YAHYA BN 'ADI VE NEREDLMEM

Dr. Mubahat

BR RsALES

TRKER

Felsefe Asistan

Ab Zakariya ra~ya b. 'Adi b. Hamid 1 b. Zakariyii al-Faylastf? al-Mantki

Al- Takrti (892-974) 3, bilindii gibi, Ab Bir Matta ve Farabi'nin
talebesidir 4.
Bibliyografik kaynaklara baklrsa Yahya bn-i 'Adi hakknda yaplmolan yeni tetkiklerle eserlerinin neri umumiyetle 1910':1930 yllar arasa rastlamaktadr 5. Bu etkikler arasnda Graf'n Yahya ibn-i -Ad i'rin
ve ondan sonra gelenlerin Tanr retisi hakkndaki eseriyle Perier'nin
doktora tezi en nemlisidir. Yazma metinlere dayanan bu iki eser hari
tutulursa,
zamamnn ok mehur bir ahsiyeti hakknda henz tatmin edici eserler verilmemitir. Son zamanlarda, slam felsefesiyle ilgili
olan umumi eserlerin bir ksmnda Yahya ibn-i 'Ad i'nin hreti tasdik
edilmekte 6 bir ksmnda ise ondan hi bahsedilmemektedir 7. Filhakika

* Arapa metni gzden geirerek mtalaalarn bildirmek ltfunda bulunan Profesr M. Tand'ye teekkr ederim.
H. Suter (Bk. Mathemaiker, Leipzig, 1900, Teubner, 59) ve Graf (Bk. Die christlicharabische Literatur bis zur frankisehen Zeit, Ende des i . JahrJuderts. Freiburg, 1905, S. 46 ve
Die Philosophie des Gotteslehre des Jahja t Ad und Spdterer Autoren, Mnster, 1910, Verlag,
Beit. z. G. d. Philos. d. M. A. hrg. Cl. Beaumker Band VIII, Heft, 7, S,) Hamid okumu,
Furlani ve C. A.
allino (Bk. Le "QJleslioi Filosoficle" di Ab Zakarlya Yahya b. Adi, R.
S. O., VIII, 1919-1920, S. 162) ise, Humayd okumulardr.
2 Bu lakab al-Kfti kullanr (Bk. lbbar al-Ulama bi Ahbdr al-Hukamii, Msr
1326 h.,
Mt. Sa'adat, S. 238). Ayrca Kr. M. Steinschreider, Al-Fdriibi, St. Petersbourg 1896,
S. 154-155. Sanguinetti, Y. b. Ad'nin .tabip olduunu da iddia eder (Bk, Jour. Asi. III,
1854, S. 264, not. 2). Halbuki burada ad geen ve geecek olan kaynaklarda bu cihet
zikredilmemek tedir.
3 Suter'e gre lm zul'Qa'da
364 (975) B~. Mathematik er, 59) Kft i'ye gre Zulhicca
364 (Bk. lbbar, S. 238) tr.
4 Bk. T.de Boer,. The History af Philosophy in slam, Trans. by R. Jones, 1907, London,
S. 126, ve Brockelmann, G.A.L., I, S. 228, Suppl., I, S. 370. Halbuki, De Lacy O'Leary
onu "a pupil of Hunayn" olarak vasflandrmaktadr.
(Bk. Arabic Thought and s Place
in History, 3, ed., 1954, Routledge-Kegan, London, S.I 14). Hunayn b. shak 874 'te ld-"
ne gre onun fiilen talebesi olamaz, ancak at tercme rna dahilolabilir.
6 Bk. Brockelmann,
G.A.L., I, S. 22R, SuptJl., I, S. 370. Fakat eserlerinden neredilenler arasnda en eski tarihlisi "Abhandlug
ber das, was mit dem Intellekte dem Erkennenden und dem Erkannten bezeichnet wird" tAl-Mariq, V, 1902, 368-372)dir (Bk.
Graf, Die Philosophie, S.7).
6 Bk. cOmar Farruh
Al-Falsafat al-Yaryva f Tarikiha ilti)l cArab, 1947, Bayrt
S. 108; G. Quadri, La Philosophie Arabe dans l'Europe Medieoale, Des Origines l Auerrois,
Paris, 1947, Payot, S. 14.
7 Mesela
Bk. R. Walzer, slamic Philosophy, London, 1953, G. Allen-Unvin, S. 120-148
(isl.Philos. II iinde); t.Madkr, Fi'l Falsafat al-sldmiyya, Manlac ra Tatbikihu, 1948, Dar
al-Kutub al-'Arabiyya, Mr; Frederick CopIeston, A history of Philosophy; II, 3. ed. Westminster, Maryland, 1955 The Newman Press, S.186-200.

88

MUBAHAT

TRKER

Perier de Avrupallarn onun hakknda ancak "Yahya ibn-i 'Adi Yunan

filozoflarn Sryaniden Arapaya evirmi ve en eski tercmeleri tashih
etmitir, ondan ancak bir isim kalmtr" szleriyle zetlenebilecek bir
bilgiye sahip olduklarn esefle kaydetmiti 8.
Graf, eserinde Hrstiyan olan Yahya ibn-i 'Ad i'rin teolojik fikirlerini
ele almakta 9 ve teoloji ilminin onun fikirleri sayesinde en yksek noktasna
eritiini sylemektedir l0. yle ki, mellife gre, Yahya ibn-i Adi "bir
ark hrstiyan skolaatii iin temel olarak alnabilir" LL. Perier'rin eseri
buna nazaran ok daha mufassaldr. Eserinde Yahya ibn-i 'Ad i'nin yalnz
teolojisi deil, felsefesi ve ahlak anlay da, elde mevcut yazma eserlerin
verdii imkan nispetinde, incelenmitir. Geri Perier, Yahya ibn-i 'Ad i'rin
felsefe-teoloji mnasebeti karsndaki vaziyetini tayin ederken Graf'n tezine
tamame~ muhaliftir; nk Yahya ibn-i 'Adi'rin felsefeyi "die aneilla Theologiae" saymadn, ancak durumunun "un theologien enclin au rationalisme" durumu olduunu sylemektedir 12, bununla beraber Yahya ibn-i
'Adi'nin "mterek dmanlar olan mslmanlara kar, btn mezheplerin stnde yer alp hristiyan camiay bir his incelii ile mdafaa ettiini" sylemekten geri durmamaktadr 13.
Grlyor ki bu iki mellif daha ziyade mslman hakimiyetinde
Arapa yazan Hrstiyanlardan biri olmas ve teolojik fikirleri bakmndan
Yahya ibn-i 'Adi'yi ele almtr 14. Bu Hristiyanlarn fikir tarihinde tad
neme ayrca iaret edilmi 15 ise de, Yahya ibn-i -Adi'nin son yirmibe
senedir ele alnd grlmemektedir 16. Bibliyografik kaynaklarda haber
verilen, Yahya ibr-i 'Adi hakkndaki dier incelemeler fazla bir bilgi
ihtiva etmemektedir 17.
8 Bk. Augustin Perier, Jahja ben 'Adi,
Un philosophe Arabe Chreien du xe sisele. These,
Paris 1920, Gabalda Geuthner, S.215.
9 Die Philosophie
und Goueslehre, S.8.
10 Bk. ay. es. S. 45.
II Bk. ay. es. S. 47.
12 Bk. Jahjd ben 'Adi, S. 147.
a Bk. ay. es. S. 54
H Bunlardan
nce T. J. de Boer "Kindi wider die Trinitat, Orientalis-Stud.
(Nldeke-Festschirift), Giessen 1906, I, 267-281, yazsnda Yahya ibn-i 'Adi'yi bu bakmdan
ele almtr. (Bk. Graf, Die Philos., S. 6, n. 1).
s Bk. Louis Cheikho: Ving Trais Theologiques d'Auteurs Ayabes Chreiens, Avant-Propos,
2, ed. Juin 1920, Beirouth; Perier, Jahja Ben Adi, S.6-7.
16 Bk. P. J. de Menasce, Arabische, Philosophie,
Hrg. i. M. Bochenski, Bem 1948, A.
Francke A.G. Verlag; Spuler-Forree: Der Vordere Orient in der fslamischen <eit, Bem, 1954,
A. Francke A. G. Verlag, S. 160-168.
17 Mesela: i. Graf, Die Christlich-arabische Literatur'da Yahya bn-i 'Adi'nin sadece hayat
hakknda bn Abi Uabi'a, Bar Hebraeus
ve De Boer'e dayanarak bilgi vermektedir
(Bk.no.8). 2. Furlani'nin nerettii Le Ques/ioni ise Yahya ibn-i 'Adi'ye sorulan sualin menidir. 3.
skandar al-Ma'lf'n
~~J;':;JI
~ly,L..,.JU;~ makalesi sadece Yahya ibn-i 'Ad'nin Tahelb al-Ahlk risalesinin eski bir yazma nshasn haber vermektedir. (Bk.R.A.A.D.,
III, S. 339. 4. Ki/ab al-Dal'il (Haleb 1928)in mellifi kitabn bahnda jy J ~.f i)&. -".1
.:..~~I."':olarak grnmektedir.

YAI:IYA. BN 'ADI VE NEREDLMEM

BR RSALES

89

Yahya ibn-i 'Adi, her nekadar, Perier'rin ifadesiyle, "insanla istikamet

veren dehalardan biri deilse de" 18, zamannn ok mehur bir mtercim
ve musahhihi ve kitaplarla iddetli bir alakas olan, yorulmak bilmez mstensihi idi. 19, Kaynaklarda ad geen eserlerinin hepsinin nshalarna
henz sahip bulunmadmz iin bir filozof olarak igal etmi olduu
mevkii tam manasiyle tayin etmekten uzak bulunuyoruz 20. Byle bir gln sadece Yahya ibn-i 'Adi hakknda deil, fakat dier nemli
slam filozoflar hakknda da varit olduu malumdur 21. Ancak Platon 22
Aristoteles 23, Teofrastos'un
eserlerini tercme, erh ve eski tercmeJahjti ben 'Adi, S. 2 16.
bn Nadim, Fihrist, Msr, 1348, S. 344,369; bn Abi Uayb'a 'UyIl, I, Msr, 1299,
S. 69. Bibl. Nat. de Paris a.f. 882 yazmasndaki Orgaon'un
Arapa tercme metnindeki
muhtelif mukabele
kaytlarndan anlalyor ki Yahya ibr-i 'Adi talebeleriyle, mesela
Hasan b. Suvar (Sivar P) ile, bilfiil metinleri mukabele etmitir (Bk. Khalil Georr, Les
Categories d' Aristote das Leurs Versiolis Syro-Arabe, Beyrouth, 1948, ns. Franais de Damas,
S.193)
18
19

~O Fakat Perier gl elde mevcut nshalara da temil etmektedir;

onun ifadesine
gre yazmalardaki nokta ihmali yznden, okurkan, bazen 5- i o hipotez kurmak icabetmektedir. Bk. Ja~ja ben 'Adi, S. 9.

s Nitekim Walzer halen slam felsefesinin belirli ve mspet bir tarihi yaplamyacana,
sadece onu ya tamamen mstakil saymak yahut Yunana balamak temayln deil,
ayn zamanda orijinal eserlerin bilinmediklerini, bilinenlerin ise henz neredilmediklerini
sebep olarak gstermektedir, Bk. Islamic Philosophy, S. i 20.
22 Plator'un
Timaios tercmesi islahi, Nuamis tercmesi. Bk. Fihrist, S. 343-4.
23 Aristoteles'in
canl ve cansz tabiata dair olan eserlerinin tercme ve erhlerinde,
Fihrist'te ad ok geer (Bk. S. 349 ve sonras). Aristoteles'in manta ait eserlerinden Kategorya'lar Afrodisias tefsiri ile tercme etmek istemitir. Topikalar' Sryaniden Arapaya
evirerek tefsir etmi ve Afrodisias, Amonios tefsirlerinin tercmesini islah etmitir. Sofistika
ve Poetika'y Arapaya evirmitir. Ancak, Analitik I'i tercme edip etmedii hususunda
melliflerin fikirleri birbirine uymamaktadr. Mesela Pollak onun bu eseri tercme ettiini
iddia eder (Bk. Die Hermeneutik des Aristotetes, Leipzig, 1913, Abh. f.d. Kunde des Morgenlandes. XIII. Bard, no. i, S. XVI). Halbuki Perier, Renan' takibederek (Bk. De Philosophia Peripatetica apud Syros, S. 6 i) Wenrich (Bk.De Auctorum Graecorum Versionibus, Leipzig,
1842, S. 132)in ve ayrca Leclerc (Bk. His.de la Med. Arabe, I, S.205)'in de Paris a.f.882 yazmasna atfen bu yanl iddiada bulunduklarra syler (Bk. Jahja ben cAdi, S.30). Filhakika, 'A.
Badavi, nerettii Analitik i Arapa tercmesinde ayn yazmay tavsir ederken mtercimin
Yahya ibn-i 'Adi olduunu sylemez (Bk. Mantk Aristu, I, al-Kahira, 1948, Dar al Kutub
al-Mryya, S. 16-18); ancak, nerinde dayand bu yazma nshaya Yahya ibn-i 'Adi'rin
yazd bir talike dayanarak
(Bk. S. not 2) eserin "Theodoros"
tercmesinden
daha
eski bir tercmesi olduuna iaret eder. Filhakika, Filrist'se Analitik ['in rntercirni olarak
Theodoros ismi gemektedir (Bk. S. 348). Bu sonuncu noktaya Pollak da iaret etmitir.
(Bk. Die Herm., S.XVII). Paris a.f.882'deki Analitik I 'i tercme eden kimse H.Georr'a gre
<SY:'" = idaz i (Bk. Les Catlgories S. 190) Badavi'ye gre <SJI.i,- dir (Bk. Mantk. I
S.23,101. 103). Pollak'n Analitik I 'i Yahya ibn-i 'Adi'rin evirdii iddiasnn menei sarih
olarak anlalmamaktadr.
Paris a.f. 882 yazma nshasndaki mukabele kayt bu nshann
H.b. Suvar'rn Yahya ibn-i 'Adi hattyle yazlm bir nsha ile Yahya ibn-i 'Adi huzurunda
mukabele ettii bir nshadan alndn gstermektedir. Ayrca H. Georr bu nshada Yahya
ibn-i 'Adi'riin erhinden alnm paralar olduunu iddia etmektedir (Bk. Les Categories
S. 192). Acaba Yahya ibn-i 'Adi bu eseri erh mi etmitir? Bu cihete temas eden bir nokta

MUBAHAT

TRKER

lerini slah etmi olduunu biliyoruz'". Fihrist'ten anlaldna gre, bn-i

Nedim Aristotelcs'in eserlerinin listesini Yahya ibn-i Adi'nin kendi
el yazs ile hazrlam olduu bir listeden almtr 25. Yunan filozoflarnn
en nemlilerinin eserlerinin gerek tercme edilmesi ve bu teremelerin
kimler tarafndan ve hangi vasla ile, dorudan doruya m, dolaysiyle
mi, yaplm olduunu tespit eden bilgileri ihtiva eden listeler tanzim etmesi ve nshalara talikler yapmas yoluyla olsun, gerekse bu eserleri
talebeleriyle mukabele
edip mmkn olduu kadar sahih metinler
hazrlayp bunlar bizzat ve ok sayda istinsah etme yoluyla olsun,
Yahya ibn-i 'Adi, Yunan kltr mirasnn tespiti, nakli ve yaylmasnda
nemli bir roloynamtr.

,
Badavi rerinde yoktur. Badavi bu nerinde yazmann kenarndaki Hurayn, Eesal Theofil, Balad'\ Athanase'dan veya ba ka Sryar i tercmelerden alnm varyantlar, H. b.
Suvar'rn erhinden alnm paralar, Yahya ibn-i 'Adi'rir koymu olduu notlar da vermitir. Bu bakmdan paralar halinde de olsa Yahya ibn-i 'Adi'nin manta ait baz dncelerinden haberimiz olmaktadr (Bu neirde Yahya ibr-i'Adi'ye ait olduu sarih olan notlar
iinBk.l. Makalede: S. 104,n.ll;
132,n.l; 134,n.5; 141,n.2; 173,n.3. II. Makalede: S.
278, n.z ; 284, n.z ; 298, n.3; 31, n.:304, n. 1). Badavi'nin bu notlarmetin neri bakmndan
bir "tenkit cihaz" saymas yerindedir (Bk. Mantk, I, S. 19). Yine bu Paris a.f. 882 nshasnn Kategoryalar ve Ibara ksmndaki notlar arasnda Yahya ibn-i 'Adi'ye ait olan muhtelif mstakil notlar bulunmaktadr.
Badavi bu notlar Mantk V'te yaynlayacan vaadetmektedir (Bk. Manik I,S.19,not 3). Halbuki H. Georr Kategoryalar'e: ait olanlar daha
nce yaynlamtr (Bk. Les Catigories S. 36 i ve sonras). Ayrca, H. Georr ibare'de Yahya
ibn-i 'Adi'ye ait notlar bulunduunu syledii halde (Bk. ay. es. S. 194) Badavi sadece
H. b. Suvar'n ve Abu Bir Matta'nn notlarndan bahsetmektedir.
.Halbuki
fotokopisinden tetkik etmeye frsat bulduumuz bu yazmada Yahya ibn-i 'Adi'den muhtelif talikler
bulunmaktadr. Baka bir yazmzda bu notlardan bahsedeceiz.
Ayn yazma nshann Sofistika tercmesinde. 38d v de, H. b. Suvar'n yazd bir
nottan Yahya ibn-i Adi'nin Sofistika'v hem Sryani hem Arapa olarak erhettii anlalmaktadr (Bk. H. Georr, Les Categories, 199-200). Fakat bu erhleri lmnden sonra
kitaplar arasndan kmamtr. Ya beenmedii iin imha etmi olmal veya alnm olmaldr, bu sonuncu daha muhtemel grlmektedir (Bk. ay. yer.). Yahya ibn-i 'Adf'nin Sofistika'nn Athanase tarafndan yaplm sryaqi tercmesinden Arapaya evirdii bu metin
Paris a.f.882 iindedir. H.Georr bu metni P.Cyrille Haddad'n neretmek zere olduunu,
bildirmi ise de (Bk. ay. es. S. 198) henz ne redilmediini zannediyoruz.
Yahya ibn-i 'Adl'rin Poetika'y hocas Abu Bi r Matta'dan daha doru tercme ettii ileri
srlmekte ve ibr-i Sina ifa'nn iir bahsini ilk hatal tercmeye deil, ikinci doru tercmeye dayanarak yazd, bn-i Rd'n ayn eserin Telhis'ini de yine bu tercmeden yapt
tahmin edilmektedir (Bk. A.Badavi, Faili! al-i-ir, al-Kahira, 1953, S50, 53, 55). Mamafih,
Margoliouth Ab Bir'in bu tercmedeki hatasnn Abu SCaid al-Hasar al-Srafi'rin iddia
etmi olduu gibi Arapa bilmemekten deil, mevzuu bilmemekten ileri geldiini iddia
etmektedir (Bk. Margoliouth, The Discussion Betoenn Abu Bir Matta and Abu Sa'id al-Srafi
on the Merits cif Logic and Gramnar, J. R. A. S.,1905, S. 86-87).
24 Teofrastos'un
bir makale tutan Ma ba'd al-Tabi-a'sn evirmitir
(Bk. Fihrist
S. 353),
25 Bk.
. 352. Ayrca Bk. Pollak, Die Hermeneuik, S. XV-XVI.

YAI:IYA BN <ADI VE

EREDLMEM BR' RSALESl

9J

Yahya ibn-i 'Adi'nin eserlerinin listesini en geni bir ekilde Kfti'rin

Ihbar'nda buluyoruz 26.Dier kaynaklarn bazsnda bu liste ya hayl ksadr,27 veya mevcut deildir. 28Bu eserler, isimlerinden muhtevalarna intikal
etmek mmkn olduu kadar, felsefe, din, ahlak ve mantk sahalarna
aittir. Yukarda bahsetmi olduumuz gibi, mellifler, sonuncu saha hari
dierleri hakknda ya Yahya ibn-i 'Ad i'nin eserlerini neretmler veya
mevcut yazmalara dayanarak
tahliller yapmlardr.
itekim Perier
"mademki elimizde ancak onun din mdafaasna ait eserleri bulunmaktadr, o halde, bugn Yahya ibn-i <Adi bizi bilhassa erhi ve hristiyan inancn mdafaa eden bir kimse olarak alakadar etmektedir" demektedir 29.
Halbuki bugn, hacimleri kk de olsa nemleri kk olmayan iki risalesine daha sahip bulunmaktayz. Bunlardan birisi manta ait olup bildiimize gre tek nshadr, dieri felsefeye ait olup bilinen tek nshadan
baka, ikinci bir nshadr 30.
Manta ait olan, ilkin burada neir ve Trkeye tercme ettiimiz eser
~\

Jl

o~

~I..\~l ismini, tamaktadr.

stanbul

Ayasofya

Mzesi yazma eserlerinden 488 numaral, 6. 3. X 2.35; 2 X 8 cm. boyunda) 23 satrl, nesihle yazlm bir mevcmuada 8b- 20b varakalarn igal
etmektedir.
Mecmua yanmaya yz tutmutur. Mstensihi Muhammad
b.al-Mahmd al-Mutatabbib'dir.
stinsah tarihi: 27 Ramazan 686.
Kfti'de Yahya ibn-i 'Adi'ye ait olup isimlerinden mantk kitaplar
olduu

anlalan

j:d\ ~~

j.,a;

tr. Hemen

bunun

gelmektedir
mektedir

31.

32.

~L.

L~ J

eserler

J ...:1.:.Sve

bn-i

if

0~\

arkasndan
Nedim'de

(2)
~\

J ~\J

Ji

33.

.:..,~\ j ;,JtA..

t.#~\

4j')W\

o~ (Byle) 1,:;-0

()

~Y~- }\

~\..u. ...:~

j ;,JI.4.- geise yalnz Jk:.l.\ ;'.~ ~L j m.4.-

bu isim deil ~) ~\

bn-i Ebi Uscybi'a'da

J zikredilmektedir

Jkl\

~)~, .i.~\

.:..,~\

Burada nerettiimiz

risalenin

ismine

baklrsa, bu isim, bn-i Nedim'in ve bn-i Ebi Useybi'a'nn

zikretmi olduu isimlere yaklamaktadr. Kfti'deki (). kitap da bu isme yaklamaktadr. Fakat Kfti'de 4.~\..u....:l::S mstakil olarak zikredilmitir. Ayn
zamanda
26
27
28
29
30

bu risalenin ne isminde ne muhtevasnda,

Kfti'deki

(1). eserde

Bk. laMr, S. 238.

Fihrist, S. 369; c Uyn, I, S. 235.
Bk. bn-i 'bri, T,ri/. Muhtaar, 1890 Beyrt, S. 296-297.
Bk. Jahja ben <Ad, S. 223.
Makdla ji'l-Mavcud,'n
Hindistan nshasn da temin eder etmez, Dergi'nin

cek bir saysnda yaynlayacaz.

31 Bk. laMr, S. 237-238.
32 Bk. Fihrist, S. 369.
33 tUyn, I, S.235.

gele-

MUBAHAT

TRKER

zikredilen "ilahi" ve "tabii" ksmlar bulunmamaktadr.

Bu haliyle eser bir
btn manzaras arzetrnektedir ; onun iin (). eserin bu eserden baka bir
eser olduu ihtimali kuvvetlenmektedir.
bn-i Nedim'in zikretmi olduu
eserin bu risale mi olduunu
yoksa Kft.i'deki (). eser mi olduunu
syleyecek durumda bulunmuyoruz. nk, risalenin bal da Kfti'deki
(r). eser de ona uymaktadr. Ayn ekilde, bn-i Ebi Useybi'a'nn zikretmi
olduu eser de risalenin muhtevasna
benzemekte, ayn zamanda, yazmann sonundaki isme de yaklamaktadr.
Fakat hakknda syleyebileceimiz ey bu kadardr. Ayn eserin bir baka ismi karsnda m bulunduumuzu, yoksa ayr bir eser karsnda m bulunduumuzu yalnz risalenin
o uzun balna bakarak, imdiki halde kesin olarak cevaplandramyoruz.
Eer, yeni nshalara tesadf edersek 34, bu ihtimallerden hangisinin gerek
olduunu tayin etmek mmkn olacaktr.
Yahya ibn-i -Adf'nin bu (~\~\~l:S'
baz mracaat kitaplarnda veya
yeni kitaplarda zikredilmemitir 35. Bazen eserin ismine baklarak ahlak
kitabzannedilmitir
36. Bazen de ..;k:J. (\:...,.:. J..,a; J~I.::S kitabiyle
birletirilerek tek bir kitap haline sokulmutur 37. Bu Ayasofya yazmasndaki
kitabn ismini bildiren kayda bakacak olursak, eser ne bir ahlak kitabdr, ne de ad geen bu kitapla ayndr. Sadece baka bir mantk kitabdr.
Bu cihet, yani nerettiimiz makalenin kaynaklarda ad geen makaleler
karsndaki durumu,
asl baka nshalar bulunduu ve 'mukabele edildii zaman kesin olarak aydnlanacaktr.
imdilik tek olan nshann neredilmesinde baz sebepler vardr: a) Zamannda mantklarn ba olarak
tannan
ve ~L\
lakabiyle artlan Yahya ibn-i -Ad i'nin ad geen eski ve
yen kaynaklarda

mantk

gr hakknda

tafsilat

veren

bilgiye

tesadf

84 nk,
stanbul'daki
yazma ktphanelerinin
defterleri, hi yoka nispetle bir
kymet ifade etse bile, bu defterlerdeki yanl kaytlar oralarda alanlarca pek malum
bir keyfiyettir. Mesela Z. V. Togan tarih eserleri hakknda bunun enteresan rneklerini
vermitir (Bk. Tarihte Usiil, stanbul 950, brahim Horoz Basmevi S. 92).
3s'Mesela Bk. Suter, Mathematiker, 59; Sarton, ntr., I, S. 630; 'O. Farruh, al-Falsafat,
S. 109; Graf, Die christ.-arab., S. 47-51.
36 Perier eseri
.~i
~
J .L- (byle) .:.~ "~I.. ..,,\:(" olarak zikretmekte (Bk. Jahja
ben cAd, S. 72) ve onu "Guide de l'Egaree vers le Chemin de la Verite" eklinde
tercme ederek ahlak kitaplar arasnda tasnif etmektedir (Bk. ay. es. S. 76).
37 Steinschneider,
"Er (Yahya ibn-i 'Adi) sehrieb "Die Vorzglichkeit (J",i) der
Logik als Leitung desjenigen, der irrt auf dem Wege des Heiles" demektedir (Bk. AlFrdb, S. 155). Bu birletirmenin sebebi iki eserin Kft i'de hemen arka arkaya zikredilmi
olmas mdr? Buras malum deildir. nk Steinsehneider'in dayanm olduu yazma
elimizde deildir. Kfti'nin [bar'nn bu nshas (K.B.) iki eser arasndaki y\;fkelimesinin
dm olduu bir nsha olabilir. Mamafih metinde ~.~tI ~~t;,
.J\ J.ai ";~I ibaresi gemektedir (Bk. S. 5). Steinschneider'in
Yahya ibn-i 'Adi'yi Schrnlders'in
"un certain
Yahya le Grammerien" (Bk. Essai, S. i 3 i) olarak vasflandrmas mnasebetiyle ele alm
olduunu, bu arada, kaydedelim. Perler ise Flgel'ir (Kaf al-Zunr, VII, S. i 247, 1252)
Yahya ibn-i 'Adi'yi Jean le Grammerien ile ayn saymasn "en garip bir ey" olarak
vasflandrmitr (Bk. Jahja ben 'Ad, S. 2 i 6.)

YAI:IYA BN'ADI

VE

EREDLMEM1

BR RsALES

93

etmiyoruz'", bu risale bu boluu kendi apnda dolduracak mahiyettedir.

b) Yahya ibn-i 'Adt'nin manta ait eserleri ok olduu halde bunlarn
nshalarna sahip olmamaktan dolay beyan edifen teessf39 ve Dou ktphanelerinde yeni dokmanlar bulunaca hakkndaki mi t 40 bir dereceye
kadar cevaplandrlm olacaktr. c) Bu Ayasofya nshas olduka dikkatli
yazlm, dayanlabilir bir nshadr. Bununla beraber yeni nshalar bulunduu zaman mukabele etmek imkan daima bakidir. nk biz yazmadaki istinsaha ait hususiyetleri gstermeye altk 41. Bu suretle yazmay herhangi bir sebepten dolay temin edemeyen kimse bu neirle mukabele ederek ayn maksada erimi olacaktr. itekim mesela Farabi'nin hsii
al'Ulm'unun muhtelif neirleri muhtelif yeni yazmalarnn bulunmasn
takip etmitir. d) Asl nemlisi, eserin, tercmeler yoluyla Islama giren
mantk sanatna kar muhtelif ynlerden yaplm tepkileri 42 ak bir
uslpla cevaplandran ve mant mdafaa eden ilk eserlerden olmasdr.
Bu suretle Yahya ibn-i 'Adi ileride tekrar alevlenecek olan mantk kavgasnn 43 iinde, oktan, tuttuu taraf belirtmi bulunmaktadr. Bu eserde
Yahya ibn-i 'Adi sadece muhite mantk sanatn anlatmakla kalmam,
ayn zamanda onu saadetin anahtar mertebesine karmtr 44. Onun
iin, daha sonra- mantn faydasnfilozoflar hesabna bu cihetten de zikredecek olan eserlerin muhtemel kaynaklar arasnda bir yeri olsa gerektir.s"
Mant saadeti temin eden bir alet olarak telakki etmesi, onun hakikatten, "par got" bir filozof, "par devoir" bir teolojiyen olduu tezini takviye
etmektedir 46.

38 Mesela Perier, 225 sahifelik tezinde, mantna

ancak 2-3 sahifc ayrabilmi ve mantn sadece bir metot olarak inceleyebilmitir (Bk. S. 105, 108).
39 Bk. Perier, Jahja ben 'Adi, S. 106.
40 Bk. ay. es. S. 104.
41 Mesela noktalar ihmal edilmise, yazmada
konulmusa veya yazmada konulmamsa
iaret ettik. Bataki eliflerde hemze hemen daima ihmal edilmitir, ayrca iaret etmedik.
Ancak lzum grdmz biriki yeri harekeledik. Diger harekeler yazmadan nakledilmitir.
42 Gramercilerden
gelen tepki iin mesela Bk. Margoliouth, The Dscussion, Arapa
metin S. {lg-go, ing. tr. S. i i 7. Daha sonraki XIII. asrdaki tepki iin Bk. Z. Fahr al- slam
'b.al Atir, Malal al- Sdr ii Adab al-Kalib a'-a'ir, Bulak, 1282, S. 187 ve Kr. Margoliouth,
The Dis., S. 87.
.
43 Takiy
al-Din Abl'l-Abba
Ahmed b. Taymiyya, Kitdb al-Radd ald'l-Mankyviln,
Nr. Abd al-Samad araf al-Din al-Kutubl, Bombay Ig49, Qaymiyya Press, S. 3 .
H Mant
"nazari ilirnde doruyla
yanl, arneli ilirnde iyiyle kty birbirinden
ayrdeden bir vasta hizmetini gren bir sanat" olarak tarif etmekle Yal]ya ibn-i 'Adi ona
fiillerin kriteri olmak gibi bir fonksiyon da tanmaktadr
(Bk. Ar. I. Metin S.o). Halbuki,
Abu'l Hayyan al- Tavhid i'rin nakline gre, hocas abu Bir Matta'nn tarifinde bu cihet
yoktur. Ona gre mantk" .)1~1'( ~l,.. .:~ ~L\ .L.I! J '~~.:~t>'6:JI es:!' ". "';.J"l. '[':JI .:~. ..,;1
dr (Bk. Margoliouth,
The Discussios S. 93).
45 Bk. Gazall, Maksd al-Faldsfa, Kahira,
133 I, Sabrl al-Kurdi
eri, S. 7
46 Perier , Jahja ben cAdi, S. 82Z.

94

MUBAHAT TRKER

TERCME
HBb

Esirgeyen ve balayan Tanr'nn adyla (balyorum). Tanr bana

kafidir. Yahya b., Adi b. Zekeriyya'nn. mantk sanat hakknda drt ilmi
aratrma makalesi. Yani mantk sanat var mdr? Mantk sanat nedir?
Mantk sanat hangisidir? Mantk sanat neye yarar? O buna "Sapm
Olan Kimseye Kurtulu Yolunu Gstermek" ismini verdi.
Yahya ibn-i Adi dedi ki: Eer btn insanlarn fiilleri hakikati tespit
etmek ve ona tabi olmak bakmndan szlerine uysayd, bu bizi muhakkak
surette mantk sanatnn iyilik ve stnln ve faydasnn bykln
aklamak zahmetinden .kurtanrd. nk, bu sanatn faydas en kk
bir dnce sayesinde meydana kar. Fakat bir ok kimseler bunu inkar
edip, mantk sanatn ya bilmeyerek veyahut mnakaa ederek reddetmeye
alnca, bu durum karsnda, bu sanat hakkndaki szmze ondan
elde edilen byk iyilii ve ondan hasl olan -fayday belirtmek suretiyle
balamak bizim iin nekadar doru olur. Bu bizi ona deer vermeye ve
onu elde etmek iin skntya katlanmaya sevkeder.
O halde diyoruz ki: Her deer verilen, tercih edilen ve sevilen eye
muhakkak surette ya kendisinde bulunan, ya kendisinden ileri gelen veya
kendisiyle elde edilen, ister gerek ister zan mahsul herhangi bir iyilikten
dolay deer verilir, o ey bu yzden tercih edilir ve sevilir. yilik iki trldr.
Birisi zati iyiliktir. Bu, zatlarndan dolay kendilerinde iyilik bulunan eylerde vardr. Bunlar, mantk sanatnda ortaya .koyacamz gibi, tariflerinde
iyilik bulunan eylerdir. Dieri arzi iyiliktir. Bu, faydann onlarda, onlar
vastasiyle veya onlardan dolay arz ve hasl olduu eylerde bulunur.
Tan banlya dp onu demesinde ve shhate kavuturmasnda olduu
gibi. Kendisinde zati iyilik bulunan arzi iyilik bulunandan
stndr.
Mantk sanatnda elde edilen fayda onun iin zat.idir, arz] deildir. Bu
onun tarifinden bellidir: Mantk, nazari ilirnde doruyla yanl, arneli
ilirnde iyiyle kty birbirinden ayrdeden bir vasta hizmetini gren bir
sanattr. Tarifinde kullanm olduumuz kelimelerin birok kimseler tarafndan anlalmaktan uzak olmas, bu manalar zihinde iyice yer etmek
zere, onun her bir kelimesini izah etmemizi gerekli klmaktadr. "Sanat"
ruhun, herhangi bir gaye iin, tefekkr ve dnce sahasnda i. gren
kuvvetidir. "Bir vasta hizmetini grme" vasta olmaktr. "Vasta", yapankimse ile yaplm olan eyarasnda
bir aracdr. Yapan kimse sanatnn
taallk ettii konuda onunla mkemmellik derecesi salar. Mantk sanatna sahip olan kimse akl i temeyyz vasfm gsterir. "Akli temeyyz",
akln birbirinden farkl olan eyleri itirak etmi olduklar eye bakarak
toplamasdr. "Doru", var olann gerekliidir, kendisi vastasiyle bir
eyin o eyolduu eydir. "Yanl" var olann gerekliini ortadan kaldran eydir, bir eyin o eyolmad eydir (var olann gerekliini veya
bir eyin o eyolmasn
ortadan kaldran eydir.) "lim", var olanlarn

YAl;IYA BN 'ADI VE NEREDLMEM

BR RSALES

95

hakikatlerini, var olmalar hasebiyle, idrak etmektir. "N azar i", nazara
mensup olan. "Nazar" incelemedir, en son gayesi aratrlan eyin hakikatini idrak etmektir. "Nazari ilim", en son gayesi varlklarn hakikatlerini
idrak etmek olan bir ilimdir. "Ameli", amele mensup olan. "Amel", bir
konunun suret kazanmasdr. "Ameli ilim", en son gayesi iyiyi elde etmek
ve ktden kanmak olan ilimdir. te bu, mantn tarifinde ad gemi
olan kelimelerin manalarnn aklanmasdr.
Sylediklerimizden ilkin u meydana kmtr : . yilik mantk in
zatidir ; nk o mantn tarifinden alnmtr; mantn zat iyilikle kaimdir. Bunun yan sra mantk sanatndan salanan ve onun vastasiyle
elde edilen iyiliin herhangi bir iyilikle ayn seviyede olan bir eyolmad
da meydana kmtr. nk bu iyilik tam saadettir, ve incelemede hakikata sahip olmaktan daha tam olan bir saadet yoktur. Bu ise onunla elde
edilir. Amelde ise iyiliin elde edilmesinden daha tam olan bir ey yoktur.
Halbuki mantk sanat olmadan buna sahip olunamaz. Demek ki sfat ite
byle olan bir sanat vardr.
imdi syleyeceklerimizden u meydana kar: Her bilinen eyin
bilgisi ya kendisinden baka olan bir ey hakkndaki bilgiden hareket etmek
suretiyle ona erimekten baka bir ekilde husule gelir; bu vaziyette onu
kendisinden nce 'pulunan bir ey hakkndaki bilgiden istidlal etmeye
lzum yoktur, bilakis kendiliinden bilinir. Bu iki ksmdr, birisi ilk Maddeye mtealliktir, duyusaldr. Bu, ya madde ve. suretten mrekkeptir,
mahiyeti suretidir, bilgisinin hasl olmas ruhta maddesi olmakszn surctinin hasl olmasdr; veyahut madde ve suretten mrekkep olana arz
olur. Bu, baka bir ehirde bulunduumuz halde, herhangi bir ehrin binalarndan aldmz duyumlar tasavvur etmemizde olduu gibi, ya kendisi
olmasa bile, ruhun onun suretini tasavvur etmek imkan olan bir eydir;
bu tasavvura "tahayyl"
denir, yahut, ruhun onu asavvur etmek imkan
ancak o ey hazr bulunduu takdirde mevcuttur. Bu tasavvura ise "duyum"
denir. Dier ksm ilk Maddeye mteallik deil, fakat sur idir, ve aklda
hasl olur. Bunun snflarna, genel olarak, "akldaki ilk prensipler", ve
"ispat edilmeyenler" denilir. Bunlar iki ksmdr, ya mfrettir, kendisine zel olarak, "hareket noktas (postulat)" ve "tarif" denilir; veya
baz unsurlardan toplanmtr, kendisine zelolarak "ispata ihtiyac olmayan bilgi, orta terimleri
olmayan ncller, kabul edilmeleri vacip
olan nermeler" denir.
V eya, herbir eyin bi lgisi, kendisi nden baka olan eylerin bilgisinden
hareket edip ona ulamak suretiyle elde edilir. Bu esnada bilgisinin edinilebilmesi iin ondan evvel birtakm bilgilerin nde bulunmasna ihtiya
vardr. Bu bilme eidine ise "istidlal", "kyas", ve "burhan" denir.
lk iki nevin varl, tespit edilmek klfetinden azadedir. Bu nc
reve gelince, onlarn varl sanatlarla ve bilgilerle ortaya kmaktadr. nk, onlar hakkndaki bilgiler devaml surette artmakta ve
oalmaktadr. Geometriyle megulolanlar daima dorularn, yzeylerin

119b

96

122a

MUBAHAT

TRKER

ve cisimlerin ~elliklerinden ve lazmlarndan birtakm zellikler ve lazmlar karmaktadrlar, halbuki onlar bunlar daha nceden bilmemektedirler. Saylarla megulolanlar da saylarn zelliklerinden henz sahp
olmadklar eyleri karmaktadrlar. Gi ttikleri yol, byklkler ve saylar hakknda bildikleri, nceden haberdar olduklar ve zihinlerinde mevcut
bulunan eylerden bunlara dorudur; sonra, onlar vastasiyle, kendilerinde
mevcut bulunmayan eyler meydana kyor. Bu bilme eitinin varlna
delalet etmek hususunda bunlar yetiir.
Bu eitlerden her birinin, yani akln, duyunun ve dncenin -dnce
kendisiyle istidlalin yapld kuvvettir- his ve idrak ettii eyleri, ancak
shhatli olduu ve kendisini bozarak deitiren ve gayesinden uzaklatran
hastalklardan korunmu bulunduu zaman, olduu gibi idrak edecei
aktr. nk, duyular ve muhayyile kuvveti, shhatte bulunduu ve her
hangi bir hastalklar olmad zaman, hissettiklerini olduklar gibi hissederler, tahayyl ettiklerini olduklar gibi tahayyl ederler. Akl ancak
zarardan korunmu olduu zaman maklleri
olduklar gibi idrak eder.
Dnce kuvveti ise, ancak dnd eye gtren yol salam olduu ve
bununla beraber kendisi de shhatli ve salam olduu zaman, istidlal ettii eyi olduu gibi idrak edebilir. Eer, duyular Ve muhayyile kuvveti
shhatini kaybetmi ise, hissedilmi ve tahayyl edilmi olan eyin kendi
. suretinden baka bir surette tasavvur edilmesi caiz olur, tpk grn
mizacnda karann (kara safrann) galip gelmesiyle beyaz kara suretinde
grmesi, sarnn (sar safrann) galip gelmesiyle sar grmesinde olduu
~ibi; kulakta, darda mevcut olmadklar halde, uultu ve nlama hasl
olmas, burunda fena kokunun gzel, gzel kokunun fena olarak duyulmas, dilde tatlnn ac, acnn tatl olarak hissedilmesi, elde sertin yumuak, yumuan sert hissedilmesinde olduu gibi. Bu suretle, ya grlen
ya iitilen veya bunlardan baka dier duyusalolan
seylerin, byle bir
hakikata sahip olmadklar halde, yle olduklar tahayyl olunur.
Bu hal, kendisiyle fiilini yapt aleti, yani dima, hastaland zaman akla da arz olur. nk bu srada akln tasavvuru bozulur
ve tasavvur etmez olur. "Btn parasndan daha byktr", "her ey
hakknda bir eyin muhakkak surette ya icabi olduu hkm verilir, veya
selbi olduu, yani onun eliii, hkm verilir" szlerinde olduu gibi akldaki
son derece ak olan ilk prensipleri anlamaktan uzak olan birtakm insanlarda ahit olduumuz gibi. Bunun gibi, bilinen ve ak olan eylerden
bilinmeyen eylere doru bozuk olan bir yoldan gitmek lazm gelir. Bozuk
olan bir yolun istenen hakikata deil bilakis zddna ulatrmas caizdir. Eger, bir kimse, "her ta bir cisimdir", "hibir hayvan ta deildir"
szlerinde olduu gibi iki doru ncl alsa, sonra onlar sralayp "hibir
hayvan ta deildir, her ta bir cisimdir" dese, o zaman bu iki tarafn neticesi "hibir hayvan cisim deildir" olurdu; bu iki doru nclden lazm
gelmi olan bir yanltr. Bilmelisin ki biz "lazm gelmi olan" szn
zanni olmas bakmndan syledik, yoksa hakiki olmas bakmndan sy-

YAI:IYA BN 'ADI VE NEREDI;.MEM BR RSALES

97

lemedik. nk o hakikaten lazm gelmi deildir. Yanl ancak ncllerin fena sralanmasndan dolay arz olmutur, yoksa onlarn zatlarndan
. ileri gelmemitir, -nk o ikisinin doruluklar meydandadr.

Kendilerine yanl arz olmas bakmndan bu nevilerin vaziyetlerinin

bir olmadn, bilakis.u hususta ayrlm olduklarn bilmelisin, yle ki: Bu
nevilerden biri olan akln maklleri olduu gibi tasavvur etmesi hususunda,
yalnz vastann shhatini kaybetmemesi kafidir. Halbuki duyu da sadece
bu kafi gelmez, bilakis, bunun yan sra birtakm baka eylerin de bulunmasna ihtiya vardr. Zira gr son derece shhatte bulunduu halde
grlen eyleri olduundan
baka
trl idrak
eder; gnein bir
"zira' "kadar
idrak edilmesinde olduu gibi, halbuki gne burhann
delalet ettii gibi, yerin bir ok katdr; bunun sebebi gnein uzakldr.
Bunun gibi, grlen eylerin gze ok yakn olmas gzn onlar olduklarndan ok byk grmesine sebep olur. itme son derece salam ve
kuvvetli olduu halde, onda yank husule gelir. Bunun gibi, kyas yolu
ve kyas kuvveti son derece salam ve shhatli olsa bile, bunlarn arzalar
giderilmedii zaman, muhakkak surette yanla drr. u kyas "bir
kimse tatan bahsediyorsa, cevherden bahsediyor demektir." dorudur;
ama, bu kyasn sras doru bir sra olduu ve nclleri doru olduu halde
bile ak bir yanla dlr. Onun iin kuvvetin ve yolun salamlyla beraber kyasn maddesini, yani ncllerin her bir parasn dikkatle hesaplamaya, fazlaca gzden geirmeye ihtiya vardr. Zihnin onlarn manalarn ve
lazmlarn mfret ve mrekkep olarak tespi t etmesi lazmdr. stidIal,
duyu ve tahayyl arasndaki fark ite budur. Duyu ve tahayylde iki ey
kafidir. Birisi o ikisinin shhatta olmas, dieri his ve tahayyl edilmi olan
eylerin, onlar olduu gibi his ve tahayyl etmenin gerekleecei bir durumda bulunmalardr. stidlal yoluna gelince, onda sadece bu ikisi kafi
gelmez. Bilakis, bunlarn yan sra, istidlal yapann hataya dmemek
iin, bu hususta dikkatle dnp tedbir almaya ve incelemeye ihtiyac
vardr. Herhalde, istidlal yolunun his ve tahayyl yolundan fark olduu
hakkndaki szmzn bu manas zerinde dikkatle dnlrse, bu eylerin hepsinin bu szde mevcut olduu ve hepsinde umumi olarak bulunduu grlr. Ancak, bunlarn incelenmesi bu szdeki maksadmzn
dnda kalr. Halbuki gayemiz szn baka bir mecraya dklmesi deildir. te bunun iin onu aklamak suretiyle sz uzatmaktan vazgememiz icabetmektedir.
.
Anlatm olduumuz eylerden mantk 'sanatnn varl meydana
km ve bununla birlikte ona kar duyulan ihtiyacn zarureti tespit edilmi oldu. Zira o olmadar ne nazari ve ne de arneli saadete eriilmez. Bundan nce onun ne olduu ve hangisi olduu ortaya konmutu. te bunlar
o drt ilmi aratrma konulardr. Mademki kendisinden elde edilen kazancn yeknu bu ur, o halde mantk sanatna deer vermek ve ona erimek
iin her trl glk ve skntya katlanmak bu sanata nekadar layktr.
D. T. C. F. Dergisi F. 7


MUBAHAT TRKER

g8

Mantk sanatnn varl, nc olduu, hangisi olduu ve neye yarad

hakkndaki sz tamamland.
Hamd ve minnet Tanr'ya, salat O'nun resul Muhammede ve ailesinin btn fertlerinedir.

Metin

r: JI r:..~-JI .;:u \ r.
6.:~1

Il8h

j t~JS"~ U.

6.~J':}k:.. ~LL

: ~t:.~
.....
) LI' t~Jf:&

:Si) 2if

LO)

U. ~

cS.J>.

6.JtA.
.

Lf ~ :f) J1d1 ~t:...,.,. u.

((~IJ~"'" JI ~oti l ~1--41

II

t~lj\?J! c? Jl..J\ ~IJ.,

L;t;.?':}~ < .)t~Ai':}1

J -J:lI w~;1j

f. J

t: ~JJib

~i

0J~~

I!..\l~ 0JJ~

6 ~
~.

4-~

J"';'~ 6.;~1~j

~k:.l i ~ ::aJ i

(.)",Ulu"

Jj

6..::aJ ol~j bys' 5 cbt: ::.a~i ti l0. C)

~.)I JL 7 ~_/.)i .!.U~-0~ ~ . ~t.. ~:JI) tr:
10J:; Y.. J ~~ ~

~~)

. -J~ 01./';.>-~IJ

2:J i ti:..JI

4.-JI~~~I C

JA::: J

<i~

C C. "./';.>-4.:

Y !~I

G~:

(.);,J~

JI .!.U~ 13~.b\J otd ~4.:~)

~I

0;u

~~--"I

u~
~-JJ J

~J1;.:l

tll j

Jb~l)

<.SlI.1;tAJ~1jk.

.y:..

6.12A.I 6.12A.I

t.~ .r

ye; u"
"

"

'"

G\~ ~ . j..Pt.J-

Cf

~lj

(.)"'l:lI

Jj J

(.)...4:.U

';

<i~

~i 4.:/:1

~ :~':}I J.rJ
J

Jk:.ll

-LS;' f)

til

t~

J.,a..tl

J1d1 6..l:"""J
15

"~J.)i 6..t:...,.,.y.

r j

~I

u" ~J~':.Sit~\
~.

~A..:JI~)

~ ~i

i ~::JI

-J:lI0;: tt: )::-C.

..LA~~16

r--~

$C-J~ cs~ J. /~

.~ f
.!.U~} u;p. J -LS;' f ':}~

CL :Ai.) j

Y- fO JS" -01

~I-

!.lJ...lll~I

<-;i

II

J.'l;

"'J..;'

i JwJi

;!

~- ~ u.o

J--,~;'; tJ1 j

9;;..)

~~tl-5') tr:1L:

12

tr: J\ ~

14 <i~..J.

<-;i J~S!J

G) -~~

0J:1;..

l5"~.))~ j

6..t:...,.,.j~-"
..kJW'

J~ ~jt.

C:f I!..\l~

"u~

./';.:S 0tS" t1 ~<.J

8 :

: Jtt

if

~I

~~~17 j

~L:....,.:Jti~l:~ (.)...4;.]1J

YAl:lYA BN 'ADI VE
wl

;.k...
,.,::-.;.ll

-~u

b')lIJ

EREDLMEMl
J

b')ll JI ~J-~.

BR RsALESt

99
,

~.'~')IIJ u"';1):-')11,y

~J.J.

~?~ Y j ~?t-.,., ,JLf )tt:.a.J:.a.~ tr: ~I

i .l.;.~l
_
~1:-11)u~ _

i. .:._.
~

-(f"'"
i~_ii 19,...
~I J -JAAlI ~I,
).j-J" ~
~_
_- if

u!' le. by.-)I

by.-y

tL:.aJI~:

)J.b~1J y L. y ~L.) ~y.-."l1 20;'A:A~

y '\;:ll J ..~~~
)

J~

II ~

.5"

.,

22JS\..4~ !JI..>~ItlJ

119 a

yL. yL.J ~y.-)I 21;'A:A~jliL.

.J>'-'fII 25..A::A~
__- }dl
}-II ..:::.i~,:
,) -I:.ll 24 ~1':',\1
JI <-;J
,23 -c..s
1.:.,11
'O.-J
!. ..>~I c..S."..,a._A.
s- u.a>d J..J:2' J
J->..4
.r+:

JI <-;J~ ,:J..
..JIJ ~by;)1
~J.:I <-;J~I c..S~1

27JSIA~!JI..>~l(.$,ai~1}.....,;);.

}..:::.~

Jl2:J. I

f- ':J......JIJ"'..>~ ,.t.J"";y ~Ws'1

til.

..b-

co

28."

iii

wl

".;::~..~jlJ~ II ~l
""

~k.....
of:
30

')iJ !JyL: tr: J -.;:ll

til

.,

29.

. co

J~ ~
le'

J.

'JJ""

c.

c.

tl

..- o

C .j

011

,-;--s'J"

:::

c:

til

~ .c.

,y J .;::J.:IjIJ~l,y

{i J ...
JI J

....,;i\~ ~.

o~s;. '(.$;'~J""

~\~;}J

,y ..~1

'"

0~

u!' ..'::P>
lo J ..>J..,<:'
J ~L. ,y

I)

'.;::J.:I-0i i.!.~~ Ab J Irl~

JJ"" -Js' -0l0~1

..~ '(.$;' ~ .r', ..~ J')I..\;.....')I1

Jl
.

:.,..:J I <-;J~

)2:JI J {i ~k...~; , ;....WI~\-,,-iiJp>

..J
J...a.>0.., 0i

j......JI

iiLi

til

:; .c.

\Y:.A..,<:'
o.lP> ;.?l:...,<:'
~J:>;Jl.\t ~.i ....
~')I\rJ~
$

}J~IJ

01 0" ')1)10\.:1; Ll .:.~ ..Ai J

!J~..\JJ tr: J~;.J.I

~l.Ul,y

J ..>.f.HI J; LAJ
':J I GLA,.c./;' 1-4i

..:J LA...\~ J ~
J~LOJp> ~1GI~ ~I

iI}

26.>-):i:JIJ..;..

W:.: \tJJ"" J~

~J

til

Jp>lo L..l Jp>

J u" J-~

G')iJ:P>~ ..\~i
J

:$

iii.

u"';Jl.y L. L'lJ ..;~lo 0J~ u....4::.l1

J ..;..>~J J.,a>-Jp>\t JJ~" ..l)...a.>J ..':;..>~
~ ..;)~
i
LA ~

u...A:".:II..>~

;':':-La

J ~ J'

33

0LC.~
J

0..\.1I ,y

C) 310~
31}

:::

o">J~

:::

c.

~_::.:I,y

"~-La

.,
o

-')il ..;..>~ u....4::.l1

..>~~ 0\s:.!

""

c.

}.jl...;1 ~:-JJ

~1 L. .JJ~i

JAJ~ 0~

C)J

"'~

..>~iI 1.lP>~~)

J..J."..,a.~J
0,)1.J:P>
~

",".>..>~

r J ~.1::::'')iL.J jA,JI J

~L,ajJ ..kL..JiIJ~ ~

J \.)~.

iii

""

L.- ~

\.. ~S;.

.J.J

J~~

t....,.; J ~ ~ .s-:. J ~JA... 0~

~w

L.L~l..>~1

'-;--:s--J...~

.:JlI~J .J)..,<:'J
}~lo,y

~~~I }~I

"34

"'lk "';.~~

1.lP>
~J
J
t

co

J~IJI i J~)I

j?

.s-:. J 3\..:.J'y J t\:~J

1#

"

\~ y,i '-;--:>; iJ
~b!)

..J
..>~i'

...i' .l;.;.1~ J"" ,y ..~1 J)2:l~

t~l:i J "'')i')I...I.:~) .jJ~I,y ~

..;\~~1
~

J1Cl:~

~.a.I~

0\ 0'" ~~i

..lJ~~ 0~

J ..l:i .j..>lA,.i

..~\j~rJ')Ii

0i

~:~I

..\;.) J)

:.fi j

~J:>;J l..\t tlA...I,J

119b

MUBAHAT TRKER

100

J.i

JI )":J 'lfjli 0}J.I J ~I::.aJl

rf

ijl)J

~u"'IY;'

J.i ~.

~.l) J
~~ J)

LLL:-

~...l~.u

0y~'~

(:J~I ~~I

36

~0li ~1"Jk.

u,

Ci J

.l..YJ

37~

t ~..jl) J iL~ ~I J C~ ....JIJ .1)zt1 u"'1~

t rj~ t l.. :-1...l.~1~u"'I..p- rf
0y,,:-..w1

lr=j.J~ Ij J~

~:}>

i)J

0..f':".l~

lo

OM

rf o:-..f':"
J ~

"

J ~

I)..a.>- (' :-1...l.:JIJil12.';;\.)yl rj" r-f"""yV0 0.J-l~

~~I
I.l. :-J~J J. 4,]:J..llIJ I.l~ J
"~l>-

IJ....wJ ojf

0~

...ltLl
011

tl.. ~~

. 0l5" 0.J~1 rj"

"

rJ

j~1 J :;u-=l IJ ' Jkll <.i.I~ J.r2l1 o.l~ rj" ...l>-IJJ5" ~0i ,~i
rf J
JL>-J. 0lfl~138 ."a.~>-J...~!.l.)...l;.
, !.l.)i: \)1 J:J~~I 0;'~ ~ ~JI ';'ll

j J ~U"'y. ~0li 4.~~ if ~ ~1

8l5" I~L ~
.)~I

rf

S' l.. J. ~-::;d1

40

L.S" ..i.)J--' ~

.)~~

~.;:a. ..:,l.~
:#

"''''

0\:.11

0i 47J~~

~.lj

49~

r!.J..J
.,.

'&
SI

120a

~JJ.::.-lI43!.l.)X jl ~I

J5" ~0) J ~.? rf ~i

"4-':,j \v:ll

'"

0;=-.kJlJ $}..tll..-..... 0 0~J

iii

J i}>- ~~UJ i~~ ft I t:"k:; J

I~L Jkll 0 u;' ~

l....,

J4...lt L.S" o~~

~~I

~01 L:J~ Jkll

& ~~L

o.)~
50

~.l$""J

.!J.\~

YIJ~I rf .)~I

Cl..:i J~

0i rj" ~l.,,:J

"

52$~:-y":J 0ijJ~..w. ~

J:?~}> ~kL:I ,,-..;.~IJl ~L12Ji4.tJ.J"ll;-~~I rf

J.;.J 55~:-L,.:. ~~...LA.. 54.l;;.!) i.l:>-T~0Y ~~~

0IJ:=llrf' ...l>-IJ:JJ JW57 ~

i::>;r.>-

Jl

01J:=llrf ~IJ:;

r....:J; 01..,:=llrf' ...l>-IJ:J J 0.Jkl rf 0;A~ Is.lJI0l(j

j f3

j J

..w "4iJL.
I~L':-J.....
i' ~~I

J. ~

~ ~JI ..:.:: ~.;'"

t...,;

, t~ t~ ~

L:J.i~i

i J~I

rf l......r>'-.U rf ~~ J:? JI ~..,... ....JI I~

:J ~

J.J~ 0\ i) .!J.\.l$""J..J
u.dl:J.I..~ G..,

i)...li

39~~

"+""~ ~~t: ul5"J

CJ.:-y.y 4JJ

J~

ol.:.J "i:-J:......)
i ~I;-

..l:. ...ili tl.....lJlS' J ..J,J ~

~~ J

Y~S!

4"JL, J ~

\)1 JJkll J ~r:4.i\:J 41~#'

J b ~:.uIJ t~ rj~1 ~

0L...

rf

J ' .r J--.:>JI 46.)~.,a::; 0\ j~

J~I

i~l #1

\:.:(.
. ,-;--:klJ ~

48..ij~

, J.

j J Ju-"Iy. -:..;l5"01 Gli

~I

J~

1~1.42
~LA>- J. :J.;..J.I ~

454.i)dl J:ykll -:..;1$""44

1~1..~S'
~I

..J ..L.......4l1
lNI

0\ 59~

J 58~:-L,.:. ~

J. ~)kll

J~

53d.A:A>- Jl

r~
J$""56JHAlI

r-....:J; ~

~Jf J

.J:>;r.>-

...LA.. i,)...li ~.l$"" I.l.J

YAl;IYA BN <ADI VE NEREDLMEM

~ ..LDI (.);,J. WL

,j"l Y'

J ~~

644-Z\A~ J.~."AJ.I

c~ J. ~ ~~ ~

t~1 Jl4.>V
J. ~'A'
0~1

J ~ Jp2l1

66 !L.J~ J ~I

~~

~~T~~I~IAI

J.

\~~

t.J ~

65

J1 LS"~I ...A.t J~L,.:. ~

..li ~ ..U; 0\;;~\""" obJA.-.J

c\;~

lo...ALILI' J u.~ ~Lo~ ,,~j~.J,ot:IJ

llA>J "t?f J

v'

J~

J.

~~;i

0IJ,o\ ~;
J

J. ~

cl::r...li

0.f.: ..li~I

L->-1
0\lA>

J~

W~

0J~

4.! ~

~~

WU>~

~LJj

SI

Ll'lo

~~

J.iJ~

c::. ~

0\5"'..liJ

\i-'"jl).J

J }~

JS'JJ~.J

yf-

.;-:)\ 68 lA>}..a-
~

71 ..u 4.~1

w0\ J. /A>U; ~l5'

~i

c::.

;...:>JI.J J~J:.....,~I

J~IJi

J~~

~I 79 J:):> Ct.; ~ 4.:1- jA>LO.120b

J.XJ

~"~

~~ J.

tr::jk. <.JA>LLI
}~lJ

~~

~~

d~1

J~J

J '):::J wJ,...::...J.Iiw1 J1
IlA>J f.1 01 )::JI J..J J
~ ~ ~ J~IJ

(.):-:1-1

yf /:)J~ J J.,AJI ILA>J \:...,.;

}:.:i CJ\~
~? 4.Jlb~I if 83 ' J,..L..J 0\
J J.k:ll

. ,4.~I~J

,4..\:...,.,} ~.J~J o\:.li \.c. 0'i

4.!Jk:JI~ ~~..JI Jl

~...1JI~\.k.I.\ ~.J ~I
,,~

;..;;,

0\! J~i

J~..t: iw1 Jl J:)dI.J

Ji 78

OW

"Jfl.J

JE ~

75 Yle 0\5"'01 74 Y\AJI

ILA>

w01 \:. lS ~I

liw o~1 lo w~

~1 ~l 4.~1l1 J./';' ~~

d~1

"~.JJA,.

u-:a

J~J:.....,~I ~):>

01 w~l ~ t.\.

4.il

J:>;O>"

J (.):"':>JIw0\! J:~IJ

t})i ~ ~ f~J

80tk;J~~

82~'

}4.

~I

[~]

t I~Ltb:. J1 720~>):.

cr" f

J:):O ~! 77 0~1Y'

o;jT ~

J. "..l;.-IJ

69J:):>.J ~~i.J ~

1 76Yle ~

4.j

f 0\ 62u>~

o).;.A,o~

d~1

73 J)

J>;

LA>~ ~~~"'J~.J~~

\;:j\5"'01 J ~ .JiJ ~I

IlA>w0t.; I&J U;'.}yJI ~

d~1

)..w. (.)-..!JI !Lj~ Lf 674-Z~

~}~.l)J

~~ J. 70 ~

0\ ~~ J 4.At~~I~lf'

0 \5"'01 J eSw..L..aJ
i ~ 0..lS': ..li )e-=....J iJip

w0\

u-=l1 C\J.kAi

~J

o LA>
.;-:JIiLelo~_~ LI' J

olA>JI~I

01 j 4::A. ~JA,JI

.J~~

101

~I ~-~
~i-l:i ~ ~ :.r:- ..AAL
61
~\...JIY

LA>~\
63t1J.: (.);,1p.

~l60~A:L~

(.)~0\f

. J..L..aJI tJA>U; ~ ~I ~t=I~

"~l>.[~]

BR RsALES

tr:; ~)4 ~~~\ li ~~

...A.t

J"""y.~

olA> JLI'.~

~~:.. IlA>0\5'~1 J
~1~}IJ

trJ~
~I J

~IUBAHAT TRKER

102

~~l.) ~:;iJ J J.,AlI JS"

J.k:ll ~l:...,.:. 84 ~::L) ~I)

8_.JT}

~i

~:a.H, ~:J.I) J..LJ-l-:il)

J..J. .JY"'.J ~

.J J'.

10

~20
.j

Jt

.-

J.,..;8

~&1119
,),,;.1..28

..\1 .1.37

(j..,)h:l\45

-./.>\7
.:,.&1118 ,17

jl44

"-s)Ll126

.....J.>A35

.u~53

-S"'>J' 52

~; 61

~4

J ..IL.79

.:...~ 78

~L\ 85

)i

J~.
.,:,hll60

77
J }:.I

... .

)Ll12!

..J...u133

J.\i 75

~2

..T.>i13

,),,;. li i 12.

-s)Ll\23

~i32

'-':~ 49

0~;.>1", ss-

I.A.lA~67
J~\i 76

1.=-':A3

J.....i

J:~

)"o4i 46
0,!;.>1...,55

I+A.lA,..64 LUI63

Jj. 73

.r.

;(,'

47

J~WI 56

..J"C65

83

~21

Wui~38

...r4~.48

L...+ki 57

J.WI \,l"l:JI 74

J }:AL. J 4:,184

1 i II

S'"

.>lA.,o130 ).:.1129

U'""~"39

~);66

~.1

J!.~22

..J"G3l

~40

J~IJ)l1 50

..j:'" 59

.)~)l68
~~

~,..,~41

51

,-,lo;!

..J.>i 15 ...J 14

~.k-25

l+-,:lb..42

..i;'154

J..lL.69

....

J~I,,134.

!J)~43

..j-;, 62
~S"70

b.~.,';'16

-t

J!.~27

.!-lU136

CL:t45

0~,6

82

..J~'>J'.72
~181

"J 71

lkl80