Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi

Azrbaycan Memarliq v naat Universiteti

Referat
Fakult:

ST v MKS

Qrup:

334a3

Mllim:

Dadaov Elxan

Tlb:

Qarayeva Aygn

Mvzu:

Tullantlarn emal n eidlnmsi

Bak 2014

Giri
1. Tullantlarn toplanmas v danmas..............................................6

2. Tullantlarn emal n eidlnmsi................................................9

3. Mxtlif lklrd tullantlarn eidlnmsi.................................13

Ntic
stifad edilmi dbiyyat

Giri
Tullantlar, o cmldn brk tullantlar oxtonlu istehsal v tlbat
(istehlak) tullantlar olub masir dvrn mhm sosial-iqtisadi v ekoloji
problemlrindn biridir. nsanlarn istniln sahd faliyyti prosesind
maddi nemtlr v xidmtlrl yana tullantlar da yaranr. Beynlxalq
terminologiyada tullantlar dedikd xammallarn, yarmfabrikatlarn, digr
mmulat v mhsullarn istehsal v istehlak prosesind yaranm
qalqlar, elc d istehlak xsusiyytlrini qismn v ya tam itirmi mallar
(mhsullar) baa dlr. stehsal tullantlarna istehsal prosesind, mit
tullantlarna is mitd istifad mddtini bitirmi mhsul v mallar,
insana lazm olmayan mhsullar v onlarm qalqlar aid edilir.
Tullantlar prinsipial frqli ikili xsusiyytl sciyylnir. Bir
trfdn tullantlar insan salaml v traf mhit n thlk
mnbyidirs, digr trfdn fasilsiz brpa olunan material-xammal v
istilik-energetik resurs (tkrar material resurslar) mnbyidir.
Mxtlif tipli tullantlar bir yer atldqda bir yn zibil ktlsi
ml glir ki, bu da traf mhitin irklnmsin v halinin salam
yaam trzin ox mnfi tsir gstrir. Bunun qarsn almaq n
tullantlarn eidlnmsi n perspektiv suldur. Bir ox xarici lklrd
tullantlarn xass v xsusiyytlrini nzr alaraq hr bir tullant nvn
uyun zibil konteynerlri yerldirilmidir. Bu konteynerlr bir-birindn
zrind tullantnn nvn uyun kil v rnglrin sasn seilirlr. Bu
proses zibil sandmz tullantlarn tkrar istifadsin v emalna rait

yaradaraq demk olar ki, tullantlara ikinci hyat verir. Tullantlarn

eidlnmsi zibilin yandrlaraq atmosfer vurduu ziyann da qarsn
alr. Nticd traf mhit zrrli tsir d azalr. Tullantlar l il v xsusi
manlarla ayrlb eidln bilr. slind tullantlarn eidlnmsi
sulundan gzlniln nticni ala bilmk n zibili tullayan hr bir xs
tullantlarn eidlnmsi prosesind aktiv faliyyt gstrmlidir v
tullantlarn ayrlmas n hr bir vtnda msuliyyt damaldr. Bunun
n

ilk

nvbd

hali

tullantlarn

eidlnmsi

zr

maariflndirilmlidir, bu is myyn vaxt v sy tlb edir.

Dnyann btn yerli hakimiyyt orqanlar z halisinin rifah haln
yaxladrmaq, tullantlarn daha da yax utiliz edilmsi n mxtlif
smrli sullar tapmaa alr. Xsusil snayesi inkiaf etmi lklrd
bu problem daha da aktualdr. Bu problemin hllind birinci nvbd
duran

msl

brk

tullantlarn

eidlnmsi,

ym

knarladrlmasnn (nql edilmsinin) optimal sisteminin yaradlmas il

baldr. nki, tullantlarn yarand yerd onun toplanmas mhitin
ciddi kild irklnmsin sbb ola bilir.
Son bir ne ild tullantlarn hcmi o hdd atmdr ki, traf mhit
v insan salaml n yaratd thlk Birlmi Milltlr Tkilat
trfindn qlobal thlklr srasna daxil edilmidir. Problemin yegan
hlli yolu brk tullantlarn effektli idariliyi sisteminin ttbiq
olunmasdr.

Tullantlarn

idariliyi

saxlanlmasnda

tullant

komponentlrinin eidlnmsi mhm mrhldir. Brk tullantlarn

idariliyi siyasti prinsiplrin ierarxiyasna saslanr: utilizasiyasndan da
n yax sul tullantlarn ml glmsinin qarsn almaqdr. Bunun

n d n dzgn yol tullantlarn eidlnrk ylmas v tkrar emal

oluna biln tullantlarn yenidn istifad olunmasdr.
Tkrar istifady yararl olan tullantlarn tkrar emal olunmas n
lazmdr:
1. Tkrar istifady yararl tullantlarn tkrar emal il mul olan
mssis v tkilatlar
2. Tullantlarn emal olunmas n inkiaf etmi texnologiya v
proseslr
3. Emal olunan materiallara ehtiyac olan snaye mssislri
4. Tullantlarn eidlnmsi il mul olan i mssislri
Tullantlarn eidlnmsi v emal n kiln xrc ox ykskdir,
lakin tkrar emal olunduqdan sonra istehsal materiallarnn dyri ox daha
yksk olduundan hm ekoloji hm d iqtisadi baxmdan lverilidir. Htta
iqtisadi chtdn msbt ntic ld edilms bel traf mhit n hmi
msbt ntic var: hava tmiz qalr, suyun keyfiyyti yaxlar v
irklnmnin mumi sviyysi azalr. Tullantlardan dzgn istifad v
onlarn eidlnmsi insanlarda yaadqlar hrin, lknin v dnyann
qaysna qalmaq msuliyyti yaradr.
Bellikl d, hm iqtisadiyyata hm d traf mhit mnfi tsirin
qars alnar v tam ksin msbt nticlr ld edil bilr.

Tullantlarn toplanmas v danmas

Mvafiq sanitar raitin v ikinci drcli xammal kimi tullantlarn
toplanlmas v tkrar emalnn tmin olunmas n mit tullantlar
mtmadi olaraq onlarn istehsallar trfindn toplanlr. Mit
tullantlarnn toplanmas sistemi bir ne sas rtlr cavab vermlidir:
1. Dvlt v regional sviyyd irli srlm siyasi mqsdlrin,
traf mhitin v insan salamlnn qorunmas zr tlblrin v
hminin tullantlarn idar olunmas il bal digr tdbirlrin
myyn inzibati razilrd hyata keirilmsini tmin etmlidir.
2. Yaradlm tullantlarn toplanmas sistemi xidmt tlblrinin
daha az xrcl hyata keirilmsini tmin etmlidir.
3. Tullantlarn idar olunmas sistemi qarya qoyulmu mqsdlr
nail olmaq n dvlt, yerli idaretm v zl sektorlarla sx
mkdalq tkil etmlidir.
4. Qurulan sistem glck tlblr v dyiikliklr nzrn
uyumlu olmaldr.
5. Tullantlarn idar olunmas sistemi tullantlarn minimuma
endirilmsin

ikinci

xammal

kimi

istifadsin

rait

yaratmaldr.
Tullantlarn toplanmas onlar ml gtirndn danmasna qdr
olan proses deyilir. Tullantlarn toplanmas metodlarna aadaklar
aiddir:
Mnzillr zr Zibili mlgtirn myyn edilmi saatlarda zibili
gtirrk zibildayann konteynerin atr. Mnzillr zr zibil toplama
prosesi az vsait tlb edir, bel ki, bu metod konteynerlrl tchiz

olunmu meydana v konteyner tlb etmir, lakin, bu metod zibili

mlgtirn n lverili deyil. nki o, bu metoddan myyn edilmi
vaxtda istifad ed bilir;
Konteyner

metodu

Xsusi

tchiz

edilmi

meydanalarda

konteynerlr qurulur v zibili mlgtirn onu bu konteynerlr gtirir.

Zibili mlgtirn n konteyner metodu srflidir, lakin bu metod
vsait tlb edir. Bel ki, konteyner meydanasnn yaradlmas,
konteynerlr v onlarn tmiri, xidmti kifayt hcmd maliyy vsaiti
tlb edir.
Bu sistemlr toplanma yerlrinin sxl, istifadiy nzrn
yerlmsi v nqliyyatdan istifad drcsi il frqlnir. Myyn
razinin uyun xsusiyytlrindn asl olaraq tcrbd hr iki sistem teztez istifad olunur v hminin avtomatik toplanma v depozit sistemi d
ttbiq oluna bilr (msln: butulkalarn pul mqabilind toplanmas).
Zibili mlgtirn fiziki v ya hquqi xs olub zndn hyat
faliyyti dvrnd v ya tsrrfat faliyyti prosesind tullant yaradr.
Zibili ml gtirn onun toplanmas, danmas v utilizasiyas kimi
proseslri hyata keirmy mcbur edilmlidir.
Danma zibilin topland yerdn onu tullantlarn yerldiyi
poliqona aparlmas prosesidir. Danma prosesi iki mrhld hyata ke
bilr. gr poliqon uzaqda yerlirs v iqtisadi chtdn tullantnn
birbaa poliqona aparlmas srfli deyils, onda onu zibil trm
stansiyalarnda yerldirirlr.
Tullantlarn toplanmas sxemi toplanlm materiallara gr blnreidlnmmi tullantlarn toplanmas, eidlnmi v ya qismn

eidlnmi tullantlar. Toplanma sxemlri hm tullantlarn ylmas n

istifad olunan vasitlrin (konteynerlr, torbalar), hm d tullantlarn
toplanmas v glckd danmas n istifad olunan nqliyyat
vasitlrin gr bir-birindn frqlnir. Toplanm tullantlarn keyfiyyti
(eidlnmi v ya eidlnmmi tullantlar) bu tullantlarn daha sonrak
istifad nvn myyn edir. eidlnmmi tullantlar adtn basdrlr,
eidlnmi v ya qismn eidlnmi tullantlar is tkrar emal
mssissin v ya emal mrkzlrin gndrilir.
Baknn Qala qsbsi razisind d tullantlarn ylmasnn v
danmasnn, o cmldn utilizasiyasnn masir standartlara uyun tkil
edilmsi mqsdil layih hyata keirilir. Layih rivsind qsb
razisind tullantlarn toplanmas n 60-a yaxn tullant meydanas
qurulub v mtmadi danmas tkil edilib. Bak hrind halinin
saynn oxalmas v sosial rifahn ykslmsi nticsind tulantlarn
hcmi durmadan artr. Bununla laqdar son illr tullant dayan
manlarn say xeyli artrlb. Bu manlar paytaxtn btn k v
mhlllrini dolar v tullantlarn toplanmas iini hyata keirir.
Tullant dayan manlar toplad tullantn poliqona boaltdqdan sonra
yenidn z faliyytin davam edir.

Tullantlarn emal n eidlnmsi

eidlnmi tullantlarn toplanmasnn hyata keirilmsini tmin

edn iki sas amil var: 1) resurs iqtisadiyyat siyasti v 2) tullantlarn
basdrlma yerlrinin dzldilmsin tlblrin artmas. z nvbsind,
tullantlarn toplanma sisteminin seilmsi tullantlarn eidlnmsinin
nec keirilcyindn daha ox asldr. eidlnmi materialn keyfiyyti
sasn qarqlarn miqdarndan asldr: material n qdr tmiz v
qatqsz olsa, bir o qdr ikinci xammal kimi onun qiymti yksk olar.
Tullantlarn

eidlnmsi

onlarn

topland

yerd

aparlr

eidlnmni tullant istehsallar zlri hyata keirir. z nvbsind,

ilkin emal mrkzind toplanm tullantlarn tkrar emal mssissinin
tlblrin uyun olaraq lav eidlnmsi hyata keirilir.
Tullantlarn miqdarnn minimuma endirilmsi metodlarndan sas
olanlarndan biri onlarn sanitar tmizlnm obyektlrin daxil olmasndan
vvl ilkin eidlnmsidir. Prinsipial olaraq brk tullantlar biri digrini
tamamlayan istiqamtd eidlmk olar:
- tullantlarn hali trfindn ml gldiyi yerd komponentlr zr
selektiv ayrlaraq toplanmas v mhsullarn xsusi eidlm qurularna
atdrlmas. eidlm sasn l sulu il aparlr, metallarn ayrlmas
n bzn mexanikldirilmi eidlmdn istifad edilir.
- hrlrin yaay olmayan sektorunda ml gln, kommersiya
tullantlar adlanan materiallarn fraksiyal selektiv ym v onlardan
qiymtli materiallarn l, mexaniki v ya kombin edilmi sullarla xsusi
obyektlrd ayrlmas. Bel tullantlara bazarlarn, maazalarn, mssis,
tkilat v thsil ocaqlarnn tullantlar aiddir.

10

- brk tullantlarn kompleks emal zavodlarnda eidlnmsi - bu

zaman l sulundan istifad edils d eidlnm sasn mexaniki sulla
hyata keir. Bel ki, yaay fondunun tullantlarnn aa srtli
konveyer lentind l il eidlnmsi az effektlidir. Lakin bzi hallarda
texnologiya byk fraksiyalarn l il eidlnmsin imkan ver bilr.
Tullantlarn eidlnmsi onlarn materialnn tipin gr ayrlmas
prosesidir. Tullantlarn eidlnmsi mxtlif tipli zibilin biri-birin
qarmamas v traf mhitin irklnmmsi mqsdi il aparlr. Bel
eidlm tullantlar ikinci df istifad etmy d imkan verir. Bundan
lav bel eidlm onun emaln ucuzladrr. Tullantlarn eidlnmsi
qiymtli materiallarn zibilxanalarda rmsi v yanmasnn qarsn
almaa imkan verir ki, bu da traf mhit zrrli tsiri azaldr.
eidlnmnin aparlmas nticsind tkrara emal n yararl
olacaq kaz, , plastik, lvan metal, dmir v digr xammallar ayrlr
ki, bu da tullantlarn mumi hcmini azaldr, ucuz xammal bazar
formaladrr, lkd tkrar emal qurulmas n zmin yaradr, enerjiy
qnat olunur v n nmlisi tullantlarn traf mhit mnfi tsirini
azaldr. Bundan lav, mitd ml gln batareya, akkumlyator v
elektron tullant kimi thlkli tullantlar mumi ktldn ayrlaraq
dzgn utilizasiya mqsdi il aidiyyat yerlr gndrilir.
Zibilin eidlnmsi prosesini konteyner meydanalarnda da hyata
keirmk olar. Bu zaman tullantlar konteyner meydanalarnda qoyulmu
v zrind materiallar xarakteriz edn simvollar (iarlr) olan v
xsusi rnglrl rnglnmi konteynerlr boaltmaq lazmdr. Zibilin
eidlnmsi n nzrd tutulan konteynerlr v onlara uyun

11

tullantlarn toplanmas sonrak utilizasiya v emal proseslrini asanladrr

v bel proseslri iqtisadi v idarilik baxmndan smrli edir.
Zibilin eidlnmsi itiraklarn sviyysi v aktivliyindn asldr.
Zibilin eidlnmsi lknin hr bir vtndann borcu olmaldr. Bel
halda zibilin smrli emal, utilizasiyas daha effektli ola bilr. Bel
olmasa yerli hkumt orqanlar trfindn ttbiq ediln sistem gzlniln
nticni ver bilmz. Zibilin eidlnmsi halinin tlimini d tlb edir.
Yni zibilin eidlnmsi prosesind nzrd tutulan qayda v sullar
haliy yrtmk lazmdr.
Tullantlarn eidlnmsi qaydalar:
Hr bir lkd zibilin eidlnmsi qaydalar sasl olaraq tullantlarn
hr bir nv n ayrlm konteynerlrin rngin gr frln bilr lakin
bu frq nmli hmiyyt ksb etmir. Yni konteynerlrin rnglri mxtlif
olsa bel hr biri eyni bir mqsd n istifad edilir. Bellikl,
tullantlarn eidlnmsi qaydalarn nzrdn keirk:

Btn qida qalqlar, hminin zvi mnli digr tullantlar msln,

ot, yarpaq, hminin kaz salfet v dsmallar bir yer atlmaldr.

ayrca bir konteynerd ylmaldr.

Kaz v karton da hminin digr zibillrdn ayr toplanlmaldr.

Plastik v metal qabladrmalar tkrar emal n yararl olduundan

onlar da ayrca bir konteynerd toplanlmaldr.

Akkumulyatorlar, batareya, civ lampalar v digr ekoloji thlkli

maddlr ayr qablarda toplanm olmaldr.

Tkrar emal n yararsz olan tullantlar da hminin ayr

toplanlmaldr.

12

Avropa lklrind zibili ayrmaq n nzrd tutulmu tullantnn

tipin uyun konteynerlrin rnglri
Konteynerin

Tullantnn tipi

Emal oluna

rngi

bilm

Yal
Mavi

(butulkalar, stkanlar)
Qzetlr, jurnallar, v baqa ap

imkan
var
var

Sar
Qara

mhsullar
Karton, bo plastik qabladnclar
zvi qalqlar, qida tullantlar

var
var

Qhvyi
Qrmz
Narnc

(msln, kompost)
Thlkli tullantlar (batareyalar)
Emal olunmayan tullantlar
Plastik butulkalar v plastik
qabladnclar

var
yoxdur
var

Tullantlarn emal onlarn yenidn istifad olunmas v ya

tullantnn (zibilin) istehsal dvrsin qaytmas demkdir. Bzi tullantlar
(, kaz, alminium, asfalt, dmir, para v mxtlif nv plastik
materiallar) ikinci, nc v s. emala mruz qala bilrlr. Bzi knd
tsrrfat v mit tullantlar bel trzd istifad edil bilirlr.
kinci emaln hmiyyti ox bykdr. Hr eydn vvl Yerd ksr
materiallarn ehtiyatlar ox azdr v insan sivilizasiyasnn mvcud
olduu mddt rzind brpa olunmayandr. kinci trfdn traf mhit
atlan hr bir material mhit irklndirici kimi tsir edir. ncs
tullantlar v hyat dvrn bitirmi yalar tbii mnblr nisbt daha

13

ucuz madd v material mnbyidir. Buna gr d tullantlarn tkrar v ya

ikinci emal mhm hmiyyt malikdir.

Mxlif lklrd tullantlarn eidlnmsi

Almaniyada tullantlarn toplanmas v eidlnmsi olduqca
mrkkb v msuliyytli prosesdir. Tullantlarn eidlnmsi prosesinin
tam dzgn aparmaq v bu zaman he bir qayda pozuntusu etmmk n
yqin ki, ya Almaniyada doulmaq ya da n az bir ne il burada yaamaq
lazmdr. Almaniyada mit tullantlarn dzgn qaydada tullamayan
vtndalar n ciddi crimlr ttbiq olunur. Zibili tullamadan nc onu
dqiq myyn edilmi qaydada eidlmk lazmdr. Almaniyada hr bir
binann giriind bir ne frdi zibil qutular olur. halinin asanlqla
tullantlar ayra bilmsi n d konteynerlr tullantlarn nvn uyun
rnglnmi olur v tbii ki, tullantlar ayrmadan eyni bir qaba atmaq qti
qadaandr. Almaniyada butulkalar v bankalar ayrca ylr v iki
hftdn bir toplayan manla ylb aparlr. butulkalar
mumiyytl demk olar ki, zibil konteynerlrin atlmr, depozit sistemi
ttbiq olunduundan butulkalar yenidn maqazinlr qaytarlr.
Plastik qabladrmalar Almaniyada adtn sar rngd rnglnmi
xsusi konteynerlr atlr v bu tullantlar tkrar emal olunur.
Mavi rngli konteyner almanlar kaz v karton tullayrlar. Bundan
baqa, bzi hallarda, kaz v karton n ayr-ayr qablar qoyulur. Bel
ki, bu tip brk mit tullantlarnn emal bir-birindn bir qdr frqlnir.

14

Qida tullantlar v digr zvi tullantlar is qhvyi konteynerlr

atlr.
Almaniyada yuxarda sadalanan kateqoriyaya aid olmayan digr v
yaxud qalq tullantlar (msln: disket, foto, bo alqan, dri, rngli
salfetlr, tozsoran torbalar, qab skilri, adi ylm tozlar v s.) evin
zirzmisind v ya trafnda qoyulan qara konteynerlr ylr v ayda bir
df pul mqabilind danlr. Tccbl deyil ki, almanlar ev minimum
zibill glmy alrlar. Hr bir maazalarn giri v xnda alclarn
qabladrma materiallarn ata bilmsi n zibil qutular yerldirilib.
Almaniyada zibillrin danlmas n myyn gnlr tyin edilir
v gr hmin gn zibili vaxtnda tullamasan, sonra ya zn poliqona
aparb atmalsan ya da lav pul dmlisn ki, aparsnlar.
Khn paltar v ayaqqablarn atlmas n ayrlm xsusi
konteynerlr maqazinlrd, dayanacaqlarda v ya kilslrd rast glmk
olar. Almaniyada da digr lklr kimi khnlmi yalar, mebel v mit
avadanlqlar atlr. Bu tip yalar myyn edilmi gnlrd sliqli
toplanr v tullantlar toplayan irktin iilri trfindn ylb aparlr.
Aparlmadan nc bura ehtiyac olan kslr glrk zlri n lazm ola
bilck yalar seib gtrrlr. Bel yax nn saysind Almaniyada
htta n kasb sakinlr d tz olmasa bel btn mit texnikasna pulsuz
sahib ola bilir.
Almaniyada htta adi sd butulkasn atmaq n sbt lazmdr:
birinci folqadan qapaq n, ikincisi zrindki kaz n v ncs
n. Bizim n bu, inanlmaz bir ey kimi grns d, Almaniyada
yaayan insanlar n olduqca normaldr.

15

Bu lkd eidlnm tkc evlrd aparlmr, hminin btn hr

klrind

tullantlarn

mxtlif

nvlri

ayrlm

xsusi

konteynerlr yerldirilib. Bundan lav, demk olar ki, btn tullantlarn

eidlnmsi v danmasna qar artan bu cr diqqt ilk nvbd
resurslarn (ehtiyatlarn) qorunmasna ynlmidir.
Zibill mbariz Yaponiyda 70-80-c illrdn formalamaa balad.
Yaponiyann tarixin nzr salsaq grrik ki, vaxtiykn bu lk zibilin
irisind demk olar ki, batrd. Tullantlarla mbariz Yaponiaynn
Kitakyuu hrind daha ox z effektini gstrmidir. Hal-hazrda bu
hrd demk olar ki, mumiyytl tullant yoxdur. 20 il bundan vvl bu
inkiaf etmi milyonu hr lknin n irkli hri saylrd. ndi is n
tmiz hr kimi dnyada nmun olaraq gstrilir. Burada btn
tullantlar eidlnir, tkrar emala yararl tullantlar emal olunur,
qalanlarndan is yandrlaraq enerji alnr. Yanmayan thlksiz xrda
qalqlar is inaat obyektlrin gndrilrk betonlarn dzldilmsind
doldurucu kimi istifad edilir.
Burada shrlr xsusi ayrlm meydanalara hali myyn
edilmi vaxtda sliq il ylm zibillri zibilitoplayan man glndk
atdrmaldr. Zibilin eidlnmsi v toplanmas qaydalarna bu hrd
ox ciddi riayt edilir. Meydanada n zaman v n vaxt hans zibili
tullamaq olar bard cdvl qoyulub. Meydanaya hftnin 2-ci v 5-ci
gnlri ancaq tkrar emala yararl olmayan v yandrlacaq olan tullantlar,
3-c gn banka v butulkalar, 4-c gnlr yalnz plastik
qabladrmalar gtirib qoyulur. Zibil eidlnmdn atlarsa zibilitoplayan
zibili saxlayr v zibiligtirn xbrdarlq edilir. Bu hal tkrarlanarsa o

16

zaman ciddi crim ttbiq edilir. Digr gnlrd is zibili gtirib atmaq
qti qadaandr. Zibilin yandrlaraq atmosfer vurduu ziyann qarsn
almaq v metal, plastik, v s. tkrar emala yararl tullantlardan
qazanc ld ed bilmk n burada bir ne il bundan vvl zibilin
eidlnmsi suluna balanlb.
Kitakyuuda tkrar emaldan hazrlanmam n is tapmaq ox
tindir. Burada htta plastik butulkalardan geyim n paltarlar da
hazrlanr. Plastik butulkalar toplanr, tkrar emal olunuraq poliester-lif
evrilir v ondan para alnr.
Mit tullantlarn (soyuducu, paltaryuyan, tozsoran v s.) da
burada nec gldi atmaq olaz. Bunun n ciddi crim qoyulub. Onlar
utizliz n thvil vermli v bunun n lav pul da dmlisn.
Texnikann metal, plastik, hisslri ayrlr, btn bunlar xrdalanaraq
tkrar emal olunur v yenidn istifady gndrilir.
Mktblrd zibilin eidlnmsi il bal uaqlarla oyunlar keirilir
v uaqlar evlrin glrkn valideynlrin d tsir alayrlar. Zibilin
yandrlmas zavodlarnda da ekskursiyalar tkil olunur v insanlar bura
glrk chdlrinin nticlrini z gzlriyl gr bilirlr.
Yaponiyann mumi prinsipi: Hr ks z trfindn yaratd zibil
cavabdehdir.
Azrbaycan brk mit tullantlarnn emal baxmndan inkiaf
etmi Avropa lklrindn gerid qalr. Bu ilk nvbd praktiki olaraq
tullantlarn birbaa mnblrinin yannda masir eidlnm sisteminin
ttbiq

olunmamas

il

baldr.

Vtndalar

mit

tullantlarn

17

eidlmdn tullayrlar v nticd btn ylan zibil eidlnmmi

kild tullantlarn emal zr zavodlara danlr.
Azrbaycan razisind anomaliyalara sbb ola bilck tullantlar n
ox lknin halisinin sx yerldiyi Aberon yarmadasnda mahid
edilir.
Bak v traf qsblrd yaranan brk mit tullantlarnn qeyrirsmi tullant sahlrin atlmasnn qarsnn alnmas mqsdil Xzr,
Qarada v Suraxan rayonlarnda yklm-boaltma mntqlrinin
qurulmas nzrd tutulur. Bu mntqlrdn nql edilck tullant ktlsi
eidlnck v tkrar emala yararl materiallar mumi ktldn ayrlaraq
emal mssislrin, digr tullantlar is sxlaraq iri hcmli konteyner
manlar il bu zavoda danacaqdr. Bu da nqliyyat xrclrin, yanacaa
qnat edilmsin, traf mhit atlan zrrli qazlarn miqdarnn
azaldlmasna imkan yaradacaqdr. Tkc paytaxtda yox, blglrd d
zibil eidlnm zavoduna ehtiyac var.
Sovet dvrnd dmir, , kaz alanlar bunu klrd elan
edirdilr. nsanlar da evlrind eidldiklri hmin vsaitlri myyn
qiymt satrdlar. ndi bu msl yaddan xb, yeni sul axtarlr.
2010-cuilin fevralndan rihr Dvlt Tarixi-Memarlq Qoruu
razisind Tmiz hr ASC-nin dstyi il ilkin mrhld zvi v
qeyri-zvi tullantlarn eidlnmsi ilrin balanc verilmidir. Bu
mqsdl tullantlar ayrmaq n xsusi iarlnmi konteynerlr qoruq
razisin yerldirilib.

18

Ntic
Beynlxalq tcrb gstrir ki, mit tullantlarnn idar olunmas
sisteminin smrli faliyyt gstrmsi n optimal mexanizm ylma,

danma,

yerldirilm,

eidlnm,

zrrsizldirilm,

utilizasiya, emal v istifaddn ibart zncirin btn hlqlri yerind

olmaldr. Bu hlqlrdn hr hans birinin olmamas, yaxud dzgn
ilmmsi btvlkd sistemd ciddi problemlr gtirib xarr.
Tbitd tullant olmamaldr, btn tullantlarn n az 10% - i tkrar
emal n yararldr. Dnya praktikasnda n inkiaf etmi lklrd
tullantlarn (zibillrin) eidlnib yenidn istifad edilmsi 32-40%
hyata

keirilib.

Bizd

bu

iin

stimulladrlmas

gndm

gtirilmlidir. Almaniyada bu i 32%, digr Avropa lklrind is 30% -

qdr hyata keirilib. Zibillrin eidlnmsi yerind aparlamldr. Yni
evlrd, zibil yeiklrind zibillr frqli qutulara atlmal, manlarda is
frqli konteynerlr yklnilmlidir. Bu tkrar emal mslsini daha da
asanladrar. Avropa lklrind zibillr yaay mntqlrindn ayr-ayr
konteynerlrd birbaa zavodlara danr. Bunun n Azrbaycanda da
hytlrd zibil n ayrlm yerlrd zibillrin eidlndiyini myyn
edn qablar qoyulmaldr.nsanlar is bu isitiqamtd maariflndirmk,
inandrmaq lazmdr. stniln proqramn hyata kemsi halinin itirak
olmadan mmkn deyil. Buna gr d problemin hllind maraql olan
trflr halinin mlumatlanmasn v onlarn problemin hllind itirakn
tmin edn mqsdynl i aparmaldrlar. Tullantlarn ayrlmas
(eidlnmsi) prosesinin n lverili variant onun hali trfindn hyata
keirilmsi ola bilr.

19

Tullantlarn idar olunmas n iqtisadi mexanizm v normativ

aktlarn yaradlmas tlb olunur ki, bunlar tullantlarn azaldlmasn,
eidlnmsi v emaln stimulladra bilsin. Hminin, tullantlarn idar
olunmasnn milli, regional, v yerli sviyyd kompleks sistemi
yaradlmal v bu sistem tkilati, iqtisadi v sosial yanamalar znd
ks etdirmlidir.
Bizd , alminium, polimer, dmir, polad emal zavodlar var.
Sadc tkrar emal edilmli olan mhsullar hmin zavodlara gedib atmr.
Bir ne il lkmizd d bu iin sasl kild hyata keirilmsin
ehtiyac var. Drd-be ildn sonra is zibil yandrma zavodunun tamamil
lv edil bilr. Bu hm d zibillrdn xammal kimi istifad edilmsin
d imkan yaradacaq. Artq tullant sz sradan xmal, tkrar emal
gndm glmlidir. Mhsullarn tkrar emal hm d lav glir
demkdir. Tullantlardan tkrar xammal kimi istifad olunmas ox yksk
rqmlr demkdir. lkmizd hr il n qdr tullant olduunu demk
tindir. Amma tkc paytaxtda adambana 350 kq tullantnn olmas
myyn siqnallar vermlidir. Bu tullantlarn tkrar emal olunmas n
evlrimizdn, zibil yeiklrindn danmaya qdr eidlnmsin ehtiyac
var. Yalnz bundan sonra zibildn d xeyir ld ed bilrik.
Bellikl, Azrbaycanda tullantlarn dzgn idar olunmas n
lazmdr:
1. Tkrar istifady yararl tullantlarn tkrar emal il mul olan
mssis v tkilatlar;
2. Emal olunan materiallara ehtiyac olan snaye mssislri;
3. Tullantlarn eidlnmsi il mul olan i mssislri;

20

4. Maariflndirm
5. Hr bir yaay yeri n

xsusi ayrlm konteyner

meydanalar;
6. hr klrind tullantlarn mxtlif nvlri n ayrlm
xsusi konteynerlr;
7. Zibil dayan manlar;
8. Tullantlarn idar olunmas il bal qanun layihlri (myyn
edilmi qaydada eidlm, crimlr, tullantlarn danlmas
n myyn gnlrin trtib edilmsi v s.);

dbiyyat
1. A.zizov-Tullantlarn inteqrasiyal idar olunmas
2. www.eco.gov.az
3. www.tamizshahar.az
4. https://ru.wikipedia.org/wiki
5. http://www.ecokaskad.ru

21

6. www.publika.az
7. http://ztbo.ru/o-tbo
8. http://www.deonline.ru/news
9. http://ecoalliance.com.ua/assets/files/ru/biblioteka