekiz yzl zar kul
lanlarak zarlardan biriyle yatay, dieri ile de dikey sra belirlenir.
Baka bir rnek verecek olursak, farkl renklerdeki bilyelerin say
sndaki varyasyon ile diferansiyel dengeyi ve bunlarn oluturduu
rntleri gzlemlemek iin eer srayla drt renkli bilye kullanlan
bir oyun oynarsanz, bu kez her yznde seilecek bilyelerden bi
rinin rengini gsteren nc bir be yzl zar daha atmak duru
munda kalabilirsiniz.
Eer zerinde bin ya da milyonlarca kare bulunan bir tahtada
oyun oynamak isterseniz, gereken trden bir zar bulmak olduka
zorlaacaktr ve oyunu oynamak iin bir insan mr bile yetmeye
cektir; fakat, zeki bir kii kareleri hzla ve rastgele olarak belirleyip
bilyelerin oluturduu rntleri ve kmelerin izelgesini bize suna
cak bir bilgisayar program yazabilir (Doa, ayn oyunu kareler ye
rine galaksilerin ve supernovalarn bulunduu ok daha byk bir
tahta zerinde oynamaktadr ama zaman konusunda bir sknts
yoktur, uykusu gelmez, eli zar atmaktan yorulmaz ve greceimiz
gibi kurallar da kendisi koyar). Bu trden byk bir oyun tahtas
nn avantaj udur; denge durumundan sapma ya da deiik bilyele
rin renklerinin greceli dalm istatistiksel olarak o derece kk
kalr ki, bilyelerin (varlklarn, paracklarn, molekllerin, organiz
malarn) oluturduu rntler ve ynlar, evrenin belirledii pa
rametrelere (kurallara) gre deitike bunlar daha doru olarak
grselletirmek mmkn olur ve siz de iinizi rahatlatan ve byk
olaslkla metafizik de olmayan bir ekilde, ans denen eyin c
mert barndan Dzen denen eyin tamamen ortaya kabilecei
nin kantn grrsnz.
Eigenin gsterdii gibi (s. 34), tek bir pireyi iki kpek arasnda
paylatrmaya alrsanz, iki kpek zerindeki pire nfusundaki
diferans yzdesi her zaman yksek olur, nk kpeklerden biri
says bir olan pirelerin tmne sahip iken, dieri ise sfr pireye
sahip durumda kalacaktr. Fakat, yz tane pire iki kpek arasnda
datlrsa iki kpek arasnda pire saysnda bir denge olma olas
l daha yksektir. Pire says ne derece artarsa, rnein bir milyon
28

William Plank

olursa, iki kpek arasnda dalan pire saysnda sapma yzdesi de

o derece dk olacaktr. Bu kpek-pire yks bize byk saylar
kuralnn nasl altm gstermektedir: Hatrlamalyz ki, doa
byk saylarla i grmektedir. Yani, byk saylar yasas ans unsorunun dzenli grnmesine yol amaktadr. Bu ans oyununda
zar kutusunu sallamakta olan gerekliliin demirden elleri, oyunu
sonsuz uzunlukta bir zaman sresince oynamaktadr; bu yle uzun
bir zamandr ki, bu sre iinde arkasnda aynen bir ama ve man
tk varmasna izlenim verecek bir srayla ortaya kan zar dizileri
de grlmek durumundadr ve belki de zar kutusunu demir elle
riyle sallayan biz kendimiziz . . . bizim tamamen kendi istencimizle
ortaya ktn sandmz eylemlerimizde bile yaptmz, aslnda
bir gereklilik oyunu oynamaktan baka bir ey dedir (T K II130).
Bu bilye (organizma, molekl, vb.) oyunundaki bilyelerin (orga
nizmalarn, molekllerin, vb.) says yine bilyelerin saysn etkile
yen bir evre yaratr. Yani, bilyelerin says bilyelerin saysn etkiler.
Bylece, var olmas iin gerekli kurallar kendi var olmasnn doa
sndan treten, kendi kendini dzenleyen, otokatalitik bir poplasyon olasl ortaya kar. Nietzschenin szck seimi de tam ola
rak bunu ifade etmektedir: Btn yasalar, kesinlikle eksiktir. . . her
g, her an kendi sonularn meydana getirmektedir (K, 22). Bu
poplasyon, denge ierisinde bir istikrar kazanabilir ama dnyann
istikrarl bir konuma. . . bir denge konumuna ulamak ynnde bir
abas yoktur (G, 639). te yandan, bunlar arasnda kendi kendini
dzenlemeyen ve bu nedenle de kendi kne yol aan bir sistemin
ortaya kma olasl da mevcuttur. Kendi klerini kendileri ha
zrlayan sistemler, kendilerini kopyalayacak yani kendi benzerlerini
yaratacak kadar uzun sre yaayamazlar. Nietzschenin, hastalk,
acma ve zayfln kurumsallamas olarak grd Hristiyanlk,
bu trden ke giden sistemlerden biri olacaktr. Eer dnyann
bir amac olsayd, u ana kadar bu amaca ulalm olmalyd (G,
1062). Fakat, hl bir son durum ortada yoktur (G, 1064).
Bir poplasyondaki bireylerin ortaya k ve yokolular (doum
ve lmleri) stratejiye gre meydana gelir; uyum stratejisi, ztlk
stratejisi ve kaytszlk stratejisi (Eigen, 26). Bu stratejiler, evrenin
29

Nietzsche ve Varlk

gerektirme ve snrlandrmalarnn (oyunun kurallarnn) sonucu

olarak ortaya kan isel denetim mekanizmalar olarak grnrler
ve istikrar salayc ya da bozucu etkileri vardr.
() Kaytszlk stratejisi: Eer bir poplasyonun boyutunun, bu
poplasyondaki ortaya k ve yokolu (doum ve lm) oran ze
rinde bir etkisi yoksa, bu mekanizmaya kaytszlk stratejisi adn
veriyoruz. (2) Uyum stratejisi: Bir poplasyonun (bilyenin, organiz
mann, molekln, vb.) doum ve/veya lm oran, poplasyonun
boyutu ile beraber artyorsa, bu mekanizmaya uyum stratejisi adn
veriyoruz. Benzer biimde, doum ve/veya lm oran poplasyonun
boyutu ile beraber azalmaktaysa, buna da yine uyum stratejisi denir.
(3) Ztlk stratejsi: Bir poplasyonun boyutundaki deiim, doum
ve/veya lm oran zerinde ters ynde bir etki yaratyorsa, rnein
poplasyon arttka doum oran azalyorsa, buna ztlk stratejisi ad
verilir. Bu stratejiyi meydana getiren ey, paracklarn rekombinasyonu iin gerekli parametreleri salayan evrenin kendi doa
sdr. Eigen ve Winkler, bu stratejinin evrelerini deiime u
ratrken nasl ortaya ktklarn aklamaktadr; bir baka deyile,
bu stratejiler, doadaki kmeler ve yaplarn kendilerinden ok, bu
kmeler ve yaplar arasndaki ilikilerde kendini gsteren doann
kurallarn, yani oyunun kurallarn, deiiklie uratan strateji
lerdir. Daha ileride G stenci konusunu ele alrken bu stratejilere
tekrar deineceiz, nk bu stratejiler ahlak, adalet, karar, bilin,
niyet gibi kavramlara bavurmakszn bir sistemin baar ya da ba
arszlna katkda bulunan ve hatta neden-sonu dncesini bile
deiiklie uratan mekanizmalardr. Bu fikirleri daha iyi anlayabil
mek iin, be alt cam bilye oyunu trn daha ayrntl inceleyelim.
a. Rastgele Yry Oyunu
Oyunu birisi on alt adet beyaz, dieri on alt adet siyah bilyeye
sahip iki oyuncu, on alt tane numarasz kareden oluan bir tahta
zerinde oynarlar. Her oyuncu, tahtann kendi yarsna sekiz adet
bilye koyar ve bylece tahtadaki tm kareler dolmu olur. Yaz tura
atarak bir beyaz bilyenin bir siyah bilyeyle, bir siyah bilyenin de bir
beyaz bilyeyle deitirilip deitirilmeyeceine karar verilir. Eer
30

William Plank

bu oyunu iki lmsz melek sonsuza dek oynasayd, oyun olduka

skc bir hal alrd, ama kaytszlk stratejisinin bir rnei olarak
grm olurduk ki, btn bilyelerin beyaz, btn bilyelerin siyah,
bilyelerin yarsnn beyaz, yarsnn siyah olmas vb. gibi, beyaz ve
siyah bilyelerin olas tm kombinasyonlar, on be siyah ve bir tek
beyaz bilye olma olasl ile e olaslkla, rastgele ve ebediyyen tek
rarlanp duracaktr.
Oyuna bir kural ekleyerek sonucu arpc biimde deitirmek
mmkndr. birlii kuralna gre, bir oyuncu kendi bilyeleri ile
etrafn sarm olduu bir rakip bilyeyi oyundan karabilir. Bylece, tahta zerindeki btn bilyelerin siyah olduu bir konfigrasyon gerekletiinde, artk bir beyaz bilyenin oyuna sokulmas duru
munda derhal tekrar karlmas gerekecei iin oyun bitmi saylr.
Burada Eigenin devreye daha ilgin bir kavram sokmutur; hafza,
ya da ilgin bir hafza tanm.
Tahta zerindeki tm bilyeler beyaz ise, bu tamamen beyaz ve
neredeyse tamamen beyaz durum bir sre devam edecektir nk
bu sre boyunca her yaz tura atldnda % 50 olaslkla beyaz ge
lecek ve tahta zerindeki mevcut beyaz egemenlii desteklenecektir.
Bylece, tahta zerinde ne kadar ok beyaz bilye varsa, siyah bilye
lerin onlarn yerine gemesi de ayn derecede zorlaacaktr. Anla
laca zere, beyaz bilyelerin deitirilebilme olasl beyaz bilyele
rin mevcut saysna bal gzkmektedir. Beyaz ve siyah bilyelerin
dier herhangi bir konfigrasyonu da yine ayn olaslkla devam et
mekte srarc olacaktr. Eigen, bu srarla srme olgusuna hafza
adm verir. Olas tm rntler, oyun bitene kadar ayn olaslkla
olduklar durumda kalma eiliminde olacaklardr.
Her ne kadar her trden tahta uygun bir zarla bu oyun iin kul
lanlabilse de, biz sekiz yzl bir zar seelim ve sonu olarak da 64
kareli bir tahta kullanalm. Her oyuncunun, 32 adedini oyunun
banda tm tahtay dolduracak ekilde rastgele tahtaya koyduu
64er adet bilyesi vardr. Zar atlr ve gelen karenin zerindeki beyaz
bilye ise siyah, siyah bilye ise beyazla deitirilir. Uzun sre zar at
tktan sonra oyunu keyf olarak sona erdirmek istersek ve her at
tan sonra tahta zerindeki siyah bilye saysnn beyaz bilye saysna
31

N ietzsche ve V arlk

orannn ortalamasn alrsak, oyun sonunda skorun etelesini kar

dmzda her zaman yaklak olarak eit sayda beyaz ve siyah bil
yenin olduunu greceiz; yani, bir renkler dengesi kural mevcut
tur. Rastgele Yry oyununda olduu gibi, bilyelerin olas tm
dalmlar yine ayn frekans ile ortaya kacaktr, fakat her zaman
bilyelerin renklerinin dalmnda yaklak bir eitlik grlecektir.
Tahta ne kadar byk olursa ve bilye says ne kadar artarsa, denk
likten sapma yzdesi de o derece azalacaktr.
Doann bu oyunu byk saylarla oynadn hatrlayacak olur
sak, ki rnein bir santimetrekp suda o22 su molekl vardr (Eigen, 38), bu denli byk saylarda ortaya kacak denge durumun
dan standart sapmay saptayacak derecede hassas l aralarmzn
olmas mmkn deildir. yleyse, bizim bir organik tr dediimiz
eyin, rnein bir kuun, mutlak olarak tehis edilip tanmlanabilir
olmadn, tr denen eyin aslnda bir uzlama ya da bir noktada
bir grsel yanlsama olduunu, yani bizim alg mekanizmalarmzn
doas ile ilgili bir yanlsama olduunu fark edince armamalyz.
Alg mekanizmalarmzn doas ile ilgili olarak daha ileride kuantum mekanii konusunu ele alrken tekrar tartacaz.
Bu oyunu drt oyuncu ve drt ayr renkten bilyeyle ve oyundan
karlacak bilyenin rengini belirleyebilmek iin de ek bir be yzl
zar ekleyerek oynayacak olursak, bu drtlnn yaratt denge ei
limi yine korunacaktr. Fakat, ortaya bir ibirlii kural ekleyerek
bilyelerin (organizmalarn, eneji merkezlerinin) iinde bulunduu
evreyi biraz kurcalamaya balarsak (rnein, bir karedeki bilye,
ancak etrafndaki drt bilye kendisinden farkl renkte ise oyundan
karlabilir gibi kurallar eklersek), sonuta tek bir rengin dier
tm renklerin yerine geecei bir noktaya ulaan bir durum yara
tarak dengeye mdahale etmi olursunuz (yani belki de denge is
tenci diye adlandrlabilecek bir durum bile sz konusu olabilir).

b. Birimiz hepimiz iin ya da k Oyunu

Bu oyun ayn zamanda Eigenin ibirliki dedii trden bir
oyundur; yani ek kurallar (evresel parametreler) ekleyerek oyunun
ebedi olarak tekrarlanp duran istatistiksel denge durumundan kur
tulmas salanmtr. Tahta zerindeki 64 kareden birini belirlemek
32

William Plank

iin iki tane sekiz yzl zar atlarak, oyuncu sadece belirlenen bilyeyi
dier renkle deitirmekle kalmaz. Eer ans siyah bir bilyeyi se
mise, oyuncu siyah bilyeyi oyundan karr ve bir beyaz bilye daha
ekler. Oyun hzlanr. Tahtadaki beyaz bilyelerin says ne kadar ar
tarsa, yeni beyaz bir bilyenin seilme ans da o derece artar, ta ki
artk dnlmez bir noktaya eriinceye dek. yle bir noktaya gelinir
ki, artk ortada beyaz-siyah bilyeler sistemi kalmamtr, nk tah
tada sadece beyaz bilyeler kalmtr. Bizler, hayatta Zenginler git
tike zenginleirken fakirler de gittike fakirleiyor derken genelde
bu trden bir modele iaret ederiz.

c. Seilim Oyunu
Bu noktaya kadar anlatlan oyunlar, evre tarafndan dayat
lan kurallara gre oyunda dengenin nasl korunduunu veya
ke doru nasl ilerlendiini gstermitir. Fakat, bu durumlar (yani
denge ya da k durumu) bize karmak bir sistemden nasl ilev
sel bir dzen tretilebileceini aklamaz. Eer molekler ya da biyo
lojik evrimin elinde sadece bu tr modeller olsayd, baarl trlerin
ortaya kabilmek iin ok daha az anslar olacakt; bu trden bir
istikrar bir yandan deiimi engellemektedir, te yandan kn
bizleri gtrecei nokta da ortadadr. Eigen ve Winklerin Seilim
adn verdikleri oyun ise, bize istikrarszlk karsnda retken bir
yaklamla baedebilen bir model sunmaktadr. stikrarszlk elde
mevcut alternatifler arasndan ak bir seim yaplmas ynnde bir
zorlamada bulunur ve daha nceden zaten snanm ve yaanm bir
duruma geri dnmeyi engeller (Eigen, 51). Bu balamda, ve okura
okumakta olduunun Nietzsche zerine bir kitap olduunu hatr
latmak adna, hatrlamalyz ki Nietzsche cevher dncesini red
detmitir. Bunu yapmasnn nedeni, cevher dncesinin bu derece
mutlak olmas gereklilii ve bunun da G stencinin ilevini engel
leyecek olmasdr. Bir altkatman olarak cevher o derece mutlak bir
gereklik ortaya koymaktadr ki, beraberinde esnemez ve kat bir
metafiziin varln da gerekli klmaktadr. G stenci ise bnye
sinde istikrarszl barndrr. Cevher kavram ise istikran artt
racak ve aka engel olacaktr. Burada kullandmz terimler ba
lamnda Nietzschenin Hristiyanla ynelik grlerini ele alacak
33

Nietzsche ve Varlk

olursak, bunlar Hristiyanln, evrimsel-olmayan rntlerin, yani

en zayfn istikrarn koruyan, G stencinin yaratcln engel
leyen ve Nietzschenin deyimiyle hasta bir organizma yaratan bir
model olduunu gstermektedir. Hristiyanlk, ke giden seim
ler yaparak ahlaki ve ruhani evrimi engellemekte ve en az uygun
olann hayatta kalmasna yol amaktadr. Hristiyanlktaki kusur
suzluk kavram, esasen G stenci ve beraberindeki Bengi Dn
gibi kavramlar olanaksz klan stasis ve muhafazakar stratejiler ze
rine kuruludur. Newton mekaniinin kusursuzluu ve istikrarll
da benzer biimde ilahi bir varlk tarafndan oluturulmu duraan
bir Hristiyan evren grn yanstmaktadr.
Seilim adl bilye oyununda, tahta zerindeki 64 kareden birini
belirlemek iin iki tane sekiz yzl zar kullanlr. Eit sayda krmz,
mavi, yeil ve sar bilye rastgele tahta zerinde dizilirler; her renk
ten tm tahtay dolduracak kadar bilye mevcuttur. Srayla uygulanan
iki ayr kural vardr: lk zar atyla seilen bilye oyundan karlr;
ikinci zar atnda seilen renk ise bu renkten bir nce karlan bil
yenin yerine konarak oyuna dahil edilir yani dllendirilir. Oyun,
tek bir renk tm tahtay ele geirince sona erer.
Bu oyunun dier bir tr ise mutasyon kavramn oyuna dahil
eder. kinci zar atndan sonra, yani dllendirilerek says arttr
lacak rengin belirlenmesinden sonra, nc bir kez daha zar at
lr. Bu zar atnda nceden belirlenmi bir rakam, rnein alt, ge
lirse o anda tahta zerinde en az sayda bilyesi bulunan renkten bir
bilye boalan kareye konabilir. Bu durumda aka grlecei zere,
bir nceki trde olduu gibi sadece bir bilyenin oalmasndan yani
remesinden te, oyuna mutasyon dncesi de dahil edilmitir. Bu
trden bir mutasyon arada bir renklerden birine byk bir avantaj
salayabilir. Oyunun nc bir trnde ise, nc bir zar daha
kullanlr. Bu deer zar, keyfi olarak oyundan elenme ya da say
olarak artma konusunda dier renklerden daha byk bir deere sa
hip olacak rengin belirlenmesini salar. Deer zar tarafndan da
yatlan bu trden bir kural, bir kii oyunun banda dezavantajl
bilyelerin saysn arttrarak tm anslar eitlemeye alsa bile,
baz renklere byk avantaj salayp seilimlerini, hayatta kalma
larn ve zaferlerini garantiye alr. Ele alacamz bir sonraki bilye
34

William Plank

oyunun ad ise Mcadeledir, nk u ana dek grmediimiz tr

den, adn sylemek gerekirse datc rntye sahip bir dzen
zerine kuruludur.

d. Mcadele Oyunu
Bu olduka akla manta hitap eden bir oyundur ve ksaca u e
kilde anlatlabilir: Tilkiler (krmz bilyeler) tavanlar (sar bilyeler)
yer, tavanlar imenleri (yeil bilyeleri) yer ve avclar da (mavi bilye
ler) tilkileri avlayp krklerini yzerler. Zar at ile krmz bir bilye
seilirse oyundan elenir ve yerine bir mavi bilye konur ki bunlar da
oyunun sonunda puan olarak toplanrlar. Sekiz yzl zarlar kulla
nlarak 64 kareden biri belirlenir ve oyunda her drt renkten 30ar
bilye bulunmaktadr. Yeil bilyeler tahta zerine konduktan sonra
16 sar ve 4 krmz bilye etraflarndaki yatay-dikey ve apraz kare
lere yaknlklar ile stratejik avantaj salayacaklar biimde yerle
tirilirler. Bu yaknlk bir ekolojik modeli yanstmaktadr. Sar bilye
ler yeillerin yerine ancak dier sar bilyelerin bulunduu yerlerde,
krmz bilyeler de sar bilyelerin yerine ancak dier krmz bilyele
rin bulunduu yerlerde geebilirler.
Oyun erledike ortaya kan olaslklar grebilmek iin Eigenin
tm kurallarn aklamaya gerek yoktur. Yeil-sar ve sar-krmz
komuluklarnn olduu yerlerde sar-sar ve krmz-krmz zin
cirleme reaksiyonlarn grrz; yani, imenler azalrken tilkiler ve
tavanlar artacaktr. Bir oyuncu sar-krmz bir durumdan krmzkrmzya dntnde, iki ek zar atma hakk kazanr ve bunlarla
oyuna devam eder ama ancak ans ile zarda tekrar krmz gelirse,
o zaman da bu krmz bilye bir mavi bilye ile deitirilir ve oyun
cunun hanesine bir puan yazlr. Bu oyunun ilginlii, datc, akulu, denge-d doasnda ve sz konusu trlerin dngsel ve peri
yodik bir poplasyonunu ortaya karma potansiyelinde yatmaktadr.
Byyen imenlerin miktar, ot yiyen tavan saysna baml ola
rak deiiklik gsterir ama deyim yerindeyse yenilenebilir bir kay
naktr ve sisteme srekli bir girdi salar. Srecin dier ucunda ise
elde edilen tilki krk says avc saysna deil, tilki saysna ba
ldr. Fakat bu srecin ikinci ve nc admlar (tavanlar ve tilki
ler) otokatalitik yani kendini dzenleyen trdendir: Doada tavan
35

Nietzsche ve Varlk

retmek iin tavanlar var olmaldr ve benzer biimde tilki iin de

tilkiler gereklidir. Ama imenlerin yetimesi ve tilki avcl otokatalitik deildir. Daha basite sylemek gerekirse, imen, tavan ile
karlatnda tavana dntrlr. Eer tavanlar bol imen bu
lurlarsa imen miktar tavan miktarna gre azalacak ama tavan
art oran otokatalitik reme (daha nce bahsettiimiz uyum stra
tejisi tanmn hatrlayn) ile artacaktr. imenler az bulunmaya ba
laynca, bu art oran decektir ve bu arada tilkiler de tavanlar
tilkilere dntrmektedir ve bylece tavanlar hzla azaldka til
kiler de artacaklardr. Tavanlar azaldka ve yksek ve dk i
men miktar dnemlerinde, tilki poplasyonu da ayn art ve d
dngsn izleyecek ve sisteme dzenli girdi var olduu srece,
tavanlar ve tilkiler grafik zerinde olduka dzenli bir dalgalanma
hareketi sergileyeceklerdir (Eigen, 94-95).
Daha nceki oyunlarda deimekte olan denge durumlarnda,
dzenin baz muhafazakar gler tarafndan korunduunu grm
tk. Fakat, Mcadele oyunu gstermektedir ki, datc sreler de
(yaplar) benzer ekilde doada biimler oluturmaktadrlar. Do
ada ortaya kabilecek yaplarn karmaklnn bir snr yoktur
(Eigen, 96). Proteinlerin yapsnda, dalga rntlerinde, poplasyon dalgalanmalarnda ve inorganik kimyasal reaksiyonlarda ken
dini gsteren bu doada biimin ortaya k sreci (morfogenez),
grld gibi hem muhafazakar hem de datc glerin sonucu
olarak ortaya kmaktadr. Datc sistem, metabolikve dinamik bir
sistemdir. Beslenmeyle yaamn srdren bu sistem, morfogenezin
muhafazakar glerini organize eder ve ya s yayar ya da ortaya bir
rn karr. Muhafazakar rntlerdeki glerin aralarndaki et
kileimlerin ibirlii, datc modellerdeki otokatalitik tepkimeye
karlk gelmektedir (Eigen, 99). Nietzsche ve G stenci konu
sunu tartma noktasna geldiimizde, doadaki kristallerde, cam
bilye oyunlarnda, canl organizmalarda ve dncelerimizin ev
rimi ve oluumunda grdmz bu inorganik maddenin kendini
dzenleme olgusunu tekrar hatrlamamz gerekecek. Bu nedenle,
daha sonra Michael Ruseun Danvinci epistemoloji ve etik zerine
olan dncelerini ele alacaz.
36

William Plank

Benzer biimde, yararl olduu zamanlar simetrinin de do

ada ortaya ktn gsterecek oyunlar da gelitirilebilir. rnein,
kendi kendini dzenleyen kk birer mekanizma olan baz prote
inler kendi ilerinde enzimlerini kesip bierken simetri ilkesinden
pek yararlanmazlar. Molekl zincirleri, kendilerini uygun ba nok
talaryla birbirlerine eklemek zere bir dzen olutururken dzenli
ya da dzensiz rntler ortaya karabilirler. Yine de, dzenli ya
plarn evrimsel ve seici bir avantaj vardr, nk her dzenli altbirim uzamsal olarak bir st rntye uymak konusunda daha et
kin bir yap sergiler. Sonu olarak, bu trden dzenli yaplar daha
hzl evrim geirirler. Simetrinin kusursuz olmas gerekli deildir;
ilevsel olmas yeterlidir; yani, yaklak simetri de bir organizma
nn olduka iyi ilev sergilemesini salayabilir. Sonuta, yaayan
bir canl, her eyden te enejisini boaltma ve yayma aray iin
dedir (K, 13). Cam bilye oyunu, aslnda ounlukla tek bir renk
ten oluan bilyelerin bu konfigrasyonun grece yava deimekte
olmas sonucu ortaya kan rnt hafzas dnda, kendini var
ln srdrme ynnde bir telosu, yani amac olmayan, yaayan
bir organizma modelidir.

e. Hiperdngler
Eigen ve Winkler, hiperdnglerin nasl ilediini gstermek iin
bir oyun tasarlam olsalar da (230), sonucunu anlamak iin oyu
nun tamamn anlatmak gerekli deildir. Kendi kendini reten bir
dng, yani daha nce de grdmz gibi, bir otokatalitik sre,
kendini reten bir dier srece yarar salayacak trden bir evre
meydana getirebilir. ki dng, karlkl olarak baml hale geldik
leri iin rakiplikten ok bir ortaklk ilikisi ierisinde bulunurlar. B
iin gerekli koullan A oluturduunda, B de C iin, C de D iin, ve
D de A iin gerekli koullan oluturuyorsa, her ne kadar arada bir
bu birimlerden birinin ortadan kalkmas tamamen ke yol asa
da, bu oyunun doasnda ibirliinin ve hayatta kalmann glen
mesi vardr. Bu oyunda, drt ayn bilye (dng, organizma vb.) ren
gine, krmz-san-yeil-mavi-krmz-. . . diye giden bir ncelik sra
lamas verilir. Oyun tahtasna konan drt ayn renkli bilyenin sras
37

Nietzsche ve Varlk

zarla belirlenir ama bir renkten bilyenin saysnn artp atmayaca

n o bilyenin bulunduu kareye dikey ya da yatay olarak komu
karelerde kendisinden sralama olarak nce gelen bir rengin bulu
nup bulunmamas belirler. Bir rengin baars, bir dier rengin ba
arsna baldr ve oyun uzun sreyle oynandnda, her ne kadar
arada bir renklerden birisi ld iin tm sistem ke gitse de,
renkler grafiksel olarak aa yukar dalgalanan bir grnm ser
gilerler. Eigene gre hiperdnglerin ortaya kmas iin gerekli ko
ullar aka prebiyotik aamada mevcuttur ve dorusal-olmayan
bir kendini retme mekanizmasnn belirledii kurallar ve uygula
malar, sonuta genetik kodu meydana getirecek baarl bir hiperdng yaratmtr (233).
Cam bilye oyunlar zerine yaptmz bu inceleme imdilik
en bata belirlediimiz amacmza hizmet etmek iin yeterlidir; bu
ama, Nietzschenin de zaman zaman iinde hapsolduu post-Kant
szck daarcndan farkl bir szck daarc ortaya koymak ve
Nietzscheyi ve 19. ve 20. yy.lardaki modernist gelimeleri deiik
bir bak asyla, zellikle de bilimsel bir bak asyla grmekti.
Bu nedenle, u anda sada solda gezinmeyi brakp dosdoru bir bi
imde syleyelim: ster kaytsz, uyumcu, ya da ztlk stratejisi kul
lansn, ister rastgele yry, denge, mcadele, datc metabo
lizma, simetri ya da dorusal, exponansiyel veya hiperbolik byme
oranlarna sahip hiperdng kullansn, Nietzschenin G stenci
kavram Doanm oynayabilecei olas tm [cam bilye] oyunlarn
kendi iinde kapsayan bir sretir. Doa ve G stenci, btn bu
oyunlarn bir toplamdr. G stenci ve 050n kavramlarnn bizler
asndan nem tayan baz noktalarda ortak bir bak as sala
mak bakmndan ne kadar yararl olduklarn takdir etmemiz gerek
lidir. Yeri geldiinde, Nietzschenin bu bilimsel G stenciyle ilgili
olarak hangi aamada ahlaki, etik ve estetik tavrlar taknd soru
nunu zmek zorunda olacaz; Nietzcheyi, bilim ve ahlak arasn
daki ilikinin karsna ak seik ve cesurca km ilk filozoflardan
biri olarak grebiliriz. Nietzchenin Ahlakn Soyktn incelemi
birine bu hi de artc gelmeyecektir ama oyun kuram yaklam
bu projenin doasn daha ak hale getirmektedir.

38

2
G stenci ve Oyunun Kurallar

ietzschenin G stenci kavram ile Eigen ve Winklerin b

tn oyunlarn toplam dedikleri ey arasnda hangi benzerlik
ler vardr? Birincisi, btn evreni dngsel-periyodik olarak ileyen
ve yerel bazda olabilecek en st dzeyine ulama eilimindeki oto-

katalitik rekombinasyonlar oluum sreci olarak gren parack

larn (birliklerin) rekombinasyonu oyun modeli gibi bir bak a
syla inceleyecek olursak, Nietzschenin eserlerinin olduka titiz bir
dnce srecinin rn olduu ve kendi iinde tutarl bir btn
arzettii de grlr. Nietzsche, eserlerinin basmndan nce onlar
defalarca okumu ve zerinden gemi olduunu belirtmitir. Buna
karn, Nietzscheyi eletirenler, kesik kesik yazma slubunun, pa
ragraf yaplarnn ve birden ispat noktasna atlayan slubunun ar
dnda Nietzschenin dzensiz bir dnce biimi olduunu ve bir
dnce sistemini sonuna dek gtrerek bir btn oluturmada ye
tersiz kaldn belirtmilerdir.
Fakat, Nietzsche felsefesinin ana ilkeleri birbiriyle o kadar ilin
tilidir ki, Nietzschenin dncelerinin modem bilimsel dnce ile
uyum iinde olduunu gstermeye alan bir kii, bunlarn han
gisinden balamas gerektiini bilememektedir. Eer okur Nietzs
che, Eigen ve Molesun eserlerinin nemli bir blmn zaten ince
lemi ve aralarndaki balant noktalarn farketmi ise, aadaki
noktalarn birbirleriyle balantl olduunu da farketmi olacaktr.
Bunlarn birkana burada ksaca deineceiz ve bazlarn da daha
sonra aklayacaz.
39

Nietzsche ve Varlk

Hem cam bilye oyunlar hem de G stenci kavram, teleolo

jiye, cevherin mutlak gereklii iddiasna, sahne arkasnda ileri y
neten bir ana g ya da arac unsurun varlna, karar verme ve ey
leme gemenin zorunlu bir zellii olarak benliin varlna, yarat
ve deiim iin zgr istencin gerekliliine bavurmak zorunda kal
makszn varlklarn doasn aklamaktadrlar. Freudun dnce
leriyle de paralel olarak, insan bilinci (psyche ) de kendi iinde kapal
ve datc bir termodinamik sistem olarak grlebilir ve hatta be
densel salmz bile bu bak asyla tanmlanabilir. sten ve de
iim, hayvansal dzeyde meydana gelen olgulardr; kiilik ise bir
seilim sreci olabilir; akl-beden sorunu da bir hiperdng olarak
grlebilir. norganik, organik ve insan gereklikleri, hayatta kal
mak kavramnn sadece yaama istenci dncesi ile snrl olma
d datc sistemlerdir. Alglamann kendisi de datc bir mo
deldir (ki buna daha ileride kuantum mekaniinin sonularn ele
alrken deineceiz). Deiim ve varlklarn doas edilgenden ok
etkin bir yapya sahiptir (bu nedenle tepkicilik Nietzscheye gre bir
hastalktr). Hem oyun modeli, hem de G stenci btncl bir d
zeyde i grrler; yani, inorganik, organik, psikolojik, toplumsal ve
kavramsal dzeylerde. Her ikisi de denge denen durumun muhafa
zakar, hatta duraan ve olumsuz bir biimde algland ak olgusu
iinde etkin ve ritmik birer g ahmdrlar.
Oyun modeli ve G stencinde neden ve sonu arasnda do
rusal bir ba yoktur ya da bunlar olaylar arasnda meydana gelen
dorusal ilikiler olmak zorunda deildirler ve sistemli ileyen bir
btncl srecin deiik yorumlanmalar olarak grlebilirler. Her
olayn kkeninde rastlantsallk ve ans varm gibi grlebilir ama
btn olaylar aslnda Eigen ve Nietzschede de aynsn grd
mz trden bir gereklilik uyarnca meydana gelirler. Bu olaylarn
doas incelendiinde grlr ki, aslnda btncl doal sreler,
ans ve gereklilii kendi bnyelerinde barndrmaktadr ve bu zel
likler sanki olup bitene mdahale eden bir g i bandaym gibi
bir yanlsama yaratmaktadr. Ne oyunlar ne de G stenci doada
bir kaos olduunu gstermektedir; tam aksine, insana daha huzur
verircesine, ans eseriymi gibi gzken tm olaylarn temelinde
40

i
William Plank

yatan bir kanunsalln var olduu grlmektedir. Bu nedenle, Eigen, Monodun kasvetli ve duygusuz varoluuluunu reddederken,
Nietzsche de Bengi Dn kavramnn ritmi ile nee iinde dans et
meyi tercih etmitir.
Nietzsche, kendisini yerel olarak yayma ve en st dzeyine ulama
eiliminde olan bir G stenci kavram tanmlar; Eigen ise konum
larn ve rntlerini olas en iyi konuma getirmekte olan varlk
lar nmze serer. Her ikisi iin de, her an yeni bir eyler, fakat bir
btnn paras olan ve gelecei deiime ak bir eyler, meydana
gelmektedir. Paracklarn (varlklarn, eneji merkezlerinin) istatis
tiksel rekombinasyonlar, sistemin dnda bir yerlerde yer almaz;
bunlar sistemin yapsnda bulunur, yani sisteme ikindirler. Olaylar,
kendi yakn evrelerinde olup biteni ve bu yaknln nemim yans
tr. ster bir cam bilye oyunu genellemesi, isterse de G stenci ola
rak grlsn, evren kendisini tamamen en yaygn hale getiremez;
eer yle yapsayd, bu akn sonu olurdu. Oyun modelinin ve G
stencinin btncll, ans gereklilie dntrr ve Molesun
dedii gibi, tesadfen ortaya kan eye bir anlam verir (219). Ay
nen yerellemi G stencinde olduu gibi, bilyelerin meydana ge
tirdii her konfigrasyon tam olarak gereklemi bir durumdur.
Atlan her adm, her zaman ve tamamen, kanlmaz sonularn
da beraberinde getiren (Moles, 234) bir gelimedir. Ortaya kan
her durum dier durumlardan bamszdr ama onlardan kopuk da
deildir. Zamann iinde dier her eyden kopuk anlar ya da gler
yoktur; ortaya kmak ve yok olmak aslnda birbirinin ikizi nitelik
lerdir (Moles, 237). Ak deimez ve sreklidir.
Yukardaki son drt paragraf okurun kafasna birden oturan ar
bir yk gibi gelmi olabilir ama ierdikleri gizemli bir ey yok. So
run, 2500 yllk Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziinin bizleri tm
varoluu bir stasis, bir yapcnn varl, dorusallk, neden-sonu
ilikisi, iyi ve kt, insanbiimcilik, kusursuz biimlerin varl ve
cennetten kovulma kavramlar erevesinde alglamaya itmi olma
sdr. Nietzschenin kendisini ifade etme konusunda yaad hayal
krkl ile biraz sivri bir dil kullanmasnn ve kendi grdklerini bi
zim de anlamamz ve yazdklarn dikkatlice okumamz konusunda
41

Nietzsche ve Varlk

da olduka temkinli bir tavr taknmasnn nedeninin de bu kkl,

gl ve saygn bir temel zerine kurulu yanl anlama olduunu
dnyorum. zmlemelerimizin, yntemlerimizin, sorunsalla
rmzn hepsi aslnda bizzat reddetmemiz gereken bu metafizikten
bize miras kalmtr.
Nietzschenin de belirttii gibi, G stenci (cam bilye modeli),
bir g istencinin i banda olduu kuramndan ok, her eyin te
melinde mutlak bir rastlantsallk ve hatta btn olaylarn teme
linde yatan mekanik bir duygusuzluk olduu aklamalaryla uzla
acak bir igd ve tercih (AS, II, 12) anlayna kardr. Bu trden
bir anlaya Nietzsche demokratik miza adn verir (a.g.e.). Olup
bitenlere tepki veren ve uyum salayan bir mekanizma sz konusu
olmad iin, Eigenin bilyelerinin sergiledii eyin bir uyum sa
lama sreci deil, sadece kendi ilerinde rntler oluturan bir et
kinlikten baka bir ey olmad ne srlebilir. Nietzscheye gre
bu demokratik miza tm hayat etkinlikten mahrum brakm ve
uyum salamay, hayatn kendisini gittike artan bir verimlilikle d
koullara ynelik i uyum salama sreci olarak tanmlayan bir tr
tepkiye dntrp . . . sahne nne brakmakla (a.g.e.) yetinmi
tir. Nietzsche, esasen Darvvinci evrimin cam bilyeleri de aklayan
bir tutarllkla nasl ilemekte olduunu bizlere anlatmaktadr. Buna
karn, uyum salama ise kendiliinden ve anlk oluveren, giriken,
yaylmac ve biim-verici glerin esas nceliini ihmal etmekte
dir ve bu arada yaam istenci de ihmal edilmi olmaktadr (a.g.e.).

42

Cam Bilye Oyunundaki

Durumlarn Doas zerine

i T ) astgele Yry adl bilye oyununda sekizer adet beyaz ve

-I \ s iy a h bilyeden oluan toplam on alt bilye ile oynanan bir
tahta oyunu grmtk. Her oyuncu bilyelerini tahtann kendi ta
rafna dizer ve kimin bir bilye kazanp kimin kaybedeceini belir
lemek iin yaz tura atlr. Oyunun banda tahta zerindeki bilye
lerin konfigrasyonuna (bir yarda toplanm sekiz beyaz ve dier
yarda toplanm sekiz siyah bilye) durum, ya da rnein durum
, diyebiliriz. Yaz tura atldktan ve bir beyaz bilye yerine eldeki si
yah bilyelerden biri konduktan sonra, yeni bir durum yaratm olu
ruz; bu da durum 2 olsun. Bizler zar atp oyunu srdrdke, her
yaz tura atlmasnn ardndan bilyelerin konfigrasyonu n kadar
yeni bir durum ortaya karacaktr.
Gelimenin Engellenmesi adl 64 bye ile oynanan daha karma
k bir oyunun (Eigen, 225) bir trevinde ise, 62 kareye siyah bilye,
bir tek kareye beyaz bilye konurken kalan tek kare de bo braklr.
Bu da bir durumdur, ki rnein durum 1 olsun. Srasyla bir do
um bir de lm iin zar atldnda, oyuncu doum iin belirlenen
karedeki bilyenin renginde yeni bir bilyeyi oyuna sokarken, lm
iin belirlenen bilye oyundan karlr, ki buradaki kurallar daha
nce uyum stratejisi olarak andmz koula denk dmektedirler.
Zarn her atlnda, oyun n sayda duruma kadar farkl bir durum
sergiler. Rastgele Yry muhafazakar bir sistemin denge duru
munu gsterirken, Gelimenin Engellenmesi oyunu renklerden biri

Nietzsche ve Varlk

tamamen ortadan kalkncaya dek poplasyonda ortaya kan dei

imleri sergiler. u anda bizi ilgilendiren ey bu oyunlarn sonular
deil, hangi tr oyun oynandna bakmakszn sadece durum ile
durum 2 arasndaki ilikilerdir.
Durumlar arasndaki ilikiler birbirleriyle elikili gzkmek
tedirler. Durum ve durum 2 arasndan dorudan bir nedensel
lik ba yoktur. Fakat, yine de bu durumlar ayn oyunun birer ann
gsteren bir ifade biimi, oyunun kurallar, byk saylar yasas, fi
ziksel yaknln ve komuluun etkisi vb. gibi kurallarca ans ka
nunlarnn dzen ve anlama dntrld bir ann rneklenmesidirler. Her durum, bir dieri zerinde nceden tahmin edilebilir
bir etkisi olmakszn birbirinden ayr ve bamsz bir durum ola
rak mevcuttur. Yine de, bir oyundaki bilye saysnn oyunun belli
bir aamasndaki ta deitirme (doum ve lm) olaylarnn oran
zerinde etkisi vardr. Rastgele Yry oyununda tahta zerin
deki bilyelerin says bir sonra atlan parann yaz m tura m gele
cei zerinde bir etkisi yoktur. imen-tavan-tilki-krk oyunundaki
yeil, sar, krmz ve mavi bilyelerin says, bir sonraki zar atmnn
sar bir bilyeyi semesini belirleyemez ama yaknlk durumu iin
deki otokatalitik eylemler oyundaki yaylma hzn etkileyebilirler.
Bir yandan (ans denen eyin doasn etkileyemedikleri iin) birbi
rinden tamamen kopuk olan durumlarn, dier tarafta ise hem ken
dilerinin etkileyebildii hem de btn kmeyi etkileyen kurallarca
birbirlerine sk skya balanm durumlarn olduu bir tablo kar
mzda durmaktadr. Birbirinden bamsz varlklar ve konfigrasyonlar ayn oyunun yeleri olarak varlklarn srdrmektedirler.
Zar atlmadan nce, tahta zerindeki her durumun belli bir kaderi
yoktur. . . fakat zar atldnda deiim oran, otokatalizin geliimi,
yaknlk koullar vb. kurallara gre durumun deimesi ya da de
iebilmesi sz konusu olmaktadr.
yleyse, cam bilye oyunlarndaki durumlarn doasndan ha
reketle unlar syleyebiliriz: Oyundaki her durum, dier durum
lar tarafndan [dorusal] olarak etkilenmeden, sadece kendi bana
bamsz olarak vardr. Her durum, oyunun kurallarnn kendisi
iin mmkn kld en yksek koullar elde eden bamsz bir
44

WUliam Plank

durumdur. Her durum, paracklann-enerji merkezlerinin rekombinasyonu iin geerli olan oyunun kurallarnn ortaya kard tekil
bir ann kendisine kazandrd zorunlu bir sonuca ynelerek kendi
varoluunu gerekletirmektedir. Cam bilye oyunlarndaki durum
lar, doada G stencinin etkilerinin dalmnn birebir aynsdr:
Bir gc oluturan dier glerin herhangi bir anda yaratt mut
lak koullar gze alnrsa, bu gcn sabit durmasnn olanaksz ol
duu grlr (G, 1064). G stencinin glerinin her trden da
lm (cam bilye oyununun ardarda meydana gelen her durumu) bu
glerin daha nceki bir dalmnn (oyunda daha nceki bir duru
mun) sonucu deil, G stencinin ortaya koyduu yepyeni bir ya
ratdr. G stenci, sadece kendisinin da vurabilecei yerel zel
liklerin tm stratejilerinin btn, yani toplam olduu iin, G
stencine ait glerin bir yerel dalmnn herhangi bir an, ancak
bir dier yerel gler dalm ile ilgili olabilir. Fakat, bu glerin ev
rensel bir rnt ya da gereklilik iinde biraraya getirilip btn
lemediklerini veya btnleebilir olmadklarnn da hatrlanmas
gereklidir. Bir gcn herhangi bir andaki durumuna bakarsak, bu
rada yeni bir gcn yani yeni bir i denge gcnn varl iin ge
rekli koullarn da var olduu grlr. Bundan hareketle de, bu g
cn herhangi bir annda yeni bir ann varlnn gereklilii de kabul
edilmi olur. Kesintisiz ve sonsuza dek sren bir sre iinde, bir an
bir dier anm yerine gemektedir (Moles, 235).
Fakat, bu trden stratejilerin biraraya gelerek bir btnlk olu
turmas mmkn olsayd, zamann sonsuzluu iinde, (Nietzschenin
grne uygun olarak) bu btnln oktan ortaya km ol
mas gerekirdi ve bu da teleolojik bir sre ile bizi oktan Teilhard
de Chardinin Omega Noktas dedii bir konuma getirmi olacakt.
Biyolojik evrim oktan sona ermi olacakt. Bu noktaya daha sonra
tekrar dneceiz fakat u anda sadece u kadarm sylemekle yeti
nelim ki, G stencinin tm glerinin her dalmnn, glerin
dier herhangi bir dalm ile dorusal olarak bir ilgisi olmamas
(yani G stencinin her anda yeniden yaratmas), bize biyolojik
evrimin de algoritmik olarak gelimi olmadn ve olamayacan
gstermektedir; zamann sonsuzluu iinde algoritmik bir sre
45

Nietzsche ye Varlk

gereklemi olsayd, evrim bir I\ring makinesinin kanlmaz do

asna sahip olmu olacakt, yani bir sperbilgisayar gibi ileyecekti
ve artk deitirilemez ve daha kusursuzlatrlamaz bir son ktya
halihazrda ulalm olacakt. Gerek hayatn bir benzetiimini ya
pan bu evrensel Hring makinesi, beceriksizlik ve arada bir de ap
tallk kapasitesine de bnyesinde yer vermeliydi ki arada bir yanl
yollara saplarak k ve yokolu da gerekleebilsin. Nietzschenin
zaman kavramnda (Moles, 234), gcn bir annn yerine srekli
olarak bir dier an gemektedir ve zaman oluturan anlar da bu
nun gibi bir ardk olarak birbirinin yerine geme zellii sergi
liyorsa, o zaman nedensellik ve zamansallm arasndaki zorunlu
ba koparm, insan logosunun ayrcalkl konumunun temelini
sarsm ve kuantum mekaniinin felsefi sonular tarafndan aa
vurulan bir ekilde geleneksel manta da meydan okumu oluyo
ruz. Serresin de belirttii gibi, elimizde doru almad iin ie
yarayan bir sistem bulunmaktadr! Bu noktay daha sonra makine
dilinin algoritmik doasna, makine dilinin ve bilgisayar program
larnn gcn toplumsal yaplanmasyla nasl bantl olduuna ve
logosun cam bilye oyunlar ve G stenci konfigrasyonlarmdaki
durumlar arasnda balar nasl gerekli kldna deinirken tekrar
ele alacaz. Birazdan greceimiz gibi, zaman kavram Nietzsche
iin sorunlar yaratmaktadr.
Daha nce Eigenin Seilim oyununa mutasyon ilkesinin nasl
dahil edildiini grmtk. Fakat, bir deiim kayna olarak mu
tasyon, her zaman, deerlendirici herhangi bir mekanizmadan ta
mamen bamsz bir olaylar dizisinden olumaktadr (Eigen, 163).
Yani, mutasyonlar dardan alglanacak biimde ya da hatta orga
nizmann otokatalitik bir uyum salama gereksiniminin sonucu ola
rak meydana gelmezler. Uyum salama diye bir ey vardr ama ile
yii bu ekilde, yani saptanm bir soruna cevaben ortaya kan bir
deiim eklinde deildir. Birbirinden kopuk olaylar, sistemin ayrl
maz paralardr. Nietzscheyi okumu olanlar bu tartmann nereye
gitmekte olduunu farketmilerdir: Oyunun kurallar G stencidir.
Denge bir kez olutuktan sonra daha sk ortaya kma eiliminde
olur ve daha byk sapma dnemlerinde de daha az ortaya kar
46

William Plank

(Eigen, 39). Nietzschenin dncesi de buna benzemektedir: G s

tenci, kendi gcn en st dzeye karma eilimi ile i grr; G
stenci btn oyunlar ve btn stratejileri kullanr.
Bireysel ve temel fiziksel olaylar tek balarna ele alndklarnda
kesin ve belirleyici deildirler ama bunlar byk saylar yasasna uy
gun ekilde meydana gelirler. ans ve gereklilik birbirleriyle o kadar
ili dl alrlar ki birbirlerinden ayrlmaz grnrler. Herhangi
bir noktada g istencinin etkinlii. . . ans gereklilie dntr
mek ve kazayla olan eye bir anlam kazandrmaktr (Moles, 219).
Kitabmz iinde daha sonra ele alnaca gibi, ans ve gereklilik ara
sndaki ilikiler, Nietzschenin ruh kavramnn doasna ve yine
Nietzschenin akl-beden sorununa nerdii esiz zm ereve
sinde de, hatta ruhani boyutta da, i grmektedir. stinsanm bek
lenti iinde olmasnn bir sonucu olarak dostun ortaya kmas sanki
ardnda bir ama varm gibi grnecektir. . . iyinin ktden, ama
cn kazadan tremesi gibi (Z, 1, 16). Bu soruna da G stencinin
evrimsel bir sonucu ya da daha nceden tanmland gibi morfogenez asndan mantkl sonucu olarak ortaya kan aksiyosfer ko
nusunu ele aldmzda tekrar deineceiz. G stenci ister inorga
nik, ister organik, isterse de ahlaki-etik dnyada, dzensizlik olmas
demek deildir. Ayrca bu noktada srarla belirtmeliyiz ki, dzen ha
yatn temelinde yatar ve kaos ise bulmas ok ama ok zor bir ey
dir. Gerek kaos, evren ancak tek bir paracktan ibaret olsayd sz
konusu olabilirdi. kinci bir parack, ikinci bir eneji merkezi sz
konusu olduunda, iin iine konum, yaknlk, ibirlii, iliki ve is
tatistiksel davranlar girmitir. Bylece basit bir oyun iin gerekli
kurallar ortaya km olur (Lvy de, gcn iki birey arasndaki te
masta ortaya ktm ve insan ilikilerinin en temel olay olduunu
sylediinde, ayn gr siyasi terimlerle ifade etmiti). G stenci
krkrne bir ans ile i grmedii iin, Bengi Dn konusunu ele
aldmzda bu noktaya da tekrar deineceiz. G stenci, kendi du
rumlar ve bu durumlarn potansiyellerini en st dzeye tayarak
ansa bir yn verir. Maddenin kendi kendini bir dzene sokmas,
gereinden fazla deil aksine olduka az deinilen bir konudur (Ei
gen, 169). Ek olarak, Jacques Ellulun teknik ve teknolojik toplumu
47

Nietzsche ve Varlk

analizinde (1954) ok net biimde grd, Deleuzen kapitalizm

zerine olan makalesinde farkettii (1972) gibi, gcn kendisi kendi
kurallarna tabii olarak yaylmaktadr ve otokatalitik bir doaya sa
hiptir (Eigen, 248). Yine ileride greceimiz gibi, kaos kavram tar
tlamaz ve aksi iddia edilemez bir ekilde teolojiden kopyalanmtr
ve bu kavramn peine den modern fizikilerin karsna fraktallerin yaratt dzenin inanlmaz gzellii kmtr.
Bu noktadan itibaren, cam bilye oyunlarnn bize Nietzscheye
ynelik nasl bir bak as kazandrdn grebiliriz. Nietzsche,
Spinozay aklcla ontolojikbir konum verdii, ilahi bir zn man
tk mekanizmasn kullanarak evreni yarattn ileri srd iin
eletirmiti. Moles, bu noktada Nietzschenin Spinozaya adil dav
ranmadn dnr.
Nietzsche glerin etkin olduu bir evrende aklcln ve man
tn srad bir durum olduunda srar eder. Fakat, bu noktada
Spinozaya kar kmasna karn, kendi gereklilik kavramnn
iinde de bir mantksal unsur bulunmaktadr. Nietzschenin iddia
sna gre, herhangi bir noktadaki gler ylesine bir konfgrasyon
iine girerler ki, bu derhal yeni bir konfgrasyon yaratlmasna ne
den olur; ayrca, g istencinin doas hatrlanacak olursa, bu yeni
konfgrasyon o anda olas olan yani otaya kabilecek tek konfigrasyondur. zellikle de Nietzschenin btn olaylarn gerekli olduu
genellemesi hatrlandnda buradaki olaslkta mantksal bir durum
olduu grlmektedir (Moles, 217).
Fakat, G stencini cam bilye oyunlarndaki durumlar er
evesinde deerlendirecek olursak, zellikle Spinozanm ontolojik
balamda ele ald biimiyle, aklcln gerekli ve retken ya da
yararl bir kavram bile olmadm ve Molesn, glerin olutur
duu konfgrasyonun en stn hale gelme eiliminin ortaya olas
tek bir yeni konfgrasyon karmas biiminde ne srd tr
den bir mantksal olasln da yukarda ad geen oyunlardaki du
rumlar arasndaki ilikileri yneten ilkeler ile son derece yerinde
olarak aklanabileceini grmekteyiz. Aklclk ne gerekli, ne de a
prioridir. Nietzschenin G stenci balamndaki analizinin, mo
dern oyun kuram, molekler biyoloji vb. ile uyum iinde olduunu
48

William Plank

srarla vurgulamak ve bu yzden de kendisinden ok sonraki bilim

adamlar ve matematikilerin laboratuvar ve modern teknoloji ile
ulatklar sonulara daha nce ulat iin Nietzschenin ilk mo
dern dnr olarak adlandrlmas gerektiini ne srmek iin tar
tmamzn bu noktaya gelmesini beklemekteydim. Kusursuz biim
ler dncesi ve 2500 yllk Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizii,
yntemlerimizi ve sorunsalmz bir apriori mantn gerekliliine o
kadar sk skya balam ki, evrenin geliimini yeni bir a posteriori
istatistiksel ve otokatalitik eylemler mant biiminde alglamamz
mmkn olamamtr; kuantum mekaniinin ortaya kard ba
riz mantksal elikilerin neden bu derece kafa kartrc olduunu
aklamakta da yine bu gr yardmc olmaktadr. Yunanlardan al
dmz bu aklclk dncesinin ardnda bir varedici yani yaratc
dncesi yatmaktadr. Bunu aklamak iin morfogenez yani biimyaratm bile aklclktan daha yerinde bir terim olacaktr. Ba
tan beri amacm Nietzsche ve Eigeni karlatrarak bu trden so
nular ortaya karmaktr ve bu yolda ilerlemeye devam edeceim.
Cam bilye oyunlarndaki durumlar ve G stencinin durum
lar arasndaki iliki, Nietzscheye gre ans kavramnn doasn
aa vurmaktadr: ans, her zaman, kendisine bir yn veren, kata
litik olarak kendisini meydana getiren ya da deiime uratan belli
parametreler erevesinde i grr. Bu, ans ve gereklilik arasndaki
ayrm belirsizletirir ve ans, gerekliliin duraanlamasnn nne
geer. ans, daha sonra greceimiz gibi, logosu yanstan ve teknokapitalist toplumun ve Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziinin siyasi-aklc deerleri anlamna da gelen bir bilgisayar gibi algoritmik
almasnn nne geen gereklilik rntsnde bir krlmaya yol
aar. Cam bilye oyunlarndaki bu durumlar neden-sonu ilikisini
yeniden tanmlamakta ve zaman ve mekan kavramlarna da farkl
bir gzle bakmamz istemektedirler. Bir btn olarak evren kendi
sini olas en st dzeye tamaz (Moles, 218), yoksa bu akn, dei
im ve evrimin de sonu olurdu. Nietzschenin terimlerini kullanarak
aklayacak olursak, Newton fizii aslnda G stencinin kozmik
boyutta en st dzeye ve en u noktaya tanmas demektir: New
ton fizii byle bir tavrla evreni istikrarl ve sonuta Hristiyanlkla
49

Nietzsche ve Varlk

da kozmik olarak uyumlu bir hale getirmitir (bk. Newtonun rol

zerine Prigoginein yazdklar). Egemen kltrel deerlerin fiziin
kabul gren kuramlar zerinde bile etkisi olduu ynnde bir iddia
hep vardr ama Newtonun durumunda sz konusu olan ey egemen
dinsel-kltrel deerlerin kendi bana sorunsuz almakta olan bir
evrene durduk yerde kutsal ya srmeye kalkmas olmutur.
yleyse, ans denilen olaydaki yaratcl salayan etkin gc
tanmak gereklidir; ansn kendisi sadece yaratc baz drtlerin
arpmasndan ibarettir (G, 673) gibisinden bir ifadeden ne an
lam karmalyz? Molesun aklamasna gre, Nietzschenin evre
nindeki gler ilikiseldir yani aralarnda iliki vardr ve ancak di
er glerle ilikili olarak kendilerini var ederler (Moles, 219). Fakat,
buna ek olarak ve belki de konumuz asndan daha nemlisi, ansn
geerli olduu bir evrende, gcn kendi iinden gereklilik de ortaya
kabilir; yani bir g kendi iinden kaynakl basklara yenik de
bilir. Bu nedenle, hibir g (durum da denebilir) genel olarak ku
sursuz hale gelmi bir kozmik duruma dnemez; . . . hibir g
tm dnyay iine alacak kadar devaml byyemez (Moles, 219).
Gereklilik sonucu bir gcn paras haline gelen bir ey, yine
ayn gereklilik sonucu baka bir d gcn paras haline getirile
mez. Bu d gcn bulunduu konumdan olaya bakldnda ortaya
kan bu gelimeye ans denir. ans, gerekliliklerin kaynakland
bu drtnn addr... Her yerel gereklilik (sonlu g) [durum da
denebilir] bu ans ele geirmeye alr ama sonuta ans tm ye
rel glere kar mcadeleyi kazanr. Yine de, bu zafer de her zaman
bir baka gcn eseridir ve o da gereklilik sonucu meydana gelmi
tir. Yerel dzeyde, ains her yerde bulunabilir, ama tm evren gznne alndnda her olay kesinlikle gereklilik sonucu ortaya k
mtr (Moles, 219).
Aslnda ans olmayan ama gerekliliin kkeninde yatan bu ans
denen ey nedir? Btncl olarak bakldnda kendisinin de bal
olduu bir ilikisel gler evreninde tekil ve bamsz bir g olarak
var olan, buna karn kendi iinde de kusursuzlam bir kozmik du
rum olarak genellenemeyecek derecede deiebilen ve de deimek
zorunda olan bu g nedir? Kendi iinde deiebilen ama kendisine
50

William Plank

btnclk iinde bal dier glere bu deiimi aktaramayan bu

g nedir? Bu konuda yorumda bulunanlar, Nietzschenin bu fikrini
aklamakta zorlanmlardr ve Nietzsche de bu noktada kendi fik
rini ifade etmekte zorlanm gzkmektedir. Eer Nietzsche, dorusal-olmayan, otokatalitik, kendi kendine dzen veren denge-d
datc sistemlerden haberdar olsayd, btn sorun ok net olarak
ifade edilebilirdi, nk G stenci tam olarak budur; astronomik
ltlerde byk, birbirinden bamsz ve ayn zamanda da birbirleriyle ilikili bir yerel otokatalitik datc sistemler toplam (Daha
sonra, stinsan ve evrimsel aksiyosfer konusunu ele alrken, inor
ganikten ahlaka dek uzanan ve Sokrat Yahudi-Hristiyan metafi
ziinin devam iin gerekli bir yanlsama olan akl-beden sorununa
bir zm getirecek bir Nietzsche btncllk kavramn oluturma
yolunda ilerlerken, Nietzschenin bu dorusal-olmayan geliim kav
ramna tekrar deineceiz).
Molesun yukarda son derece kusursuzca tanmlad, evrenin
doasnn temelini oluturan, gereklilik sonucu devaml ortaya kan
ve bir gcn kendi iinde kendini deitirmesi anlamndaki bu ans,
otokatalizden ve bazen de mutasyondan baka bir ey deildir. Ken
disi ile ilikili dier tm glerin doasndan kaynakl i deiim
ler, ansn enerji ve glerine yaratc bir yn verirler; Eigenin cam
bilye oyunlar, Darvvinin evrim-tersevrim kavramlar, Nietzschenin
G stenci, Michel Serresin parazitleri ve palimpsestleri, Gilles Deleuze ve Felix Guattarinin makinesel bilind ve arzu makineleri,
Lvi-Straussun bir kombinasyon matriksi olarak Doas, hatta belki
de Derridamn gstergeler zinciri ve Freudun psiik dinamizmi, bu
ynlendirilmi ansn otokatalitik yaplardr. Fakat, bu ynlendiril
mi ansn otokatalitik yaplar olan G stenci kavram, ilk defa
19. yyda Friedrich Nietzsche tarafndan bulunmutur ve bu da onu
Heraklitostan bugne dek ilk modern dnr ve Platoncu idealiz
min vebasna karn bizleri alayan ilk doktor haline getirmektedir!
G stenci, ans olmayan bir ans eseri olarak imenlerin azal
masnda ve tilkilerin besin gereksinimi yznden tavan poplasyonunun art oranndaki isel deiimlerde kendini gsterir ve ardn
dan da btn imen-tavan-tilki-krk sistemini etkiler. Bu deiimler

Nietzsche ve Varlk

aslnda kanlmaz deildir, nk btn tavan poplasyonu yok

olabilir ve tm sistem sona erer; insan trnn hayatta kalmas da
G stenci btncl planna gre zorunlu bir durum deildir. r
nein bizim tavan adn verdiimiz ey kendi iinde bamsz bir
gtr ve baka bir dzeyde yer alan ve ad tilki olan baka bir ba
msz bir g ile bir iliki ierisindedir; her ikisi de imen-tavantilki-krk bamsz sistemi (gc) ile ilikilidir ve bu sistem (g) de,
G stencinin kendini davurduu dier tm biimlerle ilikilidir.
Hayatlar tilki krkne baml olan avclar imenleri gbrelemeyi
renirlerse, bu birbirinden ayr ama ilikili gler sistemi sonuta
tilki krk retmeye devam edecektir, ki bu durumda bir metabolik sistem, yani, periyodik ve grafikle gsterilebilen st ve alt nok
talar Bengi Dn tanmna uyan ve Nietzschenin ewige Wieder
kehr iddiasnn apak bilimsel bir gereklik olduum gsteren bir
hiperdng ortaya km olur.

52

A
Nietzsche ve ans

ietzschenin ans dedii ey aslnda ans deildir; kulland

terim (Zufall), ister paracklar olsun, isterse de Schacht ta
rafndan tercih edilen ifadesiyle enerji merkezleri olsun, varlklar
arasndaki dorusal-olmayan ve dzenli otokatalitik davran ili
kilerini tanmlamaktadr. Bu nedenle, kulland ans szc G
stencinin bir boyutu hatta eanlamlsdr! G stenci, sadece an
sn kendi yaratt parametreler ierisindeki davran biimidir (Zufail). Yine de kulland ans szc kendisini okuyanlar asn
dan sorunlar yaratmtr. Nietzschenin kaos dedii ey aslnda
kaos deildir. Hastalnn verdii onca acya ramen, Nietzschenin
kendini evren iinde huzurda hissetmesine armamal. Nietzche,
bu evrenin kendisinin ait olduu ve ileride tekrar var olaca bir ev
ren olduuna inanmt. imdi, Deleuzen Nietzschenin zarlar her
atldnda kazanan bir adam olduu eklindeki iddias (1962) daha
anlaml olmaktadr.

53

5
G stenci ve Zaman Sorunu

aman konusuna yukarda deindiimiz halde, Nietzsche sz ko

nusu olduunda bu kavram biraz zorlu bir hal almakta ve daha
ok aklama gerektirmektedir. Sorun, byk lde zamann s
reklilii (continuum ), yani ak olmas, iindeki birbirinden ayr za
man paracklarnn tehis edilmesinde ve esasen de zamann bir
sreklilik olarak kavranmasndaki zorluktan kaynaklanmaktadr.
Daha nce G stencindeki bamsz glerin konfigrasyonlarm
(yani, oyun modelindeki cam bilyelerin birbirinden ayr ama ilikili
durumlarn) incelediimizde, oyunun kurallar erevesinde sz ko
nusu olabilecek tm durumlar ve bu durumlarn birbirinden bam
sz ama birbiriyle ilikili doasn da grebilmitik. Her konfigrasyonun kelimenin tam anlamyla gerekli olduunu ama ayn zamanda
her konfigrasyonun yeni bir duruma yol atn, kendi aralarnda
ilikili glerin ortaya kard her durumun yeni bir benzer iliki
sel gler durumunu hazrladn grmtk. Fakat, zaman olutu
ran paralarn ne olduunu belirlemek ve ardndan da cam bilyeler
ve enerji merkezleri arasndaki ilikilerde olduu gibi bizi yeterince
tatmin edecek bir biimde bu bamsz zaman birimlerini Nietzsche
dncesine uygun bir ilikisel model ile ilikilendirmek daha zor
dur. Zaman kavram erevesinde de benzer sorunlar vardr: Biyo
lojik, varolusal, insanbiimlemi znel zaman anlamlarna ge
len bir sre kavram karsnda bir bilimsel nesnel zamann var
olup olmad, uzay-zaman ve Byk Patlama kuram erevesinde
tersinememe konusu ve zamann ebedi mi olduu yoksa Byk Pat
lama ile mi balad gibi sorunlar vard. Karar vermemiz gereken
54

William Plank

ey, eer her eyin yaratlmasndan sorumlu bu patlama on ila on

be milyar yl nce gerekletiyse, zamann da o anda m balad,
(ki bu da ebedi varolu meselesini kukulu bir duruma getirecektir),
yoksa bir a priori biimsel gereklik olarak Platoncu bir zamann m
var olduudur, (ki bu durumda da Nietzsche ilikicilii ile stesinden
gelmeye altmz metafizik sorunlar tekrar gndeme gelecektir).
Henz ok belli olmasa da termodinamik sistemlerin doas ile de
uramak, entropinin kapal bir sistemde meydana getirdii denge
durumunun stasisi de kesinletireceini, datc sistemlerin denge
durumundan uzak durmak iin srekli olarak eneji almak duru
munda olduklarn ve gerek kapal termodinamik sistemlerin ancak
laboratuvarda var olabileceini kabul etmek durumunda olacaz.

55

6
Nietzsche Dncesine Uygun Bir
Zaman Kavram Oluturmak

ietzschenin zaman kavram bazen pek tatmin edici olmad

iin, Molesn de dedii gibi (226), Nietzscheye gre nesnelerin
doas ile uyum iinde olacak bir Nietzsche zaman kavramn kendi
mizin oluturup oluturamayaca grmek durumundayz. imdilik
daha nce oyun kuramnn Nietzsche felsefesini aklamaya yapt
katklar ynndeki iddialar kantlayabilmek amacyla, sadece zama
nn datc sistemin bir ilevi ve ifadesi olduunu belirtmemiz ve
Nietzschenin insann gereklii olarak bedenin gerekliinde srar
etmesinin de gsterdii zere, bedenin genel olarak G stencinin
ilevinin bizzat yansmas olan bir metabolik-datc denge-d sis
tem olduunu kendi amacmz iin kabul etmek yeterli olacaktr.

56

7
Bir Termodinamik Model Olarak
nsan Gereklii

edensel bir varlk olarak insan gereklii, sre denen olgu

nun da temelinde yer alan bir datc-metabolik modeldir. Bu
balamda, sre denen ey, bir fizikinin uzay-zaman dedii evre
nin gerek zamannn ya da Platoncu bir biim olan zaman kavra
mnn insanbiimlemi halidir; fakat, bu iddiay, sre denen eyin
d dnyann bir zellii olduunu ve bu d dnyaya ait gerek ve
mutlak bir zaman kavramnn varln kantlamadan ya da en azn
dan olduunu varsaymadan, sre olgusunun varln kantlamak
da mmkn deildir. Bu trden bir varsaym bizi idealist ve Newtoncu bir konuma yerlemek zorunda brakacaktr ve aslnda sre
kavramnn datc sistemin bir rn olduu aklamas ile tatmin
olursak byle bir zorunluluk da yoktur. Fakat, G stenci dnce
sini evrensel srece yayarsak, bir denge-d sistem olarak evrenin
de benzer biimde zaman kendi kendine ortaya kard grlr;
bylece, bu yaptmz kk dnce egzersizi ile (a) insan gerek
lii olarak bedeni sre kavramm reten bir datc sistem haline
getirmi ve (b) Byk Patlamay nesnel zaman ya da uzay-zaman
ortaya karan bir datc sistem haline getirmi, ve sonuta da (c)
sreyi ve insanbiimlememi zaman kavramn ayn trden bir za
man kavramna dntrm oluyoruz; yani bunlar bir datc sis
temin ortaya kard kavramlar haline gelirler ve sre ile nesnel
zaman kavramlar (yani, modem fizikinin d dnyaya ait gerek
zaman kavram, ki Newtonculua ya da idealizme saplanmadan gi
debileceimiz en u nokta budur) arasndaki bariz uyumazl da
57

Nietzsche ve Varlk

ortadan kaldrm oluyoruz. Baka bir deyile, sre ve zaman, yani

znel ve nesnel zaman arasnda bir fark yoktur, nk ister sre ol
sun isterse de gerek zaman olsun, btn zamanlar, bir kozmik
G stencinin genel halinin yerel konfigrasyonlarnda ortaya
kan rnlerdir. Burada kullandmz rn szc zellikle ok da
gzel bir terim deil ama bu balamda onu bizim iin daha ok so
run karacak olan yan-olgu (epifenomen ) szcne tercih edi
yorum. Nietzschenin fikirleri erevesinde nesnel ve znel zaman
kavram arasndaki ayrm sorunun zmeye ynelik nerim bundan
ibarettir. Bir sr-insannm kulland zaman kavram, nesnel za
man kavramna kyasla temeli olmayan bir kavramdr ama yine de
yararl bir uydurmacadr.
Bu fikir pek artc gelmemeli nk (Molesun ayrntlaryla
belirttii gibi, ister insani, hayvani ya da inorganik vb. olsun) evrenin
znde glerinin tm konfigrasyonlaryla G stencinin varln
gren Nietzschenin akimdaki de tam olarak budur ve Nietzschenin
byle G stencinden oluan bir evrende son derece huzur iinde
olmasnn ve benzeri ancak 20. yy. biyologlarnda grlen trden i
irsel bir inanla bir bilimsel mistisizme inanm olmasnn altnda
yatan neden de yine budur. leride Bengi Dn sorununa deinir
ken, bu inanca yol aan balca nedenleri ve Nietzschenin buna ka
zandrd bilimsel gereklii tekrar hatrlamak durumunda olaca
z. Kauffmanm Nietzscheyi varoluu olarak deerlendirmesine
karn, Nietzchenin evreni, Camus ya da Sartretaki insana kar
muazzam bir kaytszlk iinde olan ve insann bir ekilde kama
nn yolunu arad trden bir evren deildi. G stencinin en ya
kn unsurlarndan biri olan insan, doann bir parasdr ve kendisi
ona kar kaytsz olmadka, yani nihilizme gmlmedike, doay
da kendisine kar kaytsz bulamaz.

58

8
Denge ve k: Ahlakn Kkeni

enge modelleri ve Rastgele Yry oyunlar datc, dinamik

ve yaratc modeller olduklar gibi G stencinin bir parasdrlar da. Nietzschenin sisteminden hareketle konuacak olursak,
datc sistemleri yaratc-olumlu olarak deerli, denge modellerini
ise muhafazakar yani tutucu, olumsuz, zarar verici ve hastalkl bul
duunu syleyebiliriz. Burada sz konusu olan, Nietzschenin bak
asyla deerlerin kkenini anlatan ve Mensch denen trn yaa
mn daha iyi hale getirmek iin kurulmu bir oyun-modeli kuram
dr. Bu nedenle, ahlak ve etik kavramlar da dengeli sistemlere
kar datc sistemleri karlatrr ve bir deer verirken ortaya
kan ifadelerdir. Dengeye oturmu sistemler bu zayf konumlarn tam
stasis ve k riski ile kar karya devam ettirirler. Nietzschenin
bak asyla, Hristiyanlk, Budizm, milliyetilik vb. hepsi bu tr
den muhafazakar ve dengeli sistemlerdir. Biyolojik evrimde, den
geyi salam ve hayatta kalabilme becerisi olan bir model yoktur ve
her ne kadar baz organizmalar istikrarl gibi gzkseler de son de
rece tehlikeli ve riskli bir yaam srmekte olup evrim sreci asn
dan da birer kmaz sokak haline gelmilerdir. Sanlar ve hamam
bcekleri biyolojik adan baarldrlar, nk dengeli birer sistem
deildirler. Genetik ve ahlaki statis, ucu kesinlikle k felaketiyle
sonulanacak yollarda ilerlemektedir.
Datc kavram, yararll, deeri ve istikrarl olmann say
gnln azaltan bir kavramdr. Datc olan, eitlilii ve farkll
mmkn klar. Prigogine kaos kuramnn terimlerini kullanarak
59

Nietzsche ve Varlk

bunu yle ifade eder: Sistemin davranna egemen olarak onu

denge konumuna yakn tutan ekici unsur, sisteme ynelteceimiz
madde ve enerji aknn sonucu olarak istikrarsz bir hale gelebi
lir. D e n g e - d lk d u r u m u s o n u t a o r ta y a d z e n k a r a
c a k b ir k a y n a k tr . Yeni trden, daha karmak ekici unsurlar
ortaya kabilirler ve sisteme arpc yenilikte uzay-zaman zellik
leri kazandrabilirler... (Highley ve Peat, 206) (italikler bana aittir).

60

9
Kozmik Denge ve Byk Patlama

m enerji kaynaklan tkenmedike Gne sistemi dahilinde bile

denge diye bir durum sz konusu olamaz. Byk Patlamadan
beri var olan gcn tek ynl hareketi, tersinmezlik durumunun de
vamn salar. Asla tam olarak kurulamayan denge durumunun asi
metrisi btn yaamn en temel zelliklerinden biri olduu iin, eer
tersinemezlik ilkesi birden ortadan kalksayd bunun farknda vara
cak zamanmz bile olmazd nk bu asimetrinin yok olmas btn
evren iin s lm anlamna gelirdi ve bu yzden btn yaamn
da sonu olurdu (Eigen, 157). yle grlyor ki, iinde yaadmz
kozmos hl geliiminin olduka erken aamalarnda ve denge ko
numuna ulamamz iin de daha ok zaman var. Deikenlie ei
limli ve beyin hcrelerimizin ritminde yer alan zaman kavramn al
glaymz da termodinamiin ikinci kanununda yatan tersinmezlik
zellii zerine kuruludur (Eigen, 156).
Nietzsche dncesi erevesinde ele alndnda, beynimizdeki
sinapslarm ve dendritlerin konfigrasyonlarnda kendini gsteren
G stencinin denge-d yerel yaygnlamasnn, G stencini
oluturan olas dier tm yerellemi, yaygnlam ve birbirleriyle
ilikili eneji merkezleriyle bir iliki ierisinde var olduu grlr.
Sre kavramn oluturan, yani adna sre denen ve eneji girdisi
gerektiren ey, insan gereklii olarak insan bedenini alan datc
bu sistemin bir ilevidir.
Denge durumundan olas her entropi sapmas olumsuz bir
iarettir. Kimyasal dengedeki deiimin yn ne olursa olsun,
entropi ancak denge tekrar olutuunda artabilir... yleyse,
61

Nietzsche ve Varlk

denge konumunun yaknlarndaki entropinin davranna ba

karak gemi ve gelecek arasndaki ayrm karlamaz. Zama
nn gemekte olduunu alglaymzn nedeni iinde yaad
mz evrenin denge konumundan hl olduka uzak olmasdr.
Genel denge sreci ok da ilerlemi deildir. . . dnyamz hl
grece gen saylr. (Eigen, 155)

Bu alntdan hareketle, Nietzschenin denge durumunda varo

luun saati durmu durumdadr (Moles, 396) ifadesini biraz farkl
yorumlamak istiyorum. Moles bu cmlede Nietzschenin nemsiz bir
sonuca atladn ve zamann mutlaklndan dem vurduunu d
nmektedir. Ben ise (G stencini de denge-d datc bir sis
tem kabul ederek) ayn ifadeyi, Nietzschenin zamann doas ze
rine olan dncelerinin, yukarda geen denge-d sistemlerin
doas ile ilgili alntdaki ifadelerle uyum iinde olduunu, zama
nn kendisinin mutlak olmayp tartlmaz bir biimde datc sis
temlere bal olduunu, G stenci kavramnn termodinamik sis
temler ve entropi kavram ile uyumlu olduunu, zamann varlnn
denge-d sistemlere, entropinin denge stasisine ve s lmne d
mesini engelleyen enerji transferine baml olduunu gstermek ve
Nietzschenin ilk modem dnrlerden biri olduunu tekrar vur
gulamak iin kullanacam.
Benzer biimde, bu denge-d sistemler balamnda, Nietzschenin
eneji merkezlerinin (ki bunlara daha sonra 49. Blmde g-uzamlan
adn vereceim) neden egemen ve itaatkar gibi iki ayr trden g
sistemlerinin konfigrasyonlar olarak deerlendirilmeleri gerekti
ini grebiliriz: Burada egemen ve itaatkar kavramlar termodina
mii tanmlamak iin ahlaki ya da szde-ahlaki terimlerle yaplm
birer ifade olarak kullanlmlardr.

62

10
Entropi ve Ahlak

gerekirse, Eigenin oyun modelleri, zaman datc,

zetlemek
denge-d bir sistem olan G stencinin bir ilevi olarak al
glamamza yardmc olmaktadr. Ek olarak, bunlar Nietzschenin
ahlak kavramnn da datc sistemlerin deerlerini belirlemek iin
kullanlabileceini grmemizi salar; burada sz konusu olan bir
entropi-kart ahlak kavramdr. Nietzschenin ahlak kuram ksaca
bu ekilde zetlenebilir ve buna daha sonra tekrar dneceiz: Sra
dan iyi ve kt kavramlarnn tesine getiimizde, iyinin entropikart olduunu, bozulmu, km ve hastalkl olann ise entropik olduunu grrz. Yaam, datc yani sac olandr; denge ise
lm demektir. Modern fizik biliminin gryle, btn evreni kap
sayacak tam bir denge durumu, deiimin sona ermesi ve evrenin de
lm demektir. Nietzschenin dengeden uzak ve tehlikeli yaama
mz ynndeki dnn, insanln abalarnn dl olarak g
venlik ve mutluluk vaadeden ideolojilerden nefret etmesinin ve ken
dini deiimden korumann insan varlnn, hatta G stencinin
(ki sonuta biyolojik evrimde de zaman zaman kmaz sokaklara gi
rilir) en temel drts olmamas gerektii uyarsnn ardnda yatan
muazzam anlam budur. Mutluluk ve erdem birer kesin kant de
ildir... Bir ey ayn zamanda hem olabilecek en st dzeyde zararl
ve tehlikeli, hem de doru olabilir (K, 39). Nietzschenin bilim
sel geerlilik iddiasnn ve ahlakn soyktn oluturmaya kalk
masnn ardnda yine yaam ynnde yaplan bu tercih yatar. Yine
benzer biimde, insanda ahlaki bir nitelik olduunu (K, 11) ke
feden ve kendi kategorik dayatmalar nedeniyle ahlak metafizik ve
63

. hale getirerek bilimsel olarak ele alnmasn ve soyktnun karlmasn da olanaksz klan ve bylece de Nietzschenin g
zyle btn ahlak sorununu kmseyen ve sadece vaaz vererek ah
lak bir lanetlemeden baka herhangi bir olas zm nermeksizin
bir insann bir dier insana ynelik kt davranlarnn devamn
salayan Kanta olan garezinin kkeninde de bu yatmaktadr. G
rlecei zere, Nietzschenin bakalarn ahlaki nedenlerle lanetle
yen bir insana hi de saygs yoktur. Bir datc dinamik sistem ola
rak G stenci kavram, ruhani olan zaten kendi iinde barndrr
ve akl-beden ayrl sorununun zmne katkda bulunur, ki bu
daha sonra Michael Ruseun Danvinci epistemoloji ve etik zerine
olan almalaryla beraber ele alacamz bir dier konudur. Fakat,
Moles yukarda anlan kavramlar erevesinde, Nietzschenin za
man kavramnda baz sorunlar grmektedir.
Moles, zaman klidi uzay iinde dorusal, srekli ve sonsuz
olarak kabul eden Newtonun klasik mekaniinin getirdii mut
lak, llebilir ve kanlmaz kavramlarndan uzaklaabilmek iin
Nietzschenin mekanik zaman kavramna bir alternatif gelitirme a
basn bizlere aklayarak analiz etmektedir. Ben de yukarda da
tc sistemler yaklamm kullanarak bu ynde Nietzsche bak a
syla bir alternatif nerisinde bulundum.

64

Akln bir rn olarak Zaman

%

Nietzscheye gre, benim sr-insan zaman diye ad

yleyse,
landrdm ey tamamen bedenin, d dnyann zarar verici
etkilerine kar direnme abasn (Moles, 224) yanstan akln yap
t yorumlarn bir sonucudur. Bizler, zaman lmle sonulanan bir
ardklk olarak algladmz iin zamana kar yar (224) ha
lindeyiz. Bu nedenle de, akl, yeni olann yaratt tehdidi ortadan
kaldrmak amac ve standartlam ve salksz unsurlardan arn
drlm bir gemiin getirecei istikrar iinde gvenli bir evre sa
lama abasyla yeni olan ayklayan muhafazakar bir g olarak res
medilmitir. Aktr ki, bu akl tehlikeli yaamak istememektedir.
Hafza ileviyle akl, imdiki durumu gemi durumlarla karla
trr ve zamann bir sreklilik olduu ve zaman ardk olarak al
glaymzn ardnda devaml ve birbirleriyle nedensellik ilikisi
iinde bulunan ve her biri esiz unsurlardan oluan bir dnya (Mo
les, 225) olduu sonucuna ular. Anlalan, akln eilimleri de Platoncu dncenin izlerini tamaktadr. Grlecei zere, zaman
alglaymz daha nce de ele aldmz dorudan nedensellik ya
nlsamas ile yakndan ilikilidir. Bylece, zamann doasn olay
larn ardkl yani pepee gelmesi biimindeki alglaymz, d
dnyadaki zamann gerekliinin doru anlalm bir hali olma
yp, sadece hayatta kalma abamz ile duyu yani alg organlarm
zn doasnn bir davurumudur (Moles, 226). Bir organizmann,
alg organlar kendi gereksinimlerini karlamak iin vardr ve bu
organlar ayn zamanda bu gereksinimlerin yapsn da sergiler ama
65

Nietzsche ve Varlk

kendilerinin dnyadaki zamansal gereklikle pek de ilgisi bulunmaz

(Daha sonra kuantum mekanii ve alglama konusuna geldiimizde
alg organlarmzn makromolekler doas konusuna bir kez daha
eileceim). Fakat, Nietzschenin kendi bak asyla aklad bu
zaman kavramnn, sradan insanlarn zaman kavramn alglay
nn psikolojik adan bir aklamas olduunu, Nietzschenin ken
disinin de zaman anlamak iin stn bir gr biimi nermedii,
insanbiimlemi bir zaman kavramn tanmlamakta olduunu ve
bunun G stencinin genel hareketleri ile uyum iinde yaamakta
olan bir insan iin yetersiz kalacak bir kavram olduunu belirtmek
gereklidir (zaman konusunun tartmasnn devam iin 52. Blme
baknz). Bu trden insanbiimlemi bir zaman kavram, stinsann
zaman kavram deildir; tam aksine, bu Hristiyanlk ve onun zamanm-sonunda yer alan cennetine inanm kiiler ve G stenci
deneyimini korkaklklar ve blgecilik drtleri yznden sadece
kendi milletleri ile snrl tutmu milliyetilere uygun bir zaman
kavramdr. Nietzschenin burada anlatmakta olduu ey, sr-insannm psikolojik zaman kavramdr ve bu nedenle de stasisi koru
maya alan, G stenci erevesinde insann bireysel potansiyelini
[kiiyi olabilecei eyden] alkoyan, bozuk, olumsuz bir kavramdr.
G stenci sreci dahilinde korku iinde yaamakta olan sr-insannn bedeni iin zamann ak tehdit edici olduundan, zama
nn geiyor olduu hissinin yerine, zamann sz konusu olmad bir
lm sonras cennet vaadini koyan bir din bulmas son derece ken
dine yakr bir durum olmaktadr. Ebedi bir hayat vaadinde bulu
nan Hristiyanlk ve dier tm dinler, esasen korkak bir adamn za
man kavramndan kann rettii sihirli zmlerden ibarettir.
Bylece, u anda yaammz devam ettirmemizi salayan ve bizlere ok eskilerden kalma bir bireyleraras uzlama ve standartla
madan ibaret olduunu grdmz (Moles, 230) ilevsel ve klt
rel bir zaman tanmna akl yrterek ulam bulunuyoruz. Buna
karn, bizler evrim geirdike ve organizmalarmz da deitike,
zaman kavrammz da deiiyor olabilir. Bu nedenle, bildiimiz an
lamyla zaman, kltrel olarak zerinde hemfikir olunmu aklsal
66

William Plank
A

1 bir yorumdan ibaret olsa bile, zamann deimesi ve insann aklsal olarak aydnlanmas bizleri bir akn kendisi olarak zaman
kavramn alglamaya yaklatrabilir. Belki, biraz rpererek syle
sek de, post-Nietzscheci, evrimci ve kuantum mekanikisi adn ve
rebileceimiz yeni filozoflardan Nietzschenin bekledii de buydu.
Moles, Nietzschenin, nesnelerin d dnyadaki varlklarn s
reklilik biiminde alglyor olmamzn hafzann varln da gerekli
kld kuramnda (226) bir sorun grr. Bu aklama, benlik kav
ramn, Nietzschenin kendisinin de reddettii ekilde, Kant bir a
tan varlk olarak grd iin, Nietzsche asndan bir sorun yara
tacakm gibi gzkmektedir. Bu trden somut bir unsurun varl,
ardk anlar dizisi boyunca srekli olarak da var olmasn gerekti
rir ve Moles, Nietzschenin yarm kalan zaman kuramnn henz
tanm yaplmam olan bir fiziksel oluum kavram (217) zerine
kurulu olduunu syler. Datc sistemler aklamasnn ksmen de
olsa bu fiziksel doada ortaya k sorununu akladn varsaya
lm. Bir datc sistem olarak G stenci, oluumun yani yaratn
ta kendisidir. Cam bilye oyunlarndaki durumlar rneinde, bu tr
den bir dorusalln kurgudan ibaret olduunu, oyunlardaki bir
ok durumun elikili bir biimde birbirinden kopuk ilikiselliklerle
var olduunu grmtk.

67

Nietzsche ve Varlk

kendilerinin dnyadaki zamansal gereklikle pek de ilgisi bulunmaz

(Daha sonra kuantum mekanii ve alglama konusuna geldiimizde
alg organlarmzn makromolekler doas konusuna bir kez daha
eileceim). Fakat, Nietzschenin kendi bak asyla aklad bu
zaman kavramnn, sradan insanlarn zaman kavramn alglay
nn psikolojik adan bir aklamas olduunu, Nietzschenin ken
disinin de zaman anlamak iin stn bir gr biimi nermedii,
insanbiimlemi bir zaman kavramn tanmlamakta olduunu ve
bunun G stencinin genel hareketleri ile uyum iinde yaamakta
olan bir insan iin yetersiz kalacak bir kavram olduunu belirtmek
gereklidir (zaman konusunun tartmasnn devam iin 52. Blme
baknz). Bu trden insanbiimlemi bir zaman kavram, stinsanm
zaman kavram deildir; tam aksine, bu Hristiyanlk ve onun zamanm-sonunda yer alan cennetine inanm kiiler ve G stenci
deneyimini korkaklklar ve blgecilik drtleri yznden sadece
kendi milletleri ile snrl tutmu milliyetilere uygun bir zaman
kavramdr. Nietzschenin burada anlatmakta olduu ey, srii-insannm psikolojik zaman kavramdr ve bu nedenle de stasisi koru
maya alan, G stenci erevesinde insann bireysel potansiyelini
[kiiyi olabilecei eyden] alkoyan, bozuk, olumsuz bir kavramdr.
G stenci sreci dahilinde korku iinde yaamakta olan sr-insannm bedeni iin zamann ak tehdit edici olduundan, zama
nn geiyor olduu hissinin yerine, zamann sz konusu olmad bir
lm sonras cennet vaadini koyan bir din bulmas son derece ken
dine yakr bir durum olmaktadr. Ebedi bir hayat vaadinde bulu
nan Hristiyanlk ve dier tm dinler, esasen korkak bir adamn za
man kavramndan kann rettii sihirli zmlerden ibarettir.
Bylece, u anda yaammz devam ettirmemizi salayan ve bizlere ok eskilerden kalma bir bireyleraras uzlama ve standartla
madan ibaret olduunu grdmz (Moles, 230) ilevsel ve klt
rel bir zaman tanmna akl yrterek ulam bulunuyoruz. Buna
karn, bizler evrim geirdike ve organizmalarmz da deitike,
zaman kavrammz da deiiyor olabilir. Bu nedenle, bildiimiz an
lamyla zaman, kltrel olarak zerinde hemfikir olunmu aklsal
66

William Plank

bir yorumdan ibaret olsa bile, zamann deimesi ve insann aklsal olarak aydnlanmas bizleri bir akn kendisi olarak zaman
kavramn alglamaya yaklatrabilir. Belki, biraz rpererek syle
sek de, post-Nietzscheci, evrimci ve kuantum mekanikisi adn ve
rebileceimiz yeni filozoflardan Nietzschenin bekledii de buydu.
Moles, Nietzschenin, nesnelerin d dnyadaki varlklarn s
reklilik biiminde alglyor olmamzn hafzann varln da gerekli
kld kuramnda (226) bir sorun grr. Bu aklama, benlik kav
ramn, Nietzschenin kendisinin de reddettii ekilde, Kant bir a
kn varlk olarak grd iin, Nietzsche asndan bir sorun yara
tacakm gibi gzkmektedir. Bu trden somut bir unsurun varl,
ardk anlar dizisi boyunca srekli olarak da var olmasn gerekti
rir ve Moles, Nietzschenin yarm kalan zaman kuramnn henz
tanm yaplmam olan bir fiziksel oluum kavram (217) zerine
kurulu olduunu syler. Datc sistemler aklamasnn ksmen de
olsa bu fiziksel doada ortaya k sorununu akladn varsaya
lm. Bir datc sistem olarak G stenci, oluumun yani yaratn
ta kendisidir. Cam bilye oyunlarndaki durumlar rneinde, bu tr
den bir dorusalln kurgudan ibaret olduunu, oyunlardaki bir
ok durumun elikili bir biimde birbirinden kopuk ilikiselliklerle
var olduunu grmtk.

67

12
Hafza sorunu ve datc sistemler

urada Nietzsche ile ilgili olarak zlemeyen sorun, kendisinin

zaman, snrl ve tekil bir dizi ann ardkl, yani sreklilik
iinde birbirini takip eden bir anlar silsilesi olarak grmeyi reddet
mesidir. Fakat, G stencinin durumlarm, birbirleriyle ilikili ama
her biri bamsz konfigrasyonlarn, kendilerinden sonra gelen ve
yine birbirleriyle ilikili ama yine her biri bamsz konfigrasyonlara yol amak iin birbirleriyle etkilemesi vb. olarak grmtk.
Bu nedenle, Nietzschenin zaman kavram, G stencinin bam
sz konfigrasyonlar ile uyumaz gzkmektedir ve oyun konfgrasyonlar kullanlarak analizi yaplabilecek gibi deildir. nsan be
deninin denge-d, datc-metabolik bir sistem olduu aktr ve
hafza olgusunu da bir datc sistemin sinir alarnda ortaya
kan sre algs olarak grebiliriz. Hafza ve sre, aslnda bir da
tc sistemin ilevidirler ve bu anlayla, beden-akl sorunu ve za
man sorunu da zlm olmaktadr. Bu, soruna ynelik ok tatmin
edici bir zm olmayabilir ve daha ok La Mettrienin akl diye bir
ey olmad, sadece bedenin bir etkinlii olarak afallatrma diye
bir eyin olduu iddiasna benzemektedir. Benzer biimde, hafza
diye bir ey yoktur, sadece bedenin bir datc sistem olarak etkin
lii olan hatrlama diye bir ey vardr. Eer zamann birbirini takip
eden anlar akim kurduu yaplar ise, eer gerekte akl beden ise
(nk Nietzscheye gre beden gerekliktir), ve eer beden de ba
msz enerji konfigrasyonlannm bir ilikisi olarak G stencinin
bir davurumu ise, Nietzschenin kendi zaman kavram asndan
68

William Plank

bir elikiler yumana takldm sylemek mmkn gibi gzk

mektedir. Fakat, hatrlamalyz ki, sre kavramnn bu psikolojik k
keni esasen sr-insannn zaman alglay biiminden kaynaklan
maktadr ve bu yzden de bir dereceye kadar zaten gerek deildir;
yleyse buna pragmatik yanlsama diyelim. Bunu beynin dendirik
kimyasndaki sodyum ve potasyum iyonlarnn etkinlii olarak yo
rumlarsak, hafza belki de birimlerden olmayan bir sreklilik ak
darak grlebilir (Penrose, 389). [Beyindeki] incecik dendrik dal
larn ilerinde ve aralarndaki kesiim noktalarnda meydana gelen
olaylarn . . . dalgalar m yoksa istatistiksel ynlar m (Highley
ve Peat, 367) olduunun dnlmesi gerektiini dile getirdiinde,
Pribram da neredeyse beyin etkinliklerinin doasnn kuantum du
rumuyla ilgili olduunu iddia edecek derecede geree yaklamt.
Fakat, bir Nietzsche hayran olarak ben bile Nietzschenin dncele
rinin geerliliini, Penrose ya da Pribramn nrokimya aklamala
rna uygulayacak kadar ileri gidecek deilim. Yine de, burada belirt
tiimiz gibi, akn doas karsna kuantumdaki tmlemi olaylar
ve bedenin dnmek denen etkinliini koyarak sorunu aka dile
getirmi ve en azndan, Nietzsche ve modern fiziin ak durdur
mann sonucu ortaya kan eyler eklinde zetleyebileceimiz or
tak sorunlarn vurgulam oluyoruz.

69

13
Kant ve Anschauungen

i tereddt etmeden sylemek mmkndr ki, Kantn zaman

(evirmenlerin yetersiz bir biimde sezgi biiminde evirdii)
bir Anschauung olarak kabul ediini Nietzsche tamamen reddetmi
tir. Kanta gre, alglar sadece uzay ve zaman (Anschauungen) er
evesinde i grebilirler. Bylece, bu sentetik a priori gereklilik
yznden, bireysel znellik gereklie bir bak olana salamakta
ve nesnelerin doas gerei d dnyann gereklii ile tutarl olan
bir insanlam gereklik ortaya karmaktadr (Eer Kant evrim
dncesini kabul etmi olsayd, alglaycnn da d dnyann bir
paras olarak evrim geirmekte olduunu ve alglarnn da evrim
sel bir gereklilik olarak d dnyann gerekliini yanstacak ekilde
evrim geirmekte olduunu grebilecekti). Bu, yani gerekliin Ans
chauungen ile znellemesi dncesi, Kantm romantik dnceyi
savunduu iddiasyla eletirilmesine yol amtr. Nietzsche ise bu
insanbiimletirme ve znelletirmenin, akln zaman ardk an
larn toplam eklinde anladnda ortaya ktn kabul eder ama
bunun d dnyadaki zamann doasnn gereklii hakknda doru
bir tablo sunduunu reddeder.
yleyse, Anschauungen ancak korku iindeki insan bedeninin
kendi gvenlii ve alageldii bir mutluluk arayn yanstan, te
melleri son derece sallantda bir insanbiimci zaman gr ortaya
karmaktadr. Hristiyanlk gibi dinlerin, stasisin egemen olduu,
bolluk iinde bir Cennet ile sonulanacak bir zamann sonu iddias
ve vaadi iinde olmalar aka zorunlu olmaktadr. nk, Tanr
deimez olandr. Bu nedenle Nietzsche olsa, herhalde Kantm tm
70

William Plank

sistemini muhafazakarlarn G stencinin en yce gelimelerini rt

bas etme iin uydurduu bir dolap olarak adlandrrd. Ona devaml
olarak hiddetle eski kafa Kant diye hitap etmesine amamal.
Bu nedenle imdiden sonuca varan bir aklama yapabiliriz: B
yk Patlamadan beri var olan evrenin datc gleri, Nietzsche ta
rafndan bunlar tanmlayan G stenci terimi kullanlmadan ve bu
terimin artrd bir yaratc ya da niyet belirtilmeksizin de anlatlabilirdi (geri, daha ileride greceimiz gibi, G stenci ifade
sindeki isten kavram, evrimde bilincin seici yararll sorunu
konusunda yerinde bir ifade olabilir). Benzer biimde, Nietzchenin
zaman bamsz ardk anlar olarak kabul etmedeki isteksizlii za
mann srekliliinin sz konusu olamayaca anlamna gelmektedir
ve bu (insan akimn tam olarak kavrayamayaca) ak kavramn
daki srar ile de birletiinde, bu ifade daha da belirsiz bir hal ka
zanmaktadr. Bu red bir yandan Nietzchenin cevherin mutlak ger
eklik olduunun reddi ile tutarlklk iindedir ve bu trden bir atom
dncesi zerine kurulu cevherin ortaya karaca metafizik so
runlardan da kendisini kurtarmaktadr. te yandan, bu tekil ve ar
dk anlar zaten G stencinin konfgrasyonlarmm bir zellii
olarak da aklanabilirdi. Nietzsche zaman kavramn Anschauung
olarak grmeyi ancak olduka dolayl bir ekilde kabul eder, yani bu
o denli esiz bir kavramdr ki her zaman kullanlan konfigrasyonlarn ilikisellii ifadesi bile bunu aklamakta yetersiz kalmaktadr.
Sonuta, kendimizi, aka bamsz-olmayan bir zaman sreklilii
iindeki bamsz g konfigrasyonlan trnden bir yar elikiyle
kar karya bulurduk (ki bu uzay-zaman kavramyla da kesinlikle
eliirdi). Fakat, biz bunu zaten kendi korkak ve muhafazakar akl
mz yznden ve idealizm gzmz kr ettii iin yapyor da ola
biliriz. Yine de, Nietzsche klasik mekaniin dorusal ve mutlak za
man kavramnda bir eylerin kesinlikle eksik olduunu farketmiti.
Gidip genel grelilik kuramnn ortaya koyaca uzay-zaman kavra
mn ve geometrik evren anlayn ngremedi diye kendisini yer
den yere vuracak deiliz.
Molesun srarla belirttii gibi, Nietzschenin zaman kavram
kafa kartrcdr. Eer G stencinin glerinin yapsn ortaya
i
f

71

Nietzsche ve Varlk

karabildiimiz gibi zamann yapsn da ortaya koyabilseydik, ak

ln ak kavrayamamas bizim iin bir sorun oluturmazd. Moles,
bu sorunu geici olarak u ekilde zmtr: Nietzschenin, bir g
cn dier glerin varlna yol amasnn gereklilii dncesin
den, tekil anlarn da sk bir dzen iinde birbirleriyle bal olduk
lar eklinde bir anlar ilikisi tretilebilir (Moles, 237) yani Molesa
gre tekil anlar arasndaki iliki bu biimde zlebilir. Daha nce
grdmz gibi, G stencinin her konfigrasyonu bamsz ise
ve yine G stencinin yeni bir konfigrasyonunun yaratlmas iin
zemin hazrlyorsa, bu konfigrasyonlarm iindeki anlarn da ayn
kural izlemesi gereklidir. Molesun dedii gibi (234), eer glerin
konfigrasyonlar, aralarnda boluk kalmayacak bir sreklilikle rtyorsa, zaman da bu rtmeden yararlanyor olabilir. te yan
dan, daha derin bir sreklilii olan bir zaman kavramnn yarata
ca sorunlardan kanmak isteyen Nietzsche de, kendisini atom
zaman kuram (Zeitatomenlehre) adn verdii bir tr kuantum
zaman kuramna doru ilerler bulmutur. Eer bu kuram doru ol
sayd, her tekil an kendisini oluturan sonsuz alt birimlere blnebilecekti. Eer, zamann her yeni yaratlan g sonucundan bamsz
olarak mevcut olduu varsaylrsa (Moles 235), btn bunlar hi
bir anlama gelmeyecektir. Uzay-zaman kavramn yaratan, uzay ve
zamann karlkl iliki iinde olduunu belirten modern dnce
dir. Zaman oluturan anlan ve gcn konfigrasyonlarm birbirin
den ayr tutmann hibir anlam yoktur.

72

14
Nietzschenin mantk sorunu

urada kafalar kartran ey aslnda bir mantk sorusu ze

rine kuruludur: Eer evren ak ise, bu ak zayflatmadan, bu
ak oluturan paralar mantk yoluyla nasl saptayabiliriz? Ak,
ya aktr ya da deildir. Oluum srecinin hibir noktasnda te
kil birimler yoktur (G, 715). Deiiklie uratlm ak trn
den herhangi bir kavram yaratmak da kaamak yapmak olacaktr
ve zaten kavram olarak kendi iinde tezattr: Ortada bir ak ya var
dr ya da yoktur. Bamsz, tekil unsurlar saptarsak, o zaman ard
k durumlar ve tekil anlarn varlndan sz etmek gerekecektir.
Eer bamsz zaman paracklar, eneji konfigrasyonlan vb. sap
tarsak, o zaman cevher dncesinin getirecei metafizik sorunlara
geri dnm oluruz. Eer bu trden bamsz g konfigrasyonlan
ve bamsz anlar saptamazsak, sonsuz sayda, bulank [fuzzy ) altbirimlerden oluan ve gittike karmaklaarak ilerleyen, rahatsz
lk verici ama kendisiyle elikili olmayan bir gereklik katmanlar
serisi nmze serilir. Bu sorun elbette henz zlebilmi deildir
ve modern fiziin parack-dalga ikileminin doasnda da farkl bi
imlerde kendini gstermektedir. Kuantum mekanii blmlerinde
de gstereceimiz zere, k ifte-yank deneyinde bir dalga gibi
davranr, fakat ayn zamanda bireysel fotonlardan oluan, baz me
tallerin atomlann uyararak ortaya kabilen bir parack olarak da
mevcuttur. David Bohm, elektronu, kendi kuantum potansiyeli ya
da rehber-dalgas dncesi tarafndan etkilenen gerek bir para
ck olarak grrken, Kopenhag grubu birer matematiksel yap olmalan haricinde kuantum durumlannn gerekliini reddetmektedir.
Yine de, buna ynelik bir cevap bir sonraki blmde bizleri bekliyor.

73

15
Gerekliyanlsamalar ve Evrenin kaln taneleri

u sorunun cevabn yine Nietzsche dncesinden tretebiliriz;

bu kuantum mekanii ve Gell-Mannm evrenin ince-taneli ve kaln-taneli olmak zere iki ayr tarihi olduu dncesi ile destekle
nen gerekli yanlsama kavramdr. Bu dnceye gre ak vardr
ve gerektir ve asla bilemeyeceimiz gereklikleri yanstan gcn
ve zamann saptanabilen konfgrasyonlan ise bilinli bir varlk iin
zorunlu ve gerekli olan yanlsamalardr. Bu gereklikleri asla tam
olarak bemeyiz, nk bunlar idealist olmayan hatta grngsel ol
mayan anlamda alglarmzn yarattklar eyler ya da bu kitap kap
samnda kabul ettiimiz bak asyla, birer kuantum durumlar
dr. Bu nedenle, bilinli varlk da, alglay bu gerekli yanlsamalar
araclyla gerekleen varlktr. Bundan da bilincin yanlsamalarn
gereklilii zerine kurulu olduu sonucu kabilir. Bilgi, ancak va
rolua inan temeli zerinde mmkn olur (G, 518) ve Nietzsche
var olu kavramn kabul etmedii iin, ayn grn mant gerei
mutlak bilgi kavramn da reddetmek zorundadr. Gelen sayy gre
bilmemiz iin, yuvarlanan zar tutmamz ve ansn grevine son ver
memiz gerekmektedir. Bylece ak dondurup kendi doasna kar
ve aykr bir durum elde etmi oluruz. Mantk ise ancak ayn ve sa
bit kalan ele alp ileyebilir; geleneksel mantk dediimiz ey, var
la olan metafizik bir inancn ilevidir. Organik alglarmz ve al
gsal mantmz uruna bilgi ve oluum birbirlerinden ayrmakta
ve birbirlerini dlamaktadr (G, 517). nsanlar dnyay sk bir ro
mantik dnce klfna sokup artk geri dnlmezcesine znelletirmeden, d dnyay uzay ve zaman znel [sr-insan] kategorileri
74

William Plank

aracl ile asla tam olarak bilemeyebilir. Bu da bizi Kanta geri ge

tirmektedir. Anschauungen, bir romantiin gerekli a priori yanl
samalar haline gelir, Kant bir yandan bir pragmatist dier yandan
da bir metafiziki olur ve kltrel adan standartlam bir zaman
kavramna sahip pragmatik sr-insannn da bir Kant olduu or
taya karve (her ne kadar Nietzsche sylemi olsa da) sylemeye
bile gerek yok, Kantm kendisi de bir sr-insan olmutur. Ve kuantum paracklarn matematiin soyut ifadeleri olarak gren kuantum mekanikisi de post-Kantlar tarafndan, somut bir gereklik
yerine soyut yanlsamalarla yaamay kabul eden (Derrida ve anlam
ile olan sorunu gibi) ve buna karn bu trden somut bir gerekli
in nemi olmadn dnen benzeri bir pragmatist olarak grl
mek durumunda olacaktr.
Kanta gre, uzay ve zaman a priori bir biimde yani nceden
var olan kategoriler erevesinde anlamaktayz, nk sadece ampi
rik dnya gzlemlerine gvenseydik, geometri kesinlikten uzak yani
yaklak bir bilim olurdu (Moles, 238). klid geometrisi mantkl ak
im biimcilii ve kusursuzluu zerine kuruludur, yoksa bilimsel ke
sinlie sahip olamazd. Buna karn, Gaussun dncelerini biraraya
toplayan G. F. Bernhard Riemann, onun bir genin alarnn 180
dereceden sapabilecei grn dorulam ve uzamsal geometri
deki almalar genel grelilik kuramna giden yolu amtr (Eigen,
133)- Simetri hakkmdaki baz varsaymlarn da kantlanamayaca
sylenmitir. Ve Molesn gsterdii gibi (281), Nietzsche de, koz
molojisi ile Riemannm uzamsal kavramlarna giden yolu aan ast
rofiziki Friedrich Zllerin eserlerini okumutu. Nietzschenin uzay
hfikkmdaki grlerini Riemanndan m yoksa Zllnerden mi ald
ynnde tahmin yrtmenin gerei yoktur, nk felsefesinin geri
kalan ksm, bu trden bir uzay (ve zaman) grn Nietzsche sis
teminin dier boyutlaryla da kusursuzca tutarl klan bir evren al
glay zerine kuruludur.
Burada geldiimiz sonu udur; biz Nietzsche savunucular, oyun
modelleri ve modern fizii kullanarak onun G stenci kavramn
dan hareketle, Nietzschenin kendi eserlerinden dorudan kart
landan daha net bir zaman kavramn ortaya karabiliriz. Takip
75

Nietzsche ve Varlk

edecek blmlerde Nietzsche ve uzay hakknda konumaya bala

madan nce, kuantum mekaniinin baz maceralarn ve bunlardan
kan baz felsef sonular da ortaya koymamz gerekiyor. Parack
fiziinin bizi gtrmekte olduu noktann doas zerine nasl bir
uzla mevcut deilse, kuantum kuramnn sonular zerine ula
lm tam bir uzla da mevcut deildir. Nietzsche ve kuantum ku
ram bir yana, daha belki de Kant ve Leibnitzi bile tam olarak kav
ram olmayabiliriz.
Bunlara ek olarak, Nietzsche dncesinde ortaya kan gerekli
yanlsama sorunu da son derece Nietzscheye aykr bir kavram
dr, nk Nietzscheyi iyi tanmayan bir eletirmen, bu kavramda
sadece manta daha yatkn hale getirilmi tek gerek olan eyin
dealler olduu dncesine ynelik bir nostaljik durum sezebi
lir. Bu biimde bir gerekli yanlsama, Jacques Derrida tarafndan
kendi sous rature (silgi altnda) kavram dahilinde yanstlmtr; bu
Derridann logosun iinde kapana ksldn ve bunun farknda ol
duunu ama yine de devam edip onu kullanacan nk bizlerle
sr-insanlaryla konumak zorunda olduunu gsteren kk bir
numaradr. Benzeri bir durum Beckettin habire konumay braka
can syleyip duran, ama konumaya da devam eden varilin iin
deki Adlandrlamayanmda da vardr. Nietzscheden bugne felse
fecilerin Platonu n kapdan kovduklarm ama onun arka kapdan
girmenin yolunu bulduundan ve kuantum durumlarnn ortaya koy
duu sonular yakndan takip etmedikleri iin, post-yapsalclarn
Nietzsche felsefesinin sonularm gemite ve imdi anlamadkla
rndan pheleniyorum.
Artk kuantum mekaniindeki belirlenemezlik dncesi,
Nietzschenin gerekli yanlsama kavramna da tam oturmaktadr ve
bu sorunla uramann elendirici bir yolu Gell-Mannm evrenin ince
ve kaln tanelerden oluan tarihi yaklamn ele almaktr. Dahas,
kuark bulan ve ortak isim-babalm yapan Gell-Mann, kuantumun
nasl Nietzsche ile uyum iinde olduunu gstermek iin de kullan
labilir, ki bu kitabn zerine kurulu olduu fikir de zaten budur. As
lnda, greceimiz gibi, G stenci konfigrasyonlar, esasen birer
kuantum durumlardrlar [Bu blmn geri kalan ksmn anlamak,
76

t
William Plank

16-27. Blmleri okuduktan sonra daha kolay olacaktr ve okura bu

blmleri okuduktan sonra bu noktaya geri dnmesini neriyoruz].
Daha nceki blmlerde de bahsedildii gibi, G stencinin hiye
rarik rekonfigrasyonlarnn doasn, dealizmi ya da dier tm
kusursuz ve duraan durumlar tam olarak reddetmek gerektiini,
belirlenemezlik kavramn, eer bilebilseydik baz gizli deikenle
rin istikrarl, duraan, kusursuz unsurlarn doasn bize aklaya
can ya da bizlere bir eyin gerekten nasl olduunun rktc
bir kantn sunaca dncelerini reddetmemiz gerektiini anla
mak zorundayz. Artk gizli deikenlere bavurarak evreni akla
yanlayz, nk bu cehaleti metafizik boyuta yceltmek anlamna
gelir ve bir insann yzne bakmas mmkn olmayan bir Tanry
bir bulutun ya da yanan bir alnn ardna saklayan trden bir kktendincilik ile kusursuz bir uyum ve benzerlik iinde olur. Gizli de
iken denen eyler sonunda ortaya ktnda yal ve topal bir ser
seriden baka bir ey olmayan Oz Bycsnden farkl deildirler.
Geleneksel metafizikteki duraan durumlar ve mutlak varlklar
artk sz konusu deilse, Nietzschenin gerekli yanlsamalar kavram,
bir kuantum yaklam olan Gell-Mannn evrenin kalm-taneli tarih
leri dncesi ile anlalabilir. unu da anlamalyz ki, tarihi kalntaneli olarak ele almak, evrenin baz zelliklerinin gerekte nasl
olduuna ynelik esasen eksik bir baka sahip olmak demek deil,
sadece ortada olan tek eyin kalm-taneler olmas demektir. Bu kaln-tane kavramn kavramann en kolay yolu, Gell-Mannn at yar
benzetmesini kullanmaktr. Bu benzetmeye gre, evrenin gerekten
olduka kaim taneli tarihi, rnein sekiz atm drt-be tur kotuu
bir at yar gibi dnlebilir. Bu kaln-taneli tarih anlay, evre
nin tarihindeki tm dier zaman kavramlarn yok sayp sadece ya
r anma odaklanr, evrendeki tm dier varlklar yok sayp sadece
yar kazanan at takip eder ve bu atm gvdesinin geri kalan ks
mn da grmezden gelip sadece burnunun ucuna odaklanr (GellMann, 144). Eer yar yneten bir Cin, koulan pistin durumunu,
dier atlarn gemiteki performanslarn, kazanan atn soyktn, hatta at trnn biyolojik atas Eohippusa kadar giden gemi
ini, jokeyin kariyerini ve ailesinin taa empanzelerden ayrldklar
77

Nietzsche ve Varlk

noktaya kadar olan gemiini ve her at ve her jokeyi oluturan temel

paracklarn Byk Patlamaya kadar olan gemiini tek tek bilerek
hesaba katarsa, byle bir gidiat ile kalm-taneli tarih gittike incetaneli bir hale gelebilir. Evrenin dier tarihleri ile etkileiyor olma
sayd, yani Gell-Mannn deyimiyle, tutarszlatklar sylenebilirse
ya da daha teknik bir ifadeyle, giriim terimi sfr ise, bu sayla
mayacak kadar ok tekil tarihin her birinin bir geerlilii olabilirdi.
Bu kalm-taneli tarihlerin her birinde tek bir kouda kazananlar
hari evrendeki her eyin tm tarihi barnmaktadr ve tek bir gnde
koulan sekiz yarn zafer anlar hari tm zamanlarda meydana
gelen btn olaylar bu tarihlerin her birinde zetlenmitir. Sonuta
ortaya kan kalm-taneli tarihler birbirleriyle tutarsz hale gelirler
ve gerek olaslklara sahip olurlar. Bizim gnlk hayat deneyimi
miz nedeniyle bu iin bu ekilde olmas artc gelmez ama bunun
nasl olduunu merak etmemiz gerekmektedir (a.g.e., 146).
Her tarihin srmesini salayan bir ataleti vardr (Eigenin cam
bilyelerindeki devam eden konfigrasyonlann hafzasm hatrlayn).
Bylece, Gell-Mannin terimleriyle konuacak olursak, Nietzschenin
sistemi, birikmi dalgalanmalara kar kan ve dier perspektifleri
de toplamna dahil eden, uygun bir atalete sahip kalm-taneler tutarszlamasdr. Ayn terimleri kullanacak olursak, Hristiyanlar ve
dier kktendinciler, her eyin bilindii ya da bilinebilecei (elbette
Tanr tarafndan), Tanr gizli deikenleri bilmekte olduu iin ola
slk denen eyin onun iin sz konusu olamayaca ve sonuta bu
olaslklar var olduklar halde bunlar bize aklayp aklamamas
nn bir fark yaratmayaca, tamamyla ince-taneli bir evren anlay
zerinde cretkar bir iddiada bulunabilirler. Burada vurgulanan fark,
var olann kefi olarak bilgi ile Bohmun evrenle ortak olma de
dii trden bir bilginin yaratlmas sreci arasndaki farktr (Blm
128). Hem Nietzsche hem de Gell-Mann iin ayn terimleri kullana
bilmemizin nedeni, her ikisinin de ie yaramas ve ak-ulu, datc
ve belirlenemez sistemler olmas ve duraan ve mutlak durumlar
reddetmesidir. Her iki sistem de kalm-taneli tarihlerin esasen birer
yanlsama, ama ilevi olan birer yanlsama olduu bir ak iinde
i grmektedirler. Hem Gell-Mannn kalm-taneli tarihleri hem de
78

William Plank

Nietzschenin grleri ie yarayan bir tutarszlama olarak tanm

lanabilirler. Gerekten de, G stenci imdi birbiriyle tutarszlaan
kalm-taneli tarihler biiminde de tanmlanabilir. Kaos teriminin g
nmzde daha ok teolojik bir boyuta sahip olduuna dikkat eken
bu tutarszlama yaklam bylece gerek kaosu da gereksiz klar.
Nietzschenin ak iinde bizim evreni anlay biimimiz, yani
bu gerekli yanlsamalar Gell-Mannn terimleriyle daha ak ifade
edilmilerdir:
Bir sahte-klasik ortam, mkemmel yaknsama durumuna
doru tutarszlamak iin yeterince kaln-taneli tarihlere ih
tiya duyar; ayrca, bu tarihlerin her birinin iinde srmekte
olan olaylarn srekliliini salayacak ataletin varl iin de
bunlar gittike daha da kaln-taneli hale gelmelidirler, nk
bu tarihlerin i olaylarnn yaratt dalgalanmalarn kanl
maz biimde zaman ierisinde birikerek daha kaln taneli ta
rihlerin olumasna yol amas kanlmazdr. Ardndan kla
sik davrantan devaml olarak uzaklaan kk, ama arada
bir de byk, ayrlmalar sz konusu olacaktr. (Gell-Mann, 153)

nsan algs asndan bu kaln-taneleme, Nietzschenin yerel

yaygnlama kavramnn bir nitelii haline dnr. Bu en yaygn
haline ulam sahte klasik ortamdan gerek olarak gzlemlenebilir
ortama kadar ulaabilmek iin iin iine ok daha kaim taneleme de
eklenmelidir (Gell-Mann, 159). Yararl, i grr alglara sahip ola
bilmek iin birok eyi toparlayp bir Nietzsche unutkanl s
recinden gemeliyiz. Alglarmzn doas gerei, mevcut olan bilgi
nin ancak ok az bir ksmn yakalayabilmekteyiz; kalm-taneleme
yanlsamasn oluturmak iin bu yeteneimize bamlyz. Mut
lak gereklik ya da tek bana var olan bamsz bir varlk birer
elikidir. Bir devaml oluum dnyasnda gereklik sadece pratik
konularda ie yarayan basitletirmeden ya da organlarn kalnln
dan yani kabalndan kaynaklanan bir aldanmadan ya da oluu
mun temposundaki bir deiimden ibarettir (G, 580). Akl, du
yular temel alarak, duyularn nyarglaryla evrimlemitir. . . (G,
581). Yani, akim kendisi de kaln-tanelemenin bir rndr. Btn
79

Nietzsche ve Varlk

mantn temelinde. . . belli bir yaam trne ynelik. . . fizyolojik

talepler yatar (K, 3). Alg organlarmz makromolekler ve or
ganik niteliktedir ve bu nedenle aklmz da organik ve makromoleklerdir. klid uzay gibi, akl da baz hayvan trlerine zg onca
zellikten sadece biridir (G, 515). Kuantum mekanii ile karla
nca alglarmz aknla urad iin, organik mantmz da
allak bullak olmakta ve zaman, uzay ve nedensellik kavramlarmz
da eiiklie uramaktadr. Yine de, neden a piori sentetik hkm
lere inanmakta, Anschauunende, kuantum tarafndan sarslan bu
inanlarda bu kadar srar ediyoruz? Bizim gibi yaratklarn varl
nn srdrmesi iin, bu trden yarglar doru kabul edilip inanlmaldrlar; bunlar . .. yanl yarglar olsalar bile (K, 11). Genel
olarak kendi var olmamz iin gerekli koullardan hareket ederek,
bunlarn tm varolu iin de gerekli olduklar sonucuna ulayoruz
(G, 507). Kantn temel mantk kanunu, kimlik kanunu ve eliki ka
nunu aslnda birer bilgi biimi deildirler! Bunlar, varl dzene
sokan bir inancn ifadeleridir (G, 530). Mekanik kuramn tm
varsaymlar, madde, atom, ekim gc, basn ve gerilim, aslnda
bizzat gerek deil, fiziksel kurgularn da yardmyla oluturduu
muz yorumlardr (G, 689). Ve tm dnce, yarg ve alg dedik
lerimiz de birer karlatrmadan yani kyastan ibaretse (G, 501),
Anschauungen iinde tutsak kalm kaln alg organlarmz kuan
tum dnyasnda karlatrmak iin bir ey bulamayacaktr. Kar
latracak bir eyleri olmad iin de bilgiye ulamak imkanszdr;
bilgi karlatrma ise, Popper hakldr: Ampirik diye bir ey yoktur.
Bizler aslnda ancak var olmayan eyleri kullanarak hayatmz
srdryoruz: Dorular, yzeyler, cisimler, atomlar, blnebilir za
man aralklar, blnebilir uzay vb. Her eyi ncelikle bir imgeye,
kendi aklmzda bir imgeye dntryorsak, o eyin gereklii na
sl bir aklama yapabiliriz ki? Oysa, neden ve sonucu, bizim yapt
mz gibi keyfi bir biimde birbirinden ayrp blerek deil de, bir
sreklilik ve ak olarak grebilen bir akl, neden-sonu ilikisini
reddedecek ve tm koulsal ball da inkar edecektir (B, 112).
yleyse, mantk denen ey, bizim kabul etmemiz gereken bir kur
gudan olumaktadr, nk .. tamamyla koulsuz ve kendine-denk
80

William Plank

bir uydurmaca olan bir dnya ile gereklii karlatrmadan, say

lan kullanp dnyay devaml yanllamakszm insan yaayamaz;
yani bu sahte yarglarn inkar etmek yaam da red ve inkar etmek
olacaktr (K, 4).
Grlecei zere, makromolekler organizmalara makromolekler bir mantk gereklidir ve bu makromolekler mantn para
metreleri de kuantum mekanikilerinin darmadn ettikleri Ans
chauungen dediimiz eydir. Anschauungen, arka taraf grmemizi
engelleyen nmzde dikilen adam gibidir (TK, V, 438). Btn ev
reni, istikrarl unsurlardan oluan ve getiimiz birka bin yldr gz
lemciden tamamen koparlan bir ekilde kalm-taneli olarak gryor
olmasaydk, yerel gerekliin paralarna ayrlmas bizi ok art
maz ve oke etmezdi. Modern insan, mantn gerektirdii biimde
yetimitir. . . ve karmza her ktnda bize normal gelmesi bun
dandr (TK, V, 544). Bu noktada insann Cyrano de Bergerac ve La
Mettrie gibi idealist ya da maddeci olmasnn byk bir fark bulun
mamaktadr; hem idealistler hem de maddeciler istikrarl unsurlara,
somut gereklie ve ad konmadan nce bile gizli deikenlerin var
lna inanmlard. Hegel, Tinin Grngbilimi adl eserinin ilk b
lmlerinde, son derece sihirli bir biimde her eyi Ruha dntr
mt, ama kendisi asla kuantum durumlarn kabul etmezdi (yoksa
eder miydi?). Ayrca, deimez evrenseller zerine tartmalar yapan
skolastikler de kendilerine gerekiler demilerdi!
Gell-Mannm karmak uyum-salayc sistemler kavram da
benzer ekilde G stenci konfgrasyonlarm ele alrken kullan
labilir. Gell-Mann, fiziksel kanunlarca belirlenen davran biim
leri sergileyen yldz sistemleri ve galaktik olaylar gibi uyum-salamayan sistemler ile karmak uyum-salayc sistemler arasnda bir
aynm yapmt. Her ne kadar Nietzschenin eneji boalm arac
lyla rekonfigrasyon olarak G stenci ve Michel Serresin palimpsestleri Gell-Mannm sistem trlerini zaten kapsamaktaysa da,
bu yararl bir aynmdr. Karmak uyum-salayc sistemler, aldklan veri dizilerindeki dzenlilikleri saptarlar ve bu dzenlilikleri bi
rer ablona dntrerek sktrrlar (Gell-Mann, 276).
81

Nietzsche ve Varlk

Hem siz hem de yeni kpeiniz bir karmak uyum-salayc

sistemsiniz. Her biriniz dierinden bir veri dizisi alr, bunun iinde
bir dzen arar ve kendi davrann buna gre deitirir. Sizin mi
kpei eittiiniz yoksa kpein mi sizi eittii sorgulanabilir. Eer
siz (ya da bir bilgisayar) son derece karmak ve kaotik bir veri di
zisi ile uayorsanz, bunu sktracak, yeniden retecek ve tahmin
edecek bir algoritma kullanarak, algoritmik bilgi ierii (AB) bii
minde bir dzen ararsnz. Gell-Mann, iin iine Bohmun anlam bi
imi (Hiley ve Peat, 442) dedii trden bir bilgi kavramn ekleyerek
bu karlamay karmaklatrm (ve biraz daha zenginletirmi)
olsa da, iki karmak uyum-salayc sistemin karlamas, G s
tenci konfigrasyonlanna benzer davranlar ortaya karr. Michel
Serres, bu karmak uyum salayc sistemleri Le Parasite adl ese
rinde bilgi kuramna zgn terimler kullanarak, bilgisel durumla
rn (hayvanlar, insanlar, jeolojik yaplar) dier bilgisel durumlarla
etkileip (beraber yemek yedikleri) yeni bilgisel durumlar yarat
malar (bk. Shannon Plankm Serresin olgucu diyalektii zerine
yazdklar, 1991), eklinde tanmlanmtr. Bu karmak uyum-salayc sistemler, aynen G stenci gibi, evrenin doasnn bir zelli
idirler ve Dnyada yaamn kkenleri, biyolojik evrim, ekolojik sis
temler iindeki organizmalarn davranlar, memelilerin baklk
sistemi, hayvanlarda renme ve dnme, insan topluluklarnn
evrimi, finansal piyasalardaki yatrmclarn davran biimleri ve
stratejiler gelitirmek veya gemi gzlemleri esas alarak gelecee
dnk tahmin yapmak iin bilgisayar donanm ve yazlmnn kul
lanlmas gibi ok eitli srelerde ilev grrler (Gell-Mann, 17).
Nietzschenin yanlsama kavram gibi, kaln-taneli tarihin doas
da, bizleri zgr isten ve nedensellik konularn dnmeye iter.
Hatrlanaca gibi, Nietzschenin zgr isten ve nedensellik kav
ramlarna yaklam, gerei takiben yaplan yorumu gerektirirken,
yine Nietzschenin tersine nedensellik kavram da sonucun ortaya
kmasndan sonra nedenin yorumlanmas ve varsaymn gerek
tirmektedir. Nietzschenin gsterdii zere, (Gell-Mannm terimle
riyle ifade edecek olursak) ilev grmemiz ve alglamamz iin ge
rekli olan kaln-tanelilik yznden, nedenler konusunda konumaya
82

William Plank

haladmzda gereklilik kavramndan dolay byk lde bilgisiz

durumda olduumuzu farkederiz. Gell-Mann ve kuantum dn
cesi de benzeri sorunlarla karlatklarnda benzer sonulara ula
r. rnein: Neden zgr isten diye bir ey olduu biiminde z
nel bir izlenimimiz vardr?
Bir karar zgrce aldmz sylemek, bu kararn daha nce
olup bitenler tarafndan belirlenmediini sylemektir. Bu bariz belirlenmezlik durumu nereden kaynaklanmaktadr? Bunun byk
olaslkla kaos gibi klasik olgularla desteklenmi kuantum mekani
inden kaynaklanan ve varoluun temellerinde yatan baz belirlenemezliklerle ilgili olduu eklinde bir cevap hemen akla gelebilir. Bu
anlaya gre, bir insann verdii bir karardan sonra geriye dnp
baknca zgrce verilmi bir karar eklinde adlandrlabilecek baz
tahmin edilemez zellikleri olmaldr (Gell-Mann, 157).
Tekrar Nietzsche felsefesi, tersine nedensellik, zgr isten ve
kaln-taneli tarihler arasndaki ilikiler konusuna geliyoruz.
Daha sonra yeri geldiince vurgulayacam gibi, gzlemin boyu
tunu mikromolekler dzeye drerek, yani atomalt parackla
rn davranlarn analiz ederek, kendi mantklarn yaratp srd
ren ve kendilerini evreleyen evreni uzay ve zaman kavramlaryla
kaln-taneli hale getiren kaim makromolekler alg organlarnn
etkilerini azaltabilmekteyiz. Yani, mikroanaliz, kaln-taneli
A n s c h a u u n g e n i atlatmaktadr! Nietzsche de ayn eyi, idea
lizm ve insanbiimciliin reddinin sonularn dnerek ve evreni
G stenci olarak kurgulayarak fizik ve matematie bavurmadan
yapabmiti.
Algnn sorunlarnn kkeni olarak duyu organlarnn makro
molekler yaps, zellikle kalm-taneleme ve Nietzschenin organ
larn kalnl (G, 580) konusundaki ifadeleri zerine grler ve
bunlar takiben ortaya kan bamsz, tmlemi yaplar konusuna
arada bir deineceim. Peat, kuantum olgularn daha iyi anlama
arayyla, bamsz yaplar ve aslnda birbirinden farkllamam
saf etkinlikle dolu olabilecek (Hiley and Peat, 21) vakum durum
larna gndermede bulunarak duyu organlarnn doas konularna
ksaca deinmitir. Ditchburnun insan gz zerine almalar,
83

Nietzsche ve Varlk

gzn devaml titreimde olduu, grebilmek iin bu titreimin

gerekli olduunu (a.g.e.) gstermitir. Deneyde, titreimi bir ayna
sistemi kullanarak dondurmak gzn grmesine engel olmutur
(Doktorlar tarafndan kullanlan curare maddesi de gz fel ede
rek ayn krl yaratmaktadr). Tavan denen G stenci konfigrasyonu bunu bilir ve hareketsiz kalarak kartaln gzleri nnde
grnmez olur. Taz denen karmak uyum salayc sistem ise kes
kin burnunu kullanarak grsel olarak uyum salam tavann nu
marasn bozar. Gz iin hareket gereklidir ve grsel alglamann te
melinde bu yatar. . . . Eer gzn tarayabilecei grece birbirinden
farkllklar sergileyen zellikler bulunmuyorsa, gz yine hibir ey
gremeyecektir. yleyse, hibir ey ifadesi orada hibir ey olma
d anlamna gelmemektedir; sadece yeterince uzun bir sre bo
yunca birbirinden farkllk sergilemeyen zellikler olmad anla
mna da gelebilir (a.g.e.).
Gzn yapsnn belirledii ekliyle alg budur ve Nietzscheye,
klasik fizik ve metafizik iin gerekli bir mantk ve gereklik siste
mine dnen gzn algsal gereksinimleri de bu ekilde meydana
gelmitir. Nietzsche, yaamn optii diye bir konu zerine dnce
lerini yazmtr ve aka grdmz zere buradaki ifade bir ben
zetme deildir. A priori sentetik yarglar nasl mmkn olabilirler?
Yani, zaman, uzay ve yerellik nasl a priori olarak mmkn olabilir
ler? .. . Kendimiz gibi yaratklarn yaamn srdrebilmesi uruna,
bu trden yarglarn gerek olduklarna inanlmas gerekmektedir
(K, ). Oysa, bu yapay a priori ler aslnda mmkn olmamaldr
lar. Bunlara hakkmz yoktur . . . bunlar sahte yarglardr (a.g.e.).
Fakat yine de, yzeysel bir inan ve yaamn optik perspektifinin
grsel kant olarak bunlarn varl gereklidir (a.g.e.). Yaamn
optii ifadesi birebir szlk anlamyla anlalabilir, nk gz, hz
Einsteinin formllerinde c ile belirttii llebilen k ile alan,
makromolekler, hcresel bir organdr. Gzn snrlar cyi anlay
mz snrlayabilir. yleyse, ksmen organik optik aygtn elektrik
sel doasnn bir ilevi olan c, ayn makromolekler temele dayanan
insann rettii matematiin mant ile de desteklenmi fizyolojik
bir ifadeden ibarettir. Bu yzden, bizi Bellin kuramn ve Aspectin
84

William Plank

bir milyon yandaki fotonunu anlamaktan alkoyan ve fizikilerin

ktesi hzlar zerinde tartmalara girmelerine yol aan c ancak
belli bir bak asyla kabul edilebilecek bir sabittir. Biz, alglar
mzn fiziksel doas zerine kurulu hesaplanabilir bir dnya ina
ederiz (G, 521). Duyularmzn doas grlen dnyann gereklik
olarak kabul edilmesi ve bu yzden de gereklik zellikleri kazanma
sna yol aar (a.g.e.). Mantmz duyular zerine kuruludur. nsa
nolunun farkedecei zere, insanln ulaabilecei btn bilgile
rin temelinde kulland duyu organlar yatmaktadr (TK, V, 438).
Sonu olarak diyebilirim ki, Doa, duyularn ancak gerekli ya
nlsamalar, paracklar, atomlar, Beagle cinsi kpekler, erkek kediler,
film yldzlar, G stenci konfigrasyonlar gibi, paralarna ay
rarak alglayabildii bir btncllktr. Bu konuyu, takip eden b
lmlerde, zellikle de 52. Blmde daha ayrntl ele alacaz. Nietzsche ve kuantum hakknda konuurken ayn szck ve terimleri
kullanabileceimiz gittike daha ak bir hal almaktadr.

85

16
Kuantum Mekanii

ve kuantum mekaniini ayn balamda ele

ncelikle, Nietzsche
neden yararl bir ey olaca konusunda birka nok
alm ann

taya deinelim ve ardndan sonraki blmlerde ele alacamz konu

ve sorunlar ksaca dile getirelim. () ncelikle kuantum mekanii
nin bir tanmn yapmamz gerekmektedir. (2) Kuantum dnyasnda
olup bitenlerin, grlebilen ve gnlk olarak algladmz, yani makromolekler, biyoljik ve ahlaki dnya ile ne ilgisi vardr? Yant: En
azndan, alglamann doas, sadece iinde yaamakla kalmayp bir
paras olduumuz kadar bizim de bir paramz olan fiziksel dnya
nn yaps ile balantl gzkmektedir. (3) G stencinin btncl
l ve Nietzschenin idealist metafizii tamamyla reddi, kuantum
mekaniinin klasik gereklii reddiyle artc bir benzerlik iinde
dir. Nietzschenin zellikle hangi grleri bu benzerlii sergilemek
tedir ve bizler bu benzerlikten ne sonular karmalyz?

86

17
Kantum Mekaniinin tanm

arack fiziine ynelik zel bir yaklam olan Kuantum meka

nii her biri akas atomun yaptalar olan atomalt parack
larn, elektronlarn, protonlarn, ntronlarn, mezonlarn, muonlarn, gluonlarm, fotonlarn vb. davranlarn inceler. Fakat, yle
grnmektedir ki bu paracklar biraraya gelip atomlar oluturduk
larnda ve atomlar biraraya gelip moleklleri oluturduklarnda, bu
atomlar, molekller ve makromolekller artk kendilerini olutur
duklar varsaylan bu atomalt paracklar gibi davranmamaktadr.
Aslnda, kuantum paracklarnn davranlar, hepimizin srdr
d gnlk hayat bir yana, btn Bat dncesinin zerine ku
rulu olduu saduyu ve gereklie aykr grnmektedir. Atomlar
meydana getiren eyler nasl olur da atomlar gibi davranmazlar?
Kuantum kuramnn ortaya kard sorunlar anlamann en do
rudan yolu, dalga giriimi, ifte yark deneyi, Heisenbergin belir
sizlik ilkesi, Planck sabiti, Bohrun tamamlayclk kuram, EinsteinPodolsky-Rosen (EPR) paradoksu, Bell kuram, Bohmun kuantum
potansiyeli gibi eitli deneylere ve olgulara bakmaktr. Peat (1990),
dEspagnat (1989) ya da Penroseun (1989) yaln aklamalarn ta
kip edebilmek iin bir matematiki ya da fiziki olmaya gerek yok
tur ve dahas, biz bu sorunlar ve bunlarn felsefi karmlarnn ar
dndan ilerledike, okur saduyuya aykr gelen bu saldrlar daha
nceki blmlerde Nietzschenin G stenci kavramn incelerken
zaten grm olduu hissini yaayacaktr.
leride ortaya kacak sonulara ynelik bir ngr olmas ve kuantumun G stencine olan benzerliini vurgulamak iin, geree
87

Nietzsche ve Varlk

aykr eylere bavurmadan nitelikleri tanmlama olaslna (epistemolojistler) teknik olarak ksmi tanmlama prosedr adn ve
rirler (Hiles ve Peatte dEspagnat, 157) ifadesini dikkate alalm. n
san akl, (idealizm ve geleneksel gereklik yznden, diye eklemek
istiyorum) bu trden bir ey ile uramaya hazr deildir. ... Ger
ein farknda bile olmadan, sistematik olarak gereklere aykr ta
nmlanm bir gereklik erevesinde dnmekteyiz (a.g.e., 158).
Ksmi tanmlan kabul etmekte byk zorluk ekeriz, nk insan
akl, otomatikman fiziksel gerekliin temelinde yatan gereklere
aykr ispatlara bavurma eilimindedir (a.g.e., 159). Hepimiz G
stenci iinde yayoruz; yleyse Nietzsche ve dEspagnatnm kullan
d dilleri birbiriyle kaynatralm ve diyelim ki sr-insan ksmi
ispatlar kafasnda canlandramaz ve gereklere aykr ispatlarda s
rar eder; zaten inanmakta olduu, apriori kabul ettii maddesel ve
ahlaki somut gerekler karsnda ak ve belirlenemezlii redde
der! Sradan insan bir Rantdr! Gell-Mannn kaln-taneli evreni
gibi, G stenci durumlan ksmi tanmlardr! Okumaya devam
ettike bu paragrafta anlatlanlar daha aklk kazanacaktr. yleyse
devam edelim ve her ey daha netlesin.
Bizler kuantum kuram tartmasnn sonuna ulamadan ok
nce, okur artk kendisine tandk gelen bir blgede gezmekte ol
duu hissine kavuacaktr. Ele aldmz sorun sadece (ki okuruna
yaknlk duyan her yazar en bata byle diyecektir), hem Nietzsche
hem de Kopenhag kuantum kuramclan okulunun, idealist metafi
zii, yani Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziini, reddetmeye giden
baz sonulara nasl ulatklardr. yleyse, imdi kuantum mekani
ini dnrken ve daha sonra da Nietzsche zerine grlerimizi
aarken bize yararl olacak baz terimleri derlemeye balayalm. Her
ne kadar keyif verici olsa da burada kuantum mekaniinin tarihsel
ve biyografik geliiminin bir tablosunu sunmayp sadece tartma
mz asndan yararl olacak boyutlarn ele alacam.

88

18
Dalga giriimi

umruk byklndeki iki ta birbirlerinden metre kadar

uzaa decek ekilde bir gle attnz gznzn nne geti
rin. Her ta birbirine yaklaan emerkezli dalgalar meydana getire
cektir. Bunlar bulutuklarnda ise, aynen ukur ksmlar gibi, tepe
leri de birbiriyle rtnce byyen bir giriim rnts oluturarak
birbirleriyle kesiecektir. Peatin bir dalgakrann ak ksmna yak
laan okyanus dalgalan resmi (1989,3) bu aklktan geen emer
kezli dalgalann emerkezli halkalar oluturduunu gstermektedir.
Okyanus dalgalan, iinde iki adet ak ksm bulunan bir dalgakrana
yaklatklarnda ise dalgalar aynen talann oluturduuna benzer
bir dalga giriimi rnts oluturmaktadr. ki dalga tepesi kesi
tiinde birbirlerini glendirip daha yksek bir dalga, iki ukur k
sm bulutuunda ise birbirlerini glendirip daha derin bir ukur
oluturmaktadr. Bunlarn aralannda ise grece sakin ksmlar bu
lunmaktadr. Ses dalgalan da benzer ekilde davranrlar ve konser
salonlanmn kendilerine has akustik zelliklere sahip olmalarna yol
aarlar ki bunlar tavandaki panellerin ekil ve odaklan deitirile
rek deiiklie uratlabilir. Ik dalgalannn da benzer bir giriim
oluturduu ifte yank deneyi ile grlebilir.

89

19
ifte yartk deneyi

ir k kaynandan yaylan nlarn, bir kartona alm yark

ierisinden gemekte olduunu gznzn nne getirin. Bu k
yar daha sonra zerinde iki paralel yark bulunan bir kartondan
daha geirilir. Bylece tek kaynaktan yaylm k, her biri kendi ya
rndan yaylan iki ayr k n haline getirilir. Ik dalgalar ay
nen gle atlan talarn dalgalar gibi bir giriim rnts meydana
getirir ve iki yarktan yaylan k, nc bir kartona daha d
rlrse birbiri ardna gelen k ve glge eritleri grrz. Bu deney
bize n dalga olarak davranmakta olan doasn gsterir. Fakat,
deneyin ilginlii esas imdi balamaktadr. Ik grld gibi bir
dalga doasna sahip olduu halde, ayn zamanda bir parack do
as da sergilemitir. Baz elementlerin atomlarn uyararak bir foton
yaymalarn salamak mmkndr. zerine n giriim rnts
den nc karton yerine, yarklardan geerek gelen her fotonu
kaydedecek bir fotoraf filmi yerletirelim ve ortaya kan dzenei
mize teker teker fotonlar frlatmaya baladmz varsayalm. Bun
larn hepsini birden ya da hzla atmayp dakikada bir foton atalm ki
dier fotonlarla kesiip giriim rnts oluturmasn. Bu biimde
sanki gle tek bir ta atp, kinciyi atmadan nce oluan tm emerkezli dalgalarn dinmesini beklememize benzer bir durum yaratm
oluyoruz. Zamanmz olsayd her saatte ya da her be ylda bir foton
atabilirdik ve sonu deimezdi. Ayr atlan bu fotonlar kaydeden
fotoraf filmine baknca gryoruz ki, sanki yine birden fazla foton
birarada atlm gibi bir giriim rnts ortaya kmtr.

90

20
Kuantum Kuramnn Sorular

u belki de kuantum fiziinin zerine kurulu olduu en temel de

neydir, nk bizi kuantum mekaniinin zmeye alt so
rular sormaya zorlar: Atom-alt paracklar neden atom ya da molekler madde gibi davranmaz? Bir ey, kendisi orada yokken baka
bir ey zerinde nasl etki yapabilir? Ortada etkisini grebilecei
miz bir neden bulunmuyorsa, neden-sonu ilikisinin doas ne
dir? Eer bir ey kendisi ortada yokken bir etki oluturabiliyorsa, birbirleriyle iletiim iinde olduklar yanlsamasn yarattklar halde
aslnda penceresiz olan Leibnizin monadlar gibi, zellikle de ara
larnda bir temas bulunmayan her eyin (zellikle de atomalt par
acklarn) davran biimini nceden dzenleyen bir kozmik b
tncllk kavramnn var olma olasl nedir? Ve eer bir ey orada
olmadan bir etki verebiliyorsa, belki de bizim orada olmak anla
ymzda bir sorun vardr. Yer kavrammz yanl ve bir yerde ol
may alglaymzn hatal olmas durumu zerine mi kuruludur?
yleyse, uzay kavrammz makromolekler duyu alglaymzdan
kaynaklanan naif bir alglama ve metafizik dzeye kardmz ap
talca bir saduyu ile mi snrldr? Foton, elektron ya da dier kuan
tum paracklarnn bu ekilde davranmasna izin veren uzayn ve
uzaydaki noktalarn arasndaki bu ilikilerin doas nedir? Uzayda
gerekten noktalar var mdr yoksa klid geometrisi ve Newton me
kanii tarafndan aldatlmakta myz? Evrenin, birbirleri zerinde
llebilir etkileri olan ve kendi aralarnda ilintili paralardan olu
an iyi alan bir mekanizma olduuna bizleri inandran Newton
91

Nietzsche ve Varlk

aslnda bizleri yanltt m? Uzayn biimi nedir ve biz baz eyleri

evrenin iki ayr ucunda alglyoruz diye, bunlar gerekten birbirle
rinden uzak mdr? Bir ey ayn anda iki ayr yerde olabilir mi? Bir
ey B Noktasnda olmas gerekirken A Noktasnda olabilir mi? Za
mann nasl bir doas vardr ki bir ey bir yerden ayrlp baka bir
yere gittikten sonra hl ortada etkisi olmaktadr? Mesafe ve yer ne
demektir? Uzay ve zamann ilikisi nedir ve ikisinden ayr bahset
menin bir anlam var mdr? Bunlar, kendisinin ancak o ekilde ha
yatta kalabileceini dnd iin her eyi dar kafal ve s grl
alglayan bir gzlemcinin yanlsamalar ve yorumlar mdr? Bir ey,
ayn anda hem kendisi hem de baka bir ey, hem bir yerde hem de
orada deil durumda olabilir mi? Byle bir durumda kimlik ve ncnn olmazl kanununa ne olur? Foton ya da elektron gerekten
bir ey midir yoksa bunlar sadece budala entellerin yanlsamalar
mdr? Foton sadece bizim l aygtlarmzn bir rn mdr ve
biz sadece zaten lmeye batan karar verdiimiz bir eyi mi alg
lyoruz? Kuantum dnyasn yaratan lme olaynn kendisi midir?
Biz parac lmek iin l aygtn yarattysak, kendimiz, aletle
rimiz ve parack arasndaki iliki nedir? Kuantum dnyas sadece
matematiksel bir yanlsamadan m ibarettir? Eer kuantum dnya
sn yaratan matematikse, kuantum dnyas ile matematiin ilikisi
nedir? Eer matematik insan bilincinin bir rn ise, insan bincinin
atomalt dnya ve benzer biimde evrenin geri kalan ksm ile olan
ilikisi nedir? Kendisi evrenin doas hakknda tutarl bir nerme
kurabilse bile, insan bilinci ya da insan ruhu sadece evrenin madde
ya da enerjisinin bir uzants mdr? nsan algs evrendeki para
ck organizasyonu dzeyi tarafndan koullandrlp denetim altnda
m tutulmaktadr? nsan gereklii evrensel madde ve enerji orga
nizasyonunun hiyerarik dzeyinin meydana getirdii bir olgu mu
dur? Ayn kurallarn geerli olmad birden fazla gereklik dzeyi
ya da birka komu evren olabilir mi? Olaylarn birden fazla fakat
birbirlerini tamamlayc aklamas, yani Shimonynin dolaklk
dedii ey gerekten var mdr? Kuantum dzeyinde olup bitenlerin
bize etkisi nedir? Bizim grmekte olduumuz dnya ile herhangi bir
92

William Plank

ilikisi var mdr? Gereklik bir madde mi dalga m sorunu mu

dur? Giriim rntsn olutururlarken bu foton ve elektronlarn
ne yaptklarn bilmelerini salayacak ktan daha hzl bir ey
var mdr? O zaman, nesnelerin doru ve temel gerekliini akla
mamz salayacak, atomaltnn-alt bir dzeyde gizli deikenler ve
ebediyen daha derinlere inmemize bir son verecek, maddenin en te
melinde yatan bir mutlak cevher var m? Bir Tanr-parac var m?
Bunlar bir tek deneyin ortaya kard ok fazla sayda soru gibi g
zkebilir ama takip eden ksmlarda bunlarn bazlarn daha ayrn
tl biimde ele alacaz.

21
Planck Sabiti

lglarm zn gsterdii nesneler ve alglarmzn kendileri hak

knda neler bilebiliriz sorularna yant ararken, Planck sabitini

bilmek yararl olabilir. Klasik mekanik, elektromanyetik radyasyonun
ne kadar kk olursa olsun, her frekansta ve her miktarda yayla
bileceini varsaymt. Fakat, Max Planck, 1900 ylnda kara cisim
radyasyonu (sl radyasyon) zerine yapt aratrmalarda, gzlenen
radyasyonun mantna gre elektromanyetik radyasyonun ancak
belirli miktarlarda salnmas gerektiini matematiksel olarak gs
terdi. Bu trden bir radyasyonun enerjisinin (E), bu radyasyonla ala
kal dalga srecinin frekans ile Planckn 6,6 x cr34joule/sn olarak
hesaplad ve (h ile Planck sabiti olarak anlacak olan) bir sabitin
arpmna eit olarak yani E = hv olarak yazlabileceini gsterdi.
Sonra, bunun btn atom dnyasn karakterize eden bir durum
olduu bulundu; h, atom dnyasnda c nin zel grelilik kuramn
daki yerine denk bir neme sahiptir (Rohrlich, 128).
1924te, Louis de Broglie bir elektromanyetik dalgann enerjisi
nin, momentumunun bykl olan p ile k hz cnin arpmna
eit, yani E = pc olduunu ifade etmitir (Hodgson, 217). Ardn
dan, (fotonun tanmn yaparken) momentum (p), ilgili dalga sre
cinin dalgaboyu (1), ve k hzn (c) ilikilendirmek iin Planckm
formln (E = hv) dier formllerle birletirip, p = hv/c = h/l ol
duunu gstermitir.
Bu sonucun anlam, enerjinin h diye gsterilen bir birimden
daha az bir miktarda transfer edilemeyeceini gstermi olmas ve
94

William Plank

bylece de enerjinin Planck sabiti olarak bilinen bu en kk birim

den oluan atmlar halinde var olduudur. Biz bunu Heisenbergin
belirsizlik ilkesi ile birletirinceye kadar bu durum u ana dek ele al
dmz konumuzla ve zellikle de Nietzsche ile dorudan ilintili de
ilmi gibi gzkmektedir. Ayrca, birimletirmeyi inkar eden kii
ler iin biraz utandrc olabilir ama algnn mant (ki Deleuzen
eserlerinde Nietzschenin etkisini gsterir bir biimde, Deleuzen ki
taplarndan birinin de addr) tartmamz hatrlayn.

95

22
Heisenbergin Belirsizlik lkesi

izik, ya da aslnda dier her ey, sz konusu olduunda, algnn

kaytsz ve bamsz bir eylem olmad aka ortaya km g
zkmektedir. rnein, yukarda bahsi geen ifte yark deneyinde
bir fotonu kayda geirebilmek iin, bir foton ve bu fotonun etkile
imde bulunaca bir fotoraf filmi bulunmalyd. Burada deyim ye
rindeyse, fotoraf filmi, fotonu yutmutur. lm ve alg, evrenin
geri kalan ksmndan ayr ve bamsz gereklikler deildir; onlar,
d dnya ile etkileimdir ki bu etkileimin bizzat kendisiyle algla
dklar veya ltklerini iddia ettikleri eyi deiime uratmaktadr.
Bylece, (a) lm enerji harcar, (b) olas en kk enerji kuantumu
h dir ve bu yzden de (c) lm en az Planck tarafndan bulunan en
kk tekil enerji miktar kadar enerji harcamaldr. Asla lmekte
olduumuz eyi tam bir kesinlikle lemeyiz, nk her zaman onu
deitirmi oluruz. yleyse, her zaman lme ile ilgili bir belirsiz
lik olacaktr. Daha basit ifadelerle sylemek gerekirse, bisikletinizle
ne kadar hzl gitmekte olduunuzu bilemezsiniz, nk hzler sizi
birazck dahi olsa yavalatr; yleyse, hzlerin gsterdii deer, h
zlerin kendi almas ile bisikletin hznn bir kombinasyonudur.
lm, her zaman l aracyla karlkl bir enerji deiimi gerek
tirir. Sonuta, eer enerji deiimi olmasayd, lm aracnda hi
bir ey deimemi olacakt (Peat, 42). Kuantumun kesiri diye bir
ey yoktur, nk boyutu sabittir (Planck sabiti). [Byle h ve c gibi
sabitler Nietzschenin ak kavram ve G stenci iin biraz utand
rc olabilir, nk bunlar mutlak doaya sahiptirlerama bu baka
96

William Plank

bir blmde ele alnacak bir sorun. Bu kavramlar, akln mantken

sonsuz sayda paraya blebilecei bir eyi, Doann blemeyeceini ve bu nedenle de Doann akl gibi, akim da Doa gibi ileme
diini ne srmektedirler.] Bu ifadelerde beni arpc biimde et
kileyen ey ise bir nicel eneji sabitini, k hzn, elektromanyetik
radyasyonun dalgaboyu ve frekansm, momentumu, lmenin do
asn ve genel alg sorununu birbirleriyle ilikilendirmeyi baarm
olmamzdr. Gzlemciyi, aletlerini ve dnyay (en azndan kuantum
dnyasn) birbirleriyle yakndan ilikili bir btn olarak grebiliyo
ruz ve yine grebiliyoruz ki, dnya ile ilgili her ey yolunda ise ve
kuantum dnyas da gerekten orada mevcutsa, her zaman en az h
byklnde bir hata yapyor olacaz.

97

23
Kopenhag Grubu

penhag Grubu (Niels Bohr, Werner Heisenberg, Wolfgang Pali) kuantum olaylarnn en u sonularn ortaya karm ki
ilerdir. Max Bornun meslekta Pascual Jordan, lm yapmann,
kuantum olgularnn doasn deitirmesinin de tesinde geip
bizzat bu sonular meydana getiren ey olduunu ifade etmitir.
Elektron bir karar vermeye zorlanmaktadr. Onu kesin bir konum
almak mecburiyetinde brakyoruz; genel olarak, lmn nce
sinde, ne oradadr ne de burada, yani henz kesin bir konum iin
kararn vermemitir.. . . lmn sonularn biz kendimiz olutu
ruyoruz (alnt Peat, 63). lme eylemi, lme aleti ve llen ola
yn ayrlmazcasna btnlemesidir. Bamsz bir atom gereklii ve
bamsz bir olay yoktur. Heisenberge gre, gereklik matematik
sel ifadede yatmaktayd (Peat, 64). Bohr ise Kuantum dnyas diye
bir ey yoktur. Sadece soyut bir kuantum mekanik tanm vardr
demitir (Peat, 65). Bohr tamamlayclk dncesini ne srm
tr, yani dalgalar lmek istiyorsak dalgalar tanmna uyan geerli
bulgular elde ederiz; paracklar bulmak istersek parack tanmna
uyan geerli bulgular karmza kar. Bylece, hem bir dalga hem
de bir parack olan elektron sorununa eilebiliriz: Hem bir para
ck gibi dalabilen ve bamsz, hem yaylm bir dalgay andran,
ayn anda hem bir yerde bulunan, hem de hibir yerde olmayan, de
yim yerindeyse biz uuunun ortasnda yakalarsak, aynen masann
zerinde yuvarlanrken herhangi bir rakam gstermeyen ama biz
doasna aykr bir durum yaratarak (yapay bir biimde) durdurup
98

William Plank

lm yaptmzda bize bir rakam grdmz yanlsamasn ve

ren ve aslnda durdurulmadka bir deer okumamz mmkn ol
mayacak zarlar gibi.
Kopenhag bak as sadece somut gerekliin reddi demek dedir; daha dorusu, bizlerin zerinde aydnlatc ve incelikli l
mler yaptmz somut gerekliin gerekli olmad iddiasdr.
Btncl bir akn hareketleri ve matematik dediimiz bir sistem
zerine kurulu bir bilincin bu aka katlm iddias her eyi akla
mak iin yeterlidir. Bu noktada hatrlayalm ki Nietzsche, bu akn
iinde G stencinin varlnn, daha dorusu akn kendisi olan
G stencinin varlnn, greceli bir gerein aray ve varolu
un keyfini karmak ve her greceli yeni konfigrasyonun yaratl
nda yine greceli yeni konfigrasyonlarm yaratlmas iin sahneyi
hazrlayan G stencinin gerek doasn tanyan ve Bengi Dn
bilen stinsanm neeyle dans iin yeterli olduunu hissetmiti. Ni
etzsche cevher kavramn bizzat bu nedenlerle reddetti; cevher de
nen ey, akn doasnn arptlmas demekti.
Nietzscheye gre, uzamsal olarak birbirinden ayr olan nesne
lerin zerine kurulu bir model ortaya karan ey, her eyden nce
bedenin varl ve kesin olan ya da olmayan yarglar oluturabil
mek iin bu varln ncelikli olmasdr. Kendini evrenden ayr bir
unsur olarak alglayan beden, bu ayrlk modeli evrenin geri ka
lan ksm zerine de zorla yanstmaktadr. Nietzscheye gre, evre
nin gereklii, glerin (Schachtm tercih ettii ifadeyle syleyecek
olursak enerji merkezlerinin) karlkl ilikisi zerine kurulu bir
gerekliktir ve alglarmz oluturan ey bu karlkl gler iliki
sidir, ki bu alglardan biri de evrendeki nesnelerin gerek olduu al
gsdr. Evren, aralarnda mesafe bulunan birbirinden farkl nesne
lerin birbirlerini etkilemeleri demek deildir.
Baka bir deyile, gnlk mantmz kullanarak yaptmz yo
rumlar haricinde, bedenin alg organlar ile bunlarn alglad nes
neler arasnda bir uzamsal ayrlk sz konusu deildir. Beden, g
rebildiinden ayr deildir; bedenin etkinlik alan, farknda olduu
dier glerin etkinlik alanlar ile i iedir (Moles, 250).
99

Nietzsche ve Varlk

Yukarda belirttiimiz algnn doas hakkndaki btncl Nietzsche kavram, Kopenhag Okulunun veri ile gzlemci arasndaki
ilikinin doas zerine olan iddias ile uyum iindedir (ayrca bkz.
47. Blm). Yani, duyu alglarmz algladklar veriyi bizzat gzlem
leme etkinliinin kendisi ile retmektedir.
Kopenhag Okulunun bu Platoncu olmayan, idealizm-kart kuantum kuram, evrensel gerekliin doasn bilme arzusuyla yanp
tutuan bir dier byk dnr de rahatsz etmiti ve bu nedenle
bu dnr sz konusu gereklik zerinde hz, eylemsiz sistemlerin
ilikileri, gzlemcinin konumu vb. gibi denklemlerle yaplacak l
mleri deiiklie uratma anlamna gelse de, bilinebilir somut bir
gerekliin var olduu midine sarld. Bu dnr Albert Einstein
idi. Somut bir gerekliin inanlabilirlii gstermek ynndeki a
balar onu ve meslektalarn daha sonra Einstein-Podolsky-Rosen
(EPR) deneyi adyla bilinecek bir dnce deneyi yapmaya yneltti.
EPRyi temel alan ve laboratuvar koullarndan doan ilk kuantum
kuram dncesi olan Bell Kuramm anlamak iin bu deneye k
saca deinmemiz gerekmektedir. Ardndan, David Bohmun kuan
tum potansiyelini ele alabilir ve bunu kitabn son blmnde G
stenci ile ilikilendirebiliriz.

100

William Plank

i
f
t
[

24

|
j

Einstein-Podolsky-Rosen dnce deneyi

ylemsiz bir referans erevesi oluturabilmek veya genel greli

lik kuramnda (GGK) geometrisi tanmlanan trden bir evrende
gzlemcinin greceli konumu nedeniyle ayarlarnda deiiklik yap
mak pahasna bile olsa, Einstein bilimin en sonunda bir gn tanm
layabilecei bir gerekliin var olduu grne sarlmt. Bu bak
asna Einstein gerekilii adn verebiliriz. Burada, Einsteinin
kendisini ak kavramna ve bunun sonularna gtrecek bir yolda
ilerlemeye isteksiz olduunu, Nietzsche ve Kopenhag grubunun ise,
bunlarn ne olduklar konusunda tam emin olmadklar halde ak
.
.
.
kavramnn kendilerini gtrecei son noktaya dek ilerleme niyetinde
olduklarn stne basarak syleyebilirim. EPR dnce deneyi, l
m yapmak gereklii deitirdii iin gereklii asla bilemeyeceimiz sorununun stesinden gelmek iin tasarlanmt. EPR gedankenexperiment ksaca yle zetlenebilir: Birbirinin tpatp ayn iki
sistemin senkronize olmasn bekleyelim. Ardndan, bunlar birbi
rinden ayralm ve sadece birisinde gzlem yapalm. Bundan, gz
lem yaptmz sistemin gzlem yznden deiecei ama bu gzlem
e dier sistem hakknda da bilgi sahibi olabileceimiz fakat ikinci
sistemde gzlem yaplmad iin o sistemde herhangi bir deiik
lik olmayaca sonucu karlabilir. Peat (77), bu problemi iki erkek
ikiz kardein yks biiminde rneklemitir: kizlerden birisi i
kenceyle srlarn aklamaya zorlanmtr ve bylece bu ikenceye
katlanmam dier ikiz karde hakknda da bilgi sahibi olunmutur.
EPR de buna benzer biimde, bir paracn hz ve konumunu lme
olaslna zarar vermeksizin o paracn hz ve konumunu lme
101

Nietzsche ve Varlk

olaslnn varln gstermek istemitir. Bu, bir fotonun varln o

fotonu fotoraf filmine arptrmadan lmeye benzemektedir. Bohra
gre EPR de eksik olan bir nokta vard: Aslnda bir paracn ger
ek konumu diye bir ey sz konusu olmad iin, bir paracn
ezamanl hz ve konumundan bahsetmenin ve aslnda bamsz bir
gereklikten bahsetmenin de bir anlam olamaz. nsan, kesin ger
eklii zaten bilemeyecei iin, bunun hakknda konumak zaman
kaybndan baka bir ey deildir. Bohra gre kuantum dnyas sa
dece soyut bir matematiksel tanmdan ibarettir. Heisenbergin de
dii gibi, atomlar ve onlar oluturan yaptalar gerek deildir ve
Jordanm da ekledii gibi biz lm ileminin sonularn kendimiz
oluturuyoruz (Peat, 85).

102

25
John Bell

ohn Bellin almalarna daha ok dikkat gsterilmemi olmas

artcdr. Oysa, Cenevre yaknlarndaki CERNde bulunan atomalt parack hzlandrclarnn tasarmcs olan John Bell, bir kuantum aklamasmm klasik mekanik zerine kurulu bir aklamadan
daha doru olup olmadn snamann bir yolunu bulmutu. Bellin
kuram, bamsz bir gereklik olup olmad sorununu ya da bizim
kuantum mekanii olarak bildiimiz eyin gerekten soyut bir ma
tematik tanmlama olup olmadn ya da gerekten sonulan yara
tann biz olup olmadn zemeyebilir. Yine de, EPR modelinden
ald ilhamla, btncl bir kuantum tanmlamasnn klasik bir ta
nmlamadan daha geerli olduunu, yerel gerekliin paracklar
zerinde dnmek iin ok yerinde bir yol olmayabileceini gste
rebilecek bir deneysel yntem gelitiren ve bu yzden de dorusal
neden-sonu ilikisi zerindeki soru iaretlerine yenilerini ekleyen,
hatta Kuantum Kuramnn Sorulan blmnde dile getirdiimiz
tm sorulara aciliyet ve saygnlk kazandran ilk kii Bell olmutur.

103

26
Bell Kuram

ellin laboratuvar dzeneinin nasl altn anlamak iin elekt

ronlarn birbirinden nasl ayrdedileceini bilmek gerekmekte
dir. Bir yandan, her elektronun bir yukar ya da aa dns
(spin) olduunu ve bu yzden de bir dn-alglayc ile saptanabile
ceini syleyebiliriz (Peat, 93). te yandan, bir kuantum fizikisi de
bizlere bir elektronun yukar dnl olduunu saptayarak aslnda
yukar dnl bir elektron yaratm olduumuzu da syleyebilir.
Bu dzenei David Bohmun kurmu olduu ekliyle gzm
zn nne getirelim. Byk bir laboratuvarn ortasnda bulunan bir
elektron retecinin sol tarafa doru bir elektron frlattn ve bu
nun laboratuvarn bir ucundaki A dn-alglaycs tarafndan kayt
edildiini dnelim. Ayn zamanda, ayn rete sa tarafa doru
da bir elektron gndersin ve bu da tam ters utaki B dn-alglaycs tarafndan kaydedilsin. Ardndan, A ve B dn-alglayclarndaki veriler C sayacnda karlatrlsn. Sadece yukar ya da aa
eklinde iki trden dnl elektron var olduu iin ve bir elektro
nun yukar m yoksa aa m dnl olaca tamamen ansa bal
olduu iin, ok sayda elektron atmnn ardndan bir elektronun
yukar ya da aa dnl olma olasl % 50ye % 50dir. Ayn tr
den bir davran Eigenin cam bilyelerinde de grmtk. Ek ola
rak, bu elektron iftleri, saa doru giden yukar dnl ise sola
doru gidenin aa dnl olaca biimde badatnlmtr (Ayn
deney kutupsallk terimi kullanlarak da anlatlabilir). Bu nedenle,
A ve Bdeki kayt ilemleri arasnda % 100 bir badama olacaktr;
yani A yukar ise B aa dnl olacaktr. Bu nedenle her zaman
104

William Plank

j y a bakarak Bde ne olduunu, ya da tam tersini, bilmemiz mmkn

alacaktr. yle grnyor ki, EPRnin geerliliini snayacak trden,
U r sistemin davranlarm gzleyerek dierininkini tahmin edebi
leceimiz gzel bir deney tasarlam durumdayz. Bu % oo badadk, kuantum kuramnn belirlenemezlik zelliince aklanm
n ama ayn zamanda EPRnin ilgili olduu yerel gereklik kuram
tarafndan da aklanmaktadr. En basit ifadesiyle yerel gereklik
Madesi ile biz lmeden nce gerek nesnelerin var olduklarn kas
tediyoruz. Peat, bu deneyi yine her seferinde deiik renk apka ta
kan ikizler ile rneklemitir; bu kez, ikizlerden birini grerek die
rinin hangi renk apka takmakta olduunu her zaman bilebilirsiniz.
Ayn eyi biri kz dieri erkek ikizlerle de yapabilirsiniz. Bu kez, ikiz
inden birini grnce, evrenin hangi ksmnda olursa olsun dieri
nin cinsiyetini bilirsiniz.
u ana dek pek bir ey renmi olduumuz sylenemez. Fakat,
yerel gereklik kuramna gre, gereklik yerel olduu iin, Jack her
zaman erkek, Jill ise her zaman kzdr ve nerede olurlarsa olsunlar
ve eyann tabiat gerei erkek ve kz olarak kalacaklardr ve biz de
ortada olmayan ikiz kardein cinsiyetini saptamak iin kendisiyle
iletiim kurmak zorunda olmayacaz. Bir ey ne ise odur, bu kadar.
yleyse, iki ey arasnda badaklk varsa, bu aralarnda iletiim
kuruyorlar demek deildir. Jack, kendi cinsiyetini dorulamak iin
Jill ile iletiim kurmak zorunda deildir ve bir elektron yukar ya da
aa dnl olmak iin dieri ne yapyor bilmek zorunda deildir.
Bell bu dzenek zerinde bir deiiklik yaparak daha da karma
k hale getirmitir. Alglayclar tam hizada olduklar zaman % oo
bir badaklk grmekteyiz nk Adaki her yukarya kar Bde bir
aa, ya da Adaki her aaya kar Bde bir yukar bir okuma sz
konusudur. Fakat alglayclardan birisi dierinin hizasndan kacak
ekilde hafife dndrlrse, bu alglaycda saptanan elektronlarn
% 99u yukar, % i ise aa dnl kmaktadrlar. Alglayc
biraz daha hiza dna ktnda ise % 80 yukar okumakta ve tam
180 derece dndrldnde ise tamamen aa dn okumakta
dr. Olasln alglayclarn asna bal olduu ok ak olarak g
rlmektedir. Paralel ynlendirme % 100 badaklk yaratmaktadr
105

Nietzsche ve Varlk

ama 180 derecelik bir dndrme o alglaycda olup bitenleri tam

tersine evirmekte, 90 derecelik bir dndrme ise elektronlarn %
50sinin yukar, % 50sinin de aa okunmasna yol amaktadr. u
ana dek sorun yok. Durum mantkl gzkmektedir nk olaslk
alglaycy dndrme asnn bir ilevi olmutur.
Fakat, sorun, alglayclarn kusursuz olmayan bir biimde yn
lendirildii durumda badakln deimesindedir. Ada bir yukar
okuduumuzda Bde aa okumay bekleriz ama arada bir Ada yu
kar varsa Bde de yukar kmaktadr! Alglayclar ne kadar dnd
rlrse badaklk da o kadar dmektedir. Ne olmu yani? diye
sorabilirsiniz. unu hemen farkedebilirsiniz ki, artk A sisteminden
B sisteminde ne olduunu karamamaktasnz. Bu sanki Jilli g
neli bir mays gnnde Pariste grp, erkek mi kz m diye ren
mek iin New Yorktaki Jacki telefonla arayp arada bir yksek to
puklu ayakkablarla gezmekte olduunu renmek gibidir.
Alglayclar birbirlerine tam dika oluturacak ekilde dndr
dmzde artk aralarnda badaklk kalmamaktadr. Bir algla
ycy dierine gre tam ters evirdiimizde badaklk ta tam ter
sine dnmektedir. Artk yukar dn ve aa dnnn ne iseler o
olduklar trnden, yani Jackin her zaman bir erkek, Jillin ise her
zaman bir kz olduu gibi, bir yerel gereklik kavramna gvene
nleyiz. Soruna, her dn asndaki badaklk olasln hesap
layarak, kuantum bak asyla bakmalyz. Deneylerin dorulad
zere, badaklk iki alglayc arasndaki ann negatif kosinsne
eittir (Peat, 105). Eer yerel gereklie bal kalsaydk, alglayc ve
saptad elektron arasndaki etkileimde yatan, daha nce de be
lirttiimiz gibi, meydana gelen ve tahmin edemediiniz eyleri birgn daha derin bir gerekliin farkna varnca anlayabileceimiz iin
bugn bizlerin bilmedii ve ancak varsayabilecei gizli deikenle
rin var olduu trnden bir varsaym gelitirmek durumda olurduk.
Btn bu tartmadan aklda kalacak olan ey, aklamann ye
rel olmayp, iki alglaycnn beraber olarak aralarndaki ilikinin
btncllnde, hatta daha dorusu gzlemci de dahil tm dze
nekte yattdr. Jarretin de son derece zl bir biimde zetledii
106

William Plank

g8ri, inde yaadmz dnyay aklamak iin hibir gereki ku

lamn doru olmadna dair elimizde gl ampirik kantlar -tekn r ediyorum, gl ampirik kantlar- bulunmaktadr (Cushing ve
IfcMullin, 68) (italikler Jarretindir). Jarret fizikilerin Bell Kuramna
yaklamlarndaki aknl anlatr .. bu derece tuhaf ve gzel bir
sonuca giden kantlarn, bu son derece sradan deneyde llen bir
deerin bir dier deerin zerinde kmas olaynn zerine kurulu
dduu ve bu iddiann bizi gtrd mantn da bu derece basit
olduu tezi karsnda bunun bir dolandrclk olduunu dnmek
U de anormal deildir (a.g.e.). Abner Shimonynin kuantum hak
knda yapt deneysel metafizik yorumu balamnda baklrsa,
metafizik bir kavram olan cevherin ortadan kalkn bu olayda am
pirik olarak grm olduumuzu sylemek hi de abart saylmaz.
Bu deneyin ve zerinde yaptmz uzun tanmlamalarn nedeni,
ilk defa yerel gereklik zerine kurulu olan aklamalara phe d
ren somut bir deneyin yaplm olmasdr. Yerel gereklii savu
nan birisi, B alglaycs ya da evresi ile hibir ilgisi olmayan A al
glaycsndan gelen verileri derlemek durumunda olacakt, nk
A alglaycsnda olup bitenler elektronun doru ve z gerei var
olan gerek gerekliini yanstmakta olacaktr. Fakat, alglaycla
rn ynlendirildikleri alarn kosins, olduu varsaylan bir yerel
gereklie blnemez. Kendimizi A ve B alglayclarna varan par
acklarn her zaman alglayclarn asnn kosins ile tanmlana
bilecei, fakat yerel gereklik tarafndan tahmin edilemeyecei bir
durumla kar karya buluyoruz. Kosins ayr birimlere ayrlama
yaca iin, kuantum aklamas zorunlu olarak yerel gereklik ze
rine kurulu bir tahminde bulunmaya alan herhangi bir matema
tiksel yapdan farkl olmak durumundadr.
Son bir kez daha yerel gereklik kuramnn kuantum kuram
karsnda doruluunu snamak iin, Bell iki badaklk sonula
rn alp karlatrd. Yani, nce belli bir ada ynlendirilmi olan
alglayclar arasnda bir badaklk kurdu. Ardndan, alglayclar
arasnda farkl bir ada baka bir badaklk daha oluturdu. So
nu olarak da, badaklklar karlatrd, yani badaklklarn
107

Nietzsche ve Varlk

bir badakln oluturdu. Yerel gereklik kurammn (yani A ve

Bnin aralarnda hibir iletiim olmad ve bir sinyal alverii yap
madklar ve iki ayr gereklik olduklar durum) badaklk olma
mas, tam badaklk olmas ya da aralarda bir yerde badaklk
olmas olaslklar sz konusudur. Yani, her veri dizisi iin sfr ba
daklk (-1) ya da % 100 badaklk (+1) olasl vardr. Yerel ger
eklik kuram iin gerekli badaklklar salayan iki veri dizisi, bu
nedenle (-2) ve (+2) arasnda deerler verirler. Fakat, kuantum modunda, yani alglayclarn ynlendirilme alarnn kosinsn kul
lanarak yaplan iki badaklk dizisi iin hesaplanrsa, ki bu btn
dzenei bir btnclle dntrr ve alglayclarn gerek ve l
lebilir ynlendirmelerini veren bir prosedr olur, farkl bir sonu
elde ederiz. rnein, 45 derece a iin badakln en yksek de
eri 2,85 kar! Her ne kadar kuantum badaklnn kendisi alg
layclarn ynlendirilme as ile deiiklik sergilerse de, yerel ger
eklik kurammn +2nin zerinde bir badaklk deeri veremediini
grrz. Baka bir deyile, kuantum dnyas yerel gereklik ya da
yerel olarak ilev gren gizli deikenlerin zerine kurulu herhangi
bir dnyadan daha yksek bir badakla sahiptir. Kuantum ku
ram bir tr klasik-olmayan badaklk tahmininde bulunmakta
dr (Peat, 112). Burada esas ilgin olan ey, Bellin, yerel gerekliin
kendi kendisiyle karlatrldnda bile daha btncl bir bak a
sna gre daha dk tahmin deerine sahip olduunu gstermeyi
baarmasdr. A ve Byi ayr ayr ele almak, beklendik bir klasik ger
eklik badakl ortaya karr ama A ve Byi btncl olarak ele
almak daha yksek bir kuantum badaklk deeri ortaya karr.
Bellin deneyi daha sonra kutuplatrlm fotonlar kullanlarak
200 saatlik bir sre boyunca tekrarlanmtr; sonular, yerel gerek
liin doa ile tutarl olamayacan gstermektedir (bk. Peat, 116).
1980lerin balarnda Paris niversitesinde, Alain Aspect, k hz
nn bile alglayclarn badakln salayacak kadar hzl olama
yaca bir hzla deerleri okuyup, alglayclarn birbirleriyle iletiim
kuramayacaklar bir dzenek tasarlayarak bu deneyi tekrarlam
tr. Aspect, alglayclardaki fotonlar, alglayclar arasnda bir yerel
108

William Plank

gereklik ikesi olamayacak ekilde deitirmek iin, uzak bir yl

dzdan gelen kullanarak bir sv iinde titreimler yaratmtr.
Elbette, btn evrenin kendisi, kuantum yerelsizlii yanlsamasn
saklamak iin bize kar komplo kuran bir tr dev zeka olmadka,
uzak bir galakside olup bitenlerin Aspectin Paristeki laboratuvanyla bir ilgisi olamazd. Burada komplo kuran ve zeka terimleri
zellikle o imal trnak iaretlerini hak ettikleri halde, Nietzschenin
G stenci kavramnn bu tanma tam da uyduunu dnyorum,
ki bu konuya daha sonra eileceiz.

109

27
Davul Bohrn

avid Bohmun kuantum potansiyeli kavram ilgin bir biimde

bize stste katlanp alarak eitli fiziksel olaylar meydana
getiren bir alanlar ak (Peat, 147) sunmaktadr. Bohma gre,
gerek elektronlar, kuantum potansiyeli ya da klavuz dalga de
nen yeni bir gcn ortaya kndan etkilenmektedirler. Bu kuan
tum potansiyeli, mesafenin artmasyla zayflamayan ya da azalma
yan, yolu boyunca karlat elektromanyetik alanlarn yol at ve
tahmin edilemez derecede karmak mekanik itip ekmelerle kar
latka paraca klavuzluk eden ve bylece de paraca bir dalga
davranna sahipmi izlenimi kazandran kozmik bir gtr. Nasl
insann akima G stenci evrenin rekombinatif ve btncl yap
sn anlatabilmek iin kullanlan aldatc bir terim deil mi? diye
bir soru geliyorsa, ak tanmlamak iin bu trden bir g gerekli
mi? sorusu da arada bir aklmza taklmaktadr. imdi Nietzscheye
geri dnp onun btncl G stenci kavram ile btncl kuan
tum mekaniinin varlklarn doalar hakknda bize hangi alar
dan benzer aklamalar yapm olduklar zerinde dnebiliriz. El
bette burada amacmz Nietzscheyi modem fiziin bir peygamberi
ya da kuantum mekaniinin tahmincisi haline dntrmek deil
dir. Fakat, Nietzschenin idealizmin ne srd biimlerin gerek
olduklar dncesini reddetmesinin kendisine modern fiziin neden-sonu ilikisi zerine grleriyle son derece uyum iinde olan
bir sezgi kazandrm olmas gerektiini de takdirle belirtmek zo
rundaym. Nietzsche ve kuantum fiziinin bu tr konular zerine
olan grleri arasndaki benzerliklerin, ok kstlayc bir ontoloji ve
110


William Plank

klasik Yunan metafiziinin tamamen reddedilmesi ile G stenci ve

raman konusunu tartrken de ele aldmz gerekliin temelinde
yer alan zaman, uzay, bilin, neden ve sonu gibi kavramlar sorgu
lamaya amann sonucu olduuna inanyorum. Burada sunduum
bu kuantum mekanii tanm ile de ileride ulaacamz sonucu im
diden tekrarlam oldum. Kuantum mekanii, nesnelerin llme
den nce var olamayacaklarn, evrendeki gerekliin dardan ve
tarafsz bir gzlemci tarafndan llen nesnelerden ibaret olma
dn syler; fakat evrenin doasna gre, bir olay, ayn zamanda,
gzlemlenen nesne, gzlemci ve gzlem aletinin kanlmaz birlik
teliinin de bir sonucudur. Bu olaya bir kuantum olay, yani kuan
tum durumu denir. Gereklik, bir kuantum durumlar meselesidir.
Einstein aya bakmad zaman, Ay orada deildir eklindeki ifa
dede bir anlamda doruluk vardr. Fakat, Ay gkyznde ldarken
Einsteinin var olmadn sylemek de ayn derecede mantkldr.
Bu noktada, kuantum mekaniinin tanmnn bizim konumuza
devam etmemize yardmc olacak kadar ele alm olduumuzu d
nyorum, fakat arada bir bu konuya geri dneceim. u anda en
azndan Nietzschenin sorunlarn ele alabilmek iin bu terimler ve
referanslar kullanabiliriz. Yine de, David Bohm konusunu tamam
lam deiliz. Nietzschenin dnceleri ve evrim, edebiyat ve d
nce tarihinin sorunlarnn anlalmas iin Nietzsche felsefesinin
nasl kullanlabileceini ayrntl bir biimde ele aldktan sonra, Da
vid Bohmun kuantum mekaniinin felsefi sonularn bulmak y
nndeki giriimlerini de daha geni bir bak asyla grebileceiz.
Bu tartma 128. Blmde yaplacaktr ve imdilik okur o noktaya
dek beklerse daha anlaml olacaktr. Bu nedenle romann sonunda
ne oluyor diye sayfalan atlayarak en sona gitmeyin!

111

28
Cevher: Nietzsche, Evrim, Fizik:
Michael Rusea bir gei
ietzsche dncesinin en banda ve temelinde cevher kavra
mn reddetmesi yatar. nsan dilinin snrlar ierisinde tutsak
kalan Nietzsche, ak olaylarnn oluumunu tanmlamak iin ruh
ve geist gibi terimleri kullanmtr. Fakat, ruh terimi dinciler, ro
mantikler ve idealist filozoflar tarafndan kuaklar boyunca anlam
itibaryla koullandrlm, snrlandrlm ve aalanmtr; bu ne
denle, Nietzschenin bu terimi kullan karsnda aldanmamalyz.
te yandan, cevherin reddedilmesinin Nietzsche felsefesini sadece
ruhun biz bilinli varlklarn ortaklk ettii, Hegelci evrensel ruh de
nebilecek trden bir evrensel bilin dzeyine ycelttii gibi bir d
nceye de aldanmamalyz.

Nietzsche, cevheri reddettii iin, kendisini zamann birimsellii

(ki bir dier mutlak dncedir) ve geleneksel uzay kavramlaryla
beraber dorusal nedensellik gibi temel dnceleri de reddetmek
zorunluluu ile yzyze bulmutur. Benzer biimde, modern greli
lik de gnlk mantk ile ulalan uzay ve zaman kavramlarn redderek uzay-zaman diye bir kavram gelitirmi, kuantum mekanii ise
dorusal nedensellik kavramn sorgulamaya girimitir. Daha bu
noktada bile dilimizin nceden yaratm olduu tanmlar ve bunla
rn binlerce yldr ilerinde tayarak bugnlere kadar getirdii me
tafizik inanlarn ne derece sorunlar yarattn grebiliyoruz.

112

29
Cevher sadece madde demek deildir

ietzsche, cevheri reddettiinde sadece maddeyi reddediyor de

ildi, hatta reddettiinin madde olduu bile asla sylenemez.
Cevheri reddetmesinin Nietzscheyi bir idealist ya da bir tr dirim
sek haline getirdii de sylenemez. Ayn zamanda, maddeyi red
detmemesinin onu bir maddeci de yapmad, onu bir maddeci ola
rak gryorsak bunun nedeninin her eyi ya maddeci ya da idealist
olarak snflandrmamz salayan Sokrat Yahudi-Hristiyan me
tafizik gelenek olduunu hatrlamalyz. Nietzschenin reddettii ey,
maddeden ibaret cevher dncesi idi; yani gerekliin kat biimli
ve bu yzden deiemez atom yaptalanndan olutuu dncesi.
Nietzschenin reddettii cevher iin zel bir tanmlamas olduunu
hatrladmz srece, G stenci konfigrasyonlann enerji mer
kezleri vb. olarak adlandrmakta srar etmemize gerek yoktur. Ni
etzsche kstlayc ve kat bulduu cevher kavramn reddettii gibi
Platoncu biimi, deay da reddetmiti. Eer cevher e beraber deay
da reddetmi olmasayd, o zaman tek yapt cevher kavramn ve
ak olarak G stendni imkansz klacak bir stasisi aynen ortada
brakmak ve Platoncu dncenin biimlerini birbiri ardna mad
decilik dzeyine tamaktan ibaret olacakt. Nietzscheyi anlamak
istiyorsak, bugne dek maddecilik adn verdiimiz duraan (stasis
anlamnda, ak-kart olarak duraan) eyin ayn derecede dura
an (stasis anlamnda duraan) dealizmin bir boyutu olduunu da
kavramamz gerekmektedir. Maddecilik dediimiz ey, dokunma ve
grme duyularmzn bir metafizii ve daha sonra (hayvan dili kav
rammzn metafizik sonulan konusunu ele alrken) gstereceim
gibi, kimliimizin ve Derridann ecriture dedii eyin de grsel kay
nadr. Nietzsche algcl iin madde kavram sadece yzeyseldir.
113

Nietzsche ve Varlk

Geleneksel maddecilik dncesi sadece dealizmin duraan nite

liklerinin madde dzeyine aktarlmasndan ibaret olmutur ve biz
de bu ekilde bilimsel bir kisve ile Platoncu dnceyi reddettii
mizi sanmzdr. Kuantum mekaniinin sonular tarafndan or
taya karlp bize sunulan maddeciliin bilim ile eanlaml olma
d gereinin dile getirilmesini ilk olarak Nietzscheye borluyuz.
Marxin, maddeciliin ileyiinde bir kanlmazlk hatta bir belirlenircilik bulabilmesine, buna bilimsel adn vermesine ve kendi
sine Hegeli yeryzne indiren Marx unvan verilmesini salayan
Hegele bu denli borlu olmasna hi de amamal. Marx ve Hegeli
Nietzsche dncesi nda yorumlarsak, Marx gerekten Hegeli
yeryzne indirmitir, fakat bunu evrensel ruhun farkmdalm
proleterya diktatrl ile deitirme numaras arkasna saklanan
bir maddeci olarak yapmtr, ki bu Cyrano dnm dediimiz
eyin (yani 121. Blmde tartlan sihirli eylemin) bir dier rne
idir. Bu nedenle, Nietzschenin sosyalizmi reddi, sadece bir srinsan kafa yapsnn korunmas ve tanrlatrlmasma ahlaki ola
rak kar kmaktan da te bir eydir. Kat ve srekli ayn kalan bir
maddeden ibaret cevher anlay, Tanrnn aklndaki ebedi dea
olarak grlen ayn ontolojik gereklii iinde barndrmaktadr ve
ak Platoncu dnce ya da Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizii
kadar ciddi biimde sekteye uratr. Kabul ettiimiz maddecilik k
lk deitirmi bir metafizikten ibarettir, nk bu maddecilik d
ncesi iinde, idealizmin rn olan cevher kavram da barnmak
tadr. Bizim yaptmz, sadece bu son gereklik kavramn Platoncu
dealden alp maddesel ve cisimsel olana dntrmek olmutur [Bu
trden bir dntrme, felsefe tarihinde az grlen bir ey deildir.
Varoluuluk nsancllktr adl eserinde Sartre ateistleri bu trden
bir dntrme yaparak Hristiyan ahlakn korumakla suladn
grrz; ardndan, Benoisti, znellie verdii ncelik ile, varoluun
metafiziini aynen koruyup dntrd iin Sartre (ampirik-akmc Sartre!) suladn grrz]. Nietzsche, cevher gibi bir kavra
mn sadece klk deitirmi bir Platoncu dnce olduunu grm
ve bunun dea ile beraber defedilmesi gerektiini dnmt; yani,
atomun son gereklik olmas, deamn son gereklik olmas ile ayn
eydi. Nietzsche, atomun arkasnda saklanan Tanry grebilmiti.
114

30
Ak iinde son gerek diye bir ey olamaz

vrimde nasl son gerek diye bir durum yoksa akta da son ger
ek diye bir ey yoktur [Yine de, daha nce deindiimiz k
hz ve Planck sabiti gibi zorluklar (bk. 22. Blm), ve Eigenin sa
dece oyunun krallarnn nesnel anlalmaya ak olduu ifadesini
hatrlaynz]. Son gereklik, materyalizme idealizmden ylesine ge
mi bir eydir ki, Levi-Straussa Yapsal Antropoloji eserinde, son
gereklik bulunduunda bunun maddenin yapsnda kacan syletebilmitir. Daha sonra greceimiz gibi, Magnus da (1978, 66)
benzer bir biimde, ardk tekrarllklarn G stencinin orijinal
konfigrasyonunu belirlemeyi zor klaca gibi bir saptamadan ha
reketle Bengi Dn kavramn eletirirken ve bylece Platoncu bir
bak asyla gerek bir gerekliin varln kabul ederek, kendi
sini yaratl, yaamn vb. kkenleri ve br dnya bilgisi hakkmdaki sorularla yzyze getirecek derecede dorusal bir mantn
zokasn yutmu olduunu farkeder. Grlecei zere, G stenci,
Nietzschenin insan dilinin nyargl szckleri ve bunlarn irek on
tolojisini kullanarak aklamakta zorluk yaad ontolojik bir dn
cedir. Bu nedenle de Nietzschenin kendisini dikkatli okumamz y
nnde bizleri devaml uyarmas, dilin aldatclndan srekli dem
vurmas (ki Derridanin Nietzscheden rendii ve tamamen ar
ptt bir dncedir) rastlant deildir. G stencinin temel d
ncesini anlamak ok zordur, nk madde ve enerji, uzay ve za
man kavramlar erevesinde dnmeye almz durumdayz.
Nietzschenin zaten bir anlamda kabul ettii bir dnce biimiyle,
atomalt paracklarn davranlar atomun son gereklik olduuna

115

Nietzsche ve Varlk

dair ciddi pheler ortaya kard halde, Heisenberg ve grubun di

er yeleri, akn (yani G stencinin) bu yeni ontolojisine bir ad
vermeye hazr olmadan kuantum gerekliinin lm ve gzlemin
yaratt bir ey olduunu (yani ak kavramnn mantksal sonu
larnn, alglamann doas ve bunun uzay, zaman, nedensellik vb.
konular hakknda benzer noktalara ulamay zorunlu kldn) id
dia etmilerdir. Nietzsche de benzer ekilde, enerji, madde, uzay ve
zaman kavramlar zerindeki tm mevcut nyarglar allak bullak
etmitir. Ve Einstein, dehas ve gerekilie olan tutkusuyla, uzayzaman kavram iinde madde ve eneji arasndaki iliki zerine bir
denklem bularak, yani sadece eski gerekiliin bir gncellemesini
yaparak buna bal kalmtr. Nietzschenin grleri erevesinde
ele alnacak olursa, Einsteinin uzay-zaman kavram, aslnda kuan
tum fizii alanna giren bizim geleneksel uzay ve zaman, nedensellik,
yerellik vb. kavramlarmzn son kez ufalanp dalmalar srecinde
bir ara zm olarak ortaya kmtr. Nietzsche ise G stencinin
akn engelleyecek son gereklik kavram tehlikesinden hep kan
maya alm ve G stencinin buna gre bir tanmn oluturmu
tur: G stenci, glerin birbirleriyle ilikili baksal sonluluklardr,
ve belli bir bak asndan grlen bu sonluluklar kendi uzaylarn
tanmlayp o uzaylarla beraber var olurlar, eneji dzeyini ve bylece de bu baksal enerji merkezlerinin her birinin bak asnn
anlk doasn etkileyen srekli bir iletiimsel eneji kuantas yayar
lar. Bu yzden, hibir ey sabit ve hareketsiz deildir ve G stenci
konfigrasyonlar devaml deiim halindedir.

116

Platoncu dncenin hayatta kalma yntemi

tarihncesinden kalma hamambceinin uyum
salama yntemi ve sraryla ayndr

agel ve Newmanm (1960,99) Platoncu etiketini yaptrdklar

Gdelde olduu gibi, Einsteinm dncesinde bile byledir. Ay
ns, Tanr ve Yaamn Amac adl blmlerinde (1991,457) G
stencinin sonularm kabul etmeye gnlsz olaca ynnde ifa
deler kullanan Judge Hodgson iin de sylenebilir. Kat kurallara
bal bir akl byle bir grnm sergiler. Eer daha sonra ele ala
camz Ruseun evrimsel epistemolojisinde herhangi bir doruluk
pay varsa, Platoncu dnce Nietzsche dncesine gre bir teratoloji* ve evrimsel kmaz sokaktan ibaret olsa da yine de dayankl
bir organizmadr. ok sayda modern matematiki hl Platoncu
dncenin biimlerine baldrlar ve bu nedenle de son derece ge
reksiz inan ekilleri sergilerler. Skolastikler iin, gerekilik denen
ey, kusursuz biimin gerekliiydi. Nietzschenin konfigrasyonlann yerel yaygnlamas olarak G stenci kavram matematikile
rin Platoncu dncesini gereksiz klmtr.

Teratoloji: Genelde ucube ya da hilkat garibesi diye bilinen biyolojik biim

bozukluklarn inceleyen alan (.n.)

32
Michael Ruse

ukarda balattmz Nietzschenin cevheri reddetmesi tar

tmas [ki Moles tarafndan mkemmel bir biimde ele aln
mtr], ayn zamanda Ruse ve Wilsonun epigenetik kavramna da
bir giri olmutur. Epigenetik konusunu daha ayrntl olarak daha
sonra ele alacaz ama Nietzschenin cevheri reddi balamnda bu
rada hatrlanmas gereken ey, Ruseun genetik ve epigenetik kav
ramlarnn Nietzschenin cevher kavramna ynelik tavr ile ayn
aklamay sergilemesidir. Nietzsche hem [Platoncu] cevheri, hem
de Platoncu biimleri reddettii iin, bylece akl-beden sorununu
da yeni G stenci ontolojisi erevesinde zmtr. Ruse, epige
netik kavramn kullanarak, (bence) genetik ve epigenetik arasnda
bir fark yaratmamtr. Fakat, genetik ve epigenetiki biraraya geti
rip yeni-Darwinciliin bir boyutu kabul edilebilecek yeni bir kav
ram ortaya karmtr. Ruse iin epistomolojik ve etik aslnda bi
yolojik evrimin ayrlmaz birer paralardr, ya da daha yerinde bir
ifadeyle, epistemolojik, etik ve biyolojik, evrimin nitelikleridirler ve
ben de Profesr Rusea o evrim anlayna aynen G stenci adn
verebileceini sylemek istiyorum. Bu trden Ruse dncesine uy
gun bir G stenci kavram, ayn zamanda Ruseun sonuta ula
t noktann da gzel bir zetidir ve bu akli olan ile fiziksel olan
daha geniletilmi bir biyoloji kavramnn alanna yerletirerek aklbeden sorununun da zm olmaktadr. Biz, G stencinin so
nularn ve geleneksel olarak akl-beden sorunu olarak adlandr
lan konuyla alakasn ne kadar tartrsak, bu sorunun 2500 yllk

118

William Plank

idealizmin bir yanlsamas olduu ve Bertrand Russellm Platon ve

Aristoyu bat bilimini geride brakmakla sulamakla aslnda hakl
olduu, G stencinin aksal konfigrasyonlar olarak tanmla
nabilecek evrim kavramyla Nietzschenin gittike daha ok bir bi
lim adam gibi grnd ve Nietzschenin cevheri reddi ile zorunlu
olarak ortaya kan btnclln kuantum mekanikilerinin de
iik yollardan giderek vardklar btncllk ile ayn olduu o ka
dar ortaya kmaktadr (Ruse zerine daha ayrntl bir tartma
iin 53. Blme baknz).

119

33
Teilhard de Chardim Hristiyan bir Nietzsche mi?

useun genetik-epigenetik yaklamnn anlam, fiziksel, entelek

tel, aklsal, ruhsal ve ahlaki olann biyoloji tabanna oturtul
masdr. Bu nedenle, Nietzschenin cevheri reddi ve G stencinin
eylemleri ile ayn amac tamaktadr. Genetik ve epigenetik ara
sndaki ayrm reddederek, ikiz kavramlar olan cevher ve biim ile
madde ve bilincin geerliliini reddederek, sonuta herkes Teilhard
de Chardinin btn enejinin doasnn psiik olduu ve karmaklk-bilin kanunu sonularna ulaabilir. Teilhardn pan-psiizm
dncesi, psiizm ve enerjiyi tehis ederek, akl-beden sorununu
rahatlkla zer. Ardndan, yapnn karmakln bilincin karma
kl ile ilikilendirerek bu eneji varlnn ayrntlarn da zer
ama bunu, ilahi teoloji ve Omega Noktas ile tm evrenin Tanrda
biraraya geldii, Ebedi Geri Dn tamamyla reddeden ve snr
landrlm bir ak kavram ile arptlm bir tr Teildard G s
tenci kavramn ortaya kararak yapar. Yine de, Teilhardn eserle
rinden kendisinin palaentolojik ve minerallerden oluan bir dnyada,
Nietzschenin Amor Fatisine yaklaan byk bir huzur bulduu an
lalmaktadr; yaam dans ve Teilhardm mutluluu ayn temel ze
rine kuruludur, yani evrenin yapl olduu ey ile kendi organik var
l arasndaki ban bilincinde olma, ki bu G stencinin o derece
iten ve gerekli bir parasdr ki, bu iten ba reddetmek nihilizmin
gazabna gmlmektir ve kesinlikle de G stenci erevesinde d
nlebilecek en byk ahlakszlk olacaktr. Teilhard kesinlikle benzer
bir gr peinde komu ama ne yazk ki Parousia ve Omega nok
tas ile iin iine Tanry ve duraan bir zaman sonu kavramlarn
120

William Plank

sokuturmutur. Bir Hristiyan iin Tanr her zaman sonsuz geri e

kiliin gelip duraca keyfi bir son nokta olmutur ve Omega Noktas
da, Nietzschenin Ayn Olanm Bengi Dn kavram erevesinde
yapt btn kosmogenesis dngsn Teilhardm kendi aklnda
canlandramamasnm bir gstergesidir. Sonuta, bir insan, psiik
bir doaya sahip olduunu hatrlamamz gereken btn enerinin,
byk bir pan-teistik, pan-enerjik sentezle, enerji-ruh-psiizm bir
lii olan Tanr ile biraraya geldii Teilhardn teolojik topyasn elde
ettikten sonra ne yapacaktr? Cevher olarak maddenin gerekliini
reddetmek ve psiizm-olarak-enejiyi akl-bedenin ve enerji-cevher
ikiliinin gereklii olarak tanmlayabilmek iin gerekli ilham mo
dem fizikten alan Teilhard, bylece kendisini bir evrilmekte olan baksal enerji-salan merkezler evreninde bulur, ki bahsettii Cennet
ortaya ktnda bunun ne ie yarayacann belirsiz kalmas ayb
dnda, bu Nietzscheye olduka yakn bir konumdur. rnein, Ni
etzsche mantn kkenini protoplazmada bulur. Btn sre, pro
toplazmann kendine denk bir eyi ortaya karmas ve bunu kendi
biimleri ve kaytlar arasna yerletirmesi olan (kendisinin simgesi
olan) o dtaki mekanik srece denk gelmektedir (G, 510). (Man
tn hayvan ile ilgisi iin bk. 16. ve 52. Blmler).
Nietzsche, nesnelerin doas zerine kendi grn anlatmak
iin biraz fazla dar bulaca pan-psiizm etiketini szck anlamyla
herhalde reddederdi, fakat bu terimin en yaln anlamyla bakarsa
nz Nietzsche de bir pan-psiisttir ve G stencinin ilevinin doas
Nietzscheyi kendi pan-psiizmini ortaya koymaya yneltmitir. Bu
nun nasl gerekletiini birlikte grelim.
Bir kez daha G stencinin tanmna bakalm; G stenci, i
gal ettikleri uzay tanmlayan ve bu uzayla beraber yaylan, birbirleriyle ilikili baksal ve anlk konfigre olan merkezlerden yaylan
enerji boalmas ile i grr ve kendi aralarnda ilikili bu merkez
lerden salnan srekli enerji, yayld merkeze komu eneji mer
kezlerinin dorusal-olmayan bir rekonfigrasyonuna yol aar; bu
enerji boalmas ayn zamanda enerjinin boaldrr merkezin de de
imesine yol aar ve bylece bir nceki G stenci durumu ken
disini takip eden G stenci durumlarnn nedeni olmaz, nk
121

Nietzsche ve Varlk

bunlar gerekli ama yine de yeni konfigrasyonlardr. Bu enerji bo

alm ve rekonfigrasyon, asla ak iinde ve geometrik olarak B
yk Patlamann sonularna da ilgin bir biimde uymakta olan bir
evren iinde yer alan ve btncllk oluturan sonlu parackla
rn zaman ierisinde meydan gelen temel bir ilikisi deildir. Bura
daki nemli soru udur: Bu perspektifsel enerji merkezlerinin kendi
aralarndaki iliki nedir? Bunlar Leibnizin iletiim yeteneine sa
hip monadlar gibi davranr grnmektedirler ve Nietzschenin id
dias da buna benzerdir. Bunlar, hassas yzeysel dokular olan Michel Serresin palimpsestlerine de benzemektedirler! Pencereleri olan
monadlar ve hassas tenler...
Bu baksal eneji merkezleri birbirlerini bilirler ya da anlarlar
(Moles, 268). Bu sadece bu merkezlerin birbirlerini alglayabilmeleri
demek deildir; bunlar birbirlerini tanyacak derecede alglamak
tadrlar ki bu tanma bilgisi Bell ve Aspectin fotonlan gibi sadece
iletiim iinde olmaktan ok daha temel bir zelliktir. Bu trden
bir bilgi, bilin kavramndan nce gelmektedir ve inorganik eneji
merkezlerinde de i grmektedir. Bu bilmek a p riorf si tehis etmek
(Wiedererkenren ) ve sonuca ulamaktan (Schliessen ) olumutur.
Hem tehis etme hem de sonuca ulama sadece organizmalarda
bulunan akli beceriler gibi grnebilirler; fakat, Nietzsche aka
bilmeyi harekete geirici btn glere ait bir nitelik olarak ad
landrmtr. Byk olaslkla, burada sonuca ulama ile kastettii,
gemi deneyimin ans ile ulalan trden bir sonu deil, daha
ok dorudan deneyimi yaanan, yani temas edilen bir dier mer
kezin gcnn deerlendirilmesi anlamna gelmektedir. Bu trden
bir aklama, Nietzschenin her baksal merkezin kendi bak a
syla dier tm merkezleri deerlendirdii eklindeki temel anlay
ile daha uyum iinde gzkmektedir. Daha nce de belirtildii gibi,
bir merkez tarafndan yaplan deerlendirme, kendisininkine gre
celi olarak dier merkezlerin gcnn derecesinin deerlendirilmesi
biiminde olmaktadr. Nietzschenin iddiasna gre, bu g doru
dan olarak deil de dier merkezlerin gnderdii iletiim ile bilinir
(Moles, 268). Nietzschenin alglay biimiyle bilmek zorunlu ola
rak tm alglama ve etki etmenin ncesinde gelir.

122

William Plank

Bandan kan sonu udur; bir merkezin gc bir dier mer

kez zerine dorudan bir etki yapmyorsa, herhangi bir merkezde

Meydana gelen gcn kuantumu, bu merkezin dierleri hakknda
H m ekte olduu eylerden kaynaklanyor olmaldr. Baka bir de
f i l e , kendi bildiinden hareketle bu merkez kendisini deitirmek
tedir (Moles, 268).
O zaman, evren, iletiimden nce gelen, ortaya bir etki karan ve
tm nesnelerin doasnda yer alan, en temel bilgi denebilecek tr
den bir bilgi ile birbirlerinin bilgisine nceden sahip ve byk mik
tarda enerji salan merkezlerden olumaktadr. Bu dnce Bellin
eitsizlik sorununu ve Aspectin fotonlarnn tuhaf yerel-olmayan
davranlarn kesinlikle zmektedir. Nietzschenin burada yapt,
Tfeilhardm 20-30 yl nce yaptnn tamamen aynsdr. Cevheri or
tadan kaldrm, kendi aralarnda ilikili enerji merkezlerini bir ontolojik gereklik haline getirmi (deeri belirlenmi eneji kavramn
retmi), ve ardndan da bunlar aktarlabilen ve her eyin doas
d an a p riori bir bilgi kavram ile biraraya getirmitir. Moles bu Wiedererkennen ve Schliessen konularnda ok ayrntya girmez ama
Leibnize ait bir ilahi olarak nceden tesis edilmi uyum kavramm
Nietzschenin ilksel ve genelletirilmi bir bilgi kavram hkm ile
deitirmi olmasyla sulamak ok kolaydr. Teilhardn dedii gibi,
btn enerjinin doas psiiktir. Nietzsche ise sadece btn ener
jide zeka unsuru vardr demektedir, ki esasen ayn anlama gelmek
tedir! Teilhardm inorganik doadaki elektriksel balardan olutu
unu syledii ve Nietzschenin de . . . kendisini deimeye zorlayan
bir iletiimi yorumlayan inorganik bir g (Moles, 269) dedii tr
den bir psiizm olmadka bilgi nasl var olabilir anlayamyorum.
Nietzschenin iletiimden nce gelen a priori bilmek kavram
hakkndaki rahatszlk verici ey, bunun aslnda gerekli olmamas
dr, ki bir Nietzsche dkn olarak ben de bunu biraz utandnc bu
luyorum. Eigenin cam bilyelerinin istatistiksel rekonfigrasyonlar
iin aralarnda iletiim kurmalar gerekmiyordu. te yandan, (128.
Blmde tartlacak) fiziki David Bohmun kuantum potansiyeli
(klavuz dalga) da ayn amaca hizmet etmektedir. phesiz ki, bir t
rn gen havuzunu tayan bireysel hayvanlarn birbirleriyle iletiim
123

Nietzsche ve Varlk

kurmalar gereklidir ve bu canllar gerekten de iftleme ritelleri,

diller ve hatta telefon denen aygtlar ortaya karrlar. Fakat, bir t
rn geliimi ya da evrimi srasnda genotipik dzeyde, zellikle de
iletiim bilgisi denebilecek trden herhangi bir bilginin varlndan
bahsedilemez ve genetik materyalin rekonfigrasyonlan bazen ile
tiim gereksinimi duymadan yaamn srdrebilen ya da srdre
meyen tipler ortaya karan muazzam rakamlarla, istatistiksel yol
lar ve rntler iinde meydana gelir. Zaten, Nietzsche toplam psiik
varlk ierisinde bilinci daha alt bir dzeye yerletirmitir. Eigenin
modelindeki imenleri yiyen tavanlar yiyen tilkilerin iletiime ge
reksinimi vardr ama bu da imenler, tavanlar, tilkiler ve avclarn
kaderlerinin dnda gelien bir iletiimdir ve o kadar geni bir ile
tiim dncesidir ki buna bilgi demek iin iin iine hayalgcn
katmak gereklidir. Nietzsche bak asyla, bu trden bir i iin bilgi
gerekli deildir. Oyunun kurallar elbette ki bilin demek deildir
ler ve bilgi kavramnn doasna da uymazlar ve Tanrnm aklnda
yer alan eyler de deildirler. Gce ait olan bir sten tanmlamak
iin Nietzschenin Wiedererkennen ve Schliessen kavramlarndan
baka szckler kullanmak daha mantkl gzkmektedir. Parack
lar birbirleriyle karlap kendilerini rekonfigre ettikleri iin, birbirleriyle kozmik bir iletiim iinde olduklar da sylenebilir, ki bu
da G stencinin bir dier ad olur.
te yandan, iletiim iin esas olan Nietzschenin a priori bilgisi
nin varln savunan bir kii de, G stencinin muazzam oyununa
neeyle katlan bir insann tavr ve her zar atmnda kazanmak an
lamna gelen Amor Fati kavram, ancak eneji boaltan merkezlerin
birbirleriyle etkileiminden kaynaklanan bilgiye nceden katlm ile
g kazanr diye bir iddiada bulunabilir. Fakat, bu Wiedererkennen
ve Schliessen, evrensel G stencine katlm iin gerekli nkoul
lardr ve glerin btnl ile olan bu yaknlk, insann kendi ka
derini yceltip sonuna dek yaamas zerinde zarlarn atlmasnn
yaratt tehlikeyi azaltr. Bu trden bir bilgi-iletiim, kaderi daha az
kaderci klar. Ayrca, bireyin ve znelliin gerek olduunu ve kendi
enejilerinin ahmndaki etkinliklerinin zgrlk ve etkinlik ile dolu
olduu dncesini de destekler. Gerekten de, bireysel gereklie,
124

William Plank

bamszla ve nesnelerin doasna, G stencine, Diyonisosa yakm bir zgrle katlm salayan ey aslnda her eyden ok nesne
lerin doasnda ve G stencinin kaderinde yatan bu a priori bilgiledimdir. Eer bu ncel bilgi nesnelerin doas ise ve eer uzayda
aesafe kavram da bu bilginin mmkn kld iletiimin bir ilevi
se, hem planlarmz yerine getirmek iin midimizin olduu, hem
de ifte-yark deneyinin sergiledii davranlar ve Aspectin fotonbn nn da benzer biimde bu son derece genilemi bilgi dncesi
ile iletiim kurmakta olduu ve kozmosun da enerji boaltmakta
olan byk bir bilin ve bilgi dinamiinden olutuu ortaya kar.
Bir mistik iin ortaya gzel bir senaryo kmtr.

125

34
Modern biyoloji cevherci deildir

eleneksel cevher dncesi modern evrim ile uyum iinde de

ildir ve yeni-Darwinci biimiyle evrim sreci de cevherci deil
dir. yle olmaya kalkt zamanlarda ok byk mantk ve yntem
sorunlaryla karlamaktadr. Cevher kavramnn kat deimez
lii de evrim kavramna pek uymaz ve Darwinin de bir cevher-kart olarak grlmesi gereklidir. Canl trleri cevherden oluan var
lklar deildirler ve trn bireyleri Nietzschenin ngrd trden
bir ilikisel durumda var olurlar. Kuramsal olarak dahi, zamann
bir noktasnda, bir grup iinden tipik bir tekil organizmay semek
mmkn deildir... Denge ve dier ilgili hipotezler nedeniyle, tm
organizmalar birbirinden farkl olmak durumundadr. Esiz ve ye
terli saylabilecek hibir gen dizisi bir tre olan yelii tanmlayamaz. Evrim gerei, bu yzden, paylalan gen havuzlarndan seil
mi herbiri esiz derlemeler anlamna gelmektedir. (Ruse, 48). Yine
de, daha sonra greceimiz gibi (53., 54. ve 55. Blmler), Ruse da,
bat dncesinin neredeyse her noktasna szm olan cevherci ko
num (metafizik) ile mcadele etmek zorunda kalacaktr.

126

35
Yan-olgu sorunu

uantum mekaniinin atomu paralarna ayrrken ayn zamanda

insan algsn ve fizyolojik olarak atomcu ve molekler dzey
zerine kurulu ya da onunla ok yakndan ilgili bir alglamann me

kaniklerini de paralam olduunu bir kez daha hatrlatyorum. Al

glamann doasn bylece yenileyip yeniden hayat veren kuantum,
ek olarak makromolekler alglamay da canlandrabilir [Daha ile
ride bu nokta ile ilgili olarak Ruseun renk alglamas ve angular jirus tartmasn ele alacaz]. Olgu ve yan-olgu terimleri {fenomen
ve epifenomeri), idealar ya da numenleri varsayan Platoncu dnce
den kk alm olsalar da, olgular ve yan-olgular madde ya da ener
jinin dzenlenme dzeyi (Schachtn enerji merkezleri) zerine ku
rulu alg kategorileridirler. Burada, olgu ve yan-olgu terimlerini
kullanrken kendimi kstlanm hissettiimi ve Derridann yapt
trden dev bir arp iareti koyarak ne yaptmn son derece bilin
cinde olduumu belirtmem gerekiyor. Bu atomcu ya da molekler
dzey zerine kurulu alg kategorileri Nietzschenin yorumlama ve
bakasal (perspektivist) dncelerinin aklayc gcn vur
gulamaktadrlar; yani, Nietzsche ontolojisine gre her ey yoruma
baldr. Daha aka sylemek gerekirse, biz insanlar atomlar ve
molekllerden ibaretiz ve kuantum mekanii atom ve moleklleri
paralarna ayrdnda bizim alglarmz da allak bullak oldular;
rnein, bir eyin var olmad bir yerde etkisinin olabilmesi, za
man ve uzayn sorgulanmaya ak olmalar vb. aynen Nietzschenin
bizim nyarglarmz allak bullak etmesi gibi. Nietzsche felsefesi ve
kuantum mekaniinden birbirine ok benzer dersler karmaktayz.
127

36
Yan-olgular ve Nietzscheden
bahsetmek neden gerekli?

seun ortaya att genetik ve epigenetik sorunu ve bunun ahak ve evrim ile olan ilikisi konusunu ele alma niyetim ve ber
mensch kavramnn kkeni ve varl zerine yapacam iddalar nede

niyle yan-olgu konusunu ele almaya devam etmemiz gerekiyor. Eer,

Nietzschenin her eyi ve zellikle de ahlak G stenci olarak ev
rim dncesi altnda birletirmesine bir hazrlk olarak imdi ye
terli bir terminoloji ve gr, zellikle de genelde biyolojik-olmayan
dzeylere ynelik bir gr, oluturabilirsem, daha sonra stinsan
kavramna yeni bak asyla yaklaabilirim.
Yan-olgu kavram pheli bir kavramdr. Daha sonra grlecei
gibi, yan-olgu kavram, iinde () cevherin gereklikleri ve (2) cev
herci gerekliklerden retilmi, treme ya da ikincil-gereklikler
bulunan bir bak asndan ortaya kmtr. Cevherin gerekliini
reddeden Nietzsche, bu trden ayrmlara girmekten kanr fakat za
ten Nietzchenin ba da geleneksel Sokrat Yahudi-Hristiyan me
tafizik anlamyla hayat aklamak iin ruh-cevher ikilii zerinde
duran ruh gibi bir terimi kulland iin derttedir.
Yine de, cevheri reddederek Nietzsche cevhersiz olan nes

nelere de eit bir gereklik vermitir ve bunu hem bizim

maddesel-cevheri, hem de ruhani, estetik ahlaki, vb. konfigrasyonlar tanmlayan (Schachtm enerji merkezleri, benim ise guzamlar dediim), G stenci konfigrasyonlarn kullanarak
128

William Plank

yapmtr. Bylece, ortada olgular ya da cevher denen eylerle

ruhani, estetik ve ahlaki gereklikler arasnda bir gereklik hiyerar
isi, bir ontolojik hiyerari yoktur. Bu nedenle Nietzsche iin cevheri
reddetmenin ne derece nemli olduunu grm oluyoruz, nk
Nietzsche cevheri reddederek () akn varln mmkn klm
tr, nk klasik cevher kavram btncl bir aka izin veremeye
cek derecede kat bir kavramdr, (2) akl-beden sorununu etkin bir
biimde zmtr, (3) dnen cevher gibi anormallikler ve ar
pklklara yol amadan, G stenci kavram bnyesinde hem cev
heri hem de ahlak smflandrabilmi ve (4) Ahlakn Soykiit adl
eserinde yapt gibi, bir ynteminin bulunabilmesi kouluyla dee
rin de aynen biyoloji gibi somut ve arl olan bir aratrma alan
olduunu gstermitir. Ad geen eserde kendisine yn veren temel
drt de budur. Bu yzden, Nietzschenin felsefenin temel sorunu
nun deer olduu ynndeki vurgusunu anlamamz gerekmekte
dir. Fakat, bunun Gerek ahlak nedir? trnden son derece basit
ve dar grl bir deer kavram olmadn, hatta ok daha kali
teli yntemler kullanarak, her enfeksiyona iyi gelecek bir sper-antibiyotik arayndaki gibi, bizlere gerekten ve bilimsel olarak yol
gstererek, en iyi insan etkileimini sonunda bizlere sunacak tr
den bir bilimsel bir deer kavram da olmadn farketmeliyiz. A h
lakn Soykiit, ahlakn kkenlerinden nelerin kt zerine bir
yntem aray iindedir, bizim ne yapmamz gerektii zerine de
il. Nietzchenin bu eserde sarn canavarlar ifadesi ile tanmla
d eyler, gcn ahlaka denk olduunda gemite nelerin olduunu
bizlere sunmaktadr, gelecekte nelerin olmas gerektiini deil. Bu
nedenle bermench asla bir sarn canavar deildir.
Bylece, modem fiziin madde ve enerji arasndaki ayrm or
tadan kaldrmas gibi, G stencinin konfigrasyonlar da olgu

ve yan-olgu arasndaki ayrm yokederler. Ruseun evrimsel

etik ve epistemolojisinin sonulan, benzer trden bir durumun ge
netikte de var olduunu gstermektedir. Ruse ve Wilsonun epigenetik olarak deerler, etik ve ahlak (art dier olgular) gelitirmeleri
yine Nietzschenin G stenci modeli ile geniletilip aklanabilir.
129

Nietzsche ve Varlk

Bu yzden, Nietzschede cevher ve ruh kavramlar arasnda olma

d gibi, ruhun cevherden doduu ya da onunla uyumlu olduu,
ya da epigenetiin genetikten doduu ya da onunla uymlu olduu,
ya da etik ya da estetiin biyolojik ve toplumsal olandan tredii ve
onlarla uyumlu olduu, ya da enerinin ancak maddenin bir davra
n ve grnm biimi olduu gibi bir hiyerai anlay nasl yoksa,

genetik ve epigenetik arasnda da zde bir gereklik hiye

rarisi yoktur.

130

37
G stencimin Gc ve Zayfl

stenci kavramnn gzellii basitliinde yatar. Zayfl ise

dikkatle incelendiinde neredeyse her ey iin geerli olduu
gibi muazzam bir genellie sahip olmasndadr; bu genellik, ister
ram bilyeler, ister toplumsal ya da biyolojik organizmalar, isterse
de kltrel fikirler ya da deerler, ya da gelimekte olan bir bilimsel
kuram n kendi aralarnda ilikili ve evrilmekte olan i fikirleri ola
rak alalm, tm sistemlerin i mekanizmalarn ve isel tutarllklar
iin geerli olan Eigenin cam bilye oyunlarnda grlen genelleme
gibidir. Nietzschenin G stenci kavram, cevher ve ruh arasndaki
ontolojik farkllklar ortadan kaldrarak, yani ak ve etkin bir ev
rimi engelledii iin cevheri elinin tersiyle itip, (a) geleneksel Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizik cevher ve ruh fikirleri, (b) olgu ve
yan-olgu, (c) genetik ve epigenetik, (d) biyolojik ve etik-ahlaki-estetik, (e) madde ve eneji arasndaki ontolojik ayrmlar ortadan kal
dran geni kapsaml bir tanm sunar.

131

38
Nietzsche iin Estetiin anlam

u nedenle, Nietzchenin dnyann ve hayatn ancak estetik

bir olgu olarak meru kabul edilebilecei grn, Salvador

Dalinin iddia ettii gibi hayatnn bir sanat eseri olduu eklindeki
sanatsal ve srreliast biimde deil, yukarda belirttiimiz trden
geniletilmi bir estetik kavram erevesinde (TD, V 24, B, 107)
ele almamz gerektiini vurgulamamz gerekiyor. Bu geniletil

mi estetik ontolojik kavram, kutsal rahibelerin Diyonisos

byleriyle kendilerinden gemeleri, Nietzschenin Bengi
Dn dncesi, ve stinsanm G stencine gerekli ve
organik katlm, hepsi birer onto-estetik deneyimlerdir
ler. Nietzsche iin estetik yceltilecek bir ontolojik egzer
sizdir ama bu grntler dnyasnn sanatsal ya da edebi
gzellii ya da ba harfi byk yazlan Gzellik kavram
nn eriilmezlii ile Baudelaire gibi zavall lmllere i
kence edecek bir Platoncu ebedi kusurluluk meselesi de
ildir. Bu balamda, sanatsal olann hayatn temel olgusu. . . (G,
853) olduunu ve bunun resimle, heykelle ya da bir estetiki olarak
Nietzsche ile hi de ilgisinin olmadn anlamamz gerekmektedir.
Bylece, Nietzsche iin estetik, metafizik. . . din, ahlak, bilim gibi,
sanat yapmak istenci, yalan sylemek istenci, gerekten kap, ger
ein zddna ynelmek istencinin sonular (G, 853) gibi birok
eyi biraraya getiren bir kategoridir. Estetik kavramnn bu geni
letilmi tanm, estetii G stencinin etkin durumu haline getirir
ve onu sanatla ve yaamn yceltilmesiyle eitler. Bu yzden, sanat
dorudan daha ilahi ve daha deerlidir (a.g.e.).
132

William Plank

Grlecei zere, G stenci, fiziksel-aklsal, bilimsel-ahlaki

vb. olan biraraya getiren bir kozmoloji anlaydr ve bu kozmolojik

bak asyla Ruseu amacn, yani iinde epigenetik ve genetik kav

ramlarnn eit gereklie sahip olduu bir Darvvinci-evrimsel etik
ahturma abasn baaryla yerine getirmektedirler.

133

39
Biyolojik kodlamaya kar ruhani kodlama

u noktada bir sorun ortaya kmtr: Eer yan-olgusal, epigenetik, ahlaki, etik, estetik, epistomolojik, vb. kavramlar, olgu
sal, genetik, biyolojik gibi kavramlar kadar ontolojik adan gerek
iseler, fiziksel kristaller ve biyolojik-genetik organizmalarn nceden
kodlanm bir gereklilik sonucu kendilerinin kopyalarn retmesi ile
ilgili olarak neler syleyebiliriz? Bundan kan sonu, eer dnce
ler (etik, ahlaki ve estetik sistemler), yani eer ruhani ve epigenetik de biyolojik organizmalardaki kodlanm gereklilik gibi kendini
kopyalayamazsa, o zaman olgusal ile yan-olgusal, genetik ve epigenetik, biyolojik ile ahlaki-estetik, toplumsal ile etik arasnda ak bir
ayrm olduu ortaya kar. Organizmalar, DNA ablonunu esas ala
rak kendilerini kopyaladklar iin, ahlaki-estetik, epistomolojik-kuramsal ya da gzlemlenebilir ya da haritas karlabilir kltrel sis
temlerden aka farkldrlar. Bilimin, hatta daha geni anlamyla ele
alacamz trden bir bilimin uygulamalar bu trden treme olgu
lara uygulanamaz ve Ruse ile Wilsonun epigenetik etiki trnden
projeler daha bandan kanlmaz bir kt sona mahkum olurlar.
Buna karn, yukarda yaptmz itirazn stesinden iki ayr
gzlem ile gelinebilir:
.

134

Bu itiraz cevherci bir metafiziin ontolojik eilimlerinin

ve bu Platoncu biimciliin ayakta tuttuu deiim olgu
sunu grmezden gelen bir krln devamn salar ve yine
Nietzschenin cevher kavramn reddinin gerekliliini bize
gsterir, ve

William Plank

2. Bu itiraz, sanki bu kendini kopyalama mekanizmas, her

seferinde yeni ve birbirlerinin tpatp aynlarn yaratan bir
klonlama arac olarak almaktaym gibi kodlayc genetik
ablonun kat ve deimez bir yaps olduu anlay zerine
kuruludur. Aslnda, genetik deiim, tr dediimiz genetik
olarak birbirine benzer bireylerin evrimi iin son derece ge
reklidir ve bir trn hayatta kalabilmek amacyla evresine
uyum salayabilmesi iin evrim kesinlikle gereklidir. nsa
nn, dik duran bir primattan ksa sre iinde evrim geir
dii, sann da, hamambcei gibi trn genetik deposunda
byk genetik eitlilik barndrd iin grece baarl ol
duu sylenebilir. Bir organizma deiim geirdii iin ha
yatta kalr. Daha Nietzsche dncesi ifadeleriyle syleyecek
olursak, (daha nce deinildii gibi) ardk dorusal-olmayan yerellemi G stenci konfigrasyonlar hep yeni ol
duu ve (yine daha nce deinildii gibi) her kuakta, evren
ve organizma ie yeniden balad iin bir organizma ha
yatta kalmaktadr ve bundan hareketle de, zaman dilimleri
ya da anlarn var olmad ya da dorusal ve nedensel ili
kiler ya da bir nceki G stenci konumu-konfigrasyonu
ile gerekli bir ilikinin var olmad ynndeki Nietzschenin
zaman kuramnda kabul edilen zaman kavramnn, evri
min genetik rntleriyle tutarl bir kozmoloji anlay sun
duu grlr. Bylece, G stencinde kesin bir kodlama
sadece gereksiz deil, aslnda lmcl derecede tehlikeli bir
kavramdr. Gereken tek ey eneji boalmdr.

135

40
Nietzsche ve Darwin

stenci kavram Darvvincilik ya da yeni-Darwincilikle uyum

iindedir; Lamarklk tamamyla gereksizdir; sonradan edinil
mi niteliklerin kaltsal hale gelmesi diye bir ey yoktur ve buna gerek
de yoktur; G stencinin aka gsterdii zere dorusal neden
sellie de gerek yoktur. Dorusal gereklik, gzlem yapar ve hakla
rnda bir yargya ularken nesnelere ok yakndan bakmann yarat
t bir yanlsamadr. Mesafe, gzlemin nasl sonu vereceini belirler.
ehirlerde san ve hamambcei ile mcadele eden ilalama
uzmanlarnn en baarsz olduklar nokta zehir gelitirme konu
sudur ve bunun nedeni bu organizmalarn zehirlere kar dorusal
bir nedensellikle diren gelitirmeleri deil, san ve hamambceinin G stencinden inanlmaz derecede ok konfigrasyon olu
turabilme ynndeki genetik potansiyelinin zehirlerin kimyasal ya
plarnn potansiyelinin ok zerinde olmasdr.
Bu nedenle, Nietzschenin cevheri reddi, Darwinin en uyumlu
olann hayatta kalmas ilkesini ya da Nietzschenin Danvine ait ol
duunu dnd en uyumlu olann hayatta kalmas ilkesini man
tken reddetmesine yol aar.
Nietzschenin bak asyla (ve Darwinin kastetmedii) en
uyumlu olan, evrim iin bir reete sunan, uyum ynnde bir ka
st ve evrenin yaratt koullardan kaynaklanan sorunlara yne
lik olas en iyi zm grevini gren cevherci bir kavramdr. Aslnda
iin iinde bir teleoloji, dorusan nedensellik, nedensel bir dorusal
uyum, evrimde ya da G stencinde bir niyet veya olas en iyi
zm diye bir ey yoktur.
136

William Plank

Bir hamambceine Danvinin ve G stencinin gzyle baka

cak olursak grrz ki, tarihncesinden kalma hamambcei ken
disini yok etmek isteyene kar her zaman zafer kazanacaktr nk
genetik olarak deimekte olan deposundaki devaml yemlenmekte
olan dorusal-olmayan G stenci konfigrasyonlarmn olas alter
natifleri, kendisini yok etmek isteyenlerin laboratuvarlannda olu
turulan, deimeyen ve bu nedenle de snrl saydaki yerel G s
tenci konfgrasyonlarmdan sayca ok fazladr.
Bu molekl poplasyonlannm aralarndaki ilikiler, Eigenin cam
bilyeler oyunlarn yneten kurallar ile uyum iindedir. Bu hamam
bcei ile bcek avcs yks Nietzsche, Eigen ve Danvinin ortak
grlerinin biraraya geldii bir durumu vurgulamaktadr. Bu nok
tada hatrlanmaldr ki, Nietzsche, Eigen ve Danvinin bu konfigrasyonlan sz konusu kurallan sergilerler ama kendileri bu kurallan
takip etmezler ve kendi varlklarnn nedeni de bu kurallar deildir;
Nietzschenin doa yasalan kavramn ayn nedenle, G stenci
olan doa zerine dayatlan bir Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizik
model olarak grp reddetmesi gibi. Nietzscheyi biraz daha incele
dikten sonra grlecektir ki Doa ve G stenci kavranlan as
lnda birbirinin yerine geen ve edeerli kavramlardr ve Doann
davran biimi G stencidir.
Kozmik G stenci ve Danvinci ya da yeni-Darwinci evrimsel
bak asyla, hamambceinin jeolojik zaman boyunca hayatta
kalmasnn, teleoloji ya da geleneksel olarak dorusal nedensellik
ile uyum iinde alglanan bir kast ile hibir ilgisi yoktur. Kozmik
G stenci bak asyla, hamambceinin bu biyolojik baars
bir molekller sava, yani G stenci konfigrasyonlan arasn
daki bir mcadeledir.
Hamambceinin, akn kendi paradigmas olarak grev yapan
ezici saydaki genetik konfigrasyonlan, bylece her zaman kendi
sini ldrmek isteyenler karsnda zafer kazanmaktadr. Avc baansz olacaktr nk elindeki rn duraandr [stasistir] ve her
yeni konfigrasyon, avcnn laboratuvara geri dnmesini gerektire
cektir. Bugne dek, akn doasn oluturan ve seilen herhangi
noktada tehis edilemez olan G stencinin olas konfigrasyonlan,
137

Nietzsche ve Varlk

hamambceinin genetik konfgrasyonlan ve bcek ilacnn konfigrasyonlar arasndaki ayrk ilikiler, bunlarn hepsi bizim ha
mambceinin hayatta kalmas dediimiz durumu, yani bizim mekan
ve zaman olarak ak iinde durdurarak yakaladmz bir durumu
oluturmulardr.
Btn bu srece baktmzda bu molekller savann galibini
belirleriz ve biz (bu kez hamambcekleri saysn kullanarak) galibi
belirleyince, buna (her ne gerekeyle olursa olsun) G stencinin de
vaml hareket halinde olan konfigrasyonlarmdan bir deer atam
oluruz. Hamambcekleri sz konusu olduunda, bu deer bu hay
vann hayatta kalma becerisi ve hayvan says temel zerine kurulu
bir deerdir. G stencinin en kapsaml haliyle baklacak olursa,
deerin pek bir anlam yoktur, nk Nietzschenin kulland an
lamyla, deeri gten ayrmak zordur. nsan hamambceklerine k
yasla dinozorlara, balklara kyasla selenterelere ya da kuyruklu yl
dzlara kyasla asteroidlere deer atamakta zorluk ekecektir. Burada
da, biz Nietzschenin reddettii ekilde, basit ve pragmatik bir an
layla kendi varln srdrmeyi deer kavramnn temeli olarak
semedike, G stencinin on kere gogolpleks ss saydaki konfigrasyonlar iinden deer tespit yapmak en zor ey olduu iin,
Nietzschenin deerin anlalmas ve yaratlmas anlamnda neden fel
sefenin rolne byk nem verdiini grebiliyoruz. Nietzsche, kendi
bilimsel konumundan deerin nasl incelenecei ak olarak grle
medii, fakat insann ve hatta sadece insann deil, (Nietzschenin
vurgulad zere) insan bir hayvan olduu iin Homo Sapiense ek
olarak tm akll canllarn karsnda duran en byk sorun olduu
iin, deerin en byk felsefi sorun olduunu son derece yerinde
bir saptamayla grmt. Bu soruna ileride hayvan dili ve primatoloji uzmanlarnn maymun diliyle urarken sergiledikleri metafi
zik nyarglar ve dilbilimcilerin bunlara verdii tepki zerine olan
blmde geri dneceiz. Nietzschenin Ahlakn Soykt eseri bu
trden ve dayatmac olmayan bir alma ortaya karabilme ar
zusunun sonucu idi. Farkettii gibi, bir G stenci konfigrasyonuna bir deer atamann korkun sonular vard; bu sorunlar sanki
Darvvinin kendi evrim kuramna zenle bal kalrken ayn zamanda
138

William Plank

bir ahlak olmas gibi bir durum ortaya karabilirdi. Ahlak akla
maya ynelik basit zm, ona hayatta kalma becerisi ynnden bir
deer vermek olabilirdi, fakat Nietzsche kendini varln srdrme
ya da mutluluk gibi kavramlar bu trden bir temel olarak reddede
rek bu sorunu daha da karmak hale getirmitir.
Bir kozmik enerji deiimi olarak G stenci ahlaki olmad
iin, iyilikilik de Michael Ruse iin benzeri bir sorun meydana ge
tirmektedir (bkz. 55. Blm). Nietzschenin bu yndeki reddinin ne
derece yerinde olduu, dinler, kltrel sistemler, miliyetilikler, t
reler vb. gibi eylerin bizzat kendilerini yaratan etnik grup ya da top
lumlar iin znt ve felaket getirebildii gerei ile kolaylkla gste
rilebilir. Alman milliyetilii, Hristiyanlk ve 19. yy. feminizmi gibi
duraan ve bu yzden de lmcl sistemleri Nietzsche ar biimde
azarlamtr. Nietzsche, bugn olsa bunlara G stenci zerine k
stlamalar getiren etnikilii de ekler ve Hristiyanlk, milliyetilik
ve 19. yy. feminizmi ile bir tutarak, Kadn almalar, Siyah a
lmalar, Chicano almalar vb. gibi programlar ve onlarn baz
l beyaz Avrupal erkekler zerine kopardklar yaygara ile de alay
ederdi. Modern Amerikadaki etnik kimliin korunmas da tehli
keli ve zararl treler ve dinlerin korunarak, genel insan potansiye
linin klmesine yol amas olarak grlebilir. Etnik kken deer
leri zerine yaplan vurgu, G stencini ve kozmik deroulem enfn
genel gr iinde M ensch trn aan ve zayflatan bir sonuca
gitmektedir. ABDde etnik kken zerine yklenen modern deer
ler, Nietzschenin bak asyla, insanlar birbirlerine bal tutan ve
kltrel ve dinsel bir katlkla tanmlanan ve deiime kar koru
nan bir gemie ynelik nostaljinin srdrlmesini salayan, tehli
keli ve olumsuz bir tutuculuktur. Yine Nietzschenin bak asyla,
Kuzey rlanda, Yugoslavya, Gney Afrika, Sri Lanka, srail, Filistin,
Irak, ran vb. yerlerdeki kabile savalarnda grlen dnyann so
runlar, bu insanlarn kendi ahlaki ve dinsel-etnik kkenlerini kay
betmeleri nedeniyle deil, Nietzschenin de iddetle kar kaca ve
barndrdklar olumsuzluk ve kn bizzat bunlara ballklarn
dile getiren dinsel-etnik topluluklarn hayatlarnn devamn tehdit
eden bu orta a ve tarih ncesi dnemlere ait kurum ve davran
139

Nietzsche ve Varlk

biimleri nedeniyledir. Nietzschenin tahminleri oktan gereklemi

tir ve modern ideolojiler nihilizmin ya da en azndan G stencinin
reddi anlamndaki nihilizmin irkin yzdrler. Ayrca bunlar birer
deimeyen rntlerdir. Kltrel potansiyel zerindeki snrlama
lar belirsizletiren Amerikan eritme potas benzetmesinde dahi, bu
kltrel kimlikler eriyip birbirine karrken bunun yerine ne yazk ki
s bir maddecilik ve parasal baar iinde aranan bir kimlik kavram
koyan bir Amerikan dinamizmi vardr. Eer yayor olsayd, kendi
M ensch kavramnn bu trden dar kafal yorumlanmasna ynelik
Nietzschenin tepkisi kendi zamannda yol aacandan daha byk
bir skandala yol aard. phesiz, tm toplumlar nemli sayda bi
reyin ve hatta tm toplumun sonuna giden bir yolu garantileyen i
selletirilmi deerler (yani kltrler) gelitirirler. Bu lmcl kl
trlerin varl srad deil aksine normal olan durumdur. Modern
Amerikallar, anayasann kendilerine verdii ve kendini koruma ve
kendi varln srdrme hakk zerine kurulu silah tama hakkn
verler ve arlkl olarak iddet, yani saldrganlk ve kendi varln
srdrme zerine kurulu bir elence ortam gelitirmilerdir. Yine
de, silahl bir toplum, bu kendini koruma amal edindii silahlar
ile kendi zerinde bir katliam yapmaktadr ve bu silahlar ile ldr
len vatandalarn ou bu silahlara sahip olan kiilerdir. Bu nedenle,
kendini koruma hakknn, ahlaki-etik bir temel zerine kurulu bir
davran biimi olduu iddia edilemez; modem Amerikada bu ken
dini koruma hakk kavramnn, sadece G stenci konfigrasyonlarnm zerine yaptrlm ve aslmda iddia ile elien, Amerikan
kltr dediimiz G stenci konfigrasyonlarmn gerek ilevle
rini saklayan yzeysel bir bahane olduunu gryoruz.
Nietzsche, Darwini, 82. ve 84. Blmlerde ele alacamz tr
den bir barbarlk olan hiperbrea gelenei ierisine yerletirir.
Darwinin hiperbrea felsefesi iindeki soyktn takip eden bir
mini-tarih iinde, Nietzsche, Leibnizi tanmlarken bilincin sadece
deneyimin meydana getirdii bir kaza olup aslnda onun gerekli ve
temel bir nitelii olmad. . . kyaslanamaz ngrsne sahip biri
ifadelerim kullanmtr (B, 357). Bizim bilin dediimiz ey, ruhsal
ve psiik dnyamzn durumlarndan sadece biridir (a.g.e.). Burada
140

William Plank

Nietzsche yine kuzeyin karsna gneyi koyar. Bu grnlerin ter

sane dnmesi durumunu hibir Latinin kafasnda kuramayacak ol
masnn bir aklamas var mdr acaba? (a.g.e.). Her ne kadar Ni
etzsche sklkla eski kafa Kanta laf atsa da, meruiyetini tamamen
sorgulamayan Humeun aksine (a.g.e.), nedensellik dnyasnn s
nrlarn belirledii iin bu noktada ona hakkn teslim eder. Ardn
dan Hegel trlerin birbirlerinden trediini retecek cretkar
k ile artc bir fra darbesi vurmutur. Bu da ilk defa ge
lime kavramn bilime soktuu iin son byk bilimsel hareket
d an Darwincilik iin gerekli zemini hazrlar (a.g.e.). Latinlerin ak
sine, Almanlar ve Hegelciler . . . var olandan ok oluum ve geli
ime igdsel olarak daha derin bir anlam ve daha byk bir deer
vermilerdir; b iz "var o lm a k k a v r a m n n m e r u iy e t in e n e
r e d e y s e h i in a n m a y z (a.g.e.) (italikler bana aittir). Buradaki

mesaj ok aktr: Bir hiperboreal olarak Danvin deimeden varo

lua kardr, yani idealist metafizii reddeder ve geliim kavram
onun evrim kuramn mmkn klmtr. Sizlere bu noktay 84. B
lm okuduunuzda tekrar hatrlatacam.

141

U1
Kendini-kopyalama sreci kesinlik iermez

endini-kopyalamak, (39. Blmde incelemeye baladmz

gibi) kesin bir ey yani birenire gerekleen bir ey deildir ve
bu nedenle de G stencinin hem biyolojik hem de ruhani orga
nizmalardaki ilevini reddetmek iin geerli bir kavram deildir
ve daha iyi bir terime gereksinim vardr. Ayrca, entelektel sistem
ler, kuramlar, ahlaki-etik ve estetik sistemler de biyolojik sistemler
gibi davran sergilerler yani hibiri tamamen ayn bir ekilde ken
dini kopyalamaz. Tamamen kopyalama stasis ve lm demektir. B
tn organizmalar G stenlerini olas en yksek dzeye karrlar;
ylesine ki, kendilerini tam olarak kopyalamazlar. Sadece kristalle
rin kendilerini tam kopyaladklar grlmektedir ve bu tam kopya
lama da onlar canl saymamamzn nedenidir. Aksi takdirde kris
tallerden ayrdetmekte glk ekeceimiz virsler dzeyinde bile
olsa, bir molekl eitlilik ierecek biimde kendini kopyalamaya
balar balamaz yaamdan bahsetmeye balarz. HIV virsnn
eitlilii onu tedavisi zor bir hastalk yapmaktadr, ki bu da baa
rsnn bir iaretidir.

142

42
Cevher ve atom kuram

ietzschenin cevheri reddetmesinin gereklilii balam nda so

racak olursak: Nietzche atomcu kuram, bu kuram cevherin
varln gerekli grd iin mi reddetmektedir? Elbette ki deil,
nk atomcu kuramn mevcut halinde cevherin yararl bir ey ol
duu ak deildir. Paraca kar dalga dncesi, E=m c2ye ra
men hl fizikilere dnmeleri iin eitli nedenler veriyor. Kuantum kuramnn ise atomun sadece G stencinin belli bir gzlem
tr sonucunda (atom ve molekler) ve belli bir organizasyon dze
yindeki davran biimi olduunu gsterdii ve bu gzlem trnn
Nietzschenin zaten dorusal nedensellik, zaman vb. konusunda ak
lad gibi, aklmzn yapt bir yorum tarafndan belirlendii daha
ak grlmektedir. Buna ek olarak, atomalt paracklarn davran
larnn da baka trden bir yorum dzeyi olduu ve bizim yorumla
rmzn da bu nedenle Nietzschenin akl ve G stenci ile olan ili
kisini tanmlad biim ile tutarl olduu sylenebilir.

143

43
Deerler G stencinden ayrlamazlar

urada yine hemen her eyi G stencinin olumlu ya da olum

suz yaplandrlmalar biiminde basitletirerek aklama gc
ve tehlikesini birarada gryoruz. Jacques Lacann kuramlan pek
inandrc olmasa bile Jacques Lacanm kendisi de bir G stenci
konfigrasyonudur ve (daha sonra zetlenecek olan) psikogenez ku
ramlar da benzer biimde ya olumsuz-k ya da olumlu-yaratc konfigrasyonlar olarak grlebilirler; yani bunlar da ya termo
dinamik olarak denge-d sistemler ya da entropik sistemlerdir ki
bu da G stenci konfigrasyonlar ve deerlerin birbirinden ayr
lamaz olduklar bir evren anlayna sahip Nietzschenin termodina
mik zerine kurulu deerler sistemine gre ahlaki ya da ahlak-d
olduklar anlamna gelmektedir. Nietzsche zerine olan bu kitaba
Eigenin cam bilye oyunlar ile balamamn nedeni bu son yazm
olduum cmleyi anlaml klabilmekti.

144

44
Hamambceine geri dnecek olursak...

iz hamambceinin nasl hayatta kalabildiini anlayamayz,

nk bunu anlama abamz onu evriminin ak iinde dur

durmak anlamna gelecektir. Att zan daha durmadan yakalyor

ve bylece de bizzat kendisi de ak olan hamambceini bir dere
ceye kadar zorunlu biimde doasna aykr bir duruma drm
oluyoruz. Deleuze de Nietzsche zerine yazd eserinin Zar At
adl blmnde (1962) bu soruna eilmiti ama daha da ileri gidip
bunu hamambceine de uygulayabilirdi nk Nietzschenin en
nemli saptamalanndan birisi, kendini beenmi bir tavr taknp
inam hayvanlardan ayrmamamz gerektiini sylemesiydi (bu ko
nuda ilerideki hayvan dili ve insan dili karlatrmas zerine olan
blme baknz). Bir Kopenhag kuantum mekanii uzman nasl
yapt lmlerle bir kuantum dnyas yaratmaktaysa, bcek ilac
reticisi de labotaruvannda bir hamambcei kavram var etmekte
dir ve hem kuantum dnyas hem de hamambceinin genetik ak
kendilerini var edenlerden kap kurtulmay baanr. lm yapmak
her zaman, en az (ve bazen de ok daha fazla olarak) Planck sabiti
kadar bir deiiklie yol aar. lm yaparak hamambcei ve atomalt paracn akm sekteye uratm ve onlan deitirmi oluruz
ve bu ekilde grdmz ey sonuta duraanlatrlm hamam
bceinin konfigrasyonlar ile kendi gzlemlerimizin bir kayna
mas olur [Her ne kadar ileride Nietzsche, romantik dnce ve bi
limsel mistisizm konulann tartrken ele alacamz gibi byle bir
eilim var gibi grlse de burada aslnda gizemli ya da mistik hibir
145

Nietzsche ve Varlk

ey olmadm vurgulamak istiyorum]. Bu noktada, Nietzschede bir

post-Kantlk grmediimi de okura tekrar hatrlatmak isterim.
Biz G stencinin ancak tek bir konfigrasyonu olan bir hamambceini ldrecek bir zehir gelitirir ve daha sonra yine ya
nlsamadan ibaret bir zaman annda hamambcei bu zehiri yenip
remeye devam edince de akna dneriz. Hamambceini anla
yamayz, nk zaman anlayamamaktayz. Zaman ak, biz (yani
aklmz) gvenlik kaygsyla yle yorumlad iin bize gvenlik hissi
veren bir uydurmacadan ibarettir. Hamambcei, Doann oyun ma
sas zerinde srekli yuvarlanmakta olan milyonlarca zar demektir
ve bunlar durmadklar iin bize sabit bir deer de vermezler, ta ki
biz bir gzlem yapana kadar. Gzlem yapmak bir eyi sekteye urat
mak ve bu da onu kesinlikle gerekten saptrmak demektir. lm
aralarmzla bir parac yakalayp onu tketirken onun kuantum
davrann da meydana getirdiimiz bizlere kuantum mekanii ve
Kopenhag Okulunun rettii bir derstir. Gzlemin dzeyi, o ger
eklikte, yani atomalt, makromolekler organizma, biyolojik-toplumsal, etik-ahlaki-estetik dzeyde elde edilen verinin durumunu
koullandrmakta ve yaratmaktadr. Duraanlk yaratmak ve gele
neksel insan bilgisinin zorunlu yanlsamasn srdrmek iin ak
kestii iin aslnda her ey gzlemcinin konumundan ibaret olmak
tadr. Nietzschenin de bilgi denen eyin aslnda zorunlu bir yanl
sama olduu ve hatta Einsteinin gzlemin doasm etkileyen eyin
greceli gzlemcinin bak asnn yaratt akn kesilmesi olduu
ynndeki grlerinin altnda da bu byk anlam yatmaktadr. Fa
kat, Einstein asla ak denen eyi anlamaya aba sarfetmemi ve ken
disini idealizme gtrecek bir biimde gerekilie bal kalmtr.
Molesun kitabnda, Nietzschenin nasl cevheri reddettii ve ardn
dan da nedensellik, zaman ve uzay kavramlarm nasl deitirdi
ini aklad zere, Nietzsche bunlann tamamn zaten kavramt.

146

45
Gzlem yapmak tketmektir;
gzlem yapmak deitirmektir

zlem, Nietzschenin anlad biimiyle, baksal enerji merkez

lerinden birinin enerji salm demektir ve bu da zorunlu olarak
G stencinin iletiiminin deimesi demektir. Bylece, Nietzschenin
belirlenemezlik ilkesi, kuantum mekaniinin kesinsizlik ilkesi ile
uyumludur. Heisenbergin kesinsizlik ilkesi, kuantum dzeyinden
ahlaki dzeye kadar her gzlem dzeyinde bir derece ilemektedir.
Bunu benzetme yapmak iin ya da edebi bir ifade olsun diye deil,
G stenci btncll dncesi kelimenin tam anlamyla bu ol
duu iin sylyorum. Zarlar durdurduumuzda aka zarar veririz
ve ardndan da gerekliin ne olduu zerine mantksz Platoncu id
dialar ortaya atarz. Las Vegasta bir kumarbazn att zar onu or
tadaki paray kazanmaktan nasl alkoyuyorsa, tamamyla ayn ne
denlerle bu mantksz iddialar da G stenci olarak Doanm kendi
doas zerine olan dncelerimizin nne geer. Kumarbazn za
rnn gsterdii saylar (akli olsun olmasn) ulalm birer yargdan
ibaret deerlerdir ve esasen politik bir doaya sahiptirler. 17. yy. Fran
sz politikas nasl aklclk ad altnda Corneille ve Racinein aslnda
tragedya deil de kraliyet propagandasndan baka bir ey olmayan
eserlerinin temelini oluturduysa ve Platoncu dnce nasl metafi
zik klna girmi bir politik dnce ise, zariann zel bir anda ya
kalanm konfigrasyonlannm deerleri de ayn trden politik bir
doaya sahiptir. Fakat bu ayr bir blmn konusudur.
Bir ift zann on iki yz vardr ama biz zarlar durdurup sadece
yukar gelen iki yz okuduumuzda ve bylece onlara politik olarak
147

Nietzsche ve Varlk

bir deer yargs oluturduumuzda, dier on yzn ilikisel ilevini

deitirmi oluruz. Nietzsehenin srarla belirttii gibi, gzlem her za
man yorum demektir. Bizler de zorunlu bir yanlsama yaamaktayz.
Nietzsehenin genel olarak doay G stenci olarak grmesi ve
gzlemin doas zerine olan grleri tartlmaz bir biimde mo
dern fiziin birok felsefi sonucu ile uyum iindedir. Heisenberge
gre kuantum parac, lme eyleminin meydana getirdii zorunlu
bir yanlsamadr (tabii ki Heisenberg haksz deilse!). Heisenberg ve
Kopenhag Okulunun dier fizikilerine gre kuantum gereklii diye
bir ey yoktur ve Nietzscheye gre de insan, hakknda bir yorum ya
pabilmek iin ak kurgusal bir anda durdurmann ayakta tuttuu
zorunlu ve kanlmaz bir yanlsamay temel alarak yaamak zorun
dadr. Btn bu kavramlar da yine Nietzsehenin Sokrat YahudiHristiyan metafizii ile insann bundan hareketle ulamak zorunda
olduu gereklik, gzlem ve yorumun doasn reddetmesi ile son de
rece uyum ve ahenk iindedir. Nietzsehenin bahsettii yeni filozof
bunlar kavramak zorundadr; stinsan bunlar kavramak zorun
dadr ve Zerdtn kavram olduu eylerden biri de buydu ve bu
nedenle de kendisi ounlukla yalnz ve korku iindeydi.

148

46
Nietzsche ve Kuantum Mekaniinin zeti

ietzsche ve kuantum mekaniini benimseyenler kendilerini u

grleri kabul etmek zorunda bulmulardr:

a.

Cevher kavram reddedilmelidir

b. Nedensellik kavram reddedilmeli ya da tamamen deime

lidir
c.

Btncl bir anlay ve model benimsenmelidir

d. Birimsel ve ardklk zerine kurulu bir zaman kavram de

imelidir
e.

Cevher kavramnn doasna bal olan bir uzay anlay de

itirilmelidir

f.

Alglama olgusu reddedilmeli ya da deitirilmelidir

g. Yorum ve algnn rol vurgulanmaldr

h. Kuantum mekanii ve zellikle de Kopenhag Okulu bala
mnda baklacak olursa, grngbilim rneinde de grle
cei gibi, her ne kadar kendisini oluturan en temel e ol
masa da, algy tamamyla kuantum dnyas ile i ie gemi
olarak kavramak zorunludur
i.

Alg, alglanan nesneyi deiime uratan bir enerji salm ya

da tketimi olarak grlmelidir

j.

Gizli deikenler gereksiz ve metafizik nyarglarla dolu ol

duklar iin reddedilmelidirler.

149

47
Bir milyaryl uzun, bir nanosaniye
de ksa bir zaman deildir

u noktaya kadar olan blmlerde, Molesun da katklaryla,

Nietzschenin cevher kavramn reddi ve bu reddin gerektir
dii nedenselliin ve zamann doas ile bunlarn yaratt sonu
larn da deitirilmesi gerektiini ve bu trden bir btncl anla
yn nasl kuantum fiziinin ortaya att sorunlarn stesinden
geldiini grdk. Benzer biimde, ister bilindik idealizm, ister ku
antum mekanii, isterse de Nietzsche kozmolojisinden bahsediyor
olalm, ak anlamak iin de, cevher kavramna bal olan uzay kav
ramnn deitirilmesi zorunludur. Daha sonra Bengi Dn kavra
mn anlayabilmemiz iin G stencini kavramamz gerekmektedir.
G stencinin akn ve bu Nietzsche kavramnn tm sonula
rn kavramak iin de, neden bir milyar yln uzun, bir nanosaniyenin de ksa bir zaman olmadn anlamamz gerekecektir. Kozmo
sun geri kalann deil de sadece kendimizi anlamaya altmz
yzyllarda doann tamamn da o derece pervaszca insanbiimletirmiiz ki, kuantum kuram bizi kendi zaman ve uzay kavram
larmza gre kurulmu olmayan bir evreni ciddiye alm am z gerek
tii, deerin d dnyann yaps ile hibir ilgisi olm ad ve etik
kavramnn da Aristonun inanmamz istediinin aksine politika
nn bir dal olmadn kavramak zorunda brakmcaya kadar doa
bizim iin grnmez bir hale gelmiti. Bu nedenle de modern fizi
in baarlar ve bu trden kuramlarn bilincin doas ile ilikili ol
malarnn (beynin algoritmik ilevlerine kar ve algoritmik olma
yan ilevleri sorununda olduu gibi), iinde yaadmz 20. yy.m

150

William Plank

insanlk dnce tarihinde bir dnm noktas olduu dncesinde

srar ediyorum. Bir ucunda Heraklitos, dier yannda ise Nietzsche,
Darwin ve kuantum kuramnn yer ald haliyle bat felsefesi, en
biiyk baarsna Kantm klidi bir biimcilikle uzay ve zaman insanbiimletirip ortaya kard Anschauungen ile ulam byk
lde kapal bir kulp grnmndeydi. Nietzscheyi btn kari
yeri boyunca Kantm adn her duyduunda olduu yerde hop otu
rup hop kaldran ey de buydu ve bu nedenledir ki Kant gibi uzayn
aknc idealliine inanm olsa da (bkz. Moles, 252), Nietzscheyi bir
post-Kant olarak gremeyiz (Aralarndaki fark, Kanta gre uzayn
znel ve a priori, Nietzscheye gre ise bir kltr ierisinde genelle
mi nesnel zekann a priori olmayan bir yorumu olmasdr. Bu ne
denle, Kant, klid uzayn bir sentetik a priori olarak kabul etmek
zorunda kalrken, Nietzche, daha sonra da greceimiz gibi, zeka
nn klidi dnce tarafndan snrlandrlmak zorunda olmadn
dnyordu). Bengi Dn kavramn eletirirken, bunun imkan
sz olduunu ya da aslnda Nietzchenin kastnn bu olamayacan
syleyenlerin ounun Nietzchenin ana dncesini tam kavraya
mam olmasnn nedeni de budur. Bu, okurda bir tr aydnlanma
hissi, hatta mistik bir ani dinsel uyan hissiyat yaratabilir ama
(Nietzchenin de onaylayaca ekilde) son derece bilimsel bir du
rumdur ve hatta manta da yatkndr. Evrenimizin ontolojik para
metrelerini kendi vcutlarmzn boyutlar ve bir bireyin hayatnn
uzunluunu esas alarak belirlediimizi, uzay ve zamann apak ve
tam gerekliini ve bunlarn niceliklerinin bizim fizyolojik nyar
glarmz tarafndan belirlenmekte olduunu kuantum fizikileri
nin bize cidden sunduklar ana dek ok az kii sorgulamt. nsan
nyarglar hem ok byk hem de ok kk olabilirler: Duyu or
ganlarmzn alkanlklar etrafmza yalanlar ve sahteliklerle dolu
bir dnya rmtr . . . bizler dnyay leriz ve buna yakn, una
uzak, buna byk, una kk, buna sert, una yumuak deriz . . .
ve bunlarn hepsi bir yanltan ibarettir (TK, I I 117). Kuantum me
kanii deiik uzaklklardaki sistemleri birbirine ylesine balar ki
artk uzaklk nemli deildir (Peat, 127). Jeolojik zaman kullanan
jeologlar bile dnce tarihindeki en artc insanbiimciliin on
tolojik sonularn karamazlar. Artk bir toz parazitinin sindirim
151

Nietzsche ve Varlk

sisteminin kkln bir filinki ile karlatrdmzda armaya

hakkmz yoktur. Sadece birini grmek iin bir mikroskop gerekir
ve btn bu aknlk sistemimizi de (ki buna felsefe diyoruz) onu
kendi barsaklarmz ile karlatrma zerine kurmamz gerek
mektedir. Bir nanosaniye bir atomalt parack iin normal bir za
man birimidir; ksa bir zaman birimi deildir, sadece btn evren
deki eylemler iin ne ise odur. Nesnelerin doas byledir ve olmas
gereken de budur. Yine, Byk Patlamadan beri geen onca milyar
yllk zaman dilimi de gereklemek iin sadece bir an srmtr
nk evrenler ve galaksiler byle ilerler.
Nietzcheye gre, nasl insan akl kendi srekli kimlii olarak al
glad bir temel zerinde yer almayan bir izlenimler dizisi olutu
ramazsa, ayn inan zerine kuramad birbiriyle kyaslamal par
alardan oluan uzamsal bir btnl de yaratamaz (Moles, 248).
Bu nedenle, Nietzche Anschauungene olan inancmzn teme
linin fizyolojik olduunu ve gereklik olarak nceliin beden oldu
unu belirtmiti. Fakat, Profesr Saan gibi televizyonda kollarmz
sallayarak yaklaan yeni binyl beklerken, sahte-ontolojiler ve bun
larn sonucu ortaya kan politik-teolojik-idealist sistemlerin sahteahlaklar tarafndan uzun sredir kreltilmi durumdayz. zellikle
Molesun bu konuyu sunu biimi ile uzam sorununu ele almadan
nce, ksa sreliine de olsa Eigene geri dnmek yararl olacaktr.

152

48
Cam bilyeler, monadlar,
elektronlar; Tanrt ve iletiim

eilim, k ya da hiperdng gibi cam bilye oyunlarnda her

hangi iki ya da bilye arasnda nasl bir iliki vardr? Bu ne bir
dorusal nedensellik ilikisidir ne de bilyeler arasnda bir iletiim
mevcuttur. Yine de oyunlar srmektedir; bilyeler dngsel davra
nlar ya da istatistiksel ke giden rntler takip etmektedir
ler. statistiksel gereklilike belirlenmi kurallar, zarlarn kaprisli ya
da kaotik bir Tanr gibi davranmasnn nne gemektedir. Bu a
lmann banda kollandmz alntda Eigen sadece ama sadece
kurallar nesnel anlaya ak olan dev bir oyun demiti. Ardndan
eklemiti, oyun, kurallar ve ans eseri meydana gelen olaylar di
zisi ile ayn ey deildir. Burada vurgulad, oyunun ayn anda her
ikisi birden olduu idi. Bu ifade zerinde yaplmas gereken baz yo
rumlar var ve kitabmzn son 47 blm de bunlar desteklemek
zerine olacaktr.
1.

Aralarnda herhangi bir iletiim ve dorusal nedensellik ol

mayan cam bilyeler olduka ilgin bir biimde penceresiz
monadlara benzemeye balar. Bu nedenle, Leibnizin pen
ceresiz monadlardan oluan evreni gittike daha anlaml
bir hal kazanmaya balar. Buna karn, bilyelerin Tanr ta
rafndan nceden belirlenmi bir uyum ierisinde davran
lar sergilemekte olduklarn sylemek tamamen mantksz
ve gereksiz bir durum yaratacaktr. Bilyelerin nceden belir
lenmi bir uyum iinde hareket etmekte olduklar ynnde
153

Nietzsche ve Varlk

mantksal bir zorunluluk yoktur, nk byle bir uyum var

olmadan da, sadece oyun tahtasnn boyutlar, zarlarn bi
imleri ve bilyelerin saylan ile kendileri yaratp deitirdik
leri kurallara gre rntlerini deitirmeye devam etmek
tedirler; yani, rntler ve ilikiler olutururlar ki bu iki ya
da bilye arasndaki iliki zerinde konumay ya da do
rusallk ve iletiim balamnda dnmeyi mantksz hale
getirir. Aslnda, yle bir hareketlilik sergilemektedirler ki bu
Nietzchenin belirttii iletiim dncesini mantksz hale
getirir ve Eigenin oyun kurallar da herhangi bir pan-psiik
iletiimi gereksiz klmaktadr (bk. 33. Blmde Teilhard de
Chardin).
2. ki ya da bilye arasndaki iliki zerine ayn soruyu yine
leyecek olursak, bu pheyi u soru ile birletirerek ele al
mak mmkndr: Aspectin dzeneinde (bk. 26. Blm)
frlatlan iki foton arasnda ne trden bir iliki vardr? Bu
rada kesinlikle ne dorusal bir nedensellik ne de bir iletiim
mevcuttur, nk Aspect dzeneini zellikle bunlarn ara
larndaki olas bir iletiimi engelleyebilecek ekilde tasarla
mtr. Birka k yl uzaklktaki bir yldzdan karak, k
hznn bile bir mesaj gnderecek kadar hzl olamayaca
bir hzda fotonlar dntren bir sv ierisindeki titreim
leri kullanan alglaycya ulaan iki fotonun aralarnda bir
iletiim olduunu iddia etmek pek olas gzkmemektedir.
Bylecr, Aspect, yerel gereklik ve ayn zamanda da iletiim
kavramlarna phe drmtr. te yandan, bir milyar yl
uzun ve bir nanosaniye de ksa bir zaman olmad iin, k
hz da ok hzl saylmaz (bk. Blm 47).
3. imdi de 1. ve 2. maddeleri birletirme aamasna geldik.
Cam bilyeler ya da monadlar ya da fotonlar arasnda var gibi
gzken iletiim, aslnda nedensellik ve iletiimi gerek kay
nakl olaylann bir (yanl)yorumlanmas olarak yaratan ak
im bir hatasndan baka bir ey deildir. Buradan da, srinsan alglamasnn yerel bir durum olduu, yerel bir olay
olarak da algnn kozmik bir dzen ierisindeki ve btncl
154

William Plank

olaylar alglamakta yetersiz kalaca sonucuna ulamamz

gerekir. Hatta daha nce tarttmz gibi, iletiimin bir yo
rum yanlsamas olduunu ve G stencinin kendi dorusalolmayan ve tahmin edilemez konfigrasyonlarm sergilemek
iin iletiime ihtiya duymayacan da sylemek mmkn
dr. Kuantum mekanii, bizi zerine bir ontoloji kurduu
muz alglarmzn doasn yeniden deerlendirmek zorunda
brakmaktadr. Eer Leibnizin Eigen ve Peati okuma im
kan olsayd, bu herhalde kariyerini iyi ynde deitirirdi.
Fakat bunu dnmenin u anda bir yarar yok. Daha ileri
deki blmlerden birinde, Michel Serresin palimpsest kav
ramyla zetlenebilecek varlklar arasndaki ilikiler zerine
grlerini ele alacaz. Her ey bir palimpsesttir, yani te
masta bulunduu dier tm palimpsestlerin brakt izleri
tayan bir trden ince-derili monaddr. Palimpsest, maddeci
ve iletiimsel trden bir modeldir ve bir anlam ifade etmek
iin herhangi bir kozmik konfigrasyona yani nceden be
lirlenmi bir genel grne gerek duymaz. Daha sonra kar
mza kacak olan sorun, G stenci altnda bunun
nasl anlalabilecei olacaktr. imdi, uzay tartmasnda
Molesun grlerini incelemeye devam edelim; bu srete
iletiim konusuna deinme imkanmz da olacaktr.

155

49
Moles, Uzay ve Kuantum Kuram

nce G stenci iin gerekli olan akn varln salamak ama

cyla cevher kavramn, ardndan da akmakta olan ve birimler
den oluan bir zaman ve dorusal gereklik kavramlarm da red
deden Nietzchenin, uzay konusuna yaklamnn da benzer olacak
ok aktr, nk uzay da G stencinin gerektirdiklerine uyum
salamak zorundadr. Nietzchenin uzay kavram, aslnda Nietzche
kozmolojisinin dier tm sorunlarn da zetleyip kapsamaktadr.
Elbette ki Nietzche, beraberinde getirdii metafizik ile mutlak bir
Newton uzay anlaynn varln srdrmesine izin veremezdi. Mo
les, son derece yerinde bir saptamayla bu sorunu kitabnn en son ve
en nemli blmnde ele almtr, nk uzay kavramnn tam ola
rak nasl tm dier sorunlar da kapsamakta olduunu ve bu arada
da kuantum mekaniinin ortaya kard (tabii ki doru iseler) ve

daha nceki blmlerde ifte yark deneyi, Bell kuram ve Kopenhag

Okulunun grleri (19., 23. ve 26. Blmler) gibi noktalarda ele al
dmz btn felsefi sorunlar da zdn anlayabilmek iin, bir
kiinin nce Nietzchenin cevher, zaman, enerji merkezleri ve G
stenci kavramlarn kavramas gerekmektedir.
Moles, son derece zl ifadelerle karmak tanmlar yapabilme
becerisini bu noktada da sergilemi ve Nietzchenin uzay kavramm
karlkl giriim iindeki sonlu uzaylar btnl (277) eklinde
tanmlam. Uzay, zaman, nedensellik, iletiim ve bilgi arasndaki
karlkl ilikiler zerine olabilecek en basit terimlerle yaplm bu
incelemeye bakalm: (1) Bizim gereklik olduuna inandmz ey, ak
lmzn (genellikle hatal olan) bir yorumudur; bylece cevher, zaman
156

William Plank

ve dorusal nedensellik kavramlar, aslnda akln G stencini olu

turan baksal enerji merkezleri arasndaki ilikileri bir anlamda
(yanl)yorumlanmasmdan ibarettir. (2) Akln alglay biimi, in
san bedenini dier nesnelerden uzay tarafndan ayrlm biimde yo
rumlar ve bu birbirinden uzayn ayrd somut unsurlar modelini
evrenin geri kalan tm ksmna da yanstr. (3) Cevher diye bir eyin
var olduunu en batan kabul etmi olmasaydk, gereklii de bir
somut bedenler dizisi biiminde kavramayacaktk. (4) Fakat, g ve
uzay arasnda gerek bir fark bulunmamaktadr. Uzay her zaman bir
g ile doludur ve g de ancak uzay iinde var olabilir. Uzay, gle
rin var olduu yerdir ve g yoksa uzay da yoktur. Burada, g kav
ram yeterince doru tanmlanrsa, Nietzche iin uzay kavramnn
yzeysel ve gereksiz olduu iddia edilebilir. Ayrca, glerin her za
man temas halinde ve birbirleriyle ilikili olduklarn da hatrlama
mz gerekmektedir. Hatta uzay-zaman kavramna Nietzche felsefesince denk olacak bir g-uzam kavram da tanmlanabilir nk
artk bu terimler birbirlerinden ayr olarak dnlemezler. (5) Ev
ren, bu birbirinden ayr sonlu enerji merkezleri dizisinden, ya da
glerden, ya da g-uzamlarndan olumutur ve bunlarn ara
snda bo bir mekan mevcut deildir. G yok ise, uzay da yoktur ve
evrenin snn da son g-uzammn snrdr, yani evren sonludur.
(6) Bu kendi aralannda ilikili, rten, i ie geen g-uzamlar
(enerji merkezleri) devaml enerji salm yaparlar ve ak iinde, s
rekli bir egemenlik ve itaat ilikisi iinde kendi yakn evrelerindeki
her eyin ve ayn zamanda kendilerinin de deimesine neden olur
lar. (7) Nesnelerin doas gerei bu g-uzamlar, Nietzchenin Wiedererkennen ve Schliessen adm verdii, kendileri ve birbirleri hak
knda pan-psiik bir bilgiye sahip olduklan iin (bk. 33. Blm ve
Moles, 268), aralannda enerji ahmndan baka bir de srekli ve ge
rekli bir iletiim vardrr. Sonu: Evren, ok byk ama sonlu bir akrlsahibi (ya da n-akl sahibi) g-merkezleri konfigrasyonlan dizi
sidir ve bunlar kendi aralannda bir temas halindedirler; uzay diye
bir ey yoktur ve mesafe denen ey de bu g merkezlerinin arasn
daki iletiimin doasnn bir ilevidir.
157

Nietzsche ve Varlk

Ve bylece de kuantum mekaniinin tm sorunlar zlm

olmaktadr. Bunlar kantlaryla greceiz.
Karmak organizmalar iletiimsel birer olgudur. Aslnda, kristal
lerin oluumu ve kimyasal tepkimelerden felsefi sistemler ve bilimsel
kuramlara kadar her ey iletiimsel bir olgudur. Arada bir srarla be
lirttiim gibi, akl-beden sorunu yine zlmtr ve Ruseun Darwinci epistemoloji ve etik aklamalarna bir kez daha kuramsal zemin
salanmtr (daha sonra bu tartmay srdreceiz). 33. Blmde
sz ettiim gibi, nesnelerin doasnn ak iindeki g-uzamlannm
birbirleriyle ilikili enerji salmlar biimindeki son derece etkili ta
nmlamasna kyasla Nietzchenin Wiedererkennen ve Schliessen kav
ramlar aslnda gereksizdir. Fakat, hevesli bir Nietzche savunucusu
olarak, bu terimlerin k noktasnn Nachlass, yani Nietzchenin ba
slmam eserleri olduunu, zaman elverseydi Nietzchenin bunlar
daha tutarl bir hale getireceini ve her halkarda birbirleriyle ilikili
g-uzamlanmn eneji salm dncesinin sadece Wiedererkennen
ve Schliessenin mekanizmas olduunu ne srebilirim.
Yine de, Danvinci evrimin ve (ister paracklar isterse de eneji
merkezleri olsunlar) nesnelerin istatistiksel rekombinasyonu zerine
kurulu cam bilye oyun modelinin, Teilhardn pan-psiizminin ak
sine, ortaya alan bir doa sistemi koyabilmek iin genelletirilmi
herhangi bir evrensel akl ya da n-akl kavramna ihtiyac yoktur.
Nietzchenin evrensel n-akl olarak iletiim yaklamm destek
leyecek trden sylenebilecek en uygun ey, kuantum mekaniinin
ortaya kard ve insan saduyusuna aykr gelen mantksal eli
kileri aklamasna ek olarak, bu trden nceden-mevcut bir siste
min, deerlik kabuunda elektron halkalar ile evrili standart mo
dern atomcu modelin ya da kimya ve molekler biyolojiyi mmkn
klan DNAmn en gzel benzetmesini sunduu ve aslmda bunun bilgi
ve iletiim kavramlarnn son derece geniletilerek g-uzamlannm
kendi aralannda ilikili enerji salmlarma uygulanm bir hali oldu
udur. Buna karn, bilgi kavramnn bu trden ok byk bir l
ee uygulanmas, Teilhard de Chardinin pan-psiizm kavram ile
yaptnn dengi bir durum sergilemektedir ve buna pan-aklclk
da denebilir ki her ikisi de ayn anlama gelmektedir.
158

50
Nietzche ve Geometri

olesin belirttiine gre (281), Nietzche kendisini Rieman ge

ometrisi ile tantran Friedrich Zllnerin ber die N atur
der Kometen adl eserini okumutur. Bu, genel grelilik kuram
nn bkml uzay-zaman kavram ile ilikili bir biimde, uzay b
km gereleri ya da Rieman tensrleri ile tanmlayan bir gr
tr [Syngein 2. ve 11. Blmleri matematiki olmayan kiiler iin
de ok gzel aklamalar iermektedir]. Evrenin bu trden bir geo
metrik yaplanmas belki de nesnelerin doasn g kavramlarn
kullanarak aklamay gereksiz klmaktadr, fakat bu tr bir geo
metri anlay, Nietzche iin kendi sonlu evren kavramyla tam r
tm olsa gerekir. Bu nedenle, Nietzchenin evreni, klidi-olmayan tamamen bkml bir geometri zerine kuruludur ve bu
bkm nedeniyle yolundan arptlan k tekrar yaknsamaktadr;
bu nedenle de, Ayn Olann Bengi Dnnn de, Nietzchenin ev
rensel uzaynn tam iinde yer ald grlr. Bu evrensel uzay, elbetteki Nevvtonun mutlak uzay olmad, hatta birlemi bir uzay
kavram da olmad gibi, snrn akn kendisinin oluturduu ve
ak iinde yer alan bir g-uzamlar btnlnden ibarettir. Bylece, Newtonun mutlak uzay kavram ile beraberinde getirdii b
tn metafizik aklclk [Prigoginein Blm Ide tartt gibi], son
suz bir tann kavram zerine kurulu, idealizm ve klidi geometri
ile desteklenen, bize bolukta bile var olan bir uzay kavram sala
yan ve bunlarn her birinin akim, hem de politize olmu bir akln
yorumlarnn rn olduu, teolojik bir uzay anlaydr. Fakat, ironik bir biimde, bu sadece G stencinin enerji salmlarn takip
159

.1

Nietzsche ve Varlk

eden bir akldr. Nietzche, Zllneri okumam olsayd bile, cevher,

nedensellik, ve geleneksel zaman ile beraber Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziini reddi, Nietzcheyi kendi uzay kavramnda bir tr
den deiiklik yapmak zorlayacakt. Hem Nietzche hem de modern
fizik iin uzay, boluk demek deildir. Boluk, g-uzamlarmm yok
luu halidir. dealist bak alarn braktmzda, uzay kavram
mzda da deiiklik yapmak gerekecektir. Molesun da kitabnn son
blmnde gsterdii gibi, Ayn Olann Bengi Dn uzayn doa
snn bir sonucudur. Uzay sonlu ise yani sonsuza dek uzanmyorsa,
bence bir biime de sahip olmaldr. Dahas, (o. Blmde) ne sr
dm gibi, Nietzchenin btncl yaklamnda, termodinamiin
ve dolaysyla uzayn da ahlak ile ilikisi vardr. Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziin ahlak da kesinlikle klidi bir kusursuzluk ve
onun politikalar ile ilintiliydi.

160

51
Kuantum mekaniinin ortaya kard
sorunlarn Nietzche dncesi ile zm

tk elimizde, ifte yank deneyi, Bell kuram ve aralarnda herangi bir iletiimi engellemek iin ok uzak bir yldzdan gelen
fotonlarn bir sv ierisinde yaratt titreimleri kullanan Aspectin
deneylerinin ortaya att sorunlara ynelik Nietzchenin bize vermi
olduu bir kuramsal zm bulunmaktadr. Nietzchenin Wiederer
kennen ve Schliessen kavramlar ve g-uzamlar doann doasn
yanstyorsa Aspectin bu paracklar arasndaki iletiimi kesmesi
mmkn olamayacaktr, () nk evrendeki her ey, dier her e
yin ne yapmakta olduunu zaten bilmektedir ve (2) zaten nesne
ler arasnda mesafe diye bir ey yoktur ve bu yzden de uzay diye
bir ey yoktur ve bundan kan sonu da, (3) kuantum fiziinin l
m teknikleri ve atomalt paracklarn davranlar aklmzn al
glarn ve uzay, zaman ve nedensellii yaratan yorumlarn kar
trmtr ve, (4) Heisenbergin akim matematik zerinden giderek
kuantum dnyasn yaratm olduu iddias ile Nietzchenin akln
uzay, zaman ve nedensellii yaratt iddias arasnda kesin bir
paralellik vardr. Bu nedenle, hem Heisenberg ve Kopenhag Okulu,
hem de Nietzche iin dnya akln bir yorumundan ibarettir ve bu
yorum bir yanlsamadan kaynaklanmaktadr. (5) Kuantum fizii
nin sonulan tarafndan, Newtonu ve beraberinde getirdii idea
list yk reddededen bir evren-lm-alg-yorum btncllne
ulamaya zorlanan Heisenberg de uzay, zaman ve nedensellik konu
sunda yine idealist metafizii reddederek benzer bir btnclle
161

Nietzsche ve Varlk

zorlanan Nietzche ile ayn sonuca ular. Van Fraasen de . . . neden

sellik hayalgcmz eline geirmitir grndedir ve bu mitik
bir tablodur (Cushing ve McMullin, 109). Her eyin bir nedeni ol
mas gerekmemektedir (a.g.e., 24). Bellin eitsizlik kavram gster
mektedir ki kuantum balants uzamsal bir yapya baml deil
dir (Maudlin, 24). Heisenbergin dncelerinin daha ok kuantum
dnyasna, Nietzchenin grlerinin ise daha ok dorudan makromolekler dnya ve deerler dnyasna hitap etmekte olduu iddia
edilebilir, fakat her iki gr de gerekliin yaratlmasnda akln
yapt yorum zerine kuruludur ve her ikisi de nesnelerin doas
ile olan birlikteliini ve son gerekliin her zaman bir yanlsama
olduunu vurgulayarak bu akla byk bir rol verirler. Her zaman
doa ile iten bir yaknlk ilikisi iinde bulunan akl ise, doay al
glarken kendisini de alglamaktan geri duramaz. Bisikletinin h
zlerine bakmakta olan bir bisikleti, hzn ayarlamakta deildir;
bisikleti, hzler, kendisi ve yerekiminin birbirlerinden ayrlamaz
bileenler olduklar bir sistem ierisinde hareket etmektedir ve yap
t bilimsel hesap puslu bir aynada grd bir yansmadan baka
bir ey deildir. Sr-insan akl ve hatta ondan ok daha stn de
diimiz bir insann akl, kendisini bu btnclln dna yerleti
rip, zaman, nedensellik, uzay, mesafe, iletiim, g ve iliki gibi bi
rer yanlsamadan ibaret dnceler zerine yine yanlsamalardan
ibaret yorumlarda bulunabilir. Yine ayn akl, bu yanlsamadan iba
ret dnceler zerine fizik kuramlarndan ve astronomi mekani
inden ayrdedilemeyecek derecede kapsaml metafizik sistemler
kurabilir ve bunlardan hareketle de deerin G stenci ve doann
sreleri ve eneji salmlarmdan koparld bir sahte-ahlak karma
as dahi retebilir.

En byk filozoflarn yapt hatalarn baz insan eylemleri

ve hislerinin hatal aklanmasndan kaynakland, bu trden
(rnein bencilce olmayan eylemleri aklarken yaplan) hatal
analizlerden hareketle de sahte bir etik sistem ina edildii, ar
dndan da bunu ayakta tutmak iin din ve mitolojik canavarlar
162

William Plank

yaratld ve bu lanetli ruhlarn glgelerinin de en sonunda f i

zik ve hatta tm dnyann alglan zerine kt eitli du
rumlarda defalarca kantlanmtr. (P, 37)

Bylece, deer kavram, ortaya bir sahte-ahlak karan ve ger

ek ahlak ve ahlak bilimini sonsuza dek imkansz klan bir politikteoloji, ya da bir teolojik-politika tarafndan doadan koparlmtr.
phesiz, eer Nietzcheyi yakndan inceleyecek olursak grebiliriz
ki deer konusunun incelikleriyle ele alnmas bizzat bilimin doas
gereidir ve her eyi Hz. brahimin imtiyazl gzyle grebilmek
amacyla Doann dna ktn iddia edebilecek sapkn bir gr
haricinde deer kavram geni anlamyla doann incelenmesinden
ayr tutulamaz. stinsanm aramakta olduu da bu trden bir ah
laktr ve stinsann kendisi de G stencinin almas srecinde
doal ve ahlaki bir olgu olarak vardr. Bu nedenle Michael Ruseun
ele ald biimiyle Darvvinci bir ahlak kavramn da ele alacaz.

163

52
Nietzche, Byk Patlama ve Kuantum Kuram

. Blmde Byk Patlamay, ak-ulu datc termodinamik sis

temler, tersinmezlik ve Eigenin grleri balamnda ele alm,
G stencinin bir denge-d datc sistem olduunu belirtmi ve
Nietzchenin bu trden datc sistemlere deer verdiini, entropiyi
ahlaksz olarak grdn ve Nietzchenin zaman ve enerji kav
ramlarnn modem astrofizik ile uyumlu olduunu belirtmitim. Moles da (279) Byk Patlama terimini kullanmadan bu soruna benzer
bir yaklam sergilemektedir. Yine de, Molesun Byk Patlamay bir
trden ie patlama olarak tanmlamas bizlere 9. Blmde verilen
lerle uyumlu sonular karmamz mmkn klmaktadr.
Moles, bizlere Byk Patlamamn kkeninde yatmakta olan ilk
sel kapsln ve bunun meydana getirdii mevcut evreni yaratan (ve
ak balatan) patlamann bir tanmn sunar. Astrofizikiler her ne
yana bakarlarsa baksnlar grnen ey en uzakta yer alan nesnele
rin en yal nesneler olduudur. Teleskop bir zaman makinesidir ve
hangi yne bakarlarsa baksnlar, evrenin snrlarnda bu kapsl g
rrler. lk bata var olan tm madde, bugn evrenin snrlarndaki
her yerde var olduu iin, evren bir tr ie patlama olarak grle
bilir. Bu kafa kartrc bir dncedir ve mantmza aykr gelir.
Burada, patlama kavramnn saduyumuzun yaratt zaman, uzay,
nedensellik ve geometri vb. kavramlarmza bal olduunu ve bu
ie patlama zerine kurulu evren modelinde zaman ve uzayn birbirleriyle i ie geen ve bkml ve yaknsayan bir uzay iinde k
hz ile de yakn iliki iinde iki kavram olduklarn kavramalyz.
Moles (281), klidi-olmayan bir evrenin merkezinden ayrlan ve
164

f
[

William Plank

her birisi iki ayr yne doru olmak zere evrenin snrlarna doru
yola kan iki yolcu rneini verir. lkin, yolcular birbirinden ayrl
mlardr; fakat, evrenin snrlarna yaklatka, birbirlerine de yak
lamaya balarlar ve sonunda ayn noktada buluurlar. Dier koul
larda bunun gereklemesi iin zamanda geri gitmeleri gerekirdi, ki
Moles bunun fiziksel adan pek mmkn olmadn belirtmitir
(404, not 179). Yine de, her eyin dnp ayn noktaya geri geldii, bir
bkml Nietzche uzay kavram (ki bu Dn kolaylatrr) Ge
nel Grelilik Kuram ve uzay-zaman kavramna ok da aykr olma
yan bir evren geometrisidir. Ayrca, bu gr, G stencinin iinde
ilemekte olan ve benim g-uzamlar adn verdiim kavramlarla
deitirilmesi gereken cevher, nedensellik, zaman ve uzay kavram
larn Nietzchenin bunlar alglayan akln algsal yanlsamalar ola
rak grmesine de dikkat ekmektedir. Burada amacm Einstein ya
da klidten birinin tarafn tutmak deil, sadece Nietzchenin Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziinin her boyutunu reddetmesinin
onu dier birok eyden te modern fizik kuram ile uyum iinde bir
kozmolojik bak asna getirmi olduunu gstermektir. Eer Nietz
che gerekten bkml uzay kavramn kabul ederse, bu kabul uzay,
zaman, cevher ve nedensellik kavramlarmzn yanlsamadan ibaret olan doalarnda yapt deiikliklerle de uyum iinde olacaktr.
ster da ister ie patlama eklinde olsun, Byk Patlama aka
kozmolojik dzeyde zamansal adan bir dzen olduu anlamna
gelir (Prigogine, 259). Fakat, bu zamansal dzen, her biri tekil bir
zaman birimi olan anlarn zerine kurulu bir dorusal nedensellik
anlamna gelmez. Byk Patlama, baz yapsalclarn yapsal neden
sellik adn verdii bir ezamanllk yaratmtr ve bu (daha nce de
belirttiim gibi) Leibnizin Tanrs ile ayn ileve sahip birincil yani
temel bir ezamanllktr. Bellin sa ve sola dnl elektronlar ve
Aspectin uzayn derinliklerinden gelen fotonlar arasndaki gizemli
ba (bkz. 6.dan 27. Blme kadar olan ksm), Leibnizin grn
kabul eden birini artmaz, nk bunlar aynen bir Leibniz evrenin
deymi gibi davranmaktadrlar. Nietzchenin yanlsamalar yaratan
yorumcu akl kavram da benzer biimde Byk Patlamann koz
mik ezamanll zerine dorusal bir nedensellik dayatmaktadr.
165

N iem che ve Varlk

Eer Byk Patlamada ortaya kan madde sonuta yaylma hzn

kaybeder ve entropi ve s lm ile kendi zerine geri dmeye ba
larsa, belki de bir spernova gibi tekrar da/ie doru patlayacak ve
Eigenin istatistiksel oyun kurallarm ya da Nietzchenin Ayn Ola
nn Bengi Dnne doru ilerleyen g-uzamlarm takip edecek
tir. Bence, uzayn bkml olup olmamas arasnda uzun vadede
ok byk bir fark olmayacaktr, nk bir milyar yl uzun bir za
man deildir ve evrenin boyutlar ve ya bizim kendi bedenlerimiz
ve yaamlarmzn sresi zerine kurulu, insanbiimletirmelerden, yani varoluu insan algs ve yarglarnn erevesiyle yorum
lama eiliminden ibarettir.
Nietzche, zaman akln bir yanlsamadan ibaret olan yorumu
olarak grmt ve bununla uyumlu olan yaklamlar gibi, () Genel
Grelilik Kuram, (2) Molesun bkml uzayda seyahat eden iki yol
cusu ve (3) (bir yerde var olmayan bir eyin etkisinin var olmas, yani
yerel gerekliin sorgulanmas anlamna gelen) ifte-yank deneyinin
yapt gibi zaman zerinde bu derece kkl bir yorum deiiklii
yapmak, Nietzchenin idealizm-kart dncelerini modern bilim
ile ilikilendiren bir ezamanllk ya da btnclln varln ka
bullenmektir, ki benim de ilk yapmak istediim budur. Yani burada
yapmakta olduum Nietzcheyi bir fizikiye dntrmek deildir.
Fakat, bu zaman kavram, daha nce de iddia ettiim gibi Kantm
zaman anlaynn aslnda G stenci ve kuantum mekaniine son
derece aykr bir zaman insanbiimlemesi olduunu grmemizi sa
layan bir Kant sentetik a p riori Anschauungen zaman kavramyla
hibir ilgisi yoktur. Burada sz konusu olan zamann insanbiimletirilmesi durumu, Russelin Kant romantik dncenin savunucusu
olmakla sulamasnn da temel gerekesi olmutur.
Nietzche ve kuantuma gre uzay ve zaman sradan ve ntr bi
rer ey deildir. Uzay, zerinde kuantum olaylarnn meydana gel
dii edilgen bir arkaplan deil, bu olaylarn dinamik bir biimde re
tildii bir arkaplandr (Peat, 141). Biz, sr-insan kafallar ise,
Anschauungene o kadar kendimizi kaptrmz ki, zaman yolculu
unu Steven Spielberg ve zel efektlerle dolu filmlere brakrz. Fa
kat, John Cramerin ift-ynl kuantum mekanii yorumuna gre
166

William Plank

dalga-ilevleri zaman ierisinde hem ileri hem de geri yaylrlar (Maudlin, 197). Bylece, BelPin eitsizliindeki elektron dn badak
lklarn aklamaya alan birisi bir yayc sadece zaman ierisinde
ileri doru bir dalga-ilevini alcya gndermekle kalmaz, alc da za
mann gerisinden yaycya bir dalga-ilevi gnderir. Alcnn durumu
. . . bu ekilde . . . yaym olayn da etkiler (a.g.e., 197) eklinde bir
olasl da ngrebilir. Bu da ortaya uzay-benzeri bir ayrm kav
ramn karr. Ne kadar batan karc bir ifade! Nietzchenin ter
sine nedensellik kavramn grmtk ve herhalde bunu nedensel
lie ynelik epistemolojik bir tavr olarak alglamaktayz. Yine de,
var olmas olas dier trlerden akl ve bak alarn dnecek
olursak, baz varlklar zaman tersine ya da bir ileri bir geri deie
rek yaamakta olabilir mi? (ki bu deiik bir yaam yn ve nedensonu ilikisi meydana getirir) (B, 374) diye sorabiliriz. Bir yzyl
sonra Prigoginein yazd gibi, Gerekten de, zaman-tersinmesi d
nm asndan bakldnda, fiziin temel kanunlarnn simet
rik olduu dnlrse, ynl zaman kavramnn hibir fiziksel te
meli olamaz (Hiley ve Peat, 207).

167

53
Nietzche ve Michael Ruse: Biyolojiden Ahlaka

una karn, doada nasl byle bir ey yoksa, bilimde de son he

d e f diye bir kavram yoktur ama nasl doa bazen bir kast sz

konusu olmakszn ortaya ok yararl ya da uygun eyler karabiliyorsa, gerek bilim de esasen kavramlaryla doay taklit ettii
iin, zaman zaman ki aslnda olduka sk olarak, ama yine bunlara

ynelik bir kast olmakszn, insanln esenliine katkda bulunur

ve yararl ve uygun diye tanmlanan eylere ulaabilir (P, 38).

Ruseun Darvvinci epistemoloji ve Darvvinci etik hakkmdaki g

rleri zerine yapacamz tartma yukardaki alnt zerine bir
yorumlama ve Nietzchenin dncelerinin deiik bir biimde ele
aln olarak grlebilir. Daha basit bir ifade ile, Nietzche bu szle
riyle g-uzamlarnn anlk birbiriyle-greceli konfigrasyonlan ara
sndaki bir enerji salm sistemi olarak yorumlanan G stencinin
bu etkileimsel davrannn kapsamnda bilim ve bilimsel kuram
larn da yer almakta olduu ve evrim geiren organizmalar ve trler
gibi, bunlarn bazlarnn da can verici ve hayat zenginletirici olup
bazlarnn ise olmadn sylemektedir. Nietzcheden yaptmz bu
alnt, Doa-olarak G stenci kavramnn olduka mantksal bir
sonucudur ve akl-beden sorununu geersiz klar, Ruseun epigenetik kavramn daha ak, daha kapsaml bir hale getirir, (35. ve 36.
Blmlerde gsterdiim gibi) hatta genetik ve epigenetik ayrmn
da ortadan kaldrr. Akl-beden sorununu ortaya atan kii Platonun
kendisi deilse bile kendisinden sonraki 2500 yllk srede idealist
yol arkadalarnn da desteiyle bu sorunun olduka bymesinin
168

William Plank

nedeni o olmutur ve bu kiiler bizim bugn iinde kvrandmz,

birbiriyle rten, metafizik, fizyolojik ve teolojik adan ykl, bi
lin, bilinalt, bilin-ncesi, bilind, zihinsel, ruhsal, psiik, psi
kolojik, akl sahibi olan ve olmayan, idrak edilebilen, olgusal ve yanolgusal gibi terimsel cambazlklardan da sorumludur. Bunlara beden
ve ruhla ilgili terimleri eklemeye bile gerek grmyorum.

169

54
Biyolojik/Bilimsel Evrimin nceki Sorunlar

se, balang noktas olarak evrimsel biyolojiyi alan ve bilgiyi

e bir organizmaya benzetip bilginin gelimesine dikkat eken
birok dnr deerlendirmeye deer bulmaz. Bilimsel iddia
lar birer organizma deildir (Ruse, 32). rnein, Kopernik hipo
tezi ile evrimi hl srmekte olan eohippus ayn yapya sahip deil
dir. Bu, Nietzchenin yukarda alntladmz ve bilimin Doann
kavramlarnn taklidi olduu eklindeki ifadesi ile sadece yzey
sel anlamda bir eliki iindedir. Bu ifadenin vurgulad ey, ger
ek bilim nasl yaratl biliminin yapt gibi nceden belirlenmi
bir ama ya da fikire ulamak iin aba sarfetmiyorsa, doann da
benzer biimde nesnelere ynelik zel bir tutumu olmaddr. Do
ann, eohippustan rekorlar kran mehur aygr Dan Patchi yarat
mak iin bir yapt zel bir plan yoktu. Ksa sre sonra deinecei
miz gibi, Nietzche de organizmalarn evrimi ile kavramlarn evrimi
arasnda bir benzetme kurmaz, nk G stenci kavram bunu ge
reksiz klmaktadr.
Yine de, Ruse organizmalarn evriminden elde ettiimiz bilgile
rin bir ksmn bilimsel bilginin geliimine aktarmak konusunda ok
istekli bir tutum sergilemektedir. Ruse, homojen bir temelden hete
rojene ilerleyen organik bir sre zerine kurulu Spencerin ilerlemecilik (progressivism ) kavramn ve bundan hareketle basit bilgi
den karmak bilgiye doru bir gelime olduu dncesini reddeder.
Benzer biimde, aniden meydana gelen bilimsel devrimlerin, bun
lar gerekletiren aratrmaclarn iinde bulunduklar sosyal du
rumlarla mantken balants olduunu belirten Thomas Kuhnu da
170

William Plank

reddetmektedir. Ayrca, Darwinin grlerinin de kendisinden nce

gelenlerin grleri zerine kurulu olduunu, Trlerin Kkeni nden
bu yana doal seilim kavramnn da rtlmemi olduunu ve bi
yolojik kuramn geliimi srecinde de ciddi ve alamam herhangi
bir kopukluk olmadn da belirtmektedir. Bu zellie sahip her
canlya yarar salayan uyum salama yani adaptasyon zellii, bir
yzyl nce olduu gibi bugn de evrim kuramnn merkezinde yer
almaktadr (Ruse, 39). Kuhnun kuramlar da, Gouldun kesintili
denge kuram gibi yetersiz kalmaktadr, nk bu kuramlarn hi
birisi mevcut kuramlarn aklayamad bir eyi aklama yetene
ine sahip deildir. Bu noktada sylemek gerekir ki, Nietzchenin
Darwinin uyum salama kavramn reddetmesinin nedeni, Darvvini
yanl anlam olmasyd ve modern Darwinci dnce, farkl sz
cklerle ifade etse de, Nietzche ile ayn grtedir, nk fenotipin
genotip zerinde hibir etkisi yoktur ve Eigenin istatistiksel cam
bilye oyunlar ve poplasyon genetiindeki davranlarn gster
dii gibi, uyum salama mekanizmalar ok daha farkl ilemekte
dir. Eer genotip iinde bulunduu evreye Lamarck bir biimde
ya da dorusal nedensellik ile uyum salyor olsayd, bu G stenci
konfigrasyonlarnm davran ile elikili olacakt ve en batan beri
sylemekte olduumuz gibi, G stenci, akn her yeni konfigrasyonu ile evreni yeniden yaratmaktadr ve her konfigrasyon dier
tm konfigrasyonlar ile ilikili olduu halde kendisinden nce ge
len konfigrasyonun sonucu olarak ortaya kmamaktadr.
Eer Danvinci bir modeli bilimsel kuramlara uygulayacak olsay
dk, bu kez Batlamyustan Heisenberge dek tm kuramlar da ara
larnda en uygunun kurtulduu bir tr hayatta kalma mcadelesi
ierisinde grmek durumunda olacaktk. Ruse, Huxleyin Hayatta
kalma mcadelesi fiziksel dnyada olduu kadar dnsel dnyada
da geerlidir. Bir kuram, dnsel bir trdr ve rakipleri tarafndan
soyunun tketilmesi tehdidine kar direnme gc olduu srece va
rolma hakk da vardr (Ruse, 45) dediini aktarr. Stephen Toulmin
de (Ruse, 45), ardarda gelen dnr kuaklarnca evrimsel bir s
re iinde deiiklie uratlan ve biraraya getirilen dolamdaki d
nce rnleri grn vurgular. Rusea gre btn bu grlerin
171

Nietzsche ve Varlk

sorunu, organik evrim ilerleyici bir yapda olmad halde, bilimsel

ilerlemenin aka ilerleyici bir yapya sahip olmasdr (Ruse, 49).
Bu, Nietzchenin yukarda andmz ifadesi ile eliki ierisinde de
ildir, nk bilim yle bir niyeti olmasa da arada bir insanoluna
hizmet eden eyler bulur ve benzer biimde Doa da arkada bir ka
st olmakszn ayn eyi yapar (Burada, Einsteinin Tanrnn evren
ile zar oynamad ifadesini hatrlamamz gerekmektedir. yle g
rnyor ki Tanr gerekten de evren ile zar oynamaktadr ama ken
disinin sonsuz zaman ve paras olduu iin, ou kez kaybetse bile
byk saylar kuralna gre oynad iin sonuta hayatn devamn
salayacak kadar sayda yedi bile tutturabilir). Burada bir sorun gr
mek mmkndr; eer insan bilgisi ve bilinci evrimin bir rn ise,
bunlarn evrimin teleolojik-olmayan davran biimine uymamas
nn nedeni nedir? lerlemeci olmayan bir sre, nasl ilerlemeci bir
rn ortaya karabilir? Dahas neye doru ilerleme? sorusu da ce
vap beklemektedir. Bu soruya Nietzche dncesi erevesinde bir
cevap nermeden nce, ilk olarak evrimsel epistemoloji konusunun
zetiyle devam etmemiz gerekiyor.
Rusea gre bilimin ilerlemeci olduu anlay esasen bir yanlsa
madan ibarettir (50). Trilobitten balayp dinozora, oradan da meme
lilere ular gibi grnen evrim srecindeki ilerleme, Batlamyustan
Newtona ve ondan da Einsteina uzanan ilerleme gibi, metafizie
ve ilerlemecilie bavurmadka aklanamaz grnmektedir. Hatta,
Einstein ve memeliler bile evrimin birer amacym gibi grlemez
ler. Ruse, bu noktada melezleme ve soy tkenmesi olgularndan ha
reketle Toulminin grlerini rtmeye abalar. Bilimsel grlerin
birbirleriyle kaynamas ile organizmalarn birbirleriyle kaynamas
farkl eylerdir. Melezleme, trlerin deiimi ile bilimin izledii yol
arasndaki nemli bir farklla iaret eder. Dam inci organik evri
min temelinde aynen bir aacn dallar gibi giderek birbirinden ay
rma ve uzaklama vardr. lerlemeci grn bunu aklamada
neden baarsz olduunun en gzel gstergesi budur (Ruse, 51).
Organik evrim ve bilimsel kuramlarn birbirlerinden farkl oldukla
rn tereddte yer brakmadan gsteren en gzel nokta ise (54), or
ganik evrimin genetik malzemede bir deiiklikle ortaya kmasna
172

William Plank

karn, bilimsel kuramlarn byle bir zellii olmamasdr. Organik

deiim ve bilimsel deiim benzerlii konusu zerinde tartmaya
devam etmek baz noktalar kefetmek asndan ilgin olsa da bi
limin konumunu organizmalarn konumu ile ayn olduunu gste
ren herhangi bir kant bulunmamaktadr (57). Ruse, organizmalar
dnyasn bilim dnyas ile zdeletiren ve bylece de bu benzerlii
ortadan kaldrarak, bilimi gerek bir dnyann kavranmasna y
nelik bir ilerleme olarak alglayan Popper da eletirir (61). Poppera
gre, bilimsel kuramdaki farkllamalar genetik farkllamalarda ol
duu gibi rastgeledir. Buna karn, Popper, ister organik ister bilim
sel olsun, Darvvinciliin tm biimlerinin, isel seilimin sahte-ynetici gcne ihtiya duyduunu ne srer. Bu nedenle, Ruse, kesintili
denge kavramn Popperci bir duann cevab olarak grr nk
tek bir farkllamay esas alarak tm farkllamalar sorununu z
m gibi gzkmektedir (65). Ruseun belirttii gibi, bilimin iler
lemesi olgusu esasen Darwinci bir temel zerine kurulu deildir ve
yle olduunu iddia etmek de doru olduu apak grlen eyleri
reddetmek demektir (65).

173

55
Ruseun zm: Epigenetik kurallar

ir nceki blmde, biyolojik evrimi bilimsel kuramlarn evrimi

ile ilikilendirme abalarn ve Ruseun bunlara ynelik eleti
rilerini grdk. Daha geni bir adan bakldnda, bu dnrle
rin aslnda biyolojik, epistemolojik, ahlak ve kltr arasndaki iliki
ile uramakta olduklar grlebilir; yani, yine beden-akl sorununa
geri dnlmtr. Ruse gibi bir biyolojizm (ki bu terimi olumsuz an
lamyla kullanmyorum) takipisi ve savunucusu iin, en ilgin nokta,
bu genetik biyolojinin kendisini insan kltr, epistemolojisi ve zel
likle de ahlaknda kendisini gsterme mekanizmasn saptamaktr.
Nietzche felsefesi asndan bakldnda, ahlakn soykt, biyo
lojik devamllk ve bence de stinsan figr erevesinde sz ko
nusu olan ahlakn evrimi kavramlar asndan, bu durum bizi de
son derece ilgilendirmektedir.
Ruse, kendinden nce gelenlerin bazlarnn kuramlarn yuka
rda grdmz biimde zetledikten sonra, E. O. Wilsonm epige
netik kurallar zerinde oynayarak kendisi daha iyi bir zm ortaya
karmtr. Daha ileride biyolojik-kltrel devamllk asndan G
stencinin nasl ileyebileceini grebilmek iin bu kurallara dein
memiz gerekmektedir. Burada amacm, biyolojik ve kltrel devam
llk konusuna aklama getirmede yararl bir yntem olan epigene
tik kurallar grn rtmek deildir ama Nietzche ayn soruna
ynelik ve cevherciliin k zerine kurulu (bkz. 34., 35. ve 36.
Blmler), daha ilgin bir zm gelitirmitir. nce genetik ablon
ile birincil ve ikincil epigenetik kurallar ele alalm ve ardndan da
G stenci asndan ortaya nasl bir sonu kacak grelim.
174

William Plank

Felsefi ve genetik terimlerinin dar anlamlaryla bakldnda,

epigenetiin kesin mekanizmalarn tanmlamak bazen zor olmakta
dr ama en zl biimiyle bu tanm yle yaplabilir; genetik ablon,
hayatta kalmak ve remek iin reme ve/veya gelime zorunluluu
nun dayatt baz snrlamalar dahilinde davranan bir organizma
ortaya kanr ve bu snrlamalar da, (her ne kadar klavuzlar ifa
desi daha yerinde olsa da) dardan kurallar eklinde grlmekte
dir. Fenotip her ne kadar genotip iinde kodlanm olsa da (bkz. 39.
Blm), kurallar (epigenetik kurallar) kesin biimde kodlanm de
ildir. Genetik yaps yznden bir organizma genetik yapnn ken
dini retmesi iin gerekli baz snrlandrmalar erevesinde iler ve
bu snrlandrmalara da epigenetik kurallar denir. Buradaki sorun,
maddesel nitelikte ve kimyasal yapsyla tanmlanabilen bir unsur
olan DNAdan karak bir davran biimine, bir tavra ulamamzdr. Daha basit ifadesiyle, Ruseun beden ve akl arasnda bir kpr
oluturma ve beden-akl sorununa bir zm ve maddi olan ile ol
mayan arasndaki sorunu anlamamza yardmc olacak bir yntem
gelitirme abas iinde olduunu syleyebiliriz. yleyse, kaba tan
myla Ruse ve Wilson, beden-akl sorununu zme ve epigenezi kulla
narak bedenin kendini kltr, bgi ve ahlak gibi akli ekillerde nasl
davurduunu belirleme arayndadrlar. Buradaki sorun ise, zamansal bir sralamann, yani znde maddi olan bir unsurun (DNA),
maddi olmayan bir unsuru (ahlaki-kltrel olan) ortaya kard
bir dorusal nedenselliin var saylmasdr.
Belki bu sorunu biraz daha karmak hale getireceiz ama Manfred Eigen ve Ruthild Winklerin cam bilye oyunlarn hatrlayp ken
dimize biraz utandrc sorular soralm: Hangisi daha nce gelir?
Cam bilyeler mi, yoksa kurallar m? Eigen, cevaba ynelik bir n
yarg yarataca iin herhalde bu sorudan kanrd. Bilyeler ve ku
rallar, bir sistemin birbirinden bamsz paralandr. Byelerin says
ve eitliliklerini sergiledikleri rntlerin yer ald uzay, kuralla
rn doasn etkiler ve bu deiken rntler de kurallara gre de
iim gsterirler. Bu nedenle genotipin epigenetik kurallar olarak
grlen snrlandrmalara ihtiyac olduunu grrz ki bu kurallar
da genotipin doal seilimini (hayatta kalma ve remesini) etkilerler
175

Nietzsche ve Varlk

(Burada . Blmde grm olduumuz Eigenin hiperdngsnn

ileyiine olduka yaklam durumdayz). Genotipin hayatta kal
masn epigenetik kurallar belirledii iin, bu noktada ok kesin ol
masa da, epigenetik kurallar asndan, genotipin aslnda bir ncl
olduunun yani daha nce geldiinin sylenemeyecei eklinde bir
sonuca ulaabiliriz. Genetik ablon ve epigenetik kurallar btn sis
temi bozmadan birini dierinden ayramayacamz bir istatistiksel
eitlilik sistemi ierisinde birbirlerine baldrlar. Bu nedenle de,
olaylara cam bilyeler asndan baktnzda, aslnda epigenez diye
bir eyden bahsedip bahsedemeyeceimiz konusu da pheli bir hal
alr. Elbette ki, ister insan, ister fare, ister antilop olsun, genotipler
bizim ahlaki, etik, kltrel, etolojik, igdsel vb. gibi eitli adlar
verdiimiz karlkl ilikiler a ierisinde ve sadece bu cevher-olmayan (ruhsal-aklsal-ahlaki, etolojik) evrelerde vardrlar. Bu nok
tada elimizdeki sorunun cevher olan ile olmayan arasndaki soruna
indirgendiini gryor ve kendimizi tekrar geleneksel bir metafizik
ile kar karya buluyoruz; bunun nedeni, buradaki sorgulamamznm snrlarn cevherci bir anlayn tanmlam olmasdr ve bu
da bizim en bandan beri, epigenetik kurallar genotipin hayatta
kalp remesi iin gerekli parametreleri oluturan kurallar ek
linde alglayarak uzak durmaya altmz bir bak asna getir
mektedir. Tartmamz, davran (kurallar) trevsel olarak alg
layan bir cevherci ontoloji zerine kurmasaydk bu durum deiik
bir hal alrd. Ruse,*bu kavram birincil ve ikincil epigenetik kural
lar rnekleri vererek aklamaktadr (143).
Birincil epigenetik kurallar insan organizmasna ham bilginin
geldii alc konumunda gre yaparken, ikincil kurallar bu bilgiyi
biyolojik varlklarn uyum salama zelliine yararl bir biimde i
leme aamasnda i grrler (Ruse, 143). Renk yelpazesi bunu ak
lamak iin gzel bir rnek oluturmaktadr; k kesintisiz bir yay
nma sahip olduu halde, renkler alglaycnn dili ve kltrnden
bamsz olarak mavi, yeil, san ve krmz eklinde drt ana snfa
ayrlrlar. Renk alglay gzn fizyolojisi zerine kuruludur, ki bu
yap da sonuta beynin bir uzantsdr ve gzn genetik kodundan
hareketle kesintisiz k yaynm zerinde bir ilem yapar. Ruse,
176

W illiam Plank

ayrca insann tad alma duyusunun tatl olan eki olana tercih et
mesinin de organizmann besleyici adan daha zengin deere sahip
yiyecekleri (meyve ve bal) tercih etmesini salayan uyumsal bir de
ere sahip birincil trden bir epigenetik kural olduunu ne srer.
nsanlardaki ensest engeli ise ikincil epigenetik kurala bir r
nektir. Rusea gre, insanlar ensest trnden ilikiler kurmaktan
kanrlar, nk bu soy-ii reme uygulamasnn getirecei kor
kun sonulara yol aacaktr. Bu nedenle, ensest, genetik bir alt
yap gerektirmeyen epigenetik bir kuraldr. Ayn evde ayn lazml
kullanarak byyen kardeler birbirlerine kar cinsel olarak olum
suz koullandrlrlar, hatta kibbutzim rneinde olduu gibi arala
rnda kan ba olmasa dahi. Genlerin i grme biimi dolayldr .
. . ve biz bydke zerimizde de dolayl biimlerde etkide bulu
nurlar (Ruse, 146). Ruse, buradan insan kltrnn (insan dn
cesi ve eyleminin) biyolojinin tesine gemedii sonucuna ulam
tr. Hatrl ayacamz zere, Lvi-Strauss ensestin yasaklanmasna
zellikle eilmi ve bunun altnda insan gruplar arasnda yasall
olan toplumsal balar oluturan bir cinsel ekonominin temeli olan
kadnn korunmas uygulamasn grmtr. Buna karn, enseste
ynelik etnik ve dinsel yasaklarn yaygn olmas aslnda bunun s
rekli var olan bir tehdit olduunu gstermektedir ki, gerekten de
modern toplumlardaki cinsel suistimal olaylar zerine yaplan is
tatistikler, neredeyse her drt ocuktan birinin bu trden bir tacizin
kurban olduunu gstermektedir. Eer gerekten enseste kar bir
epigenetik kural var ise, bu pek de iyi iliyor gibi gzkmemektedir.
Benzer biimde, Ruse bilimsel yntemin de insanlarn biyolo
jik olarak hayatta kalmak ve remek gereksinimlerinden tremi
olduunu (149) kantlamaya alr. Bilim, biyolojik olarak kanalize edilmi bir dnce biimidir (149). Bilimsel akl yrtme yn
teminin ilkeleri ikincil epigenetik kurallardan muaf deildir, hatta
aslnda bu kurallarn dorudan sonucudur (155). Grdmz gibi,
Ruse, geliimin snrlarm epigenetik kurallar ile belirleyen ve bylece aklmzn ileyiini bilimsel ynteme doru ynlendiren ve bylece de doal seilim ile hayatta kalmamza katkda bulunan biyolo
jiden balayan bir iliki zinciri kurmaktadr. nsanlarn bnyeleri
177

Nietzsche ve Varlk

iine aldklar her ey, bir biimde szlp dnmden gemekte

dir (155). Mantk yrtme becerisinin ortaya kmas da bapar
man dier parmaklardan farkl bir biimde gelimesi gibi evrim
sel bir olaydr. Burada ulatmz sonu, ncnn olmazl ve
Ayn Randm kimlik kanununun Dam inci gereksinimlerin sonular
olarak ortaya ktklar ve mantmzn da biyoloji ile balantl ol
duu, yani mantn bir biyo-gereklik olduudur. renmenin de
yntemi vardr ve insanlarn baz temel matematiksel izgiler ze
rinde dnmeye ynelik doal bir eilimleri bulunmaktadr (165).
Yine de, epigenetik kurallar kusursuz deillerdir, nk evrimin il
gisi geree deil hayatta kalmaya, felsefeye deil remede stn
lk salamaya yneliktir. Evrimin gerekle deil de hayatta kalmakla
ilgili olduu dncesi bize Nietzchenin gerein tehlikesi dn
cesini ve bu yndeki uyarsn hatrlatmaktadr. Ayrca, Daminciler, Darwinci mekanizmann ilerlemeci olmadn kabul etmelerine
karn, bilimin doasnn ilerlemeci olduunu da kabul etmektedir
ler (175). yleyse, mantn kkleri de Dam inci bir avantaj salama
srecinde yatmaktadr ve tm inanlarn kkeninde de uyum sa
lama avantaj bulunmaktadr (178). Darvvinci etik ve ahlak konu
larnda da, ortaya ileyen bir ahlaki sistem koymak iin ille de me
tafizik ile takdir-i ilahinin gerekli olmadn Ruse son derece gzel
biimde gstermitir (207). Organizmalar gibi ahlak da evrim ge
irmelidir. ster genetik olarak farkl yabanclar arasndaki kar
lkl iyiliki davran eklinde, isterse de akrabalk davran yani
kan ba olanlarn deiik derecelerde ibirlii yapmalar eklinde
grlen biyolojik iyiliki davran eklinde olsun, doal seilim
srecinin biyologlarn iyiliki davran adn verdii eyi ortaya
karmas beklenen bir durumdur. Bu trden [iyiliki] bir dl
olmayan bir davran, seilim asndan dezavantajl konumda ola
caktr (219). Olaya Nietzche asndan baknca grdmz ey,
doru ve yanl ile ilgili duygular evrimsel olaylar olarak gren
Ruse ve Wilsonn biraz zorlu bir yola girmi olduklardr (221). Bu
rada sylenene gre, ahlak anlaymz da ellerimiz ve ayaklarmz
gibi bir tr biyolojik uyum salama rndr. Dorular ve yanl
lar erevesinde dnrz. lgin biimde, bunlarn geneldeki so
nucu da biyolojiktir (222). Nietzchenin bilincin hayatn, ruhun ya
178

W illiam Plank

da ahlakn toplam olgularnn hedefi olmad (G, 707) eklindeki

dncesini hatrlarsak, bu iyiliki davrann bilinli bir durum ol
mas da zorunlu deildir.
Nietzche olsa aynen yapaca gibi, Ruse da en sonunda (262),
Kantm Darwinci etik kavramnn ncs olduunu reddeder. Kant,
modern evrimciye yabanc olan baz ahlaki dayatmalarn gereklili
ini ve ahlaki bir ilerlemecilii ngrmtr (263). Ruse, Darwinci
etiin ncln, zellikle kendimizi korumamzn bizleri bir tr
toplumsal davran biimine uymaya zorladn syleyen dnce
siyle, Humeda bulur. Adalet kavram da biyolojik karlarn bir d
avurumudur ve hem Hume hem de Darwin dncesi ahlak bi
yolojik karlarla ilikilendirir (267). Genetikte kullanlan terimleri
ahlak dnyasna tayan Ruse, biyolojik iyiliki davran sergile
yen bireylerin arasndaki ba daha ak bir ifadeyle gstermek iin
ahlak havuzu terimini tretmitir (268). Rusea gre, Darwinci
epistemoloji metafizik gerekliin, yani kendi iinde var olan ey
ler dnyasnn ve doal olarak da Platoncu biimler ve kefedilmeyi
bekleyen ebedi matematiksel gereklerin bir reddidir (269). Epis
temolojideki epigenetik kurallarn aklayc olabilecekleri beklentisi
Ruseu matematiin ve ahlakn kkenini ikincil epigenetik kurallar
balamaya gtrmtr (269).
Burada Ruse ve Wilsonun dncelerini rtmeye kalkmak
istemiyorum ama ikisinin de kendi iinde bir trden metafizie g
mlm olduklarm da belirtmek zorundaym. Eer Nietzcheyi
okumam olsaydm, durumun byle olduunu gremeyebilirdim.
Biyoloji ve kltr (epistemolojik, ahlaki, etik ve hatta belki de es
tetik) arasndaki geleneksel uuruma bir kpr oluturmak aba
syla ikisi de epigenez kavramn kullanmlardr. Fakat, epigenetik
kural, bana cevhercilikten kanmak iin bavurulan bir aba gibi
gelmektedir ve (cevhercilii reddeden) G stenci epigenez kavra
mn geersiz klmaktadr. Genetik, birincil genetik ve ikincil gene
tik snflandrmalar da genetik-biyolojik olan aklsal-kltrel olan
ile cevherci bir felsefede badatrma abalardr. Bu aba, cevherci
balamda geerli ve ie yarar olabilir ama cevhercilii reddedip G
stenci kavramm kullannca genetik-epigenetik ayrm geersizleir.
179

Nietzsche ve Varlk

Doay anlamak iin G stencinin mi daha gl bir yntem ner

diini yoksa genetik-epigenetik kategorilerinin mi daha ok ey vaadettiini greceiz. Genetik-epigenetik modeli en azndan binlerce
yl boyunca kendimiz iin yarattmz akl-beden, cevher-ruh vb.
ikiliklerindeki nostaljiyi hl tamaktadr ve bu modeli kullanarak
yapacamz her aklamann cevherci gelenekten miras kalm bir
metafizik uygulama olmas tehlikesi de mevcuttur. Ayrca, bu ak
lama her ne kadar inandrc olursa olsun, bu trden bir Doa
zmlemesi, bir zmleme olmaktan ok nyargyla yaplm bir
Doa tanm olacaktr. Bu nedenle de kendi zmlememize ba
lamadan nce Doamn ne olduunu belirlemek mantkl olacaktr,
yoksa bu almann ana konusu kendi yntemimiz ile snrl kalr
ve bu da hedeflerimizi deitirmi olur.
Eer, G stencini (Molesun almalarn incelerken grd
mz gibi) kendisinden nce gelen konfigrasyon tarafndan be
lirlenmeyen ama yine de onun gereklilii olarak meydana gelen ve
her enerji boalmnda yemlenen konfigrasyonlar yaratmak iin
enerji salm gerekletiren birbirleriyle ilikili g-uzamlar bii
minde grrsek, sadece ifte-yark deneyinin neden dalga giriimi
sergilediini ve Aspectin fotonlannm neden iletiim iindeymi gibi
grndn deil, ayn zamanda zerine kurulu olduu gelenek
sel cevher kavram da gereksiz olduu iin genetik-epigenetik ayr
mn da geersiz klan bir modelimiz olacaktr. Buradaki sorun u
dur ki, daha nce de belirttiim gibi, Nietzchenin G stencinin
bu geni tanm o kadar genitir ki her eyi aklar grnmektedir.
Her eyi genel hatlaryla aklarsak da hibir eyi ayrntlaryla an
layamaz hale geliriz. Fakat, biz burada ondan genetik ile ahlak, be
den ile akl vb. arasndaki ilikilerin mekanizmasn aklamasn
beklemiyoruz, nk bu G stencinin cevherci olmayan temelini
tamamyla yanl anlamak demek olur.

180

56
Ahlak ve hayvan etolajisi

iksel dnya ve ahlak ilikisini, ahlak, Nietzchenin ahlakn syiitn karma araynn sonularn anlamak iin, nce
likle ahlak kavramn tamamen reddedip yerine hayvan etii kavra
mn koymamz gerekmektedir. Byle yapmadmz srece, Ruse ve
Wilsonun bana geldii gibi, eski alardan kalma dnceler, poli
tika, mistisizm ve ilkel din ile bunlarn beraberinde getirdii adalet,
drstlk ve zellikle de iyilikseverlik gibi insanbiimlemi, metafi
zik kavramlar yakamz brakmayacaktr. Ahlakn bilimini yapabil
mek ve belki de organizmann kendi gvenliini duraanlkta deil
de sadece deiimde bulaca ve hayat zenginletiren bir sperahlak kavram gelitirebilmek iin, biyolojik varlmzn sonularn
karmamz gerekmektedir ve iin iinde gizli bir cevhercilik anla
y yatarken de bu mmkn deildir. Etik ve ahlak kavramlarn
dan teolojik ve dinsel dokunular olmakszn bahsetmek mmkn
deildir. Hayvan davran biimlerinden bahsederken kendimizi s
tn klan ve takdir eden beklenti olmamaldr ve insanbiimletirme
tuzana da dmemeliyiz ve ahlakn incelemesini yaparken, kuantum mekaniinin yerellik, hz, uzaklk, zaman, alg vb. gibi kav
ramlara glge drrken ortaya kard sonular kadar oke edici
dnceleri kabul etmeye hazr olmalyz. Jacques Derrida, kelimele
rin zerine att byk arp iareti (sous rature ) ile bat metafizi
ine borcunu demitir ve bence byle yaparak da Wilson ve Ruseun
cevherci metafiziine olduka paralel bir izgi izlemitir. Ahlak, kl
tr, estetik vb. konularn incelemesinde G stenci kavramnn or
taya koyduu modelin iyzn anlamak istiyorsak, bu, kuantum
181

Nietzsche ve Varlk

mekaniinin en u grlerinin, bir ey ya ne ise odur ya da deil

dir inanc da (ki bu ifadenin ierdii ontolojik varsaymlar aklmz
durduracak kadar oktur) dahil olmak zere, en kutsal mantk ve
epistemolojik ilkelerimizi darmadan etmesine denk bir aknla
hazr olmalyz. Bu trden temel mantk, ontolojik ve epistemolojik
inanlarn ne derecede vcudumuzun ve duyu organlarmzn molekler organizasyonu zerine kurulu olduunu grmeye hazr ol
malyz. Nietzchenin, uzayda aralarnda mesafe bulunan kat ve so
mut unsurlardan oluan bir dnya anlayna bedenlerimizin de bir
model olarak hizmet ettii gr gibi, bir organizma da, gereklii
kendi molekler yaps ve bu yapnn ileyii erevesinde yorum
lar. Mantmz, protoplazmann mantdr.
Ahlak da bir cam bilye oyunudur ve akn kesilmesi ile ahlak da
duraanlar ve datc ak-ulu sistemin de sonu gelir ve . . . gele
cein filozofunun da. Buna inanmyorsanz, bunun nedeni konuya
cevherci olmayan bir bak as ile bakamamamzdr. Cevherci olma
yan bir sre olarak ak, ahlaki ak ve Nietzche terimleriyle olum
suz ve olumlu da demektir. Evreni ayakta tutan ey ak biimindeki
enerji salimidir. Evrensel ahlak, cevherin, yani ak cevhere indirge
yip yok eden, blnemez ve son fiziksel gereklik anlamndaki cevhe
rin dengidir. Ak, ahlak (ve estetik) iin de i grmelidir, yoksa ahlak
da yoktur ve sadece evrensel olan bir ahlak vardr ki bu da stasis ve
gerek anlamdaki ahlakn sonu; dahas takip edenler iin bir ilevi
olan ve gvenilir bir ahlakn sonu demektir. Bylece, rlandad a Ka
tolik ve Protestanlarn yzyllardr birbirlerini katletmelerini ak
layabiliriz: ki taraf da dinine baldr ki esasen bu ayn dindir ve
bu din ilahi bir gcn dayatt bir ahlaki sistem olduu, yani sta
sis olduu iin de deiemezler ve bu biimde de birbirlerini ldr
meye devam etmeleri beklenmelidir. Ayrca, binlerce yllk metafi
zik inanlar vcutlatnlmakta, somutlatnlrmakta ve birbirlerine
kar oynanan bir oyun gibi Belfast sokaklarnda devam etmektedir.
Estetik, G stencini ahlak vb. alanna yanstabilmek iin evrensel-olmayana gereksinim duyar (Daha ileride bu konuyla ilgili ola
rak Tragedyanm Douu ve 84. Blmde Damroschun Blake ze
rine almasna deinirken bunu greceiz). Bu nedenle, evrensel
182

W illiam Plank

olarak gzel olann peinde koan sanat, G stencinin k ve

estetik entropinin iareti demektir. Yani, evrensel gzellii yanst
t iddiasnda olan klasik sanat, G stencinin k demektir,
ki gc bir ncl olarak alglayan aklc Yunan metafizii evreninde
yaadmz iin bunu zaten dorulamtk. Estetik deer yarglar
mz da metafizik-siyasi koullandrlmamzn bir sonucudur.
Nietzcheden unu rendim: Eer ahlak konusunda bir ey
ler, hatta sadece yararl ya da pragmatik olabilecek bir eyler
renmek istiyorsak, ncelikle ahlak kavramn tamamen reddetme
liyiz. Ahlak, insan trnn bir yanlsamasdr: Ahlak, bizi ahlak
reddetmek zorunda brakmaktadr (G, 400). Ahlak, biyolojik a
dan da pheli bir kavramdr. Zevk ve acnn birbirinin tersi oldu
unu iddia eden ahlak, psikoloji ile ilgili her eyi yanllamtr (,
IV, 5). ncelikle kendimizi yllk g yolculuklarna km bir an
tilop srs gibi grmeliyiz; bu gibi bir durumda neyin ahlaki olup
neyin olmadnn bir biyolog ya da fiziki iin hibir anlam yok
tur. Bence, doru ile doru olmayan kavramlarnn optik konu
sunda hibir anlam yoktur (WV, Sonsz). empanzeler iin meta
fizik diye bir eyin sz konusu olamayacan kantlamak iin (77.
Blm), empanze dili diye bir eyin olamayacan kabul ettik (takibeden blmlere baknz). Bir canl trnden dilin esirgemek, po
litik bir tavr taknmadan ve anlaymz bozacak ekilde belli bir
tre ayrmclk yapmadan mmkn deildir. Nasl olur da empan
zeden, antiloptan, filden ahlak esirgeriz ve nasl olup da kendimiz
iin ahlak, dier trler iin de etolojiyi uygun buluruz? Bu neredeyse
kozmik llerde bir ifte standart uygulamasdr. Byle yapnca,
homo sapienste ahlakn olmamasnn zerimizde yaratt arlk
tan kurtulup, ahlak tanrsal ya da metafizik adan nesnelletire
rek ona evrensel bir konum vermi oluyoruz. Bu da fiilen artk ah
lak kavram konusunda endielenmememiz anlamna gelir, nk
ahlak mutlak, ebedi ve bizden uzak mevcut olan bir ey olduuna
gre, zaten gkten inmi vahiy bizi neyin ahlaki olduu konusunda
dnmek yknden kurtarm olur. te, birbirimize kar hakl
lk gerekesiyle yaptmz savalarn nedeni olan, tanrsal bir te
melden kaynakl bir ahlak kanunu da ayn bu ekilde ilemektedir;
183

Nietzsche ve Varlk

ylesine ki, ahlak artk ahlakszlk olmutur ve tarihncesine daya

nan metafizik iyi ve kt kavramlarmz birbirine girmi ve kafa ka
rtrc hale gelmitir.
Michael Ruseun yapt biimler asndan savurgan davranan
bir Doa kavram karsnda Nietzche dncesini benimsemi bir
kii kendisini zaten tand bir kavramla kar karya bulur: Doa
gibi, snnzca savurgan, inanlmazcasma kaytsz, hibir
ama ve kayg gtmeyen, merhamet ve adalet kavramlarn
dan yoksun, ayn zamanda hem bereketli hem de ksr ve
belirsiz olabilen bir varl gznzn nne getirin; ka
ytszlk denen eyin bir g olabileceini dnn (K, 9).
Fakat, biyolojiden hareket edip ahlakn soyktn ortaya koymaya
almann da tehlikeleri vardr: nsan, var olan her eye ahlaki bir
deer vermitir ve dnyann srtna etik bir yk bindirmitir (TK,
1, 1). Bu nedenle de yukarda belirttiim gibi, en basit yntem, ahlak
kavramn gereksiz bir Platoncu gizem yaratma abas eklinde g
rerek tamamen reddetmek ve kendimizi etoloji kavram ile birlikte
hayvanlar alemine, yani hayvan davranlar snfna dahil etmek
tir. Karncann iyi bir karnca olabilmek iin herhangi kesin kav
ramlara ihtiyac yoktur (G, 786). Ahlakl ya da ahlaksz bir eylem
diye bir ey sz konusu deildir (G, 786). Dinsel kafa yapmz ne
deniyle, insan adl hayvann davranlarna bu yzeysel ahlak kav
ramn biz dahil ederiz ve bylece de ahlakn bilimsel incelemesini
olanaksz hale getiririz. Filozoflar yanl bir biimde a h la k n aklc
bir temel zerinde durduunu varsaymlardr... Ahlak, sorgulanma
dan olduu gibi kabul edilmitir (K, 186). Nietzcheye gre, z
g istenci olan bir dnyada bu kavram ne kadar baya, sahte ve
duygusal kalmaktadr... (a.g.e.).
Ruse ve E. O. Wilson tarafndan kullanlan haliyle iyiliki dav
ran terimi ve kavram, buna cevher kavramnn reddini de ekle
medike, yzeysel ve gereksizdir. Aslnda, gerekten de evrimin bir
rn ise, bu kavramn deeri biraz phelidir. Her ne kadar iyi,
doru ve gzel yararl olsalar da, yalan, bencillik ve ehvet zerine
kurulu ve daha st dzeyde yer alan ve daha da esasl bir yaam deeri
184

William Plank

hl olasdr (K, 2). Ayrca, saygn kabul edilen eylerin deerinin

asl nedeni, bunlarn grnte kendilerinin tam tersi olan eylerle
ilikilendirilmi ve balanm olmalar, hatta zde onlarla bir olma
lar da olabilir (a.g.e.). yiliki davran genel bir kural olarak kabul
edilebilir deildir; sevilmeyi genel bir kural kabul etmek insan ili
kilerinde ho olmayan sonular dourabilir. Agzllk ve hrsa ge
reksinimimiz vardr ve bunlar iyiliki davran olmadan da birok
eyi aklarlar (bk. TK, II, 147). Bir babunun arkadalarn kurtar
mak iin kendisini feda ederek leoparn nne atlamak biiminde
sergiledii iyiliin istatistiksel nicelii llerek, homo sapiens sapiensi ahlaki adan babundan istatitiksel olarak stn klacak bir
kyas yaplmas mmkn deildir. Aslnda, st primatlarn ahlaki
adan stnlklerini kantlamak bile mmkn olabilir. Bunu her
hangi bir ahlak kaygs gtmeksizin, insan ve primat davranlarn
etoloji kavram ierisinde birletirerek sylyorum.
Benzer biimde, evrimsel iyiliki davran kavramnn getirdii
vicdan ve su kavramlarnn rol ve ncelikleri gibi byk kark
lklar da sz konusudur. Vicdan olmadan iyiliki davran, su ol
madan vicdan, ceza olmadan su var olabilir mi? yiliki davran
n kkeninde fedakarlk vardr, ki bu da tehlike ierir; Tehlikeyi
kaldrrsak . . . bu trden bir ahlak da ortadan kalkacaktr (K,
210). yiliki davran iin korku, cesaret ve acma gereklidir. Nietzche ise korku ya da acma zerine kurulu olmayan bir ahlak, yani
bizlere nedensiz eylem ve tam drstlk peinde koan Gidein tut
kusu ile ayn derecede Protestan olan bir safkan-Protestan acma
duygusu arayndadr.
G stenci dinamizmi iinde iyiliki davrann hibir yeri yok
tur, kendi varlm srdrmek temel bir drt deildir. G stencinin
konfigrasyonlan ile uyum iinde yaayan bir ey. . . gcn sal
may ve datmay arzular (K, 13). Gvenliin birey ya da tr iin
ahlaki bir avantaj olduu be kesin deildir, ve bu yzden de yce
bir ahlaki yasay bize dayatan ey bu saknganlk drtsnn dik
tasdr (TK, III, 174). Kendini din uruna ile ekmeye adam bir
rahip iyilik yapmay tlerken, aslnda felsefi engelli olan kiilere
185

Nietzsche ve Varlk

dierlerinden birazck stn olmann mutluluu anlamna gelen

G stencinin en temkinli dozunu salk vermektedir (AS 3, 18).
yiliki davran, fizyolojik olarak engellinin dierlerine kar birazck
stn olmas demektir. Biyolojik adan aklanrken dahi iinde bir
Hristiyan unsur, karlkl iyilik yapmann verdii kk bir mut
luluk barndrr (a.g.e.). Bu karlkl yardmlama istenci iinde,
tehlikeye kar ortaya bir srnn kmas bile muazzam bir zafer
dir... Hasta ve hastalkl olan her ey bir sr rgtlenmesi peinde
koar (a.g.e.). Babun belki gerekten iyiliki davrana sahiptir ama
o ayn zamanda hl aalara da trmanabilmektedir.
yiliki davrann yararl olduu tezi zellikle Nietzche iin ol
duka phelidir. Ahlaki eylemler genelde toplumsal olarak yararl
eylemler olarak yorumlanrlar, ki bu da znde Hristiyanln bir
etkisi ve dnm geirmi halidir (TK, II, 132). nsan trnn ba
arsn, yaam kalitesi ve yaam zenginliinin art biiminde de
il de nfus art olarak lmedike, Hristiyan ahlaknn evrimsel
adan olumlu bir avantaj yaratt dncesi Nietzche iin man
ta aykrdr. Bu nedenle, iyiliki davran dncesi aslnda ba
bun denen hayvandan bir Hristiyan tretmektedir. empanzeden
dilini esirgeyenler nasl metafizik sulamalara maruz kalma duru
muyla karlarlarsa (bk. 71. Blm), insan ahlaknn kkenini bi
yoloji dnda arayan biyologlar da alma alanlarna kendi dinleri
ve metafiziklerini de dahil etmek riski ile kar karyadrlar. Bunun
sonucu olarak da grev denen ey kat bir Hristiyan ahlak anlay
yla bir yk gibi alglanmaktadr, yani grev bir huy, bir alkan
lk ve zevk olarak alglanmaz (bkz. TK, IV, 339). Dahas, ac ekme,
kendini-koruma ve kendine acma kavramlarnn varl da iyiliki
eylemleri gereksiz klmaktadr (TK, II, 133).
Gvenlik kavramnn ahlaki adan iyi bir ey olduu ok ak
deildir. Toplumun genel esenliini iin bencillii dava edinen
(K, 228) o sr hayvanlar, genel esenlik denen eyin bir ideal,
bir hedef, uzaktan da olsa mantkla kavranabilecek bir kavram ol
madn, sadece bir tr rahatlatc kavram olduunu anlamamak
tadrlar (K, 228). Kendini koruma ve Freudun zevk ilkesi adn
186

William Plank

verdii eyin, evrim (G stenci) asndan nemli olduu dn

cesi, ho olmayan sonular dnda kt eylemlerde hibir sorun
grmeyen bir laf kalabalndan tretilmi gibi grnmektedir. Ah
laki yararclk konusunda yaplan her aklamann da ayn kken
den kaynaklandm grmek ve bu mantkla yola devam etmek de
mmkndr (K, 190).
Srden uzak olmann znts ile deerlere verilen gl isim
ler... Bunlarn yarar ile ne alakas var! En yce dzen belirleyici, en
yksek dzen tanmlayan deer yarglarnn alevler iinde fkr
mas karsnda, konuya ie yararlk asndan bakmak kadar uzak
ve yersiz bir ey olamaz (AS I, 2). yi ve kt, daha yksek bir d
zenin yaratt temel bir histen kaynaklanmaktadr (a.g.e.). yilik
iliin yaylp gelimesine bir deer vermek, birey kalitesinden ok,
sr-insan nfusunun deer verdii demokratik ilkelerin konuya
dahil edilmesinin bir sonucudur. Filozof asndan da trn ve bi
reyin kalitesi olarak deil de saylara bakarak baarya arlk veren
bir deerler sistemini yanstr. Bu nedenle, biraz da acmasz bir ta
vrla eletirmen Ruse ve Wilson demokratik ilkeleri biyolojiye ta
mak ile sulayabiliriz. stne stlk, iyiliki davran bir psikogenez anlayn da beraberinde getirmektedir. Eer Ruse inceledii
bir varlkta iyiliki davran saptarsa, G stenci modeli iin hatta
Danvinci evrim iin bile gereksiz bir unsur bulmu olacaktr. Bu var
lk bir dnya-sreklilii biiminde anlalabilir (K, 17) ve bu al
glayn insan ve hayvan doasnn istenci ile ilgili ortaya kard
eitli sonular vardr.
Deerlerin kkenini biyolojide ararsak, herhalde ilk nce deer
szcnn ne anlama geldiini, sonra da bizzat deerlerin deerini
belirlemek gerekecektir. Tamamen bu konuyla ilgili olarak kendi so
runlarn tartan Nietzche, burada tehlike altnda olan ahlak kav
ramnn deeri idi... zellikle de tehlikede olan ise bencil olma
mann, acma igdsnn, kendinden vazgemenin, fedakarln
deeridir (AS, 5). Deerin deerini sorgulamaya anca, bunlarn
iinde gelitii, evrim ve deiim geirdii koullar bilmek gerekli
dir (yani ahlak bir sonu, bir belirti, bir maske, bir ikiyzllk, bir
187

Nietzsche ve Varlk

hastalk, bir yanl anlama . . . bir neden, bir derman, bir uyarc,
bir engel olarak grmek) (AS, 6). zetle, ahlakn evrimini, demok
ratik bir gvenlik hissi hedefiyle tepkici ve uyum-salayc bir aray
olarak grmek, ortaya filozofun dinsel ve metafizik nyarglarndan
sinsice tretilen ve kleye, sr-insanma ait bir ahlak kuram kar
maktadr; bu, Ruseun biimlerin savurganlndan, G stencinin
olumlu ve etkin boyutlarndan ortaya kan ve bir bakma da olgucu
ve etkin dil ve anlam kuramna paralel (bkz. 122. Blm) bir ahlak
kavram olmamaktadr.

188

57
Deer sadece bir kurgudur

edenin varl, kantlamay gerektirmez derecede a bir biimde

(bir G stenci ilevi olarak) deerin davurumudur. Dee
rin varln kantlamaya almak, bedeni-deer olarak grmeyi
kabul edemeyen ve deeri evrenselci ve tanrsal biimlerde arayan
Platoncu dncenin ve dinin ortaya kard bir sonutur. Bu da
beraberinde zgn ve en temel ilke olarak yaamn reddi sonucunu
ortaya karmtr. Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizik ile idealler
dnyasnn icad ve grlen dnyann deersiz saylmas dnce
sinin deeri bu en bata ve kknden reddetmesi gereklemeseydi,
ayn metafizik, deeri bu kez tanrsal ve metafizik bir reete ile ve
politik bir boyut kazandrarak tekrardan icat etmek ansn bulama
yacakt. Bir canl trnn kendini beenmilii sonuta bir tr bi
yolojik politika olarak grlebilir. Hatta, ahlak konusundaki bu cev
herci arptma fizii bile etkilemi ve fizii ahlak ile ilikilendirerek
bat dnyasndaki bu iki kavramn bir bilgi ortakl erevesinde
gelimesine yol amtr.
Antopun deere gereksinimi yoktur, insanlar deeri tanmladklar
gibi deer kavramm da arptmlardr. znel ve nesnel etik ile Kant
evrenselcilik, tabular, animizm, yumuak ve sert karlkllk kavram
lar e biyolojik iyilikilik dncelerinin hepsi, evresine tepki veren
bir organizmann etolojisi zerine kurulmu, gizemli bir hava verilmi,
yllk gn antilopa, destans intiharlarnn lemminglere verdiinden
ok daha byk zarar ve kederi homo sapiense veren ve Platoncu d
nce ile dinden kopyalanm eylerdir. Sokrat Yahudi-Hristiyan me
tafizik, deeri yaratmak iin bedensel deeri ve daha geni anlamyla da
189

Nietzsche ve Varlk

tm deeri ortadan kaldrmak durumundayd. Nietzche, Hristiyanl

n temeli itibaryla sadece bir his olarak deil, kozmik bir olgu olarak
yaamn reddedilmesi anlamna geldiini kavramt.
Deerin varln kantlamak bizim zerimize den bir sorum
luluk deildir; deerin varln rtmek daha ok etiki ve ahlak
larn iidir. Gelimek ve remek iin bir metafizik deerin varlna
bceklerin olduundan daha fazla gereksinimimiz yoktur ve dahas
ahlakmz nedeniyle kendimizi takdir etmek ona gerekten gerek
sinimimiz olduu anlamna da gelmez. Ahlak ve etiin tm tarihi,
varoluun temelinde deer diye bir eyin olmad varsaymyla ba
layp kabilesel ve siyasal nedenlerle metafizik-tanrsal deeri icat et
meye alan bir metafizik tarafndan kandrlm insanlarn yap
t bir hata ve dolandrclktan ibarettir. Ayn nedenle, nihilizm
de Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziinin yaratt bir sorundur.
Nihilizm, tarihncesinden kalma ve yaam reddeden dinsel-metafiziin ardnda yatan en zgn ve en temel dncedir ve bu red
detme olgusunun doal bir parasdr. Fare, Afrika kz, kirpi ve
fil, hibiri etoloji ve nfus genetii, yani cam bilye oyunlar, dnda
bir ahlaka gereksinim duymaz. Biz insanlarn da buna gereksinimi
yoktur, nk deer kavramnn dar grl ve aklc bir dinsel al
glan yznden kendi varlmza son verme noktasna geldik. Ni
etzche, bu deer anlaynn tarihncesinden kalma ve Yunanlarn,
Yahudilerin ve Hristiyanlarn bir hatas olan yaamn reddi olgusu
zerine kurulu olduunu grmt. Hristiyan, kendisinden kur
tulmaya alr (WV, Sonsz). stinsan ise deerin var olmadn
ve ancak bu deerin reddi ile deerin bulunmaya balanabileceini
bilir. Onu stinsan, gelecein filozofu ve ahlaks klan eylerden
birisi budur. O, G stencinin ve bizzat Doanm deer olduunu ve
birisi pis bir numara yapp onu ortadan kaldrmadka icat edilmek
zorunda olan bir ey olmadn bilir. Nietzchenin bilimsellik dere
cesine ulaan muazzam iyimserliinin ve romantik dnce ile H
ristiyanln en aalk unsuru olarak grd ktmserlie kar
ateli ve hatta hiddetli bir sulamayla girimesinin ardnda da bu
inan yatmaktadr. Bu blmde, ok uzun sredir ahlak adyla an
dmz eyin aslnda ahlakszlk olduunu grm olduk.
190

58
Darwin ve Nietzche: D il sorununa hazrlk

akip eden blmlerde dil ve biyolojik devamllk konusunu ele

alacaz ve bu nedenle de ksa bir zet gereklidir. Bu alma
nn ba ksmlarnda, G stenci kavram ile Darwinin, ya da en
azndan yeni-Darwincilerin kavrad biimiyle evrim kavramnn,
uyum iinde olduklarn vurgulamtm. Nietzche, en uygun olann
hayatta kalmas dncesiyle Darwinin evrimde bir ilerleme gr
dn (ve bunun da G stencinin sonu olduunu) varsaydn
dnmt. Darwin de Nietzchenin G stenci tanmn bir tr
evrim olarak grebilirdi:
Her eyin temeli ve btn deiimin karakteri olarak grd
m g istenci, bize seilim srecinin istisnalar ve ans olan
lar neden tercih etmediinin bir aklamasn sunar: En g
tler ve en ansllar, rgtl sr igds, zayf olanlarn
korkakl ve kitlenin boyutlar karsnda zayf kalmaktadr
lar. Deerler dnyas zerine olan genel grm gstermek
tedir ki, bugn insanlkla ilikilendirilen deerler iinde stn
olanlar en ansllar, en seilmi kiiler deildir; aksine, stn
l olanlar dekadan (ke giden) trden olanlardr. Belki
de bu beklenmedik ve istenmedik manzaradan daha ilgin bir
ey yoktur. (G, 685)

Ayn blmn devamnda, Nietzche trlerin bir ilerleme sergi

lediklerini ... daha st dzeydeki organizmalarn daha alt dzeydekilerden gelimi olduklar. . . kaza eseri ortaya kan bir deiimin
bir avataj yarataca grlerini reddeder. Elbette, Darwin bunlarn
191

Nietzsche ve Varlk

hibirisini iddia etmemitir ama bu alntlarn ve genelinde de G,

685in baz olduka ilgin sonular vardr:
1.

Nietzche, kendi G stenci dncesinin bir evrim dn

cesi olduunu aka kabul ederken Darwini reddetmekte
dir, nk Darwinin kuram yeterince saf deildir ve Ni
etzche byle yaparak kendisini Darwin ile ilgili meselelerle
de yakndan ilikilendirmi olmaktadr.

2. Nietzchenin kazayla ortaya kan deiikliklerin avantaj ya

ratabilmesi dncesini reddi, Eigenin cam bilye oyunla
rnda grdmz evrimin alma biimi ile Ruseun evri
min arada bir byk sramalar yapt (ilerleme?) kesintili
denge kuramm reddi ile uyum iindedir.
3. Nietzchenin eserinin bu blmnde, bir yandan istisnalar
ve ans olanlar tercih etmeyen, te yandan ise kendilerin
den daha dk dzeyde olanlarn rgtlenmelerine yenik
dme tehlikesi altndaki daha verimli ve dayankl tipler
ortaya karan G stencinin olumlu ve olumsuz boyutla
rnn st kapal bir tanm verilmektedir.
4. Nietzche, en ste kan ve hayatta kalanlarn, hayat ve ha
yatn deeri konusunda dn verenler olmas nedeniyle,
Darwini ve en iyi olann hayatta kalmas dncesini red
deder (G, 685) ve Darwinin gereklii ahlaka dntrd
n dnr. Fakat, Nietzche de benzer bir ey yapmtr.
Daha nce de akladmz gibi, Nietzchenin de ahlak ter
modinamik olarak aklad bir kuram vardr ve olumsuz
ve entropik olan reddedip olumlu ve yaratc olan kucak
lamaktadr. Fakat, Nietzchenin termodinamik ahlaknn bu
iki nitelii G stenci bnyesinde biraraya gelirler ve bun
lardan birisi sr-insanm ortaya karma aamasna kadar
giderken, dieri de (daha ileride greceimiz gibi) stinsan
meydana getirir. Bu nedenle, Nietzche, ahlak ve deeri do
allatrrken, yani G stenci bnyesine dahil ederken,
ayn Doadan ikayet eder: Hakknda ok ey sylenmi
192

William Plank

olan doann zalimliini zavall ocuklarna kar zalim ol

duu baka bir noktada daha gryorum; doa ana alakg
nllleri kayrmakta, korumakta ve sevmektedir (G, 685).
imdi, ayn zamanda evrim ve Doanm kendisi olan G
stencinin bu her eyi kapsayc erevesinde, Nietzche na
sl olur da doann ortaya kard bu u noktalardan i
kayet edebilir? Bu bir tr eliki deil midir? Nietzchenin
ikayet ettii Doann bu zalimlii bir bakma yaam co
kusuyla dans etmek ifadesi ve Bengi Dn ile tam uyuur
gzkmemektedir. Fakat anlamamz gereken nokta, yaam
zevkiyle dans etmek ve Bengi Dnn Diyonisosa yakr
bir deneyimle i ie ve kaynaarak ayn trden baka bir de
neyime, yani muazzam bir coku ile tragedyann douu de
neyimine dnmekte olduudur. Nietzchenin Tragedyann
Douu eserinde tanmland anlamyla tragedya, birey
olarak Diyonisos dnyasna gmlmemizin yaratt tra
jedinin farkndalyla G stenci ile kaynamann coku
sunun biraraya gelmesidir. Grld gibi, Nietzche kk
bir numara ile tragedyay G stenci ile kaynamann ver
dii coku ile eitlemitir ve bu kk numara hayatta kal
mann G stencinin amac olmad gr ile de uyum
iindedir. O zaman, Nietzchenin yorumuna gre, daha aa
da olann hayatta kalmasna destek veren Danvinin kura
mn eletirisi de adilce dedir, nk G stenci de ben
zer biimde sr-insannn irenliklerini yaratmaktadr.
Burada Nietzcheyi savunurken hemen belirtmek isterim ki
Tragedyamr Douundan Deccale kadar tm eserleri bo
yunca Nietzchenin gr bir btnlk ierisinde olmutur
ve bu nedenle de Nietzchede bir i eliki bulmak olduka
zordur. Yine de, yukardaki alntlarda Nietzchenin Darvvini
eletirdii noktada baz ayak oyunlar bulunmaktadr, nk
bu Darvvinin hibir ahlaki unsurun sz konusu olmad ev
rim sreci aklamasnn ahlak tabanndan hareketle yap
lan bir eletirisidir. Bildiimiz gibi, 18. yy.da Buffonun at
193

Nietzsche ve Varlk

ve aslan konusunda yaptnn aksine, Doa ortaya kar

d rnlerinin baarsn onlann onurlu olmalar ereve
sinde deerlendirmez ve sr-insannn, farenin ve hamambceinin zaferlerine kar da kaytszdr. Grld zere,
bir kez daha Nietzche, Evrim olarak G stenci tartma
sna, belki de biraz pheli bir biimde, bir deer eklemekte
dir. Fakat, bu kendisinin deerin felsefenin temel sorunu ol
duu gr ile uyumludur, ki G stencinin doasnn her
eyi kapsad dnldnde, bu gr erevesinde Ni
etzche deerin bilimin bir sorunu olduunu da kastetmek
tedir.

194

59
Evrimin sreklilii ve G stenci

ir nceki blmn amac, G stenci kavramnn geniliini

vurgulamak ve biyolojik evrimin srekliliini ile ve insanlar ve
hayvanlar arasndaki ilikiyi bir kez daha ortaya koymak idi.
kinci iddia: Bir tr olarak insan dier herhangi bir hayvana k
yasla bir ilerleme sergilememektedir. Hayvanlar ve bitkiler aleminin
hibir yerinde daha aada olandan daha yukarda olana doru bir
evrim grlmez; aksine, ortada birinin dieri zerine kt tam bir
karmaa durumu sz konusudur. En zengin ve en karmak trler,
ki daha yukarda olan ifadesinin bundan baka bir anlam ola
maz, daha kolay yok olmaktadrlar; ayn zamanda da sanki sadece
en aa dzeyde olanlara zg bir eit yok edilemezlik var gibi g
zkmektedir (G, 684).
Azimli yeni-Darwinciler yukardaki ifade ile ilgili pek bir sorun
yaamayacaklardr. Nietzche, sylendii gibi insan iin bilincin b
yk bir avantaj olmadn, bilincini kaybetmenin arzular ve duyu
lar dzeyine geri dmek, bir trden hayvan olmak anlamna geldi
inin yanl olduunu ve insann gerekliinin insan zp, btn
iyiliklerin kayna olan ruha dntrmek olduu grndedir
(G, 529). G stenci kavram ierisinde apak bir zellik olan bi
yolojik sreklilik ile vurgulad gibi, Nietzcheye gre insan da bir
hayvandr ve bu en yksek dzeyden bir kltrn gurur duyabile
cei bir ikidir. Bu en yksek kltrlerde hayvanslk artk korku
uyandran bir ey deildir; insann iindeki hayvana ynelik hisset
tii coku ve takn bir mutluluk, bu ada ruhaniliin en yce bi
imidir (G, 1019). Platoncu bir grntler dnyasnn tam aksine,
195

Nietzsche ve Varlk

gereklii olarak bedeni esas alan dncesiyle uyumlu bir bi

imde duyulara nem veren Nietzcheye gre:

in san

nsanlarn en ruhani olan, kalbi etten ibaret olan dierleri

nin hayal bile edemeyecei bir ekilde drtlerin ve duyumla
rn zevkini hisseder.. . . Duyularn gc ve kuvveti. . . ite ka
rakteri oturmu ve tam olmu bir insan iin en temel ey budur:
Bu sekin hayvana ncelik verilmelidir; bundan baka hangi
insanilemenin anlam olabilir ki? (G, 1045)

Moles (1990), inorganik, organik, insan ve toplumsal doada G

stencinin srekliliini pheye yer brakmayacak ekilde gstermi
tir ve byle yaparak da bence en azndan dikkatli insanlar gznde
Nietzchenin konumunu dorua karmtr. Ben de Nietzchenin
grleri ve Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziini tamamen red
detmesini, en gncel ve en etrefilli sorunlardan birisini, insann
hayvan ile olan srekliliini sorgulayan konuyu, yani hayvan dili
alannda kullanmak istiyorum. Grlecei zere, insan dilinin tek
doru dil olarak tanmlanmasnn felsefi, biyolojik, psikoanalitik sonular vardr, ki bunlar Nietzche bak asyla ele alndk
larnda hem daha aklayc hem de kafa kartrc olabilen zel
likle modern Fransz dnrleri Lvi-Strauss, Derrida ve Lacan
iin de geerlidir. Yakn zaman Fransz dncesinde dilin son de
rece byk nemi olduu grlmektedir ve dikte ettirme yntemi
nin bir zamanlar standart ve Franszca dilinin de gereklik ve dee
rin ls olduu Fransz okul sisteminden gemi insanlar olarak
bu dnrler de doal olarak ocukluklarnda kazandklar deer
leri akademik ortama ve daha genel olarak da tm gereklie ta
m ve bunun zerinden yorumlar yapmlardr. Burada niyetimin
sadece Nietzcheden hareketle akl yrtmek deil, sadece olabil
dii yerlerde onun grlerini kullanmak olduunu ve bu grleri
de Eigen, Darwin ve Ruseun grleri ile uyum iinde bulduumu
okurlara hatrlatmak isterim. Bylece, Nietzchenin G stenci ie
risinde, inorganik, organik, insan ve toplumsal olan arasndaki s
reklilii grm olduumuz iin, artk hayvan dili ve iletiimi soru
nunu ele alp karmza neler kacana bakabiliriz.
196

60
Kpekler, aynalar ve kimlik sorunu

ir gn Lacan okurken, salona byk bir ayna yerletirdim ve

ksa tyl Alman puanteri cinsi kpeim Nimrodu yanma a
rdm. Ona aynay gsterip bakmas iin srar ettim. Bana biraz ka
fas karm biimde bakp her zamanki gibi ondan yapmasn iste
diim eyi yapmaya alt. Sonunda anlamaya almaktan vazgeip
bana pheyle bakt ve aynann parlak yzeyini koklamaya balad.
uras ok ak ki burnu onun iin aynadaki grntsnden daha
nemliydi. Hayvanlarn sahip olmas mmkn olamayacak insan
znellii ve insan bilincinin herhangi bir gizemli ya da tanrsal bo
yutu olmadn varsayarsak, eer Lacanm kuramlar olmadan da
Nimrod kiilie sahip bir birey olabiliyorsa benim iin de ayn ey
geerli olabilir diye dndm. Eer insan znelliinin baz grsel ve
szl simgeleri kullanma zellii tarafndan zenginletirilen gizemli
ve tanrsal bir yan yoksa, insan alglarn, deerlerini ve iletiimini
anlamak iin hayvan alglar, deerleri ve iletiiminin ilkelerinin ne
derece geerli olabilecei bizi artacaktr. Tam tersi adan bakacak
olursak, genelde biraz da olumsuz bir armla insanbiimletirme
adn verdiimiz bir yntemle, insan alg, deer ve iletiimini, hay
van alg, deer ve iletiimine uygulamann da ne kadar deerli ola
can da dnmemiz gerekmektedir. Burada, insans maymunlara
insan dilini retmenin sonucu ortaya kan sorunlar ele alacaz.
Gnmzde bir insana bir babun karacieri taklarak hayatn sr
drebilmektedir. Ayn eyi tersine evirirsek, bir insans maymuna
dil kullanma becerisini vermek neden mmkn olmasn?

197

61
Biyolojik sreklili^n yntem sorunlar

yleyse, genel olarak sorgulamamzn konusu, biyolojik srekli

lik (ve G stenci) kapsamnda birbirinden farkl trleri anla
yabilme ve bu farkl trleri anlamak iin bu sreklilik zerinde ne
dereceye kadar srar edeceimizi belirleyebilme sorunudur. Kyaslamac anatomistler, fizyologlar ve biyokimyaclar, biyolojik ve ev
rimsel sreklilik asndan bunlar anlayabilmek iin deiik tr
lerin yaps, DNAlar, proteinleri ve metabolitlerini birbirleriyle
karlatrmaktadrlar. Evrimsel sreklilie olan inancmz biyo
lojik olmayan unsurlara da tamak olas mdr, yoksa, insann dil
kullanm kendisi ile insans maymunlar, maymunlar, kpekler vb.
arasnda alamaz bir uurum mu oluturmutur? Molesun (inor
ganikten organie, insana ve toplumsala olan) srekliliini son de
rece aka gsterdii G stencinin bize bu konuda btncl bir
bak asn salayacana inanyorum. Elbette, tp alannda yap
lan testler ve deneyler balamnda byk lde evrimsel ve biyolo
jik sreklilii zaten kabul ediyoruz ama geleneksel olarak trm
zn ovenistleri, empanzelerin de bir dili olabilecei dncesini
alayla karlamlardr. Herhalde, kendilerinin de ou kez farknda
olmakszn kalplerinin derinlerinde bir yerlerde barndrdklar ve
byk olaslkla da esiz bir insan zellii olarak kalmasn tercih
edecekleri btn bat metafiziini tek bir maymunun zerine yk
lemek zorunda kalacaklarn farketmi olmallar. Nietzchenin, baz
insanlar arasndaki farklarn insanlar ile hayvanlar arasndaki fark
lardan daha byk olduu ynndeki ifadesi, beni kendisinin bir 19.
yy. Alman milliyetisi ya da 19. yy. ngiliz kadnndan ok bir hayvan

198

William Plank

e akraba olmay tercih edeceini dnmeye itmitir. empanze

ler bugne dek Kant konusunda tartma yapmakta baarsz olsa
lar da birbirleriyle muz alverii yapmay baarmlardr. yleyse,
G stenci bak asyla bakldnda, Sebeokun Maymunlardan
Konuurken adl eseri dilbilimi kuramlar ve hayvan iletiimi ze
rine bir alma olmaktan ok, bat dnce biimi ve buna elik
eden varoluun metafiziini meru gstermek ynndeki bir aba
dan baka bir ey deildir; yani, bu bir Sokrat Yahudi-Hristiyan
metafizii uygulamasdr.
Bunlara ek olarak, konumay mmkn klan beyindeki neokortikal geliimin, sadece biyolojinin bir dal olarak dili deil, dilin
uygulamasn da dahil edeceimiz trden bir biyolojizmi meru k
lp klmad sorununu da ele almamz gerekmektedir. Bu trden bir
yaklam iletiim, dnce ve felsefeyi biyolojizme dayamaya gider.
Sosyolojizm ve antropolojizm gibi, biyolojizm de liberal ve hmanist
aydnlar tarafndan devaml rahatszlk ve kzgnlkla karlanmtr.
Fakat, eer biyolojizm bizlere iletiim ve dnce sreleri hakknda
baz bilgiler sunabilecekse, bu yararc zellii de ihmal edilmemeli
dir. Derrida, Lacan ve Benvenistenin ne srd gibi, insan benlii
dilsel bir olgu ise, benlik ve dil biyolojik bir temelden hareketle anla
labilirler. Teilhardn bu konudaki gr (bkz. 33. Blm) zerin
deki teolojik ve dier gereksiz ykten arndrldnda aslnda gzel
bir grtr. Ben, Nietzchenin grne gre, stinsann ahlak d
zeyinde ilev grmekte olan G stencinin (yani Evrimin) bir rn
olduunu, bu ahlak dzeyinin G stencinin ayrlmaz bir paras
olup hayaletvari bir yan-olgu olmadn (bkz. 35. ve 36. Blmler),
ve Nietzche felsefesinin ana ilgi konusu olan deeri vurgulayan bir
gelimenin de benzer biimde G stencinin yerellemi bir konfigrasyonu olduunu ve bu yzden de bilimsel incelemeye elverili
olduunu dnyorum (bkz. 43. ve 49. Blmler).
Zoolojik bir varlk olarak trn mutlak bir tanmn yapmann
olas olmadn dnerek sylemek gerekirse, birey genetik bir ger
ektir ve bir trn evrimi iin olmazsa olmaz uyum salama eitli
liinden sorumludur. Birey olmazsa, trn soyunun tkenmesi ka
nlmazdr. Her ne kadar bireyin varl genetik olarak bir gerek ise,
199

Nietzsche ve Varlk

bireyler, tamamen olmasa da toplum kltr ve dil tarafndan olduka

standart bir hale getirilirler. Bu standartlatrma (psikoloji, sosyo
loji, antropoloji, dilbilim, edebiyat kuram ve eletirisi gibi) sosyal
ve beeri bilimleri ortaya karmaktadr ama ayn zamanda ele al
dklar bireylerin tamamen deil ksmen standartlam olmas ne
deniyle bu bilimlerin kesinlii olmayan, yani istatistiksel geerlilii
olan bilimler haline gelmelerine neden olur (Aslnda, kapal bir kap
taki btn molekllerin davrann lmek mmkn olamayaca
iin aslnda termodinamik de istatistiksel bir alma alandr). Ek
siksiz ve tam olarak tanmlanabilen bir tr, kesin bir sosyoloji bili
minin konusu olabilirdi ki bu tanm ou klon kitlelerinden oluan
karncalar ve arlarn tanmna daha ok uymaktadr. Mutlak ola
rak tanmlanabilen trler var olamayaca (ya da en azndan ha
yatta kalamayaca) iin, kesin bir sosyoloji bilimi de var olamaz ve
bu nedenle de sosyal ve beeri bilimlerin hibirisi de kesin olamaya
caktr. Sosyoloji de kesin olmayan trden bir bilim olduu iin ni
versitede genellikle siyasal bilimler ile ilikilendirilir, ki bu alan ile
tek ilgisi her ikisinin de insan topluluklarn maniple etme konu
sunda bilgi sahibi olmasdr. Psikoloji nasl kendi psiik bozukluk
larnn nedenlerini bulmay uman insanlar ekmekteyse, sosyoloji
ve siyasal bilimler de insanlar maniple etmek isteyen aratrmac
larn ilgisini eken alanlardr. Tam kesinlie sahip bir sosyoloji an
cak soyu tkenmi trler iin var olabilir ki bu durumdaki sosyolo
jiye artk arkeoloji ad verilir.
nsanlar kimya ve fizik kanunlar tarafndan kimyasal olarak
standartlatrlmlardr ve bu nedenle tp, biyokimya ve biyofizik
daha kesin bilimlerdir. DNA ve proteinler bireyden bireye deiik
lik gsterdii ve ilalarn etkileri insanlar zerinde deiik olduu
halde, bu daha kesin kimya bilimi yznden farmakoloji de kesin bir
bilim halini alr. zet olarak, genetik olarak bireyler kimyasal yap
lar tarafndan tamamen, ama kltr ve dil tarafndan genel olarak
standartlatrlmlardr.

200

62
Bireyin kkeni

ireyin genetik olarak gerek olduu dnldnde, bu gene

tik gerekliin standartlam ama yine de znellik dediimiz
bireysel bir davrana sahip olduu grlr. znellik terimi insan
bireyinin kendisini yceltmek iin kulland bir terimdir ve insan
varoluuluk felsefesinden Haklar Bildirgesine dek birok eyi bu
nun zerine kurmutur. Drst olmak gerekirse, bu znellik dedi
imiz ey, belki de biraz insanbiimciliin bir merulatrmasndan
ibarettir ama ar ularda ve dil ile kltrn standartlatrc etkisi
grmezden gelindiinde bu felsefe bizzat ycelttii insan iin lm
cl olabilir. nk bu bireyi yalnzlatran ve tehlikeye atan bir g
ilevi grebilir (bkz. Plank, 1989,19).

201

63
Nietzcheye gre gereklik olarak birey

er ne kadar Nietzche znelliin gizemliliiyle devaml alay etse

de, bizzat G stencinin tanm gerei bireyin gereklii Ni
etzche iin de kanlmazdr (Bireyi daha ayrntl olarak romantik
dnce zerine olan blmlerde tekrar ele alacaz). Var olan her
ey, G stencinin enerji merkezlerinin konfigrasyonlarnn ye
rellemi yaylmalarndan ibarettir ve tek bir ta, stinsan ya da s
radan bir insan dahi bu tanmn kapsamndan kurtulamaz. Unutma
malyz ki, G stenci konfigrasyonlar kendilerinden nce gelen
konfigrasyonlara dorusal bir nedensellik ile bal deildirler ve bu
nedenle de evren hep yeniden yaratlr, yani akn her (yanlsa
madan ibaret) kesilmesi ile yeni batan var olur [Burada akn an
veya noktas szcklerini kullanmyorum. Akn durdurulmas ve
kuantum mekanii ile ilgili olarak 30., 44. ve 45. Blmlere bak
nz], Gemite kalm konfigrasyonlarla olan belirlenirci ilikinin
kopmasnn nedeni, akn yanlsamadan ibaret her durdurulmasyla
ortaya kan bu yeni evrendir ve bu anlayn da baz sonular var
dr: (1) stinsan ve gelecein filozofu diye tanmlanan kii, bu yanl
samadan ibaret akn durdurulmasnn farknda olan kiidir. (2) Bi
rey, akn durdurulmasnn bir zellii olarak var olmaldr. (3) Bu
nedenle de, birey gemiinden zorla koparlmtr, nk bu konu
zerinde bir tercih hakk bulunmamaktadr; fakat, sr-insanmm
Hristiyanlk ve milliyetilik gibi dinsel oyunlar ile bazen bu trden
yok edici, ke eilimli ve entropik srelerin ahlakszlna
kalkabilir. (4) Bylece, Nietzche kozmolojisinin (metafiziinin) do
as gerei, birey her anm zgrlne mahkum edilmitir, ki bu
202

William Plank

da bize Sartren znelliin zgrle mahkum olduu grn ve

Kaufmannn Nietzchedeki varoluuluuna yapt vurguyu hatr
latr ve (5) bir kez daha Nietzche felsefesinin i tutarllna dikka
timizi eker. (6) Dahas, bana yle geliyor ki, G stencinin oyun
larnda bu bireyin zorunlu varl, takip eden kozmik G stenci
konfigrasyonlarnn eitliliinde, genetik olarak eitlilik tayan
bireyin Darwinin evreninde oynadna paralel bir rol (hatta belki
de ayn rol) oynamaktadr. Akn mutlak olmayan birimler ha
lindeki varl, uyum salamay mmkn klmaktadr, ki bu da ne
Nietzchenin ak dncesinin, ne de Darwinci evrimin, bu ahlak
sz, ke giden, olumsuz, yok edici, Hristiyan-Platoncu stasis ile
duraan kalamayaca anlamna gelmektedir. Burada bir kez daha
Hristiyanln neden evrime kar gelmek zorunda olduunu ak
layan muazzam bir anlam yatmaktadr. (7) Burada ayrca yine Ni
etzche ve Darwinin birbirleriyle uyumlu olduu grnn destek
lendiini de grmekteyiz. Evrim asndan doal seilim ve genetik
eitlilik birey nedeniyle nasl gerekli ise, G stencinin tanmna
gre de birey varl zorunlu bir unsurdur. (8) Bu noktalar bize tek
rar Darwin, Eigen ve Heisenbergi de birer post-Kant kabul etme
den, Nietzchenin de bir post-Kant saylamayacan gstermektedir.
Nietzcheye gre, birey ayn anda hem olduundan ok hem de
olduundan azdr. Birey, varolu srecinden zorla karlm ego
nun sahte cisimlemi halidir (G, 786). Yani, olduundan azdr
nk yapay bir biimde varoluun dna karlmtr, ama oldu
undan da oktur, nk bir sre olarak tm G stencini kendi
bnyesinde barndrmaktadr. Bireyin byk nemi vardr, nk
kendi varlnda btn bir sreci tamaktadr (G, 785). Bylece,
birey bir birikimdir ve sonu olarak da, yapm olduklarna k
yasla . . . byk kapasiteye sahiptir (G, 969). Dahas, zaten gr
m olduumuz gibi, bir canl trnn kendisi bir ama deildir ve
Nietzchenin grn de son derece biyolojik bir biimde yorum
layabiliriz. Ama, insanolu deil, stinsandr (G, 1001). Bireyi
deil de sry (yani tr) ama yapmak bir hatadr. Sr bir ara
tr (G, 766). Birey, tamamen yeni ve mutlak bir eydir (G, 767).
203

Nietzsche ve Varlk

Michael Ruseun yeni-Darvvinci terimleri ile, Doann savurganca

kullanmas gereken ey bireylerdir, yoksa genetik eitlilik var olamaz.
zne diye bir ey elbette vardr ama bu zamansz, istensiz ve
bilen bir zne deildir. Bu zne, Tanr ad verilen mutlak bak a
sna kadar geniletilen, bakasalln sonu anlamna gelecek olan
ve akln ksrlatrld (AS, III, 12), tehlikeli, eski ve kurgusal bir
kavramdan ibarettir (a.g.e.). Bir zne, icrac olmadan da bir zne
olabilir. Tersine nedensellik dnda, dnme denen ey bir icrac
gerektirmeyebilir (K, 17).
Freuddan, R. D. Laingden veya Sartrem metaistikrarl benli
inden nce Nietzche benlik kavramn bir znel okluk olarak ta
nmlamtr. lml ruh ve znel okluk olarak ruh ve drtler ve
etkilerin toplumsal yaps olarak ruh (AS 12) biiminde bilimsel bir
ruh anlaynn yolunu amtr. Bu nedenle, Nietzche iin zne ye
terince gerektir ama ak olarak G stencinin konfigrasyonlan ile
dinamik bir tutarllk iinde olacak ekilde yeniden tanmlanmtr.
Birey, ahlakn kkeni iin de gereklidir. Tarihncesi insann ev
rim sreci, gittike standartlama ve davranlarnn tahmin edile
bilir hale gelmesi biiminde ilerlemekteydi ve insan llp hesap
lanabilir klmaktayd. Bu terbiye denen eye, yani sorumluluklar
ve sz verme hakk olan bir hayvana ynelik bir altyap hazrl
idi. Bu toplumsal deli gmlei insan hesaplanabilir, tahmin edile
bilir kld (AS, IV, 2). Grld gibi, ahlak sry korumutur (B,
116). nsann gelenekler grenekler anlamndaki evrimi, bu tarihn
cesi evrimi farkederek kendisini geleneklerin ahlakndan kurtaran
ve ahlak ile zerk birbirinin tersi iki kavram olduu iin de ahlakst ve zerk olan bir bamsz bireyin ortaya kt en olgun
meyvesi ile sona erer (AS, II, 2). zerk insan, hesaplanabilir, tah
min edilebilir insann tresinden kaar ve bylece treyi aan szler
verme hakkn kazanr. Bu birey artk zgrlemitir ve btnleme
aamasna gelmi bir insanolu olmutur (a.g.e.). Bu yzden de, bir
organizmadan oluan insann standartlamaktan ve ahlaktan ka
mas birey dzeyinde olmaktadr; yoksa, bu stasis ve soyun tken
mesi anlamna gelecektir. Cam bilye oyunlar asndan baklrsa,
204

William Plank

ahlak sistemi ak, datc ve ak-uludur. Birey, szler verebilmek

iin bu zgrl elde etmelidir, yoksa kii standartlam treler
iinde hapis kalr ve verilen szler gerek olmayp sadece trenin bir
gerei olurlar. Biyolojik evrimde olduu gibi, ahlaki evrim iin de z
gr birey gereklidir. Deer, akta yatmaktadr. stn ve zgr insa
nn sadece kendi gc zerine kurulu kendi sorumluluunu farketmesi ve bunu bir igdye dntrmesine vicdan diyoruz. Elbette
birey bir gereklie ve bununla birlikte de korkutucu bir sorumlu
lua ulamtr. u anda dek yaptklarm ve yapmadklarm, bu
gnden sonra olacak olan her ey iin son derece nemlidir ve bu
gne dek olup biten tm olaylarn da en st aamasdr (B, 233).

205

64
Birey ve egemen duyu

ok ak ki, filogenetik lein st dzeyi ve hatta daha

uras
alt dzeyindeki memelilerde birey kendi kimliini egemen bir
duyumun gelimesi ile belirlemektedir. Bylece, kpekler, kurtlar
vb. bireyselliklerini ve blgecilik anlaylarn korurlar ve daha ok
koklama duyusu zerine kurulu bir toplumsal davran gelitirirler.
Bireysellik ve blgecilik birbirleriyle yakndan ilgili kavramlardr ve
hatta belki de bunlar birbirinden ayr ele almak mantken olumsuz
sonu verecektir. Nietzche duyular gerek olarak kabul etmitir ve
bu duruma duyuculuk denir. Bildiim kadaryla hibir filozofun
ciddiye alp hakknda konumad burnumuz, var olan en hassas
bilimsel [physikalish] alettir: Bir spektroskopun bile baarsz ol
duu yerlerde titreimler sezebilme yeteneine sahiptir (G, 416,
not). Derridann sesmerkezciliin dili belirlemedii ve ister sessel
ister de grsel (ya da grammik) olsun, ecrituren (yazma) btn
imleyenleri (signifier) kendisinde toplayan bir kavram olduu g
rn kabul edecek olursak ardndan da kokuyla ilgili bir imleyenin varln kabul etmezsek, iyi bir buruna sahip olmamamz
dan kaynakl bir tr ovenizminin sulusu oluruz. Saussuren
terminolojisine dnecek olursak, koku imleyeni, bir de koku imleneni (signified ) kavramnn olasln ya da iddiasn da berabe
rinde getirir ve bu da bizi bir evrensel koku imleyeni sorununa, bir
burun Platoculuuna gtrr; Mantk ve ontoloji ile egemen duyu
alglarmzn doasm birbirine balayabileceimizi birazdan g
receiz. Okuyucu bu noktada istedii gibi glebilir. Bu neri sama
geliyorsa, bunu nedeni;
206

William Plank

Hayattaki olaylar imleyen-imlenen trnden ele almak ge

ersizdir ve bunun byle olduu hayvan duyularna uygula
narak kantlanmtr. ylesine ki, bu trden eyleri hayvan
alglarna uygulamak, bu nermenin insan alglarna uygu
landnda bile sama olduunu apak gsteren bir olma
yana ergi yntemi olarak ortaya kmaktadr.

2. Ya da kimlik hissi kokusaldan ok grsel olan bir varlk (yani

siz, okur), bunu geerli bulamayacaktr.
3. Derridann her eyi ecrituree indirgeyen gramatolojisi,
grme zerine kurulu bir kuramdr ve bu yzden de hay
van iletiiminin temelini aklamada ya yanl, ya verim
siz ya da yetersizdir ve yine bu yzden de ie yaramayacak
derecede tr ovenisti ve insanbiimsel zelliklere sahiptir;
hatta, st rtl bir Platonculuk ve Derridamn ilkin gbela reddetmeye alt, en sonunda da silinecek dn
cesi ile dolayl olarak kabul ettii bir dnce biimidir. Bu
dnce, eer hayvanlardaki koku imleyenini aklamakta
yetersiz kalrsa, bu durum insan alglaryla ilgili kuramla
rn hayvan alglarna da uygulanarak bu kuramlarn her iki
tr iin de geerli olup olamayacan grmeye almann
bir rnei olur ve yukarda bahsettiimiz gibi amacmz da
budur. Byle bir tr ovenizmi, evrimsel ve biyolojik srek
lilik dncesi ierisinde, G stenci sreklilii ierisinde
yeni grler gelitirmeye alma ynndeki esas amac
mza zarar verecektir.

207

65
Kuantum Mekanii, egemen duyu ve mantk

gemen duyumuzun kimliimizin temelini belirledii dnce

sini daha teye gtrerek, bu duyunun mantmz da belirle
diini ve grme duyusunun uzay ve madde konusundaki dncele
rimizin temelini oluturduunu sylemek olasdr. Bunlar o derece
tartmasz ve kesin gerekler olarak kabul etmiizdir ki bunlar sor
gulamaya kalkan birinin akimdan phe ederiz. Fakat, gremedii
miz eyler zerine odaklanm kuantum mekanii, bizim en temel
mantksal dncelerimizi darmadan etmitir. Kuantum mekanii
bunu daha sonrasnda gzlem ve gzlemcinin btnlne katlarak
daha karmak hale getiren baz arac donanmlar olmakszn, grme
duyumuzun ulaamayaca alg dzeyleri ile uraarak yapmtr.

208

66
Grsel kimlik: Goffman, Sartre, Derrida, Locan

una karn, st dzey primatlar ve zellikle de insan kimlii gr

sel olarak belirlenir. Birok modern benlik ve kimlik kuramnn
grme duyusu zerine kurulu olduunu farkedinceye dek, bu bize pek
de artc bir dnce gibi gelmez, zellikle de ergenlik ama gir
mi ocuklarnz varsa. Grsel kimlik bize o kadar normal gelmek
tedir ki, saptayamadmz bir kokusal imleyene aldrmadan gee
riz ve kimliin grsel kkenlerini iki ayak zerinde yrmek ya da
gzn evrimsel geliimi ile ilikilendirmek aklmza bile gelmez. Erving Goffmanm dramatujik sosyolojisi gibi kuramlara gre, gzn
ve iki ayak zerinde yrmenin evrimsel geliimi srecinde kimlik
de hayat sahnesinin kulislerinde hazrlanm ve bu imaj kontrol al
tnda tutmak abas iin gnlk hayatta sahneye kmtr. Sartren
kimlik kuramlar da arlkl olarak grsel uyarclar zerine kuru
ludur: Dier insanlar tarafndan alglanmann doasnn temelinde,
tekinin Bak (le regard ) denen kavram ve Sartrem ontolojik d
zeye karp bir tr psikolojik ontoloji yaratt tekinin grsel g
r yatar. Sartren eitli karakterlerinde grlmeden grme
zerine kurulu bir kiisel stnlk anlay vardr. Sartrem eserle
rindeki aynalarn ilevini saptayabilmek amacyla yazlm onca in
celeme vardr ve bunlar bu konularda tereddtleri olan editrlere ve
pheci yksek lisans ve doktora rencilerine bu gibi kolay anla
lamayan edebi almalarn beklenmedik yararlarn sunar. Daha
nce belirttiim gibi, Derridann dili snamak iin sesmerkezcilii
reddetmesi ve criture olarak imleyicinin maniplasyonlar bnye
sine yedirmesi de benzer biimde grsellii temel alan bir hayvann
kafa kartrc bir manevrasdr. criture, grsel olana tercihle sesmerkezci olann reddinin gzel bir rneidir.
209

67
Saussure iin sessek Derrida iin grsel

ine de, G stenci asndan baknca Derridann yaklam,

serte ve kapsaml bir ekilde eletirdii Saussuren yaklamna
olduka benzer; fakat Derrida grsel olan (photic) deerli klm ve
hatta metafizik boyuta tayarak Saussuren deerli klp yine me
tafizik bir hava verdii sessel (phoric) zerine yerletirmitir. Btn
bunlarn sonucu olarak da, Derrida, gaflarla dolu kk bir kitap olan
perons eserinde de sergiledii zere, G stenci ve akn sonu
larn anlayamamaktadr; Derrida bu eserinde elinde Nietzchenin
tm grlerinin tohumlarn tadn sand Nietzchenin em
siyesiyle saa sola saldrrken son derece tehlikeli bir biimde nihi
lizme dek gelir dayanr. Eer Ferdinand de Saussure fizyolojik kafa
sndaki fizyolojik sesselliin titreimleri tarafndan kendisinin logos
ile kar karya bulunduuna, var oluun metafiziinin ontolojik
gereklii gsterdiine (ki Derridann Saussure hakknda iddia et
tii budur) tamamen ikna olduysa, o zaman Derrida da gzlerinde
grammea-dnen-szcn prlts ile grsel fizyolojik duyunun
ontolojik bir gereklie sahip olduuna ve grsel-optik olana kyasla
logostan kama konusunda daha az ansa sahip sessel-iitsel olan
duyu zerine bir ncelii olduuna inanmtr.

210

68
Lacan ve grsel duyu

acques Lacanm kuramlarnda deindii yansma aamas, ben

lik kavramnn tanmlanmasnda grme duyusuna son derece
sk bavurulan bir aamadr ve hayvan benlii konusuna uygulan
dnda da ilgin sonular ortaya koyaca iin burada deinilmesi
gerekmektedir. Lacana aina olan okurlar bir sonraki blm atla
yabilirler. Lacanm olduka rtl sunduu dncelerini bizlere J.
B. Fages byk bir beceriyle aklamtr. Dil ve mecaz kullanm
nn yaratt darboaz tarafndan bir bozulmaya urayarak ulalan
simgesel aama, yansma (ayna) aamasnn zerine kar ve insa
nn psiik olgunluk ve normallie ulamas srecinde onu tamam
lar. Yansma aamas Lacann ortaya att bir dnce deildir ve
dier psikologlar tarafndan da kullanlp aratrma konusu edilmi
tir ve genel insan psikogenez srecinde gerek bir olay olarak gr
lp, insan kiiliinin oluumunda iki ayak zerinde yrme becerisi
ve memeli gznn yapsnn nemini vurgulamaktadr. Aadaki
zet ileride iimize yarayacaktr.

211

69
Lacarim zeti

ir ocuun geliiminin alt ila on sekizinci aylar arasn kapsa

yan yansma (imaginaire) aamasnn alt aamas bulunmak
tadr; (a) aynada grlen imge dier tm imgeler gibi gerek kabul
edilir, ve ocuk (ya da maymun) gerei grmek iin aynann arka
sna bakar, (b) ocuk aynadaki imgeyi bir gerek olarak grmeyi b
rakr ve aynann arkasnda bir ey aramaz, ki bu aamaya dek dav
ranlar bir maymununki ile ayndr, (c) ocuk kendi imgesini tanr
[Benim kpeim aynann arkasna bakmad gibi oradaki kendi
imgesiymi gibi de davranmad. Becerikli burnu sayesinde aynada
bir gereklik olmadn zaten en bandan beri farketmiti]. Bu son
aamaya imaginaire denir ki en yerinde evirisi imgesel olabilir.
Bu bir insann zne olma yolundaki evrimi srecinde ileriye doru
atlm bir admdr. Aslnda, kendisi olmayan bir imge ile kendisini
zdeletirmesi, kendisini ayr bir fiziksel beden olarak tanmasna
katkda bulunur.
Bylece insan kendisini kendisinden baka bir ey ile zdele
tirmi olur. Kendisi ve bu dier arasnda bir kafa karkl ortaya
kar; hatta, kendi bedenini dierlerinin bedenleriyle de zdeleti
rir. Aynadaki dieri, kendinin bir kopyas gibi kabul edilir. ocuun
annesi ile olan ilk ilikisi de byledir; aslnda ocuk, kendi bedenini
iinde bulunduu evreden ayr grmez (Sartre bu farkllama s
recine nihilasyon adn vermi ve yanstc bir bilin zerine ku
rulu varoluu felsefede (ya da psikolojide) bilinli bir sre olarak
kabul etmitir). Fakat, on alt ve on sekizinci aylar arasnda ocuk
212

William Plank

kendisi olmayan bir imge ile kendisini zdeletirerek, artk en so

nunda kendisini tanr. Bu ilk drame de lexistencedr (Fages, 15)
ve olgunlama ynnde bir iarettir.
Psikolojik bozukluklar olan ocuklar ise, yalnz bytlen em
panzelerin yapt gibi (Desmond, 188), aynadaki imgeyi grnce ac
ekercesine donmu, kaskat kesilmi gibi bir tepki sergilerler. Bu
aamadan sonra, ocuk bu aynadan, yansmadan, imgesel aamadan
kmal ve stade du symbolique yani simgesel aamaya gemelidir.
Yoksa, annesinin bir ifadesi biiminde imaginairede kalr. Bu sim
gesel aamaya geii, kendisini annesiyle zdeletirme becerisinden
mahrum brakan bir unsurun devreye girmesi ile olur, yani baba,
Lacann babann ad diye tanmlad fallus kavram [Gnmz
Amerikan toplumunda bu hayatnzdaki zel kii ya da fallusun
yerine geen kpek de olabilir ve Deleuzen Anti-Oedipus ta iddia
ettii gibi, Lacan psikanalizinin bujuva temellerini sergilemekte
dir. Simgesel olana ya da zne konumuna eriim, bir Oedipus yaps
ya da lemesi (ocuk, anne ve baba-fallus) zerinden gerekleir].
Oedipus yapsnn da aamas vardr; (a) bu, ayna, yansma
aamasnn nc alt aamasyla ajandr, yani ocuun anne ile
zdeletii imgesel aamadr. Grld gibi Oedipus yansma ile
rtmektedir. (b) Baba devreye girer ve ocuu annenin yatan
dan ve anne ile olas zdelemeden mahrum eder, (c) Bu annenin
yokluunun nedeni olarak babay grme durumunda kalan ocuk,
bunun yerine dilsel ve mecaz bir ey koyar ve bu mecaz ve simge
sel olay ve dil aracl ile gerek benliine adm atm olur. Lacann
Oedipus yapsnn simgesel doasn aklarken kulland fallus,
babann addr. Fallus, ocuk ve annenin imgesel farkllamamlna yani yansmaya katlarak fark unsurunu yaratan simgesel
bir varlktr. Bylece, ocuk bir mecaz araclyla kendi benliine
ularken, babann ad (fallus) yansma srecinin yaratt anne z
delemenin yerine geer. Sartren farkllama olgusunun byk
lde dilin adlandrma gc zerine kurulu olduu da sylenebi
lir (bkz. Plank, 1981).
213

Nietzsche ve Varlk

nsan benliinin oluumunda bir ikame yani mecaz kullanm ile

yer deiimi sreci grev yapmaktadr, yoksa ocuk anne ile zde
lemi kalacaktr. nsan benliinin znde simgesel olann varlnn
mmkn kld bir yer deitirme olgusu bulunmaktadr. Lacann
Oedipus kavram, ocuun anneden farkllamasn aile lsndeki
farklln yapsnda yatan mecazi bir yer deitirme olarak aklar.
Gereklik simgedir ve benlik imleyen-imlenen yaps iindeki dil ol
gusu tarafndan oluturulur (fakat Lacana gre imleyicinin rol imleyene gre daha stndr ve imleneni imleyen gerekletirmekte
dir). Nevroz, simgesel olan kabul etmede baarsz olmann, yani
imaginairede kalmann sonucu ortaya kar. Annenin yokluunun
nedeni sorusunun karsndaki haneye babann adn yerletirme be
cerisini ocua salayan bu ayrtrma etmeni Lacann fallus kav
ramdr. Bu simgesel dzeye giri artk dile, kltre ve uygarla da
adm atmak demektir. Bundan sonra, ocuk iindeki bu yokluk his
sine ynelik arzu ya da arzularn dilin elerini ve simgeleri kulla
narak uygulayacak, tekrarlayacak, zamana yayacak ve oyunlar oy
nayarak ifade edecektir. Bu kusursuz bir sistemdir!
Lacana gre, kendi kuram bilinaltnn dilin yapsal sistemi
zerine kurulu olduu, ister gemite kalan, isterse de halen konu
ulmakta olan gerek insan dilleri (langues positives) zerine yap
lan almalarn bizleri bilinaltn yneten kurallar da kefetmeye
de gtrecei dncesi zerine kuruludur (Fages, 20). Bu gre
gre dil, imlenenin imleyen ile olan ilikisi anlamna geldii iin,
zne yani kimlik de simgesel bir dzen ile olumaktadr. yle g
rlyor ki, grsel olarak annenin varlna son veren her ey, sim
gesel dzeyin ortaya kn salamaktadr. Bu grsel olandan yok
sun kalma hissi simgesel olann ya da en azndan gerek benliin,
kiinin salkl ilev grecek bireysel varlnn ortaya kdr. Nietzche de benzer biimde bilind olann bilin dzeyinde dil ara
cl ile gereklie dntn ne srmektedir; . . . bu bilinli
dnce, szcklere dnr ve bu durum bize bilincin kkenini
gstermektedir (B, 354).
214

William Plank

imdi, ele almamz gerek baz sorular var: Dili yoksa bir em
panzenin (Lacan terminolojisi ile) benlii ya da bilinalt olup ola
mayaca, Lacann grlerinin, Descartesnkiler de eklendiinde,
bizi empanzenin bir otomaton olduu sonucuna gtrp gtrme
yecei, empanzelere uygulandnda zaten ortaya kan sama du
rumlara bakarak Lacann grlerinin kabul edilip edilemeyecei
ya da insan ve maymunlar G stencinin konfigrasyonlarmda biraraya getirerek evrimsel devamll her dzeye yaydm iin be
nim Lacann grlerini empanzeler zerinde snamakta hatal
olup olmadm gibi sorular ele almak durumdayz. Fakat, nce
likle bir yandan kpeimin hayal kuruunu izlerken dier yandan
da Nietzchenin dnceleri nda Lacanm grlerine ksa bir
bak atmam gerekiyor.

215

70
Nietzche dncesi nda Locann
grlerinin eletirisi

ietzche dncesine gre Lacan hakl m yoksa haksz mdr?

Bence Nietzche bu soruya yle bir cevap verirdi: Lacan psikogenez srecinin bazen nasl ilediini anlatmak asndan son derece
hakl olabilir. G stenci konfigrasyonlan kapsamnda psikogenez srecinin deiik insanlarda deiik biimlerde ortaya kma
snn nnde bir engel yoktur. Fakat, ayn biimde Hristiyanlk ve
milliyetiliin de G stencinin yaratc ve olumlu yanlarn engel
lemeyi baaramamas da zaman zaman sz konusu olabilir, nk
G stencinin kimi hastalkl, kimi salkl, kimi entropik, kimi
ak-ulu ve denge-d gibi hem olumlu hem de olumsuz sonulan
bulunmaktadr. Bu nedenle, ana sorun Lacann hakl ya da haksz
olmas deil, k-olumsuz mu yoksa yaratc-olumlu mu oldu
udur. Bu bir deer meselesidir. Hristiyanlk ve milliyetilik nasl
baz insanlar zerinde ie yaryorsa, Lacanm kuramlarnn da baz
insanlar zerinde geerli olabileceini, buna karn k-olumsuz
olduklarn, nk psikogenez srecini kapitalist sistemin orta snf
aile modeli zerine dayattklarn ve bu nedenle de baarsz ve
ke giden bir sistemin yansmas olan bir kiilik kavramnn ortaya
kma katkda bulunduklarn syleyebiliriz. G stencinin yerel
lemi ve yaygnlam konfigrasyonlannn dorusal nedensellik
ten bamsz ve her an yeni olarak var olduklar bir anlaya destek
vermek yerine, burjuva ailesinin ve kendi kimliini yaratan dilin r
d ka imkansz zindanda mahpus bir toplumsal ve entelektel

216

William Plank

klonun ortaya ktn gryorum. Bu nedenle, Lacanm psikogenez sistemi ahlak-ddr.

Bilindnm yapsn insan dillerinin belirledii grne ge
lince, burada da Lacanm fazla ileri gittiini dnyorum. Dil, man
tk deil, mantn bilin yzeyine nfuz edi biimidir (B, 354).
Dil, G stencinin zelliklerinden sadece birisidir ve homo sapiens
sapiens ile gurur duyanlarn insan kendisinden daha aa dzey
deki hayvanlardan ayrdn iddia ettikleri bir niteliktir. Fakat, G
stencinin konfigrasyonlarmdan hibirisi dier tm konfigrasyonlarn anlalmasn salayacak bir konfigrasyonlar-st konfigrasyon deildir. Dilin geliimi ile bilincin geliimi elele yrr
ler ve bireyi sr-insanma balayan da imler dnyasdr (a.g.e.).
Nietzcheye gre bilin, psiizmin sadece bir boyutudur ve igdden
de sonra gelir. Daha nce belirttiim gibi, Lacanm dilbilim modeli
bu Franszn Zycedeki dicte ile olan deneyiminin katksyla ortaya
kan bir dil gizemini yanstmaktadr.
te, byle buyururdu Nietzche! Burada Deleuze ve Guattarinin
Anti-Oedipus adl eserlerinde Lacana ynelttikleri eletirinin de buna

paralel olduunu hatrlaynca ve bunun da bizlere Deleuzen ak

ve G stenci anlayn kavram olarak Nietzcheye olan borcunu
dile getirdiini belirtmek isterim. Deleuze daha ileride daha ay
rntl olarak ele alacaz.

217

71
Maymun dili ve metafizik

tempanzenin gerekten dil (daha da ileri giderek insan dili de dekJnebilir) kullanp kullanmadn merak eden dnrler, ken
dilerine empanzenin gerekten neden bahsettiini bilip bilmedi
ini sormak zorundadrlar. Desmond bu soruyu yle ifade etmitir:
Eer bir maymun bizim szcklerimizi kullanabilirse, bunlara
farkl anlamlar ykleme becerisine de sahip olabilir. Elbette ki,
kedi szc hem empanze hem de insan iin kedi demektir
ama empanze szck daarcndan seeceimiz affet sz
c de yle midir? Kedi szc ayn nesneyi kastedebilse
dahi iki ayr trn bu hayvan kafalarnda kavramlatrma bi
imleri farkl olabilir. Esas sorun etik adan anlamlar ykl
affet gibi szcklerde ortaya kar, nk buna insanlar ver
dii anlam bir insan toplumunun yaps zerinde durmakta
dr. Peki, ya srf inat olsun diye buna simgeleri kullanan ilk go
rilin kulland dnmek szcn de eklersek? Beyinleri
farkl olan iki ayr tr nasl olur da bir beyin durumunu yan
stan bu szc ayn ekilde anlayabilirler ki? (Desmond, 22)

Bu szler, dilin doas, anlam ve gereklik kavramlar ile bun

larn maymun ve insan arasndaki farkl fiziksel yapdan kaynakla
nan ilikiler zerine nemli miktardaki metafizik ieriin nceden
kabuln gerektirmektedirler. Sonuta kim kp konuan insann
kulland szcn doru anlamn bildiini ya da bilmediini
syleyebilir ki? Bu durumda, insan dilinin doas konusundaki so
run, maymun dilinin tanmnda yatmaktadr. empanze, harflerin
218

William Plank

biraraya gelip yaratt eklin simgesel doasn anlayabilmekte mi

dir? (Desmond, 15 nolu tablo). empanze, bir szcn Amerikan
aret Dilindeki ya da bilgisayar klavyesindeki ekillerin gerek
anlamn bilmekte midir? Bu sorular, simgenin sabit bir referansa
bal bir anlam olduunu ve/veya en azndan byle bir sabit refe
ransn var olduunun kabul zerine kuruludur.
Bu soruyu post-yapsalc dilbilim kuramlar balamnda bir daha
kuralm. Bu tr sorular imlenenin sabit (hatta akn) bir imleyeni
olduu inanc ve bu inan da Platoncu teolojik ve metafizik idealarn, Evrensellerin ya da en azndan Aristocu kavramlarn varlnn
nceden kabul zerine kuruludur; bir baka deyile, iinde gerei
(ideali) tayan grntler dnyasnn varl ve Evrensellerin grn
tler dnyasnda biimlere girerek var olduklar, yani sonuta bir
ekilde var olduklarnn kabuldr bu. Bu balamda dil ve anlam
var olabilirler, nk imleyici gerekten idea olarak vardr. Byle bir
gereklii temel alan bir anlayta empanzenin imlerinin de bu ayn
ideay kastedip kastetmediini sorgulamak mmkndr. Maymun
dili zerine olan bu tartmalarn hepsinin altnda yatan gizli soru
Maymun da bir Platoncu dnce yapsna m sahiptir? sorusudur.
Maymun, bat uygarlnn logosunu mu kabul etmitir? May
mun, varln metafiziine gre mi davranmaktadr? Ve en sonunda
da btn bunlarn gelip dayanaca soru: Maymunun bir ruhu var
m? sorusudur. Sylemeye bile gerek yok, Nietzchenin Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizii adn verdii sisteme gre davranyor ol
mak iin, insan iaret dilini ilk renen maymun Washoenun da bir
ruha sahip olmas zorunludur. Ruhunun var olmas durumunda bu
nun bizi gtrecei sonulardan ekinerek empanzenin insan di
line eriemeyeceini sylemek bize uyan bir tavr olacaktr, nk
Platoncu dnceye gre, o ruh Tanrmn zihnindeki deal ile iliki
ierisindedir ve bu iliki sayesinde Evrensel ve dealarm varl ile
imleyici ve grntler dnyasnn bir anlam olmaktadr. Yoksa ak
lmza gelen ilk ey, empanzenin de vaftiz edilmesi gerektii olacak
tr. Cennette maymunlar var mdr acaba? Bu nedenledir ki burada
merak etmemiz gerek ey sadece bir maymunun affet ya da d
nmek gibi szckleri kullan deildir; bir maymun ruha sahip
219

Nietzsche ve Varlk

olmadan da iletiim kurabiliyorsa, bir ruha ve Evrenselin bilgisine

sahip olmadan insan dilini kullanabiliyorsa, o zaman belki insan da
bunlar yapabilir ve bu da bilgi ve ahlakn kayna olarak Evrensel
ve logosun yararl ve de geerli birer kavram olamayacaklar anla
mna da gelecektir. Eer bir maymunun insan dilini kullanabilecei
kantlanrsa, bat metafiziinde bir tersine dn yaanacaktr ve bu
Kopernik tarafndan gelitirilen evren modelinden daha byk ke
yifsizlik yaratacak bir kutsal suya den sinek vakas anlamna gel
mektedir. Evrimsel sreklilik kavramnn dncelere de uygulan
mas oke edici bir durumdur! (Danvinci epistemoloji vb. konulardan
bahseden Ruseun bu konuyu nasl ele aldn daha nce grm
tk). Oysa, yksek dzeyli primatlarla DNAmzm neredeyse birebir
ayn olduu gereine daha yeni almaya balamtk! Biz insanlar
empanzeye, empanzenin gorile olduundan daha yaknz ama bir
maymunun imleyicileri evirip evirebilecei dncesi prestijimiz
asndan daha ciddi bir durum arzetmektedir.
Bir maymunun ruha ya da zne niteliklerine sahip olmas bize
oke edici gelebilir. Fakat, bu terimlerin biraz eskimi olduklarm,
her trn kendine zg bir zne niteliinin olduunu ya da hayvan
larn teolojik-olmayan trden bir ruha sahip olduklarn ne s
rebiliriz, ki bu noktadan itibaren sylediklerimiz biraz aptalca gel
meye balayabilir. Maymun, kpek, kedi ve sanda ruh kavramnn
ve zne niteliklerinin varlndan bahsederken kendimizi biraz ra
hatsz hissedebiliriz, nk bu terimler hayvanlarn dnda kalmas
gereken bir teolojik boyutun varlyla yakndan ilikilidirler ve hay
vanlarn bilince sahip olmas burada byk sorunlara yol amakta
dr. Kendi teolojik gemiimizden kaynaklanan ve hayvanlarda bir
znelik niteliinin grme ynndeki metafizik yetersizliimiz (ya da
birok ateistin bilinsizce inand trden bir teolojik nostalji) hay
van bilincini hatta insan bilincini anlamamzn nne gemektedir.
Nietzche insann da bir hayvan olduunu ifade ettiinde bunu kav
ramt. Lacanm dncesine gre ise, yansma aamas kltre di
lin darboazndan geerek ulamaktadr ve buna gre homo sapiens olarak bu sorumluluu yklenip kll kk kardelerimizi de
220

William Plank

uygarla ve orta snfa kabul etmek ya da Lacanm kuram hakknda

baz ekinceler dile getirmek durumunda olacaz.
Descartesm da iyi bir kpei olsayd ve srf masasnn yannda
durup kendisinden yemek dileniyor, kuyruunu sallyor, sahibinin
elini yalayp mine ateinin nnde ayann dibine uzanyor diye
bu Rover bir ruhtan mahrum etmeyi duygusal olarak kabul edemeeydi, belki bat felsefesi ok farkl bir izgi izleyebilirdi. Fakat,
bir hayvanda ruhun varln uygun grmemek ve onu duygusuz bir
otomata dntrmek, onu incelemek iin otopsi masasnda kesip bi
ecek bir aratrmacya uygun hale getirmek ve onu ait olduu yerde
tutmak, homo sapiensin aristokrasisi iin nemli bir numaradr.
Maymunun gerekten neden bahsettiinin bilincinde olmadn
syleyerek dil yeteneine de sahip olmadn ne sren dilbilimciler
(a) dilin ve anlamn kkeninde yatan imleyen-imlenen ikiliine olan
inanlarn sergilemekte, 0?) altnda bir droit de cifeye, yani vatan
dalk hakkna sahip olmak iin maymunun da bir Platoncu ve H
ristiyan olmas gerektii anlay yatan Platoncu bir varolu ve logos
metafiziine gre davranmakta, (c) dil ya da biyoloji zerine ara
trmalar zerinde dinin herhangi bir etkisi olmasna bilili olarak
izin vermeyen ve Descartesn hayvanlarn ruhu olabileceini kabul
etmemesine yol aan teolojik gerekelerle hayvann duygulan da
olamayaca ynnde srar etmektedirler. Bu bilim adamlan, gidip
ruh kavram yerine gerek dil kavramn koyarak hayvan psiizmi
konusu zerine yine Kartezyen bir sonuca ulamakta, yani Descartes ile ayn noktada bulumaktadrlar. Artk hayvan olmann belir
leyici lt ruhun varl ya da yokluu deildir; hayvan ve homo
sapiensin ait olduklan yeri belirleyen, bu kez dil kavram olmu
tur. Fakat, daha sonra greceimiz gibi, dilin tanmn deitirdi
imizde birden Homo ile Pongo karde olacaklardr. Taksonomi ta
mamen politik bir etki altndadr.
Modern dilbilimciler hayvanlarda dilin varln uygun grm
yorlarsa, hayvanda benlik kavramn, genetik olan bir bireyin znelik niteliklerine sahip olmasn da uygun grmeyecekler ve hatta
hayvanlarda znelik niteliinden bahsetmeyi bile gln bulacak
lardr. Jacques Lacann grlerini zetlediimiz ksm ve znelik
221

Nietzsche ve Varlk

niteliinin oluumunda dilin ve mecazn roln hatrlayacak olursak,

kpek yavrusunun yetikinlie olan akli geliiminde neler olduunu
ya da yavru empanzenin annesinden ayrldnda neler olduunu
ve kendisinin empanze topluluu iinde annesinden-farkl-olanbir
ey olarak nasl yer aldn da sorgulamak durumunda olacaz. Bu
sorundan hareketle, empanzenin ya dili vardr ya da farkllama
srecini Lacanm dil ve mecaz, imleyen-imlenen ikilii, mecaz yer
deiimi ve baba-fallus kavram zerine kurulu olan Oedipus kavra
mndan farkl bir biimde geirmekte olduu sonucuna ulaacaz.
Fakat, yavru empanze, dil ve Oedipus kavram olmakszn an
neden ayrlabiliyor ve aka grld gibi aile-kabile iinde bir bi
rey olarak yer alabiliyorsa, biz neden ayns yapyor olmayalm? te
yandan, empanzenin de bir annesi ve babas vardr ve bunlara sahip
olduuna gre neden bir mecaz anlayna da sahip olamasn? Bir
iletiim zellii gelitirdii kesindir. Bir hayvan olarak davranla
rna temel olacak bir mecaz Oedipus deiimi kavramnn farknda
olamayaca, kendi niyeti ve bilgisi olmaszm da aile lsnn (ya
da empanze toplumunda hangi trden bir farkllama yaps sz ko
nusu olabilirse) maymun yavrusuna bir kiilik kazandrmak iin bir
ilev sergilemekte olabilecei eklinde bir gr ne srlebilir. Tek
gerekli olan ey nemli (ya da imleyici) bir tekidir.
Dier nemli bir olaslk ise, empanzenin bir Deleuzec olmas
dr; yani insan dili zerine olan kuramlar asndan ele alndnda,
empanze insan ovenizmi savunucular iin kendilerine rahatsz
lk veren bir eytana dnmtr, nk insan diline sahip olmas
empanzeyi Deleuzen Anti-Oedipusunun ilevsel olarak dengi,
bir kapitalizm-kart izoanalitik, Deleuzen makinesel bilind
kavramnn gereklii (ki G stenci konfigrasyonlarndan biri
nin addr) haline getirmitir. Benim ksa tyl Alman puanteri k
peim Nimrod da, Oedipus olmadan, dil ve mecaz olmadan ve bir
imleyen-imlenen kilisinin gsterdii gerekliin doasn gerek
ten bilmeden Deleuzen savunduu bir makinesel bilindma sa
hipti. Yat bakaym!
Sonu olarak bireysellie (znelie) gei, G stencinin znden
kan, kat ve deimez biyolojik, fizyolojik ve evrimsel bir olaydr
222

William Plank

ve anlalmas ya da var olmas iin Lacann ayrntl ama yzey

sel kalan sistemine gerek yoktur. Bu nedenle, Deleuzen Lacanm
sistemini makinesel bilind zerine dayatlm bir burjuva-kapitalist anne-baba sistemi olarak adlandrmasn tam olarak anlayamyorsak, en azndan onu biyolojik evrimin sreklilii kavram
zerine zorla kurulmu bir tr ovenizmi yaps olarak grmemiz ve
Nietzchenin G stenci dncesi ve yaamn btncll iinde
bizim insan bilinci konusunu anlamamza engel olacak bir kavram
olarak kabul etmemiz gerektiini dnyorum.
te yandan, insana benlik duygusunu kazandran bir mecaz ola
rak fallusun adnn byk olaslkla empanzenin ve gorilin erie
bilecei bir ey olmayaca genel sonucuna ulamak da zor olmaya
caktr. Bu noktada karlabilecek sonular unlardr:
a. empanze ve doal olarak da empanze toplumu, insan ben
liinden kkl biimde farkllklar sergilemektedir. Durum
bu ise, insan ovenizmi duygusu bir dereceye kadar anla
labilir ve hayvan temel alarak insan ile ilgili sonulara ula
mak da olanaksz olacaktr, ya da
b. Lacan hataldr. nsanlarn nasl olgunlap benlik duygu
sunu gelitirdikleri zerine ok zekice ve hatta gizemli gr
nen bir sistem gelitirmitir ama bir empanzenin bu sistem
olmadan da yetikin bir empanze olabilmesi bunun gerekli
olmadn gstermektedir. Benlik duygusunun ortaya k
nn Oedipal bir lnn iinde yer alan fallusun ad kav
ram sayesinde olduu aklamas son derece gereksizdir ve
bir yetikinin gerek benlik duygusu, G stencinin hep
yeni ve dorusal-olmayan konfgrasyonlar biiminde or
taya kan biyolojik, endokrinolojik ve sosyolojik bir olaydr.
Yoksa, empanze ve kpek, srekli bir nevrotik ve ergenlik
dnemi iine skp kalm olan canllar olarak grlmek
durumunda olacaktr. Gerekten de, insan anneleri tara
fndan asla evden kovulmayan kpekler, asla yetikin ol
mak zorunda kalmadklar iin, ergenlik anda kalm bir
kpek davran sergilemektedirler.
223

Nietzsche ve Varlik

c.

Fallusun ad farkl bir yapya sahip olmas gerekecei iin,

iitme engelli insanlar iitebilen insanlardan farkl bir benlik
duygusuna sahip olmaldrlar (Lacan burada criture dn
cesine bir destek daha bulurdu herhalde). Dili sesmerkezcilik
olarak tanmlamay reddeden Derridanin criture kavram
hayatm srdrebilen iitme engelliler tarafndan destekle
niyor gzkmektedir. Hans Furth iitme engellilerde fonik
yani sessellik yapsnn yerine baka bir yapnn gemi ol
duu sonucuna varmtr. Dilin tanm sesmerkezcilik kav
ramndan ok daha genitir. Bir ben olabilmek, Lacann
inanmamz istedii yansma-mecaz psikogenezinden ok
daha basit bir biyolojik endokrinolojik olay olabilir.

itme engellilerin zekas zerine ayrntl aratrmalar yapan

H. R. Furth, keif, hafza, alglama ve mantksal snflandrma kav
ramlar zerine bir dizi testler uygulam ve u sonulara ulamtr:
Dnme zerine olan kuramlar zerine yaplan almalarda
elde edilen bulgularn en nemli noktas, mantkl, zeka rn
olan bir dnmenin toplumun yaayan dilinde var olan ek
liyle bir simgesel sisteme gereksinimi olmadnn kantlanm
olmasdr. uras hi phesiz ki, dnmek isel bir sistem ve
d dnya ile olan etkileimi srecinde kiinin i dnyasnda var
olan bir hiyerarik dzendir. Dilin simgesel sistemi bu i dzen
lenmeyi yanstr ve belli bir biimde ifade eder. Fakat, zekann i
dzeni dil sistemine baml deildir; tam aksine, kavrama be
cerisi ve dilin kullanm akln yapsna bamldr (Furth, 228).

Bu Lacann dnceleri ile taban tabana zt bir durumdur ve bi

reyin geliimi srecinde G stencinin konfigrasyonlarnm da dile
baml olmadklarn gstermektedir. itme engelli bir kiinin d
nebilmek iin bir simgesel sisteme gereksinimi olmad dn
cesi, Nietzchenin genel psiizm iin bilincin grece ok da nemli
olmad ve dilin sr-insannm ortaya kard standartlatrc
etkisi olan bir olgu olduu grleri ile de uyum iindedir.

224

72
Duyular-aras karlatrma,
angularjirus, fizyoloji ve mantk

esmond (109) duyular-aras karlatrma olgusunu bir ekil

ile gsterir ve bu bizim iin de byk nem tayan bir dn
cedir. Desmondu akladna gre, her duyu beynin serebral korteksinde bu veriyi yorumlamakla grevli zel bir blgeye ham bilgi
aktarmaktadr. Bu blgede bir duyu organmn tarayarak gndermi
olduu bilgiyle gerekliin esiz bir temsili ortaya kar. Bir porta
kala dokunabilir, grebilir, tadna bakabilir, koklayabiliriz; sonra,
bu duyularn her biri bu bilgiyi kendi kortikal ilikilendirme blge
sine aktarr ve burada da portakaln ilgili duyu-boyutlan analiz edi
lir. Grld gibi, tek tek duyularn yorumlad gereklik bir
birinden farkl eitli grnmlerde ortaya kmaktadr. Aslnda,
ayn nesnenin ele verdii his ile grnn belirsiz bir duyusal s
nr ayrmaktadr (Desmond, 110). Deiik duyu organlar, topladk
lar bilgiyi merkezi bir yere aktarrlar ve burada bu bilgiler arasnda
badaklk kurulup sz konusu nesnenin merkezi bir imgesi olu
turulur. Bu neo-kortikal kesiim noktasnn konumu Harvarddan
Geschwind tarafndan saptanmtr: nsan beyninde, her birisi
grme, dokunma, iitme, gibi duyular yorumlamayla grevli bey
nin kortikal iliki kurma blgeleri angular jirus (angular gym s ) de
nen bir yapnn etrafnda biraraya gelmi ve buna kenetlenmiler
dir (Desmond, 111).

Dokunma duyusu grsel bilgi, grsel bilgi ise tad alma bilgisi ola
rak yorumlanmaz. Her bir duyu angular ve supramajinal kvrmlarn
225

Nietzsche ve Varlk

bulunduu beynin alt paryetal lobulnde yer alr. Okuyucunun da farkettii gibi, angular jirus bir isimlendirme karmaas yaratmaktadr,
nk evrenselin kkeni ve ayakta durmasnn nedeni olarak artk
szck gerekli deildir. Bu durum, Furthun zekann isel dzenlen
mesi dile baml deildir ifadesini desteklemekte, Benvenistenin
egonun ego szcn syleyebilen kii olduu grn yanllamakta ve Derridanm grlerinin geerliliini de zayflatr grn
mektedir. Entelektel ilev grebilmek, duyu alglamas ve karar ve
rebilme yetenekleri iin Platonun deali ve Aristonun kavramnn
varln da gereksiz klmaktadr. Daha da ilgi ekici bir durum ola
rak, bu gerek, Nietzchenin duyularn almas zerine olan grle
rini ise destekler gzkmektedir. te yandan, yine bu gerek, bizlere
genel olarak insan dncelerinin anatomik-fizyolojik bir k nok
tas olduuna iaret ederek, bir nlenenin organizmann hayatnn
erken dnemlerinde ortaya kan bir tr nrolojik uzlama olabile
ceini gstermektedir. Ve eer nrolojik olarak var olan bir imlenen
byle bir temel zerinde durmaktaysa, imleyen-imlenen modeli ze
rine kurulu tm anlambilim kuramlar, zerlerinde deiiklik yap
mak gerekse bile, g kazanmaktadr. Ayrca, Derridanm imleyen
zincirlerinin geerlilii de neredeyse tamamen sfra inmi olmak
tadr. Duyusal ilikiler iin konumann gereklilii iddias da artk
savunulamaz grlmektedir.
Bunlara ek olarak, Davenport ve Rogers da maymunlarn duyular-aras karlatrma becerisine sahip olduunu gstermiler
dir (Desmond, 113). Bu becerinin Rhesus ve kapuin maymunla
rnda var olduu kantlanmtr (Desmond, 115). Ben de buna ek
olarak, bir tr duyular-aras karlatrma sz konusu olmasayd,
Pavlovun kpeinin zil sesiyle salyalarnn akamayacam syleye
bilirim. Geschwind ise daha srarla belirmitir: Duyular-aras kar
latrmann zaten var olan bir konuma becerisine baml olduu
iddia edilemez . . . konuma becerisine sahip olabilmek iin bir n
koul olarak duyular-aras karlatrma becerisinin varl gerek
lidir (Desmond, 113te alnt).
226

William Plank

Buradan insann bir isim verebilmesinden nce, bolukta ser

beste uuan ve tm dier duyulardan bamsz ve duyular-tesi
bir imgeye gereksinimi vardr gibi bir sonu karmak son derece
olas gzkmektedir (113), ve ite tam da bu ii yapacak bir nro
lojik merkez mevcuttur. Angular jirus, post-yapsalc kuramn ne
srd dncelerin nemli ksm iin byk rahatszlk yaratacak
bir eydir. Angular jirus, Platonun dealar ya da kusursuz Biim ad
altnda tanrsallatrd ve Lacann kuramlarn olas klan mecaz
deitirme srecine zemin hazrlayan nlenenleri yaratan ama ayn
zamanda da empanzenin, maymunun ve kpein de znelik sahibi
olmasn mmkn klan ve bylece derimizin altnda aslnda karde
ya da en azndan ikinci dereceden kuzen olduumuzu gsteren si
bernetik organdr. Fakat, bu noktaya kadar kantlamaya altm
ey bu deildi. Ben daha ok evrimsel sreklilik ve G stenci er
evesinde hayvanlar ve insanlar birarada grerek yorum yapabil
mek yararl olabilir mi diye bir dncenin peinde komaktaydm.
yleyse, idealist metafiziimiz ve hatta mantmzn dahi fizyo
lojik bir kkeni olduu ortaya kmaktadr ve bu kkenin gereklii,
Nietzchenin duyuculuk dncesine verdii neme dikkat ekmek
tedir. Ayrca, bu dnce (1) Nietzchenin, uzay, zaman, nedensellik,
cevher vb. kavramlar yorumlamak iin akln varlnn zorunlu ol
mas gerektii dncesini ve (2) (Nietzche farkl terimler kullana
rak anlatm olsa da) cevher, uzay, zaman ve dorusal nedensellik
kavramlarnn fizyolojik sibernetik organlarmzn yaratt birer
yanlsama olduklarm, (3) kuantum mekaniince yaplan ve atomalt paracklarn davranlarm sergileyen deneylerin, makromolekler bir organ olan angular jirusun ilevi ve karar verme sre
cinde karkla yol atn, (4) mantk ve Kantn ortaya koyduu
sentetik apriori durumlarn (Anschauungen) alglarmzn fizyolo
jik doasnn meydana getirdii sonular olduklarn, (5) Einsteinn
uzay-zaman kavramnn bu alglama sistemin bir kademe st dze
yinde yer aldn, (6) Ruseun biyolojik olann kapsamn genilete
rek dnceler dnyasna tamasnn da bu olgular ile desteklen
diini, (7) inorganikten organie, insandan toplumsal olana yaylan
227

N ttta d c w % H (k

bu dnceleri G stenci kavramnn zaten aklamakta olduunu,

(8) alg organlarmzn makromolekler yapsnn bu organlarn al
gladklar eyler ile ilikili olduu ynndeki grm destekledi
ini ve kuantum mekaniinin neden fizyolojik mantn kurallarm
ykma eiliminde olduunu ve (9) Heisenbergin lm yapmann
aslnda var olmayan kuantum dnyasn var etmekte olduu dn
cesini aklamakta yardmc olacan gstermektedir.
yleyse, hepsi imleyen-imlenen modeli zerine kurulu Platoncu
dnce, nominalizm, Aristo kavramsall, Saussure dilbilimi, Lacan psikoanalizi ve Levi-Straussun sanat zerine ateli yazlarnn
insan sinir sistemindeki temelinin byle olduu ortaya kmakta
dr. Evrensellerin, soyutlamalarn, portakaln portakall, sandal
yenin sandalyelii gibi genel dncelerin vb., hepsinin beyin-sinir
sistemi zerine kurulu olmas, evrensellerin ve kusursuz biimlerin
aslnda Platonun dedii anlamda var olduklar anlamna gelmez;
aksine, evrenseller ya da biimlerin fizyolojik kkeninin, bilinteki
dzenlenmeleri iin angular jirusa baml olan portakal, muz ya
da dier somut nesneler hakkndaki genel dncelerin mantksal
bir sonucu olarak ortaya ktklar anlamna gelmektedir. Angular
jirusun dzenleyici etkinlii, Nietzchenin her eyin yorumdan iba
ret olduu grn desteklemektedir ve artk bunun fizyolojik or
ganlar zerine kurulu bir yorum yapma sreci olduunu grmekte
yiz. Nietzcheye gre mantmz protoplazmann mantdr. Elbette
ki, genel dncelerin angular jirusda bir temele dayanmas bu d
ncelerin geerli ya da doru ya da yanl olduklar anlamna gel
mez, fakat bedenin varlnn gerekliini ve mantn kkeninin de
protoplazmada yatmakta olduuna dikkat eker.
Angular jirusun ilevi Derridamn var olan tek eyin sadece im
lenen ve imleyen (imleyen zincirleri) olduu ynndeki dnce
sini rtmekte ya da en azndan deiiklie zorlamaktadr, fakat
te yandan daha nce (67. Blmde) grdmz gibi, Derriday
Saussuren sesmerkezciliinin dengi olan bir grntmerkezcilik dncesini savunmakla sulasak bile, bu durum dilin bir sna
mas olarak sadece fonik imleyicinin varln ortadan kaldrmakta
228

William Plank

ve Derridanin criture dncesini de glendirmektedir. Derrida,

Platoncu dncenin rehabilitasyonu olmadan da hl logosu red
dedebilir ve yerine angular jirusun yaratt bir uzlamay koyabi
lir. Ve eer crituren tanmn grsel biimiyle yerlemi iareti
de kapsayacak ekilde geniletirsek, angular jirusu ve duyular-aras
karlatrma becerisini kimlik duygusunun temeli olan egemen duyu
ile ilgili olarak bu makalenin en banda deindiimiz koklama imleyicisi dncesini destekleyecek ekilde kullanabiliriz.

229

73
DNA bir simge deildir

tn bu sylediklerimizden kan sonu, Derridann ve dier

yapsalc ya da post-yapsalclarn var olan her eyin temel e
mas ya da ablonu olarak dile deer verirken ak olarak G s
tenci dncesine ulaamadklardr. Hatta, bunlar daha da ileri gi
dip DNAnn da bir tr kodlama, yani ifreleme, ve bu yzden de bir
tr dil olduunu ne srmlerdir. G stencinin konfigrasyonlarndan birinin dier tm konfigrasyonlarn anlalmas iin bir
tr ana-konfigrasyon olarak grev yapyor olmas, kelimenin tam
anlamyla olanakszdr. DNA bir tr kod yani bir iletiim arac olsa
bile, kristalin eklini belirleyen molekler yap nasl bir simge ya da
imleyen deilse, DNA da bir simge, imleyen ya da imlenen deildir.
O, bir ablon, bir kod ya da imleyici deil, G stencinin kendisidir.

230

h
Dilin yapsalyntemi
insanbiimliliin en st biimidir

apsalclar, beeri bilimlerde kullanlabilecek, yani bu alanlara

bilimsel bir kesinlikle yaklaabilecek bir yntembilim gelitire
bilmek iin, normatif, yani kurallar ve rnekler zerine kurulu bir
insan sistemi olarak dili kefetmilerdir ve bu sayede sonunda in
san davrann bilimsel biimde aklayabilecekleri bir yntem elde
ettiklerini dnmlerdir (Lvi-Strauss da bir kltrel sistemi ka
dn alverii, yani kadn zerine kurulu bir ekonomik sistem er
evesinde anlamasna destek olmas amacyla ensestin yasakla
mas biiminde bir mutlak etiin varln kabul etme abas iinde
idi). Bunu yapmalarnn ardndaki ama, insanbiimciliin nne
gemek idi, fakat sonuta kullandklar insan dili beeri bilimlerde
ok daha tehlikeli ve pheli bir insanbiimcilik meydana getirmi
tir, nk dilin gerekten zerine kurulu olduu ve her eyi anla
yabilmek iin bir model ilevi gren bir yap vardr (ve akla gelebi
lecek her anlamyla bu gramer denen eydir). Bu da, ortaya bir 20.
yy. skolastik dncesi karma tehlikesi yaratmtr, nk doal
dillerin gramerlerinin doru ve gereklik kavramlarn kullana
rak hemen her eyi kantlayabilirsiniz. Jakobson ve Lvi-Straussun
Baudelairein Les Chats zerine kaleme aldklar makale, sonuta
hibir eyi kantlamadan muazzam bir deha sergiledikleri yapsal
cln en erken rneklerinden biridir. Her ne kadar doal dillerin
yaplar G stencinin baz deimekte olan konfigrasyonlarm
sergilese de, G stencinin doal dillerin yaplarna gre ilemekte
olduu da aslnda birinci snf bir insanbiimletirmeden ibarettir.

231

Nietzsche ve Varlk

Burada Furthun simgesel sistemi ortaya karan eyin insan zekas

nn yaps olduu ve tersinin sz konusu olamayaca grn ha
trlayalm. Bu da, yine Chomskynin Kartezyen dilbilimine glge d
rmektedir, nk dilin derin yaplar beynin bir konfigrasyonunu
yanstmakta olsa bile, Eigenin cam bilye oyunlarnda ve Danvinci
evrimin konfigrasyonlarmda deindiimiz anlamnn dnda, bey
nin G stencinin genel ve tahmin edilebilir bir ilevini sergiledi
ini sylemek olas deildir. Chomskynin kendisi de bir G stenci
konfigrasyonudur. Fakat, insan G stencinin ya da evrimin ile
rici bir zaferi deildir. Burada belirtmek gerekir ki, Nietzche dilin
tarihimizin tm hatalarn hl saklamakta olduu ifadesi ile tam
olarak bu her eyin lt olarak dilin kabul edilmesi olgusunu kas
tetmitir. G stencinin tm konfigrasyonlarnm dile indirgene
bileceim iddia etmek, btn evreni insanbiimletirmek ya da en
azndan akim kavrayabilecei bir insanbiimlemi evren kavram
ortaya karmak demektir ve bu da yapsalclarn en batan reddet
tii znellik iddiasnn yeniden ortaya atlmas demektir.

232

75
Maymun ve simgeler

aymunlara simge kullanmn reterek maymunumsu can

llarn aklnn derinlerinde yatan mantksal ilikiler ve zaten
mevcut kavramlar lmemiz mmkn olabilir. Burada yaplmas
gereken, bu szcklerin bir haritasn maymun akimn zerine ya
yarak bunlarn denk geldikleri mantksal operatrleri aa kar
maktr (Desmond, 119). Maymun Washoe, kue kada basl resim
leri dergileri kartrmaktan zevk alyordu. Fakat;
Maymunlarn keyif iin resimleri okuduklar ifadesinin te
laffuzu bile, bir benzerini zamannda Lyelln da Darwin iin
gsterdii trden bir tepkiyle, yani nce inanmazlkla karlan
makta ve ardndan da esprili bir konuya dnmektedir. Fakat,
bir maymun kafatasnda bu i iin gerekli tm malzeme bu
lunmaktadr; akc iletiim kurabilen empanzelerde simgesel
temsil yetenei ve akl gznn rettii imge belki de ortaya
nermeler de koyabilecek bir yapdadr ve onlarn dnyada
hayatlarn srdrmeleri ve baarl olabilmek iin stratejiler
gelitirmelerini salyordur (ki bu da deiik ifade biimiyle
de olsa mantk denen eyin varl demektir) (Desmond, 127).

imdi sorabiliriz: Neden maymunlar daha nce dili kullanma

mlardr? Hemen ok basit ve ok dar grl bir yant vereyim:
nk kimse daha nce onlarla konumay denememiti. Evrim s
reci asndan bakldnda, insan dili ok eski bir olgu deildir ve
233

Nietzsche ve Varlk

birka yzbin yl, hatta belki de daha az bir sre nce ortaya km
tr. Byk olaslkla empanzenin de daha nce hi kullanmad bir
dilsel uyum salama mekanizmas mevcuttur. n-uyum salama,
yani uyum salama olgusuna giden ilk aama son derece kabul g
ren bir evrimsel kavramdr.
Maymun beyninde de imlenenler (elbette mantk merkezli ol
mayan imlenenler) oluturacak bir angular jirus var olduuna gre,
bu beynin konumaya ya da en azndan simge kullanmna veya
Derridann sesmerkezci-olmayan criturene eriim iin gerekli
n-uyumun varlnn bir rnei olduunu syleyebiliriz. Yoksa,
iletiim kurabilen empanze adl makinenin kulland klavye
deki ekiller criture deilse nedir? Derridanm criture kavram
bizim imleme ve gramerletirme yeteneimizin tmn iine ala
cak derecede geni kapsaml bir kavram ise, o zaman empanze
de bir gramercidir ve Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziine ba
vurmadan kendisinden bu saygn akademik nvan esirgemenin
bir yolu da yoktur.
Buradaki nemli nokta, maymunlarn szckler, el kol hareket
leri ve tiplemeleri abucak benimsemekte olmalardr: Bunlar
belki de maymunlarn kendi dnyalar iin anlaml olabilen
eyler ve hatta esiz bir szck dizimi ile deiik biimlerde de
kullanlabilecek simgeler olabilirler; hl bilmiyoruz. Bu sim
geler bizlere bir yzey haritas sunmaktadr ve bu haritay kul
lanarak da topran altnda yatan akln temsil srelerinin bir
eklini karmamz mmkn olmaktadr (Desmond, 127).

Desmondun son cmlesi ok ilgi ekicidir. Bu ifade, akim ve bi

linaltnn dilin yaps zerine kurulu olduklar ynndeki Lacanm
kuramn desteklemekte ve empanzelerde iletiim ve akl zerine
yaplan bir aratrmadan hareketle de, akl, znelik ve dil (simge)
arasnda bir ba olduunu ne srmektedir. Deleuze terminolojisi
kullanacak olursak, maymunda bir burjuva olabilme kapasitesi
gzkmektedir. Fakat, zaten bir ok insan da burjuvalatrlmtr
234

William Plank

ve sonuta politik bir olay bilimsel bir geree dayanamaz ve in

sandan baka dier organizmalarn da kapitalizm ve g tarafn
dan standartlatrlma kapasitesine sahip olmas mmkn deildir
diye bir ey yoktur. Byle bir varsaym Deleuze hem bir ahlak
hem de bilim adam haline getirir ama Deleuzen Nietzcheye olan
byk borcunu hatrlayacak olursak, bilim ile deerin birletiril
mesi anlalr hale gelmektedir. Bu, Nietzche dncesinin en b
yk baarlarndan biridir ve buna stinsan tartmas ksmnda
deineceim.

235

76
Deerin kkeni

audrillardm hipergereklik dncesi, yani tketim kavramnn

imleyenin tketimi dzeyine terfi ettirilmesi, deer konusunun
bir G stenci konfigrasyonundan baka bir ey olmadm ve bu
nun zerine epigenetik gibi bir tr teolojik ve mistik deerin bindiril
mesinin kesinlikle gerekmediini gstermektedir. ster Saussuren,
ister Lacanm kulland anlamlarla, isterse de Derridamn kullan
d imleyensiz anlamyla olsun, empanzenin imleyicileri kullana
bildiine phe bulunmamaktadr. Dili kullanabildiini syledii
mizde Pongo zerine ayn zamanda ne derece ok metafizik yk ve
beklenti de bindirmi olduumuzu grmtk ama damak tad ve
imleyicilerin kullanm gibi kavramlarla ilgili olarak ortaya kan
deer hakkndaki dier sorulara ne olacaktr? nsanolunun abar
tl teolojik sahteliklerine tekrar bavurmadan empanzenin verdii
kararlarn da deeri olduunu syleyemeyiz ama evrimsel sreklilik
ve G stenci anlay kapsamnda empanzenin verdii kararlarn
da deeri olduunu sylememizin nnde bir engel yoktur. Sonuta,
empanze de sr-insan, stn insan, stinsan gibi, G stenci
konfigrasyonlar iine dnyaya gelmitir. Dahas, primat trlerini
karlatrarak evrimin ve kltrn sreklilii hakknda bilgiler de
edinebiliriz. empanzenin deeri tanmlamak ynnde bir gereksi
nimi yoktur ve yaamn deerden ibaret olduu ilksel ve zgn d
nceyi yok eden Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziin miraslar
olmamz dnda bizim de onun eylemlerine deer atfetmek gibi bir
zorunluluumuz yoktur (bkz. 57. ve 77. Blmler). Fizik biliminde
olduu gibi, maymunlar zerine almalarmz yani biyoloji bilimi
bile Sokrat dnce tarafndan lekelenmitir.
236

77
Deer; bir G stenci konfigrasyonudur

ilimizi kullanarak Nietzchenin eserlerinden tretmemiz geeken en nemli dncelerden birisi, deerin G stencinin
konfigrasyonlarnn bir ifade biimi olduu, bu nedenle de bunun
milliyetilikler ve dinlerin dayatt s ahlak anlayndan muaf tek
gerek ve ciddi deer olduu ve bu deerin baka bir eyin rn,
yani bir yan-olgu deil de G Istencinin ayrlmaz bir paras olduu dncesidir. Teilhardn Btn enerji psiik doaya sahiptir
ifadesini deiik biimde yeniden kuracak olursak, G Istencinin
her konfigrasyonu, deerin doasn davurur ya da Deer, G
stencinin ayrlmaz bir parasdr da diyebiliriz. Daha ksa yolda
ifade etmek gerekirse, G stenci deerdir ve deiik milletler ve
mezhepler arasndaki savalarn meydana getirdii ve insanlk ta
rihi boyunca sregelmi cinayetlere cesaret veren ters-ahlaklarn
meydana gelmesini salayan ey, byk dinlerin deeri tanr ile ilikilendirme olgusudur. Nietzchenin Am or Fati kavram, deer ola
rak G stenci dncesinin kutlanp yceltilmesidir; te yandan,
odium fati (kaderden nefret) ise akn verdii mutluluk yerine ya
amn reddini ve ou kez politika kisvesiyle grlen yapay bir ah
lak koyan Budizm ve Hristiyanln temelindeki nihilizmin addr.
Deer zerine dnme gelenei Sokratlar ve Platocularla balaya
rak Yahudilik ile Hristiyanla gemitir ve bu nedenle de daha en
bandan gereklerden sapmtr; ylesine ki, modern ada ahlak
konusunda konumaya balayan bir ahlak aslnda teoloji tarafn
dan lekelenen bir ahlak anlayndan bahsetmek zorundadr ve bu
da batl dnrler iin ou kez Hristiyanlk demektir. Platoncu
dnce ve daha sonra idealizmin deiik trleri biiminde kendini
237

Nietzsche ve Varlk

gsteren trevleri, ak gereini ahlak tartmasnn dna kar

mlar ve ahlak hakkmdaki tm tartmalar kanlmaz biimde te
olojik ve politik bir hal almtr. Bylece, Bertrand Russelln Platon
ve Aristonun modern bilimin gelimesini 2000 yl geciktirdiklerini
sylemesine paralel olarak, ben de ayn adamlarn ahlakn incelenme
sini de 2000 yl geciktirdiklerini sylemek istiyorum. Aristoya gre
etik, politikann bir daldr (Russell, 176). Aristonun genel doa
kavram, her ne kadar hayvanlar ve bitkilerin geliimini aklamaya
uygun gibi gzkse de, zamanla bilimin ilerlemesi nnde bir engel
olmutur ve sonu etik iin de benzer biimde kt olmutur (Rus
sell, 205). Russell ve Nietzchenin bu fikir birlii, Russellin kitabnn
ilerleyen sayfalarnda Nietzcheye ynelttii kinayeli yaklam nede
niyle olduka ironikbir hal almaktadr. Bu nedenle, Nietzche ilk mo
dern ahlak, ahlakn bilimsel incelenmesi srecinde gerek ahlak
bulan bir dnr ve bu ahlakn stinsan kavramnda savunusunu
yapan inanl bir kii olarak kabul edilmelidir. Sonuta, stinsan da
G stenci olan akn sonularn kavrayabilen ve buna gre davra
nan kiiden baka bir ey deildir. yleyse, Nietzchenin, Newtonun
mutlak uzay kavramn btn ilikisiz, kozmolojik ve metafizik so
nular ile kabul edebilen ve Ahlakn Metafizii adl eserinde hibir
teoloji ve fizik ya da hiperfizik ile karmam ve tamamyla her ey
den kopuk ve bamsz bir ahlak istediini syleyen Kanta kzma
snn nedeni de budur. Deer olarak G stenci dncesi elbette
ki fizie ya da hiperfizie de deeri dahil etmektedir. Bu nedenle,
Nietzcheyi tanmlarken post-Kant ya da yeni-Kant gibi terimleri
kullanan, G stenci kavramn genel g psikolojisi olarak anlayan
ya da Bengi Dn kavramn Platoncu bir zgn ideal durumu
nun kendisini deiik dnglerde tekrarlanmas dncesinin cid
diye alnp snanmas biiminde yorumlayan yazarlar (Clark, Magnus, Nehamas) anlayla karlamakta zorluk ekiyorum.

238

78
Deer ve empanze

eer kavramnn doasn anlamak iin damak tad asndan

yaplan bir tercih yeterli olur mu, yoksa yine imleyicilere mi
bavurmak durumundayz? Genelde, Newton fiziinin bizi mar
kete kadar gtrp eve geri getirecek kadar yeterli, fakat madde ve
enerji konusunun derinliklerini kavramak durumunda ise yetersiz
kalaca sylenir. empanzeler ikolatay muza, muzu da slak keke
tercih ederler (ki benim tercihim de ayndr). Bu nedenle srf insan
ovenizmi yapp, empanzenin bu damak tad tercihinin gsterdii
trden basit de olsa bir deer sistemine sahip olmadn syleye
mem, nk u anda onun da imleyici kullanma hakk olduunu
zaten kendisine teslim etmi durumdaym. empanze, termitleri
yuvalarndan karabilmek iin dikkatle bir dal paras seer ve sa
atler sren bir abayla bu dal kvrp bkerek hazrlar. Bu i em
panze iin emek midir, yoksa bu yiyecek aray sadece elence
amal mdr? Lockem anlatt gibi, toplayann emei ile biraraya
getirip sonuta bir tr uzmanlk elde etmesini salayan mee pala
mutlar ile bu termitler denk deil midir? empanze de Platoncu d
nceye bavurmadan ortaya bir deer karabiliyorsa, insanlar iin
de ayns sylenebilmelidir. Ekonomi tarihindeki nemli dnrler
Adam Smith, David Ricardo ve kullanm-deeri kavram ile Kari
Marxm deerin kkenini aklarkan syledikleri gibi, empanze de
termit toplamak iin emek harcarken aslnda deer yaratmaktadr.
Burada Baudrillardn hipergereklik kavram balamnda em
panze iin bir izgi ekmemiz gerekebilir. Baudrillardn bak a
syla imleyicinin deiimi, insanln tm modern sanayi kltrn
239

Nietzsche ve Varlk

tanmlayan tketim kavramn kendi bnyesinde toplamaktadr. Mo

dem insan tketici-toplumlannm deerleri, bu imleyicinin bir hipergereklik durumu ierisinde kullanmnn bir sonucu olarak ortaya
kar ve bu hipergereklik durumunda, rn tketilen bir unsur
olarak bir imleyici konumunda yer almaktadr; deer ile gereklik
kavramlar da bu kavram ile ilintilidirler. Fakat, ben de ok fazla bi
lim kurguya kamadan, nnde muz yerine muzu temsil eden e
killer, yani leksigramlar gsteren bir makine konsolu konmu ve bir
arkada ile bu makinenin nasl daha iyi kullanlaca ynnde m
cadele etmekte olan bir empanzeyi gzmn nne getirebiliyorum.
En azndan, Marxn deerin kkenini kullanm-deeri kavramnda
gren dnceleri, hayvanlar ile bizler arasnda bir biyolojik srek
lilik olduunu gstermektedir.

240

79
empanzeler, insanlar ve metafizik

empanzenin kurduu iletiimi bir tr dil kabul ederek, hem ona

insana ait dier her eye de eriebilme hakk vermi oluruz, hem
de bu dncenin insanlar iin geerliliini de deerlendirme ola
na ortaya km olur. Dil zerine olan kuramlarmz dnce,
deer, anlam, ahlak vb. kavramlar ile birbirinden ayrlmaz bir bi
imde bal olduu iin, dili kullanan bir empanze, insann egemen
olduu bir alana ayak basm durumda olmaktadr. Baz insan d
ncelerinin maymunumsular veya kpekler zerinde denenmesi
nin ortaya kard samalklar, bunlarn insanlar iin de gerekten
ne kadar sama olduklar ortaya karyor. Stephen Jay Gould, kari
katrist Larsonun bir karikatr derlemesine yazd nszde buna
gzel bir rnek vermiti. Ayrca bu gelenein Ezop masallarna ve
ortaalara dek giden bir gemii de bulunmakta.
Karmzda birka paradoks bulunmakta: (a) Lacann psikogenez kuramlarnn bu kadar karmak olmas phe uyandrmakta
dr. (b) Kendi criture kavram ile dilin lt olarak sesmerkezcilii reddeden Derridann kuramlar, bir koku duyusu imleyeninin
varln iddia etmemize izin verecek ve evrimsel sreklilik ereve
sinde empanze ve insan anlama abas iindeyken bat uygarlnn
metafizik yknden saknmak iin Derrida terminolojisini kullana
cak derecede dil tanmnn kapsamn geniletmemize izin vermek
tedir. (c) Derridann imleyeni deiiklie uratma kavram, bize in
san ve maymun iletiimini ve hatta filogenetik olarak birbirinden
ok farkl trlerin kulland imleyenlerini bile incelerken kullana
bileceimiz bir terminoloji salamaktadr, (d) Hayvanlarn bireylie

241

Nietzsche ve Varlk

eriebilme srecinde bilind mecaz farkllamas sistemleri kul

lanyor olabilecekleri dncesi, ayn sistemlerin insanlarda da as
lnda bilind i gryor olabileceini ortaya karmaktadr ve bu
da bize Gilles Deleuzen makinesel bilind kavram erevesinde
insanlar ve hayvanlarn ne derece benzer olduklarn gstermekte
dir. (e) Angular jirusun varl genel grnt dncesine bir de
rece geerlik kazandrmaktadr ve Derridanm imleyen zincirleri in
san ve hayvan iletiimi ve dncesini daha basitletirse de, daha
geleneksel gstergebilimsel iaret-referans ya da imleyen-imlenen
modelini glendirmektedir. te yandan, angular jirusun rettii
genel dncenin her organizmada ayn olmas iin de bir neden
yoktur ama bize idealizme bavurmadan kullanabileceimiz genel
bir fikir sunmaktadr, (f) G stenci o denli geni kapsaml bir te
rimdir ki, hem insan hem de empanzeleri kapsamaktadr ve insan
dili ile insana ait olmayan diller sorununu rahata zmektedir. An
gular jirus tarafndan retilen her genel grnt doal olarak bir
Nietzche bak as ve genel uzlama gerektirecektir ve burada Platoncu ideal kavramna gerek bulunmamaktadr.
Dil iin kullandmz tanmlara ve dnce ile anlam kuramla
rnn yorumlarna bal olarak maymunumsular, bir Platoncu, Aristo
kavramcs, Marksist, grngbilimci, yapsalc, post-yapsalc, ama
tr post-modernist, makinesel bilindyla bir Deleuzec izo-analist, otomaton ya da daha iin banda bulunan bir kapitalist olarak
grlebilir. yleyse, kendimizi de bu gruplardan herhangi birine
eklemeden nce dnmemiz gerekmektedir. Eer empanze imleyenleri kullanabiliyor ve aklnda evirip evirebiliyorsa, kullanaca
szdizimi gerektesi bir szck armlarndan ibaret olsa dahi,
aynsn imleyen zincirlerine de yapabilir. Bylece, imleyeni kafa
sna gre deiiklie uratp skandal yaratan bir Derrida savunu
cusu gibi anlam retebilir. empanze, hatta, Roland Barthesn Le
Plaisir du texte eserinde edebi zevkin temeli olarak tanmlad imleyicini verdii zevke bile eriebilir (sayfalan evirirken resimleri
incelemeyi hatrlayn!).
Biyolojik evrim erevesinde ele aldmzda, insann felsefe kavramlannm tesine getiimizde, kendi insan davramlanmz hayvan
242

William Plank

davranlaryla karlatrdmzda ve dar kafal insan ahlaklar ve

teolojiler yerine evrim yani G stenci balamna yerletirdiimizde,
anlam kavram, kkeni ne olursa olsun, dnce dokusu ve derinlii
kazanmaktadr. Hayvanlar alemindeki iletiim olgusu bize bir kyas
olana salamakta ve biyolojinin dnceler dnyasna da genile
tilebileceini gstermektedir. Nietzchenin insann da bir hayvan ol
duu ifadesinin altnda yatan muazzam anlam da budur.
Bu noktaya kadar olan yetmi dokuz blmde Nietzcheye yeni
bir biimde yaklaabilmek iin gerekecek bir terminoloji ve szck
birikimi oluturmaya ve Nietzchenin dncelerini kullanarak oyun
kuram, evrim, hayvan dili, biyolojik sreklilik, deerler ve termo
dinamik, kuantum mekanii vb. alanlarda yeni bak alar geli
tirmeye altk. Birazdan greceimiz zere, modern bilimde be
nim bilimsel mistisizm adn verdiim gl bir akm vardr ve
bu sorunu ele alabilmek iin nce romantik dnce sorununa de
inmek istiyorum.

243

80
Nietzche ve Romantik Dnce

at felsefesi ve dnce tarihi iinde, Nietzche ve romantik d

nce sadece bir alt-blm oluturur ve Nietzche ve roman
tik dnce hakknda syleyeceklerimin daha anlaml olmas iin,
Nietzchenin grd ve benim onun dncelerinden hareketle karsayabildiim biimiyle bu tarihin hzl bir zetini vermem ve
Nietzchenin dier dnrler zerindeki mirasna da ksaca bak
mam gerekiyor.
Nietzchenin eserlerinden kan sonuca gre, Bat dncesi ta
rihini u ekilde dzenlememiz gerekiyor: () Sokrat-ncesi felsefe,
ki zellikle Heraklitostan bizlere kadar kalabilmi, gerekliin de
iim, sre ya da tek szckle ak olduu dncesi zerine kuru
ludur. (2) Nietzchenin Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizii adn
verdii, yaklak 2500 yl sren Platoncu dnce ve Hristiyanlk;
burada gereklik, ebedi biimlerin varl dncesi ve makromolekler insan duyularnn akla uygun alglarnn mantk kanunlar
dzeyine kard sabit varlklar ve evrensellerin gereklii, ksa
cas duraanlk (stasis) zerine kuruludur. Bu dnemi karakterize
eden en temel ey, Sokrat bir bilimsel iyimserliin yokluu ne
deniyle tragedyann da var olamamasdr. (3) ster evrim ister tersine-evrim eklinde, yani ister yaratclk ve k, ister olumluluk
ve olumsuzluk eklinde yorumlansn, aka ve deiimin gerekli
ine geri dnn karakterize ettii Nietzche sonras dnem felse
fesi. Bizi burada zellikle ilgilendiren de bu nc aama ve bunun
gemiin yeniden yorumlanmas ile imdi ve gelecein de anlal
mas srecinde ortaya koyduu sonulardr.
244

William Plank

Bu nedenle Nietzchenin G stenci kavramnn bireysel istenci

kendi bnyesinde barndran bir kozmik sre, ya da Schachtm de
yimiyle dnm itkisi olduu hatrlanmaldr. Bu dnm it
kisi, bu g istenci, teleolojik olmaktan tamamyla uzaktr ve ya ()
olumlu-yaratc ama geici ynlerde ilerleyip bamsz bir stinsana,
daha ileride aksiyosfer adn vereceim bir olguya ular, ya da (2) k-olumsuz bir ynde ilerleyip sr-insanna ya da Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziine ular. Nietzchenin G stenci kavra
mnn bu tanm 19. ve 20. yy.larm gereklik olarak ak sorununa
ynelik ataca admlar olduka yeterli bir biimde aklamakta ve
Darwin, Freud, Derrida, Deleuze, Serres, Eigen ve Ruse gibi d
nrlerde ve hatta kuantum mekaniinin sonularnda sklkla kar
mza kmaktadr.

245

81
Yunan mucizesi

e yz yl akn bir sre boyunca, biz batllar kendi uygarl

mzn kkenini Perikles Atinasnda yatt saptamasna bal
kaldk ve kendi baarlarmzn bykln de Yunan Mucizesi
ile kyaslayarak ltk. Sezar bile, Gaul savalarnda geceleri ad
rnda Yunanca eserler okurdu ve Romallar ktklar fetih seferler
den, evlerini ve ehirlerini sslemek iin dizi dizi arabalar dolusu Yu
nan sanat eserleri ve heykellerle dnmekteydiler. Bundan yaklak
iki bin yl sonra, ABDnin Batsma ilk g edenler ve agzl soylu
lar, kurduklar yeni ehirlere Athens (Atina), Sparta, Hannibal, Pla
ton, Syracuse, Carthage, Palmyra ve Rome (Roma) gibi isimler ve
rerek aldklar klasik eitimi onurlandrmlardr.
k, yozluk ve barbarlk iinde yaadmz Karanlk a
lan, genelde bu Yunan kkeninden kopmu olmak ile ilikilendiririz. Roma mparatorluunun knden bin yl sonra, belki 1453te
stanbulun d veya 1440ta matbaa makinesinin kefi ile tekrar
domu olduumuzu iddia ederiz ama uras kesindir ki antik a
tekrar kefedince, onu bilgi ve gerekliimizin modeli olarak da ka
bul ettik. Nice Fransz entelekteli kendisini kltrel olarak resmi,
organik olarak esiz ve tarihsel adan da modern aa kadar ula
an bu klasik uygarln bir uzants ve mirass olarak nitelemi
tir. Gerekten de, bugnk akli ve ruhani hayatmzn, tarih bili
minin balangcnn, estetiin, etiin, politikann, edebiyatn, sanat
ve mimarinin ve tm bu disiplinleri iine alp zmseyen bir me
tafiziin kkenlerini bugn Montanadaki Billings ehri ile ayn b
yklkteki antik Atina ehrinde bulmak mmkndr; bu ylesine
246

William Plank

bir benzerliktir ki, baka bir metafizik bilmedii ve aslnda da bile

meyecei iin oumuz bu metafizii hl tek gereklik olarak ka
bul etmekteyiz. Eski Douda ortaya kacana inanlan bir Mesih
midi zerine kurulu bir Yahudi-Hristiyan ritelinden ibaret olan
dinimiz, yani Hristiyanlk, o kadar Platoncu bir anlay zerine ku
ruludur ki adnn yanllkla Hristiyanlk konduu bile sylenebi
lir. Kusursuz biimler metafizii, ad dnda tm Mesih anlayn
kendi iine almtr. talyan Rnesans sanat zerine yazlm onca
kitabn arl hem ktphane raflarmz, hem de yksek lisans ve
doktora rencilerinin srtn emektedir ve Hristiyan kahraman
ile Yunan atletinin mermerde btnlemesi olan Mikelanjn Davut
heykeli nnde hl bylenmi gibi kalmaktayz. Kuaklar boyunca
rencilere antik alarn bilgisini Gotik bir barbarlk selinin iin
den Rnesansn kurtarp tekrar dirilttii retilmitir.
yleyse, nasl olur da Bertrand Russell 1945 ylnda Aristoyu bat
bilimini iki bin yl boyunca geri brakmakla sulam ve Platonun
onca akl banda insann yzlerce yl boyunca yanllklarn farkedemeyecei zgrle aykr nermeler uydurmakta yetenekli biri ol
duunu iddia etmitir? Ve nasl olur da kendisi de bir klasik a pro
fesr olan ve eski hocas Profesr Friedrich Ritschli artan renci
Friedrich Nietzche, bu derece hiddetle Sokrat Yahudi-Hristiyan
geleneini ve temelinde yatan idealist metafizii reddedebilmitir?

247

82
Bir Hiperbrea mucizesi

u metine daha sonra daha ayrntl olarak ele alacam bir eyi,
yani Friedrich Nietzchenin sadece 19. yy. Avrupasnda birden
ortaya kp Sokrat Yahudi-Hristiyan idealist metafiziinin ifla
sn ilan edip tehlikelerini ortaya koyacak srad bir klasik a pro
fesr olmadn, kendisinin yzlerce yl boyunca var olagelmi bir
yaam biiminin en u noktasn oluturduunu belirterek balaya
cam. Nietzche, biraz stnkr bir biimde Tton, daha da dik
katlice ifade etmek gerekirse Alman olarak tanmlanabilecek, ama
benim corafik ve etnik k noktasn vurgulamak iin Gotik ya da
Hiperboreal adn vereceim bir kltrel gelenein davurumudur.
Yunanlar ve Helen dnyas, metafiziini kusursuz biimler ve bun
dan hareketle ortaya kan logos ve temsil epistemolojisi, yani gerek
olana karn grntden ibaret olann varl zerine kurmutu, ki
daha sonraki Hristiyan gnah ve su kavramlarnn tohumu da bu
olacaktr. Bu metafizik, Nietzche olguculuu ve yaratcln olanak
sz ve dnlemez klmaktayd, nk kusursuz biimlerin varl
demek, yaratc olmann taklit etmek anlamma gelmesine yol amak
tayd ve bu yzden de son derece gereksizdi. Bu trden bir metafi
zie gre, bizzat insan yaam bir taklit, edebi eletiri bir yorum (exe
gesis) ve ahlak da say taklitten baka bir anlama gelmemektedir.
Kuzeyliler, yani Hiperboreallarn da bir metafizii vard ve bu
metafizik genelde Gneyliler, yani Yunanlarn prestijinin glgesinde
kalmaktayd ve bu Yunan metafiziinin prestiji daha sonra gstere
ceim gibi aslnda Kuzeylilera ait olan zellikler yklendii Rne
sans dneminde daha da artmt. rnein, Grendeli yenebilmek iin
248

William Plank

Beowulfun Athenaya gereksinimi yoktu. Beowulf, kkleri yerin de

rinliklerinde yatan (hthonic) korkun canavarlarla dvmekteydi.
Truvann kahramanlar Beowulfa kyasla Olimpuslularn aile kav
galarn icra eden Tanrlarn emir kullar gibidirler.
Bu kuzeyli yani hiperboreal metafizik, dnyevi olan uhrevi,
yani Olimpuslu olann zerinde gren maddeci ve bireyci bir yapya
sahipti ve bir 13. yy. katedraline bir iinin, sradan bir insann hey
kelini koyabilmiti. Bu, biraz da kaba saba ve iddet ieren bir bi
imde ifade edilse de, Gneyden ve Doudan ithal edilen Platoncu
Hristiyanln kstlamalarna karn mcadele etmekte olan bir ta
vrd. Parthenondaki bir duvar kabartmasn gotik bir katedraldeki
bir heykel ile karlatrrsanz kuzeylinin kendini neye yakn bul
duunu grrsnz.

249

83
Kuzeye kar Gney

zeyin karsna devaml Gneyi, yani Hiperborealnn kar

sna Platoncuyu koyunca sonuta egemen olann ve idealiz
min kusursuz biimlerini ezerek yok ederek dnyay insana geri ve
renin kuzey olduu ortaya kar; bu yle bir dnyadr ki, insan bu
dnyann iinde snrl mal ve mlknn gzellii ve sahipliiyle,
kuzeyin minyatrlerinin, Van Eyckin tablolarnda grdmz evi
ve gzel giyimli karsnn verdii bir coku ve mutluluk iinde ya
amaktadr. te, Kuzey Rnesansnm resim ve mimarisindeki go
tik ile ortaya kan ve dnyann maddesellii ve sevgisi ile fiziksel
olarak insan olmann mutluluunu, Rabelaisin Rnesans bireyci
liini, Kilise ve Papann kusursuzluuna kar ayaklanan Lutheri,
antik a dnrleri ve modernlerin kavgalarn, 18. yy. maddeci
liini, Madame de Stali ve Balzacm Goriot Baba romannda Pen
sin Vauquerin raflarndaki gres yama duyulan 19. yy. heyeca
nn bizlere kazandran bu dnya grnn en nnde Nietzche
yer almaktadr. Btn romantik gelenein Hiperbrea kkenli ol
duunu ve hatta Darwin, Freud ve Marxin ortaya kmalarnn an
cak Platoncu dncenin stesinden gelerek mmkn olduunu ve
bu isimlerin maddecilik ad altnda deerlendirilmesinin hi de te
sadf eseri olmadn grebiliriz. dealist metafizik ve biimlerin
bir reddi olarak bizzat post-modernizm de bir kuzey olgusudur ve
modern dnya da, yani Darwinin evrimi, Deleuzen maddeci psikoterapisi ve hatta kuantum mekaniinin geleneksel gerekliin en
temel kategorilerini (yn, sre, kimlik, yerellik vb.) reddi bile, an
tik a dnrlerinin ve Platocularn nyarglarn ve arada bir de
250

William Plank

baarlarn silip atan ve benim Gotik olay adn vereceim bir ge

limedir. Son derece gl bir Hristiyanlam Yahudi Mesihi inan
cnn ayakta tutup destekledii bu idealist metafiziin reddinin ar
dnda iki Hiperboreal Yahudi, yani Freud ve Marxm bulunmalar
da son derece ironik bir durumdur.
Romann knden sonraki dnemde Avrupa tarihine tek
rar bakp, bugn modern uygarlk dediimiz gl akmn kkle
rinin antik ada ve bunun Rnesans dnemindeki yeniden ke
finde deil, aksine gnein devaml ldad Peloponnesusun pek
ortalarda grlmedii Kuzeyin souk klarnda yattn bize gs
teren Nietzche olmutur. Platoncu dnce, sihirli kusursuz biim
leri ile ilkel bir kabilenin metafizii ve politikasdr. XIV. Louise gibi
kendisine gnei amblem seenler, aklclk ad altnda bir tiranlk
hkm srmler ve gneyin metafiziini savunan Kartezyen fel
sefecilerle uyum iinde olmulardr. Platonun maarasnn dnda
ldayan ve Roma Cumhuriyetinin aristokrat gkyzn aydnla
tan da ayn gneti.

251

84
Hiperborealtlar

ietzche, Platoncu dnceye, yani gneye, idealist metafizie

ve olumsuzlua kar cephe aldnda bunu kuzey adna, Hiperboreallar adna yapmaktayd. Aadaki cmlelerde yazdklar
mecaz ya da edebi anlamda deil, bizzat dz szck anlamlaryla
anlalmaldr:
Kendimizle yzleelim. Bizler Hiperboreallartz; ne kadar uzak
larda yaadmz biliyoruz. Pindar, Hiperboreallara ne ka
radan ne de denizden ulaamazsn dediinde hakkmzdaki
gerei bildiini gstermiti. Kuzeyin, buzun ve lmn te
sinde bizim hayatlarmz ve mutluluumuz uzanr. Biz mutlu
luu bulduk, yolunu ve binlerce yldr iinde dnp durulan la
birentin knn nerede olduunu biliyoruz. Bunu baka kim
bulmutur? Modem insan m? Oysa modern insan, Kaybol
dum ben: Bugne dek kaybolmu her ne varsa ben onlarn hepsiyim diye i ekmektedir. (Deccal, )

Bu binlerce yldr dnp durulan labirent, insan ve varoluu

olumsuz bir durum, bir taklit olarak tanmlayan Perikles dnemi
Atinasndan ve Platoncu dncenin zerine acma duygusu ze
rine kurulu bir etik oturtarak onu takip eden Hristiyanlktan bu
gne uzanan iki bin yllk gemiin addr. Salksz modemitenin
hibir yerinde, bu Hristiyanca acma duygusundan daha hastalkl
bir ey yoktur. te bu noktada cerrah olmak, acmasz olmak, gerek
tiinde neteri vurabilmek. . . ite bizim insan sevgimiz budur, yani
biz felsefeciler, biz Hiperboreallar ite buyuz (Deccal, 7).
252

William Plank

Parent, Nietzchenin bu entelektel titizliine Biliin Arktik Bl

gesi adn verir (759) ve Nietzchenin buradaki kaif ve aratrmac
rolne dikkat eker. Hastalmz, iinde yaadmz modernitedir:
Tembelce bir huzur kavram, korkaka uzlamalar, modern Evet ve
Hayr szcklerinin yaratt namuslu bir kirlilik . . . Hepimizi af
feden nk hepimizi anlayan bu hogr ve gnl zenginlii bi
zim iin gneyden esen Sirokko rzgar gibidir. Bu modern erdem
ler ve dier gney rzgarlar arasnda yaamaktansa buzlar arasnda
yaamay tercih ederiz (Deccal, 1).
Son eseri Deccalin arlnda Nietzchenin zihinsel knn
izlerini bulduklarn iddia edenler vardr. Kitabn cretkar bir tavr
olduu sylenebilir ama Nietzche, ahlak ve Schachtm terimiyle bir
dnm itkisi olarak g istenci kavramn ele alacak idealist ol
mayan bir olguculuun sonularn gren ilk dnr olduu iin
bu cretkarlk anlalabilir. Nietzcheden sonra dahi, Nietzchenin
olguculuunu gerekten anlayabilen ilk kii, kitabnn zar at ze
rine olan blm (1962) ve makinesel bilind ve arzu makine
leri kavramlaryla G stencini yeniden yarat (1972) ile Deleuze olmutur.
A. Madam de Stal
Gney rzgarlarnn s erdemler tayp getirdiini ilk farkeden Nietzche deildi; Madam de Stal, Almanyay ve kuzeyi daha
19. yy.m balarnda kefetmiti. Nietzche, De La Littrature ve De
VAllemagne kitaplarnn yazan bu kadndan hi holanmam ve onun
romantik dnceyi her bahsinde sr-insam ve dininin en belir
gin zelliklerini, yani yine ayn kendine acma duygusu ve tepkicilii grmt: . . . bu aralar erkeksi bir kadn kp, azgnca bir var
saymla Almanlan kibar, iyi kalpli, zayf iradeli ve airane budalalar
olarak gstererek onlara Avrupann sevecen tavrn sunma cretini
gsterdi (K, 209). Ksa sre sonra, yine ayn kadn kastederek,
Napolyon son derece gzel konuma becerisine sahip bu Madame
de Stale mulier taceat in politicis (kadnlar politikada sessiz kal
maldrlar) dediinde, bu kadnlarn yararna olan bir eydi (K,
232) ve Bir kadn, sanki mevcut haliyle kadnlar hakknda sanki
253

Nietzsche ve Varlk

bir eyi kantlamlar gibi, onca insan arasndan Madam Roland,

Madam de Stal ya da Msy George Sand kaynak gsterdiinde,
bu zevksizliin bir davurumu olduu kadar, igdlerimize de ya
plm bir ihanettir (K, 233) diye eklemiti. lgintir ki, Madam
de Stal de ayn konuda gr bildirmitir:
Kadnlar politikadan ve toplumu ilgilendiren konulardan d
lamak dorudur; kadnlar erkeklerle rekabete sokacak hibir
ey kadnlarn doasna bunlar kadar aykr deildir ve bir ka
dn iin zafer, mutluluk iin ac ekmekten baka bir ey ola
maz (De lAllemagne, III, 19)

Madam de Stalin bu melankoli vgs iyi bilinir; lapoesie du

Nordun ve a lafois exaltees et mlancoliques ruhlarn stnl
nn kayna budur (De La Littrature, I, 2). Melankolik hayalgc
sonsuzlua uzanan dlere yol aarak insan bir an mutlu eder . . .
melankoli, yetenein gerek ilhamdr (a.g.e., II, 5). Ka bir yak
lamn kurtaramad bir hayatta insan, ac ekmenin verdii gc
bilir (De lAllemagne, IV, 12). Bu melankoli mutluluu, Nietzchenin
ac ve nee kavramlar arasndaki belirsizlikten daha nce bahsi
gemi bir dncedir. De lA llemagnenin baz ksmlar sanki Nietzche tarafndan yazlm gibidir. . . . insann ektii acnn muazzaml onun kdemini de belirler.. . Byk ac, insan soylu k
lar; dierlerinden ayrr (K, 270). Sayn okur acaba u szlerin
sahibinin kim olduu zerinde bahse girmek ister mi? Nietzche mi
yoksa Madam de Stal mi yazmtr?
Ac ekmenin, muazzam ac ekmenin disiplini. . . bugne dek
insanl ileri gtren her eyi ortaya karann sadece bu di
siplin olduunu bilmiyor musunuz? Kendine g veren mutsuz
luk iindeki bir insann gerilimi, byk ykntlarla yzyze gel
diindeki rperti, acya dayanmak, sebat etmek, yorumlamak
ve onu kendi karna kullanmann getirdii yaratclk ve ce
saret, ve bu insana hikmet edilen her ey, sr, maske, ruh, kur
nazlk, ycelik, bunlarn hepsini baheden ac ekmek ve ac
ekmenin disiplini deil midir? nsanda yaratlan ve yaratan
birlemitir... (K, 225)
254

William Plank

Buna karn, ksa sre sonra greceimiz gibi Nietzche, Roman

tikleri ne derece azarlasa da, Nietzchenin stirsarim ve yce insa
nn kendi varolular iin sr-insan alt katmanna baml olduk
larn kabul etmesi gibi, Nietzcheyi Romantik dncenin ortaya
kard en gl kii haline getiren dnce atalar arasnda da
Madam de Stali anmadan gemek mmkn deildir. 1800 ylnda
Neckerin kznn yazd gibi,
Birok kii son derece cokulu olmaya yanl biimde phe ile
yaklayorlar; cokulu olmayfanatiklikle kartryorlar ve bu
ok byk bir hata. Fanatiklik, hedefinde bir gr yer alan,
zel bir tutkudur; cokunun ise evrensel bir uyum ile ba var
dr; gzellie duyulan ak, ruhun yceltilmesi, grkem ve hu
zur veren bir eye balln, ayn hissiyatta biraraya gelmenin
mutluluu. Yunanlar iin bu szcn anlam en yksek soylu
luk demekti; coku iimizdeki Tann demektir. Aslnda, insann
varl da kendi iinde snrl kalmadnda her zaman iinde
tanrsal bir ey vardr. (De lAllemagne, IV)

Burada Yunanlardan bahsederken dahi olsa, Madam de Stalin

bahsettii tanrnn Hristiyan dininin tanrs olduunu kabul edebi
leceimi dnyorum. Fakat, iimizdeki Tanr ifadesini zel bir
tanrnn, Diyonisosun adyla deitirirsek, tm bu alnt Nietzche
ile uyum iinde bir hal alr. Nietzcheye gre kendini Diyonisosa tes
lim etmenin sonulan, Madam de Stalin ifade ettiinden ok daha
tahmin edilemez ve tehlikeli olabilir ama bu yine de gzel olana ve
tehlikeli olana ve hatta Bengi Dn kavramnn ve tm paray za
rn ilk atlmasna yatrmak zorunda olmann sonularna bakacak
olursak, kt olana duyulan aktr.
Madam de Stale gre cokunun, evrensel bir uyum ile ba
vardr (se rallie a lharmonie universelle) ama bu tam da kendini
Diyonisosa ya da Diyonisos-anlamndaki-stinsana teslim etme
nin sonucudur ve bylece Diyonisos da kozmik bir g olarak G
stencinin, yani dnm itkisinin olumlu doasnn bir paras
haline gelir ve bu onu Bengi Dnn de bir paras haline getirir.
Bylece, Nietzche de bu romantik sr-insan alt-katman zerinde
255

Nietzsche ve Varlk

durmakta olduunu kabul etmitir ve kendisini ele veren bizzat

kendi szleridir.
mal olarak Alman ruhundan bahseden Stal, ruh birok yerden
kaynak alr; gururdan, hrstan, kendini beenmeden, bunlarn hepsi
zehirli bir karm olsa bile, hl ruhun kendisi demektir (a.g.e., IV,
12). Nietzche iin ise ayn Alman ruhu en aalk olan kavramn
en soylu olan ile yanyana durduu, dzensiz ve zengin (K, 244)
bir ruhtur. Btn bunlan Nietzche ve Bayan Neckerin sradan bir
kyaslamasnn sonular olarak deil, her ikisinin de Kuzeye kar
Gneyi ele almasn vurgulamak iin yapmaktayz.
Nietzcheye gre Franszlarda bir Kuzey-Gney sentezi vardr
(K, 254). Dnce tarihi ve nfus hareketlerinden yola karak
bunu kantlamak olasdr ve Gidein Pretextes adl eserinde yapt
da budur. Ve Alman filolog ve tarihileri, gney metafiziinin ver
dii gvenlik hissini oktan am ve tehlikeli ve terkedilmi gkler
altnda ruhani bir deer verdikleri tehlikeli Kuzey Kutbu keif sefer
leri dzenlemilerdir (BTE, 209). Alman ile klasik kavramlarn
biraraya getirmeye almak, daha en bandan mitsiz bir durum
dur (, II, 1); belki de Almanlar barbardr ve 17. yy. Fransz erkek
lerinin ve bunlarn doruk noktas. . . Voltairein aksine, barbar
lmz bize her yne gidebilme becerisi verir (K, 224).
Nietzche, Aydmlanmay hi de zgrletirici bulmayan d
nrler arasnda Rousseaudan hemen sonra gelir ve Voltairein kk
lerinin 17. yy. Fransz akademisi aklclnda ve monarisinde yatt
n gsteren de ilk kiidir (Voltaire ayrca, Kral Byk Frederickin
de gzdesiydi). Bu konuya bu blm ierisinde ileride deineceiz.
Bu yar-barbarlk, tamamlanmam kltrlerin labirentlerine ve
dnya zerinde var olmu tm yar-barbarlklara bir eriim sala
maktadr (K, 224) ve dnya zerindeki ou kltrn yan-barbar olduu dnlecek olursa, Almanlarn her eye ynelik bir
duyarll, igds, beenisi ve syleyecek sz vardr ki bunun
aslnda dk kaliteli ve aalk bir duyarllk olduu ortaya k
maktadr (a.g.e.). Burada kinayeli bir vurgu vardr. Homer bir Yu
nandr ama tiyatroyu aklclatrarak onu olduundan aa bir ko
numa dren Sokrattan nce yaamtr. Grlecei gibi, byle
256

William Plank

bir zevki yaamak amacyla kendilerim koyvermedikleri iin, (17. yy.

Franszlan gibi) soylu bir kltre ait olanlarn kolayca zmseyemeyecei Homerin tadn ancak Hiperboreallar alabilirlerdi (a.g.e.).
Buradan karlacak ders ok aktr: Almanlar, insan hanm evlad
eden Yunan aklclndan uzak durabilecek derecede tm kltrler
den faydalanabilme yeteneklerini korumulardr. rnein, Fransz
larn ise abucak mideleri bulanmakta, yabanc olan her eye kar
bir mesafeleri bulunmakta, dk zevki heyecanla kark bir me
rak ierse dahi dehetle karlamaktadrlar; ayrca, soylu ve ken
dine yeterli kltr olan her toplumun yeni bir arzuya sahip olma
ve kendine ait olana ynelik tatminsizlik ve yabanc olan takdir ile
karlama dncelerine kar gnlszl vb., tm bunlar Fran
szlarn, kendilerine ait olmayan ve bir tr av olarak gremedikleri
dnyadaki en iyi eylere kar bile honutsuzluk ile yaklamasna
yol amaktadr. (a.g.e.).
Saygn filozoflar olan Diderot, DAlembert ve zellikle de Vol
taire karsnda Rousseauyu gzden dren de Franszlarn bu d
k zevke kar duyduklar dehet olmutur. Rousseau, tiraflar
adl eseri ile bu filozoflarn bam teline basmtr. Franszlarn La
Doctrine Classique yznden Shakespearee bile 19. yy. ortalarna
dek katlanamadklann hatrlyoruz, ki Voltaire ona barbar demi,
Othelloyu oynayan bir oyuncu Desdemonay boaca sahnede bir
seyircinin saldrsna uramtr.
Aeschylusun antik Atinasnda yaayan birini ya kahkahadan ya
da sinirden neredeyse ldrebilecek o muhteem Kuzey Afrika-spanyol-Sakson zevklerinin sentezi olan Shakespeare iin de durum
farkl deildir. Fakat biz bu lgn renkler cmbn, bu en nezih
ile en kaba ve en yapay olann karmaasn gizli bir ainalk ve i
tenlikle karlarz; biz sanki zellikle bizim iin yaratlm olan ve
Shakespearein sanat ve zevkinin iinde yaad iren kokularn
ve yambamdaki ngiliz gruhunun [bozmad] bu stn sanatsal
incelikten zevk alrz... (a.g.e.).
Hiperboreallarn kendilerini zengin ama kstlayc bir meta
fizikten kurtararak bir avantaj elde etmi olduklar ok aktr. Bu
avantaj, 20. yydaki btn byk kuantum mekanii bulularnn
257

Nietzsche ve Varlk

ardnda hiperboreal isimlerin imzalarnn bulunmas ile sonulan

mtr. 40. Blmde Nietzchenin Latin kkenli Descartes ve Platonun
ideomanyas karsna, Darwinin deiimci anlaym mmkn
klan hiperboreal Leibniz, Kant ve Hegeli koyduunu belki hatr
larsnz. Gneyin gneli mzii de daha yce, daha gl, belki
daha erre ve gizeme yakn ve Akdenizin mavi sular ile ltsn
karsnda solup gitmeyen bir Alman-st mzik anlayyla, ku
zey tarafndan artlacaktr (K, 255). Biz Almanlar, barbarla
Franszlardan daha yaknz; bu nedenle Wagnerin Siegfriedi . . .
sadece bugn iin deil ebediyyen Latin rknn duygularna uzak
tr; Siegfried, zgr hatta belki de antik ve yumuak huylu kltr
lerin zevki iin fazlasyla zgr, fazla sert, fazla neeli, fazla salkl,
fazla Katoliklik kart bir kiidir (K, 256). Hatta, 1840larm son
larndaki Fransz romantik akm ile Wagner son derece skfk ol
masna karn, Siegfried romantik dnceye kar ilenmi bir g
nah bile kabul edilebilir (a.g.e.).
Katolik inanc Latin rkna, genelde biz kuzeylilere btn H
ristiyanln yaknlndan daha yakndr (K, 48). Sonu ola
rak, inanszlk Katolikler ve Protestanlar iin ayr eyler demektir.
Dini inan becerimize baknca grlecei gibi, biz kuzeyliler p
hesiz barbar rklardan tremiizr; nk bu konuda hemen hi be
cerimiz yoktur (K, 48). Nietzche, daha sonra da Roma mant
kokan Comteun sosyolojisiyle alay eder ve mehur la Vie de Jesusun
yazar Ernst Rehan da Nietzchenin niaiserie religieuse par excel
lence (dini beceriksizlikte doruk noktas) yorumuna hedef olmutur
(a.g.e.). Ve Protestanlk, Hristiyanln kuzeyde korunan hali, de
kn ruhani adan skc ve temiz olmayan bir biimidir (EP 88).
Fakat, romantik dncenin olumlu ve tepkici ynleriyle birlikte
G stenci kavram nda yeniden tanmlanmasn ierecek Ni
etzche ve romantik dnce sorunu konusuna devam etmeden nce,
bat metafiziinin iflasn ilan eden Nietzchenin bir boluk iinde bir
den ortaya kmad ifadesi zerinde durmak gerekmektedir (bkz.
82. Blm). Bilim tarihi zerine olan eserinde Butterfieldn (bkz.
94. Blm) belirttii gibi, antik dnyadan 7. yy. bilimsel devrimine
dek bilim tarihinde yeni namna pek bir ey ortaya kmamtr.
258

William Plank

Aslnda, yeni bir bak asyla okuyacak olursak, kuzeyin yani hiperboreallarn tarihi arada bir de olsa bat metafiziine kar k
lar sergilemitir. Btn bat tarihinin Nietzche bak asyla yeniden
okunmas gerekmektedir ve bu trden bir giriim, modern dnya
nn antik an ve Yunan kltrnn Rnesans dneminde yeniden
kefi ile deil, Antiklerin ve Modernlerin Tartmas ve Romantik
Dnce ile hiperboreallarn antikleri yenmeleri ile baladn gs
terebilir. Modernler antiklere gre ok daha stndrler, . . . bug
nn en nemsiz bulularnda bile gemiin tm alarndaki top
lamdan daha ok ruh, disiplin ve bilimsel hayalgc i bandadr
(TK, II, 36). Bu blm Fontenellein 1688de yazd Digression sur
les anciens et les modernes ile ayn iddialar ortaya koymaktadr.
Aslnda, talyan Rnesans modern dnyann geliimi srecinde
ortaya kan muhafazakar bir gelimeydi ve amac eski metafizii
koruyarak modern dnyann geliimini geciktirmekti. Amblemi ise
Mikelanjm bir Hristiyan kahraman, Yunan atleti ve aklcl, so
mut (yani mermer) bir kantta biraraya toplad Davud heykelidir.
Romantik airlerin lirik, duygusal ve sulugz bir tavrla kendine ac
malar, Hristiyanlktaki artk kurumsallam kendine acma kav
ramnn can ekimesinin son aamasdr ve Carrougesin de aka
belirttii gibi, romantik akmn Fransada Katoliklik ile ayn zamanda
ortaya k bir tesadf deildir. Romantik dnceden bu kendine
acma kavramn kartr ve 19. yydan kalma bilimsel mistisizmi b
rakrsak Nietzchenin dncelerine yaklam oluruz. Her ne kadar
modern fizikiler ve modern fizii yorumlayanlar, klasik mekanik ve
Platoncu dnce ile tamamen uyumsuz modeller ortaya koyduk
lar halde, yine de yerel gereklii elden brakamayp gidip en so
nunda evet byle, ama . . . trnden bir ifade ile kaba bir Platoculua geri dn yapsalar da (bunlara rnek olarak Hodgsonun, The
Mind Matters adl eserine baklabilir), modem bilim, tam olarak da
klasik (Platoncu) kltrn ve teolojik nyarglarn eseri olan klasik
mekanik anlaynn ortadan kaldrlmas zerine kuruludur. p
hesiz ki, Isaac Newton Cennete girdiinde kendisini Aquinas kar
lam ve demitir ki Hogeldin, ey en son ve en byk kilise lideri!
Sana gururla syleyebilirim ki Summaya ters karekkn ekledim.
259

Nietzsche ye Varlk

Dnyada kim buna bal ise, Cennette de bal olacaktr ve Dnya

zerinde uzakln karesi ile ters orant iindeki her ey Cennette
uzakln karesi ile de ters orant ierisinde olacaktr.

16.
yy. Fransz kraliyet soylular (Fransz Rnesans), Floransad
yzlerce yllk cumhuriyet deneyimine son vermitir ve cumhuriyet
ilik 1789a kadar Avrupada tekrar ortaya kamamtr. Ayn Fran
sz kraliyet soylular, 17. yy.da Kartezyen aklclk zerindeki ege
menlikleri ile zeminlerini pekitirmitir ve birok vakada grlecei
zere siyasi gndemleri Skolastik dncenin farkl bir ifadesinden
baka bir ey deildir. Aklcln bu siyasi boyutu, toplumun genel
kltr, edebiyat, sanat ve felsefesi stne askeri gten ok ar
bir ahlaki g ile kmtr. Franszlarn 17. yy. kraliyet topyala
rnn ardnda yatan nedenler, Platonu Devleti yazmaya iten beklen
tiler ile ayndr. Platondan Nietzcheye kadar uzanan politika ve me
tafiziin btnlemesi, Whiteheadin btn felsefenin aslnda Platon
zerine yaplm bir yorumdan ibaret olduu ifadesini mmkn kl
mtr; aynen 19. yy.da Darvvine, Nietzcheye ve 20. yy. balarndaki
fizikilere kadar btn bilimin de teolojiden etkilenmi olduu gibi.
Hegelin dncelerinin kopyalanp yamalanmasyla ortaya kar
lan Marksist diyalektik de, Sovyet komnizminin tutkulu zalimlii
ve kendini ve dierlerini kurban etmeye niyetli olmasndan sorumlu
Hegelci politik-teolojik tavr savunmaktadr. leri! Ey Hristiyan
Askerler! mar Komnist Enternasyonel olarak tekrar yazlm,
sann Ha yerine ise, insan rknn gvenlii iin herhangi bir ge
lime vaadetmeyen Orak ve eki gemitir.
Normal ve ideal olan Yunanlar tanmlaynca, Hiperboreallarn
barbarlara benzemesi doaldr. Praksiteles ve Fidias aklmz ba
mzdan almtr. Dahas, fanatiklik hl gzel eyler yaratabilmek
tedir; Amerikal tarihi Furnasa gre dini fanatikliin Amerikada
ortaya kard iki gzel ey vardr: Shaker mobilyalar ve Mormon
tapna. Yunanlar gereklii kendi kafa yaplarna gre tanmlam
bir kabile idi ve bizler o kadar uzun bir sre Yunan sanatnn ssle
dii bu ontoloji iinde yaadk ki, bunun gerekd olduunu farkedemedik. Platonun gerekten de bizleri akl mantk almaz eylere
ikna etme yetenei varm.
260

William Plank

B. Rabelais
Eserleri, Orta a eitimi ve okumularnn arpklklarn g
ln ekilde sunan Rabelaisi bir daha okuyalm. Ama Nietzche du
yuculuu ve bedenin nemini hatrlayarak. Gargantua ve dostlar
pek ideal boyutlarda olmasa da insan bedeninin g, nee ve gere
inin salam bir dorulamasdr ve bu onay Rnesans a yazan
Rabelaisi hem Fransa hem de talyadaki dnemin idealize edici re
sim ve heykel sanatndan ayr bir yere koyar ve kendisini Bruegel
ile yaknlatrr. Rabelaisin Messer Gaster (Lord Gbek) karakteri,
Nietzchenin btn sorunlannn nedeni olmakla sulad u la
netli idealizm denen beden mantnn cehaleti (, 2) zerine za
fer kazanm, her ne bulsa yiyebilen bir midenin savunucusu bir hi
perbrea filozofudur; Bedene ilham yeter, ruhu darda tutalm
(, IX 4). Dnceler, insann akln duyularndan daha ok e
len birer yosma gibidir (B, 372). Hristiyanlk, fizyolojik engelli
ler iin bir yattrcdr (AS, III, 17) ve gnah da midenin yapt
bir hatadr (AS, III, 16). Belki de ruhun evrimi tamamen bir beden
meselesidir. Doay bilme abamz, bedenin kendini kusursuzlatrma arzusunun bir aracdr (G, 676). Etyemezler, beslenme biim
leri tarafndan tehdit altndadrlar; dnce ve duygulan ok fazla
pirin ve patates yemenin getirdii narkotik etkiden ac ekmekte
dir (B, 145). Rabelaisin eserlerinde etyemezler yoktur. dealizmi
tamamen reddetmek, insan duyular ve bedenin gerek olduu ve
gnah, su ve Hristiyanln da hazmszlk, kabzlk ve kt bes
lenmeden kaynaklandklan sonucuna gtrmektedir. Rabelais, bu
sonucu Nietzcheden yz yl nce Gargantua ve PantagrueMe ser
gilemitir ve bu iki hiperboreal Romaya ve idealizme olan uzaklk
lar sayesinde bu sonuca ulaabilmilerdir.
Rabelaisin ortaa entelektelleriyle alay etmek iin antik yazar
lardan anlamlann deitirerek yapt alntlar, okumularn aklc
l ktye kullanmasyla oluan, dnceleri reticilie kilit vuran
ve kendi iinden dar kamayan bir entelektel zmrenin, yani
antik yazarlann da alay konusu edildii biiminde anlalmaldr.
Rabelais, gerekten de Nietzchenin kapal bir sistemdeki ebedi te
olojik suun yaratt korkun hastalktan kamak iin okunmasn
261

Nietzsche ve Varlk

nerecei trden biridir. Rabelaisin bedensel salk kavram bizler

iin gereklidir. Nietzchenin dedii gibi, amac gerekletirmek iin
deiik bir ruh trne gereksinim vardr . . . hatta bu, salkl bir
bedenle beraber aklen yce bir ktlk, bilgi asndan gl ve ken
dine son derece gvenen bir yaramazlk gerektirmektedir; ksacas
gereken son derece salkl olmaktr (AS, II, 24). Eer Rnesans
bir biimde modern dnyaya doru bir hazrlk olarak grrsek,
Rabelaisin gerek Rnesans insan, Mikelanjn da antik dnyann
son temsilcisi olduu ortaya kmaktadr. Bat edebiyatn, evrensel
olana kar doal olan koyma, yani Platoncu olana kar (bilinli ya
da bilinsiz) bunu ayartmaya alanlar koyma yaklam ile yeniden
okursak, idealizme ynelik bu ilk protesto biiminin baka rnek
lerini ve bunlardan daha da nce var olmu baz bireysel rnekleri
bulmak da mmkndr. Rabelais tekrar okunmaldr, insan teni
nin savunuculuunu yapan bir dier hiperboreal Sade gibi, fakat
bu konu artk baka bir zamanda ve baka bir yazda ele alnmaldr.
C. Drer
Bu bak asyla grlecei zere, btn Kuzey Rnesans, Gney
Rnesansndan arpc farkllklar sergilemektedir. Drer, talyaya
gidip gneylilerin sanatn renmek isteyen kuzeyli sanatlardan
biridir. Niyeti, talyan sanatn kuzeye gtrp tantmak ve yaymak
idi. Gneyin sanat kuramlarn iyi rendii ve dnemin nemli
isimleriyle tant halde, Drerde hl srarla varln srdren
gotik bir boyut bulunmaktadr. Vitriviusun ideal insan biimi ze
rine kuramlarn grselletirmek amacyla yapt Adem ve Havva
gravrleri kuzey ve gney eilimlerinin bir melezi grnmndedir.
Fakat, sanatta gney reetelerini kullanarak kusursuzluun do
rusunu arad halde, bunlara srtn dndke ve bu idealist yk
ten kurtulup kendine doada bir model arayna ktnda, eser
leri daha etkileyici olmaktadr. Drerin kendi szleriyle yeni ve
nemli bir dnce yledir; Doadan alnm bir figr ya da bi
imi, dier her eyden daha ok beeniyle karlarz; bu eyin ken
disi daha iyi ya da daha kt olmasa bile... (Gardner, 563, alnt).
imen Paras adl eseri doann en sradan haliyle bile sanatnn
262

William Plank

malzemesi olabileceini gsteren ve bilimsel denebilecek derecede

kesinlik ieren bir almadr. Dncelerinizde doadan ayrlma
yn ve daha iyi bir eyi icat edebileceiniz hayaline de kaplmayn .
. . nk sanat, doada sabitlenmi biimde durmaktadr ve gidip
onu bulan ona sahip olur (a.g.e., 563). Kuzeyde 15. yy.da natrmort
almalar dinsel simgelerle dolu olduu halde, Drerin natrmort
almalar tamamyla kendine zg eserlerdir; Drer sanat doada
bulmutur ve artk onun temsili dinsel bir temel gerektirmemekte
dir (Gardner, 563).
D. Grnewald
Matthias Griinewaldin (1480-1528) Isenheim Altar panosundaki
Dirili tablosunda betimledii sa figr, talyanlarn idealize edil
mi, nazik, ac eken, gururlu sa figrlerinden farkldr. Gney
Rnesansmn betimledii sa figr, byk olaslkla Aristonun
Nikomakosa Etik eserini okumu ve gurur kavramnn aristokrasi
ve ilahiyat ile ilikisini anlam birisidir. Griinewaldin sa figr ise,
bu g karsnda Romal (Platoncu) muhafzlar saa sola savrulup
kaacak yer aratacak bir biimde, ateler saarak ve bir hiperboreal hiddetiyle tabuttan kan gotik bir barbardr. Etraf altn yn
lar dolu, banda kutsal hare ve yznde de metafiziin tabutun
dan kurtulmuluun verdii taknca bir ifade, gzlerinde ise resme
bakan delip geen parlak ve keskin bir bak ile resmedilen bu sa
rn sa, aslnda DeccaVin sasdr. Nietzchenin DeccaTde szn
ettii tepkici olmayan sarn canavar ite budur.
E. Holbein

.
!
i
|

Holbeinin l sa tablosuna bir bakn! Burada yce Mesihin

kafurla ovulmu ve ttslenmi bedeni lmn verdii bir kusursuzlukla tanrsal kklerince diriltilmeyi bekler bir edayla resmedilmemitir. Burada resmedilen ey, barbarca taciz edilip kk drlerek ldrlm ve otopsi masasndaymasna sradan bir
biimde mermer zerine yatrlm bir adamn kadavrasdr. Boschun
karakterleri, Nietzchenin deyimiyle, sadece mutsuz olarak tammlanamazlar; onlar cehenneme yakr bir huu ve kendinden gemilik
263

Nietzsche ve Varlk

iindedirler. Her ne kadar ac kavramna kar olsa da, Bosch da

Nietzchenin ileke din adam tanmna uyar biimde acya yne
lik bir alk iindedir (AS, III, 20). Bosch, bizlere ikence odasnn
gizemi, cehennemin yaratcl ve kendi bedenini hedef alan deh
etengiz bir ehvet bilincini (a.g.e.) gstermektedir. Marquis de Sade
da beden gereinin farknda bir hiperboreal idi.
F. Brueghel
Btn bunlara karn, kuzeyin gney temalar ve deerlerini nasl
grdnn en gzel rneini Brueghelin karusun D tab
losunda bulabiliriz. Gney Rnesans, esen kayna ve konu ierii
olarak arlkla Yunan tapma ve lml kahramanlarn almt.
Fakat, Brueghelin karusu gnee ok yakn uunca denize der
ve kuzeyli ifti ve yanndaki iiler bunu farketmezler bile ve bizler
de ta uzaklarda grlen bu nemsiz denize d aklmzdan
karmak durumunda kalrz. Arden, Muse de Beaux Arts\& bunu
ok net biimde ifade etmitir:
Brueghelin karusunda, rnein: her ey nasl da srtm dner
keyifle
Uzaklarda gerekleen felakete; ifti belki
Duymutur suyun sesini, o uzaklardan gelen l
Ama onun iin bu nemli bir hata deil; gne ldar
Yeil suyun iinde kaybolan beyaz bacaklar zerinde, olmas
gerektii gibi;
Srad bir ey, gkten den bir olan bu
Diye her eyi grm olmas gereken u pahal zarif geminin
Gidecek yolu var daha ve aar usulca yelkenlerini...

G. Luther
Nietzchenin, cesareti, mcadeleci kiilii ve sahip olduu Alman
kyls zevksizlii yznden biraz hafife alarak da olsa takdirle kar
lad Luther, aslnda Nietzchenin nclerinden biridir. Nietzchenin
gemiinde Lutherin izlerinin olduunu grebiliriz ve Nietzchenin
kt vicdan, ya da Lutherin dedii gibi, iren yaratk diye ifade
264

William Plank

ettii kendi ressentimentinin de bir ncsdr. En byk baars

azizler ve Avrupadaki btn Hristiyan vita contemplativa (tefek
krle geen hayat) kavramna kar gvensizliiyle Luther son de
rece hayrl bir kii olmutur. Tefekkrle geen bir hayat reddeden
Luther, bir karara vard ve kendi kendine; Gerekten bir vita con
templativa yoksa, kendi kendimizi kandryoruz! Azizlerin bizlerden
hibir fark yoktur demitir (TK, 1, 88). Luther, Almanlara Romallktan uzaklamay retmiti (B, 146). Nietzchenin belirttii gibi,
Avrupada dnyevi eylemlere duyulan fkeye bir snr getiren, H
ristiyanlk d bir vita contemplativa dncesine ve laiklie giden
yolu aan Luther olmutur (a.g.e.). Bu arpc bir yorumdur; dinsel
dncede gerekleen bir devrim ve Friedrich Nietzchenin olgu
culuk felsefesi yaratt devrime neredeyse denk bir dnce biimi
dir. Ama daha gl bir iddias daha var: Luther Reformasyonu bir
bamszlk arzusu . . . zgrle ynelik bir inan . . . bir doallk
yaratm, ve her ne kadar okuyan ve aratran kiinin sayg, edep
ve derinlik eksiklii olduunu ve kiilik asndan da dzeysiz oldu
unu sylese de, bugn modern bilim adyla sayg gsterdiimiz
eye de deer vermeyi mmkn klacak bir zemin ve saygnlk ka
zandrmtr (B, 358). Modern dnceler de, aslnda en byk
eseri Hristiyan kilisesi olan daha souk, daha belirsiz ve daha g
venilmez bir gney ruhuna kar, bu kuzeydeki kyl ayaklanmas
nn sonucu olarak ortaya kmlardr (a.g.e.). Sonuta, Kilise de
insanlar arasnda ruhen daha st dzeyde olan ve ruhani hayata
inananlar zerinde egemenlik kurmak isteyenler iin st rtbeleri
garantiye alan bir ynetim biiminin addr... (a.g.e.). Nietzche d
ncesinde bazen arada bir kendini gsteren bir Gide Protestan da
vardr. te Luther budur; Avrupann akimdan Romay silip atan ve
modem bilime giden yolu aan zevksiz bir Alman kyls. Modern
bilim, kuzey Protestanlnm bir sonucudur. Leo Damroschun her
eyin Reformasyonun bir sonucu olduu ynndeki ifadesine ekle
mek isterim ki, Nietzchenin ardndan kuantum mekanii de Pro
testan Reformunun en son aamasdr. Hristiyanl korumak iin
en ok aba sarfeden Almanlar . . . onu ortadan kaldrmlardr
(B, 358). Luther, din adamlarna kadn vermi ve yal rmce
in onca titizlikle rd a hiddetle zp atmtr (a.g.e.). Bunun
265

Nietzsche ve Varlk

yan sra, btn Roman Katolik kilisesi, insan doas zerine du

yulan bir phe zerine kuruludur ve bu her zaman kuzeyde yanl
anlalmtr (B, 350). Bir Protestan rahibin olundan daha iten
likle ateist olan ve o derece de azimle ateislii savunan kii yoktur.
Ve 1940larn Ozark Dalarnda aramba akamlar biz kk o
lan ocuklarna ncilden blmler okuyan ve Kendinizi gelitirmek
iin okuyun diyen rahip de bizleri uzun srecek bir bilinemezcilik
dncesi ve yeni-Darwincilie hazrlamaktayd.
Ailesi kendisini bir manastra kapattktan sonra bile bir maden
cinin olu olarak kalmay baarabilmi (a.g.e.) Luther dostumuz da,
bir gn ruhanilik dncesine, Papaya, azizlere ve tm din adam
larna kendi kabul etmeyi reddettike daha da glenen bir nefretle
bakmaya balamtr (TK, 1, 68). Kendini armha gerdiini hisset
tii dinin kanununu yok etmek iin bir yol arayna kar (a.g.e.).
Nietzche, erdem ve duyuculuk dncesi arasnda bir eliki grme
mektedir ve belirttii gibi, Luther, o dnemde son derece yerinde
olarak evanjelik zgrlk ad verilen duyularnn kendine verdii
cesareti takip etmekten fazla bir ey yapm deildir (B, III, 2). Er
dem ve duyuculuk arasnda bir anti-tez ilikisi olduu sylenebilse
de, bu trajik bir anti-tez olmak zorunda deildir (a.g.e.). Nietzcheye
gre, her gerek ak ilikisi, erdem ve duyuculuk arasndaki gerilimin
tesine geer ve Wagner de keke erdem ve duyuculuun vgs ola
cak bir cesur ve gzel Luther komedisi, bir Luther Dn yaz
m olsayd; Nietzchenin buradaki yorumlar alayc deil gerektir.
Nietzche, Eski Ahitten ve Tanr ile, hem de sizi devaml itip
drten bir Tanr ile bu devaml har neir olmann verdii baya
tadn getirdii honutsuzluunu ifade etmek ve kendi durumunu
anlatmak iin Lutherin u nl szlerini kullanmtr; te burada
dikiliyorum ve baka trlsn de yapamam (a.g.e.). Burada konu
an, artk saygs kalmad bir Tanrya duyulan saygszlktan ire
nen bir ateisttir. Kutsallk kavramn hl koruyan Nietzche, bugn
olsa kilisede alan rock mzii ve gitarlara kzard.
Luther, Almanyadan kan en becerikli ve cretkar kyl, ki
lisenin kibar tavrlarn kaldracak midesi olmayan, kaba saba bir
adamd... Kyl Luther, dorudan konumak, kendini ifade etmek,
266

William Plank

Tanrs ile gayr-resmi konumak isteyen bir adamd. Ve evet, ba

ard (a.g.e.). Katolik dzen onun iin yeterince Alman deildi
(a.g.e.). Nietzchenin anlad biimiyle Lutherin Nietzchenin olgucu
dil kuramna uygun biimde, yani bir yaratcdan dierine, aracsz
ve arada bir temsil mekanizmas, ya da temsil olarak rahip olmak
szn konumakta olduu ok aktr (bkz. 121. ve 125. Blmler).
Gerek Lutherin tutkulu gc ruhun gcnden hareketle gerek
bir psikolog tarafndan tanmlanmaldr, rahatsz ve utanga bir
tavrla yaklaacak bir Protestan tarihi tarafndan deil (AS, III,
19). Nietzche Lutheri dnerek der ki, ruhun gzyle, yaadk
lar muazzam i deneyimlere tepeden bakp bunlarn tesini gre
bilen birok Alman rahip, retmen ve onlarn soyundan gelenler,
milletlerinin yerini ve rtbesini belirleyen kiilerdir (TK, III, 198).
Dier milletlerde, Fransada ve talyada, bunu yapan soylular idi
(TK, III, 198). Luther, akla akll metres, zeki yosma adlarn ver
miti (AS, III, 9). Nietzchenin iddias ile akla inan, dier inanta
olduu gibi, ahlaki bir durumdur (TK, nsz). Ayrca, bu Platoncu
idealizmin de iinde sakl olduu, iki bin yl boyunca sorgulanma
dan ayakta kalm bir ontoloji yaratan ahlaki inantr.
Olumlu dil kuram yaklamyla Lutherin Tanr ile olan diyalo
guna bir bakn! Bylece kibirin (hubris) bir Alman yani hiperbrea
sorunu olmadn grrz. Kibir, bir Gney, Yunan, idealist soru
nudur ve z itibaryla da olsa Nietzche olguculuuna inanan her
kese, sadece tanrnn tekelinde olan yaratcl kendine mal eden bir
ahlak yaratclk anlayna ve bylece de kendisini tanrlara denk
hale getirecek bir olguculua ciddi cezalar vermeyi ngrr. Bu ne
denle de, Yunan deneyimi Prometeusun karacierini Zeusun kar
talma sunarak cezalandrmtr ama hiperbrea deneyimi Lutherin
bira retimi yapan eski bir rahibe ile evlenmesine izin vermitir. Hiperboreallar asla kibirin ne olduunu renmemilerdir, nk bu
bir gney zelliidir. Luther bunu ortadan kaldrm ve Kiliseyi de
yok etmitir.
15. ve 16. yzyllar talyann dorukta olduu dnemler, yani an
tik an son zaferini yaad dnemlerdir. Zaten, Davut fikrinin
zn ve biimini Mikelanjdan baka kim gidip taklit edebilirdi
267

Nietzsche ve Varlk

ki? Mikelanjm Davut u hibir ey yapmamakta, henz kullanlma

m ve harcanmam gcn zn korkun derecede duraan bir bi
imde kendi bnyesinde srdrmektedir; bu tam da Yahudi dininin
kahraman karakteri ile antik Yunan atletinin, yani Tannmn gzde
sinin bir kaynamasdr. Mikelanjm Davut eserinin bir eylem ya
parken sergilenmemesi, klasik ve Platonik bir gerekliliktir ve Newtoncu klasik mekanik nasl saf bir matematik anlaynn ayakta
tuttuu, kat ve somut bir tanrsal kanunun ynettii bir evrenin
varlnn kant ise (ki bu anlay matematikilerin hl Platoncu
ve hatta Hristiyan olmalarn salamaktadr), bu donmu Davut
da, akn durdurulmasnn ortaya kard bir dorunun, yani
tanrsal bir duraanlk, istikrar ve mutlaklm ta kendisidir. New
ton fizii, Mikelanjn Davutunun fiziidir. Klasik mekanik, gney
Rnesans sanatnn fiziidir. Bu Hristiyan aklclar yani bu klasikiler, Bernininin yz buruuk ve barok stildeki Davut heykelinin
ta frlatt andaki eylemi ile hareket halinde ve modern dnyay
estetik adan tekrar G stencinin akna geri gtren bir halde
grnce sinirden kplere binerlerdi.
Davut hareket etmez, eylemi yoktur, nk deal olann eylemi
yoktur. Davut, Nikomanosa Etik teki aristokrattr; yapmak zere
olduu ve yapmaya gcnn yettii varsaylan ama varoluundaki
kusursuzluu bozmamak iin de asla bunu yapmak iin yerinden
dorulmayan bir durum zerine kusursuz ve gzel bir dncedir.
Rnesans dnemindeki papalar, Kilisenin pagan sanat ve edebiya
tn yceltmesi yznden arada bir endielenseler de, aslnda pagan
kltrn Katolik inanc zerine olas bir tehditten dolay byle bir
endieye gerek yoktu. Hatta, Veronesein tablolarndaki kpei, Kur
tarc sann gezindii basamaklarda braksalar da bir ey olmazd.
Luther, Romay ziyaret ettiinde Lateran kilisesi merdivenlerinden
dizleri zerinde srnerek ve her basamakta dua ederek kmt
ama pagan ve talyan sanatndan zerre kadar etkilenmi olduuna
dair bir bilgi bulunmamaktadr.
Bylece, Rnesans zaferleri ile idealizmin kusursuzluuna sap
lanp kalan talya, 17. yy.dan itibaren kltrel adan Kuzeyi geri
den takip edecek bir duruma dmtr. Kusursuzluu taklit etmek
268

William Plank

aray gerekten de bir kmaz sokaktr ve yerine gelecee, evrime,

aka dnk bir bak gemelidir. talyanlar birka yllk yolculuk
lara dayanp okyanuslar aacak gemiler yapamadlar ve yeni dn
yann kefi ve ak denizleri aacak gemilere olan talebin ortaya
k ile deniz gleri zayflad. Latincede Mare Nostra (Bizim Deniz)
adyla anlan Akdeniz, ayn zamanda bir philosophia nostra idi. Bylece, talyanlar 1940larda Mussolininin Etiyopyadaki smrge ma
ceras rezaletine dek smrgeler elde edemediler. te Yahudi kutsal
kitabnn kahraman, Yunan atleti ve Nikomanosa Etikin tefekkr
iindeki aristokratnn birletii Mikelanjn Davutu! Bu baardan
sonra artk gidecek bir yer kalmamt ve yaplacak tek ey Mare
Nostrada taklp kalmakt.
Yunanlar asla kaderi sevmeyi renemediler. Oedipusun dav
rannda olduka Hristiyanca bir gnah ve su kavram ile bede
nin aalanmas grlr, ki bu pagan kltrn Kilise ile son derece
uyum iinde olduunu gstermektedir; Platon ve St. Paul ayn yolun
yolcusu iki arkadatr. Fakat, Nietzche iin kader, Am or Fati demek
tir; Olmas gerekenler bana ac vermez; amor fati benim karakte
rimin zdr (, XIII, 4). Bu beyanda yine Lutherin tutkulu tavr
okunmaktadr, nk Luther iin de Tanr sevgisi ve Tanrnn kendi
sine uygun bulduu kaderi kabullenmesi Lutherci bir Am or Fafidir.
Lutherin mistik kaderinde Nietzchenin Amor Fatisinin cokusu se
zilmektedir. Nietzchenin Almanlar yermesinin (, XIII, 4te olduu
gibi) nedeninin milliyetilikleri, idealizmleri, kesinlie olan inan
lar ve znelliin romantikliinde bulduklar ar mutluluk oldu
unu hatrlamalyz.
Nietzchein Luther zerine olan grlerinin Alman felsefesinde
ilgin bir yeri vardr. Leibniz, Kant, Hegel ve Schopenhauer roman
tik dncenin verdii zlem duygusu, var olann en iyisine duyu
lan zlem (G, 419), ile bir topya aray iinde olmulardr. Gnin
419. sayfasndan itibaren Nietzchenin eserleri arasndaki en muh
teem ifadeler yer almaktadr. Nietzcheye gre, bu nl Alman filo
zoflar artk hibir yerde kendilerini evlerinde gibi hissedememekte
olduklar iin, kendilerine yuva olarak Yunan dnyasn aramlar
dr. Kavramlarn oluturduu gkkua kprleri hari, bu dnya
269

Nietzsche ve Varlk

ile aralarndaki tm kprlerin yklm olduunu kefetmilerdir.

Bir insan bu kprlerden gemek iin son derece ruhani ve hassas
bir mizaca sahip olmaldr ama mutluluk adna ne varsa, ruhanilie
hatta neredeyse hayaletlie ynelik bu isten iinde zaten vardr. Ve
bu ruhanilik insan doa bilimlerinin mekanik beceriksizliinin ve
modern dncelerin panayr yeri grltsnn yaratt bask ve
stresten uzak tutar. Bu filozoflar, Kilise geleneinin atalarndan ha
reketle eski Yunana, kuzeyden gneye, formllerden biimlere ge
riye dnmeyi istemektedirler (italikler bana aittir). Benzer biimde,
kendisi antik adan bir ka olan Hristiyanln da antik aa
bir giri kaps olmasn istemektedirler, nk Hristiyanlk antik
kavramlar ve bu eski deer yarglarnn hl l l parlad bir mo
zaiktir ve tm o arabeski, fkran desenleri, skolastik soyutlama
larn rokokosu ile hl Avrupann kuzeyindeki kyl ve kaba ger
ekliinden daha iyi, yani zarif ve ince, hl kuzey Avrupann ruhani
zevki haline gelmi olan kyllerin sava ve srnn ayaklanmas
zerine stndr. Nietzche, burada Alman idealistlerinin ruhani
lie, Platoculua, Yunanlarn saf biimlerine doru geriye doru gi
den bir yolda ilerlediklerini, bu yolun Hristiyanlktan getiini ve
idealizme giden bu yolu bularak, doal bilimlerin ve modernitenin
stresinden kurtulmay amaladklarn bizlere anlatmaktadr.
Gzel! Ama bir sorun var. Bu barbar ve kyl kuzey, lider olarak
yce bir ruhani-olmayan adam bulmutur ve bu adam Lutherdir.
Bylece, Kant, Hegel ve dierlerinin ortaya koyduu Alman felsefe
sinde Reformasyon-kart, hatta Rnesans ya da en azndan R
nesans arzusu denebilecek bir unsur, antik a kefe, antik felse
feyi ve hepsinden te Yunan tapmaklarnn en derinden gml
olan, Sokrat-ncesi dnemi kazmaya devam etme arzusu vardr.
yleyse, her ne kadar ufak tefek ve gln bir grnts varsa da,
Alman felsefesi birka yzyl iinde bugne dek en yce insanlar
olan Yunanlar ile yeniden bir ba kurma abalar ile bir saygnlk
kazanabilecektir. Nietzche, bu Yunanlar ile olan ba Anaksimender, Heraklitos, Parmenides, Empedokles, Demokritos ve Anaksagoras aracl ile Yunan ruhunun dnyay aklamak iin ortaya koy
duu tm temel biimlere yaklaabilme abas olarak grr, ki biz
270

William Plank

bu dnya yorumuna Helen hayaletleri diyoruz. Fakat, Nietzchenin

Luther hakknda daha nce syledii, onun vita contemplativay
reddederek Hristiyanlk d bir vita contemplativaya yol aan son
derece hayrl kii (TKI, 88) olduu, dinsel yasay yok etmek iin
ie koyulduu, ve duyularnn verdii bir cesareti olan bir olduu
ifadelerinden hareketle, bu byk ruhani-olmayan adam ifade
sini bir vg olarak anlamalyz, nk bu byk ruhani-olmayan
adam, azizleri ve idealin kusursuzluunu reddetmesi ile elbette ki
kusursuz olmayan, sallanan, gcrdayan da olsa bir kpr grevi g
ren kuzeyli kaba saba bir adam, Platoculuun pheci Thomasdr.
Luther, barbarca coku ve heyecanyla gneyin saygnlm, Sokrat Yahudi-Hristiyan dnya grn kaldrp atan ve yerine Tanr
ile dorudan konuabilecek olguculua sahip bir kii koyan kuzeyli
kaba saba bir adamd. Bu sonuca ulamak kanlmazdr. Alman ide
alistleri, antik Yunana giden yolu kusursuz olmayan bir kprden
geerek takip etmeye almlardr; bu kusursuz olmayan bir yol
dur, nk kullanlan kavramlar Platoncu dncenin kurnaz kav
ramlar idi; Luther gibi kaba saba kuzeylilerin barbarca ve duyusal
enerjisi, gerek Sokrat-ncesi dncelere, Heraklitos ve ak d
ncesine giden yolu amtr. Luther de gneye kar kan bir di
er hiperboreal idi. Almanlar, kuzey Avrupay Rnesanstan uzak
tutarak, 15. ve 16. yy. talyasnn altn an oluturan idealizm ve
klasik dncenin zaferlerini engellemi oldular, ki 17. ve 20. yyda
kuzeyde bilim Newtondan Heisenberge doru ilerlediinde bu za
ferler gneyi dondurmu durumda idi.
Lutherin Reformasyonu talyan Rnesansnn benzer drt
lerden domu vahice ve barbarca bir dengidir (G, 93). Sadece
Kuzey, herkesin kendinin rahibi olduu biiminde kendini gste
recek bir zgrlklk araynn yer ald bir bireysel zgrlk
aray iin kaba bir dinsel kla girmek zorunda kalmtr (G, 93).
H. Machiavelli
Machiavellinin durumu zellikle renciler iin kafa kartrc
olmutur. Kendisi kalpsiz tiranlarn destekisi ve akl hocas mdr?
Medici hanedannn ihsanlarndan faydalanabilmek iin elinde ne
271

Nietzsche ve Varlk

yntem varsa kullanan bir adam mdr? Cesare Borgiann iddeti d

neminde yaam, ahlaksz bir frsat mdr? Modern siyasi kuram
ortaya atan kii midir? Reelpolitik denen kavram icat eden midir?
Ona Nietzche bak asyla bakabilmek iin, eseri Prensi Platonun
Devleti ile karlatrmak yeterlidir! Sylevlerden u alntya bakalm:
...

her ne kadar hep hatal olduu sylenemese de, bu vg ve

azarlama uygulamas ok yaygndr; nk insan hayat de

vaml hareket halinde, hep ya k ya da ini iinde olduu
iin, bazen verdiimiz kararlar zorunlu olarak dorudur. r
nein, stn yetenee sahip bir insan tarafndan dzenlenmi
bir ynetim biimine sahip bir ehir ya da lkeye bakalm; bir
sre bu yetenekli kanun koyucu sayesinde ilerleme ve byk
zenginlik yaanacaktr... nsan hayatnn durumuna bakarak
syleyecek olursak, bence, genel olarak, dnya ayn durumda
kalmaktadr ve dnyadaki iyilik her zaman ktl dengele
mektedir; ama tarihten davran biimlerinin birbirlerinden
farkl olduunu rendiimiz o eski krallklarn bize gster
dii gibi, dnya genelde ayn kalrken, iyi ve kt bir lkeden
dierine de deiiklik gstermektedir. (272)

Bu pasaj Machiavellinin tarihi, iyi ve ktnn genelde denge du

rumunda olduu bir k ve ini sreci olarak grdn gstermek
tedir ve bu yz yl sonra ortaya kacak biyolojik evrim kavram
ile uyum iinde olan dngsel bir siyasi srecin en ak ifade edilmi
biimidir. Machiavelli, bir Platoncu olmad iin, kendisini yorum
lamaya kalkanlar ve ahlaki drstl savunanlar artmtr.
Bu nedenle, Prens bir topya forml sunmak araynda deildir,
nk topyalar siyaset bilimi ile ilgili deildirler. Bu kitap, daha ok
siyasi unsurlarn tarih ierisinde izledikleri yolda grlen evrimsel
dalgalanmalar ve uyank bir prensin bu dalgalanmalardan yararla
narak nasl gc ele geirip elinde tutacan gstermeye alan ve
bir krala hitaben yazlm bir sunumdur. te yandan, bir aristokra
tik topya olan Platonun Devleti hibir siyaset bilimi iermez. Mac
hiavelli ise ancak gemiten gelen ampirik gzlemleri kullanarak ve
bunlardan dersler kararak arzulu bir kraln iine yarayabilecek bir
gerek siyaset bilimi sunabilmektedir. Prens, Ahlakn Soyktnn
272

William Plank

ilk blmlerine benzer bir durum ortaya koymaktadr ve ona ben

zer bir tonda yazlmtr. Bu iki eserin de amac, sistem iindeki in
sanlarn mutluluunu arttrmak deil, gcn nasl kendisini dayat
tn ve bir ahlak ve siyaset yarattn gstermektir. Machiavelli
gerekten de modern siyaset biliminin kurucusudur, nk klasik
felsefenin dar idealizminden kamay baarabilmitir. Aslnda, G
cn Soykt adyla da anlabilecek Prens, Machiavellinin eser
leri arasnda en nemli konumdadr.
I. Hegel, Diderotya Kar: Teleoloji,
ans Ve Rekombinasyona kar
Nietzche dncesi asndan bakldnda, Hegelin Diderot
ile tartmas yeni bir hal almaktadr. nce olayn gemiine bi
raz bakmak gereklidir. Hegel, Ruhun Fenomenolojisi adl eserinde
Diderotun Rameaunun Yeeni eserine yle saldrr:
Bu trden bir konuma talyan, Fransz, trajik, komik her tr
den otuz aryay biraraya getiren; srayla, bir derin bir bas ses
ile cehennemin derinliklerine kadar inen, ardndan grtlan
daraltp kartt falsetto ile cennetin kaplarna kadar kan,
lgn ve yattrc, buyurucu ve alayc bir mzisyenin delili
ine benziyor. Notalarn eitlii iindeki, yani ahenk iinde bir
yi ve Dorunun melodisini samimiyetle kabul eden dingin bir
bilin iin, bu trden bir konuma bilgeliin ve aptalln deli
samas tekerlemeleri, yetenek kadar bayaln, ok sayda
doru ve yanl dncenin bir potpurisi, duygularn sapk
l, mutlak bir utan ve kusursuz bir drstlk ve dorunun
bir karmaasdr. En byk aalama ve kederden, takdir ve
duygunun en st notasna dek tum hissiyat yelpazesini gezen,
btn bu tonlar boyunca bir aa bir yukan dolamaktan ken
dini almas mmkn olamayacak bir konuma bu; ama duygu
ve takdirin ie karmas bunlarn tmn bozacak bir komik
lik yaratmaktadr (252. Blm).
Daha dorusu, artk gze grlmez ve alglanamaz bir Ruh,
tm soylu ve yce paralara nfuz edecek ve ksa sre iinde
bu bilinsiz idoln [yani kltrn, s a f anlay ve igrnn
273

Nietzsche ve Varlk

enfeksiyonunun, kendi iinde kapal kalan bir olumsuzluun] tm

hayati organlarn eline geirecektir; ardndan, gzel bir gnn
sabah, yoldana bir dirsek vuracak ve . . . Pat! Kt! angr! Bir
bakyorsunuz, dol yerlerde yatmaktadr" (a.g.e.,545. Blm).

Diderottan byle alnt yapan Hegel, Ruhun kltr aamasn

dan, yani, Ruhun tkenmi bir gemiten ibrate eski halinin l
biiminden kurtuluunu, takdir ile ykseklere uzanan bu yeni er
dem ylan, ardnda ac ekmeden buruuk krk bir deri brak
mtr (a.g.e., 545. Blm) eklinde bir benzetme ile anlatmaktadr.
gibi adyla ieriini bu derece iyi ifade
eden bir kitap daha pek yoktur; bu kitapta, Evrensel Ruh kendini
kefeder ve bunun zerinde dnr, kendisini gereklik olarak ta
nmlar ve dier her eyi kendi gerekliinde zmser ve bylece de
akl ve beden, birey ve toplum, tarihsel deiim, devletin rol ve di
er hemen tm sorunlar zm olur. Evrensel Ruh kavram, Hristiyan-Prusyal bir G stencidir. Duyu alglarndan devlet meka
nizmasnda gereklik bulmasna kadar, Evrensel Ruhun kanlmaz
diyalektik macerasna bizleri de srkleyen bu becerikli Alman ide
alistinin bu dnsel buluu son derece zekice ve ikna edici bir kav
ramdr. Fakat, Hegelin bu kanlmaz teleolojik diyalektii yanltr
ve biz bunu bugn kabul etseydik, Darwini ve evrimi reddetmek,
bir biimler karmaas olarak modern biyolojinin Doa kavramm,
kuantum mekaniini, grelilik kuramn ve Friedrich Nietzcheyi de
reddetmek durumunda kalacaktk.
Ruhun Fenomenolojisi

Kendina ait syleyecek ok eyi olan Hegel, 1807 ylnda neden

gidip de Goethenin Almancaya evirdii ama Franszcada seksen yl sonraya kadar orijinal yazmasndan baslamayan Diderotun
Le Neveu de Rameau kitabndan alnt yapmtr? Hegel uzmanlar
bu konuyu iyi bilirler ve ben de ksaca zetleyeceim ve ardndan
Hegelin Diderotu neden sevmediine geeceim. Bunun Nietzche
ile ne ilgisi olduu da ksa sre iinde ortaya kacaktr. Buradaki
tartma, ksaca Alman idealizmi ile Diderotun 1746 tarihli Pensees philosophiques eserinde ortaya att bir istatistiksel rekombinatif kozmolojik modelin kar karya geldii bir tartmadr ve bu
274

William Plank

Diderotu bir Nietzche ncl ve bir hiperboreal haline getirmek

tedir ve bu blmn konusu da budur.
J. Hegelin Diderotdan alnt yapma nedeni
Hegelin ifadeleri, Ruh zerine olan blmlerindeki (438-671) ve
zellikle de kltr zerine olan genel grleri balamnda ele aln
maldr. Hegelin Ruhu bir dizi kendine-yabanclama srecinden
geer ve bunlarn her birisi Ruhun daha yksek aamalarna gei
iyle son bulur ve her ne kadar Hegel kendisini Ruhun bu macera
ve konfigrasyonlarm zaman sralamasyla vermek zorunda hisset
mese de, kltr zerine olan ksmdaki grlerin sunumu zaman
sralamasna gredir ve aadaki ekilde zetlenebilir:
1. Ne zaman balad bilinmeyen ve gelenek tarafndan be
lirlenen davran sistemi; Hegel bunun iin gelenein kii
sel olmayan glerine kar sorumluluu temsil eden Creon
ve kiisel olmayan aile deerlerini temsil eden Antigoneu
gsterdii Antigone tragedyasn rnek verir. Bu ikisi ken
dini dnebilen Evrensel Ruhun gereklemesine katkda
bulunmayan bir sistem olutururlar ama bu sistem bireysel
gerekleme yolunda yine de zorunludur.
2. Roma hukukunun yasal sistemi; bu, Evrensel Ruhun d
ncelerini aksatr, nk insan yasal adan tanmlamak
tadr ve insan yapm bir yasal sistem ile herkesi bamsz
ve birbirine eit sayar ve bu yzden de gerek ruha ayk
rdr. zgn birey iin condition sine qua non olan benlik
bilincinin btnl, Roma mparatorluunda tanm d
ardan dayatlan, Yunandaki kiisel olmayan glere itaat
kavramna kyasla daha aklc ama ayn derecede de insana
yabanc, sadece resmi bir btnlk kavramdr (Lauer, 216).
Fakat, insan ruhu evrensellie ulaabilmek amacyla kendi
dna kmak zorunda olduu iin, kltrel gelime yoluyla
bundan kamak ister.
3. Bu nc aamada Hegel, deer verdii ruhani kavramn
tanmlarken, znde ruhani deil de tipik kltrel bir feodal
srecin rn olarak grd XIV. Louisi rnek vermektedir.
275

Nietzsche ve Varlk

Ksaca sylemek gerekirse, XIV. Louis, kltrn tek bir insan

bedeninde btnlemesidir, ki bu olay bireyi Ruha daha da
yabanclatrr; yle ki, kltrn kendisi Ruhun kendine ya
banclamas demek olur. Kltr, bireyin doas gerei bu
lunduu sade durumdan alnp, doal eilimlerinin bilinli
kltrlemesi ile ortaya kan bir duruma terfi etmesi de
mektir (Lauer, 217). Fakat, daha sonra greceimiz gibi, her
ne kadar Ruhun gemesi gereken bir aama olsa da, klt
rn kendisi de bir kmaz sokaktr ve zaten diyalektik sre
cin doas gerei elbette bu aamann da tesine geilecek
tir. Hatrlanmas gerekir ki, Hegel dncesine gre her ey
ikili unsurlar halinde vardr, nk ikinci unsur var olabil
mek iin birinciye baldr; bu yzden, yabanclama da ge
reklidir, nk bu da yabanclalan unsura bamldr; daha
basit ifade etmek gerekirse, yabanclalacak bir unsur yoksa
yabanclama da gerekleemez ve bu da diyalektik ve de
iimin olmamas demektir. Srekli yabanclama Evrensel
Ruhun geliimi iin gereklidir.
17.
yy. Fransas ruhsal adan kltr iinde bir kmaz sokaa
taklp kald ve bu da bireyin Evrensel Ruh ile ilikisinde geersiz
bir model olduu iin, Hegele gre Ruh yavaa Fransay terkedip
Almanyaya geecektir, nk Almanya ahlaki bilincin nemini farketmektedir ve ahlaki bilinci olmayan her kltr ii bo bir oyuna ve
kltrlenmi insan da ii bo bir kabua dnr (Lauer, 220). Bylece, her ne kadar ruh kendine kltrden bir hayat kurabileceine ve
kendi doal benlii dna kabileceine inansa da, bireyi Evrensel
Ruh ile ilikilendirmede baarsz bir model sunduunda kltrn
de almas gereklidir. Ruh, kendi kltrnden byle dnyalar kurar
ama bireyin taklit etmesi iin modeller sunan kltrn de srekli
olarak tesine geilmesi gereklidir. te bu noktada, Rameaunun Ye
eni devreye girmektedir ki buradaki sorun sadece eserdeki Lui ka
rakteri deil, kitabn varl ve Diderotun kendisidir, nk bunla
rn hepsi Evrensel Ruha giden yolda bir kmaz sokak, fakat zorunlu
bir kmaz sokak olan 18. yy. Fransz Aydnlanmasnn rndrler.
276

William Plank

Hegel, daha ncel valye soyluluunun k zerine yapt

bir yorumunu sunmutur (ve ok gzel bir yorumdur nk val
yenin doasndaki ke giden nitelikleri tarihsel olarak dorula
nabilir bir biimde sunmutur). Kral XIV. Louis btn gc eline
geirdiinde, artk bireyin devlet iin yapabilecei bir hizmet kalma
mtr (ki ideal biimiyle bu devlet, bireyin Evrensel iinde zmsenmesini salayabilir). Bu nedenle bireyin artk kral haline gelmi
olan bir devlete yapabilecei hizmet, yaclk yapmak yani dil kul
lanm ile hizmet vermek durumuna doru yozlamtr, nk kral
haline gelmi olan devletin eksik olan tek eyi budur. Bylece, 17.
yy.a baktmzda kendi toplumsal ve ruhani rolnden mahrum
kalm bir soylular snf grebiliriz ve bu snf Richelieunn tarifi
uyarnca da artk ritellemi bir kendi kendini yoketme srecine
girmitir. Fransz Aydnlanmasnda da benzeri bir durum gerek
lemi ve Hegel Rameaunun Yeenini bu kmaz soka ve yoz, ahlak-d ve ahlaksz, nkte ve dile dnm kltr gstermek iin
rnek olarak vermitir. Bylece, Diderotun eserindeki Lui, ahlakn
sz konusu olmad ve kltrn, bazen ok gzel dil kullanmlarn
ierse de yine ahlak barndrmayan bir dile indirgedii yozluu gs
teren mkemmel bir dilsel performans sergiler. Bu trden k ve
dil olarak k iindeki, asalak, budala ve aylak bir toplum, ancak
bir dehann dengi olabilir. Bu nedenle, Lui karakteri, Evrensel Ruha
ynelik diyalektik srecin yine eksik aamalarndan biri olan ve sa
dece kltrden ibaret bir modelin ortaya kard, kendine-yabanclam ruhtur. Bu nedenle, Hegel hem Diderotu hem de kitaptaki
dier karakter Moinn imal da olsa onaylanmasn knamaktadr.
Sonuta, Hegelin burada syledii ey, Rameaunun Yeeninin sa
dece bir asalak zerine yazlm bir yergi (yani yaygn yorumun g
ryle, bir ahlaki yk) olmayp, 18. yy. kltrnn ifadesi olan bir
asalaa vg olduudur. Asalan sanatsal ve yaratc bir rol var
dr ve bu rol Moinn biimlendirici ve saygn roln kendi bnye
sinde toplamakta ve tesine gemektedir. Luiye verilen masse verbal bu rol vurgulamaktadr.
Hegel, bir yergi olarak kabul edilse bile Rameaunun Yeeninin,
yine de Evrensel Ruha katkda bulunabilecek doru bir model
277

Nietzsche ve Varlk

sunmadn dnyordu, nk bu tr bir eletirel yergi, ruhun

paralanp dalmas sorununu ele almamaktadr ve sonu olarak
da bu sre, Evrensel Ruhun kendi iinde dnlmesine katkda
bulunmad iin Hegelin grne gre mutsuz bilin daha da ya
ylmaktadr; daha dorusu, gerekliin etrafndan dolamakta ve
sorunu grmezden gelmektedir. Bu nedenle, Hegele gre, bireyi Ev
rensel Ruh ile btnle giden yoldan ayarttklar iin sadece Moi ve
Lui deil, bir yergiden ibaret de olsa, bu trden bir modeli ne sr
d iin Diderot da suludur. Kltr, zellikle de 17. yy. Fransas
ve Fransz Aydnlanmas, bireyi saf dncenin evrenselliinden
alkoyduu iin, bir baarszlk, deyim yerindeyse gerekli bir baa
rszlktr.
Aydnlanma dnrleri diye andan dnrler, kltrn znde
ya da gerek Geistin varlnn farkna varmak ynnde bir deiik
lik ngrmedikleri iin, yaptklar yergilerde dahi kendilerini mey
dana getiren kltrn bir paras haline gelmilerdir. Bylece, Voltaire ve Diderot Rameaunun Yeeni gibi zavall ve kk yergiler
yazmlardr (Lauer, 229). Hegelin grne gre, Voltaireler ve
Diderotlar bizzat eletirdikleri eyin bir rndrler ve bunun te
sine geememilerdir; birer yergici olarak ilevleri de dierlerinin du
rumun farkna varmalarn salamaktr, durumu deitirmek deil
(a.g.e.). Hegelin abarttn dnebilirsiniz, ama daha gnmz
den bir rnek verelim: Pornografiyi yermek iin bir film yapmak is
teyen bir film yapmcs kanlmaz biimde ortaya pornografik bir
film karacaktr. iddeti ve ahlakszl gstermek iin yaplan te
levizyon programlar izleyicileri, arzal bir merak duygusuna sa
hip insanlar ve iddeti elenceli bulan kiileri ekmektedir. Bu ba
k asyla, Amerikal Geraldo, Donahue ve Ophrah kendilerini
ortaya karan kltre ve aa kardklar toplumsal sorunlara
yataklk etmektedirler. Aa vurduklar bu toplumsal ktlklerin
dzelmesine bir katkda bulunmadklar gibi, bunlar daha da des
teklemekte ve toplumun genelinde bunlara ynelik merak ve bee
niyi yaymaktadrlar. Ayn ey, Amerikan televizyon kanallarndaki
haber bltenlerinde de gittike yaylmakta, haber ad altnda ar
pk ve ehvet dkn bir merak n plana konmaktadr ve Barbara
278

William Plank

Walters gidip kz arkadann poposunu sran bir spor habercisi ile

rportaj yapabilmektedir.
K. dealizme kar Rekombinatif Model
Hegel, Ruhun gereklemesine giden yolda bir ylann l de
risini atp devam etmesi gibi almas gereken bir ara aama olarak
kltr gstermek iin Diderotu rnek verdii halde, Hegel ile Di
derot arasndaki anlamazlk daha derinlerde yatmaktadr ve bu an
lamazlk ok basit biimde de olsa, teleolojik idealizm ile istatistik
sel rekombinatif bir kozmoloji arasndaki anlamazlk olarak ifade
edilebilir. Hegelin yaratc bir serseri ve budala bir dahi olan Luiyi
reddetmesi, bu sistemlerin birbirleriyle olan elikisinin mantksal
bir sonucudur. Hegelin sunduu projeyi ana hatlanyla zaten grdk
ve Diderotun istatistiksel rekombinatif modeli de 1746 tarihli Pensees philosophiquesin XXI. blmnde anlatlmtr. Bu blmde,
zaman snrlamas olmakszn, 100.000 tane zarn ardarda beraber
atld bir senaryoda, bunlann hepsinin birden alt gelmesinin sa
dece olas deil istatistiksel olarak da zorunlu olduunu ve hatta za
mann sonsuz olduunu varsayarsak, zarlarn da sonsuz kez tama
mnn alt geleceini sylemektedir.
Bu gibi bir senaryoda tesadf sonucu lyada bile tekrar yara
tlabilir. lk bakta, bu yntemle koca bir evreni yaratabilme
olasl ok kk gzkmektedir ama zar at saysnn ok
luu bu olayn zorluunu telafi etmektedir. Bu nedenle, eer
bir ey akla manta aykr ise, bunun nedeni maddenin son
suz bir sredir hareket halinde olmas ve bu sre iinde son
suz sayda kabul edilebilir dzenlemenin ortaya km olmas,
yani bu kabul edilebilir dzenlemelerin oktan gereklemi ol
masdr. Bylece, akim amas gereken ey, evrenin ortaya
k deil, kaosun kuramsal olarak da olsa ne kadar uzun s
redir var olduudur (Blm XXX).

Gerekten de, Eigenin belirttii gibi gezegenimizin yaklak 4.7

milyar yanda olduu dnlecek olursa, bu srenin, reme yete
neine sahip molekler sistemlerin kendi dzenlenmelerini salayacak
279

Nietzsche ve Varlk

bir aamaya gelmeleri iin yeterli olmadm sylemek iin bir ne

den bulunmamaktadr (Eigen, 1992,8). Diderotdan yzelli yl sonra
Friedrich Nietzche ayn soruna eilecek ve eer kusursuz bir duru
mun ortaya kmasna yol aacak trden bir teleoloji sz konusu ol
sayd, bunun imdiye dek oktan ortaya km olmas gerektiini
syleyecektir. Ayn durum daktilo kullanan maymunlar rnei ve
rilerek de anlatlmtr.
L. Bir Nietzche-ncl olarak Diderot
Bunlara ramen, Diderot ve Nietzche arasndaki benzerlik daha
da ilerilere gitmektedir. Nietzchenin G stenci de, ksaca teleolojik ve dorusal-olmayan bir nedensellikle srekli yeniden bir hiye
rari iine giren enerji merkezleri sistemi iindeki eneji merkezle
rinden enerji salm sonucu ortaya kan evrenin rekombinasyonlar
eklinde tanmlanabilecek bir rekombinatif sretir ve Diderotnun
belirttii sre salanrsa, bu sre de Bengi Dna yol aacak
tr. Nietzchenin Bengi Dn kavramnn kantlanp kantlanamayaca u anda acil bir sorun deildir (bu tartma iin bkz. 115119. Blmler), ama sorunumuz deerlerin doasdr. Bu trden bir
kozmoloji olduka sorunlu bir deerler konusu ortaya karmakta
dr, ki Nietzcheye gre felsefenin en byk sorunu da budur; iyi ile
ktnn varl. Bu rekombinatif kozmoloji, insan tm ac ile bir
likte ama kozmosa bireysel katlmn verdii inanlmaz bir mutlu
luk ile iyi ve kt sorununun tesindeki bir konuma atmaktadr (Bu
dncenin son derece zl ve airane bir tanm iin Nietzchenin
B, 337ye baknz).
Diderotnun Rameaunn Yeenine bizlere gsterdii de ite
bu iyi ile olduu kadar kt ile de i ie olmak durumudur. Ve ger
ekten de, Diderotun bu ksa romannda Hegelin kabul edemedii
ey, ahlakn yokluudur, nk Hegele gre ahlak olmazsa bir kl
trn zerinde duraca bir zemin olmayacaktr ve bu da entelek
teli bo ve sama bir duruma drecektir. Hegel, her ne kadar
diyalektik sre ierisinde varlklar zorunlu gibi grnse dahi, sa
mal ve ahlakszl reddeder. Diderot ve Nietzche bunu rekombi
natif bir kozmolojinin zorunlu sonucu olarak kabul ederler ve zaten
280

William Plank

bunun varl olmazsa alacak bir ey olamayacaktr. Sama, ente

lektel ve trajik aslnda ayn eydir. Nietzchenin yzelli yl sonra
Mziin Ruhundan Tragedyann Douu eserinde gsterecei gibi,
Diderot da Rameaunun Yeeninde bunu gstermitir. Eer okurun
Nietzchenin btn eserlerini okuyacak sabr varsa, ki Nietzchenin
de ifade ettii gibi kendisini anlamak iin bu zorunludur, o zaman
grecektir ki Diyonisos, doal, dizginlenmemi g, Apollon fig
rn (!Tragedyamn Douunda bile) kendi bnyesinde zmsemi
tir ve bu zmseme Nietzchenin te nsan eseri ortaya kana dek
oktan bariz hale gelmitir. Diderotun Lui karakteri bir Diyonisos,
Moi ise bir Apollon figrdr ve Apollon nasl Diyonisos tarafndan
zmsenmise, Moi yani anlatc da Lui tarafndan zmsenmitir
ve bu yine ayn nedenlerle, yani iyi ve kt, disiplin ve dzensizlik,
deha ve samaln bir teleolojik-olmayan rekombinatif kozmoloji
nin btn ve ayrlmaz paralar olmalarndan kaynaklanmaktadr.
Bu kozmoloji kelimenin tam anlamyla son derece bilimseldir ve de
erler sorununun en st dzey bir felsefe sorunu olduunu da or
taya koymaktadr. Bu trden bir kozmoloji iin, dahiler ve aptallar,
aynen Daminin evrim srecindeki biimsel bozukluklar ve evrim
sel kmaz sokaklarn varl gibi, yani konfigrasyonlar arasndaki
ilikinin doas gerei zorunludur. Bu ahlaki-olmayan dalgalan
malar, Manfred Eigenin oyun modellerinde ortaya kmaktadr ve
Doann genetik biimlerin karmaas olduu tanmyla uyum iin
dedir ve geleneksel ve popler olarak yaplm dorudan nedensel
lik zerine kurulu bir biyolojik uyum salama sreci ile de gileri
yoktur. Nietzche ve Diderotun rekombinatif kozmolojilerindeki bu
benzerlik, Gilles Deleuzen Nietzche zerine olan kitabnda Nietz
che diyalektiini abarttn da gstermektedir. Rekombinatif G
stenci, Diderotun ebedi bir sre iinde 100.000 zar at rnein
den daha farkl bir biimde ilememektedir.
Bu trden bir durum, Rameaunun Yeeninde Diderotun kendi
psikodramasm grmemizi salamaktadr ve Victor Hugonun edebi
trleri kartrmasnda ok nce, iyi ve ktnn, gzel ve irkinin
i ie gemesi biiminde romantik dnceyi ngren ve hatta ze
rine kan bu psikodrama, her ne kadar Nietzche kendine acma ve
281

Nietzsche ve Varlk

bilinli ve sulugz bir zayflk kavramnn yceltilmesi nedeniyle

romantik dnceyi reddetse de, ayn zamanda Nietzcheyi de tam
olarak romantik gelenek ierisine yerletirmektedir. Gerekten de,
Nietzchenin Mziin Ruhundan Tragedyamn Douu eseri ile as
lnda mziin ruhundan kltrel samaln douu adn da vere
bileceimiz Rameaunun Yeeni birbirleriyle son derece uyum iinde
iki eserdir. lgin bir biimde, Lui zengin burjuvazi iin alan ve
ona dalkavukluk eden bir mzisyendir. Hem Rameaunun Yeeni,
hem de Tragedyann Douu mutluluk ve tragedya, yce ve sama
arasndaki fark ortadan kaldrmaktadr.
Bir Alman teleolojik topyac idealisti olan Hegelin gerekli ama
zevksiz bulduu ve bir ylann eski ve kuru derisini atar gibi atlmas
gereken bu Fransz kltrel aamas, Diderot iin ahlaki-olmayan
istatistiksel rekombinatif bir modelin canl tuttuu, iyi ve ktnn
tesindeki bir kozmos anlay iin gerekli olan sama olan ve yce
olann i ie gemesi anlamna gelmektedir. Bu model, Diderotu bir
Nietzche-ncl ve birinci snf bir hiperboreal yapmaktadr. imdi
dier baz hiperboreallara bakalm.
M. Blake ve Rousseau
Blake ve Rousseaunun 18. yyda yaam iki solipsist olduklarn
sylemek, grnte doru bu durumun kkenleri deerlendirilmezse
fazlasyla kolaya kamak olacaktr. Her ikisi de bir hiperborealnn
Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziine kar verdii mcadelenin
ve neden katklarnn farkna varmadan bu metafizikten kamaya
almann hsrann yaamt: Bylece, bu kiileri anlamak iste
yen bir kii ayn metafizik bak asyla kendilerine yaklarsa, bu
iki adamn da davranlar kafa kartrc olarak grnecektir. kisi
de iinde yaadklar metafizik iklimi anlayamam ve ondan kur
tulmann yolunu da bulamamt ama her ikisi de bu sistemin iin
den onu deitirmeye alarak tatmin olabilecekleri bir noktaya
ulamak iin abalamt.
Her ikisi de kendi kendini eitmi insanlard. Bu sayede de, aka
demik kuramlarn ortak koullandrmalarndan kurtulmay baar
mlar ve insan bilincinin mitik-metafizik yapsna masumca bakmay
282

W illiam Plank

baarabilmilerdi. Kendi kendini yetitirmi bir dier artc kii

olan Borges gibi, bunlarn eserleri de nesnelerin doas hakknda da
hice ve arpk ve hatta gaflarla dolu dncelerin bir karmaas g
rnmndedir; her ne kadar bu arpk grler arpc birer edebi
baarya yol am olsa da. Bloomun gsterdii gibi (1994), doru
luk ya da yanllk byk edebiyat eserleri ya da genelinde bat ede
biyat gelenei iin pek de nemli deildir. Nietzchenin de herhalde
iyi, doru ve gzel ile pek alakas olmazd.
Hem Blake hem de Rousseau nemli anormal akli sorunlarla
kar karya geldiler ve hatta arada bir bunlardan kaynakl dkn
lk durumunun eiinde yaadlar. Blake, yaamn olabildiince sr
drebilen bir izofrendi ve eserlerinin nemli blm gzne gr
nen baz grntler, yani sanrlar sonucu ortaya km idi. Bloomun
Yahovac-Berebasnda yaam olsayd bu klt tarafndan bir pey
gamber olarak grlecekti (bkz. Bloom, 1994, 5). Rousseaunun pa
ranoyas ise arada bir toplum iine kmasna engel olacak duruma
geliyordu ve daha sonra gstereceim gibi, bu paranoya Toplumsal
Szleme adl eserini tiraflar ile Rveries du promeneur solitairem
bir uzants haline getirmitir, ki bu birka yzyl boyunca doal in
san ve genel isten gibi kavramlar ile tam olarak ne demek iste
diini anlamaya alan ilgili siyaset bilimcilerin ve eletirmenlerin
kafasn kartrmtr. Her iki adam da zaman zaman organik bir
ba kuramadklar toplumdan ve cilal ta devrinden beri gelierek
gelmi merkezi siyasi ve dinsel kurumdan ayr dmlerdi ve bugn
olsa psikiyatristlerce topluma zararl olmayan sosyopatlar tehisiyle
merkezi sinir sistemini deiiklie uratan ilalar kullanlarak teda
viye maruz kalrlard. Kibar ruhlu Rousseaunun dnceleri, kendi
zamannda ve hatta svirenin Protestan kantonlarnda bile, kral ta
rafndan tutuklatlmas ve takiben de srgnne yol amt. Burada,
bu adamlar Deleuzen izo-analizine tabi tutacak deiliz ama deli
bir adamn yeni eyler grmesi psikososyal adan ilgi kaynadr.
Birok byk sanat ve dnr aslnda esiz deildir, nk
bakalar da ksmi baarlarla benzer projeleri denemiler ya da
daha byk ve tanmlamas kolay edebi-entelektel akmlarn ye
leri olmulardr. Fakat, bazlar esizdir, nk hi kimse bu trden
283

Nietzsche ve Yarlk

rnler ortaya koymaya kalkmamtr. Bu nedenle, Hegel, Marx,

Spinoza ve Kant esiz deildir. Racine ve Corneille de... Ama Shakes
peare esizdir, Rabelais esizdir. Bosch esizdir, Nietzche de. Blake
de benzer biimde esizdir. Blakein projesini baarl bulalm ya da
bulmayalm, insann akl onun niyetinin muazzaml karsnda
donakalr; Blake, bat mitolojisi, dini, ahlak, psikolojisi ve kyametbilimini biraraya getirerek ve zmseyerek, tm bat uygarl
nn akl ve bedeninin tarihini yeniden yazmak niyetindeydi. zel
likle Drt Zoa, insann evrendeki konumu hakknda kyametvari bir
gr sunmaktadr ve bu znde ok dolu ve yorucu bir gr olma
sna karn, muazzaml okuru hayran ve soluksuz brakmaktadr.
Damroschun Blake zerine olan kitabm okumazsanz, Blakei asla
tam olarak anlayamazsnz.
Hem Blake, hem de Rousseau, tanmn Mumfordun yapt
(1966) ve cilal ta devrinde ortaya kp gelien bir merkezilemi
siyasi-dinsel kurumun etkilerince biimlenmemi bir insann bak
asyla bat mitolojisini yeniden kurmaya altlar. Bu noktada, ci
lal ta devrinden bugne kadarki insanolu deneyiminin, yani bu
10.000 yln sadece insanbiimliler asndan uzun bir zaman oldu
unu, mzrak ular ve topraktan yaplan mlekler gibi, cevherci bir
ze sahip olmayan dncelerin de somut ve etkin gler olarak ha
yatta kaldklarn okura hatrlatmak isterim. Benim tanmladm
ekliyle romantik dnceyi bir hiperboreal olgu olarak alrsak,
Blake ve Rousseau, romantik dncenin merkezilemi otoriteye,
hatta modern toplumda akl ve benliin merkezilemesine kar olan
mcadelesinde iki byk gerilla konumundadrlar. Rousseaunun
yaptklarndan hareket edecek olursak, artc biimde Voltairein
eserlerinde Aydmlanmamn da benliin standartlamasnn bir dier
tr olduunu grr ve Hegelin Diderotyu eletirisini daha ciddiye
alrz (bkz. 84. Blm, I, J, K, L). Birer solipsist olarak grlsn ya
da grlmesin, her iki adam da kendi aklnda bir dnya imgesi kur
maya alm ve her ikisi de bundan ciddi ac ekmilerdir. Merak
eden birisi incelerse, Rousseau hari tm yazarlarda Aydnlanma,
bireyin benliini krala ve soylulara olan ballktan kurtarp, kendi
dengi olanlarn hukukuna verme ynndeki enejik, heyecanl, neeli
284

William Plank

ve iyimser bir giriim olarak grecektir. Hayr, Aydnlanma, bireyin

balln sadece kendi dengi olanlarn hukukuna ve devlete deil,
aslnda bireyin zgrln yeniden tanmlayacak kadar derin bir
ahlaki ilke biiminde iselletirecei bir harekete teslim etmesidir
ve bu Protestan Reformasyonunun bir dier davurumudur; yani,
bu o denli yce bir ahlaki ilke haline gelmitir ki, artk insan kendi
bireysel benliini reddetmeden devleti de reddedemeyecek hale gel
mitir. Harvarddan Damroschun bir gn bir seminerde ifade ettii
gibi; gerekten olup biten her ey Protestan Reformasyonunun bir
dier davurumu biimi olarak grlebilir mi? Bu nedenle, bundan
sonraki blmlerde Jean-Jacquesa tekrar deinirken, onu topluma
kar bugne dek tam olarak kavranamam derecede byk bir teh
like olarak alglamak zorundayz. Jean-Jacques, bir zaman maki
nesiydi, Lvi-Straussun bu terimin anlamn tam tersine evirmi
olmasna ramen, o bir ilkeldi. lkeller, benim tanmma gre top
lumsal bir szlemesi olmayan insanlardr.
Amerikan yerlileri ile yakndan ilgilenenler bu bak asn an
layacaklardr; rnein Ova Yerlilerinin toplumsallama ve standart
lama srecinde, 20. yyn sonlarnda bile hl romantik valye ak
ve centilmenlik adlaryla bilinen kadn ve kiliseyi kendi bnyesinde
zmseyen rgtl ve gizemli bir hava kazanm iddet gsterisi sz
konusu deildir. Ova Yerlisi, klasik an bilgisini yeniden kefet
mi ve uygulam deildir, bir Rnesans, Protestan Reformasyonu
yaamamtr, klasik dnemi yoktur. Sanayi devrimi deneyiminden
zamann birimlemesi, sanayide ve sporda verim kaydnn tutulma
sn renmemitir (organize sporun kklerinin sanayi devriminde
yatt konusu iin bkz. Jacques Elluln grleri). Kendisine bir va
tanda olmann akla uygun bir durum ve bir hak olduunu ve z
grln kraldan alp devlete teslim etmesi gerektiini retecek
bir Aydnlanma dnemi yaamamtr. Gereksinimi olmad iin,
bir Romantik Devrim de yaamamtr ve ayn nedenle de dadaizmi
ve srrealizmi yoktur. Yzlerce yl srm olan kendi esaretimizi
unutmak istermiesine Kzlderilinin zgrl, cesareti ve ayak
lanmasnn imgelerini sinemada kullandmz zaman bile, biz Be
yazlar Kzlderiliye fazla tepeden bakmaktayz.
285

Nietzsche ve Varlk

Nietzchenin de ok iyi anlad gibi, Sokrat Yahudi-Hristiyan

Metafizii (SYHM) yabanclamann kurumsallamas ve teolojikmetafiziidir. Gerek olann her zaman benliin dnda bir ey ol
duu bu sistem iinde, benlik her zaman tek mutlak gerek olarak
grlr. Bu nedenle, Cennetten kovulu kavram da sistemin ayrl
maz bir paras, Hristiyanlk iin kullanlmaya hazr bir kozmoloji,
yeni-Platonculuk, skolastik dnce, teoloji tarihi vb. ve daha sonra
da Fransz simgecilii, Dekadans, ve benliin rtebilmek amacyla
gerek benliini olarak tehis etmek durumunda olduu zgn-olmama durumu gibi Sartrem varoluuluunun baz noktalarnda
bile mevcut olan Platoncu dncenin getii her aama hakknda
bilgili ve iin daha banda ve zellikle de bazlar da dahi olan her
izofren ve paranoyak iin gzel bir zemindir. Hem Blake hem de
Rousseau, SYHMden muzdaripti. Rousseau, dnyann hatta bir ehir-devletinin bile vatanda olma yeteneine organik olarak sahip
deildi. Daha sonra ele alacamz gzel fahie Zulietta ile cinsel
ilikide bulunamamas ile ayn nedenden tr Cenova vatandal
ndan da feragat etmiti.
yleyse, btncl bir benlik aray (ve bulmaktaki baarszlk
lar) nedeniyle, hem Blake hem de Rousseau, Michel Serresin ter
minolojisi ile, enerjik ama bouna bir abayla dier palimpsestlerle
iliki kurabilmek iin yzeylerindeki cila ve kaplamalar kazyp du
ran birer palimpsesttir. Nietzche dncesine gre ise, her ikisi de
kendi konfigrasyonlarm deitirmeye alan enerji boalmala
rn etkisiz hale getirmeye alan birer G stenci konfigrasyonudur. Bu iki adam, uyum salamay reddeden ve elbette asla tam
olarak dilsel olarak ifade edemeyecekleri evrenin son ince-taneli ta
rihi zerinde hak iddia eden Gell-Mannm karmak uyum-salayc
sistemleridir. Hatta, Blake gidip kendi kaln-taneli tarihini olutur
mu ve yazmtr. Bu iki adam, bilinli olduklarn iddia eden, Gilles
Deleuzen makinesel bilind ve arzu makineleridir. Bu iki adam,
mutlak bir benlik ve mutlak bir tr olduklar iddiasyla, Ruseun tr
lerin karmaas biimindeki tanmlad evrimi reddeden birer postDarvvinci biyolojik organizmadr. Bu iki adam, kapal sistem olma
nn yapayl ve olanakszl aray iinde olan ve datm olgusunu
286

William Plank

reddeden datc sistemlerdir. Entropi ve dengenin ahlaki deeri ol

duu ynnde iddiada bulunan termodinamik sistemlerdir, ki hatta
Rousseau olduka kuantuma yakr bir tavrla, kendisinin olduu
kii olmadn, daha ok oluum srecinde bir dengesiz, belirsiz bir
yrekten ibaret olduunu sylemitir. Rousseau, tiraflarm lm
ve gzlemi srecinde bir kimlik kazanmakta olan bir kuantum ola
ydr. Blake ve Rousseaunun ilerinde hayalkrkl, eletirmenlerde
de kafa karkl olduuna amamal. Sokrat Yahudi-Hristiyan
metafizii ile olan olumsuz deneyimleri, onlar Eigenin cam bilye
lerinin k durumundaki hallerine benzer yani artk zar atmann
tahta zerindeki bilyelerin durumunda bir deiiklik yaratmad ve
oyunun sona erdii bir duruma zorlamtr. Biz bunlar heyecan ile
izlemekteyiz. Bilimi reddetmeleri bir sapknlktan ibaret deildir;
bu onlar iin zorunlu ve stasis ideali ile mantksal bir uyum iinde
dir. Bunlar 18. yy. SYHM havarileridir ve bu kendileri iin byk bir
endie yaratmtr ve ruhani ve dilsel kvraklklar kuzey Avrupada,
hiperboreallar arasnda grlebilecek en st dzey sanatsal beceri
dir. Benzeri biimde, btn endie ve kafa karklklarna ramen,
ve hatta hsran ifadeleri ve ka abalar yznden, bu eski meta
fizii paralamaya girimilerdir.
Hem Blake hem de Rousseau datk sistemleri kafalarnda ku
rabilmilerdi ama SYHM onlar bu dnceyi sakatlamaya itmitir.
Eserlerini okuyanlarn kafasnda meydana gelen belirsizlik ve kar
klk ile Blake ve Rousseaunun paradokslar kullanarak akl yrt
melerinin ardnda yatan neden SYHMnin yol at bu sakatlamadr.
Blakein ortaya koyduu datc sistem hi phesiz btn felsefe ve
edebiyat tarihinde, hatta belki de psikoloji tarihinde ortaya konan
en ilgin sistemdir. Buna rakip olabilecek tek sistemi Freud kurabil
mitir. Blake, Zoalar benzetmesi ve bunlarn yaylmlar ve hayalet
lerini kullanarak benliin glerini temsil etmi ve bu miti teoloji ile
destekleyerek tarih ve kozmolojiyi de kapsayacak biimde genilet
miti. Benlik, yeniden tanmlanan bir sa karakterinin ilahi insan
cll bnyesindeki tm benliklere dnmtr. Blake ortaya koy
duu psiik yapy tamamen SYHMnin dnda da kurabilirdi ama
sonuta SHYMyi yeniden yaplandrm, zne dndrm ve slah
287

Nietzsche ve Varlk

etmitir ve bu nedenle de ilahi bir kurtarcya gereksinim duymu

tur. Sonunda da, Blake kendi yaratt bu datc sistem ve kozmo
lojiyi duraan bir sa figr ekleyerek sakatlamtr. Doal ereve
nin akl olarak Yehova-eytan kavramn ne derece serte eletirmi
olursa olsun (Damsroch, 276), kendisi yine de kapal bir sistem ve
lahi nsanlk kavramnn verdii gven hissi aray iinde olmu
tur. Nietzchenin Tehlikeli yaa slogannn (B, 283) yerine G
venli yaa gemitir.
Blake, SYHMyi yeniden oluturma srecinde arada bir Nietzcheye
yaknlar: Gnaha Kar ntikam Aray inde Olan Her Din, D
mann ve ntikamcnn Dinidir, Gnah affedenin deil, ve bunlarn
Tanrs da lahi bir Ad alm eytandr (Plaka 52, Kuds). Burada
Nietzchenin ressentiment insan (kin gden insan) dedii eyin bir
eletirisini grmekteyiz: Nietzchenin babas ve bykbabas da bi
rer Protestan din adam idi. Hem Blake, hem de Nietzche, bu trden
bir nefret zerine kurulu bir kafa yapsnda bir eylerin yanl oldu
unu grebilmilerdi ve biri bu kafay G stenci adna reddeder
ken dieri daha kabul edilebilir klmak iin deiiklie uratmt.
Yine de, teleolojinin desteiyle de olsa, Blake ortaya koyduu du
raanlk mitine tutunmakta glk ekmekteydi. Platoculua ve ku
sursuz, ya da neredeyse-kusursuz, durumlarn varlna inanmaya
eilimli olduu halde (Beulah ya da Cennet gibi), Blake geleneksel
anlamyla Cennet kavramnn insan doasnn ve genel olarak ya
amn dinamizminin de deimesini gerekli kldn grmt. So
nunda Rousseaunun, baz paralan bazen yanl olsa da (tzel is
tenler gibi) kendisi her zaman doru olan genel isten kavram gibi
bir tr eliki ile sonulanan ve iinde mcadele ve savan gerekten
mcadele ve sava anlamnda olmad, belirsiz bir Eden (Cennet)
kavram yaratt. Blakein bu cennet kavram, yine savan sava, m
cadelenin mcadele olmad bir ak olan ve iyi ile ktnn tesin
deki, Apollonun Diyonisos tarafndan zmsendii, evrensel insan
sanm her eyi kendi benliinde zmseyen Diyonisosun bir grn
ts olduu Nietzchenin G stenci dncesine olduka yakndr.
Blake, byk zorlukla bu sistemin sonuna ilahi bir g ekleyip
Edende son bulacak bir durum yaratmaya abalamam olsa, drt
288

W illiam Plank

Zoa, bunlarn yaylmlar ve hayaletleri, aslnda sonsuza dek sregidecek bir cam bilye oyunudur. Psikiyatri terminolojisi ile, Albionun
(evrensel tanr-insan) devaml yeniden kurulmas, bir lobotominin
verdii huzurun denk bir durumdur. Blakein yazm olduu baz i
irlerin Albion tarafndan yazlm olmasn anlamakta glk eki
yorum. Albion iir yazmaz; bunlar yazan, Cennetten kovulu nede
niyle, evrensel benliin paralanmas nedeniyle mmkn olan sanat
reten Blake-Lostur. nk, Cennetten kovulu, akn nn a
mtr ve iiri mmkn klan da Cennetteki ylandr. Bu sistem tam
ilemedii iin ilemektedir ve ylan onu yaam dolu, datc bir sis
tem yapmazsa, Eden katlanlmaz, l bir yerdir.
Damroschun belirttii gibi Blake bu sorunun farkndadr;
Blakein arzunun sonsuzluu zerine olan grkemli iddialar so
nuta sorumsuzca iddalar deildir, nk Blake, Urthonann haya
leti olmadan ebedi biimlerin ulalamayacaklarn phesiz ac ve
keder ile kefetmiti (316); Urthona, yani toplumsal varlk, Sartrem
dier insanlar ne kadar rahatsz edici olsalar da bakalar iin var
olmak kavramdr. [H]ayalet, znt, yani Cehennemd ir... (315)
ve bu da bize Sartrem Huis clos yani Cehennem dier insanlar
dr ifadesini hatrlatmaktadr. Bu nedenle, sanat bize benliin di
namizmini anlatr, hatta ve belki de zellikle paralanm bir ben
liin . . . ve dier insanlarn. Bu nedenle, Kuds blmndeki ..
. al bu ylan dilerini; batr bir bana bir sana; senin hizmetine ama
deyim ifadesinde Losun yaratcl, Cennetten kovulmu olmas
asndan nemlidir (Damrosch, 317) retken olan, ak-ulu, da
tc sistemdir.
Blake bu nedenle tek-Tann kavramnn bir dinamizm sunama
yaca, eylemin kkeni olamayaca gryle Teslis (leme) kav
ramnn gerekliliini farkeder ve Koyrenin dedii gibi, kendi bana
tek olarak var olan Tannnm bu tamamen kat ve deimez birlik ni
teliine bir okluk ve i yap kazandrmak gereklilii vardr (Dam
rosch, 300). Blake, Albiona verdii deerleri, yani oulluk niteli
ini, Tanr-benliine vermez grlmektedir. Bu nedenle de, birleip
tek olmu Albion-benlii kavramndan, oul nitelie sahip Tanrbenlii kavramna sihirli bir gei yapar, ve Hegele yaklar; Teslis,
289

Nietzsche ve Varlk

bilincin kendisinin diyalektik hareketini yanstr (Damrosch, 301).

Blake, yeniden yaplanm Albion-benliinden esirgediini Teslis
olarak Tanr kavramna baheder ve bununla st kapal olarak da
olsa, kusursuz Varlklarn, deyim yerindeyse, termodinamik s lm
ve k yoluna girmi cam bilye oyunlarnn birer grnts oldu
unu farketmitir. Daha nceki blmlerden birinde deindiimiz
gibi, Cyrano de Bergerac, insann madde boyutunda ebediyet kav
ramn kafasnda canlandramad iin ebedi bir Tanr kavramn
icat ettiini belirtmitir, sanki ebediyet kavram bunda dierinden
olduundan daha kolay kabul edilebilirmi gibi. Bu kk numaraya
Cyrano Dnm adm vermitim. oulluk kavramn Tannda
canlandrmak insanda canlandrmaktan daha kolay olmaktadr.
Aslnda, Blake ve Rousseaunun balarm artan tekinin yaa
d ehir, Golgonooza olduka retken, dinamik, duraan-olmayan
datc bir yer, sanatn zenginlii ve gzelliin ehvet ve irenlik
ile bir olduu, iyi ve ktnn tesinde olas bir cam bilye oyunudur.
Kozmik boyuta karlr ve Blakein buyurganl, Protestan izof
renisi ve Platoncu Cennette kovulmuluk kavram devreden ka
rlrsa, Golgonooza aslnda G stencinin bir grnmdr. Gol
gonooza, fiziksel materyaller, yani maddesel unsurlar kullanlarak
yaplabilecek en iyiyi temsil etmektedir ama bunlar kullanmakla
da Edene olan uzakln itiraf etmi olmaktadr (Damrosch, 321).
Golgonooza, daimi ve hareketli bir ylan olan ve bahesinde tavan
lar kouan Edendir. Grlecei gibi, Blakein hsran Nietzchenin
neesidir, ki bu nee insanolunun tm baar ve baarszlklar
nn birlemesi, ve Bengi Dnn ak olan srekli bir akn ver
dii mutluluktur (bu konu iin B, 337deki cokun ifadelerle dolu
ksm okuyunuz).
Eden, kusursuz, entropik, datc-olmayan durumlar gibi tam
olarak kavranamaz bir yerdir. Peygamberleri ayakta tutan inan
gibi bir ey olmakszn, kovulmuun sanatn aan bir gereklik iddi
as olan mit ayakta duramaz (Damrosch, 336). Blake, Nietzchenin
Lutheri kastederken kulland ruhen barbar ifadesi ile tanmla
nabilecek trden bir hiperborealdr (K, 46). Bir Protestan olarak
Blakete de Lutherin delicatezzadan yoksun, iten ve sknt veren
290

William Plank

bir Tanr tutkusu vardr. Bazen de, Augustine de grld gibi, hak
etmedii halde azadedilen ve yceltilen bir kleye yakr bir Doulu
vecd ile kendinden geme hissi grlr (K, 50).
Evrensel-ilahi psiko-sosyal Tanr-insan zerine olan son hk
mn ele alrsak, Damroschun deyimiyle sanatn grevi kyameti
mmkn klmak ve yolunu amaktr (37). phesiz Eden ve ye
niden yaplandrlm Albion geicidir ve Bengi Dna uygun bi
imde, Eden, Beluah ve Oluuma yol atka, kyamet de yeni bir
kovulua yol aan bir giri blm olabilir. Kimse ebedi bir kavra
y ve aydnlanma durumunda (epiphany) yaayamaz (Damrosch,
344). Fakat, Nietzchenin Bengi Dn karsndaki coku hali de
bir ebedi kavray ve aydnlanma durumu deil midir? Damrosch
devam eder; eytann yaratt bolukta daha da derinlere de
riz korkusuyla, Los tekrar tekrar canlanp lahi Gr ayakta tut
mal ve kurtulu yoluna doru iaret etmelidir (348). Bir baka de
yile, kovulmu, yaratc ve imgeler reticisi Los, datc sistemin
dinamiini salayan unsurdur ama bu rol yerine getirebilmesi iin,
Los devaml kovulmu, yeniden ayn konumuna oturtulmu, tvbesiz ve rahatsz durumda kalmaldr. Yehovann bnyesine eytan
zmsettiinde Blakein aklndan geenler de bu deil miydi? ey
tan, asla gnah karp kurtulua ermemelidir. O, her zaman d
man ve muhalif olmaldr. Los, bahede dolaan tavan, Edene de
vaml eriebilen ylandr. Tekrardan datc-olmayan sistemlerin
akla yatkn olmadklarm, akl ile ilgili baz olaylarn bu trden sis
temlerle mcadele olarak alglanabileceklerini ve bir hiperboreal
olan Blakein eserlerinin de bu sonucu gsterdiini syleyerek bu
konuya nokta koyabiliriz.
N. Rousseau
Rousseau da benzer biimde bir datc sistem kurmutu ve bu
Amerikan demokrasisi ile uyum iinde ileyen bir siyasi sistemdi ve
SYHMnin bu sistem zerindeki egemenlii bunun da sakatlanmas
ile son buldu. Bir baka deyile, Toplumsal Szleme adl eserinde
bireylerin istencinin uzlaarak ortaya bir tzel istencin kacam,
tzel istenlerin de uzlama yoluyla bir genel istence yol aacan
291

Nietzsche ve Varlk

ngrd bir sistem kurmutu. Fakat, bu trden ak-ulu ve ma

cerac (Tehlikeli yaa!) ve ak ve deiim ile yaayan bir sistem,
Rousseaunun iinde yaamakta olduu bat politik-metafizii ile
uyumsuz idi. Bu aslnda Fransa ve ABDnin frtnal ve beceriksiz
ama ayn zamanda da ileyen ve baarl demokrasilerini de mm
kn klm bir sistemdir. Bu nedenle, Rousseau bu siyasi dinamii
bir ucunda belirsiz ve tanmsz bir Doa ve ahlaki ve siyasi adan
bo bir sayfa gibi sunduu, manta aykr bir doal insan kavram,
dier ucunda ise her zaman hakl olan bir genel isten kavramnn
olduu aklalmaz bir yapnn iine oturtmutur. Bylece, okura her
iki kenarn Platoncu kavramlarla evreledii bir ak-sistem sunmu
tur. yi niyetli ve olaya olumlu yaklaan akademisyenler, iki yzyl
dr bu genel istencin ne anlama geldiini anlamaya almakta ama
Blakein Edenini anlamak neden mmkn olamyorsa bunu da ayn
nedenlerle kavrayamamadadrlar. Genel isten kavram, aynen Eden
gibi, Albionun yeniden oluturulmas gibi, s lmdr. Bir dier
hiperboreal, Losun bir dier beden bulmu hali, bir dier mutsuz
Golgonooza vatanda olan Rousseau, Sokrat Yahudi-Hristiyan
metafizii ile kafas kark ve ac verici uras srecinde son de
rece gzel edebi eserler veren karmak bir uyum salayc sistemdir.
Rousseaunun bir paranoyak olmas biraz artcdr. Jean-Jac
ques bir yandan teoloji tarafndan desteklenen merkezilemi ve
aklclam o otoritenin kendi bnyesine dahil edemedii cilal ta
devri ncesi bir benlie sahiptir, ki o otorite zaten cilal ta devrinin
en nemli buluudur, ve bu benlik yznden de kibar bir sosyopat
haline gelmitir. te yandan, iinde yaad siyasi-ahlaki evre, bu
Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziidir. Toplumsal Szleme siyaset
tarihinde ok nemli bir metindir. Fakat, doal insan ve genel isten
ksmlarn bundan kesip atmadka bu metin bir btn olarak tu
tarszdr ve aslnda Rousseaunun sosyalleme ve siyasi yapya dahil
olmasndaki baarszl ifade ettii tiraflarnm bir paras niteli
indedir. Jean-Jacquesn kalbi (mon coeur!), devaml 18. yy. srinsannm kltr ve SYHM tarafndan korkutulup hsrana uratl
mas hari, Nietzchenin stinsannn kalbiydi. Jean-Jacques arada
bir tekbama yapt gezintiler iin dandan inen, utanga ve arada
292

William Plank

bir de sakarlklar yapan Zerdtten baka bir ey deildi. Yine de,

davranyla, 18. yy. sekin giyim stilini reddediiyle, XV. Louisein
balad ayl geri eviriiyle, sevecen ve cahil Thrseye bal ka
lyla, Emilede soylulua saldryla, Diderotun Rameaunun Yeemndekine benzer zeka ve aklabanlk karm sapknca bir kahra
manlk sergilemiti. [Diyonisos] adl tanrda eksik olan ey demiti
Nietzche, utan duygusudur (K, 295). Bu, Jean-Jacquesin birey
sel istencinin verdii bilinli kararlarn tesine geen ve kuzeyli dengi
Martin Lutherdeki gibi, Jean-Jacquesn sosyalleememi benliin
den baka trl yapmas beklenemeyecek bir kahramanlk idi. Ro
usseau kuruntu ve kaygnn yn verdii bir hiperboreal idi.
Daha sonra greceimiz gibi, Rousseau sanat ve bilim dallarn,
yani prangalanmza taklm iekleri ktlerken son derece hakl
idi. Vltairee yaptmz gibi Rousseauya da ineleyici bir tavrla
yaklamadan nce, iki yz yllk sanat ve bilimin (btn 19. ve 20.
yy.larm) o zaman daha yaanmadn hatrlamalyz. 8.yy Fran
sasnda en yksek edebiyat standard, Fransz siyasi-estetik aklc
lk klasik doktrininin vcut bulduu 17. yy. tragedyas, Molirein te
juste milieu dersleri veren oyunlar, kraliyet akademisinin onayla
d tablolar, ve aslnda iyi, doru ve akla uygun kavramlarnn bir
birine girdii ve g ile ilikilendirildii antik metafiziin tm gl
bir ifadesi olan btn 17. yy. sanat ve mimarisinden ibaret idi. Ni
etzche, 17. yy. Fransasnn aslnda ne olduunu grmt; Ahlaki
maskeli balosu nedeniyle, Molire, XTV. Louis toplumunun bir a
da olarak anlalabilir (GG, 63). Vltairein ycelik ynndeki ki
isel iddias, yazd sahte-klasik tragedyalard (Semiramis ve
Eriphyle). Bilim alannda ise en iyi hl, dnyann fizii zerine
koyduu kanunlar ayn zamanda evrenin ve Tannmn kanunlar da
olan Newton idi; ters kare kanunu tanrsal bir kanun olmutu.
Rousseau doal insann yeniden tanmlanarak toplumsal in
sana dnm olduunu grd. Nietzche terminolojisi ile, G s
tenci yerine sr-insan kafa yaps gemiti ve Doa varoluun d
na itilmiti. Rousseaunun tek bana kt bitki toplama turlar,
henz bir toplulua ye olmam cilal ta devri insannn iine ya
rayacak bitkileri toplama turlaryd. Rousseau, her birimizin iinde
293

Nietzsche ve Varlk

olan ve eitimin zerimizdeki etkisine ramen hl var olan ve

Nietzchenin en derinlerde yatan . . . retilemez. . . bir ruhani ka
der zemini dedii eyin bir rneini sergilemekteydi (K, 231).
Getiimiz birka yzylda yaadmz demokrasi lgnlna
ramen, Toplumsal Szlemehin gerekten de bir toplumsal sz
lemenin varln kantlama ve merulatrmada genel olarak ba
arsz olduunu farkedememi durumdayz. Nietzche, ngiliz fay
dac (utilitarian) felsefecileri ve ahlaki faydacln zerine kurulu
olduu gvenlik ahlakn ve bunlarn iinde yatan efendi-kle ili
kisi mantn yermiti (K, 260). Hepimizin iinde yer alan o
retilemez dncesine gre, Toplumsal Szlemehin devletin var
ln merulatramam olmasnn ve bu metnin tutarszlnn
nedeni, Rousseaunun ahlaknn faydaclk, yani bir tr efendi-kle
mant zerine kurulu olmamasdr. Toplumsal Szleme, aslnda
mon coeur n bir ifadesiydi. Bu nedenle de baarsz olmaya mah
kumdu, nk mon coueur kavramnn kendisi, mantksal ve ah
laki olarak mon coeurn nasl indirgenebileceim gstermeye
alan indirgenemez unsur idi. Bu beceriksiz Zerdt iin mon
coeur, sr-insan mantna ve faydac ahlaka boyun eemeyecek
G stencinden baka bir ey deildi. Rousseau Londraya snd
nda, Humeun onu zehirlemeye altna pek inanmasam da, fay
daclar bu kibar sosyopata son derece dmanlk beslemekteydiler
ve Boswellin, ngiltereden Fransaya getirirken Thrse Levasseur
teknede sinsi ve beceriksizce bir tavrla batan karmasnda da byle
bir intikam hissi vardr.
Nietzche terminolojisini kullanmaya devam edecek olursak, Rous
seau cilal ta devri skntsn atlatmt, ki bu batl insann 10.000
yllk son derece ksa yaamnda Avrupann 18. yy.da ulat bir
noktadr. Daha byk, daha ok, daha kapsaml yaamn eski ah
lak ap tesinde yaamaya devam ettii o tehlikeli ve tekinsiz nok
tada; bireyin ortaya kp kendisini kanunlar yaratmak ve kendi var
ln srdrmek, gelitirmek ve arnmak iin sanat ve numaralar
gelitirmek zorunda hissettii noktada Avrupa, Rousseauya yeti
miti. Tehlike yine ortadadr, ahlakn anas, byk tehlike, bu kez
bireye gemi, komuya ve arkadaa gemi, ara sokaklara szm,
294

William Plank

kiinin kendi ocuuna hatta kendi kalbine gemitir (K, 262).

Tehlike o denli byktr ki, Bertrand Lord Russell, Rousseauyu fa
izmin babas olarak grr. Bylece, yzlerce yllk bat politikas
iinde gelien zgn cilal ta devri szlemesini ksaltarak, Rous
seau insan doaya geri yerletirmitir. Rousseaunun hibir din ya
da uyrukta karar klamamasnn, bir hiperboreal gibi, Katolik ve
Protestan, svire ehir-devletleri, cumhuriyetler arasnda gidip gel
mesinin nedeni belli olmaktadr. Rousseaunun iinde bir yerin va
tanda olabilme yetenei yoktu. nsan doaya geri dndrebilmek
iin, insan bugne dek homo naturann ebedi z metni zerine
izip boyanan ok sayda bo ve son derece hevesli yorum ve a
rmlarn hepsine egemen olmaldr (K, 230). Ve bu en derin
lerde saklanan, kalbin dahisi, akl batan alan tanr, sesi her ruhun
i dnyasna nfuz edecek o vicdanlarn lideri kimdir? (K, 295).
Nietzche adn verir; bu Diyonisostur. Kalp konusuna Nietzchenin
eserleri ve Rousseau balamnda biraz daha eilmemiz gerekmek
tedir, nk bu terimlerin benzer rolleri vardr. Bu noktaya kadar
olan ifadeler tiraflarn en ilgin sahnelerinden birine bakmamz
mmkn klacaktr.
Venedikte yaar ve konsoloslukta alrken, Rousseau bir tica
ret gemisinin brokratik gzalt srecinden kurtulmasna yardmc
olur. Buna karlk bir teekkr olarak geminin kaptan Rousseauya
bir yemek smarlar ve soylular, zengin tccarlar ve din adamlarnn
gzdesi nl gzel fahie Zuliettay (bu Guiletta isminin Venedik a
zyla telaffuz ediliidir) tutar. Buna karn Rousseau en kritik anda
gereken performans sergileyemez. nce bunun nedeni olarak kad
nn bir kusurunu, tetin borgne (ters meme ucu), ne srer. Ardn
dan da bunu kendi kiiliini anlamann nemli bir noktas olarak
sunar; Vous allez connatre plein Jean-Jacques Rousseau (JeanJacques Rousseauyu tam tanyacaksnz) (tiraflar, 320). Ben JeanJacquesin bu szne inanyorum.
Bir dier bedene kendini teslim etmek ve bir dier bedenin iinde
kendinden geip kaybolmak yerine, kendini dnmek taknts (narsistik bir taknt olabilir mi?) yznden, Zulietta ile beraber olmas
gereken anda gerekeni yapamaz. Rousseau, bu cinsel-sosyal-biyolojik
295

Nietzsche ve Vatlk

olayda bir katlmc olmaktansa, kendi duygularn analiz etmeyi ter

cih etmitir. Cinsellik eylemi, en dorudan sosyalleme eylemidir ve
Rousseau cinsellik eylemini kendisi iin arada bir berbat eden ya da
etkisini azaltan bu sosyallemeye kar direnmektedir. Jean-Jacques
iin cinsellikte politik bir eyler vardr. n sevime yoktur, her za
man kiminle muhatap olduunu bilirsin ve seni seviyorum demen
de gerekmez esprisinde olduu gibi, Rousseau da ancak kendi ken
dini tatmin ettii zamanlar kendisini yaayabilen yalnz bir adam
dr. Platoncu evrende yaayan Rousseau, Zulietta karsmda kendi
gcn geri toplayabilmek ve znelliini koruyabilmek iin kusuru
Zuliettada bulur. Zulietta, Emiledeki Sophie olabilmek iin fazla g
zel, gl ve dzeylidir. Kusurlu gsyle tam bir anne olamayacaktr.
Zulietta, unefem m e publique, bir kamusal kadndr. Bir vatan
datr, hatta namusun hi de sz konusu olmad bir sosyo-ekonomik biimde, bir kamu kurumudur. Vatanda olarak hepimiz birer
kamusal erkek ya da kadnz. Rousseau bir vatanda olmakta ve so
nunda vatandalk eylemlerine katlmakta zorlanmaktadr ve Zuli
etta ile denk bir konumda samimi bir ilikide bulunmak kendisini
organik bir vatandalk durumuna zorlayacaktr. Rousseaunun kiili
ini paralayan, karsnda mcadele verdii ve iinde yaad Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizii, gerek olarak ruhu grmekte ve
bedeni deersiz bulmaktadr ki, bu da cinsel ilikide bulunmak iin
bir randevu ayarlanmad zaman kendi zengin hayalgcnde cin
sel adan son derece gl bir erkek olan Jean-Jacques iin bir ikti
darszlk yaratmaktadr. Benzeri bir durum Madame dHoudetot ile
de yaanr ama burada durum la veuve poignet et ses cinq enfants
(kendini tatmin) eklinde arada bir zlr. Rousseau haklysa, ve
ben hakl olduunu dnyorum, bu sahne onun karakterini anla
mak asndan kilit noktada yer almaktadr. Rousseau herhangi bir
toplumsal szlemeye katlamaz ve bir vatanda olamaz. Narkissos,
cilal ta devri ncesi insan, bir vatanda deildir. Hristiyanlk ise
insan lmden sonra vatanda yapar.
Emile deki Sophienin aksine, Zuliettada Doann zayflara ver

dii namus ve ar duyusu yoktur. Jean-Jacquesn cinsellii g ile

ilikilidir ve bu nedenle Zulietta da doal bir kadn olamaz. Rousseau,
296

William Plank

Platoncu boyunduruk altna sokulmu ve kurtulamayan, hsran

iindeki bir hiperborealdr. Hayal krkl ve kendi benliinin sa
va meydan olduu metafizik mcadele u ekilde ifade edilmitir:
La nature ne ma point faitpourjouir. Elle a mis dans ma mauvaise tte lepoison de ce bonheur infable (sic) dont elle a mis la pptit
dans mon coeur (Doa, beni haz alacak ekilde yaratmam. Kal
bime arzusunu yerletirdii o anlatlamaz mutluluun zehrini zavall
aklma koymu) (tiraflar, 320). Toplumsal Szleme bir maskedir
ve Rousseaunun mon coeur n siyasi toplulua boyun emesini
mantkl biimde aklayamamasnm sonucu olarak ortaya kmtr.

O. Gnter Grass: Somut Kategoriler:

Bir Hiperbrea Snav
Annem turp yemeyi Byk Buhran dnemi ile zdeletirdii
iin, krk yl nce turp piirmeyi reddederdi. O gnden bugne, B
yk Buhran benim aklmda turp olarak gereklik kazanmtr ve hl
turp piirip nme koyan insanlardan rahatsz olurum. Bir yandan,
bu bir ocukluk ansdr, te yandan somut bir kategori, yani bedene
ait bir kategoridir.
Lvi-Strauss, i ve Pimi adl eserinde kitabnn amacnn
i, pimi, taze, rk, nemli ve yank. . . gibi ampirik kategorile
rin baz soyut dnceler zerinde deerlendirmelerde bulunurken
kavramsal aralar olarak kullanlabileceklerini (1969,1) ve bundan
hareketle de somut niteliklerde bir tr mantk olduunu kantlamay
umduunu (a.g.e.) sylemiti. ok sayda mitografik ya da etnografik birim ya da kavram aklamak, yaplandrmak ya da dzenle
mek iin yemek yapmakla ilgili terimler ve kategorilerin kullanld
Mythologiques boyunca bu yaklam egemen olmutur.
Lvi-Straussun tanmlad ve kulland ampirik kategori, bir
somut kategoridir ve yazd i ve Pimi adl kitap, overtrleri, so
natlar, korolar, tokkatalar ve fgleri ile bir senfoni gibi dzenlen
mi olduu iin, zellikle sylemek gerekirse tad alma ya da mzik
gibi bir kategoridir. Bu trden duyusal kategorilerin artk daha basit
anlam dzeylerine drlemeyecek olmalar gibi byk bir avan
tajlar vardr, nk bu tadlar ve sesler dorudan duyu organlarnn
297

Nietzsche ve Varlk

doasndan yani fizyolojisinden kaynaklanmaktadr ve bu duyula

rn temel bir dzeyde akla yatkn olmalar iin bunlara herhangi
bir anlam yklenmesi gerekmez. Bunlar, Nietzchenin gereklik ola
rak kabul ettii bedene ve yine gerek olan duyulara ait kategoriler
dir. Bunlar hiperboreal, Platoncu-olmayan kategorilerdir ve o kadar
Platoncu bir aklclk iinde yaamaktayz ki, bu trden kategorilere
aina olmayan biri iin bunlar pek de gerek saylmazlar.
Bu kategoriler, neredeyse Platoncu dncenin yaratt yapay
bir sorun olan anlam sorununu am grnmektedirler (olgucu dil
kuram iin 122. Blme baknz). Gerekten de, mzik, ayn anda
hem anlalabilir, hem de evirisi yaplamaz durumda elikili ni
telikleri bulunan bir dildir ve mziin yaratcs tanrlarla kyasla
nabilir ve mziin kendisi de insan biliminin en st dzeydeki us
taldr (a.g.e., 18). Burada, antropolog G stenci terminolojisi
kullanarak konumaktadr. Buradan, Lvi-Straussun akla yatkn
lk sorununu ele almadm, Nietzchenin olgucu dil kuramna ait
baz zellikleri sezmi gibi, bedene sahip bir canlnn soyut nitelik
teki veriyi bile geerli biimde anlayabilmesinin ancak Nietzche du
yuculuunun fizyolojik dzeyinde olabileceini ve Platoncu dnce
tarafndan ayartlmadka ve aka ortada olann gerekliini red
detmedike bu dzeyde akla yatknlk sorusunu sormann gerekme
diini karabilmekteyiz.
Lvi-Strauss, somut kategorileri tanmlayan ve bu kavram bi
limsel verinin yaplandrlmasna uygulayan ilk kii gibi gzkmek
tedir, fakat bunu icat edenin kendisi olmad kesindir. Adn koy
mam olsa da, bu kavramn ilk defa 19. yy. sonlarnda Huysmansn
Rebours adl romanndaki karakter des Esseintes olduunu g
ryoruz ve bu eser Fransada k kavramna biim vermi eser
dir. Des Esseintes ngiltereye bir gezi hazrlnda bavullarn topla
makta ve biletini hazrlamaktadr. Ardndan, bavullarn istasyona
gtrr, deniz ve katran kokusunu iine ekmek iin rhtma gider
ve ardndan da halanm ngiliz yemei yemek iin bir ngiliz lo
kantasna gider. Sonra da, ngiliz kltrn artk daha indirgene
mez bir dzeye, yani koku ve tad alma duyularndan oluan somut
duyulara indirgemi olarak evine geri dner.
298

William Plank

Bylece, Des Esseintes ayn Lvi-Strauss gibi davranmtr; b

yk ve heterojen bir veri kitlesini ve soyut etnografik bilgiyi duyusal
kategoriye indirgemitir. Bu trden bir kategori, Baudelariein cor
respondances iirinde de bulunabilir; burada Baudelaire, analogie
universellei tehis ederek ifade edilemez bir Platoncu dncenin
duyusal somut bir ifadesini aramaktadr, ki bu bedenin gerek oldu
una inanan ve Nietzchenin duyuculuunu kabul eden biri iin ge
reksiz bir deneme olsa da, zellikle aramzdaki ok sayda Platoncu
iin gzel iirler ortaya karabilen felsefi bir sapknlktr.
Lvi-Straussun Tristes tropiquesde aka kabul ettii gibi, bi
lim ve iir arasndaki snrlar belirsizlemitir:
Nasl ses ve kokularn renkleri, duygularn arl varsa, me
kann da kendine has deerleri vardr. Bu trden karlklklar
ya da denklikler arama, baz insanlarn Rimbaudnun Sonnet
des Voyelles hakknda syledikleri eyler gibi bir air oyunu
ya da mistisizmin bir dal deildir; bu sone, insandan insana
deien renk olgusu iin deil de, bir olguyu dierine balayan
ve olaslk eidini snrlandran iliki nedeniyle artk dil ren
cisi iin vazgeilmez olmutur (126,1964).

Mutlak akla yatknlk da diyebileceimiz, akla yatknln fiz

yolojik temeli Nietzche tarafndan ok ak biimde ifade edilmitir:
Fizyolojik gereksinimlerin nesnel, ideal, tamamen ruhani kis
velerinde bilinsizce klk deitirmeleri korkutucu boyutlara
ular ve geni birfelsefi gre sahip olmann aslnda sadece
bedenin bir yorumu mu yoksa yanl anlalmas m olduunu
ben de kendime sk sk sorarm (B, 34-35).

Ayrca,

G stenci'nde:

Bir kyaslama olarak btn dnceler, yarglar, alglarda n

koul olarak bir eitlik konumu ve bundan da nce gelen bir
eitleme vardr. Eitleme sreci amoebann kendi bnyesine
ald maddelerin biraraya getirilmesi ile ayndr . . . ve tam
olarak da protoplazmann topladklarn srekli olarak ken
dine eitlemesi ve kendi biim ve dzeyleri arasnda dzene
299

Nietzsche ve Varlk

sokmas biimindeki dsal ve mekanik srece denk gelir ve bu

sre ayn zamanda kendi simgesi olur. (G, 273).

Bilgi, bylece farkl klklardaki somut kategoriler haline dn

r ve Lvi-Strauss da ampirik ve sistematik boyutlar arasnda bu
konularda yakn bir ba gzlemlediini sylediinde (1969, 1) ve
mitolojinin konusal ieriini yneten dzenleyici ilkeler mitolojinin
kendi iinde barnmaktadrlar dediinde (a.g.e., 3) tamamen hak
ldr. yleyse, i ve Pimi, Baldan Kllere ve Sofra Kurallarnn
Kkeni gibi balklar yeni bir anlam kazanrlar ve Les Cocus du vieil
art modernede modem sanatlarn gelien alglar nedeniyle mo
dern sanatn iflas ettiini anlatan Salvador Dalinin kendini been
mi Platoncu gastronomi benzetmelerini hatrlamadan edemeyiz.
Fakat, bu hiperboreal alg ve somut kategori konusunun en ar
pc rnei, Gnter Grassn Dil Balnda (Der Butf) grlr. Ro
mann ilk sayfasndaki somut kategorilerle ilgili ifadeyi farketmemek mmkn deildir: lk tartmamz hatrlyorum, Cilal Ta
Devrinin sonlarna doru, yce efendimizin hayata geliinden yak
lak ikibin yl nce, mitler i ile pimi yiyecei ayrdetmeye baladndayd (1).
Ardndan da somut kategoriler zerine yaplanm bir roman
sunmaya devam eder. Ne Hakknda Yazyorum iirinde ise Grass
bizlere romann anahtarn sunar:
Her eyin silinip sprld bir masada bizler hakknda ya
zacam,
Ve sen, ve ben ve boazmza taklan klk hakknda.(g)

Bylece Dil Bal, Danzig dolaylarndaki bir blgenin sava

lar, insanlarn hareketleri, snf mcadeleleri vb. ve zellikle de er
kekle kadn arasndaki yzleme ile Cilal Ta Devrinden bugne
dek olan tarihini, tm dnya tarihinin bir kk evreni olarak su
nar. Btn kitap, hamileliin dokuz ayma ve tarihncesinden gn
mze dokuz kadn aya denk gelen dokuz blm halinde yazlm
tr. uras aktr ki, drt bin yllk tarihncesi ve tarih dnemlerini
akla yatkn yani anlalabilir klmak iin, Grass somut (duyucu)
300

William Plank

kategorileri kullanmtr ve bize hiperbrea epistemolojisinden bir

dier rnek sunmutur.
Michel Serresin edebiyat ve bilimi ayrmadaki gnlszln
ve her tr metni bilimin alma konusuna uygun kabul etmesini ha
trlatr biimde, Mythologiques ile Dil Baliim kar karya getir
mek, bilim ve sanat epistemolojisi arasnda bir yargya varmada so
run yaratabilir (Lvi-Strauss bir bilim adam olduu iddiasndadr,
Gnter Grass ise bir romancdr). Hem sanat hem de bilim, beeri
bilimlerde akla yatknlk hedefine ulayorsa, bunlarn arasnda bir
seim yapmak, metafizie girmek ya da iktidar yaps, retim biimi
ve zenginliin dalm tarafndan belirlenen kltrn kendine uy
gun bilgi kuramn seecei trden politik bir sonuca ulamak de
mek olur. Somut kategoriler akla yatknln temeli olursa, biz iktidar
kavram zerine kurulu bir epistemolojiye bavurmadka, bilim ve
sanat arasndaki fark daha az belirgin hale gelir ve bu da Marcuseun
Tek Boyutlu nsandaki grlerini deerlendirmeye katacak olursak,
hi de dnlmeyecek bir durum deildir. Rousseau, sanat ve bi
limlerin prangalarmza takl iekler olduu grnde phesiz
hakl idi, ki bu gr dadaistler ve srrealistlerin (dier baz hiperboreallar) de daha sonra paylaacaklar bir grt.

301

85
Nietzehe ve Romantik Dnce (devam)

u kitabn her blm Nietzche felsefesinin aada verilen yo

rumu zerinde kuruludur ve bu izgiden ayrlmadan eitli so
nulara ulamaktadr. Birey, G stenci (dnm itkisi) ad ve
rilen ve kendisini de iine almakta olan byk bir srecin iinde yer
almaktadr ve bu sre insan zgrln ncelikli bir gereklik
olarak grmez ve tamamen telolojik-olmayan, sabit-olmayan bir bi
imde paracklar (enerji merkezlerini, birlikleri vb.) tekrar ve tek
rar biraraya getiren bir drtdr. Her olgu G stencinin iki boyu
tundan birinin ifadesidir; () sr-insan ile rneklenen, olumsuz,
ke giden, tepkici boyut ve (2) nce yksek insan ve en sonunda
da stinsan kavramlar ile rneklenen, olumlu, etkin, yaratc bo
yut. Sonuta bunlardan her ikisinin tarafn da tutmak zordur, nk
G stencinin, yani ak-ulu datc sistemlerin, Rastgele Yr
y (Manfred Eigenin oyunlarndan biri) srecinde, bu iki boyut
i ie gemi, tek olmutur ve yksek insan da (ve stinsanin ken
disi de) sr-insanma baml ve biyolojik olarak da ondan ayr ola
rak vardr. Nietzchenin sr-insanna olan saldrganca tavrnn ok
muazzam ve biyolojik bir demokrasinin varln biraz gizledii ama
dolayl olarak da da vurduunu syleyebiliriz. Eer Nietzche fel
sefesinde bir eliki varsa o da bu noktada yatmaktadr; etki-tepki
zerine kurulu G stenci kavramnn evrimsel bir sre sonucu
ortaya kard yalnz ve geici olarak da tepkisel-olmayan bir zel
lie sahip stinsanm biyolojik temelinde, Nietzchenin devaml aa
lad sr-insan yer almaktadr.
302

William Plank

Avrupa tarihine baknca Nietzchenin grdklerini bu yeni ere

vede ele almalyz; bu Skolastik dnrlerin ve Rnesans aydnlar
nn antik a dncesini yeniden kefetmelerinden ve Descartesm
idealizme yeni bir prestij kazandran aklc dogma zerine olan g
rlerinden ok daha geni bir bak asdr. Nietzchenin yapt s
nflandrmay kullannca, Romantik dncenin iki kutuplu doas
daha ak ekilde grlmektedir; yani Romantik dnce hem etkin
hem edilgen, hem ke giden hem de yaratc, hem olumsuz hem
de olumlu niteliklere sahiptir. Sr-insan ve stinsann arasndaki
gei aamasnda, G stencinin Rastgele Yrynde i ie ge
melerine benzer biimde, Romantik dncenin olumsuz ve olumlu
nitelikleri, yani tepkici ve etkin boyutlar da i ie gemitir. Her ne
kadar reddetse de, Nietzche de Romantik dnceye kar biraz be
lirsiz bir tutumu vardr ve bu belirsizlik stinsan ve zerine kurulu
olduu sr-insan arasndaki ilikideki belirsizlik ile birebir ayn ni
teliklere sahiptir. Bu noktada, Romantik dnce ve Romantik kah
ramann genel zelliklerini ele almamz gerekmektedir. Bu zellik
ler, 18. yy. ngilteresinden ve Fransann n-romantiklerinden, 20.
yy. varoluu dnrlerine ve post-yapsalclarna dek deiik k
lklara girerek kalmtr. Fakat, bu baka bir konudur.

303

86
Romantik Dncenin tepkici boyutlar

mantik dnceyi tanmlarken kullanlan ve birbirleriyle alaal ve hatta rten ok sayda nitelik bulunmaktadr: () Antik
aa ya da daha dorusu antik an idealletirilmi bir haline du
yulan bir zlem. Nietzche bile ilk eserlerinde (Tragedyann Douu )
antik a, zellikle de Sokratm tragedyay aalad Yunan akl
cl geleneinden ve Euripidesten daha stn bulduu Homerin
kahramanlarn kendi gznde yceltmitir. (2) Orta aa ve Gotik
akma geri dn. Romantiklerin Gotik akm yeniden kefettikleri
sylenir ama ben Romantik dncenin genelde Gotik-hiperborea
dncesinin bir tekrar olduu grndeyim. (3) lm ve intihar
taknts. (4) Ykntlar ve mezarlklara ynelik youn ilgi. (5) Kendi
benliinde sezilen bir stn alglay nedeniyle ortaya kan stn
lk hissi. (6) Burjuva materyalizmine ynelik kmseme. (7) Ge
nelde hayalkrklma uram ve trajik niteliklere sahip ebedi ak
kavram. (8) Kader tarafndan mahkum edilmilik ve bilinmeyen ve
gizemli bir g tarafndan itilip kaklmlk hissi. (9) Mizahn ne
redeyse tamamen yokluu ve melankoli. (10) Srgn, belirsiz kim
lik, gizemli kken temalar. (11) nsann kendisini evinde hissede
cei gizli, sezgisel bir yaknlk iinde olaca vahi ve denetimsiz bir
doa kavramna duyulan zlem. (12) Yabanc ve uzak, tuhaf ve marazi olana ynelik ilgi; bu ilgi, Romantik dncenin 19. ve hatta 20.
yy.n nemli blmn igal eden marazi boyutlarn ele alan Mario
Prazn muhteem kitabnn da ana konusu olmutur. (13) Sulu kav
ramn ekici bulmak. (14) iirsel bir kendine acma hissinin elik
ettii ve insann kendisini karsnda direnemeyecek kadar gsz
304

William Plank

hissettii su ve yasadlm gl ekicilii. (15) Doal insann saf

l ve soylu vahi kavram. (16) Vicdann gereklii ve dinin insan
ile kiisel Tanrs arasnda bir iliki olduu dncesi. (17) Sanatta
ilhamn disiplin ve almadan daha nemli olduu dncesi ve ba
zen buna elik eden akla kar olma eilimi. (18) Siyasal ve toplum
sal devrim kavram. (19) Ak olunan kiinin erkek ya da kadn ro
mantik kahraman lme gtrmesi olgusu; rnein lmcl kadn
(fem m e fatale) karakteri. (20) zellikle Fransada yaygn olan tra
jik ve komik olann, grotesk ve yce olann birarada verilebilmesi.
Nietzchenin de bu tanma uymas ilk bakta biraz kafa kartrc
gelebilir. Fakat daha sonra gstereceim ve srarla zerinde dura
cam gibi, Romantik dncenin dizginlenmemi bir Doa kavra
mna dn idealinin, insann doa iine yerletirilerek incelenmesi
zerinde baz beklenmedik sonular olmutur ve her ne kadar bi
zim iin kabul etmesi zor ve istenmedik olsa da L a Profession de
fo i du vicaire savoyarddaki Rousseau, B eag len Yolculuundaki
Darwin ve Nietzchenin G stenci arasnda gerek bir balant bu
lunmaktadr. Nietzche gibi byk bir filozofun 18. yy.a egemen olan
ve eitli ekillerde 19. ve 20. yy.a kadar yaylan bir dnce ak
mndan bamsz olmasn beklemek geree uygun dmeyecek
tir. Nietzcheyi bu romantik gelenek iine yerletirmek amacyla bu
tanm takip eden blmde genileteceim.

305

87
Cilal Ta Devrimi

iyasal adan son derece ksa olan insann tarihine baktmzda,

aslnda sadece iki tane devrimin sz konusu olduunu grrz;
cilal ta devrimi ve romantik devrim. Lewis Mumfordun belirttii
zere (1967), cilal ta devrimi sadece tahl ile byk ve kkba
hayvanlarn evcilletirilmesi eklindeki tarm devrimi ya da ehir
lerin ortaya kt dnem olarak deil, merkezi yetkenin icat edil
dii a olarak da anlalmaldr. Bu, zamanla dinsel yetkeden ayrdedilemez bir hale gelen ve ortaya XIV. Louis ve Hitlere dek srecek
bir rahipler siyaseti ve tanr-kral kavram karan merkezi yetke
dir. Aslnda, siyaset ve dinin bu birlemesi ve birbirinden ayr grlememesi olgusu, hl slam dnyasnda kat bir gereklik olarak
mevcuttur. Ayetullahlar ile Aslan Yrekli Riar arasnda gr ay
rlklar olabilir ama bu noktada bir gr ayrl sz konusu olma
yacaktr. Derridann da ok aka belirttii gibi, bu siyasal-dinselmetafizik, yazya bile egemen olmutur (bu arada, Derridanm yaz
kavramm tm dilsel olgular kapsayacak derecede geniletmi oldu
unu hatrlayalm) ve yaz da logos ierisine yerletirilmi ve kutsallatrlmtr. Bylece, her olgu esasnda cilal ta devrinde icat edi
len merkezi yetkenin bir da vurumu haline gelmitir. Siyasal g
peinde olan her kii, dili kendi arac haline getirmeye alr; ironik bir biimde, yapsalclar ve post-yapsalclarn kendileri de edebi
analiz iin zel terimlerden oluan yeni bir dil gelitirmi ve bunun
zerinde ruhban snfinkine benzer bir egemenlik oluturmaya a
lmlardr. Siyaset ve dinin birbirlerinden ayrlmalar olduka ya
kn zamanda meydana gelmi bir olgudur ve hl her yerde geerli
306

William Plank

deildir; bunun bir kltrn ideallerinin ifadesi olarak kullanld

ender yerlerden birisi ABD anayasasdr ve hem kktendinciler hem
de yaratl bilimi taraftarlar Amerikan uygarln cilal ta dev
rine daha yakn bir hale getirmek iin bunu deitirmek iin aba
sarfetmektedirler.
Platoncu dnce, evrensel biim dncesi, yani idealizmin
metafizii ile bu cilal ta devri icadn tm gereklik zerine yaya
rak salamlatrmtr ve bu metafiziin sonucu bat felsefesinin si
yaset ve felsefe, ahlak ve din, ahlak ve siyaset, estetik ve etik ara
snda ayrm yapamaz hale gelmesi olmutur ve iyi, doru ve gzel
kavramlar da gl ve kutsal kavramlaryla i ie gemitir. Sonu
olarak, bat felsefesi tarihi boyunca karmakark ve arpk, doru
ile insani olan ayrdedemez bir hale gelmi ve bu da muazzam bir
felsefi sorun eklinde kuantum mekaniinin karsna dikilmitir.
Bat estetii ve etii zellikle dnr iin bir sorun oluturmak
tadr, nk yaklak on iki bin yldr iin iine Tanry sokmadan
bu alanlar aklda canlandrmak mmkn olmamtr. Bu nedenle
dir ki, birok filozof iyi ve gzel olann gerek felsefesi diye bir e
yin varln reddetmektedir. Genelde etik ve estetiin tarihi de son
derece zayf ve belirsiz olup ve disiplinsiz, bilimsel olmayan d
nrlerle ilikilendirilmitir. Bu alanlarda sergiledikleri dnceleri
ile gurur duyan dnrler, dilbilim felsefecileri ile dnyann A. J.
Ayer ve Wittgensteinlar ise felsefe ile ilgileri olmad grn red
detmilerdir. Oysa bu dnrlerin de farknda olmakszn idealist
metafizik tarafndan aldatlarak son derece iddetle reddetmekte
olduklar Platoncu nyarglar adn anmadan kabul etmi olduk
larn gsteren felsefi ayrtrmalar ortaya koyduklarn grebiliriz.
Nietzche, idealist metafiziin insanla kar defalarca ilemi ol
duu sular ve dorunun iyi ile ya da insanln refah ve yarar ile
bir ilikisi olmasnn zorunlu olmadn gren ilk dnrdr. yi
kavramnn doasna ynelik bu trden insancl bir bak as, doru
kavramn anlamay da zorlatracaktr (doru kavram Nietzcheye
gre bak asna gre deien yani bakasal bir kavramdr). de
alist metafiziin iyi ve doru kavramlar ve bunlarn siyasal bir ideal
ve kusursuz bir biim olarak aristokrat anlayl bir insan dorusu
307

Nietzsche ve Varlk

kavramndan ayrdedilememesi ile Sovyetler Birliinde bilimd

bir yaklamla kendince bir tarm sistemi kuran Lysenkonun des
tekledii arpk ve baarsz bir tarm uygulamas tamamen birbiri
nin dengidirler, nk soruna baz nyarglarla yaklamakta ve bu
nedenle de nceden beklendik ve hazr sonulara ulamaktadrlar.
Bu nedenle, Bertrand Russeln Platonu bat bilimini iki bin yl ge
ride brakmakla sulamasna amamak gerekli. Nietzche, bu tr
den bir gre sahip ilk kii olduunun farkndayd ve cretkarl
nn ardnda yatan neden de bu farkmdalk olmaldr, ki grlerinin
yol at sonulara baknca, bu cretkarlnn da ho grlebile
ceini dnyorum. Gereklii kendi ahlaki nyarglarna uyacak
ekilde biimlendiren Kanta ynelik nefretinin de bu erevede an
lalmas gerekmektedir. Nietzchenin hibir etki altnda olmaya
cak bir bak alar dizisi yaratabilmek amacyla teleolojiyi, iinde
bulunulan dzene uyum salamay, gvenlik hissini ve hatta zevkli
olmay tamamen reddi, ancak Darwin ile kyaslanabilir, ki bat d
ncesi tarihinde Nietzche ve Darwin (her ne kadar Nietzche bunu
farketmemi olsa da) son derece yakndan ilintilidirler.

308

88
Aristo ve stinsan

istonun N ikom akosa E tik adl eseri de Platonun D evlet eseinde balatt bir sreci son aamasna getirerek etik kavra
mn siyaset iine yedirmitir ve bylece de kasm kasm kaslan,
eylemsiz, kendi dncelerinin dn gremeyen ve rn ve retim
sreci dnyasndan kopuk bir aristokrat ile, maddeciliin yanl an
lalarak ktlenmesine yol aan ve insanlar daha dnyevi varlkla
ryla kendilerince deerli eyas arasnda betimleyen Jan van Eyckin
Mikelanja gre daha iyi bir sanat olduunu kuaklar boyunca sa
vunan bir etik model ortaya karm ve bat dnyasndaki tm etik
felsefesi tarihinin temelini oluturmutur. Aristonun ortaya koy
duu bu tr, daha sonra Hegelin Evrensel Ruh kavramnda tekrar
ortaya km ve Hegel de hiperboreal Marxm zoruyla proleter te
rrist olarak gerek dnyaya indirilmitir. Bu nedenle, Aristonun
ve N ikom akosa E tik in herhangi bir ekilde Nietzchenin stinsan
kavramna ilham olduu ne srlemez. stinsan kavram kanl
maz ve deitirilemez bir biimde Schachtn dnm itkisi ve
Michael Ruseun epigenetik ahlak kavramlarna baldr ve Manfred Eigenin cam bilye oyunlarnda betimledii teleolojik ve dorusal-olmayan paracklar rekombinasyonlar ile de uyum iinde
dir. Bu kken, stinsan kendi varoluundan tr sorumsuz klar
(nk Nietzchenin DeccaV de syledii gibi, insan eyleme iten bi
reysel psikolojik isten diye bir ey mevcut deildir) ve onu Sokratncesi dneme, kahramanlarn gerekten trajik olduklar bir aa
yerletirir. N ikom akosa E tik te ne srlen modele kar kmayan
hi kimse stinsanm gerek trajik karakterini, stinsanm trajediden
309

Nietzsche ve Varlk

trettii frhlich e W issenschaft (en Bilim), zar sadece bir kez at

maktaki kahramanl, Bengi Dn dncesinin getirdii cokuyu,
stinsanm epigenetik karakterini ve bunun sonucu yalnzln an
layamayacaktr; bu yalnzlk biyolojik boyutlarda olup, stinsana
romantik szcyle tanmlayabileceimiz kozmik bir yalnzlk
vermektedir. Nietzcheyi okuyunca, Aristonun N ikom akosa E tik in
deki stn insan iin tragedyann mmkn olamayacan ve yine
ayn nedenle, 17. yy. Fransz aklc-idealist-aristokrasisi iin Pierre
Corneillein trajik kahramanlar iin de tragedyann olanaksz ol
duunu anlarz. Nietzche, Sokratm tragedyaya yaptm kusursuz
bir biimde anlam bulunmaktadr.

310

89
Romantik Devrim ve Simgecilik

ilal ta devrimi, merkezi yetkenin kltrel gerekliini yarata

rak ruhban snfnn ortaya kp metafiziin temellerini atma
sna nasl yol atysa, ikinci insan ve kltr devrimi olan romantik
devrim de benzer biimde merkezi yetkenin ve beraberinde de ona
elik eden idealist metafiziin dalmaya balamasna yol at. Bu
merkezi yetke, siyasette, akl ve mantkta, matematikte, etik ve es
tetikte, mimaride, edebiyatta ve hatta Priroginein gsterdii gibi,
Newtonun Pisagorun mistik dnceleri ile uyumlu ve Hristiyan
ln Tanrsnn da ilkelerine uygun ve onayn alan bir evren yarat
tn hatrlayacak olursak, bilimde bile kusursuz biimleri her nok
taya yayarak merkezi yetkeye elik etmekte idi.
Bu her eye egemen ve her yere szm metafiziin dalmaya
balamas nce belli belirsiz, bilinsiz ve el yordam ile, ilk roman
tiklerin farknda olmadklar bir deiim ile balamtr; rnein,
Rnesans dneminde kilise, yce Kurtancnn, yani kusursuz Platoncu ahlaki ve etik biimin Hristiyanlam halinin huzurunda bir
kpek resminin bulunmasn uygun grmedii iin bir Venedikliyi
o resmi silmeye zorlarken, 18. yy.da ngilterede, Robert Burns s
radan krsal hayatn cazibesinden bahsetmeye balamtr. Burns
olsa, bizlere kilisede oturan bir bayann balnda gezmen bir pi
reyi gsterirdi ve bunu yapmakla da nce bizi basitliimiz zerinde
dnmeye iterken aslnda sradan insan ve kafasndaki haereyi
de yce sanat dzeyine karm olurdu. Bu dalma srecinde, ay
rca Rousseau ve Chteaubriandm biraz beceriksizce de olsa Hris
tiyanl doaya yaknlatrma abasn grmekteyiz, ki bu hareket
311

Nietzsche ve Varlk

birok edebiyat eletirmenini Fransadaki Romantik dncenin te

melinde Katolik inancnn yatt dncesine yneltmitir. Fakat,
nce Tanry doann iine yerletirerek balayan bu doallatrma
sreci, sonunda doann ve doa bilimlerinin tamamen Tannmn ye
rine gemesi ile sonulanmtr. Bu romantik devrimin doruk nok
tas Nietzchenin olumsuzluk, teleoloji ve kusursuz biimler zerine
kurulu bir metafizii tamamen reddetmesi, biyolojik evrim yolunda
nemli bir adm atlmas ve kuantum fiziinin kiilik, konum, yn,
yerellik vb. kavramlar hakknda en ak seik gerekleri dolayl da
olsa reddi olmutur. Vigny, Hugo, Lamartine, Musset ve benzerle
rinde grdmz devaml yaknma ve kendine acma zerine ku
rulu bir romantik dnceyi iddetle reddederken, olumlu ve yaratc
bir Romantik dncenin sonularn ortaya seren de btn d
nrler arasnda ncelikle Nietzche olmutur. Bu noktada hatrlan
mas gerekir ki, talyan Rnesans bireyi yaratan ve zgrletiren
bir hareket olmaktan ok, Platoncu dncenin en gelimi hali ve
onu ayakta tutan Kilisenin gcnn dorua ulat noktadr ki, Ki
lise ayn zamanda Luther ve dier hiperboreallar yznden etkisini
kaybetmeye balamt. Reformasyon bir kuzey hareketidir. Roma,
1527de kzgn Lutherciler tarafndan yamalanmtr!
Romantik dnce, ngiltereden Almanya ve Fransaya sanayi
devrimini takip ederek geldi ve romantik airler sonunda agzl ve
maddeci bujuvalar iyi, doru ve gzelin nndeki engel olarak gr
dler. Kalplerinde yatann sanayi devriminin yaratt bir ruh oldu
unu kendileri de farketmemilerdi. Bizlere hep sanayi hareketinin,
retimin, maddeciliin aslnda sanatn ve insan ruhunun aclar ve
lmnden sorumlu olduu ve sanayicinin de bu aalamann ana
arac olduu sylenmitir. oumuz hem romantik dnceyi red
detmenin hem de materyalizm ve sanayilemeyi yerden yere vur
mann elikisini yaamaktayz. Fakat, tarihin bu dnemine bizlere
Nietzchenin rettii deiik bir bak asyla bakacak olursak ve
bu gerilimi kt bujuvalar ve duygusal romantikler arasndaki bir
gerilim olarak deil de, gneyli idealist metafizikiler ile kuzeyli ma
teryalist dnya-merkezci retim anlay arasndaki gerilim olarak
grrsek, hiperboreallann tarihini farkl bir k altnda anlamamz,
312

William Plank

yani bugne dek eliki gibi grlen eyin aslnda tutarl bir btn
olduunu grmemiz mmkn olur.
Edebiyat tarihileri, bizlere Romantik akmn Fransada 1830larda
doruuna ulatm sylemektedirler. Fakat, Fransada 19. yym geri
kalan ksmnda da bu dncenin muazzam etkisi grlmektedir.
Balzac, Stendhal ve hatta Flaubertin gereki ya da romantik-gereki denen romanlar derinden romantik etkiler tarlar ve bu eser
lerdeki sosyoekonomik durum ya da pansiyonlarn kf kokan i me
kanlarnn ince ayrntl betimlemeleri bu gerein stn rtemez.
Flaubertin M adam Bovary yi kendisini romantik eilimlerinden anndrabilmek iin yazm olduu sylenir ama Emma Bovary yazarnn
denetiminin dna kmtr. stinsan nasl Nietzchenin Romantik
dnceden kamasna izin vermemise, 19. yy.n bir amblemi olan
Emma da, Flaubertin iinde yaad yzyln dna kma aba
larm boa karmtr. Dumasn (oul) oyunlar, romantik dn
cenin gl esintilerini neredeyse 20. yy.a tarlar. Modern 20. yy.
medyas ve pembe diziler, romantik akmn iniltilerini szgeten ge
irip toplumun entelektel stupefiant, yani bir tr akli uyuturu
cusu haline getirmilerdir.
19.
yy. ortalarnda Baudelairein Simgecilik akm bugn daha
ak bir biimde idealist metafiziin yeniden ortaya konmas ek
linde adlandrabileceimiz bir durum yaratmtr. zetlemek gere
kirse, dnya, kusursuz biimler, idealler, tanmlamas mmkn ol
mayan isel durumlar eklinde vardr ve bu durumlar onlara birer
simge atayacak air-kahin tarafndan da vurulmaldr, nk air
bunlar arasndaki evrensel benzemenin farknda olan kiidir. Bu
air-kahin, bu byc, bu air-kral, grntler dnyasndaki bir eyi
bir kusursuz biim ile ilikilendirir, onu ifadeletirir ve bylece erii
lebilir bir hale getirir. Baudeleairein Platoncu boyutu ve simgeciler
arasndaki fark o kadar belirsizdir ki, simgeciliin manifestosu ola
rak grlen Correspondances aslnda Baudelaireden 1600 yl nce
yaam neo-Platoncu Plotinusun dncelerinin bir yeniden ifade
sinden ibarettir. yi bilinen bir sonesinde, Baudelaire Doa, stun
larndan kafa kartrc szckler yaylan bir tapmaktr diye yaz
mt; nsan, kendisine tamdk gzlerle bakan simgelerle dolu bir
313

Nietzsche ve Varlk

ormandan geer. Ruhu ve duyulan ycelten karanlk ve yce bir bir

lik iinde, kokular, renkler ve sesler birbirleriyle konuurlar. Obua
lar kadar ho, imenler kadar yeil kokular vardr, misk ve asilbent
gibi dierleri insan g verir. Elbette bu eyler arasndaki ilikileri
aa vuracak olan da airdir. Plotinusun benzer ifadelerine bakalm:
M zik kula varsa ve bu uyuma ona uygun seslerle yant ve
rebilirse, A kl Diyarnn uyumunu gerekten alglayan hangi
kii baarsz olabilir ki? Grlen nesneler arasnda gzlenen
dzenin, simetrinin, ilikilerin ilkelerinden hangi geometrici
ya da aritmetiki zevk alamaz ki? Resimlere bakn isterseniz;
resim sanatnn rnlerini bedensel alglaryla alglayanlar
sadece tek bir eyi tek bir biimde grmezler; gze hitap eden
nesnelerin betimlemelerinde ideann kendini gsterdiinifarkedince ilerini rperti kaplar ve bylece gerei, Sevginin dou
muna neden olan gerei hatrlamaya bir adm daha yaklar
lar. Artk, gerekten mkemmel bir biimde bir insan yznde
betimlenen Gzellik, insann akln o teki Dnyaya gtrebiliyorsa, elbette ki gzellii gren hi kimse duyular dnya
snda kendini bilmezlik etmeyecektir; bu muazzam dzen, en
uzak yldzlarn bile sergiledii Biim . . . hi kimse bunu g
remeyecek kadar donuk akll, bu hatrlama ve bu yce histen
taan dnceler karsnda saygyla eilemeyecek kadar duy
gusuz olamaz. Buna bir tepki vermemek hem bu dnyay g
rememek, hem de dierini aklnda canlandramamak demek
tir. (Ennedas, II, 7,16)

Bu szlerde, Fransz Simgeciliinin metafizii, kuram, teknii

ve hatta sentezi bir arada gzlerimiz nne serilmitir.
Antik alardan beri air ac ekmektedir. 12. ve 13. yy. Orta
ada Provenceda bile air kendi sefaleti ve ak olan kadnn za
limlii karsnda ac ekmektedir. 16. yy.da Marot czdann al
drd iin, Ronsard sevdii kadnn ilgisizliinden ve uyuyamad
iin, du Bellay Romada Fransay zledii ve hastalk yznden sa
kal dkld iin ac ekmitir. 17. yy.da salon ortamnn getir
dii eitli rahatszlklardan nezih aclar ekmiler, 18. yy.da Andr
Chenier giyotinle lme gitmenin acsn yaamtr. Dahiye acmak
314

William Plank

iin son beyz yldr onu byk aclar eken biri olarak betimleme
den baka bir yol kalmam gibi gzkmektedir (G, 94). Fakat, ro
mantik air, Platoncu dnce ve kusursuz gzellik kavram ile kar
karya olduu iin, Simgecilik yeni bir tr ac ortaya karmtr. Ve
bylece air artk kusursuzluk ve biimin beklentilerine yant vere
medii iin ac ekmeye balamtr. Bu yeni acy yaratan, roman
tiin karsna kan Platoncu gzellik anlay biiminde grlen
Simgeciliktir. dealizmin karsna romantike kmann bir mut
suzluk yarataca kesindir, fakat bu sefer simgecilik metafizik bo
yutta bir mutsuzluk yaratmaktadr ve Nietzchenin daha onayla kar
lad bir Fransz edebiyat dneminde eserler veren Mallarmeda
grdmz trden metafizik bir kayg ve hsrana yol amaktadr.
LA pres-m idi d u n fa u n e eserinde Mallarmen faun karakteri pe
rilerle olan deneyiminin gerek mi yoksa hayal mi olduuna karar
veremez ve gerek denebilecek durumla uyurgezer ve sarhoa bir
halde iliki kurmaya altka, uyanklk ve uyku hali arasndaki fark
gittike nemsiz hale gelir. inde yaad grntler dnyasnda
gerek karl olmasa da, faun iin ideal dnya yeterlidir. Faun da
bedenin gerek olduunun farknda deildir ve Nietzchenin yapt
nn aksine, buna aldrmaz; ve antik Yunanm duyusal ve fiziksel
liinin bir arada topland faun, kuramdan ibaret, yani szde ka
lan bir erotizm ile ksrlatrlmtr.
Baudelaire, Gzellie lahi adl iirinde,
Derin gkten mi geldin, uurumdan m ktn,
Ey gzellik? Boaltr iyilikle birlikte sululuu
Tanrsal, cehennemsi bakn,
arapla bir tutarz seni bu yzden ite.

diye yazmtr. Burada kusursuz olann karsnda modern olann

verdii ikence grlmektedir ve bu idealizmin yavatan ortadan
kalknn bir gstergesidir. Gzellik adl iirinde yine;
Ben gzelim, Ey lmller! Taa oyulmu bir rya kadar,
Ve her birinin srasyla kendini stnde zedelemi olduu gsm
airlere bir ak esinlemek iin yapld
zdek kadar kmltsz ve lmsz.
315

Nietzsche ve Varlk

diye yazmtr. Bu ebedi ve eriilemez gzelliin, periler, obanlar

ve mermer heykellerden artk ok uzak bir sanayi toplumunda ya
va yava mrn tamamlamakta olan bir Platoncu dncenin ku
sursuz biimleri ile mcadele etmekte olan zavall romantik kiilii
hsrana uratmasna amamak gerekir.
Dzyaz trnde yazd iirinde, buna ynelik bir are ya da en
aznda ksmi bir tatmin kayna olarak sarho olma temasn kullanr.
Hep sarho olmal. Her ey bunda; tek sorun bu.
Omuzlarnz ezen, sizi topraa doru eken Zam ann korkun
arln hissetmemek iin durmamacasna sarho olmalsnz.

Baudelairein sarho olmaya ynelik nerileri arabn tesine ge

er ve iir ya da erdemle sarho olmay da ierir. Fakat, Nietzchenin
ister alkolle isterse de ruhani ekillerde olsun, sarholukla pek ala
kas yoktu ve bunu ktleyen yle bir metin kaleme ald ki sanki bu
Baudelairein yukardaki ifadeleri ve genelde de Fransz simgeciliini
ve onu karakterize eden ylgnlk hissini ortaya karan tm metafizik
ve dnya grn hedeflemek iin yazlm izlenimini vermekteydi.
Sarholuun verdii ycelme, huu ve vecd hislerini yaayan
insanlar, bu hislerin dier hislerine kar yaratt ztlk y
znden ve sinirsel enerjilerini de bu biimde boa harcadklar
iin, genelde perian ve acnas bir durumdadrlar ve bu anla
rn sanki gerek benlikleri, iinde bulunduklar perianlk ve
acnas hali de kendi benliklerinin d gibi alglarlar; bylece
de, evrelerine, iinde yaadklar aa, tm dnyaya kar bir
nefret ve intikam duygusu beslerler. Sarholuk hali, gerek ha
yat ve gerek egolar olarak kabul edilir ve kkeni ister ruh
sal, ister ahlaki, ister dinsel isterse de sanatsal olsun, dier her
eyi de sarho olmalarna engel olan terslik ve engeller olarak
alglarlar. nsanolu, yaad ktlklerin ounu bu azgn
ayyala borludur, nk kendinden ve komusundan tat
min olmama, yaad aa ve dnyaya duyulan hn ve zel
likle de yaamdan yorgun dme duygusunun ektii tohumla
rn hasadn bienler bu ayyalardr. Belki de cehennem dolusu
suluyu salsanz, bu haddini bilmez, kendini kontrol edemeyen
316

William Plank
ve ancak kendini tamamen kaybedince zevk alabilen, hayalci,
yar-deli kk soylu dahiler topluluu kadar ezici, havaya ve
topraa zehir saan, bu derece tekinsiz ve mzmin bir sonu
elde edemezdiniz. Ek olarak, bu sarholuk dknleri sarho
lua olan inanc salamlatrmak iin btn gleri ile ura
maktadrlar ve bu korkun bir inanca bal bir yaam srmek
demektir. Vahi insan topluluklar ate suyu ile nasl ksa s
rede darmadan olup yklmlarsa, bir btn olarak insanolu
da ruhsal ate sularnn yaratt sarholuk ve bunlara ynelik
arzuyu canl tutanlar tarafndan yava yava tamamen yokolua doru itilmektedir. (TK, 1, 50)

Baudelairein sarholuu, dealin yaratt hastalktan ac eken

ve bununla asla boy lemeyecek bir aa ynelik bir son psikote
rapi aresi, televizyondaki evanjelist din adamlarnn etkisi altnda
karizmatik Hristiyanlarn tanrsal olana erime abasyla ardarda
anlamsz szckleri sralayarak konuurken yaadklar vecd hali
nin dengidir. Burada Baudelairein sanatn ktlediim sanlma
sn; fakat burada Nietzchenin bizlere verdii, iyinin doru, doru
nun iyi olmak zorunda olmad, gzelin de doru olmak zorunda
olmayp hatta yanl ve tehlikeli olabilecei eklindeki dersi hatrla
mamz gerekmektedir. Yahudi-Hristiyan inancnn kahraman bir
kiiyi antik Yunan atletiyle birletirdii iin Mikelanjm D a v u t hey
kelinin irkin olduunu ve aslnda etkin ve tehlikeli bir biimde ide
alizm propagandas yapmakta olduunu sylemeye u anda henz
kendimi hazr hissetmiyorum.
Bu trden sarholuk tavsiyelerinin, mutluluk verenle trajik olan
kendi bnyesinde zmseyen bir Diyonisos doasyla uyum iindeki
Bengi Dn ve G stenci ile uyumlu olmad ok aktr. dealin
yaratt Weltanschauung'un at yarann acsn yattran sar
holua ka, aslnda Hristiyanlktaki red kavramyla ilikili ve
ona denk bir yaam reddetmek olgusundan farkl deildir ve bu da
Baudelairein aslnda hastalkl ve ac verici unsurlar ycelten tr
den bir Hristiyanlk anlayna son derece uyan bir Hristiyan oldu
unu gstermektedir. Baudelairei evrensel klan gzellik de burada
317

Nietzsche ve Varlk

yatmaktadr. Ayn nedenle de Nietzchede bir dnya bkknl oldu

unu sylemek mmkn deildir.
Huymans k zellikleri sergileyen A R ebou rs (1886) iin
Baudelaireden ilham almtr ve Mario Prazm Rom antik A c adl
eserinde son derece yerinde bir saptamayla gsterdii gibi, Romantik
dncenin (ve Hristiyanln) hastalkl boyutlar 19. ve 20. yy.da
Avrupada her yere yaylmtr. Huymansda ve genel olarak tm
Dekadansta grlen acdan cinsel haz duyma olgusu, Nietzchenin
ile ekerek ideale ulama hissini (AS, III, 20) tanmlarken kullan
d ac orjisi terimine bir rnektir. Sokrat ve sa onurlu bir bi
imde ac ekmiler ve bat metafiziinin temelini oluturmular
dr. Baudelairein L es Fleurs du M a l iirleri Platoncu ve Hristiyan
Simgeciliinin bir rn olan duygu, su ve kendini amann bir
orjisidir ve dekadan yani k yolundaki Augustinein yazdklar
nn aynsdr. Praza gre k Katolik inancnn gayrimeru o
cuu idi. Aslnda, Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziinin meru
ocuu demek gerekmektedir.
Nietzcheyi okuduktan sonra, romantiklerin, simgecilerin, deka
danlarn ve gerek-stclerin deliliinin, kahin Baudelaireden gerek-stclerin anormal akl yaplarna kadar hepsinin orta adan
gnmze szarak gelmi ve karsnda uyank durumda olmamz
gereken delilie bir deer vermek olgusu olduunu (TK, I, 66) gr
mek kolaydr. Adna gerek-stc devrim denen ey, iddia edildii
gibi bir devrim falan deildir; otomatik yazma, am our fo u , l e f ou
rire ve dier anormal akl durumlar gerek-stclerin gerek
leri allageldik biimde alglayan burjuva algsn krmak iindi ve
bu alkanlklar kaznabilirse ortadaki gerekleri grmek mmkn
olabilecekti. Fakat, bu gerek-stc gereklik kesinlikle kuantum
belirsizlii ya da G stencinin ak kavram deildi. Gerek-stclerde de ok ak bir Platoncu dnce vard ve Sartre onlan ba
balarna kar isyan eden asiler diye tanmlamt.
Bir kez daha hatrlatmak gerekir ki 3000 yllk okuryazarl
mz, aslnda ok ok ksa bir zaman srecidir ve dnce tarihi
miz daha da ksadr. Platoncu idealizmden Plotinusun yeni-Platoculuuna, Baudelairein Simgeciliine, Huysmans ve arkadalarnn
318

William Plank

Dekandansna, gerek-stclere kadar tm dnce tarihinin eli

mizdeki kalntlar, bir Missouri iftliinde kilden karlm yon
tulmu ta balta kadar dayanklla sahiptirler.
Alman edebiyatnda Romantik dncenin eleri Rousseau ile
ayn zamanda, Sturm u n d D ra n g 'dan beri, Goethenin 1832deki l
mnden ok sonra, 19. yy. ortalarna kadar kemiklemi olarak gel
mitir. Dadaclk ve gerek-stclk, romantik akma ok ey bor
ludur. Varoluuluk da benlik ve dil konusunda gerek-stclk ile
ayn gre sahiptir ve Sartrem gerek-stclk ile alay etmedeki
youn abas temelde ahlaki bir temele dayanr, yani ayr bir kay
nakta deindiim gibi benliin ve dilin doasnn ne olduu zerine
deil, benlik ve dil ile ne yaplaca konusundadr (Plank, 1981). Bu
rada varoluuluun romantik boyutlarna girmemize bir gerek yok
ama birok eletirmenin ve zellikle de Kaufmannn varoluulu
un baz zellikleri asndan atasnn dorudan Nietzche olduunu
saptam olmalar olduka ilgintir. Romantik dncenin zellikle
de Nietzcheye gre olumlu zellikleri, Lvi-Straussun Tristes tro
piques eseri ile yapsalcla ve baz biyologlar ile 20. yya kadar
ulamtr. Burada dikkat ekmeye altm nokta, Nietzcheyi ro
mantik dncenin olumlu-yaratc boyutu dediimiz ksmna dahil
etmeye altm iin, romantik dncenin Nietzchenin grd
ekilde sadece 19. yy.da grlen bir kendine acma, olumsuzluk ve
k denemesi olmad ve Nietzchenin kendisinin de dahil olduu
bir akm olduudur. Ayrca, burada romantik dncenin birok bo
yutu ile kuzey Avrupada Skolastik dnce ile yaylmaya balayan
ve Rnesasm destekledii idealist metafiziin yaylmasn engelle
meye alan bir kuzeyli (hiperboreal) olgusu olduuna da dikkat
ekmek istiyorum. Bu nedenle, burada bizim iin gerekli olan Nietz
che ile Romantik dnce arasnda bir ba kurmaktr ve bir sredir
yapmaya altm da buydu. Simgecilik, dekadans ve gerek-st
clk, idealizmin kuzeydeki can ekimelerine verilen eitli adlar
dr. imdi romantik dncenin baz olumlu boyutlarn ele alalm.

319

90
Romantik dncenin olumlu boyutlar

ietzchenin bizlere verdii olumluluk ve olumsuzluk dersin

den harekede ve kendi kozmik G stencinin bu iki etkici ve
tepkici boyutunu da genileterek, yani stinsan nasl sr-insam
zerinde durmakta ise, her ikisi de birbirleriyle i ie geip aslnda
bantl olan bu iki Nietzche kategorisini ele alarak, romantik d
ncenin iki ayr yzn grmeye balayabiliriz. Levi-Straussun bir
yandan ve biz sonunda yaam sonlu maddenin bir ilevi olarak an
lamay baarmken, birden sonlu maddenin kendisine en bata at
fedilen niteliklerden ok daha farkl zelliklere sahip olduu ortaya
kacaktr (1996,247) derken, dier yandan da Rousseau bizim
efendimiz ve kardeimizdir (1964,389) demesinin nasl mm
kn olduunu anlamaya balayacaz. Bir bilim adamnn bilime bu
kadar byk gven duymasnn ve ayn zamanda da iyi bilinen d
zensiz dnce biimi ve gittike daha belirgin hale gelmeye bala
yan faizmi yznden Bertrand Russellm Nietzcheden bile daha
hastalkl grd Rousseau gibi bir adm altna kendi adn yazma
snn nedeni ne olabilir?

320

91
Romantik doa anlay ve insan doas

u sorunun cevab, klasik dncenin insan doas kavramnn

karsnda romantik doa kavramnn geliimi olgusu iinde yat
maktadr. Doa kavramnn klasik tanmnn insan doas kavram
konmadka, romantik dnce kelimenin tam anlamyla dnle
mez, aklda kurgulanamaz ve olanaksz olarak kalr. Bu durum ancak
Platonun prestiji Heraklitosu ve dier Sokrat ncesi filozoflar ezip
geince mmkn hale gelmitir. syan ve srgn kavramlar ortaya
kmadan nce, doa kavramnn insan ve insan doas kavramla
rnn dnda olan bir olgu olarak tanmlanmas gerekmekteydi. Bir
kusursuz model anlay, siyasetin merkezilemesine, merkezi yet
keyi destekleyen bir aklc felsefeye, doasnda trajik unsurlar bu
lunmuyor diye kyl ya da burjuvann tragedya sahnesinde kendine
ait olan yerden mahrum braklmasna (17. yy. Fransasnda olduu
gibi) yol ayorsa, insan doas bu kusursuz modelden kap kurtu
lamaz. Greceimiz gibi, sonuta insan doas kavram aslnda her
hangi bir ekilde bir Doa kavram deil, kozmosun geri kalanna
kyasla idealizmin nyarglar zerine kurulu, insan ruhunun nasl
olmas gerektii ynnde olumu bir nyargdan ibarettir. nsan
doas diye bir ey yoktur ve sadece eski bir siyasi-ahlaki metafizi
in zerine kurulu, nyargl bir insan tanm vardr. Bylece, r
nein 17. yy Fransasnda geerli olan btn psikoloji bilimi, insan
olmann ne anlama geldii ve insan ile kozmosun geri kalan ksm
nn ilikisi gibi ii bo bir kavram zerine kuruludur. Sonu olarak
sylemek gerekirse, 17. yy. Fransasnda edebiyat ve toplum siyasal
bir nyargdan ibaretti.

321

92
Trajik sorunu

ragedyann Platoncu dnce tarafndan devreden kaldrld

m Nietzchenin son derece aka grm olduunu tekrar be
lirtmemiz gerekiyor. zellikle de bu nedenle olsa gerek, 17. yy. Fran
sasnda Corneille ve Racinein eserlerinde, en azndan Nietzchenin
Tragedyamn D o u u eserinde yapt tanmyla tragedya yoktur.
Fransada 17. yyda tragedyay olanaksz klan ey, Richelieu ve ta
kipilerinin bilinli olarak ortaya kardklar o idealist metafizik,
kusursuz biimler felsefesi ve Yunan aklclnn zaferidir.
Comeillein ana karakterleri hep kahramandr, nk idealizmin
siyasi-aklc doktrinine ballklarn dile getirirler; Corneillein ta
kip ettii bu trden bir klasik doktrinin dorudan Hristiyan anla
yl bir sahneye uyarlanmas hi de zor olmayacakt ve bir Hristiyan
kahraman olan Polyeucte da bunun gstergesi oldu. Eer 17. yyda
klasik doktrinden dnce tarihi ile ilgili renilecek bir ey var ise,
bu, aynen Horacen merkezi yetkeyi eletirdii iin kendi kzkardeini ldrmesi gibi, insann aklc ve soylu-ilahi olan iin feda edi
lebilecei dncesidir. taat, kan bandan nce gelmektedir (bkz.
K, 188). Bu idealizm-aklclk dncesinin bireysel insan hayat
ve bireyle ilgili dier konular asndan tehlikeli olduunu ve mo
das gemi bir toplumsal ve kltrel doktrin haline gelmekte oldu
unu gstermektedir. Bu trden bir duruma kar devrim yapmak,
Foucaultun daha sonra Surveiller e tp u n ir de belirtecei zere, ah
laka aykr ve haince bir durum olacaktr; romantik dncenin baz
akmlar idealizmi ypratmadan nce devrim zaten mmkn deildir.
Racinein adna trajik denen kahramanlan aklc-klasik doktrine bal
322

William Plank

olmamann aptalln sergilerler ve bu nedenle de daha ilgintirler.

rnein, Andramaque eserindeki Hermione, kendisini tamamen
romantik tanmna sokan bir ak tarifi yapar, nk kendi tutkula
rnn esiri olmaktan tr artk kendi etrafndakiler iin lmcl
olan bir hale gelmitir. Flaubertin Emma Bovarysi gibi, Hermione
da byk olaslkla Racineden ve XIV. Louis ynetiminin siyasi-aklclnn arasndan szarak kurtulabilmi bir karakterdi. Nietzcheye
Sokrat aklclktan sonra tragedyann olanaksz olduunu gste
ren ayn nedenlerle, Kartezyen aklclnn a olan 17. yy. Fran
sasndaki ezici idealist metafizik, tragedyay imkansz klmaktayd.
Corneille, 17. yy.n Euripidesidir. Tragedya, gerekten de 16. yy.da
ngilterede R om eo ve Juliet, III. Richard, H am let ve K ral L ea r gibi
eserlerinde insani unsurlar kullanan hiperboreal Shakespeare ile
mmkn olmutu. Hamletteki mezarlk sahnesinde kesinlikle gotik
katedrallerin heykelsiliine duyulan grotesk bir zevkten kaynakl go
tik bir nitelik bulunmaktadr. Nietzche bize hiperboreahnm Sokrat
aklcdan nasl farkl olduunu belirtmemi olsa, az nce yapm ol
duum kyaslamay olduka cretkar bulabilirdik ama Avrupa uy
garln yorumlamaya gotik ve idealist arasndaki farkllklarn s
rekli olarak bilincinde olarak devam edecek olursak, bir hiperbrea
uygarl daha inandrc hale gelecektir. Marxin Hegelin ayakla
rn yere bastrmasndan daha nemli bir biimde Shakespeare de
Platonu gereklik dnyasna indirmitir. Klasik Doa kavram bylece yetke tarafndan sistemin bir paras ve klasik doaya katlm
gstermedikleri iin siyasi haklan olmayan toplumun alt snflar
nn eriimine kapal bir hale getirilmitir. Aynca estetik haklar
da bulunmamaktadr, nk siyaset sanat da kendi iine almtr.
dealizm ne bulsa yiyen bir canldr.

323

93
nsan ve doa diyalou

oann insan doas olarak tanmland klasik dnce, insan

ve doa arasnda bir diyalektie yer brakmamaktadr. Bu ne
denle, ifti edebiyat, oban iiri ve pastoral, Doa ile ilgili deildir
ve bunlar klasik insan doas modelinin bir yansmalardr. Roman
tik doa kavram ise ister siyasi, ister dier biimlerde olsun, onsuz
devrimin olas olamayaca bir nsan-Doa diyalektiini, insann
isel varlnn paha biilmez deerine ve isel duyarlln stn
lne ynelik bir inan salamaktayd. dealist metafizii gsz
dren bu Doann yeniden tanmlanmas olmakszn, romantik
dncenin ilkelerinin zerine kurulu olaca bir temel sz konusu
olamayacakt. Srgn, isel zenginlik, her insann eriebilecei bir
doa ile iletiim, Rousseau dncesi ve eitim zerine olan dn
celeri ile Confessior d e fo i du vicaire savoyard ve toplumsal ve si
yasal isyan kavramlar, bat dncesi iin Platonun devletinde ol
duu kadar anlamsz olacakt.
nsana gre dsal bir g olan siyasal gce kar kaytsz bir
g olarak romantik doann ortaya k ile, dnr Doaya gre
Sokrat-ncesi dnrlerden beri taknmak zorunda olmad bir
tutum taknmak zorunda kalmt. nndeki seenekler, Doay
yabanc bir g olarak reddetmek ya da kendisini geri dnmez bir
biimde onun iine yerletirmekti. Darvvinin eserlerini 19. yy.da
vermesi bir rastlant deildir. 17. yy.m sonlarna doru ortaya kan
bilimsel devrim, ki aslnda astronomi ve fizikte bir dnce dei
iklii idi, Doanm insana gre dsal bir g olarak algland bu
324

William Plank

gre phesiz katkda bulunmutur. Fakat, klasik Doa kavram

kendisi ile bir diyalog olana sunmuyordu. Sadece belli bir dzeyde
bir rol modeli sunmaktayd; en tepede kendisini destekleyen klasik
doktrin ile birlikte kral ya da tanr-kraln yer ald, dayatmac bir
yapda idi. Clovisten arlmana ve oradan da XIV. Louise dek kral
olmann tanrsal hakk, bunu Orfizm ile birlikte Doudaki Bronz
a uygarlklarndan alan Platoncu dncenin kuaktan kuaa
geen bir hali idi.

325

94
nsan doayayerletirmek

ietzche, insan doa iine Darwin dahil o gne dek herkesin yap
tndan ok ok daha aykr bir ekilde yerletirmiti; yani bi
reysel istenci G stenci bnyesine dahil edip, ahlakn soyktn
toplumun gelimesi srecinde aramt. Nietzchenin bu davran
nn kkenleri romantik dnce ve daha da tesine uzanmaktadr.
LH om m e machine adl eserinde La Mettrie insan doadan ekip
karmt. Fakat, akl kavramn ortadan kaldrarak ya da akl fizyo
lojinin bir boyutu olarak ele alarak yapt ey, sadece insann bede
nini Doadan karmakt. Rousseau ise insann ruhunu Doaya geri
yerletirmiti. Dolayl olarak da olsa akl kavramnn doruluunu
varsayarak Rousseau, sadece La Mettrein yapt gibi insan bede
nen Doaya geri yerletirmekle kalmam, ruhunu, kiiliini ve ak
ln da Doaya geri dndrerek bunlarn Doann bir boyutu olarak
incelenebilmesini mmkn klmtr. Levi-Straussun doru bir sap
tamayla farkna vard gibi, Rousseau byle yaparak da beeri bi
limlerin atas olmutu. Ayrca, insann kalbini ve aklm doaya yer
letirince, kltr, sosyoloji, psikanaliz ve dilbilim ve hatta tm beeri
bilimler ve biyolojik bilimlerin insana uygulanabilirlii de mmkn
hale gelmiti. La Mettrie ve Rousseaunun, maddeciliin en st nok
tasnn ve romantiin birarada varl, daha nce Levi-Strausstan
yaptmz iki alntnn da gsterdii gibi son derece normal ve an
lalrdr. Rousseau kadar dank ve batan savma bir dnrn
batnn idealizmden kurtulmasna yardmc olmu olmas son de
rece ironik bir durumdur.

326

William Plank

Nietzche zerine eitli yorumlarda bulunanlar bazen Nietzche

dncesinde var olan bireysel istencin daha genel bir kavram olan
G stencine doru evrimi olaslndan tr endielerini dile ge
tirirler. Fakat, benliin doa iine dahil edilmesi olgusu, stinsann
ortaya knn Darvvinin evrim ve ters-evrim kavramlarnn ser
giledii ykseli ve d olgular ile uyum iinde olduu evrimsel
bir durumdur ve Nietzchenin hayatnn ilerleyen yllarnda ortaya
att bir dnce deildir. Bu gr Tragedyann D o u u n d an iti
baren grlebilmektedir ve Nietzche burada trajik bir biimde kopanld ve trajik bir biimde de geri dnmesi gereken (Freudun Eros
ve Thanatos kavramlar!) doaya insan geri eken eyin mzik, ya
da mziin Diyonisos zellikleri tayan boyutu olduunu gster
mitir; bu dn en azndan Sokrat ve Euripides insann doadaki
konumunu aklclatrdklar, dinselletirdikleri ve tragedyay ola
naksz kldklar ana dek mmkn olabilecekti.
Tragedyann D o u u n d a n ok sayda alnt yapmak mm
kn ama imdilik sadece birka yeterli olacaktr. Nietzchenin yaz
d gibi, Bir yanlsamaya inanp kurtulua gerekten ermenin tek
yolu olarak principium individuationis dntrc dehas olarak
Apollonu gryorum; bu arada Diyonisosun gizemli zafer l ile
bireyleme bys bozulurken, Varoluun Anasna, her eyin derin
liindeki ze giden yol ardna kadar almaktadr (TD, 99). Burada
grlen durum, Nietzche dncesinde Apollon ve Diyonisos karak
terlerinin sadece Diyonisos bnyesinde birlemesi eklindeki bir ev
rimsel deiimdir ve Nietzche sanki bunlarn en bandan beri ayn
ey olduunun farknda demi gibi konumaktadr. Fakat, burada
dikkat edilmesi gereken nokta, Nietzchenin Diyonisosu, insann bi
lincini gelmi olduu doal kkene geri dndrmek niteliine sahip
bir unsur olarak grmesi ve insann geldii ve geri dnecei Doaya
ait olan trajik nitelii Diyonisos e ikilendirmesidir. Aka grl
d zere, Nietzche, insan daha sonra G stenci adn verecei
Doa iine geri yerletirmitir.

Ayn doa, Diyonisos sanat ve trajik simgeciliinde bizlere doru

en iten sesiyle haykrr; Ben gibi ol! Kesintisiz olaylar aknn or
tasnda ben ebedi yaratc ve her eyin kt anaym, ebediyyen
327

Nietzsche ve Varlk

varolua hareket veren, ebediyyen bu olgular deiiminden tatmin

salayan ana... (TD, 104).
nsann toplumdan srgn edilmesi eklindeki romantik tema,
insan doaya, kendisine eitim, dinini ve yaamn srdrmesi iin
gerekenleri salayan bir doaya, hi kimsenin mal olmayan ve bylece de sradan insann erdeme eriimine olanak salayan bir do
aya geri dnerken gsterir ve birok modern evrecinin dayand
ahlaki zemin de tam olarak budur. Romantik dnce ortaya k
madan nce, sradan insan iin Hristiyanlk dnda bir ahlak kay
na bulunmamaktayd ve idealizmin kusursuz biimleri aristokrat
larn mal konumundayd. Hristiyanln kendisi zaten St. Pauln
idealizmi demokratikletirdii bir Platoncu dncenin uzants idi.
18. yy. sonlar ve 19. yy. balarnda romantik dncenin H
ristiyanla yakn olmas belki de Butterfieldn belirttii zere, 17.
yy. bilim devriminin balca zelliklerinden biri olan dncede la
ikleme srecini yanstmaktadr (185). Chteaubriandm Gnie du
Christianism e (1802) ilgin bir biimde doann dini ile kartrd
ve zayf kalan bir Hristiyanlk savunusu olmutur. Tanrnm varl
n gstermek iin ne srd kantlar bazen aptalcadr ve dinin
doru olmas iin gzel ve insanlar duygulandrc olmasnn ye
terli olduunu dnmektedir.
nsann da bir paras haline geldii eriilebilir bir Doa kav
ram, ister kiisel isterse de siyasi namus anlamnda olsun, erde
min demokratikleip herkese yaylmasn salar ve dnce ve dev
let yapsnda devrime zemin hazrlar. Bu nedenle, romantik bir Doa
kavram, devrim ile bilimsel gelime arasnda ortak bir anlama ze
mini salamaktadr, ki bu ortak zemin idealist metafiziin ortadan
kaldrlmasdr; ayrca, bu kavram Butterfieldn bat uygarlnda
antik adan 17. yy. bilimsel devrimine dek pek yeni bir ey olma
dn grne de yeni bir boyut kazandrmaktadr. Antik adan
romantik devrime dek bat dnyasnn gereklii idealizm olduu
iin, Butterfieldm 17. yy.a dek yeni bir ey olmad gzlemi doru
dur ve hatta Newton ve Descartes bile Platonun penelerinden kur
tulabilmi deildir. Newton sadece Tanny bir matematikiye d
ntrmtr.
328

William Plank

Bazen Rousseaunun barm dverek itiraf ettikleri bizi yanltabilmektedir ve Rousseaunun insan Doaya geri yerletirirken egoyu
yceltmediini de dnebiliriz. Romantik dncenin benlik kav
ramnn dorua kt bir anlay olduu eklindeki geleneksel g
r, romantik dncenin sadece bir boyutunu yanstmaktadr ve
btn romantik dncenin tamamn bu trden bir znel bir yo
rumun iine hapsetmek korkun bir abart olur. Doa ile uzlama
iinde olan bir insanolu kavram, aslnda mistik deneyimin ze
rine kurulu olduu ve Jacques Maritainin Hristiyanln zgn
eidi karsnda doal mistisizm adyla tanmlad bir modeldir
ve egoyu bastrmak yani benlii yok etmek trnden elikili bir so
nucu vardr. Nietzche de, Silvaplana glnn sahillerinde kendisinin
son derece bilimsel bir saptama olarak grd Bengi Dn kavra
mn icat ettiinde, buna benzer bir sorunla mcadele etmekteydi.
D ecca l ve dier eserlerindeki bak asyla Nietzchenin bireysel is
tenci gerekd bulduunu ve bunu G stencinin bir davurumu
olarak grdn hatrlayacak olursak, Nietzchenin Bengi Dn
kavramn aklnda canlandrdnda yaad youn cokuyu, kendi
bireysel istencinin kozmik G stenci ile, Schachtn dnm itkisi
ile biraraya geldii an olarak deerlendirebiliriz. Bu nedenledir ki,
Bengi Dn kavramn G stencinden ve bireysel istencin G s
tenci iine dahil edilmi olmas gereinden ayramayz. Bu ifadeler
nda baknca, Nietzchenin yaam olduu deneyimin olduka
standart bir doal mistik deneyim olduu grlmektedir.
Romantik dncenin ortaya kndan nce Jacques Maritainin
doal mistisizm diye ifade ettii ey mevcut deildir ve var olan sa
dece dinsel mistisizmdir. Nietzchenin Silvaplanadaki deneyimi ile
Bengi Dn kavramna ulamasna yol aan ey, bundan yz yl
nce Doamn tanmnda meydana gelmi bir deiikliktir. Roman
tik dnceden nce, bat dnyasndaki hi kimse Tanr ya da Diyonisos olmakszn bir mistik deneyim yaam deildi. Romantik
dnce iinde grdmz bu idealizmin knn belirtileri
hi de ironik olmayan bir biimde hem doal bir mistik deneyimi
hem de modern bilimi olas klmt. Bu, modern biyologlann o
unun (Lewis Thomas, Loren Eiseley) son derece mistik eilimleri
329

Nietzsche ve Varlk

olan kiiler olmalarn sradan hale getiren bir olgudur ve modern

astrofizikilerin ilkel bir spemovadan kalma yldz tozlarn avu
larnn ilerinde hissetmelerinin nedeni de budur; bu yldz tozlan
Nietzchenin kendi bireysel istencinin G stenci ile biraraya geldi
ini farkettii ve buna Bengi Dn adn verdii anda hissettii yl
dz tozlardr. Hayr, hayr, Clarkn (1990) idda ettii gibi Nietzche
bir post-Kant deildir!
Romantik dncenin doa kavram, doa ile bu trden dene
yimleri, benliin benlikten kan olas klmaktayd ki bu doay
insan doas olarak gren kiiden esirgenen fakat ayn zamanda da
Freud ve psikanalizin ortaya kmas iin gerekli temelleri de atan
bir deneyimdi. Freud iin de insan ruhu ounlukla bilind gle
rin meydana getirdii bir dinamizm tarafndan biimlendirilmekte
olduu iin, Nietzchenin birey anlaynn G stenci ile olan iliki
sini dnnce, hl Nietzche iin zgrlk kavramnn ne anlama
geldiini Freud iin ne anlama geldiinden daha fazla anlam de
iliz (Freudun Nietzcheyi okumaya korkmasna amamal). Buna
paralel biimde, Nietzchenin birey anlay da G stenci ve Bengi
Dn kavramlannn dinamizminin bir sonucudur. Rousseaunun
doadaki insan tamamen deitirmesi, Foucaultun Gnmzde.
.. insann sonu, Tanrnn yokluu ya da lm deildir (bu, bir e
yin sona erip ortadan kalkmasnn insann da sonu olmasnn ne
deni o dar, farkedilemeyen yersizlik hissi, insan kimliindeki bo
zulma olarak grlen eydir) ifadesine yol amtr ve Rousseau,
Foucaultun insan yok olacaktr diye ilan etmesini mmkn kl
mtr (1970, 385).

330

95
Doa, G stencidir

anmn Rousseau ve Diderotnun yapt, 17. yy. bilim adamlar

tarafndan ngrlen, bazen kmsense de ngiliz, Fransz ve
Alman airleri tarafndan iirletirilen, Darwin ve Lamarck tarafn
dan kapsam geniletilen, Bohr, Bell, Aspect, Bohm, Peat, Schrdin
ger ve Heisenberg gibi kuantum mekanii uzmanlan tarafndan st
rtlen, karmak hale getirilen ve daha da derinletirilen ve insan
sonunda yok edecek kadar kendi iinde zmseyen (Foucaultda), bu
dsal Doa kavramna 19. yy.da bir ad verilmitir ve bu ad da G
stencinden baka bir ey deildir (Fakat, Einsteinin bir birleik alan
kuram peinde koarken arad G stenci deildi; o Tanrnn ev
ren ile zar oynamadn gsterecek daha somut ve daha gereki
bir ey peindeydi). Romantik dnce, entelektellie kar myd?
Peat, Bell ve Appealin almalarnn gsterdii gibi, kuantum me
kanii manta, en azndan Yunanlardan rendiimiz makromolekler manta aykrdr.
nsann artk geri dnmezcesine bir paras olduu o dsal doa
olmazsa, bilinaltnn varl ve davranlar konusunda Freudun
yapt tanmlamalar, (Saussuren dilbilimsel modeli ile akla
nan) Lacann psikogenezinin eitli aamalan ve Deleuzen makinesel bilind zerine yazdklar geersiz olurdu. Deleuzen makinesel bilind nemli bir kavramdr, nk esasen G stencine
verilmi farkl bir isimden ibarettir ve benzer ekilde bir ilev ser
gilemektedir. Bu soruna geri dneceiz. Aslnda insann kendisi ol
mad halde yine de insan olan bilinalt, insann kendi benliin
den uzaklam, doal olarak grnen halidir; bireysel isten, bir
331

Nietzsche ve Varlk

gereklik yanlsamas ile birlikte G stencinin kozmik hareketi

nin ebedi olarak tekrarlanan bir davurumudur. Bireysel isten, as
lnda isten olmayan bir isten, insann kendinden kamas ve G
stencinin bir ifadesidir.
Altna imzasn atacak Rousseau ya da benzeri bir dier d
nr olmakszn (burada post-yapsalclara borcumuzu ifade edelim),
Lvi-Strauss tarafndan insan kltrlerinin nne kan ve kar
snda yapsal bir zm gelitirmeye altklar kltr diyalektii
srecinde yerini alan o insan-olmayan en eski birleimsel rnt
eklinde tanmlanan bir Doa tanm mmkn olmayacakt. LviStraussun byk bir memnuniyetle Rousseauya borcunu dile getir
mesine amamal! Derrida da Rousseaunun ikinci Discourseun
dan, doadaki bir durum zerine akl yrtrken, bu konuya hep
toplumsal bir durumun rettii dnceleri yanstanlardan (1979,
189, 219) bahsettii bir alnt yaparak bu borcu dile getirir.
Rousseaunun insan tamamyla doa iine yerletirmesi, Freuda
ve akmc egonun kne giden yolu am, Kartezyen znenin
greceli alglanna bir hazrlk ortam salam ve Benoist ile de
bizleri psikanaliz ortaya kncaya dek bilimsel bilginin akn ego
kavramnn ufuklar dahilinde gerekletirilebildiini farketmemizi mmkn klmt (Benoist, 1978,110). Nietzchenin bak a
syla konuacak olursak, G stenci kavramnn ortaya kma dek
retilen her eyin idealist metafizik erevesinde retilmi olduunu
sylemek mmkndr. Burada Nietzchenin cretkarlm grmez
den gelmeye hazrm.
Lewis Thomas ve Jacques Monod gibi DNA ve hcre biyolojisi
alannda alan modern biyologlar, DNA ve bamsz mitokondri or
ganizmasnda insandan daha nceye dayanan ve ondan daha nce
likli bir gereklik zelliine sahip bir doa, bir g, bir ilev ve yap
bulmulardr; ylesine ki, insan olarak bildiimiz insan, aslnda in
sana ait olmayan bu doay kendi bnyesinde barndrmaktadr.
DNA, insandan nce bir dnemden kalma ve insan olmayan, fakat
ayn zamanda da insan olan ve insan mmkn klan bu Doanm bir
ifadesidir. Nietzchenin dedii gibi, birey gerektir ve kendi bnye
sinde btn sreci barndrmaktadr. Biyolojik olmayan yapsalclar
332

William Plank

(Benveniste), dili insan ncesi bir srece gtrm ve insann da bu

nun bir kesiim noktas olarak hizmet etmekte olduunu ne sr
mlerdir, fakat bilimsel hassasiyet ve gramerin bir dzene sokul
mas adna dilin bu trden bir konuma terfi ettirilmesi insan dilinin
gerekliin lt olmasna neden olmutur ve bu gerekliin dile
ya da herhangi gstergesel bir duruma uyum salamak gibi mantk
sal bir zorunluluu yoktur ve hatta kuantum dzeyinde en temel ve
kesin akl ve mantk kurallaryla hibir ba olmayabilir. Kuantum
fizii, gerekliin dilsel bir yap olduunu dncesini yalanlamak
tadr. Eigenin Rastgele Yry ve hiperdngleri nasl dilin bir i
levi deilse, G stenci de deildir ve kozmik boyutlarda bir cam
bilye oyunu olarak Bengi Dn de dile gereksinim duymaz. Foucault
onu l ilan etse de, insan dilinin ncelii insan arka kapdan tek
rar ieri almaktadr. Dilin ncelii ve gereklii dnceleri, bilim
sel zelliklere sahip bir dilbilim etrafnda biraraya gelmeye ve kendi
alma alanlarna bylece bilimsel bir saygnlk kazandrmaya al
an edebiyat rencileri tarafndan gelitirilmi bir tr ifreli-insanclktr. Derrida bile, dili yazma etkinliinin geniletilmi bir tanm
halinde genelletirerek ve bunu destekleyecek bir terminoloji yara
tnca, kendini aslnda kamaya alt idealist metafiziin katego
rilerinin iinden geerken bulur, bunlarn silinip atlmas iin ia
retler koyar ve sonuta yine bunlar bizlere kaybedilmi bir cennet
edasyla aktarmaktan kurtulamaz. Bylece de, aslnda Nietzche ol
guculuunu anlamam olduunu gstermi olur. Benoist ve dier
lerinin insann dilin kesiim noktas olduu dedii gibi, bir biyo
log da insan DNAnm kesiim noktasdr diye yazabilir.
Burada bizim amalarmz iin aklda kalmas gereken, dil, DNA,
bilim, yaplar vb. hepsinin gsterdii eyin, insan Doann bir par
as ve ifadesi olarak anlamaya almakta olduumuz ve bu tr
den bir yapsalcln ve modern bilimin istese de istemese de 18.
ve 19. yy. romantiklerinin ortaya att bir gr ile ayn trden bir
grn gelimesine katkda bulunduudur. Derrida, Benveniste,
Lvi-Strauss ve dier Fransz yapsalclar ve post-yapsalclarmm
yapt gibi, modern biyolog bir akmc benlik olarak kimliini kay
betmitir. Lewis Thomas, her birinin kendine has bir genomu olan
333

Nietzsche ye Varlk

mitokondri, sentrioller, bazal cisimcikler vb. gibi unsurlar kastede

rek yazd gibi, bunlar:
Karnca yuvalarndaki yaprak bitleri kadar yabanc ve gerekli
dir. Benim hcrelerim artk benim byrken kullandm diziler
den oluan nesneler deiller; bu hcreler, Jamaika Kfezinden
daha karmak birer ekosistem. Bunlarn benim yararma a
lmakta olduklarn, aldm her nefesi bana onlarn aldrd
n dnmek istiyorum ama belki de her sabah kalkp parkta
yry yapan, benim duyularm hisseden, dinlediim mzii
dinleyen ve dncelerimi dnen belki de onlardr (1974,4).

Yine de, yle grnmektedir ki bunlarn bazlar ve hem de en

nemlileri, tamamen bana yabancdr (a.g.e., 70). Bylece DNAbizleri dier hayvanlarla akraba yapmtr, nk protoplazmalarmz
iinde yzmekte olan eyler martlarn ve balinalarn, tepeleri kap
layan imenlerin, yosunlar ve yengelerin ve karann daha da ierle
rine girecek olursak, arka bahemdeki kayn aacnn hcrelerinde
yzenler ile ayn eylerdir (a.g.e., 73).
Lewis Thomasn grlerinin atas, Rousseaunun Savoy papaz
ve daha ok da Silvaplana gl sahillerinde yrmekte olan bir hiperborealdr. Biyolog iin DNA, romantiklerin en acnacak yanlg
snn en somut grnen biimi idi; DNA, iimizde olan, bizim yapl
dmz ey, ama mistik bir yolu tercih etmediimiz srece de ayn
zamanda da biz olmayan bir eydir. DNA, bizi kendi benliimize ya
banclatrmaktadr fakat ayn zamanda bizim benliimizdir. Der
rida bizi akn imlenenimize ve akn benliimize yabanclatrm
ve uzaklatrm, bizlere imleyen dizilerine biim verici bir zellik
vermi ve bunlara ramen de silinecek (sous rature) konumu ve yapbozumun farknda olarak bat logosu erevesinde kalmamz ge
rektiini hatrlatmtr. DNA, benliin yapbozumudur ve Derridanm
Rousseauya ve Levi-Straussa adad m asse verbal, Derridanm
kendisini de iine alan ayn dilsel kitle, ayn dil, ayn logostur ve
Derridamn kendisi onu kullanrken ya da o kendisini kullanrken
bu durumun farknda olduunun ikayetini dile getirmitir. Bylece,
Derrida da Nietzche olguculuunun tam sonularn karamamtr;
334

William Plank

ayrca, Darwinin doal seilim dncesinde, Freudun maddeci psi

kolojisinin psiik dinamiinde ve Nietzchenin G stenci mekanii
erevesinde bireysel istencin bir ilevi olarak G stencinin davurulduunu grd insann lm ve akn egonun sonunu g
rebilmi deildir. Daha sonra greceimiz zere, Nietzchenin orga
nizmann birbirlerinden ayr glerinin fizyolojik bir sonucu olarak
grd bireysel isten kavram, bizlere psiko-fizyolojik dinamik d
zeyinde doal seilimin ifadesi olarak bireysel istencin deiik yz
lerini gstermektedir ve daha nce grlmemi ve hatta belki de o
gnden bu yana hl grlmemi bir biimde akln ilevini biyolo
jik evrime balamaktadr (Molesa kitabnn son ksmndaki Nietzche yorumlar nedeniyle teekkr borluyuz). G stencinin ifade
biimleri arasndan Nietzchenin yapt ve bireysel isten ve eitli
eylemler vb. yanlsamas diye adlandrlabilecek bu semece, btn
bir benlik kavramn ylesine datr ki benlik kavram biyolojik d
zeyde benlik duyusundan uzaklam olmaktadr.
Bu G stenci, katlmc bir metafizik ve evren ile Bohmun n
grd trden ve nihilizmden olabildiince uzak duran bir ortak
lk ilikisinde bulunma (bk. 128. Blm) durumudur. Farkl klklar,
olumlu olduu kadar olumsuz grnmleri de vardr (G, 774-776)
ve yaam sadece onun bir boyutu, hatta esiz bir durumudur (G,
706). G stenci, aslnda u klasik tanmda anlatld gibi her ey
dir: Bu dnya G stencidir ve baka bir ey de deildir! Ve siz,
sizler de G stencinden baka bir ey deilsiniz (G, 1067). Lewis
Thomas ve David Bohmun ac yaamadklarna amamal; dnyada
yaarken kendilerini evlerinde hissetmekteydiler.
Baz kavramlar biraz esnetince grebiliriz ki, Nietzcheye gre
kendinden nce gelen gler dinamiinden tretilmi deiken bir
olgu olan bireysel isten, Freudun ego kavramna paralel bir kav
ramdr ve G stenci de Freudun d kavramnn hayvani ve biyo
lojik doasnda kendini gstermektedir. Her iki dnr de mad
deci akmn iine yerletirebiliriz. Freudun her eyi nceden zaten
sylemi olduu korkusu ile Nietzcheyi dehet ve kayg iinde oku
mu olmasna ve onu psikologlarn en by olarak adlandrma
sna amamal. Greceimiz gibi, bireysel istencin daha genel olan
335

Nietzsche ve Varlk

G stenci ierisindeki baz glerden meydana gelen ve bize z

grlk ve zgr isten yanlsamalar yaatan bir ilev olduu gr
bize Nietzchenin grlerini Eigenin cam bilye oyunlarndaki baz
rntlerin ilevleri, biyolojik evrimde bilincin rol, Michael Ruseun
evrimsel bir yan-olgu olarak ahlak (epigenetik) dncesi, biyolojik
kkenli evrimin aksiyosferdeki grnm olan stinsan ile ilikilendirme olana salayacaktr ve hatta bizlere yapay zeka ile ura
rken yararl olabilecek trden bir bilin kavramnn tanmn da
salayabilir. Benliin bu biyolojik dzeyde benlikten uzaklamas ol
gusuna, ben bilimsel romantik dnce adn veriyorum ve bu kav
ram Lewis Thomasn yukarda anlan dncelerini son derece ye
rinde olarak temsil etmektedir.
Levi-Straussun kltrel grecelik dncesi, aklc ve klasik uy
garlk kavramnn nceliine ve akln ynettii bir toplum dzeni
nin smrc etkilerine kar bir tepki yaratan ampirik bir durutur
ve bu savunmada elindeki klasik dncenin aknc birlikleri ile de
Levi-Straussun Rousseauya olan borcunu gstermekte ve modern
ampirik bilim ve romantik dnce arasndaki ba vurgulamak
tadr. nk, sonuta kabul edilmesi gerekir ki, romantik dn
cenin iinde bir ampirik akm vardr. Cenevrelilerin Rousseaunun
evini taa tutmas nasl mecaz bir durum deil tam anlamyla ger
ek ise, kktencilerin ampirik olan taa tutmas da, aynen yaratl
kktencilerinin insann doadaki konumunu dier trlere gre g
receli hale getiren Darwini reddetmeleri gibi son derece tutarl ve
beklendik bir davrantr.
Rousseau da toplum ve insan doasnn gemiten kalan ve mer
kezi gcn aklc, klasik sisteminin ifadeleri olan sanat ve bilim anla
ylar tarafndan smrlmekte olduunu grmt. Essai sur les
arts et les sciences taki Rousseau yu kafadan atlak diye grmezden
gelmek kolaydr, nk syledii ey Voltaire ile birlikte bize de ap
talca ve oke edici gelen ok ar bir darbedir (Bu rahatsz edici ve
son derece cretkar makale aslnda dadac ve gerek-stclerin il
kel sanatn deerini kefedip geleneksel sanat reddetmeleri olgusu
nun da ncsdr). Fakat, bu sanat ve bilimler yirmi yla yakn bir
sre Derriday akademik bir zindanda tutan logosu ve Nietzchenin
336

William Plank

iddetle saldrd idealizmin olumsuz boyutunu gstermektedir; k

sacas, bunlarn hepsi acma ve kendine-acma duygularnn batdaki
Hristiyanlk iinde kurumsallamasn yanstmaktadr. Vltairein
Lizbon depreminden sonra yazd Pom e sur le dsastre de L is
bonne iiri Rousseaunun yaptna benzer bir biimde ayn kendin
den emin aklcl eletirmektedir ve bu iki kii arasndaki kiisel
bir tartmada taraf tutmamz doru olmayacaktr. G stenci kav
ram bize tm tarihi yeni bir gzle grme olana salad gibi, bu
konuda biraz geride durup her ikisindeki benzerlii grebilme ola
na da salamaktadr.
Modern bilim de, romantik dnce gibi insan doa iine geri
yerletirmitir; teolojik ve ampirik-aknc bir cogitoyu darda b
rakp, sadece Doa ierisinde insann incelenmesini olas klmtr.
Etkisini ilk defa 18. yy.da keiflerin balamas sonucu Avrupada et
kisini gstermeye balayan kltrel grecelik olgusunu en gelimi
haline Yeni Dnyamn yerlileri zerinde uzun sre almalar ya
pan Lvi-Strauss Tristes tropiques eserinde tamtr. Kltrel g
recelik masum bir kavram deildir nk o da rk-etik yarglar
dan oluan bir temeli etnoloji aratrmacsnn elinden almakta ve
antropologu artk zerinde eletiride bulunmas olana kalmayan
kendi kltr dnda dnmeye itmekte ve tm kltrleri Doa
sorunununa getirilmi zmler olarak grmektedir. Etnolog, artk
az gelimi lkeleri incelerken Yunan aklcln, Sokrat YahudiHristiyan metafiziini ve akl ve bilinci smrgesi haline getiren
g etiini uygulama olanana sahip deildir. Artk, kendisini ne
bulsa yutup sindiren bir idealist dnceyi reddetmek zorunda his
setmektedir. G stencini kabul eden antropolog, kendi kltrn
eletiremez hale gelince, kendisini biraz utanarak da olsa bir antro
polojik Amor Fatiyi kabul etme durumunda ve ritel kurban, yam
yamlk, kadn snneti ve l ile birlikte canl einin yaklmas gibi
uygulamalar keyifle kabul ederken bulacaktr.
An ampirik dnce phecilii teet geer. Aklclk,
ncelik esasna dayanan bir dnce sistemidir ve klelik sistemi ile
g zerine kurulu olan Yunan kltrne ayrlmaz biimde bal
dr. Ampirik dnce a p rio ri aklc ilkelerin reddi ve isyan kavram
337

Nietzsche ve Varlk

ile uyum iindedir ve bylece Einsteinn grecelik fiziine ve ben

zer ekilde Levi-Straussun kltrel greceliine yol amtr. s
ter dnyada isterse de insan aklnda yer alsnlar, kendinden daha
nce kabul edilmi gereklikleri tamamen reddeden ve hatta akl
ve dnyay birbirinden ayrdetmeyi reddeden gerek-stclk de
bu nedenle bir tr romantik dncedir ve ampirik dncenin u
noktasdr. Bylece, gerek-stcln Freuddan byk lde et
kilenmi olmasnn nedeni, sadece iirsel bir durum deildir ve bir
bilimsel duru olarak yapsalclk da Freudu ustalanndan biri ola
rak grmektedir. Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizii iinde, hem
modern bilim, hem de gerek-stclk devrimci niteliklere sahip
tirler ve ahlaki ounluu elinde bulunduran kktencer evrimi red
detmek ve politik statkoyu da kabul etmek durumundadrlar. Billy
Graham ve Pat Robertson ak olarak evrimi reddetmek durumunda
olan muhafazakarlardr.
Butterfield 17. yy.daki bilimsel devrimin nemini nasl yanl an
lam olduumuzu bizlere anlatmtr. Bizden 20-30 yl nce yaa
yanlar on yedinci yzyln nemini bu derece kavrayamamlard
(189). Konutuklar, daha ok Rnesans ve 18. yy. Aydnlanmas idi.
Bilimsel devrimin etkileri 18. yy ngilteresi ve Fransasn byk
lde biimlendirmekte olan klasik geleneklerimiz ve eitimimi
zin srarla sren varl tarafndan maskelenmiti (189). Uygarl
mzn bir Greko-Romen uygarl olduuna o derece inanmtk
ve sanat tarihilerimizin ve filologlarmzn bizim modern dnya
adm verdii sistemin Rnesansn bir sonucu olduunu bize ikna
etmelerine izin vermitik (189).
Modern bilimin kkenleri de benzer biimde mantk ve aklc
lk tarafndan maskelenmitir. Romantik dnce, mantkdlk ve
sulugz bir kendine acma eklinde yanl anlalmtr. Bugn, biz
profesrler hl rencilerimize keyif iinde Rnesansn grkemi ve
Aydnlanmann zaferlerini anlatmaktayz. Fransz devleti hl bi
rer 17. yy. bayapt olan Racine ve Corneillein tragedyalanna te
vik vermektedir, nk modernlerin ou bunlarda rahatsz edici
ya da zamana uygunsuz bir ey grmemektedirler. Bir yaratl,
Kutsal Kitabn Yaratl blmn nasl okuyorsa, bizler de Hugo,
338

William Plank

Lamartine, Musset, Byron, Shelley ve dierlerini ayn ekilde yzey

sel okumaktayz. Wordsworthn ini ap inceleyebilmek iin ka
til oluyoruz ifadesinde bilime ynelik bir gvensizlik grdmz
sanyoruz. Oysa, bunlar bir idealist metafizikinin gzyle okuyo
ruz. Nietzche de bir eyin iini ap incelemek isteyen kii, ldr
mek zorundadr diye yazmt, ama sadece daha iyi bilgi, daha iyi
bir yaam iin; btn dnya gidip inceleme yapmaya balasn diye
deil... Eski ahlaklar incelemek iin ok az kesip bimi ama ok
konumulardr (GG, 19).
Romantik dnce zerine yapmakta olduumuz tartmann
amac her zaman ok ak olmayabilir, fakat burada amacmz Ro
mantik dncenin, bazen biraz el yordam ile, bazen biraz onurunu
kaybetmi bir edayla ve inildeyerek idealizme kar tepki veren bir
hiperboreal olgusu olduunu vurgulamak, bununla ilintili olarak da
Nietzchenin 19. ve 20. yy.larda hakettii yeri bulmasn salamak ve
artk doay G stenci eklinde tanmlayabileceimizi gstermek
tir. Evrimsel aksiyosferin bir olgusu olan stinsan, benliin kendin
den kann en st dzeyi ve G stenci olan Doanm kendi do
as gerei srgne yollanan ve Bengi Dn ile bu kaderi ebediyyen
tekrarlamak zorunda olan romantik kahramandr.
Biyografik adan baknca Nietzche elbette ki en az Napolyon
kadar romantik bir karakterdir; Napolyon da romantiklerin gr
lerini reddetmi ve Napolyon Destan ile 19. yy. Franszlar iin ta
mamen romantik bir tema sunmutur. Hayat itibaryla bir romantik
olan Nietzche, son derece stn dzeyde bir isel duyarlla sahip
bir insan olarak grlebilir. Srgn, hasta, yanl anlalm ve bir
kadnla yaad baarsz ilikisinden sonra yalnz kalm, byk
olaslkla bir kadndan lmcl bir hastalk kapm olan Nietzche,
byk aclar iinde ve doktoru tarafndan gzlerini kullanmamas
syledii bir halde, modern felsefenin yapsn deitirecek eserlere
imza atmtr. Yataa dtkten sonra geen 11 yllk dknl bo
yunca ailesi tarafndan smrlm ve ardndan da Baumler tara
fndan dnyaya Nazizmin kuramcs olarak tantlmtr. Ve imdi
de ben onu bir romantik olarak tanmlamaktaym.
339

Nietzsche ye Varlk

Bireyin psikolojik istencinin kozmik bir G stencinin bir par

as olduu dncesine en ak halini veren ilk kii Nietzche ol
mutur. Bireysel psikolojik olgu olarak G stenci kavramna, ken
dine acma duygusu, benlii ve kalbi yceltmesi, arada bir akla kar
gelmesi ve genel olarak da varoluu benlii ile romantik dnce
nin ke giden-olumsuz boyutu olan znelliinin ulat en yce
nokta denk gelmektedir. Aslnda Walter Kaufmannm (1950) Nietz
che dncesinde bulduu ve vurgulad en deerli nokta da bu va
roluu boyuttur.
Fakat, kozmik rekombinatif bir g olarak G stenci (Schachtn
dnm itkisi ve Levi-Straussun Doa tanmnn kendisi), benli
in Doa iine katlmasna denk gelmektedir. Nietzchenin Bengi
Dn kavram, Lewis Thomasn DNAy bir rapsodi gibi grmesi,
Freudun Eros ve Thanatos kavramlar arasndaki maddeci hareket
ya da gerilim ve genelde benliin post-modern tanm da eklene
rek, Darwinin teleolojik-olmayan evrim ve ters-evrimi ile Manfred
Eigenin cam bilye oyunlarnda tanmlad maddenin dnm
leri gibi alanlar dikkate alarak, ben buna bilimin mistisizmi di
yorum. Ve kuantum dnyas da bizim isteklerimiz ve arzularmz
dan bamsz olarak var olan kat kat almakta olan bir dzendir;
bu dzen bilincimiz ya da gzlem eylemlerimiz tarafndan yaratlan
bir dzen deildir. Bu adan bakldnda, kuantum gereklii hem
bizden bamszdr, hem de bizim yarattmz balamlara baldr
(Peat, 166). Yerel-olmama durumu kuantum kuramnn tesine ve
tm madde ve akl evrenine tayor olabilir ve yerel-olmama ve
nedensiz harmoni dnceleri, akl, beyni ve bedeni kucaklayarak
tm doaya yaylyor olabilir (a.g.e.).
Freud ve Darwin, znellii Doamn iine yerletirmi ya da z
nellik ve benlii G stenci iinde kendi varlnn ve belli belirsiz
ahlaki kkeninin trajik biimde farknda olan doal, fiziksel ve bi
yolojik bir unsur haline getirmilerdi. Nietzche de bunlara benzer
ekilde, kendisini romantik dnceden saknmam, fakat bireysel
psikolojik istenci G stenci iine yerletirerek, romantik dnce
nin olumlu boyutlarn vurgulamt. Kant ile yorulmu gen ila
hiyatlar doann zelliklerini arama peinde fakat bulmak ile
340

William Plank

icat etmek arasndaki fark bilmeden (K, ) ormanlara gnde

ren bu akma bir habis peri adm verdii halde Nietzchenin ken
disi de son derece gl bir romantik idi.
Genel romantik atmosfer Rousseaudan beri hemen her insan
akima szp etkilemi olmasna karn, yaklak bir yzyl boyunca
ve hatta 20. ve phesiz 21. yya kadar Romantik! ifadesi hem en
telektel hem de popler kltr iinde entelektel ve akademik an
lamda bir hakaret olarak kullanld. Bu, bir insan, itaat kavram
zerine kurulu olan ticari-sanayi-askeri kltrn deerlerine tama
men aykr olan kavramlarla, aklen yumuak, duygusal ve disiplin
asndan eksik olmakla sulamak anlamna gelmekteydi. Fedakar
ln karl bir erdem olarak grld, olgucu, teknolojik ve belli ya
da belirsiz bir teoloji zerine kurulu toplumlarda romantik dnce
her zaman toplum-kart bir tutum iinde olmutur. taat, kltrn,
hiyerarinin doasnda vardr ve modem demokrasinin erdemlerin
den, bireyin kutsall ve cannn istedii ekilde ibadet edebilecei
gibi dncelerin rtkanln yaparken dahi modem insann ne
redeyse her genine ilemitir. Nietzche iin, bu Hristiyan selameti
ahlak ruha itaat etmeyi reten bir zorbalktr.
yle grlyor ki, klelik kavram da hem genel hem de daha
ince anlamlaryla ruhani disiplin ve insan yetitirmenin vazgeil
mez bir arac anlamna gelmektedir. stediiniz herhangi bir ahlak
biimini bu adan ele aln, greceksiniz ki bu ahlakta doa insana
kstlamasz zgrlkten, biraz-fazla zgrlkten nefret etmeyi
retmektedir. Birine ve uzun bir sre olmak zere itaat edeceksin;
yoksa, kendine olan son saygn kaybedecek derecede mahvolacak
sn der Doa; bu bana kesinlikle ne eski kafa Kantn ngrd
trden bir kategorik, ne de bireye hitap eden trden bir doann
(doa iin bireyin ne anlam vardr ki?) toplumlara, rklara, alara
ve toplumsal snflara, ama hepsinden te insan adl hayvana, insa
noluna ynelik verdii ahlaki bir emir gibi gelmektedir (K, 188).
Burada Nietzche bizlere doann kanunlar olarak hiyerari ve itaat
kavramlarm vermektedir. Romantik dncenin kltr ve resmi
topluma kar bu derece gvensizlik ifade etmesine hi de ama
mak gerekir. Bu bak asyla bakldnda, Rousseaunun kalbi (jnon
341

Nietzsche ve Varlk
coeur )

doaya aykrdr ve siyasal topluluk iin Nietzcheden daha

byk bir tehlikedir, fakat baz niversite profesrleri Rousseaunn
grlerini olumlu karlarken, Nietzche zerine yazlan tezlere da
nmanlk yapmay bile kabul etmemektedirler. Romantik Nietzche
znellik tarafyla ar basmaktadr, nk daha nce grdmz
gibi (62. ve 64. Blmler) genetik eitliliin gerekletii mekan
ve oda olarak birey biyolojik adan gereklidir. Bu nedenle de, bi
reyin ve znenin varln deiimin, evrimin merkezi ve mekan
olarak kabul etmek bilimseldir ve bu da romantik dnce ve bi
lim arasnda kurulan ba ve romantik dnce ve bilimin deii
min kayna olduklarn gsteren bir geerli kant daha olmaktadr.
Bu nedenle biz teknoloji teriminin tanmn stasis-durumundakibilim, gcn hizmetindeki donmu bilim olarak karabilmekteyiz.
Jacques Ellul tekniin muhafazakar sosyo-kltrel gcn ve Weizenbaum da bu gcn sosyo-ekonomik statkoyu koruyan bilgisa
yarda yattn bizlere gstermitir.
Nietzche nesnel bir ruh kavramn, sanki annma ve dn
mn esas amac oymu gibi ne srlen ve yceltilen bir benliksizleme ve ruhun kiiliksizlemesini reddeder (K, 207). Nietzche,
nesnel inam bo, sevmek ve nefret etmekten, onaylamak ya da kar
kmaktan, emir vermek, yok etmek, iyi ve kt arasnda bir taraf
tutmaktan aciz bulmaktadr. Nesnel insan bir aratr; deerli, ko
lay incinen, donuk ve bulank bir lm aracdr ve bir aynalar d
zenei, zen ve onurlandrma isteyen bir sanatsal zafer gibidir; ama
bir ama deildir, bir sonu ve bir afak deildir . . . bir balang
hi deildir . . . sonu olarak kadn iin de bir ie yaramaz... (K,
207). Bu adam dans etmemektedir.
Nietzche 1840lann sonlarnda ortaya km Fransz romantik
lerini takdir eder; dizgin vurulmam emekiler, alarak kendine
zarar veren insanlar... gzpek ve cretkar, muhteem bir hrnla
sahip yksek insanlar, ki bunlar dierlerinin zerinde uup onlan
darmadan ederler, zirvelere ularlar, iinde yaadklar a eit
mek nce onlara der, ve bu a kalabaln adr. . . bu stn
insan kavramdr (K, 256). Kitabnn bu sayfasndan sonrasnda
Nietzche youn bir romantik ruh haline girer ve soylu ruh kavramm
342

William Plank

(K, 275), insan ilerlemesi iin soylu ruhun nemini (287), stn
insann isel mitsizliini (218), romantik nitelikleri iin Byron ve
Mussete duyduu sempatiyi (269) vurgular.
Filozof devaml deneyimleyen, gren, iiten, phe duyan, mit
eden ve srad eylerin hayalini kuran . . . kendi dncelerine d
ardan baknca sanki yldrm arpmasna oke olan, kendisi de
nice yeni yldrmlara gebe bir frtna, etrafnda devaml homur
danma ve yaknmalar, tekinsizlikler olan lml bir insanoludur
(K, 292). Bu, bize nasl da Doa Sola Je suis une fo r c e qui v a !
diye ilan eden Hugonun Hernani karakterini hatrlatmaktadr!
Nietzchenin yaratcla bak da standart bir romantik d
nce rneidir; nsan duyar, aramaz; insan kabul eder, verenden
istemez; bir dnce aniden ve gerekli olarak, bir imek akar gibi,
hangi biimi alacana ynelik bir tereddt olmakszn beliriverir.
Bu paragraf sanki aklnda Luther varmasna bitirmitir; Benim
hi seim ansm olmad (, IX, 3, B, 369). Sanat gereklikten
tatmin olmamaktadr (G, 844) ve yaratclm Diyonisos gibi bir
g tamas sonucu uygular (G, 846). Sonuta dnceler istenten
bamszdrlar (G, 502).
Srgne uram ve sayca az bir stn insanlar grubu var
dr, daha yksek, daha zeki, daha uza gren, daha tek bana;
nk insan yalnzla mutluluk olarak dayanr, tercih eder ve is
ter (G, 993). Bu stn insan btn balardan arnm olarak ve
onlarn tesinde yaar (G, 998) ve belki de onu zen herkes yok
olmaldr (G, 1000). On dokuzuncu yzyl on sekizinciden daha
orta a zellikleri tar... Kendimizi akln zulmnden kurtardk
(G, 1015). Nietzchenin iddiasna gre, kendi doal insan anlay
Rousseaunun doal insanndan daha dorudur (G, 1017), ama
bu bizim u anda peine taklacamz bir iddia deil. Hedef insa
nolu deil, stinsandr (G, 1001).
Romantik znellik dncesi ile rekombinatif G stenci koz
molojisi bilimsel kavram Nietzchenin karakterinde kar karya
gelmi ve bir senteze ulamtr. 19. yy. bir eliki olmakszn hem
romantik hem de bilimsel niteliklere sahip olarak Nietzchede ken
disini gstermitir. zne, biyolojik ve ahlaki evrim iin gereklidir.
343

96
Lvi-Strauss ve Nietzche

ietzchenin 19. yydaki yaamna ve romantik bir gelime olan

benliin doaya dndrlmesi olgusuna karn, burada ok
yakn bir paralellik kurmamamz gerekmektedir. Lvi-Straussun
Doay byk bir birleimsel matris (bir tr evcillemi G stenci)
olarak grmesine ve Rousseauyu beeri bilimlerin ustas ve kardei
olarak adlandrmasna ve hem Lvi-Strauss hem de Rousseaunun
Doadan byk haz almalarna karn, bu Nietzchenin Doa kavra
mndan ok farkldr. THstes tropiques in balca temas, madencik,
tarm ve Avrupallarn getirdii din ve hastalklar yznden Ama
zon havzas yerlilerinin ortadan kalkmas ardndan yaklan attr.

Lvi-Strauss souk ve scak toplumlar diye bir ayrm yapmtr

ve bu bir mecaz ifadeden ok termodinamik adan yaplm bir ta
nmlamadr. Souk toplumlar, doa ve kltr, ham ile pimi ara
sndaki gerilimde bir tr dinamik kusursuzluk sistemi gelitirmi ve
doa ile denge iinde yaayan, dengeli toplumlardr. Bu trden top
lum, yelerine huzur ve gvenlik salar, nk dardan bir katkya
gereksinimi yoktur. Bu ilkel bir toplum biimidir, fakat Lvi-Strauss
aslnda kltr ve etnolojinin bat aklcl ve teknolojisi egemenlii
altnda olduu imasn tad iin ilkel szcnn kullanmn
reddetmektedir. Bu tavr, insani bilimlerde post-yapsalclar tarafn
dan da sergilenen yaygn bir tavrdr ve psikiyatri alan iin Deleuze
ve zellikle de Guattari tarafndan gelitirilmitir. te yandan, scak
toplum ise srekli bir enerji girdisi salamak zorundadr, nk an
cak ve ancak doa ile bir dengesizlik durumunda yaamn srd
rebilmektedir ve temel yaam biimi olarak tketim gerektii iin
344

William Plank

srekli kaynak da gerekmektedir ve bunu en gzel rnekleyen mo

dem ve teknolojik sanayi toplumlandr.
Lvi-Straussun ahlaki-etik seimi souk, dengeli toplumlardan yanadr ve bu nedenle de Rousseauya duyduu sempati man
tkl gzkmektedir, nk Rousseaunun kurduu, sanat, bilim ve
tiyatronun habis ve dengeyi bozucu etkiler olmakszn halkn festi
vallerde neeyle dans ederek yaamakta olduu ky topyas kesin
likle bir souk toplumdur. Lvi-Straussun THstes tropiquesde yaz
d Yazma Dersi balkl blm, Rousseaunun insan yaamnn
zenginletirilmesi srecinde sanat ve bilim dallarnn grevini red
detmesi dncesini yanstmaktadr. Rousseauya gre halkn kendi
arasnda vard siyasi uzlamalar gvenilmez olaca iin, ancak halk
iin en dorunun ne olduunu bilerek onlar yneten bir liderin sa
hip olabileceine inand bir Platoncu ahlaki deer olan le souve
rain (egemen) kavramnn kendisi de siyasi evrim asndan ula
lan bir stasis durumunu gstermektedir ve bu dnce Rousseauyu
faizmin babas olmakla sulayan Bertrand Russellm bu grne
destek vermektedir. Bu nedenle, burada romantik dncenin in
san yerletirdii doann Nietzche, Darwin ve Freudun doa kav
ramlar ile farkl trden bir doa olduu sonucuna ulaabiliriz. Her
naslsa, Rousseaunun doa kavram, ehir yerine krsal kesimde ol
mas hari, Marxm doa kavramna daha ok benzemektedir. Bura
daki ac gerek, dengeli toplumlann, aynen kk ve kat gen havuz
larna sahip organizmalarda ve denge durumuna ulam cam bilye
oyunlarnda olduu gibi, yok olmaya mahkum olmalardr. THstes
tropiques in dengeli toplumlan ortadan kalkacaktr, nk bunlar
birer termodinamik s lm rneidir.

97
Tragedyanm Douu ve Nietzche
dncesinin kkenleri

u almann en balarnda Nietzche dncesinin kkenlerinin

yazd ilk eserlerinden balayarak grlmekte olduunu syle
mitim. Molesun eserlerinde de grdmz gibi, Nietzchenin kendi
kozmolojisinde cevherin reddi ve zaman ve uzay kavramlarnn ye
niden yorumlanmas arasndaki yakn ilikide gl bir tutarllk
bulunmaktadr. Burada savunmaya altm nokta, 1Yagedyann
D o u u nda Nietzchenin daha sonra gelitirecei balca dnce
lerin birounun bir biimde mevcut olduu ve bylece kozmolojik
olmak zorunda olmayan bu dnceler arasnda da bir tutarllk ol
duudur (Okur, Diderot zerine olan blmde yaplan Diyonisos ve
Apollon arasndaki gerilim ve R am eaunun Yeenindeki temel kim
likleri zerine yaptmz tartmay hatrlayacaktr). Nietzchenin ilk
almalarndan olan Tragedyamn D o u u nun ksa bir zeti, ben
zer biimde romantik dnce zerine olan daha nceki blmlere
k tutacaktr.

346

98
Tragedyann Douunun zeti

er ne kadar bu eserin bal mziin doasndan tragedya

nn douu zerine olduunu gsterse de, aslnda kapsam
daha da genitir. Yunan dini, mitolojisi ve sanatnn evrimi ile bun
lar arasndaki ilikiler zerine bir kuram sunan ve bunlar dolayl
da olsa daha sonra modern bir gr halini alacak bir kozmoloji ile
ilikilendiren ve hatta psikanalizin ilk iaretlerim veren bu muhte
em eserin en azndan ilk on alt blmn, Nietzche yirmi sekiz
yanda iken kaleme almtr. Nietzche, burada mit, din, kltr ve
sanatn paralel evrimini ve sanatn toplumu nasl yansttn gs
termekte ve edebi trlerin bir entelektel tarihi ile bilim ve bilginin
bir arkeolojisini sunmaktadr. Tragedyann D ou u zerine bu de
rece ayrntl bir zete girimemizin nedeni, bu satrlar kaleme alan
klasik almalar profesrnn, hakk olarak ya da olmayarak, Yu
nan dramasmn evrimi ve bunun Yunanlarn akl ve yaamlarn
daki yeri zerine yapt almalarda, bat uygarlnda yaayan
herkesin Doa ile olan ilikisi ve bu ilikinin Doaya kar taknd
mz deiik estetik ya da bilimsel-teknolojik tavrlarda nasl yan
stldna dair bir paradigma bulmu olmasdr. Bu trden bir gr
n modern insanlar olarak kendimizi anlamamz srecinde bizlere
salayabilecei bak as konusunda Nietzche hakl ise, Yunanlara
olan bamz daha da gl ve iinde bulunduumuz esaret de san
dmzdan daha byk demektir. Bronz andan gnmze dek
olan yazl kltr tarihinde, yani Linear Bnin ticari kaytlan tut
mak iin kullanlmasndan bugne geen en fazla 3500 yllk s
rete, Yunanlarn bat kltrn zerine kurmu olduklan temeller
347

Nietzsche ve Varlk

hi kopmadan gnmze kadar gelmitir. Nietzche hakl ise, akln

doas ve bunun daha geni kapsaml bir Doa ile olan ilikisi, ge
ni bir estetik yaklam erevesinde M.. 5. ve 6. yy.larda Yunan
yarmadas zerinde tanmlanmtr. Burada zamanmzn byk
blmn Nietzchenin eserinin zgn ilk on be blm zerinde
geireceiz ve Nietzchenin hl aralarndaki arkadalnn coku
suyla Wagner mzii ile Avrupay batan yenilenip zenginletire
cek yeni mitler yaratacak bir Diyonisos olarak tanmlad 16dan
25e dek olan blmlere daha az zaman ayracaz.
nce ksa bir zet verelim. Yunan dramasnm dinden farkl ol
mad ilk dnemlerinde Askilus ve Sofoklesin eserlerinde, farkl
lamam bir sre olarak Doa, Yunanlarn alglarna Diyonisos
karakteri aracl ile anlatlm ve da vurulmutur. Bu Doa (Di
yonisos), bireyin kozmik bir btnlk iine yerletirildii trden bir
dehet ve ac verici bir varolu durumudur. Diyonisos srekliliinin
bireyselletii ve yaama katlanlp kabul edilebilir bir biimde alglanlmasn salayacak bir pee, somut bir hal kazandran Apollon
karakteri ise bireyleme ilkesidir (principium individuatioris). n
san Diyonisosa dorudan bakarak hayatta kalamayaca iin araya
bir estetik Apollon peesi, yani gnlk gerekliimizi oluturan ya
pay ve sanal biimler koymak zorunda kalmaktadr.
Koronun Diyonisosun szcln yapt dramann ilk d
nemleri, seyirci-ibadet eden kitlesine mzik ile aktarlrd; Diyo
nisos bir mest olma ve iinde bireyin yokolduu kozmik Doa ile
dorudan bir mistik iliki demekti. Diyonisos ile kurulan bu mistik
iliki, insana Apollonnun yaratt grntlerin perdesinin arka ta
rafn grebilmesini ve Doa (Diyonisos) ile dorudan bir olma dene
yimi yaamasn salamaktayd; bu bir olmann baz karmak etki
leri vard: (1) Doa iindeki insann z olarak tragedya deneyimini
ama ayn zamanda da (2) bu bir olmann getirdii korkun bir mut
lulua eriim salamaktayd [Fakat, Nietzchenin mutluluk ve traje
diyi ayn grmesi yznden, bu grnteki tuhaf mutluluk ve tra
jik deneyimi de sadece grnten ibarettir. Trajedinin mutlulua
denk olmas bir eliki gibi grnmesine karn, Nietzchenin imdi
lik sadece Diyonisos bnyesinde ele ald ve daha sonra zerlerinde
348

William Plank

alaca G stencinin ve Amor Fati kavramlarnn kozmik l

eklerinde deerler ve ahlak, iyi ve kt bak asnn dnda yer
almaktadr. Benliin Doann iinde yokolmas trajedisi, doayla
birleip tek olmann mutluluuna yol amaktadr; bu, ou mistik
deneyimi zetleyen ve btn mistisizmin temel ironisini yanstan
olduka sradan bir tanmdr].
Bylece, Sokrat ncesi dnemdeki Yunanlara gre koronun m
zii miti oluturmakta ve aslnda dinsel-ontolojik-metafizik ve kl
trel bir olay olan dramada Diyonisos biiminde grlen en temel
Doa ile bir olmann getirdii trajedi ve mutluluu eriilir klmak
tadr. Nietzcheye gre, bu kltrel zenginlik Doaya kar aklc
bir yaklam gelitiren Sokrat tarafndan deiiklie uratlmtr.
Aklc, kuramsal ve mantksal Sokrat dnce, Yunan tragedya
sn ve mistik mutluluu yok etmi ve yerine Doay inceleyip de
netim altna alan bir bilim mitini, tragedyann yerine de kontrol
elinde tutan bu bilimin iyimserlii zerine kurulu Sokrat bir nee
kavramn koymutur (Nietzche bizlerin modern teknolojiye olan
bamllmz bilseydi, bunu da listeye eklerdi). Nietzche bundan
sonra Sokrat ya da Sokrat dncenin Euripides zerindeki etkisi
ile, trajik tiyatronun dil, koronun grevi, iledii konular vb. asn
dan nasl deitiim gsterir. Yeni Attik Komedi ortaya kncaya
dek, Diyonisos unsuru eski Yunanda tamamen ortadan kalkm
tr ve bu kayp Yunan sanatndaki eitli deiiklerde kendini gs
terir. Grld zere, Nietzche kendisine 20. yy.daki her yorumcu
ve post-yapsalcmn takdirini kazandran bir entelektel g gste
risi yapmtr, nk yirmi sekiz yandaki bu adam, Tragedyann
D o u u n u n ilk on be blmnde, bir sanat biimi yani bir edebi
tr ve bir felsefeyi, bir rkn kltr, ontoloji, din ve psikolojisi ve bat
dnyasndaki bilim ve teknolojinin kkeni ile ilikilendirmeyi baar
mtr. (u anda, Nietzchenin Avrupann mitolojik yeniden dou
unu Wagner ile ilikilendirdii 16.-25. Blmlere daha az deine
ceiz. Nietzche daha sonra W agner Vakas adl eserinde, Wagnerin,
mziinin ve genel olarak Wagnerizmin de iini boaltacaktr.)

349

99
Tarih ve tragedya

ietzche saygn bir niversitede klasik a profesr olarak g

rev yapmaktayd ve bu nedenle de eski Yunan tiyatrosunda
Diyonisosun ve koronun rol ya da Sokrat ve Euripides arasndaki
iliki zerine grleri bugn standart kabul ediliyorsa buna ar
mamalyz. Yine de, bu alanda yaplan modern almalar, 1848de
Mller ve Donaldson tarafndan Yunan Edebiyat Tarihi eserinde ya
plan geleneksel yorumlan daha iyi anlamamza yardm edecek nite
liktedir (bkz. Encyclopedia Brittanica, 1958, Cilt 7,578). Nietzchenin
Yunan tragedya deneyimi zerine yapt mitik, mistik ve psikoanalitik yorumun yerinde olup olmad, Sokrat dncenin gerekten
tragedyay yok edip yerine 2500 yl boyunca denetimi elinde tutacak
aklc bir bilim mitinin gemesine yol ap amad, Diyonisos mitini
yaratp sradan bir Yunann trajik bir nee ile kendini Diyonisosun
Doasma atmasn mmkn klann gerekten koro olup olmad,
bu yorumun modern antropoloji asndan savunulur olup olmad
tartlabilecek noktalardr. Fakat, Nietzchenin olduka salam bir
Yunan dili ve kltr bilgisi temelinden hareketle yorumlarn yap
m olduu ok aktr.
Modern tiyatro gibi, eski Yunanda da tiyatro sadece elence
amal deildi ve toplumun gklerden gelen tehditler ve fanilerin ya
paca hatalar karsnda korunmasn salayacak bir dinsel ritel
grevi yapmaktayd [Buradan gnmzde organize spor etkinlik
lerinin de bir dine dnm olduu eklinde bir iddia karlabi
lir]. Fransz yazar ve kuramc Antonin Artaudun gnmz Meksika
festivallerinden dengini arad mitik tiyatro tanmna uymaktayd.

350

William Plank

Diyonisos, Olimpus tanrlarndan biri deil, Herodotun Osiris, Yunancada Diyonisostur (a.g.e., 579) iddiasyla belirttii gibi, byk
olaslkla Osirisin bir uzants ve lm mitleri ve ritelleri, bede
nin paralara ayrlmas ve yeniden doma temalar belgelenmi ve
ayrntl incelenmi olan bereket kavram zerine kurulu bir kl
trn yl-kral trenlerinin ba karakteri idi. M.. 6. yy.dan nce
Atinada, Diyonisos onuruna oyunlar oynanacak bir amfitiyatro ya
plmt ve klasik Yunan dneminde tiyatronun Diyonisosun sacer
ludusu (kutsal oyun) olduu kesin gzkmektedir (a.g.e., 578). Ti
yatronun bu dinsel kkenleri ilgin biimde kuzey Avrupada da tek
rarlanm gzkmektedir. Her ne kadar Orta a Fransz yazarlar
antik a ile olan balarn kaybetmi gzkseler de, liturjik (ayin
sel), dinsel ierikli gizem (mystery) ve mucize piyesleri (miracie) ve
moralite oyunlar kilise dna km ve geen birka yzyl iinde
laik ierik kazanmtr. Hem komedisi hem de tragedyas ile Yunan
tiyatrosu da benzer biimde bir bereket ritelinin oyunlatrlmasndan domutur.
Nietzchenin koroya verdii nem tamamen yerindedir ve oyu
nun yans boyunca muhteem kostmleriyle elli kiilik ayr ko
ronun ark syleyip dansettii Eshilosun Yakanclar eserinde
koronun izleyici-katlmc zerinde etkisi muazzam olmal. Nietzche yine aslnda en bata oyuncularn da olmad saptamasnda
hakl olsa gerektir (en bata daha sonra oyuncuya dnecek olan
ekzargon denen koro yneticileri vardr) ve tragedyann konu ie
rii arttka Baks dansnn azaldn sylediinde de yine hakl
dr. Yine bu etki belki Nietzchenin iddia ettii kadar byk olmasa
bile, Euripides gerekten kendisini zellikle takdir eden Sokrattan
etkilenmiti. Euripides szl bir giri (prolog) ile oyuna balayp,
konumann nemini, sanatsal rnt ve yaplar daha ok vurgu
lam ve Yunan tiyatrosunun geliimini Sofokles ve Eshilosta kalan
Baks cinsellii unsurlanndan uzaklamasna kesinlikle byk kat
kda bulunmutu. Euripides tiyatroyu laikletiriyor, ieriini gnlk
konulara (bujuva konularna) kaydryor, izleyicilerin oyuncularla
ortak katlm ortadan kaldryordu. Sonu olarak, tiyatronun kke
ninde yatan Diyonisos riteli, Yunana yl-dini kutlamasna katlma
351

Nietzsche ve Varlk

olana salyordu; bu tren, geneli itibaryla tragedyaya ana konu

sunu veriyor ve msr ve iekler, gen hayvan yavrulan, gne ve
dnya gibi nazik ve cana yakn unsurlarla baladktan sonra giderek
daha ykseklere kp, kibir gnahnn ilenmesine kadar ulaan ve
en sonda da gnahn bedelinin denip lmle sonulanan bir trajik
yap ile hayat betimliyordu (Gilbert Murray, a.g.e., 579).

20.
yy.dan bakldnda, Nietzchenin Yunan bireyinin karsn
Diyonisos Doasmm dngsn koyup bu bireyi bu Doa iine da
hil etmesi yeni bir dnce gibi gzkmez. Sartrem birbirine paralel
kavramlar olan en-soi (Doa) ve pou r-soi (birey) arasndaki ilikiyi
derinlemesine analizini grdk ve roman Bulantda ana karakter
Roquentinin bireyliini kaybedip Doa sreklilii iinde karr ki
kendisi iin hi de ho olmayan bir deneyimdir bu. Sanat ve iirdeki
gerek-stclk akmnn byk ksmnda, Andre Bretonun bi
rinci ve ikinci gerek-stclk manifestosundaki nerileri takiben
buna benzer bir deneyim aray grlmektedir (bkz. Plank, 1981).
Bu principia individuationis sreci ve mekanizmalar, znellik d
ncesine saldran ve dili bireylemenin mekanizmas ve/veya ger
eklii olarak gren ve hatta bu gerekliin yazar bile imzasna d
ntrdn dnen, Lvi-Strauss, Barthes, Benveniste, Deleuze,
Lacan, Derrida vb. gibi birok modern yapsalc ve post-yapsalc d
nr iin balca ilgi konusu olmutur. Julin Jaynes, olay yaratan
ift H aneli A kln knde Bilincin K kenleri eserinde bizzat bi
lin kavramn, nemli baz tarihi olaylarn sonucu olarak gnmz
den 3000 yl kadar nce ortaya km ve kltre gre farkl nite
lik sergileyen bir ey olarak grmtr. Fakat, u anda bizi daha ok
ilgilendiren, Nietzchenin trajik mutluluk ve Diyonisos Doas ze
rine kurulu bu Yunan modelinden ortaya kard grler ilgilen
dirmektedir. Tragedyann D o u u n u n balca fikirlerinin bu ze
tinden sonra baz daha zel sorunlar ele alabiliriz.

352

100
Diyonisos ve Apollon birlemesi

ardndan Nietzchenin eserleri kapsa

mnda Apollona gittike daha az rastlarz, nk bu iki karak
ter arasndaki ayrm ok faydal olmad gibi ve ou kez belirgin de
deildir. Nietzche bazen bu ikisini anlam asndan ayrtrma aba
sna giriir. Diyonisosun byk nemine ve kendi bnyesinde topla
d onca ey karsnda Apollon karakteri baz varlklarn gereksizce
oaltlm hali gibi gzkmektedir. Fakat, dnce izgisi ilerle
dike, Nietzche gittike daha fazla Diyonisosa sarlr. Tragedyann
D ou u ndan on drt yl sonra kaleme ald zeletiri Denemesi
denemesinde bu kitab olanaksz bir kitap olarak adlandrmt ve
Tragedyann ouunun sorunlan konusunda ne kadar hassas olsa
da bu denemede kendisini Diyonisos dinine giren ve havarisi olan
biri olarak tanmlamtr. Gerekten de, nedir Diyonisos dini? Bu
kitap bunu bilen, bu tanrya inanm ve havarisi olmu biri tarafn
dan verilen bir cevap iermektedir (TD, zeletiri Denemesi 4).
Ayrca, Tragedyann D o u u n d a kulland Schopenhauerin ger
eklik, olgu ve mzik arasndaki ikinin estetik analizinden (TD, 16)
kard grleri nedeniyle son derece yerinde olarak biraz utan
m bir tavr vard, nk Schopenhauer analizinde universaliapost
rem, universalia ante rem ve universalia in re gibi idealist-skolastik
kategoriler kullanmt ve bu idealist kategorileri kullanmaya devam
ederse Nietzchenin ak olarak G stenci dncesine doru yol
culuu olanaksz hale gelecekti.

ragedyann D o u u n u n

Bu ifadeyi telaffuzla, u sonuca da bir giri yapm olmaktayz:

Diyonisos ve Apollon karakterlerinin sadece Diyonisos bnyesinde
353

Nietzsche ve Varlk

birlemesi ve Schopeanhauerin isten olarak dnya dncesinin

skolastik boyutunun reddi, Nietzche dncesinin Tragedyann
D o u u ndan G stenci ve Amor Fati kavramna olan geliiminin
tohumlar olarak gerekliydi, nk G stenci olarak Doa dn
cesi Diyonisos olarak Doa dncesinin farkl biimde vcut bul
mu halinden baka bir ey deildir. Bylece, Nietzche akli dengesi
nin yerinde olduu 1889 ylma dek kendisini bir Diyonisosu olarak
grmt, nk daha sonra G stenci haline gelecek olan dn
cenin ilk hali Diyonisosuluk idi. Amor Fati ise tragedyann verdii
mutluluun yani mutluluk ve trajedinin arpp btnlemelerinin
deiik ifade edilmi halidir. Diyonisosa, benim g-uzamlar adn
verdiim birbirleriyle ilikili enerji merkezlerinin enerji boaltmas
(Schachtn dnm arzuzu) eklindeki fiziksel olguyu da ekler
sek, karmza G stenci iinde i gren Amor Fatinin trajik mut
luluu ve Osiris-Diyonisosun dngsel doum ve lmnn sonsuz
ve devirli yinelenmesini yanstan Bengi Dnn insan kendinden
geirici bilgisi kar. ki kuak stste Protestan din adamlar kar
m ve Tanrnn varlnn gnlk yaamn her noktasnda hissedil
dii bir aileden gelen gen ve zeki Nietzche, Yunan dilini ve edebiyat
zerindeki tam hakimiyetiyle, eyann tabiat, insan ve kozmos ara
sndaki iliki zerinde bir dnce gelitirmi ve deiip dnm ge
irerek daha sonraki dncelerine yol aacak bir modeli Diyonisos
tragedyasnda bulmutu. Bu kitabn sunum ksmnda Nietzchenin
ilk dncesinden sonuncuya kadar olan tutarllktan bahsettiimde
kastettiim buydu. Bu ifadeler bundan sonraki blmlerin bir zeti ni
teliindedir; fakat, snrl bilgisini tm smestreye yaymak iin barok
iiri zerine mymy ders anlatan berbat bir profesr gibi dncele
rimizi okura aktarmaktansa, kendisini nelerin beklediini dorudan
sylemek en azndan drstlktr. Bu sonulara tekrar dneceiz.
Diyonisosun Apollonu zmsemesi konusuna geri dnecek olursak,
bu aklc metafiziin G stenci tarafndan zmsenmesinin doru
dan ifadesidir! Fransz-bat aklclnn o somut ifadesi olan Versay
Saray etrafnda yrrseniz, kendinizi Gne Kraln penesi iinde
hissedersiniz ve amblemi olan Apollonun gneten arabasn fski
yelerin tam iinden karken grebilirsiniz! Fakat, Olimpusa ina
nan aklc Yunanlarm gzdesi Apollon, Olimpus-ncesi Diyonisos
354

William Plank

tarafndan zmsenmitir. Ayrca, kraln yatak odasn grmek iin

birka Frank deyen hiperboreal sanayi uygarlnn vatandalar
da Apollonu zmsemitir. Belki de bu turistler sadece sr-insanlardr, fakat kalabaln iinde bir yerlerde umut vadeden bir Zer
dt de geziyor olabilir!
Yunanlar rya grme deneyiminin mutlu zorunluluunu Apollon karakteri bnyesinde toplamlard (TD, ). Yine de, yle gr
nyor ki, rya deneyimi bireyleme ilkesinden ok Diyonisos s
reklilii ile ilgili gzkmektedir, nk rya grme doann derin
bilinci, kehanette bulunma yeteneinin simgesel benzeridir (TD,
). Apollon rya imgesinin aradaki hassas snr amamas iin ge
reklidir, yoksa bu imge ciddi bozukluklara yol aacaktr (ki bu du
rumda da bize kaba saba bir gereklikmi gibi grnecek olan g
rntler dnyas bizi aldatacaktr) (TD, ). Bu alntdan anlald
kadaryla, bir gereklik, kaba bir gereklik ve Diyonisos gereklii
nin kendine zg Apollon imgeleriyle grnm demek olan rya
lar, dizginlenmemi ve bize kaba saba bir gereklii sunduu iin
marazi bir durum yaratan ryalar sz konusudur. Byle her eyde
bir kusur arayan yaklamm esasta Nietzcheye itiraz etme niye
tinden deil, Apollon ile Diyonisosu birbirinden devaml ayr tuta
bilme abasn ve bu ayrmn ne kadar kolay ortadan kalkabilece
ini gstermek iindir.
Birbirinden ayrlamaz grlen bu iki unsuru birbirinden ayr
tutabilme abas Nietzche dncesinin geliimi srecinde kendini
sklkla gsterir ve ilgin sonulara yol aar:
Bu noktaya kadar Apollonu ve zdd Diyonisosu ele aldk; Di
yonisos, doann sanat-diirtsnn kendini en ivedi ve en do
rudan tatmin etme yolu olan enerjsi, arada sanat insann
aracl olmakszn doann kendinden fkran sanat enerji
sini, nce varl akim davran biiminden bamsz ryala
rn imge dnyasnda ya da herhangi bir varln sanat klt
rnde ve benzer biimde tekil varlklara aldrmayan ama ayn
zamanda bireyi ortadan kaldrmaya alp ardndan da mis
tik bir tekillik hissi ile sarho ve kendinden gemi bir gerek
lik biimidir. (TD, 2)

355

Nietzsche ve Varlk

Bu ifadeler hem Apollon hem de Diyonisos iin Doann sanat

dan bamsz olarak sanat-durumlarmn davurumlarnn k
keni olduunu gstermektedir. Doamn kendini (sanat aracl
ile) gsterdii kanallardan biri dlerin imge dnyas, bir dieri ise
sarho ve kendinden gemi bir gereklik biimidir. Sanat-durumunun mekanizmas ve kkeni ayndr ama doada sarho ve ken
dinden gemi bir gereklik biimi ve dlerin imge dnyas ok
kesin durumlar deildir. Dler dnyasnn imgelerini ve sarho ve
kendinden gemi bir gereklik biimini yaratan doadr ve bireyin
akimn her iki durumda da ok byk bir etkisi yoktur.
Doadaki bu sanat-durumlar hakknda konuacak olursak, is
ter ryalardaki Apollon sanats, ister sarholuktaki Diyoni
sos sanats ya da bir vakitler Yunan tragedyasnda olduu
gibi hem ryalarn hem de esrikliin sanats olsun, her sa
nat bir taklitidir; bu nedenle, bu adam gzmzn nne
Diyonisos sarholuu iinde ve mistik bir kendinden geme du
rumunda, yalnz ve etrafnda ark syleyip elenenlerle geti
rebiliriz. Ayrca, Apollonun rya-ilhamlar ile, yani dnyann
en derin temeli ile kurduu birlik sayesinde kendi durumu sim
gesel rya imgesi ile kendisine gsterilir (TD, 2).

Bu ifadelerden unlar renmekteyiz: (1) her ey doann bir sanat-durumudur, (2) bu doal sanat-durumlarnn arac ya Apollon
ya da Diyonisos sanats, ya da ikisi birden olmaktadr, ve (3) zaten
yaamakta olduu Diyonisos sarholuu, Apollon rya ilhamlar ile
kendisini ona gstermektedir ve bylece kendisine dnyann en derin
temeli ile bir olduunu anlatmaktadr, ki aslnda sanat Diyonisos
sarholuu ile buna zaten sahiptir ama farknda deildir. Yakndan
ve belki de benim yaptm gibi biraz yanl olarak incelendiinde,
Nietzchenin aklamas biraz bulank gzkmektedir, nk bu b
lmde aklamaya altmz gibi, Apollon ve Diyonisosu birbirin
den ayr tutmak ok zordur; sonuta, yukarda mistik deneyimin iro
nisi diye adlandrdm bu durumu aklamak kolay deildir.

356

101
Mistik deneyimin ironisi

istik deneyim zorunlu olarak bir isel eliki ile var olur. Benlik, Doaya (ya da Tanrya ya da Diyonisosa) karp yok ol
maldr; fakat, bir insann farknda olmakszn mistik bir deneyim
yaamas gibi bir olaslk sz konusu deilse, bir mistik deneyim
yaadn farkedebilmek iin benlik salam ve deimemi olarak
da kalmak durumundadr. Kendi yok olmasnn farknda olabilmek
iin bu yok olduunun bilgisine sahip biimde tekrar kendini bul
mak zorundadr. Yok olabilmek iin, deimemi durumda kalyor
olmaldr. Beckettin A dlandnlam ayarim daki bilmeyen ve bilme
diini de bilmeyen Kurt gibi, benlik bilme durumunda iken kendini
yeniden bulmaldr. Bir banka oturmu, deniz ve ormanda yaayan
canllarn ortak DNAsmn hareketini benliinde hissetmekte olan
Lewis Thomas, o bankta oturmu ve ortak DNAnn hareketini his
seden Lewis Thomas olarak da kalmak durumundadr. Bu nedenle,
gen Nietzchenin bu elikiyi ok ak biimde yaamakta ve tanm
lamaya abalamakta olmas hi de artc deildir.

357

102
G stenci: Mistik elikinin zm

ir nceki blmde TD, 2den yaptmz iki alnt Nietzchenin

daha sonra G stenci kavram ile zecei sorunu yanstmak
tadr. Mistik eliki sorununun zmnn, Diyonisosun G s
tenci olarak Doa kavramna, Doadan ald konfigrasyonlar ve
sanat-biimleri ile Apollonun da G stencinin eneji-yayan konfigrasyonlarmdan birine dnmesinden yatt ok ak olarak g
rlmektedir. Bylece, Apollonun Diyonisostan farkl ama ayn za
manda onun bir paras da olmas sorunu zlm olmaktadr.
Sonuta, aralarndaki ztlk daha tehlikeli hatta olanaksz hale ge
len Apollon ve Diyonisos, birden tam zamannda ortaya kan bir
uzlama ile iki dmandan iki dosta dnmlerdir (TD, 2). ba
det eden-sanatnm akimda olduu gibi, Nietzchenin aklnda da
ikisi uzlamtr, nk Nietzche kariyerinin geri kalan ksmnda
ve Bengi Dn ve Amor Fati kavramlarnn geliimine giden kendi
dncesinin evriminde Yunan deneyimindeki bu Apollon ve Diyo
nisos uzlamasn yanstmaktadr. Bu nedenle, Nietzche kendisini
bu tanrnn dinine giren ve havarisi olan (TD, 1) kii olarak nite
lendirdiinde kastettii kelime anlamyla tamamen doru olmak
tadr. Byle Buyurdu Z erd tn 3. ve 4. Ksmlarn ve stinsann
roln anlamak ancak mistik eliki sorununu zen Diyonisos mis
tisizminin daha sonra ortaya kan kozmik G stenci ve Amor Fati
kavramlarna giden evrimini anlayarak mmkn olabilir. Bunlarn
bazlarn ilerleyen blmlerde ele alacaz. Bylece, Z erd t an
lamann anahtar Tragedyann D o u u n d a yatmaktadr. Nietzche,
Bengi Dn erevesinden bakldnda, Osiris-Diyonisosun lm,
358

William Plank

bedenin paralara ayrlmas ve yeniden douu sorununa kozmik

bir zm salayan Sokrat-ncesi dneme ait bir Yunan olarak g
rlebilir; sonuta Ayn Olann Bengi Dn kavrammda yeniden
doan ve yeniden oluan, btn olas konfigrasyonlar ile Doadr.
Bkml uzay ve sonlu evren Diyonisos doasnn modern yzdr
ve Nietzche Diyonisos dinine inanan antik Yunan ile elinin teninde
Byk Patlamadan kalma tozlar gren modern gkbilimci arasnda
ba kuran bir alam gibi grev yapmaktadr. Bilime olan tm tak
diri ile Nietzche genliinde ald klasik a eitiminin verdii ba
ar ve mutluluktan hi kopmamtr ve bu gerek Bengi Dn kav
ramnn bilimsel bir olay olduu ynndeki ifadesine zel bir anlam
katmaktadr. Ben de daha nce Pierre Teilhard de Chardinin ile Le
wis Thomasta grlen ve benim bilimsel mistisizmi adn verdiim
dncede bir eliki gremediim gibi, mistik dnce ile modern
bilim arasnda da bir eliki gremiyorum; fakat, Nietzche kendine
zg dnce biimini Thomasn organik doaya DNA ile beraber
katlmndan ok Heraklitos dncesi eliinde otaya koyduu koz
mik bir trajik mutluluk yorumundan karmaktadr. Geldiimiz bu
noktadan faydalanarak tekrar Nietzchenin bir post-Kant olmad
n sylemek istiyorum.
yleyse, Apollon ve Diyonisos kilisi, uzay-zaman kilisinde uzay
ve zamann olduu gibi, zorunlu olarak i ie birbirlerine baldr
(TD, 4) ve Diyonisos olmakszn Apollon yaayamaz (TD, 4). Ni
etzche iin G stenci dncesinin k noktas olan Yunan tra
gedyas Apollon ve Diyonisos biimindeki i ie gemi iki sanat
sal drtnn ifadesidir (TD, 12). Ve Diyonisos unsurlarn bundan
koparp, Sokrat, Diyonisosa aykr, ahlak ve bu nedenle de tra
gedyay olanaksz hale getirmeye abalayan Euripides olmutur.
Nietzchenin bu grn destekleyerek ve biraz da ana sorunu es
neterek, Euripidesten gnmze gerek tragedyann var olmadn,
Newton gibi Corneille ve Racinein birer Sokrat propagandacsn
dan baka bir ey olmadn, Byk Patlama ve DNAnm bulunu
una dek gerek bilimsel bir mistisizmin var olmadn syleye
biliriz. Nietzchenin Hamlette grd gibi, sadece Shakespeare
gerek tragedyaya yaklaabilmitir ve bunun nedeni de arada bir de
olsa Sokrat dnceden kendini kurtarp hiperborea diyarlarnda
359

Nietzsche ve Varlk

gezebilmesi olmutur. Shakespearei takdir edemeyen modern a,

Sokrat dnce marazndan ac ekmektedir. Shakespeare, Diyonisos korosunun yazya dklm halidir.
Her ne kadar Nietzche daha sonra 16. ile 25. Blmler arasnda
yazdklarndan tr pimanln dile getirmise de, idealizmden
kendini kurtarabilen dierlerinin varln da grebilmiti:
Alm an ruhunun Diyonisos kklerinden bir g ykselmitir ve
bu g Sokrat kltrn ilkel koullaryla hibir ekilde ilgili
deildir ve bununla aklanamayaca gibi ondan tr ho da
grlemez; fakat, bu kltr tarafndan korkun derecede ak
lanamaz ve ar saldrganca alglanacaktrzellikle Bachtan
Beethovena ve Beethovend an Wagnera giden yrngesiyle A l
man mziini bu biimde alglamamz gerekmektedir (TD, 19).

Bunlar, Nietzchenin Sokrat dnceden kendilerini kurtarma

konusunda kendilerinden beklentilerini ifade edecei D eccalde de
kendilerini gsterecek ayn hiperboreallardr. Nietzcheye gre ancak
bunlar mzikte Diyonisosu koruyabilmilerdir. Aslnda, Avrupann
btn entelektel-edebi tarihini hiperboreallarn Sokrat dn
ceden ka nda yeniden yazmak ve Drer, Rabelais ve hatta
Luthere ve elbette tm Fransz 18. yy. romantik dncesine Kuzey
Rnesans bak asndan yaklamak olasdr ve bizim de 81-87. B
lmlerde yaptmz esasen bu olmutur. Diyonisos, bireyin evrensel
boyutta olup bitenler boyutuna, stinsanm Amor Fatisini kucakla
yarak Bengi Dn iinde bilinli olarak yerine ald G stencine
geri dn anlamna gelmektedir. Diyonisos, David Bohmun ev
ren ile ortak olma dedii eydir (bkz. 128. Blm).
Nietzche, tragedya psikolojisinin bilgisini Putlarn Alacakaranl i nda akladn sylemitir (, IV, 3). Aristonun yanl anla
d ekilde, korku ve acma duygulanndan kurtulmak iin deil,
insann kendini tehlikeli bir duygu karsnda ateli bir boalma ile
anndrmas amacyla deil, btn korku ve acmadan uzak, yok et
menin hazzn bile ieren ebedi oluumun mutluluunu insann biz
zat yaayabilmesi iin vardr (a.g.e). Nietzchenin kabul ettii gibi,
Tragedyann D o u u na sadece tarihten kacak ibretlik bir yk
360

William Plank

ve kendi benliimin en derinliklerinde yaadm bir deneyimin ta

rihteki paralelimi kefetmitim ve bylece Diyonisos olgusunu ke
feden ilk kii olmutum (, IV, 2). Grd zere, varolutaki hi
bir ey ortadan kaldrlamaz ve hibir eyden vazgeilemez (a.g.e.).
O noktada varolu kavramn tamamen reddetme ile beraber olu
um olgusunun kendisini (, IV, 3) ve Zerdt mezhebinin
retisi... Bengi Dn doktrinini (a.g.e.) kavramtr. Nietzchenin
Tragedyann Douu' nda aklayp gelitirdii bu gr, kendi d
nce sisteminin birliini, kendi felsefe sistemine tutarllk salayan
ve baslmam eserleri olan Nachlass ile elimeyen ide directrice i,
yani klavuz dnceyi vurgulamaktadr. Bu nedenle insan Nachlass
kabul etmelidir. Bu nedenle Kaufmannm Nietzchenin daha son
raki eserlerindeki Diyonisos ile Tragedyann Douundaki Diyo
nisos ayn deildir (TD, 235) eklindeki ifadesine iddetle kar
kyorum. Tragedyann Douundan te nsana kadar sz konusu
olan ayn Diyonisostur.

361

103
stinsan kimdir?

ietzchenin eserlerinin geri kalannn nemli blmn okuma

dan sadece Z erd t anlamak nasl mmkn deilse, G s
tenci kavramn anlamadan stinsann kim ya da ne olduunu an
lamak da mmkn deildir. Bu cmle ile vurgulamaya altmz,
Nietzchenin kendisini dikkatli okumamz ynndeki uyars ve b
tn eserlerine yaylm felsefesinin bir btnlk oluturmas ger
eidir. Bu nedenle, cam bilye oyunlarnn doas ve biyolojik ev
rimin ileme biimi (mekanizmas demeye cret edemiyorum) ile
beraber kozmik G stenci kavramnn tam bir tanm ortaya k
madan stinsan kavramn ele almaktan kandm. niversitede
beeri bilimler alannda lisans eitimi gren rencilere Z erd t
dev vermek bu nedenle mistik dou ya da Hitler zentisi trnden
yorumlarla dolu uzun ve skc ders oturumlaryla kar karya gel
mek demektir. Z erd t n Nietzchenin en gzde eseri olmas anla
lr, fakat sonra kendisi de birden yaptklarnn ne anlama geldiini
farketmi ve phesiz bu kitab tm dncelerinin felsef-edebi bir
dramatizasyonu olarak grmtr.
Tragedycnm D o u u nun tm Nietzche dncesinin tohum
larn iinde barndrdn grmtk ve bu iddia ancak tm eser
leri okunduktan sonra ak hale gelmektedir. stinsan kavram da
Tragedyann D ou u ndan kan Diyonisos karakterinin bir dier
grnmdr; ayrca, () bireyin Diyonisos iinde yokolmasmda, (2)
mutluluk ve trajedinin ortadan kalkt noktada, (3) hem bireyin ve
hem de btnn elikili gerekliklerinin ortaya kt noktada, (4)
bireyin G stenci konfigrasyonlan iindeki varlnrn ortaya kp
362

'William Plank

derhal yokolduu noktada, bu karakter birey ile farkllamama di

namiinde ayn rol eitli konumlarda oynamaktadr. stinsan in
sann bat demektir. Yani, elikili Nietzche terimleri kullanarak
aklayacak olursak, gne nasl ufuktan batp dnyann dier ta
rafn aydnlattktan sonra sabah tekrar douyorsa, stinsan da in
sann bat demektir; nk Tragedyann D o u u n d a Diyonisosa
tapan birey batp bu tanrnn benliinde kaybolmutur; birey ken
dini ap farkllamam Diyonisos karakteri bnyesinde yok olmu
ve sonra mutluluk olan trajediyi artk bilir durumda yine birey ola
rak ortaya kmtr; gereklik ve deiimin oda olan biyolojik bi
rey evrim olan G stenci iinde yok olmutur; oyun iindeki tek
bir boncuk bireysel roln oynamtr, nk bu bireysel boncuk ol
makszn oyunda dinamik yoktur. Bireysel boncuk oyunun kural
lar iinde yok olsa bile, bu bireysel boncuk olmakszn oyun (bir tr
Bengi Dn olan) kendi dngsel rntlerini yineleyemez ve
k ile sonulanr; bir tek fare ya da hamambcei bile evrim ola
rak G stencinin yerel olarak en st konumuna ulam (genetik)
konfgrasyonudur ve her ne kadar evrim bnyesine dahil olmu ya
da evrim iinde yok olmu olsa da deiimin gerekletii bir odak
tr. Bireysel boncuk ise ak-olarak-G stencinin yerel olarak en
st konumuna ulam konfgrasyonudur. Bu paragrafta bahset
mekte olduumuz Diyonisos ve Tragedyann Douundaki Diyoni
sos, te /nsandaki Diyonisos ile ayndr; Ben filozof Diyonisos un
havarisiyim (nsz, 2).
Bu nedenle, stinsan G stencinin bir sonucu deil (nk bu
dorusal nedensellik anlamna gelirdi), G stencinin konfigrasyonlanndan biridir. stinsan, G stencinin kastl sonularndan
biri deildir, nk ortada bir teleoloji sz konusu olmad gibi, z
gr isten de yanlsamadan ibarettir (aynen cam bilye oyunundaki
konfigrasyonlann bir kast ya da amacn sonucu olmamalar gibi).
[Yine aynen Lacan ya da Derrida bak as ile dil olgusunu anlama
nn anahtar olacak btn konfigrasyonlarn-konfigrasyonu gibi
bir kavram ortaya koyamamas gibi.] stinsan post-modern bir mesih olmad gibi, (aslnda ayn ey olan) btn insanln kaderini
ebediyyen deitirecek evrimsel bir olay da deildir. stinsan diliyle
363

Nietzsche ve Varlk

sizi yalayacak yldrm. . . sizi alayacak lgnlktr (Z, 1 3). Yld

rm gibi, stinsan da G stencinin hiyerarik enerji boalmlar
ile ortaya kan bir konfigrasyondur ve her ne kadar kendisi G
stencinin yerel olarak en st konumuna ulam oda, olumlu-yaratc olann oda, ahlaki adan yaratc olann oda olsa da, s
tinsan yine de teleolojik bir gereklilik deildir ve ebedi olarak var
olamaz. Zerdtn bazen korkmasna amamal. stinsan isten
yanlsamasnn sonucu deildir:
Artk istenci insann sahip olduu bir yetenek olarak kabul et
miyoruz. Eski isten szc imdilik bize sadece bir sre
cin ortaya kard sonucu, birbiriyle ksmen elikili ksmen
uyum iindeki uyarclar sonucu zorunlu olarak bireyin verdii
bir tr tepkiyi kastetmektedir ve istencin eyleme gemesi ya
da hareket etmesi sz konusu deildir. (D, 14)

stinsan bir evrimsel gereklilik (ki o zaman ornitorenk iin

de ayn ey sylenebilir) ve insann geliiminde yeni ve ebedi bir
aama (yani, G stencinin ebedi bir konfigrasyonu, ki olanak
szdr) olsayd, her eyi gereksiz klan bir topyann eiinde oldu
umuz, Amor Fati, Diyonisos, Bengi Dn ve aktan oluan G
stencinin konfigrasyonlarnn stasis ile sonulanacak bir ke
ve kapal bir termodinamik sistemin s lmne gidebilecei ortaya
kar (bkz. 7. Blm). Daha nce de deindiimiz gibi, stinsan da
tc sistemin bir boyutudur. Nietzchenin stinsan deyimiyle kas
tettiini anlayabilmek iin, G stenci, evrim-tersevrim, datc sis
temler, cam bilye oyunlar ve cevher metafiziinin k kavram
erevesinde anlamamz gerekmektedir; bu metafiziin k, ahlaki-olumlu-yaratc olan G stenci konfigrasyonlarnn bir de
erlendirmesi olarak ele almay mmkn klmaktadr, ki daha nce
grdmz gibi, bu da ahlak-bilim sorununu zmektedir [Yuka
rda geen tersevrim ifadesinin biyolojik anlamda olduunu ve ev
rimin tersi trden bir bozulmay kastettiini fakat bozulma sz
cnn aalayc bir anlamda kullanlmadna dikkat ekmek
istiyorum]. stinsan, G stencinin kurumlam acma duygusu,
din, milliyetilik ya da feminizm (stinsann cinsiyeti yoktur) gibi
364

W illiam Plank

duraan kavramlar tarafndan bozulmadka sahip olduu bir po

tansiyelin addr (aardvark adl hayvan gibi). Artk Zerdtn ilk
blmlerine bakp, stinsan kavram hakkmdaki olduka gizemli
grnen bu ifadelerin ne anlama geldiini ele alabiliriz. Bu konuda
snrl bir yaklam gtmek yerinde olacaktr, nk Nietzchenin
btn eserleri datc sistemler ya da cam bilye oyunlar bak a
syla ele alnabilir. Bu bak asyla Nietzchenin tm eserlerini ta
mamen ele almak ortaya ciltler dolusu ve gereksiz yoruma yol aa
caktr ama baz alntlar yapmak zorundayz:
Size stinsan reteyim. nsan, stesinden gelinmesi gereken
bir eydir. Onun stesinden gelmek iin bugne dek ne yapt
nz? Bugne dek her canl kendi tesine gemek iin aba sarfetmitir ve siz de insann tesine gemektense, bu muazzam
aknt karsnda geriye ekilmek ve taa vahi hayvanlara ka
dar geriye gitmek mi istersiniz? Bir insan iin maymun ne de
mektir? Ya glnecek malzeme ya da utanlacak bir ey. te
insan da stinsan iin aynen byle, yani yan glnecek mal
zeme ya da utanlacak bir ey olacaktr. Bir kurttan insana d
ntnz ama iinizde hl o kurttan kalma ok ey var. Bir
tarihlerde bir maymundunuz ve imdi bile insan birok may
mundan daha maymundur (Z, 1, 3).

Burada da kelimenin tam anlamyla evrim-tersevrim kavram

larn, stinsanm da bu evrimin bir paras olduunu ve evrimin
sreklilii dncelerini grmekteyiz:
te sizlere stinsan anlatacam. stinsan dnyann anla
mdr. . . . Szlerden istirham ediyorum kardelerim, dnyaya
sadk kalnz. . . . Dnyaya kar gnah ilemek artk en kor
kutucu eydir ve bilinmeyenin zne sayg gstermek de dn
yann anlamndan daha tedir (Z, 1, 3).

stinsan, evrim olarak G stenci ve datc sistem olarak

G stenci kavramnn ayrlmaz bir parasdr. Dnya (kozmos)
G stencidir ve G stencinin evriminin bir konfigrasyonu
olarak stinsan reddetmek G stencini ve sonu olarak da bu
365

Nietzsche ve Varlk

konfigrasyonlardan biri olarak dnyay, yaam reddetmektir. Bu

nedenle, stinsan dnyevi bir olgudur, yani kozmik G stencinin
ortaya kard bir olgudur. stinsan anlatmak, Diyonisosu anlat
maktr ve Diyonisosu anlatmak da bireyin iinde odak, yerel ola
rak en st konumuna ulam deiim, cam bilye oyunundaki tek
bir bilye, oyunun devam iin gerekli olan bir bilye olarak var ola
ca, farkllamam trajedi-mutluluk iinde yok olmasn anlatmak
tr. stinsan anlatmak, G stencini, bu G stencine katlm ve
ad Amor Fati olan bu katlmn mutluluunu anlatmann dier bir
yoludur. Bu nedenle, stinsan kelimenin en doru, mecazdan en
uzak anlamyla dnya demektir.
Bylece iinde bir eliki barndrr gibi grlen aadaki alnt
olduka ak hale gelmektedir:
Erdemim bamlla dntren ve erdemi uruna mahvol
may gze alan seviyorum: Bu adam yaamak ve daha ok
yaamak istemektedir. . . . Tek bir erdem iki erdemden daha
byk bir erdemdir, nk bylece boynuna aslacak urgana
daha ok benzemektedir... Kaderini belirlemek iin zarlar atl
dnda utanan ve Ben hilekar bir kumarbaz mym yani? di
yen adam seviyorum. nk yok olmak istemektedir (Z, I, 4).

Bu yaamaya devam ederken yok olmann, bir erdem olan mahvol

mann anlam nedir? Bu sorunun cevab Tragedyanm Douundan
balayarak Nietzchenin tm eserlerine ve dolaysyla stinsan kav
ramna ilemi olan Diyonisos karakteridir. Bir insan Diyonisos ile
yani G stencine dalp kaybolmak ile yaarsa, ayn zamanda ben
lii de aacaktr ve benlik yok olacaktr. Tragedyann Douunda
Diyonisosa karp yok olmak, yani trajedi ve mutluluun birlii
ile bireyin tanr ile bir olmas, bireyin yok olmas ama G stenci
iinde daha gl biimde yaamaya devam etmesi ve stinsan ile
beraber olmas anlamndaki insann G stencina karp kaybol
mas dncesi ile ayndr.
Peki, yukardaki alntdaki zarlarn atlmas ifadesi ne demek
tir? G stenci her an (bu an zamann birimi anlamndaki an deil
dir) ans ile yeniden kurgulanmaktadr ve bu anda btn evren ie
366

W illiam Plank

en batan tekrar balamaktadr. Zarlar her atldnda bir rekonfigrasyon olumutur ve gelen say ne olursa olsun, birey hep kazanr,
nk oyunun kendisinin varl bunun iin yeterlidir. Her ne kadar
Nietzchede diyalektiin nemini gstermek iin ileri gidip Nietzcheyi
suistimal etmise de, Deleuze zarlar her atldnda kazanan kumar
baz ok iyi tanmlamtr (ki artk G stenci kapsamnda bu diya
lektiin tamamen gereksiz olduunu ok iyi anlamaktayz).
Artk Zerdt, 1,4te anlatlanlar cam bilye oyunu bak asyla
daha iyi anlayabilmekteyiz ve bu oyunlar anlatmakla geirdiimiz
zamann nedeni imdi daha ak hale gelmitir. G stenci ad veri
len byk bir oyun iinde her bireyin bir bilye olarak var olduunu
dnelim. Zarlar her atldnda bir bilye kazanmaktadr, nk
zar at oyunu bilyelerin yeni konumlarna, rntlerin dngsel
(ve ebedi) bir tekrarna doru ilerletmektedir. Cam bilye, oyunu hep
kazanr, nk asla varl ve alma mekanizmasnn ispatlanmas
gerekmedii halde, hep varolu nedeni olan G stencinin varlm
gstermekte, onu srdrmekte ve ona katlmaktadr. Sekteye ura
tlmadka, korku, kurumsallam acma duygusu, din, milliyeti
lik vb. tarafndan duraan hale getirilmedike bu oyun devam ede
cektir. Oyunun, zarlarn atlnn ve G stencinin varoluunun bir
gerekesi olmas gerekmemektedir. Bu trden bir gerekenin gerekli
olduu dncesi, Platonculuk tarafndan yaylan ve oyunu oyna
maktan, Doa ve kozmos ile bir olmaktan ve yaamaktan duyulan
su hissi ile ktrm bir vicdan hissi zerine kurulu Hristiyanlk
tarafndan da desteklenen bir arptmadan ibarettir. Kilisenin ku
mara kar olmasna amamal! imdi, btn Yahudi-Hristiyan
Metafizii tarihinde yer alan ve bu metafiziin bir ifadesi olan ahlak
kavramnn ne derece kabul edilemez bir kavram olduunu grmeye
balyoruz; ylesine ki, bu trden bir arptmann karsnda gerek
tek ahlak Nietzche dncesinin ne srd ahlakszlk olabilir.
Bu nedenledir ki, Nietzche kendisini byk ahlak-kart olarak
adlandrmtr ve burada kastedilen trden bir ahlakszlk, bedeni
rten geleneksel kabz ahlak anlay karsnda salkl bir beden
paganizmi olarak anlalabilecek Gidein Ahlaksz (LImmoraliste)
eserindeki ahlakszlk ile paraleldir. Hristiyanlk, yayor olmann
367

Nietzsche ve Varlk

suu ile bir mutlak ve kusursuz biim karsnda kiinin kendi va

roluunu meru klma ynndeki srekli abas olarak tanmlana
bilir. Bylece, Kprden geen insan seviyorum ifadesi, biyolojik
sreklilik ve G stenci kendini aa vururken bu srete mutlu
lukla yerini alan insan seviyorum anlamndadr. Bunun anlam en
duygulandrc biimde Die frhliche Wissenschaft (en Bilim) eseri
nin 337 nolu sayfasnda verilmektedir. Bu bak asyla, Zerdtn
stinsan konusunda sarfettii tm ifadeler ak bir hal almaktadr.

G stencini de bir tr cam bilye oyunu olarak kabul edip, deer

lendirmemize Eigenin cam bilye oyunlar asndan devam edelim:
Gerekten buradan kk bir ders karmak mmkndr; f a
kat ben btn varlklarn ansn ayaklan dibinde dans et
meyi tercih ettiklerini muazzam bir kesinlikle grebiliyorum..
.. Ey gklerdeki yce Cennet! Senin btn safln artk benim
iin bu demek; senin safln benim iin neymi artk grebi
liyorum; gryorum ki, ebedi bir rmcek ya da akln rm
cek a diye bir ey sz konusu deil; gryorum ki, sen benim
iin tanrsal kazalarn meydana geldii bir dans pistisin; g
ryorum ki, sen benim iin tanrsal zar ve zar oyuncularnn
zerinde oynad tanrsal bir oyun masassm (Z, III, Gndoumundan nce).

zeti: Eneji boalmlar konfigrasyonlarnn teleolojik-olmayan

yerel olarak en st konumuna ulam hali olan G stencinin ansa
bal ve dngsel rntlerinde mutluluk buluruz. Las Vegasta uy
duruk bir masann banda zar atan kumarbaz tm paras bitinceye
dek her zar atnda kaybettii halde baka bir bakma da kazanmak
tadr, nk zar atmak kumarbazn hayat olduu iin sadece zar at
mann muhteem ve bamllk yapan bir mutluluu vardr. Tekra
oyunun bana dndnde oyunun verdii mutlulua, kaybetme
nin zntsnn karsnda kazanmann verdii oyunun mutlulu
una geri dnmtr; nk kazansa da kaybetse de tekrar oyna
mak iin oyuna geri dnecektir. G stenci oyununa katlan he
birey, kazansa da kaybetse de, sevinse de zlse de oyunun kendisi
iin her ey demek olan bu kumar bamls gibidir. Bu adamn er
demi ayn zamanda bamll ve kdr. Cam bilyeler de oyun
368

William Plank

tahtas zerinde dans ederler. Ve diyalektiin de bunlarla hibir il

gisi yoktur. Diyalektik gerekli deildir. rmcek gerekli deildir ..
. akln rd rmcek alar d a . . .
Nietzche bu nedenle bir evrimsel olay meydana gelsin diye dua
eder; ara sra bana, insan meru klan bir insana, uruna hl in
sana inanabileceiniz bir insana, btnleyici ve armdrc bir ans
olaynn kmasna izin ver (AS, 1, 12). stinsan, tehlikeli yaayan,
olabilecek en stn kumarbazdr. Ruseun biyolojik evrimindeki kay
naan trleri arasnda, Doanm riskli oyununda, O ansa mutlu
lukla dalan en gerekil ruhtur (, IX, 6).
stinsan, bir dier idealdir . . . g ve bolluktan gelen saf bir
edayla oynayan bir ruhtur. Burada sadece en byk ciddiyet ba
lar . . . tragedya balar (, IX, 2). Bu, stinsan olan trajedi, yani
trajedi olan Diyonisostur. Bu bermensch iin dier hibir G s
tenci konfigrasyonu ebedi deildir; evrimin son aamas diye bir
ey yoktur (G, 709). Byk adam, Doanm yce bir slupla olu
turup icat ettii adamdr (G, 962) ve bir kez elde edilince tekrar
kaybolan trden bir adamdr (G, 881). Bu nedenle stinsan kusur
suz olamaz; kusursuz yaratk kavram gerek yaratk kavramna ay
krdr; daha ak sylemek gerekirse, yaama aykrdr (G, 584).
Martin Buberin deyiiyle, bir insan nasl bir mistik olmak iin
yola kamayp am yolunda birden gizem ile arplrsa, bir insan
da stinsan olma hedefi ile yola koyulamaz. Yaratklarn en deer
lisini ortaya karacak en uygun koullan nceden grmek mm
kn deildir (G, 907). Aksi takdirde, insan evren ile Bohmun n
grd trden bir katlm ierisinde bulunamaz; bir maniplatr
olur; Doadan ebediyyen kovulmu bir metafizik teknisyenine dner.
ansn yaratt trden koullann gerekten ortaya k hi yaa
mam olan demirden adamlarn varlnn kabul zerine kurulu
dur (G, 908). G stenci iinde kaybolmu olsa bile, birey gerek
tir; bir tr olarak insan ileriye gitmemektedir. Daha yksek kiiler
elde edilebilir ama bunlar kalc deildir. Trn dzeyi ykselmi de
ildir (G, 684). Tanr ve hilik zerine zafer kazanan bu adam bir
gn olup ortaya kmaldr (AS, II, 24). Bu Tanr zerine zafer ka
zanan adam, bize Blakein btn mitolojimizi, Yehovay stesinden
gelinmesi gereken, beceriksiz, blc, zorba bir hale dntrerek
369

Nietzsche ve Varlk

tekrar yaratmasn hatrlatyor. Nietzchenin eserlerinde stinsan

tanmlama abalarn baarsz bularak reddetmek isteyenler ola
bilir; fakat Deccafdeki sa buna en yaklam olandr. Tepkici de
ildir, srgn edilmitir, ebedi deildir ve deerler yaratmaktadr.
Damroschun olup biten her eyin Reformasyonun bir boyutu olduu
saptamasyla paralel olarak, Nietzche de kendi Protestan babas ve
bykbabas ile temas halinde kalmak istemektedir: Cesareti, igry, sertlii, bamszl ve sorumluluk duygusunu arttrmalyz;
terazinin kefelerini daha hassas yapabilir ve olumlu kazalarn bize
yardmc olmasn mit edebiliriz (G, 907). Bu trden ifadeler kul
lanan bir Amerikal politikacnn tekrar seilme ans olabilir mi?
Zayf ve kusurlu bir organ olan bilin, doad bir olaydr,
hayvan ruhunun kendine kar dnm halidir... (AS, II, 16). Bi
lin, o derece gelecee gebedir ki, dnyann nitelii temelinden de
imitir (a.g.e.). Bu, o derece rktc bir olay, esasen madde ve
enerjinin zeletirisidir ki, insan adna ister Zeus ister ans den
sin, Heraklitosun byk ocuunun zar oyunundaki en beklenme
dik ve en heyecan verici zar atlarnn iinde yer alr ve sanki insa
nn ortaya kyla bir ama yerine gelmi deil de, bir ara ortaya
km, bir yol, bir kpr meydana gelmitir (a.g.e.). Bir dier ad
vicdan olan hayvan ruhunun zeletirisi ok byk lekte bir ev
rimsel olaydr, nk bunun sayesinde insan (G stencinin) hiye
rarik enerji boaltmnn kendini-dnen oda haline gelmi ve
bundan hareketle de tm evrenin kendini-dnen oda olmutur.
nsan, stinsana giden bu evrimsel kprdr ve stinsanm ken
disi de ebedi ve teleolojik-olmayan bir kpr ve kozmik lekte ev
rimsel bir olaydr. Kt vicdan denen bir hastalk insann ruhunu
kendine kar dndrr ve insann igdlerinden alaca hayvani
mutlulua zarar verir, fakat bu elikili gelime ayn zamanda bir
yol, bir kpr olan insan da yaratr. Vicdan ile hayvans mutluluk
veren igdsnn tesine geen insan, daha da byk bir kpr
olur ve bu da sahnesi stinsan olan evrimsel bir olaydr. Bu evrim
sel olay, ahlakn evrimsel bir gelime olarak ortaya kt ve benim
daha nce aksiyosfer dediim eydir.

370

104
N ietzche-severlik, gru playclar ve a yn trcla r

u noktaya kadar olan 103 blmn nda baklacak olursa, bir

Nietzche-severliin artk kabul edilebilir bir kavram olduunu
dnyorum. Nietzchenin tm eserleri ylesine muazzam bir tu
tarllk iindedir ki, btn eserlerini okumu olan bir kii bunlarn
hangi srayla okunduunun nemli olmadn farkedecektir. Eserle
rin sralamas konusunda kzkardei Elizabeth ve editrlerin yarat
t sorunlar eserlerin tm blmleri birbirinden koparlr, Tristan
Tzara usul bo bir deftere yaptrlp oradan okunursa dahi, sadece
G stenci deil, dier tm eserlerin de esasen ayn eyi sylemekte
olduklar grlecektir. Her blm geride kalan dierleri ile tutarllk
iinde olacaktr, nk filozofun kafasnda defalarca her eyi akla
dn sylediim ve gerek anlamda i elikileri nadir olan G s
tenci kavram vardr. Bu nedenle, Nietzchenin kapsaml ve dzenli
bir dnce sistemi ortaya koymak asndan yeterli olmad ele
tirileri ii bo bir iddiadan ibaret olup aslnda Nietzchenin veciz ve
blmlere ayrlm slubu olduunun bir aklamasdr. Sabit fikirli
ve her eye tepeden bakan Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziini
reddederek, Nietzche insan akln Doay ve insann Doa iindeki
konumunu yeni bir k altnda grebilmesi iin zgr brakmtr.
nceden bilimd, Doann dnda diyerek elediimiz eylerin teleolojik dnce biiminden farkl bir bak asyla ele alnabilece
ini ve hibir eyin, kendini dnen ruhun (Geist) bile, iyi, doru
ve gzeli anlayabilen organizmann bile, hatta iyi, doru ve gzelin
kendilerinin bile doadan, yani G stenci-olarak-Doadan kaa
mayacan artk grmeye balyoruz.
371

Bernd Magnus, Nietzche zerine yorum yapanlar gruplayclar

ve ayrtrclar diye ikiye ayrmtr. Magnusa gre, ayrtrclar
Nietzcheyi tamamen yeni trden bir filozof olarak okumaktadr
lar; Nietzche, bizleri ontolojiler, epistemolojiler ve insan ideallerin
den oluan geni grler yaratma gereklilii hissinden kurtarm
tr. Magnus, te yandan gruplamaclarn da, dnyann doasnn
yeni bir tanmn arayarak, yani yeni bir ontoloji, yeni bir episte
moloji, yeni bir deer retisi ortaya koyma amacyla, Nietzcheyi
eski ve geleneksel trden bir filozofun yeni bir tanm olarak oku
duklarn syler (bk. Moles, 9). Nietzcheyi Kant atalar denenler
den ayran bir adam olarak, beni de bu snflandrmada ayrtrclara dahil etmenizi rica ediyorum.

372

105
Nachlassn durum u
itli nedenlerle Nietzchenin eserlerinin el yazmas orijinalleri
ni toplam olan Nachlass kullanmak durumunda olduumuzu,
la Nietzchenin kendi ilkelerine gre bunu kullanmaya mah
kum olduumuza ikna olmu durumdaym. Her ne kadar, Deccai de
Nietzche bireysel psikoloji dzeyinde istenci gerek ve etkili bir olgu
olarak reddedip, onu bir bak asnn etki ve yorumu biiminde G
stenci bnyesine yedirmi olsa da, ben Nachlass doktrin asn
dan yararl buluyorum, nk Nietzchenin isten kavramn red
dini geerli bir psikolojik eylem olarak alglyorum. Ardndan, ken
dimi Nachlassm herhangi bir ksmnn geerli ve doru olabilmesi
iin Nietzchenin onu bireysel bir psikolojik eylem olarak basmn
vasiyet etmesi zorunlu olurdu ltn reddetmek zorunda bulu
yorum. G stencinin bir davurumu olarak Nietzcheyi okumak
niyetiyle, sadece Nachlass kullanmam hakl karmyor, ayn za
manda Nietzchenin kendisini doru dzgn okumamz tavsiyesine
de uymu oluyorum ve sonuta Nietzche de bireysel bir isten olduu
iin, ona da pheyle yaklamak zorunda kalyorum.
stelik, Nachlass kabul etmek Nietzchenin ruhuna uygun d
ecektir, nk bu ona baka bir bak asyla da bakmamz sala
yacaktr, ki bu bak asn benden esirgeyemez, nk hem Nietz
che bak asnn akllca kullanmna byk nem veren birisidir,
hem de bu bak as Nietzchenin basl eserleri ile elikili deil
dir. Her bak asnn salad bilgileri kabul etmek, her bak a
sndan yararlanmak Nietzchenin mantk ve entelektel genilik an
lay gereidir, ki bu mantn onurunu zedeledii dnlen bir

373

Nietzsche ve Varlk

filozof iin olduka ironik bir durum ortaya koymaktadr. Hibir ay

dn kendisine gelen bir bilgiyi incelemeden sadece ilke gerei geri eviremez. Sonunda, Nachlass da baslmas iin verilen izin gibi G
stencinin bir dier konfigrasyonudur.
Nachlass ciddiye almak iin Nietzchenin onayna gereksini
mim olmamas kimseyi artmamal. Aksine, Nietzchenin onayn
istemek, iin iine Nietzchenin byk sabrla katland birey me
tafizii ve buna elik eden alg ve d dnyann doas gibi kavram
lar dahil etmek olacaktr. Peki, Nietzche bir gazeteci ya da air de
il de bir filozof olduu iin kendisine zel davranmam m gerekir?
imdi okur homurdanarak kendi bama i atm ve zaten zm
olduum bir sorunu tekrar ortaya kardm syleyecektir; () Ben
ya bir bireyim ve sonu olarak da znel psikolojik bir olgu olan is
ten kavramnn gvenilmez bir rneiyim ve bu trden kararlara
varma hakkm yok, nk bu kararlar gerek olay olduktan sonra
ortaya kan yanlsamalardr, ya da (2) ben zel eriim hakkm ol
mayan kozmik bir gce kendimi balayarak, G stencinin enerji
merkezlerinden biri olan Nietzcheye yaklamakta olduum trn
den atafatl bir aklama yapmaktaym; hangi durumda olursa ol
sun, kendi akademik ve entelektel amalarm bu trden bir maniplasyonu yapmaya hakkm yoktur.
imdi elimizde ne var bir bakalm; kendi davurumunu
(Nietzcheyi) kurgulayan G stencinin bir davurumu olan psi
kolojik bir istenci (Nietzcheyi) kurgulayan psikolojik bir isten (ben)
mi, yoksa bir tr kozmik bilin olan kozmik G stencinin kendi
kendini kurgulamas, yani kendi kendini dnen bir noosfer, kendi
kendini analiz ederek kendini deitiren dorusal-olmayan bir olgu
mudur? Bireysel isten ile G stenci arasndaki bu ayrmlar ie
yaramaz ayrmlar olduklarn, Nietzchenin yanlm olduunu ve
bu trden ayrmlar ciddiye almakla ana konuyu veya aratrma
cnn k noktasn asla tam olarak kavrayamayacamz m gs
termektedirler? Sanmyorum. Lewis Thomasn DNAya katld ya
da David Bohmun evren ile ortakla girdii kadar benim de G
stencine katlmaya hakkm var.
374

W illiam Plank

Bunlarn yaptklar eitli bak alarnn gerekliliini vurgula

malar ve bilim adamlar ve akademisyenlerin verinin, gzlemlenen
olgunun gerekliini, gzlemcinin konumu ile gzleme katksn ve
lm aralarnn doasm belirlemekte yaadklar sorunu gster
mektir. Nietzchenin 1880lerde ilkel bir kuantum g kuram or
taya koymu olduu gzlenmektedir ve bu kuram 20. yy. fiziinin
baz merkezi kavramlar ile benzerlikler sergilemektedirler (Moles,
14). Belli bir noktada fotonlar ve elektronlarn bir kimlii olup ol
mad, ayn anda iki ayr yerde olup olamayacaklar, kuantum et
kisini lm aralarnn yaratp yaratmad ve insan gz, lm
arac ve yn, kimlik, yerellik, uzaklk, uzay ve zaman kavramlar
nn anlamn sorgulamaya aan paracn biraraya gelip bir btn
yaratm olup olmadklar sorulan karsnda, kuantum mekanii
nasl phecilik ve eylemsizlie teslim olmadysa, biz de bu sorunun
kafamz kantrmasna izin vermemeliyiz.
Paracn gereklii konusunda ortaya kan tm phelere kar
n ve evrenin, lm aracnn ve gzn biraraya gelip oluturduu
bir btncllkten olumu olsun ya da olmasn, parack saptay
csndan ve fotonu kaydetme zelliinden yararlanmaya devam ede
ceiz; aynen kozmik G stenci kavram karsnda etkisiz bile olsa,
isten kavramn bireysel psikolojik bir olgu olarak grp ele almamz
gerektii gibi. Michel Serresin Descartesnn farelerden kurtulmak
iin evini yakmas gibi, deneylerimiz kimlik ve ncnn olmaz
l kanunlarn ykyor diye btn fizik laboratuvarm m ykaca
z? Fareler evin en ilgin unsurlar haline gelmilerdir ve onlardan
kurtulmak karsnda durmamz gereken teolojik bir uygulamaya
benzemektedir. Ve Heisenberg nasl kuantumun lm tarafndan
yaratldm ve parack ile kuantumun gerekliklerinin matematik
denklemlerinde yattn iddia ettiyse (bkz. Peat, 63), Newtonun
mekanii de denklemlerden baka nerede yatabilir ve kuantum iin
sylenenler aynen klasik mekanik iin de sylenebilir!
Nietzchenin idealist metafizii redderek bizlere sunduu ve sa
dece kuramlarn kkenini deil, ahlakn syktn ve insann do
adaki yerini de grmemizi salayan bir bak asn mmkn k
lan geni grllk ve entelektel genilik de buna benzemektedir.
375

Nietzsche ve Varlk

Bu, el altndan da olsa idealist metafizik zerine kurulu bir mantk

anlaynn ortadan kalkmas ve yerine gerein topolojik olduu ve
uzaklk ve yn kavramlarnn kkten deimesi gereken bir kuantum
evreninin varl demektir. Nietzche teleolojik-olmayan bir doa s
reci dncesini bu biimde anlamt ve bu da Nachlassa dahil ol
sun olmasn, modern felsefi, ahlaki ve bilimsel dncenin nemli
blmnn temelinde Nietzche dncesinin yer almasnn nede
nidir. Daha nce gerekd olduunu ve bilimsel dncenin erie
meyeceini sandmz eylerin, idealizmin bouculuundan kur
tulunca yeni bir gereklik kazand ve Michel Serresin edebiyatn
bilimin bellei olduu iddiasn dorulayan bir olaslklar deryasn
nmze sermitir. Lvi-Strauss ve Roland Barthestan Derrida ve
Deleuzee kadar modern Fransz dnrleri bu konudaki entelek
tel borlarn yeterince ifade etmemilerdir.

376

106
D ier yorum cular: B ir estetik i ve
post-K ant olarak N ietzche

irok yorumcu Nietzcheye Nasyonal Sosyalizm, varoluuluk,

estetik, edebiyat, dnce tarihi, analiz, psikoloji, yapbozum
ve akademik ilerleme bak alaryla yaklam ve onu suistimal et
milerdir. Gelecekte giriimci biri kp Nietzche psikoterapisi diye
bir ey uydurur ve hastann G stenci konfigrasyonlarm terapi
seanslar ile dzenlediini iddia ederse armamak gerekir. Walter
Kauffmanm balatt ve onlarca yl sren Nietzcheyi ait olduu ko
numa getirme sreci, Nietzcheyi Albert Bumler ve Nasyonal Sos
yalizm ile olan ve pek ho kokular kmayan ilikisinden kurtarmak
ve bir ateist ve kadn dman olmaktan ok zellikle de varoluu
dnce zerine akademik almaya uygun bir kii olduunu gs
termek zerine odaklanmt. Sahip olduklar byk Nietzche sev
gisi ve bilgisi tutarszlk ve eliki gibi gzken eyleri aklamak y
nnde kendilerine geni bir bak as salayan Richard Schacht ve
Alastair Moles tarafndan bu sre byk lde tam am lanm tr.
Nehamas ve Clark gibi baz yazarlarda bu onarma sreci, Nietzchede
yksek ahlaki grlerini dramatize eden bir sanat ve edebi bir
kiilik grme biimini almtr. u ana dek G stenci kavram ve
datc sistemlerin doas erevesinde grdklerimiz karsnda
Nehamasn estetiki yaklam desteklenemez, Clarkn Nietzcheyi
bir post-Kant olarak grme srar ise en azndan eksik gzkmek
tedir. Nietzchenin metafizii iddetle reddine saygdan olsa gerek,
bu trden iddialarn hepsi istisnasz bu hiperborealy metafizik sfa
tndan kurtarmak amacyla her trl analitik ve estetik bak asna
377

Nietzsche ve V^rik

bavurmaktadr. Her ne kadar nyargsz bir bak as oluturma

abas iinde olursa olsun, genelde akademik dnrlerin yorum
lar bize, sanki bunlar reddedersek bile kendi terimleri, kendi kav
ramlar ve kendi szckleriyle reddetmek zorundaymz gibi Hegel
ve Kant bir filozoflar cennetinden aa bize bakarlarm gibi sun
maktadr. Eigen, Darwin, Heisenberg, Bell ve dierlerini ile birlikte
benim de niyetim, bunlarn amalarn bozmaktr. Ve Nietzche de
modern ada gerekliin yeniden tanmlanmasnn en srad r
neini veren kii olduu iin, onu bir ontolojist, Platonsuz bir meta
fiziki, Darwinsiz bir evrimci ve Tanrsz bir panteist ve mistik ola
rak adlandrmakta tereddtmz olmamaldr.

107
K adnlar ve Yahudiler
adnlar ve Yahudiler konusunu ele alabilmek iin, oyun kuram,
kuantum ve G stenci kavramlarnn birbirlerini tamamlayc
doas ve terminolojisini tam olarak kavrayalm diye bu noktaya ka
dar bekledim. Kadnlar, genelde hayatnda pek kadn olmadan yaa
yan birok erkek gibi, Nietzchenin de ban dndrmt. Kadnlar
hakknda ska ifade ettii ve bazlar olduka sert ve zalimce olan
dnceleri kendisine en yakn aratrmac tarafndan bile kolay
lkla aklanacak gibi deildir ve genelde yalnz ve kadnlarn kendi
iinde yakn ama darya kapal gruplan konusunda bilgisiz olan
erkeklerde sk grlen bir durumdur. Bu ifadeler ayrca kadnlarn
bir meslek sahibi olmas, oy kullanmas, boanmas, banka hesab
olmas, fiziksel saldn karsnda hukuken tazminat talep etmesi, ya
da saygn bir kadn olarak dahi evlilik ve doum yapma gibi konu
larda en temel eitimi bile almasnn mmkn olmad 19. yy.da
kadmlann toplumda var olabilmek iin yapmak zorunda olduklar
gibi, boyun emeye kendi raz olan kadn erkek farketmeksizin her
kese duyduu fkeyi gstermektedir. Madame de Stael de Almanya
zerine yazd kitabnda kadnlann konumunu, Doa ve toplumun
kadnlara byk ac ekme alkanl kazandrmtr ve bana yle
grnyor ki, bugn erkeklerden daha deerli olduklar inkar edi
lemez biiminde ifade etmitir (I, iii).

Nietzchenin yazdklar iinde de elbette kadnlara olumlu yak

laan ifadeler vardr:
Btn dnya kadnlann erotik meselelerde olabildiince bil
gisiz yetitirilmeleri ve bu konularda ruhlarnn muazzam bir

379

Nietzsche ve Varlk
utan duygusu ile doldurulmas gerektii konusunda hemfikir
olmutur... Fakat, bu noktada kalplerinde bile bilgisiz kalacak
lar varsaylmaktadr; ne gzleri, ne kulaklar, ne szckleri ne
de ktlk hakknda dnceleri olmaldr. Ve sonra da, yld
rm arpm gibi birden evlilik aracl ile gereklik ve bilgi ile
karlamalar beklenmektedir, hem de en ok sevdikleri ve en
sayg duyduklar erkek tarafndan! Tanr ve canavarn beklen
medik komuluunda ak ve utanc bir ztlkta bulmak ve iki
sini de ayn anda, ayn zevk, teslimiyet, grev, acma, korku ve
daha kimbilir nelerle birlikte yaamak... (B, 71)

Nietzche, o tarihlerde yeni olumaya balayan feminist hareketi

kadnlarn kendilerini erkei temel alarak yani kendilerini erkek ola
rak yeniden tanmlama biimini grmt ve Madame de Staele y
nelik ktleyici ifadelerinin ardnda yatan budur. Bu trden bir ye
niden tanmlama, milliyetilik ve Hristiyanlk gibi, G stencinin
snrlandrlmas ve zayflatlmas demektir. Nietzche bugn yaasa,
kendilerini cinsel ynelimleri ile tanmlayan ecinsel haklan ltleri
de dahil, bu trden snrlandrc ifadeler kullanarak insan tanm
layan her tr tanmlamaya kar ayn tavr sergilerdi. Rousseaunun
Emile adl eserini okuyan herkes Nietzchenin doal kadn tanmn
18. yy.n doal insannn masumane vahiliini tanmlamasna ben
zer biimde grnce aracaktr; Nietzcheye gre, erkeinkinden
daha doal olan doas ve bir yrtc hayvann gerek ve kurnazca
yumuakl, bir eldiven iindeki kaplan penesi, bencilliinin saf
l, iindeki eitilemezlik ve vahilii, anlalamazl, kapasitesi ve
arzulan ve erdemlerinin hareketi nedeniyle hem ona sayg gsterme
niz hem de ondan korkmanz gerekir (K, 239). Burada toplumun
bozmad ve evcilletiremedii, XV. Louisein saray Rousseauya ne
kadar aykr geldiyse, kendisine o derece yabanc bir toplum dze
ninde kendi zekas ile yaamak zorunda olan bir yaratktan sz edil
mektedir. Bu nedenle kadnlar dier tm hayvanlardan daha ok
ac eker, daha zayf, sevgiye daha muhta ve hayalkrklna ura
maya da daha mahkum gzkrler (a.g.e.). Nietzche, sarho, erkek,
milliyeti, tarih-saplantl Alman bir model olarak gstermemitir
380

William Plank

ve bu erkei taklit etmek zerine kurulu her feminizmi de kadn er

kein dzeyine drd iin ayn derecede saygdan uzak bulur.
Yahudilere gelince, Nietzche, Gndoumu, 205 gibi yerlerde daha
ok bir branisever olarak adlandrlabilir. Yahudilerden baka hi
bir grup bu kadar vgy hak etmez ve Nazi ideolojisi savunucusu
Albert Bumler hakknda burada daha fazla yorumda bulunmamza
gerek yoktur. Yahudiler Avrupadaki en gl rktr (K, 250) ve
btn Avrupann efendileri olabilirler (K, 251). Yine de, Yahu
diliinin bir konfigrasyonu ve katlmcs olduu G stenci ve
Bengi Dn kavramlarndan nce geldiini syleyen tm Yahudileri
Nietzchenin aalayacan syleyerek bu konuya nokta koyabiliriz.

38i

108
Palim psestler, parazitler, arzu
m akineleri ve G stenci
erresin LInterfrence adl eserinin ikinci blm (Ce qui est
crit sur la table rase) Descartesin balmumu paras dene
yimi zerine yazlm bir denemedir; bu deneyimde Descartes gz
lerini ve kulaklarn kapatr, yani kendini Nietzchenin duyularn
dan mahrum bir hale getirir, ve katilarn olmad, nesnelerin var
olmad ve gemii olmayan bir evren yaratr. . . . le monde objec
tif lui-mme ramne a lme (nesnel dnyann kendisi insan yine
ruhuna geri getirir) (73). Serrese gre, Descartes burada bir znezne modeli yaratmtr; ardndan da Gaston Bachelardm zerinde
alt bir zne-nesne modelini bize sunar; sonunda da, Serres ken
disi bir nesne-nesne modeli nerisinde bulunur ve bunu yapmak iin
de zne zerinde bir poch, yani tm insan yarglarnn durduu
bir anlk deneyim uygular. Bir nesne yayc, bir dieri alc, bir di
eri de vektr olur ve bylece bilgiyi korurlar. Burada nesne-nesne
ilikisi esastr ve zne oyun d kalmtr (98). Dnyay oyun d
(hors circuit) brakan grngbilimin pochsi her ey tepetakla
eder. Burada, kendimi sadece nesne-nesne diyagram tarafndan
tasarlanan temel iletiim ana dahil ederek oyuna girmi oluyo
rum. Dncenin rettii bilgi kuram sistemin paras haline ge
lince, akn alan nesneye gemitir (98).
Bu zneyi devre-d brakma olaynn sonucu, birbirleriyle gir
dikleri ilikinin izlerini barndran nesnelerden oluan bir dnya, ta
rihsel gereklii olan bir palimpsestler dnyasdr. Bu nedenle, tarih-ncesi diye bir ey yoktur. Nesnelerin tarihi dnyann balad

382

W illiam Plank

sabah balamtr ve bu tarih palimpsest zerine yazldr. Descartes, alevlerde yanan balmumundaki kendi yazsn okumay reddet
tii gibi, balmumu paras zerindeki ar kovann ve iek tarlasn
okumay da reddetmitir. Nesnenin gerei, bilgiyi koruyan katl
nda sakldr. Her ey bir fosildir. Her ey temasta bulunduu ey
lerin izlerini hl tayan bir nesnedir. Nesneler ok duyarl tenlere
sahip, deiik monadlardr. Varl srekli bir bellek zerinde ve
iinde var olan, yaylabilir ve iletilebilir bir ey vardr; genelde kati
larda istikrar bulabilen bilgi diye bir ey vardr. Madde ve tarih var
dr (LInterfrence, 95).
Peki bu nasl bir dnyadr? Bizim gibi hem Nietzche dknleri
hem de Nietzcheden korkanlar iin bir iki szc deiik olduu
halde bu tandk gelmektedir:
Var olan nedir? Artk ruhumun yaratt tamamen-znel dnya
ve benim klidi anlaym artk yoktur; srekli akan bir ha
yatn dnyas ve benim bilincimin ak, biim almam dal
galar ve svlar, hibir ey deimeden herkesin girip kabile
cei kuramsal koullarn iki dnyas da artk yoktur; sadece
deneyimlenebilir ve tarihsel olan, deneyimlenebilir nk ta
rihsel olan, birbirlerini bilgilendirmelerine yol aan bir iletiim
ama yakalanm, kendi aralarnda tarih boyunca var olmu
bir tr dil ile alverite bulunan katilardan, bilgi tayclarn
dan, bellekti yaptalarndan oluan bir dnya vardr. Bu ne
denle kendi aralarnda temel ve srekli bir ilikiyi srdren bu
nesnelerle olan benim deneyimimfaslal (yani srad) bir ili
kidir; fiziin tarihsiz deneyimi nesneleri oyunun dna atma,
dierlerinden koparma, saf ve bamsz nesneler, analiz edilen
elementler, vb. zerine kuruludur; deneyim, bunlarn karlkl
iletiiminin, kesilmesinin ve mdahalesinin faslal gerekle
mesi halidir. Bu bilgi devresine katlnca, onlar oyuna dahil ol
mulardr ve ben, en azndan zne olduum srece, darda
kalmmdr. Eyleme geersem, konuursam, deney yaparsam,
kendi negatif entropimi ve zgn dilimi de tayarak devreye
dahil olmuumdur. Var olan nedir? st kalemler ve tabletler,
her biri dierine kalem ya da tablet olan nesneler, karlkl

383

Nietzsche ve Varlk
olarak birbirleri zerine yazlar oyan ve karlkl hatrlayan
nesneler dolu, kanun masalarndan oluan bir dnya (a.g.e., gg).

Bu iletiimin ncelii konusu Nietzchenin bilin zerine olan ifa

delerini hatrlatmaktadr; Bilin aslnda sadece insanlar arasnda
bir iletiim adr; bu nedenle gelimek zorundadr; tek bana ve
yrtc bir hayvan gibi yaayan bir insan herhalde buna ihtiya duy
mazd (B, 354). Bu balamda Nietzchenin isten zerine olan son
ifadelerini grmeden gemek mmkn deildir:
Descartes, takdir edilecek bir cretle, hayvanlar birer ma
kine olarak grme cesaretini gsteren ilk kiiydi ve btn fiz
yoloji alan bunu kantlamaya almaktadr. Bu konuda da
Descartesn yaptnn aksine, insan da bundan hari tutma
mak konusunda olduka tutarl davrandk; bugn insan me
kanik olarak olabildiince anlayabilmekteyiz. Daha nce, in
sana daha st bir dzeyden eyiz gibi zgr isten verilmiti
. . . bugn bu istenci ondan tamamen alm durumdayz, yle
sine ki artk bunu bir insan nitelii saymyoruz. Hl kullan
makta olduumuz isten szc artk sadece ksmen eli
kili, ksmen uyum iindeki uyarclarn sonucu ortaya kan
bir sonucu, bir tr bireysel tepkiyi kastetmektedir... sten ar
tk eyleme gememekte ya da hareket etmemektedir (D, 14).

Burada Nietzchenin isten szcn G stenci ile kartrmamalyz. Nietzchenin burada tanmlad isten bir neden de
il, kozmik bir eilim olan G stencinin, Schachtm dnm
itkisinin bir sonucudur. Bylece, psikolojik bir olgu olarak isten,
Darwin iin olduu gibi, Nietzche iin de olduka gereksiz bir hal
almaktadr ve Ruseun almalar zerinen olan blmlerde (5356) grdmz gibi, bu herhangi trden bir kesintili denge kuram
gibi bir ilev sergilemek zorunda olmayan doal seilim olarak G
stencidir. Dnm itkisi olarak G stencinin bireysel isten
iindeki varlnn kkeni Nietzche dncesinin geliimi asn
dan ilgin bir sorun oluturmaktadr ama byk olaslkla bu zl
mesi olanaksz bir sorundur, nk Nietzche dncesi Tragedyann
Douundan birden ve tamamen olumu olarak ortaya km gibi
384

William Plank

gzkmektedir (bkz. 97. ve 98. Blmler). imdi, Serresin palimpsestlerine geri dnebiliriz.
Serresin insan ilikileri, insan kurumlan, jeolojik ve astrono
mik olaylarn dnyasnn aklamas (tanmlamas) olan palimpsestler, daha sonra ele alacamz ve baz nemli sonulara ulaa
camz eitli noktalardaki farkhlklanna ramen G stenci gibi
ilev grrler.
Hem duraan olan bir eyi, hem de baka birinin srtndan ge
inen bir eyi kasteden Franszcadaki Parasite szcnn oklu
anlamyla oynayarak, Serres de eseri Parazit te benzer bir bilgisel
model ortaya koymaktadr. Eserine kr faresinin ve ehir faresinin
evine yemee gitmesi ve araya vergi memurunun girdii yk ile
balar; hem kr faresi, hem de ehir faresi birer parazittir ve vergi
memuru da bir parazittir. Serres bu trden olumlu diyalektii ta
rmsal retim modeline, edebiyata, politikaya ve kurumlan akla
mak iin uygular. Asalan duraan (mdahaleci) ya da bir dierine
yk olarak yaayan olarak yorumlanmas eitli durumlarn arala
rndaki ilikilerin son derece doru bir tanmdr ve bir tr benzet
meden ibaret deildir.
Bu sistemin telefonu, telgraf, televizyonu, otoban sistemini, de
nizyollar ve deniz tamacl hatlarn, uydu yrngelerini
ile mesajlarn, hammaddelerin, dilin ve yiyeceklerin, para ve
felsefi kuramlarn dolamn kapsadn sylemek son derece
ak ve sakince ifade etmek demek olur. Bu aklara kimlerin
veya nelerin mdahale ettiklerini incelemek de ak ve sakince
konumann bir yoludur. Bu karmak bir konuma yoludur
ama aslnda son derece kolaydr (Parazit, 11).

Buna kolay yol demek, aynen benim G stenci konfigrasyonlarm muazzam byklkte bir mantk olarak adlandrmama
benzemektedir. Her iki model de her eyi, yani var olan her eyin
alma biimini aklamaktadr. Her ikisi de birer her eyin ku
ramdr. Beyaz grlt (bruit de fond) varoluun kalbidir (fond);
parazitlik ilikinin zdr (Parazit, 52) Kabaca ifade etmek ge
rekirse, asla sessizlik diye bir ey yoktur. Beyaz grlt her zaman
385

Nietzsche ve Varlk

oradadr. Eer salk sessizlik olarak tanmlansayd, salk var ol

mazd. Salk mesaj-grlt iftidir. Sistemler almadklar iin a
lrlar (79). Dalgalanma, dzensizlik, bulanklk ve grlt, man
tk iin hakaret ya da aalama deildir, ya da artk deildir (13).
Gerek, manta uygun olan deildir; gerek olaslk d ve muci
zevi olandr (46). Sistemler almadklar iin alrlar ifadesini,
Nietzche terminolojisi ile ak-olan-G stencini durdurma aba
lar sadece konfigrasyonlarn dzenlenme biimini deitirir, ek
linde evirebiliriz. Eer gerekten alyorlarsa ortaya stasis ve s
lm karacaklardr. Sistemler alrlar, nk stasis yaratma
dan, sistemi ak ulu tutarak, ona zarar vermeden belirsizlik rntleri yaratarak ilevlerini srdrrler. Burada Descartes yine a
mar olanmz oluyor. Serresin tanmna gre, o kendi evini atee
veren bir adamdr:
Gece vakti farelerin tavanarasmda kard ses duyabilmek
iin yapmtr bunu. Kouturma, srtnme, ineme sesleri
uykusunu karr... Huzur iinde uyumak istiyorum. yleyse
hoakaln. Fareler yansn da, binann cam cehenneme. Ben,
hatasz dnmek, parazitsiz iletiim kurmak istiyorum. O ne
denle de dedelerimden kalan evi atee veriyorum, (a.g.e., 12)

Descartes (biimsel ve ahlak bir kusursuzluk metafiziinden

muzdarip olduu iin), her sistemin ak olduunu anlayamamt,
yani daha nce de srarla belirttiim gibi, ilev sergileyen her sistem
bir datc sistemdir, yoksa cam bilye oyunu sonlanma aamasna
gelir, termodinamik sistem s lm ile sonulanr. Bahede her
zaman bir tavan, bada bcek ya da Edende ylan olmas, bunla
rn ak sistemler olduklarnn kantdr (Parazit, 84). Bahede her
zaman bir tavan, G stencinde her zaman bir Hitler vardr. Ka
pal sistemler, ylansz baheler, ksrdrlar; dayatmac bir devlet bi
imine ya da emirler veren bir ahlak sistemine temel olan kusursuz
felsefe sistemleri gibi; ya da iinde yaayan trlerin mutlak olarak
tanmlanabilecekleri ve bylece de genetik bir eitlilik sunmayan
ve yok olmayan mahkum bir ekosistem gibi. Sistemler aslnda al
madklar iin almaktadrlar. Serresin gr bizlere bilgisayar
386

William Plank

bilimleri ile antropolojinin biraraya geldii (67), edebiyatn bilimin

bilgi deposu olduu, bilim dallan arasndaki blnmelerin ortadan
kalkt bir bak as, Serresin panteizme ynelmek durumunda
kald bir sistem sunmaktadr (47). Bu noktada Teilhard ve Lewis
Thomasn bilimsel mistisizmine geri dnm oluyoruz.
Bu Kartezyen kundaklk Nietzchenin nefret ettii trden ku
sursuz sistemlere ve Schachtn dnm itkisi olarak adlandrd
G stenci ve bermensch ahlaki dncesi ile tamamen uyumsuz
trden kusursuzluk dncelerine ynelik bir araytr. Kusursuz
luk, dnm itkisinin sonu, ksr ve duraan (ylansz) bir Edene
dn demek olacaktr ve bu trden bir kusursuzluk stinsanm or
taya kn engelleyecektir (stinsanm kkenini tarttmz 103.
Blmde deindiimiz gibi).
ncesinde, insann yce kkenini ve tanrsal zn bilinte, yani
ruhunda buluyorduk. Kusursuz olmak iin, duyularnn ar
kasna saklanmak, bir kaplumbaa gibi dnyevi eylerle tm
balantsn kesmek, lml kefenini karp atmak durumunda
i di .. . ve bylece z, saf ruhu aynen kalacakt. Bu konuyu
da dndm; bilincin geliimi, ruh, organizmann greceli
kusursuzluunun bir belirtisinden baka bir ey deildir... Bir
eyi bilinli olarak yapmak dnda bir eyin yaplabileceini
inkar ederiz. Sa f ruh saf aptallktr (D, 14).

103. Blmde belirttiimiz gibi, stn insan artk bu dnya ile

olan ban kopmasnn sonucu olmayp, G stencinin aksiyosferde,
evrimsel olarak ahlak boyutunda davurulan bir konfigrasyonudur.

387

109
Arzu m akineleri,m akinesel
bilind ve G stenci
972de, biri felsefeci, dieri de psikanalist olan Gilles Deleuze ve
_LFlix Guattari Anti-Oedipe: Capitalisme et schizophrnie adl
eserlerini yaynlad. Bu kitap da retimin kkenleri, insan ilikileri,
kurumlar ve tarih zerine benzer bir sistem nerisinde bulunmak
tadr. Arzu makineleri ve makinesel bilind da, palimpsestler ve
parazitler gibi G stencine benzer bir sistem ortaya koyma aray
nn rndr.
Nietzchenin Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziini darmadan
etmesi gibi, Anti-Oedipus da, daha sonra Lacann da yorumlarna
maruz kalacak ve makinesel bilind kavram zerine yanstaca
Freudun anne-baba-ben (Deleuzen terimidir) aile yaps zerine
kurulu Oedipusu darmadan edecektir. Oedipusu icat eden Freud
deildi ama onun zerine bir psikanaliz ve psikiyatri ina eden o
olmutur ve Deleuze-Guattari de izoanaliz, yani bir tr maddeci
psikiyatri ortaya atarak bunlar ortadan kaldrma amacn gtmek
tedir. Bu maddeci psikiyatri bir gn giriimci birinin ortaya ata
ca trden bir Nietzche psikoterapisi kavramna en yakn eydir.
Deleuzen bak asyla, bilind ve arzu kavramlar ilksel, zgn
ve en derinde yatan kavramlardr ve bu bilind, makinesel bilinddr; yani bunun rettikleri de retmeyi arzulad iin zaten her
zaman bir tr toplumsal retimdir. Deleuzen makinesel bilind
ve arzu makinelerinin G stencinin farkl isimlerde ifade edilmi
birer hali olduuna pek phe yoktur ve Deleuze, on yl nce Nietz
che zerine yazd kitabnda G stenci ve Bengi Dne giden bir
388

William Plank

zar at kavramlarna duyduu yaknl sergilemiti. Fakat, AntiOedipus yaymlanncaya kadar Deleuze diyalektik konusundaki s
rarn yenmeyi baarmt.
Freudun Oedipus dncesini yorumlayan Jacques Lacan, Oedipuslatrma srecinin sonularn daha ak grmemizi salamakta
dr. Daha sonra temsili reddetmenin nemini kavrayabilmemiz iin,
Oedipus mekanizmasn anlamamz gerekmektedir. Oedipuslatrc
psikogenezin alma biimi daha nce (69. Blmde) ele alnmt.
Bu blm okuduktan sonra, benlik ve zne kavramlarnn aile
ls iinde ortaya kan bir im-dilbilim (semio-linguistic) olay ol
duu anlalmaktadr, ki bu benlii dilsel bir duruma dntrerek,
kat Freudu yorumun ortaya koyduu sonulan biraz da olsa yumu
atmaktadr. Fakat, Deleuzee gre yine de ezici bir imleyiciyi makinesel bilindnm zerine dayatmaya devam etmektedir. Bu trden
bir durumun iren ve tehlikeli sonucu, makinesel bilindnm ev
cillemesi ve gerek retiminin, yani retim retiminin temsile d
nmesidir, ki bu da dizginlenip denetim altna alnabilir. Deleuzen
dedii gibi, temsil, her zaman retimi arzulamann toplumsal ve
psiik olarak bastmlmasdr (Anti-Oedipus, 184). On yl nce, Metzche ve Felsefede, Deleuze Efendi-kle ilikisinin mehur diya
lektik boyutu, gcn g istenci olarak deil, g temsili, stnlk
temsili, stnle sahip olann tekini tanmas olarak kavran
mas zerine kuruludur (10). Artk Lacanm, baanl ya da baar
sz (kime sorduunuza gre deiir) bir biimde, Saussuren imleyen-imlenen modelini bilind zerine uygulad aktr [Benoist,
kendi deyimiyle Lacan kasten temsil ve tarihsellik kavramlanna
indirgeyen Deleuze-Guattarinin saldrlarna kar Lacanm Oedi
pus kavramn iddetle savunmutur (1978,152) ]. Oedipus emper
yalizmin bakarakteridir, baka yntemlerle devam etmekte olan
smrgeletirmedir; isel bir smrgedir ve bu noktada bile kendi
mizi yuvamzda hissettiimizi grrz... O bize ok yakn olan s
mrgeci eitimdir (Deleuze, 1977, xx). Bu insann insan tarafn
dan iselletirilmesi, bu Oedipuslatrma ac ekmeye yeni bir
anlam vermektedir; isel ac ekme ve yaam iin de yeni bir tarz
ortaya koymaktadr: Bunalm (depressive). Bunalm ve Oedipus,
389

Nietzsche ve Varlk

daha aileye havale etmeden ok nce, Devletin aralardr, para

noya aralardr, g aralardr. Nevroz nasl gcn insanlar ze
rindeki sonucu ise, Oedipus da gc temsil eden karakterdir. Oedipus her yerdedir (a.g.e.).
Deleuzen yapt bu Oedipus tanm, ac ekmeye yeni bir an
lam katan insann insan tarafndan iselletirilmesi, Nietzchenin
sr-insan tarafndan ve ahlak ile acma etiinin tesis edilmesi ile
G stencinin ktye kullanm (olumsuz G stenci) dncesi
nin farkl ifade edilmi bir halidir. Kendini reten bilindmn ak
ve akntlar kesilmi ve krlmtr ve bu da bir arzu makinesinin
tanmdr. Nietzche aslnda makinesel bir bilin tanmna olduka
yaklamtr; Yaayan bir ey her eyden nce kendi gcn boalt
mak ister; yaamn kendisi g istencidir (K, 13).
Arzu makineleri zerine kodlar dayatma, kurumlann kkeninde
yatar; yani, bunlar aklar kodlar ya da makinesel bilindmn ak
n st kodlarlar. st kodlama, Devletin zn oluturan ilemdir
ve bu da arzuyu egemen olann mlkiyeti haline getirir... (Deleuze,
1978,199). Sonu olarak, bu kurumlar da arzu makinelerine dn
rler. Deleuze, bundan sonra da, blgesel temsilin arkada ilkel
yaz ile, barbar despot makine ve medeni kapitalist makine zerin
den insann ve ortaya kard kuramlarnn tarihini takip eder. Bu
aslnda Deleuzen kendi terimleriyle yapt sr-insanmn (olum
suz) G stencinin ayrntl bir analizinden ok farkl deildir ve
kurumsallam acma duygusu, G stencinin kendini ile ek
meye adam rahip, milliyetilik vb. tarafndan evcilletirilmesine
benzer biimde, makinesel bilindmn da retimlerinin evcille
tirilmesini gstermektedir.
izoid ve izofren bu Oediouslatrma srecinin datlmas s
recinde nemli bir kavramdr [Bu noktada, gerek-stclerin bilin
cin deiiklie uram durumlar, bilinalt, kapitalizmin eletirisi,
dilin iddeti, libidonun ncelii vb. ile olan uyumu da yadsnamaz
durumdadr]. izofren hastadr nk kapitalist makine eletiri s
recini kesintiye uratmtr, yani bu sreci kendine hedef olarak se
mi ve onu idealist ve kapitalist psikiyatri ile tedavi etmeye yelten
mitir. izofreni eletirmek, Oedipustan kurtulmasna ve egolar
390

William Plank

ve beraberlerinde getirdii varsaymlar kolaylkla paralama ama

cna yardmc olur. Arzu makineleri ve bilind libido yatrm ile
sz konusu olan sorun, uygar kapitalist makineden katktan sonra
bile, libido yatrmnn kendisinin devrimci olduunun kesin ol
mamasdr (Deleuze, 1978, 347). Sorun, sadece arzu makinelerinin
ve idealist psikanaliz, kapitalizm ve Hristiyanln Oedipuslatrc
glerinin ak zerine egemenlik kurmasnn devrime engel olmas
deil, libido yatrmnn da ortaya kendi ezilmiliklerini arzulayan
kitleler karmas olmas son derece olas bir durumdur. Burada
da sr-insanmm acma duygusu ve rahibin tiranln kurumsallatrd olumsuz G stencine paralel bir durum gzlemekteyiz.
Kendini reten G stenci bir topya vaadetmez. Evrim, ortaya
bir sper-tr karaca iddiasnda deildir. Bu nedenle, Deleuzen
izoanalizi de bizlere bir baar vaadi sunmamaktadr. Deleuze ay
rca stinsanm ya da stn bir ahlak anlaynn zaferle ortaya
kn da duyurmamaktadr. Nietzche, G stencinde kendi var
ln koruma ve en sk grlen sonulardan sadece biridir diye
belirtmiti (K, 13). Daha nce G stencinin yanl kullanm
nn alaka sonulara giden bir kin ortaya kardna deinmitik.
Arzu makineleri ve Serresin parazitleri ve palimpsestler gibi, G
stenci de hibir eyi garanti etmez; zellikle de bir topya, kendi
varln koruma ya da stinsanm gerekleecei vaadi iinde de
ildir (bkz. 103. Blm). Eigenin cam bilyeleri ile paracklarn dav
ranlarn belirleyen ayn ilkeler yznden Darvvinci evrimi nasl
telos ya da ilerleme ile tanmlanamazsa, evrimsel kkenli bir ahlaki
olgu olan stinsann hayatta kalmasnn ya da G stencinin ak
veya Schachtm dnm itkisi iinde kalc bir deiiklik yapmas
nn da bir garantisi yoktur.
Biz insan ve doa arasnda bir ayrm yapmyoruz: Bir tr ola
rak insann yaamnda yaptklar gibi, doann insan z ve
insann doal z, doa iinde retim ve sanayi olarak biraraya gelir. Sanayi, artk dardan kurulan bir yararllk bak
asyla deil, insann yapt retim sayesinde doa ile olan
temel zdelii olarak anlalmaldr. Yaratlmlarn kral olan
insan deil, daha ok tm yaam biimleri veya tm varlklar

391

Nietzsche ve Varlk
ile yakndan bir iliki iinde bir varlk olan, hatta yldzlardan
ve hayvanlarn yaamndan bile sorumlu olan ve srekli bir
organ makinesi ile bir enerji makinesine bal olan, azna bir
meme alan, kn gnee dnen insan: Evrenin makinelerinin
ebedi emanetisi (4).

Her ne kadar amacm Nietzchenin etkisini gstermek olmasa da,

Anti-Oedipus un her noktasnda Nietzcheyi artran ifadeler var

dr ve 28 sayfada da ad gemektedir. Bu satrlar tekrar okuyunca,

Deleuzen Nietzcheye olan muazzam borcu beni her zamankinden
daha ok artyor. Fakat, bu Oedipus gerekten de Platoncular iin
tandk bir yol arkadadr ve bunun etkisi de Nietzche zerine on yl
nce kitap yazm bir dnr zerinde etkisi ok aktr; bu arada
metinleraraslk, tamamlayclk ve yapbozuma bavurarak bu etki
sorununun stesinden gelsek bile, btn bu atlatma abalar G
stencinin konfigrasyonlar kavram sayesinde gereksiz olmaktadr.
Post-yapsalc bir yan-olgu olarak anlam diye bir ey yoktur (bkz. 35.
ve 36. Blmler) ve Derrida ve dierlerinin anlamn kkenini sapta
maya almalar aslnda Platoncu dncenin bataklndan frla
m bir mitik canavar ile mcadele etmek demektir. Derrida, tasma
sna bal uzun ipi ekitiren tehlikeli bir buldogdur ama ipin dier
ucu hl Platonun elindedir. Nietzche bizlere G stencinin ak
iinde deer ve anlamn meru gsterilmek zorunda olmayan ey
ler olduunu retmitir. Deer ve anlam sadece bir idealist meta
fizik gereklii saf bir biimde ortaya karp duyulan biraz noksan
kld iin meru gsterilmelidir. Nietzchenin son derece yerinde
saptamasyla, Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizii deer ve anlam
dnyann dna itmi ve dnyay kendi varln her an meru kl
makla zorlamtr. dealizmin iledii sular hakknda ne sylense
azdr. Yaban domuzu denen hayvan, anlam, deer veya temsil olma
dan da yaamn srdrmektedir. G stenci dncesi temsili ve
rimsiz ve gereksiz bir kavram haline getirmitir.
Serresin palimpsestleri ve parazitlerini, Deleuzen aknt ve
aknt-kranlarm ve G stencini beraber deerlendirerek, bu
bak asnn benzeri sorunlar nasl zdkleri ynnde Nietzche
392

William Plank

hakknda baz sonular karmak istiyorum. imdi G stencinin

klasik tanmna bakalm:
Evren, ba ve sonu olmayan bir enerji canavardr... Daha do
rusu, evren her yeri dolduran enerji, glerin ve g dalgala
rnn hareketleridir ve ayn zamanda hem tek hem de oktur,
orada toplap birikir, burada azalr, kendi iinde frtnalar
koparp kkreyen bir gler denizidir, devaml deien, sa
ysz alar boyunca tekrar tekrar dnp duran, biimleriyle
kabarp alalan, en basit yaplardan en karmak eyleri re
ten, en sakinin iinden kan en elikili, en cokulu, en vahi
eyleri reten, en kat ve en donmu madde ve okbiimlilikten tekbiimlilie dnen, elikiler oyunundan uyumun zev
kine, iindeki deiik yollar ve yalar trdeliinde bile kendi
kendine onay veren; tm ebediyet boyunca tekrarlayan bir ey
olarak kendini kutsayan... hedefsiz...istensiz... Benim bu dn
yama bir isim takmak ister miydiniz? Btn bilmecelerine ve
bilmecelerinize bir zm?... Bu dnya g istencinden baka
bir ey deildir! (G, 1067)

Nietzche ve Serresin Heraklitosun hayran olmalarna ama

mal. Nietzchenin G stenci tanm ayn zamanda arzu makinele
rinin ve makinesel bilindnn libido yatrmlarnn da tanm ola
bilir. Fakat, Nietzche, Serres ve Deleuze zerine olan bu tartmamz
bitirmeden nce, bu grleri Nietzchenin eserleri arasndaki en srad blmlerden biri olan yinin ve Ktnn tesindenin 36. pa
ragraf zerine bir yorum ile daha da geniletelim.

393

110
yinin ve K tnn tesinde, 36

zerine sklkla yorumlar yaplan K, 36 Nietzche dncesi

nin baz boyutlarm aklamak ve zetlemek asndan nem
tamaktadr. Dncelerinin ounda olduu gibi, bir renci
Nietzchenin dier eserlerinin nemli bir blmn okursa bunlar
ak hale gelmektedir ve Nietzchenin ska kendini dikkatli oku
mamz ynnde yapt nerilere de dikkat ekmektedir. Arada bir
bu blme dier konularla ilgili olarak da bavuracamz halde, u
anda ilgileneceimiz nokta bu blmn kuantum kuramnn ortaya
koyduu felsefi sorunlar ile ilgisi ve zellikle de alg ile d dnya
nn doas zerine olan noktalardr. Ayrca burada Serres ve Deleuze zerine yapmakta olduumuz yorumlan daha da geniletme ve
bunlar modern fizik ile birletirme olana salayacaktr (Serres
matematiksel fizik eitimi almtr).
Burada G stencinin akl-beden, zne-nesne, madde-enerji,
olgu-yan-olgu ve dorudan nedensellik konularna ynelik zm
lerini, G stencinin tahmin edilemez, dorusal-olmayan ama ge
rekli olan hiyerarik eneji-boaltm merkezlerinin teleolojik-olmayan
yeniden dzenlenmesi olduunu hatrlayalm. Bu tanmn nda,
Nietzche dncesinin kendi iinde olduka sk bir tutarlla sa
hip olduu grlmektedir.
Baz yazarlar K, 36nn giriindeki Var olan hibir eyin ve
rili olarak kabul edilemeyeceini varsayarsak... eklindeki ifadeye
ok byk anlamlar yklemilerdir. Bunu ciddi bir felsefi nerme
olarak deil de, sadece bir tahminmi gibi, yani Nietzchenin Ya
yle olsayd trnden bir ifadesi olarak deerlendirmilerdir. Fakat,
394

William Plank

eserlerinin geri kalanna bakldnda, kuantum mekaniinin ula

t arpc sonular ve Nietzchenin akl-beden sorununa ynelik bu
zm birlikte, dosdoru G stenci ile tamamen uyum iinde bir
evren modeli nerisi gibi grnmektedir.
K, 36 aslnda sadece algnn maddi-enerjiden oluan d dn
yadan (ki artk aslnda d deildir) aynlamazl sorununu ortaya
atmaktan baka yapt bir ey yoktur. Burada insann doaya geri
yerletirilmesi konusunun bugne dek yazlm en kesin tanm ya
plmaktadr. Genelde idealist ya da gizli idealist olan dier filozof
lar da benzeri bir ie kalkmlardr: Hegel her eyi evrensel ruhun
diyalektik telosuna dntrmtr; Kant, aslnda kendi kendini
kantlayan baz nermeler ortaya atp cevab vermekten kanarak
ve baz insan nitelikleri icat ederek Anschauungen, yani sentetik a
priori aracl ile her eyi znelletirmi, zneletirmi ve romantikletirmitir; grngbilimciler ise yargy askya alma anlamn
daki epoche terimini icat ederek sorunu atlatmaya almlardr.
Nietzchenin nerisi yledir: Eer eriebildiimiz ey sadece kendi
gdlerimizin gereklii ise [yani, bir tr yar-idealist, grngsel
konum ise (grngbilimciler de Platonculuktan kurtulamamaktadrlar)], ve bu gdlerin tesine geemiyorsak, bu durum adna
mekanik (ya da maddesel) dnya dediimiz eyi anlamamz etki
lemez mi? Burada kastedilen dnya, Berkeleyin idealist duyu ya da
Schopenhauerin grnndeki dnya deil, bizim duygumuz, g
dmz ve algmz kadar gerek olan d dnyadr. Maddesel diye
tanmlanan bu dnya, her eyin organik sreler iinde saptrma
ve deiime uramadan nce gl bir btn halinde var olduu
duygular dnyasnn daha ilkel bir halidir. Bu maddesel dnya,
kendini-dzenleme, zmseme, beslenme, boaltm ve metabolize
etme ile beraber btn organik ilevlerin hl sentetik biimde i
ie getii trden bir sezgisel yaam, bir tr yaam-ncesi biimdir.
Bu sorun u yorumlar beraberinde getirmektedir: (1) Bu, daha
nce felsefenin birbirinden ayrd eyleri biraraya getirip btnle
tirmektedir, yani alg ile alglanana eit gereklik vermektedir ve al
glanan ey de aslnda algnn ilkel bir trdr [128. Blmde David
Bohma geri dndmzde bu tartmay hatrlamamz gerekecektir].
395

Nietzsche ve Varlk

Bu trden bir duruma verilen yaygn bir ad pan-psiizm ya da sa

dece her eyi kendi bnyesinde kapsayan G stencinin enerji bo
almalardr. Pan-psiizm terimi pan-maddecilik gibi bir Teilhard
dnceyi de beraberinde getirmektedir ve pan-ergodism daha ye
rinde bir terim olabilir; elbette gerekten byle bir terim gerekliyse,
ki gerekli deildir, nk G stenci kavram zaten grm olduu
muz durumu tanmlamaya yetmektedir. Grdmz gibi, bu tan
mn nda bakldnda, G stenci, Hegelin Evrensel Ruh cimnastii ve Kantm nitelikler yobazl veAnschauungerim romantik
ontolojisini gereksiz klmaktadr. Nietzchenin yapt bu tanm bir
birleik alanlar kuramdr ve bu kurama gre alg evrenin kendini
alglamas demektir ve insan da maddesel dnyada daha organikncesi ilkel bir biimde zaten var olan bu algnn gerekletii nokta
yani odadr. Psiizm ve maddesel terimleri G stencinin sa
hip olmad baz armlar yapmaktadrlar ve Nietzchenin tan
mn yapm olduu ey, bizim psiik ve maddesel eklinde ayr ba
k alarna soktuumuz ve bu bak alaryla da nmzde engel
oluturan kozmik G stenci kavramdr.
Bu tartmada bir an geriye adm atalm ve gdler, duygular
ve alglar madde gibi kabul edelim (Burada yine psiik-madde
ikiliinin yaratt terminoloji iinde kapana kslm durumdayz
ve sadece tarihsel olarak zorluk karm terimleri kullanarak G
stencinin ilevini yeniden ifade etmi durumdayz; G stenci, bi
zim psiik, zihinsel, enerjik, maddesel, ruhsal, cevhersel vb. gibi te
rimlerle tanmladmz hiyerarik biimlerde enerji salm yapmak
tadr ve grnte ortaya kan ikilikler de Hegel, Kant, Tehard,
grngbilimciler, pan-psiistler, Diderot, La Mettrie vb. gibi ak
gzleri kkrtmtr). Yine de, G stenci de belki de pan-bir eydir
ama yle bir tr istentir ki Nietzchenin bile isten teriminin tan
mm yapmasn ok gletirmi ve Nietzcheseverler ile Nietzcheden
korkanlar arasnda bile onlarca yldr kafa karklna yol amtr.
Nietzchenin en nemli dncesini tanmlamak iin neden s
ten szcnden daha az karmak bir szck semediini ba
zen eitli yazarlar merak etmilerdir. zgr isten, G stencinin
bir psikolojik yanlsamasdr ama bizim kastl karar verme olarak
396

William Plank

yorumladmz o zgr isten, kozmik G stencinin istenci ile

ayn trden bir doaya sahiptir; teleolojik deildir, bilinsizdir, G
stencinin eneji boalmlar ile ayn biimde hareket etmektedir.
Bylece, bireysel psikolojik isten, G stenci ile ayndr ve sadece
G stencinin yerel olarak en st konumuna ulam boyutudur.
Bu nedenle, G stenci terimi iinde yer alan isten kullanl
mas doru olan szcktr, nk G stenci bireysel isten gibi,
bireysel isten de G stenci gibi i grmektedir. Nietzchenin z
gr isten olmad ynndeki ifadesinin anlam da budur, nk
birey kozmik G stencinden daha zgr deildir. Bireyin bilincin
deki bireysel isten, daha geni bir kavram olan biyolojik evrim er
evesinde yer almaktadr.
imdi, Nietzchenin tm organik ilevleri kendini-dzenleme,
zmseme, beslenme, boaltm ve metabolize etme ile. . . bir tr yaam-ncesi biim ile i ie gemi olarak grd alntya geri d
nelim. K, 36dan alnm bu dnceye verimlilik dncesini ve
sadece nedenselliin kendisine olan inan olan istencin nedensel
liini de ekleyelim. Kendini organik metabolizmalarda, yani akulu datc sistemlerde gsteren bu ilkel maddesel dnya aslnda
Manfred Eigenin cam bilye oyunlarnda tanmlad durumdan hi
de farkl deildir. Her ne kadar isten terimini devaml kullansa
da, Nietzche aslnda G stenci ile isten kavramnn varlna son
vermitir. Bu da zgr isten diye bir ey sz konusu olmad gibi,
zgr olmayan bir istencin de olmad eklindeki ifadesini akla
maktadr. ansa bal ama istatistiksel olarak dzenli ve gerekli
rntleriyle bir cam bye oyununa bakarak, tilkiler-avclar-tavanlar ya da hiperdngiileri tanmlamak iin isten (ve arac) kavra
mn, cam bilyelerin kaderlerini tanmlamak iin isten (ve hatta
kaos) kavramn kullanmann gereksiz, hatta kafa kartrc oldu
unu grebiliriz. sten kavram, G stenci, cam bilye oyunlar,
makinesel bilind, parazitler ve palimpsestler tarafndan gereksiz
klnm ve oyundaki konfigrasyonlar ve davranlardan trettii
miz bir yanlsama haline gelmitir. sten, bir yan-olgu da deildir,
nk yan-olgular olgularn, saf biimlerin, zne-nesne metafizii
nin hayaletleridir. Dorusal nedensellik, evre tarafndan oyunun
397

Nietzsche ve Varlk

kurallar zerine yerel olarak dayatlan parametreler yznden ansa

bal ama kaostan ibaret olmayan cam bilye oyunlarndan ve G
stencinden kaybolmutur. evre-olmayan yer diye bir ey yoktur.
Bu kitabn en banda szn ettiimiz evrende tek bir paracn
var olmas durumunun olas tek kaos olaca, nk ikinci bir par
acn varlnn ilki iin bir evre yaratm olaca biimindeki
biraz gizemli ifade de bylece akla kavumu olmaktadr. G
rld gibi, Derridanm anlam kavram gibi kaos kavramnn da
kkeni teolojide ve geleneksel bir ahlak metafizikte yatmaktadr.
Artk kuantum mekaniinin, Nietzchenin madde-alg anlaynn
doas (K, 36dan) ve Heisenbergin biz kuantum dnyasn ma
tematiksel eitlikler ile yaratyoruz ifadesi ak hale gelmitir. So
nuta, makromolekler alg aralarmz ile ortaya klasik mekanii ve
Anscahauungeni kararak, biz aslnda hep fizii ve dnyay yaratp
durmaktaydk. ounlukla teoloji bu trden yaratlarn rzna ge
mitir. Nietzchenin madde-alg anlaynn yapt gibi, Heisenbegin
ifadesi de dnyay ve algy biraraya getirmektedir.
nsan, kendini-alglayan-G stencinin, atomalt parackla
rn davranlarn aklayan matematiin mekan, yani odadr. Ta
mam Nietzchenin K, 16daki Dnyorum zerine yapt sal
dr ile uyumlu olan ilkel dnen madde kavramndan bu sonucu
karmamz gereklidir. G stenci, istenci, dnmeyi, neden olmay
vb. hepsini kendi bnyesinde toplamtr ama bunu maddenin is
ten duyan boyutlarndan biri olan ve gereklilik sonucu evrene ka
tlm gsteren insann deerini drmeden yapmtr; insann ka
tlmda bulunduu bu evren, G stencinin mutluluk ve trajediyi
kendi bnyesinde eritip aralarndaki snn yokettii ve bunu farkeden bireyin muazzam bir mutluluk yaamas gereken bir evrendir. u
anda okumanz gereken B, 337de tanmlanan mutluluk da budur.

398

111
G sten ci ve m akinesel bilind

ietzchenin ilkel dnen madde ile zaten yapt, Freudun

(Eros ve Thanatos kavramlar haricinde) insan bilincini dina
mik bir gler yaps biiminde grerek bu gdlerin birbirleriyle
ilikisi olarak grp snrl lde becerdii eyi, Deleuze daha sonra
arzu makineleri kavram ile yapacaktr. K, 36nn son ksm tam
yerine parmak basmtr: Bir tr aldatmaca olarak deil, sadece g
rnt olarak, bir dnce olarak ama aklmzn gereklii ile ayn
dzeyde bir gereklie sahip olarak. Nietzcheyi esasen bir sanat,
G stenci ve Bengi Dn kavramlarn da bir estetik model ola
rak yorumlayan eitli yazarlar onu ok iyi okumamlardr. Nietzche her eyden nce bir bilim adamdr.
Nietzchenin kulland, kendini-dzenleme terimi yerine, ge
netik yani makromolekler dzeyde, aslnda cam bilye oyunu dze
yinde Eigenin otokatalitik terimini kullanalm. sten szcn
Deleuzen arzu, g istencini de kendini-reten bilind sz
ckleri e deitirelim. imdi paragraf tutarl bir hal almtr: g
dlerin oluturduu yaammzn tamamm tek ve temel
bir arzu biiminin, yani kendini-reten bilincin, geliimi
ve deiime uramas biiminde akladmz varsaya
lm . . . btn organik ilevlerin bu arzu ile ilikilendirilebildiini ve bunda reme ve beslenme sorununun da
zmnn yattm varsayalm. . . yleyse, etkin olan tm
gc tek bir unsur ile, kendini-reten bilin ile aklama
hakkn kazanm oluruz. Kendi iinden grlen dnya,
akla yatkn karakterine gre belirlenen ve tanmlanan bir
399

Nietzsche ve Varlk

dnya; bu kendini-reten bilindnm libido yatrmn

dan baka bir ey deildir.
Deleuzen kendini-reten bilind kavram, Nietzchenin is
tenci olmayan ve bilinsiz ama kullanl olan bir ey eklindeki ta
nmna (G, 675) tam uymaktadr. Bu blmde Nietzche organik ve
inorganik arasndaki farkn artk farkedilmez bir hale gelmesini sa
lamtr (a.g.e.). Artk amalan belirleyen bir bilin araclyla or
taya kan inanc terkedebiliriz (a.g.e.). Doada olup bitenler ie
yararlk, iin iine amalan ne sren bir egonun varl olmaks
zn da aklanabilir (a.g.e.). nk, bizim isten dediimiz ey sa
dece istenci olmayan ve bilinsiz bir eyin kulland iaret dilidir
(a.g.e.). Burada bir dier mehur hiperboreal Freuddan da baya
bir katk grmekteyiz!
Olgucu dil kuram ksmnda tarttmz Nietzchenin mehur
olguculuk dncesi Deleuzede kendini olduka gl biimde gs
termektedir. Deleuze deiim ve retimin yoksunluk kavram ile
aklanamayacan vurgulamt; yani, biyolojik evrimsel doru
sal uyum denen bir davran biimiyle, bir organizma kendisinin
neye gereksinimi olduunu belirleyip bunun peine dmez. Ruse
ve biimler savurganl kavram zerine olan tartmamzda za
ten bu konuyu kapatmtk. Deleuzen tanmlad ekliyle ken
dini-reten bilind, byk genetik eitlilik yaratan ve bunu do
al seilime sunan ama her eyden nce bir pozitif etkinlik olarak
i gren organizmann tpatp ayns bir imgedir. Bu nedenle, dei
imin nedeni yoksunluk, istek, eksiklik, gereksinim, hatta alk bile
deil, pozitif eneji fazlaldr. Nietzchenin deerleri iin de ayns
geerlidir. Yaam ve deiim yaratc bir hal alan fazlaln sonu
cudur (B, 370, G, 1009).
Schachtn dnm itkisi Nietzchenin, Serresin ve Deleuzen
temel dnceleri ile modem biyolojik evrim, paracklar rekombinasyonu ve otokatalitik sistemler dncelerini yakalam olduka
ho bir terimdir. Peki, bu palimpsestler, parazitler, libido yatnmlan kendini-reten bilind, otokatalitik sistemler datc sistem
ler ve G stencinin ortak noktas nedir? Bunlann yaptklan veya
yapmadklar ey nedir?
400

112
D atc Sistem lerin zeti
() Bunlar ego zerine kurulu znel bir evrenin nemini ya azaltr
lar ya da tamamen ortadan kaldrrlar ya da egoyu sistemin bnye
sine yedirir; grmezden gelirler ya da ona bir gemi yaratrlar. (2)
Gereklii, kombinasyon, rekombinasyon, yeniden hizalanma ya da
(Schachtn birimler dedii) nesneler, paracklar, enerji merkez
leri arasnda iletiim sreci olarak grrler. (3) Tarihe somut bir rol
verirler ama bu belirlenirci olan ve taklit edilebilir trden bir tarih
deildir. (4) dealizmin hayaleti ve cehaletin metafiziinin baka bir
tr olan gizli deikenler zerine kurulu kuramlara gereksinim
duymazlar. (5) Platoncu metafizii, aklsalclk kavramn, duyularst anlalabilir bir dnya ya da bu dnyann tesinde yer alan her
trden dnya dncesini reddederler. Doru kavram ya yeniden
tanmlanr ya da dnm sistemleri iine yedirilir. Kuantumda bu
ksmi gerek halini almtr. (6) Ahlaka uygun eylemler ya da ka
rar alma srecine bir zemin salamazlar; daha ok ahlak datc
sistemin iine yedirirler. Ahlaka uygun olgu diye bir ey yoktur; sa
dece bu olgularn ahlaka gre yaplm yorumlar vardr (G, 258).
Bu ahlak-tesi bir kkenden kaynaklanan bir yorumdur. (7) nsan
etkileimleri, tarihin kkeni ve ak ile kuramlarn ileme biimle
rinin analizi veya soyktn karabilmek iin bir sorunsal sa
larlar. Michel Foucault kendi bilginin arkeolojisi terimini phe
siz ahlakn soyktn teriminden tretmiti. (8) zneleraras
etkinlik zerine kurulu bir insan modelini daha geni fiziksel-kimyasal, biyolojik bir ereveye oturturlar. nsan, hayvanlar ve doa
ile tmleik bir iliki ierisine yerletirilir. (9) Her ne kadar negatif/
401

Nietzsche ve Varlk

olumsuzluun kar rol de gerekli olsa da, olgucu retim ve genelde

olguculuk ne karlmtr. (o) Yukarda Serres zerine yaplan tar
tmada grld gibi, beden ve nesne ne karlmtr. Makinasal
bilind ve libido yatrm kavramlar yznden Deleuzee maddeci
liin gizemi ifadesi yaktrlmtr. Nietzchenin isten kavramnn
geniletilmi anlam ile Deleuzen arzu ve Schachtn itki kav
ramnn geniletilmi anlamlar arasndaki fark saptamak g ol
maktadr. (u) Btn bu sistemler, tanm balamnda geerliliklerini
kabul etseler de, biyoloji, psikoloji ve antropolojiyi kendi bnyelerine
yedirirler. Serres kendisine braklsa geleneksel disiplinleri ortadan
kaldrabilmek iin ktphane dzenlerini deitireceini sylemi
tir. (12) ednk-dadnk, zne-nesne, akl ile ulalan-aka
grlen, hatta bilin-bilind arasnda ayrm yaplmasn gereksiz
klarlar. Arzu makineleri G stenci gibi, bilinli ya da bilinsiz a
lyor olabilir. Nietzche dlerde bir stnlk bulmutur. Uyank
yaamda, dlerle dolu yaamn sahip olduu bu yorum zgrl
yoktur; ondan daha az yaratcdr ve daha dizgine vurulmutur . . .
uyanklk ve d grme hali arasnda temelde bir fark yoktur (TK,
II, 119). (13) nceden kurulmu bir dzensizlik nasl gerekli deilse,
nceden kurulu bir ahenk ya da dzen de gerekli deildir. Ne G
stencinin, ne de Bellin Eitsizlik kuramnn Fraassenin kozmik
komplo adn verdii eye gereksinimi yoktur (Cushing, 104). (14)
Zevk peinde koma ve acdan kama nasl temel bir deer kavram
deilse, kendi varln srdrme de deildir. (15) Bu sistemlerin hi
biri dorusal nedensellik deil, daha ok ilikisellik, ezamanllk, et
kileim ya da (tehlikeli bir terim olan) ortak neden kavramlar ze
rine kuruludur. (16) Bir yoksunluk ve eksiklik kavram tarafndan
ynetilmezler. Bu Serreste yoktur ve Deleuzede arzu nasl kendinde
eksik olan arzulayan bir arzu deilse, Nietzchede de isten aslnda
kendinde olmayan isteyen bir isten deildir (Deleuzen Anti-Oedipustaki yoksunluk kavram eletirisi ciddiye alnmas gereken bir
yorumdur). Burada, yoksunluk kavramnn dorusal nedensellii ge
rekli klan bir kavram olduu ve geleneksel evreye uyum salama
olgusu zerine kurulu bir biyolojik evrim anlaynn da temelinde
yeraldmn farkedilmesi gereklidir; daha nce grdmz gibi, bu
evreye uyum salama olgusu olanakszdr. Heidegger eksik olan
402

William Plank

bir eyin peinden koma istenci (Schrift, 24) olarak yorumlayarak

G stenci kavramn gerek nemini atlamtr. Grler genelde
olgucu ve yaratc olma eilimindedir ve hatta sz konusu olan bi
rimlerin tehlike iinde olmasn ve yokolmasn da ngrrler. (17)
eitlilik ve farkllk vurgulanmakta, kararllk ve denge ise gzard
edilmektedir. Makinasal bilindnm yaratclna zarar veren ve
boyunduruk altnda olmasn kesinletiren ey, Oedipusun makinesel bilindnm akntlar zerindeki etkisidir. Kapitalizmin boyun
duruuna sman ve bununla gurur duyan sr-insanm ortaya
karan ey kapitalist makinedir. (18) Bir nceki madde ile yakndan
balantl olarak, kaos, temel bir kavram deildir; daha ok, deii
min i dinamizmi, dengesizlik, Cennet ve dier btn bahelerdeki
ylan, Schachtm dnm itkisi, rekombinasyon, Eigenin otokataliz kavramlardr. Bu, Bengi Dn kavramn eletiren ve kaos kav
ramnn teleolojik, zamann insanbiimlemi yorumundan kendile
rini kurtaramayan yazarlarn hatrlamas gereken bir noktadr (bu
konuya tekrar dneceiz). (19) Bu sistemler causa sut yi (kendi ken
dinin nedeni olmay) ve zgr istence kar zgr olmayan isten ay
rmn ortadan kaldrrlar. zgr olmayan isten, mitolojidir; ger
ek hayatta sadece gl ve zayf istenler sz konusudur (K, 21).
(20) Yararllk, geerli bir kavram deildir. Yukarda Deleuzen ya
rarllk kavramn reddetmesini hatrlayalm. Nietzche de, dkkan
sahibi bir toplumun ideolojisi olan ngiliz yararclk (utilitarian) fel
sefesini eletirmitir ve bunun nedeni Deleuzen kapitalizmin arzu
makinelerini eletirme nedeni ile ayndr: Makinasal bilind na
sl Deleuze felsefesinin temel drts ise, G stenci de btn Ni
etzche felsefesinin temel drtsdr. Bunu anlayamayan yorumcu
lar, Nietzcheyi asla anlayamayacaklardr.

403

113
Nietzche, D arwin ve Lamarck

stenci, Nietzchenin Darwine saldrmasna karn aka

kabul ettii gibi, modern evrim kuramlar ile son derece uyum
iinde bir modern evren grdr (G, 647). Nietzchenin Darwini
anlamad kesindir ama o zamanlar kimse ve hatta Darwinin ken
disi be tam anlamamt. 1859da Trlerin Kkenini yaynladnda,
nasl altn hi anlayamad ama yapt kapsaml gzlemler
den kard sonucu anlatmak iin doal seilim terimini kullan
mt (bkz. Ruse, 1979, 160). Bu malzemelerden kard ilke bir
soyutlamadan ibaretti ve ancak ok sonra, zellikle de nfus gene
tii zerinde alan John B. S. Haldane, Ronald A. Fisher ve Sewell
Wright tarafndan daha somut biimde aklanabildi (Eigen, 54).
Nietzchenin biyolojik evrime temel itiraz, bunun arkasnda bir telos varm gibi, yani organizmann G stencinin yaps gerei isel
bir doal g tarafndan deil de, uyum salamaya alt bir d
sal bir g tarafndan ynetiliyormu gibi gzkmesiydi (bkz. 112.
Blmdeki yoksunluk konusu). Nietzchenin Darwini eletirdii
ifadeleri aynen Lamarck da eletirmeye iterdi, nk Lamarckn
grndeki sonradan kazanlan nitelikler de uyum salama sreci
nin sonulandr; bu nedenle Nietzche aadaki satrlan yazdnda
byk olaslkla Lamarck ok iyi anlamamt:
Bir organn yararll kkenini aklamaz; tam aksine! Bir ni
telik ortaya kyorken ou kez bu bireyi korumaz ve onun iin
bir yarar da salamaz, dsal koullar ve dmanlara kar m
cadelesinde hibir ie yaramaz. (G, 647)

404

William Plank

Doa, ngiliz deildir. Nietzche, bu alntda son derece takdir edi

lecek bir biimde, genetik deiimlerin ve konfigrasyonlann orga
nizmaya yarar salayacak her evrede ok nceden var olduklarm
syleyen modern bir evrimsel kavram olan n-uyum salamay ngrebilmiti. Birok organizma yararl olmayan, hatta zarar veren
konfgrasyonlara ramen yaamlarn srdrr hatta geliip ser
pilmeye devam eder; cevherciin artk sz konusu olmad bir du
rumda, bu konfigrasyonlar hem ahlaki hem de fiziksel konfigrasyonlardr; Nietzche terminolojisi ile Hristiyanlk da evrimsel
geliimin bu yararsz, hatta zarar verici boyutlarndan biri olarak
grlebilir. Ve bu blmn en sonunda da tartmaya son noktay
koyan dnce yer almaktadr:
Dsal koullarn etkisi, Darwin tarafndan mantkszbir de
recede abartlmtr. Yaam srecinin temelinde yer alan ey,
ieriden alan o muazzam biim-verici, ekil-yaratc g
tr, ki bu g dsal koullardan yararlanr ve kendi yarar
iin kullanr. Yeni biimler, bir son biimin nceden planlan
masyla deil, ieriden biim verilerek ortaya karlar; fakat,
paralarn mcadelesi srecinde ortaya kan yeni biim uzun
sre ksmi bir yararllk ile ilikisiz kalmaz ve kullanm alanna
gre kendini daha da kapsaml bir biimde gelitirir. (G, 647)

Burada Nietzche tam olarak rekombinant DNAnm ne yaptn

anlatmtr. Bu tanm tam olarak yeni-Darvvinciliin standart tan
mdr ve Nietzche biyolojik evrimi byle anlad halde, nasl olup da
Lamarck inanlr bulduunu anlamak olas dedir. Bu isel drt
nn (G stencinin) alma biimini bize anlatrken, Doann ok
byk ve uzun oyununu oyun tahtas zerindeki 64 kareye indir
diinde, zar atarak seilen renkten bilyenin kazanp kaybedeceini
belirlerken ve mutasyon gibi olgular temsil edebilmek iin kurallar
deitirirken, Eigen cam bilye oyunlar ile bize Doamn byk, ok
byk saylarla oyun oynadn gstermekteydi. Kurallar deiti
rince, bilyeler paracklarn (enerji merkezlerinin) aralarndaki ili
kilerin doasnn i mekanizmasn gsteren eitli diziler ve dngsel rntlerden gemekte ve nceden tahmin edilemeyen ama
tekrarlanan rntler ortaya karmaktadrlar. Bunlar herhangi bir
405

Nietzsche ve Varlk

dsal koula tepki gstermekte ve byle bir kouldan yarar sa

lamakta deildirler.
Ayn kurallar, canllar, ve srarla eklemek istiyorum, ahlaki ey
ler iin de kullanlabilir. Daminin uyumlu olma dncesi molekler kinetik ve termodinamik parametrelere indirgenmitir ve
bunun parametrelerle olan ilikisinin deneysel testi ilk defa kendi
kendine-reyen molekller dzeyinde elde edilmitir (Eigen, 56).
Eigen, snrl sayda bilye kullanarak, ok yksek saylardan oluan
eitlemeler sz konusu olduunda Doada nelerin ortaya kabile
ceini bu oyunlar ile gstermitir.
Gerekten de, seici mekanizmalarn varln gerekli klan da
bu karmak olas fiziksel varyasyonlardr. Ancak bu mekanizmalar
araclyla ender olarak ortaya kan yaayabilir ve uygun eitle
meler seilmekte ve yok olmaktan korunmaktadr. Bu mekanizma
larn gereklilii biyolojik makromolekllerin, yani dnya zerinde
yaayan canl organizmalarn evriminin en temel dzeyinde yer al
maktadr (Eigen, 59).
1. Blmde Rastgele Yry adl bir oyunu anlatmtk. Her
birisi 16ar siyah veya beyaz bilyeye sahip iki oyuncu bilyelerini nu
marasz kareler zerine koyarlar. Yaz-tura atarak hangi oyuncunun
rakip bilyelerden birini karp kendi bilyesini yerine koyacana ka
rar verilir. Oyunu yeterince uzun bir sre oynarsanz, koyduunuz
kurallara bal olarak tahta zerindeki bilyelerin rastgele rntleri
tekrar tekrar oluturduklarn grrsnz. Bu Rastgele Yry
oyunu gstermektedir ki;
Belli bir zaman aralnda her iki renkten bilye de eitfrekansla
ortada grlecektir ama eit dalm ynnde bir tercih yok
tur... Bir renkten bilyenin oluturduu tm dalmlar birbirleriyle eit olaslkta ortaya kacaktr. Hibir bilye dalm ter
cih edilmedii iin, iki rengin eit dalmnn zel bir nemi
yoktur. ok sayda bilye kullanlsayd, grece daha az sklkla
grlen bir durum ortaya kacakt. Bir dalmn tekrar or
taya kmas iin gereken zaman, ya da zar atma says, uzun
vadede btn dalmlar iin ayndr. Yine de, henz ortaya

406

William Plank
km herhangi bir dalm iin bir ksa sreli hafza sz ko
nusudur. (Eigen, 41-42)

leride tekrar deineceimiz gibi, Eigenin bu szleri tam ola

rak Nietzchenin Bengi Dn kavramnn deiik szcklerle ifade
edilmi bir halidir. Dahas, bu sistem St. Francis kadar Hitlerin da
ayn sklkla ortaya kabilecei ve bir btn olarak sevmeniz gere
ken, nk iinde iyi ve ktnn, mutluluk ve trajedinin, evrim ve
tersevrimin birbirine kart, ya hepsi, ya hibiri trnden bir sis
temdir. Bir insan bu sistemi bu haliyle anlamadan, B 337yi de an
layamaz ve Clark ve Nehamasta benzerini grdmz trden e
kimserlikler ve estetikletirmelere bavurmak zorunda kalr. Bu
kuramsal dngsel oyun davran rtlemez, nk Doanm oy
nadndan daha kk saylarla oynamaktadr ve Magnusun (1978)
Bengi Dn kavramna kar ayrntlaryla tartarak ne srd
itirazlar da tam anlamyla geersiz kalm olur.
Eigenden yaptmz bu alnt, Nietzchenin Doanm tm te
mel dzeylerinde gcn (ya da Schachtn deyimiyle dnm itki
sinin) isellii konusundaki grlerinin yerindeliini gstermekte
dir. Darvvinin titiz gzlemleri sonucu ortaya koyduu ve basit bir
formlle ifade ettii varsaym, istatistiksel fizik tarafndan ortaya
konan doa kanunlar ile de dorulanmtr (Eigen, 61). Ayn ista
tistiksel fizik, Nietzchenin idealizmin reddi ile ortaya kan sonula
rn bizi getirecei nokta konusundaki grlerini de dorulamakta
dr. Benzer biimde, G stencinin kendisini sr-insamnda, daha
st dzeydeki bir insanda ya da stinsanda gsterme biimine bal
olarak sergiledii ilerleme ya da gerilemeler, Nietzche grleri
dorultusunda Schachtm dnm itkisi dedii G stencinin bir
rastgele yryn nmze sermektedir.
Cam bilye oyunundaki bir bilye dalm nasl tercih edilmi de
ilse, G stencinin davurum biimleri arasnda da insani, estetik,
etik, siyasi ya da ahlaki olarak tercih edilmi bir rnt de yoktur.
Yoksa, Nietzchenin G stenci kavram da Marksizm, Hristiyanlk
ya da Hegelci telos gibi sadece proleterya diktatrlne, Hristiyan
cennetine ya da Evrensel Ruhun Berlinde ortaya kma deil, so
nuta bir stinsan krallnn ortaya kna giden bir yol izlemi
407

Nietzsche ve Varlk

olurdu ve Bengi Dn kavram da anlamsz olurdu. Zar at Deleuze tarafndan son derece duygusal bir biimde anlatlmtr (1983,
25) ve biz bunu geerliliini sorgulamak iin bu noktaya geri dn
mek durumunda olacaz. nk, bermensch dahi G stencinin
rastgele yrynn bir evrimsel-tersevrimsel olgusudur. Nietzche, bu nedenle stinsan varlklarn en yalnz olarak tanmlar
ve neden daha iyi bir dnya ortaya karma yolundaki bir G s
tenci kavramnn bir ilerlemesi olarak grlemeyecei ve grlme
mesi gerektiini syler, ki buna tragedyann ve sonuta neeli bili
min de bo birer terim olacam ekleyebiliriz. nsan, bu noktada
G stenci, Amor Fati, stinsan ve Bengi Dn kavramlarnn her
iki dnyann da en iyi zelliklerini kendilerinde toplam kavram
lar olduklarnn rahatszlk verici gereiyle yzyze gelmektedir.

408

114
G sten cin in tesinde
odem biyoloji, fizik ve iletiim kuramlarnn en iyilerini kulla
narak, G stencinin tutarlln ve insan ve insan-olmayan
etkileimler ve kurumlan ele almadaki yeterliliini defalarca grm
olduk. Nietzche neden bu kavram ile yetinmemitir? Niye bu kav
ram olduu gibi brakmamtr? Elinde Darvvinin (ya da Danvinin
kuramnn post-Darwinciler ile geldii hali), Serresin ve Deeluzen
sistemi gibi, olup biteni son derece etkin bir biimde aklayan bir
sistem olurdu. Neden G stenci yeterli gelmemi ve ileri stinsan
ve Bengi Dn ile daha karmak hale getirmitir?
Nietzchenin ailesinin gemii ve kendi psikolojisi burada iin iine
hi kantnlmasa daha yerinde olur, fakat Nietzche, sa ve Platonu
reddedince kaybettiklerinin yerine ok daha fazlasn koymutur.
Yine de, eserlerinden kanlabilecek bir isel dinamizm vardr, ki
buna Nietzche drtlsnn dinamizmi diyorum. Nietzche, G s
tenci kavramn Bengi Dn kavram ile ebedi bir kozmoloji haline
dntrm ve Cenneti devaml tekrarladmz dnm itkisi
haline getirmitir. stinsan kavramyla da bu ebedi kozmolojik gc,
geici de olsa ahlaki bir yaratclk ve kusursuzlatmlabilme yatkn
lyla ile insan ile ilikilendirmitir. Ahlaki yaratclk, Nietzcheye
zg ve olduka arpc bir kavramdr ve modem dinci saclar bu
kavram karsnda otomatik silahlar kuanp kaplann kilitlemek
durumunda kalrlard. G stenci bir yanda kozmosu, dier yandan
insan, bir yandan teleolojik-olmayan maddenin mekanizmas ya da
ergodik kozmik evrim, dier yandan ahlaki yaratclk ve kusursuzlatnlabilme becerisini biraraya getirmektedir. Bylece, Nietzche
409

Nietzsche ve Varlk

ahlak ile bilim arasnda bilimsel bir iliki kuran ve bunu sihir ya da
dinsel fanatiklie bavurmadan yapabilen ilk kii olmaktadr. Bengi
Dn bu adan son derece bilimsel bir kavramdr. Deerlerin yeni
den deerlendirilmesinin anlamna yeni bir bak kazandrmakta ve
arada bir dier bir insana iyilik yapma ynnde duyduumuz arzu
nun kkeninin evrenin evrimi ve paracklarn rekombinasyonunda
yatp yatmad sorusunu nmze getirmektedir.
Byle ele alndnda, stinsan, G stenci, Bengi Dn ve Amor
Fati kavramlar Nietzchenin felsefesinin yapsal btnl ierisinde
o derece youn bir karlkl ilikiler a ortaya karr ki, birinin bir
dierini ima ettii aralarndaki gizemli ba bunlara Drtl adn ve
rilmesini hakl karr. G stenci, Bengi Dn iinde evrenselle
ir ve ebedileir ve ayn zamanda stinsan iinde de bireyselleip
ahlaki bir boyuta dnr. Bu nedenledir ki, Nietzchenin eserlerini
daha mantkl klmak iin onlar dnyay edebi bir metin gibi gren
bir yaklam olduklar ynndeki aklama gibi, Bengi Dn kav
ramm biraz utanarak geitiren iyi niyetli ama ciddi tavrl niver
site profesrleri de konunun zn karmaktadrlar.

410

115
Bengi Dnn kant

igenin cam bilyeleri, Bengi Dnn varlnn kantdr. Hatta

bu kantn aksi iddia edilemez. Cam bilye oyunlarnda zaman
ve uzay daha kk lekli kullanlmaktadr ama kitabmzn ba
nda da sylediim gibi, Anschauungen gzmz kr ettii iin
zaman ve uzay nemli deildir (47. Blm). Eer okur bu noktada
bana katlmazsa, Kant idealist anlayn zaman ve uzay tanmlar
erevesinde katlmyordun imdi Nietzchenin yntemini kullana
rak, bu varsaym o kadar ok pheyle ele alalm ki artk ciddiye
almma olasl kalmasn ve ardndan da haddini bilmez dil zerine
phelerimizi dile getirelim.
Magnusun 1978 tarihli Kavram Tarihi zerine Dnceler gibi
Bengi Dn kavramna deiik yaklamlar Nietzcheyi doa hakknda
bildiklerinden hareketle deerlendirmekte srar edip, onun lmn
den bu yana olan gelimeleri grmemektedirler. Fakat, grdmz
gibi Nietzchenin G stenci ile ilgili ifadeleri biyolojik evrimin en
gncel grleri ile uyum iindedir. Eer Nietzche modern ampirik
astrofizik kuramlarndan haberdar olsayd, bunlar tamamen kabul
edeceinden eminim. zellikle de bir spernova evriminin ilgisini
ekeceini dnyorum. Astrofizikilerin keyifle belirttikleri gibi,
bedenlerimiz bir tarihte bir spemovamn paras idi. nsan, yldz
tozundan yaplmtr, yani yaam G stenci, dnm itkisi, koz
mik dngsel oluum ve yeniden oluum srecinin bir parasdr.
Burada baz sorunlar sz konusu: Nietzche atomcu dncenin
ortaya att katla, yani dnmn gereklemesi iin Nietzchenin
gerekli grd isellik gereklii ile eliir grnen bu deimeyen
411

Nietzsche ve Varlk

paracklar anlayna kar kmt. Dahas, olasln temel ilke

lerine gre bir konfgrasyonun tekrarlanmas iin nce olas tm
konfigrasyonlarm birer kez gereklemesi gerekli deildir. Bu so
run Nietzchenin konfigrasyonlarm tamamen ayn sra ile gerek
lemesi gerektii ynndeki srar nedeniyle daha da karmak bir
hal almaktadr. Yksek saylar yasas konfigrasyonlarm tekrar edi
leceini syler ama Nietzchenin dorusal nedensellii reddi nede
niyle bunlann belli bir sra ile tekrar edilecei sylenemez. Schahct
bu noktada Nietzcheyi tam alnndan vurmutur:
Dnyay oluturduunu syledii bu g merkezleri, alanlar,
kuantas ve sistemleri gerekten Nietzchenin srarla aklad
ekilde yorumlanrsa ve bunlar sahte-atomcu ya da sahte-mekanik bir ekilde yorumlama hatasna geri dnmeden konua
cak olursa, burada ne srd iddiann hibir savunulur ta
raf bulunmamaktadr (Schacht, 265).

Schacht Bengi Dnn kantlanamamasmda bir sorun gr

mez. Bir btn olarak Nietzche kozmolojisini ayakta tutacak ya da
ykacak olan ey Bengi Dn dncesi deildir ve antropolojiden
deer kuramna kadar Nietzche felsefesinin geri kalan iin de ayn
ey sylenebilir (Schacht, 265). te yandan, G stenci konfigrasyonlannn sras da bir konfigrasyon, ya da sper-konfigrasyondur ve sonsuzluk kavram dnldnde konfigrasyonlarm
sras konusu da rtlemeyecektir. Bu konu eletiren kiinin b
yk saylar konusundaki kabul snrna baldr.
Nietzche inanlmaz derecede geni-grl bir insandr. Bu
ynteminin bir parasdr. Biyoloji eitimi almadan biyolojik makromolekler dnm ilkesini ngrebilmitir. Nietzchenin haya
letiyle karlasaydk, acaba unlar hakknda ne derdi? Periyodik
tablo, atom kuram, olasln temel ilkeleri, atomalt fizii, spernovalar, madde ve enerji arasndaki iliki, kendisi yaayan hemen
her eyle organik bir btn olduunu dnen Lewis Thomasm
Bir Hcrenin Yaamlar kitabna mistik bir hava vermesine neden
olan rekombinant DNA, ki eer byle bir ey varsa bu tam olarak
Nietzchenin Bengi Dn zerine olan derin dnce srecinin ta
412

William Plank

kendisi olmaktadr! Ne diyecei belli; Size sylemitim. Hepsi ki

taplarmda var. llebilir g, deerlik ve rekombinasyon yasa
lar tarafndan ynetilen atom ve atomalt paracklarn gerekli
ine dikkat eksek, bizlere atomalt paracklarn da aka baka
paracklardan yaplm olduunu ve adma tanr-parac denen
eyin hl bulunmadn syleyecektir. Hatta, David Bohmu gk
lerdeki laboratuvarmdan indirip bize daha alt dzeyde bir akla
mann mmkn olmadn da syletebilir. Olaslk yasalarna gre
konfigrasyonlar Nietzchenin tekrarllk dncesine zarar verme
dikleri gibi destekliyor da olabilirler.
Nietzcheye srarla bu dnlerde baz kk deiikliklerin ya
anmas gerektiini, her birinin tpatp birbirinin ayns olmasnn
zorunlu olmadn, rnein Profesr Parentin bir sonraki konfigrasyonda turuncu orap giyebileceini ve bunlarn her eyi daha ko
laylatracan sylersek, bize David Parentin turuncu orap giy
mesine izin vermeye katlyorum diyecektir. Ardndan, Nietzche de
bu kk deiikliklere izin vermesinin kendi genel kozmoloji, antro
poloji, deer kuram veya felsefesinin genelinde bir farkllk yaratma
yacan da syleyebilir. Modern bilim Nietzcheye inanlmaz destek
vermektedir. Bu Alman, bizlere Dr. Parent bu kez turuncu orapla
ryla karmza kacaktr ama ayn zamanda baklava desenli sko
oraplan da dahil olmak zere tm dier renklerle de diyecektir.

413

116
Bengi Dnn zgn konfigrasyonu

eki ya Magnusun bu konfigrasyonlar ebediyyen tekrarlanyorsa

bunlarn hangisinin ilk, yani zgn konfigrasyon olduunu na
sl bilebiliriz? eklindeki itirazna ne oldu? Ve bu zgn konfigras
yonu saptayamyorsak, btn Bengi Dn dncesi parampara
olmaz m? zgn durum sorununu ortaya atmak idealist metafi
zik erevesinde dnmektir. Sadece bu soruyu sormak bile, der
Nietzche, beni size sylediim gibi yeterince dikkatle okumadnz
anlamna gelir. Platonun tanrsnn kafasnda olan dnda zgn
durum diye bir ey yoktur. Bengi Dnn gerek olmas kadar ol
mamas da ayn derecede manta uygundur ve bir yerlerde mutlak
bir varolu biiminin var olmas teolojik bir dnceden baka bir
ey deildir. zgn bir durum arayna giren Magnus, Platoncu d
nceye destek vermektedir. Sorun udur ki, eer bizim ellerimizde
yldz tozu varsa, Hitlerin de vard.

414

117
stinsan ve Bengi Dn

enelde sylendii zere, Bengi Dn kavramnn stinsann

gerekliinin bir snav olduunu dnelim. Bengi Dnn
neminin stinsan tarafndan dorulanacak bir ey olduunu ve Nietzche Drtlsnn birbiriyle ne kadar yakndan bal olduunu
dnrsek, Bengi Dn Nietzchenin bir hatas, yaam G stenci
olarak alglamann doruluunun ve tam bir olguculuk snav bile
olsa, stinsan geerli bir kavram olarak var olabilir mi? Bengi D
n, Nehamasm dedii gibi bir tr sanat eseri (3) dzeyine dse
de, stinsan hl hayatta kalabilir mi? Bunun olas olduunu san
myorum! Nietzcheye metafizik gibi bir kavram yaktrma kor
kusuyla, ok gl bir dnceyi kaybetmi oluruz. Bengi Dn ve
stinsan olmakszn, G stenci kavram Deleuzen arzu makine
lerinin, Michel Serresin palimsestleri ve parazitlerinin bir paras
haline gelir ve bizi hayretlere dren Nietzche sistemi darmadan
olup dalr; sradan bir datc sisteme dnr.
Clarka gre, stinsan, G stenci ve Bengi Dn, doruluk ifa
delerinden ok birer ideal ifadeleridir. Tekrarllk dngs zerine
kurulu bir kozmolojinin Nietzchenin yaama destek veren dn
cesini aklamak iin bir ara olduunu dnen Magnusa katlyo
rum (Clark, 280). Bu gr, Nietzchenin pan-psiizm (pan-enerji)
dncesinin zn karmaktadr ve yce Sezarn tozlarnn belki
de bir f tpasnda yer alyor olacan syleyen bir kozmik srece
parack, enerji ve ydz tozu ile katlmmz sulandrmaktadr. Ben
zer biimde, ahlakn soykt dncesinin en ilgin sorunlarn
dan biri olan deerlerin doas ve bunlarn biyolojik evrimle ilikisi
415

Nietzsche ve Varlk

sorununu da gzard etmektedir. Her ne kadar G stenci biyolojiyi

kendi bnyesinde zmsemi olsa da, ben, Nietzche dncesinde
deiik bir biyolojizm, yani biyolojiyi dnm ve rekombinasyon
olarak yorumlayan Schachtn dnm itkisi anlamnda bir biyo
loji kavram grmek arzusundaym. Clarka gelince, Hitler orbaya
den sineklerden biridir. Nehamas sorar; Nietzche neden bizlere
yaamlarmzn birebir ayns bir tekrar kabul ya da reddetmekten
baka bir seenek sunmaz? Neden yaamlarmzn hatalar dzeltil
mi bir haline ynelik bir seeneimiz yok? (Clark, 289).

416

118
Bengi. D nfn artlm as:
stinsan Ahlak Snav

ietzche zerinde uygulanan artma ve demokratikletirme a

lmalar Walter Kaufmannm rehabilitasyon p r o g r a m n n bir
devamdr. Bengi Dn kavram bir Bengi Dn stinsan Ahlaki
Baar Snavna, ya da stinsan Ahlaki Yeterlilik Smavna (AYS)
dntrlrse, btn Nietzche Drtls sama ve deersiz bir hal
alr. Bu AYS, Nietzchenin bir tr akademik felsefi ciddiyet ve es
tetik bir drama kazanmasna ve insanlarn saduyusu ile edebi bek
lentilerine uygun hale getirilmesini salamaktadr.
Deleuzen Bir Filozof Olarak Nietzche eserinin ilk blmnde
ans kavramn vurgulayan zar atlmas konusunda deinir. Burada
sinsan zar attnda sadece bir kez atmaktadr. stste devaml
zar atlmas sz konusu deildir. lk ve tek zar at her zaman za
ferle sonulanr, nk bu ans dorulamaktadr ve zarda ka ge
lirse gelsin oyuncu mutludur nk gelen ey kaderdir. Bu olumsuz
ve tepkici olana kar olguculuun ve etkin olann, stinsann ah
laki kusursuzluunun ve G stenci ile Bengi Dn gibi daha b
yk lekli planlarda oynad rol zerine kurulu anlayn zaferidir.
Deleuzen dedii gibi, Bir kez atlan zar, ansn dorulanmasdr;
yuvarlanp dtnde ortaya kan kombinasyon gerekliliin onay
lanmasdr (26). Fakat,
ans kavramn nedensellik ve kesinliin iine hapsederek orta
dan kaldrmak, ansn varln onaylamaktansa zar atlarmn
tekrarlhma gvenmek kt bir oyuncunun oyun taktiklerine

417

Nietzsche ve Varlk
bavurmak demektir. Bunlar mantksal bir temele dayanyor
olabilirler ama mantk hangi temele dayanmaktadr? ntikam
ruhu, baka bir ey deil, karmzdaki yine ayn [akl ve man
tk] rmcei (Deleuze, 27).

Fakat, stinsan, ans kuramsal olarak onaylayp Hitleri sev

mek zorunda kalmadan, sadece stinsanlk (bermerschheit) ni
teliklerine yeterince sahip mi diye lmek iin artma destekileri
nin hazrlad AYSye girdiinde, o zaman hileli zarla oynuyor,
kaderinin elekten geirip crufunu ayryor ve bylece de iyi ile be
raber kty de sevmek zorunluluundan kurtuluyor durumunda
dmektedir. Spinozann Tanrsnm ikinci tahminle bulmak uygu
lamasnn aynsn yapmaktadr. Rastgele Yry trnden cam
bilye oyununda hile yapmaktadr. stinsan ikinci kez zar atarsa ya
da hileli zarla oynarsa yalan sylyor durumuna dmektedir. Oysa,
stinsan yalan syleyemez, nk sylerse stinsan deildir. Na
sl kuramsal olarak bir sa olmak diye bir ey yoksa, Nietzchenin
DeccaVde aklad gibi, kuramsal ya da estetik olarak bir stinsan
olmak diye bir ey de yoktur. Bana Diyonisosun yalan sylediini
ve hile yaptn m syleyecektiniz? Kader onu da m yldrmtr?
Olay bu kadar basit deildir.
Bengi Dn bir AYSye, yani bermesch Ahlaki Yeterlilik
Smavna dnrse, Bengi Dn kavram biz ahlaki adan cahil
olanlarn ba zerinde sallanp bizleri iyi olmaya zorlayan bir so
paya dnr. AYS, Bengi Dn ve Amor Fatinin onaylamas de
ildir; bu kozmolojik bir cnn, yukarda Delezein bahsettii akl
mantk zerine kurulmu bir intikam hissinin yeniden icaddr. Ve
yakndan bakarsak, arka kapdan St. Pauln ieriye szp arpar
ken ses karmasn diye de arkasndan yavaa kapy kapattn
da grebilirsiniz. St. Augustinei de bir aacn arkasna saklanm
grnte bir tehlike var m diye etrafa bakarken yakalayabilirsi
niz. Nietzchenin kategorilerini bir ideal ya da sanat olarak yaam
biiminde grenler, Nietzcheyi muhteem bir biimde akladktan
sonra kendi Varlk kategorisini onun zerine yerletiren Heideggerin
yapt gibi, kendilerine ait bir metafizik modeli Nietzche zerine
uygulamaktadrlar.
418

119
Ebedi Yaam ve Bengi Dn

larka gre, bir sonraki dngdeki dengim zerine endielen

memem gerekiyor, nk ben ve dengim arasnda bir srekli
lik sz konusu deil ve o insan benim endiemi dier herhangi bi
rinden daha ok hak etmiyor.
B, 341de ifade edilen bengi dnn varln duyuran cine
ynelik znt ya da gurur gibi tepkilerim ancak kendi yaa
mmn bir sonraki dngde devam edecei eklinde yanl an
larsam, yani ancak bir ekilde bilincin srekliliini varsayar
sam anlaml olmaktadr. (Clark, 267)

Bence bu gr de, ans ve G stencinin varlnn onaylan

mas ve Nietzchenin kendinden geiinin nedeni olan Bengi Dn
kavramnn gerek anlamn gzden karmaktadr: Bu kendinden
geiin nedeni, insann tekrar yaayaca trnden st rtl Hris
tiyan vaadi deil, bir insann kozmolojik bir srece bizzat katlmdr.
Sonuta, bizim madde ile olan maceramz kesin olduu srece, ki
kesindir, Nietzchenin daha sonraki tekrarlarnn onun birebir dengi
olup olmad nemli dedir. Bengi Dn kiisel bir gurur ya da
kiinin znellik niteliinin lmszlnn snanmas olarak gr
mek Bengi Dn kavramnn zn tersine dndrmektedir. Bunu
AYS mantyla alglarsak, Zerdtn Bengi Dnten korkmas
nn nedeni (bu kuramsal ya da edebi anlamda bir korkudur), ya da
Nietzchenin neden Zerdt en nemli eseri olarak kabul ettii
anlalmaktadr. Zerdtn Zerdte kzmas bir hata olur. Ayrca,
Nietzchenin ahlaki kktencilie kar saldrgan tavrn, neden byk
419

Nietzsche ye Varlk

bir ahlak-kart olduunu, metafiziin, pan-psiizmin, ve mistik d

ncenin sulamalarna neden gs gerdiini, stinsann neden
yalan syleyemeyeceini de gzden karm oluruz. Kaderi olutu
ran l unsurun stinsan demokratikletirdiini grmemiz ge
reklidir. Ve stindan bir demokrat da olamaz. Eer Bengi Dn
ciddiye almazsak, onu bir tr sahte-Begriff yani sahte-kavram gibi,
bir tr doa kanunu benzeri rnekleme olarak, Nietzcheyi bir postKant olarak grebiliriz ve bu da kendisinin Kanta dedii gibi (G,
127) onu sadece bir ahlak savunucusu, bir korkuluk haline getirir.
Oysa, Nietzche daha nce srarla belirttiim gibi, Darvvine ya da
Teilhardn deiik bir biimine daha ok benzemektedir.
Sonuta, Nietzchenin kendi ilkelerine gre,
Sadece insanlar mutlu ediyor ya da namuslu klyor diye bir
doktrini yarglamak olas deildir; sadece iyi, doru ve gzelle
comu ve her trden allak bullakla, grgszle ve kendi
lerine eksik iyilikseverlie izin veren o sevecen ve btn kafakarklklaryla kendi plklerinde ten idealistler belki
bundan hari tutulabilir.. . . Mutluluk ve erdem savunulacak
birer iddiadan ibaret dedir (K, 39).

Nietzcheye gre, idealistler [dorunun] hangi dereceye kadar

budanaca, pee arkasna gizlenecei, kreltilecei, aslndan saptrlaca konusunda bir karara varmaldrlar (K, 39). Clark, kendi
Nietzche ideali yorumunun yardmseverlik ilkesi gerei olduunu
sylemektedir (270). Yardmseverlik, acma duygusuna olduka ya
kndr ve ben bu duyguyu Nietzche dncesinin hibir yerinde gre
miyorum. Nietzche, Galianiye teke ve maymun demitir ama acma
ve yardmseverlie asla boyun ememitir.

420

120
Nehamas: N ietzchey i Sanat
araclyla arndrm ak
ehamasn Nietzcheyi sanat ile arndrmaya kalkmas bugne
dek yaplm nezaketten en uzak eletiri biimidir:

Bana gre, Nietzche dnyaya sanki bir sanat eseriymi gibi

bakmaktadr; zellikle de, edebi bir metinmi gibi. Ve dnya ve
insan da dahil olmak zere dnyadaki birok ey zerine olan
grlerine bunlar dnce ve ilkelere genelleyerek ve nere
deyse tam bir ngryle de edebi durumlara, yani edebi me
tin ve karakterlerin yaratl srecine uygulayarak ulamtr.
Bize tuhaf grnen birok dncesi bu k altnda incelendi
inde akla yatkn hale gelmektedir (Nehamas, 3).

Aman Tanrm! Otokatalitik sistemler, dnyann arzu ilikisin

den hareketle yorumlanmas, deerlerin yeniden ele alnmas, ahlaki
adan kusursuzlaabilme kavram, paracklarn rekombinasyonu,
DNA, ahlakn soykt, dinamik enerji olarak Freudun bilin kav
ram, dorusal-olmayan nedensellik ve kuantum kuramnn klasik
mekanie ve ahlaki temellerine ynelik saldrlarna tuhaf deneme
dike, G stenci de o derece tuhaf bir dnce saylmaz (ve ni
versite profesrlerini mutlu etmek amacn tamaz). Kabul etmesi
stinsandan daha zor olmayan Cennet Bahesi ve Yce Kurtarc d
ncelerine yz myonlarca insann bir saniye be tereddt etmeden
inand bir dnyada yayoruz. Nietzche, Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizik yerine Teilhard de Chardininki ve pan-psiik karmak-bilin kanunu kadar sk rlm bir dokuya sahip btncl ve
421

Nietzsche ve Varlk

tanrsz bir evren kavram yerletirmitir (ve hi kimse Teilhardm

estetik-edebi bir durumu savunuyor olduu iddiasnda da deildir)
ve Nietzchenin bu trden bir temizlik operasyonuna maruz kalmas,
bu muazzam kozmik-ahlaki gr tamamen grmezden gelmek an
lamna gelmektedir. Fakat, Nietzchenin eserlerini bu trden bir te
mizlie tabii tutarak Nehamasm dedii gibi zavall kk adam
ile deil, bunlarn iinden ykselen muhteem filozof ile karla
m olmaktayz (234).
Nietzche Drtlsnn yapsal btnl iinde kaderin ncelik
sralamas ve sterilizasyona tabii tutulmas bermenschin demok
ratiklemesi ve burjuvalamas demektir. Fakat, stinsan ne bir de
mokrat, ne de burjuvadr. Temizlenmi stinsan gittike bir toplum
sal Darvvinci ve Ayn Randm mridi olma yolunda ilerlemektedir. Zan
st ste atmak, kaderi oluturan unsurlar sraya dizmenin akade
mik dengi, bir sosyolog ya da fizikinin kafasndaki sonucu elde et
mek iin toplad verileri istedii gibi deitirmesi olurdu. Oynan
m verilerle gerek bilim olmaz; hatta, oynanm verilerle ahlakn
bilimi ya da soykt de olmaz. Ahlak biliminin, ahlak verileri
nin tamamen kabul zerine kurulu olmas gereklilii ve herhangi
bir mdahale ve elemenin zerine ahlak bilimi kuracamz gz
lemleri bozacak olmas Nietzchenin en temel grlerinden biridir.
Amor Fatinizden Ronald Reagan karmak iin veriyi deitirmek
bilime aykrdr ve ahlakn soyktn olanaksz klar. Kaderi
nizi erpten arndrmak, deitirilmi verilerden oluan
bir altyap zerine bir ahlak bilimi kurmaktr: Dinler veri
leri deitirir, hatta istedikleri sonucu elde etmek iin yoktan veri ya
ratrlar. Veriyi elemek tepkici bir sretir. stinsan tepkici deildir.
Kadere ve dolaysyla da Bengi Dne sansr uygulamak, onu
gerek deerinden mahrum klar. Gereklikten, deerini, anlamn,
doruluunu o derece alm oluruz ki uydurmaca bir yntemle or
taya ideal bir dnya karm oluruz (, 2). Kaderi sansrlemek ya
da onu bir sanat eserine dntrmek ideal bir dnya, sadece ede
biyattan ibaret bir dnya icat etmektir. Bu nedenle, Nietzchenin ve
kaderin arndrlmas, gereklii gerek deerinden, ahlaki ve bi
limsel deerinden mahrum eder. Hitler de G stencinin, arzu
422

William Plank

makinelerinin, parazit ve palimpsestlerin bir parasdr ve onu red

dedenleyiz, nk Nietzche leminin bnyesinde bu trden insan
lara olmak istediimizden daha yakn konumdayz. Ayn evrenin
rnyz, hatta belki de mistik ve ebedi olarak tekrarlanan bir bi
imde birebir ayn da olabiliriz. Estetik bir eilimle Bengi Dn
reddetmemiz insanolunun deneyimi karsnda ahlaki bir korkak
lktr, ve Nietzche de bunu tamamen anlamtr:
Her eyin baka eylere bah olduu ve koullarnn onlar tara
fndan belirlendii gerek dnyada, bir eyi ktlemek ve akl
dan karmaya almak her eyi ktlemek ve akldan uzak
latrmak demektir. Bu olmamal ya da bu olmamalyd
ifadesi glntr (G, 584).

Michel Serresin palimpsestlerini tekrar bitirip parlatacak, cam

bilye oyunu masasna tekme atp devirecek, makinesel bilindm
evcilletirecek ve Amor Fatiyi sprey boyayla boyayacak insanlar da
olacaktr.

423

121
Cyrano D nm ve N ietzehenin
O lgucu D il Kuram
_g 657de yaynlanmasnn ardndan baz cretkar ksmlar Le Bret
Xtarafndan sansrlenmi olsa da, Cyrano de Bergeracn UAutre
Monde, ou les tats et empires de la lune et du soleil adl eseri ori
jinal el yazmasna sadk bir btn olarak 20. yy.a dek yaynlanma
mt. Kopernik sistemini yaygnlatrma abalarnn ilk rnekle
rinden birine tank olduumuz bu eserde, bir ay-flozofu Cyranoya
evrenin sonsuzluundan yle bahsetmektedir:
Bu byk Her eyin kkeni ile uratmzda drt sama
lkla karlama riskiyle de kar karya gelmek zorunda oldu
umuz iin, bize en az sorun karacak olan yolu sememiz son
derece mantkl olur. Bu nedenle, nmze kp bizi durduran
engel Dnyann sonsuzluudur ve bunu kavramaya gc yet
meyen, bu gzel ve dzen iinde alan koca evrenin kendi ken
dini yaratm olduunu da hayal edemeyen insan akl Yaratl
dncesine bavurmak zorunda kalmaktadr; fakat yamur
dan kamak iin kendini rmaa atan bir adam gibi, elimsiz
kollaryla kurtulmaya abalamakta ve bir devin merhameti ile
kurtulmaktadrlar; hatta o zaman bile tam olarak kurtulmu
saylmazlar, nk kendileri anlayamadklar iin Dnyanm
elinden koparp aldklar bu sonsuzluk kavramn, sanki byle
bir ihsana gereksinimi varm ve sanki bunlardan birini son
suzluk sayesinde dierinden daha iyi anlayacaklarm gibi,
gtrp Tanriya verirler. Bu nedenle, bu samalk ya da bah
settiim onlar kurtaran bu dev, Yaratl dncesidir ve size

424

William Plank
sormak isterim, ltfen cevap verin, bugne dek herhangi bir
insan bir eyin yoktan nasl var olabileceim kavrayabilmi
midir? Yazk! Hilik ile tek bir atom arasnda sonsuz derecede
byk bir oran fark vardr ve en keskin zeka bile bu soruna
nfuz edemez; bu aklanamaz labirentten kurtulmak iin de
Tanr ile birlikte ebedi madde dncesini kabul etmeniz gere
kir, ki o zaman da Tanry kabul etmenize gerek kalmayacak
tr, nk Dnya onsuz da var olabilecektir. Fakat, diyecek
siniz, ben bu ebedi madde kavramnda sana hak versem bile,
bu kaos nasl kendi kendine bir dzen oluturmu olabilir ki?
Ah! Aklayaym sana... (Kadim Dostlar, 30)

Burada grdmz ay-filozofunun projesi, sadece eitli unsur

larn rekombinasyonu ve biyolojik evrim bak asyla deil, zel
likle ahlakn kkeni ve Nietzchenin stinsanm (ya da Deccal de yaz
d gibi tepki gsteremeyen bir insan olarak sann da) z olarak
grd ahlakn olguculuk ile ilikisi bakmndan da, Nietzchenin
G stenci ile aklamaya kalkt eyin ta kendisidir. Nietzchenin
grd gibi, bat toplumunda yaayan insan ve filozof iin yaratl
dncesini ve olguculuu eriilmez klan ve, maddenin varl, an
lamn ortaya knn doas ve sonuta da ahlakn yaratl gibi in
sann aklnda kuramayaca eyleri aklamak iin ortaya bir Tanr
kavramnn atlmasna neden olan ey geleneksel metafiziin ta kendisiydi. Ben, bu olasln bir terimden bir dierine aktarlmas ola
yna Cyrano Dnm adn veriyorum. Maddeyi temel alnca son
suzluk kavramn kafasnda canlandramayan Cyrano Dnm
bu dnceyi Tannya aktarmtr; dil ve szckte anlamn kke
nini bulamaynca, Cyrano Dnm bunu akn imlenene ya da
daha sonra greceimiz gibi anlam ortaya karan bir dier meka
nizmaya tamtr; insann bir ahlak yaratmas gerektiine inanamaynca, Cyrano Dnm bunu Tannya, gnahtan arnma me
kanizmas ve kurtanc kavramna, ya da kesin buyruklara aktarr.
nsan kendi yapyor olduunu kafasnda kurgulayamad her eyi,
sanki bylesi daha kolay inanlrm gibi, Tann yapar eklinde kurgulamtr. Cyrano Dnm hayalgcnn muazzam fakirlii ve Platoncu dncede metafizik konumuna ulaan ve Bertrand RusseUm
425

Nietzsche ve Varlk

belirttii gibi bat biliminin 2000 yl geri kalmasna yol aan o in

san ruhunun kanszlna verilen addr. Platondan gereklik ve do
runun asla dorudan alglanamayacan rendik. kisinin de ara
clk yapacak bir temsile, gereklii yaratan bir mekanizmaya ve
genelde de bir uzmana, yani bir rahibe, bir Baudelairee ya da bir si
yaseti nasl bireyin zgrln ynetiyor, temsil ediyor ve bylece
de mmkn klyorsa, aynen kutsal bir tezahr trenini ynetip yol
gsterecek bir teknokrata gereksinimi vardr. nk, Platonun maa
rasndaki mahkumlar karlarna saf haliyle kan Gne karsnda
nasl kr oluyorsa, Yanan al yznden Musa nasl kr olduysa, ya
da am yolunda Saul nasl kr olduysa, birey de kendi engelsiz z
grl yznden kr olacaktr.
Bu Cyrano Dnm, dil ve anlam sorunu ile Nietzchenin olgu
culuk dncesi balamnda ok ak biimde karmza kmakta
dr. Olguculuk kavram Nietzche dncesinin en temelinde yatmak
tadr ve bu kavram anlalmadan, ya da doasnn nasl olduunu
sezmeye balamadan, Nietzche dncesinin ou anlalamaz ola
caktr. Bir ey yoktan var olamaz eklindeki eski nyargmz, bize
Yaratc Tanr tarafndan verilmi bir krlkten ibarettir; bu, do
rusal nedensellik dncesinin yeniden ifade edilmi halidir ve ben
zer biimde de, phe etmeye nadiren cret edeceimiz bir sorunu
sormaktan kaman bir ontoloji demektir. Deleuze aadaki satr
lar yazarken bu soruna parmak basmaktayd:
Dil konusuna bak as genelde dinleyen noktasnda yer al
maktadr. Nietzche ise baka bir dilbilim hayali kurar. Nasl is
tencin srr o istenci yerine getiren kiide ya da tepki veren ki
inin gcnde yatmyorsa, szcn srr da artk dinleyenin
tarafnda yer almamaldr. Nietzchenin etkin dilbiliminin sa
dece bir tek ilkesi vardr: Bir szck, ancak onu telaffuz eden
kii bu szckle bir isten dile getirdii srece anlam tamak
tadr. Bu dilbiliminin konumay gerek bir etkinlik olarak g
ren yine tek bir kural vardr; bak as konuan kii tara
fnda yer almaldr. (Deleuze, 1962, 75)

Ardndan, Deleuze, Nietzchede alnt yapar:

426

William Plank
Bir eye isim verme ynndeki buyurgan hak o dereceye ka
dar gider ki, dilin kkenini ynetici snfnn gcnn bir ifa
desi olarak grmek son derece mmkndr: Gc elinde tu
tanlar bu budur, u udur derler ve her eyi bylecek kesin
bir zapt altna alm ve sonu olarak da onun mlkiyetini elle
rine geirmi olurlar. (AS I, 2)

Nietzchenin kuram ve Deleuzen yorumunda mantkl bir ey

bulmakta yaadmz zorluk, biz post-yapsalclk penceresinden
kaarak kurtulduumuzu sanmaya balamken bile, idealist me
tafiziin ne derece zerimizde egemen olduunun gstergesidir. Bu
trden bir anlamn nasl olutuunu anlayabilmek iin, etkici ve tep
kici terimlerinin ayrmnn tam olarak kavranmas gerekmektedir.
Platoncu dncenin duyu-tesi evreni karsnda, insan bir tepkici
olarak tanmlanmt. Yapsalc ve post-yapsalc dilbilim ve anlam
kuramlarnn aslnda idealizmin beden bulmu birer hali ve kusur
suz ve saf biimler dncesine duyulan nostalji ile kurnazca birer
aldatmacadan ibaret olduklarn ve bu konuda yaptklar ayak oyun
larn, Nietzchenin yaratclk ve olgucu dncesi nda sezgileri
mizi kullanarak artk grmeye balam durumdayz. Bu kuramlar,
anlam mekanizmasnn mkemmel zmlemelerini sunmaktadrlar
ve bu zmlemeler sanki anlam normal bir durummu gibi, anlam
sorunu ve kkeninin ciddiye alnarak sorunun aslnda anlamn do
asnda yatmakta olduunu artk sorgulanamaz derecede bir kesin
likle ifade etmektedir. Bylece de, Sartren Tanrdan kurtulduktan
sonra, gidip yine Tanrya inandklar dnemdeki sonularn ayn
sna ulamakla ateistleri sulad gibi, bu kuramlar da ayn sonu
lara ulamtr. Daha sonra, benzer biimde Sartre da yapsalclar
(Benoist) tarafndan Tannmn yerine znellii koymakla sulanm
tr. dealizm, ahlakmz, deerlerimizi, bizzat varlmz kantla
yabileceimiz tm olguculuu bizden alp gtrmtr ve imdi de
srada anlam vardr. Anlam szcnn, bugne dek olumsuz ve
tepkici olmakla tanmlanan insan olguculuk ve etkicilik kavramm
tamamen kavrayamayacak hale getirecek derecede bize idealistler
tarafndan yutturulmu ii bo bir terim olmas son derece olas bir
durumdur. Hamambcei ve empanzenin anlama, ahlaka ve tem
sile gereksinimleri yoktur.
427

122
O lgucu D il Kuram ve Temsil Sorunu
ietzchenin olgucu dil kuram bize temsil konusunda gerekli ba
k asn salamaktadr. Derrida, Grammatoloji zerine adl
eserinde, Saussuren derisini zevkle yzercesine sesmerkezcilii,
szmerkezcilii ve sonuta bulunu yani huzur metafiziine aldan
n ve bu trden bir metafiziin gerektirdii zne ve dorunun do
asn, imleyen-imlenen kilisini, akn imlenen dncesini ve bu
gr asnn im ve gndergeye verdii ayrcalkl ilikiyi (geri Sa
ussure bu ilikinin keyfi olduunu sylemitir) derinlemesine incele
mitir. Son derece yerinde bir saptamayla, Saussuren grntden
ibaret olan ile gerek olan arasndaki eski idealist ayrm tekrarla
makta olduunu belirtmiti. mleyen-imlenen ilikisini kendi
zmlemelerinde kullanan baz yorumcu ve akademisyenler, imleyenin bir tr anlama sahip olmadka bir iaret ya da grltden te
bir ilev sergileyemeyeceini ve imlenen ister akmc, ister sadece
evin faturasn demek ya da kpei aya gtrmek gibi pragmatik
bir imlenen olsun, imleyenin imlenenden farkl grnen bir anlama
(imleyenin anlam) sahip olduunun ortaya ktn farketmilerdir.
Terim saysnn artmasnn (ki niyeti biraz kt biri imleyenin an
lamnn anlam olarak bir pragmatik ilevsel imlenen olduu y
nnde bir ek terim iddiasnda da bulunabilir) tek bir anlam vardr:
Batl dnrler dorudan alg ve metafizikten en uzaklam mo
dern dnrn saduyu zerine kurulu maddecilie neden hileli
ve karanlk i dedii gibi epistemolojik konularla nasl baa kamyorlarsa, Nietzche olguculuu ve yaratcl ile de baa kamamak
tadrlar. Bu durum, yine benzer ekilde ne derece ilksel kkenler ve

428

William Plank

kyametbilim balamnda dndmz, yani bir eyi aklmzda

kkeni ve sonulan dnda bir biimde canlandramadmz gs
termektedir ve benzer biimde insan bir kez temsil yolunu takip et
meye baladnda, duracak pek bir nokta kalmadn, nk varsa
ylan Tanr parac araynda olduu gibi, hep daha derinlere inen
bir incelemenin sonu olmadm gzler nne sermektedir. Bunlarn
bizi artmamas gerek, nk bat felsefesi tarihi genelde grne
nin gerekliini rtme ve grlemeyenin gerekliini kantlama
abas zerine kurulu olmutur, ki bu trden bir yaklam Tanrnn
varln kantlamak asndan olduka yerinde bir bak asdr.
Derrida, Saussurede metafizik ve teolojiyi, logosu, bulunu me
tafiziini ve sesmerkezcilii grmtr ve genelde imlenen olmak
zere akn imlenen kavramn bu svireli dilbilimcinin elinden al
mtr. Ardndan da, Derrida yazma (criture) kavramnn kapsa
mm insanolunun simgesel tm etkinliklerini kapsayacak derecede
olabildiine geniletmi ve bu sre dahilinde kendisini tamamen
yazma zerine kurulu bir terminoloji gelitirmek zorunda bulmu
tur; bu da Derriday hi de gerekmeyen bir anlamsal belirsizlik ve
yapay bir karmakla srklemi ve ABDdeki hemen her ngi
lizce blmndeki yksek lisans ve doktora rencilerinden oluan
bir kuan kafasn kartrm, afallatm ve tepesini artrmtr.
Tek dil konuan insanlar entelektel adan sfr olduklarn ren
milerdir. Derridann anlam dncesini (A) tefsir zerine kurulu
eletirisi ile imleyen-imlenen ikiliinden, (B) yapbozum zerine ku
rulu eletirisi ile imleyenler zincirine aktarmas insan resmen hay
ran brakan bir uygulamadr; fakat, yine de Nietzche dncesi ba
k as ile eletirilmeyi hak etmektedir.

429

123
Saussure, sesmerkezcilik ve duyuculuk
erridanm Saussure eletirdii baz nemli noktalar bulunmak
tadr; ncelikle, Saussure sessel olann gerekliini grafiksel ola
nn gereklii zerine koymutur. Ayrca, Descartesn kendi benlii
ile yzyze gelerek, benliin kendisini tanmlayan ve kendisinden
nce var olan sihirli bir gereklik olduunu farketmesi ve bylece
znenin var olduu, ayrcalkl bir gzlemci konumuyla kendi kendisi
karsnda durmakta olduu biiminde metafizik olarak kantlanamayacak bir sonuca ulamas gibi, Saussre de kafas iinde yankla
nan titreimler yznden dilin gereklii ile yzletiini dnerek
(yanl bir biimde) sesin gereklii sonucuna ulamtr. Fakat, Nietzche dncesi asndan bakldnda, Saussuren sesin gerek
liini savunma konusunda hakk olduunu kabul etmek gereklidir,
nk Nietzchenin duyuculuk dncesi ile uyumlu biimde Saus
sure de sese duyusal bir deneyim aracl ile ulamtr. Sessel olan,
duyusal bir gerekliktir ve bu Saussure sesmerkezcilii Derridann
gizem dolu bir terminoloji rettii grselmerkezcilii (bkz. 67. B
lm) kadar geerli bir durumdur. Elbette, grselmerkezcilik de me
tafiziksiz deildir: Mekanik dnya ylesine hayal edilir ki, sadece
grme ve dokunma duyusu deien bir dnya hayal edebilmekte
dir (G, 635). Derrida grsel olan bir yntembilime dntrmek
iin aba sarfetmitir, ki bu aslnda fizyolojik bir tercihten ibaret
tir. Herhangi bir kuramsal, teknik ya da gstergebilimsel bir anlam
mekanizmas trnden bir aracya gerek duymadan G stencinin
dorudan ifadesi olan Nietzchenin olgucu dil kuram bakmndan
430

William Plank

Saussuren sesmerkezcilii, olgucu bir eylem olarak dilin duyusal

ve duyucu davurumudur. Saussure bu sessel ve fizyolojik, duyusal
dil gerekliinden yola karak, deiik yapaylkta bir dizi temsil
dzeyi ortaya koymutur ve gerekliin ve dilin doas zerine e
itli iddialarda bulunmutur ve bu iddialar idealizm ykn ve b
yk olaslkla da svire Protestanln beraberlerinde getirmektedir.
Dil ve anlama duyucu bir bak asyla sfrdan balayarak yakla
an Saussure, ksa srede kendini idealist batakla gmlm bu
lur. Fakat, Derrida da anlam imleyen zincirinin ilevine aktarmtr
ve Saussuren iddiasna benzer bir iddiada bulunmutur. Nietzche
terminolojisi ile konuacak olursak, her ikisi de hangi trden olursa
olsun dilbilimsel bir model araclyla G stencinin dier tm
permtasyonlarnn anlalmasna yardmc olacak bir G stenci
permtasyonunun (ki bu durumda bu dilbilimci olmaktadr) var ol
duu eklinde mantksz iddia ortaya koymaya almlardr. Bu de
iik modellerin sonucu, yani G stencinin doas ve dil yaplar
nn onu soktuu dzenler iddias, olduka ilgin bir bilimsel alma
alan olmutur, fakat doru olmayabilecei gibi gizemli bir termino
loji tarafndan ska lekelenmekte, zorlanmakta ve desteklenmekte
dir. Lvi-Straussun da bu trden bir durumdan etkilenmi olduu
btn eserlerinden anlalmaktadr; bu noktada Lvi-Straussun Ya
psal Antropoloji eserinde Nambikvvara kabile hisseleri konusundaki
tanmlamalar geliyor. Lacan da (bkz. 68-70. Blmler) doal diller
modelini o derece benimsemitir ki, Amerikan ego psikolojisini or
taya bir kapitalist-sanayi bilinci modelini atmakla sulad halde,
kendisi de dili, temsil srecini ve genel anlamda simgesellii eline
geiren burjuva Oedipusunun yaratlnn nedeni olarak benlii
koymutur. Sorunlu geen yaamnn sonunda, Roland Barthes da
Le Plaisir du texte eserinde imleyenin duyusal, duyucu ve akas
erotik bir yorumuna dn yapmtr. Fakat, biz dil hakknda ka
ntlanmas olanaksz iddialara sahip bu samalklardan ancak G
stencinin permtasyonlar bak asyla uzaklaabiliriz. Dilin gra
merinde standartlatrlabilir bir l, bir mutlak bulan hmanist
ler, siyasi-biyolojik varsaymlarla o kadar dolu ve o kadar kstah bir
431

Nietzsche ve Varlk

G stenci insanbiimletirilmesi (maymun dili iin bkz. 71-79. B

lmler) ortaya koymulardr ki bu artk insann bam dndrmek
tedir. Bu eserlerin says ve gizemi eletirmenleri yldrm ve bazen
de kzgnlktan lk atmaya itmitir. Nietzchenin olgucu dil kura
mnda ve genel olarak da felsefesinde takdir edilecek ey, bunlann
son derece tutumlu hatta Occamn usturas ile tra olmuasna ba
sit olmasdr; Nietzchenin eserleri gerekten de Alman dnrleri
nin ok deerli bulduu zellemi terminolojiden tamamen uzak
tr. Aslnda, Olu kavram Eigen ve Darwin iin ne kadar mantksz
bir kavram ise, Nietzchenin eserleri iin de yledir.

432

124
N ietzche ve D errida
errida Nietzcheyi iyi incelemi gzkmektedir ama yeterince iyi
ders alamad aktr. Fransz-Roman okul sistemi retorik yani
hitabet zerine kurulu bir eitim sistemine sahiptir ve bu sistem lider
yetitiren yksek eitimin bir parasdr. Roma mparatorluundan
bugne kadar btn Fransz rencileri gibi, Derrida ve Lacan da
dilin eitimin temeli yani dizini olduunu, diktenin Fransz dilinin
en st biimi olduunu, geree ulama ynteminin explication du
texte olduunu ve yazl Franszcann gerekliin temeli olduunu
renmilerdir. Evet! Yani, gramer nesnellii klnda bir dil meta
fizii G stencini insanbiimletirmekte ve eletiriyi Franszla
trmaktadr. Yaratl zerine kabus gibi ken antik brani metin
lerini de bu gelenee ekleyin. Derrida, Nietzche bakacsalclmn
(perspectivism ) ve yorumlarnn metin yorumlama ve zmleme
sinde ortaya karaca sonulan farketmiti ve Saussuren imlenenini ortadan kaldrarak Spurs gibi son derece artc ve inanlmaz
derece yerinde bir eser ortaya karabilmiti. Yapbozum aslmda ede
biyatta bakacsalcln dier addr. Ne yazk ki, Derrida yapbozumu adna, Nietzche bakacsalclmn bu muazzam iyimserlik ve
cokusu baz feministlerin, aznlk gruplannn ve akademik eletir
menlerin elinde s bir politik tutuma dnmekte ve G stencinin
yokedici ve tepkici boyutu biiminde kendini gstermektedir.
Daha sonra makinesel bilind kavram ve libido yatnmlar
e Deleuzen de yapaca gibi, Nietzche olguculuunun sonula
rm sindirmeye istekli olmayan Derrida, imleyen zinciri adnda bir
sahte-metafizik retmitir ve bu anlaya gre anlam bir tr rn,
433

Nietzsche ve Varlk

bir yan-olgu, yararl ve gerekli bir kurmaca, grup psikolojisinin or

taya kard bir kitle ryas, (Rousseaunun kendi kendini tat
min iin kulland bir rtmeceyi dn alarak) skandal yaratan
bir supplementtir ve imleyenlerin aralarndaki ilikilerden treti
len ve devaml ertelenen (ama pragmatik adan ilev gren) anlam,
differancem devreye girmesiyle mmkn olabilmektedir. Bylece,
differance, gelecee ertelenmi ve aslnda logos ve idealist metafi
zie duyulan bir tr nostalji olan bir anlam iin insann konuup yaz
masn salayan zaman makinesinin bir ilevi olmaktadr. Anlam,
imlenene duyulan nostaljinin beden bulmu halidir ve Platonun da
bir hrsz gibi gece arka kapdan sinsice ieri girdii duyulabilmek
tedir. Nirvanaya ulaan ve yaam-lm arknn dna kan fakat
sonra eini dostunu aydnlatmak iin tekrar yaama geri adm atan
Hintli mistik gibi, Derrida da onlara kaplp gitmediini, yaptnn
farknda olduunu ama yine de yapacan gstermek iin, yazd
szcklerin zerine byk bir arp iareti (sous rature) koyar. Eer
G stenci, olguculuk ve stinsann tm sonularnn farkna varabilseydi btn bunlara gerek kalmazd. Derrida bir olgucu durum,
stinsann bir eylemi olarak anlam yaratmay reddetmitir. Der
rida kendi supplementini skandal szc ile tanmlamtr ama
sihirli daha yerinde bir szcktr ve bylece Wilson ile Ruseun
evrimsel iyiliki davran kavramlarndan kan ahlak ile benzer
bir doaya sahip olurdu. Bu noktaya kadar kullandmz terimler
erevesinde anlam ve ahlak tamamen gereksiz ve ters tepen kav
ramlar, hatta insan boan bir metafizie kar bir tepki gibi gzk
mektedir. Nietzche dncesi nda bakldnda, sinecek (sous
rature) kavram da bir trl ikiyzllk ve Nietzchenin Kant hak
knda sarfettii szde dindar ifadesine denk olarak grlmelidir
(K, 5). Bengi Dnte dalavereye, devreden kmaya, kamaya, c
rufu elemeye, szckler zerine koca bir arp iareti koymaya yer
olmad iin, Nietzchenin bir Budizm kart olduunu hatrlama
lyz. Ne gryorsan onu alrsz ve onu sevmek zorundasn! Bengi
Dn aldatamazsn!
Derrida bu sahte-metafizii yaratmtr nk deann, akn
imlenenin ve imleyen-imlenen ikiliinin yokluunda anlamn var
434

William Plank

olabilmesi iin hl bir mekanizmaya gereksinim vardr. Her ne ka

dar birka bin yldr Tanrnm anlam da dnyay yaratt gibi bu
yurarak yarattna inandmz halde, tanrsal sihiri kaybedince
onun yerine bir sre ya da mekanizma koymak zorundayz. Yok
tan var etme Tanr iin kabul edilebilecek bir dncedir ama in
san iin deil ve bu trden bir yarat Cyrano Dnmdr (bkz.
121. Blm). Sokrat Yahudi-Hristiyan Metafizii, yarat kavra
mn insana yaktramad iin Tanrya aktaran muazzam bir al
akgnllln addr. Bu nedenle, ahlak ve anlam tekrar icat
etme sorunu ile urarken, sadece Tanrnn yaratcln insann
yaratcl ile deitirmek yetmeyecektir. Yine de, Nietzchenin bizler iin yapmaya alt ey bu idi ve stinsann Nietzche felse
fesi ve drtlsnn bu derece gerekli bir paras olmasnn nedeni
de budur. Zerdt, bu nedenle Sizlere stinsan retmek iin gel
dim demitir ve yine bu nedenle nce Bengi Dn kavram kar
snda dehete kaplp ardndan coku ile kendinden gemitir. Zer
dt, Fransz lise eitiminden gemedii iin, bize gramer ya da
yaz bilgisi retmeye geldiini sylememitir ve Hint-Avrupa dil
ailesinin gramer ilevlerinin bilinsiz egemenlik ve ynlendirme
sinden (K, 20) kamak kaygsmdadr. Filozoflarn gramerden
daha yksek dzeyde bir eye inan duymaya haklar yok mudur?
(K, 34). Deleuzen olgucu dil kuram zerine yorum olarak yaz
dklar byledir (1983, 74). Derridanm imleyen zincirleri insann
imdi konutuu, imlenenin gelecee gittii ve silginin de Iogosu
terk ettii, zor farkedilen bir sihire dnmtr. Byk arp iareti,
silgi, rature Derridanm metafizii savunusudur ve kendisinin an
lamn stinsann yaratabilecei bir insan (hayvan) olguculuu ol
duunu anlamasna engel olmaktadr. Yzey ve imler-dnyas hay
van bilincini daha ak hale getirmektedir (B, 354). stinsan iin
elbette ki akn imlenen, byk arp iareti ve imleyen zinciri ge
rekli deildir. Dzanlam (1denotation) ve yananlam (connotation)
da, G stenci permtasyonlarnn dier ahlaki, fiziksel ya da gstergesel tm boyutlar gibi evrim ve tersevrim yaayacaklardr. s
tinsan konuur ve anlam var olur. Ayn ekilde, sr-insan da ko
numakta ve ortaya anlam kmaktadr; bu konuda bir seim ans
yoktur. Nietzcheye gre, bilin insann sr doasna ait psiizmin
435

Nietzsche ve Varlk

bir boyutudur ve gramer de insanlarn metafiziidir... Esiz eylem

lerimiz bunlar sr-diline dntrlerek sradan hale gelmekte
dir (B, 354). Bu nedenle dil zerine bir sorunsal kurmak, sr-insan davran biimidir. Platonun bizlerden kopanp ald eylerden
biri de budur: Dnya gerektir, beden gerektir, duyular gerektir.
G stenci balamnda, birer permtasyon olarak ahlak ve anlam,
yan-olgu ya da gereklii daha nce gelen baka bir eyi btnle
yici (supplment) olarak deil, derhal gerek olurlar [Bir btnleyici
olarak kendi kendini tatmin eylemi, Rousseauyu bir Platoncuya d
ntrmt: kendi kendini tatmin bir btnleyici ya da gerek
cinselliin rettii bir tr yan-olgu deil, kendi iinde bir zevktir].
Fakat, ak ve evrim olan G stencinin birer paras olarak bun
larn hepsinin deiecei ve deimek zorunda olduu bir gerektir.
Deimeyi brakrlarsa, s lm gerei yok olacaklardr ve bu da
tc bir sistem iin felaket demektir. Bu artk sesmerkezcilik veya
szmerkezcilik veya criture sorunu deildir; bu G stenci sorunu
dur ve anlamn yaratl sorunu ahlakn yaratl sorunu ile ayn
dr; ahlakn yaratln anlamak istiyorsak anlamn yaratln da
anlamamz gerekmektedir. Bylece, byk ahlaksz olan stinsan,
ayn zamanda byk ahlakdr ve Nietzchenin hmanizminin ger
ek anlam da budur ve Nietzchenin bir nihilist olmamasnn ne
deni de budur. Tam aksine, nihilizm tohumlan idealist Hristiyan
metafiziinin iinde yatmaktadr. Anlam ve ahlak birer G stenci
permtasyonudur. Sonuta, getiimiz 2500 yldr bizi koulland
ran ve iimize dehet salan byk entelektel soysuzluk bir yana, bi
zim gerekd olmamz ve kullandmz szcklerin sadece bir imleyen-imlenen ikiliine ve zaman zaman da bir imleyen zincirine ait
olduklar iin bir anlama geliyor olmasndansa, biz insanlarn ger
ek olmas ve bizler iin bir anlam ifade eden bir dil konuuyor ol
mamz neden daha tuhaf olsun ki? Sadece birbirimizle konumak
zorundayz, Tanr ile deil. Nietzchenin srarla belirttii gibi, gr
nen dnya gerektir. Evren gerektir.
Bu akm imlenen veya imleyen zinciri empanzelere ne kadar ge
rekli ise bizim iin de o kadar gereklidir. empanzeler de Schachtn
kozmik dnm itkisinin bir parasdrlar ve etiim kurmaktadrlar,
436

William Plank

nk iletiim istencine sahiptirler ve bu isten de G stencidir.

Defalarca grdmz gibi, Nietzche, eserlerini Occamn usturas ile
tra etmi bir bilim adamdr. G stenci, inorganikten Teilhardn
biyosfer ve noosfer dedii dzeye ve oradan da ahlakl-ahlakd
bir evrimsel gereklik olan ve benim aksiyosfer, Nietzchenin ise stinsan adn verdii ve deerlerin yeniden deerlendirilmesi ifade
sine gerek anlamn veren dzeye kadar giden bir biyolojik sreklili
in davurumudur. Bu nokta ayn zamanda Nietzchenin stinsan
dnyadr ifadesinin anlamna da dikkat ekmektedir.
Grsellii deil de daha ok feromonlar temel alarak iletiim
kuran organizmalarn bir temsil srecine, bir imlenene, bir logosa
gereksinimleri yoktur. Daha nce de grdmz gibi (71. Blm),
baz dilbilimciler, Amerikan aret Dilinin birka yz adet iaretini
kullanan empanzelerin, iaretin gsterdii kavram gerekten bil
medikleri gerekesiyle, empanzelerin gerek bir dil kullancs ol
duklarn reddetme giriiminde bulunmulardr (Bylece empan
zeler phesiz birer Kartezyen otomat olmaktadr ve ayn nedenle
Descartes iin de gerekten hayvanlar birer otomat idi). Bu nedenle
de, empanzenin gerek dili kullanm becerisi, dilbilimcinin kafa
sndaki idealist metafizie ve gereklii benzeme ile aklayan bir
kurama uyup uymad zerine kurulu olmaktadr. Olmayana ergi
yntemi ile, empanzenin gerek dile sahip olamayacana karar ve
rilmitir nk ruhu yoktur ve Sokrat Yahudi-Hristiyan metafi
zii bak asyla ele alnmtr. Bylece, Sebeokun Maymunlardan
Konuurken eseri dilbilim ve hayvan iletiimi aratrmasndan ok,
st kapal da olsa bat logosu ve ona elik eden bulunu metafizi
ini hakl karmak iin gsterilen bir abadan ibarettir. Biz bir ger
ek olarak kendi bulunuumuzu farkedebilmekteyiz ama empanze
nin byle bir yetenei yoktur.
G stencinin biyolojik sreklilii ierisinde, insan gibi may
mun da hiyerarik enerji boaltmlarnda kendi payna den grev
yapmaktadr. empanze, Michel Serresin terimleriyle, bir palimpsest
ve parazittir. Deleuzen terimleriyle ifade edecek olursak, empanze
libido yatrmlar yapan bir makinesel bilinddr. Nietzche bizlerin de hayvan ve konunun bir dnya-sreklilii olduunu (K,
437

Nietzsche ve Varlk

17) anlamt. dealist metafizik, organikten ahlaka uzanan evrim

iine kendimizi yerletirmemize ok uzun sredir engel olmaktadr.
Benzer biimde, Michel Foucault da olguculuu ve anlk yaratc
l ya da zaten toplumsal retim olan makinesell tam olarak kav
rayamamt. Hatta, eylerin Dzeni eserinde edebi eletiriyi olas
klan temsilin farkna vardmz 17. yy.dan, Klasik adan bala
yarak temsil srecinin bir tarihesini verir. Foucaultya gre, 17. yy.
aydnlanmasndan nce metinler esasen teolojik bir model zerine
kurulu bir kk-metnin tefsiri biiminde ortaya kmaktayd. Arada
tanrsal bir yardm olmakszn bunu nasl bilebilmitir, hi anlaya
madm. Temsilin bulunuunun ardndan, Foucaultnun yapt da
hice bir Las Meninas o f Velasquez zmlemesi ile (ki son derece
ironik olarak bir tefsirden baka bir ey deildir), temsil dzeyinin
zmlemesi ve sonu olarak da modern veya zgn edebiyat ku
ram ve eletirisi olas hale gelmitir. Fakat bizim bak amzla,
ie btn dehasn koyan Foucault sadece baka bir Cyrano Dn
m yapt ve bunu 17. yya kadar uzatt iin baarl olmutur.
Daha ncesinde yaayan insanlar, edebiyat ve olaylar bize herhangi
bir temsil sreci ile sunulmu deildir ve yapbozumcu eletiri de
bu konuda yardmc olamamtr. Bunlar bize anlam ve dilin konu
ucu istencinden kaynaklanan, olgucu, yaratc etkinlikler olduunu
kabul eden insanlarn sradan mantyla okumamz sonucu ortaya
kmlardr ve bunlar anlayabilmekteyiz, nk;
Bir eye isim verme ynndeki buyurgan hak o dereceye ka
dar gider ki, dilin kkenini ynetici snfnn gcnn bir ifa
desi olarak grmek son derece mmkndr: Gc elinde tu
tanlar bu budur, u udur derler ve her eyi bylecek kesin
bir zapt altna alm ve sonu olarak da onun mlkiyetini elle
rine geirmi olurlar. (AS, I, 2)

Her ne kadar Nietzcheyi Nietzche olarak deil de daha Hegelkart bir karakter olarak yorumladysa da Deleuze, Nietzcheye
daha iyi anlamt. Gerek-tesi akmn terminolojisi gereksiz ama
ilginti ve her ne kadar Anti-Oedipusun evirmeninin kabul ettii
gibi benzerlikler varsa da, Deleuzen izosu da kesinlikle stinsan
438

William Plank

deildir. Fakat, makinesel bilind ve arzu makineleri aslnda G

stenci olan Schachtn dnm itkisi dncesini yanstmakta
drlar ve daha nce belirttiimiz gibi, benzer bir ileve sahiptirler.
Biz idealist metafizikilerin nostaljik yol arkadalar ve hayranlar,
olguculuu bir makinesel bilind biiminde, yani konuucu-temelli bir Nietzche dil ve anlam kuramn anlayamamtk. Anlam
tamamen konuucudan kaynakl bir etkinlik olarak kavrayamyor
duk nk imlenenler, imleyenler ve imleyici zincirleri, bizim tepkicilie olan bamllmzn devamn salamt.
imdi Deleuzen aslnda Oedipuslatrma olan temsile olan say
gszlnn nedenini anlayabiliriz; Oedipuslatrma, makineselliin
ve Nietzche olguculuunun, yani konuann her zaman dil ve saf ol
guculuk olan anlamn denetiminde olduu konuucu-temelli bir dil ve
anlam kuramnn reddidir. Artk, anlamn yaratlnda olguculuun
anlamn anlam olduumuza gre, ahlakn yeniden-deerlendirilmesi tartmasna geldiimizde bunun nasl ilediini unutmayalm.
Temsil kavramn tketim tanmna tayan Baudrillardm hipergereklik kavramnda da buna benzer rahatszlk verici bir phe var
dr ama bu sorunu baka bir yerde ele almak gerekiyor.
Lacann Saussuren imleyen-imlenen modelini insan bilinci
zerine aktarmasna amamal; o da olguculuk-yaratclk kavram
larn anlayamamt ve benliin gerekliini gstermek iin bir me
kanizmaya, bir temsilci idealist-metafiziin ayak oyunlarna gerek
sinim duyar. Lacann sistemi imleyicinin stade de limaginairee
giriini fallus-babann yasas ile badatrr; bu sayede ocuk sim
gesel ve kltrel dnyaya katlmaktadr. Simgesel dzeye eriememek nevrozda taklp kalmaktr. Ama Nietzche ve Deleuze anlay
yla bakldnda, btn bunlar gereksiz ve yanltr ve vahice ve
tiranca siyasi ve ahlaki bir program saklamaktadr. Nietzchenin ger
eklik anlayn bununla karlatrrsak, Nietzchenin grnn
son derece basit, salkl ve manta uygun olduunu grrz. G
stenci dncesini kabul etmek baba-fallus dncesine gre ok
daha kolaydr; hatta, Cennetten Kovulu, armha Germe, Gnahtan
Arnma ve Sokrat Yahudi-Hristiyan temsilciliinin rd muaz
zam rmcek a iinde ilikili olduu Parousia gibi kavramlarn da
439

Nietzsche ve Varlk

stesinden gelinmesi gerekmektedir ve Nietzchenin insann kendi

sinin stesinden gelmesi ile kastettii de bunun tpatp benzeridir.
nsann yapt bir insan tanmn iselletiren insan, olmak duru
munda brakld bu eyden kurtulmaldr. Deerlerin yeniden de
erlendirilmesi konusunu ele aldmzda tekrar bu dncelere geri
dnmemiz gerekecektir.
Nietzchenin bak asyla, fallus-babann kanunu dncesi ile
Lacanm tanmlamaya alt ey, simgesel dzeye gei olasb de
ildir. Bu etkinlie kar tepkicilik ve etkin olann tepkici ve temsili
klnd bir sre sorunudur. Psikoanalitik sorunu da, bir G s
tenci baars ya da bozukluklar sorunu haline gelir ve Lacanm postFreudu yapsal ayak oyunlaryla tanmlad ey de G stencinin
tepkici insan tarafndan bozulmasdr. Simgesel ve hayali aamalar
bir tepkici psikogenezdir. Deleuze makinesel bilindna ksz der;
Anas yoktur, babas yoktur. Bu trden yaklamlar Nietzchede bu
temsil srecine katlabilecek estetik-edebi bir model bulmaya al
an Nehamasn yaklam ile ayndr.
Bu nedenle, Lacanm sorunu hayali aamada taklp kalmak ve
simgesel-kltrel aamaya geememekten kaynakl bir nevroz so
runu deildir. Sr-insanmn bilincinde isellemi tepkiciliin nef
reti ve olguculuu reddetmesinin sonucudur, ki bunlar onu bir has
taya dntrmtr. Nietzche bu nefrete hastalk demitir ve bu
bir benzetme olmayp, gerekten de tp, akl ve fiziksel bakmndan
bir hastal kastetmektedir. Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizii
ve temsilcilik insan anlam ve ahlaktan olduu gibi kimliinden de
mahrum etmitir ve bir de ona bunun iin mteekkir olmas ge
rektiini sylemitir. nsann, gereklii temsili olanda grd ha
yali ve simgesel dzeylerdeki bu sr-insan tepkicilii modeli, yine
sr-insanmn imleyen-imlenen ya da imleyen zincirleri eklindeki
tepkici ve temsilci dil ve anlam modeli ile tutarldr. Nietzchenin
Nehamasn deyimiyle ok garip dnceleri getiimiz bin ylda
elimizde olan dncelere kyasla gittike daha az garip ve ok daha
salkl gzkmektedir.
Levi-Straussun anlatt gibi, bir aman tarafndan l ilan
edilen bir adam nasl kabilenin geri kalan yeleri tarafndan yok
440

'William Plank

saylyor ve bylece fiziksel olarak var olmas mmkn olamyorsa,

insan da kimliinden mahrum braklrsa yaayamaz. Platon amanlarm en by idi. Yanma safkan olguculuk olan Deleuzen
makinesel bilind da eklendiinde, Nietzchenin konuucu-temelli
olgucu dil kuram karsnda, deiik derecelerde Lacan, Derrida ve
Foucaultun tefsir-temsil kavramnda grdmz dier tm tepkici
dil kuramlar utan iinde kalmaktadrlar. Yapsalc ve post-yapsalc
anlam kuramlar bir dier tepkici model daha yaratarak logosun
lmn altrmaya alan byk bir abadr ve bu nedenle de ge
reksizdirler. nsan akln metafizik nyarglar ve kat dayatmac
zmlemelerden kurtarmak gibi soylu bir grevle ie balayan yapbozum da tarihsellik iddiasnda bulunurken acelecilikle soyaac ve
tarihe zarar vermitir.
zellikle de anlam ve ahlak gibi zaten insana ait olan eylerin
insan tarafndan icat edilmesi, insann yaratcln tanrdan al
nan ilham anlay dzeyine drerek inanlmaz klmtr ve zalim
bir canavar olan Baudleairein Gzellik anlay gibi eylerin ortaya
kmasna (bkz. 82-84. Blmler) ve Baudleairein de (Rimbaudnun
ifadeleriyle) byc ya da kahin olarak alglanmasna yol amtr.
nsann olguculuuna inanamama taknts, ou Nietzcheden il
ham alan yapsalc ve post-yapsalclara da ulamtr ve bunlar (1)
ncelikle akn ve duyutesi olan reddetmiler, (2) yorumsal ve bakasal olan kabul etmiler, fakat (3) bu znel anlaytan kurtu
lup gramerin nesnel gerekliine tamamen ulaaca gerekesiyle,
tann-temelli bir idealist anlam kavramn kaldrp yerine imleyen
ve imlenenlerden oluan gereksiz bir mekanizma koymulardr. Bu
nesnel gramer anlaynn insan ve kurumlam idealist metafi
ziini zmlemek iin yine insan tarafndan ortaya karlan ama
znel-olmayan kurallara bal bir sorunsal olduunu dnmler
dir, fakat (4) bu aslnda bizi insana inanmaktan, G stenci iinde
etkin ve gerek bir g olan insana inanmaktan alkoymaktadr,
nk o derece aada ve yetersiz bir konumda bulunmaktayz.
Bu nedenle de modern edebiyat eletirisinin genel ruh halinin ya
knmadan ibaret olduu sylenebilir. Foucault eylerin Dzeni ki
tabnda insann lmn duyurmutu ama bu lmn kime ya
441

Nietzsche ve Varlk

da neye doru bir gidiat olduunu aklamaya hazr deildi. Psika

nalizi yaratan Freud gibi bir figrn gerekliliinden bahsetmitir.
Foucaultun insann lm konusu Nietzchenin stinsana doru
akmcl ile ayn deildir.
Anlam ve anlamn anlam bat dnyasnda gereklii karlama
ile aklayan bir kuram ile beraber ortaya kmtr. Anlam, aka
grlenin gerek olan (ideali) karlamas sonucu ortaya kmak
tadr ve bu nedenle, anlam kavram ideal-grnt ikilii zerine
kurulu bir tr gstergesel mekanizma olmaktadr; bu mekanizma,
sadece imleyen-imlenen ikilii ve imleyen zincirlerinde deil kavra
mn gerekten var olan ve sabit bir gereklii karlama eklinde y
zeysel bir bilimsel gereklik dncesinde kendini gstermektedir.
Fakat, bu gerei karlama kuram ve anlam sorunu, Nietzchenin
olguculuk dncesi ile gereksiz ve insan anlay iin yetersiz ka
lp geersiz olmaktadr. Anlam ve anlamn anlam kavramyla bo
uan filozoflar kendi zmlemelerine taklp kaldklar iin, yz
yldan fazla bir sredir bu d dnyann bilgisinden kopmu du
rumdadrlar ve bu zmlemelerden en zararl olanlanndan biri de
Nietzchenin tepesini attracak derecede romantik bir insanbiimletirme olan grngbilimdir. Foucaultun ilan ettii gibi, insann
sonu gelmise, anlamnda sonu gelmi olmaldr. Bizim grmze
gre ise ancak stinsan ufukta grndyse insann sonu gelmitir.
Tepkici anlam kuramlar ayn zamanda estetik ve ahlak zerinde
de etkili olmulardr.
Anlam ve anlamn anlam biyolojik evrim asndan son de
rece gereksiz ve yersiz kavramlardr, nk biyolojik evrim evreye
uyum salama ilkesi ile deil, her an dnyay yenileyerek, eitli
lik karmaas iinde i grr. Anlam ve anlamn anlamnn para
cklarn rekombinasyonu ile hibir ilikisi yoktur. Anlam denen ey,
ideal-grnt ikilii zerine kurulu Platoncu metafiziin gsterge
sel ve ontolojik mekanizmas erevesinde dnmeye eitilmi ve
koullandrlm bizlere anlalmaz gelen, bilinci meydana getiren
evrimin ani ve nceden dnlmemi bir yaratclk ve olguculuk
araclyla ortaya kard durumdur. Binlerce yl boyunca, cen
netten kovulmu lmller olarak Gerek olan dealin karsna
442

W illiam Plank

kendi rettiimiz kavramlar koyma uygulamas dnda anlam ka

famzda canlandramadk ve bylece de anlama zaten ulam oldu
umuza ikna olduk. DNAnm yaps anlam deildir. Birok kaya t
rn meydana getiren tek zincirli, ift zincirli, levha ya da ereve
silikat yaps biiminde grdmz silika tetrahedronun nasl bir
anlam yoksa, DNAnm da yoktur. Schachtm dnm itkisi bii
mindeki G stenci, anlamn idealist hayalgcnn bir uydurmas
olduunu gstermektedir; doa byk saylarla oynarken ortaya
kan genetik rntler, en uygun olduklar iin deil de sadece ha
yatta kaldklar iin varlklarm devam ettiren genetik mutasyonlarn deien ve deiken geometrileri, silika tetrahedronun girdii
eitli biimler . . . bunlarn hibirinin anlam ile bir ilikisi yoktur.
Sanki olguculuu ve yaratcl bu ideal dzeyinde kurgulamak, g
rntler dzeyinde, insan dzeyinde, yani fiziksel ve biyolojik evri
min bir rn olan bilin dzeyinde kurgulamaktan daha kolaym
gibi, Platon ortaya ideay atmtr. Cyrano Dnm i bandadr.
Nietzchenin felsefeye byk katks, anlamn, yaamn, varolu
un bu anilik ve nceden dnlmeme durumunu grp bazen hayalkrklyla karlasa da bunu aklamaya almasdr; bu ne
denle de Nietzcheden ilham alan kiilerde temsilci anlayn reddini
(Serresin palimpsestler dncesinde, Deleuzen makinesel bilindnda) veya temsilci anlay tam olarak brakamayp bunda yap
lan deiiklikleri (rnein Derrida ve Faucaultun almalarnda)
gryoruz. Bir kuram birden lmez; geim kayna ona bal tera
pistlerin yapt deiikliklerle ac ekmeye devam eder.
Daha ak sylemenin bir yolu var m acaba? dealist metafizik
insan gerekd klmtr ve sonuta da insan arada bir Cyrano
Dnm ya da bir temsil srecine bamllk olmakszn, anlam,
doruyu, gzellii, ahlak ya da dier her eyi kendi yaratamaz ol
mutur. Spursn gsterdii gibi, Derrida ne kadar bat metafiziini
ve logosu reddetmeye alrsa alsn, hl imleyici dzeyine ta
kl kalmtr, tpk Barthesn yaamnn sonuna doru yazd Plaisir du textede duyuculuu ve insan bedenini bat gerekliine tek
rar yerletirme ynndeki son derece mitsiz bir hamle ile imleyiciyi
erotikletirmeye almas gibi. Bedenden balayp, onu bir rehber
443

Nietzsche ve Varlk

olarak kullanmak esastr. Bedene inan, ruha inantan daha gl

bir temele sahiptir (G, 532). Hayatmn gerek felaketi fizyoloji
alanndaki bilgisizliimdi; lanet olasca idealizm yznden (, II,
2). Bedende zaten ilham vardr; o zaman, ruhu dnda tutalm
(, IX, 4). Nietzchenin olguculuu dorultusunda ortaya kard
kendi olgucu G stenci kavram da biyolojik ve fiziksel evrim ile
uyum iindedir. Eigen cam bilye oyunlarn anlatp ve zarlar atlp
siyah ve beyaz bilyeler kendi rastgele yrylerine devam ettike
ortaya kan bilye rntlerinin nce biim bulan ve sonra dalan
dngsel rntlere yol atm gsterirken, aslnda hi de benzet
meden ibaret olmayan bir biimde G stencinin olguculuk, yara
tclk ve yoketme aamalarndan bahsetmektedir. Bu nedenledir ki,
Nietzchenin G stenci kavram, yersiz bir anlam kavramndan ve
btn gizemleri anlam gizemine dnm ilkel bir rfe dinini bat
dncesine yutturarak Heraklitosun zgn dncelerini arptan
idealizmin grngsel ontolojisinden kurtulmay baaran bilimsel
bir kavramdr. Bylece, makinesel bilind kavramnda ve palimpsestlerin hassas tenlerinde kalan izlerde grdmz gibi, beden ve
maddenin gerekliini ne srerek, gevek bir bilim anlayn an
tik doulu bir Tanrya balayan ipleri koparan ilk kii Nietzche ol
mutur. Serresin Heraklitosu takdir etmesi Nietzchenin takdirine
paraleldir [Okura, bu balamda Newton mekaniinin teolojik ere
vesi zerine Prigogynein yapt aklamay incelemesiniz neririm].
Benim Cyrano Dnm adn verdiim zehirli ve saptrc bir
alakgnlllk, anlam sorunu, Tannnm varl ve maddenin ger
eklii zerinde bu trden bir ilem yapmtr ve kendisine byk
ahlak-kart adm veren Nietzchenin de farkettii gibi, ahlak ko
nusunda da iyi alm gzkmektedir; Nietzchenin kendine ver
dii bu isim, Mensch trnn varlnn devam ya da gvenliini
salayamayan bir ahlaktan kurtulmas iin gerekli olan, aslmda ol
gucu yani yaratc bir ahlakn gerekliliini gren byk ahlak an
lamna gelmektedir. Grlecei zere, insanolunun 20. yy.da ya
ad sorunlarn hibiri, insanlarn Hristiyanlk, Yahudilik veya
slamn ahlaki yasalanna uymamalar nedeniyle meydana gelme
mitir; bu sorunlar, tam aksine insanlar 16. yy. din savalarndan
444

William Plank

bugn hl Kuzey rlandada Protestanlar ve Katolikler arasnda sr

mekte olan lmcl derecede tehlikeli bir ahlak anlayna uyduk
lar iin ortaya kmtr.
Sanki byle ayr ve aklanabilir bir gizli mekanizma varm gibi,
gzellik kavramnn kkeni ve mekanizmasn arayan estetiin tarihi
de bu Cyrano Dnmnn bir sonucudur. Bilimimiz ve ahlakmz
da insann gerekd olduu ynndeki bu inanc yanstmaktadr.
yleyse, Foucaultun yapt gibi insann sonunu ilan etmektense, in
san Nietzchenin yapt gibi yeniden tanmlamak ve yaratc ahlakn
daha yksek bir dzeyde ortaya kt stinsan gibi bir kavramla
bu amazdan kurtulamazsak, byk olaslkla soyumuzun tken
mesi ya da budalalk ve anlamszla mahkumuz demektir. nk,
stinsan dnyadr. Sonu olarak, aksiyolojik bir ortam, aksiyosfer
vardr ve stinsan da evrimin dnsel adan bilin kazand bir
evrimsel olaydr ve bu nedenle de makinesel bilind kadar gerek
bir unsurdur. Kuantum mekaniinin u noktalarnda ulalan baz
sonular da aynsn gstermektedir: . . . yerel-olmama ve nedensiz
ahenk dnceleri doayla snrl olmayp insan akl, beyni ve be
deni iin de geerli olabilir (Peat, 166).

445

125
Yapbozum ve M etinlerarasln burjuva doas

stenci, kendi iinde bir deiken-yorumsal anlam istenci ba

rndrmaktadr (ya da bunu zmsemitir) ve bunun gstergesel bir mekanizmas yoktur, bir metafiziin beden bulmu hali de
ildir ve logosa ynelik bir nostalji de iermez. Derrida, logostan
Nietzchenin uzaklat kadar uzaklamamtr ve bir yapbozum
uygulamas olarak Spurs da temasn Nietzche dncesinin tart
masndan deil, Derridann kendinden ve ynteminden alr. Metne
yaklamnda metafizikten kurtulmaya alan post-yapsalc ele
tirmen, aresizce ou kez temsil srecine sk skya bal kalarak
ikinci-elden de olsa bir idealist model ortaya koyar. St. Beuvede bu
gne eletirmenin grevi, yapbozum aracl ile yazar tayin etmek,
yazar bir konuucu olarak olguculuktan mahrum etmek, gcn
inkar ederek o gc ele geirmektir. Bylece, yapbozumun ve metinleraraslm bizleri dar bir znellikten kurtarma ynndeki tak
dir edilesi tm abalarna karn, bu yaklam yazar sahip olduu
olguculuktan arndracak ve tepkici ve olumsuz bir dil kuram ze
rinde eletirmenin szcs haline getirecek siyasi bir nitelik ta
maktadr. Yazar, eletirmenin bir oyunca ve bahanesi olmutur.
yleyse, bir siyasi eylem olarak yapbozum ve metinleraraslk, ge
miin gleri zerine kurulu ve tutuculukta buluuluk ve verimli
lik ad altnda gemiin projelerini devam ettirme grevi gren b
tn teknoloji kadar derin [bize tekniin tutuculuunu gsteren Ellul
olmutur], gelecein yaratcl ve stinsan reddeden, inanlmaz
derecede burjuva ve tutucu birer gce dnmtr; Deleuze bur
juva imleyeni zerine kurulu psikanalizi yznden Lacan kyasya
446

William Plank

eletirirken tm bunlar ngrebilmiti. Edebiyat eletirmenleri,

yazarlar zerinde yaayan birer parazit olduklar ynndeki sula
madan tr her zaman tedirgin olmulardr; bu yzden de, yara
tcl inkar ederek ve sanat eserini toplumdilbilimsel kkenli bir
metne dntrerek, Nietzchenin olgucu dil kuramn reddetmeleri
ve sonu olarak da yaamn ile ekmeye adayan rahibin ve srinsanmm davrann benimsemeleri mmkn olmutur. yleyse,
post-yapsalc eletirmenin bir sr-insan olduu phe gtrmez
bir gerektir. Srekli yenilenen G stenci metinleraraslk ile e
limekte ve onu insan yaratcl iinde tutucu, bujuva deerlerine
sahip bir g olarak grmektedir. Metinleraraslk anlayyla bakl
dnda, ortaya Shakespearei karan genel kltrn iinde yaaya
rak, trn bireyden nce gelmesi dncesi gerei, hepimiz de bir
tr Shakespeare oluruz. Bu bilimsel bir gerektir! Fakat, Nietzche
bize trn bir ilerleme salamadn sylemektedir; trn gelece
ini belirleyen ey, onu kendi iinde barndran bireyin ilerlemesi
dir. G stenci, kararl bireyler, paralar, Barthn szlkbirimleri
(lexeme) ya da birimsel olarak alglanabilen dier tm unsurlar
kullanarak i grmez. Nietzchenin dedii gibi, kozmos her an yeni
den var olmaktadr; biyolojide, G stencinde, cam bilye oyunla
rnda ve edebi retim ve eletiri srecinde de bu geerlidir. Yazarkonuucunun olguculuu tannmadka, edebiyat zerinde alma
yaplamayacak ve sadece sr-insan edebiyat olarak kalacaktr.
yleyse, Roland Barthesm Le Degr zro de lcriture eserindeki
abalan, yazar ve olguculuunu tamamen yok etmektir ve Derrida
da yazar sadece metnin altna atlan bir imzaya indirgemitir. G
rld zere, Lacanm insan bilincine yaptn, Derrida da metne
yapmtr; makinesel bilindm, G stencini ve olgucu dil kura
mn yok etmi ve metni bujuva dilbilim kategorileri ile kendi ege
menlii altna almtr. Dahas, Michel Serresin palimpsest olarak
grd metnin tarihselliini de inkar etmi ve Descartesin bal
mumu parasna yaptn aynen metin zerinde yapmtr. stinsan, Barthn scripteur dedii ey deildir; stinsan, metnin altna
atlm bir imzadan ibaret deildir. Eletirmenin yapt, yaratc
olan yazann olgucu gcne ynelik siyasi bir kskanlktr. Tr de
nen eyin kesin olarak tanmlanamayacan farkeden biyologlarn
447

Nietzsche ve Varlk

biyolojinin olanaksz olduunu syleyip birer hayvanat bahesi bak

cs ve sirk gstericisine dnmeleri gibi, yapbozumcular da genelde
Nietzcheden yanl sonular karmlardr.
nsann bir eyi yoktan var etmesine asla izin verilmemitir ve
yapsalc eletirmenin olgucu dil kuramna ve G stenci ve anlam
istenci dorultsunda bunu ortaya karan yaratc insan gcne olan
saygszl, dinci yaratlmm biyolojik evrim ve Darwincilik kar
snda hissettii tepkinin aynsdr. Gerekten de, Tanr mdahalesi
ya da daha nceden var olan dil organizmas, imleyen zincirleri ve
btnleyici (supplement) olmakszn bir ey nasl olur da hi yoktan
var olabilir? Daha nce grdmz gibi, biyolojik evrimin deer
lendirilmesinde birey gereklidir ve konumac-yazar olarak birey de
edebiyat ve sanatn deerlendirilmesinde gereklidir. Bu metin kap
samnda devaml tank olduumuz gibi, eitlilik birey dzeyinde
ortaya kmaktadr ve tr denen ey bir soyutlamadan ibarettir. Bu
kuantum belirlenemezcilii veya bir Nietzche bakasalcl ile e
liki iinde deildir.
Nietzche edebi, biyolojik, siyasi ya da ahlaki yarat olasln
G stencini ilemesinde grmt. Bizler yoktan var etme olgu
sunu Tanrya has bir zellik olarak grmtk ve Onu da ldrd
mz iddia etmitik. Yine de, i yaratclk ve anlam konusuna
gelince, Tanrnn lm mantn takip edememi ve bunu yerine
imleyen-imlenen mekanizmasn koymutuk. Fakat, Nietzche olsayd,
bu numaray farkedebirdi. Nietzcheyi bazen biraz belirsiz klan ey,
bu dnceyi aktarmaya almas ve bizlere Tanrnn lmnn
edebiyat, bilim ve ahlak asndan ne anlama geldiini anlatmaya
abalarken zorlanyor izlenimi vermesindendir. Nietzche olguculuu
asndan yaplan tanmyla insan yaratcl, idealist metafizik er
evesinde olanakszdr ve bu nokta en ak olarak anlam kuram ve
ahlak kuramnda grlmektedir. Bu, duyutesi bir boyutun varl
ya da sihirli bir toplumsal-gstergebilimsel mekanizma olmakszn
deerleri, ahlak bizim yarattmza inanamamamzla ayn eydir.
Anlamn konuucunun yaratt bir ey olduuna inanamamanm,
ahlak ve deerlerin insann ve stinsann yaratt eyler olduuna
inanamamaktan hibir fark yoktur.
448

William Plank

Grld gibi, dil, anlam ve ahlak sorunu birbirine paralel ve

benzer sorunlardr ve Foucaultnun temsilci epistemi ve Derridanm
imleyen zincirleri de benzer biimde Nietzchenin G stenci gr
n ve insann son olguculuunu ve dolaysyla biyolojik evrimi ve
parack-enerji merkezleri rekombinasyonunu da reddetmektedir.
Nietzche G stencinin bizleri yerletirdii hayvanlar dnyasn
daki yerimizin daha iyi olduunu grmt. Bu yaratc-bilim bo
yutu, belki de kuantum mekaniindeki momentum ve koordinatlar
yerine operatrler yerletirerek insan da kavramsal bir olay olarak
bir kozmoloji tanm ile iliki iine sokmak mantn takip etmek
teydi; Prigoginein de grd gibi, bu bilinci kozmolojik, evrimsel
bir g kadar gerek klan ve ahlak bilinli evrimin gerek bir bo
yutu olarak gren bir grtr (ki bunu daha ileride stinsan ze
rine olan tartmamzda ele almamz gerekmektedir).
Nietzche, ahlaki ve etik ilkelerini baka eylerden treterek, yani
trevsel olarak elde eden bir trn sonunu grebilmiti, nk bu
model Nietzchenin Darvvinci grn uyum salama kavram ve
doa kanunlar dayatmalarnn reddetmesine yol aan ayn neden
lerden dolay uyumsal niteliklere sahip bir ahlak modelidir, olum
suzdur ve yaratclktan uzaktr. Byle trevsel ve uyumsal bir ah
lak kavram, biimler savurganl yaklamnn tersine, biyolojik
evrimdeki dar grl uyum salama dncesinin dengi olurdu, ki
bu uyum salama olgusu biyolojik organizmay felakete gtrecek
tir. O zaman, Nietzchenin Sokrat Yahudi-Hristiyan metafiziini
bir hastalk olarak adlandrmasnn alacak bir taraf yoktur. Bu
byk hastalk, insan rkn bir yanlsamaa uyum salamaya iterek
soyunun tkenmesi aamasna getirmitir. Nietzche, aslnda G s
tenci olan doa zerine bilimsi fizik biiminde dayatldm dn
d doa yasas dncesini de reddetmitir.
Bu nedenle, anlamn, iletiim, maddesel sistemler ve retim s
reci iinde zmsendii Deleuzen makinesel bilind sistemi ya
da Serresin yaklam gibi sistemler hari, yapsalc ve post-yapsalc
anlam kuramlar genelde trevseldir. Makinasal bilind nasl her
zaman toplumsal retim demekse, retim de her zaman anlam de
mektir. Konuucu yenilmi deildir. . . dinleyici yenilmi deildir.
449

Nietzsche ve Varlk

dealizm, anlam ve ahlak kanlmaz ve onarlmaz bir biimde

bir metafizie dntrmtr. Kpeklerin yaamak iin anlama
gereksinimleri yoktur. Hem Descartes hem de Derridaya gzel bir
kpek lazmd. Bir empanzenin efendisi ile iletiim kurmak ama
cyla Amerikan aret Dilinin 500 ila 2000 iaretini kullanabilmek
iin anlama gereksinimi yoktur. Nietzche ahlakn antropolojik ve
psikolojik olduunu ve bu trden muazzam bir bak asyla baedebilmek iin de bir stinsana gereksinim olduunu grmt.
Antropoloji, psikoloji ve fiziin evrenselletii Bengi Dn kavram
karsnda Zerdt sinirlenmiti. Bu nedenle, ahlakn (ve anlamn)
soykt son derece byk neme sahiptir.
Ayer, Chomsky, Derrida ve Wittgensteinm kuramlar, bu tr
den, yani bir G stenci kozmolojisi zerine salamca kurulmu bir
olgucu dil kuram iinde tekrar deerlendirilmelidir. Anlambilimin
alannn gelecei nedir? Gstergebilimin gelecei nedir? Bir ifade bi
imi ya da temsil dzeyi olarak doru kavramn ele alan tm felsefi
dncelerin sorgulanmas gerekmektedir. lYactatusda (1921) gr
dmz Wittgenstein dnyann artk daha kk paralara indir
genemez olan atomun gerekliinden, yani birer nerme biiminde
gsterilen atom gerekliinden olutuunu grmt. Son derece
basit bir zetleme yapacak olursak, her eyin temelinde atomla
rn olduu trnden bir alglayn doasna ve bunlarn (yine p
heli) nermelerle olan ilikilerine ynelik bir phe daha imdiden
iinde belirmitir, nk atomcu anlay ak sekteye uratmakta
dr. Nietzchenin olgucu kuram, bir nermenin varsaylan doru
luu hakknda hibir gvence vermez ama doruya ynelik aray
Wittensteinin yapt gibi uygun bir dilbilimsel nermeyle snrlan
drmak, geist ve G stencinin etkinliini tekil bir snrlandrmaya
tabi tutmak demektir. Bir insan konumamas gereken konu
larda konumamaldr. yle grlyor ki, temsil mekanizmasn
dan treten doru konusunda Wittgensteinm mantksz beklenti
leri vardr ve bu varsaymlarn zerinde duraca tam bir kozmoloji
gereklidir. Staten de daha yerinde bir ifadeyle Derridann dili klasik
metafiziin (zellikle de aknc grngbilimin) diline dorudan bal
gzkmektedir (3). En azndan, Felsefi Soruturmalardaki (1953)
4S0

William Plank

Wittgeinsteindan, dnyada insann szck daarc ile zmseyebeceinden daha ok eyin var olduu ve zellikle de dilin yaplar
nn dnyann karmakln anlama gereksinimimizi karlayama
yaca, ya da bu karmakla denk olamayacan renebiliyoruz.
Dilbilgisi yani gramer G stencinin bir konfigrasyonudur; ze
rine basarak sylemek istiyorum ki, insanbiimli bir modeldir ama
ayrcalkl deildir. mleyenin bir imleyen zinciri olmas da zorunlu
deildir. Dnyadaki kayalarn ounun bileiminde bulunan silika
tetrahedron gibi, dil de imleyenlerden oluan bir tabaka, zgara, er
eve sistemidir; yani G stencinin enerji boalmlar ile kendile
rini dzene sokan ve yerel olarak en st konumlarna ulamaya a
lan bir imleyenler G stencidir.

451

126
stinsan ve E vrim selAksiyosfer

u noktada, artk 103. Blm tamamlamak iin stinsana d

nebiliriz. Bunu yapmak iin, biraz geriye gidip stinsann bir
benzetme olmad konusunu ele almalyz. Nietzche Drtlsn
gznne almazsak, istencin evrimi, yani insann tr olarak varl
n srdrebilmesi iin gerekli olan ama bunun iin gvence ver
mesi olas olmayan bir evrimsel gelime olan, niyetin evrimi eklin
deki yeni aama Noosferi gzden karrz. nsan sr-insan olarak
ele alan Nietzcheye evrimsel biyolog gzyle bakarsak, Nietzchenin
ahlaki sorunlarnn byk blm zlm olacaktr.
G stencine, Schachtn dnm itkisine, paracklar rekombinasyonuna vb. uygularken bu bak asn tam anladmz
srece, Nietzcheyi byle de, yani bir biyolog olarak da anlayabiliriz.
Bylece, Nietzchenin baetmek zorunda olduu vahilik, ahlakdlk ve ahlak-tanmazlk, kelimenin tam anlamyla dier aslanlarla
blge paylam temeline dayanan bir iliki iinde yaamakta bir as
lan srsnn biyolojik tanmna denk olmaktadr. Bazen, bunlar
saygn ve soylu grnebilirler ama benzer biimde yavrularn da
yiyebilmekte, blgeye girenleri srp ldrmekte ve aslanlar iin
normal olan vaheti sergilemektedir. Bylece, bu biyolojik tanm
lar herhangi bir hayvani insan (insan hayvan) etkinliinin anor
mal, sapkn ya da srad olduunu gstermemektedir. ster Afrika
kz, ister aslan, isterse de empanze olsun, bir sr hayvannn
(toplumsal hayvann) G stenci erevesinde davranlar son de
rece akla yatkndr. Ama bu ayn model, ayn biyolojik bak as,
452

William Plank

bizim ahlaki davran demeyi sevdiimiz bir eyi de zmseyen

ya da bnyesinde barndran antropoloji ad altnda insanlara uy
gulandnda, bize vahice, ahlakszca ve felsefi adan da gerek
d ve yanl grnr. Bat antropolojisi baz ahlaki kavramlardan
kendini kurtarmakta zorluk ekmektedir. Nietzche, yi ve Ktnn
tesinde adl eserinde ahlakn soyktn karmaya kalktnda,
G stenci bak asn biyolojik, kozmolojik bir g olarak kullan
dnda da bize yanl gelir. Burada Nietzche ahlakn aamasn
dan bahsetmektedir: () Ahlak-ncesi aama; bir eylem sonularna
bakarak yarglanr ve bir tr pragmatik, varoluuluk-ncesi bir ah
lak trdr; (2) Ahlak; bir eylem, bunu yerine getirenin niyetine ba
karak yarglanr ve bir tr aristokrat, niyet-kkenli ahlak trdr;
(3) Ahlak-tesi; daha derin ve bilinmeyen ve gerekten de bilinli ya
da niyetli olmayan gdlerden kaynaklanan ahlak trdr. Ardn
dan, Nietzche nc, biyolojik tr deerli bulur; biz ahlak-kartlar, bugn en azndan bir eylemin kesin deerinin aslnda onun
iindeki niyetsiz yani kastsz olan eyde yattndan pheleniyo
ruz (K, 32).
lk bakta, bu tavr olduka acmasz grnr. Bu trden bir
kuramn sz konusu kiiyi temize kard ve suu da olanaksz
hale getirdii sylenebilir. Nietzche yukardaki satrlarda bize her
kesi sorumsuz klan ve aklayan ve suu bir tr hastalk ve sapknlk
ya da kurgusal olmak durumlar dnda olanaksz hale getiren bir
deer yarglar soyktn sundu. Bu sorun, Nietzchenin bu aa
malar karmasna yardmc olan ve bir antropolojiden ok biyolo
jiye yakn, biraz pheli bir antropoloji anlay yznden daha da
kt hale gelmektedir. yle grlyor ki, Nietzche deerler sistemini
olanaksz hale getirmitir ve bizlere Hitler ve Stalinin olduklar gibi
kabul edilmesi gereken ve onlar ahlakd davranm olmakla su
layamayacamz bir senaryo sunmaktadr.
Fakat, Nietzchenin sr hayvan teriminin znde ahlaki ve
sosyal adan aalayc olmayp gl bir biyolojik anlam oldu
unu anlarsak, o zaman Nietzchenin (Lorenz ve dierlerinin tan
myla hayvan davran bilimi olarak tanmlanan) etoloji ve insan
453

Nietzsche ve Varlk

kltr arasnda, zellikle de bu kltrn analitik olmayan, bilin

siz davranan ve bu nedenle de tepkici olan bireyleri arasnda, ok
ince bir ayrm grdn, hatta belki de hi ayrm grmediini an
layabiliriz; bir antilop nasl srnn yllk g sreci boyunca anti
lop hayvan etoloji-kltrne katlp bu kltr oluturmaktaysa, bu
kltrn yeleri olan bireyler de ayn ekilde davranmaktadr. Bu
rada Nietzchenin sadece hayvandan ibaret bir dzeyin stne k
mak konusunda insan amann nemi ve stinsanm rol kav
ramlar ile neyi kastettiine ynelik nemli bir dnce yatmaktadr;
insan reddedemeyecei bir biimde kkeninin hayvanda olduunu
hatta hayvan dzeyini aarken dahi bunu reddetmesinin olas ol
madm bilmelidir. Benzer biimde, Sartre da pour-soi kavram
nn kkeninin en-sofda yattn ngrmt ve pour-soimn en-soi
iinde kalmasna izin verilmemesi gerektiini aklamaya almt.
Bu tavr Sartre da esasen bilimsel davranamayan bir ahlak felse
fecisi haline getirmiti. Sartren en-voiden hissettii bu rahatsz
lk ve bu kavramn znellie ynelttii ak tehdit, beden, madde ve
hayvan birbirinden ayrdetmeden kabul eden Nietzchede grlmez.
Grngbilimin iinde sakl yatan idealizm Sartrea da bulamtr.
te yandan, bu yaratc ahlak ya da ahlak olarak yaratcl
bulacak olan hl hayvan ve bedenden ibaret kalrken hayvan dav
ran biiminin tesine geecek, yani etolojiyi ap gerekten yara
tc ve arnm bir ahlak dzeyine ulaacak olan da stinsandr.
Nietzchenin Protestan gemiini unutmamamz gerekmektedir. Bu
rada tanm yaplan durum, doal kalrken yeni ve yaratc bir ahlak
anlay ile Doann tesine, yine doal olan yani kkeni sr-insan
olan stinsanm daha st dzeydeki etolojisine gei yapmaktr. Bu
trden ironik bir gelime, bireyin Diyonisos iine dald ama kay
bolmadn anlatan Tragedyann Douunda Diyonisosm mutlu
luk ve trajediyi biraraya getirmesi durumuna paraleldir. Eski hay
van etolojisi doasnn ve sr hayvan olan sr-insannm tesine
geen stinsan, Doann yeni bir boyutudur.
Gerekten de, Hitler ve Stalini ahlaksz davrandklar iin kesin
bir biimde sulayamayz, nk Nietzche, insan geliimini, bizler
454

W illiam Plank

uzak bir galaksiden gelen biyologlar olmadmz srece bizlerin tam

olarak ilintilendiremeyecei birden fazla ey yapmakta olan kozmo
lojik ve genel bir g olan G stenci kavram asndan tanmla
maktadr: () G stenci, herkesi temize karan biyo-evrim bak
asyla, insan topluluunun baz ahlaki ilkeler dizisi ya da en azn
dan bizim ahlaki ilkeler dediimiz eyleri kullanarak nasl evrim ge
irmi olduunu aklamaktadr. (2) G stenci, dii aslanlarn nasl
harika birer anne olduunu ama nasl biyologlarn ahlak-d bii
minde ktleyemeyecei bir davran biimiyle arada bir de yavru
larn yediini aklamaktadr. (3) G stenci, nasl olup da arada
bir Hitler gibi insanlarn ortaya kabildiini aklamaktadr.
G stenci arada bir ho olmayan ve son derece zalimce gr
len biyolojik manzaralar, bizim insan-hayvan yaam gemiimiz bo
yunca gelitirdiimiz ve bir doku halinde rdmz deerler sis
temi ve deer yarglar ile ilintilendirmektedir. Bu nedenle, Footun
yapt gibi Nietzchenin ahlak biimini reddetmenin bir yaran yok
tur, nk Nietzche arada bir ayrntlarnda hatalar da olsa, yine de
insann deerler sistemini gelitirmesini Hitler ve Stalinin Selamet
Ordusu gibi hayr rgtleri kadar gerekli olan bir kozmik-biyolojik
evrim sreci iine yerletirerek, bizlere bilimsel bir aklama ile ah
lakn ve deerlerin syktn sunmaktadr. Bu son derece ak
tr, nk baz edebiyat eletirmenlerinin iddiasnn aksine, Nietzche
maske takmaz. Zerdtn Bengi Dn nnde titremesine ama
mal. Yavrulann yiyen bir dii aslan hakknda saygszca davrana
nlayz; bu davran besin yetersizlii, srnn toplumsal yaps,
aslan nfusu vb. gibi kavramlarla inceleyebilir ve ortaya dii aslan
iin standart bir davran biimini tanmlayan bir etoloji koyabili
riz, fakat dii aslan ya da btn Leo trn sulayamayz. Dii as
lan, sonuta, daha nce grdmz gibi Leo trn iselletirmitir, ve onu ahlaksz davranmakla sulayamayz. Nietzche devaml
olarak bizlere insann bir sr hayvan olduunu, yani bir hayvan
olduunu sylemektedir. Bizleri hayvan olarak tanmladnda ele
tirmenler genelde Nietzchenin bir tr megaloman Toton ahlaksz
lk lksne sahip olduundan phelenmektedirler. Fakat, eer biz
455

Nietzsche ve Varlk

Nietzcheyi bir biyolog olarak anlayamazsak, o zaman onu yzeysel

bir anlamda bir ahlak olarak grmek zorunda kalrz.
Hitleri ortaya karan, ayn zamanda Goethe ve Emersonu da
yaratan bir evrimsel ahlak sisteminin ayrlmaz paras haline geti
rip Hitleri kabul edilebilir ve hatta zorunlu klan bir deerler siste
mini yaratan ey, hayvan ve Hristiyan gemiimizden kalma bu ok
eski deerler olduundan deerlerin yeniden deerlendirilmesi ge
rekmektedir. Ek olarak, iselletirilmi haliyle insan da amak ge
rekmektedir. Bu nedenlerle, stinsan kavramna ynelik bu nemli
gereksinimin nedenini artk anlamaya balyoruz. Bu bakmdan,
Hitlerin varlnn bir sapknlk deil, gereklilik olduunu anlyo
ruz. Televizyon programlarndan ve iledii sular zerine ekilen
belgesellere bakarsanz, Hitlerin 20. yy.da yaam en ilgin adam
olduu ortaya kmaktadr. Bizleri bylemekte ve sabun satla
rna katkda bulunmaktadr. Bu hi de komik deildir. Ayrca bu du
rum, Nietzchenin Footun dedii gibi akac biri ya da Nehamasm
dedii gibi bir estetiki olmadn gstermektedir. Toplumumuzun
yapsna ve ahlak dzenimize baktmzda, Hitlerin olmas ka
nlmazdr. Bir dii aslan nasl Leo trn iselletirmi ise, biz de
insan trn ve son derece sk rlm bir deerler sistemini, biz
leri aalamaktan, yerin dibine batrmaktan, ke, zayfla ve
belki de kendi evrim geirmi ellerimizle, kendi evrim geirmi ah
lakmzla bizi yokoluumuza gtrmekten baka bir szveride bu
lunmayan bir tepkici deerler sistemini iselletirmi durumdayz.
Bylece, bermensch gerekten de dnyadr ve bu bir benzetme
olmayp Darwinci anlamda bir ifadedir. Bizim deerler sistemimiz
lmcl bir hal almtr ve sadece bir stinsan bizi aalayan ve yokeden deerler sistemimizi ortaya karan tepkici sr-insan gemi
imizin zincirlerini krp kendini kurtarabilir. Hitler ve Stalin srinsan davran biiminin ayrlmaz ve mantksal birer paralandr
ve kin ve tepki zerine kurulu ve en kt trden agzlle des
tek veren, gzn kan, ehvet ve klelik sevdas brm hatal bir
evrim srecinden stinsan kendini kurtarmaldr. Oburluk ve eh
vet gibi bedenin gnahlan, Kilisenin ikibin yl boyunca mcadele
456

W illiam Plank

ederek boa sarfettii bedenin gereklii, nemli deildir. Bedenin

havarisi hiperboreal Rabelaisin Kilisenin onayn hi alamadm
sylemeye bile gerek yok. Nietzche yanl anlad Darwinci dnce
sayesinde son derece Darwin kart bir kiiydi, nk insan ahlakm
ve deer sistemini evrim sistemi iine yerletirmiti ve Darwinin ev
rim anlaynn bir anlamda baarsz olduunu dnyordu. Ni
etzche, evrim sonucu sr-insann ortaya karan Doa anlay
nn insana ihanet ettiini, ortaya bir etoloji, yani bireyin varln
tevik etmeyen bir kltr kardn kelimenin tam anlamyla g
rebilmiti. Ayn Doa iinde gerekleen srelerle ok sayda orga
nizmann ve bazen de btn bir trn nce geliip ardndan da ta
mamen yok olduunu biliyordu.
stinsan, arada bir Doann tesine geebilen bir doa olay
dr. stinsan, G stencinin kendini-dnebilen bir boyutudur ve
Doa olan G stencinin insan trn de yokolua gtrebileceini
ya da tamamen kurtularak muazzam bir biimde varoluuna devam
edebileceini grmektedir. Teilhardm biyosfer ve noosfer adn ver
dii ortamlar yaratan Evrim srecinde, bilin, kendini-bilme aa
masna ulamaktadr. Nietzche iin kendini-bilme, zgrlk, birey,
hepsi evrimsel olaylardr, yani uzun sren bir biyolojik ve toplum
sal evrim srecinin sonucudur ve biyolojik evrimin dier tm boyut
lar kadar gereklie sahiptir. Bu nedenle, Nietzche iin zgrln
bir hak olduunu (rnein Tanr tarafndan verilmi bir halk oldu
unu) sylemek konunun esasn karmak ve bilimsel olmayan bir
ifade kullanmaktr. Sr-insan tek bir antilopun olduundan daha
zgr deildir. Aslnda, ou insan, ve sr-insanlarnn hepsi, ya
ok az zgrle sahiptir, ya da hi zgrl yoktur. zgrlk, bir
tr ans ile, yksek insan ve stinsann kendisini Bengi Dne
mahkum eden ans iinde kendini-bme durumunun bir sonucu
dur. Grld zere, zgrlk bir yanlsamadr. Grdmz gibi,
Bengi Dn sadece bir stinsan Baan Snav deildir.
Fakat, Nietzche stinsanm bir gerek olmasn mit ettii iin,
srarla belirttii zere stinsan dnyann umudu olduu iin, s
tinsan dnya olduu iin, stinsan u anda evrim geirmekte olan
457

Nietzsche ve Varlk

deerler sistemi zerinde saplanp kalmazsa dnyann geleceidir.

stinsan, aksiyosferin bir evrimsel gelimesi, bir biyolojik geri-bildirim mekanizmas ve dorusal-olmayan bir kategoridir; bu ka
tegori iinde kozmolojik bir kendini-bilme durumu yaamn sr
drme ynndeki kanlmaz evrimsel amazn farkna varp, bizim
st beyinsellik dediimiz zelliin kendi soyumuzun tkenmesine
yol amasn istemiyorsak binlerce yldr evrim geirdii kurallar
deitirmek zorunda kalr. G stenci, kendinde deiiklik yapmak
iin stinsanda somutlap beden bulur. Bir kendini-bilme durumu
olan G stenci, deerlerimizin bizler iin koruyucu olduu kadar
zarar verici de olduunu, deerlerin sadece tepkici olduunu, tepkici
bir organizmann ortaya kard toplumsal insan ilikilerinin biyo
lojik ilkelerinin baarsz olduunu ve bunlarn olgucu bir yaklam
ve insann geleceinin nasl olaca ynnde verilecek bir karar ile
deitirilmesi gerektiini grr. Evrimsel kendini-bilme hissi, Nietzche ve dier insanlarda grd tepkici deerler ve ahlak sisteminin
bizleri yokolua mahkum ettiini farkeder. Bu kendini-bilme hissi,
bizzat kendini ortaya karan kurallar deitirmek iin eyleme ge
mek zorunda olduunu farkeder. Bir biyolojik olgu olan bu deerler
sistemi kendini deitirmek zorunda olduunu farkeder ve bu ken
dini ve kurallar deitirme stinsann en yksek anlamlarndan
biridir ve bizzat Nietzchenin olguculuunun ve deerlerin yeniden
deerlendirilmesi kavramnn ne anlama geldiini gstermektedir.
Bu Protestan reformasyonunun baka bir boyutu olarak da algla
nabilir diye dnyorum. stinsan aksiyosferle ilgili bir olgudur
ve stinsan ve aksiyosferi ortaya karan sistemde deiiklikler ya
ratma anlamna gelmektedir. Bu ahlaki bir spersicim kuramdr.
Baar garanti edilemez. Genetik mhendisliin bugn geldii nokta
nasl DNAy eitli enzimlerle deiiklie uratarak kendimizi tedavi
edebilme olanan salamak zereyse, stinsan da benzer biimde
deerleri oluturan ve kelimenin tam anlamyla biyolojik olan un
surlara biim verecek, ahlaki bir yaratc, ahlaki bir sanat, ahlaki
bir bilim adam ve mhendistir. Bu aba srecinde stinsanm kar
sna din, milliyetilik vb. kacaktr.
458

William Plank

Doa byk saylar kuralna gre oyun oynar ve teleolojik bir te

mel zerine kurulu deildir. Her baarya karn ok fazla sayda ba
arszlk da vardr; yaamn srdremeyen ok sayda organizma
da ortaya kar ki bunlarn bazlar uyum salamadan baarsz ve
tehlikeli organlara sahip olduu halde uzun sre yaamn srdre
bilir. Nietzcheden almamz gereken ders, u anda sahip olduumuz
deerler sisteminin bu baarsz organlardan biri olduu ve dorusal-olmayan bir olgu olarak stinsann, evrim srecindeki biyolojik
biimler savurganlnn sonucunun, ortaya etkin, tepkici-olmayan
bir kurallar dizisi karp bizleri ahlaki organizmann baarszl
ndan kurtarabilecek olmasdr. Sokrat-ncesi dnemin maddeci
leri ile kopan bamz ve idealistler ve Hristiyanlkla yaadmz
muazzam ve tehlikeli macera bizlerin deerlerin maddesel temellere
dayanarak evrim geirmekte olan unsurlar olduunu, yani madde
sel nesnelere benzer ve onlarla bantl bir doaya sahip olduklarn
grmemizi engellemitir. Nietzche, ayrca bu unsurlar balamnda
ceza ve lanetlenme dnda gnah kavramnn da ele alnamaz hale
geldiini grmtr; aynen modern Amerikan yaamnda suun
bir sapknlk olmayp bizzat Amerikan toplumunun yaratt deer
ler sisteminden kaynakland ve suun bir kural haline gelmi ol
mas gibi; Su, toplumumuzun en temel bileenlerinden biridir ve
hatta su aslnda Amerikan toplumsal organizmas iin bir gerekli
liktir. Bu nedenle de lkemizin bakentinin ayn zamanda suun da
bakenti olmas, iinde yaayanlar iin bu derece tehlikeli bir ortam
olan bir ehrin ayn zamanda o toplumu yneten ve ideallerini ifade
eden kurumlara da ev sahiplii yapmas rastlant deildir. Yaama
gnah balamnda bakarak dnmek zorunda kaldmz iin, olup
bitenlerle mcadele ederken aklmza daha fazla hapishane ina et
mekten baka ey gelmemektedir, nk eski Yunan idealizmi bizleri
stinsanm yapaca ekilde olgucu dnmekten mahrum etmi
tir. Nietzche, sorunlarmza aradmz cevaplarn gemite yatma
dn, cevaplan gemite aradmz srece her zaman tepkici ola
rak kalacamz ve gelecein sorunlarn zemeyeceimizi, olgucu
davranmamz gerektiini, nk nmzdeki sorunlarn bugne
459

Nietzsche ve Varlk

dek karlatmz sorunlardan farkl olduunu ve gemiin cevap

larnn da artk ie yaramayacan grmt ve stinsan bu er
evede alglamt. Yalanma zerine yazdm kitapta, bu sorunu
ve gemiin gnmz byk yal nfusu sorununa cevap salaya
mayaca ve tepkici bir metafizik anlay zerine kurulu bilim ve
teknolojinin yal nfusun azabn garantileyen tutucu gler oldu
unu belirtmitim. Kaytlarn bilgisayar ortamna alnmas bile ki
isel onur ve retim kavramlarn boan bir sosyal yardm sistemi
nin varlm tevik etmektedir.
stinsan dnyadr! Bundan daha ak bir ey olamaz. Ahlaka
kar olmamz gerekmektedir. Deleuzen yazd gibi, Oedipus in
sann insan tarafndan iselletirilmesi, insann insan tarafndan
smrgeletirilmesi, makinesel bilindn olguculuk ve etkinlik
ten mahrum brakan ve onu sadece tepkici hem de denetim altnda
bir tepkicilik demektir. Deleuzen Nietzcheye olan muazzam bor
cunu burada grebiliyoruz ve maddeci bir psikiyatri anlay olan
Deleuze-Guattari izoanalizi de aslnda bir Nietzche psikanalizidir.
Dorusal-olmayan bir evrimsel olgu olan stinsan, insan ve mev
cut deerlerini amaldr; Nietzche ve stinsan bu anlamda ahlak
d ya da tek doru ahlaka sahip kiilerdir denebilir. Biyolojik evrim
tepkicilik ile almaz. Temellerinde tepkicilik yatan Hristiyanlar,
cam bilye oyunlarnda olduu gibi, etkinlii anlayamazlar ve ken
dilerine sadece aptalca bir ans zerine kuruluymu gibi gzken
evrimi anlayamazlar.
Nietzche bu sistemi olutururken Serresin palimpsestleri ve
parazitleri ve arzu makineleri gibi ileyen G stenci kavramnda
durup kalamaz. Evrime ahlak yerletirmek zorunda kalr ve ger
ek ahlak, yani ahlak-dl G stenci iine yerletirmek ister ve
bu gerek ahlak dorusal-olmayan stinsan kiiliinde bir biyolo
jik gce dntrr. Bu adan bakldnda, Nietzche bir ahlak
dr ve Lutherin ele avuca smazl ve yabanilii ile ayn trden bir
kkten ahlakdr. Nietzche ahlak ve deerleri biyolojiye dntr
m ve bunlar dorusal-olmayan bir sistemin boyutlar haline ge
tirmitir. Bu nedenle iyilikseverlere, yufka yreklilere, Hristiyanlara
460

William Plank

son derece kin doludur, nk bunlar olay anlayamamtr ve in

san rkna felaket getiren ve hatta soyunu tketme vaadinde bulu
nan bir yolda yrmeye niyet etmektedirler; en bandan beri inan
dklar Kurtarc zamann sona erdii noktada dnnce yok olmay
bile mit etmektedirler. Baz yorumcular, Nietzchenin 20. yy.da ya
anan byk felaketleri inanlmaz biimde tahmin edebildiini yaz
mlardr, fakat bundan hareketle onu bir peygambere dntrmek
gerekmez. Sadece insan evriminin ortaya kard deerler sistemi
nin baz zalimce davranlarn da ortaya kmasn garantilediini
belirtmek yeterlidir.
Nietzche G stencinden ve bu kavramn bizlere insan psiko
lojik, antropolojik ve ahlaki adan zmleme konusunda nasl yar
dmc olacandan bahsederken, bir etolojist, yani hayvan davran
lar uzman olarak konumaktadr. Sr hayvanlan birbirleriyle olan
etkileimlerini dzenleyen davran biimleri gelitirirler ve bunlann bazlar fizyolojik olarak etkin feromonlar, dngsel reme ve
yavru bytme dnemleri ve doadaki besin miktarndaki deiik
likler nedeniyle yaplan iklimsel bir programn ynettii g etkin
lii zerine kuruludur. Nietzcheden bir eyler rendiysek, ren ge
yiinin, antilobun, kutup aysnn ve bozaymn etolojisinin ksack
bir zetinin bile, trn yeleri arasndaki etkileimi dzenleyen ol
duka kat ve deimez bir yapnn varln ortaya karacan g
rebiliriz. Ahlak adn verdiimiz ikiyzll bu hayvan etolojisine
uygulamann bir mant yoktur. Bu trden bir ahlakn toplumsal
yaam sren trlere uygulanmas alayla karlanacak ve romantik
yan-olguculuk dncesinin en akla aykn biimi olarak adlandr
lacaktr. Yine de, Nietzchenin ahlak zmledii bak asyla bizleri rahatsz eden ey, bizlere de bir sr hayvan olarak bakmas,
etoloji-ahlakmz bu ekilde tanmlamasdr. Bu biyolojik bak a
sn ou kez tam olarak anlayamayz. Nietzche aslnda ahlakn soyktnden, yani etolojiden baka bir ey olmayan bir ahlak soyktnden bahsederken biz onun ahlaktan bahsettiini sannz. Bu
nedenle Nietzcheyi okurken kafamz kanmamaldr nk bazen
(a) Nietzchenin takdir ediyor gibi grnd, imdi ve gemite var
461

Nietzsche ve Varlk

olan toplumsal hiyerariler zerine kurulu ve bizim ahlak anlay

mz byk lde etkilemi olan, soylulara ait, st dzey, kuralc
ve g-eilimli bir ahlak anlayndan, bazen de (b) imdi ve ge
mite ahlak adyla andmz eyin, gcn fiziksel olarak uygulan
d hiyerarik bir toplumsal yapdan ortaya kt antropolojik ba
k asndan bahsetmektedir. Yunanlarm ve zellikle de Platon ve
Aristonun elinde (Nikomanosa Etikteki) ahlak, dsal mal-mlk,
g, fiziksel grnm ve dnce yaps olduu kadar, ruhun isel
soyluluu olarak da tanmlanmtr. Nietzche yorumcular bu ta
nmsal ahlak ile kuralc ahlak trleri arasndaki ayrm yapmadk
lar iin, Nietzche biraz kt bir ne sahip olmutur.
Serres ve Deleuzen insan davran zmlemesi iin bir te
mel ne srmeleri ve bylece insan etolojisi iin bir sorunsal ortaya
koymalar gibi, Nietzche de G stenci kavram ile urat srece
bir etolog olmaktadr. stinsan kavramn ortaya atncaya kadar da
bir ahlak olmamtr. Ahlaki bir varlk olarak stinsan kavramn
ortaya atmak iin, Nietzche soyktn kard ahlak kavramn
reddetmek zorundadr, nk bu ahlak deil etolojidir. stinsan etolojinin tesine gemitir; ayrca, insanlk tarihinde ve tarihncesine
ilk kez biyolojik ve toplumsal insan evriminin bilinsiz sonucu ola
rak ortaya kmayan ya da en azndan evrimin baka bir aamas
olarak ortaya kan, insan ve kurumlar arasndaki ilikiler zerine
bir dizi kural ve ilke ortaya koyan, yani aksiyosferi tanmlayan da
stinsan olmutur. stinsan, insan tarihi ve evriminde yeni bir aa
madr, yani stinsan dnyadr ve aksiyosferdir.
Nietzche arada bir bu dnceleri derinlemesine aklamaz (ki
bu nedenle onu tamamen ve dikkatli okumak durumundayz), nk
G stencini, Bengi Dn, stinsan ve Amor Fatiyi i ie anlat
mtr. Fakat, onun eserlerini damtarak bu drt elementi, Nietzche
tetrahedronunu birbirinden ayrtrrsak, bu byk gr ve sezgiyi,
ailesinin gemiindeki Protestan din adamlarndan miras alp getir
dii teogenez yani tanrsal kkenli ahlakn yerine baka bir ey koy
masn salayan dnceyi grebiliriz. Ve Nietzchenin dncesi z
itibaryla yledir: Gerek ahlak, ancak ahlakn kendini-dnebilen
462

W illiam Plank

ve kendini-deitirebilen bir duruma geldii ve mecaz olmayp ke

limenin tam anlamyla biyolojik ve kozmik evrimin bir olgusu olan
bir ahlaki geri-bildirim mekanizmas ile alan biyolojik evrimin
bir dier aamasnn sonucu olabilir. stinsan dnyadr. dealizmin
olguculuk kavramn reddetmesi yznden bat insan stinsanm
biyolojik-ahlaki bir olgu olduu gereinin farkna varamamtr.
stinsan bir sahtekar olamaz. Darvvini yanl anlam olmas ve
Danvinin grlerinin 20. yy.da alaca biimden haberdar olma
mas nedeniyle, Nietzche en iyi olann hayatta kalmas dncesini
reddetmitir, nk en uygun olann hayatta kalmas, bir organiz
mann, yani etolojik insann ahlak olarak bu etolojiyi, yani insann
gaddarl ve egemenliini, bireyin ve toplumsal organizmann aa
lanma ve kn garantileyen bir etolojiyi ortaya karan ilkeler
nedeniyle hayatta kalmaya da devam edecei anlamna gelmektedir
(Bu Darwinci evrim, sonuta arada bir yavrularn yiyen dii aslan
da ortaya karmaktadr). Bu anlamda, Darwinci evrim dncesi
nin en zayf olann hayatta kalmasn garantilediini grmekteyiz.
nk, en zayf olanlar antilop ve kendi aalanmasn ve belki de
soyunun tkenmesini garanti eden trden bir ahlak-etolojiye ina
nan sr-insandr. 20. yy.daki savalara baknca, sahip olduumuz
ahlak anlaynn bizleri baarszla uratt grnn nasl ka
bul edilemeyeceini anlayamyorum. Cephe hastanesine gtrlen
askerlerimize din adamlarnn elik ettiini ve iadamlarnn bera
ber Tanr bizimledir dualarn ettii kahvaltlar grnce Nietzche
herhalde en byk kahkahalarn atard. Bugn sahip olduumuz
ahlakmz sadece bir milliyetilik, bir milli etoloji, bir kabileciliktir.
Grld gibi, stinsan her yeni organizma gibi tehlike altn
dadr. nsan rknn ilerlemesini salayacak olan organizmadr ama
bizim ahlak diye grdmz etolojimiz bin yl boyunca maddi ser
vet, agzllk, mal sahiplii zerine kurulu bir kendi varln sr
drme dncesi ve insan kardelerimizi ldrme becerimizin bir
ifadesi olarak geliince, bunun elde etme ve ldrme becerisi ze
rine kurulu bir ahlak anlay olduunu gryoruz. Ancak bir dier
insann kendi varln srdrme becerisini elinden alarak kendi
463

Nietzsche ve Varlk

varlmz srdrebilmekteyiz. stinsanm kar karya olduu teh

like budur. stinsan bir stinsandr, bir sperinsan deildir; milli
yetilii, mutlak bir dnce olarak kendi varlm srdrme kav
ramn, acma duygusunu reddeden ve insan dzeyini aan, hem
de sadece bir zne olarak kendini deil, ahlak klna girmi lm
cl bir ahlaki etoloji ile donanm insan aan bir olgudur. Bylece,
sr insanna ynelik korku ve kzgnln ve birbirimizi katletme
den yaamamz olas klacak baz deerleri bulabilmemiz iin de
erlerimizi yeniden deerlendirecek stinsana ynelik umudun ne
denini anlayabiliriz. Nietzchenin insancllk klnda ve insan adna
trn kendisini tehdit eden demokrasi, sosyalizm ve idealizme y
nelik kzgnlna amamal. rlandadaki Katolikler ve Protestanlar, dinlerinin gzel niteliklerini vp dururken, bu Hristiyanlk ve
milliyetilik denen etoloji yznden aym zamanda getiimiz birka
yzyldr birbirlerini de ldrmektedirler.
yleyse, Nietzchenin Bengi Dn kavramn yzeysel olarak
anlamalyz. Bu Clarkn sorduu gibi, G stenci konfigrasyonlar arasndan seim yapabilme ynnde neden biraz esnekliimiz
olmad sorunu deildir; ahlaki, fizyolojik, toplumsal var oluumuz
paracklar-birimler btnl ile o derece i ie ve bal durum
dadr ki, aslnda Hitler ve Stalinin yaptklarna biz de katlmakta
yz. Ben yeniden olutuumda neden bir seim ansm olmuyor?
diye sorduumda aslnda tekrar var olduumda beni ksmen de olsa
Hitler yapan eyden kurtulma arzusunda olduumu sylemi oluyo
rum. Neden kendimi bu sutan ya da su ortaklndan anndramyorum? Neden kendimi biyolojik evrimin bir rn olmaktan muaf
tutamyorum? Bu trden sorular, kaderimiz gnahlardan ve tm
ktlklerden annsn diye btn gnahlarmz kendi omuzlarna
alan ve srtndaki hala Golgota tepesine trmanan o gzel gll
adama giden yolu amaktadr. Nietzche Bengi Dn kavramn ka
fasnda canlandrdnda bunu da farketmiti. Fatumu yani kaderi
nizi kabul etmek durumunda olmanzn ve Nietzchenin de Protestan
din adamlarnn olu ve torunu olarak grlebilmesinin nedeni bu
dur, nk Nietzchede o derece gl bir ahlaki kktencilik vardr
464

William Plank

ki, bize ne gnah karma ne de affedilme ans vermektedir; ka

derden ka yoktur.
Nietzche, bir yandan bizleri sa ve Kutsal Baba huzurunda el
pene divan durmak zorunda brakan Hristiyanln sululuk y
knden kurtarmakta, dier yandan ise zerimize asla atamayaca
mz ve kklerini btn Nietzche dncesinin temellerinin yatt
Tragedyann Douu nda bulduumuz ve trajediden ayrdedilemeyen bir mutlulukla kucaklamamz gereken bir kader kavram yk
lemektedir. Fakat, kaderimizi biraz da olsa temizleyemez miyiz?
sorusu aslnda son derece Hristiyanca bir sorudur. Bu, sululuk kav
ramn ve arada bir de Kurtarcmn krba izleriyle dolu srt ve ivi
lerin delip getii elleri sayesinde ondan kurtulmann verecei hu
zuru geri isteyen bir kiinin soraca trden bir sorudur.
Friedrich Nietzchenin sava ve saldrganca bir tavrla yazma
sn ve insan ldren ve kleletiren acma duygusunu bu erevede
anlamamz gerektiini dnyorum. Hatrlamamz gerekir ki, Ni
etzche eserlerinin hibir yerinde hi kimseye acr bir tavr taknmamtr. Kendi bak asyla, birine kfr etmek ona acmaktan daha
onurlu, daha saygl ve daha sevecendir, nk daha st dzeydeki
bir insana ait bir zellii ortaya karmaktadr ve buna ynelik umu
dumuzu acma duygusu yoketmektedir. Nietzchenin insan rkna y
nelik muhteem tutkusu bu aalama duygusu iinde yatmaktadr.

465

127
John BeU: Varolabilir ve BeU n-varolabilir
uantum hakkmdaki tanmlardan sonra (16-26. Blmler),
Bohmun kuantum potansiyeli kavramna deinmitik (27. B
lm) ve Nietzchenin grlerini evrim, edebiyat vb. gibi alanlara
uygulayp tarttktan sonra tekrar bu noktaya geri dneceimizi
sylemitik. Bu noktaya kadar beklemekteki niyetim, bu blmn
Derrida zerine yaptmz tartmay (122-124. Blmler) tamam
layabilmesi iin kuantum konusunu 27. Blmden beri tartmakta
olduumuz baz sorunlara daha yaklatrabilmekti. Bu blmde
Bohmun kuantum potansiyeli kavramn ve Bellin bunu tamam
layan varolabilir (beable) kavramnn Derridanm differance kav
ram ile ifade ettii ayn felsefi kaygdan kaynaklandn greceiz.
Derridann differance (imleyen zincirlerinin ngrdamas ile anla
mn devaml ertelenmesi mekanizmas) kavramnn aktard an
lam, aslnda Bellin varolabilir kavramna denk den anlam ve
rebilir olarak da ifade edilebilir. Varolabilir kavram differance ile
ertelenen anlam kavramna paraleldir. Ertelenen anlam, kuantum
potansiyeline paralel bir anlam potansiyeli kavramdr. Varola
bilir kavram nasl yerel gereklie duyulan bir nostalji ise, siline
cek (ous rature) kavram da akn imlenene duyulan bir nostaljidir.
Differance ve imleyen zincirleri nasl anlam geciktiriyorsa, varo
labilir ve kuantum potansiyeli de yerel gereklii geciktirmektedir.
Buna ne yardan gemek ne de serden gemek denebilir. Bu blmde
ncelikle bu sonucu irdelemek istiyorum. Yine de, post-yapsalc
anlam kavramnn yerel gerekliin kuantum mekanii potansiye
linde kendi dengini bulmu olduu sanrm u anda olduka ak

466

William Plank

bir biimde grlmektedir. Btn bunlar, kuantum potansiyeli ve

varolabilirlerin fiziksel dnyada olup bitenleri tam olarak anlata
mad anlamna gelmemektedir; fakat Platondan bu yana aray
iinde olan filozof ve bilim adamlarnn somut bir kavram, kat bir
gereklii, yani ak-olmayan bir kararllk durumunu tanmlama
arayna cevaben ortaya kan terimleri grnce insan doal ola
rak biraz phelenmektedir.
Kopenhag Okulunun kuantum biimciliinin kuantum meka
niini yaratt iddias, gzlemci, gzlem aleti ve gzlenenin bln
mez bir btnlk oluturduu dncesi, bir ey olmayan bir e
yin durdurulup izlenince bir ey olduu; dalga ilevinin k,
llnce bir ey olan yokluk; bunlarn hepsi, varolabilir gibi bir
kavram gerekli klmaktadr. Bell, dnyann gzlemi srecinde bir
tarafta sistem, dier tarafta alet ya da gzlemci eklindeki anlal
mas g bir ayrm gereksiniminin ortadan kalkmas zerine yazd
ilk makalelerde, Bohmun bu buluunun kendisi iin olan nemine
deinmiti (Hiley ve Peat, 227). Bu dnce onu gzlemlenebilir
anlayndan varolabilir anlayna gtrmt. Bu kuramn varolabilirleri, gereklii oluturan unsurlara, yani gerekten var olan
eylere karlk gelen unsurlardr. Varlklar gzlem zerine kurulu
deildir. Aslnda, gzlem ve gzlemci de olabilirlerden tremedir
(Hiley ve Peat, 228). Bohm, bu ykl varlk ya da varolucu kav
ramn fiziksel kuramdaki belirsizlikleri aklamaktan kanr. Bu
trden bir kuram, olsa olsa doann tanmn yapmaya bir adaydr.
Varlk, varolucu, var gibi terimler bana sanki fazla iddialym
gibi geliyor. Varolabilir terimi aslnda belki-varolabilir ifadesinin
ksaltlmdr (a.g.e., 228). Fizikilerin bir kavram sanki bizim gibi
bir insanm gibi el yordamyla aramas bana hem ok artc, hem
de biraz da olsa gven verici gelmitir. uras ok ak ki, Bohmun
kuantum potansiyeli ile yapt gibi, hepimiz bu belirlenemezlik de
nizinde tutunacak ve dikkatimizi vereceimiz bir pa aramaktayz.

467

128
D avid Bohm: Kuantum M ekanii G
sten cin e doru e l yordam yla ilerlerk en
ine en nce sonucu dile getirelim: Bohmun ilk dncesi an
lam varlk ile eitlemek ve bu model iine telos, bilmek, yarat
mak ve gzlem yapmak gibi geleneksel terimleri de yerletirmektir.
Bu aba srecinde genelde Sokrat Yahudi-Hristiyan metafizii
nin gereksiz terimlerine bal kald iin ii zorlamtr ama so
nuta G stencine olduka benzeyen bir model ortaya karm
tr. Bu kitap kapsamnda takip etmeye altmz eilim de budur
ve herhalde en iyi rneini de burada vermektedir. Burada Bohm
ve Renee Weber arasnda geen bir konuma olan David Bohmun
Sakl Dzen Dncesinde Varlk olarak Anlamdan bahsedeceiz
(Hiley ve Peat, 436).

Bu metne bavuracak okurlar iin syleyelim; ncelikle Bohmun

teleoloji ifadesini kullanmasndan tr onu affetmemiz gerekmekte
dir, yoksa bu Nietzcheyi daha yeni tanm olanlar iin bandan ka
racaktr. Bohm, Aristonun drt nedensellik esine bavurmutur:
Maddesel neden, hareketsel neden, biimsel neden ve ereksel neden;
bunlarn ilk ikisi modern bilim tarafndan hl kabul edilmektedir.
Bohm bunlardan biimsel ve ereksel nedeni alr ve yeniden tanm
lar: Bu dnceye biimsel ve ereksel nedeni dahil edecek olursak,
diyebiliriz ki bir eyin sahip olduu biimin kendi nedeni ve hedefi,
amac, erei vardr (Hiley ve Peat, 436). Weber bu dnceyi mee
aacn kullanarak grselletirir: Aynen bir mee palamudunun mee
olma yolunda ilerleyip, mee olduunda bymesini durdurup mee
olma durumunu srdrmesi gibi (a.g.e., 437). Artk aada verilen
468

W illiam Plank

dncelerinden Bohmun bizim genelde telos biiminde anladmz

trden herhangi bir tanrsal plan ya da niyetin gereklemesini kas
tetmediini anlayabiliriz. Bohmun telosu aslnda varlklar ne iseler
o olurlar anlamndadr. Peki, bu biimsel neden nereden gelmekte
dir? sorusuna Bohmun yant ise evrenin alma biiminin byle
olduudur. Grld gibi, bu bizim genelde anladmz anlamda
bir teleoloji deildir; daha ok Cyrano de Bergeracn topran erik,
eriin domuz, domuzun insan olduu eklindeki, doadaki madde
nin bilin dzeyine ykselmesi eilimi dncesine, Schachtm d
nm itkisi dncesine ve Nietzchenin G stencinin bir konfigrasyonunun gerekleme potansiyeline yakndr.
Bohm, pan-psiizm dncesi ve soma-anlam (somasignificant) ve/veya im-somatik (signosomatic) gibi iki terim icat etmi
tir, ki biraz zalimce bir eletirmen Bohmu soruya cevap vermekten
kanp, kurgusal eyleri somutlatran gereksiz yeni terimler icat et
mekle sulayabilir. Her ey anlamla dolu olduu iin, akl ve madde
birbirinden ayrlamaz. Soma-anlam ya da im-somatik dncesi,
akl ve maddenin hibir durumda birbirinden ayr varolmad anla
mndadr. Akim deiik dzeyleri vardr. Elektron bile belli dzeyde
bir aklla doludur (443). Pan-psiizmin uzun bir gemii vardr ve
birok soruna cevap salamaktadr: Teilhardn Le Phnomne hu
main eserinde az ve z bir ekilde belirttii gibi: Toute nergie est
de nature psychique (Btn eneji psiik bir doaya sahiptir). Nietzche de ayn sorunu G stenci iinde cevher kavramnn geer
liliini reddederek zmt. Bohm, teolojik bir anlam kavramnn
yeri olmad bir kozmoloji aramaktadr ve bu srete bir nceki b
lmde tarttmz Nietzchenin olgucu dil ve anlam kuramna ol
duka yaklamtr. dealist metafizik, Sokrat Yahudi-Hristiyan
metafizii anlamn deadan kaynaklandn sylemi ve anlama
trevsel, geici, elde edilemez, temsili, yani Nietzche terminolojisi
ile tepkici bir nitelik vererek znden arptmtr.
Bohm, bu kuantum mekanik kozmosunu kendi a n la m = v a rlk
denkleminde bulmu ve geleneksel terminolojiyle bouarak ortaya
G stencine ok benzer bir kavram karmtr. Anlamn varlkla
zdelemesi, pan-psiizmin kabul anlamnda kk bir admdr
469

Nietzsche ve Varlk

ve arada bir Nietzche dncesi ve kuantum mekanii evrelerinde

nmze kan bir evren anlay, yani elektronun kk bilincin
den filozofun dnce dolu bilincine kadar deiik bilin dzeyle
rinden oluan kendi kendini dnen bir evren anlay salar. Bu,
Bohm iin doada, evrende anlamn varolmas sorunu deil anla
mn varldr (a.g.e., 438). Bu elektronun kendisine anlam verip ver
medii sorunu deildir; her ne kadar atom dzeyindeki bilin, ya
da en azndan kendi kendini bilme dzeyi ok dk olsa da, elekt
ron, anlamdr ve evrenin pan-psiik doasnn bir paras olmakta
dr (a.g.e., 439). Anlam, gerekliin zdr (a.g.e., 441).
Ama iin gelip dmlendii nokta budur. ifte yark deneyini,
Bellin eitsizlik kuramn, gzlemci-gzlem aleti-gzlenen kuantum
sistemini (yani varolabilin), Heisenbergin belirsizlik ilkesini, Planck
sabitini, dalga ilevinin kn hatrlayalm; bunlarn hepsi gz
lemciyi gzlenene balamaktadr.
Anlam, somay etkiledii iin, biz bu anlamlara im-somatik
diyoruz. Elektronun dnsnn, dnsn anlamnn baz so
matik sonular vardr. Gzlemin sonucu, anlam deitirmek
ve bylece de varl deitirmektir. Analiz yapmak da benzer
biimde anlam eklemek ve varl bir kez daha deitirmektir,
nk gzlem anlam eklemi ve varl deitirmitir. Bu, bizlere gzlemci ve gzlenenin nasl b ir olduklarnn resmini sun
maktadr (a.g.e., 442).

Anlamn varlkla zdelemesi nedeniyle, gzlem ile anlam de

itirmek varl deitirmektir. Bu nedenle lm yapmak varl
deitirir, nk varln bir parasdr. yleyse, varln kendisini
deitirdii, kendi kendini var ettii ve Gell-Mannm spersicimleri
ya da Nietzchenin olgucu dil kuram gibi kendi iinde kendine ye
ter olduu sonucuna ulaabiliriz. Bohm, geleneksel terimler kullana
rak gzlemci-gzleneni (bir varolabilin) bir btncllk iine yer
letirmeye alr. Bu arada, her ne kadar kendisi farketmi olmasa
da mantk gerei cevheri de reddetmitir, yoksa Teilhardn yapt
gibi bir pan-psiizm ile varla anlam vermesi (ya da tersi) sz ko
nusu olamayacaktr.
470

William Plank

Da capo: () Gzlem anlam etkiler. (2) Anlam, var olmaktr. (3)

Bu nedenle de, gzlem varl deitirir. (4) Gzlem anlamdr. (5)
Gzlem, var olmaktr. (6) Varlk varl etkilemektedir. (7) Tm ev
ren anlam demektir. Bohm, Nietzchenin ortaya koyduu sorunlar
modas gemi terimler kullanarak ele almaktadr ve sonuta da
Hegele gelip dayanr:
Hegelin sylemek istedii, analizin nesneleri paralarna ayr
mak demek deil, daha ok anlam aa karmak olduudur.
Analiz yapmann ayn zamanda sentez yapmak da olduu,
nk anlam aa karldnda varln da deimi olduu
ve ona artk bir ey eklenmi olduu eklinde ilgin bir sapta
mas da vardr. Analiz, varln bir dier dzeni olan anlam
aa karmaktadr, (a.g.e., 442)

Burada hatrlanmas gereken nokta, Hegelin Varlk kavram

nn Bohmun kavramndan olduka farkl olduudur.
16-24. Blmlerde vurguladmz gibi, gzlemci ve gzlenen bir
dir. Anlam sadece varla yaplan bir ek deil, bizzat varln eiti
haline getirerek, Bohm aslnda anlam gereksiz bir kavram haline
getirmi ve bir sorun olmaktan karm ya da dealizm tarafndan
ortaya atlan bir sahte soruna dntrmtr (daha nceki b
lmlerde bunu grmtk). Her ey aslnda anlam ise, o zaman sa
dece anlamvarlk vardr. Anlamvarlk, anlamn zaten hep orada
olmas ve kozmosun anlam olmas demektir ve bylece anlam kav
ram gereksiz hale gelmekte ve idealizmin sahte mekanizmalarn
dan biri olmaktadr.
Her ne kadar bu konuma srecinde iyi ve kt kavramlarnn
tesine gemese de, Bohm bu dnceler ile Nietzcheye olduka yak
lamtr. yleyse btn bunlar nedir? Sonuta ortaya kan eyin
sevgi olduu, dzen olduu, uyum olduu sylenebilir (a.g.e., 447).
Dzen ve uyum, G stencinin rettii sonular deildir; Amor
Fati bizlerden insanolunun hatalarn da kabul etmemizi istemek
tedir: bu noktada okurun B, 337yi incelemesi nerilir [Ben bek
lerim], Fakat, Bohm bu cmleyi yle bitirmitir: . . . ama sonu
cun srecin kendisi olduu da sylenebilir (a.g.e., 447) ve bu ifade
471

Nietzsche ve Varlk

son derece Nietzcheya aitmi gibi durmaktadr; bu Bengi Dn ve

Amor Fatinin verdii mutluluktan umann kkenine yatmaktadr.
Nietzchede de olduu gibi, Bohmda da kesinlikle mistik bir hava ve
yarar kavramnn deerini saymama durumu var. Nietzchenin ya
rarclarla nasl alay ettiini hatrlayn! Weberin belirttii gibi, mis
tik deneyimde yararc bir boyutu bulunmayan yce ve apak bir an
lam vardr (447). Bohm da ayn grtedir; yarar, anlamn sadece
kk bir parasdr. Yarar, bir anlamdr ama olduka snrl bir an
lamdr (a.g.e., 447).
G stenci, Bengi Dn, Amor Fati ve stinsandan oluan Nietzche Drtls, Nietzcheyi kusursuzca evrendeki yerine yerletir
mektedir ve burada Sartre ve Camus iin sz konusu olan bir varolusal bunalm, kendisine kaytsz bir evren karsnda iteledii kayay
dan tepesine ulatrp kaderi karsnda zafer kazanan bir Sisifos
yoktur. Kozmos bizim zeminimizdir. Bohm da ayn sonuca ulam
tr: Evren iinde yakaladmz her anlam ayn zamanda varln
da deiiklie uratt iin, bu bizi evrenin evrimi srecinde bir ka
tlmcya dntrr (a.g.e., 449). Bohmun burada kastettii ey,
baz eletirmenlerin belirttiinin aksine hi de ifreli bir ierii ol
mayan K, 36 kadar aktr. D dnya dediimiz ey, bir aldat
maca, sadece grntden ibaret ya da Berkeley ve Schpenhauerin
ifadesiyle idea deildir (K, 36). Duygularmz ile ayn derecede
gereklie sahip bir d dnyadr bu. Duygular dnyasnn daha il
kel bir biimidir ve burada her ey son derece gl bir .birliktelik
iinde yer alr; sonra bu dnya dallanp budaklanr ve organik dei
imlerden geer. . . ve btn organik ilevler kendini-dzenleme ile
birlikte sentetik olarak hl i ie bulunmaktadr (K, 36).
Aslnda, K, 36da tanmlanan G stenci, gzlemci ve
gzlenenin, yani kuantum alglama durumu ve maddesel
dnyann, ayrlmaz bir sistem haline geldii bir kuantum
durumudur. Ne kuantum ne de G stencinin, Berkeleyin ideal
gzlemci dedii eyle, tekbencilikle, grngbilimle bir ii yoktur:
Paranteze alma diye bir ey yoktur, nk paranteze alnacak bir
ey yoktur ve alglayan ile alglanan arasnda bir ayrm sz konusu
472

William Plank

deildir. Bohm her eye en batan, ta tepeden bir daha balamak is

teyecek bir adam olsa gerek. Da capo! (K, 56).
Nietzcheninki gibi Bohmun kozmolojisi de yaratc, etkin olana
izin vermektedir. Weberin sorduu gibi; Biz anlam buluyor mu
yuz, yoksa yaratyor muyuz? Sanki onu bulunca yaratmz ya da
iimizde yaratmz gibi grnyor (449). Bohm soruyu yantlar;
Sadece onunla kalmyor, ayn zamanda zenginletiriyoruz da; n
cesinde orada olmayan bir ey yaratyoruz (a.g.e.). nsan anlama ek
yapmaktadr ve o bizim bir paramzdr. Bohm, kendi kozmolojisinin
uzay ve zamann tesine getiini, grnen ile dokunulann (duyu
larn) anlamn sonucu olduklarn ve Nietzchenin de farketmi ol
duu gibi, duyulara geerlilik kazandrdn iddia eder.
Nietzche de mekanizmay reddeder. Btn bu sakl dzen fel
sefesinin insan dnyas ile ne ilgisi olduu sorusuna, Bohm bunun
ok farkl bir anlam olduu eklinde yant verir: Dsal ve meka
nik tarafa, yani paralanm ve yanllk tarafna byk arlk ver
meyecek olmamz anlamnda bu ok deiik bir tavrdr. Ayrca, bu
bizi ok daha yaratc bir tavra srkleyecektir ve sonuta insann
dnmn salayacaktr, nk anlamn deiimi varln deii
midir. u anda, paralanm ve kark anlamlar yznden, hem bi
rey hem de toplum olarak kafas kark ve paralanm bir varlz.
Bu nedenle, bu bizim bir btn olmamza, birey ve toplum olarak
tam bir varlk olmamza giden yolu aacaktr (a.g.e., 450). Bohmun
bahsettii bu evren ile ortaklk en kesin olarak z Tragedyanm
Douu na kadar giden Diyonisos karakterinde gereklemektedir.
Bohmun dncesi kanlmaz bir ekilde Amor Fatiye, yani bizim
gerekli olan gzel grmemiz eklindeki evren ile ortaklmza
gelip dayanmtr.
Bu alntdan, evren ile ortaklk aamasna ulaacak stn bir
insann, stinsann ortaya knn tahmin edildii sonucunu
karmak istemiyorum. Fakat inanyorum ki, kuantum mekanii uz
man David Bohm, bizlere Nietzchenin geleceini tahmin ettii ya
da en azndan alglad ile bir olan bir alglayc eklinde ngr
d yeni filozoflardan biri olduunu kantlamtr.

473

Kaynaka
Roland Barthes. The Pleasure o f the Text. Hill and Wang, New York: 1975. Tr.
by Miller of Le Plaisir du texte Editions du Seuil, Paris: 1973.
Roland Barthes. Le Degr zro de l criture. Editions du Seuil. Paris: 1972.
Albert Baumler. Nietzsche der Philosoph und Politiker. Leipzig, Reclam: 1931.
Samuel Beckett. LInnomable. Les Editions de Minuit. Paris: 1953.
Jean-Marid Benoist. The Structural Revolution. St. Martins Press. New York:
1978. Trans, of La Rvolution structurale. Grasset, Paris: 1975.
W illiam Blake. Complete Writings. Ed. by Geoffrey Keynes. Oxford Univer
sity Press. London: 1969.
Harold Bloom. The Western Canon: The Books and School o f the Ages. Harcourt Brace and Company. New York: 1994.
H. Butterfield. The Origins o f M odem Science. The Macmillan Company.
New York: 1958.
Maudemarie Clark. Nietzsche on Truth and Philosophy. Cambridge University
Press. Cambridge: 1990.
James T. Cushing and Ernan McMullin, editors. Philosophical Consequences
o f Quantum Theory: Reflections on Bells Theorem. University of Notre
Dame Press. Notre Dame: 1989.
Savinien de Cyrano de Bergerac. LAutre M onde, ou les Etats et empires de la
lune et du soleil. Librarie Honor Champion. Paris: 1977.
Leopold Damrosch, Jr. Symbol and Truth in Blakes Myth. Princeton Univer
sity Press. Princeton: 1980
475

Nietzsche ve Varlk

Gilles Deleuze and Flix Guattari: Anti-Oedipus: Capitalism and Schizophre

nia. Viking Penguin. New York: 1977. Trans. Of l Anti-Oedipe. Edition
de Minuit, Paris: 1972.
Gilles Deleuze. The Logic o f Sense. Columbia University Press. New York:
1990. Trans by Mark Lester of La Logique du sens.
Gilles Deleuze and Flix Guatari. M ille Plateaux, v. 2 o f Capitalisme et
schizophrnie. Edition de Minuit. Paris: 1980. Trans. Thousand Plate
aux. University of Minnesota. Minneapolis: 1978.
Gilles Deleuze. Nietzsche and Philosophy. Athlone Press, New York: 1983.
Trans, of Nietzsche et la philosophie. Presses Universitaires, Paris: 1962.
Jacque Derrida. Eperons. Flammarion, Paris: 1978. Translated as Spurs.
Jacques Derrida. O f Grammatology. John Hopkins University Press, Balti
more: 1974. Trans, by Spivak of De la Grammatologie, Editions de M i
nuit, Paris:1967.
A. Desmond. The Maymuns Reflexion . Dial Press, New York: 1979
Denis Diderot. Oeuvresphibsophiques. Edition de P. Vernire. Garniers Frres.
Paris: 1964.
Denis Diderot. Rameaus Nephew and Other Works. Trans, by J. Barzun and
R. Bowen. Bobbs-Merrill Company. Indianapolis: 1956.
Manfred Eigen and Ruthild Winkler. Laws o f the Game. Alfred Knopf. New
York: 1981. Trans, of Das Spiel: Naturgesetze den Zufall. R. Piper Verflag, Munich: 1975.
Jacques Ellul. The Technological Society. Knopf. New York: 1964. Trans, by
John Wilkinson of La Technique ou l enjeu du sicle. Paris: 1954.
Jean-Baptiste Fages. Comprendrefacques Lacan. Edouard Privt, Toulouse: 1971.
Philippa Foot. Immoral Nietzsche? New York Review o f Books. XXXVIII,
June 11, 1991.
Michel Foucault. Discipline and Punish: the Birth o f the Prison. Pantheon Bo
oks. New York: 1977. Trans, by Alan Sheridan of Surveiller et punir.
Michel Foucault. The Order o f Things. Random House, New York: 1970.
Trans, of Les Mots et les choses. Gallimard, Paris: 1966.
476

Nietzsche ve Varlk

Julien Offray de la Mettrie. LH omme machine: Man a Machine. French-English.

The Open Court Publishing Co. Chicago: 1912.
Alastair Moles. Nietzsches Philosophy o f Nature and Cosmology. Peter Lang.
New York: 1990.
Jacques Monod. Chance and Necessity. Knopf. New York: 1971.Trans, by A.
Wainhhouse of Le Hasard et la ncessit.
Lewis Mumford. The Myth o f the Machine. Harcourt, Brace and World. New
York: 1967.
Ernst Nagel and James Newman. Godels Proof. New York University Press.
New York: 1958.
Friedrich Nietzsche. The Antichrist. In the Portable Nietzsche. Trans. By Wal
ter Kaufmann. Viking Press. New York: 1954.
Friedrich Nietzsche. Beyond Good and Evil. Trans, by Walter Kaufmann. Ran
dom House. New York: 1966
Friedrich Nietzsche. The Birth o f Tragedy from the Spirit o f Music. Trans, by
Walter Kaufmann. Random House. New York: 1967. (Also contains
the Case o f Wagner).
Friedrich Nietzsche. The Gay Science. Random House, Inc. New York: 1974.
Trans by Walter Kaufmann of Die frhliche Wissenschaft.
Friedrich Nietzsche. Daybreak. Cambridge University Press. Cambridge: 1982.
Trans, by R. J. Hollingdale of Morgenrote.
Friedrich Nietzsche. Human, All too Human. Cambridge University Press.
Cambridge: 1986.Trans. by R. J. Hollingdale of Menschliches, Allzu

menschliches.
Friedrich Nietzsche. On the Genealogy o f Morals. Random House, Inc. New
York: 1969. Trans, by Kaufmann and Hollingdale of Zur Genelogie der
Moral. (Also contains Ecce Homo).
Friedrich Nietzsche. Thus Spoke Zarathustra. Viking Press, Inc. New York:
1954. In The Portable Nietzsche. Trans, by Walter Kaufmann of Also
Sprach Zarathustra.
478

William Plank

Friedrich Nietzsche. Untimely Meditations. Cambridge University Press. Cambridge: 1983. Trans, by R.J. Hollingdalle of Unzeitgemasse Betrachtungen.
Friedriech Nietzsche. The Will to Power. Trans. Walter Kaufmann. Random
House. New York: 1967.
David Parent. Nietzsches Arctic Zone of Cognition and Post Structuralism.
History o f European Ideas, Vol. 11. Pergamon Press: 1989.
F. David Peat. Einsteins Moon: Bells Theorem and the Curious Questfo r Qu
antum Reality. Contemporary Books Inc., Chicago: 1990.
Robert Penrose. The Emperors New Mind., Penguin Books . New York: 1991.
Shannon Plank. Reality vs Actuality: Dialectic and Difference In Hegel and
Serres. Unpublished B. A. thesis. Princeton University: 1991.
William Plank. A Humanist Looks at Aging. Peter Lang. New York and Bern:
1989.
William Plank. Sartre and Surrealism. UMI Research Press. Ann Arbor: 1981.
Plotinus. Enneads. Faber and Faber. London: 1930. Trans, by Stephen McKenna.
Mario Praz. The Romantic Agony. Oxford University Press. London: 1970.
Trans, by Angus Davidson of Came, la morte et il diavolo nelle lettera-

ture romntica..
Ilya Prigogine and Isabelle Stengers. Order Out o f Chaos. Bantam Books.
New York: 1984.
Jean-Jacques Rousseau. Confissions. Edition de la Plaide. Gallimard. Paris: 1959.
Jean-Jacques Rousseau. Emile ou l ducation. Editions Garnier frres. Paris.
Michael Ruse. The Darwinian Revolution: Science Red in Tooth and Claw. Uni
versity of Chicago Press. Chicago: 1979.
Michael Ruse. Taking Darwin Seriously. Basil Blackwell. Oxford: 1986.
Jean-Paul Sartre. La Nause. Gallimard. Paris: 1938.
Richard Schacht. Nietzsche. Routledge and Kegan Paul. London: 1983.
Alan D. Schrift. Nietzsche and the Question o f Interpretation. Routledge, New
York: 1990.
479

Nietzsche ve Varhk

T. Sebeok. Speaking o f Apes. Plenum Press. New York and London: 1980.
Franco Selleri, ed. Quantum Mechanics versus Local Realism: The Einstein-Podolsky-Rosen Paradox. Plenum Press. New York: 1988.
Michel Serres. LInterfrence. Editions de Minuit. Paris: 1972.
Michel Serres. The Parasite. Johns Hopkins Press. Baltimore: 1982. Trans, by
Lawrence Schehr of Le Parasite.
Henry Staten. Wittgenstein and Derrida. University of Nebraska Press, Lin
coln and London: 1984.
J. L. Synge. Talking about Relativity. North Holland Publishing Co. Ams
terdam: 1970.
Pierre Teilhard de Chardin. Le Phnomne humain. Editions du Seuil. Pa
ris: 1955.
Lewis Thomas. Lives o f a Cell. Viking Press. New York:1974.
Joseph Weizenbaum. Computer Power and Human Reason. W. H. Freeman.
San Francisco: 1976.
Ludwig Wittgenstein. Philosophical Investigations. McMillan. New York: 1953.
Ludwig Wittgenstein. Tractatus Logico-Philosophicus. Humanities Press. New
York: 1961. Trans, by D. F Pears and B. F. McGuinness

480

N IE TZCH E VE VARLIK
W I L L I A M

P L A N K

1900 ylndaki lm nden bu yana, N ietzsche'nin ad defalarca Nazi, varo

luu, perspektivist, ateist, lgn, yorum delisi, m odernist, postm odernist,
sanat, post-Kant ve post-yapsalc gibi sfatlarla anlagelmitir. Fakat,
Nietzsche bizlere ok farkl bir evren tablosu sunm aktadr: Bu evrende, baz
rekom binatif varlklar eitli konfigrasyonlar ortaya karm ak am acyla
kendi etkilerini yakn evrelerinde en st dzeye karm a ynnde bir
davran sergilem ektedir ve bu konfigrasyonlarn her birisi bizzat a n sn
eseri olarak ortaya kt halde, bunlar ayn zam anda evrenin btncll
asndan da ortaya km alar zorunlu olan konfigrasyonlardr. Nietzsche bu
evrene G istenci adn verir ve her ne kadar zam an zam an dier genelleyici
ifadeler ve isim lerle ortaya ksa da, Tragedya'nn D o u u 'n d a n Deccal'e
kadar Nietzche'nin tm eserlerine batan so n a yn veren tem el dnce
budur. N ietzsche'nin tm felsefesi bu G stenci kavram ile ilintilidir ve
Nietzsche felsefesini bandan sonun a dek kendi iinde tutarl ve m antkl
klan da bu kavramdr. Bu kozm ik G istenci kavram nn doas a n la la
m azsa, Nietzsche de anlalm az olarak kalacaktr.