Professional Documents
Culture Documents
AGLAR KEYDER
Trkiye'de
Devlet ve Snflar
State and Class in Turkey:
A Study in Capitalist Development
AGLAR KEYDER 1947 ylnda lstanbul'da dodu. llk ve ona retimini lstan
bul'da tamamladktan sonra ABD'de lisans ve doktora eitimi gnl. 1969 ylnda
ODT Ekonomi Blm'ne asistan olarak girdi. ODT'deki retim yelii
1982'ye kadar devam etti. Bu tarihten sonra New York Eyalet niversitesi Bing
hamton Kamps'nde Sosyoloji Blm'nde retim yesi oldu. Halen Bingham
ton'da ve 1994'ten beri Boazii niversitesi Sosyoloji Blm'nde retim yeli
i yapmaktadr. Trkiye Bilimler Akademisi yesi olan alar Keyder, Oxford,
Chicago, Califomia ve Washington niversitelerinde de deiik dnemlede ders
verdi. Keyder'in ilk kitab 1976 ylnda Birikim Yaynlan'ndan yaymlanan Azge
limilik, Emperyalizm ve T rkiye'dir. 1978 ylnda lngiltere ve Fransa'da lktisadi
Byme 1870-1914: Yirminci Y zyla lki Yol (P. K. O'Brien ile beraber) adl kitab,
l 982'de ise Dnya Ekonomisi linde T rkiye, 1 923-1929 (Tarih Vakf Yurt Yaynla
n, 1993) balkl tezi yaymland. 1987 ylnda Verso Yaynlan tarafndan State
anl Class in Turkey adyla yaymlanan kitabnn Trkesi 1989'da T rkiye'de Dev
let ve Snflar adyla lletiim Yaynlan'ndan ku. 1975 ile 1985 arasnda tannsa!
yaplar ve dnmler zerine bir dizi makale yazm, yine bu yllada Osmanl
toplumsal yaps zerine eitli almalar yapmur. l 993'te yaymlanan Ulusal
Kalknmacln ljlas (Metis Yaynlan, 1993) adl kitabnda global dnmler ve
bu dnmlerin Trkiye'ye etkileri incelenir; 1999 ylnda baslan derlemesi l s
tanbul: Kreselle Yerel Arasnda (Metis Yaynlan, 2000) ise ayn dinamiklerin
kentsel etkilerini zmlemeye yneliktir. alar Keyder'in makalelerini derledi
i Memalik-i Osmaniye'den Avrupa Birliine 2003'te, Toplumsal Tarih almalan
adl kitab 2009'da, Bildiimiz Tanmn Sonu: Kresel tktidar ve Kyllk (Zafer Ye
nal'la birlikte) 2013'te lletiim Yaynlan tarafndan yaymlanmur.
iiNDEKiLER
.....................................................................................................
..7
....................................................................................................................................................
.9
BiRiNCi BLM
. zm Ge 1 med en Once
..
Kapta
........................................ .................................
15
iKiNCi BLM
Periferileme Sreci
................................................................................................
37
NC BLM
Jn Trkler
67
...........................................................................................................................
DRDNC BLM
Kayp Burjuvazi Aranyor
................................................................... ............
.93
BEiNCi BLM
Devlet ve Sermaye
................................................................................................
117
ALTINCI BLM
Poplizm ve Demokrasi
.................................................................................
147
YEDiNCi BLM
ithal ikameci Sanayilemenin Ekonomi Politii
............
175
SEKiZiNCi BLM
Krizin Dinamii
..........................................................................................................
201
DOKUZUNCU BLM
Burjuva ideolojisi Neden Y kselemedi?
237
................................
ONUNCU BLM
Sonu Yerine
261
.................................................................................................................
GiRi
14
BiRiNCi BLM
17
18
20
23
kapsaml inceleme Halil lnalck'a aittir: "The Ottoman Decline and its Effects
upon the Reaya", Aspects
Bimbaum
10 Tarmsal yapdaki yeniliklerden biri 17. yzyl sonlarnda ortaya kan malika
ne sistemiydi. Bu sistemde iltizam mr boyunca veriliyor ve mltezimler ilti
zama verilen topraklan devlet mdahalesi olmakszn ynetme hakkn elde
ediyorlard. Bkz. Mehmet Gen, "Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi",
Trk iktisat Tarihi Semineri, Ankara, 1975. Mal kriz tezi H. lslamolu ve .
Toplum ve Bilim say l'de ( 1977 Bahar) yaymlanan "Osmanl Tarihi
Keyder'in
24
28
29
u ile Avrupa devletleri arasnda eitsiz bir iliki yaps olu20 iltizam uygulamas imparatorluk kadar eski olmakla birlikte baz parasal tah
sislerle snrlyd. Btn devlet gelirlerine uygulanmas ve buna paralel olarak
merkezi otoritenin zayflamasyla, iltizamn toplumsal yapya ilikin etkileri
daha ok nem kazand. rnein bkz. R. Owen, TheMiddle East in the World
Economy, 1800- 1914, Methuen, Londra 1981, s. 10-21; ayrca D. Quataert,
"Agricultural Trends and Government Policy in Ottoman Anatolia, 18001914", Asian and African Studies, cilt XV, say 1, 198 1 .
21 Osmanl lmparatorlu'nu gezen yabanclarn ou b u iblmne deinmi
lerdir. Bu konudaki klasik makale iin bkz. A.] . Sussnitzki, "The Ethnic Divi
sion of Labor", C. Issawi (der.), The Economic History of theMiddle East, Chi
cago 1966, s. 1 1 5-24.
31
32
a.g.e.,
Nationalism in a
33
34
35
iKiNCi BLM
Periferileme Sreci
37
ile vezire, kad ile yenieriye ortak niteliklerini veren ey, hiye
rarideki yerleri ve ilevlerinin farkl olmasna ramen, arua el
koyma ilikisinde ayn tarafta bulunmalaryd. Bu mevkiler ara
snda ve zellikle de farkl dzeydeki vergi memurlar arasnda
sk sk aumalar olduu dorudur. Bu atmalar, ya arun
blmnden ya da sistemin niteliine ilikin birbirine rakip
projelerden kaynaklanan snf ii atmalar olarak grlmeli
dir, tpk kapitalizmde burjuvazinin eitli fraksiyonlar arasn
daki atmalar gibi. Buradan yola karak, kyllerin rettii
arta (vergi biiminde) el konulmasna dayanan bir retim tar
z iindeki yapsal konumlan nedeniyle, memurlarn bir snf
oluturduklarn sylyoruz. Aynca bu snfn yeleri, zellikle
retimi srdrenlerle ilikileri sz konusu olduunda, belli bir
ideolojik perspektif ve siyasi tavn paylayorlard.
Her ne kadar, byle bir sistem, szgelimi feodalizme gre,
daha az elikili toplumsal ilikileri ngrse de, devlet snf
nn yayd ideolojinin yine de temel nem tayan bir rol
vard. Devlet snfnn meruluunu salamaya yarayan ku
rumlardan adli ve ilmi kurumlar byk nem tayordu. Bu
kurumlarn doktrini kyllk ile yneticiler arasndaki iliki
nin karlklln ve bu ynetimin hayrhah niteliini vurgu
lar. Varsaylan ilikiyi zetleyen nl adalet ark, iktisadi ye
niden retimin ideolojik yeniden retime, yani artn retil
mesinin adalet ve siyasi dzenin otoriteler tarafndan adil bir
biimde idare edilmesine bal olduunu telkin ederdi.2 H
kmdarn, sistemin aksamadan ilemesi iin gerekli evrensel
artlan lkede srdren, her eye kadir bir g olarak grl
d bu merulatrmann nitelii, devlet snfnn kendisine
rnn belki de yandan fazlas mltezimlerin eline gemiti. Erzurum'da ver
gilerin iltizama verilme ekli ve "kar" marjlan iin bkz. Issawi, The Economic
History of Turkey, s. 356. . Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitaliz
mi nde (Ankara, 1984), toplanan vergilerin ancak te birinin hazineye ulau
na ilikin bir tahmine yer verilmitir, s. 54n.
'
38
5 evket Pamuk,
42
43
45
46
12 Bkz. A.1. Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, Ankara, 1983; Kasaba,
Peripheralization: Avrupa'yla ticarette Mslman tccarlarn payn arnrmaya
ynelik abalar iin bkz. M. adrc, "il. Mahmud Dneminde ( 1808-1839)
Avrupa ve Hayriye Tccarlar", O. Okyar ve H. nalck (der.) Social and Econo
mic History of Turkey, Ankara, 1980.
48
59
65
NC BLM
Jn Trkler
aydn yetiebilmiti.
69
75
s.
Capitulatory Regime,
82
21 A. Emin (Yalman), Turkey in the World War, Yale, 1930, sava dnemi ekono
misine ilikin pek ok aydnlauc anekdotu ierir.
83
Rum nfusu savatan fazla bir zarar grmedi. Bir kere, stan
bul'daki Rum Ortodoks Patrikhanesi, Anadolu'nun baz blge
olarak grmeye balamlard. zellikle yerli Rum nfus ideildi. Dnyadaki Ermenilerin ou Entente glerine sempati duyuyordu.
Merkez glere deil. 1914'n sonbaharna gelindiinde nde gelen Osmanl
Ermenilerinin birou ve bu arada eski bir mebus, Rus askeri makamlaryla
ibirlii yapmak iin Kafkaslar'a gemilerdi."
90
92
DRDNC BLM
dasndan yanayd, bazlan ise corafi snrlan zerinde anlaa2 Eric ]. Zrcher'in The Unionist Factor, the Role of the Committee of Union and
Progress in Turkish National Movement, 1905-1926, (Brill, 1984) adl kitabnn
zellikle 3. blmndeki balca tezi budur.
94
96
Vital Cuinet'nin La Turquie d'Asie (Paris 1890-95) adl dn ciltlik eseri Anado
lu'nun en nemli ehirlerine ait bilgiler ierir. Yakn zamanlarda Yurt Ansiklo
pedisi Clstanbul, 1982-84) bugnk Trkiye'nin illeri hakknda elde bulunan
btn tarihi verileri yaymlad. Aynca, bkz. 9. nottaki kayaklar ve Messob K.
Krikorian, Annenians in the Service of the Ottoman Empire, Londra 1978. Bu
kitapta her vilayet ayn ayn ele alnmtr.
Bu konu Osmanl nfus tarihine ilikin iki yeni kitapta ele alnmaktadr. Ke
mal H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Cha
racteristics, University of Wsconsin Press, 1985 ve justin McCanhy, Muslims
and Minorities, The Population of the Ottoman Empire and the And of the Empire,
New York University 1983.
10 Nfus rakamlar, Karpat, Ottoman Population s. 162-66'dan hesaplanmtr; sa
vataki kayplar McCanhy, Muslims and Minorities, s. 133'te tahmin edilmitir.
102
105
18 Bu dnemle ilgili daha fazla ayrnt iin bkz. . Keyder, Dnya Ekonomisi iin
de Trkiye 1 923-29, Ankara 1 982, zellikle 4. ve 5. blmler.
107
s.
146; Tunay,
s.
149-161.
1 09
112
29
A.
Kazancgil ve
1981, s. 207;
Binnaz Toprak, I sl am and Poli ti cal Devel opment i n Tu rk ey, Brill 1981.
30 Mardin, 'Religion and Secularism', s. 191.
budun (der.), A tatrk, F ou nder of a Modern S tate, Londra
E. z
aynca
113
115
BEiNCi BLM
Devlet ve Sermaye
24 Baar,
129
1 34
1 36
yzde 50 arasndayd. Sa
s.
143
Studies,
1 46
ALTINCI BLM
Poplizm ve Demokrasi
148
A.g.e., s. 141-2.
1 50
an
1 51
A.g.e., s. 69.
10 E. 1.aclau, Politics and Ideology in Mar.rist Theory, New Left Books, 1977; ayn
ca poplizm zerine baz teorik grler iin bkz. N. Mouzelis, Politics in the
Semi-Periphery, Macmillan 1986, blm I.
1 53
21 Dnemin nfus saymlarna gre 5,7 olan ortalama hane halk bykl esas
alnarak hesaplanrnur.
1 64
s.
193-
1 68
A.g.e., s. 295.
169
171
1 73
ve
hzl
1 74
YEDiNCi BLM
Kadro
dergisinin sa
a.g.e.
1 83
10
A.g.e.
1 86
200
SEKiZiNCi BLM
Krizin Dinamii
s.
214
16 Rakamlar eitli yllara ait OECD, Economic Survcys (Trkiye cildi) den aln
mur.
17 Resmi kurlar esas alnarak Be Yllk Planlardaki verilerden hesaplanmur.
220
226
27 K. Ebiri, 'Turkish Apertura (Part I)', ODT Gelime Dergisi, 1980, say 3-4, s.
241.
229
s.
30 A.g.e., s. 572.
31 1969 sabit fiyatlaryla Bkz. 1981
236
DOKUZUNCU BLM
Burjuva deolojisi
Neden Ykselemedi?
238
3 Bu olaylar iin bkz. E Ahmad, The Turhish Experiment in Democracy, 1 9501 975, Boulder, Colorado 1977.
242
250
(*) "Faist" terimini sosyolojik anlamda, yani politik hareketin hitap ettii top
lumsal tabann niteliinin ve zlemlerinin dnyadaki dier faist hareketlere
benzerliini vurgulamak iin kullanyorum.
252
1 1 J.S. Szyliowics, 'Students and Politics in Turkey', Middle Eastern Studies, Mays
1970.
12 B. Lewis, 'History Writing and National Revival in Turkey', Middle Eastem Af
fairs, 1953, s. 218-227 bilgi vericidir. Milliyeti tarih yazmna gereke sala
maya ynelik bir teebbs iin bkz. H. Berktay, Cumhuriyet deolojisi ve Fuat
Kprl, lstanbul, 1983.
253
257
259
ONUNCU BLM
Sonu Verine
267
iLETiiM
ARATIRMA
iNCELEME