AGLAR KEYDER

Trkiye'de Devlet ve Snflar

State and Class in Turkey: A Study in Capitalist Development

1989 alar Keyder
lletiim Yaynlan 77 Aratrma-nceleme Dizisi 14
ISBN-13: 978-975-470-003-9

1989 lletiim Yaynclk A. .

1-18. BASKI 1989-2013, stanbul
19. BASKI 2014, stanbul

KAPAK mit Kvan

UYGULAMA Nurgl imek

DZELT! Serap Yeen-Kvan Koak

BASKI ve C1LT Sena Ofset. SERTiFiKA N. 12064
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 38 46

tletiin Yaynlan. SERTiFiKA N. 10721

Binbirdirek Meydan Sokak, lletiim Han 3, Fatih 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

AGLAR KEYDER

Trkiye'de
Devlet ve Snflar
State and Class in Turkey:
A Study in Capitalist Development

AGLAR KEYDER 1947 ylnda lstanbul'da dodu. llk ve ona retimini lstan
bul'da tamamladktan sonra ABD'de lisans ve doktora eitimi gnl. 1969 ylnda
ODT Ekonomi Blm'ne asistan olarak girdi. ODT'deki retim yelii
1982'ye kadar devam etti. Bu tarihten sonra New York Eyalet niversitesi Bing
hamton Kamps'nde Sosyoloji Blm'nde retim yesi oldu. Halen Bingham
ton'da ve 1994'ten beri Boazii niversitesi Sosyoloji Blm'nde retim yeli
i yapmaktadr. Trkiye Bilimler Akademisi yesi olan alar Keyder, Oxford,
Chicago, Califomia ve Washington niversitelerinde de deiik dnemlede ders
verdi. Keyder'in ilk kitab 1976 ylnda Birikim Yaynlan'ndan yaymlanan Azge
limilik, Emperyalizm ve T rkiye'dir. 1978 ylnda lngiltere ve Fransa'da lktisadi
Byme 1870-1914: Yirminci Y zyla lki Yol (P. K. O'Brien ile beraber) adl kitab,
l 982'de ise Dnya Ekonomisi linde T rkiye, 1 923-1929 (Tarih Vakf Yurt Yaynla
n, 1993) balkl tezi yaymland. 1987 ylnda Verso Yaynlan tarafndan State
anl Class in Turkey adyla yaymlanan kitabnn Trkesi 1989'da T rkiye'de Dev
let ve Snflar adyla lletiim Yaynlan'ndan ku. 1975 ile 1985 arasnda tannsa!
yaplar ve dnmler zerine bir dizi makale yazm, yine bu yllada Osmanl
toplumsal yaps zerine eitli almalar yapmur. l 993'te yaymlanan Ulusal
Kalknmacln ljlas (Metis Yaynlan, 1993) adl kitabnda global dnmler ve
bu dnmlerin Trkiye'ye etkileri incelenir; 1999 ylnda baslan derlemesi l s
tanbul: Kreselle Yerel Arasnda (Metis Yaynlan, 2000) ise ayn dinamiklerin
kentsel etkilerini zmlemeye yneliktir. alar Keyder'in makalelerini derledi
i Memalik-i Osmaniye'den Avrupa Birliine 2003'te, Toplumsal Tarih almalan
adl kitab 2009'da, Bildiimiz Tanmn Sonu: Kresel tktidar ve Kyllk (Zafer Ye
nal'la birlikte) 2013'te lletiim Yaynlan tarafndan yaymlanmur.

iiNDEKiLER

Trke Baskya nsz

Giri

.....................................................................................................

..7

....................................................................................................................................................

.9

BiRiNCi BLM
. zm Ge 1 med en Once
..
Kapta

........................................ .................................

15

iKiNCi BLM
Periferileme Sreci

................................................................................................

37

NC BLM
Jn Trkler

67

...........................................................................................................................

DRDNC BLM
Kayp Burjuvazi Aranyor

................................................................... ............

.93

BEiNCi BLM
Devlet ve Sermaye

................................................................................................

117

ALTINCI BLM
Poplizm ve Demokrasi

.................................................................................

147

YEDiNCi BLM
ithal ikameci Sanayilemenin Ekonomi Politii

............

175

SEKiZiNCi BLM
Krizin Dinamii

..........................................................................................................

201

DOKUZUNCU BLM
Burjuva ideolojisi Neden Y kselemedi?

237

................................

ONUNCU BLM
Sonu Yerine

261

.................................................................................................................

TRKE BASKIYA NSZ

Bu kitap sosyal bilimler literatryle biraz ainal olan oku

yucular iin kaleme alnd. Yazma srecinin tahminimden ok
uzun srmesi, bak asnda baz deiikliklere, dolaysyla da
zorunlu gzden geirme ve dzeltmelere yol at. Esas metin
den yeteri kadar yabanclamadmdan bu dzeltmeler kita
bn Trke evirisinin zerinden geerken de devam etti. Bir
yerde noktay koymaya mecbur kaldm. Kitab nce ngilizce
yazdm iin kaynakada daha ok yabanc dillerdeki yazna
yer verdim. Ayn nedenle Trk okuyucuya gereksiz gelecek
baz bilgilere de yer vermi olabilirim.
Kitab yazarken tantm ve grlerinden yararlandm
saysz meslekta ve arkadaa, bu arada Faruk Birtek, Haldun
Glalp, Reat Kasaba, evket Pamuk, Faruk Tabak ve Zafer
Toprak'a teekkr etmek isterim. Perry Anderson'un tevik ve
eletirileri, Immanuel Wallerstein'n destei, en gerekli zaman
larda yardma yetiti. Maison des Sciences de I'Homme, Fer
nand Braudel Center ve SUNY-Binghamton Sosyoloji Blm
kurumsal ereve salayarak ii kolaylatrdlar.
Trkeletirmeyi bir kez daha kahramanca stlenen Sabri
Tekay'a minnettanm.
7

GiRi

Bu kitap bir tarih yorumu; ya da baka bir deyile, belli bir

toplumsal oluumun analizi yoluyla baz makro-sosyolojik so
rulan aydnlatmay amalayan bir tarih almas. Trkiye tari
hi byle bir almaya epeyce bol malzeme salyor, aadaki
zetten de anlalaca gibi kalknma literatrndeki teorik
konulardan pek ouna ierik kazandryor.
Osmanl mparatorluu, kapitalizmle btnleme sreci
iinde geriledi ve eitli milliyeti ayrlk hareketlerinin baar
ya ulamas sonucu paraland. Kapitalizmle btnleme, ge
leneksel brokrasiye rakip bir burjuva snfn onaya kard.
mparatorluk paralanrken yeni bir ulus devleti kurup bu
devleti modernletirmeye koyulan burjuvazi deil, brokrasiy
di. Her ne kadar yeni devlete hakim olan brokrasi idiyse de,
gelien burjuvazi otoriter rejimi gittike daha ok tehdit eder
oldu. ktisadi politika asndan, brokrasi iki sava aras d
neminin davetiliiyle zdelemiti. kinci Dnya Sava
'ndan hemen sonra, Amerikan hegemonyas altnda bir libe
ralizmin ortaya kt ve burjuvazinin kendi partisinin iktida
ra geldii grld. 1960'lardaki ve 1970'lerdeki ithal ikamesi
ne dayal sanayileme, kapitalist ilikilerin zamanla stnlk
kazanmasna ve kapitalist bir devletin olumasna yol at. Bu
9

zetten, evre lkelerin gelime srecine ilikin teorik sorula

rn ounun Trkiye tarihi balamnda ortaya konulabilecei
sonucu karlabilir. te, bu kitab yazmaya, hem Osmanl ta
rihini periferileme literatr erevesinde incelemek, hem de
az gelimiliin toplumsal analizine ilikin kuramsal konular
en iyi bildiim tarihi balamda ele almak amacyla giritim.
Bu almann btn iinde Trk siyasal hayatnn top
lumsal kkenlerinin nemlice bir blmn aklayan iki zel
koulu ayrt ettim. Bu zgl koullardan biri, tarmsal yapda
byk toprak mlkiyetinin olmamas, dieri ise Birinci Dnya
Sava sonrasnda Hristiyan burjuvazinin byk blmnn
lkeden karlmasdr. Tarmsal yapnn bu zellii nedeniyle,
gcn srf devletteki konumuna borlu olan brokrasinin
karsna, zerk bir toplumsal tabana dayanan toprak sahibi
bir snfn kmas mmkn deildi. Ayn zamanda, yabanc
sermayeyle balantl bir "oligarik" hakimiyet ihtimali de
yoktu. Bunun yerine, brokrasi ile yeni yeni gelien burjuvazi
arasnda bir mcadele balad. Kk reticilere pazarda ksa
dnemde kazan elde etme imkann salayan bir iktisadi kon
jonktrde, tarmdaki mlkiyetin yaygnl brokrasiye kar
poplist bir tepkinin domasna zemin hazrlad. ok sayda
kk reticinin olduu bir durumda tarmsal dnmn
beraberinde getirdii sonular, 1950 sonras birikim modeli
nin baarya ulamasnn nedenlerinden biriydi.
kinci tema, yani etnik farkllk gsteren bir burjuvazinin
sahneden ekilmesi, imparatorluun zlmesi srecinde snf
mcadelesinin niteliinin anlalmas ve cumhuriyet dne
mindeki siyasi dnmn ald zel biimin aklanmas ba
kmndan temel bir nem tar. Rum ve Ermeni burjuvazisi
siyasi amalarm Osmanl btn iinde gerekletirmeyi iste
mi olsayd, Jn Trklerin 1908-1918 deneyi, brokratik re
formculuk yerine gen burjuvazinin hakimiyeti altnda kapita
list bir devlet kurulmasyla sonulanabilirdi. Etnik farkllama
ve emperyalist mdahale, toplumsal atmann gerek konu
munun dna kaymasna ve kapitalist dnm ivmesinin
yn deitirmesine yol at. 1914-24 arasnda Rum ve Ermeni10

lerin lkeden ayrlmas ve karlmasyla, Osmanl burjuvazisi

iktisadi, siyasi ve ideolojik kazanlarn kaybetti. Mslman
burjuvazinin gszl, brokrasinin iktidarn korumasn
ve devlet merkezli bir sosyo-ekonomik dnm kontrol et
meye ve ynlendirmeye girimesini mmkn kld.
*

"Bamllk" kavram evresindeki polemik, kalknma lite

ratrnde kapsaml bir yntem tartmas balatmt. Bu ki
tapta anlatlanlarn k noktasnn dnya sistemi perspekti
finin biraz dntrlm bir biimi olduunu imdiden be
lirtmekte yarar var. Bu perspektife gre, snf mcadelesi, l
ke ii gelimeleri dnya ekonomisi balamnda belirler. Kapi
talist sistemin sreleri iinde, iktisadi byme ve kriz d
nemleri lke arenalarnda yansrken, bu devrevi deimelere
tekabl eden siyasi ve ideolojik gelimeler yerel zgllkler
gsterir. Dnya ekonomisinin dnm noktalarnda, lke iin
deki belli glerin ve onlarn siyasi projelerinin, sonraki d
nemlere hakim olacak dengeleri belirlemekteki anslar artar;
dolaysyla, bu dnm noktalar, tarihi gelimeyi anlamak
asndan temel bir nem tar. rnein, 19. yzyldaki B
yk Buhran (1873- 1896) ideolojik muhafazakarlk dnemini
balatm ve Osmanl lmparatorluu'ndaki Batllama yanl
larnn geici yenilgisine yol amt. 19. yzyln ortalarnda
ki hzl byme dnemi ise, modernletirici brokrasinin y
netiminde merkezin glenmesi srecini salamlatrmt.
Ayn ekilde, 1896-1914 dneminde ekonomideki hzl geli
menin de katksyla, brokrasinin aktivist bir kanad stnl
ele geirip devleti emperyalizmin yol at zlmeye
kar glendirmeye koyulmutu.
Cumhuriyet dneminde daha da dolaysz etkileimler g
rld; ekonominin yeniden yaplanmasnn kesintiye ura
masnn, ticaret burjuvazisinin ykseliinin durmasnn ve
dolaysyla brokratik kontroln merkezileebilmesinin altn
da yatan neden 1930'lardaki Buhran'd. lki sava arasndaki
dnemde dnya dzeninin zlmesi nedeniyledir ki brok11

rasi, ltalya ve Almanya rneinde olduu gibi siyaset gdm

l bir milli ekonomi seeneine bavurma frsatn buldu.
kinci Dnya Sava'nn sonunda, "hr dnya"ya mensup
baka lkelerin yan sra Trkiye zerinde de parlamenter
dzeni benimsetmeye ynelik nemli basklar vard. Gerek
bu konjonktr, gerekse dnya ekonomisinin canll, burju
vaziye kendi siyasi hakimiyetini kurma ve devletin idari ayg
tn buna gre yeniden dzenleme imkann verdi. Kapitaliz
min gelimesi, orta gelir grubundaki dier evre lkelerinde
1945 sonrasnda yaananlara benzer biimde, sanayi burjuva
zisinin hegemonyas altnda bir sanayileme stratejisi iin ge
rekli zemini tedricen hazrlad.
Dnya ekonomisindeki uzun dnemli hareketlere ek ola
rak, global balamn bir baka nemli boyutu uluslararas he
gemonya yapsnda grlen deimelerdi. ngiliz hegemonya
snn ardndan hegemonya rekabeti, Birinci Dnya Sava n
cesinde Almanya'nn ykselii, iki sava arasnda uluslararas
dzenin yklmas ve kinci Dnya Sava'ndan sonra ABD he
gemonyasnn kurulmas. .. Dnya hegemonyasnn biimleri
ne elik eden ideolojiler, rnein, Birinci Dnya Sava nce
sinde ve sonrasnda ulus devletleri kurma dalgas, Alman
usul devletilik, Souk Sava'n biimsel demokrasi tercihi,
Trkiye'de zellikle etkili oldu. Bu sylediklerim ierdeki
oluumlar aklarken tamamen dsal etkenlere ncelik ver
mek olarak yorumlanmamal. Metodolojik tercihimi bir daha
tekrarlamak istiyorum: Dnya sistemi, lke dzeyindeki snf
mcadelesinin hangi balamda ve hang kstlar iinde sre
ceini belirler. Yeni kstlarn ortaya kt ve dardaki geli
melerin lkeye uyarlanmasnn gndeme geldii dnya dze
nindeki dnm noktalan ile lke ii gler dengesindeki ra
dikal deimeler birbiriyle akr.
*

Tarihsel yaklamn kabul, belli bir nedensellik trne

beslenen inanc ifade ettii kadar, tarih yaznnn bilin olu
turmada katksna olan inancn da sonucudur. Bu almann
12

mahiyeti, ayrntl analizin sadece Osmanl/Trk gelime izgi

siyle snrl tutulmasn, dnya sistemiyle ilgili olarak ise ba
kalarndan dn alnm sonularn yeterli saylmasn zo
runlu kld. Ayn balamda, retrospektif bir yaklam izledim
ve Osmanl lmparatorluu'nun btnn incelemeye girime
dim; analizimde sadece sonunda Trkiye Cumhuriyeti'ne ait
olan corafi blgeyi ele aldm. mparatorluun geri kalan b
lmn "dnya" ile ayn snfa soktum.
zle ok daha ilikili bir konuya deinmek istiyorum; bu
kitapta anlatlanlar, hakim snflar ve fraksiyonlar ile bunlarn
iktidar ele geirme, srdrme ve kullanma giriimleri evre
sinde dnyor. Kyller ve ii snf tabloya ancak dolayl
bir ekilde ve ikincil nemle giriyor. Bu nu n ne de ni, bu iki
retici snftan hibirinin, siyasal mcadelenin sonucunu
dorudan etkileyebilecek lde gl veya rgtl olmama
syd. Devlet politikalarnn, idari biimlerin ve siyasi rejimin
parametrelerini aralarndaki atmalar yoluyla tanmlayanlar,
ya brokrasi ya da burjuvazi iindeki gruplard. Ynetilen s
nflarn nndeki seenekleri, kendi politik faaliyetlerinden
ok, hakimiyet mcadelesinin sonucu belirledi. Bu kitapta i
i snf ve kyllerin politik hareketlerinin ele alnmamas
nn altnda bu neden yatyor.
Son olarak unu belirtmek istiyorum: Okurlarn da fark

edebilecei gibi bu sentez almasn tarih, ekonomi politik

ve sosyolojiyi birletiren ve gitgide genileyen literatr iine
yerletirmek istedim. Bu geni yelpaze iinde, 2., 3. ve 4. b
lmlerde dnya ekonomisiyle btnleme/tarihi baml
lk/retim tarzlarnn eklemlenmesi zerine almalardan ya
rarlandm. Burjuva devrimleri ve devlet kurma zerindeki
Marksist literatr, zellikle cumhuriyet dnemiyle ilgili ola
rak kullandm. "Baml gelime" aamalarn dnemselletir
meyi de d balam ile lke iindeki toplumsal hareketleri
arasndaki ilikiyi formle etmeyi amalayan Latin Amerika
literatrnn (ncelikle Cardoso'nun almalarnn) 1950
sonras dnemi anlamamda zel bir nemi vardr. 1960 son
ras sanayileme modeline ilikin blmlerde "Dzenleme"
13

(regulation) ekolnn teorik erevesinin izlerini bulacaks

nz. Son blmde, ideoloji konusunda, Latin Amerika pop
lizmi ve Avrupa faizmi zerindeki tartmalardan yararlan
dm. Btn bu teorik borlanma ramen, her kavramsal atfta
okuru referanslara bomamay tercih ederek, sadece Osmanl
mparatorluu/Trkiye tarihiyle ilgili nemli materyalleri
dipnotlarda verdim.

14

BiRiNCi BLM

Kapitalizm Gelmeden nce

Osmanl imparatorluu feodal deildi; devletin nitelii, snf

yapsnn belirlenmesinde ve toplumsal yeniden retimdeki
rol, savunduu dzen ve bu dzeni tayan hukuk ve retim
ilikilerine yansd biimiyle snf yapsnn kendisi, Avrupa
feodalizmi adyla bildiimiz pre-kapitalist dzenden temelli
farklar gsteriyordu. Tarihsel bakmdan Osmanl dzeni,
kendisinden nce gelen Bizans ve Dou Roma rneklerini an
dryordu. Bat Avrupa'mn tersine, Roma lmparatorluu'nun
dou kesiminde kk kyllk olduu gibi kalm, yerini
klelik ya da serflik gibi alternatif emek sistelerine brak
mamt. Ortaa'da doudaki ticaret, Avrupa'daki kadar geri
lememiti. mparatorluun ekirdeini oluturan Anadolu,
uzun mesafeli kervan yollarnn zerinde olmasnn yam sra,
Antik a'n ilk dnemlerinden kalma ticari yerlemeleri de
barndryordu. Bizans lmparatorluu'nun kalc bir askeri
g olarak ortaya kmas, Anadolu'nun iktisadi hayatn
oluturan kendine zg unsurlarn yeniden salamlamasn
mmkn kld. Bizans lmparatorluu'nun yneticileri, sara

yn hakimiyetini topluma dayatma tarzn kolayca kefettiler.

Bamsz konumunu srdren kyllkten beklenen, her yl
belli bir oranda vergi denmesiydi; bu vergiyi politik otorite
15

yetki verdii memurlar eliyle dorudan doruya topluyordu.

Ticaretse, hem etkin bir vergilendirme, hem de lkenin an
serbest bir ticarete kapatlmasn salamak iin, merkezi
kontrol altnda tutuluyordu. Bu forml iktisadi artn yeterli
bir blmn saraya aktard lde, politik iktidarn sr
drlebilmesi de mmknd. 1
Krsal reticiler ile merkezi otorite arasnda geerli olan bu
ilikiyi deitirmeye ynelik herhangi bir hareket sadece ky
lln kendi kendisini fiziki olarak yeniden retmesini de
il, brokrasinin toplumsal konumunu da tehlikeye drr
d. Bu nedenle, tarmsal ekonomiyi ve arta el koyma tarzm
dntrme teebbslerine kar koyanlar (Bat Avrupa rne
inde olduu gibi) yalnzca kyller deildi; merkezi brokra
si de mevcut toplumsal sisteme ynelik bir tehdit olarak gr
d bu teebbslere kar direndi.
Mahalli senyrler merkezi brokrasiyi atlatarak kyller
den ekilen arta el koymann yolunu bulduklarnda, bam
sz bir iktisadi g elde ederek merkezi brokrasi karsnda
bir tehdit oluturdular. Baka bir deyile, mahalli senyrlerin
bir lde zerklik kazanmalar ve bu zerkliin tarmsal ar
tktan kendine den paya el koyamayan merkezi otoriteye
kar bir tehdide dnmesi mmknd. rnein, 10. yzyl
da gl Anadolu hanedanlar kendi adlarna vergi toplamaya
balamlard. 2 Bu kurald uygulama mahalli iktidar sahiple
rinin daha da glenmesi, merkezi brokrasinin greli olarak
gerilemesi ve muhtemelen kylln daha yksek oranda
smrlmesi demekti. Yine de, mahalli g sahiplerinin rakip
1 Bizans vergileri zerine ksa bir not iin bkz. Amire M. Andreades, "Public Fi
nances: Currency, Public Expenditure, Budget, Public Revenue'', N.H. Baynes
ve H. St. L.B. Moss, Byzantium, An Introduction to East Roman Civilization, Ox
ford, 1949, iinde.
2 Taradaki g sahiplerinin fli zaferi genellikle 11. yzyla konmakla birlikte
saray donatoi'ye kar mcadeleye daha nce balamu. Cambridge Economic
History of Europe'ta bu konuda Ostrogorsky'nin yazd kapsaml bir blm
vardr: G. Ostrogorsky, "Agrarian Conditions in the Byzantine Empire in the
Middle Ages", M.M. Postan (der). CEHE, cilt 1.: T h e Agrarian Life of th e Middle
Ages, Cambridge 1971. Ayrca G. Ostrogorsky, History of the Byzantine State
(Bizans Devleti Tarihi, TTK, 1981), Rutgers, 1969, s. 272-76, 329-30.
16

bir toplumsal sistemin kurucular olarak konumlarn sa

lamlatrmalarna imkan verecek anlar mevcut olmadn
dan, bu sapmalar tarmsal yapnn ve ierdii snf yapsnn
dnmesine yol amad. Senyrlerin, bamsz kylleri
serflere dntrmesi mmkn olmad. Kyllk, esas olarak
ayn emek rgtlenmesiyle ve ayn toprak dalmyla ayn l
ekteki retimi srdrd. Mahalli senyrlerin glendii du
rumlarda da vergi/kira, daha nce merkezi otoritenin hizme
tinde olan memurlar tarafndan, ayn ekilde topland. Dei
en tek ey verginin nereye gittiiydi. Mahalli zerkliin s
nrlarnn genilemesi, beraberinde alternatif bir toplumsal
proje getirmedi. Bu ise, toplumsal bir deimeden ziyade, ar
tn kullanmnn rgtlenme biimleri olarak, merkezileme
ve ademi merkezilemenin birbirini izlemesi demekti. Merke
zin gl olduu zamanlarda artk rn etkin bir biimde im
paratorluk brokrasisine aktarld; merkez zayfladnda art
n ou mahalli glerin elinde kald. Bu diyalektik zerine
ancak dsal bir faktrn dayatlmas, reticiler ile art top
layanlar arasnda temelden farkl ilikilerin balamasna yol
aabilir, mahalli senyrler ticari nitelikte bir artn elde edil
mesine daha elverili bir emek sistemine gre retimi rgtle
meye teebbs edebilirlerdi. Bizans lmparatorluu'nun zl
d dnemde ise dsal faktrler gl deildi. Merkezi b
rokrasinin zayflamas, taradaki iktidar sahiplerinin kuvvet
lenmesi anlamna geldi. Glerini artran taradaki aileler
taht ele geirerek yeni imparatorluk hanedanlar kurdular.
Merkezin gcn artrmak iin giriimlerde bulundular; ama,
in rneindeki gibi bir dng balatarak gerilemeyi tersine
eviremediler. Sonunda imparatorluk, yeterli bir vergi taban
n elde tutmak iin gereken kritik bykl kaydetti. Bizans

14. yzylda kk bir prenslik haline gelmiti. 15. yzylda

Osmanllar tarafndan fethedilene kadar Bat'dan Latinler ve
Dou'dan Trkler, imparatorluun snrlarm zorlamaya de
vam ettiler.

17

Bizans ve Osmanl imparatorluklarnn sreklilii zerinde

epeyce ideolojik taruma yaplmtr.3 Bir tarafta, tam bir tarihi
kopuun sz konusu olduunu ne sren bir yorumun taraftan
vardr. Trk tarihinin milliyeti versiyonlar, Osmanl mparator
luu'nun temel rgtsel ilkelerinin ve rgtsel yapsnn kken
lerini tarihin derinliklerindeki Trki (veya -hangi versiyondan
sz ettiimize bal olarak- slami) biimlerde bulmak isterler.
Buradaki anlatm temeldeki zn, birbiri pei sra gelen eitli
Trk/lslam devletleri biiminde tecessm ettiidir. Bu grte
Bizans mirasna yer yoktur; Osmanl mparatorluu, kendinden
nce var olan yaplardan hibirini devralmadan Dou Roma m
paratorluu ile benzer bir corafi blgeyi kapsamtr. Ortaa
Avrupas ile Bizans mparatorluu arasndaki farklar grmezden
gelen baz Batl tarihiler de benzer bir gr ileri srerler. Ka
baca zetlenirse, Dou Roma'y, paralanmasnn hemen nce
sinde modem aa doru evrimlemeye hazr ve Bat ile ayn l
de feodal bir toplumsal oluum olarak grrler. Bu gre g
re, A nadolu ve Balkanlar'n Trklerin eline gemesi, Bizans m
paratorluu'nun 15. ve 16. yzyllarn kltrel ve iktisadi can
lanmasna katlmasn nlemi, slam ideallerinin ve rgtlenme
biimlerinin tayclar Avrupa ile Dou'nun gelime yollarnn
tarihi olarak birbirinden ayrlmasn ortaya karmtr.4
3 Trk tarafnda, bu konudaki en nemli metin milliyeti tarih yazmnn kurucula
rndan biri olan E Kprl'ye aittir: "Bizans Messeselerinin Osmanl Messesele
rine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar", Trk Hukuk ve lktisat Tarih i Mecmuas,
cilt 1, 1931. Trk tarihilerinin ok byk ounluu Osmanl lmparatorluu'nu,
Seluk devlet iktidarnn yeni bir hanedanla yeniden kuruluu olarak grrler.
rnein T. Timur, Osmanl Toplumsal Dzeni, Ankara, 1979, s. 57 ve mteakip
sayfalar. H. lnalck bir istisnadr; toprak sisteminin srekliliine ilikin gr iin
bkz. "The Problem of the Relationship between Byzantine and Ottoman Taxati
on", Akden des XI Intemationalen Byzantinisten-Kongresses, 1958, Mnih, 1960.
4 Genellikle kltrelci olan bu grn Marksist versiyonunda Bizans lmparatorlu
u'nun 11. yzyldan sonra feodalleerek Ban Avrupa ile benzemeye balad sa
vunulur. Bu yaklamda, Bizans'ta bu dnemden nce Asya Tipi retim Tarz hakim
olduu ve Trk istilas sonucu tarihsel olarak geri bir adm olan despotizmin yeni
den kurulduu ileri srlr. Bkz. H. Antoniadis-Bibicou, "Byzance et le Mode de
Production Asiatique", Sur leMode de ProductionAsiatique, C.E.RM., 1974.

18

Belli analiz alanlarnda ise, zellikle kltr ve gndelik ha

yat dzeyinde bu iki gelenee ait elerin sentezine ve eklem
lenmesine arlk veren bir gr yaygndr. 5 Bu yaklam er
evesinde Osmanl Anadolu'su Toynbee'nin tanmladna
benzer bir yakndou uygarln barndran Bizans sonras bir
Helen-Trk btnl olarak grlr. Mzik, enlikler, gn
delik hayat ve hatta halk arasnda yaad biimiyle din gibi
eitli kltr eleri arasnda grlen benzerlikler, en azndan
19. yzyla kadar Osmanl lmparatorluu'nun tek bir Anadolu

kltrnn yeniden retimine msait bir kabuk tekil ettii

nin kant olarak alnr. Sosyal tarih asndan ise daha temel
bir dzeyde, yani ierdii snfsal oluumlarla birlikte tarmsal
yapda gr len sreklilik tabii ki daha nemlidir. Bizans mer
kezi otoritesi gibi, Osmanl Saray da bamsz bir kyllkle
kurduu ayrcalkl bir iliki temeline dayanyordu. Gl bir
biimde merkezilemi brokratik bir yapnn kyl toplumu
nun salkl yeniden retimi iin gerekli artlan oluturaca
ve devamn salayaca kabul ediliyordu. Bunun karlnda
kylnn rettii art rn vergi olarak kabul ediliyordu. Bu
durumda da balca tehlike, bu mutlu ilikiye engel olup bir
yandan merkezi brokrasiyi gelir kaynaklarndan mahrum b
rakrken, te yandan kylln bamszln tehdit edebile
cek mahalli g sahiplerinden geliyordu.
Anadolu'nun fethi srasnda Osmanl toplum yaps, gl
askeri ailelerin ynetimi altnda bamsz beylikler kurulmas
na msaitti. Nitekim, Osmanl beyleri ile Bizans vilayetlerinde
benzer konumlardaki aileler arasnda yaplan evlilikler, yerle
ik nfusla sentezin hangi boyutlarda gerekletiini somut
olarak gsteriyor. 15. yzyln ortalarnda Anadolu'nun slam
lamas askeri fetihten ok, benzer sosyal tabakalar arasndaki
"evlilikler" yoluyla gerekleecee benziyordu. lstanbul'un
alnmasna kadar, iktidardaki Osmanl hanedan bu yeni Bi5 Bu sentez iddiasn en iyi savunan rnek iin bkz. Speros Vryonis Jr., T h e Decli
ne of Medieval Hellenism in Asia Minor and th e Process of Islamization from th e
Eleventh h rough th e Fifeenh Century, Califomia, 1971. Bu bakmdan zellikle
3., 5. ve 7. blmler nem tar.
19

zans-T rk erafna kar kacak gc bulamad. Bizans saray,

varln biimsel olarak srdrd son iki yzylda, tarada
ki iktidarn gitgide paylamaya aresiz seyirci kalmt. Zen
gin toprak sahipleri, tara hanedanlar, manastrlar ve ehirler
birer birer merkezin hakimiyetinden kurtulurken, kylln
mahalli senyrlere bamll gittike artmt. Kukusuz, Bi
zans kylsnn bamszl feodal serle gre daha fazlayd;
ama f eodallemenin balanglar grlr gibiydi. iktidarn
Osmanl hanedannn elinde toparlanmas bu gelimeye son
verdi ve ayn zamanda Avrupa anlamnda bir aristokrasinin
evrimini durdurdu.
*

Osmanl toprak mevzuatnn hangi modele dayandn gr

mek iin Bizans tarihinin daha gerilerine, belki de Heraklios
sonras dnemden kalma nl Toprak Kanunu'na kadar uzan
mak gerekir. Heraklios dneminde tarmdaki bamsz retici
lerinin saysnn artmasndan sonra, bu tabakann toplumsal
yapnn temelini oluturduunun farkna varlmasyla Toprak
Kanunu karlmt.6 Bu kanunla kylnn toprann ve di
er mlklerin korunmas amalanyor, ky vergi ykmll
olan bir toplum birim olarak tanmlanarak, vergi mkellefiyeti
ile toprak sahiplii arasndaki birebir ilikinin alt iziliyordu.
Bizans tarihinin sonraki dnemlerinde Toprak Kanunu ideal
bir model olarak kalrken, tarmdaki mevcut yap gitgide bu
modelden uzaklat. 10. yzylda Toprak Kanunu'na ilikin
yaptrmlarn glendirilmesi yoluyla bamsz kylln
iinde bulunduu gerileme durdurulmak istendiyse de, bu gi
riimler baarsz kald. 11. yzyldan sonra otoritenin bln
mesi ve kylln baml bir statye sokulmas biraraya ge
lerek, imparatorluun toplumsal temelini kertti. Ancak
yzyl kadar sonraki Osmanl merkezilemesiyle Bizans'n kla6 Ostrogorsky, History, s. 90n, 134-7: "Hukuki ilikileri Kanun1a dzenlenen
kyller zgr toprak sahipleridir. Hibir senyr karsnda ykmllkleri
yoktur, yalnz devlete vergi demekle ykmldrler... (Kanun'da) bireyin
kendi mlkne sahip olmay srdrmesine zel bir nem verilmitir" (s. 135).

20

sik tanmsal yaps ana hatlanyla yeniden kurularak, Toprak

Kanunu'ndaki ideale yaklald.
Tanmsal yapyla ilgili mevzuat, yeni Osmanl devletinin il
gilendii ilk eyin bamsz kylln iktisadi tabannn ye
niden kurulmas olduunu aka gsterir. Btn topraklar
yeniden devlet mlkiyetine alnd; Bizans Imparatorluu'nda

da btn topran eklen devlete ait olmas nedeniyle, bu ta

sarruf hibir hukuki sorun karmad. Btn angaryalar kald
nld ve eski vergilerin ve mkellefiyetlerin yerini tek bir vergi
ald. Ayn zamanda bir ift kzn ift srme kapasitesine g
re hesaplanan bir arazi l birimi (yaklak 60-150 dnm)
tesis edilerek, bunun bir kyl ailesinin vazgeilmez tasarru
funda olduu kabul edildi.7 Hukuken btn topraklar devlete
ait olduundan, merkezi otorite bamsz kyl fertlerinin ta
sarrufundaki bu arazi birimlerine dayal bir toprak rejiminin
ebediyen devamm gerekletirebilirdi.
Osmanl Imparatorluu'nun klasik kurumsal yaps, az ok
birbirine yakn byklkte topraklan elinde tutan ve merkez
den atanan memurlara oransal vergi deyen bamsz bir ky
l kitlesinin varln ngryordu. Bu memurlar, ya vergiyi
merkeze aktarrlar ya da bunun karlnda merkeze ou za
man askeri -bazen de sivil- nitelikte hizmetler verirlerdi. Bu
memurlann temel zellii, statlerini miras yoluyla veya ma
halli nfuzlanna dayanarak deil, merkezi otorite tarafndan
tayin edilmi olmalan dolaysyla elde etmeleriydi. Ayn ekil
de, ayncalklan kolayca geri alnarak reaya statsne indirile
bilirlerdi. Teorik olarak, 15. yzyldan sonra sadece hanedan
ailesi varln bakalanna borlu olmayan bir statye sahipti;
bu stat padiaha gl kullanna servet bahetme ve bu ser
vetleri yok etme gcn veriyordu. Bylesine mutlak bir ikti
dann kullanlabilmesi iin, evrede g odaklanmn henz do7 H. nalck, "Osmanllar'da Raiyyet Rsumu", Belleten, cilt 23, Ekim 1959,
inalck, "Land Problems in Turkish History", The Muslim World, cilt 45, Tem
muz 1955. nalck, feodal uygulamalarn yerini "evrensel bir devletin" (s.
221) aldn ve bu devlette "byk malikanelerin kurulmasnn ... nlendii
ni" ve senyrler rejimine kar kesin bir denetim kurulmasnn amalandn
(s. 224) anlatr.
21

arken boulmasn salayacak etkin bir mekanizmann gerek

tii ortadadr. Mstakbel iktidar odaklar ortadan kaldrlmak
szn klasik modelin sreklilii salanamazd; sarayn asn
dan, tebaalarn, fermanla ykseltilmedikleri srece, kontrol
edilebilir bir durumda tutulmalar zorunluydu.
En arpc biimde toprak yapsnda grlen bu kontrol me
kanizmas, zanaat ve ticaretin sk bir biimde kurumsallat
rld ehir ekonomisini de iine alyordu. Ticaret ve zanaatlar
zerindeki kontrol mekanizmalarnn ehir ve ky iktisadi e
bekelerini birbirine balamay amalayan (ehirlere erzak te
mini, krsal zanaatlarn yerleri, vs.'ye ilikin) dzenlemelerle
birlikte, merkezden belirlenmi bir i blm yaratma teeb
bsnn ilk admn oluturduu sylenebilir. 8 zellikle d
iktisadi balantlar daha da ok denetime bal olduundan,
lke iindeki i blm daha etkin bir biimde dzenlenebilir
ve srdrlebilirdi. Aslnda, d ticaretin denetimi, ekonomi
nin kapal snrlar iinde politik olarak kontrol edilebilmesine
olanak salyordu.
*

l blm devam ettii ve iktisadi faktrler kendilerinden

beklenen grevleri yerine getirdikleri srece, toplumsal hiye
rariyi devam ettirmeyi ngren ideoloji de baarl olabilirdi.
Ne var ki, merkezin otoritesini uygulayabilmesi iin, ngr
len dzeni merulatracak bir ideoloji tek bana yeterli deil
dir. Bunun yan sra, gerekli yaptrmlar uygulayacak zorlayc
bir aygtn varl da gerekir. Bizans gibi Osmanl lmparatorlu
u'nda da, ynetimin karlat

ideolojik tehditler, toplumsal

sistemin iinde merkezi otoriteye rakip bir grubun alternatif

hegemonya projesinden kaynaklanmyordu. Bu tehditler,
imparatorluun kapitalizmle btnlemesine paralel olarak
yerleen yeni bir iktisadi dzenin getirdii ihtiyalara cevaben,
8 H. inalck "Capital Formation in the Ottoman Empire", ]ournal of Economic
History, 1969, no.l, zellikle s. 98, 106 ve sonraki sayfalar, Osmanl lonca sis
temi iin bkz. G. Baer, "The Administrative, Economic and Social Functions of
Turkish Guilds", International]ournal ofMiddle East Studies, Ocak 1970.
22

ok sonralan, ortaya kt. Ama, ideolojik tehditlerden ok n

ce merkezi otoritenin zorlayc aygt zerindeki tekeline mey
dan okunmu, tarada merkezi otoriteye rakip g odaklar
olumaya balamt. Bu oluumu, yani merkezi otoritenin
hakimiyetine meydan okuyan unsurlar anlayabilmek iin, ta
rmsal yapy tehdit eden dnme bakmak gerekir.
Anadolu'nun fethine katlm olan ailelerin elindeki gelenek
sel iktidar kalnularn ortadan kaldrmay amalayan Osmanl
larn merkeziletirme abalarnn, lstanbul'un fethinden sonra
baarya ulatndan yukarda sz etmitim. Ama, bunun ze
rinden bir yzyl gemeden, gl merkezi otoriteye dayanan
bu dzen bozulacakt. Siyasi dzenin kurulmas ve bunun be
raberinde getirdii iktisadi istikrar, 16. yzylda nfusun hzla
artmasna yol amt. 1550'lerden sonra, nfus basksnn etki
siyle tahl fiyatlar artmaya balad ve bu art devlet memurla
rnn toplad sabit parasal vergileri drd. Topladklar ver
giler karl askeri hizmet vermek zorunda olan bu memurlar,
mali basknn artmas nedeniyle ilevlerini srdremediler.
Bunlarn terkettikleri topraklar, askeri grevlilerin ve tara y
netimindeki nfuzlu kiilerin eline geti. Kyllk bylece, bir
yandan askeri tecrbelerini ekyalkta kullanan eski memurla
rn, te yandan da gl merkezin koyduu vergiden ok daha
fazlasn talep eden yeni toprak sahiplerinin basks altnda kal
d. Avrupa'daki fiyat devrimi Osmanl lmparatorluu'nu etkile
yerek, sonuta tahl ve koyun iin yurtd talebin domasna
yol anca, tarmdaki yeni nfuz sahipleri ticaretin getirdii fr
satlardan yararlanmak iin, daha da gl teebbslerde bulun
dular. Ne var ki, pek az durumda toprak sahipleri kylleri
toprakta tutup, bir tr kiraclk dzenlenmesi erevesinde
kendileri iin almaya zorlayabildi. ou durumda, kyller
yeni kylere gedip, oralarda yeni topraklan tarma atlar ve
vergi deyerek, bu topraklarn tasarruf hakkn elde ettiler. 9
9

Fiyat devriminin Osmanl mparatorluu zerindeki etkileri iin bkz. .L.

Barkan, "The Price Revolution of the Sixteenth Century", lntmational ]oumal
of Middle East Studies, Ocak 1975; fiyat devriminin kyllk zerindeki etkisi
ve tarmsal toplumdaki kargaalar iin bkz. William J. Griswold. The Great

23

Ancak zayflayan bir merkezi otorite, nfuzlu bir toprak sa

hipleri tabakasnn ortaya kmasna seyirci kalabilirdi. Nite
kim, ayn dnemdeki gelimeler Osmanl devletinin gitgide
artan mali krizini iddetlendirmi, bu mali kriz ise Osmanl
devletini uzak vilayetlerden gelen tehditler karsnda daha da
gsz klmt. Her ne kadar, zellikle 16. yzylda, kylden
toplanan vergi/artk rn devletin balca gelir kayna idiyse
de, baka gelir kaynaklan da (miktar bakmndan) nem ka
zanmt. Bu gelirler imparatorluun corafi konumunun sa
lad avantajlardan (kara ticaret yollan) ve askeri yaylmacl
ndan elde ediliyordu. Ama ticaret yollan yn deitirmeye
balayp toprak genilemesi durunca, bu iki faktrn hazineye
katks da sona erdi. Aynca, ksmen de olsa, en kk vergi
toplayclarnn (sipahilerin) salad askeri hizmete dayanan
mali yap, svarinin neminin azalmasyla birlikte ilevini yi
tirmiti. Bylece sarayn tarm-d vergi taban eridii gibi,
toplayabildii gelirler ilevsel olmaktan kyordu. te yandan
parasal harcamalar (ksmen enflasyona bal olarak) artmak
tayd. Ortaya kan mali kriz, merkezin krsal alanlardaki mer
kezka eilimi durdurabilecek zorlayc aygt harekete geir
mesini nlyordu. Vergi gelirlerini artrma giriimleri, tarmsal
yapnn dengesini daha da bozarak durumu arlatrd.10
Merkezin gl kontrol olmadnda, yerel memurlar ikti
sadi ve siyasi glerini ellerinde tutabildikleri vergi geliriyle
doru orantl olarak artrabilirlerdi. 17. yzylda Osmanl sa
ray yerel grevlilerin gcnn bu ekilde artmasn nleyerek
stnln yeniden kurmay denedi. Ne var ki, geliri artrAnatolian Rebellion 1000-1020/ 1591-16 1 1,

Bedin, 1983. Bu konuda da en

kapsaml inceleme Halil lnalck'a aittir: "The Ottoman Decline and its Effects
upon the Reaya", Aspects

of the Balkans: Continuity and Change, H.

Bimbaum

ve S. Vryonis (der.), Mouton, 1972.

10 Tarmsal yapdaki yeniliklerden biri 17. yzyl sonlarnda ortaya kan malika
ne sistemiydi. Bu sistemde iltizam mr boyunca veriliyor ve mltezimler ilti
zama verilen topraklan devlet mdahalesi olmakszn ynetme hakkn elde
ediyorlard. Bkz. Mehmet Gen, "Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi",

Trk iktisat Tarihi Semineri, Ankara, 1975. Mal kriz tezi H. lslamolu ve .
Toplum ve Bilim say l'de ( 1977 Bahar) yaymlanan "Osmanl Tarihi

Keyder'in

Nasl Yazlmal? Bir neri" adl makalesinde aklanmtr.

24

ma amacyla dnlm yeni vergi toplama projesi, bu giri

imde beklenenin tam tersi bir sonu verdi; vergi toplama kar
lnda askeri hizmet salama biimindeki klasik sistemin
kmesinden sonra, vergilerin gittike daha byk blm il
tizam yoluyla toplanr oldu. Mltezimlerin grd ilev tpk
Fransa'daki benzerleri gibiydi; en fazla miktar devlete peinen
demeyi teklif edenler vergi toplama hakkn elde ederlerdi.
Mltezimler vergi toplama haklaryla yarresmi bir konum
edindiler. Bylece, tarmsal artn toplanmasna olanak sala
yan meru bir konumun siyasi gce dntrlebilecei tehli
keli bir stat yaratlm oldu. 18. yzyl boyunca Osmanl top
raklan iltizam hiyerarisini denetiminde tutan ayann gittike
artan hakimiyeti altna girdi. Bu kiiler taradaki merkezlerde
devletin otoritesini temsil ederek tarmsal arta el koydular.
Kontrol ettikleri blgelerde hem kylnn vergilerini toplad
lar, hem de ticareti ellerinde tuttular. Ayan, ehir ekonomisini
de ynetmeye giriince, nfuzlar krsal kesimin snrlarn a
t. 18. yzyln ikinci yansnda, tara merkezlerinde ayan mec
lisleri Bat Avrupa'dakine benzer bir ehir aristokrasisi ilevini
grmeye balad. Bu meclisler ekonomiyi dzenleyen i ticaret
ve lonca ruhsatlaryla ilgili kararlarn yan sra, ehir gelirleri
ve harcamalaryla ilgili kararlan da vermeye balad.11 Ayann
nfuzuna gittike daha fazla boyun een merkezi hkmet,
taradaki rgtlenmeyi tanmak zorunda kald. 18. yzylda
ayan, kendi memurlarnn merkezi ynetimde daha yksek
mevkilere tayinini bile salayabiliyordu.
*

Ayann sonunun balangc, padiahn artk mutlak olma

yan iktidarn, mahalli kudret sahipleriyle paylamay resmen
11 H. nalck, "Centralization and Decentralization in Ottornan Adrninistration",
T. Naff ve R. Owen (der.), Studies in Eighteenth Century Islamic History, Sout
hem Illinois University Press, 1977; aynca, ayn yapun I. Blrn'ne Naff'n
yazd giri, Y. zkaya, Osmanl lmparatorluu'nda Ayanlk, Ankara, 1977.
Ayanlk zerine geni yazna yeni bir katk N. Sakaolu'nun Sivas vilayetindeki
bir tara merkezindeki bir ayan ailesinin ykseliini belgeledii Anadolu Dere
beyi Ocaklanndan Kse Paa Hanedan (Ankara, 1984), adl yapudr.
25

tandn gsteren Sened-i lttifak'la (1807) geldi. Bu belgenin

imzalanmasndan sonraki yllar iinde, merkezi otorite ayan
siyasi dzeyde olduu gibi iktisadi dzeyde de byk lde
yenilgiye uratmay baard. Olaylarn tersine dnndeki te
mel etmenin, Byk Devletler'in Osmanl lmparatorluu'nun
i evrimi karsndaki tavrlarn berraklatran Kavalal Meh
met Ali Paa olay olduu sylenebilir. Rumeli ayanndan olan
Mehmet Ali Paa Msr Valiliine getirilip vilayeti merkantilist
amalara uyarlanm eski Osmanl kanunlaryla ynetmeye
balaynca, byk devletler karlarnda mahalli zerkliin
tehlikelerinin somut bir rneini bulmulard. Padiah ile
Mehmet Ah arasndaki askeri mcadelede ngiltere merkezden
yana kt; Babali'nin verdii imtiyazlar karlnda padiah
destekleyerek, hem Mehmet Ali'nin askeri yenilgisini, hem de
vakitsiz milli ekonomi tecrbesinin baarszla uratlmasn
salad.12
Mehmet Ali'nin yenilmesinden nce, Padiah yeni kurul
mu orduyu lkedeki dier ayana kar harekete geirmiti.
Bylece, ayan kontrol altna alnarak ya hkm srdkleri
blgelerin dna srld ya da nemsiz brokratik grevlerle
lstanbul'a getirildi; ou durumlarda maiyetleri datld.13 tlti
zamn kontrol yeniden merkezin eline geti ve ayann miras
yoluyla devredebildii bir hak olmaktan kt.
Ayan, glerinin doruundayken merkezi otoritenin mahal

li kopyalar olarak kalmlard. Balca gelirlerini devletin e

itli resim ve vergileri toplama grevini stlenerek elde ediyor
lard. ou durumda, ortaklk yoluyla ektirdikleri iftlikleri
vard; bunun dnda, kylln byk ounluu yegane
ykmll yllk r demek olan bamsz retici olarak
varln srdryordu. iftliklerde bile angarya uygulamasna
12 Byk Devlet ilikileri asndan bu dneme ilikin en geni inceleme V.J.
Puryear'a aittir: Intenational Economics and Diploma:y in the Near East, Stan
ford, 1935; Mehmet Ali Paa iin 3. Blm'e bkz.
13 Bu konuda Andrew G. Gould'un mkemmel bir makalesi vardr: "Lords or
Bandits? The Derebeys of Cilicia", Intemational]ounal of Middle East Studies,
Ekim 1976.
26

pek rastlanmyordu. Ayann gc topran veya daha dolaysz

biimde, kylln zerindeki kontrolnden kaynaklanm
yordu; bu, toplumsal sistemin parametrelerine ve varsaymla
rna dayal, baml bir gt. Ksa sren stnlk dnemle
rinde alternatif bir emek kullanm sistemi meydana getireme
diklerinden, krsal yapnn zne dokunamamlard. Ayann
balatt evrimin hemen tersyz oluvermesi, bu deiikliin
geici niteliine iaret eder; ortalk durulduunda kyllk yi
ne bamsz aile reticileri olarak ortaya kt. Topraksz serf
ler veya tann iileri olumamt. Kylln zlmesini
destekleyecek hibir hukuki ve siyasi kurum yoktu. Devletin
btn aygtlan bamsz kyl statsn destekliyordu. Aya
nn, merkezin otoritesinin yerine mahalll dzeyde kendi otori
telerini koymay baardklar, ama bu ynetimin temel varsa
ymlarn deitiremedikleri sylenebilir. 14
Ayan, feodal-aristokrat bir snfn olumas dorultusunda
baarsz bir giriim olarak da grlebilir. Bir snf olarak ortaya
kabilmenin maddi gereklerini yerine getirmelerinin yan sra,
siyasi iktidar paylama yolunda znel niyetleri de var gibiydi.
Birka yzyl ncesinin Bizans aristokrasisi gibi hkmdarln
miras yoluyla getii bir imparatorluktaki merkezka gelime

lerin rnydler ve yine Bizans aristokrasisi gibi, gleri mer

kezi otoritenin gerilemesine balyd. Srf artktan pay almakla
yetinmek istemiyorlar, merkezin her eyi denetleyen yapsna
ynelmi bir tehdidi temsil ediyorlard. Tara ehirlerinde y
netime el koymalar ve padiaha Magna Carta benzeri bir sene
di kabul ettirme giriimleriyle siyasi bir projenin de nderliini
yapyorlard. Bu bakmdan toprak yapsn esasl bir biimde
14 Toprak rejiminin kknden deitirilmesiyle ilgili olarak B. McGowan'n var
d sonu, "Osmanl Devleti(nin) yeni bir sertlik kurmaddr. Devlet, top
rak sahibi snfn bir aracndan ibaret olmadndan byle davranmakta hibir
kar yoktu ve bir kurum olarak kylln statsnn drlmesinden
kazanaca hibir ey yoktu." G. Veinstein ayn sonucu Bat Anadolu iin tek
rarlamaktadr. McGowan, Economic Life in Ottoman Europe, Taxation, Trade
and the Struggle for Land, 1 600-1800, Cambridge 1982; Veinstein, "Ayan de la
Region d'lzmir et Commerce du Levant (deuxieme moitie du XVIII'e siecle)",
Etudes Balhaniques 1976.
27

deitirememelerini, projelerinin yetersizliine deil de merke

zin gsterdii dirence balamak daha doru olur. Siyasi proje
lerinin mantki uzantsn gerekletirecek zaman bulmu ol
salard, vergi toplama haklarnn feodal mlkiyet haklarna
yaklat ve ayn zamanda kylln bamszlnn tehlike
ye dt grlebilirdi. Ama maddi koullarn ve siyasi yne
tim geleneklerinin bu tehlikeye kar koyduu anlalyor. Mer
kezin, hakimiyeti yeniden kurulduunda kylln bam
szl iin gerekli artlar tekrar hazrland. 19. yzyln ikinci
yans toprak yapsnn restorasyonu dnemiydi.15
zellikle Anadolu'da toprak yapsnda eskiye dn gerek
leirken, imparatorluun u blgelerinde ayann siyasi etkisiy
le milliyeti ve ayrlk hareketler hzlanmt.16 Mehmet Ali
Paa rneinde olduu gibi, ayan mahalli kar gruplarn
merkeze kar harekete geirip yeni yeni ortaya kan ehirli
snflarn taleplerini dile getirdi. ok milletli imparatorluk di
namii iinde, evre blgelerdeki ayanlk devlet kurma eilim
leri ile milliyeti hareketler iin itici g oluturdu. Bu bakm
dan 18. yzyl akim kalm bir feodallemenin yaand bir
dnem, ayann ykselii ise geliimi tamamlanmadan kesinti
ye uratlm bir toplumsal dnm sreci olarak grlebilir.
*

Merkezin gcnn inili kl bir evrimden gemesine ra

men, kylln bamsz konumunu srdrmesini mmkn
klan maddi artlan ileride ele alacaz. Burada ise, hakim ni
telii kk kylle bal olan bir tarmsal yapnn, snf ya
psnn dnm zerindeki etkilerine deineceiz. D pa
zarlarla ilikinin hzla artm olduu 19. yzylda, ayan hare
ketinin baarsz kalmas, toplumun temel yapsnn, bir nce
ki yzyla gre klasik dnemine daha fazla yaklam olmas
15 inalck, "Centralization and Decentralization", .L. Barkan, "Trk Toprak Ta
rihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi", Trkiye'de Top
rak Meselesi, lstanbul, 1980 (ilk yaymlan 1940).
16 Kemal H. Karpat,

An Inquiry into the Social Foundations of Nationalism in the

Ottoman State: From Millets to Nations, from Estates to Social Classes, Center of

Intemational Studies, Princeton 1973.

28

demekti. Byk iftliklerin says 16. yzyla gre belki daha

fazlayd, ama bunlar milyonlarca kk iletme arasnda bo
ulmulard. Daha da nemlisi, topraklarn itlenerek az say
da elde toplanmam olmas, cretli iilii veya boaz toklu
una almay kabul edecek mlkszlemi bir kylln
mevcut olmamas demekti. Dolaysyla, kapitalist tanna veya
plantasyonlara elverili artlar yoktu. Bycek iftliklerdeki
ortaklk ise, bamsz retimin artlarnn yeniden retilme
sindeki glklere balyd. Bu glk toprakszlktan deil,
kylnn elindeki ift hayvanlarn veya tarm aralarn kay
betmesinden kaynaklanyordu. Kylnn elinden topra al
namad veya yeni topraklar zerinde retim yaplabildii s
rece, hem cretli ii hem de ortak ktl olacak, dolaysyla
tarmda byk lekli retim de pek grlmeyecekti.17 Maddi
artlarn byk lekli retimin srdrlmesine elvermemesi,
Mora'dan bo arazide retim yapacak ortak kyllerin geti
rilmesi rneinde olduu gibi, 19. yzylda pek ok vesilelerle
grld. Bat Anadolu'da ihracata ynelik kapitalist iftlikler
kurmay deneyen mstakbel kolonyalistlerin bir teebbs
buna bir rnek olarak verilebilir. Bu mteebbisler ileyecek
topra kolayca bulabildiler; ama iiler yksek cret istiyor
lar, kendilerini ie uzun sreyle balamyorlard. Genellikle
gvenilir deillerdi.18 Elde bulunan veriler, 19. yzyln byk
blm boyunca ve Birinci Dnya Sava'na kadar Anadolu'da
kylerdeki ve ehirlerdeki cret dzeylerinin lngiltere'deki c
retlerin yans civarnda olduunu gstermektedir. Oysa, kii
bana gelirlerdeki fark ok daha fazlayd.19
Byk lekli ticari tann iletmeleri kurmann gl, La
tin Amerika tarznda bir toprak oligarisinin niin gelimedi
ine iaret eder. Ticarete ynelik bir toprak sahibi snfn yok17 Bu tezin btn iin bkz. . Keyder, "The Cycle of Sharecropping and the
Consolidation of Snall Peasant Ownership", ]oumal of Peasant Studies, Ocak
Nisan 1983.
18 O. Kurmu, Emperyalizmin

Trkiye'ye Girii, stanbul, 1974, s. 99-115.

19 C. lssawi, The Economic History of Turkey 1 800-1914, Chicago, 1980, s. 38; bu

konuda ayrca bkz. K. Boratav, G. kn, ve . Pamuk, "Wages in Turkey",
Review, Kt 1985.

29

luunun beraberinde getirdii daha da nemli bir sonu var

dr. Bu sonu 1 9 . yzyln ideolojik atmosferinde ylesine
nem kazanmt ki, bunun Trkiye'deki milli hareketin mev
cut biimiyle ortaya kmasnn en nemli nedeni olduu ileri
srlebilir. A rtk rn ve bunun mbadele aralarn ellerin
de toplayan az sayda ve ticarete ynelik toprak sahibinin ol
duu bir durumun tersine, Osmanl lmparatorluu'nda pazar
lanan artk rnn kk reticiler arasnda yaylm olmas,
ticari faaliyetin de paralel olarak yaygnlamasn zorunlu kl
yordu. Bu nedenle, dnya pazarna ynelik rnlerin dola
mnda rol oynayan kalabalk bir araclar snfnn varl gere
kiyordu . Ky dzeyinden balayp byk ticari limanlara ka
dar yaylm olan irili ufakl tccarlar, kyllerin rettii artk
rnn alm-satmyla urayorlard . Pazar denetlemeye ye
tecek byklkte bir artk rne el koyan byk toprak sa
hiplerinin (oligarinin) olmamas , ticaret sermayesine nitel bir
nem kazandrd. Ticaret sermayesi, gerek yaygnlndan t
r, gerekse byk iletmelere deil de kyl retimine eklem
lenmi olmas nedeniyle, tannn dnya pazarlaryla btnle
mi olduu blgelerde hakim unsur olarak geliti.
Tccarlarn faaliyetinin mevcut artk rnn alm-satmyla
snrl olmadn belirtmek gerek. Kyl reticilerin istenen
rnleri retmeye zendirilmesi, kandrlmas veya zorlanma
s gerekliydi. Tccarlarn siyasi otoritenin adna hareket ettii
kolonilerde, angarya veya yeni vergiler yoluyla kyly y
neltmek mmkn oluyordu. Oysa, Osmanl lmparatorlu
u'nda devlet snf ile tccar arasnda bir atma vard. Ky
lln kendi kontrolnden kp pazara kaymas, brokrasi
nin istei hilafna oluyordu. Kyl reticilerin ihracata dnk
ticarilemesi, siyasi otoritenin desteiyle deil, siyasi otoriteye
ramen gereklemiti. Bu sre iinde ticaret sermayesi ile te
feci sermayesi gl bir ittifak iindeydi. Byk tccarlardan
aldklar avanslar kullanan kk tccarlar, kyllerle hasat
tan sonra veya retim tamamlandnda teslim edilecek rn
iin anlarlard . Bu durumda tccar ayn zamanda tefeci ile
vini de gryordu. Tefeciliin kyl toplumlarnda yol amas
30

beklenen sonular bylece ortaya kt: Borluluk yksek faiz

oranlarna, bamlla ve tefeciye duyulan ihtiyacn daha da
artmasna yol at.
Ticaret sermayesi ile para sermayesi, yani ticaret ve bor ver
me ilevleri, her zaman ayn kiide birlemiyordu. Ayann ver
gi toplamadaki hakimiyetinin krlmasndan sonra, iltizam,
devlete dn verilen para zerinden faiz kazanmann yaygn
bir yolu olmutu. lltizam genellikle bir kredi zinciri yoluyla i
lerdi: lstanbul'daki byk bir banker belli bir. blgede baz ver
gileri toplama hakkn elde edip bu hakk bakalarna devre
derdi.20 Vergi toplama hakknn bu ekilde devredilmesi sonu
cunda, vergiyi fiilen toplayan kiinin kasabal bir zengin, belki
de bir tefeci olmas mmknd. Bu silsilenin, ticaretin devre
leriyle btnlemi olsun ya da olmasn, ok sayda kiiyi iine
aldn anlamak zor deildir. lltizam yaps iinde ok sayda
para sermayedarnn yeralmasn mmkn klan, merkezi oto
ritenin vergi toplama hakkn byk toprak sahibi bir snfn
hakimiyet teebbsne kar savnabilmi olmasyd. Bylece
kk kyl ile para sermayesi kar karya kalyordu.

1 9 . yzyldaki yaygn inanca gre, mal ve para ticareti

imparatorluun gayrimslim tebaasna zg ilerdi. Rumlarn
ticaretle, Ermenilerin ise bor vermekle urat bir i bl

mnn olduu varsaylrd.21 Salam istatistiki veriler bulun

mamasna ramen, bu izlenimin geerliliini gsterecek tarih
sel nedenler zerinde dnebiliriz. 18. yzyl boyunca ger
ekleen baz temel kurumsal yenilikler Osmanl mparatorlu

u ile Avrupa devletleri arasnda eitsiz bir iliki yaps olu20 iltizam uygulamas imparatorluk kadar eski olmakla birlikte baz parasal tah
sislerle snrlyd. Btn devlet gelirlerine uygulanmas ve buna paralel olarak
merkezi otoritenin zayflamasyla, iltizamn toplumsal yapya ilikin etkileri
daha ok nem kazand. rnein bkz. R. Owen, TheMiddle East in the World
Economy, 1800- 1914, Methuen, Londra 1981, s. 10-21; ayrca D. Quataert,
"Agricultural Trends and Government Policy in Ottoman Anatolia, 18001914", Asian and African Studies, cilt XV, say 1, 198 1 .
21 Osmanl lmparatorlu'nu gezen yabanclarn ou b u iblmne deinmi
lerdir. Bu konudaki klasik makale iin bkz. A.] . Sussnitzki, "The Ethnic Divi
sion of Labor", C. Issawi (der.), The Economic History of theMiddle East, Chi
cago 1966, s. 1 1 5-24.

31

turmutu. Balangta sarayn d iktisadi ilikiler zerinde s

k bir kontrol srdrmesini salayarak uzun bir sre Osmanl
devletinin amalarna hizmet eden kapitlasyon rejimi, 18.
yzyla kadar mutlak iktidarn elinde bir ara olarak kalmt.
Padiahlar, bu yolla yabanc devletlere tek tarafl ayrcalklar
balayabiliyorlard. Teorik olarak bu ayrcalklar geri alnabi
liyordu ve padiahn lm zerine yeniden mzakere edil
meleri gerekiyordu. 1 8 . yzylda imparatorluun Avrupa
devletler aras sistemine yava yava katlmas sonucu, Os
manl padiahlar, yeniden mzakere edilmesi gerekmeyen iki
tarafl anlamalar kabul etmek zorunda kaldlar. Bu ikili an
lamalar, Batllara imparatorlukta tannan haklar karlnda,
Osmanl tebaasnn Avrupa'da ayn haklarla ticaret yapabilece
i eklindeki bir mtekabiliyetin kabul edilmesi demekti. 22
Ayn anlamalarla, yabanc elilerin kendi uyruklarndan olan
topluluklar iindeki ticari ileri ynetme ve hukuki sorunlar
halletme hakknn kapsam geniletilerek, baz lkelerin uy
ruklarna Osmanl kanunlarna tabi olmama hakk tannmt.
Bylece, Avrupa devletlerinin elilerine hkmranlk haklan
veren ve kendi lkelerinin pasaportlarn tayanlar himaye
etmelerini mmkn klan bir sistem oluturuldu. Bu sistem,
Osmanl devletinin meruluunu ykma tehlikesi tayan,
siyasi otoritenin eriemeyecei bir konumda bulunan gerek
veya sonradan edinilmi milli kimlikler yaratan, patlamaya ha
zr bir durum yaratt. Himaye altndaki gruplar yerli halkn el
de etmeyi umamayaca ayrcalklardan ve muafiyetlerden ya
rarland iindir ki, Osmanl kanunlarna tabi olmamalar,

kapatlamayacak bir toplumsal uurum oluturdu. 23

Bir yandan Osmanl devletinin gittike zayflamas, te yan

dan Avrupa kamuoyunun padiah ve onun kanunlarn mut
lakyeti bir zorbalk rnei olarak grmeye balamas sonucu,
Avrupa lkelerinin elileri imparatorluun Hristiyan uyrukla22 T. Naff, "Ottoman Diplomatic Relations with Europe in the Eighteenth Cen
tury: Pattems and Trends", T. Naff ve R. Owen (der.), Studies.
23

A.g.e., s. 100-103. Nasim Sousa, The Camitulatory Regime of Turkey (Baltimo

re, 1933) bu konudaki hiilil en kapsaml incelemedir.

32

nna korunmal stat vermekte daha cmert davranr oldular.

Daha 18. yzylda imparatorluun sonradan kaybedecei top
raklarda Avusturya'nn yaklak 250.000 kiiye ayrcalk belge
leri datm olduu sanlyor. Genellikle eliler, Rumlara, Er
menilere, Levantenlere, kendilerini Osmanl uyruundan kur
taracak "yz binlerce pasaport" datmak veya satmakta sakn
ca grmediler.24 19. yzylda bir yandan eskiden Osmanl uy
ruuyken pasaport alm olanlarn says artarken, bir yandan
da kolay kazan ve kanunlarn snrlamad bir kapitalizmin
ekiciliine kaplan gmenler, Akdeniz'in her yanndan gele
rek Osmanl liman ehirlerine yerletiler. zellikle Knn Sa
va'ndan sonra bu ehirlerdeki gmen nfus artt. lerinde
nemli bir lmpen tabaka barndran gmenlerin yararlan
dklar hukuki muafiyet, her trl belediye reformunu ve yol
suzluklar nleme giriimini etkisiz kld.25
Bat'yla yaplan ticaret artnca, Avrupallar ticari ilemlerin
dzen iinde yrtlmesine elverecek kurumsal balam sa
lamaya altlar. Onlara gre temel bir art, szlemelerin uy
gulanmasn mmkn klacak hukuki bir yapnn tesis edilme
siydi. Bunun iki yolu vard: Ya toplum iki ayn para halinde
ynetilecek ve bu paralardan biri Osmanl mdahalesi dn
da kalacakt -ayrcalklar vererek Osmanl kanunlarndan mu
afiyet kazandran sistemin mant buydu- ya da hukuki-ku
rumsal yapy toptan deitirecek reformlar yaplacakt. Birin
ciyle beraber ikinci yolu kabul ettirme abalan da etkin biim
de yrtld ve bu abalar Tanzimat hareketiyle doruuna
ulat. 1839, 1856 ve 1867'de Saray baz yurtta haklarn, iba
det zgrln, zel mlkiyetin bir lde dokunulmazl24 Naff,

a.g.e.,

aynca R. Davidson, "Nationalism as an Ottoman Problem and the

Ottoman Response", W.W. Haddad ve W. Ochsenwald (der.),

Non-National State: The Dissolution of the Ottoman Empire,

Nationalism in a

Ohio, U.P., 1977;

Knn Sava sralarnda lstanbul'daki yksek konsolosluk mahkemesi hakimi

olan bir lngiliz konsolosu sonralan Dou Akdeniz'de "ngiliz himayesindeki
uyruklar ad verilenler saysnn bir milyona yakn olduunu yazmtt" . s. 42.
Osmanl hkmeti yabanc devletlerin himayesinde olanlara ilikin yneune
likler kararak suiistimali nlemek istedi, (a.g.y.) ancak baanl olamad.

The Politics of Dependency:

Urban Reform in lstanbul, Greenwood Press, Westport, 1980.

25 S.T. Rosenthal'n son derece ilgin almasna bkz.

33

n ve yabanclarn mlk sahibi olmas hakkn tanmaya hazr

olduunu ilan etmek zorunda brakld. 26 Yine de, ticaret geli
tike Avrupa pazarlar ile yerli reticiler arasnda balca ba
kuranlar Hristiyan ve Levanten nfus oldu. Avrupa irketleri
nin liman ehirlerinde alan acenteleri, arac olarak gayrims
lim Osmanl uyruklarn altrdlar (ve bunlarn bazlar bu
ekilde yabanc lkelerin pasaportlarn aldlar) . Bu ileyi bi
imi Mslman tacirleri giderek safd etti. Avrupal tccarlar
Hristiyanlarla i yapmay tercih ettikleri gibi, yabanc pasa
port tayan Hristiyanlarn konsolosluk hukuk sistemi ere
vesinde dava edilebileceini de biliyorlard. dn para piya
sasnda da benzer bir seme sreci ilemekteydi. lltizam siste
minde dolaan byk paralar, ou zaman ya dorudan ya
banclarn kontrolndeki bankalarla ya da topluca Galata ban
kerleri adyla bilinen stanbullu zengin sarraflarla ilikiliydi.
Bu durumda da, hem znel duygular hem de nesnel artlar,
sermaye ile fiili reticiler arasndaki balantlann gayrims
limler yoluyla kurulmas sonucunu veriyordu.
Durum byle olunca, 19. yzylda Osmanl lmparatorlu
u'na gelen yabanclarn, Mslmanlarn ticari zihniyetten
yoksun olup, yalnzca toprak ilemeye yatkn olduklar, Rum
lann ve Ermenilerin ise alkan ve ileri grl olduklan yo
lundaki izlenimlerine amamak gerek. 19. yzyla gelindiin
de, imparatorluun gayrimslim nfusunun bir blm, ky
l reticiler ile yabanc sermaye arasndaki balanty kuran
bir komprador snfna dnmt. Ayann yenilgisiyle, top
rak sahibi bir oligarinin domas nlenmiti; brokrasi ise
merkezi otoritenin yeniden tesis edilmesi ncesindeki dneme
26 Reform hareketi zerine pek ok alma vardr: R. Davidson, Reform in the
Ottoman Empire, 1956-1976, Princeton, 1963; F.E. Bailey, British Policy and the
Turkish Reform Movement, Harvard, 1942; C. Findley, Bureaucratic Reform in
the Ottoman Empire, Princeton, 1980. S.]. Shaw ve E.K. Shaw, History of the Ot
toman Empire and Modern Turkey, cilt II: Reform, Revolution and Republic bu
konuda yararl bir incelemedir. Trk tarihilerin ou reform hareketini ya
modernlemenin balangc sayp alklamlar ya da emperyalist bir manevra
sayp knsemilerdir. Solda revizyonist bir gr as iin bkz. 1. Ortayl,
lmparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 1983.

34

gre daha etkindi. Bu yzden, 19. yzyldaki snf yapsnn,

bamsz kyl reticiler ile brokrat snftan oluan klasik bir
tarmsal imparatorluun dnya ekonomisiyle btnlemesi
sonucu ortaya kt sylenebilir. lktisad btnlemenin ger
eklemesini salayan mekanizmalar iletenler ise ounlukla
imparatorluun gayrimslim nfusuydu. Bylece, dini: ve et
nik eler snf farkllamasn rtecek ilev kazanyordu. Bu
nedenle, snf oluumu siyasi ve ideolojik belirlemelerin ikti
sadi zeminle kesitii karmak bir sre iinde gerekleti. Bu
sre iinde, imparatorluun son yllarndaki snf haritas
kyller, brokratlar ve kompradorlar (kyller genellikle
sessiz kaldndan zellikle brokratlar ve kompradorlar) ara
sndaki etkileimlerle izildi. Bu etkileimi tarihl gelimesi
iinde aratrmak iin Osmanl lmparatorluu'nu dnya siste
mine balayan mekanizmalarn tespiti gerekli, 11. blmde bu
nu yapacaz.

35

iKiNCi BLM

Periferileme Sreci

19. yzyln ilk yansnda mahalli gler karsnda padiahn

ve merkezin mutlak hakimiyeti yeniden kurulmutu. Yeni yap
servet biriktirip stat deitirme imkan olmayan ok sayda
kk retici ile hiyerarik bir dzen iinde btnyle saraya
tabi bir memurlar snf ngren klasik modele dayanyordu.
Bu ideal modele gre mutlak hkmdar keyfince ayrcalk ba
layp geri alabilirdi; dolaysyla memurlar snfna dahil ol
mann getirdii stat, servetten veya aile mirasndan deil,-sa
dece brokratik mevkiden kaynaklanrd. ktisadi arta el kon
masndaki temel iliki de kyl reticiler ile brokratik snf
arasndaki ilikiydi. Fakat bu ekilde el konan artn ancak
kk bir blm iktisadi yeniden retimin artlarm devam
ettirmek iin harcanyordu; bu gibi harcamalar arasnda yol e
bekesinin idamesi, su projeleri vb. saylabilir. Artn byk
blm ise devlet memurlarnn tketimi ve lks harcamalar
iin kullanlyordu. Devlet memurlar snf, toplumsal sistemin
siyasi ve ideolojik yeniden retimine hizmet eden idari, askeri,
adli ve dini kurumlarn personeliydi.1 En kk vergi memuru
1 H. inalck klasik a The Ottoman Empire, The Classical Age, (New York, 1973)
adl yaptnda anlatr. Vergi toplanmasnda mltezimlerin araclnn toplum
sal yapya yeni bir e sokmu olduuna kuku yok. 19. yzyl boyunca artk

37

ile vezire, kad ile yenieriye ortak niteliklerini veren ey, hiye
rarideki yerleri ve ilevlerinin farkl olmasna ramen, arua el
koyma ilikisinde ayn tarafta bulunmalaryd. Bu mevkiler ara
snda ve zellikle de farkl dzeydeki vergi memurlar arasnda
sk sk aumalar olduu dorudur. Bu atmalar, ya arun
blmnden ya da sistemin niteliine ilikin birbirine rakip
projelerden kaynaklanan snf ii atmalar olarak grlmeli
dir, tpk kapitalizmde burjuvazinin eitli fraksiyonlar arasn
daki atmalar gibi. Buradan yola karak, kyllerin rettii
arta (vergi biiminde) el konulmasna dayanan bir retim tar
z iindeki yapsal konumlan nedeniyle, memurlarn bir snf
oluturduklarn sylyoruz. Aynca bu snfn yeleri, zellikle
retimi srdrenlerle ilikileri sz konusu olduunda, belli bir
ideolojik perspektif ve siyasi tavn paylayorlard.
Her ne kadar, byle bir sistem, szgelimi feodalizme gre,
daha az elikili toplumsal ilikileri ngrse de, devlet snf
nn yayd ideolojinin yine de temel nem tayan bir rol
vard. Devlet snfnn meruluunu salamaya yarayan ku
rumlardan adli ve ilmi kurumlar byk nem tayordu. Bu
kurumlarn doktrini kyllk ile yneticiler arasndaki iliki
nin karlklln ve bu ynetimin hayrhah niteliini vurgu
lar. Varsaylan ilikiyi zetleyen nl adalet ark, iktisadi ye
niden retimin ideolojik yeniden retime, yani artn retil
mesinin adalet ve siyasi dzenin otoriteler tarafndan adil bir
biimde idare edilmesine bal olduunu telkin ederdi.2 H
kmdarn, sistemin aksamadan ilemesi iin gerekli evrensel
artlan lkede srdren, her eye kadir bir g olarak grl
d bu merulatrmann nitelii, devlet snfnn kendisine
rnn belki de yandan fazlas mltezimlerin eline gemiti. Erzurum'da ver
gilerin iltizama verilme ekli ve "kar" marjlan iin bkz. Issawi, The Economic
History of Turkey, s. 356. . Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitaliz
mi nde (Ankara, 1984), toplanan vergilerin ancak te birinin hazineye ulau
na ilikin bir tahmine yer verilmitir, s. 54n.
'

2 H. lnalck, The Nature of Traditional Society, R. Ward ve D. Rustow (der.) Poli

tical Modernization in ]apon and Turkey, Princeton, 1964. Btn tannsa! top
lumlann ideolojik yeniden retiminde bu sembiyotik ilikiye bavurulduuna
kuku yok.

38

patemalist bir bilgelik vehmetmesine yol aar. Bu nedenledir

ki, siyasi reetelerde, sistemin zlmesine konulan tehisler

de, nerilen tedavi yolu hep daha akll yneticilerden geer.
Yine ayn nedenle, reform perspektifi de brokrasinin toplum
sal sistemdeki rolne ilikin nerilerle snrldr. Brokrasinin
hangi fraksiyonundan gelirse gelsin, btn toplumsal yapy
slah nerilerinde, devlet snfna, belki deitirilmi, ama s
tnl tartlmaz bir ilev atfedilir; devlet snfnn, arta el
konma ve bu artn kullanlma sreci zerindeki kontroln
srdrecei bir ilevdir bu.
Byle bir durumda, devlet otoritesinin temsilcilerinin iktisa
di veya ideolojik sistemdeki herhangi bir dnme kar k
mas doaldr. zellikle, artn brokrat olmayanlar tarafn
dan temellk edilecei sonucunu beraberinde getiren alterna
tif bir iktisadi rgtlenme tarz nerildiinde, hem bir grup
olarak gelirinin bir blmn kaybetme tehlikesiyle kar kar
ya kalacandan, hem de ynetici snf olarak varln sr
drmesini salayan sistem tehlikeye deceinden, devlet sn
f bir tehditle kar karya kalm olacaktr. Devlet snf, ken
disi-iin-bir-snf olarak hareket edebildii lde, hem kendi
gelir tabann hem de kendisini merulatran sistemi koru
mak isteyecektir. Pazar ilikilerinin yaygnlamas ve tarmsal
artktan pay almaya balayan tccar snfnn bymesi ger
ekten de byle bir tepkiye neden oldu. Tccarlar yalnzca ar
tk zerinde hak iddia eden rakip bir toplumsal snf olarak
ortaya kmamlard; ayn zamanda toplumsal sistemin teme
lini de tehdit ediyorlard. Bu adan brokrasinin btn yne
tici snflar gibi ifte bir nitelii vard. Bir yandan, sistemin ye
niden retimi iin gerekli artlan srekli klmakla grevli dev
let memurlanydlar. Bunu yapabilmek iin kendi merulukla
rn korumak ve srdrmek zorundaydlar. te yandan, b
rokrasi, idamesine katkda bulunduu sistem iinde, iktisadi
artk zerinde hak iddias bulunan bir snft. Normal olarak,
sistem tehlikeye dmediinde, bu iki nitelik ve bunlarn ge
rekleri birbiriyle atmaz. Ama, adalet arknda nerilenleri
yerine getirmek artk mmkn deilse, brokrasinin gelirden
39

alaca payla ilgili endiesi, geleneksel dzenin eitli elerini

ve hatta bir btn olarak ileyiini korumldaki kaygsna bas
kn kabilir. . Osmanl brokrasisinin dnya kapitalist sistemi
ne giriini, bu sistem iindeki davrann ve kapitalizmin n
fusunda rol oynayan eitli mekanizmalarn greli nemini bu
perspektif iinde analiz etmeyi neriyorum.
*

Osmanl devletinin Avrupa siyasi sistemine katlmas 18.

yzyla kadar gereklememiti. O zamana kadar Osmanl im
paratorluu bir korku ve merak kayna olmutu, ama her
eyden nce, ancak sava kanlmaz olduunda mcadele
edilecek yabanc bir gt. Bu tavr, Avrupa lkelerinin elile
rine kmsemeyle yukardan bakan Osmanl Saray'nn, in
lmparatorlan'nn pek de yadrgamayaca dnya grne de
yansmt, 16. ve 1 7. yzyllarda tek tarafl olarak geri alnabi
lir kapitlasyonlarn verilmesi de, alicenaplk maskesi altnda
bu kmsemenin bir rneini oluturuyordu. Ne var ki, 17.
yzyln sonunda ve 18. yzyln banda art arda kaybedilen
savalardan sonra Osmanllarn tavrlar deimeye balad;
Saray kendisine dayatlan antlamalar kabul etmek zorunda
kald ve brokratlar Avrupa diplomasisine zg girift ittifaklar
ve dengelerle megul olmaya baladlar. Sivil brokrasi, zel
likle imparatorluun d ilikileriyle uraan bir grup olarak,
dini grevlilerden farkllamaya balad. 3 Bu yeni devlet me
murlar devlet gcne ilikin nispeten daha laik grlere sa
hiptiler ve eskiden Avrupa devletleriyle ilikileri temellendiren
askeri ve dini otorite kavramlaryla mcadele etme eilimin
deydiler. Pazarlklarda gereken parametreleri kabul etmeleri
bakmndan devletler aras sisteme yaklamlarnda daha prag
matiktiler. Ama bu kabul nedeniyledir ki, lke iindeki aba
larnn muhtemel baarsn reformla snrladlar: Osmanl re
formcular, neyin yaplabilir neyin yaplamaz olduuna ilikin
grleri Avrupa devlet diplomasisinin dar snrlan iine sk3 C. Findley, Bureaucratic Reform: S.]. Shaw Between Old anl New: The Ottoman
Empire under Sultan Selim III, 1 789-1807, Harvard, 1971.
40

m olan bu laik brokratlar kesimi iinden kacakt. Avrupa

devletler sistemine erken bir dnemde, adm adm ve dzenli
bir biimde girilmesi ve brokrasi iindeki reformist, "mo
dem" hizbin tutucular karsnda kendini bu sisteme dayana
rak merulatrmas, Bat'nn nfuzu karsnda, szgelimi
inlilerin dmanca veya Japonlarn intikamc davranna k
yasla, Osmanl devlet memurlarnn daha uysal davrandn
aklamak da bir ipucu salayabilir. lstanbul'un laik brokrasi
si Avrupa modellerine ve ilkelerine balln ilerici reformcu
luk adna kabul etti ve savundu. Bylece, Bat kapitalizmiyle
iktisadi btnlemenin kurumsallamasn khnemi devlet
mekanizmasnn gerici ilkeleri karsnda kazanlm bir zafer
olarak alklad. Reformculuk biraz daha radikal bir renge b
rndnde de, in ve Japon modellerinden ok talyan ve
Rus modellerine yaklat ve kavramlarn Avrupa'nn toplum
sal ilerleme paradigmas iinde arad. Bir baka deyile, brok
rasi, btnlemenin balca aracs olma imkann kendisine
tanyarak snfsal ayrcaln gzeten bir reformizm biimini
benimsedi. Fakat bu srada da geleneksel dzendeki eitli
toplumsal gruplar ve bu dzenin btnln, belki biraz
fazla kolayca feda etti. imparatorluun corafi konumu, Dou
Akdeniz'in Avrupa kapitalizmi iin nemi ve Levant zerinde
ki emperyalist emeller gznnde tutulursa, in'deki tr ya
banc dman ve muhafazakar bir tepkinin olumasnn ne
kadar zor olduu anlalr. Brokrasi, kendisine kalan dar
alanda, devlet memurlarnn snf ayrcalklarn devam ettir
me ihtimalini gerekletirebilecek bir kapitalist btnleme
modelinden yana manevra yapt. Geleneksel dzenin yeniden
kurulmas alternatifi Avrupa devletler sistemi modeline duyu
lan zlem karsnda kaybolup gitmiti. Aslnda, imparatorlu
un hem Avrupa devletler aras sistemiyle, hem de kapitalist
ekonomiyle gittike daha fazla btnlemesi, bu modelin d
na kma teebbslerini daha da gletirdi. 19. yzyln sonu
na gelindiinde brokrasiye kalan hareket serbestisi, dnya
kapitalizmi iindeki atmalara ve devletler aras sistem iin
deki rekabetlere bal hale gelmiti.
41

mparatorluun Avrupa kapitalizminin siyasi-iktisadi man

tna dahil olmasn kurumsallatrma yolunda atlan ilk
adm, 1 838'de lngiltere'yle yaplan ticaret antlamasyd. r
nein, 1 842'de in'le yaplan Nanking antlamasnn tersine,
bu antlama ncesinde dorudan bir zorlama olmamt.
Ama Osmanl idaresi, Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn tehdi
dine kar Avrupa'nn desteini salama kaygs iindeydi.
Mehmet Ali ordusuyla birlikte stanbul'un ok yaknna gel
mi ve ancak ngiliz destei sayesindedir ki Osmanl brok
rasisi bu iten kazasz belasz syrlabilmiti. 1838 antlamas
ksmen bile olsa bu mdahale iin denen diyetti; antlama
nn, devletin verdii btn tekelleri yasaklayan hkm, Msr
valisine devleti reformlarn yrtme imkan veren eski d
zenin bir ilkesini ortadan kaldryordu. Ayrca, ngiliz tccar
lar deer zerinden alnan yzde 1 2'lik tek vergi dnda
hibir vergi demeden mal satn alp ihra edebileceklerdi.
Ayn ekilde btn ithalattan yzde 3 orannda bir resim al
nacakt.4 Birka yl iinde benzer hkmler tayan antlama
lar dier Avrupa devletleriyle de imzaland: Osmanl mpara
torluu zaten ticaretin kolay olduu bir yerdi (tekeller dn
da) , imdi de tam bir serbest ticaret blgesi olmutu. Bat'da
sanayi retiminin artmas, buharl gemilerle yaplan tama
nn ucuzlamas, zellikle Fransa ve lngiltere'nin saldrgan ti
cari politikalar ve antlamalarn salad kurumsal kolaylk
larn etkileri biraraya gelince, 1820'lerde ykselmeye bala
yan ticaret hacmi nemli lde artt. Dnya konjonktrn
deki canlln da yardmyla ticaret hacmi, 1 830'lardan
1873'teki iktisadi durgunluun balangcna kadar, ylda yz
de 3,5 orannda artt. zellikle 1 840'larda ve Krm Sava
dneminde hzl bir byme grld.5
4 Antlamann ncesi iin bkz. Puryear, International Economics and Diplomacy
in the Middle East, Blm 4; antlamann metni C. Issawi The Economic History
of the Middle East, s. 39-40'ta baslmur.

The Ottoman Empire and the World Economy 1 820-1913: Trade,

Capital and Production, Cambridge University Press, 1987, blm 2; lssawi,
Turkey, s. 74-82.

5 evket Pamuk,

42

18. yzylda ve 19. yzyln ilk yllan boyunca Avrupa'nn

Ortadou ticaretinde, Fransz ile ngiliz tccarlarn sk sk ya
knmasna neden olan bir sorun ortaya kmt; bu, Osmanl
mparatorluu'nun ihra edilebilir retiminin yeterli olmama
syd. 6 Gerekte, imparatorluun politikas her zaman tketici
snfn politikas olmutu: Lks mallarn ve hammaddelerin it
hali tevik edilirken, lkeye -zellikle byk ehirlere- erzak
temininin tehlikeye deceinden korkularak ihracat engel
lenmiti. Sarayca tayin edilen tccarlara ticaret tekelleri verme
politikas daha ok bu ama iin kullanlmt. Ama bu gr
nr endienin ardnda, retimi ve i blmn kontrol etmek
gibi daha temel bir ama grlebilir. hracat, zellikle ham
madde ihracat, retim yapsn btnyle aksatma ve reti
min eitli aamalar arasndaki balan koparma tehdidini ta
yordu. Bu aksamann etkisi isizlik ve korkulan toplumsal
sonularyla birlikte, yeniden retim emasnda bir kopukluk
biiminde ortaya kabilirdi. lthal edilenler ise tketim malla
ryd. thalat ounlukla devlet snfnn tketimine ynelik
olduundan, retim dengelerini tehlikeye drmeden tevik
edilebilirdi. 1838 antlamas, ticaret tekellerini ortadan kald
rarak ve yabanc tccarlara Osmanl tccarlar karsnda daha
avantajl bir konum vererek olas bir toplumsal zlmenin ve
isizliin koullarn hazrlad. Tekellerin kaldrlmasnn ngi
liz kapitalizmi asndan daha basit bir mant vard: hracat
yasann tekeller yoluyla srdrlmesi, Avrupal tccarlarn
sattklar mamul mallar karlnda mal bulmakta ektikleri
gl artryordu. Btn ticaret tekellerinin kaldrlmas, ti
caretin daha "doal" snrlarna eriene kadar genilemesine
6 Avrupal tccarlar ticaretin genilemesi karsndaki balca engelin Osmanl ti
caret tekelleri ve i gmrkler olduunu dnyorlard. Tccar gemileri geri
dnlerinde yk bulmakta her zaman glk ekiyordu. 1838 Szlemesi'yle
ticaret tekelleri kaldrlp i gmrkler azalulmsa da, imparatorluk 1 9 . yz
yldaki evre lkelerin ounun tersine hibir zaman ihracat fazlas veren bir
blge olmad. R. Owen, The Middle East in the World Economy, s. 91. Issawi,
Economic History of Turkey, s. 76. Btn dnem boyunca, parasal olarak ihracat
6 kat, ithalat ise 7,5 kat arttysa da reel artlar srasyla 8 ve 1 O kat olmutu. Bu
rakamlar, 1800 ile 1914 arasnda dnya ticaretinde grlen 50 katlk reel aru
tan ok uzakur.

43

imkan verecekti. Fakat, hemen ortaya kt ki, bu snrlar mev

cut tarmsal yap nedeniyle zaten pek geni deildi.
Kk kylln hakimiyeti, pazarlanabilir artk rnn
hacmini olduu gibi, retimin geimlik rnlerden ihra
rnlerine gei hzn da snrlyordu. Byk lekli ticari
iftlikler kurmaktaki glk, ticaret hacmindeki genilemenin
daha ok bamsz kylln pazara almas yoluyla gerek
leebilecei demekti. Bu ise birok sonucu beraberinde getiri
yordu. tk olarak, ihra rnlerinin fiyat greli olarak daha
yksek olsa bile, geimlik retim yapan kylleri pazara d
nk retime yneltmek kolay deildi. retimleri hava koulla
rndaki yllk deimelere bal olan ve bu nedenle kt kanaat
geinen kyllerin doal tepkisi riskten kanma eklinde ola
cakt. Bu nedenle, kylnn rettii ihra rnlerinin hacmi
artsa bile, bu ancak yava bir sre iinde gerekleebilirdi. 7
lkinci olarak, tek bir hakim rn temel ihra mal haline ge
tirme giriimi yerine, eitli rnlerde zaten mevcut olan art
harekete geirmek ynnde bir eilim ortaya kacakt.
Riskten kanan ok sayda retici geimlik retimden tek
rne dayal ticari retime geii ancak yava yava ve glk
le gerekletirebilir. Bu yzden de tek bir rn deil, mevcut
rn eitlerinin birkan daha geni bir corafi alan iinde
ve daha youn olarak pazara ekme eilimi ortaya kar.
hracatn hacim ve niteliine ilikin bu sonulan, imparator
luun 19. yzyldaki d ticaret hesaplarnda grmek mm
kndr. 19, yzyln ortalarna gelindiinde ticaret dzeni, ser
best ticaret doktrininin altnda yatan merkez-evre iblm
n yanstan bir bileim gsteriyordu: thalatn ok byk b
lm mamul tketici mallarndan oluuyor ve hibiri tek ba
na byk nem tamayan eitli gda maddeleri ve hammad
deler ihra ediliyordu.8 Gerekten de, ticaret hacmi mevcut ar7 Bu tez, bireysel kyl reticinin rizikodan kanmasna dayandndan yeter
sizdir. Gerekli olan, ky ekonomisi iindeki ilikilerden hareket eden ve bu
ilikiler sonucu ticarileme nnde oluan engelleri ieren bir modeldir. Os
manl lmparatorluu'nun toplumsal tarihi yok gibidir ve Anadolu'nun krsal
kesimlerinin tarihi hi yazlmamtr.
8 Pamuk,
44

The Ottoman Empire and the World Economy, blm 2, ek 1 .

tk rnlerin harekete geirilmesiyle, dk bir dzeyden ba

layarak hzla artm, ancak yzyln ortasndan sonra art h
znda bir dme grlmt. Balangta bu art, daha ok za
ten pazarlanmakta olan hammadde fazlalarnn mahalli pazar
lar yerine ihracat pazarlarna yneltilmesiyle salanmt. Bu
yn deitirme, toplumsal i blmnn bozulmasyla sonu
land ve ehirlerdeki imalatta, ky zanaatlannda ve yerli sana
yide isizlie yol au. Genileyen ticaretin etkisi birbirine para
lel iki sre iinde hissedildi: Bata pamuklular olmak zere it
hal edilen ucuz mamullerin pazar istila etmesi ve geleneksel
manfaktr iflas ettirmesi, ikincisi ise ihracat imkanlarnn
ortaya kmas nedeniyle yerli sanayinin kulland hammad
delerin fiyatlarnn artmas. En byk darbeyi yiyenler ehir
lerdeki imalatlard: O dneme ilikin kaytlar tezgah saysn
daki, retilen kuma miktarndaki ve zanaatlann saysndaki
ani dmeleri gsteren istatistiklerle doludur. zellikle balan
gta, lngiltere'nin Osmanl lmparatorluu'na pamuklu ihracat
1820'lerin ortalar ile 1840'lann son yllan arasnda be kat art
mt.9 Tketimin ithal mallara ynelmesi sonucu yerli reti
min pazardaki yerini kaybetmesi 19. yzyln ortalarndaki
hzl iktisadi byme dneminde etkili olmaya devam etti.
Kapitalizmle btnlemenin yerli sanayiyi ykarak muhte
mel evrim yollarn tkadn ileri srmenin kuramsal gerek
esi yoktur. Byle kaba bir tez evre lkelerdeki manfaktr
lerin konumuyla Batdaki proto-sanayinin ilevi ve konumunu
bir tutar. Kapitalizmle btnleme olmasa bu manfaktrlerin
sanayinin gelimesi iin gerekli birikimi yarataca ileri sr
lr. 10 Bu sav sanayi faaliyetlerinin, iinde yer ald toplumsal
sistemi gzard ederek, kapitalist gelimeyi tekniklerin nicel
birikimiyle zdeletiren teknolojist bir yaklamdan kaynak9

Pamuk, blm 2, ek 1: Pamuklu retimine etkisi iin blm 6; zanaat reti

mindeki gerileme iin Owen; Middle East, s. 93 ve sonraki sayfalar.

10 Bu grn bir eletirisi iin bkz. . Keyder, "Proto-endstri ve Emperyalizm"

Toplumsal Tari h almalan, Ankara, 1983; kr. O. Kyrnen, "The Advent and
Consequences of Free Trade in the Ottornan Empire", Etudes Balkaniques, VII,
2, 1971; ve O. Kurmu, "Some Aspects of Handicraft and Industrial Producti
on in Anatolia", Asian and African Studies, XV, 198 1 .

45

lanr. evre lkelerdeki imalat faaliyeti ile Avrupa'daki proto

sanayinin i rgtlenmeleri asndan birbirine benzedikleri
kabul edilse bile, bunlann iktisadi sistemle eklemlenmeleri ve
dolaysyla sistemi dntrme kapasiteleri ok farklyd. Ayr
ca, siyasi otoriteyle iliki, Osmanl mparatorluu'ndaki imalat
sanayisini, serbest birikime izin vermeyen, nceden belirlen
mi bir i blmnn snrlan iine hapsediyordu. Hukuk sis
temi ve mlkiyet dzeni siyasal otoritenin gazabna urama
dan birikim yapmaya pek olanak vermiyordu. Bu nedenlerle
geleneksel zanaatlerin yklmasnn Bat tarz kapitalist sanayi
lemeye gtrecek muhtemel bir dinamii yok ettii sylene
mez. Ama onbinlerce zanaatkar ve imalaty isiz brakarak
toplumu temelinden sarsan bir kargaa yaratt dorudur. Bu
nedenle de, bu tahribat sreci halkn ounluu tarafndan,
brokrat snfnn geleneksel dzene ihanetinin bir rnei ola
rak grlmt.
*

Geleneksel i blmnn yklmasn takip eden toplumsal

sarsntyla birlikte, yeni iktisadi faaliyetlerin ve yeni toplumsal
gruplann ortaya kt grld. Daha nce szn ettiimiz
ve ou tadklan yabanc pasaportlann salad koruma ve
dokunulmazlktan yararlanan komprador nfus, Selanik, z
mir ve stanbul gibi liman ehirlerinde geliti ve zenginleti.11
Ticari faaliyetin yeni odaklann oluturan bu ehirler, kayna
Avrupa olan meta ve kredi devreleriyle balanty salyordu.
Liman ehirlerinde kurulan bankalar ve ticarethaneler i bl
gelere eriimi salayan ebekeleri harekete geirdi. Bu ebeke
ler tccarlardan, acentelerden, kk satclardan ve tefeciler
den oluuyordu. Ticaretin ykc ve yapc uraklannn by
mesi, toplumsal iblmnn temelli bir yeniden yaplanma-

11 zmir iin, R. Kasaba, Peripheralization of the Ottoman Empire, doktora tezi,

SUNY Binghamton, 1985; Selanik iin A. Vacalapoulos, A History of Thessalo
niki, Selanik, 1963; stanbul iin S.T. Rosenthal, Politics ofDependency'den sz
edilebilir. Liman ehirlerinin toplumsal tarihine ilikin materyal son derece
azdr.

46

sna yol amt. Geleneksel dzenin kk ehir burjuvalar

ortadan kalkarken, d ticaretin yaratt ilerle uraan yeni
bir snf ykseliyordu. ktisadi mekan corafi bakmdan da ye
ni bir yap kazanyordu: kmekte olan geleneksel manfak
trler, ounlukla brokrasinin taradaki merkezlerini olutu
ran i blgelerdeki eski ticaret ehirlerindeydi. Yeni faaliyetler
ise pazarn mantna uygun olarak limanlarda toplanmt. Bu
yeni faaliyet ebekeleri Avrupa pazarlaryla balantnn srd
rld merkezi noktalardan balayacak ekilde kurulmutu.
Bylece, iktisadi faaliyetin ky blgelerinde, ana yollar zerin
deki pazar ehirlerinde ve bunlarn yakn hinterlandlarnda
younlat dengesiz bir corafi dalm sonucu dodu.
Yeniden yaplanma olarak anlatlanlarn ou kapitalizmle
btnleme srecinde baka evre lkelerde yaananlardan
farkl deildir. Ama Trkiye rneinde zgl olan ey, bu yeni
den yaplanmann beraberinde getirdii snf atmasnn, di
ni ve etnik farklarla da belirlenmesiydi. Geleneksel sistemin
esas iki snf olan brokrasi ve kk kyllk bu dnm
srasnda varlklarn korudu. Kukusuz, meta ve para pazarla
ryla btnlemesinin derecesi ve mahiyetine bal olarak k
k kyllk de esasl deimeler geirdi, eitsiz mbadele ve
dolam yoluyla smr gibi iki sonucu beraberinde getiren
deimeler. . . Fiyat dalgalanmalar, pazarla gitgide daha fazla
btnleen kk kyllerin retim stratejilerini etkilemeye
balad; onlar, bamsz konumlarn geici olarak kaybetme
lerine yol aacak kstlamalar iine soktu. Ama ezici ounluk,
bir derecede pazara alm olsalar bile, retimi rgtleme ve
aile emeini kullanm tarzlar deimeyen kk reticiler
olarak kald.
Stats ilk elde tehlikeye den snf, Mslman zanaatkar
ve tccar snfyd. Tccarlarn toplam saysnda belki de hi
bir azalma yoktu; sanayide bile, kn ardndan, genellikle
liman ehirlerinde younlaan, bazen ihraca ynelik yeni bir
retim trnn ortaya kt grlyordu. Ama, tccarlar ve
imalatlar kesiminde, etnik gruplar arasnda hzl bir yer de
itirme gereklemiti. Kurumsal garantileri sarayn verdii
47

tekel haklarna dayanan tccarlar ikinci snf bir statye d

m, genelde de Mslman tccarlar varlklarn ancak tabi
bir konumda srdrebilir olmulard. Mslman tccarlar ti
cari faaliyetteki arttan, zellikle bu artn dnya pazarlaryla
balantl blmnden yararlanamadlar.12 Oysa yabanclar ve
imparatorluun Hristiyan nfusu daha dk vergi vermeleri
ni salayan statleri ve kanunlar karsnda dokunulmazlk ta
nyan siyasi ayrcalklar sayesinde bu frsatlar gelitirdiler ve
kullandlar. Bu srete kltrel enin nemi de gzard edi
lemez. Gayrimslim tccar ve tefecilerin geleneklerinin, dinle
rinin ve dillerinin Avrupal i adamlarna yaknl sayesinde
ayrcalkl olduklar doruydu . (Ya da, en azndan, bu ekilde
grlp bakalarnn arasndan st:ilebilme potansiyelleri var
d. Kukusuz, Rum ve Ermenilerin byk ounluu Msl
man nfusla ortak bir kltr paylayorlard; ama Hristiyan
nfusun bir ksm kan frsatlardan yararlanabilirken, Msl
manlara bu olanak tannmyordu.) 1 9 . yzylda Avrupa'nn
Osmanl lmparatorluu'na bak kendisine uygarlatrc mis
yonlar vehmeden kolonyalist bir kisveye brnmedi. Ama,
amacn boyunduruk altndaki Hristiyan halklar kurtarmak
olarak ilan eden romantikletirilmi bir hal perspektifinin
belirgin izlerini hep tad. Bylece, Hristiyan burjuvazinin
oluumu kltrel bir misyonla akt; Avrupal kapitalistlerle
Hristiyan burjuvazinin ibirlii "Dou sorunu"nu halletmeye
ynelik global bir projeyle btnleti.
*

Toplumsal dzen asndan bakldnda, brokrasi ile yeni

arac burjuvazi arasndaki atmann maddi temelini olutu
ran iki neden vard. Birincisi tccar snfnn, devlet memurla
rnn koruduu ve savunduu geleneksel sistemi temelinden

12 Bkz. A.1. Ba, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, Ankara, 1983; Kasaba,
Peripheralization: Avrupa'yla ticarette Mslman tccarlarn payn arnrmaya
ynelik abalar iin bkz. M. adrc, "il. Mahmud Dneminde ( 1808-1839)
Avrupa ve Hayriye Tccarlar", O. Okyar ve H. nalck (der.) Social and Econo
mic History of Turkey, Ankara, 1980.
48

deitirme tehdidini tayan kapitalizmle btnleme srecini

temsil etmesiydi. Brokratik sistemin yerine pazarn mant
nn konmasnn brokrasinin geleneksel rol asndan ne an
lama geldiini grmek iin pek uzak grl olmak gerekmi
yordu. lkincisi, brokrasi reformizme ynelip kendi geleneksel
roln dntrme abasna girebilmek iin, geleneksel dze
ni oluturan toplumsal gruplarn gzndeki meruluunu belli
bir lde muhafaza etmek zorundayd. nk dnm
gerekletirebilme ve toplumsal dzene yeni bir yap kazandr
ma gcn elinde tutmak iin, ittifaklarn srdrmek mecbu
riyetindeydi. Ancak 19. yzyln sonlarna doru brokrasi
kendi hedefini, dnyadaki yeni artlara uyarken kendi stats
n korumay amalayan bir dnm olarak ilan etti. Ama ye
ni burjuva snfnn neden olduu toplumsal sarsnt 1850'ler
den itibaren devletin meruluunu tehdit etti ve brokrasiyi
yerlerinden edilmi geleneksel toplumsal gruplar karsnda
kararsz bir konuma soktu. tleride grlecei gibi, sonunda
brokrasi gdmnde bir toplumsal deime sreci balatld
nda, geleneksel toplumsal gruplarn nezdindeki meruluun
korunabilmesi iin, Mslman tccarlar ve imalatlar kar
sndaki kararsz tutumun netletirilmesi gerekecekti.
Devlet memurlarna geleneksel dzenin bekileri olarak de
il de, imparatorluktaki iktisadi artn byk blmne el
koyan bir snf olarak baktmzda, Hristiyan arac snfn
domasnn brokrasiyi daha dolaysz bir baka biimde de
tehdit ettii grlr. Hem daha fazla kaynak seferber edildi
inden, hem de retim daha fazla kazan getiren rnlere
doru kaydndan ticari byme, retimi ve geliri de artr
mt. Geleneksel dzenin vergi sistemi, tekniklerin ve retim
hacminin yldan yla nemli lde deimedii basit yeniden
retimin varsaymlarna dayalyd. Yeni durumda ise ortada
byyen bir ekonomi vard ve para deeri sabit tutulan gele
neksel vergiler daha byk bir arta el koymaya uygun deil
di. stelik, yeni artn byk blm ticaret ve krediyle u
raan snfn eline geiyordu. Vergi sisteminde tccarlarn geli
rinin bir ksmna dahili gmrkler yoluyla el konmas ng49

rlrken, d ticaretle uraan yeni snf, ticaret anlamalaryla

Avrupallara tannan ayrcalklar sayesinde bu vergiden kaa
biliyordu. Aynca, bu tccarlar, yeni tketim alkanlklarnn
olumas sonucu brokratlara lks ithalat mallan satabildikle
ri iin, devletin el koyduu artktan bir de o yolla pay alabili
yorlard. Bylece devlet memurlar kyllerin rettii ve dev
letin vergilendirdii artn tccarlarn eline gemesine arac
oluyorlard. Bir baka deyile, imparatorluun geliri ve retimi
byrken, brokrasinin ald pay klyor, yeni burjuvazi
nin pay ise artyordu.13 Himayeden yararlanan tccarlara yeni
vergi koymak imkansz olduu srece (bu gibi btn teeb
bsler Avrupa devletlerinin iddetli protestosuyla karlam
t) , durum devlet memurlar lehine dzeltilemezdi.
Geleneksel dzeni temsil eden brokrasi ile bu dzenin
zlme sreci iinde gelien burjuvazi arasndaki atmay an
lamak iin imparatorluun periferileme tarzna bakmak gere
kir. Hindistan gibi katksz bir kolonyalizmin var olduu du
rumlarda, geleneksel ynetici snf, tccar-devletin bir uzants
haline getirilmi, bu da gerek artn temellk, gerekse sis
tem tanm dzeyinde atmaya meydan vermemiti. Beyaz
kolonicilerin yerletii lkelerde de, siyasal ynetim ayn za
manda ticaret yapan toprak sahibi bir snfn ihtiyalar do
rultusunda kurulmutu. Oysa, in (ve tabii ki Japonya) gibi
az sayda baka rnekte olduu gibi Osmanl imparatorluu
hibir zaman smrge olmam ve "gayriresmi imparatorlu
un" snrlan iine de katlmamt. Smrge olmadan perife
rilemenin en nemli iki rneini oluturan in ve Osmanl
imparatorluklarnn zengin siyasal geleneklere sahip olmalar
ve daha da nemlisi her ikisinde de brokrasinin hakim snf
olmas tesadf deildir. Bu lkelerin smrge haline gelmeme
si geleneksel brokrasilerin statlerini kapitalizmle btnle
me sreci iinde, yani 1840'lardan Birinci Dnya Sava'na ka
dar sren dnemde, devam ettirebilmelerine imkan vermiti.
Aynca, smrgelemenin gereklememesi ile emperyalist re13 Bkz. . Keyder, "Asya Tipi retim Tarznn zl", Toplumsal Tarih al
malan iinde.
50

kabet arasnda karlkl bir belirlenme vard. Emperyalist g

ler Osmanl ve in devletleri zerindeki nfuz ve kontrolleri
ni artrmak iin yartklarnda bu rekabet, devlet memurlar
na daha geni manevra alan salam ve geleneksel ynetici
snfn toplumsal yapnn kolonyal tarzda dntrlmesine
kar direnmesini kolaylatrmt. Yani, emperyalist rekabet,
kolonilemenin gereklememesi ve geleneksel brokrasinin
(emperyalist bask karsndaki) greli gc ve zerklii, peri
ferileme sreci iinde bir belirsizlii oluturdu; ve bu belirsiz
lik, eski dzenin temsilcileri (brokrasi) ile yeni dzenin tem
silcileri (tccarlar) arasndaki gerek veya potansiyel atma
ya yansd. ster dnmc, ister restorasyoncu olsun brok
rasinin toplum projesi, ticari faaliyet ve kapitalizmle btnle
menin beraberinde getirdii toplumsal dzenle atacakt.
Brokrasinin statsn koruyabilmesi tutarl bir proje olu
turmas anlamna gelmedi. Kararsz konumu ve bazen de dar
snf karlarn gzetmesi brokrasinin sk sk birbiriyle eli
en ve beklenmedik sonular getiren politikalar benimsemesi
ne yol at. Bu konuda, brokrasinin snfsal ynelileriyle be
lirlenen resmi: borlanma politikas rnek olarak verilebilir. Bu
politikann sonulan, periferileme srecini ve imparator
luk'taki snf oluumunu gl biimde etkiledi.
*

Geleneksel pre-kapitalist emek rgtlenme tarzlar varln

srdrd srece, evre lke yapsnn sermayenin ihtiyala
rna gre deimesi, tccarlarn ve kredi verenlerin ynlendir
mesinde kalr. Avrupa pazarlar ile kyl retimi arasndaki
balantlar kuran ticaret sermayesinin ileyiini ele alm ve
ticaret ilikisinin kurumsallamasnn Osmanl brokrasisine
byk lde devletler aras sistem tarafndan dayatldn
belirtmitik. Avrupa'daki uluslararas kredi piyasasyla kuru
lan iliki ise ayn nitelikte bir dayatmann sonucu deildi; b
rokratlar da kendi ksa vadeli karlar asndan bu ilikiye
kar deillerdi. Ancak bu konuda tereddtlerini dile getiren
daha muhafazakar bir saray kesimi vard. Ama, imparatorlu51

un kurtuluunun ancak Avrupa sistemiyle daha da btnle

erek gerekleebileceine inanan reformcu kanat bu koullan
nemsemedi.
19. yzyln ortalarna kadar Saray, lstanbul'daki bankalar
dan kredi alrd. Bor almann ilk plandaki nedenleri her za
man imparatorluk btesindeki geici gelir darlklar ve aklar
olmutu.14 19. yzylda da devlet harcamalar ihtiyac, hem
idari ve siyasi yaplardaki modernlemeye paralel olarak, hem
de imparatorluun yeni skeri giriimler gerektiren Avrupa sa
valar arenasna iyice girmesi sonucu artmt. Harcamalarn
artmas ve gelirlerin yetersiz kalmas kronik bte krizi bii
minde ortaya kt. Gelir ynnden, kriz, brokrasinin artk
tan ald payn azaldn gsteriyordu. Gider ynndense re
formlarn, zellikle askeri reformlarn, maliyetine iaret edi
yordu. Bor ilikisinin resmilemesinin ayn anda birka ihti
yaca birden cevap verdii dnlebilir: Avrupa kredi piyasas,
saraydan alacaklarn tahsil etme gc olmayan yerli bankerler
yerine merkezi otoriteyle byk devletleri kar karya getire
cekti. Sarayn bte gelirleri artacak ve brokrasi fon kullanm
kapasitesini bytebilecekti. Bor verenler asndan ise, Os
manl hkmetine kredi amak, lkedeki ademi merkeziyeti
eilimlere kar merkezi destekleme kararn pekitiriyordu.
Bylece merkez toprak btnln koruma yeteneini ka
zand gibi, kurumsal ve maddi yatrmlar kendisi stlenebi
lecek veya yabanc sermaye tarafndan yaplan byk yatrm
lan garanti edebilecekti. Borlar bir yandan Osmanl brokra
sisinin Avrupa diplomasisi nezdinde meruluk kazanmasn
salyor, bir yandan da zaafnn devam etmesine de yol ayor
du. Osmanl devletine bor vermek (ve bunlarn geri denme
sini beklemek) onun meruluunu tanmak anlamna geliyor
du, ama imparatorluun srekli borlu durumda bulunmas da
Avrupa hkmetlerine rahata kullanabilecekleri bir stnlk
salyordu. Bor emperyalizmi ou zaman, Osmanl devletine
14 A. DuVelay, Essai sur l'Historie Financitre de la Turquie (Paris, 1903), Osmanl
borlanmasnn ilk dnemi zerine en kapsaml inceleme olma niteliini hala
koruyor.
52

dayatlan imtiyazlar kabul ettirme veya istenen tedbirleri ve

politikalar uygulatma amacna hizmet etti. Zamanla, brok
ratlar bor verenlerin insafna kaldklarn grdler.
Sermayenin dnya leinde birikimi asndan, merkezi
otoritenin ald borlan geri demesi, vergi olarak toplanan
tarmsal artn Avrupa kkenli, para sermayesinin kazand
faize dntrlmesi sreciydi.15 Nitekim, 1875'te Babali'nin
iflasndan sonra bu araclk rol kaldrlarak, bunun yerine
Avrupal alacakllarn temsilcileri ile kyllk arasnda dolay
sz bir iliki kuruldu. Ekonomiyi biimlendiren bu ilikiye
ramen, toplam olarak bor alma-bor deme oran impara
torluun lehinde kald. Osmanl ekonomisine merkantilist bir
birim olarak bakldnda, imparatorluun, ald borlarn ge
ri dedii miktarlardan daha fazla olduu uzun dnemler g
rlr; bir btn olarak 1854- 1914 dneminde lkeye giren
bor miktar geri denen anapara ve faiz miktarna hemen he
men eitti.16 Bir baka deyile, srf aritmetik adan bakldn
da Osmanl ekonomisi, ald d finansmandan daha fazlasn
dedii bir borluluk durumundan zarar grmemiti. Daha
nce tarttmz, imparatorlukta bir ihracat ekonomisi kur
maktaki glk, bu balamda anlam kazanr. Bir ihracat sek
tr gelitiremeyen Osmanl ekonomisinin Avrupa'ya gda ve
hammadde salama ilevinden ok mamul maddeler iin bir
pazar olarak ilev grd sylenebilir. 19. yzyl boyunca d
ticaret fazlas deil, d ticaret a vard.17 Yani, eski ikayets Bu tezin klasik sunuluu R. Luxemburg tarafndan T h e Accumulation of Capi
tal'da yaplmtr.
6 ]. Thobie, L es In tt ri' ts econ omiques , fin an ciers et politiques fran ais dans la par
tie as iatique de l'Empire Ottoman de 1 895 a 1914, balkl doktora tezinde (Pa
ris, 973) borcun fiili haslasnn 4950 milyon altn frank olduunu ve 914'e
kadar 4210 milyon altn frank toplam deme yapldn tahmin ediyor; ayn
yazarn Okyar ve inalck (der.) Social and Econ omic His tory iindeki "Finances
et politique exterieure: l'Administration de la Dette Publique Ottomane, 8819 4 adl makalesindeki geri deme tahmini ise 4680 milyon altn frank; .
Pamuk farkl bir hesap yaparak s milyon sterlinlik bir eksi bakiye elde et
mitir, Os man l Ekon omis i, s. s.
7 ithalat ihracattan daha hzl artu ve hem Trkiye hem de btn imparatorluk
srekli d ticaret ag verdi, lssawi, Econ omic His tory of Turkey , s. 76. Aynca
bkz. . Pamuk, Ottoman Empire, blm 4.
53

ler hala geerliydi. Osmanl ihracat yeterli fon salamadn

dan, Avrupal tccarlarn mallarna alc bulabilmeleri iin Av
rupa finans evreleri bu fonlar Osmanl ekonomisine enjekte
etmek zorunda kalyordu.
Burada da Osmanl lmparatorluu'nun periferilemesinin
gsterdii bir zgl durumla karlayoruz: Bu zglln,
Osmanl ekonomisinin ve devletinin dnya sistemi iindeki
yeriyle aklanmas gerekir. Babali'nin, karlnda daha faz
lasn geri demek zorunda olmadan kredi alma ayrcalndan
yararlanmas, ne Avrupa kapitalizminin birletirilmi bir karar
verme srecinin ne de (tkinci Dnya Sava'ndan sonra gr
lecei gibi) tek bir hakim gcn politik tercihinin sonucuydu.
Tam tersine, Osmanl brokrasisinin ayrcalkl konumu em
peryalist gler arasndaki rekabete dayanyordu. 19. yzyl
ortalarnda balayp 1870'lere kadar sren iktisadi canllk d
neminde Fransa ve ngiltere birbiriyle rekabet iindeydi.
1873- 1 895 buhran Osmanl ekonomisinin emperyalist bir
konsorsiyumun vesayeti altna girdii bir konsolidasyon dne
miydi. Birinci Dnya Sava ncesindeki iktisadi canllk d
neminde de, bu defa Almanya'nn sahneye kmasyla iddet
lenen yeni bir rekabet grld. Siyasi veya iktisadi yarar elde
etmek iin srdrlen rekabet nedeniyle, Avrupal devlet
adamlar politik nfuzlarn kullanarak finans evrelerini yeni
bir Osmanl istikraz kartmaya ikna etmeye muvaffak olu
yorlard.18
Osmanl hkmeti ilk resmI borlanmasn 1854'te, Knn
Sava srasnda yapt. Bunun hemen sonrasnda, 1855'te yeni
bir bor alnd. Faizlerin denmeyeceinin ilan edildii 1875
ylna kadar on bir bor daha alnd. 1875 ile 1881 yllan ara
snda tahvil sahiplerinin temsilcileri ile brokratlar devletin if
lasn tarttlar ve sonunda Dyunu Umumiye ldaresi kurul
du. Alnan borlarn vadeleri birbirinden ok farklyd; emis18 Bu dnem zerine eitli almalar vardr: H. Feis, Europe, The World5 Ban
ker, Yale, 1930; D.C. Blaisdell, European Financial Control in the Ottoman Em
pire, New York, 1929; R.. Suvla, "Debts during the Tanzimat Period", lssawi
(der.) , Economic History of theMiddle East.
54

yon oran ve faiz hadleri ise borsaya, ilgili hkmetlerin ie

kanmalanna ve Avrupa kamuoyunun Osmanl mparatorluu
hakkndaki duygularna bal olarak deiiyordu. Yine de,
iktisadi genileme devam ettii srece, Osmanl pazaryla i
gren Avrupal tccarlar ve yatnmclar Babali'ye kredi veril
mesini savunan bir lobi oluturdular. Krediler genellikle eski
borlan geri demekte veya zel yabanc sermaye yatnmlan
nn getirisini garanti etmekte kullanldndan, lobiciler ou
zaman kazanl kyorlard. Ama 1873'teki dnya mali krizi
sonrasnda, benzer durumda olan pek ok baka devlet gibi
Osmanl mparatorluu da yeni bor bulamaz oldu; bulunan
lann faiz oranlan ise daha yksekti. flas ilan, Babali'nin mali
hkmranlnn bir blmnden tamamen vazgemesine yol
at.
Dyunu Umumiye, elinde Osmanl tahvilleri bulunan Avru
pal yatnmclann haklann korumak amacyla kurulmutu.19
Bu amala, bor geri demeleri iin aynlan birtakm resimle
rin, tuz vergisinin, ipek rnn ve ttn ticaretinin de dahil
olduu baz gelirleri ynetecekti. Ama, ksa bir sre sonra
Dyunu Umumiye'nin ilevi geniledi. Hkmet ile yabanc
yatnmclar arasnda hem dorudan yatnmlar, hem de kamu
borlan konusunda araclk yapmaya, yabanc sermaye teeb
bslerini aktif biimde tevik etmeye, bunlara kolaylk sala
maya, ttn eken ve ipek reten kyller karsnda ticaret
sermayesini temsil etmeye balad. Zamanla, Dyunu Umumi
ye'nin kurduu tekilat Osmanl maliyesiyle rekabet edecek l
de genileyerek, imparatorluun toplam kamu gelirlerinin
yaklak te birini kontrol eder oldu. Dyunu Umumiye ko
lonyal aygun kurulmasna bir alternatif oluturdu; imparator
luun Avrupal kredi kaynaklanyla mal ilikisini bir lde is
tikrara kavuturmas, rakip emperyalist gler arasndaki bir
uzlamay yanstyordu. Ticari ilevinde ise irketler ile kyl
reticiler arasndaki tek arac olarak (ttnde bu ilevi Reji
19 Blaisdell, European Financial Control; bu kitabn altbal "Osmanl Dyunu
Umumiye ldaresi'nin Kuruluu, Faaliyetleri ve nemi zerine Bir lncele
me"dir.
55

adyla bilinen Regie Cointeresse des Tabacs tekeli srdryor

du), faaliyeti ncelikle kredilerin valorizasyonuna ynelikti.
Dyunu Umumiye Idaresi'nin kurulmas brokrasi asndan,
mali egemenliin ve dolayl olarak da meruluun kaybedilme
si demekti. Fransa'da 1789 ncesindeki Fermiers Generaux gi
bi, Dyunu Umumiye idaresi padiahn alacakllarnn olu
turduu bir kurulu temsil ediyor ve onlar gibi mali reforma bir
engel oluturuyordu. Dyunu Umumiye Avrupal alacakllarn

haklarn savunurken, merkezi otorite karsnda Avrupallarn

daha nceki dnemlerde merkeziletirmeyi desteklerken be
nimsemi olduklar elikili rol benimsedi: Bir yandan
Babali'yi uluslararas sahnede daha gvenilir (ve kredi itibar
daha yksek) bir muhatap haline getirirken, ayn zamanda ite
radikal bir deiiklii ve mali reformu nledi. Yine Fermiers
Generaux gibi, Dyunu Umumiye de tarmsal art para ser

mayesine yaplacak faiz demelerine evirmeye uygun bir

arat. Osmanl rneinde, bu para sermayesi yabanc kken

liydi. nceden Babali'nin stlendii ilevi imdi Avrupal ala

cakllarn gerek temsilcileri dorudan devralmlard. retici

lerin, karlarnda tek alc olarak ticaret ve para sermayeleri
nin iie gemi statsn temsil eden Dyunu Umumiye'yi

bulduklar ttn ve ipek iin bu zellikle doruydu.20

Dyunu Umumiye, brokrat snfnn ideolojik gelimesi

zerinde beklenmedik bir etki yaratt. Dyunu Umumiye te
kilat Osmanl idaresiyle boy lecek ekilde geniledike,
Avrupa'yla ilikinin devletin geleneksel ilevi zerindeki ykc
etkisinin sembol gibi alglanr oldu. Avrupa'yla ilikinin by

lesine somut biimde ortaya kmas brokrasiyi btnleme

srecindeki kabahatli konumundan kurtarma etkisi yapt.

Dyunu Umumiye karsnda savunmaya geen brokratlar,

geleneksel snflarn Avrupa etkisine kar duyduu honut
suzluu benimsemeye zorland. Krm Sava srasnda d
borlanma baladnda, brokrasi iinde geleneksel dzen
20 Ttn Rejisinin faaliyetleri ve halkn direnii iin bkz. D. Quataert, Osmanl
Devleti'nde Avrupa iktisadi Yaylm ve Direni, (1881-1908) (Ankara, 1987),
blm Il: "Reji; Kaaklar ve Hkmet".
56

adna bu dnceye kar kan hizipler hala vard. 21 Ama bu

hizipler, statleri zaten gerilemi olan eski, laik olmayan ke
simlerin kalntlaryd. 1856 sonrasnda "Brokrasinin top
lumsal ilevi deimeden reform" olarak adlandrlabilecek
projeyi savunanlar, restorasyoncular (eskiye dnmeyi arzula
yanlar) karsnda stnlk kazanmlard. Dyunu Umumi
ye'nin kurulmasyla reformcu brokrasi (artk muhalefette ol
masnn da etkisiyle) yeni bir ideolojik tutarllk kazand: Ken

di snf konumu deimeksizin imparatorluu yukardan d

ntrme amac, Dyunu Umumiye'nin kat iktisadi mant

ve kapitalist muhasebesiyle ters dt. Bu elikide, brokrasi
normatif toplumsal dzenin koruyucular olarak ortaya kar
ken, Avrupa kapitalizmine hizmet eden Dyunu Umumiye pa
zarn hakimiyetini temsil etmekteydi.
Dyunu Umumiye'nin bu ikilii aydnlatmadaki rolnn
bir nedeni, memurlarnn ounun Mslman olmasyd;
aznlklar, toplam personelin yzde 2'den azn oluturuyordu.

Mslman nfus, pazar rasyonalitesinin daha dolaysz tay

clar olan Hristiyan tccar ve tefecileri gndelik gereklie
ilikin kavramlarnn ideolojik dnyasndan tecrit edebilirken,
saray brokrasisiyle ayn ilevleri gren ve dindalar olan bu
yeni tr tekilat mensuplarn grmezlikten gelmek daha g
t. Aslnda, pazarn genilemesi, bir "iktisadi" zihniyete doru
tedrici bir ynelmeyi balatmt. 19. yzyln sonuna doru
Mslman nfus iinde yeni bir kesim oluyordu; bu kesi
min, kk retici veya muhasebe ve maksimizasyonunda uz
man kiiler olarak iinde yaad maddi artlar, toplumsal sis
temi geleneksel Osmanl bakndan temelde farkl bir bakla

grmesine yol ayordu. Bu kesim sonradan Jn Trklerin ve

Kemalistlerin projelerine katlp ekonominin Trkletirilmesi

ni destekledi, fakat toplumsal ve iktisadi dzene ilikin olarak

daha liberal bir bak asna sahip olmas nedeniyle brokrat
snfnn hakim kanadyla bir atmaya girdi. Dyunu Umu-

2 ES. Rodkey; "Ottoman Concerns about Westem Economic Penetration in the

Levant, 1849-1856",joumal of Modern History, Aralk 1958.
57

miye, brokrasinin hakim kanadnn ideolojik trdelemesine

yol aarak bir sonraki blmde ele alacamz devleti top

lumsal dnm amalayan hareketin olumasna katkda

bulunan etmenlerden biri oldu.

Osmanl borlanmasnn hikayesi kapitalizmle btnleme
nin birok ynn aydnlatr; bu btnlemenin snf yaplar
n ve snf eylemini nasl biimlendirdiini ortaya koyar. Bor
lar her ne kadar 19. yzyl emperyalizminin bir silah idiyse
de, ayn zamanda, iktisadi statsn koruma endiesi iinde

olan devlet snfnn ksa vadeli karlarna da hizmet etmiti.

Ne var ki, borlanma geleneksel toplumsal dzenin ve snf
haritasnn deime srecini hzlandrarak, ken normatif
dzene sadakati ile kapitalist mantn temsil ettii yeni dn
yann kendisine salad karlar arasnda bocalayan brokra
sinin ikilemini daha da netletirdi. Dyunu Umumiye'ye kar
ald tavrla brokrasinin hakim kanad emperyalist ilikile
rin dnda bir alternatifi yelemeye balad. Avrupa'yla btn
lemenin getirdii sorunlarla baa kabilmek iin zerk bir
alan yaratmaya teebbs etti.
*

Kapitalizmle btnlemenin nc mekanizmas, yerli i

gc istihdamna ynelik dorudan yabanc sermaye yatrm

laryd. Bu, brokrasinin isteyerek izin vermedii, ama eitli

bsklarla kabul etmek zorunda kald bir mekanizmayd.
Dorudan yabanc sermaye yatrmnn tartlmas yerli reti
min bymesi balamnda nem tar. retim yelpazesinin ge
limesi burjuvazi iinde bir farkllama ve ou zaman bir b

lnmeyle sonulanr. Ticarete dnk kompradorlardan farkl

karlar temsil eden ve siyasi otoriteden deiik taleplerde bu
lunan bir sanayi sermayesi oluur. Bu sanayi sermayesi biriki
mine genellikle yabanc sermayenin himayesi altnda balar ve
gittike zerkleir. Szgelimi Latin Amerika rneinde, sana
yiciler ile ihracat oligarisi arasndaki atmann kkenleri, ti

caret burjuvazisinin zaman ierisinde farkllamasna, burju

vazinin retime ynelik kesiminin giderek milli sanayiyi sa58

vunmaya balamasna dayanr. Bu nedenle, periferileme sre

cinde dorudan yabanc yatnmn varl veya yokluu ve so
nuta ticaret burjuvazisinin farkllama srecini hzlandrmas,
tarihi adan nem tayan verilerdir. Bu veriler, hakim snf
iinde ortaya kabilecek atmalar ve uygulanan iktisadi po
litikaya ilikin siyasal mcadelenin niteliini belirler.
Yabanc sermayenin niteliini zmlemeye, lkeye ticaret
sermayesi olarak genel, ama meta retimi iin yerli reticileri
altrmay zorunlu bulan sermaye ile cretli igc ilikileri
ni kendisiyle birlikte getiren retici sermayeyi birbirinden
ayrt ederek balayabiliriz. llk kategori iinde, genellikle ihra
cata ynelik eitli ticaret giriimleri vardr. Bu giriimler, k
k reticilerle gelecekteki hasatlar iin yaplan szlemeler
den (bunlar emek sreci zerinde hibir denetim iermeyen,
salt parasal dzenlemelerdir) , halcln organizasyonunda
grlen verlag tr szlemelere kadar uzanr. retimin r
gtlemesini ve emein konumunu etkilemek asndan, tica
ret sermayesinin rol snrl kalmtr. rnein, halclktaki
evlere i verme rneinde, ailenin bir veya birka yesi bu
szlemelere girerken, dier yeler kk kyl retici ko
numlarn srdrmlerdir.22 Bu gibi durumlarda, ticaret ser
mayesinin devresiyle btnleme, geleneksel ilikilerin hzla
zlmesine yol amamtr. Tarmsal reticilerle gelecekteki
hasatlar iin yaplan szlemeleri (il livrer, kontratlar) ele ald
mzda, bu trden dzenlemelerin beraberinde getirebilecei
bamllk derecesine ramen, bu bamlln kylln
mlkszlemesine yol amadn kolayca grebiliriz. Bu r
nekler sadece ticaret sermayesi ile kk retim tarznn birbi
rine eklemlenme biimini gstermekle kalmaz, toplumsal ya
pnn sermaye-cretli emek ilikilerinin kurulmasna belli l
de direndiine de iaret eder.
22 ihracat faaliyeti olarak halclk dorudan yabanc sermaye yatrmnn yapl

d az saydaki alandan biriydi. Krediler dnda yabanc sermaye yatrmlan

demiryollar, bankaclk, ticaret ve belediye hizmetlerinde toplanmt.
1915'te, yabanc sermayenin sadece yzde 5.3' "sanayi"deydi. Pamuk, Os
manl Ekonomisi. s. 65, Hal dokuma sanayisinin ngiliz tacirlerince rgtlen
mesiyle ilgili olarak bkz. Kurmu, Emperyalizmin Trkiye'ye Girii, blm 5.

59

Merkezi otoritenin kk reticiliin varln srdrmesine

dayal geleneksel dzeni ve de bamsz kyll savunmaya
teebbs ettiini daha nce anlatmtk. Nitekim yabanclara
toprak satn alabilme hakk vermekteki isteksizlik, anti-kolon
yal bir tepki olmaktan ok, bu politikann bir rnei olarak g
rlmelidir. Babali, 1858 Kanunu ile toprakta mlkiyet haklar
n tanmt; Avrupal elilerin basksyla 1867'de toprak mlki
yeti haklan yabanclara da verildi. 23 Balangta, bu hukuki ye
nilik yabanclarn, zellikle Ege blgesinde nemli miktarda ta
nn arazisi satn almasna yol at. Ancak, ortada mlkszlee
rek proletarya olmaya hazr duruma gelmi bir kyllk bu
lunmadndan, tarmsal yap yabanc toprak sahiplerinin n
grd kapitalist ilikilerin kurulmasna imkan vermedi. Ta
rmsal kapitalizmin baarszl zerine, ticaret sermayesi dev
reye girdi ve bu topraklar tekrar kk retici kyllere intikal
etti. Yani, brokrasinin korktuu sonu ortaya kmad.
Dorudan yabanc sermaye yatrmlan genellikle ticaret ser
mayesinin ihtiyalarna hizmet etti. Bunun en belirgin rnei,
ayn zamanda yabanc yatnmlann en byk blmn olu
turan demiryollannda ve limanlarda grlr. Demiryolu yap
mna 19. yzyln ortalarnda balanmt, fakat belki de ihra
rnleri retimi potansiyelinin snrl olmas nedeniyle, inaat
hz Hindistan'a, Msr'a ve Latin Amerika'ya gre ok yavat.
Brokrasiden kilometre garantisi (demiryolu kilometresi ba
na irkete belli bir yllk kar) alnmad srece, mteebbisler
yatnn yapmakta isteksiz davrandlar. Balangta sadece Ege
blgesinde, hinterland zmir limanyla birletiren projeler
gerekletirildi. Daha sonra, emperyalist rekabetin younlat
ve daha gvenilir garantilerin alnabildii Dyunu Umumi
ye dneminde, mevcut pazardan yararlanmann tesinde
amalan olan yeni bir yatnn dalgas grld. nl Badat
demiryolu proj esi bu dnemde balatld.24 Demiryollarnn
23 .L. Barkan; "Trk Toprak Hukukunda Tanzimat", aynca Kurmu, Emperya
lizmin Trkiye'ye Girii, blm 5.
24 E.M. Earle, Turkey, the Great Powers, and the Bagdad Railway, (New York, 1923)
emperyalist rekabet konusunda mutlaka okunmas gereken bir almadr.
60

yapm srasnda da, tarmsal yapnn kendine zg nitelii ne

deniyle kolayca ii bulunamyordu. Sermaye sk sk Anado

lu'nun dndan, ou zaman YUnanistan'dan igc getirmek

zorunda kalyordu.
Dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn bileimi, Osmanl
mparatorluu'nun iktisadi btnlemesinde hakim enin ti
caret olduu grn destekler. mparatorlukta en byk
arla sahip yabanc sermaye olan Fransz sermayesinin yz

de 75'i demiryollarna ve limanlara yatrlm durumdayd.

1914'te, imparatorluktaki dorudan yabanc sermaye yatrm

larnn yaklak yzde SO'sini Fransz sermayesi oluturuyor
du; Almanya'mn pay yzde 25 kadard. Ancak, Alman serma
yesinde, yatrmlarn ticaret sermayesinin ynlendirdii giri
imlerde younlamas daha da belirgindi. Bu yatrmlarn
yzde 86's demiryollanna, yzde 5'i limanlara, yzde 8'i bele
diye hizmetlerine yaplmt.25

Demiryollarnn ve limanlarn ticaret hacmini artrd ve

daha nce mahalli pazara dnk retim yapan reticileri dn
ya ticaret ebekelerine at apak ortadadr. Belediye hiz
metleri ise (tramvay, elektrik vs.) yeni ticaret burjuvazisinin
iinde yaad fiziksel evreyi yaratarak, insanlarn hayat tarz

larn uzaktaki metropollere gre biimlendirdi. Bu hayat tarz

lar gittike artan oranda lks tketim mal ithalat gerektirdi.
Belediye hizmetlerinde yaplan yatrmn bu dolayl etkisinin
en belirgin biimde grld yerler, Selanik, zmir ve stan
bul bata olmak zere hzla gelien liman ehirlerinin "Avru
pallam" kesimleriydi. Bu ehirlerde, trenlerin, elektrik e

bekelerinin ve yolcu vapuru hizmetlerinin iletimi btnyle

yabanc sermayenin elindeydi. ehirlerdeki yeni iktisadi faali

yetin byk blmnn aslnda ticareti tamamlayc nitelik

tad sylenebilir; bu tamamlayclk ihracat ve ithalata faal
olarak katlma biimini ald gibi, yeni burjuvazinin tketim
ihtiyalarn karlama biiminde de gzkyordu.
ehir nfusunun talebini karlayan tketim mallan reli-

25 Thobie, Les Intertts Economiques, s. 1055-56

61

minde, d ticarete konu olamayacak kadar tanmas zor olan

yeni metalarn retildii birka durum dnda yabanc serma
yeye raslanmaz. Yerli retim ithalatla rekabet etmediinde, bu

yatrm (bira ve imentoda olduu gibi) yerli ve yabanc ser

maye ortaklarnca gerekletirildi. Ortak teebbslerin serma
yesini ounlukla gayrimslim ticaret sermayesi salyordu.
Yeni imalat sektr, ithal mallarn kolayca bulunabildii b
tnleme sonras bir evrenin rnyd. Bu niteliiyle "Baul
lam" snfn Avrupallam tketim taleplerine cevap vere
rek, ithal rnlerini tamamlayc bir rol oynad.
Aada saylarla da gstereceimiz gibi, imalat sektrnn
arl nemsizdi. 20. yzyln banda lO'dan fazla ii alt
ran iyerlerinin says belki de 1 00 civarndayd ve bunlarn
ok byk ksm Selanik, zmir ve stanbul'da toplanmt. 26

Belki de yzde 90'ndan fazlasnn sahibi yabanc veya gayri

mslimdi. Baka bir deyile, burjuvazinin ok kk bir bl

m imalat alanndayd. Bu kk imalat sektr; sanayi iileri
de gayrimslim olduundan, Mslman nfusun hemen he
men btnyle dndayd. Dolaysyla, sermaye ile emein
kar karya gelmesinin yol at toplumsal farkllama sadece
gayrimslim nfus iin geerliydi.27 Bu nedenle, sanayideki s
nf atmas, dnya sava ncesindeki birka ylda olduu gi
bi gndeme geldiinde dahi, imparatorluktaki asl elikileri
belirleyen etnik ve dini farklla nazaran ikincil bir konum
dayd. malat kesiminin imparatorluun iktisadi yaps iindeki

26 Paul Dumont, "A propos de la Classe Ouvrtere Ottomane il la Veille de la Re

volution Jeune-Turque'', Turcica, cilt IX, l, 1977. Savan hemen ncesinde ya
plm Osmanl sanayi saym iin bkz. A.G. kn (der.) Osmanl Sanayii:
1 913-1915 Yllan Sanayi lstatistiki, Ankara, 1970. stanbul, lzmir ve Ban Ana
dolu'y (imparatorluk Selanik'i 1912'de kaybetmiti) kapsayan bu istatistikle
re gre lO'dan fazla ii altran 214 zel kurulu vard ve bunlarn 107'si
1901-1915 dneminde kurulmutu. Bkz. V. Eldem, Osmanl lmparatorluu'nun
iktisad artlan Hakknda Bir Tetkik, stanbul, 1970, s. 121.
27 G. Haupt ve P. Dumont, Osmanl lmparatorluu'nda Sosyalist Hareketler, stan
bul, 1977; P. Dumont, "A propos de la Classe Ouvrtere", s. 245-246. D. Quata
ert, Osmanl Devleti'nde Avrupa iktisad Yaylm ve Direni iindeki makaleler
de etnik blnmeleri aan atmalar anlanlr.
62

rol nemsizdi, bu nedenle de burj u va snfnn karakterini

tccarlar belirledi. hracatn kompozisyonu daha farkl olup,
k noktasnda daha fazla ilem gerektirseydi, retime daha
fazla miktarda sermaye yatnlabilirdi. Bylece dorudan yat
nn hacminin artmasnn, rnein Arjantin veya Brezilya'da ol
duu gibi, yerli ekonomi iinde balantlar oluturarak, ticaret
sermayesinin daha retici giriimlere kaymasna yol aabilecei
dnlebilir. Ama, yabanc sermaye ticaretle ilikili faaliyet
lerle snrl kald. Kompradorlardan pek az nceden alm
yollarn dna kt. Bu yzden de ticaret sermayesi ile kk
meta reticisi kar karya geldi. Fakat, tccar burju vazi ile o
u Mslman olan kyllk arasndaki dini fark bu atmann
snfsal niteliini unutturucu bir rol oynad.
retici sermaye kstl kalnca burju vazi iindeki farklla
ma, ticaret ve para sermayesine kar tavr almas muhtemel
bir sanayi burju vazisinin gelimesini salayacak boyutlara
erimedi. Bir baka deyile, yeni snfn iinden yerli sanayi
adna kapitalizmin imparatorlua nfuz etmesine kar koya
cak, korumac bir muhalefet kmad. Bunun politik dzeyde
ki sonucu, kapitalist sistemle btnlemenin artlarn dei
tirmek iin kendine siyasi iktidar iinde yer arayan bir burju va
fraksiyonunun olumamas demektir. stelik, sanayi burju va
zisi daha gl olsayd dahi, politik etkinlii iin gerekli sos
yolojik artlar me vcut deildi. Osmanl lmparatorluu'nun
son gnlerine doru, Mslmanlar ile gayrimslimler arasn
daki atma toplumsal hayatta byk nem kazandndan,
tccarlarn, bankerlerin ve sanayicilerin hep aznlk mensubu
olmalar, bu grubu tek bir burju va snf iinde birletirmeye
yarad. Hristiyan tccarlar ve para erbabna kar ajitasyon ya
pan gl bir Mslman sanayici fraksiyonu olsayd, siyasi
durum farkl olabilirdi. Oysa, Mslman de vlet memurlar,
grnrde farkllamam bir gayrimslim grupla kar kar
yaydlar. Bu yzden de brokrasi, imparatorluun kapitalist
sistemle btnleme tarzn deitirmek iin gerekli politikala
r formle etmekte kendisine yardmc olacak doal mttefik
lerden yoksundu.
63

Yukarda sylediklerimizden, gayrimslim burj uvazinin

yabanc sermayenin basit bir uzants olduu , ngiliz ve

Fransz tccarlarn kullandklar bir aratan baka bir ey ol

mad sonucu karlmamal. Tersine, 19. yzyln ortalarn

daki hzl bymenin Osmanl araclarnn bamsz evrimi
iin gerekli artlar yaratt ve bu araclarn kendi iktisadi
alanlarn koruyabilecek gce eritikleri anlalyor. Ama bu
evrim, btnlemenin yapsal parametrelerini tehdit eden bir
muhalefeti beraberinde getirmedi: Osmanl burjuvazisi, ya
banc sermayenin yaratt mevzilerin bir ksmn devrald.

zellikle, Avrupa ekonomisinin krize girdii son dnemde,

Selanik, zmir ve stanbul gibi birka ehirdeki Rum tccar

ve sanayicileri, giriimlerine devletten destek alabilmek iin
byk gayret gsterdiler. Hristiyan burjuvazi siyasi araylar
iine girdiinde ( zellikle 1 9 0 9 s o nrasnda) , Avrupa
devletler aras sistemi Osmanl mparatorluu'nu paralan

maya mahkum etmiti. mparatorluun varln srdrme

ans daha yksek olsayd, devlet-burjuvazi ilikisi farkl bir
ekilde geliebilirdi. Ama, Hristiyan burjuvazinin yrtt
politika, imparatorluun paralanaca ngrs zerine te
mellendirildi.
*

19. yzyl Osmanl ekonomisini kapitalist dnyayla b

tnletiren mekanizmalarn ticaret, borlanma ve dorudan
yatrm olduunu grdk. Bu mekanizmalar, Osmanl ekono
misinin, periferilemesinin, yerli ekonomi ile Avrupa sistemi
arasnda araclk eden bir snfn hzl bymesine imkan ver
diini gsteriyor. Yeni gelien snfn toplumsal snrlar ile
imparatorluk nfusunun etnik farkllamasnn akmas, bu
snf ile geleneksel dzeni temsil eden brokrasi arasndaki
elikiyi, hem farkl bir grnme soktu, hem de iddetlen
dirdi. zellikle devletler aras sistemin brokrasinin politika

oluturma srecine mdahalesi Hristiyan aznlklara verilen

ayrcalkl statnn kurumsal olarak gvenceye alnmas do

rultusunda olduundan, devlet memurlar reform teebbsle64

rinde kstlamalarla karlat. Bu gelimelere ramen ynetici

snf toplumsal sistem iindeki yerini korudu; yani kendi ko

numunu muhafaza ederek toplumsal sistemi dntrmeye

teebbs etmesi hala mmknd. Aadaki blmde bu te

ebbse yol aan lke ii toplumsal ve ideolojik artlan ve
devletler aras sistemde bu teebbs hzlandran deiiklik
leri aratracaz.

65

NC BLM

Jn Trkler

Buraya kadar, brokrasiden yapsal terimlerle sz ettik; sis

temdeki yerini ve snfsal eylem yeteneini tarttk. 19. yz
yln byk blmne damgasn vuran reformizm, Osmanl
brokratlarna Avrupa devletler aras sisteminde braklan ha
reket alam iinde kolayca anlalabilirdi, ama yzyln sonuna
doru ortaya kan Jn Trk hareketi, emperyalizmin doru

dan dayatmalaryla balarm kopardndan, yeni bir nitelik

tamaktayd. Dolaysyla, brokrasinin 20. yzyln bandan
itibaren sergiledii yeni eylem kapasitesini anlamak iin, bu
snfn bileiminin ve nicel gcnn ele alnmas nem ta

yor. 18. yzyln laik brokrasinin ortaya kmasnda bir d

nm noktas olduundan daha nce sz etmitik. 19. yzyln
bandaki merkezileme abalaryla, imparatorluun idari ya

psndaki dnmn ikinci aamasna gelinmiti.

Bu dnemde, Saray memurlarnn yam sra fiziken sarayn
dnda (Babali'de) bulunan sivil bir brokrasi gelimeye ba
lad . 1 Brokrasinin iki kolu arasndaki iliki bir derecede
padiahn kiisel gcne balyd: Abdlhamit'in tahta kma

sndan nceki yirmi-otuz yl iinde Babali'nin hem nemi

1 C. Findley, Bureaucratic Reform, s. 105-115.
67

hem de memurlarn says artm, 19. yzyln son eyreinde

ise sarayn elinde daha fazla g toplanmt. Fakat yeni devlet
dairelerinin kurulmas ve mahalli idarenin modernizasyonu
memur saysn iirdi. Bu dnemde (askerler ve Saray me
murlar dnda) siVil brokraside alanlarn saysnn yz
bine ulat tahmin ediliyor.
Brokrat snf iinde nitel deimeler de grld. Brokrasi
nin gerek reformcularn gerekse devrimcilerin saflarn besleyen
blm, zellikle de yeni kurulan okullar nedeniyle, hem say
ca hem de nerice byd. 19. yzyl ortalarnda kurulmu
olan mhendishane, tbbiye ve mlkiye mekteplerinin mezun
lar brokrasiye katlarak, orduda veya merkezi hkmette a
lmaya baladlar.2 Balangta, ordunun modernizasyonu ama
cyla kurulmu olan teknik okullar ve harp okullar, ksa za
manda brokrasinin btn kademelerine personel salar oldu
lar. Bu okullarn bir baka nemli yn, rencilerin lkenin
her yanndan gelmesi nedeniyle imparatorlua zg kozmopo
lit bir grnmde olmalaryd. rnein 19. yzyln sonuna
doru, Rusya'dan g eden Mslman Trkler bakentin aka
demik ve entelektel hayatnda zel bir nem kazanmlard.
Gerek reformcu, gerekse devrimci hareketleri balatan "en
telekteller" yurtdnda veya yeni kurulmu okullarda yk
sek eitim gren brokrat kesiminden geliyordu. Bat'daki
benzerlerinin tersine, bunlarn ou devlete hizmet amacn
gden teknik veya askeri okullarda eitilmiler, ama Avrupa
siyasi gelenei iindeki ada akmlardan da etkilenmilerdi.
Devlet idaresi iin yetitirilmi olmakla birlikte, sadece etken
ynetimi amalayan teknokratik bir kadro oluturmuyorlard.
Ama, hmanist veya eletirel bir kltrn temsilcisi de deil
diler. Balca amalan, i atma ve d basklarla baa ka
bilmek iin devletin slah oldu. Bu entelekteller, yalnzca
yetitikleri okullar itibariyle deil, altklar kurumlar ve ar
ta el koyma ilikisindeki yerleri bakmndan da brokrat s
nfa dahildiler. Bu snf konumu, bak alarnn merkez nok2 S.J Shaw, History of the Ottoman Empire, s. 105-115.
68

tasnda devletin en nemli yeri tutmas sonucunu dourdu.

Fikir kayglan bu erevenin dna kan tek bir Osmanl ay

dn yoktu: Tartmalar ve gr aynlklan devleti kurtarma
ve glendirme gibi dar bir alann iinde skp kalmt.
Bylece, kendi ayrcalkl konumlann korurken, toplumsal
yapnn dnmn desteklemek arzusunda olan brokrat
lan politize eden, onlara proje oluturan, ok sayda organik

aydn yetiebilmiti.

Brokrasinin eylemcilii kendine has bir devrimcilie d

nmeden nce birka aamadan gemiti. Balangta balca
kayg, padiahn 1820'lerdeki ve 1830'lardaki giriimlerini iz
leyerek imparatorluu yeniden merkeziletirmekti. Merkeze
ynelen tehditlere ancak, Avrupa'mn byk devletlerinin aktif
desteiyle kar konulabileceinden, bu aamada Bat'ya kar
uzlamac bir tutum izlendi. Bylece, reformizm, siyasal otori
tenin mutlakyetiliinin azaltlmas ve yurtta haklanmn ve
eitliin gvenceye alnmas yolunda Bat'dan gelen taleplere
cevap verdi. Yksek brokratlann ve o dnemde byk l

de onlann etkisi altnda olan padiahlann yneldikleri fikir

mirasnn hakim esi siyasi liberalizm idi. 3 Bu dnemde, re
formcu brokratlar, sadece gsz padiahlan kontrollan al
tnda tuttuklanndan deil, ayn zamanda dnya artlan Batl
lamay amalayan reformlann ierdii vaadlere msait oldu
undan, haan kazandlar. mparatorluun olduu gibi varl
m srdrmesi ve Avrupa'yla iktisadi btnlemenin hem ksa
dnemde bor, hem de uzun dnemde refah getirmesi mm

kn grnyordu. Ama, bu btnlemenin tahripkar yn ay

ncalkl Levanten snfn ortaya kmasyla grlmeye balan
d. Brokrasi eitli vesilelerle btn uyruklan zerinde hk3 "Tanzimat, yeni ynetici snf olan brokratlara dayal merkezi bir hkmet
yaratt. Bu snf, modernizasyon temposunu imparatorluun kar karya ol
duu siyasal ve askeri kriz dalgalarn genellikle grmezden gelerek ve hatta bu
kriz dalgalarna ramen srdren modem bir Osmanl kua oluturdu . "
Shaw, History, s. 7 1 .
..

69

met edebilme gcn yeniden kurmak, yeni Levantenleri

merkezin yasalarna tabi klmak istediyse de, byk devletler
Levantenlerin Osmanl yasalar karsndaki ayrcalklarn hi
taviz vermeden savundular. Bu alandaki baarszla ramen,
Bat izgisindeki reformizm 19. yzyln son eyreine kadar
kkl bir hayal krkl yaratmad.

Bir sonraki aamada, kapitalist sistemle btnlemenin so

nularndan hayal krklna urayan resmi evreler, ilerin

den olan zanaatkarlarn ve Mslman tccarlarn honutsuz
luunu yanstmaya baladlar. Dnya ekonomisindeki mali
krizin ardndan, 1874'te Anadolu'da (uzak nedenleri ekono
minin yeni yneliminde aranabilecek) mthi bir alk grl
d. 1875'te devlet iflas etti. Rusya'yla yaplan sava ve bunun

sonunda imzalanan 1878 Berlin Antlamas, zellikle Rusya,

sarayn Ermenilerle ilgili uygulamalarn gzetmek zere Os

manl devletinin iilerine mdahale etme hakkm elde etti
inden, brokratlar imparatorluun dtan paralanmas teh
likesine kar uyandrmt. Yabanc borsalarn, uluslararas
fonlarn ve hatta savalarn Babali'deki liberal iman beyanla
rndan ve genel olarak iyi hal ve tavrdan pek etkilenmeyen
dsal bir dinamie uyduu apak ortadayd. Batllamaclar
iinde daha iyimser olanlar bile, Dyunu Umumiye ldare
si'nin Babali'ye zorla kabul ettirilmesini kapitalizmin souk
mantnn inkar edilemez bir tezahr olarak grm olma
ldrlar.
Abdlhamit dneminde ( 1876-1909), iktidarn Babali'deki
daha zerk brokratlardan Saray memurlarna gemesinin bir
sonucu olarak, Batllama yanllarnn birinci kuann rol

sona erdi.4 Yeni Padiah ve yeniden glenen Saray memurlar,

4 Merutiyetin ilan ve meclisin toplanmas 1839-1876 dnemindeki siyasal re

formlarn bir sonucuydu. 1876'da, Bulgaristan olaylarndan ve Balkanlar'daki
krizden sonra, lstanbul'da Byk Devletler Konferans yapld. Byk Devlet
ler'in siyasal reform talepleri ilerici brokratlarn uzun sredir besledikleri
merutiyeti emellerle akyordu. Sultan Abdlaziz, askerler tarafndan taht
tan indirildiinden ( 1876) ve ondan sonra tahta kan padiahn akli dengesi
nin yerinde olmad ilan edildiinden, gl brokrat Mithat Paa, Abdlha
mit'e anayasay kabul ettirebilmiti. Ama Abdlhamit Mitlat Paa'y altetmeyi
70

devlet ynetiminde denge politikas uygularken, zamann ge

reklerine uygun biimde Bat'ya belli bir pheyle yaklayor
lard. nk, ngiltere artk Osmanl mparatorluu'nun top
rak btnln desteklememekteydi. Aynca, 1880'lere gelin
diinde imparatorluun eitli blgeleri youn emperyalist re
kabetin hedefi olmutu. ngiliz hegemonyasndaki greli geri
leme sonucu btn dnyada grlen toprak ve nfuz elde et
me yar, Babali'den diplomatik yollarla imtiyaz koparma bi
iminde yansmt. Saray bu rekabet karsnda esas olarak
muhafazakar taktikler izledi. Bu taktikler, geleneksel dzenin
toplumsal boyutlarndan bazlarn yeniden kurarken, impara
torluun btnln korumaya ynelikti. mparatorluun
toprak btnln korumaya ynelik abalar baarl olma
d; ama brokrasi iinde, aka restorasyoncu bir program
aray iinde olan ve geleneksel dzeni yceltmek iin slami
yet'i toparlayc bir g olarak gren yeni bir fraksiyon ortaya
kt. 5 Batllamaya daha az eletirel gzle bakanlar bu resto
rasyon projesinin dnda tutuldu. Gzden den bu kesimin
bir dnme uramasyla daha radikal bir grup olan Jn
Trkler ortaya kt. ttihat ve Terakki'nin gelecekteki kadro
sunu oluturacak bu kesimin modernleme karsndaki tavr
lar ok daha nansl bir gelime gsterdi. te yandan, resto
rasyoncu saray kadrolar ve Padiah, kitleler zerinde yaklak
yann yzyldr hibir ynetimin salayamad bir ideolojik
haan elde etti. Bu baarnn bir nedeni, iktisadi dnmlerin
esas olarak duraan olan dzeni bozmu olmasyd. stelik,
ehir kk burjuvazisi alelacele aktarlan merutiyet ve eit
lik ilkelerine snmamt; onlarn gznde bu ilkeler ticaret
evrelerinin (ve gayrimslimlerin) acil ihtiyalarna cevap ve
riyordu. Bu artlar altnda, yukardan aaya yaylan ve dini
baard; Meclis, ubat 1878'de Padiah tarafndan kapatlmadan nce, ilk otu
rumunda ay; ikinci oturumunda ise iki ay sreyle ak kald. l. Merutiyet
ncesi dnem iin bkz. Davison, Refom in the Ottoman Empire; Meclis ve kapa
tlmas iin, Shaw, History, s. 1 72-87.
5 erif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought. A Study in the Modemiza
tion of Turkish Political Ideas, Princeton, 1962, bu dnemdeki dnce akmlar
zerine deerli bir almadr.
71

gerekelerle de desteklenen muhafazakarln gven tazeleyici

olduu dnlebilir. Bu durum, halk arasnda bugne kadar
devam eden baka ekilde anlalmas g olan Abdlhamit
sevgisini de aklar.
Abdlhamit dneminin muhafazakarl, dnya kapitaliz
minin krize girdii bir dnemde zaman kazanmaya ynelik ve
esas olarak palyatif bir are olarak grlebilir. te yandan, Jn
Trk eylemciliinde doruuna ulaan ve siyasi sistemi dei
tirme isteine dayanan tepki akm da brokrasi saflarnda
gl bir destee sahipti. Bu akm iktidardaki muhafazar ka
nada kar olan reformcu brokrasinin daha nceki konumu
nun evrimlemesiyle ortaya kmt. Ama, 19. yzyl sonlarn
daki Avrupa entelektel ve siyasal dncesiyle biimlendiril
mi olduundan, Fransz cumhuriyetilii ve ngiliz parla
mentarizmine kar safa hayranlk boyutunu artk tamyor
du. Eylemcilii, o srada devrimci aydnlar arasnda ideolojik
hegemonyasn henz kurmakta olan sosyalizmden deil,
Fransz Comtecularyla iliki yoluyla edinilen radikal bir "po
zitivizm" den kaynaklamyordu.6 Bylece, az gelimi balam
lardaki ou aydn hareketleriyle ayn "toplumsal mhendis
lik" perspektifini paylamakla birlikte, imparatorluun sorun
larm kavray, ne toplumsal yapnn analizine ne de emper
yalizmin mekanizmalarnn incelenmesine dayanyordu. Bu
nun yerine, doru drst tanmlanmam bir iktisadi bam
szlk zlemi ve mutlakyetilik aleyhtar bir sylemleri vard.
Anti-mutlakyetilik, Avrupa'daki demokratlara hitap edebile
cek ve birliini gevek bir federasyon biiminde srdrecek
bir imparatorlukta nfuz alanlan kurmay amalayan Byk
Devletler'in politakalanyla bile badaabilecek bir platformdu.
Bu akmalar Jn Trklerin -iktidara gelmeden nce- Avrupa
(entelektel ve resmi) kamuoyunda sahip olduklar byk iti
bar aklar.
Jn Trk hareketinin entelektel bileiminin bir baka y
n, eylemciliini geri kalml yenme arzusuyla beslemesiy6 . Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1 908, Ankara 1964; E.E. Ransa
ur, The Young Turks: Prelude to the Revolution of 1 908, Princeton 1957.
72

di. Yzyln ortasndan beri, Orta Avrupa ve talyan kkenli

radikaller arasnda neo-merkantilist bir "milli ekonomi" plat
formu revatayd. Almanya'da benimsenen Listi doktrine g
re, "milli ekonomi" dncesi, kendisini dnya sahnesine ha
zrlayan milli burjuvazilere bir program salayabilirdi. Ayn e
kilde, ltalya'da da geri kalmlk ncelikle teknolojik gelimeyi
yakalama sorunu olarak grlyordu. Risorgimento dnemin
de "milli ekonomi" dncesi snai gelime boyutlar iinde
yorumlanmt. Fakat, Jn Trklerin toplumsal yapdaki yeri
Almanya ve ltalya'daki Listi doktrinin taraftarlannkinden ok
farklyd. Jn Trkler, karlar himaye altnda bir i pazarn
kurulmasn gerektiren ve siyasi yapy etkilemeyi amalayan
bir toplumsal grup adna konumuyorlard; devlet mekaniz
masn bizzat ele geirecek bir konumdaydlar. Ama nemli
bir eksikleri vard: Osmanl lmparatorluu'nda, milli ekono
minin kurulmas karlarna uygun den bir sanayi burjuva
zisi henz yoktu. Ne var ki, devlet mekanizmas ele geirildi
inde, bu gl konum, burjuvazi yerine geebilecek ayrca
lkl bir grup oluturmakta kullanlabilirdi. Devletin toplumsal
yapdaki ayrcalkl yerini korumak iin devleti ele geirmek
ve savunmak ncelikli bir nem tayordu. Devlet yapsal
hakimiyetini kaybettii takdirde, brokrasi imparatorluu
kurtaracak bir konumda bulunamayacakt, aynca kendi snf
karn da koruyamayacakt.
Gerekte, Jn Trk dncesinin n plannda bir iktisadi
program deil, "devleti kurtarmay" amalayan bir siyasi ey
lemcilik yer alyordu. mparatorluun yava yava ve aman
vermez bir biimde paralandn, eitli milliyeti ayrlk ha
reketlerinin her geen gn haan kazandn ve Dyunu
Umumiye'nin vesayeti altndaki Babali'nin gitgide elinin kolu
nun balandn gren Jn Trklerin balca kaygs, Osmanl
devletinin zerkliini ve corafi btnln yeniden kur
makt. Bylece "devleti kurtarmak" , geleneksel dzeni brok
rasinin ayrcalkl konumunu deitirmeden korumann sem
bolik forml oldu. Ama bu kayg beraberinde siyasi para
lanmaya ve iktisadi bamlla ilikin bir analizi getirmedi.
73

Avrupa etkisi ve varl yalnzca siyasi dzeyde yorumland ve

bu dzeyde de, Avrupa kamuoyunun istibdad ve padiahn
basklarn lanetlemeye hazr olmas nedeniyle, olumlu biim
de deerlendirildi. Bu nedenle, Jn Trkler ile Meiji restoras
yonculan arasnda kurulan paralellik genellikle geerli deil
dir: Meijiler, devleti ele geirirken ekonomiye yeni bir yap
vermek amacn n planda tutuyorlard. Bylece bir ama-ara
senaryosuna daha yakndlar. Jn Trkler ise, tehis edebildik
leri hastalklara are olarak idari reform nerirken, hem hasta
ln, hem de tedavinin iktisadi ynlerinden habersizdiler. Ja
ponya'yla benzerlikleri, eylemci fraksiyonu iktidar ele geir
mesini tarttktan sonra yeniden ele alacaz.
*

Jn Trk hareketi, Batl devletlerin Osmanl ekonomisiyle

ilikilerinin artt bir dnemde balamt. Bu art, dnya eko
nomisindeki canlanmadan ve ticaret hacminin bymesinden
kaynaklanmaktayd. Osmanl ekonomisi iin iktisadi canlanma,
ihracatn artmas, d ticaret hadlerinin ykselmesi ve daha fazla
dorudan yabanc sermaye yatrm demekti. Fakat, sava ncesi
canlanma, dnyada yeni bir siyasi dzenin kurulmasna yol a
mamt. Tersine, emperyalist rekabet ve nfuz alanlan iin ya
plan mcadele daha da youn bir biimde sryordu ve doru
dan yatnmlann artmasnn nedenlerinden biri de buydu. Nfuz
mcadelesi her alanda srdrlyordu. Btn byk devletler
Osmanl mozaii iinde kendi himayeleri altnda gruplar olu
turmak peindeydiler. Her biri, blgesel ve etnik farkllama te
melinde okullar, kltr merkezleri, misyonlar ve hastaneler ku
ruyordu. Sonuta, aralarndaki rekabet doal olarak iddetlendi.
Milli ve etnik bilin ile eitim dzeyi arasnda dolaysz bir
ilikinin olduu sylenebilir; yeni kltrel ortam iinde eitli
aznlk gruplar kendi farkllklarn ve ayrlk eylemcilii
kefettiler. Osmanllarn Rusya'ya yenilmesinin ardndan im
zalanan Berlin Antlamas, Osmanl hkmetinin Rusya'nn
gzetimi altnda Ermeni nfusa dini eitlik ve yurttalk hak
larnda eitlik verecei eklindeki mehur maddesi yoluyla b74

yk devletlerin aznlk ilerine mdahalesini resmiletirmiti. 7

19. yzyln sonuna doru Ruslar siyasi dzeyde, Amerikallar
ise kltrel dzeyde, Ermenilerle yeni ilikiler kurmulard.
Katolik aznlklar Fransa'mn himayesi altndayd. Rumlar, Av
rupa'daki siyasal duruma bal olarak, hem ngiltere'ye hem
de Fransa'ya yakndlar. stelik bamsz bir Yunan devleti
vard ve imparatorluun Rum nfusunun Yunanistan ile iliki
si vard. Sahneye Almanlar girdiinde ayrcalkl bir iliki iin
geride kalan tek aday Mslmanlard.
Osmanl Padiah yeni Alman devletine sempati ve mitle
bakyordu. Almanya'mn hibir Mslman smrgesinin olma
mas nedeniyle sicili temiz olan Kayzer, Abdlhamit'in slamc
politikasn destekliyordu. te yandan Alman i evrelerinin
gznde Osmanl mparatorluu baml bir blge iin m
kemmel zellikler tayordu: Corafi olarak yaknd, tanmsal
topraklan ve kaynaklan zengindi, nfusu azd. 1888'de De
utsche Bank'n Anadolu demiryolu imtiyazm almasndan son
ra, demiryolunun eriilir kld tanmsal topraklara Alman
gmenlerinin yerletirilmesini ngren bir sr kolonizas
yon plan yaplmt. Bu planlar gereklemediyse de siyasi
ilikiler hzla geliti ve 1898'de bir "tantma" turuna kan
Kayzer kendisinin (ve Almanya'mn) , "dnyadaki 300 milyon
Mslman'n ve onlann Halife'si olan padiahn en yakn dos
tu" olduunu ilan etti.8
ktisadi ilikiler ise daha yava ilerledi; Deutsche Bank'n Al
man dorudan yatnmlarnda araclk etmesi, Almanya'nn
imparatorluk iindeki iktisadi varlnn artmasna katkda bu7 Bu himaye, Rusya'nn Dou Anadolu'daki toprak kazanlannn bir uzantsyd.
Aslnda Berlin Antlamas imparatorluun son dneminin balangc olarak g
rlebilir: ngiltere artk Rus tehdidinin durdurulmasndan yana grnmyordu.
Slav milliyetilii ve Balkan ayrlkl nrmanyordu ve Rus yaylmacl hz
kazarunn. mparatorluktaki Ermeni cemaati iin de 1878 bir dnm noktasy
d: Abdlhamit'in anayasay yrrlkten kaldrp meclisi dannasnn yaratn
hayal krkl, reformlarn yaplmas ve zellikle sonulanacak tedbirlerin aln
mas iin Byk Devletler'in mdahalesini ten::ih eden bir tavra yol an.

8 Rifat nsy, Trk-Alman 1ktisadi Mnasebetleri (1871 -1914), stanbul, 1982, s.

42-3. K. Hellferich, Die Deutsche Trkenpolitik, Bedin, 1921, Drang nach Osten
siyasetinin "doal"ln savunan balca metindir.

75

lunduysa da, yatnmda ve ticarette Franszlarn ve ngilizlerin

arln dengelemeye yetmedi. Bununla birlikte, 1 889 ile
1913 arasnda Osmanl d ticaretinde Fransa'nn pay yzde
l 7'den yzde 1 2,S'a, ngiltere'nin pay ise yzde 37'den yzde
20'ye dt. Almanya'nn pay ise yzde l ,8'den yzde 9,3'e
kt. Ayn dnemde Alman sermayesinin dorudan yatnmlar
iindeki pay yzde 20'den yzde 30'a, Franszlarn pay yzde
40'tan yzde 45'e kt. ngiltere'nin pay ise yzde 23'ten yz
de 13'e dt.9 Demiryolu yapm imtiyazlar ve Anadolu'nun
en geni tarmsal blgelerinden birine sulama yatnn yapma
plan (imtiyaz 1 907'de alnan Konya sulamas) , Alman mali
sermayesinin, Anadolu'nun sanayilemi Almanya'ya hammad
de ve yiyecek salamasn ngren uzun vadeli bir i blm
planlamasna giritiini gsterir. Ege kysndaki ngiliz yat
rmlar mevcut retimi deerlendirirken ve dier ngiliz ve
Fransz yatnmlarnda uzun vadeli amalar pek nemli yer tut
mazken, Alman sermayesi bilinli olarak uzun yllar sonra ge
tiri salayacak ve lkenin ticaret potansiyelinin niteliini de
itirecek projelere girimiti. Ticaret irketleri biimindeki ta
mamlayc demiryollanyla tanacak tarmsal retimi artrmaya
ynelikti. rnein, Anatolische Industrie und Handelsgesellsc
haft, Anadolu Demiryolu evresinde yerleenlere krediyle sat
mak zere tarm makineleri ithal ediyordu. ukurova'da bu
irketle ayn ii yapan Deutsche Levantinische Baumwollge
sellschaft, reticileri eitnek, rnein iftlikler kurmak ve ta
rmsal retimi modernize etmek amacyla kampanyalar balat
mt. 10 Mali sermayenin gdm altnda gerekleen Alman
sanayilemesinin mehur zellikleri, kollan her yere uzanan
Deutsche Bank'n ynlendirdii Alman yatnn ana yansm
t. Bylesine kapsaml bir yatnn ann varl, Alman yat
rmclarn, Fransz ve ngiliz ticaret irketlerine araclk eden
yerli tccar atlayarak dolaysz reticilerle dorudan ilikiye
gemelerini salayacakt. Bu ekilde Alman yatnmclann ve
9

]. Thobie, Les Inttrtts Economiques,

luu'nun iktisadi artlan, s. 181-3.

s.

1057, 1 146, Eldem, Osmanl lmparator

10 nsoy; Trk-Alman iktisadi Mnasebetleri, s. 55-58.

76

temsilcilerin Mslman kyl nfusla dorudan iliki kurmas

daha muhtemeldi, bu ise Kayzer ile Padiah arasndaki kar
lkl anlayn tabann oluturacakt. Ayn ekilde, bu ilikiler
Alman hkmetinin imparatorluun btnln destekle
me, yani merkezi glendirme gerekelerini artracakt.
Biraz farkl bir yorumla, byk devletler arasndaki zmni
pazarlkta Almanya'nn kozunu, Araplar dndaki Mslman
nfusu barndran, Anadolu zerine oynam olduu ileri s
rlebilir. Ama bu gr, lngiltere ve Fransa'nn kendi nfuz
alanlan olarak Trk olmayan blgeleri nceden belirlemi ol
duklar varsaymna dayanr. Savan hemen ncesinde byk
devletler arasnda bylesine uyumlu bir iliki bulunmad
ak, aynca nfuz alanlaryla ilgili projelerin birbiriyle att
n da biliyonz.11 Fransa ve lngiltere, 1870'lerden beri gittik
e artan bir biimde imparatorluu paralama eilimi iinde
grnrken, Alman politikalarn, imparatorluu Alman hi
mayesi altnda olduu gibi koruma niyetine balamak daha
inanlr grnmekte.
Devletler aras dzendeki yeni saflama, Jn Trklere, gerek
iktidara gelmeden nce gerek sonra belirli bir hareket alan
salad. 1908'den nce, Jn Trkler Fransz ve lngiliz hk
metlerinin ve genel olarak Avrupa kamuoyunun gznde,
mstebit bir padiahtan kurtulma vaadini temsil ediyorlard.
1838-1876 dneminin reformizmini srdrecekleri gibi, ana
yasay yeniden yrrle koyacaklar, devleti laikletirecekler
ve Hristiyan aznlklara tannan eitliin kapsamn genilete
ceklerdi. Osmanlclk platformlar genellikle zayf merkezli
bir federalizm olarak yorumlanyordu. Padiah ynetiminin
keyfi basklar karsnda, Jn Trkler zgrlk ve ilerlemenin
bayraktarlar olarak grlyorlard. 12 Kukusuz bu deerlenl Rusya faktrnn byle bir zm nledii sylenebilir. Aksi halde, Fransa,
Suriye ve Hatay'da hakimken ve ngiltere Irak zerinde hak iddia ederken Al
manya Anadolu'yla yetinebilirdi. Byk devletler asndan toprak blm
n gletiren Rusya'nn Anadolu'nun byk blm ve zellikle stanbul
zerindeki emelleriydi.

12 Paul Fesch, Constantinople aux Derniers ]ours d'Abdulhamid, Paris, 1907, bu

deerlendirmenin iyi bir rneidir.
77

dirmede, Hristiyan aznlklarn, ngilizlerin ve hkmetleri

nin ve Jn Trk hareketinin karlarnn birbirine denk d
mesinin pay bykt. 1 908'de Padiah, ttihat ve Terakki Ce
miyeti'ne boyun emek zorunda kaldnda, bu deiiklik Av
rupa kamuoyunda Almanya yanls slamcln yenilgisi ola
rak grlmt. Gerekte de, ttihatlar ngiliz yanls olduk
larn saklamyorlard. Yksek devlet mevkilerine ngiliz yanl
s memurlar getirmeleri ve Avusturya-Macaristan mparator
luu ile mttefiki Almanya'ya kar ngiltere'yle ittifaka girme
yi istemeleri bunu aka ortaya koymutu.13 ngiltere yanls
bu duygu, savan balamasna kadar devam edebildi. Ama, t
tihat ve Terakki nderleri ngiltere'nin (ve Fransa'nn) aleyhte
politikalarndan srekli hayal krklna uradlar. ttihatla
rn dnceleri ngiliz Sefareti'nin desteklediinden phele
nilen 1 909'daki 3 1 Mart olayyla deimeye balad ve bu de
ime Babali'nin Paris ve Londra'da bor alma teebbsnn
baarszla uramasyla devam etti.14 Bulgaristan ve Yunanis
tan, imparatorluun Avrupa'daki topraklarna saldrdnda
lngiliz hkmeti kat bir tarafszlk politikas gtt ve stanbul
hkmetinin l tilafa katlmak iin art arda yapt teeb
bsler, ngiltere ve Fransa'nn bu ittifakn Almanya'nn gzn
de bir sava nedeni oluturaca yolundaki dncesinden
tr geri evrildi. Tarafszln gittike imkansz hale geldii
bir dnyada, ttihat ve Terakki hkmetinin ttifak Devletle
ri'ne katlmaktan baka aresi yok gibiydi. 1 5
Sava beklentisiyle yaplan ittifaklarn ayn zamanda sava
sonras dnyayla ilgili olarak birbiriyle atan projeleri yanst
t unutulmamaldr. Yukarda belirtildii gibi, Osmanl mpa
ratorluu'nun Alman planlarndaki yeri, Jn Trklerin devleti
13 Bkz. Feroz Ahmad, "Great Britain's Relations with the Young Turks, 1 9081914", Middle Eastem Studies, Temmuz 1966, s. 302 ve sonraki sayfalar.
14 Bu kar-devrimle ilgili olarak bkz. Sina Akin, 31 Mart Olay, stanbul, 1972.
1 5 ttihat ve Terakki'nin nderlerinden birinin Almanya'yla ittifak isteksizce ka
bul iin bkz. Cemal Paa, Hatralar, ittihat ve Terakki ve Birinci Dnya Harbi,
stanbul, 1959, s. 36-153. Kaybedilmi topraklan geri alma isteinin Enver'in
Alman yanls tutumunda bir rol oynad anlalyorsa da bu tavr Merkez
Komitesi'nin yelerinin ou tarafndan paylalmyordu.
78

kurtarma ve imparatorluun btnln koruma isteine

epeyce denk dyordu. 1909'da Abdlhanit'in tahttan indiril
mesinden sonra, devletin otoritesini yeniden kurmaya ynelik
reformlarn, Hristiyan aznlklarn gitgide daha ayrlk bir ni
telik kazanan zlemleriyle eliecei belli olmutu. nce, Avus
turya-Macaristan lmparatorluu'nun Bosna ve Hersek'i ilhaky
la, sonra da Trablusgarp'a talyan saldrs ve Balkan savalaryla
kar karya kalan ttihatlar, daha gl ayrlk hareketlere
yol aabilecek reformlar srdrmek yerine, merkezi glendir
meye yneldiler. mparatorlua ilikin Alman politikas, srf
imparatorluun btnln koruma asndan deil, ayn za
manda ngilizlerin ve Franszlarn Arap vilayetlerine ilikin
planlarn ve Rusya'nn Dou Anadolu'da kendi himayesinde
bir Ermeni devleti kurma projesini bozmak iin bir taktik ola
rak bu perspektifi desteklemekteydi. zetle, emperyalistler ara
s rekabet ve Almanya'nn imparatorluktaki iktisadi varlnn
glenmesi, Jn Trklerin Almanya'yla ittifakn belirledi ve
imparatorluun paralanmasn geici olarak durdurdu.
ttihat ve Terakki nderleri brokrat olmalarna ve eitimli
ve aydn bir kadroyu temsil etmelerine karn, birdenbire ele
geirdikleri iktidar iin hazr deillerdi. Uygulayacaklar zel
bir program olmad gibi, mterilerinin hangi toplumsal
gruptan olaca da henz kesinlememiti. Bu nedenle, olay
lar karsnda epeyce hzl bir deime ve evrim gsterdiler.
ktidara geldiklerinde esas abalan devlet otoritesini glen
dirmeye ynelmiti. Bu kayg, uyguladklar politikalarn ba
lca kaynan oluturdu. Fakat bu politikalarn formlasyo
nunu ideolojik bir tutarllk deil, srarla zerinde durulan
hedef biimlendiriyordu. Bu devleti kurtarma hedefini des
tekleyecek ideoloji ise imparatorluun iinde bulunduu
maddi artlarn etkileiminden doduundan, nemli bir l
de tesadfiydi. Nitekim "devleti kurtarma" fikri 1908 ile
1918 arasnda eitli birletirici ideolojilerin ardna gizlen
miti. Daha nce sz edildii gibi, ttihatlar balangta l
kenin eitli etnik ve dini gruplar arasnda eitlik ve federas
yon amacn gden Osmanlclar olarak grnyorlard. Os79

manlcln bu safdil biimi, ayrlklk gereiyle ve (gr

nte yabanclarn ve aznlklarn karlarn korumaya yne
lik) Avrupa mdahalesi karsnda hkmetin aresizliiyle
karlar karlamaz sona erdi. rnein eitim ve retim
dili alannda uygulama birlii kurmay amalayan politikalar,
kapitlasyonlar ve 19. yzyln sonlarnda yaplan antlama
larn kendilerine verdii haklan ileri sren Avrupa devletleri
bykeliliklerince engellenmiti. Devlet gelirlerinin yetersiz
lii nedeniyle idari reform snrl kalm; bu yetersizlik, hem
gmrk resmi toplanamamasndan ve yabanclardan vergi al
namamasndan, hem de gelirlerin yaklak te birinin
Dyunu Umumiye'ye braklmas zorunluluundan kaynak
lanmt. lttihatlann Avrupa devlet anlayna dayal siyasal
bir birim kurma abalar, esinlendikleri Avrupal devlet
adamlarnca engelleniyordu . Giderek btn bu engeller
imparatorluun toplumsal heterojenliinin uzantlar, ya da
baka bir deyile Hristiyan aznlklarla birarada yaamann
sonulan olarak grlmeye balad.
stelik ttihatlarn iktidara gelmesi gayrimslim burjuvazi
arasnda gerekten de kltrel bir rnesans balatmt. Sansr
ve istibdat dneminden kan Hristiyanlar toplumdaki yeni
yerlerine uygun kltrel ifade biimleri bulacak durumdayd
lar. Bu kltrel canlanmada en aktif gruplar Rumlar ve Erme
nilerdi. Tiyatro, edebiyat ve gazetecilikte, yeni oluan devlet
d alann snrlarn zorlayan patlamalar grld. 1908 ve
1914 arasnda sadece Ermeni topluluklar iinde 200'den fazla
gazete yaymlanmaya balamt.16 Rumlarn kltr ve eitim
hayatnda da benzer bir canllk grld. Bu gecikmi aydn
lanmay siyasi ifade zgrl takip etti. Hkmet, ksa bir
sre iinde kendisini Osmanl sosyalistlerinden dini ayrlk
lara kadar uzanan geni bir yelpaze iinde yer alan rgt ve
yaynlarla kar karya buldu. Sekin brokratlar snfnn
kavramsal dnyas, ellerinde Yunan ve Osmanl bayraklaryla

16 A. Ter Minassian, "La permanence d'une revendication", Temps Modemes,

Temmuz-Austos 1984, s. 429.
80

Fransz iverenlere kar greve giden Rum Ortodoks iileri

nereye oturtacam bilemiyordu. Aslnda, devlet-merkezli bir
imparatorluun ynetici snfnn perspektifi, burjuva zgr
lkleri nosyonunu szlerle savunsa bile, bir btn olarak
zmseyememiti.
Balkan savalar, ttihat ve Terakki'nin Rum ve Ermenilerle
ilikilerinde bir dnm noktas oldu. Ermeni siyasi partileri t
tihat ve Terakki'yi desteklemekten vazgemiler ve Ermeni so
rununun uluslararas plana karlmasnn zorunluluuna
inanmlard. Rumlar, Hristiyan nfusunun bulunduu blge
lerin Yunanistan tarafndan ilhak yoluyla Osmanl sorununu
ksa yoldan zmeyi savunan Venizelos'u ve onun "megale
idea"sm desteklemeye balyorlard.17 lte bu siyasal balam
da ttihat ve Terakki nderleri Trk milliyetilii politikasna
doru sratle yn deitirdiler.
T rk milliyetiliinin fikri temellerinin ayrntsna girme
den, bu ideoloj inin savunucularnn nemli bir ksmnn
imparatorluun uzak kelerindeki Trk blgelerinden yeni
gelmi olduklarm ve milliyeti formasyonlarn ounlukla
Avrupa'da edindiklerini belirtebiliriz. ttihat ve Terakki n
derleri anavatan olduu varsaylan Anadolu hakknda pek az
ey biliyorlard.18 Ama, Mslman Trklerin yalnzca en b
yk deil, ayn zamanda da tek ve bu yzden de en sadk et
nik grup olduu ortaya kmt. O zamana kadar tarih sahne
sinde sesini karmam olmasna ramen, bylesine sadk bir
grup, devletin kurtarlmasnn zorunlu nartyd. ttihat ve
Terakki'nin bu tespitten yola karak, aznlklar darda bra
kan aktif bir T rk milliyetilii politikasna ulamas uzun
srmedi. mparatorluu kontrol eden balca emperyalist
gler fiilen savalan dman haline geldiinde, ttihatlar
ideolojik projelerini srdrme frsatna kavutular. Alman
ya'yla yaplan ittifak ihtiya duyduklar zerk alan salamak17 Venizelosuluun oluumu ve sonularyla ilgili olarak bkz. E. Llewellyn
Smith, The Ionian Vision, Londra 1975.
18 Milliyeti dncelerin bu ilk dnemi iin bkz. D. Kushner, The Rise of Tur
kish Nationalism, 1876-1908.
81

la kalmad, ayn zamanda milliyeti harekete aktif bir destek

oluturdu.
*

ttihat ve Terakki hkmetinin sava dnemindeki ilk nem

li politikas, kapitlasyonlann tek tarafl olarak kaldnlmasyd.
Kapitlasyonlan kaldran kararda, kapitlasyon rejiminin tan
d vergi muafiyetinin devleti zayf drd, Babali-yi re
formlan uygulamak iin gerekli imkanlardan yoksun brakarak,
idarenin gndelik ihtiyalan iin yabanc kredilere bavurmak
zorunda brakt aka belirtilmiti. 1 9 stelik, yabanclann
imparatorluun yasalarndan muaf tutularak korunmasnn,
devletin egemenliini ve gururunu zedeleyen bir ayncalk ya
ratt aka ortadayd. Kapitlasyonlann kaldnlmasyla h
kmet yeni bir ticaret rejimini uygulayabilme serbestisini ka
zand ve himayeci gmrk vergilerini hemen yrtmeye koydu.
Ayn zamanda, yabanc irketleri Osmanl mahkemelerine ve
Osmanl mevzuatna tabi klarak, bunlann ayncalkl konumla
nn sona erdiren tedbirler alnd. Brokratlann projesinin ger
eklemesi iin bu tedbir tabii ki yeterli deildi. Ulusal kalkn
ma amacna ynelik daha zel politikalar gerekiyordu. Sava
yllanna hakim olan siyasi tema yerli burjuvazinin yaratlmasy
d. Bu gre gre Mslman giriimcileri destekleyecek politi
kalara gerek vard. Milliyeti aydnlar ve eylemci brokratlar,
serbest d ticaretin, iktisadi bamlln ve komprador snfn
doktrini olarak grdkleri liberalizme hcum ediyorlard. Bu
gre gre milli bilincin kazanlmasna ve iktisadi amalann
19 Osmanl Hariciye Nazn Sait Halim Paa'mn lstanbul'daki sefirlere 9 Eyll
1914 tarihli Notas: " .. .yabanclar Osmanl lmaparatorluu'ndaki vergilerden
muaf tutan kapitlasyonlarn bu sonucu Babali'yi reformlar srdrmek iin
gerekli aralar elde etme gcnden yoksun brakmakla kalmayp gndelik
idari ihtiyalar bile bor almadan karlayamaz hale getirmektedir... Osmanl
lmparatorluu'nda ticaret yapan ve her trl muafiyet ve ayrcalktan yararla
nan yabanclarn Osmanllara gre daha hafif biimde vergilendirilmesi ayn
zamanda devletin bamszlk ve saygnln zedeleyen apak bir adaletsizlik
tir", Sousa,

Capitulatory Regime,

s. 329-30. Kapitlasyonlar 1 Ekim 1914'ten

balayarak kaldrld. (Bu notann Ahmet Emin (Yalman) tarafndan kaleme

alnd rivayet edilir.)

82

gereklemesine yukardan katkda bulunmak gerekliydi; birey

lerin giriim zgrl arkadan gelecekti. Almanya'nn kalkn
mas ve orada uygulanan anti-liberal, himayeye dayal, Listi
milli ekonomi politikas bunun en iyi rneiydi. Ama, Osmanl
lmparatorluu'nun burjuvazisi, upk Polonya burjuvazisi gibi,
milli deildi, dolaysyla gvenilemezdi. Bu yzden, o zamana
kadar memurluk ve topra ekip bime ilerinin dna kma
m olan Mslman nfus iinden yeni bir mteebbisler snf
oluturulmas zorunluydu. Ancak byle bir burjuvazinin geli
mesinden sonra milli devlet kurulabilirdi.20
Sava dneminin hkmet politikas Mslman i adamlar
nn kar etme gcn artrmaya yneldi. En kolay haan salana
cak iktisadi faaliyet alan ticaretti. Savan getirdii ktlklar ne
deniyle, tannacak en kk ayrcalk bile byk karlar salaya
bilirdi. Sava durumu ve seferberlik devam ederken, gda mad
deleri ile askeri malzemenin datm zerindeki siyasi kontrol
artt ve sava ekonomisi iinde siyasi ayrcalk ticaret karlan a
sndan daha da byk farklara yol at. nemli bir talep kayna
olan hkmetin yan sra, Alnan Merkezi Satnalma Komisyonu
da (ZEG) Alman ordusunun ihtiyalarn karlamak amacyla
lstanbul'da faaliyet gsteriyordu. Ayrca, yeni tamamlanan Ana
dolu demiryolu pazar frsatlarnn yaratlmasna katkda bulu
nuyordu. stanbul, ununu ve budayn Bat Karadeniz limanlar
yerine, yeni hinterland olan Anadolu'nun ilerinden almaya
balamt. Ktlk beklentisiyle artan talebin de katksyla, bu sa
va ekonomisinin canl bir karaborsa ve siyasi himaye mekaniz
mas iin gereken artlan yarataca tahmin edilebilir. Gerekten
de byle oldu ve sonuta ticari karlarn birikimi hzland.2 1
Ama, daha nemlisi, yeni milliyetilik, Mslmanlarn i
hayatnda istihdamn ve giriimlerini zendirme abasyla da
uygulanmaya balad. Mays 1 9 1 5'te yaplan "dil reformu" ile
20 Bu dnemin iktisadi politikasna ilikin en kapsaml alma Zafer Toprak'a
aittir: Trkiye'de "Milli lktisat", Ankara 1982. Mslman burjuvaziye ilikin
gr iin bkz. s. 26-7, 33.

21 A. Emin (Yalman), Turkey in the World War, Yale, 1930, sava dnemi ekono
misine ilikin pek ok aydnlauc anekdotu ierir.
83

sokaklara Franszca ve ngilizce (daha sonra da Almanca) ta

belalarn konmas yasakland ve her trl ticari yazmann
ve resmi muhasebe ilemlerinin Trke olarak yaplmas ka
rara baland. Okumu Osmanl orta snfnn istihdamm ar
trmay amalayan bu tedbir, tam olarak uygulanmamasna
ramen, Trke bilmeyen Levanten nfusu hedef almt. tti
hat ve Terakki hkmeti, yabanclara ait demiryollarmn y
netimini deitirerek, yabanc bankalar denetlemeye teeb
bs ederek Trkletirme politikasn srdrd. Bu olaylar iz
leyen bir Alman gzlemci, btn bunlarn vatanseverlik a
sndan takdirle karlanabileceini ama, ayn zamanda, Al
manya'nn sava sona erdiinde elde etmeyi umduu karl
nfuz alanndan yoksun kalaca anlamna geldiini syl
yordu.22
Sava dnemi hkmetleri, bakentin ve ordunun ihtiyalar
nn karlanmas bahanesiyle pazar btnyle devre d bra
kan tahsis mekanizmalar gelitirdi. Klasik Osmanl dneminin
ticaret tekeli sistemi, btnyle ve stelik yeni teknolojiyi kulla
narak geri dnmt: Ulam aralar kt olduundan, rnlerin
tanmas iin demiryolu kullanma imkanm elde edebilen siyasi
gzdeler abucak byk iadam oluverdiler. Ayn zamanda, es
ki dnemin ehir ekonomisine ilikin kontrol mekanizmalarm
andrr bir biimde, perakendeci tccar ve zanaatkarlar korpo
rasyonlar iinde toplama giriimleri grld. 1908-1914 dne
minde aktif olan ii rgtleri de ksa zamanda kapatld; ii-i
veren ilikilerini dzenleyici mevzuat karld. Siyasi dzeyde
balatlan Mslman mteebbisleri zendirme sreci tarada
daha da ak bir biimde srdrlyordu. Kooperatif biiminde
rgtlenmi yeni ticaret irketleri yannda Mslman i adamla
r parti rgtnn himayesi altnda biraraya getiriliyor ve yine
ticarete ynelik "milli" irketler kurduruluyordu. ou zaman,
mahalli ttihat ve Terakki tekilatnn yeleri ile bu yeni irketle
rin ortaklar ayn kiilerdi. Hkmet bu gibi teebbsleri bt
nyle desteklerken, parti tekilat ile yeni ortaya kan milli bur-

22 Harry Stuenner, Drux Ans de Guerre il Constantinople, Paris 1914, s. 153.

84

juvazi ebekesinin birbiriyle zdelemesini salad.23 Bylece,

Osmanl brokrasisinin ekonomi zerinde siyasi kontrol kurma
ideali sava dneminde gerekleti. Emperyalizmle btnleme
nin ve gelien burjuvazinin yaratU zerk iktisadi alan tam bir
gerileme iine girdi. zerk piyasa mekanizmas siyasetin ekono
miye hakimiyetine boyun edi.
Bu hakimiyet, brokrasinin elindeki kontrol aralarnn

oalmasndan da kaynaklanyodu. Daha sava balamadan,

iltizam sisteminin yerine vergilerin dorudan toplanmasn

ngren vergi reformlan yaplmt. Bu ve baka idari reform
lar sonucu bte gelirleri artm, yeni gmrk vergileri de ek
bir gelir kayna oluturmutu. Daha da nemlisi, savan
balamasyla Dyunu Umumiye'nin ilevi sona ermiti.
Dyunu Umumiye'nin yneticilerinin ve hissedarlarnn o
unluu ltilaf Devletleri'nin uyruuydu ve bu devletlerin ala
cakl konumu sava ilan edildiinde askya alnmt. Byle
ce, daha nce devlet borlannn geri denmesine aynlan ge
lirler zerinde hkmet kontrol kurulabilmiti. Ayn za
manda, Osmanl Bankas'nn da faaliyeti durdurulmutu. Bir
Fransz-ngiliz ortakl olan bu banka, 1 863'te ald bir im
tiyazla fiilen merkez bankas grevini yapyordu. Bu imtiya
zn askya alnmasyla hkmet, ilk defa para politikas uy
gulama imkann bulmu, yani byk miktarda kat para ba
sabilmiti. ttihat ve Terakki hkmeti para basma iini baz
Alman maliyecilerinin yardmyla yapt. Gya Berlin'de depo
lanan altn karl kat para baslmasn salayan bir for
ml bulundu. Kat lira tedavle kanldktan hemen sonra
altn lira karsnda deer kaybna uradysa da, bu emisyon
hkmete (nominal deeri Babali'nin 1 850 ile 1914 arasnda
ald tm borlarn drtte ne tekabl eden) byk bir
satnalma gc salad. 24
23 E Ahmad, "Vanguard of a Nascent Bourgeoisie: The Social and Economic Policy
of the Young Turks 1908-1918", Okyar ve inalck (der.), Social and Economic
History, s. 341-5. Aynca bkz. Toprak, Trkiye'de Milli iktisat, s. 59-62, 150-165.
24 Toprak, s. 264-6; . Keyder, "Osmanl Ekonomisi ve Osmanl Maliyesi (18811918)", Toplumsal Tarih almalan iinde.
85

Bylece, brokrasi, sava yllan iinde ksa mrl bir zafer

elde etmi oldu. Bunu, geleneksel denetim mekanizmalarnn
yerine pazar mekanizmalarn koyan sreci siyasi olarak tersi
ne evirerek baard. mparatorluun bamlln getiren
eitsiz sava nedeniyle kesintiye uramas, brokrasiye ekono
miyi kontrol olana tand.
*

Eer Hristiyan burjuvazi ile snf mcadelesi etnik ve din

sel atma dzeyine kaydmlmam olsayd, brokrasinin eko
nomi zerinde siyasi denetim kurmas, sonunda toplumsal ya
p iindeki hegemonyasn yeniden oluturmas anlamna ge
lebilirdi. Oysa Rum ve Ermeni aznlklar sadece pazar mant
nn tayclar ve sonunda geleneksel ynetici snf bertaraf
edecek kapitalist sistemin burjuva unsurlar olarak deil, ayn
zamanda brokrasinin geleneksel snf dengelerini yeniden
kurmasn engelleyen, emperyalizmin ierdeki destekleri ola
rak grlyorlard. Bu gr, aznlklar Osmanl devleti ze
rindeki emperyalist bask ile zdeletiren bir ideolojik pers
pektif erevesinde biimlenmiti. Rumlarn ve Ermenilerin
Babali'yle ilikilerinin evrimi, aznlklarn siyasi rgtleri tara
fndan da paylalmaya balanan bu bak asndan kaynakla
nyordu. Sava baladnda reformcu brokrasi, hem emper
yalist baskdan kaabilmek iin aznlklar ntralize etmek,
hem de d basklarn ierdeki destei olma tehlikesi tama
yan yeni bir ayrcalkl grup bulma ihtiyacyla ayn anda kar
lat. Bu nedenle, brokrasinin siyasi kontrolne tabi olacak
giriimciler Rumlar veya Ermeniler olamazd; bunlarn devle
tin btnlne kar bir tehdit oluturmayan gruplardan gel
mesi gerekliydi.
Bu tanma uyar gzken topluluk, Mslman-Trk tccar
lard. sellik, yani d glerle ilikisi bulunmama artna uy
gun olduklar gibi, yeni milliyeti ideoloji iin de vazgeilmez
bir destek oluturuyorlard. Musevi iadamlar da daha az l
de olsa bile tarife uygundular. Belli bir d gle zdeleme
diklerinden ve ayrlk bir grup olmadklarndan milli prog86

ram iinde yeralabilirlerdi. Yahudi aydn geleneinin ve radikal

burjuva eylemciliinin ttihatlarn rgtlenmesine ve dn
celerine katks olmutu. 1908'den nce ttihat ve Terakki'nin
merkezi, esas olarak bir Yahudi kenti olan Selanik'teydi.25 Ab
dlhamit dneminde Selanik, gerek Avrupai zellii, gerekse
halknn Fransz ve Ortadou kltrleriyle yakn ilikisi nede
niyle bakentten nispeten zerk bir durumdayd. Selanik, tti
hat ve Terakki'ye ilk ivmesini salamt. Aynca 1912'de ehrin
Yunanllarn eline gemesinden sonra baz Musevi ve dnme
iadamlar faaliyetlerini stanbul'a kaydrmlard. Bu grup, t
tihat ve Terakki'nin arad artlara uygun bir ticaret burjuvazi
siydi. Sava dnemi iktisat politikasnn destekledii grubun
nemli bir blmn bu ticaret burjuvazisi oluturdu.
Daha nemlisi, sava dneminde tara kkenli Mslman
tccarlarn ortaya kt grld. O zamana kadar zengin H
ristiyan tacirlere gre ikinci planda olan bu grup, devlet meka
nizmasyla iliki iinde byk tccar dzeyine ykseltilerek
daha nemli bir rol oynamaya balad. Taradaki tabanlarn
korurken yeni milliyetilikten yararlanan Mslman eraf da
ha sonra Kurtulu Sava'nda ok nemli bir rol oynadlar.
Bu Mslman tccarlar sava dnemi milliyetiliinin bir
yansmas olarak nem tayorlard, ama, Rum ve Ermenilerin
niceliksel hakimiyeti yannda toplumsal yap zerinde nemli
bir etkiye sahip deildiler. ttihat ve Terakki'nin destekledii
bu tccarlarn vurgunlar ne dzeyde olursa olsun, saylar
birka binden fazla deildi. Saylar ve ticaret ilikileri bak
mndan ok daha gl, yerleik ve karlarnn bilincinde H
ristiyan burjuvaziden ticaret sermayesi alann ele geirmeleri
pek mmkn deildi. Bir baka deyile, brokrasi, pazar ze
rinde siyasi hakimiyetini kurabilmi olsa bile iktisat politikas
n yrtrken gvenemedii Rum ve Ermeni burjuvazisiyle
kar karya gelmek zorunda kalacakt. Byle bir engelle kar25 1. Tekeli ve S. llkin, "ittihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Selanik'in
Toplumsal Yapsnn Belirleyicilii", Okyar ve inalck (der.) Social and Econo
mic History; Elie Kedourie, "Young Turks, Freernasons and jews", Middle Eas
tern Studies, Ocak 1971.
87

lamamak iin -isellii nedeniyle- kayrlan Mslman

burjuvazinin, devlet snfnn balca ve belki de tek iktisadi
muhatab dzeyine ykseltilmesi zorunluydu. Aksi takdirde
brokrasinin projesi baarya ulaamayacakt.
Yukarda belirtildii gibi, geleneksel ynetici snf ile bu s
nf tehdit eden burjuvazi arasndaki mcadele, ideolojik ola
rak etnik ve dinsel atma alanna kaydrlmt. Oysa ayn a
tmay snf ve snf projesi lgatesiyle ifade etmek gerekirse,
brokrasinin kar kt toplumsal sistemin giderek kazand
nitelik ve bu sistem iindeki snf hakimiyeti yapsyd. Fa
kat sava dneminin kendine zg koullar brokratik proje
nin ancak okuluslu imparatorluun ulusal devlete indirgen
mesiyle baarlabileceini gsterdi.
*

Hegemonyalarn kurmak veya kaybetmemek isteyen snf

lar arasndaki temel atma ve bu snf atmasnn etnik
farklar vurgulayan ideolojik dzeye kaym biimi Trk,
Rum ve Ermeni nfuslar arasnda karlkl dmanlklar
domasna yol amt. Fakat, atmann maddi temelleri de
gzard edilmemeli. Mslman kylnn Hristiyan tccarla
kar karya gelmesine deinmitik. Buna ek olarak, Msl
man kylyle Hristiyan nfus arasnda daha dorudan, top
ran el deitirmesi nedeniyle aa kmaya balayan bir a
tma da vard. Bat Anadolu'da ihracata ynelik potansiyelin
ortaya kmas, ou Anadolu'nun ilerinden ve Ege adalarn
dan gelerek bu blgeye yerleen Rum iftilerin saysnn art
mas sonucunu dourmutu. zellikle merkezi otoritenin
ayanlar karsnda baar kazanmasndan sonra, Ege kysn
daki verimli topraklar ihracata ynelik tarm yapan Rum ky
llerin eline gemiti. Anadolu'nun bat kylarnn Hristiyan
Rumlar tarafndan kolonizasyonu en azndan 19. yzyln ba
ndan beri devam etmekteydi. 26 Daha sonralar, Ermeni ta26 S. Vryonis, The Decline ofMedieval Hellenism, blm 7; Bat Anadolu'daki bir k
y blgesinin Rumlamas iin bkz. T. Baykara, "XIX. Yzylda Urla Yarmada
snda Nfus Hareketleri", Okyar ve inalck (der.) Social and Economic History.
88

cirler de Dou Anadolu'da ve ukurova'nn verimli ovalarn

da toprak satn almaya balamlard. Savatan hemen nce
Ermenilerin elinde byk lde toprak topland ve buna
paralel olarak Mslman kyllerin servetinin azald gz
lemleniyordu. 27 19. yzylda ticaret hacminin artmasyla ba
layan ehirleme Anadolu'nun btn pazar merkezlerinde
nfus dengelerinin Hristiyanlar lehine deimesiyle sonu
lanmt. ktisadi deimenin dengesiz etkisine ilikin daha
genel bir gzlem, Mslman nfusun demografik durumu
nun 1 9 . yzylda ktye gitmi olmasdr. Eitsiz gelime,
Anadolu'nun deien nfus bileimine yansmt. Mslman
nfus, yksek lm oram ve zellikle erkeklerin nemli bir
blmnn gen yata hayatlarm kaybetmesine yol aan sa
valar nedeniyle yava artmt. 1909'a kadar Hristiyan azn
lklar askerlikten muaft ve Hristiyan nfusun youn olduu
ky blgelerinde hayat daha kolayd. Genel nfus iindeki
payna gre daha yksek oranda ehirlemi Hristiyan nfus,
daha iyi salk artlan iinde yayordu. Rumlarn Bat Ana
dolu'ya g dahil btn bu etmenler nfus yapsnda hzl
bir deimeye yol at. Bu deime Mslmanlarn balca ge
im kayna olan toprak zerindeki geleneksel tekelinin ihlali
olarak alglanm olmaldr.
Savatan hemen nce, Dou vilayetlerinde zerklik talepleri
ve ngiltere ile Rusya'nn kendi himayelerinde bir Ermeni dev
leti kurma istekleri yksek bir doza erimiti. Osmanl ordusu
ayrca Ermenilerin Dou cephesinde Rus ordusuna katlmasn
dan kukulamyordu.28 Bu endieler aznlklar sorununu gn27 "ukurova ovasnn en zengin blgelerini zaten ellerinde tutan Ermeni toprak
sahipleri, mlkiyetlerini hzla geniletiyorlard ... Ermeni nfusu byyor ve
zenginleiyor, Mslman nfus ise geriliyordu. ukurova'nn Mslmanlarn
vatanperverliklerini tahkir eden bu durumu ve kendilerinin hakim rk olma
statsn tehdit eden Ermeni iktisadi kazanlarn hznle karlyorlard.
Btn bu gelimeler her an patlayabilecek bir bileim ortaya kant .. " W.J.
Childs "Armenia", Encyclopedia Britannica 1 1 . baskya ek yeni ciltlerden, cilt
XXX, Londra, 1922, s. 197.
.

28 Richard G. Hovannisian, Armenia on the Road to Independence, 1918, Califor

nia, 1967, s. 42: "Ermenilerin ounluunun Osmanl hkmetine kar ge
rekli tavr gstermelerine ramen, kantlanabilir ki sadakat gsterisi samimi
89

deme getirdi ve 1 9 1 5'te Ermeni nfusunun Anadolu dna

tehcir edilmesi byk can kaybna neden oldu. Rumlarn bir

ksm yine askeri nedenlerle i blgelere g ettirildilerse de,

Rum nfusu savatan fazla bir zarar grmedi. Bir kere, stan
bul'daki Rum Ortodoks Patrikhanesi, Anadolu'nun baz blge

lerini de ierecek geniletilmi bir Yunan devletinin kurulmas

na karyd. Ayrca, Yunanistan 191 Tye kadar savaa girip gir
memek konusunda kararsz kalmu ve Alman askeri evreleri

Yunanistan'n tarafszlna nem veriyordu. Sonu olarak, Os

manl Rum toplumu savaan taraflara ilikin tercihlerinde ikiye
blnmt. Ermenilerin ise ounlukla hilaf Devletleri taraf
tar olduuna inanlyordu. Ama, 1 9 1 Tde Venizelos iktidara
gelince, ngilizlerden zaferden sonra Bat Anadolu'nun igali
vaadini kopararak, Yunanistan' savaa soktu.
Birinci Dnya Sava, 1 9 1 8'de bitmedi. Mondros Mtare
kesi'nden sonra bir bar antlamasnn hazrlanmas ve im
zalanmas ok zaman ald. 1 920'de Sevres Antlamas imza
landnda Yunan igali yaygn bir direniin ortaya kmasna
yol am ve Osmanl hkmeti meruluunu kaybetmiti.

Yunan hkmeti, savatan sonra blgenin Yunanistan tara

fndan ynetilecei vaadine dayanarak, zmir ve evresini i
gal etmiti ama, taraflardan hibiri askeri igalin tek bana
Yunan ordusu tarafndan gerekletirileceini ummuyordu.
talyanlar ve Franszlar da Yunanllarn Bat Anadolu macera
sna karydlar: Yunan ordusunun 1 9 1 9 Mays'nda Bat

Anadolu'yu igali yz yllk bir ryann, byk bir Yunanis

tan iinde Helenistik dnyay yeniden kurmay amalayan
Megale ldea'nn doruk noktasyd. Osmanl mparatorluu
zayflayp imparatorluun iindeki Rum burjuvazisi glen
dike, Yunanistan'daki aydnlar ve siyasetiler "Kk As
ya"da Helenizmin yeniden kurulmasn kanlmaz bir sonu

olarak grmeye balamlard. zellikle yerli Rum nfus ideildi. Dnyadaki Ermenilerin ou Entente glerine sempati duyuyordu.
Merkez glere deil. 1914'n sonbaharna gelindiinde nde gelen Osmanl
Ermenilerinin birou ve bu arada eski bir mebus, Rus askeri makamlaryla
ibirlii yapmak iin Kafkaslar'a gemilerdi."

90

galcilerin ynetiminin salamlamasna katkda bulundu

undan ve igal ordusunun saflar yerli Rum genlerin katl
masyla glendiinden, 19 19'da igal ordusunun engelleni
lemeyecei sanlyordu.29
Gevek rgtlenmi gruplar halinde faaliyet gsteren yre
deki direni kuvvetleriyle yaplan nemsiz atmalardan
sonra, igal balangta Yunanistan'a ayrlm bulunan zmir
sancann snrlarn at. Ama Yunan ordusu Anadolu'nun
ilerine ilerleyince Trk milliyeti hareketi hzla askeri kana
dn rgtledi; mahalli direnii kontrol etmeye balad ve Yu
nanllarn ilerlemesini durdurmay baard. Bir yldan fazla
sren kesintisiz savalardan ve 192 l'de Yunanllarn zaferi
kazanmasna ramak kalmasndan sonra, 1922 ortalarnda
kurtulu ordusu dman geri ekilmeye zorlad ve sonuta
igal kuvvetlerinin ou girdikleri lzmir limanndan Anado
lu'yu terk etti.
Savan gidiinin deimesiyle, Anadolu'nun Rum nfusu
Yunan igali altndaki blgeye kamaya balamt. Yunan or
dusunun geri ekilmesi de terk edilen blgelerden lzmir'e
doru kitle halinde glere yol at. Moral glerini kaybeden
igal kuvvetleri tam bir dzensizlik iinde, boaltmak zorunda
kaldklar ehirleri yakarak byk can ve mal kaybna neden
oldular. lzmir'in kurtuluunu izleyen bir ay iinde, yaklak
bir milyon Osmanl uyruu Rum gemilerle ve Trakya zerin
den Yunanistan'a kat. Savan sonunda yaplan grmelerde
zorunlu nfus mbadelesi zerinde anlamaya varld ve bu
erevede Yunanistan'dan Trkiye'ye 450.000 Mslman,
Trkiye'den Yunanistan'a ise 150. 000 Ortodoks Hristiyan
gnderildi. Sadece lstanbul'da mukim Rumlar ve Bat Trakya
Mslmanlar bu mbadele dnda brakld.30 1924'te mba-

29 Llewellyn-Smith, Ionian Vision; Amold Toynbee, The Westm Question in Gre

ece and Turkey: A Study in the Contact of Civilisations (1922 ilk basm), New
York, 1970.
30 D. Pentzopoulos, The Balkan Exchange of Minorities and its Impact upon Gre
ece, Mouton, 1962, bu byk nfus hareketinin en kapsaml anlaumn ierir.
Mbadeleyi Trke asndan deerlendiren bir alma henz yoktur.
91

dele tamamlandnda, toplam 1.2 milyon Rum Yunanistan'a

kam veya mbadele yoluyla gnderilmiti. Dnya Sava'
nn balamasndan on yl sonra Hristiyan aznlklar yeni Tr
kiye'nin topraklan olarak kalan blgenin dna karlmlar
d. Yaklak 2,5 rtilyon Ermeni ve Rum lm, lkeden ayrl
m veya ayrlmaya mecbur edilmiti. Sava ncesi burjuvazi
sinin ok byk ounluu bu rakamn iindeydi. Henz
olumakta olan bir snfa hi beklenmedik artlar altnda bo
yun edirilmiti.

92

DRDNC BLM

Kayp Burjuvazi Aranyor

Birinci Dnya Sava Trkiye iin 1923'te bitti. ttifak Devlet

leri'nin yenilgisi, hilaf Devletleri'nin Anadolu'yu istemeden de
olsa igal etmelerine yol amt; ama, hibir hknetin aktif
sava durumuna yeniden girmeye cesaret edemeyecei belliy
di. gal altndaki blgelerde uygulanacak ynetim biimi ko
nusunda da siyasal dzeyde belirsizlik hakimdi. En byk ih
timal, Arap topraklarnn ve Balkanlar'daKi blgelerin aynlna
sndan sonra imparatorluktan arta kalan blmn (bunun b
yk ksm Anadolu'ydu) Babali'nin miraslarna verilmesi
olarak gzkyordu. Ama, bunun tercihan Padiah ve sadk
hizmetkarlarndan oluan uysal ve hilaf yanls bir ynetim ol
mas nemliydi. Sava ncesi gndeminin nemli maddelerin
den biri olan himaye altnda bir Ermeni devletinin kurulmas
bile, zellikle Amerika'nn sorumluluk almaktaki isteksizlii
nedeniyle, yann azla konuuluyordu. 1 stikrarl bir devletler
aras sistemin yokluu uluslararas siyasete yansmt. lngilte1 Dnemin diplomasi tarihi zerine pek ok kitap vardr. Bu konuda zellikle
dikkate deer olanlar arasnda Harry N. Howard, The Partition of Turkey, Nor
man, Ok!ahoma, 1 93 1 ; P.C. Helmrich, From Paris to Stvres, The Panition of the
Ottoman Empire at the Peace Conference of 1919-20, Ohio U.P., 1974; Lawrence
Evans, United States Policy and the Partition of Turkey, 1914-1924, Baltimore
1965 saylabilir.
93

re hegemonyasn kabul ettiremiyordu, ABD ise henz bu he

gemonyay devralmak istemiyordu. Galipler arasndaki reka

bet devam ediyordu. rnein, talya Anadolu'nun ky blge

leri zerindeki emellerini gizlemezken, Fransa'nn balca
amac ngiliz nfuzunu snrlandrmaya ynelikti. ltalyan or
dusu gney kylarn bir blmn igal edip Ege'ye doru

ilerlemeye balaynca, ngilizler Yunan yaylmacln destek

lemeye karar vermi ve Franszlar da istemeden onlan izlemi
ti. lte bu sava sonras kanklk ve byk devletler arasnda
ki rekabet, Venizelos'a Yunan devletinin ganimete sahip ka
bileceini dnme cesareti vermiti.
Brokrasinin, imparatorluun kalntlarn savunmaktaki

tavrn belirleyen, Yunan ordusunun Anadolu'nun ilerine

doru ilerlemesiydi. Savataki yenilgiyle beraber, ttihat li

derler gzden dmler, ya tutuklanmlar ya da yurtdna
kamlard. gal altndaki lstanbul'da pek az zerklie sahip
bir Osmanl hkmeti vard ve ordu, ok zayflam olmasna
ramen, Dou cephesinde hala seferberlik halindeydi. ttihat
ve Terakki'nin, sava sonunda stanbul'da ve Anadolu'da bir
igal tehlikesine kar bir yeralt direnii rgtledii anlal

yor. Bu rgtlenme, ok salam olmasa da, milliyeti harekete

daha sonra gerekecek bir ilikiler an ve gizli silahlan temin

etti. 2 lmparatorluun btnln koruma nosyonu ise tama

men iflas etmiti. Osmanlclk sava balamadan nce terke
dilmiti. Sava srasnda imparatorluun Mslman unsurlan

m Hilafet'in kutsal sanca altnda toplamaya ynelik ksa

mrl bir giriimden, "Araplann ihaneti" nedeniyle vazge

mek zorunda kalnmt. Dou'daki Trki halklan etrafnda
toplamay amalayan Turanclk Sovyetler Birlii'yle yaplan
antlamayla son bulmutu. Brokrasi artk eski platformlardan
hibiri etrafnda birleemezdi. Zaten aydnlar arasnda da ide
olojik gr birlii yoktu; bazlan lngiliz veya Amerikan man

dasndan yanayd, bazlan ise corafi snrlan zerinde anlaa2 Eric ]. Zrcher'in The Unionist Factor, the Role of the Committee of Union and
Progress in Turkish National Movement, 1905-1926, (Brill, 1984) adl kitabnn
zellikle 3. blmndeki balca tezi budur.
94

madklar bamsz bir devlet peindeydiler. 3 Ama sonu ne

olursa olsun, yeni kefedilmi ekirdek olan Anadolu'nun yeni
siyasi birimin balca blgesi olaca belliydi. Bu nedenle, ile
re, ekirdein kalbine doru uzanan Yunan igali, asker-b
rokrat kadronun birlemesine ve harekete gemesine yol
amt. Brokrasinin ounluu Mustafa Kemal'in arsna
uyarak, Yunan igaline kar savamak iin askeri toparlamay
amalayan harekete katld.
Askeri yenilgi ve ttihat ve Terakki'nin ynetici kadrosunun
kam olmas lkede siyasi bir boluk yaratmt. zellikle
anakkale savunmasnda ad duyulmu baarl bir komutan
olan Mustafa Kemal bu atmosfer iinde muhtemel bir nder
olarak nem kazand. Sivil brokrasi ve ttihat evreler iin
de onu Yunan ordusu karsnda Trk milliyeti glerinin
muhtemel komutan olarak gren bir grubun bulunduu yo
lunda baz belirtiler vardr. Ama, Mustafa Kemal'i Dou ordu
sunun genel mfettiliine tayin eden sarayd ve 19 19'da Ana
dolu'daki mcadeleye baladnda Mustafa Kemal bu unvan
tayordu. Askeri hiyerari iinde birtakm darbeler yaptktan
ve bu sre iinde tara brokrasisi zerinde idari kontrol kur
may baardktan sonra, Mustafa Kemal direni hareketinin ra
kipsiz nderi olarak ortaya kt. Direni hareketi, ttihat ve
Terakki tara tekilatnn ve Mslman burjuvazinin nemli
bir blmnn katlmasyla g kazand. 1 920'de Ankara'da
yeni bir hkmet kurulmu ve ounlukla eski stanbul Mec
lisi'nin yeleri olan mebuslardan, brokratlardan ve Bat Ana
dolu'nun Yunanllar tarafndan igali nedeniyle milliyeti hare
kette karar klan tara erafndan oluan bir meclis toplanm
t. Meclis'in ilk gnlerinde igalci devletlerle mzakere yolu
nun hala ak olduu dnlyordu. gal altndaki stanbul
meclisi iin yaplan seimlerde Ankara'ya yaknlk duyan me
buslarn byk bir ounluk kazandklar belli olunca, lstan
bul'daki igal idaresi mebuslar tutuklayp srgne yollamaya
3 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele (lsanbul, 1983) adl yap
unda 1918-19'da bakentin dnsel ve siyasal atmosferini mkemmel bir bi
imde ilemitir.
9S

balad. Bundan sonradr ki eski brokrasiden ok sayda kii

Ankara'da yeni kurulan iktidar merkezine katlmaya balad.
tilaf Devletleri geleneksel ynetici snf temsil edenin artk
iktidardan tamamen yoksun kalm padiahn evresindeki
katipler deil, yeni hkmet merkezi olduunu anladlar. Do
laysyla bundan byle Ankara hkmeti meru muhatap ola
rak kabul edildi.
Genel bir sava bkknl havas iinde olan ve tecriti bir
politika izleyen ltilaf Devletlerinin hibiri Yunan ordusunun
peinde yeni bir sava gze almak istemiyordu. Fransa ve tal
ya Ankara hkmetiyle atekes anlamas yapmay tercih etti
ler: ngiltere ise Yunanllar terkederek onlan kendi kaynakla
ryla yetinmek zorunda brakt. Zaten Fransz hkmeti Ana
dolu'nun Yunanllar tarafndan igalini ngilizlerin Ortado
u'daki eski emperyalist amalarm gerekletirme politikas
nn bir paras olarak yorumlamaya balamt. Fransz kamu
oyu ve Dileri Bakanl, nce Alman yanls, savatan sonra
da Bolevik yanls olarak grdkleri ttihatlarn aksine Mus
tafa Kemal'i Bat ittifaknn makul bir taraftan olarak deerlen
dirdiinden, Trk ordusuyla ksa zamanda anlamaya varlma
s iin bask yapmaktayd. 1921 ylnn ortalarna gelindiinde,
Fransz basn Mustafa Kemal'i "Bat'nn nesnel mttefiki" ola
rak alklyordu.4 (Baz Fransz subaylarn kurtulu ordusu sa
fnda savat rivayet edilir.) talyan igal kuvvetleri ise Trk
ordusuna silah sat ve yardm yapmt. Rusya'daki yeni Bol
evik rejim ise Ankara hkmetiyle bir ban antlamas imza
lamakla kalmam, Trk ordusuna mali yardm ve silah sala
yarak milliyeti hareketi desteklemiti. Tahmin edilebilecei
gibi ngilizler aktif bir atmaya girmemeye karar verdikten
sonra, Trk ordusunun Yunan kuvvetlerini Bat kysna srp
Ege'ye dkmesi sadece bir zaman meselesiydi.
Eyll 1922'den sonra, kurtulu ordusu Trakya'nn Misak-
Milli snrlan iinde olduu kabul edilen blmn almak
zere stanbul'a doru yrd. hilaf Devletleri yeni bir ban
4 Yves Lelannou, "La fin de l'empire Ottoman vue par la presse franaise (19181923)". Turcica cilt IX/2 ve X, 1978, s. 185.

96

antlamas iin arda bulundu ve sonuta l923'te imzalanan

Lozan Bar Antlamas'yla mevcut durum onaylanm oldu.
Temmuz 1 923'te, kaderi 1938'de kararlatrlan Hatay-sken
derun blgesi dnda Trkiye'nin imdiki snrlar izilmiti.
*

Osmanl lmparatorluu'nun gerileme dnemi boyunca kay

bettii topraklar zerinde birok ulus devleti kurulmutu;
imparatorluun sonu ise 1923'te biten uzatmal sava srasnda
geldi. 1923'te eski imparatorluktan geriye kalan topraklarda
Mslmanlar nfusun yzde 97 kadarm oluturuyordu ve bu
nfusun byk ounluu Trk't. Sava dneminin kargaa
s imparatorluktan arta kalan topraklardaki toplumsal yapy
ve snf dengelerini byk lde deitirmiti. Kendi projele
rini toplumsal sisteme kabul ettirme giriimi iinde yeralabile
cek aktrler corafi ve demografik dinamikler neticesinde b
yk lde deimiti. Yukarda anlatlan ve yeni siyasi biri
min toplumsal yapsn belirlemesi beklenebilecek snf at
mas, gayrimslim nfusun lkeden karlmas ile nceden
tahmin edilmeyecek bir yne sapmt.
Snf dengelerindeki ani veya tedrici deimeler ancak nce
den var olan elikilerin analizi yoluyla anlalabilir. Ama by
le bir analiz, atmalarn nasl sona erdiini kendi bana
aklayamaz. Devletler aras sistemin dayatmalar ve savan
getirdii ykm olmasayd, brokrasi ile Hristiyan burjuvazi
arasndaki atmann, burjuvazinin mcadele alanndan bu
ekilde tamamen kartlmasyla sonulanmayacan kesinlik
le syleyebiliriz. Geri snf atmas etnik ve dini terimlerle
ifade bulmutu, ama daha bar artlar altnda, ttihatlarn
politikalar, pazar zerindeki siyasi kontroln artmas ve bur
juvazi iinde Hristiyan olmayan unsurlarn paynn byme
siyle sonulanabilirdi. Tarihi olaylar baka trl geliseydi so
nularn neler olabileceine ilikin aratrmamz srdrrsek,
Birinci Dnya Sava olmam olsayd, brokrasinin deimi
bir toplumsal yapda yeniden ynetici snf olmay baarma
nn ihtimal dahilinde bulunduu sylenebilir. Bir baka deyi97

le, iktisadi dnm sreci zerinde bir lde siyasi kontrol

kurmay amalayan iktisadi politikalarla, brokrasi artk r
n daha etkin biimde temellk edecek ve denetleyecek bir
konuma gelebilirdi. Ama bunlarn hepsi pazarn hakimiyeti
nin gittike artt ve ticaret burjuvazisinin byd bir sos
yo-ekonomik balamda gerekleecekti. Bylece, brokrasi bu
balama uymak zorunda kalacak ve hakimiyetini, saylan pa
zara paralel olarak byyen tccarlar, sanayiciler ve ehirli or
ta snf zerinde srdrmek zorunda kalacakt. Devlet aygt
ayrcalkl konumunu korurken kapitalizmin gelimesi mm
kn olur muydu? Brokrasi ile tccar snf arasndaki iliki
asndan bakldnda, durum zerk bir devlet snfnn he
nz filizlenen kapitalist gruplar zerinde vesayetini kurduu
Japonya'ya benzer. Japonya'da kapitalizme geiin zgll
nn, brokrasinin gerek toprak sahibi snfa, gerekse burjuva
ziye dorudan baml olmamasndan kaynakland ileri s
rlmtr. Bu bamszlk brokrasiye yeni iktisadi rgtlen
me biimlerini tevik edebilmek iin devlet kaynaklarn kul
lanma imkann salamtr. 5 Osmanl rneinde de, d tehdit
ve i karklk nedeniyle harekete geen brokratlar, iktidar
ele geirip devlet aygtn glendirmek amacyla rgtlenmi
lerdi. Japonya'daki benzerleri gibi Osmanl brokratlar da
toprak sahibi bir snftan bamsz hareket edebilme gcn
deydiler. Yine Japonya'daki gibi kamu kaynaklarn ticaret s
nfnn belli kesimlerini desteklemek ve ynlendirmek iin
kullanmlard. Ama, Meiji brokratlar kylln proleter
lemesini onaylar ve hzlandrrken, Osmanl ynetici snf
toprakta kk mlkiyeti korumu ve dolayl da olsa destek
lemiti. Bir baka deyile, Osmanl lmparatorluu'nda gerek
leebilecek her trl kapitalizme gei, hakim ve korunan top
lumsal iliki olan brokrasi-bamsz kyllk ilikisinin ky
snda yava yava ilerlemek zorundayd.
Osmanl lmparatorluu'nda bir tccar snfnn gelimesi
5 Theda Skocpol ve Ellen Kay Trimberger, "Revolutions and the World-Histori
cal Development of Capitalism", B.H. Kaplan (der.) Social Change in the Capi
talist World Economy, Sage 1978.
98

beraberinde proleterleme getirmedi. ounun kendi toprak

lan da olan mevsimlik iiler dnda, hizmetlerde ve sanayide
alan cretli iilerin says, 20. yzyln banda en fazla
200-250.000 civarndayd. (Trkiye'nin imdiki snrlar esas

alndnda bu rakam daha da der.)6 Bu nedenle, brokrasi

tarmda kyl retiminin zlmesine kar direnme eilimi
gsterirken, tccar snf esas olarak kk meta retiminden
gelen artk rnn pazarlanmasyla urayordu. Srf bu a
dan bakldnda, Osmanl rnei ile Fransa'nn kapitalizme
geii arasndaki benzerliklere deinmek yararl olabilir. Fran
sa'da da merkezi o torite kylln mlkszletirilmesine
kar direnmi ve kk mlkiyetin devamm salamaya al
mt. Merkezi otorite gl kald mddete, kk mlki
yeti korumada baarl oldu; birka corafi blge dnda bera
berinde kylln proleterlemesini getiren itleme hareket
leri grlmedi. Fransa'da da kapitalist retim ilikileri temel
tarmsal yapnn dnda geliti ve tccar snf esas olarak k
k meta retiminden gelen artk rnle i yapt!7 Devlet ay
gtnn srekliliine son veren ve sonunda kapitalist snfn
dorudan siyasal temsiline imkan veren 1 789 Devrimi'ydi.
Devrim eski rejim yerine kapitalist karlara u veya bu lde
hizmet etmeye eilimli bir ynetim getirdi, fakat ayn zaman

da da kylln mlkiyet haklarm salamlatrd.

Devrimci bir kopu olmad mddete Jn Trklerin toplu
mu yukardan deitirme giriimi devletin rolnde bir srekli
lii varsayyordu. Bylece, brokrasi, vesayeti altnda tutarak
gelitirmeyi istedii kar gruplarnca ierden fethedilene ka
dar, devlet yaps kapitalist isteklere kar zerkliini koruya
cakt. te yandan, bamsz kylle salanan siyasi destek,
kapitalist sektrn hzla bymesini engelleyecek ve bunun
6 Paul Dumont, "A propos de la 'classe ouvriere' Ottomane a la veille de la revo
lution Jeune Turque", Turcica, cilt IX/l, 1977, s. 240.
7 Tarmsal yap ile devletin nitelii arasndaki ilikiyi ele alan geni bir literatr
vardr. Buradaki tarUmayla en dorudan ilikili olanlar, Barrington Moore, Jr. ,
Social Origins of Dictatorship and Democracy, adl kitab (Beacon 1966) ve Ro
bert Brenner'in "Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre
Industrial Europe" (Past and Present, ubat 1974) balkl makalesidir.
99

yerine kapitalizmin brokrasi araclyla gelimesini ve daha

karmak biimde olgunlamasn mmkn klacakt. Jn
Trklerin gereklemeyi istediklerine alternatif dier bir senar
yo da Latin Amerika'daki gelime izgilerine benzer bir "orta
snf isyan" olabilirdi. Ama, bu senaryonun gereklemesi iki
nedenle mmkn deildi. Birincisi, Latin Amerika'da orta snf
iinde toprak sahibi oligarinin sanayi retimine geerek fark
llam bir blm yeralmaktayd. Bu nedenle, isyann bir y
n de snf ii atmayd ve esas olarak oligariyi temsil eden
siyasi otorite iktidar mcadelesi yapan yeni gruba btnyle
kar deildi. Osmanl rneinde ise brokrasi varlm kk
reticilere, yani kapitalist gelimenin en ok tehdit edecei ta
bakaya borluydu. Dolaysyla brokrasi dizginlememi bir
kapitalizm proj esini ho karlayamazd; ve brokrasi kar
kt takdirde de "orta smf'n haan ans azalrd. kinci ve
daha nemli neden, brokrasi gibi burjuvazinin de snf at
masn ideolojik olarak sapm bir ekilde alglamalar, yani te
mel sorunlarm dini ve etnik terimlerle grmeleriydi. Bu ne
denle Hristiyan burjuvazi mcadelesini esas olarak siyasi oto
riteyi etkileyecek toplumsal talepler yoluyla deil, devletler
aras arenaya kard etnik ve dini zerklik talepleri yoluyla
dile getirmeyi amalad. Yani, Hristiyan ticaret burjuvazisi,
devlet nfuzu altna alarak kendisi iin snf olma seeneine
sahip olamad. zellikle son dnemlerde, Babali'yi kendi
karlar dorultusunda ynlendirilecek bir siyasi otorite olarak
grmyorlar, Osmanl devletinin ele geirilecek ve kullanla
cak meru bir alan olduunu kabul etmiyorlard. Hristiyan
burjuvazi, Osmanl devletinin meruluunu reddedip impara
torluun paralanmasn yeleyerek, bir "orta snf' devrimi
yoluyla hakimiyet kazanma ve siyasal iktidara aday olma olas
lm da yitirdi. Aznlk burjuvazisinin siyasi iktidar isteme
mesi ve isteyememesi Trkiye'de devletin ve ynetici snflarn
daha sonraki gelimesini belirleyen en nemli etmendi.
Brokrasinin ynetici snf olarak zel bir konumda olmas
nn ve toprak sahibi bir ticari oligarinin bulunmamasnn, Os
manl toplumsal gelimesini dnyadaki dier rneklere benzer
1 00

bir yol izlemekten alkoyduu sonucuna varabiliriz. Aynca,

toplumsal sorunun (snf projeleri arasndaki atmann) srf
etnik ve dini terimlerle ortaya kmas hem brokrasinin, hem
de komprador burjuvazinin devletin rolne ilikin taleplerini
sistemi dntrmek terimleriyle dile getirmesini nledi. Sava
kmasa ve Hristiyan burjuvazi saf d braklmasayd, en olas
sonu iki tarafn toplumsal projelerinin birbirine gittike yakla
arak, vaktinden nce ortaya kan bir neo-merkantilizme ula
mas olacakt. te o zaman Japonya modelinin gerekleme
ans olurdu. Ne var ki, burjuvazinin bu denkleme nemli bir
siyasal gle girecei ve beraberinde hatn saylr bir kltrel
gelime dzeyi de getirecei unutulmamaldr. Cumhuriyet
Trkiye'sinin kendine setii bak noktas bu gelimenin tarihi
nemini azmsama eilimi gsterir ve belli corafi alanlarla s
nrl olmakla birlikte, burjuva kltrnn Birinci Dnya Sava
ncesinde eritii gelime dzeyinin kmsenmesine yol aar.
Nitekim, cumhuriyet dneminin yukardan modernletirme
abalar bu balamda, yani Hristiyan burjuvazi tarafndan
Anadolu ehirlerinde balatlm olan kltrel filizlenme yerine
milliyeti bir ideoloji koyma giriimleri olarak, grlebilir. Bu
rada, varsaymlar alanndan ayrlp, Trkiye Cumhuriyeti'nin
douundaki snf dengelerini tanmlamaya balayacaz.
*

Burjuvazinin byk lde, gayrimslim tccar, banker ve

araclardan ibaret saylabileceine daha nce iaret etmitik.
Bu, aznlklarn tamamnn ehirli burjuva olduu veya hepsi
nin ticaretle urat anlamna gelmez. rnein, imparator
luktaki Ermenilerin byk ounluu Dou Anadolu'da Ms
lman kyllere benzer artlarda yayordu. Ayrca Karadeniz
kylarnda ve Orta Anadolu'da geleneksel tarmla uramaya
devam eden Rum topluluklar da vard. Ege kylarnda yaa
yan Rum kyllerin ounluu ise ihracata ynelik meta reti
cisiydi. Kentlerdeki cretli nfusun byk bir blmn
Rumlar oluturuyordu. Yine de, 19. yzyln son yarsnda, s
tanbul, Selanik ve zmir bata olmak zere btn nemli ehir1 01

lerdeki ticaret burjuvazisinin ezici ounluu gayrimslimdi.

Ermenilerin iktisadi neminin yadsnamayaca Dou'daki e
hirler bir yana, i kesimlerdeki Bursa, Konya, Kayseri, Sivas ve
Ankara gibi geleneksel ehirlerde bile, ticari faaliyetin yeniden
canlanmas nemli konumlarn aznlklarn eline gemesine
yol amt.8 Corafi kapsanlan eksiksiz olmasna ramen Os
manl nfus istatistiklerinin doruluu, zellikle imparatorlu
un paralanmasnn etnik esasa dayal devletlerin kurulmas
na yol aacann dnld bir dnemde, gerek o dnemde
yaayanlar, gerek tarihiler tarafndan pheyle karlanmtr.
Oysa bugn, 19. yzyln ikinci yansnda ve Birinci Dnya Sa
va ncesinde yaplm olan tutarl bir dizi nfus saymndan
elde edilmi olan Osmanl rakamlarnn tam doru olmasalar
bile kullanlabilir olduklar dnlmektedir.9 1906 saymna
gre, Trkiye'nin bugnk snrlan iindeki nfus takriben 1 5
milyondu ve bu nfusun yzde lO'u Rum, yzde 7'si Ermeni,
yzde l'i Museviydi. Mslmanlar yzde 80'in stndeydi.
1914 ile 1924 arasnda bu nfusta nemli bir azalma olduu
gibi, nfus bileimi de ciddi bir deiiklie urad. 1927 nfus
saymna gre Trkiye'deki nfus 13.6 milyondu. Gayrims
limler ise sadece yzde 2.6 idi. Nfus saymnn verilerine gre
120.000 Rumca konuan, 65.000 Ermenice konuan vard.
Nfustaki deimenin bir nedeni savan getirdii ykmd.
rnein, Mslman nfusun yzde 18'inin 1914 ile 1922 ara
snda lm olduu tahmin edilmektedir. 10 Ermeni nfusun
8

Vital Cuinet'nin La Turquie d'Asie (Paris 1890-95) adl dn ciltlik eseri Anado
lu'nun en nemli ehirlerine ait bilgiler ierir. Yakn zamanlarda Yurt Ansiklo
pedisi Clstanbul, 1982-84) bugnk Trkiye'nin illeri hakknda elde bulunan
btn tarihi verileri yaymlad. Aynca, bkz. 9. nottaki kayaklar ve Messob K.
Krikorian, Annenians in the Service of the Ottoman Empire, Londra 1978. Bu
kitapta her vilayet ayn ayn ele alnmtr.

Bu konu Osmanl nfus tarihine ilikin iki yeni kitapta ele alnmaktadr. Ke
mal H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914, Demographic and Social Cha
racteristics, University of Wsconsin Press, 1985 ve justin McCanhy, Muslims

and Minorities, The Population of the Ottoman Empire and the And of the Empire,
New York University 1983.
10 Nfus rakamlar, Karpat, Ottoman Population s. 162-66'dan hesaplanmtr; sa
vataki kayplar McCanhy, Muslims and Minorities, s. 133'te tahmin edilmitir.
102

bir blm 1 9 15'teki tehcir srasnda lm bir blm ise

Suriye'ye, Sovyetler Ermenistan'na ve baka lkelere g et
miti. Rum nfusu iinde lenlerin says daha azd; Yunanis
tan'daki 1928 saymna gre, Trkiye'den gelen mltecilerin
says yaklak 1 . 2 milyondu ve baka lkelere g eden Rum
lar da vard.11 Demek ki, Trkiye'nin 1 9 13'teki nfusunun
drtte birinden biraz fazlas 1925'e gelindiinde artk yoktu:
Mslman nfusun bete bire yakm lm, gayrimslimlerin
ise sadece sekizde biri lkede kalmt. Baka bir ifadeyle,
Birinci Dnya Sava'nda nce Trkiye'nin bugnk snrlan
iinde yaayan her be kiiden biri gayrimslimdi; savatan
sora ise bu oran krkta bire dt.
Bu dramatik deime, sava yllan iinde Trkiye'nin ticaret
snfnn ok byk bir blmn kaybetmi olduu ve
cumhuriyet kurulduunda brokrasinin karsnda hibir ra
kip bulunmadna iaret eder. Burjuvaziden arta kalan kesim,
brokrasiye kar zerk bir tavr alabilecek bir snf olutura
mayacak kadar zayft. stelik, ttihat ve Terakki ncesinden
kalan tccar snf eskisinden de byk lde lzmir ve lstan
bul'da younlamt, ve harpten sonra bu iki ehir eski aaal
gnlerine nazaran pek snk kalmlard. ktisadi dnmn
ve kltrel uyanmann ancak 19. yzyln sonunda balam
olduu tara ehirlerinde ise bu hareketlilikten pek eser kal
mam ve bu ehirler varlklanm yeniden uyuuk idari mer
kezler olarak srdrr olmulard. Tara burjuvazisinin byk
ksmnn lkeden karlmas, burjuvazinin yaratt ve des
tekledii btn kltrel kazanlar silip sprmt. Do
makta olan sivil toplum henz meyve vermeden boulmu ve
bir kez daha devletin kat hakimiyetinin her eyin stne k
mas tehlikesi bagstermiti. Bu gelimenin etkileri ehirler
deki nfus eilimlerinde grlebilir. rnein, lstanbul'un n
fusu 1 . 2 milyondan 700.000'e, lzmir'i de iine alan ve sava
ncesinde halknn yzde 30 kadarm Rumlarn oluturduu
Aydn Vilayeti'nin nfusu 1.6 milyondan 1 .3 milyona dm1 1 Pentzopoulos, Balkan Exchange of Minorities, s. 99.
103

t. 12 19. yzyln sonunda ehir nfusunun toplam nfusa

orannn yzde 25 olduu, bu orann savatan hemen nce da
ha da yksek olabilecei tahmin edilmektedir. 13 1927 nfus
saymnda ise bu oran yzde 18'di. Bu genel krlama eilimi
iinde tm ehirlerin, zellikle de ticari bakmdan nem ta
yan ehirlerin, nfusu azalmt; kural kantlayan istisna, b
tn gelimesini brokrasinin yeni merkezi olarak seilmesine
borlu olan yeni bakent Ankara'yd.
Anadolu'ya Trke konuan Mslman muhacirler gelme
mi olsayd, bu nfus eilimleri ve bu eilimlerin toplumsal
yap zerindeki etkileri ok daha olumsuz olabilirdi. Bu mu
hacirlerin ou Rusya'nn ele geirdii eski Osmanl toprakla
rndan gelmiti; Knn Sava sonrasnda Anadolu'ya gelen K
nmllann saysnn yann milyon kadar olduu tahmin edili
yor. 1877-78 savanda da bir milyon kadar muhacir geldi.14
Bunlara ek olarak, 1880- 1923 arasnda Kuzey'den gelen yann
milyon muhacir bugnk Trkiye topraklarna yerletirildi.
G 1 920'lerde de srd.15 Aynca, Balkan savalar srasnda
ve Yunanistan'la yaplan nfus mbadelesi sonucunda yann
milyona yakn Mslman lkeye geldi. Bu gler, Anado
lu'nun Mslmanlamasna katkda bulunduu gibi, eski tc
car snfnn ounluunun artk lkede bulunmamasnn yol
at iktisadi kayb hafifletti. zellikle Rusya'dan gelen g
menlerin ounluu kyl olmasna ramen, bunlarn arasn
da nemli sayda Mslman tccar da vard. Oullan Rusya'da
ve Avrupa'da niversite eitimi grm olan bu burjuva ailele
ri siyaset hayatna da nemli katkda bulundular. Beklenecei
12 stanbul iin, History of the Ottoman Empire, s. 242; bu rakam byk ihtimalle
dk bir tahmindir. Sonraki rakamlar 1927 nfus saym sonularndan aln
mtr.
13 L. Erder, "Tarihsel Bak Asndan Trkiye'nin Demografik ve Mekansal Yap
s", 1. Tekeli ve L. Erder (der.) , l Gler, Ankara, 1978, s. 175-6.
14 Karpat, Ottoman Population, s. 69.
15 Bu glerin toplumsal ve siyasi etkisi iin bkz. ]. McCharty; "Foundations of
the Turkish Republic: Social and Economic Change", Middle Eastem Studies,
Nisan 1983; G. Kazgan, "Milli Trk Devletinin Kuruluu ve Gler", 1.. ikti
sat Fakltesi Mecmuas, Ekim 1970-Eyll 1971.
104

zere, yeni edindikleri stat nedeniyle milliyeti giriimleri

desteklemeye ve gayrimslim burjuvazinin yerini almaya ok
hevesliydiler. Bu eilim nedeniyle, bu grubun byk blm
milliyetilik bayra altnda devlet snfyla zdeleti ve rakip
bir siyasi snf oluturamad.
*

Mslman tccarlarn ve toprak sahiplerinin davaya ba

lanmasyla, milliyeti hareket gl bir toplumsal taban ka
zanmt; bu taban belirleyen lkeden ayrlm veya kovul
mu burjuvaziye muhalif olan konumuydu. Brokrasinin so
runu, toplum zerindeki vesayetini korumak ve belki de 19.
yzyl sonundaki reformculuunun hedeflerini gerekletir
mekti. Mslman tccar ve iadamlan ise, elde ettikleri ayn
calklan savunmak ve Hristiyan aznlklarn hazrlayp terket
tii bol kazan getiren konumlan ele geirmek iin, siyasal ka
yrmadan etkin biimde yararlandklar ttihat ve Terakki d
nemini uzatmak istiyorlard. Aynca, Ermeni tehciri srasnda
ve Kurtulu Sava yllarnda nemli miktarda servet el dei
tirmiti. Ermeniler mlklerini -kukusuz dk fiyatlarla
satmaya mecbur kalmlard. Kyleri terkeden nfusun elinde
ki topraklara yrenin eraf ve toprak sahipleri el koymutu.
Sava srasnda Ege kylarndan ve Trabzon yresinden i bl
gelere gnderilen Rum nfus ile sava bitmeden nce Yunanis
tan'a g etmeyi tercih edenler de geride arazilerini brakm
veya gerek fiyatlarnn ok altnda satm olmaldrlar. 16 Sava
srasnda Mslman erafn eline geen bu servetlerin milli16 l blgelere gnderilme, askere almayla ilgiliydi. 1909'a kadar gayrimslimler
askere alnmyordu. Birok gzlemciye gre Mslmanlann Hristiyanlardan
daha kt konumda olmasnn nedeni birok aileyi erkek ocuklanndan yok
sun brakan askerlikti. Reform taleplerinden biri askerliin genelletirilmesiy
di. ittihat ve Terakki bunu 1909'da gerekletirdi. Ama Birinci Dnya Sava
srasnda Osmanl ordusu Rumlan aktif grevle askere almaktan ekindi. Bu
nun yerine amele tabudan kurularak 17 ve 45 ya arasndaki Hristiyanlar as
kere alnp i blgelerde bu taburlarda alunld. Pentzopoulos, s. 54-57'de,
bu ekilde i blgelere gnderilen Rumlann saysnn 480.000 olduunu be
linmektedir. Yine Pentzopoulos, s. 54'e gre 1 50.000 Rum askere gitmemek
iin Yunanistan'a kamu.

105

yeti davay desteklemek iin gl bir saik oluturduu tah

min edilebilir. Yunan ordusunun yenilmesinden sonra bir mil
yon Rum'un (ki aralarnda hali vakti yerinde ifti ve ehirliler
de vard) lkeden ayrlmas sonucu gerekleen servet transfe
ri de, en az sava srasndaki transferin boyutlarna ulam ol
maldr; bunun, milliyeti zaferden beklenebilecek maddi
dlleri salad dnlebilir.
Kurtulu Sava'nn bitmesinden sonra Lozan'da pazarlk ko
nusu yaplan ilk konu lkede kalan Rum nfusunun statsy
d. Zorunlu nfus mbadelesi hkmlerine gre, lkeden ay
rlanlarn geride braktklar mlk kamulatrlm saylacak ve
lkeye gelen muhacirlere verilecekti.17 Aslnda, savalar sra
snda bir milyon kadar Rum kam ve mbadele hkmlerine
gre 150.000 Rum daha lkeden ayrlmt. Kaba bir hesapla,
Rumlarn lkeden ayrlmasyla Bat Anadolu'daki en iyi toprak
larn en azndan bete birinin Mslman toprak sahiplerinin
eline getii tahmin edilebilir. ehirlerde geride braklan mlk
ve servet phesiz ok daha byk orandayd. Savata geride
braklanlarn blmnden kimin yararlanacana ou za
man siyasi otorite karar verdi. Topran bir blm Rusya'dan
ve Yunanistan'dan yeni gelen muhacirlere datlmt. Her ne
kadar milliletirilen topraklarn nasl blldn kesin ola
rak bilmiyorsak da, Kurtulu Sava'na katlan adaylarn ve ikti
dara yakn erafn byk topraklar ele geirdii anlalyor.
Toprak blmnden en ok yararlananlar milliyeti davaya
erken katlan kasaballar olmutu; daha nce de belirttiimiz
gibi bunlar ayn zamanda htihatlann milliletirme politikala
rndan en ok kazan salayan gruptu. Yeni devlet ile yerli tc
car snf arasndaki sembiyotik ilikinin ilk rnei terkedilmi
mlk ve ticarethanelerin yeniden temellk srasnda grld.
Milliyeti mcadelenin srdrld koullan yaratm ol
mas nedeniyle, siyasi iktidar ele geirmesini izleyen yllarda
brokrasinin toplumsal yap zerinde rakipsiz bir stnlk
17 Nfus mbadelesi anlamasn Milletler Cemiyeti garanti etmiti, bkz. Pentzo
poulos, Balkan Exchange of Minorities ve resmi anlamalar iin Stephen P. l..a
das, The Exchange ofMinorities: Bulgaria, Greece and Turhey, New York 1932.
1 06

kurmu olmas beklenirdi. Ama, birok faktrn birlemesiy

le, iktidardaki devlet snf, yerli tccar snf zerinde ilevsel
bir vesayet kuramadan otoriter bir rejim oluturdu. Be yl bo
yunca yerli burjuvazinin zenginlemesine izin verildi. By
mekte olan ticaret burjuvazisi ise 1920'lerde devlet memurla
ryla hibir siyasi ve kltrel atmaya girmedi, minnetini di
le getirmekle yetindi ve ekingenlikle parasal kazan getirecek
talepler -ara sra- ileri srd. 18 Ticaret burjuvazisi, sava nce
si dnemde tomurcuklanmaya balayan burjuva kltrel gele
nekleri de srdrmedi. Bir baka deyile, sivil toplum kurma
hakkndan vazgeerek karlnda para kazanma ayrcaln
ald. Burjuvazinin taleplerini ne srmesine izin verecek siyasi
koullar var olduunda bile, tccarlar iktidar karlarna al
mamay tercih ettiler. Bu acz burjuvazinin sayca azlna, kri
tik bir nicelie ulaamamasna balanabilirse de, ayn zaman
da Osmanl tccarlarnn Saray karsndaki boynu bkk ko
numunu hatrlatmaktadr. Daha nce grdmz gibi, atalar
dan kalma bu iliki yerli bir burjuvazi yaratmay amalayan t
tihat ve Terakki'nin politikalarnda yeni bir ifade biimi bul
mutu. Bir baka deyile, 1920'lerde tccarlar, siyasi otoritenin
himayesi altnda henz rtlerini yeni yeni ispat etmeye bala
mlard. Hzla olgunlamalarna ramen siyasi himayenin sr
mesi gerektiini iyi bildiklerinden zerk bir g isteyecek
noktadan ok uzaktlar. 1920'lerde ekonomi kendine ait ku
rumsallam davran biimleriyle zerk bir alan oluturama
d, burjuvazi de zerk bir siyasi g konumuna gelemedi. te
yandan brokratik reformizm toplum hayatnn kurumlarm
ve halk snflarnn geleneksel dnyasn hedef alan "styap"
reformlar zerinde younlamt. 1920'lerin reformlar ardn
daki rtk siyasi felsefeyi zmlerken, ayn zamanda brok
rasinin rakipsiz konumuna ramen ekonomi zerindeki
hakimiyet kurmakta geici bir acze dmesine yol aan et
menleri inceleyeceiz.

18 Bu dnemle ilgili daha fazla ayrnt iin bkz. . Keyder, Dnya Ekonomisi iin
de Trkiye 1 923-29, Ankara 1 982, zellikle 4. ve 5. blmler.
107

gal ordularna kar savan 1922'de kazanlm olmasna

ve cumhuriyetin 1923'te kurulmasna ramen lkenin toprak
btnlnn gven altna alnd sylenemez. Trk tarih ya
zmnda Krt isyan diye adlandrlan 1924-25 olaylan Ankara
hkmetinin karlat en nemli tehditti. Bu, airet oligari
sini ve onunla rtk bir ittifak iinde olan merkezi otoriteyi
hedef alan ve iinde dini ve ayrlk renkler barndran tam te
ekkll bir ayaklanmayd. Ayaklananlarn toprak talepleri
aka belli deildiyse de, bu isyan lkenin arzulanan ulusal
homojenlie ulaamadn brokrasiye hatrlatt. Bu ayaklan
mayla hkmet sava durumuna geri dnerek, Dou'daki Krt
taleplerini bastrmak amacyla, olaanst yetkiler tayan s
tiklal Mahkemeleri'ni yeniden faaliyete geirdi; btn lkede
skynetim ilan edildi ve Takrir-i Skun Kanunu karld. Bu
kanun hkmete otoriter bir ynetim iin gereken kurumsal
ereveyi salad gibi, ayn zamanda potansiyel muhalefet ka
nallarn da ortadan kaldrd. 1 925'ten sonra ( 1930'daki ksa bir
dnem dnda) yirmi yllk tek parti ynetimi boyunca muha
lefet kanallar kapal kald.19 Bu kapan, zerk rgtlenme fr
satn bulmu olsa bile, burjuvazinin brokrasi karsnda ikti
dar mcadelesini kolayca srdremeyecei anlamna geliyor
du. Takrir-i Skun Kanunu'nun etkisinin nemli bir gstergesi
gnlk gazetelerin satndaki azalmayd. 1925'te 120.000 civa
rnda olan toplam gazete satlar, kat bir sansrn kurulma
sndan sonra 1926'da, 50.000'in altna dt .20
Yine ayn dnemde hkmet, birbiri ardndan bir dizi re
form ilan etti. Bu reformlar karsndaki hatn saylr muhale
fet, sadece arasra aktif bir biim alsa da, brokrasinin tetikte
durmasna yetecek kadar nemliydi. rnein, "apka Kanun19 Bu dnemin siyasetinin en iyi anlarm iin bkz. Mete Tunay; Trkiye Cumhu
riyeti'nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Ankara 1981.
20 Franois Georgeon, "Aperu sur la presse de langue franaise en Turquie pen
dant la periode kemaliste (19 19-1938)", La Turquie et la France a l'tpoque
d'Atatrk, Collection Turcica, no. 1, 1982, s. 202.
108

lar"na muhalefet nedeniyle 70 kii aslmt.21 Brokrasinin

sert tutumu, ayn zamanda, kendi saflar iinde ittihat ve Te
rakki dneminde balam olan kiisel ve ideolojik rekabetten
de kaynaklanyordu. Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki'nin
yesi olmasna ve liderlere yakn olmasna ramen, hakim hiz
bin iinde yeralmamt. Kendisi savan byk bir blm
boyunca cephede olduundan, igal srasnda ngilizlerce tu
tuklanmamt. Milliyeti mcadele baladnda, Anadolu'da
ki kuvvetlere kumanda eden benzer konumda birka Osmanl
paas vard. Ama hem rgtleme yeteneinin stn olmasn
dan ve belki yeraltndaki ttihat ve Terakki kalntlarnn gizli
ce verdii destek nedeniyle Mustafa Kemal, mevcut direni a
zerinde hakimiyet kurmay baarmt. Milliyeti komutanlar
arasndaki anlay farklar ve kiisel rekabet Kurtulu Sava
'nn sona ermesine kadar dondurulmutu. Cumhuriyet kuru
lup milliyeti hareket kendini bir idari kadro olarak yeniden
oluturma zorunluuyla kar karya kaldnda, gerek eski t
tihatlarla ibirliini, gerekse ordu iinde kendilerine sadk
kuvvetlere kumanda eden komutanlarla yaplan gevek ittifak
srdrmek gittike gleti. 1 924'ten sonra Kemalist grup git
tike daha sekter biimde davranarak, nce eski ttihatlar
tecrit etmeye, sonra da Mustafa Kemal'in muhtemel rakiplerini
pasif konumlara itmeye giriti. Bu giriim iki aamada tamam
land: 1924'te, Meclis'te Mustafa Kemal'in kiisel yetkisini de
netlemeyi ve snrlamay, tek bana iktidar olma eilimini n
lemeyi amalayan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurul
mutu. Bu parti, kuvvetler ayrl ve Meclis'in hkmet ze
rindeki kontrolnn artmasn savunuyor, stiklal Mahkemele
ri'nin temsil ettii keyfi yarg yetkisine son verilmesini istiyor
du. Kemalist kanat Krt isyann frsat bilerek bu partiyi kapat
t ve milliyeti hareketin eski kahramanlar olan nde gelen
yelerini yarg nne kard. 1926'da Mustafa Kemal'i hedef
alan bir suikast teebbs, hakim kanat karsnda hala bir
tehlike oluturduklar dnlen ittihatlar iine alan bir fe21 Zrcher, The Unionist Factor,

s.

146; Tunay,

s.

149-161.
1 09

sat senaryosunun sahneye koyulmasna imkan verdi.22 Yargla

malar sonucu nde gelen ttihatlarn bazlar asld, beraat
edenler ise Mustafa Kemal'in lmne kadar lkeyi ve siyasal
hayat terk etti. Bylece, ttihatlardan Kemalist gruba girme
mi olanlar tasfiye edildi. 1927'de de, potansiyel rakiplerden
bir grup daha srgne gnderildi ve bunlar kiisel olarak ba
lanmadklar srece lkeye dnemedi. 23 Kemalist kanat
kendini, ancak 1929'da, bu basklar mmkn klan Takrir-i
Skun Kanunu'nu askya almaya yetecek lde gl hissetti.
O zamana kadar, tek parti rejimi oluturma sreci byk l
de tamamlanmt. Adna seim denen bir mekanizma yo
luyla atanan mebuslardan oluan bir meclis vard. ki dereceli
seim sistemi, seilen bir grup erkein (kadnlarn oy hakk
yoktu) kendilerine Ankara'dan yollanan listeyi onaylamalar
anlamna geliyordu. Bylece, mebuslar Meclis'te hayatlarnda
hi grmedikleri uzak keleri temsil ediyorlard. Bu sk
kontrole ramen (daha dorusu bu kontrol nedeniyle) yasama
iin mebuslara pek ihtiya duyulmuyordu. Hkmet ne Mec
lis'e kar sorumluydu ne de yasama inisiyatifine ihtiyac var
d. Mebuslar ok ksa srelerle alyorlar, herhangi bir kanu
nun Meclis'ten gemesi iin on-on be dakika yetiyordu.24 B
rokratlar snf iindeki grnr rakipler tasfiye edilmekle kal
mam, her trl denetim, muhalefet ve rekabet mekanizmas
da bertaraf edilmiti. Bu snf-ii mcadelenin evrimi belki de
brokrasinin ekonomiyi denetlemekte greli bir hareketsizlik
iinde olmasna yol aan en nemli etmendi.
Brokrasi iindeki mcadelenin gidiat, reform abalarm
hem dorudan doruya, hem de dolayl bir biimde etkiledii
22 Zrcher, blm 6.
23 Mustafa Kemal, milli mcadelenin balangcndan beri yapt eylemleri sa
vunduu Nutuk'unu Meclis'e Ekim 1927'de okudu. Bu konuma, yapld ta
rihten itibaren resmi tarih yazmnn temeli oldu. Gerek Tunay; gerekse Zrc
her Nutuk'u rakip hiziplerin ve kiilerin yava yava safd edilmesini meru
gstermek iin yaplm bir konuma olarak grrler; Zrcher, daha da somut
olarak; Mustafa Kemal'in nl konumasnn sadece 1919-1927 yllannn tari
hi bir anlatm olarak deil, 1926'da yaplan temizlikleri mazur gsterme giri
imi olarak grlmesi gerektiini iddia eder. The Unionist Factor, s. 172.
24 etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas Olay, lstanbul, 1 982, s. 85-6.
110

gibi, reformizmin eitli boyutlarnn ne kadar sertlikle savu

nulduunu belirleyen etmenlerden biri olmutu. Bu bakmdan,
hakim grubun yeni bir meruiyet aramasn belirleyen faktr
lerden biri eski brokrat snf iinde blnme oldu. Yaplan her
reformla birlikte, "devleti kurtarma" forml evresindeki
konsenss gcn kaybetmekteydi: Devlet zaten kurtarlmt
ve varln srdrmesi artk imkansz grnmyordu. Bylece
gr aynlklar su yzne ku ve reformlarn nasl ve hangi
hzla benimseneceine ilikin aUmalar belirginleti. Aslnda,
reformlarn u veya bu ekilde gereklilii zerinde fazla tart
ma beklenmezdi. ehirliler en azndan yann yzyldr Batlla
an bir hayat srdrmekteydi. Bu reformlarn hepsi Tanzimat

ve sonrasnda tartlm ve ele alnmt. 19. yzyldaki mo

dernleme, Kemalist dnemde yaplan reformlarla en azndan

eit nem tar. Hukuki ve idari modernizasyon alannda,
1838-1876 dneminde yaplanlar cumhuriyet dneminde yap

lanlardan az deildir. Abdlhamit dneminde merkezi devletin

aygtlarn glendirme yolunda nemli admlar atlmt. 25
1908 Anayasas'nn parlamenter demokrasiye salad katk
1925-1946 arasnda cumhuriyetin saladklarndan ok daha
fazlayd.26 Kemalist reformculuun daha nceki modernizas
yondan fark, abalarn, dine ve hanedana dayal meruiyetten
arnm bir siyasi sistemin tanmlanmas zerine younlatrl

m olmasyd. Cumhuriyet, padiahl ve halifelii kaldrarak

kendini laik-milliyeti bir temel zerinde tanmlamt. Os
manl sisteminin, k ncesinde baarl bir merulatrma
ideolojisine sahip olduunu iddia etmek yanl olur. Hanedan,
1909'dan sonra yokolma raddesinde zayflam ve halifenin ki-

25 llber Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli idareler (1840-1878) , Ankara 1974;

Shaw, History of the Ottoman Empire, s. 221-254.
26 1909'da btn iktidar Meclis'te toplanmu. Ahmad yle diyor: "imparator
lukta en yksek otoritenin kim olduu sorunu Meclis-i .Mebusan lehine
zmlenmiti bile". The Young Turks, the Committee of Union and Progress in
Turkish Politics, 1 908-1914, Oxford 1969, s. 58, 1908, 1912 ve 1914'teki mec
lisler etnik eitlilik gsteriyor ve temsil nitelii tayordu. A.g.e., s. 155. Bu
dnemin meclis tartmalar ciddiyet ve kapsam asndan ok yksek bir d
zeydedir ve mebuslarn son derece bilgili, dnya gelimelerinden haberdar ve
yetkin olduklar gzlenir.
111

iliinde sahip olduu dinsel konumu da "Araplarn ihane

ti"yle yklmt. Hanedan hibir zaman kendini milli bir hane
dan olarak grmemi ve gstermemi olduundan, ideolojik
vesayetinde ancak dine dayanabilirdi. Bununla birlikte, dini
dzen iinde Padiah ve sarayn pek belirli olmayan bir yeri
vard. 19. yzylda dini kurumlar gittike politiklemi ve ha
nedandan uzaklamt. Aynca, dini kurumlarn bir btn ola
rak reform dncesine kar olmas da sz konusu deildi. Ni
tekim, Osmanl ulemas tanmladmz brokrat snfnn bir
blmyd ve 19. yzyln son yansnda yksek mevkilerdeki
ulema, reformlarn ideolojik gerekelerinin hazrlanmasna
katkda bulunmutu. ttihat ve Terakki dneminde bu yksek
mevkideki ulema merutiyet hareketini aktif bir biimde des
teklemi ve hatta rivayete gre, ttihat ve Terakki nderleriyle
ayn mason localarna girmilerdi.
Abdlhamit'in restorasyonculuunun halk arasnda byk
destek grdnden yukarda sz etmitik; sonralan, ttihat ve
Terakki dneminin balangcnda, yani merutiyet rejimine srf
dini gerekelerle kar kan nemli bir isyan grlmt. 27
Daha sonra cumhuriyet dneminde de gnllecei gibi o srada
da slogan "eriat"n elden gittiiydi. Bu sloganla ifade edilen
eski "eriat" yerine yeni bir kanun konduu deil, reformlarn
kurulu dzeni bozduu ve daha da nemlisi ayaklanan grupla
rn yaam-dnyasna tecavz ettii iddiasyd. slamiyet, o ya
am dnyasnn, siyasi tqplumun nfuz etmedii varolu alan
nn, birletirici ilkesiydi. Yol gsterici ilkenin militan reformcu
luk olduuna inanldnda, slamiyet siyasi merkeze kar ye
rel deerleri savunmann bayra oldu. Fakat bu savunmann
bayra olan slam tekilatl, ortodoks slam'dan farklyd; ma
halli geleneklerle, efsane ve kahramanlara ilikin masallarla ve
gizemci mezheplerle kolayca kaynam bir inan ve rgtlen
me biimiydi. Ortaya kan bileim iinde Bizansl bir ky rahi
bi bile kendini ok yabanc hissetmezdi.28
27 D. Fahri, "The eriat as a Political Slogan-or 'lncident of the 3lst Mart", Middle
Eastern Studies, Ekim 1971.
28 Bu, Vryonis, Decline of Medieval Hellenism in eitli yerlerinde geen tezdir.
'

112

Kitlelerin yaam-dnyasnda vazgeilmez bir lugate olarak

yer tutan bu slamiyet biiminin tersine, Snni ortodoksi, yani
resmen kurumlam biimiyle slamiyet, hibir zaman devlet
ten bamsz olarak rgtlenmemiti. Halifelik makam
padiaha ait olduu gibi dini kurumun ba olan eyhlislam
da atamayla gelen bir devlet memuruydu ve 1 9 16'ya kadar Ba
kanlar Kurulu'nun yesiydi. ttihat ve Terakki, btn slami
mahkemeleri, okullar ve vakflar laikletirerek siyasi kurumu
dini meruiyetinden ayrmaya almt. 29 Halifelii kaldran
ve devlet politikas olarak kat bir laiklii benimseyen cumhu
riyetin de ttihat ve Terakki'nin daha nce karlauna ben
zer bir toplumsal tepkiyle karlamas kanlmazd.
Pepee gelen laikletirme dalgalan sonucu, Osmanl lmpa
ratorluuffrkiye devleti Avrupai ilkelere gre yeniden biim
lendirilmiti. 1 9 . yzyl reformcular olan Jn Trkler ve
cumhuriyetiler, kendine devletler aras sistemde yer arayan
bir devletin, din kurallarna ve dini meruiyet temeli zerine
oturamayacann farkndayd. Osmanl brokratlar, Fransz
Devrimi'nin retisi olan egemenliin ulustan kaynakland
ilkesini iyi zmsemilerdi; lkenin mutasavver bir uluslar
birliine adayln, Avrupal devlet adamlarnn, ulusun ege
menlii, pozitivizm, laiklik ve ilerlemeye inan gibi 19. yzyl
ltleriyle deerlendireceine inanyorlard. Ama, lke iin
de, devletin militan laiklii, balca ideolojik aygtnn reddi
anlamna geliyordu. slamiyet, hala toplumu birarada tutan il
ke olmaya devam ettiinden bu red, toplum ile devletin birbi
rinden ayrlmas sonucunu dourmutu.30 Brokrasi, sadece
kendisini halk gznde merulatrmay istediinden deil,
ayn zamanda yneticiler ile halkn inan sistemlerinin birbi
rinden ayrlmas sonucu ortaya kan boluun denetlenme
mi ideolojilerle doldurulmasn nlemek iin, bu ayrlkla ba
etmek zorundayd. te yandan, dinin devlet otoritesinin te-

29

Bkz. . Mardin, "Religion and Secularism in Turkey",

A.

Kazancgil ve

1981, s. 207;
Binnaz Toprak, I sl am and Poli ti cal Devel opment i n Tu rk ey, Brill 1981.
30 Mardin, 'Religion and Secularism', s. 191.
budun (der.), A tatrk, F ou nder of a Modern S tate, Londra

E. z
aynca

113

meli olduunun reddedilmesiyle, tslamiyet'in (devlete kar)

toplumu etrafnda birletiren tek esas olma ans gitgide artt.
Bu nedenlerle brokrasinin reformcu gayretkeliinin, halk
kltrnn eitli elerinin bir "slami tepki" biiminde bir
lemesine neden olduu savunulabilir. Bu tepki karsnda, y
netici grup, yalnz btn rakip rgtlenme esaslarnn kkn
kazmaya deil, ayn zamanda bireyin her trl mahalli ba
lantdan syrldn gsterecei umulan bir grn beraberli
ini gerekletirmek istiyordu. Bu yzden de, brokrasi her
trl zgll ve mahalli zellii yok etmeyi kendine hedef
seti. Milliyetilik, btn reformlarn bavurduu rtk ide
oloji oldu. Devletin mevcudiyeti salama alndna gre, bu
devletin snrlan iinde yaayanlardan bir ulus oluturmak ge
rekliydi. Bireylerin kendilerini ulus birimi iinde tanmlamala
rnn gerektii kabul edilerek, ulustan daha dar veya daha ge
ni birimlere duyulan ballklara kukuyla bakld. Din, hem
eski imparatorluun merulatrc ideolojisi olduundan,
hem de (ulus-alt dzeyde) muhaliflerin en yaygn biimde
kullanabilecekleri lgate olduundan ifte bir kukunun he
defi oldu. Milliyetilik, 1 9 . yzyl Avrupa'snda "gecikmi"
devletler iin zel olarak terkip edilmi bir modernletirme
ideolojisiydi. Birinci Dnya Sava ve Cemiyet-i Akvam, Avus
turya-Macaristan mparatorluu ve Osmanl lmparatorlu
u'nun eski topraklarnda kurulmu birok siyasi birimi ulus
devleti yapan balca ideolojinin milliyetilik olduunu onay
lamt. Trk milliyeti rejiminin abalan, halk yeni model
devlete hazrlamak zere slah etme amacna ynelikti. Yani,
bireylerin yerel ve zel ballklarndan kopup yalnzca genel
birletirici ilkeleri kabul etmelerini salamak gerekiyordu.
Almanya ve talya rneklerinde grlebilecei gibi, milli
yetilik ayn zamanda anti-liberal bir iktisadi felsefeyi de be
raberinde getirmiti. Liberalizmi varlklarna ve dnya ze
rinde yaylmalarna ynelik bir tehdit olarak gren bu iki l
kenin burjuvazilerinin balca amac milli bir ekonomi yarat
makt. 20. yzylda kurulan ulus devletlerinin milliyetiliin
de ise, anti-liberalizmi kabul etmeye gnll hazr bekleyen
1 14

bir burjuvazi yoktu. Trkiye'de byle bir burjuvazinin yoklu

u iyice belirgindi ve bu nedenle brokrasi, anti-liberalizmin
mterisi olacak somut bir aday aramaya yneldi. ttihat ve
Terakki tecrbesi, baz ipular vermesine ramen, hem biraz
geliigzeldi, hem de sava artlarna balyd. Ancak,
1920'lerin sonlarna doru talyan ve Sovyet rnekleri ortaya
ktktan sonra, liberalizme alternatif olarak, hem brokratik
mekanizmann statsn koruyacak, hem de istenen milli
kalknmay salayacak yeni devlet-toplum balantlar gnde
me gelmeye balad. Ama, 1 920'lerde bu alternatifler henz
ortada grnmyordu; alternatiflerin yokluu ve projesizlik,
brokrasi iindeki snf-ii mcadeleyi iddetlendiren bir et
men oldu. Sonu olarak, 1920'lerde bir yandan pazarn kendi
rgtlenmesiyle birlikte gelimesine izin verirken, te yandan
kendisine rakip toplumsal rgtlenme ilkeleriyle savaan
siyasi gc , mutlak bir merkezin sahneledii tipik otoriter
denkleme geri dnld.

115

BEiNCi BLM

Devlet ve Sermaye

Bir nceki blmde brokrat snfn 1920'lerdeki grnm

n ve karlat glkleri anlattm. imdi ise cumhuriyet
dneminde ortaya kan yeni ticaret gruplarm ve bunlarn
ekonomiyle ilikilerini ele almak istiyorum. Cumhuriyetin ilk
be ylnda brokratlarn, ekonominin temel yaplarnda
nemli deiiklik veya dnmler gerekletirmekten aciz
olduundan sz etmitim. Bir baka deyile, sava ncesinin
iktisadi canllk dneminde kurulan balantlar, bu ebekeleri
harekete geiren ticaret burjuvazisinin byk blmnn
sahneden ekilmi olmasna ramen ilevlerini srdryordu.
Ticaret burjuvazisinin gayrimslim kanadnn ounlukla or
tada olmamasna ramen, iktisadi yapda artc llere va
ran bir sreklilik gzleniyordu.
Sava bittiinde Trkiye ekonomisi, zellikle i gc a
sndan harap bir haldeydi. Tarmda alan i gcnde yzde
20'yi aan bir azalma meydana gelmiti. Fakat, ou geimlik
retim yapan kyllerin saysndaki azalmann tccar snf
asndan nemli sonular dourmad ne srlebilir. Ger
ekten de, askere alnma nedeniyle kaybolan i gcnn o
unluu, Anadolu'da byk lde geimlik tarm yaplan
117

Orta ve Dou blgelerindendi.1 lzmir'i ve Ege blgesinin ve

rimli ovalarn iine alan Aydn Vilayeti, i blgelere gnderi
len Rum iftiler dnda savatan nispeten daha az etkilen
miti. Pazara ynelik tann fazla aksamadan srmt. Ama,
Yunan igali ( 1 9 1 9- 1922) ve Kurtulu Sava srasnda Ege
blgesinde byk ykm olmutu. Savata lenlere ek olarak,
eitli llerde ticari tarmla uraan en azndan yann mil
yon Rum, sava srasnda ve sonrasnda blgeyi terk etmek
zorunda kalmt. stelik, kurtulu ordusunun nnden ka
an Yunan ordusu, nne kan her eyi yakp ykmt.2 Bu
gn bile ttn, zm, incir veya zeytinin depolanmas ve i
lenmesi iin kullanlm, imdi harabe olan yaplar yer yer
grlr. lzmir'in Trklerin eline gemesinden sonra ehirde
kan byk yangn sonucu, Bat Anadolu'nun bu en nemli
ihracat kapsnn ticari altyaps harap oldu. hracata ynelik
ttn ve fndk yetitiren Karadeniz ky eridinde de benzer
bir durum vard. Burada da, savan byk ykmlara yol a
mam olmasna ramen, nce milliyeti mcadele srasnda,
sonra da nfus mbadelesi ile 200.000'e yakn Rum blgeyi
terk etmiti. Bat Anadolu ve Karadeniz kysndan sonra
nc nemli ticari tann blgesi olan ukurova'da savatan
nce Ermeni iftiler nemli bir role sahipti ve daha nce s
zn ettiimiz gibi 1 9 1 5'e kadar servetleri artmt. Sava s
rasnda Suriye'ye kam olan Ermeniler 1920'de Franszlarn
korumas altnda geri dndklerinde yerel milislerin gl
direniiyle karlatlar.3 Zamanla Ermenilerin iktisadi varlk
lar da Trk toprak sahiplerine, tccarlara ve ihracatlara
devredildi.
hracata ynelik ticari tann nemli oranda Rum iftilerce
yapldndan 1 . 2 milyon Rum'un lkeden ayrlmas, ticari fa
aliyet potansiyelini etkileyecek apta bir iktisadi kaypt. Ticari
Bu blgelerde tann temelde ift hayvanlarna balyd. Sava sresindeki sefer
berlik ift hayvanlarnn saysnda nemli bir azalmaya yol aundan, geim
lik tarmdaki iktisadi kayplar oran olarak daha yksek olacaku.
2 A. Toynbee,

The Westem Question in Greece and Turkey.

3 W.J. Childs, 'Annenia'. s. 202.

118

tarmla uraan iftilerin saysndaki azalmay, Yunanistan4

ve Rusya'dan gelen ve toplam saylan 1 milyona yaklaan mu
hacirler bir lde telafi etmiti. Rus muhacirleriyle ilgili ra
kamlar yoksa da, Yunanistan'dan gelen muhacirlerin yzde
90'dan fazlas, zellikle ttn ekicisi olmak zere vasfl ift
iydi.5 Gelenleri eski uzmanlk alanlarna uygun yrelere yer
letirme konusunda hibir sistematik aba olmamasna ra
men, bu muhacirler sava ncesi retim dzeylerine yeniden
ulalmasn kolaylatrm olmaldrlar.
mparatorluk dneminde Anadolu'nun balca ihra rnle
ri, Ege'de incir, kuru zm ve ttn; Karadeniz'de ttn ve
fndk; Ege ve ukurova'da pamuktu. Bu balca rnlerden
sadece incir ve kuru zm 1 920'lerde greli nemlerini kay
betti. 1925 ile 1927 yllan arasnda, pamuk, ttn ve fndkta
eski retim dzeylerine ksa srede yeniden ulald.6 lkeden
ayrlan Rumlar, incir ve zmn hem retimini hem de ticari
(kredi ve sat) rgtlenmesini Yunanistan'a aktarmlard. Yi
ne de, bu iki rnde bile, l 920'lerde yaplan ihracat, sava n
cesi dzeylerinden ok daha dk deildi. artc olan, i
gcndeki azalmaya ve tccar snfnn balantlarndan ve r
gtsel yeteneinden yoksun olunmasna ramen, pazara yne
lik tannn nemini korumu olmasdr. Bu durum, birbirini
tamamlayan iki gelimeyle aklanabilir.
Tarmdaki ticari retimin, sadece baz teknik girdilerin bira
rada bulunmasyla srdrlebileceini sanmak yanltc olur.
Piyasann ve kredinin rgtlenmesi, kk reticilie dayanan
ihracatn her zaman vazgeilmez esi olmu ve 1920'lerde de
byle olmaya devam etmiti. Bir baka deyile, eitli kademe
lerdeki tccarlar pazara ynelik retimin vazgeilmez unsurla
ryd. Tccar snf iinde Hristiyan unsurlarn safd brakl
masn telafi eden iki gelime grlmt: Bunlardan birincisi,
4 G. Kazgan, "Milli Trk Devletinin Kuruluu ve Gler" , s. 3 1 4 , J .
McCarthy'nin "Foundations of the Turkish Republic" adl makalesinde, gle
rin deitirdii demografik yapya dayanan bir aklama nerilir.
5 S. Ladas, The Exchange ofMinorities, s. 714.
6 . Keyder, Dnya Ekonomisi linde Trkiye, s. 60-62.
119

yabanc sermayenin rolnn artmas, ikincisi ise Mslman

tccar snfnn hzla olgunlamasyd.
Osmanl lmparatorluu'ndaki burjuvazi, yabanc sermaye
ile yerli retim arasnda araclk konumunda olmasna ra
men, bol kazanl giriim alanlarn elinde tutabilecek gte
bir yerli burjuvazi niteliini tayordu. Bu nedenle, lkede ya
banc sermayenin daha byk rol oynamas karsnda bir en
gel oluturuyordu. A. Emmanuel, beyaz kolonyalizmi ile ya
banc sermayenin birbiriyle atan projeleri yznden rekabet
iinde olduklarn ileri srer.7 Yerli ticaret burjuvazisiyle ilgili
olarak da benzer bir tez ileri srlebilir. nk bu ticaret bur
juvazisinin bamsz gelime potansiyeli, yabanc sermayeyi
beraberinde getiren emperyalizme tarihi bir alternatif olutu
ruyordu. Hristiyan burjuvazinin gitmesiyle ekonomide ya
banc sermayenin rolnn artmas bu teze kant oluturdu.
1 920'lerde yabanc sermaye, sadece ticari giriimler yoluyla
deil, ayn zamanda bankalar araclyla ve kredilerin dal
mna dorudan katlarak, ihracata ynelik tannn tevikinde
ve zendirilmesinde dorudan bir rol oynad. Yabanc tccar
lar ihracatn son aamasn zaten ellerinde tutuyorlard.
1920'lerde ise retici ile yabanc alc arasndaki balanty ge
leneksel olarak ellerinde tutan araclarn yerine baka meka
nizmalar koyma abasna giritiler. Bankalarn da aktif deste
iyle reticilerle dorudan doruya szleme yapmaya bala
dlar ve reticilerin gittike daha fazla borca girmesinden ya
rarlanarak reticiler zerindeki hakimiyetlerini tamamlamaya
koyuldular.8 Bu yntemin zellikle ttn ve pamuk retimin
de baarya ulat anlalyor. Yabanc sermayenin Hristiyan
burjuvazinin yerini almasnn bir baka rnei, yabanc ban
kalarn faaliyetlerinin yaygnlamas ve bu yaygnlama iinde
en nemli payn d ticarete ynelik kredilere ait olmasyd.
7 A. Emmanuel, "Beyaz-Yerli Kolonyalizmi ve Yatrm Emperyalizmi Miti", Biri
kim, say 2, Nisan 1975; R. Kasaba'nn, Ban Anadolu'daki Rum tacirler ile ngi
liz sermayesi arasndaki atmaya ilikin olarak Peripheralisation of the Otto
man Empire'in 5. ve 6. Blmleri'nde anlaulanlar bu tezi destekler.
8 Daha fazla ayrnt iin bkz. . Keyder, "Credit and Peripheral Structuration",
Review, Bahar, 980.
1 20

Btn kredilerin teiki ila drtte , yeni kurulan Trk

bankalaryla rekabet iinde olan yabanc bankalarca verilmek
teydi. Yabanc sermaye yeni kurulan sanayi irketleri iinde de
nemli bir yere sahipti. 1923 ile 1929 arasnda sanayi irketle
rine yaplan yatrmlar iinde yabanc sermayenin pay Trkle
rin paynn tam iki katyd.9 Aynca, baz yabanc firmalar, dev
letten belli mallan ithal etme ve i pazarda satma tekelini al
mlard. Btn bu faaliyet, yerli (Rum ve Ermeni) sermayenin
daha gl olduu Osmanl dnemine gre, yabanc sermaye
nin ekonomideki neminin arttn ve farkl bir nitelik kazan
dn gsterir.
Ne var ki, yabanc sermayenin ekonomi iinde dallanp bu
daklanmas Mslman tccar snfnn hzla gelimesini engel
lemedi. Mslman tccarlar, Hristiyanlar karsndaki ikincil
konumlarna ramen, ttihat ve Terakki dneminde grdkleri
himaye sayesinde nemli bir ivme kazanmlard. lttihatlann
bir Mslman burjuvazi oluturma abalan, zellikle Birinci
Dnya Sava srasnda ve kapitlasyonlarn kaldrlmas sonu
cu belli bir baarya ulamt. Bu ilk hz, Rumlar ve Ermeniler
sahneden ekildiinde Mslmanlarn rollerin ounu stle
nebilmelerine yetecek rgtsel yetenek birikimine yol am
olmal. Maddi birikim asndan, Ermeni tehciri, Rumlarn l
keden ayrlmas ve nfus mbadelesi ifte nem tayordu. Bu
sayede ortaya kan olanaklarla beraber, oluma srecindeki
Mslman burjuvazi 1914-23 dnemindeki birikimi kullana
rak cumhuriyetin ilk yllarnda daha fazla kar elde etme ve ge
nileme frsatn bulmutu.
Mslman tccarlarn brokrasiyle vard zmni ve geici
anlama iindeki nemli unsur, ayrcalklarn ve konumlarn
yeni cumhuriyetin vatandalarnn eline gemesiydi. Bu d
nemde henz paylalmam kaynaklar mevcut olduundan,
brokrasi ile Mslman tccarlar arasndaki iliki blm
zerinde bir atmaya yol amadan devam edebildi. Brokrat9 G. kn'n 1 920-1 930 Yllan Arasnda Kurulan Trk Anonim irketlerinde Ya
banc Sermaye Sorunu, (Ankara, 1971) adl kitabnda salanan verilerden .
Keyder, Dnya Ekonomisi iinde, s . 80'de hesaplanmtr.
1 21

lar, kendi ilerinde blnm olmalar ve stlendikleri re

formcu grev nedeniyle bu "milllletirme" srecini ynetip
ynlendirecek durumda deildiler. Ama yeni tccarlarn eitli
taleplerine msbet cevap verdiler. Ne var ki "milli" burjuvazi
ye gsterilen bu hsn kabul, yabanc sermayeye kar olum
suz bir tavr taknlmas biimini almad. Yukarda anlatld
gibi, 1920'lerde yabanc sermayenin stats ykselerek arl
artt ve yabanclara eitli ticaret imtiyazlar verildi. 1 0 O d
nemde Trk tccarlarn balca rgt olan stanbul Ticaret
Odas da yabanc sermayenin dlanmasnda srarl deildi.
Buna bir iki ufak istisna vardr, rnein, o srada hala Yunanl
armatrlerin elinde bulunan ky denizciliinin hkmet eliy
le milliletirilmesi. Zaten Trk tccarlar yutabilecekleri lok
madan daha fazlasyla baa kmak zorundaydlar, bu yzden
de yabanc sermayenin rgtledii ve yabanc sermayeyi kay
ran bir i blmnn alc tarafnda kalmakla yetiniyorlard.
lkeden ayrlan Hristiyan araclarn yerini alabilecek lde
birikim yapabilmekten memnundular; bu birikim devletin da
ha aktif mdahalesini gerektiren bir dzeye erimediinden
brokrasinin ekimser tavrndan da ikayetleri yoktu.
*

1920'lerde yeni yeni gelimekte olan burjuvazinin siyasi ik

tidara katlma mitleri vardysa bile, bu mitler krizle birlikte
parampara oldu. 1929'dan balayarak ticaret sektrnn tari
hi birdenbire ters dnd; aslnda 1 926'dan itibaren byle bir
sonucu sezmek mmknd. Ekonominin sal btnyle
d ticaretin akna ve bu ak iin gerekli fonlarn salanma
sna balanmt. 1 926'da, 1 9 28'de ve 1 929'da ksa sreler
iinde birok iflasa yol aan tarmsal krizler ve kredi darlkla
1
r, bu bamll ve sistemin elimsizliini ortaya koymutu. 1
1 929'da balayan buhrann etkisi ise ok daha kalc, derinlii
10 Y.S. Tezel, " 1923-1 938 Dneminde Trkiye'nin D ktisadi llikileri", Atatrk
Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle llgili Sorunlar Sempozyumu, ltTIA,
stanbul, 1977, s. 218-22.
1 1 Keyder, Dnya Ekonomisinin iinde Trkiye, blm 5.
1 22

daha fazlayd. Trkiye'nin ihra mallarnn fiyatlar hzla d

t gibi, tarmda ticarete ynelik retimi besleyen ve deme
ler dengesindeki ksa dnemli aklan kapayan ticari krediler
de artk gelmez olmutu. Sonuta dviz krizi ortaya kt.
Trk lirasnn deerinin dmesi ithalatlarn bor yknn
artmasna yol at ve ticaret sektrnde iflaslar yaygnlat. Ay
n zamanda, fiyatlarn dmesi ve kredi ekonomisinin sonu
nun gelmesi, pazara ynelik kylln pek yaknda borlar
n deyemez hale gelerek mallarn satacann habercisiydi.
1930'da, 1 929'un kt hasatnn zerinden henz bir yl ge
meden, lstanbul'da ve lzmir'de binden fazla firma iflas ilan et
miti; baz kyller borlarn ve vergilerini deyebilmek iin
ellerinde ne varsa satyorlard.12 Bu iktisadi kargaa ortam,
burjuvazinin gszln ortaya koymutu: Yabanc pazarla
ra an derecede baml olduklarndan faaliyetlerinin maddi
temeli bir anda yokolabilecek durumdayd. Aynca, siyasi oto
riteyle kurulmu ilikilerin sadece yitirilen erevede ilerine
yarad belli oldu. Mevcut balantlar yapsal bir dnm
iin kullanlamazd, byle bir dnm iin, farkl aralara ve
yeni bir politika paketine ihtiya vard.
1 929'a gelindiinde, brokrasinin iktidardaki kanad snf
ii mcadeleyi kazanmt ve Takrir-i Skun Kanunu'nu askya
alacak kadar kendini gl hissediyordu. Liderlikte muhtemel
ve gerek rakiplerin lmesinden veya srgne gnderilmesin
den sonra reform abalan durulmutu. imdi brokrasinin
nndeki grev iktisadi sistemi dntrerek, bu sistem iin
de Jn Trk projesinde ngrlene uygun bir konum elde et
mekti. 1920'lerde ise siyasi sorunlara ek olarak, iktisadi politi
ka asndan da nemli bir engel brokrasinin ellerini bala
mt: 1923 Lozan Antlamas'nn bir maddesine gre, Trki
ye'nin 1929'a kadar Osmanl d ticaret rejimini uygulamas
gerekiyordu. Ama, bir yoruma gre, hkmet yerli sanayiyi
12 A.H. Baar, Atatrk'le Ay ve 1 930'dan Sonra Trkiye (stanbul, 1945) adl
kitabnda, Mustafa Kemal'in halk arasndaki genel memnuniyetsizliin neden
lerini anlamak iin kug Anadolu gezisini anlatr. Bu kitapta, iktisadi krizin
ilk etkisi canl bir biimde betimlenmitir.
1 23

korumak isteseydi, belli mallar zerinde tekel oluturarak bu

kstlamay aabilirdi. Bu yzden Lozan Antlamas himayeci
lii tek bana engellememiti.13
1929'un sonunda spesifik gmrk vergileri getiren yeni bir
d ticaret rejimi yrrle kondu ve hkmete koruyucu bir
d ticaret politikas uygulama imkan dodu. Siyasal gelime
ler ile iktisadi konjonktr birbirini destekleyerek brokrasinin
dikkatini iktisadi konular zerine ekti. 1930 ve 1 93 1 , iktisat
politikasnn hararetle yenilendii yllard; ayn zamanda,
siyasi rejimin de nemli bir dnmden getii bir dnem
oldular. Bir yandan, yllar sren i atmalardan sonra, brok
rasi kendisini snf dengesi iinde bir yere yerletirmek iin
gereken konumu bir kez daha elde etmiti; bunu, devlet yne
timinin boyutlarn deitirerek yapacakt. te yandan kriz ve
ticaret burjuvazisinin karlat glkler, yeni bir iktisadi
politikalar paketinin oluturulmasna yol at. Trk ekonomi
politiinde 1 930'lar dnemini hazrlayan, bu iki gelimenin
birbiriyle kesimesiydi. Balangta krizle mcadele amac iin
formle edilmi bir dizi tedbir giderek yeni bir devlet biimini
(devlet ilevlerinin kapsam ve siyasi iktidar ile ekonomi ara
sndaki ilikinin nitelii) dourdu. Sonunda brokratik re
formculuu zmlemi bir rejim ortaya kt. Bu rejimin temel
boyutlar ve ngrd brokrasi-burjuvazi dengesi kinci
Dnya Sava'na kadar varln srdrd.
*

l 929'un para krizinin ardndan, iktisadi hayattaki sarsnt

ya kar ilk politika tedbirleri alnmt. Bu tedbirler ekonomi
yi kapatmak ve d pazara bamlln asgariye indirmek
amacna ynelikti. Kriz kendini belli edince hkmetin, mev
cut durumla baa kmak iin gerekli idari aygta ve kontrol
aralarna sahip olmad belli oldu. Trk lirasnn deer kayb
srasnda yaanan kargaa, belli bir istikrar kurmak amacyla
13 O. Kurmu, " 1916 ve 1929 Gmrk Tarifeleri zerine Baz Gzlemler", S. 11kin (der.) Trkiye lktisa Tarihi zerine Aratnnalar, ODT Gelime Dergisi,
zel Say, Ankara, 1979.
1 24

dviz kontrol yapacak veya piyasaya para srp ekecek

aralarla donatlm bir merci olmadn gstermiti. Bir
Fransz-ngiliz ortakl olan Osmanl Bankas para basma te
kelini hala elinde bulunduruyordu. Sava srasnda ttihat ve
Terakki hkmeti bu ayrcala el koymusa da, 1925'te Os
manl Bankas'nn imtiyaz yenilenmiti. Osmanl Bankas
Trkiye'nin en byk bankas olma avantajn da srdryor
du. Hkumet 1 930'da dviz ilemlerini kontrol edip elinde
toplamak zere Merkez Bankas'n kurdu.14 Bir nceki yl,
devletin sadece aznlk payna sahip olduu bankalar aras bir
konsorsiyum yoluyla benzer bir giriimde bulunulmutu. Ge
rek 1 929 konsorsiyumu, gerekse 1930'da faaliyete geen Mer
kez Bankas; iktisadi politika uygulamaktan ok, ncelikle d
viz ilemlerini kontrol edecek aralar olarak grlmekteydi.
ktisad glkler karsnda brokrasinin igdsel tepkisi
yasaklar ve kstlamalar koymak ve lke ekonomisini d dn
yaya kapatmak olmutu. Krizin sorumlular ise hemen saptan
mt. Bunlar, Trk lirasna kar speklasyon yapan tccarlar
ve rezervlerini dviz olarak tutan yabanc bankalard. 1930'da
Milli iktisat ve Tasarruf Cemiyeti'nin kurulup faaliyete geme
siyle yeni tedbirlerin yn belli oldu.15 Bu cemiyetin amalan
tasarrufu tevik etmek, yerli mallarn retim ve tketimini
zendirerek ithal mallarn tketimini azaltmak ve genel olarak
kendine yeterlik ideolojisini yaymakt.
Milli iktisat ve Tasarruf Cemiyeti'nin rgtlenme tarz,
yanresmi nitelii nede:qiyle dikkate deer. Projenin tamamnn
hkmete tasarlanp uygulanmasna ve btn mebuslarn
ye kaydedilmesine ramen bu, eklen zel bir demekti. Bu
tr bir dzenleme, Cemiyet tarafndan toplanan ve Mussolini
dnemi corporazione'lerine benzer bir biimde Trk sanayici
lerinin sektrlere gre rgtlenmesini tavsiye eden 1 930 Sana14 llhan Tekeli ve Selim llkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluumunda Bir Aama:
T.C. Merkez Bankas, Ankara 1981, Merkez Bankas'nn kuruluunun grift ta
rihini kapsar.
1 5 tlhan Tekeli ve Selim tlkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiye'nin iktisadi Politi
kaAraylan, Ankara 1977, s. 92-98.
1 25

yi Kongresi'nde de devam etti. Bu giriimlerin nemli bir y

n, hkmetin toplumsal rgtlenme alann, sadece doru
dan doruya deil, ayn zamanda fiilen merkezi otoritenin
kontrolunda olan ideolojik aygtlar yoluyla igal etme eilimi
ni ortaya koymasdr. Ayrca, Trk cumhuriyetilerinin Avru
pa'ya talyan faistlerince tantlan rgtsel yenilikleri de ke
fettikleri belli olmutu. Bu keif iktidardaki partinin kendisine
ve toplumdaki yerine baknda zellikle grlebilir: 1931
CHP Kurultay'nda siyasal dzen tek partili bir rejim olarak
tanmlanm ve bu rejimde partinin ynetme sorumluluunu
millet adna stlendii kabul edilmiti.16 Parti, bu sorumlulu
u stlenirken "halk" ilkelere bal kalacak, halk blmeye
alan zel ayrcalklara kar uyank olacakt: "Trkiye Cum
huriyeti halkn ayr ayr snflardan mrekkep deil ve fakat
ferdi ve itimai hayat iin iblm itibar ile muhtelif mesai
erbabna ayrlm bir camia telakki etmek esasl prensipleri
mizdendir." Bylece Parti "snf mcadelesi yerine itimai ni
zam ve tesant temin" etmeyi amalayacakt.17
ldari ve iktisadi politikalarda yaplan yenilikler, brokrasi
nin siyasi gdml toplumsal deime ilkesi etrafnda birle
meyi baardn gstermiti. Parti tekilatna ikinci bir idari
aygt rolnn verildii yeni kurumsallama biimi erevesin
de, devlet, brokrasinin zmni hedefine, yani toplumun stn
de bir stat edinme amacna uygun politikalar uygulayabile
cek konuma geldi. Bu hedef hem savunmaya dnk hem de
aktif bir tutumu gerektiriyordu. Savunmac tutum toplumdaki
her trl zerk alann ortadan kaldrlmasyla sonuland; ak
tif tutum ise iktisadi planlamaya ve ideolojik birliktelik sala
maya ynelik giriimlere yol at. Savunmac tutum ereve
sinde hemen yasaklamalara giriildi. Jn Trk milliyetiliin
den miras kalan Trk Ocaklar 193 l'de kapatld. Kendine uy
garlatrma misyonu vehmeden sekin aydnlardan oluan bu
dernek, cumhuriyet dneminde yeniden rgtlenmiti;
16 A.g.e., s. 212.
1 7 etin Yetkin, Trkiye'de Tek Parti Ynetimi, 1 930-1 945, lstanbul, 1983, s. 93.
126

193 1'de 267 ubesinde 32.000 yesi vard.18 yelerin ou, l

keden ayrlan aznlklann yaratt boluu doldurmak ama
cyla Ocaklar'm kitlelere kltr gtreceklerine inanan meslek
sahibi genlerdi. 1920'lerin banda Trk Ocaklan faaliyetleri
ni daha ok Bat Anadolu'da younlatrmt. Ama Krt isya
nndan sonra hkmetin de desteiyle Dou'daki faaliyetler
artt. Bu faaliyet esas olarak yeni rejimin ilkelerini aklayan
konferanslar ve kurslar biiminde sryordu. Sekinci ve ko
lonyal tavrlanna ve faaliyetlerini milliyeti rejimin erevesi
iinde srdrmelerine ramen, hkmet, benimsedii yeni
politikalardan sonra Ocaklar' fazla bamsz buldu. Bylece,
Trk Ocaklan'na kendilerini feshetmeleri ve btn mal varlk
lann Parti'ye devretmeleri emredildi.
Yine 193 1'de kanlar yeni basn kanunuyla hkmet, "l
kenin genel politikalanna aykn den" yazlan basan gazete
ve dergileri kapatma hakkn elde etti. Bu kanun tabii ki mu
halif basn yasaklamak ve hkmetin yapt her eyin sz
birliiyle alklanp onaylanmasn salamak iin kullanld.
1 933'teki "niversite reformu"yla, lkenin tek yksek re
nim kurumu olan Darlfnun'daki 150 retim yesinin te
ikisinin grevine son verildi. Bu yeni dzenleme de, birrnek
lik salamak uruna bamsz dncelerin ortadan kaldml
mas isteini yanstyordu. l 935'te ise, gerek eskiden gerek o
srada yeler arasnda yksek mevkide ahslar bulunmasna
ramen, mason localan kapatld. Ksa bir sre sonra Trk Ka
dn Birlii kapatld.19 Btn bu dnem boyunca partili gazete
ciler, devrimin ihtiyalan, birlik ve beraberlik, fedakarlkta bu
lunmann lzumu zerine cokulu yazlar yazdlar. Bu yazlar
da yaplan benzetmeler ilgintir; aklayc rnekler, aynn g
zetmeden, ltalya'dan, Sovyetler Birlii'nden sonralan da Al
manya'dan seiliyordu. Bu lkelerde basnn ya da niversite
nin hkmet politikasyla uyum iinde olmas gereinin kabul
edildii ve buna uygun tedbirler alnd durmadan tekrarlan18 Franois Georgeon, "Les Foyers Turcs a l'epoque Kemaliste (1923-1931)",
Turcica, cilt XIV, 1982.
19 Yetkin, Tek Parti Ynetimi, s. 70-76.
1 27

yordu. Bu lkede de, iflas etmi liberalizmin almasn sa

layacak devrimlerle, yeni bir toplumsal sisteme giden yolun
hazrland syleniyordu. Liberalizm ve onun kii zgrl
anlay iflas etmiti, bu yzden de yeni rejimin savunucular,
rnein niversiteden kaynaklanan clz itirazlar ad bir
tutum sayyorlard. 1933'e gelindiinde, hele 1935'te, aykn
seslerin duyulmasna imkan verecek btn yollarn kapanma
syla, hkmetin otoriter nitelii iyiden iyiye yerlemiti. Reji
min o dnemdeki grevlilerinden bazlar, sonralan, rejimin
nderlerinin, btn dnyaya hakim olan totaliter anlayn et
kisi altnda kaldn iddia ettiler. Gerekten de, her eyi parti
nin kanad altnda toplama arzusu zellikle ltalya'dan etkile
nildiini ortaya koymaktadr.20 1936'da, zamann babakan,
Parti'nin genel sekreteri sfatyla, devlet idaresi ile parti tekila
tnn birbiriyle zde olduunu ilan etti. Bu aslnda fiili duru
mun sonradan ilan olmakla birlikte, ayn zamanda ulalan
son aamay gsteriyordu. Bu beyanla birlikte, idari aygttaki
btn yksek devlet memurlar bulunduklar yerde partinin
de sorumlular oldular.
Yakn zamanlara kadar milliyeti aydnlar, Trk tarihinde
devletilik dnemi adyla bilinen l 930'lann iktisadi politikala
rn kapitalist olmayan kalknma stratejisinin bir rnei olarak
yorumladlar. Krizin etkisinin hkmeti hem mevcut konu
munu savunmaya ynelik, hem de aktif tedbirler ald bir yo
la sevkettiini daha nce sylemitim. Nitekim, devletin top
luma gittike daha fazla mdahale etmesinin gerekesinin
dnyadaki iktisadi durum olduu sk sk belirtilmekteydi. Da
ha kavramsal bir dzeyde, kriz serbest piyasa sisteminin baa
rszlnn ve yeni iktisadi mekanizmalara ihtiya duyulduu
nun bir habercisi saylyordu. Gdml ekonomiyi savunan
bu anti-liberal tavr, genel olarak egemendi. Sa ile sol arasn
daki farklar devlet-zel teebbs dengesindeki anlay farkll
ndan kaynaklanyordu. Yoksa, ideolojik yelpaze baya dar
d. Burjuvazi ve brokrat aydnlar arasnda, otoriter bask reji20 Georgeon, "Foyers Turcs", s. 212-14.
1 28

minin toplumsal ve siyasi tedbirlerine kar ykselen demok

rat bir ses yok gibiydi. ikayet eden birka kii hemen srgne
gnderilmi, fikir tartmalar ise ekonomi alan iine hapso
lunmutu. Ekonomi dzeyinde de d ilemlerin sk bir bi
imde denetlenmesi ve sanayinin devleti politikalarla korun
mas gereklilii zerine gmel bir mutabakat vard.21
1929'un hemen ardndan gelen yllarda ticaret sermayesi
krize girmiti. stanbul ve lzmir gibi ticaret merkezlerinde ir
ketler iflas etti, iiler ilerini kaybettiler. 22 thalat ve ihracat
Trkiye'nin dnya ekonomisiyle ok yksek bir dzeyde b
tnletii l 920'lerin sonlarndaki dzeylere gre hem parasal,
hem de reel olarak geriledi. Bunun ilk etkilerinden biri, ticaret
kredisine son derece bal olan pazara ynelik tann kesimin
de hissedildi. Ticaret irketlerinin iflas birok reticinin ge
imlik rnlere dnmesine yol at. Ama, ksmen hkmet
politikasna bal olarak, krizin etkisi geimlik rnlerde de
gl bir biimde hissedildi. Hkmet, buday fiyatlarnn
dnya fiyatlarna paralel olarak dmesine msaade ederken,
kk ve orta kyllerin pazardan satn aldklar az sayda
mala gmrk ve sat vergisi konuldu.23 Ayn zamanda tann
sektrne yeni vergiler getirildi ve tarmsal fiyatlar 1 929 nce
si dzeylerinin yarsnn altna dnce, parasal olarak tespit
edilmi olan eski vergilerin klfeti artt. Kyller, vergi tahsil
darlar ile alacakllarn arasnda skp kalmt; birou, hem
vergilerini ve borlarn deyebilmek, hem de ileride vergiden
kanabilmek iin topraklarn terk edip hayvanlarn satt. Bu
yoksul kyller bycek toprak sahiplerinin iftliklerinde or
tak olmay kabul etmek zorunda kald.24
Tarmsal retim, pazarn daralmas ve de kritik giderleri el21 Korkut Boratav'n "Kemalist Economic Policies and Etatism" adl makalesi bi
raz tarafl bile olsa dnemin iktisadi politikalarnn iyi bir zetidir; Kazancgil
ve zbudun (der.) Atatrk iinde.
22 Y. Effimiadis, Cihan iktisadi Buhran Onnde Trkiye, cilt 2, stanbul, 1936.
23 .R. Hatibolu, Trkiye'de Zirai Buhran, Ankara 1936, s. 52 ve sonraki sayfalar.
Bu kitap, krizin kyllk zerindeki etkisine ilikin mkemmel bir kaynakur.

Atatrk'le Ay, bu grn btn iin bkz. Keyder, "The Cycle of

Sharecropping".

24 Baar,

129

de etmekteki glk nedeniyle azald. l 920'lerde balayan ma

kineleme, benzin fiyatnn ykseklii ve makine ithalat ze
rindeki kstlamalar yznden birdenbire durdu. Aynca kyl
ler, fiyatlann dmesi karsnda geleneksel tepkilerini gste
rerek hayvanlann kesmilerdi; bu et retimini artrd, ama ta
nn retim aralanndan yoksun brakt. retim hacmindeki
dmeye ek olarak i ticaret hadleri de sanayi mallan lehine
deiti. Tahl fiyatlan, geleneksel ihra rnlerinin fiyatlann
dan daha hzl dt: 1929 ile 1934 arasnda, 1 kg. budayn
fiyat 1 2,6 kurutan 3,6 kurua, pamuun fiyat 62,3 kurutan
33,1 kurua, fndn fiyat ise 37,1 kurutan 16,4 kurua ka
dar indi. Buday reticilerinin ticaret hadleri 1929'da 100 iken
1 934'te 46'ya dt.25 Ayn miktarda kuma, eker, gazya al
mak iin iki ila kat daha fazla buday satmak gerekiyordu.
Bu gerilemenin sadece bir blm dnya fiyat hareketlerine
balyd; geri kalannn nedeni ise hkmetin sanayi mallann
korumas ve vergilendirmesiydi.
Durumu ktleyen bir baka sektr ticaretti. Gerek i tica
ret, gerekse d ticaret zerinde devlet kontrolnn artmasy
la, tccarlann faaliyet alan daralmt. Krizin ilk yllannda it
halat bireysel kotalara balannca, sanayiciler yabanc satclar
dan dorudan doruya ithalat yapma imkann elde ettiler.

l 933'ten sonra ise takas ve kliring dzenlemeleri nem kazan

d. Trkiye'nin d ticaretinde Almanya'nn paynn artmasyla,
sadece hkmetle iyi ilikiler iinde olan tccarlar bu pazara
girebilir oldu. 1933'te ithalat 1928'e gre reel olarak azald
gibi, tketim mallannn ithalat iindeki pay 1928'de yzde 52
iken 1930'lann ikinci yansnda yzde 25'e dt.26 Bu gerile
me, ticaret sektrnn, hele bu sektr iindeki perakendecile
rin, faaliyet imkanlannn daralmas demekti. thalattaki frsat
lar kk ve perakendeci tccarlann elinden kp hkmetin
kayrd byk tccarlar ile sanayicilerin eline geti.
25 Hatibolu, Trkiye'de Zirai Buhran'daki verileri kullanarak G. Kazgan'n he
saplamalan; Kazgan, "Atatrk Ekonomisinde 1927-35 Depresyonu, Kapital
Birikimi ve rgtlemeler" Atatrk Dneminin Toplumsal Sorunlan, s. 247.
26 Tezel, " 1923-1938 Dneminde", s. 201.
1 30

1929'daki deme glklerinin hemen ertesinde hkmet

ithalat ksp ihracat tevik etmeye giritiinden, ihra rnle
ri ticareti ithal rnlerine nazaran daha az zarar grd. Sonu
ta, ihracatn mutlak dzeyi ithalata gre daha yava dtn
den, Trkiye'nin d ticareti 1930'dan 1 938'e kadar ihracat
fazlas verdi. Almanya'yla balantlarn glenmesi ve devletin
ihracata, zellikle de buday ihracatna el atmas ticaret sekt
r aleyhine bir sonu verdi. Esas faaliyeti d ticaret olan ir
ketler zerine yaplan bir aratrmaya gre, bu sektrde karl
lk oran l 920'lerde yzde 1 0 civanndayken, l 930'lardaki ir
ketler ya zarar ediyor ya da yzde 2'nin altnda kar oranlanyla
alyorlard. 27
Anlatlan koullar tabii ki sadece Trkiye'ye zg deildi.
Ticaret hacmindeki ve fiyatlardaki mutlak azalmalar karsn
da btn pazar ekonomilerinde tccarlarn durumu ktle
miti. Dier evre lkeler gibi Trkiye'de de nceki 10 yl
iinde ekonominin hakim sektr ticaret olduundan, kriz
ncelikle bu sektr etkilemiti. Sanayi denebilecek faaliyetler
emeklemekte olduundan ve iktisadi politikalar sanayiyi ko
ruduundan, kriz aslnda imalat sektrne yarad. Elde bulu
nan yegane ayrntl hesaba gre, 1 9 2 5 ile 1 929 arasnda
imalat sanayisinin GSMH iindeki pay yzde 1 0,5'tu. Bu oran
krizin balamasyla hzla ykselerek 1935'te yzde 1 6,6'ya
ulat: kinci Dnya Sava'nn sonuna kadar ise yzde 15 ile
yzde 1 7 arasnda oynad.28 Sanayi sektrnn serbest ticaret
ten kararl bir ekilde uzaklalmasndan yararlandna hi
phe yok. 1 929'da, Lozan Antlamas'nda ngrlen be yl
lk dnem biter bitmez, ithalata maktu vergiler konmutu;
1 931'de hkmet yeni bir kota sistemini kabul etti. Bu sistem,
dviz tahsisi almak iin dolambal yollara bavurulmasna yol
at; yerli katma deeri yok denecek kadar az olan, ithal ika27 1. Tekeli ve 5. ilkin, Uygalamaya Geerken Trkiye'de Devletiliin Oluumu,
Ankara 1982, s. 24-26.
28 T. Bulutay, Y. Tezel ve N. Yldrm, Trkiye Milli Geliri (1 923-1 948) , Ankara
1974. Tablo 8.6.C. Baz varsaymlar tartmaya aksa da, bu almada derle
nen istatistikler dneme ilikin olarak elde bulunan yegane makro verilerdir.
131

mecisi "fabrika"lar bir gecede kuruluverdi.' Btn brokratik

tahsis programlarnda olduu gibi, kota sisteminin ileyii
devlet memurlarnn nfuzunu ve statsn artnrken, bu sis
temden yararlanabilenlere cazip karlar salad. Bu sistem sava
yllar boyunca devam ettiyse de, d ticaret gittike daha b
yk lde kliring ve takas anlamalar erevesinde yrtl
dnden, ticaret zerindeki siyasi kontrol daha da artt.
*

Daha 1927'de ttihat ve Terakki'nin 1913'te yrrle koy

duu bir kanunun hkmleri gelitirilerek bir Tevik-i Sanayi
Kanunu karlmt. Bu kanuna gre asgari bir lee ve tek
nolojiye sahip olan sanayiciler gmrk muafiyetlerinden, arazi
hibelerinden ve kamunun yapt almlarda yabanc rakipler
karsnda ihale kazanma garantisinden yararlanabiliyorlard.
Pek ok firmann bu konudan faydalanmasna ramen, ithal
mallan karsnda rekabet edebilecek olanlarn says fazla de
ildi. Kanunun asl etkisi yeni himayeci d ticaret politikas
ile birletiinde hissedildi: 1930'dan sonra ayrcalklardan ya
rarlanan firmalarn says azalrken lekleri byd. 1939'da,
firma bana gayrisafi retim 1 932 rakamnn 2.4 katna ulat.
1 939'da, devlet teviklerinden yararlanan firmalar btn sana
yi iilerinin drtte birini istihdam etmekteydi.29
Sanayiciler, "an retim"i nlemek veya elde ettikleri yk
sek kar oranlarn korumak iin kartellemeye teebbs etti
ler.30 Hkmet bu talepleri olumlu karlad ve sektr baznda
fiyat tespit etmeyi ve rekabeti nlemeyi amalayan birliklerin
kurulmasna izin verdi. Sanayicilerin hkmetten talepleri art
t; kolay kredi imkanlarndan yararlanmak istiyorlard. nceki

on yln balca sorunlarndan biri gerek yerli, gerekse yabanc

bankalarn ticaret sektrn ve ksa vadeli kredileri tercih et
meleriydi. Dnemin yanresmi bankas olan l Bankas, yeni
artlara ayak uydurdu ve kredilerini kt durumda bulunan
tccarlardan, kaynlan sanayicilere kaydrd.
29 Kazgan, "Trk Ekonomisinde 1927-35 Operasyonu", s. 263-64.
30 Tekeli ve llkin, Uygulamaya Geerken, s. 219-20.
1 32

l ticaret hadlerinin sanayi mallan lehine deitiinden sz

etmitik. Bu oran, i pazardan salanacak hammaddelerin sa
nayicilere daha ucuza mal olacan ve daha da nemlisi, bal
ca cret mal olan budayn fiyat dtnden, sanayicilerin
cretleri drebileceini gsteriyordu. Sanayi sektr bir b
tn olarak krizden yararland gibi, iilerin daha fazla sm
rlmesi yoluyla da sanayi yatnmlannn karll artt. 1925
sonrasnn siyasi belirsizlikleri hkmetin ii rgtlerini ka
patmasna ve grevleri yasaklamasna imkan vermiti. 1920'ler
de, zellikle aznlklarn ounun ayrld ve ticaretin geli
meye devam ettii ehirlerde, gerek bir ii ktl vard. Ama
1929'dan sonra durum birdenbire deiti; ticaretteki mutlak
daralmayla birlikte ve belki de vergilerini ve borlarn deye
meyen kyllerin g etmesi nedeniyle, isizlik artt. 1931'de,
baz gazetelerdeki haberlerde, (o zaman nfusu 800.000 olan)
lstanbul'da 100.000 isiz olduu iddia ediliyordu.31 ilerin
ilerini kaybetmesi ve cretleri drme teebbsleri sk sk
ihtilaflar ve grevlerin ortaya kmasna ve iilerin protestola
rna yol at. Bu mcadele dneminde, i saatlerinin snrlan
masn ve iilere baka haklar tannmasn ngren bir i ka
nunu tasla hazrlandysa da, bu tasla hazrlayan brokrat
istifaya zorland ve taslak komisyonlarda kadk edildi. 32 Bu
nun yerine, 1932'de lstanbul'daki btn iilerin parmak izle
rinin alnmas gibi ii aleyhtar eitli kararnameler karld.
1936'da, ltalya'nn mehur 1935 kanunu rnek alnarak yeni
bir i kanunu kabul edildi. Bu kanunun amalan, devlete hiz
mette dayanmay ngren yeni ideolojiye uygundu; liberaliz
min ektii snf atmas tohumlarnn bu kanunla yok edile
cei dnlyordu. 33
"Tevik edilen" firmalara ilikin istatistiklerden derlenen ra3 1 S. llkin, "Devletilik Dneminin llk Yllannda i Sorununa Yaklam ve
1932 Kanunu Tasans" , llkin (der.) Trkiye Iktisat Tarihi, (1978), s. 253,
277-8.
32 A.g.e., s. 285-7.
33 Bunlar iktidar panisinin genel sekreterinin szleridir; Yetkin, Tek Parti Yneti
mi, s. 102, aynca bkz. K. Slker, Trkiye'de ii Hareketleri, 3. basm, stanbul,
1976, s. 54.
1 33

kamlar esas alndnda, isizliin ve yeni mevzuatn iilerin

gerek cretlerinin 1934 ile 1938 arasnda yzde 25 orannda
azalmas sonucunu verdii grlr.34 Ancak bu rakamlarn sa
nayi sektrndeki bycek firmalar kapsadn belirtmek ge
rekiyor; kk imalathanelerdeki cretler daha da hzla azal
m olabilir. lkinci Dnya Sava'yla birlikte, deflasyon yerini
enflasyona brakt. Yukarda sz edilen istatistiklere gre
1938'de ve 1939'da cretler artmsa da, 1938-1943 dnemi
nin tamam ele alndnda, kk sanayi ve hizmetler sektr
dahil lstanbul'daki ortalama cretlerde reel olarak yzde 40'lk
bir azalma daha olduu ortaya kar. Bu dnemde tketici fi
yatlar yzde 247 orannda artarken, cretlerdeki art yzde
1 14'te kald.35 Bu yeniden blmn sonucu sanayi burjuva
zisi daha yksek karlar elde ederek hzl bir birikim salad.
Karlln ticaret sektrnden sanayiye kaym olduu, yaban
c sermayenin imalat sektrne gsterdii ilgiden de anlala
bilir. Kriz yllarnda toplam yabanc sermaye yatrmlan geri
lerken, yabanc sermayeli firmalarn says bankaclk ve tica
ret sektrlerinde azalm, sanayi sektrnde ise artmtr. 36
Aada greceimiz gibi, kar gerekesiyle olmasa bile, devlet
de sanayi sektrne yatnn yapmtr.
*

1929 ile 1934 arasnda devlet gelirleri yzde 40'n zerin

de bir art gsterdi; bu gelirlerin GSMH iindeki pay yzde
10.S'den yzde 18'e ykseldi.37 Yani, kriz dneminde yaanan
yeniden blm iinde, brokrasi lkede retilenlerin daha
byk bir blmn kontrol etmeye balamt. Bunun lkinci
Dnya Sava sonrasnda devlet harcamalarnda grlen arta
benzeyen geliri yeniden datmaya ynelik bir taraf yoktu.
Devlet memurlarnn maalarnn artrlmas dnda talep ya
ratmaya ynelik bir aba grlmyordu. Btede sosyal har34 Kazgan, "Trk Ekonomisinde 1927-35 Depresyonu", s. 270.
35 Slker, li Hareketleri, s. 57.
36 Kazgan, s. 264-5.
37 Bulutay, Tezel ve Yldnm,

1 34

Milli Gelir, tablo 8.2.A ve Kazgan, s. 235.

camalar olarak grlen kalemler, devlet memurlarna ucuz

konut ve baka sbvansiyonlar biiminde salanan ayni de
melerden ibaretti. Demek ki, krizden karl kanlar sanayici
lerin yam sra brokratlard. Aslnda bu iki grup arasndaki
etkileime baktmzda sistem iyice saydamlar. Bir yandan,
devlet kapitalizminin balangcn grmek mmknken, te
yandan, devlet snf ile sanayi burjuvazisinin st kademeleri
nin birbirinden ayrt edilmesinin ok gletii bir kaynama
gzlemlenir.
Daha l 920'lerde, demiryolu ina seferberliinde ve iki eker
fabrikas rneinde grlebilecei gibi, bir devlet yatrm
hamlesi balatlmt. 1929'dan sonra yabanclara ait demiryol
lan ve bata kibrit tekeli olmak zere dier imtiyazlar satn
alnd gibi, kamu hizmeti veren btn yabanc irketler de
milliletirilmeye baland. Devlet kapitalizminin yeni mahiye
ti, adnn Sovyet rneinden aktarld phe gtrmeyen Bi
rinci Be Yllk Sanayi Plan'yla (1934) ortaya kt. Ne var ki,
bu plan bir yatrm projeleri listesi ile gerekli teknik persone
lin eitimine ilikin bir programdan ibaretti. Plan, dokuma sa
nayisi ile bakr, seramik, kimyevi rnler ve kat gibi baz ara
mallara ncelik tanyor, toplam 15 fabrika yaplmasn ng
ryordu. Projelerin ou savatan nce tamamland.
Savan balamasyla ikinci bir plan da kesintiye urad. 38
Bu projelerin ayrt edici zellii lekleri -yani o srada zel
kapitalistlerce gerekletirilemeyecek boyutlarda olmalar- ve
mevcut sanayiyi tamamlayc nitelikte olmalaryd. Aslnda,
plan iktidardaki blok iindeki her iki taraf da memnun eden
karmak bir pazarlk srecinin rnyd. Birka yl himaye
grdkten sonra kapitalistler snai yatrma gemilerdi. Dev
let teebbslerinin salayaca umulan balantlardan yarar
lanmaya hazrdlar; bu, kullanacaklar girdilerin daha byk
bir blmnn siyasi dzenlemeler yoluyla i pazardan sala
nabilmesi demekti. te yandan, resmen desteklenen ve zel
teebbsn merkezi istihbarat gcn temsil eden i Bankas,
38 Afet nan, Devletilik llkesi ve Trkiye Cumhuriyeti'nin
(Ankara, 1972), ilgili btn belgeleri kapsar.

Birinci Sanayi Plan

135

sanayi burjuvazisine ait olmas dnlen alanlan dikkatle

kollamaktayd. Bu banka, 1924'te Mustafa Kemal'in himaye
sinde, sonradan ktisat Vekili, Babakan ve Cumhurbakan
olan eski bir ttihat Celal Bayar tarafndan kurulmutu.
1930'da, milli bankalarn lke sanayisi iindeki btn itirak
lerinin yzde SO'si bu bankaya aitti; 1937'de milli bankalarda
ki toplam mevduatn yzde 38'ini elinde bulunduruyordu.39 l
Bankas, sanayiciler ile brokrasi arasnda yumuak geii sa
lyordu. 13 ynetim kurulu yesinin tamam milletvekiliydi,
devlet bankalar ve devlet teebbsleriyle balantlar karma
kt. Sanayiciler bu bankay brokrasiyle yaplacak pazarlk
larda kullanlacak ortam olarak gryorlard. l Bankas'nn i
tiraki olan btn irketlerin ynetim kurulu yeleri arasnda
yksek brokratlar ve milletvekilleri vard. Brokrat snfnn
bu ekilde yeralmad byk bir sanayi kuruluunu dn
mek mmkn deil gibiydi. 1931 ile 1940 arasnda kurulan
(ve 1 9 68'de varlklarn hala srdren) irketlerin yzde
74.2'sinin kurucular brokratlard.40 Bu yksek orann altnda
yatan bir neden brokrasinin milli gelir iindeki paynn b
ym olmas ve devlet ihalelerinde ve bymekte olan ba
kentteki arazi speklasyonunda kullanabildii imkanlard. Fa
kat bu yksek orann esas olarak iaret ettii ey, siyasi nfu
zun o dnemde ne lde karl olduudur.
Devletiliin iktisadi uygulamalar, brokratlar ile sanayi
burjuvazisinin homojen bir koalisyon iinde birlemesiyle sa
nayi retiminin artmasna yol at. Yerli sanayi sektrnn b
ymesinin ekonomi zerinde siyasi kontroln artmasyla so
nuland bir dnemde, bu iki grubun karlar birbirine
denk dt. Siyasi kontrolun artmas herhangi bir brokrasi
nin tabiatyla isteyecei bir eydi. Sanayilemenin eritii aa
ma geni bir i pazarn gelitirilmesini henz gerektirmediin
den, bu iki taraftan hibirinin kyllkten veya ii snfndan
umaca pek bir fayda yoktu. Tam tersine, hakim koalisyonun
39 T. Bayar, La Trkiye l Bankas, Montreux 1939, s. 53, 162.
40 E. Sora!, zel Kesimde Trk Mteebbisleri ve Kapitalist Kalknma Yolu, doent
lik tezi, Ankara 1971, s. 1 17.

1 36

birikim potansiyelinin artrlabilmesi iin fiyat ve vergi politi

kalar ve i mevzuat yoluyla kyllerin ve iilerin gelirleri
drld. Ynetici blok dnda kalan snflarn smrlmesi
koalisyon iindeki sembiyotik ilikinin srmesini mmkn
kld ve blok-ii atmalar ganimetin paylalmas dzeyinden
teye gemedi. Aktrlerin says az olduu srece siyasi tahsis
ile piyasa ilkeleri arasndaki potansiyel elikiden kanmak
mmknd. Hem brokrat olup hem de giriimcilik yapanlar
(yksek mevki sahipleri arasnda bunlarn ounlukta olduu
anlalyor) , farkllaan karlar badamaz hale gelene kadar
taraf semek zorunda kalmadlar.
*

"Devletilik" , o sralarda yeni saylan bir uygulamann tum

turakl adyd. nc Dnya milliyetiliinin 1960'lar ve
1970'lerdeki kalknma modelinin verdii ipularndan hareket
ederek geriye bakldnda, bu uygulamann sonralan anahat
lanyla tekrarlanacak bir tecrbenin ilk rneklerinden biri ol
duu anlalr. Bu model, siyasal bir elit ile emeklemekte olan
bir burjuvazinin hzl bir birikim salamak iin glerini bir
letirerek ve de yeni bir toplumsal sistem kurma iddiasyla, i
i snfn ar basklar altnda tutup tarim sektrn sm
rrken, yaltlm bir milli ekonomi alam yaratmalarna daya
nr. Btn bunlar, snf karlar arasndaki atmalar yads
yarak korporatist bir toplum modeli kabul eden, u ya da bu
lde yabanc dmanlna dayanan bir milli dayanma ide
olojisi erevesinde gerekletirilir. Trkiye rneinde bu mo
del, ideolojik yaps ve ideolojik destekleriyle birlikte doru
dan doruya zamann Avrupa faizmi tecrbesini yanstyor
du. O srada, drt gney Avrupa lkesinin hepsi, yani talya,
Portekiz, spanya ve Yunanistan, eitli faist siyasi sistemlerin
hakimiyeti altndayd ve btn bu sistemlerde uygulanan ye
niliklerin retildii laboratuvar ltalya'yd.41 Trk brokratlar
nn talyan tecrbesini yakndan izlediklerini ve Mussolini'nin
41 S. Giner, "Political Economy, Legitimation and the State in Southern Europe'',
British]oumal of Sociology, ]une, 1982, s. 184-90.

partisinin rgtlenme yntemlerinden etkilendiklerini daha

nce belirtmitik. Bu etkilenme talyan faizminin ideolojik ve
kurumsal motiflerinin dn alnmas kadar, "iktisadi zerk
likten kaynaklanan ulusal g" eklinde aklanan hedeflerde
ki benzerlii de ieriyordu.
Faizmi baz amalara ulamakta bir ara olarak gren, yani
belli iktisadi hedeflere erimekte sosyalizme alternatif tekil
eden bir tr "kalknmac diktatrlk" sayan yorumlama dze
yinde, Avrupa faizmi ile Trk devletiliini, Latin Ameri
ka'daki Peronist ve Vargas rejimleri veya yukarda szn et
tiimiz nc Dnya milliyetiliklerini birbirinden ayn et
mek gleir. Bir toplumsal tarih terimi olarak faizm belli s
nfsal kkenleri olan bir mobilizasyona verilen addr. Faizm
belli bir snf tabanndan doar ve kktenci bir dnm hare
ketinin (genellikle sosyalizm) baarszl zerine ina edilir.
Faizm, mevcut stat yapsn ve bu yapdaki dengeleri bozma
tehditini tayan toplumsal evrime bir reaksiyondur; bu evrimi
tersine evirmeyi, toplumsal yapy somutlauran eski deerle
ri ve sembolleri muhafaza etmeyi vaat eder. Ayn zamanda,
kitleleri, eski sistemin yanllarn barndrmayacak yeni bir
devlet kurma hedefine doru harekete geirir. Faizm katego
risi, siyasi diktatrlk ve ii snfnn bask altnda tutulmas
na indirgendii takdirde, parlamenter olmayan btn kapita
list rejimlere yaptrlabilecek bir etiket olur.
Trkiye'deki 1930'lar tecrbesinin, faizm idealinin baz bo
yutlarn paylatna phe yok; ama bunlar tamamen yukar
dan dayatlmt. Rejim ve iktisadi politika muhafazakard,
amalanan, eninde sonunda ortaya kacak olan siyasi katlm
ve iktisadi kar taleplerinin nn almakt. Harekete gemi
kitlelerle kar karya gelme zorunluluu daha ortaya kma
mt. Birinci Dnya Sava'ndan kan btn Avrupa toplumla
rnda grlen, siyasi rgtlenme ve toplumsal hayattaki ayr
malar Trkiye kapitalizmi henz retmemiti. Dolaysyla, k
k burjuvazinin veya kylln liberal kapitalizm karsn
daki reaksiyonunun, ideolojik arptmayla anti-sosyalist bir
platform oluturmas henz sz konusu olamazd. Trkiye'de
1 38

liberalizm aleyhtarl, brokrat-burjuva bloku tarafndan yay

lan fikri bir tavr olarak kald. Kitleler harekete gememi oldu
undan, otoriter rejim bir kitle hareketiyle uramak zorunda
kalmad ve rejimin amalan yukardan kontrol ve sindirmeyle
snrl kald. Ynetilenlere gvenmemek brokrasinin impara
torluun ynetici snfndan devrald bir miras olduundan,
yaplacak en iyi ey uyanmam kitlelere gz kulak olmakt.
stelik, brokratik elit, toplumu harekete geirmeyi istemi ol
sayd bile bir platform yoktu. Brezilya ve Arjantin'deki gibi bir
yabanc sermaye tehdidi mevcut deildi; kolayca hedef seilebi
lecek komprador burjuvazi zaten lkeden karlmt; toprak
sahibi bir oligari hi var olmamt; aynca ne uluslararas den
geler ne de ekonomi intikamc (rvanist) bir askeri maceraya
msaitti. Atatrk evresinde oluan sevgi ve hayranlk bile sa
kin ve mesafeliydi. Bunun ideolojik nedenlerini aada ele ala
caz; yine de, btn sevgi ve hayranla ramen Mustafa Ke
mal'in tipik faist veya poplist nderler tarznda byk halk
topluluklar nnde tek bir konuma bile yapmam olmas
dikkat ekicidir. Bu durumu aklayan, cumhuriyet rejiminin
Osmanl gemiiyle bir sreklilii temsil etmesidir. Geleneksel
siyasi ynetim tarzna kar hibir toplumsal tepki olmam,
Latin Amerika'daki gibi anti-oligarik hareketler hi grlme
mi ve iktisadi gelimenin sonularna kar toplum hi hare
kete gememiti; bu nedenle rejim, faist veya poplist rnek
lerinde grlen trde bir toplumsal tabandan yoksundu. Tr
kiye'deki rejim, vatandalar topluluu olmak bir yana, henz
"halk" olamam bir toplumu ynetiyordu. Avrupa faizmi ise
toplumdaki ayrcalk yapsn korumaya alan, kstlayc bir
parlamentarist sistemin zlmesi sonucu ortaya kmt.
Devletilik iin ayn ey sylenemez. Devletilik, brokrasinin
hakimiyetini uzatma amacna ynelik olduu gibi, yeni geli
mekte olan burjuvaziye de yer aan bir koalisyon biimiydi.
Dolaysyla, sadece sekinlerin kendi aralarnda pazarlk etme
lerine ve siyasi tavr almalarna izin veren bir rejimdi.
Gney Avrupa'daki anlamyla faizmi ya da Latin Amerika
tarz poplizmi ve bunlarn beraberinde getirecekleri toplumsal
139

hareketlenme ile kitle ideolojilerini douracak toplumsal, iktisa

di ve siyasal gelime dzeyine Trkiye henz ulamamt. Tr
kiye'deki iktidarn dnya krizi karsndaki tepkisinde faizan
unsurlar yok deildi; ama, ABD'deki New Deal kadar devleti
likten uzak bir reaksiyonda bile benzer unsurlar grlebilir.
Dnya pazarnn kmesi karsnda yaplan eitli uyarlamala
rn hepsinde bu gibi benzerlikler vard; bu benzerlikler esas ola
rak ekonomileri siyasi mekanizmalarla krizden karma teeb
bsnden kaynaklanyordu. Ama bu uyarlamalar, her lkenin
gelime tarihine ve dzeyine bal olarak ok farkl siyasal sis
temlere eklemlenmiti. 1930'lardaki buhranda Trkiye'nin ba
na gelenler kapitalizme henz gemekte olan bir toplumun hi
kayesiydi. Faizan unsurlar, kapitalist birikimi hzlandrma ama
cna ynelik otoriter bir rejime eklemlenmiti. tlerideki blm
lerde, 1970'ler Trkiye'sinde ortaya kan, kitleleri harekete ge
iren gerek bir kitle ideolojisine sahip bir faist hareketi incele
yeceiz. Bu hareket, Trkiye'deki lke ii gelimelerin, iki sava
aras ltalya'mn yaadklarna birok bakmdan benzedii bir d
nemde ortaya ku. Fakat 1970'lerde dnya ekonomisi ve ulus
lararas siyasal durum 1930'lara hi benzemiyordu ve dolaysyla
byle bir hareketin baarya ulamasna hi msait deildi.
*

lkinci Dnya Sava'nn balamas devletiliin haan hika

yesinin sona ereceini haber verdi. 1932 ile 1939 arasnda ima
lat sanayisi retimi iki katna kmt; bu retim hacminin
drtte bir kadar devlet teebbslerine aitti. 1 939'da, ulalan
bu en yksek dzeyden sonra, 1945'e kadar retim hzla d
t. 1945 rakam, 1932 retim dzeyinden sadece yzde 20 ora
nnda yksekti.42 Tarmsal retim de 1939 dzeyinin yzde
40'na kadar azalmu. rnein buday retimi yllk ortalama
7 milyon tondan 4 milyon tona inmiti. Sava yllarnda, Trki
ye, zellikle Almanya'nn ticari hakimiyeti alunda, d pazarlar
dan aldndan daha fazlasn satmak pahasna ihracat fazlas
42 Bulutay; Tezel, Yldnm, Milli Gelir, tablo 8.2.C.
140

vererek rezervlerini artrd. Bylece, zaten azalm olan yerli

retimin daha da az bir blm lke iinde tketilebiliyordu.
Pastann klmesi, tipik bir sava dnemi enflasyonuna yol
au (1939 ile 1945 arasnda yzde 350) ve bu ehirlilerin gelir
lerini andrd gibi brokratlarn maalarnn bile azalmas
sonucunu dourdu. Devlet gelirleri eitli olaanst vergilerle
artarken, harcamalarn ou seferberlik amacyla kullanld. Ta
nn sektrnde buday reticileri.nin durumu, 1 936'dan sonra
fiyatlarn artmasyla bir para dzelmiti. Savatan nceki bir
ka yl boyunca, devlet yeni kurulan Toprak Mahsulleri Ofisi
yoluyla daha fazla buday almaya balam, fiyat artlarnn
salad yararn bir blmn iftilere aktarmt. Fakat sava
n balamasyla birlikte hkmet, tanna birok bakmdan za
rar veren bir askeri seferberlik politikas benimsedi. Her eyden
nce, bir milyona yakn yetikin erkein askere alnmas i g
cnn azalmas demekti ve bunlarn ounluu kylyd. ift
hayvanlarna askeri amalarla el kondu ve tarmsal girdiler pi
yasadan kalkt. Ayn zamanda aka smrc bir fiyat politi
kas izlendi. iftilerin rnlerine denen fiyatlar hemen he
men sabit kalrken, btn dier fiyatlar enflasyonist gidie ayak
uydurdu. Tann politikasnda, zellikle buday reticilerini he
def alan bu ani deiiklik, kk kyllerin iktidardaki parti
den uzaklamasnda rol oynayan nemli etmenlerden biriydi.43
Hkmet bu politikasn, her iftinin tespit edilen miktarda
tahl teslim etmesini salamak iin rn zerine yzde 10 ora
nnda yeni bir vergi koyarak ve eski retim dzeylerine gre
kylere kolektif sorumluluk ykleyerek uygulamaya alt.
Devletin satn ald tahl miktar arttysa da, devlet kontrolne
tepki olarak daha gereki fiyatlara dayal paralel bir pazar da
ortaya kt. Bu sonularn her ikisi, yani kylln iktidarda
ki partiden uzaklamas ve karaborsann olumas, nemli
siyasi etkileri beraberinde getirdi.
Milli Korunma Kanunu adyla bilinen ve brokrasiye olaa
nst bir sava ekonomisi yrtme imkann veren mevzuat

43 F. Binek ve . Keyder, "Trkiye'de Devlet-Tann llikileri, 1923-1950", Biri

kim, say 22.
141

paketi, devleti iktisadi konularda tam bir serbestlik iinde ha

reket etmesini salayacak aralarla donatt.44 Bu kanuna gre,
hkmet zel sanayi kurulular iin retim hedefleri tespit
etmeye yetkiliydi; yatrm planlarm onaylamama hakk vard;
fabrikalara ve madenlere el koyabilir, btn piyasalardaki fi
yatlar kontrol edebilir ve baz mallarn ticaretini milliletirebi
lirdi. Bu kanun, ayrca zorla altrlabilecei ve iilerin ile
rinden aynlamaya gibi hkmler de tayordu; tatil gnleri
ve sabit alma saatleri gibi btn ii haklan da yrrlkten
kaldrlmt. Burjuvazi tabii ki bunlar kabul etmeye hazrd
ve hi ikayet etmedi.
Sava yllan boyunca gerek burjuvazi gerekse brokrasinin
byk blm Mihver Devletlerine daha bir sempatiyle bakt
lar. Trkiye savaa girmediyse de, bu tarafszlk Alman yayl
masnn gneydou kanadm emniyete alma sonucunu getirdi
ve Nazi ordularnn Sovyetler Birlii'ne daha rahat saldrmas
na imkan verdi. zellikle Mihver Devletlerine kar sava ilan
edileceine ilikin szler tutulmadndan ve Trk basnnn
Nazi zaferlerini alklamasna izin verildiinden, Mttefikler,
Trkiye'yi davalarnn gizli bir dman sayyorlard. Bu art
lar altnda, Trk brokrasisinin kurduu sava ekonomisi
hakim ideolojik atmosfere tamamen uygundu. Almanya ba
lantsnn daha dolaysz bir etkisi de d ticarette Almanya'ya
bamlln artmasyd. 1933'ten sonra Nazilerin iktisadi plan
lan uluslararas pazarn yerine takas ve kliringe dayal ikili an
lamalar koyma amacna ynelmiti. Trk brokratlar daha
193 l'de benzer tedbirler alm olduklarndan, iki sistem, zaten
km olan uluslararas pazarn dnda hareket etme aba
snda birleti.45 Savatan hemen nce, Trkiye'nin d ticare
tinde Almanya'mn pay yzde 40

yzde 50 arasndayd. Sa

va srasnda da ayn dzey az ok devam ettiyse de, bu al

veri Trkiye'de gitgide daha az yarar salar oldu. Bu eitsiz
iliki Trk hkmetini, i tketim dzeyleri derken strate44 Yetkin,

Tek Parti Ynetimi, s. 186-90.

45 A. Fleury; "La penetration Economique de l'Allemagne en Turquie et en Iran

apr:Es la premiEre guerre mondiale", Relations Internationales, 1 , 1975.
1 42

jik madenler ve buday satmaya mecbur brakt.46 Bunlarn

karlnda, elzem olan ithal mallan yerine sava malzemeleri
ve Almanya'nn sanayi retimi fazlas satn alnd. Bu takas so
nucunda Trkiye'nin almaya mecbur edildii Avusturya mal
akmaklar 1 950'lerde hala satlrd. Bu iliki ekonomiye bir
btn olarak pek yararl deildi ama, ticaret zel kiilerin elin
de olduundan, belli tccarlarn devletin askeri levazm ihale
lerini kazanmalarna ve ihracatn bir blmnden vurgun vur
malarna yarad.
Hemen aada tartacamz gibi, tccarlarn sava dne
minde salad birikim nemli boyutlara ulat ve burjuvazi
ile brokrasi arasndaki ittifakn zlmesinde nemli bir et
men oldu. Karaborsadaki vurgunlara ve tccarlarn yapt
speklasyona kar sesler ykseldi. Maalar artk fiyatlarn ge
risinde kalan brokratlar ile vurgun imkanlar pek fazla olma
yan sanayiciler rahatszlklarn dile getiriyorlard. Rejimin bu
vurgunlar nleyecek aralara sahip olmad da ortaya k
mt. ehirlerde ekmek ve dier ihtiya maddelerinin karneye
balanmas fazla ie yaramayan ve ar aksak ileyen bir uygu
lamayd. Hali vakti yerinde olanlarn alveri edebilecei pa
ralel piyasalar ortaya kt. Gazeteler byk kazanlar sala
yan faaliyetlere ilikin haberlerle doluydu. Genel ktlk ve yok
sulluk atmosferi iinde, birilerinin byk vurgunlar yaptnn
bilinmesi ksa zamanda hkmet aleyhtarlna dnt ve
sulu aramaya baland. Bu aray hkmeti bir kez daha ls
tanbul'daki gayrimslim ticaret burjuvazisine cephe almaya
yneltti. Cumhuriyet dnemi boyunca eski bakent, arzu edil
meyen kolonyal balantlarla ve komprador burjuvaziyle bir
tutulmutu. Ankara'nn temsil ettii yeni zihniyet milli kalkn
mann z saylr olmutu. Bu ideolojik erevede, ticaret ser
mayesinin kolonyal stanbul'u ile sanayinin milli Ankara'sn
kar karya koynak zor deildi. Gerekten de, saylan epey
ce azalmasna ramen lstanbul'daki Hristiyan ve Yahudi bur
juvazi, zellikle d ticaret alannda faal olmaya devam etmi
46 Alan S. Milward, War, Economy and Society 1 939-1 945, Califomia 1979,
322.

s.

143

ve -btn tccarlar gibi- sava dneminin ktlklar sayesinde

kazanlarn daha da artrmt. Bu nedenle, aznlk aleyhtar
duygulan kkrtmak ve bunlar iktisadi adalet talepleriyle bir
letirmek kolay bir zm olarak gzkt. 1930'larda lstan
bul'da nemli sanayi yatrmlan yaplmt ve byk lekli
yatrmlan gerekletirenler arasnda Rum, Yahudi ve dnme
mteebbisler de vard. Dnmeler, imparatorluk dneminde
Selanik'te edindikleri tecrbelerini 1924'teki nfus mbadele
sinin mali kazanlaryla birletirerek dokuma sanayisinde
nemli bir yer edinmilerdi. Siyasetteki liberal grleri, tti
hat ve Terakki kadrolaryla yaknlklar ve sanayideki ustalk
lar nedeniyle, nce muhafazakar ve slami grler tayanla
rn, lkinci Dnya Sava srasnda ise rklarn hiddetine he
def olmulard. Aslnda, bu kk topluluk, siyasal rkeklii
ne ramen, burjuvazinin en az devleti olan kanadyd. Sava
dnemine hakim olan oven atmosfer iinde, gayrimslim ve
dnme sanayiciler, vurgunculua kar karld sylenen bir
kanunun hedefi oluverdiler.
Varlk Vergisi Kanunu'nu hkmet 1942'de Meclis'e sundu;
Meclis mahalll komisyonlar her vergi mkellefinin sorumlulu
unu tek tek deerlendirmek suretiyle vergi orann tespit et
meye yetkili klan bu kanunu tartmadan kabul etti. Aslnda,
milletvekillerinin ounun bu verginin kapsamna girmesinin
hi de ihtimal d olmad dnlrse, kanunu tartmadan
kabul eden Meclis yelerinin mahalli komisyonlarn uygulaya
ca usulden nceden haberdar olduklarn varsaymak gerekir.
Varlk Vergisi'nin yzde 70'i lstanbul'dan elde edildi. Toplanan
verginin yzde 65'ini gayrimslimler ve yabanclar dedi. 47
Gayrimslimlerin tabi olduklar vergi oran Mslmanlara uy
gulanan orann on katyd; Dnmeler ise Mslmanlarn iki
katna eit oranda vergi dediler. Bu vergiyi deyecek hazr pa
ras olmayan Hristiyan ve Musevi iadamlan, ilerini ve mlk
lerini satmak zorunda kaldlar. Bu iadamlannn ou savatan
hemen sonra Trkiye'den ayrld. Varlk Vergisi, Ankara Hk47 E.C. Clark, "The Turkish Varlk Vergisi Reconsidered", Middle Eastern
May, 1972, s. 205; aynca Yetkin, Tek Parti, s. 203-15.
144

Studies,

metine ve devleti burjuvaziye salad ksa dnemli kazanla

ra ( 1943'te devlet gelirlerinde yaklak te bir orannda bir ar
t grlmt) ve ans yaver gitmeyen stanbullu tccar ve
sanayicilerin mlklerini devralan Mslman iadamlarna sun
duu kazan imkanlarna ramen, sava sonrasnda i hayatn
daki gveni ciddi biimde zedeledi. Olaanst artlarn sona
ermesinden sonra, bu hasarn ciddiyeti anlald; muhalif poli
tikaclar ile brokratlar Varlk Vergisi uygulamasn lanetlemek
iin birbirleriyle yartlar.48 Sanayiciler brokrasinin yaptkla
rna kar kmam, kapitalist birikimin en temel artlarn ih
lal eden bir tecavze izin verilmiti. Sava atmosferi iinde te
mel ilkeler glgelenmiti. Bylece devletiliin eski ittifaknda
onarlmaz bir delik alm oldu. Sanayi burjuvazisi de rahat
szln, ortaya kan ilk frsatta dile getirdi.
*

Savan son yllarnda brokrasi ile burjuvazinin birbirin

den uzaklatn gsteren baka olaylar da grld. Brokrat
larn radikal bir kanad, sava sonrasnda ortaya kacak dzen
iinde Trkiye'nin bamsz bir yeri olaca inancna dayanan
hayaller kurmaya koyulmutu. Devleti ideolojinin sol bir yo
rumunu yaparak sava sonras iin brokrasinin kontrolnde
bir yeniden ina dnemi planlyorlard.49 Ama, ne lke iinde
ki snf dengeleri ne de yanl tehis ettikleri dnya konjonk
tr bu gibi zerk zm teebbslerine msaitti. Bu brokra
tik teebbs burjuvazinin 1945 ncesi siyasi ittifak sona er
dirmenin gerekli olduuna iyice inanmasna ve Trkiye'nin
dnya sistemi iindeki yerini aka ilan etmesine yol at. B
rokrasinin byk ounluu modemist-Batc zlemler iin
deydi, bu yzden de paketin ikinci yars zerinde fazla tart
ma olmad. Birlemi Milletler rgt'n kurmak zere San
Fransisco toplantsnn yaplacan renen Trk brokratlar
48 Faik kte,

Varlk Vergisi Facias, lstanbul, 1 95 1 . Yazar, lstanbul defterdanyd.

49 1. Tekeli, "ikinci Dnya Sava Srasnda Hazrlanan Sava Sonras Kalknma

Plan ve Programlan", S. ilkin (der.) Trkiye lktisat Tarihi Aratrmalar, II,
ODT Gelime Dergisi, 1 979-1980, zel Say.
145

biraz ge kalmakla birlikte, ubat 1945'te Mihver Devletlerine

kar sava ilan etmilerdi; bir nceki yl ise Bretton Woods'da
dnya dzeni zerindeki tercihlerini aklamlard. Savatan
hemen sonra, souk savan ilan iin gerekli nedenler kefedi
lirken, Sovyetler'in Trkiye'den toprak talep etmeleri brokra
sinin imdadna yetiti. Bu talep ABD hkmetinin Trkiye'ye
iktisadi ve askeri yardm yapmaya karar vermesine katkda bu
lundu. Tam o srada, Trkiye'nin rtl Almanya yanls tutu
mu, Varlk Vergisi ve tek parti rejimi konularnda endielerini
dile getiren baz Amerikan eletirileriyle balantl olarak, h
kmet Meclis'te bir muhalefet partisine ihtiya olduunu ve
1 946'da seimlerin yaplacan ilan etti.
iktidardaki brokratlarn gerek burjuvazinin gcn, gerek
se i evrelerinin nceki dnemin devleti politikalaryla ara
larna koyduklar mesafeyi kmsedikleri anlalyor. Umu
lan, yeni dnya koullarna uyacak politikalarn pazarlk yo
luyla gelitirilmesinde brokrasiyle ibirlii yapacak sadk bir
muhalefetti. Ekonomiye bir para zerklik kazandrlsa ve
devletiliin idari aygtlarnn bir ksmndan vazgeilse bile
siyasi rejimin esas itibariyle ayn kalmas bekleniyordu. 1946
seimleri brokrasi iin souk bir du oldu: Muhalefet partisi
ksa bir rgtlenme dneminden sonra artc bir gce eri
miti. Seimlerde hile yapldna dair yaygn iddialar arasnda
CHP yeniden iktidara geldi, muhalefet partisi de Meclis'te k
k bir aznlk elde etti. 1946 ile 1950 seimleri arasnda, h
kmet esas olarak tavizkar ve yattrc bir politika izledi. Ka
muoyundaki btn eletirilere yeni politikalar ve yeni tayin
lerle cevap verildi; sava sonras iktisadi programlar Amerikal
uzmanlara hazrlatld. Din alannda, eski militan laik anlay
n safln bozan tavizler verildi. Ama, muhalefete braklan
mevziler, geriye dne imkan tanmayan bir toplumsal alan
yaratmt. Ekonominin en uygun biimde nasl ynetilecei
zerinde sekinlerin kendi aralarnda vardklar mutabakat,
anti-otoriter akm durdurmak iin artk yeterli olamazd. Bu
bozgunu siyasi bir zmn takip etmesi kanlmazd.

1 46

ALTINCI BLM

Poplizm ve Demokrasi

1950 seimleri Trk tarihinde bir dnm noktasdr. O zama

na kadar siyaset sekinlerin iiydi; iktidar ya da brokrasi iin

de devredilir ya da saylan yzyze pazarla elverecek kadar

az olan burjuvalarla paylalrd. Brokratik siyasi yap iinde
siyaset ayn bir meslek deildi. Meclisler idarenin bir uzant
syd. Ancak, 1946'da okpartili bir meclis oluturma kararn
dan sonra, genel oy hakk ve semene dnk siyaset biraraya
gelerek iktidardaki ittifakn blnmesine yol at. Meclis ger
ek bir tartma toplumuna dnt ve iktidardaki parti mu
halefeti engellemeye teebbs ettiinde, muhalefet kendinde
"millete gitme" hakkn grd. 1 946-1950 dneminin lgate
sinde, "millete gitmek" yeni tr siyasi faaliyeti dile getiren bir
forml oldu. Bu forml kullananlar Meclis'in temsili meru
iyetini st rtl bir biimde inkar ediyor ve halkn iradesini
sadece kendilerinin temsil ettiini sylyorlard. Bylece, po
plist bir sylemi politikaya getirmi oldular.
Muhalefet platformunun iki temel direinden biri devlet
mdahalesi karsnda pazan savunan iktisadi zgrlk, dieri
siyasi bask ve merkezin ideolojik tecavz karsnda mahalli
gelenekleri savunan din zgrlyd. Din ile pazarn burju
va muhalefetinin iki ana boyutunu oluturmas artc deil147

dir; brokratik sistemlerde benzer ideolojik aralarla donan

m hareketlerin ortaya kt sk sk grlmtr. 1950 Tr
kiye'sinde de bu burjuva platformu kitleleri peinden srkle
meyi baard. Bu genel ilkelerin zel olarak nasl ifadelendiini
ve Trkiye'nin toplumsal yapsnda baanya ulama koullan
n aada saptamaya alacaz.
Pazann birdenbire kefedilmesinin balca ndeni burjuva
zinin ekonomi zerindeki brokratik kontrolden hayal krkl
na uramasyd. Burjuvazi, siyasi gdml birikim yoluyla
yeterli g topladktan ve sava dnemi vurgunlanyla saflann
glendirdikten sonra, kendisini ideoloji dzeyinde brokra
siden ayrt edebilecek gte buldu. Ulusal dayanmay her e
yin stnde tutan korporatist birlikilik karsnda piyasa libe
ralizminin dsturlanna sanld. Burjuvazinin platformu, kont
rol altndaki fiyatlardan, rne el koyan jandarmadan, devlet
tekellerinden ve balca kaygs vergi toplamak olan devletten
kurtulmay vaat ediyordu. Dorudan sylenmese bile, siyasi
otorite evresinde kurulan ayrcalk yaps da krlacakt. Bir
baka deyile, pazar, iktisadi frsatlann peinden koulabilece
i bir alan beraberinde getirecekti. zerk ekonomi vaadi, b
rokratik kontrol olmadan serbeste rekabet eden reticiler
imajn ieriyordu. Zaten, kapitalist retim ilikileri iinde ya
ad sylenebilecek nfus sadece kk bir aznlkt.
1950'de 20 milyon olan nfusun yzde 80'i kylyd ve bun
larn byk ounluu kk reticiydi. ehirlerdeki pera
kende ticarette ve hizmetlerde en yaygn istihdam biimi ken
di adna serbest almayd. Sanayi sektrnde bile iilerin
yzde 37'si ya kendi ilerinde ya da aile iletmelerinde al
yorlard. verenler iin alan cretlilerin says 400.000 ka
dard. 1 Bu rakamlar, nfusun ezici ounluunun "basit pazar
toplumu" ideallerine balanmas kolayca beklenebilecek k
k reticilerden olutuunu gsterir.2 Yani, Trk siyasi arit1 Yahya Tezel,
255.

Cumhuriyet Dneminin Iktisadi Tarihi, 1 923-1950, Ankara 1982, s.

2 Terminoloji C.B. Macpherson'a aittir: The Political

dualism, Oxford 1962.

148

Theory of Possessive Indivi

metiinde, pazar idealine denk den nesnel unsurlar vard,

bu yzden de serbest piyasa ideali srf kapitalist retim iliki
lerinin mistifikasyonunu salayan bir ideolojik rt olmakla
kalmad.
znel olarak da, bu kk reticiler ounluu geleneksel
toplumsal dengelerden bir k yolu olarak pazar zgrl
n kabul etmeye hazrd. Yani, tercihleri brokratik mdaha
leye kar duyulan bir tepkiden ibaret deildi; iktisadi kalkn
madan ve kiisel zenginlemeden yararlanmaya balamlard
ve bu gelimenin hz zellikle l 945'ten sonra artmt. 1941 4 5 ile 1950 arasnda kii bana gelir yzde 1 5 orannda, ta
nn gelirleri ise yzde 30 orannda ykselmiti. 3 Bu gelime
byk lde savan sona ermesinden kaynaklanyordu: Sa
van sona ermesiyle birlikte bir milyon kii terhis edilmi ve
hkmet politikalarndan en zararl olanlarndan bazlar y
rrlkten kaldrlmt. Ayrca, ABD'nin ekonominin yeniden
inasnda stlenecei varsaylan rol, halka bir iyimserlik ha
vas aktarlmasn salamt. Dnya sistemindeki yeni hakim
rolleri iinde Amerikan sermayesi ve ABD hkmeti, Avrupa
iin bir kalknma program gelitirmiti ve Trkiye de 1947
ylnda bu program kapsamna alnmt. Bu ekilde "hr
dnya"nn bir paras olan Trkiye'ye, askeri bamllk ve
iktisadi liberalleme karlnda hibe ve yardm yaplabilirdi.
1946 ile 1 950 arasnda Trkiye'ye giren Amerikan fonlar
GSMH'nin aa yukar yzde 3'ne eitti; bu fonlar ithalatn
sava dnemindeki ortalama dzeye gre yzde 270 artmas
na katkda bulundu.4 En nemli greli art tarm makinele
rinde grld; tarm makineleri ithalatnn toplam ithalat
iindeki pay yzde l 'den yzde 8'e ykseldi. Bu, Amerikal
uzmanlarn tavsiye ettii yeni ekonomik modele uygundu.
Trkiye ekonomisi korunmadan yaamak zorundayd ve
dnya pazar iinde uzmanlamalyd; bu gndem, yatrmla
rn verimsiz fabrikalara deil, tarma ve tanna dayal sanayi3 Tezel, Cumhuriyet Dneminin, s. 99.

4 A.g.e., s. 173, 205.

149

ye yaplaca demekti. Amerikal bir uzmann hazrlad bir

raporda, devlet teebbslerinde tek tk rastlanan "20. yzyl
sanayi teknolojisi"nin rnekleri ile "Hititler zamanndan kal
ma" tarm teknikleri arasndaki uurum ortaya konuyordu.5
Verimsiz sanayi yatrmlan yerine hkmetin kamu kaynak
larn karayollarna ve dier altyap projelerine tahsis etmesi
neriliyordu. lktisadi kalknmann yararlarnn halka yayl
mas isteniyorsa, nem verilmesi gereken bir baka sektr ta
rm makineleri ve ilenmi gda imalat sektr olmalyd.
Amerikal uzmanlar, ortalama bireyin refahnn sanayileme
abalarndan hi etkilenmemi olduunu ve bu gibi ncelik
lerin bu dengeyi yeniden kurabileceini ileri sryorlard.6
Trkiye'deki duruma konan bu tehis, devletilik dnemin
deki sanayileme abasnn maliyetinin kitlelere yklenirken,
yararlarnn sekinlere mal olduunun farknda olan milyon
larca kk reticinin, zellikle de kyllerin zlemleriyle de
akyordu. Yeni reetenin beklenebilecek bir sonucu, ekono
minin desantralizasyonu ve birikim odaklarnn lke iine ser
pitirilmesiydi. Byle bir desantralizasyon, sava srasndaki
enflasyonun salad itici gten yararlanm olan, pazara da
ha ok alm blgelerdeki kasaba tccarlar ile byk ifti
lerin zlemlerine denk dyordu. Amerikan yardm (pazar
sorunlar iinde olan ABD ekonomisinin ihra ettii) yol ya
pm makineleri ve 1 5 . 000 traktrde somutlanca, retoriin
maddi boyutu grnr oldu: Ulam pazara girii kolaylatr
d, traktr kullanarak yeni topraklar tarma ald ve retim
artt. Demek ki Amerikan reeteleri ile burjuvazinin brokra
siye kar eletirisi ve ekonominin yeniden inasnn rettii
elle tutulur sonularn pekitirdii kk reticilerin zlemle
ri birbiriyle akyordu. Bu eitli akmlar birarada tutan ey,
maddi yararlan datacak mekanizmann pazar olduunu te
mel alan ideolojiydi. Yeni sistem darboaza girene kadar yap
lan vaatler gerekleecek gibi gzkyordu.
5 M.W Thomburg vd., Turhey,
6

A.g.e., s. 141-2.

1 50

an

Economic Appraisal, New York 1949, s. 9 1 .

1946-1950 dnemi muhalefetinin bir oda pazar ise br

de dindi. Laisizmin Kemalist versiyonu uzun sreden beri her
trl eletirinin dnda tutulduundan ve dinin kitleleri hare
kete geirme potansiyelinin farknda olan brokrasi, laiklii
msamahaszca savunduundan, bu konu patlamaya iyice ha
zrd. nceki blmlerde tartld gibi, 1920'lerdeki reform
cu akm, zerk cemaat geleneklerinin kkn kazmay ama
lam, . cemaat ii balantlar salayan bu ilkeler yerine mer
kezden yaylan (ve yaymlanan) davran biimleri koymay
denemiti. 1930'larda, toplumsal doku zerindeki ykc etki
leri ortaya kan liberal ekonominin krize girmesi zerine,
milliyeti bilin yaratma abalan daha da younlamt. Ama,
milliyetilik, kitleleri harekete geirmekte kullanlan bir plat
form olmad; bir kontrol arac olarak ilev gren, sekinlere ait
bir ideoloji olarak kald. Zmnen kabul edilen model, bir st
kadronun, esas itibariyle isteksiz kitlelere modemizmi yukar
dan dayatmasn ngryordu. Bu tehditkar dayatmann bir
tepki dourmas kanlmazd. Aynca merkez, ehir ve kasaba
kk burjuvazisini ve kyll, derin tarihi kkleri olan
yaam-dnyalar dna karabilecek iktisadi ve toplumsal di
namii hibir zaman retemedi. deolojik bask arttka ky
ller ve kk burjuvazi daha da azimle geleneklerine sanld.
Brokrasi ise bu davrana irtica etiketini yaktrd.
19. yzyldan beri btn reformcularn sanldklan ama Ba
t normlarna uygun modern bir toplumun yaratlmasyd.
Toplumsal balamda bu proje, dar gruplara ynelik ballkla
rn kknn kaznarak, bunun yerine yalnz, ama rasyonel bi

reyleri birarada tutma ilevini grecek bir gesellschaft'n olu

turulmas demekti. Demek ki, hedef, kendi bana din deil,
lslamiyet'ten kaynakland ve meruluklarn lslamiyet'in
dsturlannda ald iddia edilen gelenekler, adetler ve gnde
lik davran yneten kurallard.7 Trkiye'deki biimiyle lsla7 . Mardin, "Religion and Secularism in Turkey" dinin toplumsal ileviyle b
rokrasinin laiklik ideali arasndaki aUmay aklayan bir tezi ierir.

1 51

miyet sadece br dnyaya ilikin bir din deildir; zerk bir

dini kurumsallama bulunmamas, dinin alanyla devletin ala
nnn farkl olmadn gsterir. Mslmanlk esas olarak top
lumsal bir evreni tanmlamay, bu evrene anlam kazandrmay
amalar; mminlere gre, toplumsal-siyasi alanda yaadklar
btn ilikilerin gerisinde slami bir yap ve anlam vardr. Os
manl-Trk reformcularnn, cemaate dayal toplumsal hayata
bir alternatif getirmek yerine, bu hayat ykmak gibi negatif bir
amac grev edinmeleri ilgintir; bir baka deyile, simgelere
ynelik iddeti, arzu edilir eylem biimi olarak kabul etmek
durumunda kalmlardr. Geleneksel toplumun simgelerine
kar zellikle msamahasz bir tavrn, somut ve kalc dei
iklikler douraca dncesinin belki de en ateli biimde
izlendii lke Trkiye'ydi. Bu iddet, cumhuriyetin ilk ylla
rnda en u biimine ulat. Din, merkezin siyasal ve ideolojik
otoritesinin temeli olmaktan karld gibi, tarikatlarn ya
saklanmas, trbelerin kapatlmas ve geleneksel giysilerin ya
sad ilan edilmesiyle, halk arasnda yaad biimiyle slami
yet grnrdeki kurumsal temelini kaybetti. Kemalist hk
met, dini hayat merkezden kontrol etmek amacyla brokra
tik dzenlemelere giriti. Laikliin genellikle kabul edilen an
lam dini kurum ile devletin birbirinden ayrlmas iken, bu
Trkiye'de dini hayatn brokratlarca kontrol edilmesi anlam
n kazand. 8
Din ile devlet arasndaki ilikinin bu ekilde grlmesinin
bir sonucu, politik otoriteye kar kan herhangi bir muhale
fet hareketinin, slamiyet'e toplumdaki eski yerini kazandr
mak amacn tadnn iddia edilebilmesiydi. Kkl bir siyasi
gelenek olmadndan, devletin reformizmi karsndaki ho
nutsuzluk, halkn ounluuna seslenen tek ortak dil olan di
ni muhafazakarln lgatesiyle ifade ediliyordu. Bu nedenle,
1925 Krt syan, 1 930'da Gney'deki hkmet aleyhtar olay
lar, Serbest Frka olay ile 1 930'larda Bursa'da ve Dou'da
meydana gelen ayaklanmalar resmi evrelerce hep dini yobaz8 B. Toprak, Islam and Political Development, s. 46-53.
1 52

lara ve irticaya atfedildi.9 Merkeze kar her trl direnie by

lece uygun bir yafta bulundu. Brokrasi, 1946- 1950 dnemin
de muhalefet partisini de dini gericilik kategorisine dahil et
meyi denedi. Gerekten, din zgrl, sadece Demokrat Par
ti'nin deil, birka baka kk partinin de nemli bir slogan
olmutu. CHP'li brokratlar yeni din okullan aarak, ilkre
nime din dersleri koyarak ve trbelerin ziyaret edilmesi ze
rindeki yasa kaldrarak bu konuda uzlamaya yanatlarsa
da, dini zgrlk platformu etkili olmaya devam etti ve halk
iktidardaki partinin verdii tavizleri grmezden geldi. Halkn
iki partiyi deerlendirirken farkl kstaslar semesi, din zgr
l konusunun aslnda siyasi ve ideolojik honutsuzluu
temsil eden mecazi bir role sahip olduunu dndrebilir.
Yukanda muhalefetle ilgili olarak anlattklanmda, kitleler
ile sekinler arasnda bir mcadele erevesinde kullanlacak
terimler seziliyorsa, bunun nedeni zamann muhalefetinin
aka poplist olmasdr. Muhalefetin sylemine gre brok
rat-burjuva bloku, "halk" zerinde siyasi hakimiyet kurmu,
toplumu ezmi ve iktisaden smrmt. Muhalefet platfor
munun evrensel iktisadi ve dini zgrlk ilkelerine bavurma
s poplist sylemi yanstyordu; bu zgrlklerin ierii bir
snf eilimini kolayca ele vermiyordu. 1 Kitleleri harekete ge
iren grubun iktidar blokunun eski yeleri olan ve artk ol
gunlaan burjuvazi olduuna hi phe yok; poplist bir za
ferden de muhtemelen en karl kacak olan yine bu kesimdi.
Yine de, brokrasinin mutlak otoritesine kar evrensel ilke
ler temelinde direni, ayn snf karlannn farkna varm ol
sun olmasn btn toplumsal snflann baz kesimlerini birle
tirdi. Yasad Komnist Partisi bile 1950 seimlerinde De
mokrat Parti'yi aktif biimde destekledi. Latin Amerika'daki
eitli poplist hareketler ve Trkiye'de daha sonraki yllarda
ortaya kacak olan poplizmin ortak ilkesi, pazann hakimi9

A.g.e., s. 69.

10 E. 1.aclau, Politics and Ideology in Mar.rist Theory, New Left Books, 1977; ayn
ca poplizm zerine baz teorik grler iin bkz. N. Mouzelis, Politics in the
Semi-Periphery, Macmillan 1986, blm I.

1 53

yeti yerine iktisadi sonularn siyaset araclyla gerekleti

rilmesini amalayan anti-liberalizm olmutu. Oysa, Trki
ye'deki 1950 hareketi mutlak ynetime kar bir liberal dire
ni biimini ald; toplumun byk bir kesimi harekete geerek
burjuvaziyle ortak bir cephe kurmutu. 1950 hareketinin e
leri Trk siyaset hayatnn nemli boyutlar olarak kaldlar.
Bu poplist hareketin tarihsel zglln gstermek iin
1930'da, iktisadi krizin btn etkilerinin en sert biimde his
sedildii bir srada yaanan benzer, ama baarsz bir tecrbe
yi hatrlamakta yarar var. 1930'da, kendisine kar duyulan
honutsuzluun farknda olan iktidardaki brokratik kanat,
gerekten liberal bir muhalefete izin vererek halkn menfi
duygularm kanalize etmeye karar vermiti. Bu proje uyarnca
Mustafa Kemal'in liberal inanlar bilinen yakn arkada Fet
hi Okyar, Serbest Cumhuriyet Frkas'n tekilatlandrmaya
balad. SCF'nin balca talepleri serbest teebbs, tekellerin
kaldrlmas ve ifade zgrlyd. Serbest Frka'nn kurulu
undan itibaren 1 2 gn iinde 130.000 kii ye olmak iin
bavurdu.11 Kuruluundan henz iki ay sonra girdii belediye
seimleri kampanyasnda dzenledii toplantlara byk ka
labalklar katld; bu poplarite bu dzeyde bir tezahrat hi
grmemi ynetici kadrolar rahatsz etmi olmaldr. Miting
lerdeki kalabalklar, 1950'deki poplizmi oluturacak olan
unsurlarla aynyd: Kk tccarlar, ehir kk burjuvazisi
ve pazara ynelik iftiler. 1950 hareketi gibi Serbest Frka
da, hkmetin militan laisizmi karsnda duyulan honut
suzluun ifade edilmesine imkan vermiti. 1946'da, Demok
rat Parti rgtlenmeye baladnda, Serbest Frka'nn yerel
dzeyde nde gelenlerinin ounu devrald ve Serbest Fr
ka'nn hzla gelimi olduu ehirlerde g kazand. 1 2 Ama
1930'da poplist hareketlilik btn vaatlerine ramen iktidar
blokunu blemezdi. 1950 hareketini baarya gtren burju1 1 W.E Weiker, Political Tutelage and Democracy in Turkey, The Free Party and its
Aftermath, Brill 1973, s. 71-80. Aynca bkz. Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas.
12 A. Leder, "Party Competition in Rural Turkey: Agent of Change or Defender
of Traditional Rule", Middle Eastem Studies, Ocak 1979.
1 54

vazi 1 930'da brokratik ittifak iinde kalmay seti. Burjuva

zinin kendi saflarnda kalacandan ve kitle hareketliliini
ynlendirmeyi tercih etmeyeceinden emin olan brokrasi,
Serbest Frka'y kuruluundan ay sonra kapatt. Burjuvazi
nin tercihinin aklc olduuna phe yok. Kriz btn arl
yla srerken ne demokrasi ne de liberalizm iktisadi kurtu
lua gtrebilecek yollar olarak grnyordu. Burjuvazinin
gdc gc olmadan, poplist muhalefetin geri kalan un
surlar bir hareket iinde btnleemezdi. 1950'de ise, tam
tersine, daha olgunlam olan burjuvazi iktisadi canllk d
neminin geleceini tahmin ediyordu; stelik, dnyadaki he
gemonyac g de ekonomik bymeyi taahht ediyordu. Li
beralizmi zafere gtren gler ezici stnle sahipti. Bu
nedenledir ki 1946 ile 1950 arasnda poplist hareket hemen
ivme kazand ve hem burjuvaziden hem de kk reticiler
den gittike artan sayda insan peinden srkleyebildi.
*

Demokrat Parti'nin 1950'de iktidara gelmesi, hangi adan

baklrsa baklsn Trkiye tarihinde esasl bir dnm noktas
dr. Halk ilk defa semen olarak kendi siyasal tercihini dile ge
tirmi ve yzyllarn devleti geleneine kar oy kullanmt.
Devleti baba olarak gren zihniyet, merkezden kontrol, yuka
rdan aaya dayaulan reformculuk reddedilirken pazarn (ve
kapitalizmin) nndeki engeller kaldrlsn istenmiti. Kuku
suz, nfusun byk ounluu dizginsiz bir pazar ekonomisi
nin neler getireceinin henz farknda deildi. Ama, pazarn
ilk elde salayaca elle tutulur yararlarn olduu dnl
yordu ve ne olursa olsun, bilinmeyen bir gelecek son yllarda
yaananlara tercih ediliyordu. Bu poplist hareketlilik iinde
en bilinli taraf burjuvaziydi. Burjuvazi, yeni dnemde, brok
rasinin devleti sistemi yukardan aaya doru yaynaya y
nelik hantal teebbslerinin biteceini, onun yerine kendi
siyasi ve ideolojik hakimiyetinin geeceini biliyordu. Ayrca,
burjuvazinin nispeten kolay bir mcadeleye girdii de unutul
mamaldr; nk dava dnya leinde savalm ve (Trki1 55

ye'yi ilgilendirdii kadanyla) serbest teebbs ve pazar yanlla

r

tarafndan kazanlmt. Yine de burjuvazinin kazand mu

harebe, brokrasinin vesayeti altndaki bir kapitalizmden, pa

zar mekanizmasna ok daha salam biimde dayanan bir ka
pitalizme geildiinin habercisiydi.
Btn imparatorluk dneminde ve zellikle 19. yzyln re
formcu akmlan boyunca Trkiye'yi birbiri pei sra gelen e
itli projelerle yneten snf, brokrasi olmutu. Btn dier
snflann yeleri gibi, brokratlar da homojen deillerdi, ni
yetlerini gerekletirme ve parasal dller elde etme asndan
farkl konumdaydlar. Ama, toplumsal yap iindeki yerlerinde
ve toplumun dier kesimleriyle ilikilerinde bir sreklilik ola
gelmiti. Brokrasi, toplumsal yapnn dnmn kontrol
etmeye giritiinde, kendi setii ve gelitirdii bir burjuvaziy
le ittifak kurmutu. Bu ittifak brokratlann uysal devlet yne
ticileri rolne indirgenmesi, burjuvazinin ise ekonomiyi kont
rol etmesi anlamna gelmemiti. Tam tersine, burjuvazinin,
ancak brokrasiyle kurduu ittifakn kurallanna riayet ettii
srece, ekonominin baz blmlerine hakim olmasna izin ve
rilmiti. Ayrca, brokrasi, sadece devlet gelirlerinin harcan
mas yoluyla deil, ayn zamanda retim aralann dorudan
doruya kontrol ederek, ekonominin nemli bir blm ze
rinde denetim kurmutu. Btn bunlara ramen, retim ara
lannda tam bir devlet mlkiyeti olmakszn, zel sektrde hz
l birikimi ve bunun sonucunda ortaya kacak farkllamay
nlemeye imkan yoktu . Brokrasinin aamayaca bir snr
varsa o da zel mlkiyetin kutsallyd. Artk eski Osmanl
brokratlar gibi, zel mlkiyete ve sermayeye el koymalar
mmkn deildi. Bu snr brokratik proj enin elikilerini
aka ortaya koyar: Toplum, brokratlarn istedii ekilde d
ntrlebildii takdirde, birikim ve servet ahslarda toplana
cak, brokrasinin byle bir toplum iinde eski statsn ko
rumasna imkan olmayacakt. Yani, iki snfn oluturduu or
tak cephe, eninde sonunda blnmeye mahkumdu.
Bu blnme eitli biimler alabilirdi; rnein in'de oldu
u gibi brokrasinin kylleri harekete geirdii sosyalist bir
1 56

devrim alternatiflerden biriydi. Ama, Trkiye'nin dnya siste

mi iindeki konumunun ortaya karaca sorunlar bir yana,
devlet memurlar kiisel olarak burjuvazinin karl teebbsle
rinin dorudan doruya iindeydiler. Kapitalist olmayan bir
zmn taraftarlarnn, brokrat snfnn geri kalan ksmn
kendi yanlarna ekmesi uzak bir ihtimaldi. stelik, en azn
dan yzde 80'i bamsz kk reticilerden oluan bir ky
lln fazla bir devrimci potansiyeli olamaz. Bu balamda,
1945-46'da karlan ilgin bir "toprak reformu" kanunundan
sz etmek istiyorum.13 iktidardaki partinin brokrat kanad,
burjuvaziyle ba derde girdii ilk zamanlarda bir toprak da
tm projesine karar vermiti. Oysa, i gc ktlnn srekli
bir sorun olmas nedeniyle daha nce toprak datm iin
halktan hibir talep gelmemiti. Aada ele alacam gibi, ta
rmda bir lde ortaklk vardysa da bu durum, toprak el
de etmenin imkanszlndan ok, ift hayvanlarna sahip ol
mamaktan kaynaklanyordu. Yine de Cumhurbakan lnn,
devlet topraklarnn topraksz ve yoksul kyllere datlma
sn ngren bir toprak reformu projesinin 1945'te Meclis'e
sunulmasn ve kabul edilmesini salad. Bunun sonucunda,
Meclis'te ortaya kan mcadele CHP'nin brokrat ve burjuva
hizipleri arasnda patlak vermek zere olan atmada bir d
nm noktas oldu. lnn'nn Cumhurbakanl srasnda,
1946 ile 1950 arasnda, toprak datm projesi rkek bir bi
imde yrtlerek 33.000 aileye devlete ait topraklar verildi;
oysa nderleri bu projeye bata kar km olan Demokrat
Parti ynetiminde, 1950 ile 1960 arasnda, 3 12.000 aile top
rak sahibi oldu. (stelik aile bana verilen toprak yzde 20
fazlayd.)14 Toprak datmnn ou durumda devlet topra
zerindeki fiili iddialarn onaylanmasndan ibaret olduu ve
13 Bu kanunun kanlmasnn nedenlerine ilikin klasik gr iin bkz. .L.
Barkan, "iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Trkiye'de Zrai Bir Reformun
"Ana Meseleleri", Barkan, Trkiye'de Toprak Meselesi, stanbul, 1980; bu ko
nudaki revizyonist gr iin bkz. . Keyder ve . Pamuk, '1945 iftiyi Top
raklandrma Kanunu zerine Tezler', Yapt, Aralk-Ocak 1984-85.
14 D. Tarakl, iftiyi Topraklandrma Kanunu ve Uygulama Sonulan, Ankara
1978, s. 1 1 2.
1 57

bu iddialarn maddi retim aralar, yani kz ve traktr sa

hipliine gre deiiklii ortadadr. Dolaysyla, baka sorun
lar patlak vermek zereyken ve bu kanundan yararlanmas
muhtemel kyller hibir talepte bulunmamken, CHP'nin
brokrat kanadnn toprak reformu kanununu karma ihti
yacn neden hissettii sorusunun cevaplandrlmas gerekir.
Cevap, herhalde toplumsal bir devrimin amalanm olmasn
da deil, brokrasinin, burjuvazinin gittike glenen muha
lefetine kar yoksul kyllerle yeni bir ittifak kurma istein
de yauyor. Brokrasi, gerek bir seim yaplmas kararnn et
kisiyle ge de olsa kendisine bir semen taban aramaya ba
lamt. Devleti politikalardan ve seferberlikten en ok zarar
gren kesimin yoksul kyllk olduu sylenebilirdi. O hal
de, kendi balarna toprak reformu talep etmemi olsalar bile
yoksul kyllerin gnl alnacak kesim olarak seilmesi man
tkl olabilirdi. Ne var ki toprak reformu teebbsnde mev
cut dengeleri korumak iin her trl dikkat ve ihtimam gs
terildi; burjuvaziyle kprleri atamayan brokrasi, amacna
ulaamadan geri ekildi. ktidar bloku iindeki btn burjuva
unsurlar iktidar partisinden zaten uzaklam olsayd, tek ba
na kalan brokrasi toprak reformunu belki daha byk ce
saretle yrtebilirdi.
Sorulmas gereken soru byle bir reformun, bir semen ta
ban ve yeni bir ittifak yaratmaya yetecek sayda kylye hitap
edip edemeyeceidir. Meksika'da benzer bir brokratik-siyasi
yapnn toprak reformu yoluyla devrimci partinin durumunu
salamlatrd dorudur. Ama, en bata Anadolu'da toprak
sahibi bir oligari olmadndan ve de Anadolu'daki bol top
raklarn ou bamsz kk reticilere ait olduundan, b
rokrasi muhalefetle karlamam olsa bile Meksika tecrbesi
Trkiye'de tekrarlanamazd.15 Yoksul kyllerin desteini ka
zanmak belki mmkn olabilirdi; fakat 1950'lerde orta ve zen15 Kr. zbudun, 'A Comparison of Turkey and Mexico', S. Huntington ve R.M.
Moore (der) . The Politics of One Party Systems, Princeton 1969; bu makalenin
yazan Trkiye'de brokratlar partisinin (CHP'nin) yenilgisine yol aan eyin
toprak reformunun yaplmamas olduunu savunmaktadr.
1 58

gin kyller kadar olmasa bile, yoksul kyllerin de serbest

piyasann deerlendirecei frsatlar tercih ettii ortaya kt.
Brokrasinin yeni bir ittifak kuramamas sadece seimlerde
bozguna urayacann deil, ayn zamanda Trk ekonomi
politiinin sonraki aamasnda burjuvaziye tabi olacann ha
bercisiydi. Brokratlar, kendi projelerini savunacak toplumsal
bir snf olma statsn kaybederek, zerklik dzeyi birikim
srecinin niteliine ve burjuvazi ii dengelere bal devlet y
neticileri haline geldiler. Devlet geleneinin zengin mirasna
ramen, 1950'den sonra siyasal iktidar burjuvazinin elinde
kald. Bu tarihten itibaren, devlet idarecilerinin greli zerkli
i, hakim burjuva fraksiyonunun zayflna ya da burjuvazi
iindeki atmaya baklarak veya Trkiye'nin dnya sistemiy
le konjonktrel ilikilerine bavurularak aklanabilir. Dolay
syla 1950 sonrasnda, devlet-burjuvazi ilikisi kaptalist top
lumlara zg , daha allm bir yol izleyecek ve genel katego
rilere uygun decekti.
*

Demokrat Parti iktidarnn ilk drt ylnda kkl iktisadi ve

siyasi dnmler grld. Meclis hem daha genti hem de
daha taralyd. Milletvekilleri, glerini :Semenlerini temsil
edebilmelerinden alan, mahalli taban olan siyasetilerdi. Se
menlerin ou, tara merkezleriyle yakn iliki iindeki ky
lerde yaadndan, DP nderlerinin dikkatlerini tarmsal a
lmaya evirmeleri anlalr bir eydi. Aynca, Amerikan yard
m gittike artan miktarlarda gelmeye devam ediyor ve berabe
rinde pazara dayal dnya iblmnn meziyetlerini gklere
karan zel talimatlar da getiriyordu. Trkiye'nin bu pazar
daki yeri tann rnleri ihra etmek olmalyd. Yardm uygu
layan Amerikal memurlar ve DP'li siyasetiler, krsal gelime
yi tann rnlerinin pazara getirilmesini kolaylatracak bir
yol ebekesiyle desteklemeyi amalyorlard. Devlet altyap ya
trmlan yaparken, motorlu tatlar btn lke pazarn b
tnletirecekti. Sanayi, krsal kesimde gelirlerin ve talebin art
mas sonucu dzenli bir ekilde geliecekti.
1 59

iktisadi kaynaklar datacak balca mekanizmann pazar

olduu kabul edildiinde, bu paketin yeni bir boyutu yoktur.
Tarmda bamsz reticilerin yaygnl gznnde tutulursa,
nerilen senaryonun neden cazip olduu anlalr. Oligarik
byk toprak sahiplerinin hakim olduu bir duruma nazaran,
Trkiye balamnda byle bir senaryonun kabul edilebilir bir
ey olduu yadsnamaz. Nitekim, DP iktidarnn ilk yllarnda
btn vaat ve beklentilerin gerekletii grld. Sonra, d
kstlar ve dnya fiyatlarndaki olumsuz hareketler nedeniyle
iler deimeye balad. En azndan uluslararas uzmanla
mayla ilgili olduu kadaryla, serbest piyasa idealinden uzakla
ld. Bunun yerine DP, tipik poplist tarzda, yani enflasyon
yoluyla, krizi ertelemeye ynelik bir iktisadi politikay benim
sedi. l 950'lerin ikinci yarsna gelindiinde, d kstlarn etki
si iyice hissedilir olmutu; ehir burjuvazisinin, tarm kayran
politikadan honutsuzluu gittike artmaktayd. Sonunda,
burjuvazinin talepleri yeni bir korumaclk ve ithal ikamecili
inin ilk uygulamalaryla karland.
Bu noktada, Anadolu'daki tarmsal yapy yeniden ele almak
istiyorum. 2. Blm'de, 19. yzyldaki yeniden merkezileme
nin, taradaki byk toprak sahiplerinin "feodalleme" eilim
lerinin nn almakta baarl olduundan sz etmitim. Baz
blgelerde byk toprak sahipliinin nemi devam ettiyse de,
siyasi-hukuki ereve ve bo topraklarn mevcudiyeti kyll
n bamszln srdrebilmesini salad. 1930 Dnya Buh
ran srasnda (belki daha nceki genel krizlere benzer bir e
kilde) parasal gelirlerin dmesi nedeniyle, yoksul kyller
topraklarn ve i aralarn satmak zorunda kalp ortak-kira
clk yaygnlatnda, bu bamszlk tehlikeye dt. Ama,
ortaya kan bamllk, fiyatlar tarm lehine deimeye bala
ynca tersine evrilecek geici bir gelimeydi. Tarm rnleri
fiyatlarnn ykselmesi, ucuz kredi imkanlarnn artmas ve
byk apta yeni toprak almasn mmkn klan traktrle
rin hzla lkeye girmesiyle, sava ertesinde ve 1950'lerde or
takln tarm iindeki nemi azald.
Toprak sahibi bir aristokrasinin -ya da evre lkelere daha
1 60

uygun den bir terimi kullanrsak, bir tann oligarisinin- ol

mamas; toplumsal kuruluun nemli bir zelliiydi; bu zel
lik brokrat-burjuva blokuna, toprak sahiplerinin muhalefe
tiyle karlamadan bir sanayileme politikas uygulama imka
nn verdi. Kk mlkiyetin yaygnl 1946-1950 arasndaki
muhalefet hareketinin baarsnda belirleyici bir rol oynamt;
sonraki yirmi yl iinde de tarmsal yap, Trk toplumunun
dnmnde kilit bir nem tamaya devam etti. Tarmsal
yapnn ve kylln mahiyeti gznnde tutulmadka, ta
rmsal ekonominin zgl evrimi, ehre gn nitelikleri, ii
lerin zgn gelimesi ve sanayi rnleri iin i pazarn kurul
ma ekli gibi belirleyici toplumsal dnmler anlalamaz.
Topran nfusa gre bol olmas, incelediimiz tarmsal ya
pnn tarihsel evrimini belirleyen temel unsurdu . Anadolu
topra genel olarak yorgundu ve yer yer sulanabilir alanlar ol
makla birlikte fazla verimli deildi. (Bu zellik, baz uzmanla
rn Anadolu tarmn "vaha tipi" olarak nitelemesine yol
amtr.) Alnan mahsul ortalama olarak yksek deildi ve ya
lara skskya balyd. Teknoloji yzyllar boyu deimedi
inden, ortalama bir aile ancak 50-60 dnm civarnda bir
topra ekip biebiliyordu. te yandan, toprak boldu, yani, ta
nna alacak marjinal topraklar ile ekilip biilmekte olan top
raklar arasnda fazla bir kalite fark yoktu. Dolaysyla, eski
yerleim yerlerini brakp yeni tann topra aarak ie bala
mak her zaman mmknd. Osmanl dneminde toplumsal
huzursuzluklardan kaan kyllerin ve 19. yzyln ikinci ya
nsnda Anadolu'da yeni topraklara yerleen birka milyon
muhacirin yapt da zaten buydu.16
19. yzyln son eyreinde tarmsal retim ksmen nfus
artna, ksmen de yeni piyasa olanaklarna bal olarak artt.
Ama bu eilim, art arda gelen savalardan ve aznlklarn kitle
ler halinde lkeden ayrlmalarndan sonra tersine dnd.
1920'lerde ksa mrl bir dzelmeden sonra, 1 930'lann orta16 Bu konunun kapsaml bir incelemesi ve toprak bolluunun sonulan iin bkz.
. Keyder. "Trk Tarmnda Kk Kyl Mlkiyetinin Oluumu ve Bugn
k Yaps", Toplumsal Tarih almalan iinde.
1 61

lanna kadar tarmsal retim yeniden geriledi. 1936'dan sonra

retim hacmi ve ekilen alanlar nfusla (ve bu yllarda ehirle
me olmadndan tarmdaki i gcyle) hemen hemen ayn
oranda arttysa da, pazara alma oran dk kald ve tarmda
esas olarak geimlik retim hakim oldu. 1929-1945 dnemin
de, tarmdaki durgunluun gerek i pazarla gerekse dnya pa
zaryla btnleme dzeyinin gerilemesi sonucunu verdii ve
bu dnemde kylerin kendi ilerine kapand sylenebilir.
lkinci Dnya Sava'nn sona ermesinden sonra tarmda
nemli dnmler grlmeye baland. Sava srasnda, yakt
ve yedek para ktl nedeniyle tann teknolojisi gerilemiti.
1946'da, alr durumdaki traktrlerin says lOOO'in biraz
zerindeyken, tarmda 2,5 milyon ift hayvan kullanlyordu.
1955'e gelindiinde ise, Amerikan yardm yoluyla traktr sa
ys 43 .000'e ykselmi, hayvan says ayn kalmt. Bu ek
enerji kayna balangta ekilen alanlan geniletmekte kulla
nld. 1946 ile 1955 arasnda, toplam ekili alanlar 9,5 milyon
hektardan 14.2 milyon hektara genileyerek yzde 50 orann
da bir art gsterirken, ayn dnemde nfus sadece yzde 20
artt.17 Yeni traktrlerin kullanlmas yoluyla gerekletirilen
toprak slah sreci, toprak dalmndaki eitsizlii arttrmad;
yani bu, sadece az sayda byk toprak sahibinin topraklarn
daha da geniletmesi sonucunu veren bir sre deildi. Her
eyden nce, traktrler pazarda satlmakla kalmamt; ou
durumda traktr krediyle alnyordu. 1952'de yaplan bir ara
trmann sonularna gre, ifti ailelerin yzde 93' traktrle
rini krediyle almlard ve bu krediler denen toplam fiyatn
yzde 60'n karlamt. 18 Fonlarn tahsisinde kredi itibar
kadar siyasi iltimas mekanizmalar da nemli bir rol oynam
t. Ayrca, bankalarn ve yeni kurulan kooperatiflerin resmi ka
nallarla verdikleri ucuz kredileri almak kolaylamt. lkinci
olarak, yeni topraklarn tarma almas politik gc olan trak
tr sahiplerince tek tarafl olarak yrtlmyordu. ou du17 . DlE'nin eitli yllara ait statistik Yllklar.
18 Trkiye'de Zirai Makinalama, Ankara 1954, s. 1 19-20. Bu Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi'nce yaplm bir araurmadr.
1 62

rumda, ky halk da karar verme srecine katlyor ve yeni

topraklarn tarma almas kyllerin ounun dolayl olarak
yararland bir olaylar zincirine yol ayordu.
Nispeten yoksul kylerde, 1930'lann bunalmn, toprakla
rn ve hayvanlarn satmadan atlatabilen "ona kyller"in sa
ys az olduundan toprak dalm eitsizdi. Bu kylerde, ky
llerin nemli bir ksm, tefecilik ve/veya ortaklk balaryla
zengin bir toprak sahibine veya aaya balyd ve iktisadi kon
j onktr deiince ky zenginleri traktr satn aldlar ve ortak
lar yerine yeni teknoloji kullanmaya baladlar. Ortaklar,
kirac statlerini kaybetmeleri zerine ya kendilerince ya da
ky idaresinin otoritesi altnda harekete geerek, daha nce
kyn ortak mal olan topraklan (mera veya ormanlar) tanna
atlar. Bylece, devlete ait marjinal topraklarn bir blm fi
ilen eski ortaklann eline geti. Yukarda belirttiimiz gibi
kredi imkanlarnn genilemesi sonucu, kyller kendilerine
ait tarlalar aarken, fon ktl gibi bir kstlamayla pek kar
lamadlar. stelik, devlet topran igal etmenin yaratt be
lirsizlik de ksa bir sre sonra fiilen elde tutulan topraklara ta
pu verilmesiyle sona erdi. 1945 tarihli iftiyi Topraklandrma
Kanunu'na gre kurulan 'Toprak Datm Komisyonlar" ky
ky dolaarak tanna yeni alan bu devlet topraklarnn, ml
k en az kyllere aktarlmasn resmiletirdi. 19
Yeni topraklarn tarma almasnn ikinci bir biimi, toprak
dalmnn daha eit olduu ve "orta kyl" orannn daha
yksek olduu zengince kylerde grld. Bu "orta kyl
ler"den, siyasi ilikileri salam olanlar veya sadece teebbs
ruhuna sahip olanlar banka kredisiyle traktr alabildiler. En
yaygn yntem, iki veya daha fazla kyl ailesinin biraraya ge
lerek bu yatrm yapmas, sonra da devlete ait topra tarma
amak iin ky idaresine bask yapmaya balamasyd. Bu du
rumda da igal edilen devlet toprann mlkiyeti tapu verile
rek sonunda resmiletirildi; ama bu kylerde topraklarm el19 Bu srecin nasl iledii iin bkz. Tarakl, iftiyi Topraklandrma Kanunu. Bu
program erevesinde 400.000'i akn aileye 3 milyon hektarn zerinde top
rak dauld, DtE, Zirai istatistik zetleri 1940-1960, Ankara 1 965.
1 63

den karm ortak (yani topraksz kyl) says nispeten az

olduundan, ky halknn byk bir blm bu yeni toprak

lardan pay alabildi. Baz basitletirici zmlerde iddia edile
nin tersine, eski airet yapsn yanstan Gneydou'daki ky
ler hari, traktr alabilen zengin kyllerin kyn ortak top
raklarm tek balarna ele geirdikleri doru deildir. stelik,

Gneydou'ya traktrlerin girmesi daha soraki dnemde ger

eklemitir. lkenin geri kalan ksmnda, siyasi dengeler ve
1 950 sonrasna hakim olan zgrlk havas, ky merasnn ta
rma almas iin btn kyn onaym gerektiriyordu.
Gerek yoksul gerekse zengin kylerde grlen hakim eilim
kyl mlkiyetinin genilemesiydi. Sahiplerinin ekip bitii
iletmelerin says 1950'de 2.3 milyonken, 1 952'de 2.5 milyo
na, 196l'de 3. 1 milyona ulat.20 Bu, 1 950-60 dneminde k
k retim birimlerinin saysnn yaklak yzde 30 orannda
arttn gsterir. Topraksz kyl ailelerinin oram 1 950'de
yzde 16 iken 1 960'ta yzde l O'a dt.21 Ayn dnemde ky
lerde ikincil iler de artm olduundan, bu yzde l O'luk oran
ortakla veya cretli iilie tam olarak tekabl etmez. re
timin genilemesiyle birlikte ticari faaliyet de yaygnlamt.
Eskiden esas olarak geimlik retim yapan, ancak yaya olarak
gidilebilecek en yakn kasabadaki pazardan alveri yapan
kylere artk motorlu tatlar ve bakkallar girmiti. Bakkal
dkkan ve motorlu tat sahipleri toprak sahibi zengin kyl
lerdi; ama, bu faaliyetler giderek ikincil iler de yaratt.
1950'lerdeki gelimeler, tarmsal yapya hakim olan kk
retici zelliini salamlatrmt. Osmanl-Trk tarihinde,
"tann sorunu" , yani toprak mlkiyetindeki eitsiz yapnn do
urduu problemler hibir zaman nemli bir konu olmamt.
ayet tann sorununun zm burjuva-demokratik gelime
nin bir gstergesi saylrsa, Trkiye en batan beri ayrcalkl
bir konumdayd ve l 950'lerdeki evrim srasnda bu ynde ye20 1 950 Ziraat Saym

Neticeleri, Ankara, 1956 ve 1 963 Genel Tanm Saymlan r

nehleme Sonulan, Ankara 1965.

21 Dnemin nfus saymlarna gre 5,7 olan ortalama hane halk bykl esas
alnarak hesaplanrnur.

1 64

ni kazanlar saland. Gneydou blgesi hari, pre-kapitalist

uygulamalar nemsiz boyutlardayd. Kyller, kk meta
reticileri olarak pazarla btnletike, tann sektrnde ka
pitalizme geiin koullan da byk lde ortadan kalkt.
Trkiye'de demokratik biimlerin nisbi baarsnda, kapitalist
lemi bir tann sektrnn mevcut olmamasnn nemli bir
pay vard. ou durumda, parti siyasetleri geni bir semen
kitlesi tekil eden kyllerin oylarn kazanacak ekilde biim
lendirildii gibi, ideolojik platformlarda da bamsz bir ky
lln varl, siyasi rekabetin boyutlarn ve giderek pop
list bir karakter kazanmasn gl bir biimde belirledi.
*

1 950'lerin ilk yllarnda, Kore Sava'nn yaratt olumlu fi

yat konjonktr tarmdaki genilemeyi destekleyen nemli bir
faktrd . Ticaret hadleri tann lehine ykselerek 1 953'te en
yksek dzeyine ulamt; yani, iftiler daha ok rettikleri
gibi, retimleri karlnda daha ok ey satn alabilecekler
di. 22 BM'nin tann retimi endeksi, sava ncesi rekolte 100
olarak kabul edildiinde 1953/54 rekoltesinin 183 olduunu
gsterir. Bu yzde 83'lk art tablodaki tm lkeler iinde g
rlen en yksek artt.23 ( 1950-51 endeksi 1 29'du ) . Tann
retimindeki hzl art genel bir iktisadi bymeye yol at;
1950 ile 1953 arasnda kii bana gelir yzde 28 ykseldi. Pa
zar modelinin baka bir vaadi de gereklemi, tann reti
mindeki art sonucu ayn dnemde ihracat da yzde 50 b
ymt. ihracat gelirleri d yardmla birletirilerek traktr,
yol yapm makineleri ve motorlu tatlarn almnda kullanld
( 1 948 ile 1953 arasnda binek arabalarnn says 8.000'den
28.000'e, ticari tatlarn says ise 14.000'den 34.000'e kt) .
Bu ise ticari frsatlarn ve pazar zendiricilerinin yaylmasn
salad.24 Tketim mallan ithalatn sadece % 20'sini oluturu
yordu-yani ele geen frsatn bir lks tketim furyasnda heba
22 Oktay Varler, Trkiye'de i Ticaret Hadleri, Ankara 1971.
23 United Nations, Statistical Yearbook 1955, s. 81.
24 United Nations, Statistical Yearbook 1 960, s . 337.
1 65

edildii sylenemez. Tam tersine, hkmet politikalar kalkn

mac bir sapma gstermekteydi; uluslararas pazarlar ve yar
dm kurulularnn msbet tutumundan yararlanan hkmet,
bulduu her trl yatrm maln ithal etmeye koyuldu .
1953'te her ey iyi gidiyor gibiydi; liberal ekonomi modelinin,
modernletirici sonularyla birlikte, ok yaknda btn vaad
lerini gerekletirecei sanlyordu.
Ama iler birdenbire deiti; sanki hava artlan ile dnya
fiyatlar Trkiye'nin yeni kazand ivmeyi kesmek iin birlik
olmulard. 1 954'te, tarmsal retim ve ihracat yzde 1 5 , kii
bana gelir yzde 1 1 azald. 25 Bu azalma ille de temel bir de
iikliin habercisi olmayabilirdi, ama Trkiye'de korumac
lk ve ie dnk ekonomi henz belleklerden silinmemiti.
Menderes, kurtarc saylan bir halk kahramanyd ve erken
baarnn cokusu onu poplist siyasetilere zg bir davra
na itmiti. Her ne pahasna olursa olsun iktisadi bymeyi
devam ettirmek istiyordu. Uluslararas pazar liberal modele
ilikin pheleri dorulayarak, ksa bir sre iinde hayal k
rkl yaratnca, hkmet de souk sava politikasnn msa
it pazarnda taviz verip daha ok d yardm almaya alt.
1945'ten beri Trkiye, Sovyetler Birlii snrnda Bat'nn sa
dk bir ileri karakolu grevini istekle stlenmiti. Menderes
hkmeti DP'nin balln daha byk bir gsterile kant
lamak iin, nce Kore'ye asker yollad, NATO'ya katlmakta
srar etti, sonunda da ABD'ye askeri sler verdi. ABD'nin siya
sal ve askeri yaylmacl Trkiye'nin ibirlii isteiyle birle
ince, Amerikan nfuzu hzla artt. Sokaklarda grlmeye
balanan Amerikan askerlerini taklit etmek moda oldu. Ame
rikan eliliine ve yardm kurulu yetkililerine neredeyse ge
nel vali stats verildi. Devletler aras yardm pazarndan pay
almak iin taviz verme politikas bir sre iin baarl olduysa
da, ihracattaki kt gidii telafi etmeye yetmedi. thalat 195253 ile 1956-57 arasnda yzde 30 azald; dardan (yani yar
dm ve krediyle) finanse edilen net ticareti gsteren ithalat
25 M. Singer, The Economic Advance of Turkey, 1 938-1960, Ankara, 1977,
5. Bu kitap zellikle l 950'lere ilikin iktisadi veriler iin ok yararldr.
1 66

s.

193-

fazlas 1 65 milyon dolardan 78 milyon dolara dt .26 Bir

baka deyile net yeniden borlanmay ifade eden ek dviz
miktan Trkiye'nin taleplerine ayak uyduramad ve transfer
edilen bu dvizin gittike daha byk bir blmnn bor
demekte kullanlmas gerektiinden, hibe, kredi ve yardmn
ie yarayan ksm gittike kld.
Menderes, kelimenin tam anlamyla poplist bir siyasetiydi.
Gerek o, gerekse partinin ounluu kalknmann bysne
ylesine kaplmlard ki, iktisadi genileme politikasndan vaz
gemeyi dnemezlerdi. tk akla gelen tedbir, tann kredileri
nin, fiyat destekleme programlannn ve kamu yatnmlannn
hzla arttrlmasn ieren enflasyonist finansmand. Menderes,
Brasilia ehri gibi devasa bir projeye girimedi; ama, maliyetle
rine bakmakszn ard arkas gelmeyen bayndrlk projeleri
balatmas Kubitchek gibi onun da muhasebenin olaan kst
lann pek kaale almadn dndrr.27 Bu projeler, para ba
slmas yoluyla Merkez Bankas'nca finanse edildi ve sonuta fi
yatlar 1 955 ile 1959 arasnda iki katna ku. O dnem iin bu
yksek bir orandL Enflasyon, yavalayan byme hzn telafi
etmek iin kullanlan bir gzboyama aracyd, ama sanayi sek
trnn hzl bir birikim salamas sonucunu da verdi.
1954'te, nceki liberal d ticaret rejiminden vazgeildi ve
devleti kontrol tedbirlerinden bazlan yeniden benimsendi.28
lthalat zerindeki kstlamalar sanayicilere i pazar iin retim
yapmalarn salayacak yeterli teviki salad. Enflasyon ve
korumaclk ksa dnemde sanayi karlann arttrmaya yarayan
bir politika bileimi oluturdu. Ilk yllarda, tannn pei sra
gelen dzenli gelime sanayilemenin ilk aamasnn gelenek
sel mamulleri iin talep yaratmu: imento ve pamuklu do
kuma retimi 1 9 5 1 ile 1 9 5 5 arasnda iki kata kmt.
26 A.g.e., s. 392.
27 Latin Amerika'daki benzer tecrbelerle karlatrmak iin D. Collier (der.)
The New Authoritarianism in Latin America (Princeton, 1979) iinde, A.O.
Hirschman'n makalesine bakn.
28 A.O. Krueger, Foreign Trade Regimes anl Economic Development: Turkey, New
York, 1 974, blm II.
1 67

1955'ten sonra ithalatn kstlanmas ve azalan ithalat iinde

tketim mallarnn paynn yzde lO'a dmesiyle, ehirlerde
ki sanayi fiili bir himayeden yararlanmaya balad. Bylece,
yurtiinde retilen btn sanayi mallan yksek karlarla satla
bilir oldu. Bu teviklerle sanayi sektr tarmdan daha hzl
bymeye balad ve sonuta sanayinin milli gelir iindeki pa
y yzde lO'luk bir ortalamadan yzde 14'e ykselirken tar
mn pay yzde 49'dan yzde 43'e dt.29
1950'lerin sonuna gelindiinde, enflasyonist bymenin
maliyeti ortaya kmaya balamt. En kazanl kan kesim
olan byk sanayi burjuvazisi bile, geliigzel himaye ve kredi
politikalarndan memnun deildi. D cephede, hem ABD h
kmeti, hem de OECD'nin Trk masas enflasyonist finans
mandan ve her yl yaplan yardm taleplerinden ikayetiydi.
Sonuta, yardmn devam ettirilmesi karlnda hkmete,
1970'lerin IMF paketlerinin ncs saylabilecek bir istikrar
program kabul ettirildi.30 Uluslararas kurulularn kalkn
makta olan bir lkeden daha fazla planlamaya bavurmasn
istedii pek grlmez; ama Dnya Bankas ve OECD uzmanla
r, kamu harcamalarna ve dviz tahsislerine bir para mantk
katabilmek iin Menderes'i bir planlama komisyonu kurmaya
zorladlar. 1950'lerin sonunda ABD'nin Trkiye'yi liberal pa
zar modelinin dnda tutmas, bu lkenin dier Gney Avru
pa lkelerine gre zglln kabul ettii anlamna gelir.
nk planlama destekli korumaclk ithal ikamesi politika
sndan baka bir sonu veremezdi. Menderes, devletilie z
g sayd planlamaya her zaman kar km olduu iin,
1959'da bir planlama komisyonu, strtl bir ekilde ku
ruldu.31 Ne var ki 1960'taki askeri darbe ithal ikamesinin ilk
dnemine son verdi ve Devlet Planlama Tekilat ve saygn
teknokratlaryla birlikte eksiksiz bir sanayileme politikasn
aka balatt.
29 Singer, Economic Advance, s. 94-5.
30 Krueger, Foreign

Trade Regimes, blm IV.

31 Bkz. E. Gne, "Early Planning Experiences in Turkey" , S. llkin ve E. lnan

(der.), Planning in Turkey (Ankara, 1967) iinde.

1 68

1950-60 arasndaki on yl, Trk toplumuna, istatistiklerden

anlalmas kolay olmayan bir corafi ve toplumsal hareketli
lik zihniyeti kazandrmt. Aile iletmelerinin saysnn artma
sna ramen, tarmdaki makineleme sonucu eski ortaklar
dan bir ksm ehirlere g etmek zorunda kalm ve daha da
nemlisi, ehirlerde yeni gelien iktisadi canllk daha kazanl
istihdam imkanlar vaat eder olmutu. Bu nedenle, ehirlere
g edenlerin arasnda toprakszlarn yan sra, aileleri kyde
ki tarlalarn srmeye devam eden gen erkekler de vard.
Traktrlere siparile i yaptrmak ok yaygn olduundan,
zellikle toprak genilemesinin snrlarna ulaldktan sonra,
birok aile traktr kiralayp hane halknda alanlarn bir b
lmn ehirlere gnderebilirdi. ehre gelen ilk gmen dal
gas iinde yer alanlarn ou ehirlerde geici i bulan eski
mevsimlik iilerdi. zel konut yapmnda ve bayndrlk ile
rinde grlen inaat patlamas ( 1 95 1-53 dneminde inaat
sektr ylda yzde 23 orannda bymt) ,32 gn eski ya
psn tersine evirdi; yeni gmenler artk ehirde yayorlar
ve sadece hasat zaman kye gidiyorlard. 1954'ten sonra, nce
hizmet sektr, sonra sanayi nemli istihdam kaynaklan ol
dular. nce kk sanayi istihdam yaratt; 1950'lerin ikinci
yansnda bycek fabrikalar ortaya kmaya balad ve l O'dan
fazla ii istihdam eden fabrikalarda alanlarn says
163.000'den 324.000'e ykseldi.33
evre lkelerin ounda olduu gibi bu byk nfus hare
keti, kyn darya almasn yanstan gecekondular da be
raberinde getirdi. Sonuta toplumsal dengeler altst oldu. Ar
tk, iktisadi ve kltrel stnlyle ynetici snfa ait olan ve
Avrupa metropolleriyle zel iliki iinde bulunan geleneksel
ehir yoktu. Bu durum, Levantenler ile byk burjuvazinin
mekan ve imparatorluk bakenti olarak 19. yzyl sonuna z32 Singer, Economic Advance, s. 242 A.
33

A.g.e., s. 295.
169

g kozmopolitliin bir rneini oluturan stanbul iin zel

likle geerliydi. Eski kyllerin nce ezile bzle sonra hi e
kinmeden ehrin kysna bucana yerlemesi yeni iktisadi
ahlak yanstyordu: ehrin varolar ile merkezi arasndaki
mesafe genellikle pek uzak olmadndan, eski dnemin top
lumsal ayrmlar her eyi kucaklayan pazara teslim olmak ze
reydi. Yeni iktisadi etik, bu gmenleri ehre getiren nedenin
ta kendisiydi. lstanbul'un tann toprann altn olduuna
inanlyordu; gerekten de, 1950'lerin ve 1960'lann byk b
lmnde gmenlerin iktisadi durumu srekli iyileiyordu.
Merkezin uzanda olsa bile ehir hayatnn kasvetli Anadolu
kylerine tercih edilmesi tabii grlyordu. tk gecekondu
mahalleleri ky yaam tarzna gre kuruldu. Ayn kyden ge
lenler yanyana yerleip genellikle devlet arazisi zerine der
me-atma kulbeler kurdular. Ama ksa srede evlerin kalitesi
dzeldi. tk gmen dalgasyla gelenler ehirde kazandklarn
yeni evler yapmakta harcadlar, yeni gelenler ise ayn amala
tarm gelirlerinden biriktirdiklerini beraberlerinde getirdiler.
Ayrca her seim ncesinde, politikaclar yeni yeni bymekte
olan bu semtlere ehrin baz konforlarn ve belediye hizmetle
rini getirmeyi vaad ettiler ve bu vaadler bir lde gerekleti.
Bir sre sonra arsalarn tapulan verildi ve eski kulbeler sa
lam ve srekli evler haline geldi.
Bu ilk yllarda, ehirlerdeki yeni proletarya siyasal davran
larna ilikin safa beklentileri boa kard. Sola meyletmek
yerine, sa poplizmi, yani DP'yi ve devam olan partileri ter
cih ettiler. Bu tercihin birbirini tamamlayan iki boyutu olduu
sylenebilir. Birincisi, brokrat-entelektellerin ounun ky
hayatn idealize edip gecekonduya acyarak bakmalarna ra
men g, hayat standartlarnda nemli bir ilerleme salamt.
kincisi, iktisadi btnlemeye ramen, ehrin kltrel hayat
-kuatma altnda olsa bile- kaplarda bekleyen kalabalklara
kapal kalmt. Bu kapallk, rnein 1930'larda olduu gibi,
kyllerin Avrupai elbiseler giymeden Ankara'nn ana cadde
lerine kmasna izin verilmemesi gibi resmi boyutlara ula
mamt; yine de, 1960'lara kadar, ehir, elit mirasn yeni ge1 70

lenleri rktmeye yetecek kadar korudu. Gecekondulular bu

duruma, ayn durarak ve varolarda kendi ky kltrlerini ye
niden reterek cevap verdiler. Bu ayrm, sekinler ile kitleler
arasndaki 1950 hareketini tanmlayan kartln, en azndan
ilk dnemdeki sosyal elikide rol oynamaya devam edecei
demekti. Hayat koullarndaki greli iyilemeyi grmeleri ar
tk kolay olmayan ikinci kuakla birlikte, snf modeline daha
uygun politik davran yaygnlat. O zamana kadar, ehrin
kltr ile gecekondu kltr iyice karmt. Sonuta ortaya
kan trdeleme, eski dalist sorunsaln braklarak snf te
meline dayanan perspektiflerin benimsenmesini salayan g
l bir etmen oldu. 34
1950 ile 1960 arasnda en byk drt ehrin nfusu yzde
75 artt ve ehir nfusunun (nfusu 10.000'in zerinde olan
yerler) toplam iindeki oran yzde 19'dan yzde 26'ya kt.
Bu (doal nfus art bir yana braklrsa), 1 . 5 milyon gme
nin kentsel alanlara, 600.000 gmenin ise en byk drt eh
re gelmi olmas demekti.35 Yani 1950'lerde her on kylden
biri ehre g etmiti. Bu mekansal hareketlilik, fiziki mesafe
leri ortadan kaldran ve merkez ile evrenin kltrn hoyrat
a kar karya getiren lke ii btnlemenin gerek balan
gcyd. Bu kitlesel gn yavalamaya balad 1970'lerin so
nuna gelindiinde, Menderes'in kurduu karayolu a kltrel
duvarlar ykm ve sekinlerin geleneksel ayrcalk iddialar
nn ounu silip sprmt.
l 950'lerde yaanan hareketlilik giriimciler iin de tamamen

yeni bir boyut tayordu. Bugnk Trkiye'nin en nfuzlu sa

nayicilerinin ounun i hayatna atldklar ya da asl birikim
lerini saladklar dnem l 950'lerdir. nde gelen sanayi kuru
lular iinde pek aznn tarihi 1950 ncesi dneme uzanr.
Yerli sanayi burjuvazisinin gerek gelimesine imkan veren
34 Gecekondu sosyolojisi zerine zengin bir literatr vardr. Trkiye megi iin
bkz. Kemal H. Karpat, Gecekondu: Rural Migration and Urbanization, Camb
ridge 1976; ve K. Kartal, Ekonomik ve Sosyal Ynleriyle Trkiye'de Kentlileme,
Ankara 1983. Kartal'n kitabnda kapsaml bir kaynaka vardr.
35 Nfus saymlarndan hesaplanmtr.

171

l 950'lerin olanaklaryd. Bugnk sanayi burjuvazisi iinde

yer alanlarn bazlar kyden ehre genlerin izini takip et
mi, yani tarmdaki dnm sayesinde birikim yapabilmiler
di. Bu yolun rnekleri en ok ukurova blgesinde grlebi
lir. Yerleimlerin ounun 19. yzylda kurulduu verimli top
raklara sahip ukurova'da Amerikan l Sava srasnda pa
muk tarm hzla gelimiti. Blge, zengin Ermenilerin ticari
tann amacyla toprak satn almalaryla beraber 20. yzyl ba
larnda yeniden nem kazand. Ermenilerin tehcirinden sonra
toprak yerel veya Anadolu'nun dier yrelerinden gelen giri
imcilerin elinde topland. Tarma traktr girdiinde pamuk
yetitirilen topraklarda ortak kiraclk yaygn durumdayd.
El koyduklar topraklara cumhuriyetin ilk yllarnda resmen
sahip olan byk toprak sahipleri ile ekonomi d bask yo
luyla ortaklar yerlerinden edip topraklarm itleyenler iin
makineleme ei bulunmaz bir frsatt.36 itleme dier blge
lerde yaygn biimde grulen bir olay deildi. Bir aratrmaya
gre bu ekilde yerlerinden edilenler ky nfusunun sadece
yzde 4'yd ve bunlarn ancak bete biri kylerini terketmi
ti (Kyde kalanlarn ou tara aacak toprak bulabilmiler
di. ) . Ama ukurova'y da iine alan blgede nfusun yzde
1 2.4' toprandan karlacakt. ukurova'mn kendisinde ise
bu oran belki de daha yksekti. 37 Pamuk tarmnda sadece
mevsimlik iiye ihtiya duyulduundan, itleme hemen bol
kazanlar salad ve 1950'lerde bir tek hasatla servetler kaza
nld. Blgenin merkezi olan Adana'mn nfusu l 950'lerde iki
kat artt. Bu dnemde Adanallar hzla zenginleen ehirlere
zg davran biimleri gsteriyorlard. Dnemin hikayelerin
de Vahi Bat'ya yaplan benzetmeler ok yaygnd ve kii ba
na Cadillac saysnn ou Amerikan ehrinden daha yksek
olduu belki de doruydu. Bu byk toprak sahipleri arasnda
daha baarl olanlar pamukuluktan rr fabrikalarna, iplik
36 ]. Hinderlinck ve M. Kray, Social Stratification as an Obstacle to Development.
A Study of Four Turkish Villages, New York 1970. Bu kitapta incelenen drt
kyn hepsi ukurova'dadr, ancak aralarnda yapsal farklar vardr.
37 Zirai Makinalama, s. 129.
1 72

sanayisine, tekstil iine atladlar. 1970'lerde, Trkiye sanayisi

en aaal gnlerini yaarken, birbirleriyle ekien be veya alt
byk "holding"den en az ikisine sahip olan mteebbislerin
izledii yol bu olmutu.
ukurova benzersiz bir rnektir. Trkiye'nin baka hibir
blgesinde, tanmsal artk bu boyutta ilkel birikim salayacak
ve ticarete byle frsatlar verecek lde younlam deildi.
Dier byk sanayiler ve mali kurumlar, ounlukla devleti
dnemde birikimini gerekletiren ehir sermayesi tarafndan
kurulmutu. Devleti politika uygulamasnn, devletle balant
lan olan mteahhitlere ve mteebbislere olaanst kazanlar
saladndan sz etmitik. Sava zamanndaki ktlklar, tccar
lara karaborsa vurgunlan yoluyla fahi karlar elde etme imkan
venniti. Yukanda ele aldmz Varlk Vergisi de gayrimslim
leri ticari iletmelerini Mslmanlara satmak zorunda brakt
ndan, birikime katkda bulunan bir baka etmen olmutu.38
1950-60 dnemindeki snai yatrm projelerinin ounu,
bu amala Amerikan yardm kurululannn ve Dnya Banka
s'nn himayesi altnda kurulan bir banka, Trkiye Snai Kal
knma Bankas finanse etti. Trk sanayisinin, bu bankann
genel perspektifi ve ynetimi erevesinde, dnya i bl
mnde kendisine uygun den konuma aoru ynelecei ka
bul edilmiti. Bu dnemde kurulup da TSKB'den kredi ve pek
deerli dolar fonlar almam olan byk firmalarn says yok
denecek kadar azdr. Sanayiye verilen banka kredisinin ulus
lararaslamas, Trk sermayesinin uluslararaslamasn sa
layan mekanizma oldu. Snai yatrmlar bir yandan Istan
bul'da younlarken, eski ticari birikime sahip lzmir ile zen
ginliin yeni kefedildii Adana, yeni byme odaklan olma
ya balad. Anadolu'nun batsndaki kk ehirler de, ticari
ebekelerin genilemesi ve kk sanayilerin bymesiyle bu
iktisadi kalknma atmosferine katld.
ikinci Dnya Sava sonrasndaki iktisadi canllk dnemin
de, dnyann her yerindeki kapitalist ekonomilerde tarmsal
38 E. C. Clark, 'Varlk Vergisi Re-considered'.

1 73

servetlerin byd, fiziksel hareketliliin byk lde art

ve

hzl

birikim frsatlarnn ortaya kt grlmt.

evre lkelerin ounda olduu gibi Trkiye'de de bu dei

ikliin boyutlar toplumsal bilinci iyice zorlad. Daha nce
gerek resmi gerekse popler ideolojide, istikrar ve dzenin
toplumun temel talan olarak grlyor olmas, bunun nem
li bir nedenidir. Birka yl iinde bu geleneksel deerlerin yeri
ni kalknmaclk ve dizginlenmemi pazar zgrl ald.
Ekonomik frsatlk kural haline gelip zenginleme ama
olunca, halkn istedii zgrlklere bir "Vahi Bat" zihniyeti
hakim olmaya balad. Devlet, pre-kapitalist kalbn hzla d
na kan toplumu kontrol edecek yeni aralar gelitiremedii
gibi, toplumun da hibir zerk rgtlenme gelenei yoktu.
Kamu alan pek az gelimi olduundan kiiselin dndaki her
saha politik alanla zdeletiriliyor ve de bu yzden devletin
yetki kapsamna girdii dnlyordu. Devletin, iktisadi z
grlk yaratma adna eskiden denetledii alann bir ksmn
dan geri ekilmesi bir boluk yaratmt; bu boluk ise sivil
toplum kurumlaryla deil, bireysel yaylmacln arlkla
ryla dolduruldu. Daha sonralan, sivil toplumun gelimesiyle
deil, devlet mekanizmasnn kontrol kapsamnn, politik is
tikrar korumak adna genilemesiyle bu duruma are bulun
du. Kamu hayat ise devletin henz duvarlar dikmedii yerler
de, iktisadi zgrlklerini kullanmak isteyen bireyler arasnda
bir yar eklinde geliti. Bu yarn kendi kurallarn gelitir
mesine daha frsat olmadan 1 960 mdahalesi kamu alann ye
niden tanmlayarak her eyi yeniden balatt.

1 74

YEDiNCi BLM

ithal ikameci Sanayilemenin

Ekonomi Politii

1960 darbesi ksa mrl oldu. Askerler bir buuk yl iinde

yeni bir anayasay referandumla kabul ettirdiler ve seimlere
giderek iktidar sivillere devrettiler. Parlamenter demokrasinin
kurulmasndan sonraki bu ilk askeri mdahalenin Trk tarih
yazmndaki deerlendirilii, poplizm ile brokratik refor
mizm arasndaki mcadeleyi yakn tarihin ana ekseni olarak
gren hakim perspektifi yanstr. Ya 1960 mdahalesi ve pater
nalist anayasas gklere karlr ya da bu darbe, gzden d
m devlet snfnn siyasi yapdaki eski yerini kazanma teeb
bs olarak grlr. 1 950'den sonra, ferdi teebbs ve pazar
dllerine dayanan bir toplum modeli geleneksel tarihi denge
leri iyice zorlamt. Bu gelime, brokrasinin ve askerlerin
Menderes rejiminden duyduu honutsuzlukla ortaya kan
bir restorasyonculua yol amt. 1 950-60 arasnda ekonomi,
piyasa mant erevesinde gelimi ve karlar evrimleerek
ekonominin temel biiminin ters evrilmesini gletirmiti.
Fiziki ve toplumsal hareketlilik, hem burjuvazinin hem de
kylln iktisadi gelimesi, toplumsal statsn kaybetmi
olan sivil ve askeri brokrasinin honutsuzluunu nemsiz k
lacak toplumsal gler oluturuyordu. Bunlara ramen, kk
reticilere dayal bir pazar toplumundan, kapitalist bir toplu1 75

ma geiin daha gereklemediini, kapitalist eksen etrafnda

nemli bir snf farkllamasnn henz olumadn syleye
biliriz. 1 960'a varldnda kapitalizme zg snf atmas,
toplumsal dinamiin btnl iinde hala ikincil nemdeydi.
Kk reticiliin sayca hakimiyetine ramen, burjuvazi
nin bir kesimi, parlamenter rejim dorultusundaki tercihlerini
gl bir biimde dile getirebilecek bir statye erimiti. Bu
tercihin bir nedeni, brokratik bir siyasi yapyla karlatrld
nda, seim politikasna duyarl ve parasal nfuza ak ok
partili sistem iinde devlet dairelerine erimenin daha kolay
olmasyd. 1950'lerin ikinci yarsnda, stanbul burjuvazisinin
sanayi fraksiyonu, Menderes'in iktisadi politikasndaki pop
list eilimin gittike artmasndan duyduu sknt ve sabrszl
ifade etmiti. Bu kesim, muhalefetteki CHP'nin devletilii
ne ve DP'nin kk burjuva ideolojisine bir alternatif olutu
ran nc bir partinin ( Hrriyet Partisi) kurulmasnda
nemli bir rol oynamt. Liberal aydnlar ve ilerici burjuvazi
tarafndan desteklenen bu yeni partinin temsil ettii kentsel it
tifakn platformu, partinin ksa mryle karlatrlamayacak
lde etkili oldu. Meclis'te DP'den kopup Hrriyet Partisi'ni
oluturan grup ksa bir sre sonra CHP'ye katld. Bu kaulm,
CHP'nin yorgun saflarna taze kuvvet alad. Partiye katlan
gen, teknokrat zihniyetli ve iyi eitimli kesim, muhalefet
platformunun niteliini deitirdi. 1950'lerin ikinci yansnda
CHP mulak bir planl kalknma nosyonu edinmeye balam
ve bu yeni tanm DP'yi daha da fazla poplizme itmiti. DP,
kentsel-snai-teknokratik honutsuzluk karsnda taviz ver
mek yerine, yeni talepleri CHP'nin brokratik eiliminden
kaynaklanyormu gibi yorumlad. Bu yorum ve DP'nin daha
da militanlaan poplizmi, sanayici ve aydnlan giderek mu
halefete itti.
Semen dzeyinde, iktidar partisinin oylar 1954 ile 1957
arasnda bir miktar azalmt. Ama oylardaki bu azalma ehir
lilerin DP'den uzaklamasndan ok, tarmda gelirlerin dme
sinden kaynaklanan ksa vadeli honutsuzlua balyd. Ayn
ca, meclisteki kavgalar lkeyi kart kamplara blm, DP'li ve
1 76

CHP'li partizanlar arasndaki dmanlk iddetlenmiti. Ky

lerde parti politikas yaygnlanca her trl atma seim
mcadelesi lgatesiyle tanmlanr olmu, eski dmanlklar
yeni renklere brnmt. Kahveler ayrlm ve siyaset, oy
verme davrannn daha maddi temellerinin geici bir sreyle
askya alnmasna yol aan bir zerklik kazanmt. Yine de DP
kylerden, zellikle daha ticarilemi ky blgelerinden gelen
oylarn en byk ksmn almaya devam etti.1

l 960'lardaki dnmn perspektifinden geriye bakldnda

temel blnmenin, bir yanda ehirlerdeki ve kylerdeki kk
burjuvazi, kk sermaye ve ticaret burjuvazisi ile te yanda
sanayi burjuvazisi arasnda olduu sylenebilir. Bu blnmenin
ideolojik dzeydeki yansmas, tarihi 17. yzyla dayanan k
k burjuva pazar ideolojisi ile 1945 sonrasnn snai kalknma
dnemine daha uygun bir burjuva ideolojisi arasndaki atma
olarak ortaya kt. Bir baka deyile, sanayi burjuvazisinin
uluslararas balantlaryla birlikte gelimesi birikim srecinin
artk devlet tarafndan dzenlenmesini gerektiriyordu. Bu, son
yllarnda iyice politize olmu DP ynetiminin yerine getireme
yecei bir grevdi. Bu adan bakldnda, 1960 darbesi ve be
raberinde getirdii sonularn restorasyoncu deil, dnmc
olduu grlr. Dier kapitalist lkelerde . devlet-ekonomi ili
kilerindeki dnmler gibi -rnein Fransa'da planlamann
balamas- 1960 darbesi de iktisadi politikalar formle edip
uygulayabilecek yeni bir idari mekanizma kurdu. Bu politika
dan dorudan doruya yararlanacak iki grup, sanayiciler ve r
gtl iiler olacakt. Ama, bir evre lkesi olan Trkiye'deki
gelimeler ile merkezdeki benzer dnmler arasnda iki te
mel fark vard; birincisi, politikadaki dnmlerin devletler
aras ilikilerin zel balamna yakndan bal olmas, ikincisi
bu politikalardan yararlanacak balca iki grubun toplum iin
deki greli arlnn nispeten dk olmasyd.
Yeni birikim modelinin balamas brokrasiyi zel olarak
ayrcalkl bir konuma getirmedi. Brokratlarn maalar nce1 C. Erogul, Demokrat Parti,

Tarih ve ideolojisi, Ankara 1970.

1 77

ki dneme gre artt ve modelin nitelii icab yksek devlet

memurlar iindeki teknokrat tabakann statsnde belli bir
ykselme grld. Ama bu gelimelerin hibiri, brokrasinin
sava ncesinde olduu gibi yeniden bir snf konumu kazan
d ya da siyasi kertenin yeniden ayrcalkl bir stat elde ede
bilecei anlamm tamyordu. Devlet memurlarnn ekonomi
ye mdahalesi ve toplumsal statleri, hakim birikim tarznn
zel ihtiyalarna gre brokrasiye burjuva snf karsnda
greli zerklik tanyan bir model erevesinde anlalabilir.
*

1 960 darbesini yapanlar ve onlarn aydnlar ve brokrasi

iindeki danmanlar pek de farknda olmadan toplumsal po
litikas, siyasi dengeleri ve idari mekanizmalaryla birlikte yeni
bir birikim modelinin temelini attlar. Sonraki yirmi yl iinde
bu birikim modeli kkl dnmler geirmeden ve olduka
baarl bir biimde iledi. Sanayi burjuvazisinin kendi projesi
ni baka toplumsal glerden muhalefet gelmeden veya onla
rn desteini almadan uyguladn syleyemiyoruz. Yeni orta
ya kan toplumsal ve iktisadi dzenleme a ve genel politika
ynelimi, tabii ki bir pazarlk srecinin, zellikle dnya eko
nomisindeki hakim glerle yaplan bir pazarln soucuydu.
Sz konusu birikim modeli balangta dnyadaki hegemon
yac g (ve onun finansman kurulular) tarafndan da savu
nulmu ve aktif bir biimde desteklenmiti. Model, bir lde
aydnlarn zlemlerine ve daha da nemlisi, ii snfnn he
nz formle edilmemi taleplerine de uygundu. Bir baka de
yile, sanayi burjuvazisinin, Trkiye'nin uluslararas hamileri
tarafndan garanti edilen projesi, brokrasinin belli bir tabaka
snn ve ii snfnn ksa ve orta vadeli karlarna uygun d
yordu. Bu kesime, olduka istikrarl bir devlet biiminin
yerlemesini, parlamenter rejimin devamn ve bunlarn sonu
cunda ekonominin dzenlenmesini mmkn kld. Bu birikim
modelinin siyasi ve iktisadi boyutlarn aratrmadan nce,
1960 dnmnn nasl bir tarihi balamda ortaya ktn
aklamaya alacam.
1 78

Trkiye ekonomisinde sava sonrasnda uygulanan liberal

d ticaret rejiminin, d demeler dengesinde karlalan g
lkler nedeniyle ksa mrl olduundan yukarda sz edil
miti. hracatn srf tann rnlerine bal olmasnn, yatnn
ve tketim mallarnda artan ithalat talebini finanse etmeye ye
terli bir temel oluturmad anlalmt. Nitekim, 1950'lerin
ortalarndan sonra, ithal tketim mallarnn piyasadan ekil
mesi, yerli sanayinin korunmas sonucunu verdi ve bu himaye
yerli mteebbisleri sanayiye yatnn yapmaya tevik etti. Tr
kiye'nin alacakllarnn zorlamasyla bir istikrar plan kabul
edildi ve bu plan erevesinde Trkiye'ye yeni borlar verildi.2
Siyasi otorite, 1954'ten beri, karmak bir kota ve gmrk sis
temi yoluyla ithalatn mahiyetini ve kalitesini kontrol edecek
ve dolaysyla seilmi sanayicilere pazarda ayrcalklar tan
maya karar verebilecek bir konumda bulunuyordu. lstan
bul'un yeni gelien sanayicilerinin, 1950'lerin son yllarnda
devlet ilerinin geliigzel biimde ve zorbaca ynetilmesin
den honutsuz olanlarn korosuna katlmasnn nedeni, siyasi
otoritenin imtiyaznn son derece artm olmasyd. Brokrat
larn mitleri ile sanayi burjuvazisinin taleplerini biraraya ge
tirebilecek gibi grnen 1960 darbesi, kt kaynaklarn ve zel
likle dvizin, hzl kalknma amacyla rasyonel ve planl bi
imde tahsisini vaad ediyordu. OECD yoluyla yaplan d bas
k da benzer bir ynelimi amalamt. Menderes hkmetine
iktisadi karar alma srecini merkeziletirmesi iin bask yap
larak ve d ticarette liberasyondan uzaklalmas onaylanarak,
planlama, koordinasyon ve ithal ikamesine dayanan yeni bir
politikann balatlmasna resmen izin verilmiti. Bu bakm
dan, darbe, gerek d basklara, gerekse ehir kamuoyunun e
itli tabakalar arasnda artan memnuniyetsizlie cevap veri
yordu ve btn bunlar sanayi burjuvazisinin proj esinin des
teklenmesini gndeme getiriyordu. Bu zmni koalisyon iinde,
restorasyoncu brokratlarn mitleri, yeni kurulan planlama
tekilatndaki devleti brokratlarn istifaya zorlanmasndan
2 A.O. Krueger, Foreign

Trade Regimes: Turkcy, s. 21-22.

1 79

da anlalabilecei gibi, ksa srede tuz buz edildi. 3 Bundan

byle devlete hakim unsurun sanayi burjuvazisi olaca belli
olmutu.
1960 darbesinin destekledii dnmn nemli bir boyu
tu, sanayi burjuvazisinin projesini (ve hakimiyetini) vaktin
den evvel gerekletirmi olmasdr. Sanayi burjuvazisinin g
rece zayf bir konumda olmasna ramen, bu dnm ger
ekletirebilmesi brokratlar, aydnlar ve askerlar tarafndan
zmnen desteklenmesi sayesinde olmutu.4 Nitekim, 1960'a
gelindiinde brokratlar ve aydnlar kalknmac bir ideoloji
nin ateli taraftanydlar. Aka dile getirilen anti-poplist bir
boyut iinde, bu ideoloji, lkenin sanayilemesine hizmet
eden teknokratik bir elitin oynayaca rol gklere kanyor
du. li snf henz kefedilmemiti; hakim dnce akm,
"kapitalist olmayan" yol eilimleriyle birlikte Paul Baran'dan
mlhem bir bamllk analizine dayanyordu. Bu dnceye
gre, iktidar yalnz kendi karlann gzeten kokumu politi
kaclardan alnp halka hizmet etmeyi amalayan milliyeti
planclara verilmeliydi. 5 Sanayileme, iktisadi zerklik ve sos
yal adalet, kurulmas istenen dzenin temel talan olacakt.
Bu grn taraftarlan, ideolojilerini l 930'lann zel bir yoru
muyla merulatrdlar. Bu yoruma gre, l 930'lardaki devleti
liin gereklii sol kanat devletilerin ve

Kadro

dergisinin sa

vunduklanna uyuyordu.6 Bir baka deyile, devletilik aslnda

3 D. Avcolu'na gre ihtilaf konusu vard: Toprak reformu, zellikle tarmdan
alnmak zere daha fazla vergi ve KlT'lerin zerklik derecesi; Bkz. Trhiye'nin
Dzeni, Ankara 1968, s. 335-6. Planclar, devlet gelirlerini arttrmak ve brok
rasinin kontrolndeki bir rgtlenme yoluyla kamu teebbslerine gayrisiyasi
stat vermek istiyorlard.
4 Bkz. WF. Weiker, The Turhish Revolution 1 960-1 961 , Washington DC, 1963.

5 Bu gr 1950'lerde Forum dergisinde ve 1960'larda zellikle Yn'de savunul

mutu.
6 Trk siyasi syleminde bu akm 1930'larn ilk yllarnda yaymlanmaya bala
yan Kadro dergisiyle zdeletirilir. Kadro dergisi etrafndaki hareket "nc
Dnyac" ideolojilerin bir habercisiydi ve 1960'larda yeniden moda olan btn
grlerin artc lde eksiksiz bir katalou gibiydi. .S. Aydemir'in yazd
inklap ve Kadro (Ankara, 1 968) (ilk basm 1932) bu akmn balca teorik
metniydi. Eletirel bir perspektif iin bkz. H. Glalp, Gelime Stratejileri ve Ge
lime ldeolojileri, Ankara 1983, blm 4.
1 80

kalknmaclk ve milliyetilik (daha dorusu, bu versiyona g

re anti-emperyalizm) demekti ve kapitalizmin serbeste h
km srmesine izin vermemiti. Demokrasinin ise kendi ger
ek karlarndan habersiz cahil kitleleri demagoglarn yneti
minden baka bir yere gtrmeyecei 1950'da anlalmt. Ay
dnlar, byle bir analizden karak, 1960 darbesini destekledi
ler ve yeni bir devleti sanayileme dneminin balangc saya
rak alkladlar.
Brokratik restorasyonculuun hi ans olmad darbenin
hemen ertesinde ortaya kt. Aynca yeni ideolojik savan ta
raflar da belliydi: Bir yanda "basit pazar" toplumunu referans
noktas olarak alan katksz pazar ideolojisinin savunucular,
te yanda snai dzenleme yanllar. Dnm darbeyle ger
ekletiinden ikinci taraf ilk raundu kazanmt; herhangi bir
baka siyasi srete, pazar ideolojisinin taraftarlar baarya
ulard. Darbe, dnm gerekletirmekle kalmam, ayn
zamanda kamudaki tartmay brokratik kontrol-pazar kar
tl eksenine saptrarak, sanayi burjuvazisinin phesiz ya
rarland bir artmaya da imkan vermiti. Darbe sonras d
zenlemeler devletin biimini de (yeni birikim aamasna uya
cak ekilde) deitirmiti. Baz arlklara ve "anayasay ihlal
etmek" niyetiyle sulanan DP'li politikaclarn yarglandklar
davalarn gayri ciddiliine ramen, 1960 mdahalesi esas ola
rak yumuakt. Bir gei dneminden sonra, parlamenter re
jim yeni kurumlarla ve yeni oluan birikim modelini mmkn
klacak yeni bir anayasayla ilemeye balad.
*

Burjuvaziyi ilgilendirdii kadaryla yeni birikim modelinin

ayrt edici unsurlar iki kategoride analiz edilebilir: Kt iktisadi
kaynaklarn -zellikle dviz ve kredinin- politik mekanizma
larla tahsisi ve hem toplumsal yumuama salamak, hem de
bir i pazar yaratp devam ettirmek amalaryla gelirin yeni
den bllecei vaadi. Bu yeni dzenleme kk sermayenin
ve kk burjuvazinin iine gelmiyordu; devlet kontrol, kar
arama oyununa ekonomi d etmenleri sokarak pazarn rol1 81

n azaltrken, blmn kurumsallatrlmas azami kazan

ve birikim araynn itibarn zedeliyordu. Bu nedenle, kk

sermaye, gemite tekelci kapitalizme geiin sanclarn yaa

yan benzerlerinin gsterdii tepkiyi gsterdi. Kk burjuva
zi, hedeflerine politika yoluyla erimeye alt ve ou zaman
taleplerini ifade etmenin yolunu buldu. Ekonominin devlete
dzenlenmesinin yeni boyutlar, kk burjuvazinin ve k
k sermayenin ihtiyalarna uygun olmadndan, buna kar
lk siyasi platformda mcadele mmkn olduundan, yeni
dnemde idari ve siyasi alanlar arasnda srekli bir gerilim g
rld ve bu, devletin yrtme ve yasama organlan arasndaki
gerilimi de beraberinde getirdi. lktidardaki hkmetler, kat
bir pazar ideolojisini paylaan geni bir semen taban tarafn
dan desteklenmi olmalarna ramen, sadece yapsal belirleyi
ciler nedeniyle deil, ayn zamanda 1960 darbesinin getirdii
kurumlar nedeniyle de tekelci dzenleme paradigmasnn k
stlar iinde hareket etmek zorunda kaldlar. Sanayi burjuva
zisinin ideolojik hakimiyet kuramamasna ramen, devlete ha
kim olmasndan kaynaklanan bu gerilim, 1 960- 1 980 dne
mindeki btn ideolojik ve siyasi mcadelelerin temelinde ye
rald. Burjuvazi asndan, kt kaynaklarn idari mekanizma
yoluyla tahsisi ile i pazar yaratmak ve devam ettirmek ama
cyla gelir blm, iktisadi stratejiyi oluturan iki unsurdu.
Bu stratejinin kabul edilmesini belirleyen gleri ve ileyiini
anlatmaya gemeden nce 1 960 darbesinin getirdii kurumsal
yenilikleri ksaca ele alacaz.
Devlet Planlama Tekilat zerindeki tartmalarn sertlii
gznnde tutulursa, askeri darbenin neredeyse asl amacnn
seme teknokratlardan oluan bu yeni kurumun kurulmas ol
duu sylenebilir. DPT, ekonomiyle ilgili eitli bakanlklarn
yan sra varln srdrecek, ancak anayasadaki ayrcalkl
konumu nedeniyle fiilen bu bakanlklarn zerinde bir yere
oturacakt. Gerekten de, DPT Mstear, sanayiyle ilgili bir
babakan yardmcsnn ilevini gryordu. Ama ok beklenen
ve zerinde uzun uzun dnlen be yllk planlar, istenen
yatrm dzeylerine ilikin kaba hesaplamalar ve istatistikleri
1 82

derleyen tarihi belgelerden fazla bir ey deildi. Planlarn, ka

mu sektr iin emredici, zel sektr iin yol gsterici olaca
kabul ediliyordu.7 Bir baka deyile, planlar, yatnn kararlar
n merkezi olarak koordine etme teebbsleriydi. Yine de,
DPT'nin faaliyetlerinin en nemli yn sbvansiyonlu kredile
rin ve (aada ele alnaca gibi Trk Liras'nn resmi deeri
nin iirilmi olmas nedeniyle sbvansiyonlu olan) kt dvi
zin tahsisi iin onaynn gerekli olmasyd. Bylece, siyasi tah
sis srelerine ve dolaysyla piyasada pazarlk yerine en st
idari dzeyde pazarla, ayrcalkl bir yer bulan bir durum ya
ratlmt.8 Bu ekilde, kt kaynaklarn ve bu kaynaklan kulla
nanlarn elde edecei rantn, en st idari dzeye erime imka
n bulunan sanayi burjuvazisine gitmesi saland.
Birikim tarznn yeni kurumsallamasnn ikinci boyutu ye
ni anayasayla ii rgtlerine ve dier rgtlere tannan (Tr
kiye iin) benzeri grlmemi statyd. Yeni anayasann yan
sra sendikalama ve toplu pazarlkla ilgili olarak sonradan
karlan kanunlar, iilerin Bat demokrasilerinde yzyllarca
sren mcadeleler sonucu elde ettikleri grev ve toplu szle
me haklarm kullanarak cret taleplerinde bulunmalarna im
kan verdi. Trk ii hareketinin erken baars, bir yandan sos
yal demokrasinin dnyadaki tarihi gelimesi erevesinde, te
yandan yukardan aaya brokratik reformculuun mirasyla
anlalabilir. Burjuvazi devlet mekanizmasn tam olarak kont
rol altnda bulundurmu olsayd, dnlemeyecek olan bu
erken gelime, bu iki unsurun biraraya gelmi olmasyla ak
lanabilir. Burada vurguladmz, brokratik reformculuk ile
sanayi burjuvazisinin ykselmesinin birbirine denk dmesi
ve bylece kapitalist gelimenin yeni aamasnn balatlmas
nn mmkn olmasdr. Nitekim, brokratik reformculuk ve
dnya apndaki sosyal demokrasi, sanayi kapitalizmi modeli7 Trk planlama tecrbesine ilikin ok yararl bir derleme iin bkz. O . Trel
(der.) Two Decades of Planned Development in Turkey, ODT Gelime Dergisi,
1981 zel says; zellikle Kk'n, Prokhovsky'nin, aylan'n, Bulutay'n ve
Eralp'n makaleleri.
8 G. aylan, "Planlama ve Brokrasi",

a.g.e.
1 83

nin erken baarsnn nedenleri oldu ve bu model eitli top

lumsal taleplere cevap veren bir frsat oluturdu. Sanayi burju
vazisinin kendi bana gerekletiremeyecei dnm de
bylece baarld.
Yeni iktisadi dzenleme modelinin arkasndaki karlarn
bu ekilde ortaya konuluunun ii snfn, politika tespitinde
katks olmayan, pasif bir statye indirgediini ilave etmeliyiz.
1 960 geii srasnda ve bunun ertesinde, rgtl iiler, cret
art talepleri yoluyla ya da siyasi bir g olarak aktif deiller
di. i snfnn -hem iktisadi hem de siyasi bir g olarak
tarihi adan az gelimi olmas nedeniyledir ki, burjuvazi ile
brokrasi arasndaki etkileime arlk veren bir yorum yap
may setik. Kapitalist retim tarzna zg snf mcadelesi,
henz toplumsal dnmn motoru olmamt. Salanan
sendikalama, toplu szleme ve grev hakk ve sosyal gvenlik
alannn genilemesi, yeni birikim modelinin ihtiyalar uya
rnca iilere verilmiti. Bu kurumsal yenilikler potansiyel sta
tlerini glendirdii lde, brokratlar toplumsal reformun
szcleri olarak hareket ettiler. Burjuvazi gndemdeki baz
maddelerden ok honut olmasa dahi, genel olarak, dn
me katlmaya istekliydi.
Yine de, burjuvazi asndan, darbeyi takip eden kurumsal
latrmann baz an yanlan vard. rnein, yeni anayasayla
pazarlk etne ve talepte bulunma ayrcaln elde eden sadece
rgtl ii snf deildi. 1 9 6 1 Anayasas, 1950'lerde btn
idari yetkilerin parlamento tarafndan gasp edilmesine bir tep
ki olarak ortaya ktndan, en dk rgtlenme dzeyinde
ki toplumsal gruplarn bile siyasi otoriteye muhalefetini mm
kn klan bir kontrol ve dengeler sistemi getirmiti. Devlet
memurlarnn son derece gl olan Dantay'a bavurma hak
lan vard. Anayasa Mahkemesi parlamentonun kard ka
nunlar sk sk iptal ediyordu ve en kk siyasi parti bile bu
mahkemeye bavurarak eitli devlet srelerinin ileyiini en
gelleyebiliyordu. zetle, idari etkililik pahasna bir pazarlk ve
veto sistemi kurulmutu. lki meclisli yasama organnda, her
biri farkl semen tabanna dayanan birka hizipten oluan
1 84

ok sayda parti bulunduundan, siyasi prosedr de bu denge

ler sistemini yanstyordu. Bylece, sanayideki grevlere benzer
eylemlerle idari mekanizmay bloke edebilecek olan kk
burjuvazi, kyllk ve saylan gittike artan devlet memurlar
da toplumsal pazarlkta yer edinme imkann bulmulard.
Toplumun politizasyonu asndan byle bir sistemin bera
berinde getirecei sonular bellidir: dari ilevlerin toplumsal
parselasyona ak tutulmasyla devlet mekanizmas, an b
yme ve gitgide zayflama eilimine girer. Bu srecin berabe
rinde getirdii politizasyon teknokrasinin ilerliine zarar ve
rir. Bu nedenle, yeni yap, kuruluundan beri potansiyel bir i
leyi bozukluu ieriyordu ve bu ileyi bozukluu, iktisadi
glklerle karlaldnda hemen ortaya kacakt. te yan
dan, i pazarn kurulmas asndan bakldnda, sanayi ii
lerinin yan sra dier toplumsal gruplar da, daha dolayl ve
daha ge sonu alacak bir biimde de olsa, pazarlk hakk elde
etmilerdi. Bunun sonucunda, zgl, bir gelir blm yaps
geliti ve kurumsallat.
*

Yukarda ksaca zetlediimiz iki boyut, yani belli iktisadi

tahsis mekanizmalarnn politizasyonu ve 'gelirin yeniden da
lm yoluyla bir i pazarn kurulmas, Trkiye'nin 1960-1980
dnemindeki ekonomi politiini tanmlayan zelliklerdir. Bu
iki boyutun birikim tarznn, devlet tarafndan dzenlenmesi
ne iaret ettiinden daha nce sz etmitik. Bu birikim tarz
nn, sanayi burjuvazisinin ihtiyalarm karlad gibi, nceki
on yl iinde yldz snen devlet memurlarnn ve aydnlarn
taleplerine de cevap verdiini ileri srmtk. Bu genelleme
dzeyinde, sava sonrasndaki Keynescilik ile incelediimiz
dzenleme arasndaki benzerlik ortadadr. Sava sonras Key
nescilik'te de, ekonominin devlet gdmne girmesi, brok
ratlarn nem kazanmas ve i pazarn oluturulup yeniden
retimi amacyla gelirin yeniden blm, birikim tarznn
en belirgin zellikleriydi. Merkez lkelerdeki Keynesci dzen
leme ile evre lkedeki benzeri arasndaki fark, (ekonomide
185

dzenlemelere tabi olan sanayi sektrnn arlnn ok da

ha az olmasnn yan sra) incelediimiz ekonominin d iliki
lerinde bulunabilir. Bir baka deyile, evre lkedeki sanayi
sektrnn ayrt edici zellii uluslararas rekabetten tama
men korunmu olmasdr. Nitekim, evre lke balamnda
benzer iktisadi dzenlemeleri adlandrmak iin lthal kameci
Sanayileme (11S) forml kullanlmtr. Bilindii gibi, ttS'nin
tanmlayc zellii, daha nce ithal edilen mallan imal eden
yerli sanayinin gmrk duvarlar arkasnda korunmasdr.9
lthal kameci Sanayileme, 19. yzyl kkenli Listi "milli
ekonomi" modeline benzemez. Listi modelde arzulanan ka
pal bir lke iinde mili: burjuvazinin gelimesini salamaktr.
Oysa 11S, mevcut btn giriim imkanlarn milli burjuvaziye
ayrmaktan ok, lkede bir sanayi sektr oluturmak amacy
la sanayi faaliyetine himaye salamak anlamna gelir. Yerli bur
juvazi 19. yzyl Alman veya talyan burjuvazilerine gre ok
daha zayftr. Bu yzden ama dnya pazarnda rekabete ha
zrlanmak deildir. Uluslararas sermayeyle rekabetin sz
konusu olmamas yalnzca ierideki sanayi sektrnn geliti
rilmesi anlamna gelir. Bir baka deyile, 11S sanayiye doru
dan yabanc sermaye yatrm yaplmasna kar kmaz; ya
banc sermayenin de yerli sermayeyle ayn himayeden yarar
lanmasn nlemez. 115 politikas, yerli ekonominin dnya pa
zaryla btnleme derecesinin mutlak olarak azaltlmas anla
mna da gelmez. Sanayileme nceden belirlenmi yollarda
ilerlediinden ve "sk skya aamal"10 bir sre olduundan,
teknoloji ve retim mallarnn yan sra, ou zaman hammad
de ve ara mallarnn da ithalini gerektirir. 115 politikasyla sa
nayileme baladktan sonra, sanayi retiminin potansiyel
hacmi, sanayi sektrne girdi olan ithalatn hacmine bal ha
le gelir. Veya baka bir deyile sanayinin dardan alnan ara
mal ve dier girdilere gereksinimi olduu iin, ithalat talebi
9

ithal ikamesi zerine klasiklemi tanmlayc makale A. O. Hirschman'ndr:

The Political Economy of Import-Substituting Industrialization in Latin Ame
rica', Quartery ]oumal of Economics, ubat 1968.

10

A.g.e.

1 86

gitgide yeni sanayinin retim hacmine bal hale gelecektir.

Demek ki, uygulamada 115 yabanc sermayeye aklk bak
mndan ve de ticaret hacmi zerindeki etkisi yoluyla, dnyay
la iktisadi btnlemeyi nlemez ve azaltmaz. Aksine, merkez
lkelerde sanayi sektrlerinin kinci Dnya Sava sonrasnda
ki yapsal dnmnden hareket edilerek, standart teknoloji
li baz sanayilerin 11S stratejisi izleyen lkelere kaymasnn,
uluslararas sermaye asndan arzu edilir olduu ileri srle
bilir. zellikle, 115 stratejisi izleyen lkelerin i pazarlar ya
banc sermayeye kapal olmadndan, retimin bu ekilde yer
deitirmesi uluslararas sermaye asndan global olarak ras
yonel bir stratejiye tekabl etmi olabilir.
Yabanc sermayeye ak, ithalat tketim mallarndan sanayi
mallarna kaym ve dolaysyla i pazarlar gittike daha kar
maklaan mallara hazr olan birtakm lkelerin ortaya k
mas, dnya ekonomisinin ileyiine ve evrimine bir engel
oluturmuyordu. Uluslararas sermaye de zaten aksini iddia
etmiyordu. Yalnz evre lkelerde 11S'nin bir isyan ve anti-em
peryalist bir kazan ifade ettii saplants grlyordu. Ekono
minin brokratlar tarafndan denetlenmesini kendi iinde bir
baar sayan "planl" sanayilemenin safdil taraftarlar dnda
hi kimse 115 stratejisini dnya iktisadi dzenine kar bir is
yan saymad.
lthal ikamesi stratejisini, mukayeseli stnlk kuramna da
yanan (ve 1950'lerde Trkiye'de izlenen) daha geleneksel stra
tejiden, yani ihracatn nclnde bymeden, ayrt etmek
kolaydr. ts politikalarnn izlendii lke ekonomilerinde pa
zar bykt, yani i talep nemliydi. Bu lkeler savatan nce
bir lde sanayilemilerdi. l 930'lardaki buhran srasnda,
bu lkelerin hepsinde, devletin merkezi bir rol oynad sana
yileme ve altyap gelitirme abalar balam, bylece bu l
keler sava sonras byme ortamnda ekonomilerini hzla b
tnletirme ve mevcut temel zerinde sanayilerini gelitirme
imkan bulmulard. Trkiye ekonomisinde 1930'lardaki geli
meyi yukarda anlatmtk: O dnemde gerek devletin gerekse
zel sektrn kurduu imalat sanayisi, 115 dneminde sanayi1 87

nin hem teknolojik desteini, hem de mteebbis tabann

oluturdu. lkenin tek elik fabrikas, verimsiz olmakla birlik
te, tketim mallan imalatlar iin vazgeilmez bir girdiyi sa
lad; demiryollan, yava ve pahal olmakla birlikte, i pazar
nemli lde geniletti; ilk tecrbelerini devlet fabrikalarnda
edinen mhendisler ve yneticiler, zel sektre eitilmi bir
kadro salad. Ayrca 1950'lerin banda yaygn bir tarmsal
genileme temelinde gerekleen ihracat nclndeki b
yme, Trkiye'de 115 stratejisinin baaryla izlenmesi iin ge
reken n-artlan yaratm, zel ellerde kmsenmeyecek bir
sermaye birikimi salamt. zellikle tarm sektrnn dn
m nedeniyle yeterince byk bir pazar, bir altyap ve yeni
sanayi yatrmlarna temel olacak bir teknoloji taban olu
mutu. Yani 11S'nin uygulanmas iin gerekli btn nartlan
Trkiye'de bulmak imkan vard.
*

Artk yeni birikim modelinin ileyiini ele alabiliriz. Bu mo

delin ortaya kn, uluslararas belirleyiciler ve i snf den
geleri temelinde incelemitik. Bu iki e, yani i snf dengele
ri ve d dnyayla ilikilerin yaps, kapitalist gelimenin bu
zel trnn ileyiinin tabi olduu kstlar da oluturur. Bu
kstlar nce ekonomi dzeyinde, yani kapitalist birikim sre
cinin sreklilii asndan ele alacaz. Sonraki blmde,
siyasi ve ideolojik elerin analizine geeceiz.
Trk sanayisinin geniletilmi yeniden retim sreci, sadece
eskiden ithal edilen mallarn yerli retimle ikame edilmesi
olarak deil, ayn zamanda modern bir kapitalist sektrn
rnlerinin kk imalatlarn rnleri yerine gemesi ola
rak grlebilir. Modern sektr, 1950'lerin son yllarnda k
k bir tabandan balayarak, imalat sektrnn ortalama yz
de 10 civarnda olan byme hznn ok zerinde bir hzla
genilemeye balad. Bu genileme srasnda modern sanayi
rgtl i gcnn en byk blmn istihdam etmeye ba
lad gibi, kendi hakimiyeti evresinde, kk reticilerden
ve hizmet sektrnde alanlardan oluan bir nfus yaratt.
1 88

Modem sanayinin bymesi eskiden mevcut retim biimleri

nin ykmm da beraberinde getiren bir sreti. Bu genileme
sreci ncelikle retim aralarnn, sonra da rnn paraya
evrilme aralarnn, yani pazarlarn salanmasn gerektiri
yordu. ou lkede olduu gibi Trkiye'de de sava sonras
dnemde nfus yapsnda dramatik bir gelime grlmt:
1 950'de 20 milyon olan nfus, 1980'de 48 milyona kt. Bu
yzden 1950'lerde tarmda yaanan dnm olmasayd bile,
sanayi burjuvazisinin ehirdeki taleplerini karlayacak yedek
bir igc ordusu oluurdu. Kylln bir blmnn e
hirlere g etmesi sonucu, modem sanayinin kullanabilecei
potansiyel i gc daha da byk boyutlara ulat. Dnemin
balangcnda nfus ylda yzde 3 civarnda artt; 1970'e gelin
diinde nfus art hz yzde 2.5'e, 1980'de ise yzde 2.2'ye
dt. ehir nfusunun toplam nfus iindeki oram 1 960'da
yzde 30 iken, 1970'de yzde 37'ye ve 1980'de yzde 45'e k
t. ehre yeni gelenlerin sadece kk bir blm dorudan
doruya modern sanayi sektrnde i buldu. ou hizmet
sektrnde, kk sanayide ve kk ticaret ilerinde rgt
lenmemi, dank bir istihdam yaps iinde alt. Dolaysy
la, modem sanayi sektrnn, rnein Bat Avrupa ekonomi
lerinin ounun 1960'larda karlat, i"gc ktl sorunla
rndan kanmasn mmkn klan yeterli i gc vard.
Ortada teknoloji sorunu da yoktu. Sanayi sektr, ileri ka
pitalist lkelerden olduu gibi ithal edilmi bir tketim kalb
na uygun olarak gelitiinden, lke iinde retilmesi gereken
eyler, uluslararas sermayenin yayd ve ihra ettii, tasarm
lar ve retim sreleri denenmi standart mallard. Aada
aklayacamz nedenlerle, Trkiye'ye "teknoloji transferi" ,
bu teknolojileri kullanan yabanc sermayenin ithali yolundan
ok, patent ve marka anlamalar yoluyla gerekleti. Yine de
retim sreci asndan sonu farkl deildi; kullanlan tekno
lojiler, yabanc sermayenin arl daha fazla olmu olsayd,
kullanlacak olan teknolojilerle aynyd. Standart teknolojile
rin ve standart mallarn adaptasyonunun beraberinde getirece
i sonu, sadece ablonlarn deil, ayn zamanda retim malla1 89

nmn ve bazen hammaddelerin de ithalini gerektiren bir re

tim kalbdr. Trkiye'de, bu gerekliliin ulat an boyutlar,
binek arabalarnn, fuel oil santrallannm, plastik ambalajn ve
ithal girdi kullanan aletlerin ar bast bir tketim kalbyla
birlikte apak grlr oldu. Petrol fiyatlarnn artmasndan
bile nce, retim mallan, ara mallar ve hammaddeler Trki
ye'nin ithalat iinde ezici bir arla (yzde 95-97) sahipti.
Bu oran hem ithal ikamesinde ne lde baarya ulaldn,
hem de sanayi sektrnn dviz teminine an bamlln
gsterir.1 1
Demek ki, retimi srdrebilmek iin ilk koul dviz salan
masyd. Dviz problemi halledildii takdirde, birikimin baa
ryla devam etmesinin ikinci art pazarn yaratlmasyd. Dn
ya pazarnda rekabet ans olmayan iletmelerin yksek oran
larda kar salamasna imkan veren himaye politikas sonucu,
snai retim tamamen i pazara ynelikti. Etken bir retim iin
gerekli leklerin olmad, iletmeciliin yetersiz kald ve
yerli olarak retilen girdilerin pahal olduu bir durumda, ko
runan bir i pazarn mevcudiyeti snai yatrmn devam etmesi
iin gerekliydi. l pazar yksek bir kar oran saladndan, sa
nayi lei, iletme, teknoloji ve kalite, geerli dnya standart
laryla karlatrlabilecek dzeyde olsayd bile, sanayicileri
dnya pazarlarnda anslarn denemeye ikna etmek kolay ol
mazd. Sanayi sektrndeki yabanc sermaye ve ok uluslu ir
ketler yaygn olsayd, ihracat pazarlarna alma frsat daha
fazla olabilirdi. Ama Trkiye'de ne yabanc sermayenin arl
fazlayd ne de iktisadi politika ihracat lehineydi. Tercih i pazar
lehine yapldktan sonra, pazarn sadece genilemesi deil, belli
bir lde derinlemesi de gerekecekti. Snai retimin bileimi
srekli deitiine, yani ekonomi tekstilden dayankl tketim
mallarna ve otomotiv rnlerine kaydna gre, yeni imalat
kollarna pazar oluturacak yeterli gelire sahip tketiciler bul
mak veya yaratmak gerekiyordu. Birikim modelinin bu yn,
devletin stlendii iktisadi dzenlemenin temel boyutunu or1 1 Aksi belirtilmedike, bu blmde kullanlan btn rakamlar eitli yllarn ls
tatistik Yllklan'ndan alnmtr.
1 90

taya karr. Kapitalist sistemin manu, tek tek kapitalistlerin

karlarn maksimize etmelerini ya da tersten sylemek gerekir
se, baka maliyetlerin yan sra, cretleri asgariye indirmelerini
gerektirir. Ama, bir btn olarak kapitalist snf iin, cretler
pazardaki talebi oluturur ve dolaysyla retim hacmiyle
uyumlu bir boyutta olmaldr. Yani, her kapitalist kendi dedii
cretleri drse, ekonominin tm iin bir pazar problemi
(eksik talep) ba gsterir. Burada, devletin stlendii rol nem
kazanr; tekil kapitalistlerden belli lde zerk olan bir siyasi
otorite, zel karlara nem vermeden, geliri, global lekte ka
pitalist birikimin mantna hizmet edecek ekilde bltrme
ilevini yerine getirmelidir. Devletin bu zerklii sanayicilerin
tercih ettii birikim modelinin ihtiyalarndan kaynaklanan
arasal bir zerkliktir. 12 Yani, bu tr bir zerkliin snrlan,
aka belirtilmitir. Dolaysyla brokrasinin hakim burjuva
fraksiyonunun tercih ettii birikim modeline kar kma ihti
mali yoktur. Aynca da, dnya artlan veya lke iindeki artlar,
bu birikim modelinin terkedilerek yerine devletin benzer bir
rol oynamad bir modelin benimsenmesini gerektirdiinde;
brokratlarn greli zerklii sona erecektir.
1960'larda ve 1970'lerin byk blm boyunca, devlet sz
konusu gelir bltrc mekanizmalami garantr ilevini
grd. Bu bltrc mantktan dorudan doruya yararla
nan toplumsal gruplarn itirazna ak braklan dar manevra
alan, pazarn retim ihtiyalarna artc bir hzla ayak uy
durmasna imkan verdi. Birikim modelinin sorunlarla karla
t her durumda, devletin zerklii hissedilir bir biimde ye
rini devletin sadece bir ara olarak ilev grmesine brakt.
Ekonominin tkand 1971'de ve 1977 sonras dnemde, ma
alarda, cretlerde ve tarmsal fiyatlarda, nerdeyse hi gecik
mesiz bir d grld. Bu iki rnek olayda da, devlet politi
kas, bltrc mantn terkedilmesi ynnde hzla dei
mi ve brokratik ynetim zerk reformculuk iddiasna ters
12 Kullanm bir para farkl olmakla birlikte terminoloji Nora Hamilton'dan
dn alnmtr: "State Autonomy and Dependent Capitalism in Latin Ameri
ca", British]ournal of Sociology, Eyll 1981.
191

dmt. Bu beklemesiz llyarlanma, birikim modelinin ayrt

edici zellikleri olan snai birikim ile pazar arasndaki karlk
l tamamlayc ilikiye, devletin kulland dzenleme meka
nizmalannn etkinliine ve politika oluturma srecinde sana
yi burjuvazisinin hakimiyetine iaret eder.
*

Sanayi sektr dnda kalan toplumsal gruplar iinde, pa

zarlk iin en gl yapsal konuma sahip olan kyllkt.
1960 Anayasas seim sistemini nisbi temsil yoluyla semen
davranlanna daha duyarl bir hale getirmiti. Partiler, il dze

yinde aldklan oy nisbetinde milletvekili kanyordu. ehir n

fusu gittike stanbul, Ankara, zmir, Bursa gibi merkezlerde

toplandndan, ou ilde ky nfusu, 1960'da te-iki olan l
ke ortalamasnn epeyce zerindeydi. Her milletvekili, doru
dan doruya partisinin hkmetteki icraatyla bir tutuluyordu
ve bu icraat da sadece iktisadi adan deerlendiriliyordu. Bu
nedenlerle kyller etkili bir bask grubu oluturuyorlard.

1950'lerde tanmda grlen ticarileme ve birikim, sonraki

yirmi-otuz yl iinde i pazann gelimesinin niteliini belirle

yen etmenlerdi. Tanmsal yapnn i pazann gelimesi zerine
hem dolaysz hem de dolayl bir etkisi vard. Dolaysz etkisi,
devletin tanmsal mlk veya gelir zerine vergi koymaktan ka
nmas sonucunu verdi. Az sayda byk toprak sahibinin
hakimiyeti altndaki bir tanmsal yapda, sanayi burjuvazisi bu
toprak sahiplerinin servetini kendi birikim ihtiyalan iin
transfer etme zorunluluunu hissedebilirdi. Oysa, semen po
litikasnn ve pazar genilemesinin mant nedeniyle bu tak
tik Trkiye'de uygulanamazd. Tanmsal retimden alnan aar
1925'de kaldnlm, aann yerine eitli arazi vergileri koyma
teebbsleri, fiyat artlan sonucu nominal vergilerin anmas

nedeniyle ciddi bir sonuca ulaamamt. 1950'lerin sonunda

ve 1960'larda, tannn vergilendirilmesi, solcu aydnlann slo

ganlanndan biriydi. Kendilerini Saint-Simoncu bir sanayile

me projesiyle zdeletiren ve tanmsal yapnn yanl bir ana
lizinden yola kan aydnlar, tannn vergilendirilmesinin sa1 92

nayi iin gerekli olan birikimi salayacana inanyorlard. e

hirli-sanayici tarafgirlii aka ortada olan bu tehis esas ola
rak Sovyet tecrbesinin teknokratik bir yorumundan kaynak
lanyordu. l 950'lerin dnmlerinden sonra bile, krsal bl
gelerin toprak aalarnn hakimiyetinde bulunduu varsayl
yordu. Bylece aydnlar, tarmda kutuplam bir mlkiyet ya
ps kefederek, sanayilemeciliklerine poplizm katma imka
nn buldular. Toprak aalarnn vergilendirilmesi yahut mlk
szletirilmesi, hem artk rnn sanayiye aktarlmasn sala
yacak, hem de kk kyll boyunduruktan kurtaracakt.
Ne var ki, politikaclar ve sanayiciler bu tehisin doru olma
dn biliyorlard. O yzden de reeteyi hibir zaman ekici
bulmadlar: Semene dayal politikann zorunluklar ve tarm
sal yapda kk kylln hakimiyetinin bilinmesi, top
lumdaki hakim gleri, snai birikim salamaya ynelik bu
kaba reeteyi benimsemekten alkoydu.13
Toprak mlkiyeti ilikilerinde bamsz kyl mlkiyetinin
ezici bir arla sahip olmas, ayn zamanda, krsal kesime gi
decek iktisadi dllerin ok sayda retim/tketim birimi ara
snda paylalaca demekti. Bu durum, Menderes hkmeti
nin balatt fiyat destekleme sisteminin srdrlmesine yol
at. 1 961- 1980 dneminde iktidara geleri farkl siyasi eilim
lerdeki hkmetler, tarm girdilerine sbvansiyon salayarak
13 Tannsa! yap asndan dierlerine benzemeyen bir blge vard ve bu blge
nin istisnai durumu Anadolu'nun karmak nfus yapsna balanyordu. Da
ha nce bahsettiimiz gibi Gneydou'da, gebe airet hayan yerini yerleik
mlkiyet yapsna brakmt; kira toplayan toprak sahiplerine dnm olan
eski airet reislerinin siyasi ve dini dayatmalanyla bu mlkiyet yaps eski top
lumsal eitsizlikleri devam ettiriyordu. Bu yap en yaygn biimde Gneydo
u'da grldnden mevcut toplumsal ilikiler merkezi devlete hazr bir
toplumsal kontrol mekanizmas salamt. eitli siyasi partiler airet reisle
riyle ittifaklar yaptlar ve bu ittifaklarda, devlet aygunn zorlayc gcnn
mahalli ltilkimiyet mekanizmalarna katkda bulunmas karlnda airet re
islerinin merkeze ball satn alnd. Bir baka deyile, tannsa! yapya m
dahale edilmemesinin Gneydou asndan anlam toprak aalnn onay
lanmas demekti; bu ise, kk kylleri vergiye tabi klmaktaki isteksizliin
tam tersi bir sonu verdi. Bu konuda Nur Yalman'n pre-kapitalist toprak sa
hipliinin eitli zl tarzlarn betimledii son derece ilgin makalesine
bkz. "On Land Disputes in Eastem Turkey", G.L. Tikku (der.), Islam and its
Cultural Divergence, Ann Arbor 1977.
1 93

ve birok rnn destekleme fiyatlarm suni olarak arttrarak

bu gl lobinin, kyllerin, isteklerine cevap verdiler. 14 Sb
vansiyon yaps seim ncesi yllarda daha da ak bir biimde
ortaya kyor ve kyllerin gelirinin artmasna katkda bulu
nuyordu. Baz yllarda sbvansiyonun greli arl ok yk
sek oranlara ulat; rnein 1977'de, kyllere salanan deste
in deeri o yln toplam tarmsal retim deerinin yzde
22'sine eitti.15 Ayn zamanda, zirai mcadele ilalan, gbre,
tohumluk, traktr ve yakt gibi iftilerin satn ald balca
girdilere yksek oranlarda sbvansiyon salanyordu. Bu poli
tikalarn sonucunda, 1971 darbe yl hari, tannn ticaret had
leri 1960'larda ve 1 970'lerde srekli olarak artt. 1960 ile 1977
arasnda ticaret hadlerinde tarmn lehine ykselme, seilen
gstergelere bal olarak yzde 20 ile yzde 45 arasndayd. 1 6
Btn bu sylenenlerden kacak sonu, kapitalist sektr
asndan kylln i pazarn nemli bir katmam durumu
na geldiidir. 1950'lerde kyler sanayi mallarna almaya ba
lam ve bylece kendine yeterlikleri biraz daha azalmt.
1 960'larda, dokuma, giyim ve gda sektrlerinde kyler nem
li bir pazar oluturmaya baladlar. Zamanla, tarmdaki maki
neleme da sanayiciler iin nemli bir pazar yaratt. Trk sa
nayicileri, otomobilden nce traktr retmeye balamlard;
te yandan, kk ehirlerde zanaat yntemleriyle eitli ma
kineler retiliyordu. 1960'larn sonunda tarmda 1 00 .000
traktr kullanlyordu ve bu parka ylda 15.000 traktr ekleni
yordu. 1975'te yllk retim 30.000'e km, traktr park ise
250.000'e yaklamt. Bu arada, kyler, zellikle radyo, teyp
ve televizyon gibi dayankl tketim mallar iin, nemli bir
pazar haline gelmiti.
Tarmsal yapnn dolayl etkisini gstermek biraz daha g.
14 l. Bulmu, "Trkiye'de Tarmsal Taban Fiyat Politikas ve Etkileri", O. Trel
(der.) Two Decades of Planned Development.
15 K. Boratav, "Trkiye'de Poplizm: 1962-76 Dnemi zerine Baz Notlar" , Ya
pt, Ekim-Kasm 1983, s. 13. Boratav'n belirttii gibi, sadece destekleme fiya
tnn uyguland rnler ele alndnda bu etki daha byk olacaktr.
16 O. Varler,
1 94

Trkiye'de l Ticaret Hadleri, Ankara, 1978.

Bu etki yle zetlenebilir: Kylerden ehirlere gelenler, top

raksz ve yoksul olduklarndan kylerini terketmek zorunda
kalmamlard. Yani, ehre geldiklerinde, malsz-mlksz,
mahrumiyet iinde deillerdi. Ortalama gmenin kynde ya
kiraya verdii ya da ailesinden birilerine bir eyler karl b
rakt topra vard. ou durumda, ayn kyden gelen akra
ba veya hemerilerin kapatt bir gecekondu semtinde ev yap
maya balayacak kadar paras vard.17 Bu gmenler kyleriyle
balarn hi koparmadlar: Yllk izinlerinde kylerine gittiler,
ocuklarn ailelerine braktlar, kyden erzaklar dzenli ola
rak geldi. Gmen, topran satmamsa ya kira ya da rn
den pay ald. Btn bunlar, gmenin ehre admn att an
dan itibaren tketici pazarnn bir paras olmas anlamna
geldi. Gmenler, gecekondularn inaata baladklar andan
itibaren ve ellerine geen ek gelirler sayesinde, topraksz ky
llerin ehirlemesiyle karlatrlamayacak lde i pazarn
genilemesine katkda bulundular.
Daha genel dzeyde, karlatrmal bir perspektif kullana
rak (yani, Trkiye'nin gelimilik dzeyinde dier lkelerle
-rnein Brezilya, Meksika, Tayland- karlatrrsak) tarmsal
yapnn ehirlerdeki cretleri ykselttiini de ne srebiliriz.
Bu konuda 19. yzylda Kuzey Amerika'ya uygulanan bir tez
vardr. Bu teze gre Bat'da toprak bol olduundan gmenleri
Dou'da ve sanayi iisi olarak tutabilmek iin cretlerin yk
sek olmas gerekiyordu. Benzer ekilde, Anadolu'da da top
rak/igc oran yksekti ve aile mlkiyeti yaygnd. Kyl
gmenin marjinal retimi yksek deildi ama aile gelirinden
pay alarak kynde kalma seeneine her zaman sahipti. Bu
nedenle, cretlerin -ky terk etmek zorunda olmayan- ky
ly ehirdeki ilere ekecek kadar yksek olmas lazmd.
*

Gle ilgili olarak son sylediklerimiz, ehirlerde i pazarn

oluturulmasna ilikin devlet politikasnn ele alnmasn ge-

17 Kartal, Trkiye'de Kentlileme, s. 157-203.

195

rektiriyor. Bu dnemdeki Trk ii snfnn, ayn lde az

gelimi baka toplumlardaki iilerden ok daha ileri ayrc
lklar ve haklar elde ettiini tekrar edelim. Bu ayrcalklarn
ou, hkmetlerin tepeden inme dzenledikleri kanunlarla
verildi. Bunlarn en nemlisi, yani toplu pazarlk ve grev hak
k veren kanun, 1963'te karld. 1963 ile 1971 arasnda r
gtl sektrde gerek cretler her yl yzde 5 ile yzde 7 ara
snda artt. Ordunun duruma el koyduu ve grevlerin yasakla
np sendika liderlerinin hapsedildii iki ylda gerek cretler
yzde 10 gerilediyse de, 1974'ten sonra artlar yeniden bala
d. 1975'teki yzde 2 l'lik bir sramann ardndan, 1976'da
yzde 5'lik ve 1977-78'de de toplam yzde 22'lik artlar g
rld. Daha sonra, 1980'deki askeri mdahaleye kadar gerek
cretler yerinde sayd.18 1964 ile 1978 arasnda ortalama c
retler iki kat artmt. Ama bu ortalama nemli bir daliteyi
gizler: lthal ikame eden "modem" sektrde cretler genellikle
ok daha byk oranlarda artyordu. ilerin en gl biim
de rgtlendii yksek cret alanlan, dayankl tketim malla
n ve otomotiv sanayileri gibi byk lekli, modem teknoloji
kullanan ve ounlukla yabanc sermayenin girdii sektrler
ile elik ve kat gibi sermaye ve ara mallan reten devlet i
letmeleriydi. Bir baka deyile bu sektrler yeni birikim sre
cinin mantn yakalamlard: i snfna, hem siyasi olarak
hem de i pazarn vazgeilmez bir unsurunu oluturup sis
temle btnlemesini salayacak lde rgtlenme ve talepte
bulunma izni verilmiti. Sanayi burjuvazisinin ithal ikamesi
nin rantlarn toplayan kesimi, karlan tehlikeye dmedii s
rece bu pazarl devam ettirmeye istekliydi.
Burjuvazi iindeki ayrma paralel olarak ii snf iinde de,
cretleri ve pazar oluturma gc kitlelerinkinden ok daha
yksek olan bir ii aristokrasisi yaratlmt. Kk sanayide
18 Boraav, "Trkiye'de Poplizm'', s. 9, 17. Bu rakamlar, resmi cret zerindeki
kurumsal 'tavan' nedeniyle aaya doru eilimli olan SSK rakamlar yerine
yllk sanayi verileri kullanlarak elde edilmitir. l 970'lerde, sendikalarn top
lu szlemelere koydurduklar ikramiyeler ve dier ek demeler nedeniyle,
ortalama iinin eline geen cret, bordrosunda gzken rakamdan yzde 50
ila yzde 100 daha yksekti.
196

alan iiler, sendikalamayla kazanlabilen haklardan genel

likle yararlanamyordu: Toplu pazarlk yoktu, grev hakk yok
tu ve baz durumlarda iverenler sosyal sigorta mevzuatna uy
mamann yolunu da buluyorlard. Tara ehirlerinde ve gece
kondu blgelerinde, ocuk emeinin kullanlmasn gizleyen,
kanunen onaylanm raklk sistemi yaygnd. Bu ayrmn
toplumsal ve siyasi sonularn aada ele alacaz; ama bu
noktada, bahsettiimiz rgtl tabakann ii snfnn olsa ol
sa

te-birini oluturduunu ve sz konusu yksek cretlerin

bu te-birle ilgili olduunu syleyelim. Tabii ki bu gibi b

lnm emek pazarlar dnyann her yerinde grlr. Trki
ye'deki ii aristokrasisinin, baka lkelerdeki ii aristokrasi
lerine gre istisnai ayrcalklardan yararlanmadn varsaya
rak, Trk sanayisinde ortaya kan greli cret dzeylerinin,
kii bana GSMH'nin gerektirdiinden epeyce daha yksek
olmasnn yukarda ileri srlen tezleri desteklediini belirte
biliriz. rnein 1977'de, gnlk ortalama cret Trkiye'de
1 1. 14 dolar, Yunanistan'da 1 1 .72 dolar, Fransa'da 20.48 dolar
ve lngiltere'de 23.56 dolar'd.19 Bu lkelerin kii bana gelirle
ri ise srasyla Trkiye'deki gelir dzeyinin iki-buuk, alt ve
drt kauyd. Gney Kore'yle yaplacak bir karlatrma, ben
zer gelir dzeylerindeki iki lkenin birbirinden temelden fark
l kalknma stratejilerini (ihracata/i pazara ynelik stratejiler)
ortaya koyan daha da ilgin sonular verir. 1974'te, Trkiye'de
sanayi sektrndeki cretler Kore'deki cretlerin katyd.
1977'de bu cretler arasndaki fark iki kata dt ve 1979'da,
Kore'deki ok hzl cret artlarna ramen, Trkiye'deki c
retler hala yzde 50 daha yksekti.2 Karlatrma vergi nce
si cretler arasnda yapldndan ve Trk Liras'nn yabanc
paralar karsndaki resmi kuru yksek tutulduundan, bu ra
kamlarla ilgili baz sorunlar vardr. Fakat greli cretlerin bu
denli yksek olmas yukardaki savlarn geersiz olmadn
kantlyor.
19 IBRD, Turkey, Polices and Prospects for Growth, mimeo (teksir), 1980, s. 184.
20 A.g.e.
197

Kiisel crete ek olarak, Trkiye'de toplumsal cretin, yani

ii snfnn ve kk burjuvazinin toplu tketimini destek
lemeyi amalayan devlet harcamalarnn, benzer orta gelirli
lkelere gre daha yksek olduunu belirtmek gerek. zel
likle, son derece yetersiz olmalarna ramen, her dzeyde
nerdeyse cretsiz olarak salanan salk ve eitim hizmetleri
alannda Trkiye, orta gelirli dier lkelerden daha iyi bir du
rumdayd. Sosyal gvenliin emekli aylklar biiminde ku
rumsallamas asndan ise kesinlikle ok daha ileriydi.
1980'de cretlilerin says 3 . 5 milyondan azken, 1 . 3 milyon
kii emekli ayl alyordu.
1960-1980 dneminde ekonominin hzl bir toplumsal d
nm iinde olduu hatrlanmaldr. Bu nedenle, sosyal po
litika ve talep yaratlmas dzeylerinde grlen nemli ben
zerliklere ramen, ekonomi allm sosyal demokrat kalbn
dnda bir yol izledi. Burada, dnm boyutunu somut d
zeyde yanstan ve toplumun ok daha uzak olmayan gemi
inden kaynaklanan bir eden sz etmek istiyorum. Yukar
da anlatlan g, ehirlerin mevcut yerleme alanlarnda ko
nut edinemeyecek ok sayda insann ehirlemesiyle sonu
lanmt. Hemen bulunan zm, mevcut yerleme alanlar
nn evresindeki ounlukla devlete ait topraklarda gecekon
du yapmyd. ehir merkezlerinin bu kadar yaknnda hala
devlete ait topraklarn bulunmas, Osmanl toplumsal kuru
luunun zgllnn yol at bir sonutu: Hkmetlerin
toprak igalini bir oldu bitti olarak kabul edip ou zaman
seim ncesinde tapu datarak bu durumu onaylamalar ise
sanayileme stratejisinin ayrlmaz bir paras olan ierme
(inclusion) politikasnn bir sonucuydu. 1960'larn sonuna
doru, byk ehirlerdeki konutlarn yarya yakn resmen
gecekondu olarak snflandrlmt. Gecekondu, genellikle,
aamal olarak aile emei esas olmak zere ina ediliyor, ta
mamlandnda kalc ve salam bir yap grnmne kavu
uyordu.
Gecekondu blgesi eskidike hukuki durum da salamla
t. Politikaclar devlet topraklarn igal edenlere tapu vermeyi
198

vaat edip, ou zaman bu vaatlerini tutmak mecburiyetinde

kaldlar. Belli bir gecekondu semtinde yaayanlarn bir bask
grubu haline gelmesi zaman aldndan, yeni gecekondular
her zaman ykm tehlikesiyle kar karyayd. Arsaya polis
veya belediye tarafndan el konulmas sk rastlanan bir olay
deildiyse de tapulanma, gecekondulularn belediye hizmet
lerinden yararlanmasn salyordu. Genellikle belediye hiz
metleri ve altyap yetersiz kalyordu. Birka seim getikten
sonra baz hizmetlerin gelmesi muhtemeldi; ama, bu arada
kk lekli zel teebbs, tamadan tp gaza kadar birok
hizmeti salayarak devletin yerini tutmay beceriyordu . Otur
mu gecekondu semtleri birka yl iinde kk baheli sa
lamca evlerden oluan ii snf banliylerine benzemeye
balad. Bylece gecekondunun tanmlayc zellii kamu
mallarnn yokluu olarak kald.21 Gecekondunun zamanla
gelimesinde, kyden aktarlan ilk tasarrufun yan sra, g
menlerin geldikleri kylerle ilikiyi kesmemeleri sonucu gn
delik yeniden retimlerinin kolaylamasnn da nemli bir ro
l vard. Ayrca, gecekondu, ailenin kendi mal olduundan
kira harcamas yoktu ve bu para konutun gelitirilmesi ve ge
niletilmesi iin kullanlabilirdi. Tapu alan gecekondu sahip
leri deerli bir ehir mlkn de elde etmi oluyorlard. Dev
let arazisinin tarihi miras nedeniyle gecekondu semtleri ehir
merkezlerinden fazla uzak deildi ve bu mlklerin yararlan
d kentsel rant olduka bykt. Gecekondu sahipleri evle
rini satmasalar bile, evlerinin daha ok para ettiinin bilinci,
cari gelirlerinin daha byk blmn tketime ayrmalarna
imkan veriyordu. zet olarak, gecekondu, ehirleme ve ko
nut sorunlarna zm getiren nemli bir yenilik olduu gibi,
i pazann oluumuna da katkda bulundu. Varl, yeni ehir-

21 Bkz. T. enyapl, Gecekondu: 'evre' lilerin Mekan, Ankara 1981. Tabii ki bu

gzlemin istisnalan vardr; rnein L. Tekin'in mkemmel roman Berci Kris
tin p Masallan (istanbul, 1985.) ithal ikamesi zerine klasiklemi tanmla
yc makale A. O. Hirschman'ndr: "The Political Economy of Impon-Substi
tuting Industrialization in Latin America", Quartery ]oumal of Economics, u
bat 1 968.
199

lilerin nce inaat malzemeleri mterisi olarak sonra da, ko

nut sorunlann zm olmalan nedeniyle, tketim mallan
alcs olarak pazara katlmalanna imkan verdi. Gecekondu
baka alardan da, zellikle banndrd insanlann ideolojik
evrimi bakmndan da, nem kazand. Bu konuya sonraki b
lmlerde deineceiz.

200

SEKiZiNCi BLM

Krizin Dinamii

lthal ikameci sanayileme, yerli sanayi sektrnn selektif ko

runmasna dayanr. Bu stratejiyi baaryla uygulayan lkelerde,
snai gelime, retim srecinin girdileri olarak teknoloji, ser
maye mallan ve ara mallarnn ithalini gerektirmiti. Bu ne
denle, ithal ikamesi ayn zamanda seici bir koruma stratejisiy
di: Sermaye mallan ve girdiler ithal edilirken, lke iinde geli
en sanayilerin rnleri d rekabetle karlamyordu. thalat
hacmi ile yerli sanayi retim dzeyi arasnda dolaysz bir iliki
olduu iin de, sanayileme hznn tavann sadece kapitalist
ekonominin klasik kriz eilimleri deil, ayn zamanda ithalat
kapasitesi de belirliyordu. Bu blmde, Trkiye'de ithal ika
meci dnemde klasik kriz eilimlerinin ortaya kmadn ve
bu yzden de mevcut dviz miktarnn, yani ithalat kapasitesi
nin, sanayileme hzn belirlediini ileri sreceiz. Aynca, 115
stratejisini destekleyen toplumsal ittifakn da ayn dviz kst
nn yol at krizler sonucu bozulduunu gstereceiz. Bir
baka deyile, ittifakn iindeki atma isel elikinin keskin
lemesi nedeniyle ortaya kmad; sistemin iktisadi krize gir
mesinin ardndan toplumsal kriz geldi. Yahut da, toplumsal
(snflar-aras) btnleme dzeyinde kurulan dengeleri zorla
yan ve bozan ey, sistem btnlemesindeki sorunlar oldu.
201

Kapitalist bir ekonomideki klasik kriz eilimleri iki temel

sonutan birini verir: Dk tketim -pazardaki talep yeter
sizlii- veya azalan kar oran -retici yatrmn yetersizlii-.
thal ikamesi politikalar bu sonularn ikisini de nleme ama
cn tar: Bu politikalarla, bir yandan sanayicilerin yeterli kar
elde etmesi salanmaya allrken, te yandan i pazarn
oluturulmas ve devam ettirilmesi amalanr. l pazarn ko
runmas, esas olarak girdilerini ithal etme ans olan sanayici
lerin yararnadr. Sanayiciler, rnlerini i pazarda satarken re
kabetle karlamadklarndan, yksek tekel karlar elde edebi
lirler. Bu karlarn boyutlar gznnde tutulursa, yeniden re
timin ve birikimin maddi artlar devam ettii srece, himaye
nin getirdii ranttaki geici dler karsnda yatrm yap
mayarak, yani "sermaye grevi" biiminde bir tepki gstermele
rinin ihtimal d olduu anlalr. Bir baka deyile, retimin
fiziki girdilerini elde edebildikleri ve ii disiplininden yeterli
lde emin olduklar srece, karllktaki nisbi azalmalara
katlanrlar. ilerin talepleri cret dzeyleriyle snrl kald
srece, i pazar yaratmaya ynelik, yani ayrcalkl sanayi sek
trlerinde yksek cretlerin olumas sonucunu veren devlet
politikasnn baarya ulaabilmesinin nedeni budur. Sendika
larn mcadelesi daha siyasi bir nitelik kazanp emek sreci
sorgulanmaya baladnda, sanayiciler bir dnm noktasna
gelirler: Artk yeniden-retimin maddi artlar tehdit altnda
dr. 11S sanayicisi, ileri lkelerdeki kapitalistlerin tersine, ithal
teknolojiyle almak zorunda olduundan, artan ii taleple
rinin gerektirdii teknik deiiklikleri yapamaz. Bu yzden i
ilerin retim srecine ilikin talepleri karsnda daha da kat
olmak zorundadr. Hirschman'n 11S'yi "skskya aamal" bir
sre olarak tanmladn hatrlayarak, bu stratejinin teknolo
ji dzeyinde pek fazla seenee veya deiiklie msait olma
dn ilave edebiliriz.1 Bu nedenle, sermaye karllktaki geici
dmelere katlanabilirken, ii disiplininin bozulmasna daha
farkl tepki gsterecektir.
1 Hirschman, "Political Economy of Import-Substituting Industrialization".
202

Gelimi lkelerde 1960'lardan sonraki Keynesci tecrbe,

belli bir gelir dalm ve tketim talebi yaratmay amalayan
gl bir devletin varlnn kar orannn azalmasna yol aa
bileceini ve bunun da kapitalistlerin tepki gstermesiyle so
nulanabileceini gsterdi. Bir baka deyile, fazla baarl bir
talep yaratma mekanizmas, kapitalistlerin karlarnn tehlikeye
dtn hissetmeye baladklar zaman gzden der. Bu
nedenle, kapitalist devlet, sermayeyi azalan kar oranlarna kar
garantiye almaya teebbs eder. thal ikamesinde pazar ya
ratmaya ynelik iki mekanizma, yani tarm sektr lehine ge
lien ticaret hadleri ve artan gerek cretler, yukarda anlatl
mt; imdi ise sanayide tatminkar dzeyde birikimi mmkn
klan toplumsal artk aklarnn tespit edilmesi gerekli.
Toplumsal artn sanayicilerin hesabna aktarlmasn sala
yan mekanizmalar irdeleyerek ie balayabiliriz. Himaye yo
luyla salanan rantlar tabii ki balca aktarma kanalyd. Hem
d rekabetin nlenmesi, hem de i pazarda tekel veya oligopol
yaplar oluturulmas nedeniyle, kar marjlar yksek dzeyde
kalabildi. eitli glerin biraraya gelerek yabanc sermayeyi
Trk sanayisinin dnda tutmas sonucu, yerli burjuvazi daha
retken olma potansiyelini tayan yabanc sermayeyle (iste
mediinde) rekabet etmek zorunda kalmad. Yabanc sermaye
nin nispeten dk dzeyde olmasnn nedenleri zerinde da
ha sonra duracam. Bu noktada, yabanc sermayenin, burju
vazi ile brokrasi arasnda, aa vurulmam bir anlamann
kapsamndaki konulardan biri olduu ve bu anlamann d
nem sonunda d basklar iyice younlaana kadar yrrlkte
kaldn belirtmekle yetineceim. Temel mekanizmalardan
ikincisi, sbvansiyon programlaryd: Bu programlarla devlet,
sanayi burjuvazisinin (bazlar devlet teebbslerinde retilen)
dk fiyatl girdilerden, tercihli fiyatlardan, dk maliyetli
kredilerden ve vergi iadelerinden dolaysz veya dolayl olarak
yararlanmasn mmkn kld. Bu sbvansiyonlardan biri, d
viz

kuru, nitel olarak farkl boyutlardayd ve ileyii sahte bir

pazar grnm arkasnda gizlenmiti. nemini ortaya koy

mak iin bunu nc bir mekanizma olarak ele alacam.
203

Son olarak da, imalat sektr iindeki daliteyi modem sanayi

ile dk cret deyen kk teebbsler arasndaki eitsiz
mbadelenin kayna olarak inceleyeceim.
*

Vergi iadesi, tercihli dviz kotalar ve dk maliyetli kredi

programlarnn fazla yoruma ihtiyac yok. Bu programlar er
evesindeki ayrcalklar DPT veya baka siyasi mekanizmalar
yoluyla tahsis ediliyordu ve bunlardan yararlanan sanayiciler
ile genel himaye ve gmrk tarifesi politikasndan yararlanan
lar aynyd. Bu programlar, sanayi burjuvazisinin hegemonya
syla birlikte balatlm olduklarndan, sanayicilerin talepleri
dorultusunda gelimilerdi. Kamu lktisadi Teebbsleri
(KlT'ler) , dk maliyetli girdiler salamakla birlikte tama
men farkl mahiyetteydi. Brokrasinin hakim olduu devleti
dnemden kalan bu kurulular, siyasi sistemdeki deiiklikle
re ve brokrasinin urad stat kaybna ramen, sanayi sek
tr iindeki nicel nemlerini korumulard. Devletin birikim
ve retim aralar zerindeki kontrolnn glenmesine yol
aabilecekleri iin KlT'ler burjuvazi karsnda potansiyel bir
tehlikeydi. Potansiyel olarak, brokrasinin eline arasaldan
teye bir zerklik salama imkan veriyorlard. Dolaysyla,
KlT'lerin bu potansiyel tehlike boyutuna ramen sanayi burju
vazisine deer aktarma ilevini grmeye devam etmeleri, haki
miyet yapsn ortaya koymas asndan nemlidir.
1 940'larn sonunda DP liderleri devletilik aleyhtar bir
kampanya yrtrlerken, en ok tartlan konulardan biri
devlet teebbslerinin zel sektre devri olmutu. Bu kurulu
larn, zel sektrde kapitalizmin gelimesini engelleyen ayr
calkl birikim odaklan olduu dnlyordu. Ama DP lider
leri iktidara geldikten ksa bir sre sonra, genel iktisadi politi
ka ynelimi iinde devlet teebbslerinin hangi amala kulla
nldnn nemli olduunu anladlar. KlT'ler, vaatlerin aksine
satlmad; varlklar mutlak olarak genilerken, zel birikimin
mantna tabi klndlar. 1950'lerin ilk yllarnda KlT'lerin
toplam imalat iindeki pay yzde 25 civarnda oynamaktayd.
204

Devlet teebbslerinin sanayi katma deeri iindeki pay

l 954'te dt ve daha sonra bete bir ile altda bir civarnda is

tikrar kazand.2 l960'tan sonra KlT'ler eitli vesilelerle siyasal
gndeme geldiyse de, bu tartmalar genellikle retorik dze
yinde kald. Burjuvazi, sadece brokratik idareden memnuni
yetsizliini ifade etmek istediinde, devlet teebbsleri konu
sunu gndeme getirdi ve bu durumda da tartlan mevcudi
yetleri, tasfiye edilmeleri ya da zel sektre devredilmeleri de
ildi. Tartmalar daha ok KlT'lerin kt ynetilmeleri, istih
dam politikalar, fiyatlandrma kstaslar ve devlet sbvansi
yonlarnn enflasyonist etkisi evresinde dnd; yani bunlarn
en iyi biimde nasl kullanlabilecekleri konuuldu.
KlT'ler, blgesel kalknma yoluyla istihdam yaratmaktan,
lkenin kendine yeterliine kadar uzanan birok amaca hiz
met etti. 3 Bu amalarnn ounun sanayi burjuvazisine ters
dmedii sylenebilir. zel sektrn kar orann korumak
asndan ise KlT'ler iki bakmdan nemliydi: Byk miktar
larda ilk sermaye yatnn gerektiren ara mallan retiminin
salanmas ve dk fiyatl girdilerin retimi. tk devlet teeb
bsleri, milliyeti kalknma projelerinin revata olduu d
nemlerde, Sovyet uygulamasn hatrlatan sanayileme planlan
erevesinde kurulmutu. l 930'larda bu kurulularn yatrm
lan demir-elik, kat, suni gbre ve suni ipein yan sra, ma
dencilik ve tekstilde younlamt. Bu retim birimleri, ku
rulduklar dnemin standartlarna gre bykt; hele zel
sektr teebbslerinin o sralardaki leiyle karlatrldn
da ok byk lekliydiler. Yani, o dnemde zel sektrn bi
raraya getiremeyecei boyutlarda sermayeyi harekete geirmi
lerdi. l 960'lara kadar, devlet teebbsleri lek bakmndan
rakipsiz kaldlar. kinci olarak, devlet teebbsleri, eker ve
tekstil hari, pazarn tketime dnk alanlarna girmedi. Ge2 B. Walstedt, State Manufacturing Enterprise in a Mixed Economy, The Turkish
Case, ]ohns Hopkins University Press 1980, s. 239.
3 zellikle kamu teebbsnn blgesel byme zerindeki etkisine ilikin g
rleri iin bkz. M.D. Rivkin, Area Development for National Growth, the Tur
kish Precedent, New York 1965.
205

nellikle, zel sektrn kullanaca girdileri rettiler.4 Girdi

reten fabrikalarn varlnn bir sonucunun dviz tasarrufu
olduunu, bylece bu kt iktisadi kaynan zel birikim iin
kullanlabildiini belirtmitik. Daha da nemlisi, bu ara sana
yiler, prestijleri yksek olsa bile, 1 960'lara gelindiinde artk
modem sanayinin n plannda yeralmyordu. Yani, gerektir
dikleri ilk yatrm byk olduu gibi, dnya leinde de d
k kar oranl i kollan olmular, cazibelerini yitirmilerdi. Bu
sektrlerdeki yatrmlar dviz tasarrufu, milli pazarn salam
latrlmas ve kesintisiz bir girdi aknn salanmas iin el
zemdi ama, sadece byk miktarda ilk harcama gerektirecek
lerinden deil, ayn zamanda dk kar oranlan yznden bu
yatrmlan zel sektr stlenemezdi. Dolaysyla, devlet sekt
rnn dk kar oranlaryla almas ve ortaya karaca
dsal ekonomilerden zel sektrn yararlanmas yapsal bir
zorunluluktu. zel mlkiyet devam ettii srece pazar siste
minde kanlmaz olarak ortaya kan bu dsal ekonomilere
ek olarak, devlet teebbslerinin rnlerinin fiyat da zel
sektr lehine tespit ediliyordu. zel sektr lehine fiyat tespiti
derken, devletin rettii girdilerin fiyatlarnn, dnyadaki cari
fiyatlardan daha dk olduunu kastetmiyorum; karlatr
ma, devletin koyduu fiyatlar ile ayn girdiler zel sermaye ta
rafndan retilmi olsayd ortaya kacak fiyatlar arasnda ya
plmaldr. Devlet teebbslerinin yllk faaliyetlerini srdre
bilmek iin sbvansiyona ihtiya duymalar, zellikle bu ku
rulularn ounun tekel konumunda bulunduu gznnde
tutulursa, fiyatlarn kar maksimizasyonu esasna gre sapta
madklanna iaret eder. te yandan, istihdam yaratma politi
kas ve denen cretlerin yksek olmas nedeniyle bu kuru
lularn verimli iletmecilik anlaynn dna kt da do
rudur. Dolaysyla, devlet teebbslerinin fiyatlandrma politi
kasnn ne lde sbvansiyon yarattn tespit etmek ya da
zel sektre yaplan transferin hacmini lmek kolay deildir.
KlT'lerin faaliyetinin zel sektr yararna olmas, sanayicile4 1934 Sanayi Plan'nda ngrlen devlet teebbslerinin listesi iin bkz. Afet
nan, Trkiye Cumhuriyeti'nin Birinci Sanayi Plan.
206

rin girdilerini ithal etmeyi tercih etmeyecekleri anlamna gel

mez. Sanayiciler, girdilerini KT'lerden satn almak zorunda
olduklarndan, teslimattaki beceriksizliklere ve kalite tutarsz
lklarna katlanmaya mecburdurlar. te yandan, genel dviz
ktl varken, btnyle kota tahsislerine bal olmak gibi bir
alternatif daha cazip olmayabilirdi. Her sanayici rakiplerinin
de kendisiyle ayn girdi sorunlaryla kar karya olduunu
bildii srece, daha az ikayet eiliminde olacakt. zellikle
ne kalite ne de fiyatlar dnya pazarnn yatrmlarna tabi ol
duundan, korunan ekonomi iinde olup bitenler klasik bir
"snrl rasyonellik" durumunun zelliklerini tamaktayd:
Deikenlerin ou evresel kstlar kmesinin bir paras ola
rak kabul ediliyordu. Herkes bu kstlarla birlikte yaadn
dan, tek tek kapitalistler iin bu kstlar deitirmeye teeb
bs etmek rantabl deildi; bunun yerine, bu kstlar sabit ev
renin bir paras olarak kabul edilerek, hesaplarn bu veriler
erevesinde yaplmas zorunluydu.
Hirschman'a gre ithal ikamesinin ilk kuak sanayicileri ge
ri balantlarn (ara mal ve makine reten teknolojilerin) or
taya kmasna kar bir lobi olutururlar. tk kuak sanayiciler
ithal makine ve ara mal kullanarak tketim mallarnda uz
manlatklanndan, rekabeti dnya pazarnn zellikleri olan
gvenilir kalite, kesin teslim programlan ve fiyat garantilerini
salayan yurtdndaki reticilerle balantlarn srdrmeyi
tercih ederler. Ayn girdilerin mstakbel yerli reticileri ise,
d pazarn rekabetinden korunmu olacaklar iin, kalitesi ve
teslim program belirsiz mallan yksek fiyatlarla satabilecek
lerdir. 5 Trkiye rneinde 'geri balant' sanayilerinin bazlar
devlet sektrndeydi. Bylece, Hirschman'n belirttii birinci
ve ikinci kuak sanayiciler arasndaki atmadan kanlabile
ceinden, bu durum, devlet mekanizmas zerindeki hakimi
yetini nceden kurmu olmas artyla, sanayi burjuvazisinin
yararnayd. Devletin iktisadi faaliyetleri sanayi burjuvazisi
iin cazip olmayan alanlarla snrlandrlabilir ve teknolojik
5 Hirschman, "Political Economy".
207

derinleme daha przsz bir biimde gerekletirilebilirdi.

Dier taraftan bu durum, sanayicilerin retim nitelik ve koul
lann devlet teebbslerinin ierdii belirsizliklere gre ayarla
maya mecbur olmalar demekti; bu ise, dnya pazarnn kalite
ve verimlilik normlarnn zmsenmesini geciktirdi. Bir baka
deyile, daha dar kapsaml bir ithal ikamesi programyla Tr
kiye'deki iktisadi alan daha az kapsaml olabilirdi. Devlet te
ebbsleri dnya pazar muhasebesi dnda kalan zincirin ni
hai rnden geri balantlara kadar uzamasn salad, bu yz
den de bir btn olarak sanayi sektrnn rasyonalitesi dn
ya normlarndan gitgide uzaklat. 6
Ara mallar reten devlet teebbslerinin yam sra, ithal ika
mesinin ilk aamasnda zel sektrn stlenecei beklenen t
ketim mallarm -zellikle tekstil rnleri- reten devlet te
ebbsleri de vard. Ama, olduka belirgin bir rn farklla
mas olduundan, zel sektrle KlT'lerin atmas iin bir ne
den yoktu. 1930'larda Smerbank temel ihtiyalar karlayan
ucuz ve kaba pamuklular ve brokratlarn "daire"de giydikle
ri -eitli gri ve kahverengi tonlarndaki- ynlleri retmeye
balamt. 1950'lerde, daha kk lekli zel kurulular, de
senleri ve renkleri daha cazip sunt ve kark dokumalar ithal
etmeye baladlar. Bu rnler tketici talebinin st basamakla
rna yerleince, devletin imal ettii dk kaliteli, ama son de
rece ucuz basmalar ve ynlleri en dk gelir dzeyindeki
tketiciler almaya balad. Devletin ucuz kuma retmesinin
hem kyllerin, hem de ehirlerdeki alt gelir gruplarnn ger
ek gelirlerini arttran bir faktr olduu, bu yzden de sanayi
cilere ters gelmedii sylenebilir. Brokrasinin retim aralan
nn kontrolne dayanan zerklii nlenebildii srec e ,
KlT'ler, zel sektre transfer salayan, pek d e gizlenmemi bir
mekanizma ilevini grd.
6 Burada ele alnan soru llS'in knn kanlmaz m oldugu, yoksa ekono
miyi himayeden mahrum brakrken ayn zamanda kriz eilimlerine kar ko
yabilecek alternatiflerin mevcut mu oldugudur. Bu konulara ilikin bir tartma
iin bkz. K. Boratav "ktisat Politikas Alternatifleri zerine Bir Deneme", K.
Boratav, . Keyder ve . Pamuk, Krizin Geliimi ve Trkiye'nin Alternatif Soru
nu, stanbul, 1984.
208

lktisadi artn istenen ekilde datlmasnda devlet politi

kasnn roln gsteren bir baka faktr, Trk Lirasnn resmi
deerinin iirilmi olmasyd. 1970 devalasyonu sonrasnda
ki birka yl hari Trk Lirasnn resmi deeri piyasa deeri
nin k stndeydi; karaborsadaki dviz kurlarnn, zaman za
man resmi kurlarn iki katnn zerine kt oldu. Bu, kt d
vizin ithalatlara pazar mekanizmas yoluyla deil, brokratik
-yani siyasi- mekanizmayla tahsis edildiini gsterir. Btn it
halat resmi onaya balyd ve ithalat iinde tketim mallarnn
oram dnem boyunca hibir zaman yzde S'i gemediinden
(dnemin sonunda bu oran yzde 2 civarndayd) mevcut d
vizin neredeyse tamam iin eitli devlet kademelerinde reka
bet edenler sadece sanayicilerdi. TCnin resmi deerinin iiril
mi olmas, iktisadi karar verme mekanizmasn politize ede
rek, brokrasinin arasal zerkliini pekitirdi. Bylece, siya
sal nfuzun parasal dle evrilmesini salayan, her iki taraf
iin karl bir mbadele, ithal ikameci sanayilemenin ekonomi
politii iinde vazgeilmez bir mekanizma oldu. Resmi kurdan
dviz elde etme ans olan sanayiciler, ithal ettikleri girdileri i
pazarda paraya evrilebilecek nihai mallara dntrdkleri
anda, byk rantlar topluyorlard. Rant elde edebilecek ko
numda bulunan dier sanayicilerden gelebilecek rekabet hari,
hibir rekabetle kar karya da deillerdi.
TI.'.nin deerinin iirilmesi yerli sanayicilerin yksek karlar
elde etmesini salad gibi, bu yksek getiriyi mmkn klan
artk transferlerinin de ynne iaret eder. Aslnda, en bata
sorulan u soruya geri dnm oluyoruz: "li snfnn ve
kyllerin baz kesimleri lehine gelir yeniden bltrlyor
sa, sanayicilerin elde ettikleri yksek kar oranlarnn bedelini
deyenler kimlerdir?" lke parasnn deerinin iirilmi ol
mas, toplumsal artn tahsisini belirleyen faktrlerden sadece
biri olmakla birlikte, ihra rnleri yetitiren iftilerin d ti
carette zarara uradklarn gsterir. thalatlar, kullanma ay
rcaln elde ettikleri dvizi piyasa kurunun altnda satn ala209

bilirken, ihracatlar, rnlerini satarak kazandklar dviz

karl (bu dvizi piyasa kuru zerinden satm olsalard, el
de edeceklerinden) daha az Trk Liras alyorlard. 1970'lerin
sonuna kadar tarm rnleri ihracat iinde ezici bir arla sa
hipti. Trkiye'deki ithal ikamesinin zelliklerinden biri, i pa
zar gl olduu srece sanayi sektrnn d pazarlara y
nelmemesiydi. hracat geleneksel rnlerden oluuyordu: r
nein 1968-7 1 ortalamasn alrsak, tann rnlerinin ihracat
deeri iindeki pay yzde 77'ydi. Balca ihra mallan ttn,
pamuk, fndk, incir ve kuru zm gibi, retimleri 19. yzyl
da Avrupa'dan gelen talebe paralel olarak gelimi olan rn
lerdi. Ancak 1970'lerin ikinci yarsndan sonradr ki, sanayi
rnleri bir para da olsa nem kazand. Yine de mamul mal
larn ihracat iindeki pay kkt. 1 975'de gda sanayisi (ve
ya ilenmi tann rnleri) ihracat iinde yzde 9 paya sahip
ti. Dokuma rnlerinin de pay yzde 9'du.7 Demek ki Tl.'.nin
resmi deerinin yksek olmas, ncelikle ihracata ynelik
rnleri yetitiren iftilerin aleyhineydi.
Dviz kuru politikas sanayideki karlarn devam ettirilmesi
ne katkda bulunduu gibi, idari bir tahsis mekanizmas gerek
tirdii iin, brokratlarn pazar zerindeki kontroln de art
trd. Dolaysyla, bu politika 115 dzenlemesinin temel denge
lerini aynen yanstmaktayd: Brokratlarn arasal zerklii
glenirken, sanayiciler yararna bir transfer gerekleiyordu.
Yukarda sorulan soru, 1960-77 dneminin iktisadi dzenle
meleri sonucu zarara urayan bir toplumsal grup varsa, bunun
hangi grup olduuydu. Baz Latin Amerika lkelerinde olduu
gibi, tann sektrnn tm ve zellikle de byk toprak sa
hipleri dorudan ve aka cezalandrlmad. l ticaret hadleri
tannn lehine gelitiinden, iftilerden yaplan btn trans
fer, dviz kuru politikas yoluyla dolayl olarak gerekletirildi.
Byme hz yeterli olduu srece, balca toplumsal grup
larn durumlarnn mutlak olarak bozulmas gndeme gelme
di; ama, baz gruplam greli olarak dezavantajl bir konumda
7 Aksi belirtilenler hari, rakamlar DlE'nin lstatistik Yllklan'ndan elde edilmitir.
210

bulunmas, baka gruplar iin hzl bir birikim potansiyeli sa

lad. Sanayi burjuvazisi ile rgtl ii snfn iktisadi modelin
tanmlayc unsurlar olarak ele almuk. nc sanayiciler, ya
ni en byk yz ksur irketin sahipleri ve menacerleri ile
bunlarn istihdam ettii iiler bu modelin ekirdeinde yera
lyorlard. Zaten modelin baarsn belirleyen, bir sanayi bur
juvazisinin ve rgtl bir ii snfnn yaratlmas olmutu. En
byk sanayiciler ithal ikameci modelin parlak numuneleriy
di. Ya tekelciydiler ya da oligopolist. Rekabet olmad srece,
himayenin salad rantlar toplamaya devam edebilirler, dola
ysyla sendikalarn yksek cret taleplerini kabul edebilirler
di. Bu irketlerin her biri genellikle binden fazla ii altr
yordu. altrdklar iiler gl sendikalar iinde rgtlen
miti. Bu irketler, bata lstanbul ve civannda olmak zere,
Adana-Mersin ve lzmir blgelerinde toplanmt. Bu blge
modem sanayinin byme odaklanyd. Burada, dier iilere
gre ok daha yksek cret alan bir ii aristokrasisiyle kar
karya bulunan, corafi snrlan belli bir sanayiciler snfn
dan bahsediyoruz. Devlete ait sanayi kurulularnda alan i
iler de bu aristokrasinin iinde yeralyordu. 1971'de, sanayi
sektrnde alanlann toplam says 1 .3 milyonken, binden
fazla ii altran sanayi iyerlerinde 1 73.626 ii vard ve
bunlarn yzde 67'si devlet sektrnde alyordu. Daha az i
i altran iyerlerinde, devlet sektrnn istihdam pay hz
la dyordu.8
Kaderleri birinci gruba bal olan bir ikincil kademe kapita
list ve ii grubu da vard: nc sanayicilere girdi veya ta
mamlayc rnler reterek, nc sanayicilerin baarsn pay
laan sanayi veya hizmet firmalar kurmu olan kapitalistler,
ve sanayi proletaryasnn ekirdeine ait kazanlardan, onlarla
ayn corafi konumda bulunduklar ve toplu szleme aynca
lklanna sahip olduklar iin, yararlanan iiler. Byme dne
minde yarar salayan bu yaknlk ikinci gruptaki kapitalistleri
ve iileri kriz ve konjonktre! dlere kar pek koruya8 DlE, Yllk Sanayi Anketi, 1 971, Ankara 1976,

s.

1 17, tablo 3C.

21 1

mazd. Bu sanayiciler daha rekabeti piyasalarda retim yap

tklarndan, iyi zamanlarda kar hadlerini koruyan kartelimsi
dzenlemelerin pazar daraldnda bir yana braklmas zorun
luydu. Sadece yz ii altran bir fabrikada alan iiler,
sendikal olsalar bile, ne i yerinde ne de piyasada ilk grupla
karlatrlabilir bir gce sahiptiler. Sendikalar tarafndan
desteklenmelerine ramen, ilk gruptaki ii aristokrasisiyle ay
n pazarlk imkanna sahip olmalar beklenemezdi. Ayrca,
yksek cretin n art yksek kard ve bu sanayicilerin yk
sek kar hadlerini koruyamamalar, yksek cret taleplerine
kar kmak zorunda olmalar demekti. 1971'de 50 ile 500 i
i arasnda ii altran 1278 iyerinde 186.000 ii (topla
mn yzde l 4') vard. Bunlar szn ettiimiz ikinci kade
meyi oluturuyordu. 500 ile 1 000 arasnda ii altran 130
firma ve bunlarn altrdklar 93.000 ii (toplamn yzde
7'si) birinci gruptaki ii aristokrasisi (toplamn yzde 13')
ile ikinci kademe arasnda yer alan, konumlar zgl faktrler
le belirlenen bir gei kategorisi olarak grlebilir. 9
Modem sanayi hzla bymesine ramen, ok sayda kk
iyeri varln srdrd , hatta geliti. Kkenleri asndan,
kk sanayi iinde iki grup ayrt edilebilir: Varln 1960'lar
daki iktisadi bymeye borlu olan birinci grup, yukarda
bahsedilen sanayi merkezlerinin evresinde toplanmt. Bu
gruptaki iyerlerinde yeni mteebbisler ve yeni ehirleen i
iler alyordu. kinci grupta Anadolu'daki kk ehirlerde
mahalli talebi karlayan geleneksel sanayiler yeralyordu. K
kenleri 1950'lerin ilk yllarna, ou zaman da 1930'lara kadar
uzanan bu sanayiler, kolay ithal ikamesi frsatlarndan yararla
nan kk kapitalistler tarafndan kurulmutu. Teknolojisi,
pazar ve rettii mallarn mahiyeti gznnde tutulursa, bu
grupta yer alan kk sanayi kurulular, modem sektr b
ydke piyasadan silinmeye mahkumdu. Ama varln ehir
ekonomisinin hzla dnmesine borlu olan birinci kategori,
byk sanayicilerin hedef ald ehir pazarlarn tamamlayc
9 A.g.e.
212

pazarlara girdi. Bu iki grup, kkenleri farkl olsa bile, toplum

sal yapdaki yerleri itibariyle nemli benzerlikler gsteriyordu.
Her iki grupta da iiler ar bir ekilde smrlyordu. i
ler genellikle sigortaszd ve asgari cret mevzuatna uyulmu:..
yordu. eitli geleneksel uygulamalarla ve raklk kurumu
yoluyla ocuk emei yaygn bir biimde kullanlyordu. al
ma artlan ilkel, alma saatleri keyfiydi. ilerin ie alnmas
ve iten atlmas sadece iverenin isteine balyd. cretler
ise, rgtl sektrdeki cretlere gre ok dkt. 10 veya da
ha az ii altran zel iyerlerindeki cretler, 100 veya daha
fazla ii altran irketlerdeki cretlerin yzde 40' civarn
dayd. Ya da birbirine bitiik iki kategoriyi karlatrmak gere
kirse, 1 0 ile 50 ii altran iyerlerindeki ortalama cret O

l O ii kategorisindeki ortalamadan yzde 50 yksekti.10 ste

lik, bu veriler kk yataki iileri ve sigortasz raklar b
yk ihtimalle kapsamadna gre, cretler arasndaki fark
belki daha da bykt.
Kk iyerlerini ieren grupta vahi rekabet geerliydi. Ge
nellikle, bulunduklar alt-sektre gre ehir evresinde belli
bir yerde toplanm olan bu dkkanlar fiyat krarak birbiriyle
rekabet ediyordu. Bu rekabet nedeniyle her an iflas edebile
cekleri gibi, toplumsal blm asndan da, kar hadleri d
kt. Aynca modem sanayi sektrnn geliimi her iki kate
gorinin de karlat balca tehditti. Modem sektr, ya do
rudan rekabet yoluyla ya da, yetkili tamir servisi rneinde ol
duu gibi, merkeze bal rgtlenme yoluyla kk sermayeyi
piyasa dna atabilirdi. Baarl olan baz mteebbisler yok
deildi: Bursa'daki kk bir makine atlyesinin sahibi oto
motiv sanayisine para reten bir fabrika sahibi olmu, ie k
k lekle balayan bir baka mteebbis Ankara'nn ilk mo
bilya toplu pazarlama firmasn kurmutu. Fakat her baar hi
kayesine kar birok iflas hikayesi de vard; zar-zor ayakta
kalmay baaranlarn says iflas edenlerden de fazlayd. Bura10 A. Aksoy; "Wages, Relative Shares, and Unionization in Turkish Manufactu
ring" , E. zbudun ve A. Ulusan (der.) The Political Economy of Income Distri
bution in Turkey, New York, 1980, s. 436.
213

da nemli olan, kk sanayide, iilerin kesinlikle (nisbi ola

rak) kaybedenler arasnda olmalar, kapitalistlerin kendileri
nin ise, ayakta kalmay becerdiklerinde bile, modem sektrde
ki kar hadlerinin ok altnda kalan kar hadlerini kabul etmek
zorunda kalmalardr. Yani kk sermaye dk cret dedi
i gibi, iilerden kard deeri de pazar sreci ve fiyat me
kanizmas yoluyla kaybetmek zorundayd. Bylece yaratlan
toplumsal deer daha ayrcalkl sektrlere aktarlyordu. Yine
de, kk sanayi iletmelerinin says artyordu . 1 963'te
lO'dan az ii altran 1 58.000 iyeri vard; 1970'te bu rakam
1 70.000'e kmt. Yeni iletmeler iflas edenlerin yerini alp
toplam arttrmlard. 1 1 Deerin ekilip aktarld havuz b
ymeye devam ediyordu.
Kk sanayi iinde arlk kasabalardan byk ehirlere ve
geleneksel sektrlerden sanayinin ve nfusun yeni yaplarna
cevap veren yeni faaliyetlere kayyordu. Bu kay, aada ele
alnacak toplumsal sonulan da beraberinde getirdi. Modem
sanayi sektrnn baarsn hazrlayan nedenlerden birinin
kk sanayide alan kk cretli iilerin an smrl
mesi olduunun hatrlanmas nem tayor. Kk sanayi, ya
modem sanayiyle dorudan mbadele yoluyla ya da sanayi i
isinin satn ald cret mallarm reterek iktisadi sistemin
yeniden retim srecine girdi. ilerden yksek oranda art
deer eken kk sermayedarlar, bunu fiyat mekanizmasyla
byk sermayedarlara terk ettiler.
*

Trkiye'deki sermaye birikiminin kaynaklarn aratrrken,

nemi hemen fark edilen bir unsur, yabanc finansmann bo
yutlardr. lkinci Dnya Sava'nn hemen sonrasndan bala
yarak, Trk devleti ve burjuvazisi ABD hkmetini, uluslar-

1 1 R. Margulies ve E. Yldzolu, "Trade Unions and Turkey's Working Class",

MERIP Reports, ubat 1984. Bu makalede yazarlar kk sanayi sektr zeri
ne yararl bir almadan rakamlar vermektedir: R. Bademli, Distorted and Lo
wer Fonns of Capitalist Industrial Production in Underdeveloped Countries, dok
tora tezi, MlT 1977.

214

st kurumlan ve eitli finansman kurulularn Trkiye'de

kapitalizmin gelimesinin arzu edilir bir ey olduuna ve d
ardan sbvansiyonla desteklenmesi gerektiine inandrd.
Trkiye'nin NATO'nun gney kanadndaki corafi konumu
nun ve Sovyetler Birlii'yle ortak snrnn ikna abalarnn ba
arya ulamasnda nemli katkda bulunduuna phe yok.
Ancak bir baka nemli husus, Trkiye'nin potansiyel olarak
Avrupa'nn periferisi olmas ve kalknmasnn yeni yeni oluan
Avrupa merkezinin etkisinin altna gireceinin eklenmesiydi.
Nitekim, 1 970'lerde Trk iileri kuzey Avrupa'daki i gc
pazarlarna girip gnderdikleri dvizlerle ithalat finanse et
meye balaynca, bu faktrn nemi artt. O zamana kadar,
kredi ve hibeler yoluyla yaplan resmi transferler birincil ne
me sahipti.
D finansmann boyutu, bir lkede tketim ve yatnn iin
kullanlabilecek yurtii gelire ek olarak, o lkeye salanan sa
tn alma gcyle llr. 1947'den 1980'e kadar her yl Trki
ye'nin ithalat ihracatndan fazlayd. Yani mevcut kaynaklar
yurtii retimden fazla oldu. Bu ise daha ok yatnn veya t
ketim yaplmasn veya her ikisini birden mmkn kld. Ek
bir kaynan varl, birikim potansiyeline katkda bulunarak,
daha dk bir smr oranna izin vermiti. Bu durum yle
sine kronikleti ki, brokratlar lkenin kendine yeterliini
amalamadklar gibi, ngrlen yatnmlann finansmannda
kullanlacak yabanc fonlar aka planlamaya baladlar. Do
laysyla, yurtii tasarruf oran sermaye birikimi hzn belirle
yen makro-ekonomik bir tavan oluturmad. Yabanc fonlarn
temin edilebilirliinin iktisadi politikada bir lde geveklie
neden olduu ve sonuta yurtii tasarruflarn mevcut birikim
hznn gerektirdii lde zorlanmad veya tevik edilmedi
i sylenebilir. Ya da, d finansman yatrlabilir fonlar arttr
dndan, iktisadi politikann ncelikle tketime ve i pazarn
oluumuna yneltilebildii dnlebilir. Byle bir avantaj i
leyebildii (yani d finansman yatrlabilir fonlar iinde
nemli bir paya sahip olduu) srece, politika oluturmak ol
duka kolaylayor ve pazar yaratlmas ile sermaye birikimi
21 5

arasnda (tketim ile tasarruf arasnda) yaplmas gereken ter

cih ertelenebiliyordu . Birikim ile tketim arasndaki tercih
esas olarak bir blm sorunudur: D fonlar sermaye biriki
mine ne lde katkda bulunursa, kapitalist olmayan snflan
(tketimden) mahrum etme basks o lde azalr. Bylece,
kapitalist sektrde hzl birikime ramen, iilerin ve kk
burjuvazinin gerek gelirlerindeki artlar devam ettirilebilir.
1950'lerde toplam kaynaklara her yl yzde 1 ile yzde 4
arasnda bir ilave yaplmt. 1960'larda bu d finansman ora
n milli gelirin yzde l . 4' ile yzde 4.3' arasnda deiti.
1960'lann ortalarna kadar, Trkiye'nin yararland ek kay
naklann en byk ksm yabanc hkmetlerden veya ulusla
raras tekilatlardan alnan yardmlar ve kredilerdi. Bunlann
iinde en byk pay ABD hibeleri ve kredilerine aitti. Bu d
nemdeki tipik bir yl rnek olarak verelim: 1 963'te mal ithala
t ihracattan 193 milyon dolar fazlayd. Hizmetler kalemindeki

ak 80 milyon dolard ve hkmetin dedii bor 4 7 milyon

dolard. Bu aklar, ABD'nin ve baka lkelerin salad 7 1
milyon dolar hibe, ABD hkmetinden alnan 1 18 milyon do
lar kredi, baka kaynaklardan alnan 48 milyon dolar bor ve

22 milyon dolar tutanndaki Amerikan askeri 'off-shore' harca

malanyla karlanmt.12 Be-alt yl sonra ok nemli bir rol
oynayacak olan ii dvizleri henz nemsizdi. Bu transferler
karlnda denen bedelin kalabalk bir ordunun beslenmesi
ve byk askeri harcamalar olduu, bu zorunluluk olmasayd
devlet gelirlerinin sermaye birikimine daha dorudan katkda
bulunaca dnlerek, ek dvizlerin Trkiye ekonomisine
bedavaya gelmedii ileri srlebilir. Fakat askeri tehizat yurt
dndan hibe yoluyla geldiinden, ordunun idamesi iin gere
ken harcamalar ounlukla TL ile yaplabiliyordu. l gc kt
l olmadndan, kalabalk bir ordu, cretleri arttran bir un
sur da deildi. Asl kt faktrn dviz olduu bir durumda, or
dunun iktisadi maliyetinin yksek olduu pek doru deildi.
Marshall Yardm programnn devam ettirilmesi, ABD h12 Bu rakamlar ile d deme hesaplarna ilikin sonraki rakamlar iin bkz. IMF,

Balance of Payments Yearbooks.

216

kmeli asndan Avrupa'nn yeniden inasndan kalknma

iin yardma bir geiti. Yukarda akland gibi, 1950'lerin
sonlarnda Trkiye burjuvazisi korumaclk altnda sanayile
meyi tercih ederek, lkeyi dier Avrupa lkelerinden ve zel
likle Gney Avrupa lkelerinin izledii yoldan farkl bir yne
soktu.13 Yunanistan, talya, spanya ve Portekiz'de d ticaretin
nemi artarken, Trkiye'nin ticaret hacmi GSMH'ye gre bir
art gstermedi. rnein, ltalya'nn ithalat 1950 ile 1955 ara
snda iki katna kt ve 1955 ile 1969 arasnda drt kat art
gsterdi. Yani cari dolar fiyatlaryla talya 1969'da, 1950'de it
hal ettiinin sekiz mislini dardan satn alyordu. spanya'nn
ithalat daha kk bir tabandan balayarak 1950 ile 1956 ara
snda iki kat ve 1956 ile 1962 arasnda drt kat artarak,
1965'de 1 950 dzeyinin sekiz misline kt. Yunanistan ve
Portekiz'de bu rakamlar daha yava bir hzla arttysa da
1950'lerin ba ile sonu arasnda ithalatta iki katlk bir art
grld; 1960'larda ise ithalat yine iki kat artt. D ticaret
hacmindeki art bakmndan Trkiye Avrupa'nn periferisi
olan dier lkelerden tamamen farkl bir yol izledi. Balang
taki rakam daha kk olmasna ramen, ithalat ancak
1963'de 1950 dzeyinin iki katna kt. 1960'larn sonunda
ise 1950'deki dzeyin sadece 2.2 katria ulalmt. hracat,
Kore Sava'yla birlikte gelen iktisadi canllk dneminde art
m, fakat hava artlarnn kt olduu dnemlerde sk sk ge
rileme iine girmiti. Avrupa'daki dier periferi lkelerden
farkl olarak turizm nemli bir dviz kayna haline gelmemi
ve ii dvizleri ancak 1960'larn sonlarnda nem kazanmt.
Gney Avrupa lkelerinin demeler dengesi performanslar
arasndaki fark ok eyi aklar. Her lkede d yardm farkl
nem tayordu. rnein, ltalya'da bu fonlar 1954'de sfra in
mi, bunun yerine turizm nem kazanmt. 1960'a gelindiin
de talya'nn turizm geliri ihracat gelirinin bete-birine ula
mt. 1960'larda turizm gelirleri artmaya devam etti ancak, ti
carete oran bir para azald. Fakat ii dvizleri beklenmedik
13 Bu grn aynntlan iin bkz. . Keyder, "Gney Avrupa lkelerinde Ticaret
Aklarnn Ekonomi Politii", Toplumsal Tarih almalan iinde.
217

bir ekilde artt ve 1973'de dorua ulat. lspanya'da ABD yar

dm 1953'te balam, 1962'den sonra nemsiz bir dzeye in
miti. Ama 1960'larda turizm geliri ihracatn te-birinden
balayp 1965'de ihracata eit bir miktara ykseldi. Daha sonra
azalarak 1960'lann sonunda ihracatn te ikisi civarnda den
gelendi. i dvizleri de (ihracatn yaklak drtte biri) ek bir
kaynak oluturduundan, 1962 ile 1973 arasnda ithalat hzla
ykselebildi. Portekiz'de 1960'lann ilk yansndan sonra hem
turizm geliri hem de ii dvizleri artmaya balad. Bu iki ka
lem 1968'de ihracat gelirinin yzde 85'ine eitti. Yunanistan'da
Amerikan yardmnn byk nemi devam ettiyse de bu fonlar
dalgalanma eilimindeydi. Buna ramen 196l'de Amerikan
yardm en yksek dzeyine karak Yunanistan'n ihracatnn
yzde 35'ine ulat ve d ticaret ann drtte birini kapatt.
Daha sonra d yardmn nemi azald. l 960'larda ii dvizle
ri ve turizm geliri srekli bir art gsterdi, aynca byk gemi
,cilik sektrnn kazanlar da dviz gelirine katkda bulundu.
Trkiye'de ise 1969'a kadar her yl, demeler dengesinde ih
racattan sonra tek bana en byk neme sahip kalem, ABD
iktisadi ve askeri yardmyd. 1 969'dan sonra ii dvizleri ilk
sray aldysa da, Amerikan fonlarnn nemi devam etti ve bu
fonlar 1974'e kadar ticaret ann hemen yansn karlad.
Memlekete fazla turist gelmiyordu, ii dvizlerinin katks ise
szn ettiimiz dier lkelere nazaran daha ge balamt.
Sanayi burjuvazisinin benimsedii kapal sanayileme stra
tejisinin ve d ticarete kapalln, Trkiye'nin gda retimin
de byk lde kendine yeterli olmas nedeniyle mmkn
olduu sylenebilir. Bu olmasayd artan bir nfusun gda ihti
yalar karsnda ihracata ynelim mutlaka gndeme gelecek
ti. Ama gda ithal edilmemesi durumunda dahi istenen hzda
ki bir sanayileme, kazanlabilenin tesinde dviz gerektiri
yordu. Bu noktada dnyadaki hegemonyac devletin uluslara
ras satn alma gcn yeniden tahsis etme biimindeki katk
s devreye girdi. Dolar uluslararas para olduundan ABD h
kmeti baz lkelerin burjuvazilerinin sermaye birikimini
stratejik amalarla desteklemeye karar verecek bir durumday218

d. Trkiye iin bu karan verdi ve 1970'e kadar ABD yardm

gerek d ticaret an kapatmann gerekse i tasarrufa ilave
fon salamann balca yolu oldu.
*

Hkmetin de dardan beklenen fonlara gre plan yapun

sylemitik. 1963-78 yllarn kapsayan be yllk planlar bu
beklentinin belgeleridir. Bu planlara gre d fonlarn her yl
milli gelirin yzde 1 ile yzde 4' arasnda bir meblaa eit ola
ca ve tasarruf orann 1 . be yllk plan dneminde ortalama
yzde 14.8'den yzde 18.3'e, 2. be yllk plan dneminde yzde
23.3'ten yzde 24.2'ye ve 1973 ile 1978 arasnda yzde 23.3'ten
yzde 24.2'ye ykseltecei varsaylyordu.14 Ama gerekte olan
lar bir para mit krcyd; ancak 1960'larda ii dvizlerinin
nem kazanmasndan sonra bu zlemler gerekleebildi.
Bu balamda dikkat ekici bir veri dorudan yabanc serma
ye yatrmlarnn epeyce dk olmasdr. Yabanc sermayeyi
resmi mercilere kabul ettirmeyi amalayan siyasi basklara ra
men, Trk ekonomisinin d yatrmclarla ilikisi genellikle
pek deimedi. Yabanc sermayenin 1 920'li yllarda byk
neme sahip olduundan daha nce sz etmitik. 1930'larda
bu yatrmlarn ou tasfiye edilmi ve (demiryollan gibi) ba
zlar milliletirilmiti. ABD hkmetinin gl desteiyle
1954'te karlan liberal bir yabanc sermaye kanununa ra
men, 1950'lerde lkeye sadece 1 7 milyon dolar tutarnda do
rudan yabanc sermaye girdi.15 1 960'larda lkeye giren yabanc
sermaye miktar biraz artt, yllk miktarlar 1 5 ile 50 milyon
dolara ulat. Yllk demeler dengelerinde verilen rakamlar
btn dorudan yatrmlan ierir ve bunlarn arasnda ticaret
irketlerinin ve acentalann yapuklan yatrmlar da vardr. Ti
caret ve dier hizmetlere yaplan yatrmlar da hesaba katlnca
14 Bu rakamlar DPT, nc Be Yllk Plan, s. l 72'den alnmur (ngilizce metin).
15 OECD, Investissement Etrangers en Turquie, Changement des Conditions dans le
Cadre du Nouveau Programme Economique (Paris, 1 983) bu konuda iyi bir
zettir ve 1982'de yaplm bir aratrmaya dayanan sonulan iermektedir.
Toplam aklar iin s. 8; aada verilen sektrlere ve mene lkelere gre da
lmlar iin, s. 9-10.
219

1 960'lann en yksek dzeyine 30 milyon dolarla 1966'da ula

ld. l 970'ten sonra yabanc yaunmlar artacaa benziyordu;
1 970'te 58 milyon dolar, 197l'de 45 milyon dolar ve 1972'de
42 milyon dolar yabanc sermaye lkeye girdi, fakat 1 976'ya
gelindiinde bu rakam 27 milyona kadar gerilemiti.16 1 977'de
demeler krizinin balamasyla kar transferleri konusunda be
lirsizlikler ortaya kt ve bu durum dorudan yatrmlarn
1 980'e kadar tamamen durmasna neden oldu. DPT ve OECD
verilerine gre sanayi sektrndeki btn yabanc sermaye,
birka istisna dnda, 1954'ten sonra lkeye girmiti. 1 975'te,
1954'te karlan kanuna gre lkeye giren yabanc sermaye
nin deeri 205 milyon dolara ulamt. Bu kategorideki ser
mayenin yzde 76'sn sanayi yatrmlan oluturuyordu. 156
milyon dolarlk bu mebla 1 29 firmann sermayesinin yzde
42'sini temsil ediyordu. Bu sermayenin te birinden fazlas
kimya ve gda sektrlerinde, ounlukla da ila ve iecek sa
nayilerindeydi. Sermayenin te biri svire kkenli ok ulus
lu irketlere, yzde 18'i Almanlara, yzde 1 2'si ise ABD irket
lerine aitti.
Yabanc sermayenin balca etkisi teknoloji, lisans ve patent
transferi iin bir mekanizma oluturmasyd. lthal ikameci sa
nayileme, standartlam teknolojilerin taklidini gerektirir; ba
z durumlarda, yabanc firmalarla kurulan "joint venture" veya
ortaklklar, teknoloji transfer etmenin tek yoludur. Yabanc ya
tnmlann sanayi sektrndeki sermaye birikiminde ne lde
rol oynadn lmeyi deneyebiliriz. 1954 tarihli kanundan ya
rarlanmadan lkeye giren sanayi sermayesinin miktarnn yu
karda belirtilen 156 milyon dolarn te-birine eit olduunu
varsayarsak, 1961-75 dnemi iin 200 milyon dolar civarnda
bir rakam elde ederiz. Bu on be yl iinde sanayiye yaplan
toplam gayrisafi sabit yatnn 9 milyar dolara yaknd.17 Yani
yabanc sermayenin sanayi sektrnn sermaye oluumundaki
pay yzde 2 . 2 civarndayd. Verdiimiz bu 9 milyar dolarlk

16 Rakamlar eitli yllara ait OECD, Economic Survcys (Trkiye cildi) den aln
mur.
17 Resmi kurlar esas alnarak Be Yllk Planlardaki verilerden hesaplanmur.

220

rakamn iinde kamu yaurmlar da vardr; sadece zel yatrm

lar gznnde tutulduunda yabanc sermaye yatnmlannn
pay yzde 3.8 olur. Vardmz sonucun kaba bir hesaba da
yandn ve resmi dviz kurlarnn kullanlm olmas gibi bir
dezavantaj ierdiini hatrlatalm. Gereki dolar kurlarna da
yanan ideal bir hesaplamada, toplam yatnn rakam bir miktar
deceinden, yabanc sermayenin pay ykselecektir. Yine de,
boyutlar aka ortadadr: Yabanc sermaye, sanayi sektr
iinde zel sermaye oluumunda yzde 5'ten, toplam iinde
yzde 3'ten dk bir katkya sahipti. Bu dnemde sanayi, mil

li gelirin yzde 15 ile yzde 1 8'ini salyordu. Hala en byk

sektr olan tarmda yabanc yatnn yoktu.
Karlaurmal bir perspektiften bakldnda, Trkiye'ye ya
banc sermaye giriinin Latin Amerika lkelerinin alk olduu
dzeylerin ok altnda olduu grlr. Trk sanayi sektrnde
toplam yabanc sermaye miktar tahminen 200 milyon dolar ci
varndayken, ayn rakam Arjantin'de ( 1973'te) 1 .480 milyon
dolar, Brezilya'da (1976'da) 6.900 milyon dolar ve Meksika'da
( 1975'te) 3.670 milyon dolard.18 Bu dnemde Trkiye'nin top
lam retimi Arjantin'le karlaurlabilecek bir dzeydeydi, kii
bana milli geliri ise Brezilya'nnkine hemen hemen eitti.
Trkiye'de yabanc sermaye yatrmlarnn nispeten az ol
masnn nedeni geleneksel olarak brokrasinin antipatisine
balanmtr. Gerekten de, Maliye Bakanl, Trk Parasn
Koruma Kanunu'na ilikin mevzuat kullanarak, yatnn izin
lerini ve kar transferlerini geciktirebilir veya nleyebilirdi.
ABD hkmeti ve yardm kurulular brokrasinin mdahale

sinden ve isteksizliinden sk sk ikayet ediyordu. Yine de,

1954 ile 1980 arasndaki dnemde, yabanc sermayenin yapt
proje mracaatlar ve ald izinler fiili yaurm miktarndan
ok fazlayd. Yani yabanc sermaye ilk ilemleri yapp brokra
siden onay aldktan sonra kamt. Bu durumda, yabanc ser
mayeyi karan eyin belli engeller deil de dviz ve yatrm
zerindeki devlet kontrolnn yaratt genel hava ve krtasi18 UN Statistical Abstract for Latin America, 1980.
221

yenin fazlal olduu dnlebilir. Ayrca, btn bu dnem

boyunca Trkiye'de siyasi ortam her an deiebilir bir hava
dayd. lke, baarl iktisadi performansna ramen, siyasi kri
zin eiinde gibi grndnden, her zaman alternatifleri bu
lunan yabanc sermaye yeterli gveni duymam olabilir.
Ayrca, Trk kapitalistlerinin de yabanc sermayeyi davet et
meye pek istekli olmadklar eklindeki bir gr bu deer
lendirmeye ekleyebiliriz. Lisans ya da teknoloji satn almak
mmkn olduu srece, byklyle ve ilikiler ayla yerli
kapitalistleri glgede brakacak ok uluslu irketler ok davet
grmeyecekti. Hzl byme ve yeni alanlara alma dnemin
de, Trk sanayicileri, "brokrasinin isteksizlii" mazeretini,
yabanc sermayenin arlnn artmas karsndaki olumsuz
tepkilerini gizlemek iin kullanm olabilirler. ayet bu do
ruysa, taktiklerinin tuttuunu kabul etmek gerek: nk,
(Hindistan hari) baarl ithal ikameci sanayileme rnekleri
iinde ok uluslu irketlerin arlna bakldnda en "milli"
olan Trkiye kapitalizmiydi.
Yabanc sermaye yatrmlarnn greli azl iin iki neden
daha gsterebiliriz. Trkiye corafi olarak ABD'nin arka bah
esinde deildi ve l 950'lerdeki rakipsiz hegemonyaya ramen
ABD sermayesi bu kadar uzak ihtimallerle fazla ilgilenemezdi.
D ticaretin yapsnn ve svire ve Alman yatrmlarnn Ame
rikan yatrmlarna nazaran daha fazla olmasnn gsterdii gi
bi, Trkiye 1 960'larda yava yava Avrupa'nn nfuz alanna
girmiti. Yine de, bu durum Avrupa firmalarna ekici gelme
den Amerikan firmalarn lke dnda tutabilecek bir belirsiz
lik douruyordu. Trkiye'nin AET iindeki stats belli deil
di, ortak yelii yoruma ve deimeye akt. AET sermayesi
dier ye lkelere yatnn yapmay tercih ediyordu. ayet ara
nan ucuz i gcyse, Avrupa Topluluu dna yatnn, cret
leri nispeten yksek olan Trkiye'ye yatrmdan daha karlyd.
Nitekim 1960'larn sonlarnda Avrupa'nn kuzeyindeki lkeler
karsnda Trkiye'nin rol, ii ihra eden dier gney Avru
pa lkelerini izlemek oldu. Her ne kadar, ii ihrac ile serma
ye ithali mutlaka birbirini dlamazsa da, 1 960'larn sonunun
222

ve 1970'lerin bann gndemi AET iinde ii dolam sorun

laryla doluydu ve Trk hkmeti zerinde yabanc sermaye
ye kar daha davetkar bir tavr almas ynnde bask yoktu.
kincisi, ihracata ynelik sermaye modem sektrdeki yksek
cretler yznden Trkiye'yi fazla cazip bulmuyordu; geni
bir i pazar istendiinde ise srada spanya gibi baka lkeler
vard. Aynca Trkiye, Arap devletlerinin o zamanki tutumuna
ters den Amerikan yanls politikas nedeniyle, Arap lkele
rine ihracat iin de bir srama tahtas olamazd.
*

Trkiye'nin Avrupa ekonomisiyle btnleme srecinde

beklenmedik bir kanal 1960'larda ii g biiminde geliti.
Avrupa'daki Trk iilerinin says 1 962'de 1 3 . 000 iken
1970'de 480.000'e ve 1 974'te 800.000'in zerine kt. 196973 dneminde yllk g en yksek dzeyine ulat. Yurtdn
daki iilerin Trkiye'deki toplam i gcne oran yzde 5'e
kadar ykseldi. stihdam yaps daha az esnek olan bir ekono
mide ciddi i gc ktlklar ortaya kabilirdi. Ama, ilk g
menlerin ounun ehirlerdeki vasfl iiler arasndan kma
sna ramen, Trkiye'de i gc ktl sorunu hissedilmedi.19
Avrupa'ya gidenlerin sayesinde daha fazla kylnn ehirlerde
i bulmasyla, ehirleme hz artt.
Sermaye birikimi asndan daha nemli bir husus ii d
vizleriydi. Bylece, ithal girdilere dayal sanayileme devam
edebildi. Brokratlar, politikaclar ve dolayl olarak, sanayici
ler, zorlu mzakereler veya siyasi tavizler gerektirmeyen bu
yeni dviz kaynandan pek memnunlard. 1 960'lann sonla
rndan itibaren, planclar yksek dviz kurlan, ithalat permi
leri ve cazip yatnn projeleri yoluyla ii dvizlerini ayn d
zeyde tutmaya ve mmknse arttrmaya ynelik abalarn yo
unlatrdlar. Byk lde de baarl oldular; zellikle 1970
devalasyonu ii dvizlerinin gayriresmi kanallardan yeniden
19 Bkz. S. Paine, Exporting Workers: The Turkish Case, Cambridge 1974. Aynca

bkz. alar Keyder ve A. Aksu-Ko, External Labour Migration from Turkey

and its Impact, Ottawa, 1988.
223

resmi kanallara evrilmesi sonucunu verdi. Ortalama bir ii

nin bir ylda gnderdii dviz 1 972'de 1.000 dolarn zerine
kt. 1 973-74'te 2.000 dolara yaklat.20 li dvizleri 1970'te
ihracattan sonra en nemli dviz kazandrc kalem olan net
resmi transferleri aarak, petrol fiyatlarnn artmasndan nce,
197 1-73 dnemindeki btn d ticaret an kapatacak bir
dzeye ulat. Bu ksa dnemde, ii dvizlerinin varl, Tr
kiye'nin demeler dengesi sorununu tek bana zm gibiy
di. 1973'te cari ilemler fazla verdi ve bu fazla rezervlere ek
lendi. Yakn tarihte ilk defa Trkler serbeste yurtdna ka
bilme imkanna kavutu: Hkmet, her vatandan ylda
1 .000 dolara kadar dviz satn almasna izin verdi. 1 974'ten
sonra, ii dvizleri azalmaya balad. 1 . 4 milyar dolardan,
1976-78'de 980 milyon dolara kadar azalan ii dvizleri, itha
latn arlnn da artm olmas nedeniyle, d ticaret an
kapatacak dzeyin ok altnda kald. Ama ii dvizleri olma
sayd ithalatn ok daha fazla kstlanmas gerekecek (ii d
vizlerinin ithalat karlama oram 1974'te yzde 38, 1 975'te
yzde 28, 1976'da yzde 19 ve 1977'de yzde 1 Tydi) ve eko
nomik krizle daha erken karlalacakt.
Bat'ya byk gn maddi llere vurulmas zor, ama ok
nemli bir sonucu, Trk iilerinin kitle tketimi kltrne
inanlmaz bir hzla entegre olmalaryd. zellikle Bat Anado
lu'daki gelimi yreler Avrupa'ya daha fazla ii gnderdikle
rinden, demonstrasyon etkisi uygun bir zemin buldu. i d
vizleri ve Almanya'dan getirdikleri metalar yeni tketim kal
bnn kasabalar ve kylere kadar yaylmasn salad ve halkn
byk bir kesimi, zellikle dayankl tketim mallarnda, yeni
tketim alkanlklar edindi.21

Yeni tketim kalplarnn yerleme ritmi, g ve ii dvizi

20 A.Y. Gkdere, Yabanc lkelere
ri, Ankara 1978, s. 178.

lgc Akm ve Trk Ekonomisi zerine Etkile

2 1 N. Abadan-Unat ve dierleri, G ve Gelime, (Ankara, 1976) gn kasaba

yaplan zerindeki etkilerini her ynyle inceleyen kapsaml bir almadr.
Yeni tketim alkanlklanmn btnyle hakim olduu u bir rnek iin bkz.
. Alpay ve H. Sanaslan, Effects of Emigration: The Effects on the Town of Kulu
in Central Turkey of Emirgation to Sweden, Stokholm 1984.
224

dalgalarn izleyerek 1970'lerin balarnda dorua ulat. Bu

ritm, dayankl tketim mallarnn yerli retimindeki sra
mayla akt. rnein, buzdolab retimi 1969'da 1 3 7.000
adetken 1973'te 306.000'e ve 1975'te 415.000'e ykseldi. TV
cihazlarnn yllk retimi, 1 9 70'te 5 . 000'in altndayken
1976'da 570.000'e kt.22 1970'lerin ortalar, kitlelerin satn
alma gc bakmndan gerek bir refah dnemiydi: Byk e
hirlerin gecekondu mahallelerinde veya kasabalarda yaayan
hemen hemen her aile TV cihaz, ou zaman buzdolab ve a
mar makinesi alabilmi, byk ehirlerdeki orta snf ailele
rin ou araba sahibi olabilmiti. Yerli sanayinin rettii mal
lara ek olarak, gmen iilerin getirdikleri eyalar da piyasa
da satlmaya balad. Yurtdmda alan iiler tasarruflarnn
nemli bir ksmn da mal olarak transfer edip, eyalar Trki
ye'de paraya eviriyorlard.

l 960'lardaki ilk g dalgasyla Avrupa'ya gidenler ehirli za

naatlar ve vasfl iilerdi. 1960'lann ikinci yansnda Alman
zel ve kamu kurulular aktif bir biimde ii toplamaya ba
ladlar ve ksa bir sre sonra Anadolu'nun byk i gc re
zervi sahneye knca, ii mracaatlar Almanlarn ve dier
Avrupa lkelerinin taleplerini ok at. Trk hkmeti epey
gecikmeyle bu ak kontrol altna almak istediyse de, bu giri
im sadece baz blgelerin, kylerin veya kiilerin kaynlmas
sonucunu verdi. 1970'lerin ilk yllarnda, l ve i Bulma Ku
rumu'na mracaat ile Alman mercilerinin nihai karar arasn
daki bekleme sresi drt yla kadar kmt.23 Yani, 1968-74
dnemindeki canllktan sonra Avrupa sermayesinin ii talebi
tkenmiti. Trk iileri, cretlerinin dkl ve g al
ma artlarna ses karmadan uyum gstermeleri nedeniyle
22 1 977 istatistik Yll, s. 225.
23 Nispeten gelimi blgelerden ve kesimlerden gelen ilk g dalgas 1960'larn
sonunda sona erdi, ounlukla Orta Anadolu kylerinden gelen ikinci g
dalgas Almanya'nn 1973 sonunda koyduu yasakla kesildi. li gnn tek
resmi kanal l ve i Bulma Kurumu'ydu; yine de gn parlak dnemlerin
de Avrupa'daki iiler akrabalarn veya kyllerini genellikle ismen davet
edebiliyorlard. 1974'ten sonra Almanya, elerin ve ocuklarn Almanya'ya gir
mesine msaade ederek ailelerin birlemesine izin verdi.
225

tercih ediliyordu. talyan, spanyol, Yugoslav ve Yunan iileri

ise bu lkelerdeki dk cretli i gc fazlasnn daha hzl
tkenmesi sonucu Alman i gc piyasas iin pahal hale gel
milerdi. Bu nedenle Trk iilerinin Avrupa i gc piyasa
snda rekabet ans sryordu. AET'ye ortak yeliin ngr
d ayrcalklar hibir zaman gereklemediyse de (zellikle
Almanya'yla yaplan) ikili anlamalar ve l 970'lerin bandaki
byk ii gnn kazandrd ivme, g dzeyinin devam
na katkda bulunan faktrler oldu. Yine de, "petrol oku"ndan
sonra, resmi kanallarla giden ii says birdenbire azald:
1969-73 dneminde ylda ortalama 100.000 ksur ii yurtd
na gitmiken, bu rakam 1 974-77 dneminde ylda 15.000'in
altna dt. 24 Bu dnemde, arkadalarn veya akrabalarn zi
yaret bahanesiyle gidip i bulan kaak gmenlerin says, bu
g nlemeye ynelik resmi kampanyalara ramen nem ka
zand. Ama kaak g, resmi kanallarla g edenlerin saysn
daki azalmay telafi edecek boyutlara ulamad.
Avrupa'ya giden ii saysndaki azalma, l 960'larn ortala
rndan beri dviz gelirlerinde grlen ykselme eiliminin
tersine evrilmesi demekti. Yurtdndaki iiler ilerini kay
betme ihtimaline kar daha tedbirli davranarak, tasarruflarn
o kadar yksek bir blmn Trkiye'ye transfer etmeyi artk
istemiyorlard. Ayrca, dolarn resmi ve karaborsa kuru arasn
daki farkn gitgide almasnn ortaya koyduu gibi, Trki
ye'de izlenen iktisadi politika bir kmaza gelip dayanmt.
Sonu olarak, tasarruflarn daha kk bir blm resmi yol
larla transfer edilir oldu ve gayriresmi yollarla para gnderme
eilimi artt. 1974'te 1 .425 milyon dolarla en yksek dzeyine
ulaan ii dvizleri, 1976'da 983 milyon dolara dt ve iki
yl boyu bu civarda kald. Ayrca, gnderilen yllk dviz orta
lamas 1 974'te (kaak iiler hari) ii bana 2.000 dolara
24 1973'n sonuna kadar yaklak 800.000 ii Avrupa'ya resmi kanallarla g et
miti. Muhtemelen 100.000 ii kaak olarak gitmiti. 1980'e gelindiinde ii
saysnda nemli bir art olmamasna ramen, almayan aile fertlerinin say
s 400.000'den 1 . 1 milyona kmt. 1980'de, Avrupa'da yaayan Trklerin sa
ys 1.9 milyona ulamt. Bkz. A.S. Gitmez, Yurtdna li G ve Geri D
nler, stanbul, 1983, s. 20-23.

226

yaklarken, 1 978'de 1 .300 dolara dt. Bu gerilemeler, Tr

kiye'nin demeler dengesinde yeni sorunlar douran kriz kon
jonktrnn habercisiydi. i dvizleri 1972 ve 1973'te d ti
caret an fazlasyla karlamt; ama bu dvizlerin ticaret
an karlama oram, 1973'te yzde 154'ten 1975'te yzde
39'a ve 1977'de yzde 24'e dt. Yani, yurtdndaki iilerin
her trl iktisadi derde deva sayld dnemin sonu birdenbi
re gelmi, siyasi-iktisadi modelin snrlan yeni bir ertelemeden
sonra tekrar zorlanmaya balamt.
*

1970'lerin ortalarnda siyasi rekabet iddetlenmi, istikrar

sz koalisyonlar kurulmutu. 1 9 7 l'deki asken mdahaleden
sonra parlamenter modelin yeniden tesisiyle, artk sosyal de
mokrasiyi benimsemi Ecevit'in CHP'si iktidara geldi. Ama bu,
MSP'yle koalisyonu gerektiren istikrarsz bir ynetimdi. Bir
sre sonra bu koalisyonun yerini MSP dahil btn sa kanat
partilerinden oluan ve l 977'ye kadar devam eden Milliyeti
Cephe koalisyonu ald. 1973-77 dnemindeki siyasi rekabetin
ve istikrarsz ynetimin sonucu, hkmetlerin ekonomiyle il
gili hibir radikal tedbir almay istememeleri ve almamalar,
bunun yerine btn abalarn mevcut durumu ellerinde bu
lunan aralarla devam ettirmeye yneltmeleriydi. Mevcut den
gelerin devam ettirilmesi dviz bolluuna bal olduundan
Demirel ve Ecevit hkmetlerinin balca amac dviz bulabil
mek oldu.
Bu aradaki iki gelime, Kbns olay ve petrol fiyatlarnn art
mas, dviz bulmay daha da gletiriyordu. 1974 yaznda
Yunan cuntasnn Kbns'ta sac bir darbe dzenlemesi zerine
Ecevit hkmeti Kbns'n kuzeyini igal etmeye karar verdi.
Bu igal beraberinde diplomatik dzeyde bir karklk getirdi;
Batl devletler ve zellikle ABD , Trkiye'ye hibe, yardm,
uzun vadeli kredi ve askeri yardm adyla verdikleri resmi yar
dm kesmek zorunda kaldlar. Ayn zamanda, dnya para kri
zi denen konjonktr de ABD hkmetinin tek tarafl transfer
leri devam ettirme gcn ciddi biimde azaltmt. Petrol fi227

yatlannn ykselmesi yznden sanayileme programnn it

hal gerekleri hzla artarken, uzun vadeli ve dk faizli kredi
lerden artk yararlanlamayacakt. thalat 1973 ile 1974 arasn
da yzde 80, 1974 ile 1975 arasnda yzde 39 artmt. Fiyat
lar sabit kalsayd (yani petrol fiyat ykselmeseydi) sanayi sek
trnn ithal ihtiyac ylda yzde 1 5 civannda artacakt. Dola
ysyla, ithalatn bu lde artmasnn balca nedeni petrol fi
yatnn ykselmesiydi.25
Gelimi lkelerin denenmi kalplann skskya izleyen
bir sanayileme projesi ucuz petrol ithalatna dayanan tekno
lojileri kullanmak zorundayd. Trkiye'de. rnein termik
santrallarda kullanlan teknikler, petrol-youn retim ve tke
tim alkanlklannn varlna aka iaret ediyordu. Kmr
madenlerinin ve hidro-elektrik potansiyelin gelitirilmesi ih
mal edilmiti. Sanayi retiminde ya dorudan doruya mazot
ve fuel oil ya da fuel oille alan santrallarda retilen elektrik
kullanlyordu. Ulatrmada, demiryollan 1930'lardan beri ih
mal edilmi ve bu hizmet Amerikal uzmanlann da katksyla
rmeye braklmt. 1948'de hazrlanan bir raporda, demir
yollanna hibir rol verilmeden, tamamen kamyonlara ve oto
mobillere dayanan bir karayolu ebekesi kuvvetle tavsiye edil
mitir.26 l 950'lerin iktisadi canllk dnemi, Amerikan modeli
ne tek yanl ballyla gelecei ar bir ipotek altna sokmu
tu. Bu, lstanbul'daki tramvayn fazlaca geleneksel grlp, tp
k kinci Dnya Sava ncesinde Amerikan ehirlerinde oldu
u gibi raylannn sklmesi raddesine varan bir ballkt. T
ketim kalb Amerikan modelini ok yakndan takip etmi ve
sonuta Avrupa'da geerli dzeyde kamu tketimi gelimemi
ve yetersiz kalmt. Bu nedenle, petrol fiyatlan, ekonomiyi or
talama teknolojik gelime dzeyinin gerektirdiinden daha
fazla etkiledi.
thalat faturasndaki ani art, nce ii dvizleri sayesinde
25 Trkiye'nin petrol ithalar 1973'te 221 milyon $ ve 1979'da 1 .661 milyon $'d. Bu
toplamlar o yllardaki ithalarn srasyla yzde 1 1 , yzde 20 ve yzde 34'ne eitti.
26 Thomburg vd., Turkey, an Economic Appraisal. Ayrca bkz. Rivkin, Ara Dcve
lopment, ksm Ill.
228

biriktirilmi olan rezervlerden karland. Ama 1977'de Mer

kez Bankas'nn altn ve dviz rezervleri tkendi. 1 9 7 5 ve
1976'da iktidardaki MC koalisyonunun uluslararas deme ac
zini Eurodollar piyasasndan ksa vadeli ve yksek faiz oranl
borlar alarak erteleme yoluna gitmesi daha da vahim bir so
nu dourmutu. 1975 ile 1978 arasndaki bu pahal borlar
3.6 milyar dolara, yani o drt yln toplam ithalaunn bete-bi
rine kt.27 Bu borlanma ynteminde Trk sanayicileri, fon
larn bol olduu dnya ekonomisinde Avrupa bankalarndan
cari oranlarn epey zerinde faizlerle bor buluyorlar, Trk
hkmeti de bu borlarn dolar olarak geri denmesini garan
ti ediyordu. Borlu firmalar, bu meblalar hkmete Trk Li
ras olarak dyorlard. Birok baka lkede olduu gibi, kre
dilerin geri denmesindeki glkler dviz krizinin balca
unsuru oldu ve 1978'de Trk hkmetinin imzalamak zorun
da kald standart IMF anlamasyla sonuland.
Dviz skntsnn dolayl bir sonucu, kapitalistlerin muha
sebe ilemini daha da arptmasyd. Koruma altnda bir sana
yilemenin kendine zg bir mantkla yrdne phe
yok. Dvizin siyasi datm, rekabetle elde edilen "normal"
kar kavramn anlamsz klan bir rant yaratma mekanizmas
oluturmutu. 1970'lerin ikinci yansnda kapitalistlerin teker
teker yabanc kredi peinde komalar, rant arayn lke s
nrlan dna tard. zellikle, yurtdndaki Trk iileri,
dvizin nemli bir blmn salayacak durumda olduklanndan, bu plann potansiyel ortaklar olarak ortaya ktlar.
1975-80 dneminde, sanayiciler ve tccarlar, resmi kurun
zerinde fiyat deyerek, Avrupa'daki Trk iilerinin tasar
ruflarn ve uyuturucu madde ve dier kaaklarn elindeki
dvizi satn aldlar. nceleri bu fonlarn bir blm ticari
kredi eklinde geri dnerek Trkiye'nin ksa vadeli borlar
nn bir ksmn oluturdu. 1 976'dan sonra ithalat zerindeki
kstlamalarn artmasyla, dpedz kaaklk nem kazand.

27 K. Ebiri, 'Turkish Apertura (Part I)', ODT Gelime Dergisi, 1980, say 3-4, s.
241.
229

Sanayiciler, retim faaliyetlerini devam ettirebilmeleri iin el

zem olan her trl girdiyi lkeye kaak olarak sokabiliyorlar
d. 28 Kaak girdiler kullanlarak retilen sanayi mallar tabi
atyla daha yksek fiyata satlp, daha ok rant salyordu.
1978-79 dneminde dviz ktl son haddine varmt. ste
lik hkmetler de sanayideki birikimi baaryla desteklemi
olan sbvansiyon programlarndan vazgemeyi istemiyorlar
d. Bu iki olgunun biraraya gelmesi, baz temel sanayi mallar
nn uzun srelerle piyasadan ekilmesi gibi ok ciddi bir so
nu dourdu. Ktlk, karaborsa getirisi biiminde ek bir ola
anst kar salad. zellikle 1 978-79'daki Ecevit iktidar s
rasnda, hkmet devletin rettii baz girdiler ile baz ithal
girdileri dorudan tahsis ederek, pazar mekanizmasn devre
den karmay beceriksizce ve srarla denedi; bylece, ithal
ikamesinde zaten mevcut olan rant ekonomisi tamamen
kontrolden kt. Sanayilemenin hedeflerinin bu ekilde ar
ptlmas, arac rantiyelerin byk servetler biriktirmesine yol
at. Ekonominin alt ve beklediine oranla ithal mallar
ne kadar ktlatysa, rant ekonomisinin boyutlar o lde
byd ve sanayicilerin karlan aleyhine yeniden blm o
lde nem kazand. Bu rant ekonomisi, 1970'lerin sonla
rnda sermaye-emek ilikilerine ve sanayi sektrnn siyasi
tepkisine damgasn vuran kar orannn dmesinin balca
unsurlarndan biriydi. Ayn zamanda, gelirlerin byk lde
yeniden bllmesine yol aan ve bylece ithal ikamesi yl
larnn adil saylabilecek gelir dalmnn tersine evrilmesi
ne katkda bulunan bir mekanizma oldu.
*

Sistemin krizini sermayenin krizine dntren -ve so

nunda burjuvazinin siyasi yollarla uygun bir zm aramas
na yol aan- faktrler maddi retim aralarn idame ettirme
nin glemesi ve kar skmasnn boyutlarnn bymesiy-

28 Bu konudaki bilgilerin ogu anekdot niteliindedir. Bu dnemle ilgili olarak

bkz. Y. Doan, IMF Kskacnda Trkiye, 1 946-1 980, Ankara, 1980.
230

di. Sanayiye eitli girdileri salamakta karlalan fiziki kt

lklardan daha nce bahsetmitik. Bu ktlklar, karaborsa kar
larnn araclara braklmasn zorunlu klan fiyat artlarna
yol amakla kalmad; devletin rettii veya datt baz mal
larn hi bulunamad da oldu. Petrol, petrol trevi ara mal
lar ve elektrik ikinci kategoriye dahildi. Bu girdiler buluna
maynca retim duruyor, ama kapitalistler sabit retim mali
yetlerini ve ii cretlerini demeye devam etmek zorunda
kalyorlard. Kanunlar iilerin keyfi olarak iten atlmasna
engeldi ve kapitalistler iten kardklar ya da iten ayrlan
iilere kdem tazminat demek zorundaydlar. Ktlklar is
tisna olmaktan kp kural haline gelince, fabrikalarda retim
sk sk durmaya balad ve ithal ikameci sanayi burjuvazisi
siyasi otoritenin gerekli dvizi bulmaktaki aczini protesto
eden daimi bir kulis oluturdu.
Kar skmasnn iki unsurundan bahsetmitik; toplam art
n gittike daha byk bir blmnn her eit aracya ve
zellikle kaaklara braklmas ve gerekli maddi girdilerin te
minindeki glkler karsnda sabit maliyetlerden tasarruf
edilememesi. Bu iki unsur da dviz ktl biiminde ortaya
kan ksttan ve dolaysyla baml bir sanayi yaps iin elzem
girdilerin ithal edilmesindeki glkten kaynaklanyordu.
nc unsur daha siyasi nitelikteydi ve ithal ikameci sanayi
lemenin dayand siyasi-iktisadi mevzuatn ataletinden kay
naklanyordu. rgtl ii snfn koruyan i mevzuat, iki
ylda bir yaplan toplu szlemeler, parasal cretleri otomatik
olarak arttran bir mekanizma haline getirmiti. Btn sendi
kalar birka pilot szlemeden aldklar sinyallere gre hareket
ediyorlard; sektrler arasndaki karllk farklarndan bamsz
olarak sanayiciler cretlerdeki ortalama art dyorlard.
retimin maddi koular artk yeniden retilemez hale gelip,
birikim kolayca gerekleebilir olmaktan ktnda sendikala
rn gc, ilevini kaybederek burjuvazi iin bir engel olutur
maya balad. Kart gler arasndaki eski uzlama nce rt
l sonra ak atmaya dnt. Grevlerin ve grevler nedeniy
le kaybolan i gnlerinin says, 1973-76 dneminde ylda or231

talama 65 grev ve 1 milyona yakn i gnnden 1977-80 ara

snda 190 greve ve 3 . 7 milyon i gcne kt.29
Bu gelimelerle beraber sanayi yatrmlan yavalad; yatnn
dzeyi ( 1976 sabit fiyatlaryla) 1977'de 40.4 milyar Tl'.den,
1978'de 38.7 milyar Tl'.ye ve 1979'da 36.4 milyar Tl'.ye d
t. 30 Sanayi sektrndeki retim dzeyleri de benzer bir ei
lim gsterdi: 1977'den 1 978'e sanayi retimi sadece yzde 3.6
orannda artt. 1979'da ise yzde 6 azald. 1980 ylndaki sana
yi retimi 1978 dzeyinden yzde 10 daha dkt.31 retim
derken, cretlerin sanayi katma deeri iindeki pay ya artt
ya da ayn kald. 1974 ile 1976 arasnda, cretlerin sanayi kat
ma deeri iindeki pay yzde 2 7'den yzde 3 1 . 7'ye kmt.
Bu rakam 1978'de yzde 37.Tye ykseldi. 1979'da ise yzde
37.3't.32 Yani, sanayi iileri bir grup olarak krizin klfetin
den saknmay baardlar. Ama i gvenliinin gittike tehlike
ye dmesi sonucu, bu grup iinde eskiden var olan farklarn
daha da artm olmas muhtemeldir.
Trkiye'deki sistemin krizi, benzer lkelere nazaran epeyi
bir sre ertelenmiti. ans eseri olarak ii dvizleri ve bilerek
yaplan ksa vadeli borlanma, burjuvazinin, kapitalist rasyo
nalitenin hangi ltyle baklrsa baklsn, oktan terkedil
mesi gereken bir stratejiyi srdrmesini salad. Fakat, palya
tif tedbirlerle sanayi burjuvazisini dnya apndaki iktisadi
dnmn etkilerinden korumak mmkn deildi. stelik
daralan bir ekonomide, btn siyasi ve toplumsal etkileriyle
birlikte, blm sorunlar da ertelenemezdi.
*

lthal ikameci sanayilemenin ekonomi politiine ilikin ile

ri srdmz tezler periferiye zg bu birikim modelini belli
bir uluslararas balama yerletirmiti. Yabanc sermaye (dev29 Y. Kepenek, Trkiye Ekonomisi, Ankara 1983,
lmasdr.

s.

570. Bu yararl bir sentez a-

30 A.g.e., s. 572.
31 1969 sabit fiyatlaryla Bkz. 1981

lstatistik Yll, s. 401.

32 Boratav, "Trkiye'de Poplizm'', s. 9, 17.

232

let yardm veya zel yatnn) biimindeki d sbvansiyon ol

madan ve hegemonyac devlet (ABD) bu birikim tarznn dn
ya i blm zerindeki etkilerini kabul etmeden, ie dnk
sanayileme stratejisini srdrmek ok g olurdu. Bu mode
lin snrlan da ite bu noktada izilmiti: Model dnya ekono
misinin dalgalanmasna ve zellikle hegemonyac gcn ter
cihlerine balyd, yani-d dinamie kar savunmaszd. Mo
delin baarl olmas iin dnya ekonomisinin daralmamas,
genilemesi lazmd. Dk faizli krediler, genileyen dnya
pazarlar, yurtdnda istihdam imkannn artmas ve ucuz pet
rol, Trkiye ekonomisinin kesintisiz byme dneminin er
evesini oluturmutu. Dnya krizi bu artlan yok etti ve ikti
sadi haan yksnn sona erdiini haber verdi.
Hegemonyac devletin dnya satn alma gcn yeniden
bltrme -yani kayrd lkelere neredeyse karlksz bor
verme- yeteneini kaybetmesiyle, bu konfigrasyonda ilk ge
dik almt. Vietnam Sava srasnda dnya ekonomisinin
yeni baslm dolarlarla dolmas, bu politikann srdrlebil
mesi iin gerekli gven ortamn zedelemi, ABD'yi hamilik i
levinin nemli bir unsurundan mahrum brakmt. ABD'nin
karlksz bor verme yeteneini kaybetmesi, hegemonyasnn
gerilediini gsteriyordu. Ama bu geriltme hemen bir nbet
deiimiyle sonulanmad; dnya dzeyinde bir belirsizlik d
nemini balatt. ayet bir nbet deiimi sz konusu olsayd,
lkenin corafi konumu ve l 960'larda artan balantlar nede
niyle Trkiye ekonomisi Alman sermayesinin nfuz alanna
girerdi. Bu dnemde, Trk politikaclar ve aydnlarnn yan
sra, Alman ve AT evreleri de, Trkiye'yi eskiden Alman ya
ylmaclna balam olan "zel balan" diriltme ihtimalin
den bahsediyorlard. Ama Amerikn hegemonyas btn alan
larda, hele askeri alanda, ayn lde gerilemedii gibi Alman
devleti de tasarlanan hami rolnn beraberinde getirecei
siyasi sorumluluu stlenmeye hazr deildi. ktisadi dzeyde
bile, AT'yle yaplan ortaklk anlamasnda ngrlen Trk i
ilerinin serbest dolam tehdidi daha byk tasarlar zerin
de iktisadi ilikilerde ABD'yi ikincil bir konuma ittiyse de,
233

Trkiye'yi Avrupa hakimiyeti altnda bir gelime izgisine y

neltmedi. Bata spanya ve Yunanistan olmak zere, kuzeyden
ii dvizleri, turizm geliri ve zel yatrm biiminde fonlar
alan dier gney Avrupa lkeleri iin byle bir yn deiiklii
gndemde grnyordu. AT'ye ynelim, bu lkelerin iktisadi
ilikilerini biimlendirmeye balad ve bunun bir yansmas
olarak birikim modelleri i pazara baml olmaktan gittike
kurtuldu. Trkiye ise eitli nedenlerden tr bu dinamikte
yerini alamad.
Avrupa sermayesinin gelimi merkezlerinin Trk ekonomi
sine ihtiya duyduu fonlan salamaktaki roln ele almtk.
Trk iilerinin Avrupa'da istihdam ve gnderdikleri dvizler,
devletler aras sistemin oynad araclk rolne ramen, esas
olarak, iktisadi artlara hemen cevap veren pazar olgulanyd.
Nitekim, ii gnde, 1973-74'deki petrol okuyla ayn anda
bir yavalama grld ve ksa bir sre sonra yurtdna net ii
k sfra dt. Ayn zamanda, isizlik ve ilerini kaybetme
tehlikesi yurtdndaki iilerin tasarruflann Trkiye'ye gn
derirken daha ihtiyatl davranmalanna yol at. Bylece, dn
ya krizinin etkisi, Almanya'nn ve dier Avrupa lkelerinin
Trkiye'nin sanayilemesinin finansmanna dolayl katklan
nn azalmas yoluyla hissedildi.
Yine de, Avrupa'daki iiler Trkiye'deki ithal ikameci sana
yilemeye zaman kazandrmakta temel nem tayan bir rol
oynamlard. li dvizleri olmasa krizin etkisi Trkiye'de ok
daha nce hissedilecek ve 1970'lerin ilk yansnda ekonominin
kstl ithalata ve zorunlu bir ticaret hamlesine sancl bir bi
imde uyarlanmas gerekecekti. te yandan, krizin ertelenme
sinin, 1980 sonras dneme gre daha yumuak olabilecek bir
geii nledii de savunulabilir. Himaye altndaki Trk ekono
misini dnyaya yava yava "amak" ve sanayicileri daha k
k bir okla himayenin rantndan mahrum brakmak mm
kn olabilirdi. Bu ise 1980'den sonra i pazann ykmnn ge
rektirdii ldeki gelir kutuplamasna nazaran daha yumu
ak bir yeniden blmle sonulanabilirdi. Mevcut artlar al
tnda, sanayiciler ve iirilmi bir i pazarda kan olan dier
234

gruplar ertelemenin nimetlerinden yararlandlar; bu gruplarn

yaptklar bask sonucu, hkmetler erteleme sresini daha da
uzatmaya alt. l 970'lerin ortasndaki ksa vadeli ve pahal
bor alma politikas, d artlarn ykn arlatrdndan ve
alacakllarn basksn arttrdndan, eninde sonunda gerek
leecek olan yeniden yaplanma srecini daha da gletirdi.
Trkiye'deki iktisadi politikann korumaclk altnda sanayile
me ynnde fazla angaje olduu ve uluslararas pazann kapi
talist yaayabilirliin tek ls olarak ortaya kaca hesap
lama gnne hibir ekilde hazrlanmad sylenmiti. Ama
uygulanan birikim modelinin geni bir snf fraksiyonlar blo
u tarafndan desteklendii bir durumda olay iktisadi politika
terimleriyle ifade etmek yanltc olur. zellikle, dnya koul
lanmn gelecei zerine tahmin yrtmenin g olduu bir d
nemde, hkmetin ksa vadede sonu getirecek politikalar ye
rine, uzun vadeli hedeflere ynelecek bir yapsal zerklii yok
tu. phesiz, ksa vadeli dzenleme baarl olduka iktisadi
yap da daha az esnek ve deimeye kar daha direnli hale
geldi. Sonuta kk sapmalarn bile byk muhalefetle kar
laaca bir noktaya ulald. Bu katlk hkmetlerin lke
iinde muhalefetle karlamak yerine IMF'yi karsna alma
yolunu setii 1977- 1 980 aras dnemde< aka ortaya kt.
1970'lerin ortalarna gelindiinde, Trk sanayisinin uzun s
ren bir korumac gelime dneminden kmasnn vakti oktan
gelmiti. D ticaret hadlerindeki ktlemenin demeler den
gesi zerindeki sonulan ve ihra rnlerinin sauld dnya
pazarlanmn daralmasnn etkisinin ceremesi ekilmeye balan
m, politika uyarlamalar yapmak daha da glemiti. Petrol
fiyatnn drt kat artmasyla, 1976-1979 arasndaki dnemde
ithalata denen dvizlerin drtte-birinden fazlas petrole git
miti. denmesi gereken bor yekununun ihracata oran
1973'te yzde 13 iken, d fonlarn maliyetindeki art nedeniy
le 1977'de yzde 33'e kmt. Dviz temin etmenin gittike
glemesi ve politika oluturmadaki atalet, 1976'dan sonraki
yllarda GSMH byme hznn yavalamasna yol at.
Bu blmn banda, bir yandan i pazar yaratlmasyla, te
235

yandan da sanayicilerin kar orann garantiye alan sbvansi

yonlar ve koruma rantyla, Trkiye'de klasik kriz eilimlerin
den kanldn savunmutum. Bu, Trkiye'deki ithal ikame
ci "dzenleme"nin dnyadaki iktisadi canlla baaryla ayak
uydurduu anlamna gelir. Yani, dnyadaki iktisadi canllk
devam ettii srece, toplumsal artn sermaye birikiminin ih
tiyalarna uygun bir biimde bllmesi salanarak lke ii
krizden kanmak mmkn olmutu. Kriz, d demeleri den
gelemenin gittike glemesi sonucu balad. Dnya krizinin
baz unsurlar, Trkiye'nin karsndaki sorunlarn iddetlen
mesinde dorudan etkili oldu; bu unsurlar evre lkelerin ih
ra mallarnn satld dnya pazarlarnn daralmas, Avru
pa'da Trk iilerine talebin azalmas, genel bir merkantilizm
atmosferinin ortaya kmas ve hegemonyac gcn gerileme
sinin dolayl birer sonucu olarak dnya para piyasalarnn kar
gaa iine girmesi ve petrol fiyatlarnn ykselmesiydi. lke ii
kriz, tpk ncesindeki genileme dnemi gibi, dnya iktisadi
konjonktrnn ithal ikameci sanayilemenin aynasnda yan
syan bir grntsyd. Bu yansmada ekonomi zerinde et
kin kst, ithal girdilerin bulunamazl biimine brnd. t
hal girdiler ve ithal teknoloji olmadan ekonomi yrmyordu.
Girdi salama sorunlar, retimin maddi artlarnn devam et
tirilememesine dnt. Kapasite kullanmndaki azalmadan
balayp karlarn ve sanayi yatrmlarnn azalmasna kadar
uzanan bir nedensellik zinciri yoluyla, iktisadi byme durdu
ve bu kriz eitli toplumsal atmalar ortaya kard. Byme
olmadan toplumsal hesaplar kapatlamazd; bylece, hzl d
nm sreci iinde hasralt edilmi toplumsal gerilimler ye
ni boyutlar kazand. Bu atmalarn ortaya nasl ktn ve
ideolojik zgllklerini anlamak iin, yukarda anlatlanlara
paralel olarak, Trkiye'nin kltrel ve ideolojik tarihinin -ka
bataslak da olsa- bir erevesini izmek gerekli. Bir sonraki
blmde bunu yapmaya alacam.

236

DOKUZUNCU BLM

Burjuva deolojisi
Neden Ykselemedi?

1970'lerde, Trkiye'deki ideolojik yelpazenin ortasnda kal

knmac-poplist bir platform yeralyordu. Temsil edilen siyasi
akmlar asndan ideolojik yelpaze cumhuriyet tarihinin n
ceki dnemlerine nazaran ok daha genise de, merkezde be
lirgin bir kmelenme de vard. lki ana platform arasnda b
yke bir mesafenin olduu 1950 ncesi durumla karlatrl
dnda, bu odaklamann yenilii aikard. Bu blmde, hem
merkezdeki younlamay hem de younlamann merkezka
yan rn olan u ideolojileri ele alacam.
Brokrasinin hakimiyetinin srd dnemdeki ideolojik
alma, yukardan aaya reformculuk ile piyasa liberalizmi
ni destekleyen, geleneksel cemaat balantlarn savunan bir
poplizmi kar karya getirmiti. l 950'lerde, iktisadi kalkn
mann maddi koullan Demokrat Parti'nin devletilik aleyh
tar sylemini terketmesini gerektirdi. Grnrde kar olma
sna ramen, DP de politika olutururken, devletilikten ka
namamt. Ayn minvalde, giderek muhalefet partisinin plat
formuna hakim olan kalknmaclk da DP'nin liberalizmi ile
kaynat. DP devleti ve kalknmac olunca siyasi tartmann
ekseni deiti: Piyasa-devlet kartlnn yerini, devlet gc
nn iktisadi bymenin amalan iin en iyi nasl kullanlaca237

 ekseninde dnen tartma ald. 1 950'lerin sonlarnda, her

iki tarafn sylemine de blm sorunlarna pek yer verme
yen iktisadi kayglar hakimdi. Ortak ama sanayilemekti; ge
lir blm ve sosyal adaletten fazla sz edilmiyordu.
1960'tan sonra, politik tartma makro-ekonomik hedefler et
rafnda ekillendi. Bylece kalknma forml etrafndaki bir
liktelik daha da arpc bir hal ald. Hem sa hem de sol, eko
nominin performansn yetersiz buluyor, daha zerk dinamii
olan bir sanayileme istiyordu. Her iki tarafa gre de baar
nn ls duman tttren bacalar ve elik retiminin hac
miydi. nce ekonomi geliecek, blm sorunu ondan son
ra halledilecekti. lthal ikamesi, iktisadi politika olarak otur
duktan sonra, iki tarafn senaryosunda devlete sadece ayrnt
larda farkllaan bir rol verilir oldu. lthal ikamesinin ekonomi
politii devletten beklenen ana grevleri skskya belirlemi,
bu konuyu siyasi tartmann stne karmt.
Balca gruplar arasndaki bu ideolojik alma siyasi yelpa
zenin her iki ucunu bombo brakp 1960'lardaki ve 1970'ler
deki siyasi mcadelenin mahiyetini belirledi. Bu akmann
bir neticesi soldaki ve sadaki boluklarn hemen dolmas ol
du. Bir tarafta, sendikalar ve sosyalist hareket ortaya kt;
br tarafta sac hareketler, solcu materyalizm olarak gr
dkleri eyin yerine "idealist" bir model getirmeye teebbs
ettiler. Her iki tarafn tabanlarn glendiren kapitalizmin
hzla gelimesiydi; ii snfnn sayca artmasnn yan sra
kk retimin ve geleneksel toplumsal yaplarn zlmesi,
yeni ideolojiler etrafnda rgtlenen toplumsal hareketlerin
maddi temellerini hazrlamt. Anlalmas pek g olmayan
nedenlerle, hem sa hem de sol ideolojiler Kemalizmin tarihi
mirasn kullanarak daha tandk klklara brndler, byle
ce de yerli tketimleri kolaylat. Bu yeni ideolojiler hem
dorudan doruya, hem de kendini yeniden tanmlamak zo
runda kalan merkezci dnce zerindeki etkileri yoluyla,
btn siyasi alann inkar edilemez bir biimde "modernle
mesi"ni saladlar.

238

Burjuvazinin tarihi boyunca mcadele alanna hi kmam

olmas Trkiye'nin ideolojik evrenini tanmlayan balca faktr
d. Yukarda, Birinci Dnya Sava ncesinde Osmanl lmpara
torluu'nda bir kentsoylu (brgerliche) toplumun domaya ba
ladndan, ama bu gelimenin etkilerinin iktisadi ve kltrel
alandan siyasi alana aktarlamadndan sz etmitim. okmil
letli imparatorluun kmesinden ve domakta olan burjuva
toplumunun sava srasnda urad ykmdan sonra, Ankara
hkmeti iktisadi dllerin datmn skskya belirlemi ve
beraberinde burjuva bir dnm getirmeyen kapitaliSt bir geli
meyi ynlendirmiti. Bu nedenle burjuvazi uzunca bir sre ba
larn koparp kendisine ayn bir kimlik edinme frsatn bulama
mt. Dnm ynlendiren brokrasinin perspektifi ise "dev
leti kurtarmak" endiesinin ortaya koyduu gibi, her eyden n
ce devlete dnkt. "Devleti kurtarmak", devletin varlk neden
leri uruna yurtta haklarm, mali g uruna iktisadi gc ve
nderleri arkasnda kenetlenme uruna katlm ve demokrasiyi
feda eden btn gerekelerin bir zetiydi. Brokrasinin byle bir
tercih yapmas olaand; burjuvazinin muhalefetiyle karlama
yan bu tercih btn halkn balca kaygs haline gelerek kurum
sallat. Kemalist eitim sistemi, kendilerini hi bitmeyen bir
"devleti kurtarma" grevinin doal adaylar sayan mezunlaryla
bu kaygy yeniden retti. Eitimdeki bu ncelik ylesine sa
land ki, tahsilliler, l 960'larn sonlarna kadar imtiyazlarnn do
al olduundan hi phelenmediler. 1950'deki ve sonrasndaki
anti-otoriter dalga bile tahsilli sekinlerin normlarn deitire
medi: Cumhuriyeti modeli savunup, bu modelin kapsamn
devletin daha da fazla kontrol edecei bir sanayilemeyi de iine
alacak ekilde geniletmeye altlar. Bir yandan da, glenmek
te olan iadamlarna sonradan grm taral yaftasn astlar.1
1 . Mardin, "Center-periphery Relations: A Key to Turkish Politics?", Daedalus,
K 1973. Bu makalede, bu gr en sofstike biimde sunulmutur. Popler
bir versiyon iin bkz. A. Gevgilili, Ykseli ve D, stanbul, 1981, zellikle
ksm II ve III.
239

Sivil toplumun temelini oluturabilecek kurumlarn gten

dmesine ek olarak, iktisadi politikadaki hakim eilim de
burjuvaziyi pasiflie itti. l 930'larn o toriter zellikleri
(1950'lerin ilk birka yl hari) incelediimiz dnemin sonu
na kadar ekonominin nispeten darya kapatlmas yoluyla
pekitirilmiti. Bunun sonucunda, pratik ynelimi asndan
burjuvazi istisnai derecede "milli" kald. Gl bir d balan
tdan mahrum olan ve yabanc sermaye yatrmlarnn kapsa
mn kstlayabilen burjuvazi, devletin ekonomideki merkezili
ini btn gcyle destekledi. stelik, mevcut olan uluslara
ras balant da iktisadi ilikilerin niteliini devletler aras
platforma kaydrarak, bu merkezilii glendiriyordu. 2 Dola
ysyla, burjuvazi, brokratik deerlere ve kayglara kar k
ma arzusunu duymad. ktisadi baarsna ramen, kendisine
vehmedilen devrimci iradeden yoksun braklm olmaktan te
dirgin deildi.
Trk devletine damgasn vuran sreklilik asndan da ayn
tehise varlabilir. Cumhuriyet Trkiyesi, eski rejimden dev
rimci bir koputan ok, sava artlan altnda gerekleen bir
dnmn rnyd. Toplumsal hayatn deiiklie urayan
birok yn de gemiten ani kopular olnadan, tedricen, ev
rimlemiti. Kurumsal reformlar, hibir zaman toplumsal bir
muhalefetin kazanmlar sonucu ortaya kmamt. rnein,
halifeliin kaldrlmas ncesinde antiklerikal bir hareket g
rlmemiti; kadnlara eit haklar verilmesinden nce bir kadn
hareketi olmamt; rgtlenme ve grev hakkm mcadeleci
bir ii hareketi elde etmemiti. Aslnda, bu gibi hareketlerin
ortaya kmasna meydan vermeden yukardan yaplan re
formlar, toplumun dinamii zerinde boucu bir etki yapm
ve mcadele ve katlm geleneinin yerleme ans kaybolmu
tu. ehir nfusunun 1950'den sonra hzla artnas da bu nfu
sun potansiyel kentselliini trplemiti. Gmenler, ehir
toplumuna yeni girdikleri iin en azndan geici bir sreyle
konformist oldular. Ayrca, kyden gelen gmenlerin pop2 . Keyder, "Gney Avrupa lkelerinde Ticaret Aklarnn Ekonomi Politii".
240

list politikalar yoluyla topluma btnletirilmeleri, devletle

ilikilerini glendiriyor, toplumun zerklemesini nlyor
du. Bu nedenle, toplumsal kaulm uzak bir ideal olarak kald
ve ekilsel bir parlamenter demokrasi katlmn tek biimi ol
du. Partiler aras rekabet her eyin stnde nem kazanarak,
toplumun hareket alann iyice daraltt. Hem solda hem de
sada, siyaset sd iktidara gelmenin bir yolu olarak grld,
demokrasi ise oy toplamann dar snrlan iinde yorumland.
Toprak sahibi bir oligarinin olmamas ve yabanc sermaye
nin pek nem tamamas gibi maddi artlar otoriter tek parti
ynetiminden ok partili rejime yumuak geii mmkn kl
mt. Aynca, sermayenin herhangi bir fraksiyonunun rakipsiz
hakimiyet kuramamas (bylece burjuvazi ii rekabetin devam
etmesi) ve daha da nemlisi brokrasinin zerkliinin srmesi
devlet iktidarnn kolayca gaspedilemeyecei anlamna geli
yordu. Siyasi alanda yaranlar ise semen davrann ve say
larn arln dikkate almak zorundaydlar. stelik ekonomi
nin i pazara ynelik olmas, baz siyasi katlm haklarnn
varlna bal olan belli bir gelir dalmn gerektiriyordu.
Fakat bu faktrler sadece snrl ve formel bir demokrasinin
artlarn oluturuyor, devletin eitli kurulular altklar
imtiyazlar kskanlkla koruyorlard. rnein devleti gelene
in muhafz haline gelen ordu eletirinin tesindeydi. D po
litika ve bu politikann uzun vadeli ittifak ve husumete ilikin
parametreleri, milli egemenliin hassas ihtiyalaryla meru
latrlan birer tabuydu. Konuma zgrl ve yurtta haklan
ancak devlet izin verdiinde kullanlabilirdi. Bireye ait kstla
namayacak hibir hak yoktu; olsa olsa, devletin varlk neden
lerine uygun dt lde kazanlacak ayrcalklar olabilir
di. Nitekim, 197l'deki askeri mdahale toplum alannn ge
nilemesi yolunda atlm kk admlarn eski mevzilere ge
riletilmesi ilevini grmt.
1 9 7 1 mdahalesi sivil toplumun hukuk sistemindeki for
mel temellerinin her an ortadan kaldrlabileceini de gster
di. Askeri rejim, 196 1 Anayasas'na gre kurulmu olan yasal
sosyalist partilerin, solcu sendikalarn ve demokrat dernekle241

rin yelerini mahkemelere karp mahkum ettirerek, vatan

dalarn kullanmasna izin verilen zgrlklerin snrlarm

yeniden tanmlam oldu. DP'lilerin 27 Mayslar tarafndan
yarglanmas benzer bir mesaj vermise de, 197 l'deki yne
tim an daha geni bir alana atm ve saygdeer aydnlan
da ikence ve kt muameleye maruz brakarak eski tabular
ykmt. 3 Askeri mdahalenin hukuki ereveyi geriye doru
yeniden tanmlayabilecei ortaya knca, sivil toplumun
maddi temeli daha da zayflad. Hukuki erevenin geerli
kalaca varsaylamazsa, sivil toplumun zerk kurumlarna
zg ilere bulamak sonradan, geriye dnk olarak uygula
nabilecek yaptrmlarla cezalandrlma rizikosunu hep tayan
bir lkst.
Demek ki, politik liberalizmin ortaya kmasn nleyen tek
faktr, i pazara dnk bir sanayilemenin beraberinde getir
dii poplizm engeli deildi. Burjuvazi, iktisadi konumunu
askeri bir zafer sonrasnda edinmi, gdml bir kapitalizmin
artlar altnda olgunlamt. Pre-kapitalist glerle siyasi m
cadeleye girmek zorunda olmakszn, snf olma statsne an
cak devlet vesayeti altnda erimiti. Feodal bir toprak sahibi
snfla atmasna gerek olmamas ve gayrimslim burjuvazi
den hazr devrald konumlara yerlemesi cumhuriyet burju
vazisinin iini son derece kolaylatrmt. Burjuvazi hantal bir
brokratik gelenee kar mcadele etme ihtiyacn ancak,
kinci Dnya Sava'ndan sonra hissetti; fakat bu mcadele,
siyasi demokrasiden ok pazar zgrlklerini elde etme ama
cm tayordu. lthal ikameci sanayilemenin gerekleri, burju
vazinin, bu kez poplizm cilal devletiliin salad rahata
bir daha kavumasna imkan verdi. Trk burjuvazisi, hibir
zaman devlet ile ekonomi arasndaki sk ilikileri toplumun
gznden saklamay amalayan bir ideoloji gelitirmedi. Tersi
ne, devleti bir ekonominin ve kstlayc bir siyasi sistemin
kanlmazln kabul etti ve benimsedi.

3 Bu olaylar iin bkz. E Ahmad, The Turhish Experiment in Democracy, 1 9501 975, Boulder, Colorado 1977.
242

Liberalizmin gyabnda sahneye kan poplizm 1950-80

dneminin ideolojik tarihini biimlendiren temel faktrlerden
biri oldu. 1950 seimlerinde kazand anti-elitist zaferden son
ra, DP belli bal poplist temalan, kylln pazarla btn
letirilmesi amacn gden bir platformda kendine mal etmiti.
Bu nedenledir ki, halkn ounluu 1960 darbesini, CHP lideri
lnn'yle ve onun ahsnda temsil edilen brokratik gelenekle
bir tutmutu. lnn'nn liderliindeki koalisyon hkmetleri
sosyal boyutlu politikalar uyguladysa da (Sendikalar Kanunu
ve grev hakk bu dnemin miraslanyd) CHP, 1960'lann sonla
nnda ortann solunda olduunu ilan edene kadar, eski brok
ratik imaj srundan atamad. Ecevit'in ortaya koyduu ve po
plist patformu san elinden alma amacn tayan bu orta-sol
imaj bir lde baanya ulat. CHP'nin oylan byk ehirler
de ve geri kalm blge kylerinde ykseldi. Yani, hem modem
ii snfnn hem de kapitalizmin gelimesinin ardnda kalm
gruplann oylann almaya balamt. Ama trdeliin sona er
diini haber veren bu yeni farkllama sosyal demokrat bir ta
ban yaratacak kadar gl deildi. Bu zaaf, Avrupa sosyal de
mokrasisine zg kurumsal balan oluturmaktaki gle de
yansd: CHP geni bir ii snf taban yaratamad gibi sendi
kalarla organik balar da kuramad. cretli ve maallann i
gcnn drtte-bir kadann oluturduu toplumsal aritmetik
iinde byle bir strateji zaten optimal olmayabilirdi. Bu ere
vede, Ecevit'in kiisel karizmas 1980'e kadar sosyal demokrat
platforma hakim oldu ve snf temeline daha az dayanan ve po
plizm dozu artan bir stratejiyi glendirmeye yneldi. Sosyal
demokrat ittifakn kurulamamasnn bir sonucu da siyasi yel
pazenin sol ucunun greli kalabalnda yansd.
Merkez-sada ise DP geleneinin asl mirass olarak ortaya
kan Adalet Partisi 1950'lerin poplizminin bir baka kolunu
temsil ediyor ve baars kantlanm anti-brokratik koalisyo
nu yeniden kurmay amalyordu. Hitap ettii balca semen
kesimleri, kyllerin yan sra, bata serbest meslek sahibi ye243

ni ehirliler olmak zere, ykselme arzusu tayan kk bur

juvaziydi. Bu semen taban kendi bana temsil edilmeyi ge
rektirecek kadar geniti; fakat Adalet Partisi bayra altnda
kendini byk sermaye ile ayn platformda bulmu ve karla
rm savunma kabiliyeti gittike gerilemiti. Yine de iktisadi
byme, i evrelerinin yam sra pazara alm kyll ve
kk burjuvaziyi de kapsayan geni bir sa koalisyonun du
rumuna imkan vererek, AP'nin poplist retoriini srdrebil
mesini salad. Parti liderleri kapitalizmin gereklerine uyup
burjuvaziye ayrcalk tanyan politikalar srdrrken, devlet
ilik aleyhtar ve anti-elitist sylemlerini devam ettirdiler. Bu
poplist cambazln baars ancak 1970'lerde iktisadi by
me hznn yavalamasndan sonra azalmaya balad.
Toplumsal yapda kk reticilerin en yaygn grup olmas,
poplist retoriin ekiciliini pekitiren maddi temeldi. Bu ya
p, liberal-burjuva ideolojinin ya da sosyal demokrat ideoloji
nin katksz biimleriyle gelimesine imkan tanmyordu. Tari
hi gelime iinde tek parti devletinin resmi halklnn kar
sna, Demokrat Parti'nin kitleleri gerekten srkleyen pop
lizmi kmt. DP dneminin sonlarnda, hzl bir kalknma
dneminin toplumsal hareketliliine yaslanan sa ve sol-kanat
poplizmleri domutu. Kapitalizmin gelimesi, snf temeline
dayal sylemden dn alnd aka belli olan kayglar po
plist platforma soktuysa da sa ve sol olarak bilinen iki b
yk parti, halka birbirinden farkl imajlar sunmay pek baara
madlar. Merkezdeki bu dopolist yaknlama sonunda top
lumsal gereklik ile bu gerekliin mevcut siyasi temsil biim
leri birbirine tekabl etmemeye balad. Kapitalizm, kk
reticilerin iktisadi ve toplumsal dnyasn zmeye balayn
ca da yelpaze geniledi ve allm siyasi arenann dna taan
u sol ve sa akmlar ortaya kt.
*

ktidara gelen poplizmin balca sorunu, eskiden dlanan

gruplar iermeye ynelik maddi koullan retme zorunlulu
udur. Kyllerin ehre gelip, gecekondularn kurabilecek
244

kadar toprak bulup, zlemlerine yetecek kadar kazan sala

yan ilere girebildikleri dnem poplizmin en baarl gnle
riydi. Devlet btesinden hem ehir kk burjuvazisine hem
de kylerdeki kk reticilere sbvansiyon verilebildiinde
ve ulam ann getirdikleri uzak kasabalara ve kylere kadar
yaylabildiinde, devlet cmertliiyle kendi meruiyetini sa
layabiliyordu. Byme devam ettirilebildii srece toplumsal
hareketlilik de devam etti; en fazla smrlen gruplar bile ya
kn gemilerine gre daha iyi bir durumda olduklarm gr
yorlard. Yani poplizm ayn zamanda kalknmac olmak zo
rundayd. Merkez sa ve sol partilerin perspektiflerindeki ben
zerlii ortaya koyan belki de bu kalknmaclk boyutuydu. k
tisadi byme, istenen toplumsal dengeleri kurmak iin yeter
art olarak grlm ve kalknma forml blm ve dier
kayglarn yerine gemiti. 1970'lerde byme yavaladnda,
toplumsal farkllamann rn olan merkezka g kendisini
gsterdi. Poplizmin durmadan genileyen i pazar hlyasn
devam ettirmek artk ok zordu; sanayi sermayesinin kanl
maz ykseliinin yol at hasarn ve ortaya kard maliyet
lerin nasl datlacana ilikin atmalar grmezden gelmek
ise imkansz hale gelmiti. Byk sanayi sermayesinin politika
oluturma dzeyinde hakimiyeti popliSt retorik ile hkmet
lerin uygulamalar arasndaki farkn gittike bymesine yol
at. Politikalar gitgide daha fazla modem sanayinin talepleri
ne cevap verirken, bir yandan da tatmin edilmesi gereken se
men taban geniliyordu.4 Merkezdeki iki parti de vaadlerini
yerine getiremeyip inanlrlklarn kaybettike, kendilerini da
ha sadk biimde temsil edecek szcler arayan semen kat
manlar bu partilerden uzaklatlar.
Tekelci sermayenin yol at tahribatn nitelii iktisadi b
yme ve durgunluk dnemlerine bal olarak deiti. Toplum4 Bkz. A. nc, "Chambers of Industry in Turkey: An Inquiry into State-In
dustry Relations as a Distributive Domain", zbudun ve Ulusan (der.) The Po
litical Economy of Income Distribution in Turkey. Bu, mkemmel bir deerlen
dirmedir. Daha kapsaml bir inceleme iin bkz. R. Bianchi, Interest Groups and
Political Development in Turkey, Princeton 1984.
245

sal kaynama ekonominin performansna skskya balyd.

Bu yzden de 1960 ile 1973 arasndaki hzl snai byme
(ylda yzde 10.2) siyasi yelpazeyi kontrol edilebilir snrlar
iinde tutan bir birletirici unsur olmutu. l 960'tan sonra biri
kim hzyla ve de geleneksel faaliyetlerle eklemlenme biimi
yoluyla, iktisadi dinamii belirleyen sanayi sermayesiydi. Hzl
byme dneminde, sanayi sermayesi, hem yeni iiler istih
dam etti, hem de kk sermaye iin yeni giriim alanlan ya
ratt. Daha yava bir byme hz ( 1973 ile 1976 arasnda yz
de 8.3) kk sermayenin yeni olanaklar bulamadan yerinden
olaca anlamna geldi. Kk sermayenin yerini kaybetmesi
ve bunun beraberinde getirdii toplumsal kaymalar pazann
btn gruplar ayn lde dllendirmeyeceinin habercisiy
di. Ekonomi, toplumsal btnlemenin garantr olma ilevi
ni artk srdremezdi; tam tersine atmann kaynann ikti
sadi modernleme olduu ortaya kmt. nceki 20-30 yl
iinde geleneksel yaplar paralanm ve btn bir nfus hem
i gc piyasasnda hem de siyasi rekabette yeralmak zere
tam anlamyla seferber olmutu. Hzl byme, tekelci serma
yenin yol at tahribat nedeniyle statlerini kaybeden taba
kalara iktisadi frsatlarn verilebilmesi anlamna gelmiti.
1976'ya kadarki yava byme ve ardndan gelen kriz (1 979'a
kadar snai byme hz ylda yzde 2 . l'di) bu seenekleri or
tadan kaldrd gibi i gc pazarndaki genilemenin durma
syla da sonuland.
Tekelci sermayenin geleneksel toplumsal gruplar zerindeki
etkileri eitli dzeylerde farkllama ve kutuplama biiminde
grlmt. Eitsiz blgesel gelime ve corafi farkllamaya yol
aan mekanizmay incelemekle ie balamak belki de en kolay.
Blgeler arasndaki toprak verim farklar muhtemelen her za
man nemli olmutu; buna ramen 19. yzylda ihracatn geni
lemesi sonucu topraklan daha verimli olan blgelerin avantaj
nn artt dnlebilir. 19. yzyln sonlarnda ticari gelime
Dou Anadolu'ya kadar ulam ve bu blgedeki ehirler zellik
le Ermeni nfusun zenginletii bir sre iinde ikincil merkez
ler haline gelmilerdi. Birinci Dnya Sava ncesindeki 15-20
246

yl iinde blgesel eitsizliklerin azald bir izlenim olarak sy

lenebilir. Fakat savalar srasnda nfusta meydana gelen byk
deiikliklerin iktisadi sonulan nedeniyle, cumhuriyetin ilk yl
larnda (kabaca dou ile bat arasnda olduu sylenebilecek)
blgesel eitsizliklerin epeyce artm olmas ihtimali vardr.
l 930'lardaki iktisadi buhran bu eitsizlii muhtemelen daha da
derinletirmiti. 1950'lerdeki tarmsal dnmler olduka ge
ni bir corafi alana yaylm olsa bile, 1960 sonrasndaki snai
gelime kesinlikle bu nitelikte deildi: Sanayi sermayesinin ha
kimiyeti pekiirken blgeler-aras eitsizlik daha fazla fark edil
meye balad. 5 Benzerleri ok grlm bir kutupsal topografiye
uyan snai birikim, stanbul ve evresinde, sonra da zmir ve
Adana-Mersin'de younlau. Bu blgeler gelitike, vasfl sendi
kal i gc, teknoloji, yan faaliyetler ve hizmetler de benzer bir
temele gre evrimleti. Blgeler aras gelir eitsizliinin en fazla
hkm srd dnem belki de 1970'lerdi. Bu arada, (istatistik
ler pek az gvenilir olmakla birlikte) uluslararas standartlara
gre Trkiye'deki gelir eitsizliinin an boyutlarda grnmesi
nin nemli bir nedeninin bu blgesel farkllama olduunu sy
leyebiliriz. 6 eitli yrelerde hayat standartlarn karlatran
herhangi bir gzlemcinin fark edebilecei gibi, her blgenin
kendi iinde gelir dalm ok daha eitti.
Eitsiz corafi gelimenin bir ifadesi olarak blgecilik, ikti
sadi alann hzla lke dzeyine kt -ve uluslararaslat
artlar altnda bir kimlik savunmasn temsil etmeye balad.
5 Bu dnemde DPT, geri blgelerde zel sektr yaunmlann tevik amacyla bl
gesel kategoriler gelitirdi ve Dou'nun durumu zerine ynla makale ve po
pler kitap yaymland. Bkz. M.N. Danielson ve R. Kele, 'Urbanization and In
come Distribution in Turkey', zbudun ve Ulusan (der.) iinde; ayrca R. Ke
le, The Effects of External Migration on Regional Development in Turkey',
Hudson ve Lewis (der.) Uneven Development in Southem Europe, Studies of Ac
cumulation, Class, Migration and the State, Londra 1985, iinde.
6 Bu gibi btn uluslararas karlaunnalar, 1973'te yaplan ve zellikle ktrsal gelir
lerle ilgili olarak yntemi, varsaymlan ve sonulan kolay kolay kabul edilemeye
cek bir gelir dalnn araunnasna dayanr. te yandan, lke dzeyinde gelir da
lnnnda yksek derecede bir eitsizlik ile hem gelimi hem de geri kalm bl
geler iinde nispeten daha dk dzeyde eitsizlii ayn anda elde eunek mm
kndr. Kr. DPT, Sosyal Planlama Dairesi, Gelir Dalm Aratrmas, 1973, An
kara 1976 (Bu araurrnann bulgular buradaki iddialanmz desteklemiyor.)
247

lktisadi dnm herkesi geleneksel kapallnn dna k

maya zorladnda daha nce var olmam ballklar evrimle

ti. Alman ehirlerindeki Trk mahallelerinin yan sra Trki

ye'deki gecekondularda da toplumsal izgiler corafi farklara,
vilayet kkenlerine gre izilir oldu; bu izgilerin iinde yer
alan gruplar, geleneksel olduu varsaylan, ama sonradan ya
ratlm, hayali cemaatler peinde rgtlenir oldular. 'Hemeh
ri'lerin belli mahallelerde toplanmasyla sonulanan zincirle
me g, i gc pazarnda yeni dayanmalar dourdu. Gide
rek bu ayrmlar dlayc ve savunucu kisveye brndler.
Sonralan bunlarn zerine siyasi rekabet de eklendi.
Tekelci sermayenin etki sahas, modem sanayinin younla
t odaklardan yaylarak geniledike, tara kasabalar kendi
aplarnda toplumsal dnmler yaadlar. zellikle Anado
lu'daki kk ehir ve kasabalarda iktisadi dzenin hzla bo
zulmasnn 1970'lerdeki toplumsal krizin balca unsuru oldu
undan bahsetmitik. Buhran srasnda lkenin d dnyaya
ksmen kapanmas ve lkinci Dnya Sava, hinterlandlaryla
snrl bir al-veri yoluyla varlklarn srdren Anadolu e
hirlerinde durgun ve nispeten kopuk ortamlar yaratmt. Sa
vatan sonraki artlar bu kasaba ekonomilerinin fazla dei
memi parametreler iinde evrimlemesine msaade etmiti;
1950'lerin birikimi, nceden farkllam bir toplumsal yap
temelinde gerekleti. Byme yaygnd, kavranabilir boyut
lardayd ve fazla bir toplumsal tahribata neden olmuyordu. l
dinamik yerini dardan gelen ivmeye brakp kk ehirler
modem sanayinin hakimiyeti altna girince, toplumsal dei
me daha g tahmin edilebilir hale geldi ve yerleik kalplan
daha ok tahrip eder oldu. Bu belirsizliin en nemli boyutu,
modem sanayinin merkezilemesinin kk ehir tccarlar
ve i adamlar zerindeki etkileriydi. Merkezi stanbul veya z
mir'de olan byk retim ve datm ebekeleri mahalli ser
mayenin alanna gzdikmiti. Bunun sonucunda, bayilikler ve
temsilcilikler alan yeni kiiler, eski kasaba zenginlerinin yerle
rini almaya baladlar ve buna paralel olarak kk ehir era
fn yerinde tutan stat dengeleri de ykld. Avrupa'dan gelen
248

ii dvizleri ve lstanbul'da, lzmir'de alanlardan gelen tasar

ruflar, "yeni para"y ve bunun beraberinde getirdii yeni stat
leri devreye sokarak benzer bir rol oynad.7
Toplumsal hareketliliin ve geleneksel dzenin tahribinin
nc ekseni, 1970'lerde iyice yaygnlaan gecekondu tecr
besinde grlebilir. Gecekondular aralarndaki atmalara
ramen, kendilerini ehrin daha eski sakinlerinden ayran or
tak bir temele sahiptiler. Yeni konumlar, kentli sekinlere ra
men kazanlmt. Merkezden yaylan ideoloji ne kadar dei
mi olursa olsun, elitist kltr, eitime ve Avrupai hayat tarz
larn taklit yeteneine bal ayrcalklar srekli klmt. Bu
nedenle, gecekondulular beraberlerinde getirdikleri poplist
anti-elitizmi ehir ortamnda yeniden retebildiler. Bu bilincin
gc, toplumun yeni ekseninin snf yaplanmas erevesinde
alglanmasn geciktirdi. Ayrca, gecekondulularn ok byk
ounluu, yeni statlerini para kazanmak iin aldklar geici
bir tedbir olarak gren eski kk reticilerdi. Vazgemedikle
ri bamsz ifti konumlarn daha kalc olarak alglyorlard.
Ancak, ikinci kuakla birlikte proleterleme belirginlemeye
balad. Fakat, yine de yaplan ilerin niteliine ilikin marji
nallik artlan proleterleme bilincinin yerlemesini nlyordu.
Ksmen byk ehirlerin gecekondu blgelerindeki cazip
frsatlarn azalmasna, ksmen de modern sektrle kurulan
ilikilere bal olarak, daha kk ehirlere de hinterlandla
nndan gmen gelmeye balamt. zellikle 1970'lerde, Al
manya'da alan iilerin getirdikleri veya gnderdikleri d
viz iktisadi canlanmaya katkda bulunmu, konut yatrmnn
balatt inaat patlamas greli olarak ucuz, vasfsz ii tale
binin artmasna yol amt. 8 evre kylerden gelen iilerle
7 Bir rnek-olay almas iin bkz. H. Toepfer, "The Economic Impact of Retur
ned Emigrants in Trabzon, Turkey", R. Hudson ve]. Lewis (der.) iinde.
8 Kk ehirler zerine yaplm almalarn says fazla deildir. L. Van Ve
izen'in Kayseri'ck evresel retim, Trkiye (Ankara, 1977) adl almas retim
alannn iyi bir betimlemesi olmakla birlikte, toplumsal yap zerine pek az ey
iermektedir. Aynca bkz. B. Akit, "Ortakent'te Toplumsal Farkllama ve Siya
set-Kltrel alma", B. Akit, Ky. Kasaba ve Kentlerde Toplumsal Degime,
Ankara 1985, iinde.
249

beraber, toplumsal elikiler su yzne kmaya balad. B

yk ehirlerde yerleme yaps blgesel, dini ve etnik temelle
re dayansa bile, ehir nfusunun mutlak bykl ve gece
kondu semtlerinin birbirinden uzak olmas, kk ehirler
deki biimiyle bir kartln ortaya kmasn nlemiti. K
k ehirlerdeki gmenler kyleriyle olan balarn daha
gl biimde srdrdler ve bylece geleneksel ilikilerin
rengini tayan bir mozaii yeniden retmeye baladlar. l
bulma, belli bir cemaatin paras olmaya dorudan bal ka
yrma mekanizmalar yoluyla gerekletiinden, gmen top
luluklarnn kapall yabanc gruplara kar saldrgan bir
tavra dnt. elikilerin birikmesi, blgesel, etnik ve dini
husumetleri aa karan etkileri kylerde dahi hissedilecek
bir patlamay yava yava hazrlad.
Tekelci sermayenin yol at tahribat eksen, yani corafi
mekanda iktisadi farkllama, kk ehirlerdeki toplumsal
dengelerin alt-st olmas, ve gecekondu hayat erevesinde
anlalabilir. Ekonominin uzun dnemli eilimi, tekelci ser
mayenin hakimiyeti altndaki alann durmadan genilemesini
salamt ve bu genileme devam ettii mddete ksa sreli
devrevi dalgalanmalar aabilecek bir ivme sregelmiti. Ne
var ki, l 970'lerin sonundaki kriz o zamana kadar rtl kal
m elikilerin dizginini boaltt. 1970'lerin sonundaki iddet
dneminde radikal akmlarn taban yukarda tanmlanan
eksene tekabl eden toplumsal tabakalardan kaynakland. Bu
akmlarn destekleyicilerinin ou, stanbul, zmir ve Adana
sermayesinin denetimindeki yeni iktisadi modelle henz yeni
tanm blgelerden, kasaba ve kk ehirlerden gelen gen
lerdi; tercih edilen eylem yeri gecekonduydu. zellikle de k
k ehirlerden byk kente gelen ve en yeni gecekondu ma
hallelerinin genleri militan oluyorlard.9
9

U siyasi hareketleri inceleyen eitli rportajlar vardr. Bunlann iinde en

ok bilgiyi iereni E. laan, Sada ve Solda arpanlar'dr (lstanbul, 1983).
Aynca bkz. D. Ergi!, Trkiye'de Terr ve iddet (Ankara, 1980); farkl bir d
zeyde . Mardin "Youth and Violence in Turkey", Archives Europtennes de Soci
ologie, cilt 19, no.2, 1975.

250

1 970'lerde sahneyi igal eden radikal siyasi hareketler

balk altnda incelenebilir: Sol, faist sa ve lslamc sa. ide
olojilerini resmi Kemalist ideolojiyle eklemleme asndan, sol
ve faist sa, dini harekete gre daha az glkle kar kar
yayd. Kemalizm iindeki kalknmac-milliyeti akm, solun
anti-emperyalizmi iinde ifadesini bulmutu. Sol, sosyalist ol
maktan ok anti-emperyalistti ve ou Latin Amerika'dan ml
hem olan gruplar, ithal ikameci Trk burjuvazisini "kompra
dor" klnda sunarak milliyetiliklerini hakl karyorlard.
Bu yoruma gre, devlet ve toplum emperyalist merkezin verdi
i destekle varln srdren oligarik-komprador bir ittifakn
hakimiyeti altndayd. Bu nedenle, acil olarak yaplmas gere
ken emperyalizmle balarn koparlmasyd; bylece i hakimi
yet yaplan kecekti. Oysa, yukarda tarttm gibi, toprak
sahibi bir oligarinin varl iddia edilemezdi; aynca da i paza
ra dnk, devlet-destekli burjuvaziye komprador demek ok
zordu. Yanl tehislerle yola kan solun siyasi stratejisi de
yanl ynlendirilmiti; ii snfna sesleni taktik bir ihtiya
olmaktan ok teorik bir zorunluluk gibiydi ve devrimin asl ak
trleri sanki aydnlar ve rencilerdi. Sl, az gelimilik anali
ziyle, bilinen sosyalist amalardan ayrlmasn merulatrp,
anti-emperyalizm program ile de devleti milli kalknmaya n
celik tanyordu. Sol teorisyenlerin Marksist kaynaklarn miras
zerinde hak iddia etmelerine ramen, solu Kemalist radikaliz
me balayan sreklilii grmek hi de zor deildi.
Kkenleri Komintem'e uzanan daha geleneksel sol partiler
tartmamzn dnda kalacak. Bu partiler geleneksel merke
zin sunduunun dnda radikal zmleri temsil etmekle bir
likte, snrl bir cazibeye sahiptirler. Gecekondularda ve Ana
dolu'nun kk ehirlerinde yeni yeni hareketlilik kazanm
tabakalar pelerinden srklemekte genellikle baarszdlar.
Hem pro-Sovyet retoriklerinin eskimilii hem de ncelikle
sanayi iilerine hitap etmeleri, szn ettiimiz potansiyel
militanlar asndan dezavantajd. Ayrca, uluslararas dengele251

re son derece duyarl olduklarndan ve reformist bir program

izleyerek i ittifaklar . peinde kotuklarndan, radikal solun
aceleci politikasyla yaramazlard. Geleneksel sol gruplar
iinde sadece yasad Trkiye Komnist Partisi merkezin po
litikasndan uzaklam kesimler iinde bir lde baarl ola
bildi. Ama "yeni sol"un ok saydaki fraksiyonuna gre baar
s snrlyd; bu baarnn bir ksm da, eriilmez uzakl nede
niyle her kalba girebilen ve yeraltnda olduu varsaylan bir
rgte vehmedilen esrarengiz gten kaynaklanyordu.
"Yeni sol'un en nemli zellikleri durmadan yeni gruplar

dourmas ve bunun sonucunda ortaya kan sekterliiydi. 1 0

Esrarengiz farklarn militanca savunmalarna ramen, eitli

fraksiyonlar birok bakmdan birbirine benziyordu. llk ben
zerlik, gen tabanlar ve dava iin cann vermeye hazr, hissi
sluplaryd. Ama sol radikalizmin daha da nemli bir zellii
bir tr inanlkt. Her fraksiyon, sylediklerinin tarihin dur
durulmaz aknn pek yaknda dorulayaca doru izgi ol
duunu savunuyordu. Sol radikalizm bu platforma Kemalist
ilkeleri farkna varmadan iselletirerek, yani toplumsal m
hendislie, "milli yarar"n yukardan tanmlanmasna, ilerle
meye ve pozitivist bilime inantan yola karak ulamt.
Faist sada,* Turanclk, anti-komnizm ve anti-materya
lizm temalarm gelitiren literatr, 1930'larn rk tarih yaz
mnn, iki sava aras dneme ait faist toplum teorisinin ve
souk sava retoriinin bir senteziydi. San Kemalizmi aka
savunmasna daha az rastlanyorsa da, lise kitaplarnda yo
rumland biimiyle Kemalizm burada da mevcuttu. Bu gele
nek, aynca, souk sava dneminde eitli devlet kurulular
nn yardm ve finansmanyla tekilatm kuran anti-sosyalist
bir akm da dorudan doruya devralmt. Komnizmle M
cadele Cemiyetleri, "Rus boyunduruu altndaki Trkler" kur10 A. Samim, "The Tragedy of the Turkish Left'', New Lejt Review, Mart-Nisan
1981, 1970'lerdeki sola ilikin en iyi ksa deerlendirmedir.

(*) "Faist" terimini sosyolojik anlamda, yani politik hareketin hitap ettii top
lumsal tabann niteliinin ve zlemlerinin dnyadaki dier faist hareketlere
benzerliini vurgulamak iin kullanyorum.
252

gusu yoluyla Turancla eklemlenmiti. 1 1 Ayrca, snf analizi

ni stlenen sola kar Kemalizm'in snfsz-kaynam ktle
seslenileri de faist sada yanklanyordu.
Trkiye'deki faist ideolojinin kklerini cumhuriyetilerin
elit milliyetiliinde bulmak zor deildir. Daha nce bahsetti
imiz gibi, yeni devletin ulusu tanmlayacak birletirici bir il
ke bulma ihtiyac, cumhuriyetileri 19. yzyl devlet kurucu
larnn elinde bulunan tek ideolojiye, yani milliyetilie y
neltmiti. ktidara gelen btn dier milliyetiler gibi onlarn
da nce bir Trk milleti tanmlamalar gerekiyordu. Bu mille
tin varlnn kantlan tarihin yeniden yazlmasyla retildi.
Bylece, Anadolu medeniyetlerinin Asya'daki anayurttan farkl
zamanlarda gelmi Trkler tarafndan kurulduu ve bu ne
denle Anadolu'nun her zaman Trk topra olduu tr tezler
savunuldu. Bu hipotezi desteklemek iin de, Trke'nin btn
dillerin kkeni olduunu, Orta Asya'dan glerle dnyaya ya
yldn savunan bir dil teorisi gelitirildi.12 Fakat Kemalistler,
Turanclk kalntlarm reddedip, sonradan cezalandrarak ikir
cilikli tutumlarm ortaya koydular, ayrca da iddialarm lke
snrlan dna tarmamaya dikkat ettiler.

1945 sonras dnemde az gelimilik lgatesi yerli ideoloji

ye girmeye balamt. Solun kamuoyu zerinde etkisini arttr
mas karsnda siyasi sa kendini savunmak ve bir tavr almak
zorundayd. Emperyalizm teorisinin sol versiyonuna paralel
olarak, sada da Trki devletlerin tarihini ycelten ve ayn za
manda Trk rkn dize getirmek isteyen Batllar karsna
alan oven bir versiyon geliti. Cumhuriyetin ilk yllarnda
sylendii gibi bir Trk'n dnyaya bedel olmas yetmiyordu;
Trkler kendilerini savunmak iin btn dnyaya kar mca
dele etmek zorundaydlar. Komnizmin yam sra, Hristiyan

1 1 J.S. Szyliowics, 'Students and Politics in Turkey', Middle Eastern Studies, Mays
1970.
12 B. Lewis, 'History Writing and National Revival in Turkey', Middle Eastem Af
fairs, 1953, s. 218-227 bilgi vericidir. Milliyeti tarih yazmna gereke sala
maya ynelik bir teebbs iin bkz. H. Berktay, Cumhuriyet deolojisi ve Fuat
Kprl, lstanbul, 1983.
253

alemi ve "Bat"da, baarya ulat takdirde Trkiye'yi byk

devletler kademesine ykseltecek Trk potansiyelini eritmek
istiyordu. Bat, Trkiye'nin iktisadi gelimesini maksatl ola
rak baltalyordu. Faist hareket yaylmac bir proje ilan etmedi
ama, milli bamszln ciddi bir tehdit altnda olduunu
tespit etti. Disiplinli bir militarizm arsn bu tehdidin varl
na dayandrd. Toplumu istenmeyen unsurlardan temizle
mek ve devleti hem lke iinde hem de uluslararas alanda
glendirmek iin gl bir lider lazmd.
Faist grlerin ounlukla sembolik terimlerle ifade edil
mesi, st kademedeki teorisyenlere hem siyasi ittifaklarda ge
ni bir serbesti, hem de kadrolar karsnda byk bir manip
lasyon gc salyordu. Faizmin semboller kaynakasnn g
c, pre-kapitalist gemiten radikal bir kopuun gerekleme
mi olmasndan kaynaklanyordu. Siyasi sistemin tabu sayd
konular zaten ok geni bir alana yaylmt; toplumsal hayatn
henz dnme uramam ynleri buna eklendiinde, faist
hareketin dayanabilecei mthi bir geleneki biimler rts
yaratld. rnein, son derece kat pederahi aile dzeninden
balayp iselletirilmi devletilie kadar uzanan, kurulu oto
riteye kar kmadaki isteksizlik btn kurumlarda yeniden
retiliyordu. Yurttalk haklan siyasi sistemin temellerinden bi
ri olarak kabul edilmiyordu. Daha gndelik dzeyde, kiisel
zgrlkler, halkn gznde idari tedbirlerle balanan ve ko
layca geri alnabilen ayrcalklard. Bu yzden, yerleik devlet
anlay faist otoriter ideallerden ok uzak deildi.
Geleneksel zelliklerin bir ksmn koruyan ky toplumun
da ve zellikle, kendi zerine dayatt cemaat ahlakna sks
kya bal kk ehirlerde, bahsettiim toplumsal katlklar
tam anlamyla geerliydi. Sa ideoloji, arzulanan dzenin te
meli olduunu ilan ettii bu katlklara kolayca yaslanarak,
bunlar pratik amalar iin kullanabiliyordu. rnein, ky
toplumunun temelleri olan namus ve ayp kavranlan hem l
ke cemaatinin dnyadaki yeriyle, hem de siyasi faaliyette yan
an militanlkla ilgili yeni anlamlar kazand. Gen militanlar
bu devralnan sembollere kendi evrelerinin anlamlarn ra254

hata yklyorlard. Bu adan, faizm merkezdeki muhafaza

karln bir u biimini temsil ediyordu. Faist temalarn hi
biri zgn deildi; yeni olan, bu temalarn ilenmesindeki do
zaj ve militanlkt.13
Siyasi kkenleri Tanzimat reformlarna kar muhalefete ve
Abdlhamit'e uzanan slamc san en zengin ideolojik gelene
e sahip olduuna phe yok. Hukuk sisteminin militan laik
liinin dayatt zorunluluklar nedeniyle, slamc parti taleple
rini hitap etmek istedii semen tabannn niteliini koyan
birka noktada toplamt. MSP sermaye birikimini corafi
olarak yayacak ve iktisadi younlama eilimini geri evirecek
tedbirleri neriyor, byk sanayi sermayesini "Bat-Yahudi
mason" ittifakyla zdeletirerek, kasabalardaki kk i
adamlarnnn yararna devlet gdmnde bir sanayilemeyi
savunuyordu. 14 Fakat, slamc saa halk arasnda destek sala
yan en nemli unsur ilan edilmemi platformuydu. Daha nce
meydana kan benzerleri gibi, bu platform da Kur'an'n ds
turlarna dayanan cemaat hayatna duyulan iyi tanmlanmam
bir zlemden ibaretti.
ktisadi kriz, laik ulusal devlet modelinin, gelenekleri yka
cak ve mahalli farklar ortadan kaldracak kalknma vaadinin
iflas ettiini gstermiti. Bu vaade gre', iktisadi kalknma so
nuta btn vatandalar tek bir milli pazar evresinde rgt
lenmi blnmez bir topluluk iinde birletirecekti. Bu strate
jinin modernletirmeyi umduu cemaatler, yaam dnyalarn
kavramsallatrmak iin dinin lgatesini kullanyorlard. kti
sadi byme (ticarileme ve igc hareketlilii yoluyla) ger
ekten de yeni bir yaam-dnyas getirmi ve yeni ulusal ide
olojinin iddialarn geerli klmt; ama geleneksel lgateyi
13 deolojik sreklilik savmla, faist hareketi douran toplumsal dnmlerin
temsil ettii kesintiyi kmsemek gibi bir amacm yok. 'Faizm' ve 'faist ha
reket' kelimelerini, sz konusu siyasi akmn zgll ve toplumsal bilei
miyle ilgili olarak kullandm. Sylemin, belirlenebilir bir 'faist' ideolojiden
kaynakland konusunda bir iddiada bulunmuyorum.
14 lslamc siyasi hareket iin bkz. A.Y. Sanbay, Trkiye'de Modernleme, Din ve
Parti Politikas; MSP mek Olay, stanbul, 1981 ve l. Sunar ve B. Toprak, "s
lam in Politics: The Case of Turkey", Govemment and Opposition, Gz 1983.
255

yok edememiti. Tersine, iktisadi kriz ve ulusal ideolojinin bu

nalm sonucu, cemaat ballklar bu defa savunmac bir kim

likle yeniden kendini gstermiti. lslami dsturlara gre yaa
nan ahlakl bir hayat vaadi, kendi kabuklarna ekilmek iste
yen yeni ehirlemi gruplar iin bir snakt. lslamc san,
snai yatrmlarn corafi olarak yaygnlatrlmas talebi dn
da, lke apnda siyasete uygun bir platform gelitirememesi
nin temel nedeni de buydu. lslami program, esas olarak, ce
maat rgtlenmesine ve gndelik toplumsal hayata dayand
ndan, lke dzeyinde uygulanmas, her zaman zlmesi
g bir sorun olmutu.
Gnlk stratejileri karlkl dayanmaya ynelik yerel e
bekeler ile makro siyaset arasndaki gerilimin zlmemesi
merkez-sa parti ile faist partinin, slamc semen tabannn
militan unsurlarn kendilerine ekmek amacyla yanmalan
na ve siyasi programlarn uyarlamalarna yol at. rnein fa
ist hareket, 1970'lerin sonunda, rka dayanan tarih grleri
ni yava yava deitirerek, Trk-lslam sentezi olarak adlan
drd bir noktaya geldi. Bunu yapmak iin gereken tek ey,
slamiyet ncesi Trk tarihine tannan arl azaltp lslamc
san Bat'y hal zihniyetiyle bir tutan grn Trk milli
yetilii analizine dahil etmekti.15
*

Siyasi ideolojiye ilikin sylediklerimi Trkiye'deki faist

hareketin otantiklii ve nispi nemine ilikin bir notla tamam
lamak istiyorum. Faist ideoloji, az gelimi bir balamdan
ok sanayileme kervanna sonradan katlan lkelerdeki hzl
gelimenin toplumsal sanclaryla ilikili olduundan, evre
lkelerde katksz bir faist harekete nadiren rastlanr.16 Fakat,
yukarda aklamaya altm gibi kriz geri dnlmez bir
15 Bu olaylann o sralardaki en iyi analizleri Birikim dergisinde kmt.
16 Buradaki analiz, N. Poulantzas, Fascisme et Dictature'e (Paris 1970) ok ey
borlu olmakla birlikte ok daha eklektiktir. Bkz. G. Eley "What Produces
Fascism: Pre-Industrial Traditions or a Crisis of the Capitalist State?", Politics
and Society, cilt 12, no.l, 1983.
256

noktaya gelene kadar, Trkiye'nin iktisadi ve toplumsal dn

m, sanayileme kervanna sonradan kanlan bir lkenin du
rumuna gerekten benziyordu. Modem sanayi geleneksel ya
plan zm, o zamana kadar nispeten kapal kalm i bl
geleri ve mahalli ekonomileri yutmaktayd. Bu yutma sreci
nin tehdit ettii toplumsal gruplar, lke apndaki i gc pa
zarna dahil edilmilerdi. Bu pazarn iinde, rgtl, yksek
cret alan ve sosyal-demokrat zlemler besleyen nispeten ayr
calkl bir tabaka vard. Dierleri -ehirlerdeki rgtsz iiler,
gecekondularn marjinal sektrnde alanlar, isizlikle ser
best alma arasnda gezinen kk ehir iileri ve ksmen
proleterlemi kyller- topyekun kalknma vaadiyle oyalan
m, fakat beklentileri gereklememiti. Bunlar faizm iin
geni bir potansiyel taban tekil ediyorlard. Byle hazr bir ta
ban olmakszn, faizm gndeme gelemezdi.
Faist hareketin baars, merkezdeki glerin sanayileme
projesinin kriziyle baa kamamasna ve sonuta kalknma
ideolojisinin krize girmesiyle aklanabilir. Byk sanayiciler,
bir ideolojik dnm gerekletirmeye yetecek lde hege
monyalarn kuramamlard, zaten siyasi mekanizmalar da
byle bir greve elverili deildi. Kstl bir demokraside bile
genel oy hakk siyasete kendi belirlemelerini dayattndan,
sadaki ve soldaki merkezci partiler paylatklar poplist re
torikten vazgeemiyorlard. Politizasyon dzeyi daha dk
olsayd, geleneksel merulatrmann gcn kullanan bir
parti demokratik rejim iinde yukardan dnm belki de
gerekletirebilirdi. 1 7 Fakat, geleneksel yaplarn zlme s
reci ilerledike bu muhafazakar zmn uygulanma ans da
azalmt. Ayrca, burjuvazi iindeki dengeler de gl bir ik
tidar blounun kurulmasna imkan tanmyordu. te yandan
siyasi merkez, iktisadi byme dneminin poplist politika
larndan yararlanm yerleik kar gruplarnn okluunun

17 Bu konular (yukardan dnm, burjuva devrimi ve faizm) zerine yeni tar

tmay kapsayan bir inceleme iin bkz. Richard Evans, "The Myth of Ger
many's Missing Revolution", New Left Review, Ocak-ubat 1985.

257

getirdii ataletle manevra kabiliyetini yitirmiti. Faist hare

ketin bu ikileme cevab, uzak bir gemiin hayali debdebesini
kullanarak toplumsal elikileri gl bir otoritenin denetimi
altna alma teebbs oldu. Bu adan, radikal boyutlar ka
zanm, fakat znde tutucu bir tepkiydi; kapitalist dn
me toplumsal istikrar adna kar kyordu. ktisadi grleri
ve d dnyay alglay ise iyice safdildi. nk, 1970'lerin
ekonomik krizinde "milli" bir zm mmkn deildi ve
devletler aras sistem hesaba katldnda, faizm alternatifi
nin geerlilii ve gvenilirlii hi yoktu. l savan ok yakn
sanld zamanlarda bile sanayicilerin faist harekete uzun
vadeli destek salamay reddetmelerinin nedeni herhalde bu
tehisti.
Abartlan "sosyalist tehlike" gznnde tutulursa, byk
burjuvazinin faist hareketle arasna mesafe koymu olmas
daha da anlam kazanr. Btn kriz dnemi boyunca, resmi re
torik sert tedbirler alnmasn gerektiren Marksist bir ihtilal
tehlikesinin mevcut olduu temasn ilemiti. Bu retorik fa
izmin kk ve orta boy kapitalistler arasndaki baarsnda
nemli rol oynad. Kk ve orta kapitalistler iin, snf d
me endiesi ve sendikal iiler karsnda duyduklar hi de
nedensiz olmayan korku, "merkezin anl"n anlalr kl
yordu. te yandan, abartlan sosyalist tehlike retorii byk
sanayicileri, faist hareketi destekleme ynnde ikna edemedi.
1970'lerde yaanan iktisadi kriz ve dnya apndaki dnm
ler karsnda, faist zmn inandrc bir seenek getireme
mesine ek olarak sosyalist tehlikenin de sylendii arlkta
olmamas, byk burjuvazinin faist hareketten uzak durma
sn belirledi. Ama daha da nemlisi, herkes devletin iddet
zerindeki tekelini yeniden kurmak iin ordunun mdahale
edeceine inanyordu. Bu mdahalenin iktisadi ve ideolojik ve
uluslararas dzeydeki meruluuyla, faist hareketin temsil
ettii bilinmeze tercih edilmekteydi.
Trkiye'deki faist hareketin iki sava aras Avrupa rnek
lerine toplumsal taban ve ideoloji boyutlarnda benzemesi,
"modem" kapitalist rgtlenmenin konsolidasyonu ve gele258

neksel yaplan ykma srecinin en hassas bir dneminde or

taya kmas, kitlesel destek ve ifadelendirdii korku ve z
lemler asndan ikinci dalga sanayileme tecrbesinde gr
nen hareketlere paralellii, lkenin gelime izgisine ve d
zeyine k tutan bir olgudur.

259

ONUNCU BLM

Sonu Verine

1 960'larda ve hi olmazsa 1970'lerin banda, Trkiye'nin G

ney Avrupa lkelerine benzer bir dnm geirecei sanlabi
lirdi: ktisadi byme sonucu geleneksel toplumsal yaplarn
zlmesinin modernletirici etkisi, nfusun nemli bir ks
mnn ehir dnyasyla btnlemesi ve kk kyl reticile
rin tedricen pazara almas, genileyen Avrupa erevesinde
bir gelecei mjdeliyordu. Demokrasiyi ve hukuk devletini sa
vunacak, geleneki ve oven reaksiyonlarn douuna engel
oluturacak ve iktisadi kazanlarn nispeten eit blmn
salayabilecek bir sosyal demokrat hareket ufukta grnyor
gibiydi. Oysa 1970'lerin sonlarna gelindiinde btn iaretler
tersine dnmt: Var olduu sanlan toplumsal szlemenin
kksalmad ve iktisadi bymenin aksad ortaya kmt.
Kapitalist dnm srecini tamamlam gibi gzken devlet,
allm erevenin dnda boy gsteren, youn bir siyasi re
kabetin engelleriyle kar karyayd. Bu rekabet sonucunda
eitli idari yetki odaklan parsellenmi ve devlet toplum nez
dindeki meruiyetinin yannda burjuvazi karsndaki birikim
fonksiyonunu yerine getirme yeteneini de kaybetmiti. Pop
list denklemin dnda tutulmu olan toplumsal gruplarn g
znde zaten anm olan meruluu, ara grnmnn
261

artmasna paralel olarak azalm, fakat ara olarak da, burjuva

zinin taleplerine cevap verme kapasitesini yitirmiti.
Meruiyet krizinin boyutlar dnldnde, 1980 Ey
ll'n takip eden dnemde devlet aygtnn nceki dnemin
yaplarnn ve kurumlarnn btnyle ortadan kaldrlmasn
da byk bir etkinlilikle kullanlabilmi olmas artc gelebi
lir. Askeri rejim radikal siyaseti iddetle bastrma ve merkezci
partilerin eski liderlerini siyasi hayatn dnda brakma gre
vini sratle yerine getirdi. te yandan -srtlarnda poplizm
ykn tamayan- yeni merkez-sa gruplara devlet/ekonomi
ilikisini yeniden yaplandrma sorumluluu verildi. Parla
menter demokrasiyi askya alan 1960 ve 1971 mdahalelerin
de, ordu , brokraside yksek mevkilerde bulunduklar iin
devletle zdeletirilen ve parti balants gibi bir engeli olma
yan cumhuriyet elitinin hizmetlerine mracaat etmiti. 1980
mdahalesi, devletin her dzeyinde kkten yeniden yaplan
malara gerek olduu yolunda yaygn bir inan varken geldi.
Askerlerin propagandas eski siyasi, iktisadi ve hukuki dzen
lemelerin krizden sorumlu olduu, kanlmaz olarak krize
yol at ve mdahaleyi ordunun bir grevi haline getirdii
fikrinin kafalara yerletirilmesine ynelikti. stenen restoras
yon deil, radikal yenilikti. Bu yzden de cumhuriyeti elite
fazla grev dmedi; teknokratik ynetim ve hukuki-kurum
sal alanlarda kkten deiiklikler gndeme geldi. Hummal bir
yasama faaliyetiyle, 60 yllk brokratik ve poplist mirasn
idari sistemi ksa bir srede tasfiye edildi.
Siyasi konular, program anahatlaryla Kemalist dnemin
"snfsz millet" formln referans noktas olarak alan ve
"anari ve terr"n kkn kazmaya koyulan orduya brakl
d. Ayn forml, 1970'lerin demokratik uygulamalarn geriye
dnk olarak mahkum etmek ve 1982 anayasasnn erevesi
ni izdii "kstl demokrasi"nin gerekesini hazrlamak iin
kullanld. Otorite ve hiyerariyi, gelenek ve dzeni, istikrar ve
milli yarar ycelten kstl demokrasi erevesi, an san d
ncelerinin ve kadrolarnn merkezdeki siyasete kabuln
salamaya son derece elveriliydi. Bylece siyasi sylem yelpa262

zesinin sol kanad darald ve arlk merkezi eskiden ar

(sa) saylan ideolojileri makbul siyaset snrlan iine alacak
ekilde kayd.
Darbeden sonra alnan siyasi tedbirler ve benimsenen ikti
sadi ve toplumsal politikalar Trkiye balamnda yeniydi;
ama, bunun dnda hibir zgnlkleri yoktu. Benzer bir ev
rimden gemi baka lkelerde olduu gibi, Trkiye'deki dar
be de toplumsal ve iktisadi kriz dneminin ardndan gelmiti.
Gerek burjuvazi gerekse brokrasi, ekonominin, dnya eko
nomisinin yaptrmyla karlamadan geniledii dnemin
artk sona erdiini ve yeni bir dzenlemenin gerektiini kabul
ediyordu. Vaktiyle zene bezene hazrlanm devlet kontrolle
ri ve blm yaplar rgs IMF uzmanlarnn meccanen
verdii politika receteleri kullanlarak zlecekti. Bu hazr
liberalizm ablonu cretlerin azaltlmas yoluyla kar oranlar
nn ykseltilmesini, sosyal harcamalarn kslmasn ve tarm
sal gelirlerin drlmesini neriyordu. Ayn zamanda hk
met ihracata sbvansiyon verecek ve lke parasnn deerini
drecekti. lke ii gelirler azalaca ve i pazar daralaca
iin, ithalat da dengelenerek kitle tketiminin ulaamayaca
ekilde fiyatlanacakt; cretlerin dmesine, Tnin devale
edilmesine ve ihracat tevik politikasna bal olarak da ihra
cat artacakt. Sanayi kapasitesinin bu ekilde yeniden ynlen
dirilmesinin zor olaca ve korunmu bir i pazarn salad
marjlar iinde alan baz firmalarn zarara girmesine ve ifla
sna yol aaca aikard. Sadece byk kapasitesi olan ve kre
di kullanabilen birimler, dk cretler ve yeni pazarlarn ge
rektirdii pahal yeniden yaplanmay gerekletirip glk
lerden syrlabilecekti.
Yeni iktisadi tedbirler sanayi burjuvazisi iinde byk sar
sntlara yol at. Hzl bir sermaye younlamas ve merkezi
lemesi grld: En bykler hari, burjuvazinin btn kat
manlar belirsiz bir iktisadi ortamn iine itiliverdi. Ykselen
karlar ise yeni yatrma yol amad. Buna ramen eletirel veya
muhalif sesler nadiren duyuldu. Kk sanayiciler ve tccar
lar arasnda, zellikle byk irketlere tannan ayrcalklara
263

itiraz edenler tabii ki vard; ama anlald kadaryla burjuvazi

bir btn olarak siyasi kazanlarla iktisadi belirsizlii karla

trm ve tercihini kstl demokrasi, ideolojik hegemonya ve
disiplinli bir i gcnden yana yapmt.
Toplumun br ucunda gzlenen muazzam marjinalleme
ye kar direni ise etkisiz kald. ilerin, kk meta retici

lerinin ve marjinal nfusun gerek gelirleri hzla yzde SO'ye

varan oranlarda dm, isizlik oram artmt. Bu gelimeler
sonunda cret ve maalarn milli gelir iindeki pay, 1976-78
arasnda yzde 35 civarndayken, 1983-86 arasnda yzde 20
civarna dt.1 stelik, gelir dalmndaki bozulma, sorunun
sadece bir ksmn yanstyordu, nk bir yandan da devletin
sosyal harcamalar azalyor, devlet okullarndaki eitimin ve
halk sal hizmetlerinin kalitesi gzle grlr bir ekilde bo
zuluyordu. Brokratik kontroln ve hayrhah bir idare varsa
ymnn tanmlad bir gemie nispetle, siyasi otoritenin ko
numundaki bu dnm ve beraberinde getirdii devlet baba
imajnn reddedilmesi gerekten radikal bir deimeydi. Libe
ralizm vahi bir pazar itikad olarak brokrasiye her zaman
ters gelmiti; imdi ise devlet krssnden hastal geirecek
reete olarak sunuluyordu.
Brokratik patemalizmin tasfiyesinin halk arasnda, hatta
deiiklikten en ok zarar grebilecek gruplar arasnda buldu
u destei kmsemek yanl olur. Kk meta retimi ile
basit pazar zihniyeti arasndaki yaknla deinmitim. Serbest
alanlarn i gc iindeki oram gznnde tutulduunda
bu ilikinin ne kadar nemli olduu anlalr. Merkezinde dev
letin yerald kalknma ve poplist btnletirme sadece bir
toplumsal gvenlik rts deildi; ayn zamanda dizginlen
memi rekabet ve vahi birikim karsnda bir engel olutur
mutu. Bu nedenle, hakim ideolojiyi brokratik zincirlerden
kurtarma ansn sonunda elde etmi byk burjuvazinin yam
sra, bamsz kk reticiler de yeni ynelimi destekleyebi
lecek bir grup oluturuyorlard. phesiz, liberalizm bunlarn
1 Sleyman zmucur, Millt Gelirin Aylk Dnemler ltibariyle Tahmini, Istanbul,
1987, s. 79.
264

ouna hayal krklndan baka bir ey vermedi, ama, yeni

frsatlar andan yararlanp "keyi dnebilenler" iin, piyasa
zgrlkleri tamamen boa kmamt.
Yukardan dayatlan iktisadi liberalizmle, burjuvazi ideolo
jik hegemonya idealine kavutu. Btn ithal ikamesi aamas
boyunca hakim ideoloji milliyeti-kalknmaclk ve milli daya
nma snrlan iinde kalmt. Byme anti-liberal inanlar
yoluyla gerekleecekti; iktisadi byme, gerekletiinde
milliyeti modelin doruluunu kantlayacak olan, dayan
mac bir taahhtt. Fakat rtne ermi bir burjuvazi asn
dan, bu modelin maliyeti yksekti ve kapitalist mantn kat
kurallaryla eliiyordu. Sorun, byk sermayenin bymesi
nin engellenmesinde deil, eitli gruplarn, geleneksel yapla
rn kestirmeden yklmasn nleyecek ekilde korunmasnda
yatyordu. Ayn meyanda toplumsal gvenlik rts, kylle
ri, yeni ehirlemi nfusu, gecekondular ve en nemlisi, sa
nayi iilerini iine alacak kadar geniletilmiti.
Btn bunlar, ithal ikamesinin gerekli bir zellii olan i
pazarn genilemesine uygun dm, ama ayn zamanda va
tandan kat pazar mantn iselletirmesini nlemiti. Ulu
sal kalknma ideolojisi, zellikle bu ideolojinin devleti kal
knmacl ve poplizmi, sosyalist sylemin lgatesine ok
ey borluydu. Bu anlamda, sol, nemli bir muhatap olarak
kabul edildiinden belli bir meruluk kazanmt. Ama, ulusal
kalknma, devletilik ve poplizm reddedilince ve devleti so
lun siyasi arl azalnca, sosyalist ideoloji tamamen marji
nalleti. Bylece, liberalizmin hegemonya kurma sreci hibir
direnile karlamad.
*

1 980'deki askeri mdahale ve sonulan, Trkiye'nin evri

minin Gney Avrupa izgisinden ayrldn kantlamt; po
plizm-kriz-darbe silsilesi daha ok Latin Amerika'daki lke
lerin tecrbelerine benzer bir izgiye iaret ediyordu. Sanayi
leme abas, ilk aamalarnda geni bir pazar gerektirmemi
ti. Fakat gdlen iktisadi politika yoluyla ekonominin retici
265

taban karmaklatka, sanayicilerin i gcne ve pazara ih

tiyalar geliti. Bu ihtiyalar, kylerden gelen gmenlerin
yeni i gc olarak siyasi ve toplumsal sisteme entegre edil
mesiyle ve devletin i pazarn bymesini dzenleme sorum
luluunu stlenmesiyle karland. ilere denen yksek
cretler, ehre gelen gmenlerin yararland koullar ve kr
sal kesimdeki kk reticilere salanan sbvansiyonla hzl
iktisadi bymeye ulald. ktisadi kalknma, cumhuriyet
ideolojisinin mahalli farklar ortadan kaldrma vaadlerini po
plist bir ifade biimiyle gerekletirmiti.
Cumhuriyetiler, geleneksel deerler ve mahalli balar pa
hasna, halktan yalnz ve yalnz kendilerine balanmasn iste
milerdi. Konulan hedef cemaat ile milletin zdeleecei, ma
halli farkllklara izin vermeyen (anti-partiklarist) , laik ve
modern bir toplumdu. Bu formlasyon 1930'larda militan re
formculuun gerekesini oluturmutu. lthal ikamesi yoluyla
milli iktisadi btnleme dneminde ise toplumsal bir gerei
yanstmaya balad. Geleneksel balarndan kopan kitleler, e
hirli ii pazara alm ifti ve gecekondulu marjinal stats
ne eritike, yava yava lke dzeyindeki iktisadi, siyasi ve
kltrel pratiklere dahil oluyorlard. Tabii ki bu srete belli
dengesizlikler vard; ama nemli olan marjinal denen nfusun
ve pazara en az alm kyllerin bile iktisadi bymenin iv
mesine kaplm olmalaryd. Bu gruplar iin poplist syle
min vaatleri, milli kalknma programna entegre edilmelerine
izin vermelerine ve bu programn evrenselci kayglarm be
nimsemelerine yetecek kadar somuttu. Milliyetilik ve onun
siyasi snrlar iinde tek bir birletirici ilke iddias baarya
ulayor gibiydi.
Bu baarl kalknma dneminin elikilerini incelemitim.
Dnemin sonu, genel bir kriz biiminde geldi; krizin siyasi
boyutlar ise parlamenter rejimin kesintiye uramasnn aikar
gerekesini salad. Dolaysyla, 1980 sonras rejimin program
eski dnemin anayasal erevesinin ve yeniden-bltrc
kurumlarnn etkili bir biimde ortadan kaldrlmasndan iba
retti. Btn bunlar ancak askeri bir ynetim ve "kstl demok266

rasi"nin siyasi ve toplumsal artlar altnda gerekletirilebildi.

Bu durumun, Latin Amerika balamnda tanmlanm olan
"brokratik-otoriter" rejimlerle benzerlii aka ortadadr.
stelik bu benzerlik, 1983 sonrasnn ihtiyal ve aksak de
mokratikleme dneminde de devam etmitir.
izdiim tabloda, Gney Avrupa modelinden Latin Ameri
ka izgisine doru bir kayn varl kolayca grlebilir. Ama
bu tablonun nemli bir ynden tamamlanmas gerekli. Bu,
Trkiye'nin anlaml ilikilerinin younlamas bakmndan
Avrupa ile Amerika arasndaki ilgin konumuyla ilgili. De
mokratikleme srecinin belirsizlii burjuvaziyi, sendikalar
ve aydnlarn ounluunu Avrupa'yla ve zellikle Avrupa
Topluluu'yla daha yakn bir iliki aray iine soktu. Burju
vazi, byle bir balantnn liberalizm iin daha gvenli bir s
nak salayacan sanyor, iiler ve aydnlar ise mitlerini,
Avrupallamann art olarak zoraki de olsa kabul edilecek
demokratik kurumlara balyorlar. Nitekim, 1983 sonras de
mokratikleme srecindeki en nemli unsurun ierdeki top
lumsal glerin muhalefeti deil, Avrupa'nn eitli rgt ve
kurumlarndan gelen basklar olduunu sylemek yanl ol
maz . Bu bakmdan, Trkiye'nin demokratikleme sreci
1 970'lerde dikta rejimlerinden kurtulan gney Avrupa lkele
rine bir lde benziyor. Avrupa seeneinin varl, demokra
si platformu arkasnda toplanan gruplarn nispi gszlne
ramen, otoriter rejim sonras aamann baarl yaplanmasn
salayabilecek bir umut oluturuyor.
1 983- 1 987

267

u kitap bir tarih yorumu; ya da baka bir deyile,

belli bir toplumsal oluumun analizi yoluyla ba
z makro-sosyolojik sorulan aydnlatmay ama
layan bir tarih almas. Trkiye tarihi byle bir
almaya epeyce bol malzeme salyor. Osmanl

imparatorluu , kapitalizmle btnleme sreci iinde geriledi

ve eitli milliyeti ayrlk hareketlerinin baarya ulamas so
nucu paraland. Kapitalizmle btnleme, geleneksel brokra
siye rakip bir burjuva snfn ortaya kard. imparatorluk par
alanrken, yeni bir ulus devleti kurup bu devleti modernletir
meye koyulan, burj uvazi deil, brokrasiydi. Her ne kadar yeni
devlete hakim olan brokrasi idiyse de, gelien burjuvazi otori
ter rejimi gittike daha ok tehdit eder oldu . ktisadi politika
asndan, brokrasi iki sava aras dnemin devletiliiyle z
delemiti. !kinci Dnya Sava'ndan hemen sonra, Amerikan
hegemonyas altnda bir liberalizmin ortaya kt ve burjuvazi
nin kendi partisinin iktidara geldii grld . 1960'larda ve
1 970'lerde uygulanan ithal ikamesine dayal sanayileme , kapi
talist ilikilerin zamanla stnlk kazanmasna ve kapitalist bir
devletin olumasna yol at. Elinizdeki kitabnda alar Key
der, bu sreci, yani kapitalist gelimenin lke tarihinin zgl
lkleri erevesinde nasl ekillendiini, Osmanl devlet ve top
lum mirasnn dolayl ve karmak yollarla Cumhuriyet'in snf
dengelerini nasl oluturduunu anlatyor, srecin dnemlerini
ve her dnemin yapsal denge ve elikilerini inceliyor.

iLETiiM
ARATIRMA
iNCELEME